Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ SAHITYASARA OF SHRIMADACHUTARAYA With the commentary "Sarasamoda" consisting Purvardha and Uttarardha REVISED BY PANSHIKAR WASUDEO LAXMAN SHASTRI PRINTED AND PUBLISHED BY TUKARAM JAVAJI, PROPRIETOR OF JAVAJI DADAJI'S "NIRNAYA-SAGAR" PRESS. Bombay: 1906. Price 21 Rupees.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Registered according to the Act XXV of 1867.) [ All rights reserved by the publisher. ]
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIH / zrImadacyutarAyapraNItam sAhityasAram / sarasAmodAkhyasvopajJavyAkhyAsahitam / `pUrvArdhottarArdha bhAgadvayAtmakam / idaM paNazIkaropAhvalakSmaNatanujanuSA vAsudevazarmaNA saMzodhya saMskRtam / --20 taca mumbayyAM nirNayasAgarAdhipena tukArAma jAvajI ityabhidhAnena svIye'GkanAlaye mudrayitvA prakAzitam / zakAbdAH 1828, sana 1906. mUlyaM 2 // sArdharUpyadvayaM.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiMcitprAstAvikam / vidAMkurvantu tatrabhavanto vividhavidhakAvyapArAvArapArINA rasikadhuraMdharA vidvAMsaH, yadayaM sAhityasArAkhyo'rvAcIno'pi sAhityagranthaH prAcInAlaMkArasAhityAdigranthapaGkisamArohaNArhastathaiva mUrdhanyatvenorIkaraNIya iti / so'yaM kevalaM nUtana ityeva nAnAdaraNIyaH / uktaMca 'purANamityeva na sAdhu sarva na cApi kAvyaM navamityavadyam / santaH parIkSyAnyataradbhajante mUDhaH prprtyyneybuddhiH|| (mAlavikAgnimitraM 1 / 2) atra ca granthapraNetrA AsetuhimAlayaM vidvanmAnya-kAvyaprakAza-sarakhatIkaNThAbharaNa-kuvalayAnanda-rasagaGgAdhara-dhvanyAloka-sAhityadarpaNAdiprAcyagranthAnusaMdhAnenaiva tatra tatrodAharaNeSu tattadIyodAharaNapadyAni saMkalayya tadUrIkRtasaraNyaivAyamapUrvo'khilAlaMkArajAtasarvakhabhUto niramAyi, vyaraci cAkhilAnAmanAyAsenAsya bodho bhUyAditi sarasAmodAkhyAtIva vistRtoparinIrdiSTagranthodAharaNagarbhA khopajJAsya vyaakhyaa| pUrva ratnAkarAloDanabaddhaparikaraiH surAsurairapUrvazcaturdazaratnoddhAra ivAtrApi kAvya-sAhityA-laMkArazAstrAbdhyAloDanabaddhaparikareNApratimAni saMpAditAnyatrAnvarthakAnyeva dvAdazaratnAni / kimadhikaprazastaprazaMsanena / nahi prazaMsodrekeNAprazaMsayA vA yathAvasthisya granthasyopacayApacayau syAtAm / kiMtvidamevAtrAvazyaM khyApanIyamayaM grantho vyutpitsubAlAnAmatIva vyutpattivilAsAyopakArakaH syAt / asya prakaraNaviSayakramazcAgre'nupadaM ythaavdvishdiikRto'stiitytraivoprmyte| grnthshodhyitaa|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriiH|| sAhityasAraviSayAnukramaNikA / viSayaH - pRSThaM. viSayaH 1 dhnvntrirtnm| | padavarUpam ... ... ( hetvaadinirnnyH|) padArthayodvaividhyam ... maGgalAcaraNam ... ... ... 1 vAkyalakSaNam ... ... ... 26 upoddhAtaH ... ... ... 2 subvibhanmudezaH... ... ... 27 kAvyasya cAturvidhyam ... 4 prathamAdivibhaktyarthAH upadezatraividhyama ... ... 5 vAkyArthadvaividhyam ... asya kAlatraye sukhahetulam ... 6 zAbdabodhaH ... ... kharahasyam ... ... ... 6 zAbdabodhaprakriyA ... ... 30 smRtyAdau kAvyAlApaniSedhaH ... 6 tatra khalekapotanyAyaH ... sAhityazAstrakharUpalakSaNam zaktigrahasyASTavidhatvam ... ... nirdoSaM padakRtyam ... vAkyapadArtho'STavidhaH ... .... guNapadakRtyasAdhAraNalakSaNam tadgaNanAyAH prayojanam ... ... rasAderguNeSvantarbhAvaH ... jAtyAdipadArthASTakasya vyaGgayo- .. kavyodAharaNam ... ... __ dAharaNAni ... ... ... kAvyadvaividhyam ... ... vAkyArthapaJcakodAharaNAni ... dhvanikAvyodAharaNam ... asaMyogAdIni caturdazaiva ... rasakAvyabhedasyASTavidhatvam teSAM krameNodAharaNAni ... ... citrakAvyadvaividhyam ... prakaraNaprAptArthadvayasya vyavasthA ... kAvyAnaupamyam ... ... arthadvaye'pyabhidhAyAm ... prakaraNopasaMhAraH ... zAbdIvRttirlakSaNA ... 2airAvataratnam lakSaNAkhIkartulAghavam ... zabdArthasvarUpavivaraNam... ... 22 prAcAM lakSaNAlakSaNam ... zabdatraividhyam ... ... ... 23 khoktaM lakSaNAlakSaNam ... ... tArkikamatena zaktivRttiH ... 23 nirUDhAlakSaNA ... ... mImAMsakamatena zaktivRttiH ... 24 | gauNIlakSaNA ... ... ... 44 prAbhAkaramatena zaktivRttiH zuddhAyAHsAropavasAdhyavasAyatve... 45 zaktastraividhyam ... ... ... asyAH samastAdibhedadvaividhyam ... 46 rUDhezcAturvidhyam... ... ... 25 ajahallakSaNA ... ... ... 47
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayaH jahallakSaNA asyAH samastavyastakoTibhadau tatpuruSe lakSaNa ... ... dvandve lakSaNa viruddhAprayojanavatI ... ... ... 80 49 lakSaNAmUladhvanedvaividhyam 81 49 | lakSyakramavyaGgayaM zabdazaktimUlam 82 lakSitalakSaNA 50 arthazaktimUlam ... ... 83 84 jayadevasaMmataM gauNyA bhedacatuSTayam 50 lakSyavyaGgacakramo'laMkAradhvaniH 51 ajahallakSaNAmUlo'dhvaniH ... 85 sahetulakSaNA lakSyapadArthaparigaNanam vyaGgayodAharaNAni 85 52 | jahatsvArthAlakSaNAmUlo dhvaniH dhvanilakSaNam 53 87 sAdhyavasAnA ... ... ... ... ... ... jahadajahallakSaNAbhedAH viziSTalakSyaM lakSakaM ca nirhetu lakSyam tArkikAzaGkA vyaJjanAvRttiH tArkikamatanirAsaH lakSaNAviSaye svasiddhAntaH tulyayogitA asyAH dvaividhyam... piNDIkaraNenopasaMhAraH 7 ... ... ... ... ... ... 3 indirAratnam / vAkyanimittakaM vyaJjakatvam vAcyanimittakam anyasaMdhinimittakam prakaraNanimittakam dezanimittakam .. kAlanimittakam ceSTAnimittakam... ... : : : ... ... ... sAhityasArasya pRSTaM. 47 48 dhvanibhedAH ... 49 | dhvanidvaividhyam ... ... ... ... ... ... 56 | cArvAkalokAyatamatam 56 sautrAntikamatam ... ... ... ... ... ... vakrAdidazakam .. vakranimittakamarthasya vyaJjakatvam... 73 | rasabhedAH kAkunimittakamarthavyaJjakatvam ... ... ... ... ::::: ... viSayaH 4 dakSiNAvartakamburatnam / ... ... ... 53 asya STam 54 | gUDhAbhisaMdhidRSTAntaH 71 60 kSapaNakamatacatuSTayam 61 | digambarANAM matam 65 | kaNAdamatopanyAsaH 66 pramANaSaT vAdimImAMsakamata 68 70 ... ... 72 | zAMkaramataprazaMsA ... catuSTayam prAbhAkaramatam bhATTamatam sAMkhyamatopanyAsaH parasparaviruddha matakhaMNDanam ... ... ... ... 74 | rasAnAmanyathAkramabIjam 74 | sAtvikarasabhedaH... ... 75 | sthAyibhAvAH 76 | vibhAvadvaividhyam... 76 sthAyibhAvalakSaNAdi 76 | zRGgArasya ratyAkhyo bhAvaH ... 77 hAsyAdisthAyibhAvA: 77 - zRGgAravivaraNam... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88 ... 89 90 ... ... ... ... ... ... 94 95 95 96 98 99 ... 102 ... pRSTha. ... 79 ... ... 9 1 9 1 92 93 ...102 ....103 ...103 ...104 ...105 ...105 .. 106 ...108
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmH| s dv dv m dv dv s dv s ... ... dv s dv s dv dv s ...122 dv * dv s viSayaH pRSThaM. . viSayaH viSamAnurAgakazRGgAraH ... ...110 | zAntarasaH ... ... ...128 vipralambhacatuSTaye samAnurAgaka rasAnAM dvaividhyam... ... ... ___ guptavipralambhaH ... ...112 | alaukikarasatraividhyam ... ...129 viSayAnurAgakaH ... ... ...112 | bhaktirasamAninAM matam... ...130 spaSTavipralambhaH ... ... ...113 bhAvanirUpaNam ... ... ...131 hAsyarasaH ... ... ...114 nirvedakathanam ... ... smitahasitAdidvAdazabhedo. glAnilakSaNam ... ... .. ...131 dAharaNAni ... ... ...115 zaGkAlakSaNam ... ... ...132 karuNarasavivaraNam ...117 asUyAlazanam ... ... raudrarasalakSaNam ... .... madalakSaNam ... ... ...132 vIrarasalakSaNam ....... ...119 AlasyalakSaNam... ... dAnavIrarasaH ...120 dainyalakSaNam ... dayAvIrarasaH ...121 cintAlakSaNam ... dharmavIrarasaH ... ...12 mohalakSaNam satyavIrarasaH smRtilakSaNam ... vidyAvIrarasaH dhRtilakSaNam tapovIrarasaH vrIDAlakSaNam yatnavIrarasaH capalatAlakSaNam tyAgavIrarasaH harSalakSaNam yogavIrarasaH AvegalakSaNam ... kSamAvIrarasaH jaDatAlakSaNam ... saMpadvIrarasaH ...12 garvalakSaNam ... rUpavIrarasaH viSAdalakSaNam ... kalAvIrarasaH ... autsukyalakSaNam ... ...135 gAnavIrarasaH nidrAlakSaNam ... ... ahiMsAvIrarasaH ... ...125 apasmAralakSaNam aizvaryavIrarasaH ... ... ...126 suptalakSaNam ... ... kavitvavIrarasaH ... virodhalakSaNam zraddhAvIrarasaH ... amarSalakSaNam .... bhaktivIrarasaH ...127 avahitthAlakSaNam bhayAnakarasaH ugratAlakSaNam ... bIbhatsarasaH ... ... matilakSaNam ... ... adbhutarasaH ... ... ...128 ] vyAdhilakSaNam ... ... dv * dv s . . KK KAN ANM WWW dv dv * s dv dv * s dv * dv s ...124 dv s dv ...12 dv sh sh s dv * dv dv * dv sh sh s dv dv . dv dv dv dv s * dv ...126 * dv dv ... . dv dv * sh sh sd sh sh dv ...127 8 . dv dv
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasArasya ...137 ...138 pa - viSayaH pRSThaM. viSayaH pRSThaM. unmAdalakSaNam... ... ...137 | gUDhavyaGgayam ... ... ...156 maraNalakSaNam ... ... . asya saptavidhatvam ... ...156 trAsalakSaNam .... ... ...137 vyaktavyaGgayalakSaNam ... ...157 vitarkalakSaNam ... ... ArthikavyaGgayam ... ...157 devAdiviSayakaratilakSaNam | vAcyacamatkRtiH . ... ...157 rasAbhAsAdibhedakathanam... ...139 zabdazaktimUlam ... ...157 rasAbhAsaH ... ... ...140 arthazaktimUlam... ... ...158 bhAvAbhAsaH ... ... ...140 arthAntarasaMkramitavAcyam ...158 bhAvazAntyudAharaNam ....... 140 atyantatiraskRtavAcyam ...158 bhAvodayodAharaNam ... ...141 aparAGgasya dazavidhatvam... ...158 bhAvasaMdhyudAharaNam ... ...141 rasavadalaMkArabhedacatuSTayam ...159 bhAvazabalatA ... ... ...142 vyajyamAnarasAnAmaparAGgam ...159 bhAvAnAM pUrvodAhRtadigdarzanam ...143 rasasya bhAvAGgatvam ... nipAtodAharaNam ... ...144 bhAvasyAGgo rasAbhAsaH ... ...160 prabandhakaviprauDhoktI rasavastvalaM. bhAvAbhAsaH kRtayazca ... ... ...145 bhAvazAntiH ... ... ...160 saMkarasRSTayudAharaNam ... ...145 bhAvodayaH ... ... ...161 arthazaktijayorvastvalaMkAra- bhAvasaMdhiH ... ... dhvanyornirUpaNam ... ...146 bhAvazabalatA ... .... TIkAyAM dhvanibhedakramaH... ...147 gauNavyaGgayabhedadvayam ... dhvanibhedAH12 tatra vastudhvaniH ...147 vAcyasiddhyaGgasya kharUpam... ...162 alaMkAreNa vastudhvaniH ... ...148 ekakartRkapadavAcyagam ... ...163 kaviprauDhoktisiddhavastudhvaniH ...149 anyakartRkapadavAcyagam... ... alaMkAreNa vastudhvanibhedaH ...149 asphuTaspaSTIkaraNam ... ... kavikalpitavaktRprauDhoktiH ...150 saMdigdhaprAdhAnyam ... ...16 khataHsaMbhavivastunAlaMkAradhvaniH...150 tatra matAntaram... ... ...165 alaMkAreNAlaMkAradhvaniH ...151 tulyAprAdhAnyAdibhedatrayam ...1 kaviprauDhoktisiddhadhvaniH ...152 gauNavyaGgayasya pratiprasavaH ...167 zabdArthobhayazaktimUlo dhvaniH ... 153 pratiprasavakAraNam ... ...168 anye ca dhvanibhedAH ... ...154 vyaGgayAnAmAnanyam ... ...169 5 ashvvrrtnm| tArkikamImAMsakayorvikalpaH ...169 dhvaneranuguNA gauNAdivyaGgayabhedAH 155 pratyakSAdipramANaSaTkavicikitsA 170 tatprakArAntaram... ... ...155) anumAna pramANapraznaH .. ...170 ...161 - -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmH| . . - - - . - . - - ...193 - . u ...196 - - ...180 viSayaH pRSThaM. viSayaH upamAnapramANapraznaH ... ...170 neyArthalakSaNam ... ... ...189 bhATTamate'rthApattyAdi ... samAsaikaniSTadoSAH ...190 pratyakSapakSanirvacanam ... ...172 kliSTalakSaNam ... ...190 upamAnapakSanirvacanam ... | avimRSTavidheyAMzam ...190 anumAnArthApattI ... ...173 viruddhamatikRtam... ... ...191 vyAptilakSaNadvayam ... ...174 pratAparudrIyamatam / ...192 muktAvalyukta dizA hetvAbhAsaH... 175 apuSTArthasaMjJakadoSaH ...192 anumAnasphuTIkaraNam ... ...177 aprayojakadoSaH... ... satpratipakSatvahetoH ... ...177 paruSodAharaNam ... anvayavyatirekAbhyAM satpratipakSatA anyasaMgatAkhyadoSaH ... ...194 asya tArkikasaMmatamabhidheyatvam 178 vAkyadoSakathanam ...195 tArkikakhaNDanam ... ...179 tatra paradoSAtidezaH ... ...195 arthApattyA vyaGgayatvam ... ... aprayuktAkhyadoSaH rasAdibhedena traividhyam ... ...1 nihatArthavAkyadoSaH ... ...196 citrAcitrAkhyaM saMjJAdvayam... ... anucitArthavAkyadoSaH ... ...197 lakSaNAyAH doSakAraNam ... avAcakAkhyavAkyadoSaH... ...197 . 6viSaratnam / vrIDAzlIlavAkyadoSaH ... ...198 doSavarNanam ... jugupsAkhyadoSaH... ... ...198 ... ...181 zabdArthAnyataradoSaH ... ...182 amaGgalAkhyadoSaH ...198 zabdArthadoSasya traividhyam saMdigdhavAkyadoSaH ... ...198 zrutikaTuvarNadoSAH TIkAyAm apratItadoSaH ... ... ...199 padadoSasya saptadazavidhatvam grAmyadoSaH ... ... ...199 cyutasaMskRtyAkhyadoSaH ... neyArthadoSaH ... ... ...200 svasaMketArthamAtralakSaNaH ... aprayuktadoSaH ... ... asamarthadoSaH ... ... padagatacyutasaMskRtyAdi ... ...201 nihatArthadoSaH ... samAsagatakliSTam ... ...201 anucitArthadoSaH vyastapadaghaTitavAkyakliSTam ...201 nirarthakadoSaH ... ... ...187 avimRSTavidheyAMzavAkyadoSaH ...2 avAcakam ... ...187 anupalabdhividheyAMzaH ... ...203 azlIlanaividhyam ...188 yacchabdAdaHzabdadoSaH ... ...204 saMdigdhalakSaNam... ... ...188 zAbdAdibhedena dvaividhyam... apratItalakSaNam ... ...188 | yattadostraividhyam... ... ...206 grAmyalakSaNam ... ... ...189 | yattadonityasaMbandhanivahaNam ...207 - 0 ...182 - 0 - 0 . - 0 - . - . - . -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasArasya .210 l ... .235 pAhulyam l viSayaH pRSTa.. viSayaH vaiparItye bAdhaH... ... ...208 prasiddhiyutAkhyavAkyadoSaH ...231 anvayodAharaNam ... ...209 bhamaprakramaH ... ... ...232 vyatirekodAharaNam ... ...209 akramadoSaH ... ... ...234 gUDhAzayaspaSTIkaraNam ... amataparArthaH ... ... ...235 adaHzabde vyavahitatvam... ...211 bhinnaliGgavacanam ... ...235 yacchabdabAhulyam nyUnAdhikopame ... AdezavyavasthA.... ... ...213 azarIralakSaNam... ... ...236 vIpsAsthale vyavasthA ... ...213 | arItimat ... ... ...236 vIpsAlakSaNam ... ...214 zaithilyam vIpsAyA dvAdazasthalAni ...214 vaiSamyam... ... ... ...237 viruddhamatikRdabhimatadoSaH ...216 kaThoratvam ... ... ...237 apuSTArthavAkyadoSaH ... ...216 nirAkAsam ... ... ...238 paruSArthavAkyadoSaH ... ...216 saMnipAtAkhyaM vAkyadoSAntaram...239 jayadevamatam ... ... ...217 arthadoSavattvam ... ... ...240 nihatArthakA padaikadezadoSAH | apuSTArtharasetarAkhyadoSaH ...241 uktadoSASTakaparigaNanam ...218 kaSTaprayogadoSaH ... ... ...241 kevalavAkyadoSAH ... ...220 / vyAhatadoSaH ... ... ...242 vAkyagatadoSeSu viruddhavarNatA ...221 duSkramadoSaH upahataluptavisargAkhyadoSadvayam ...221 grAmyadoSaH ... ... ...243 visaMdhidvaividhyam... ... ...222 / nirhetudoSaH ... ... ...243 vyAkaraNakliSTadoSaH viruddhakathanam ... ...244 hatavRttanirUpaNam arthakAmazAstravirodhI ...244 nyUnapadakathanam... | mokSazAstravirodhaH ... ...244 kathitapadam ... ... pratyakSavirodhaH ... ... patatprakarSam ... ... ...225 daizikavirodhaH ... ... ...245 samAptapunarAttam ... anavIkRtalakSaNam arthAntaraikavAcakam ... ...226 / doSAntaram ... ... ...246 vibhaktibhedAdiSoDhA bhedAH aniyamaparivRttam ...247 samAsagRhanadoSaH ... vizeSaparivRttam... ...247 anabhihitavAcyam ... | sAmAnyaparivRttam ... ...248 asthAnasthapadam... ... sAkAGkam ... ... ...248 asthAnasthasamAsaH ... ...231 / apadamuktam ... ... ...249 saMkIrNam... ... ... ...231 / sahacarabhinnam ... ...249 s 243 s s s n m l 2 r lh lr
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmH| . pRSTaM. m m m viSayaH pRSThaM. . viSayaH prakAzitaviruddham ... ...249 zRGgAratadvirodhirasau ... ...274 vidhyayuktam ... ... ...250 | raudrAdbhutavirodhaH... ... ...274 anuvAdAyuktam ... ... ...250 hAsyakaruNavirodhaH ... ...275 tyaktapunaHsvIkRtam ... ...251 doSaparigaNanam ... ... ...276 azlIlam ... ... ...251/ doSaratnasaMjJAnvarthakyam ... ...277 sarakhatIkaNThAbharaNoktA doSAH...251 7 gunnrtnm| virasam... ... ... ...251 guNaratnaprayojanam ... ...277 hInopamAdidoSacatuSTayam ...251 bhAvAbhAvAtmanA dvaividhyam ...278 niralaMkAraH ... ... ...252 bhAvavivecanA....... ...278 rasadoSakathanam ... ... ... gauNadoSAbhAvaguNaH ... ...279 zabdavAcyatAkhyadoSatrayam ...252 vIrezrutikaTApavAdaH ... ...281 sthAyibhAvasya zabdavAcyatvam ...253 raudrabIbhatsayoHzrutikaTTApavAdaH...281 anubhAvavibhAvanaM rasadoSaH ...254 padadoSApavAdaH ... ... ...282 pratikUlavibhAvaH... ... ...254 nihatArthApavAdaH... ... aGgino rasasya dIptiH ... ...254 nirarthakApavAdaH ... ... ...283 akANDaprathanacchedAkhyaM doSadvayam 255 azlIlatrayApavAdaH ... ...284 aGgasyAtivistRtiH ... ...255 jugupsodAharaNam aGgayananusaMdhAnam ... ...256 amaGgalodAharaNam navyamate varNapadayordoSAntarANi 256 | saMdigdhApavAdaH ... ... varNadoSAH ... ... ...257 / saMdehe'pyasthalam ... ... ...286 vAzravyapaJcakam ... 257 vAcyena nirNayasthalam ... ...287 sakRdAkhyaM tRtIyam ... ...258 prakaraNAdinA nirNayaH ... ...287 azravyAntaram ... ... apratItApavAdaH... ... tatkhaNDanam ... ... ...260 grAmyApavAdaH ... ... ...288 urvaritAH SoDhAbhedAH ... kliSTasyApyapavAdaH ... ... madhurAdiSu vajyAH ... ...262 viruddhamatikRdapavAdaH... ... 290 visargopadhmAnIyA vAH ...262 uktatrayodazapadadoSANAM vAkyejhayUghaTitAdivarjanam ... ...264 tidezaH ... ... ... 291 padadoSAH ... ... ...2 avAcakAdinityadoSadvayam ... 291 vAnuprAsayamakAdi ... ...264 nyUnapadavAkyadoSApavAdaH ... . 292 madhurAdirAhityaM vIrAdiSu doSaH...265 adhikapadApavAdaH ... ... 292 TIkAyAmudAharaNAni ... ...265 patatprakarSApavAdaH ... ... 293 parasparavirodhino rasAH... ...272 / samAptapunarAttApavAdaH ... ... 293 m m s s kh .288 s m s s s
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sh h s s s s s s lT s 0 . 80 SW0 0 0 0 0 6 sr ls bs lsh b sAhityasArasya viSayaH pRSThaM. viSayaH ardhAntaraikavAcakApavAdaH ... 294 / mAdhuryAdiguNasya dvaividhyam ...324 bhinnaliGgopamApavAdaH.... ... 295 pratibandhAdUSaNam .... ... 325 azarIrApavAdaH ... ... 296 pratibandivizadIkaraNam ... 326 kasminrase kasya guNatvam ... 296 | paNDitarAyoktakhaNDanam ... 327 saMbandhavarjitApavAdaH ... rItilakSaNam ... ... apuSTApavAdaH ... ... trividhAnAM rItiH ... kaSTApavAdaH ... ... rItisAmAnyam ... punarutApavAdaH ... ... 298 madhuralakSaNam ... ... ... 330 trividhaM samAdhAnam ... tasya zabdapradhAnadvArakavRttiH karibRMhitanyAyaH ... ... | kalppAdau mAdhuryam ... atra prAcInArvAcInamatam ...303 / paruSAvRttiH ... ... ... 335 grAmyArthApavAdaH ... ArabhavyabhidhAvRttiH ... saMdigdhApavAdaH ... sAtvatIprauDhAvRttiH ... nirhetvapavAdaH ... ... tattayuktavRttAni ... ... vizeSaparivRttApavAdaH ... madhuropayuktavRttAni ... ... ayuktAnuvAdApavAdaH ... ... 308 paruSopayuktavRttam ... ... 341 azlIlApavAdaH ... vaktRmAtraucityena rItyAdivaiparItyaM viruddhasaMcAriNastathAtvam ... 309 | 9 | vAcyaikaucityena ... ... 342 viruddha vibhAvApavAdaH ... ... 310 prabandhaucityamAtreNa ... ... 342 rasAnyonyavirodhadvaividhyam ... 311 kathAyAM vizeSAntaram... ... 342 rasavirodhApavAdaH ... uktanyAyasya nATakAdAvapadezaH 343 rasadoSApavAdaH ... ... muktakasvarUpam ... ... 343 viruddharasayorguNatvam ... ... muktake rItyAdi ... ... 343 rasadoSaparigaNanam ... ... 315 / saMdAnitakAdau vizeSaH... ... 343 prAcyamatasiddharasadoSaH zleSAdiguNAntarbhAvaH ... prAcyanavyasaMmatau dvAvapavAdau ... 316 | arthadvArA AntarA guNAH ... 344 doSe guNavAdi... ... ... mAdhuryamAtravyaJjakAni... ... 345 apavAdAnAM vyavasthA ... ... drAkSApAkalakSaNam arthApratItiviruddhArthapratItI ... preyolakSaNam ... ... arthadoSeSu dUSakatAbIjam ... 321 / mAdhuryalakSaNam ... ... 345 mAdhuryasya saMkhyAnAmanI ... 322 saukumAryalakSaNam ... ... 346 ojoguNalakSaNam ... ... | zleSalakSaNam ... ... prasAdaguNaH ... ... ... 323 saukSmyalakSaNam .... sm lh sy sy s s sy s s s s s sh ....
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmH| 27 viSayaH pRSThaM. viSayaH AjovyaJjanArthakaSaSTham ... 346 akSarasaMhatilakSaNam ... ... 350 nAlikerIpAkalakSaNam ... 347 saMmitatvalakSaNam ... ... 350 zobhAlakSaNam ... ... uktilakSaNam ... ... vistaralakSaNam ... ... ... 348 samatAlakSaNam ... ... 351 gAmbhIryalakSaNam ... ... 348 guNAnAmanta vavyavasthA ... 351 udAratvalakSaNam ... ... 348 pUrvArdhApasaMhAraH... ... ... 354 sahakArapAkalakSaNam ... ... 349 | ____ athottraardhm| 8 kaustubhrtnm| samAsanA dharmaluptA ... ... 377 arthacitrAlaMkArapratijJA ,.. 355 samAsagA ArthI dharmaluptA ... 377 vyatirekaghaTitalakSaNam ... 359 taddhitasamabhimatA ArthI dharmaluptA 378 alaMkArakharUpam ... ... 360 | samAsagA vAcakaluptA... ... 378 arthacitrAlaMkArakatvam ... 362 karmaNikyacgatopamA ... ... 378 - rasAlaMkArayovivaraNam AdhAre kyacgatA ... ... gauNavyaGgayAdi kya GgatA ... ... ... vastudhvanistRtIyo bhedaH dharmopamAnaluptA dvidhA... paJcamaH prakAraH ... vAcakopameyaluptA kyajUgatA ... 379 upamAvivaraNam ... dhapimAnavAcakaluptA ... vyaGgayopamA ... ... vAcakopamAnaluptA ... ... upamAyAH prAcAM bhedAH asyAH aneke bhedA ... luptopamA ... ... upamAyAH paJcavidhatvam vAcakopamAbhedaH ... alaMkAropaskArikopamA dharmopamAnaluptAbhedaH ... abhUtopamA ... ... vAcakopamAnaluptA ... | upameyalakSaNaM vAcyam... zrautI vAkyagatA pUrNopamA bimbapratibimbabhAvaH ... ArthI vAkyagatA pUrNopamA ... 374 | tasya zuddhAbhedaH ... ... ... 387 zrautI samAsagA pUrNopamA ... 375 | tasyA nAnAbhedAH ... ... 387 ArthI samAsagA pUrNopamA vastuprativastubhAvaikarUpam zrautI arthIca taddhitagA kevalazabdAtmakam ... vAkyagatopamAnaluptA ... ... asyAnantyAdupasaMhAraH... samAsagopamAnaluptA ... ... 376 parasparopamA ... ... dharmaluptA zrautIvAkyagatA ... 376 | udAharaNAlaMkAraH ... ... dharmaluptA ArthI vAkyagatA ... 376 , pratIpAlaMkAraH ... ... ... 393 ...379 ::::::::::::::: 380 8 383 388 375 392
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 sAhityamArasya ..422 W W ...403 Yox 0 0 ... 408 0 viSayaH pRSThaM. viSayaH pRSThaM. rUpakAlaMkAraH ... ... ... 396 | utprekSAlaMkAraH ... ... 420 prAcInAcAryamatam ... ... 397 | asyAH Sar3edAH... ... ... 421 zliSTazuddhaparaMparite ... uktAspadA vastUtprekSA... ... samastaviSayAkhyabhedaH anuktAspadA vastUtprekSA ... ekadezavivAkhyabhedaH ... 399 siddhAspadA hetUtprekSA ... ... 423 mAlAtvAbhAvaH... ... asiddhAspadA hetUtprekSA ... ... 42 mAlArUpakam ... ... siddhAspadA phalotprekSA... ... 42 paraMparitarUpakam ... asiddhAspadA phalotprekSA ... bhaGgayantareNa rUpakam pratIyamAnA gamyotprekSA ... 424 abhedAdhikyarUpakam ... ... 402 atizayokyalaMkAraH ... ... nyUnatvarUpakam ... 402 rUpakAtizayoktiH ... ... pariNAmAlaMkAraH ... bhedakAtizayoktiH ... saMdehAlaMkAraH ... ... saMbandhAtizayoktiH ... nizcayagarbhodAharaNam viparyayAtizayoktiH ... sasaMdehodAharaNam akramAtizayoktiH ... ... 430 bhrAntimadalaMkAraH ... capalAtizayoktiH ... smRtyalaMkAraH ... ... | sUkSmakAntyatizayoktidvayam ullekhAlaMkAraH... ... saMbhAvitAtizayoktiH anekabhedabhinnollekhaH tulyayogitA ... ... svarUpeNollekhaH... dIpakAlaMkAraH... .... phalollekhaH ... ... ... 412 prativastUpamAlaMkAraH ... ... 434 hetUllekhaH ... | asyA dvairUpyam... ... ... apahRtyalaMkAraH mAlArUpA prativastUpamA ... 43 sAvayavApahRtiH ... ... 414 dRSTAntAlaMkArasAdhamyAdoharaNam 436 niravayavApahnutiH ... ... 414 vaidharyodAharaNam ... ... 437 apahnutibhedavivaraNam ... ... 415 nidarzanAlaMkAraH ... ... 437 zuddhApahnutiH ... ... ... 416 vAkyArthanidarzanA ... ... 438 hetvapahnutiH ... ... ... 418 padArthanidarzanA ... ... 439 paryastApahnutiH... vyatirekAlaMkAraH ... . ... ... 440 bhrAntApahRtiH ... ... ... 419 sahoktayalaMkAraH ... ... 443 chekApahnutiH ... vinoktyalaMkAraH ... kaitavApahnutiH ... ... ...419 samAsoktiH ... ... nizcayAlaMkAraH ... ... 420 / asyASTakAyAM vistaraH... ... 445 ... 409 ... 410 . ...411 . w ... 4 ... 413 ... 416
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaH / ...453 ... 459 474 0 0 viSayaH pRSThaM. viSayaH parikarAlaMkAraH ... ... 450 vyAghAtAlaMkAro dvidhA... ... 494 parikarAGkurAlaMkAraH kAraNamAlA ... ... zleSAlaMkAraH ... sadvidhAdiparaMparA ... . 496 zleSabhedAH ... ...454 ekAvalyalaMkAraH abhaGgazleSaH ... sArAlaMkAraH... ... 497 sabhaGgazleSaH guNasAraH arthAkhyazuddha zleSaH yathAsaMkhyAlakAraH ... 498 aprastutaprazaMsA paryAyAlaMkAraH... prastutAGkurAlaMkAraH parivRttyalaMkAra ... 499 paryAyoktAlaMkAraH parisaMkhyAlaMkAraH paryAyokAntaram vikalpAlaMkAraH vyAjastutyalaMkAraH ... samuccayAlaMkAraH ... vyAjanindA ... ... ... samAdhyalaMkAraH AkSepAlaMkAraH ... pratyanIkAlaMkAraH ... virodhAbhAsAlaMkAraH ... ... 477 kAvyArthApattyalaMkAraH... ... 503 nipAtAnAMlakSakatAdyotakatAvicAraH478 kAvyaliGgAlaMkAraH ... .503 gardAbhidhanindAkhyazabdArthodAha- arthAlaMkAraH ... ... 504 raNam ... ... ... 480 arthAntaranyAsaH sAmAnyato vyavasthA ... ... 481 prauDhoktyalaMkAraH ... gUDhAbhisaMdhyuddhATanam ... ... lalitAlaMkAraH vibhAvanAlaMkAraH SoDhA... praharSaNAlaMkAraH vizeSoktyalaMkAraH ... asya dvitIyo bhedaH ... asaMbhavAlaMkAraH ... ullAsAlaMkAraH asaMgatyalaMkAraH ... avajJAlaMkAraH ... ... asaMgatyA dvaividhyam ... lezAlaMkAraH ... ... viSamAlaMkAraH tadguNAlaMkAraH ... ... 510 samAlaMkAraH ... ... atadguNAlaMkAraH vicitrAlaMkAraH ... ... 491 anuguNAlaMkAraH .510 adhikAlaMkAraH ... mIlitAlaMkAraH alpAlaMkAraH ... ... sAmAnyAlaMkAraH anyonyAlaMkAraH ... ... 492 uttarAlaMkAraH ... 512 kriyAdvArakAnyonyAlaMkAraH ... 492 sUkSmAlaMkAraH ...513 trividhavizeSAlaMkAraH ... ... 494 / vihitAlaMkAraH ... ... 513 8 ...486 ... 487 ... 510 ... 489
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. .. sAhityasArasya viSayaH pRSThaM. viSayaH pRSThaM. vyAjoktyalaMkAraH ... 513 anekaliGgakoddezyaviSayaH ... 539 gUDhoktyalaMkAraH ... 10 rambhAratnam / yuktyalaMkAraH .... | nAyikAbhedAH ... ... 540 vakroktyalaMkAraH khIyAnAyikA... ... ... 541 khabhAvoktyalaMkAraH parakIyA nAyikA ... ... 542 niruktyalaMkAraH dAsAnyaviSayAparakIyA ... 543 niSedhAlaMkAraH... ... vakIyAyA avasthAtraividhyam ... 544 vidhyalaMkAraH ... ... ... 518 kAmavivaraNam ... ... ... 546 saMbhAvanAlaMkAraH kAmaeva sAdhyaH ... ... 546 chekoktyalaMkAraH 519 vadhUlakSaNNAnikAmazAstredIpikAyAm547 bhAvikAlaMkAraH ... ... 520 nArINAM doSayugam ... ... 549 vitakAlaMkAraH strINAM navavizeSaguNAH... ... pratyakSAlaMkAraH ... sadvRttasthitanArIphalam ... uttarAlaMkAraH... ... virahotkaNThitAditrIbhedAH ... upamAnapramANAlaMkAraH... ... 523 vAsakasajjodAharaNam ... ... 552 zabdapramANAlaMkAraH ... khAdhInapatikodAharaNam ... 552 arthApattyalaMkAraH 11 candraratnam / saMbhavAlaMkAraH ... ... | nAyakanirUpaNam ... ... 553 pramANAlaMkAraH ... ... nAyakasAmAnyalakSaNaM tadbhedAzca 553 saMkarAlaMkAraH ... ... 526 dhIrodAttalakSaNam ... ... 554 uttarAlaMkArAnukramaNikA ... 526 dhIralalitalakSaNam ... ... 554 9 kaamdhenurtnm| zAntanAyakalakSaNam ... ... 555 adhamakAvyabhedAH ... ... 528 12 amRtaratnam / chekAnuprAsaH ... ... nAyakapratipAdakarasaratnayoHsaMgatiH 556 zrutyanuprAsaH ... ... ... 529 / umAmahezvaravarNanam ... ... 556 lATAnuprAsaH ... | lakSmInArAyaNavarNanam... ... yamakam | zrIrAmavarNanam... ... ... ekakartRkaikakriyAkam ... ... 532 zrIgaNapativarNanam ... ... 557 apItyavyayajijJAsA ... ... 535 dvAdazaratnAnAM zlokasaMkhyA ... 558 bhapiH saptavidhaH 536 advaitaguruvarNanam zrIbhagavadvAkyam ... ... 538 zrIsadgurupadadvayapraNAmaH ... medinIsaMmato'pizabdArthaH ... 538 | granthopasaMhAraH... ... ... .559
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiH| zrImadacyutarAyapraNItam sAhityasAram / 000000000 sarasAmodAkhyavyAkhyAsahitam / puurvaardhm| dhanvantariratnam 1 gaurIgaurAgarAgoruraJjitAnantavigraham / vande kaMciccidAnandaM nanditAnaGganigraham // 1 // atha vyaakhyaa| sAhityasAramApya svaM svoktasAhityasAragam / vyanajmi sarasAmodaM sarasAmodasiddhaye // 1 // maGgalAdInItyAdimahAbhASyasmRtyanumitazrutipramANakaM ziSTasAMpradAyikaM cikIrSitagranthanirvighnatAdiphalakaM sveSTadevatApraNatyAtmakaM maGgalaM svayamanuSThAyAntevAsyanuzAsanArtha granthAdAvapi sNgrthyti-gauriityaadinaa| gauryAH yaH gauraH kAzmIrAdyAtmako'GgarAgaH zarIrAlepyasugandhidravyavizeSaH tena uru utkaTaM raJjitaHsarAgIkRtaH anantaH nirguNatvena vastutaH aparicchinno'pi bhaktAnugrahArthe mAyaikamayaH karpUragaurAdirUpaH, yadvA zeSo'nantaH' ityamarAdanantaH zeSastadvAn |tdbhuussitknntth ityarthaH zivapraiveyakaM bhujaMgarAja iti purANAdau prasiddhameva / etena tatra sarvavidyAdAtRtvaM dhvanitam / etAdRzaH vigrahaH zarIraM yasya sa tathA tam / ataeva nanditAH advaitAnandabodhena moditAH anaGgasya kAmasya nigraho yeSAM tAdRzAH zukAdayo yena sa tathA / harSitadAntabhaktamityarthaH / etAdRzaM kaMcinirguNatvena 'yato vAco nivartante' ityAdizrutervAgAdyagocaraM saguNatvenApi tadguNAnAmAnantyAttathAvidhaM cidAnandavodharUpaM 'sukhaM zivamadvaitam'itizruteradvaitAtmAnandarUpaM paraM zivaM ahaM grnthpraariipsurvnde| yathAvidhi Atmatvena praNaumItyarthaH / yato gaurItyAdivizeSaNaviziSTo'to'smadiSTamapi sa tanuyAdeveti bhAvaH / atra zAnto bhaktizca rasaH / prikro'lNkaarH| 'zarIraM varma vigrahaH' ityamaraH / atra pratipadye'pi bhUri lekhanIyaM yadyapyastyathApi vistarabhiyopa
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdha gurUnvidyAgurUMstadvatsagurUnsaMpraNaumyaham / tattatpAdAravindeSu svAntaM nItvA milindatAm // 2 // sAhityasAraM zivayoH saMcintya sumanonugaH / sAhityasAraM saMvicchrIvilAsArtha samuddhare // 3 // dunoti nAnayA pUrvasumanohRdayaM giraa| kiMtvacyutazcinotyeva madhumakSikayA yathA // 4 // prAkprabandhavilopena svakhyAtyai nAyamAtmavat / ratam // 1 // atha 'yasya deve parA bhaktiryathA deve tathA gurau / tasyaite kathitA hyarthAH prakAzante mahAtmanaH' iti zrutergurubhakterapyarthAvabodhahetutvAttAnpraNamatigurUnityAdinA / guruna 'sthAniSekAdikRdguruH' ityamarokteH zrImatpitrAdirUpAn vidyAgurUnvedazAstrAdividyApradA yAn sadgurUnadvaitAtmatattvopadeSTran / namane samyaktvaM bhaktizraddhAtizayatvam / prakRSTavaM kAyikalAdinA'STAGgavidhyuktatve sati nirantaratvam / tadeva spaSTayati-tattadityuttarArdhena / milindo bhramaraH / atra prAktanAveva rasau / rUpakamalaMkAraH // 2 // athAtyantikanivighnatAyai vighnarAjaM vicintya granthanAma kathayansaprayojanaM skhauddhatyaparihArapUrvakaM tatkaraNaM pratijAnIte-sAhityasAramiti / zivayoH pArvatIparamezvarayoH sAhityasAraM sAhityaM mithunIbhAvastasya sAro mukhyAMzastaM tatputraM gajAnanamityarthaH / sumanonugaH sakalazAntavidvadanusArI ahamityanukarSaNIyam / sAhitya sAraM sAhityazabdavAcyarasAlaMkArAdizAstrarahasyamityarthaH / nacaivamasya bahirmukhalahe. tulaM shngkym|praayHshaantrsaikprdhaanvaadsyeti prayojanoktivyAjena samabhivyaJjayati -sNviditi| saMvibrahmavidyA saiva zrIlakSmIstayA saha vihArAyetyarthaH / yathA sumanaHzabdavAcyadevAnugenAcyutena zrIvilAsAthai sAhityasya devAsurasaMmelanasya sAraM kaustu. bhAdikamuddhatamevaM mayApIdamudbhiyata iti bhAvaH |atr saMviditi ruupkm|bhktishaantshRnggaaraa rasAH // 3 // pratijJAtaM sumanonugatvameva vizadayannasya sAhityazAstrIyaprakaraNatve'pi niruktaprayojanapratijJayAbhinavakhAtkimanena prAcAM mataM khaNDayasItyAzaGkAmapi zamayanU khanAmApi nibdhnaati-dunotiiti| acyutaH anayA girA pUrvasumanohRdayaM naiva dunoti kiMtu yathA makSikayA dvArA madhu cinoti tathA cinotyevetynvyH| acyutaH acyutazarmA granthakRt , madhupakSe paramAtmA tasyaiva makSikAprerakavena tatsaMpAdakatvAt pUrve ca te sumanasasteSAM hRdym|praaciinvidvdnthtaatprymityrthH / naiva dunoti| naiva khaNDayatItyarthaH / pakSe apUrveti cchedaH / vicitranAnAvidhapuSpagarbhamityarthaH / atra sumanaHpadena tatkhaNDanAnaucityaM tathA makSikopamayA svagiraH kSudrave'pi paraikahitArtha sAragrAhitvaM dhvanitam / prAcAmevAzayakadambamekIkRtya vicitrarasavattvenoktaprayojanasAdhakaM prakaraNaM kriyata iti tAtparyam / acyutetyAdigatazleSasahitaH pUrNopamAlaMkAraH // 4 // nanu mAstu tatkhaNDanaM tathApi vicitraracanayAnayA kiM tadanthavilopanapUrvakaM svakIryathai yatno'yaM netyaah-praagiti|ayN grnthH|aatmpksse
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantariratnam 1] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tanyate tadvikAsena smaravatsudRzAM mude // 5 // aprauDhAnAmapi kSipraM sAhitye prauDhatAptaye / vakSye lakSyAdi saMkSepAtra veNukkaNe yathA // 6 // kAvyAdisvArthamanyArtha cAtha svaarthshcturvidhH| dharmAdiH kIrtisaMpattitRptimuktivapuHkramAt // 7 // prAcIno'nAdiryaH prakRSTo bandhaH saMsArastadvilopenetyarthaH / evaM svazabdenAdvaitaM brahma takhyAtiraparokSatvena prasiddhistasyai ityarthaH / pratyutAsya tadvivecakatvamevetyAhataditi / sudRzAM viduSAm , smarapakSe sudRzAM rAdhAdigopInAM ye prAcInAH kRSNAbhisaraNAtprAgeva saMpAditAH kaJcukIgranthyAdirUpAH sudRDhaM baddhatvAtprakRSTA bandhAsteSAM acyutakRtasmaravistAreNa vikAsazabditazlathanadvAsa yathAnandastatheha paNDitAnAmAnandArthamevAyaM granthaH prakAzyata iti bhAvaH / atra zAntazRGgArau rasau / alaMkArastUkta eva // 5 // nanu bahUnAmalaMkArazAstrIyagranthAnAM satvAdvidvanmodasya taireva saMpAditatvAtkhyAtyAdiprayojanasya tu vayAnupadameva pratyAkhyAtatvAdvidyAvinodasya tu vedAntazAstrIyanibandhaireva saMpAdayitumucitatvAcca nirarthaka evAyaM vadAyAsa ityAzaGkayAha-aprauDhAnAmapIti / acyutaH ahamiti ca anuSajyate / yathA acyutaH zrIkRSNa: aprauDhAnAmapi mugdhAnAmapi gopInAM sAhitye khena saha mithunI. bhAve viSaye kSipraM zIghraM prauDhatAptaye kAmoddIpanAdinA'bhisaraNAdicAturyasiddhyartha lakSyAdikuJjasaMketAdikaM veNukkaNe muralIrave saMkSepAdavakSadevamahamapyacyutazarmA sAhitye sAhityazAstre aprauDhAnAmapi akovidAnAmapi puMsAM kSipraM drutaM prauDhatAptaye tadviSayakAbhijJakhasiddhyarthe atra granthe lakSyAdi lakSyalakSaNAdikaM saMkSepAtvalpapravandhena pakSye / kathayiSyAbhItyarthaH / ayaM bhAvaH-yathA Amrasya tAvanmukhyaM prayojanaM phalA. vAptireva, madhyamaM kusumAmodaH, sAmAnyaM chAyA; tathAsya mukhyaM prayojanaM tattvavidyAzrIvinoda eva, madhyamaM vibudhamodaH, sAmAnyaM bAlabodha iti prayojanatrayavattvAnnAsya niSprayojanatAzaGkAvakAza iti,abhinavagranthena kAvyarItyaiva vidyAvilAsAnaucityaparihArasvagre'nupadameva sodAharaNaM vakSyata ityadoSaH / atra pUrNopamAvyaGgyaH zRGgAra eva rsH||6||nnu bhavatvevamasya bhavadranthasya yathAkathaMcitsaprayojanatvaM vA niSprayojanalaM vA kiM tena, sati kuDye hi citramiti nyAyenAdau kAvyAdereva kiM prayojanaM / nahi tataH sukhAvAptirduHkhanivRttirvA dRzyate, pratyuta 'kAvyAlApAMzca varjayet' iti niSedha eva tadracanAderityAzaGkaya pratijJAtaM sAhityarahasyarUpaM granthaM kAvyAdyuddezAdinopapAdayan samAdhatte-kAvyAdIti / Adizabdena dazarUpakaprasiddha nATakAdikam / kiM kAvyAditaH khArtho netyucyate parArthoM vaa| naadyH|dhrmaadiruupsy caturvidhasyApi tasya tataH smuplbdhtvaaditi|at eva nAnyo'pisvanyAyena tadupadezena parasyApi pumarthasaMbhavAdityAzayena prtijaaniite-svaarthmityaadinaa|tccaaturvidhymuddishti-dhrmaadiriti| tllkssnnaanyaah-kiirtiiti|ythaa vRkSasya saMpuSpitasya dUrAdgandho vAtyevaM
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdha vAlmIkyAderabhUtkItya dhAvakAdeH zriye'pi ca / kAmAptyai jayadevAdermudgalAdestu muktaye // 8 // puNyasya karmaNo dUrAdgandho vAtIti zrutergandhazabditasatkIrtireva dharmalakSakatvena tallakSaNam / saMpattirdhanAdirUpA prasiddhaiva / tRptirabhilaSitAvAptyA tussttiH| muktiradvaitAtmatayAvasthitiH / etAH kIrtyAdayo vapUMSi svarUpalakSaNatvena svarUpANi yasya sa dharmAdiH kramAdanukrameNa caturvidhaH khArthaH khakIyaH puruSArtho bhavatItyarthaH // 7 // nanu kimetAvatA prakRte kAvye samAyAtamityata Aha sodAharaNam-vAlmIkyAderiti / kAvyAdItyanukRSya yojyam / Adizabdena kAlidAsAdiH / vAlmIkigrahaNAtpUrvapadyaTIkAyAM zaGkitasya sAhityamUlakakAvyAdinA tattvavidyAvinodAnau. cityasya vyudaasH| vimalaM dharmahetu: kIrtijanakatvAt vAlmIkyAdikAvyavadityanumAnamatroneyam / dhAvakaH etannAmA kazcitpaNDitaH prAk paramadaridrazcintAmaNinAmakamahAmantravizeSopAsanaprasAdena vicitravidyAzAlyapi nirdhanatvena bahu klizyamAnaH sannaiSadhIyacaritAkhyaM zatasargAtmakaM vicitraM mahAkAvyaM viracya guNajJaziromaNiM zrIharSanAmAnaM rAjAnaM tatpradarya tenAtituSTAttataH prativarSe zatasahasrAtmakarUpyamudrotpattiyogyAM bhUmiM pratigRhya tatkAvye pratisargAntimazloke tatpitro mabhyAM sahitaM tatkartRtvena tannAma grathitavAniti vRddhairupaakhyaayte|etdnugraahkN kAvyaprakAzavAkyamapi zrIharSAderdhAvakAdInAmiva dhanamiti / Adipadena hemAdyAderAzritAnAM bopadevAdInAM grahaH / evaM jayadevo'pi kasyacinnRpasyAzritaH sakhAbhUt / tatpatnI padmAvatInAmnI mahAsatI kadAcittannRpapatnInikaTasthitA satI tatra kasyAzcitsvapatimRtimanu tacchavAdinA sahAtmadehaM dahantyAH satyAH prazaMsAM zrutvA-kimetatsatItvam, kiMtu tadeva satIvaM yatsvapatimRtizravaNottarakSaNa eva khaprANaviyogaH khata eva syAdityuktavatI / tatastadvAkyaM tayA mahiSyA manasi nidhAya tasyAH parIkSArtha kaMcinRpabhRtyaM rahasi samupadizya mRgayArthaM gacchatA rAjJA saha mahAhayaM samAruhya jayadeve'pi kadAcidgate sati kiMcinmRgayAkauzalavizeSapradarzanena taM nRpaM jayadevaM ca prasAdya tataH pAritoSikadAnAtmanA jayadevAtsvoSNISaM saMpAdya yuktyA tadAnImeva khanikaTe sAnayitvA tadupari bhRtyAntaradvArA pazuraktabindUnsadyaH saMniSecayitvA, jayadevastu rAjJA saha mRgayAlIlAvalokAnArtha gatastatrAkasmAdAgatena vyAghraNa bhakSita iti vatpratyayArtha mayA taduSNISamidamAnItamiti vArtAkathanapUrvakaM tatpadmAvatI pratyabhipreSitamAsIt / atha sA padmAvatI paramasatI tadvRttAntazravaNapUrvakaM tadvIkSya tatkSaNa eva prANAnmumoca / tataH sA rAjJI bhRtyataH tadvRttaM zrutvA'tha svayamapi tatra gatvA'ticakitA'bhUt / tato mRgayAM vidhAya parAvRtte rAjJi jayadevo'pi gRhamAgamyAtha nRpapatnyA vAparAdhe nivedite tAM sAMtvayitvA tacchavanikaTa eva sthitvA bhagavataH zrIkRSNasya bhagavatyA rAdhayA saha vilAsaM gItagovindAkhyakAvyenAvarNayat / tatazcaturviMzatigItasamAptisamaM sA padmAvatI pUrvavadeva nidrAta 1 rUpadvayamapIdaM prAmAdikaM 'samAse naJpUrve-'iti lybvissytvaat| NIGo'niTUtvAcca /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantariratnam 1 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / jijJAsoH sundarIrItyA kAvyaM samupadezakRt / aihikAmuSmikAderyatso'yamanyArtha ucyate // 9 // vedetihAsa kAvyAdizabdabhedAtridhA mataH / upadezo nRpasuhRtsundarIrItitaH kramAt // 10 // nRpAjJAvattu vedAjJAnullaGghayaiveti vaidikaH / nRparItyopadezo'sau phala evAtisaukhyadaH // 11 // suhRduktikRtI saukhyaM phale nocedbhayaM nahi / suhRdrItyopadezo'yamitihAsAdikartRkaH // 12 // astrkArisukhAyaiva zravaNe'nuSTita phale / kAntArItyopadezaH syAtso'yaM kAvyAdisaMbhavaH // 13 // iva samutthitAsIditi prasiddhameva loke / atrApyAdinA sUryazatakakAro mayUraH, tathA mudgalAcAryo'pi zrIrAmopAsakaH kaMcidranthaM kurvanmAdhyAhikArya gaGgAtIramagAttadA tadrUpeNa zrIrAma evAgatya tatra kiMcihnilekheti tanmAtrA nirIkSitam / tataH punarAgate tasmiMstayA ayi putra, kimidaM tava vilakSaNaM zAstravyasanaM yadgaGgAM prati gato'pi tatra kiMcitsmRtalekhanArthaM tato'pyAgatyAdau tatsaMllikhya pazcAtpunastatra gatvA nityakarma vidhAyAdhunA samAgato'sItyuktaH saMstenedaM zrIrAmacarita - mevetyanumAya svakulasvAmizrIrAmapratimAM svapratyakSatArthamAryAzatakAtmakakAvyena saMprArthya sayaH sAkSAtkRtimApetyapi samupAkhyAyate vRddhaiH // 8 // evaM pratijJAtakAvyAdijanyasvArthasya cAturvidhyamArSamAnuSodAharaNapUrvakaM prapazyAdhunoddezAnusAreNAvasaraprAptaM tajjanyamanyArtha lakSayati - jijJAsoriti / saundaryamatra yA - vatstrIguNaviziSTasvaramaNItvameva yat aihikAmuSmikAdeH samupadezakRdbhavatIti saMbandhaH / aihiko'rthAdipumarthaH / muSmiko dharmAdiH / Adizabdena aihikAdeH sAdhanam // 9 // athoktarItimeva vyutpAdayituM rItibhedenopadezasyaiva traividhyaM bodhayati - vede - tihAseti / AdipadaM mukhyArtham / nRpaH sArvabhaumaH / yadvA khApekSayA zakta eva yaH kazcit prbhushbdvaacyH| suhRt nirapekSasatatahitakartA // 10 // sUtritaM nRpAdirItitrayeNa vedAdyupadezatrayaM krameNa vivRNoti - nRpetyAdizlokatrayeNa / vaidikaH upadeza iti pUraNIyam / atrAyaM prayogaH - vedopadezaH nRparItikaH anulaGghayatvAttadupadezavaditi / evaM tarhyabhyarhitatvAttenaiva puruSArthasiddhau kRtaM kAvyAdinetyata Aha- asAviti / tasya tathAtve'pi zravaNAnuSTAna kAlayoH sukhahetutvAbhAvAdviSayiNAmadhikAriNAM susamudvejakatvena jhaTiti sanmArgapravartakatvaM iti kAvyAdyupayuktameveti tAtparyam // 11 // suhRditi / phale sati saukhyaM bhavatyevetyadhyAhRtya yojyaM nocet tadakaraNa ityarthaH / itihAsAdIti / Adizabdena purANAdigrahaH / itihAsAdayaH kartAro yasya satathA // 12 // yo'dhikArIti / AdhikAritvamatra viSayitve'pi puruSArthecchutvameva / anyathA rasikatve'pi taduktAnuSThAne audAsInyApatteH / evakAro'tra duHkhalezasyApi
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdha sundarI svezahRdayaM vazIkRtya svsgunnaiH| laukikaM vaidikaM cApi kUjatISTaM sasAdhanam // 14 // tadvatkAvyAdyapi zrImanmahArAmAyaNAdikam / zroturmano vazIkRtya hitaM vakti sahetukam // 15 // ayaM sarvatra sukhadaH zravaNe'nuSThitAvapi / tahaNAthai rasotpatteH phale tviSTArthasiddhitaH // 16 // yattu smRtyAdivacanaM kAvyAlApAMzca varjayet / ityAdi tattu zrIzAdibhinnavarNanadUSakam // 17 // nirAsArthaH / zravaNa ityAdisaptamyantatraye'pi / apizabdo'dhyAhAryaH / zeSaM spaSTam / atra padyadvaye'pi nRpopadezavikA anumAnamUhyam // 13 // nanu kathamasyopadezatvasAmye'pi kAlatraye'pi sukhahetutvamevetyataste ksidyti-sundriityaadipdydvyen| khezahRdayaM natu kAntahRdayam / tathAtve kAntazabditaramyaghumAtralAbhena tasyAH parakIyAtvApatteH / tasmAnijaramaNAntaHkaraNamityarthaH / svasadguNaiH vasaMbandhibhireva natu skhyaadinisstthaiH|ttraapi sadbhiH lokavedavandyaiH pAtivratyAdibhiH / natu kevalaM lAvaNyAdiguNaiH yAvaddivyamugdhAdhamairityarthaH / laukikaM arthakAmAkhyam / vaidikaM dharmamokSAkhyam / sAdhanairnamratvAdibhiH sahitam // 14 // tdvditi| etadanurodhena pUrva yadvaditi jnyeym| mahArAmAyaNaM zrImadvAlmikIyayogavAsiSThAkhyottarakANDArthakadvAtriMzatsAhasyAtmakottararAmAyaNasahitaM / caturviMzatisAhasyAtmakaM pUrvarAmAyaNaM prasiddhameva / AdipadAnmAnuSakAvyasaMgrahaH / svasadityAditRtIyacaraNAntamatrAnukarSaNIyam // 15 // nanu kimetAvatA sukhaikahetutve samAyAtamiti nijAbhisaM. dhyanabhijJazaGkAM vyudasituM svarahasyaM spaSTayati-ayamiti / tatra hetumAha-zravaNa ityAdizeSeNa / tadguNAdyaiH rasotpatteH zravaNe tathA anuSThitAvapi sukhadaH tasya kAvyasya pakSe niruktalakSaNakalatrasya ye guNAH kAvyapakSe vakSyamANAH, kalatrapakSe pAtivratyAdyAH / Adyazabdena kAvye vakSyamANadoSAbhAvaH, kalatre ca kurUpatvAdyabhAvo grAhyaH / rasaH zRGgArAdiH / upadezasya zravaNAdivelAyAmapi niruktarasAsvAdamodamanamAnasatvajanakatayAsya sarvatra sukhadatvamiti bhAvaH / nanvevaM cet 'viSayendriyasaMyogAdyattadagre'mRtopamam / pariNAme viSamiva tatsukhaM rAjasaM smRtam' iti smRteH phale duHkhadaH syAnetyAha-phaletviti / tuzabdaH zaGkAzAntyarthaH // 16 // a. ho yadyevaM kAvyAdimAhAtmyaM tarhi smRtyAdau tadracanAdi kimiti niSiddhamityAzaGkaya tadAzayastvanya evetyAha-yattviti / ataeva zrImadbhAgavate 'na yadvacazcitrapadaM hareryazaH' iti, 'sa vAgvisa! janatAghaviplavaH' iti ca bhagavadguNavarNana. vidhAnamiti bhAvaH / AdipadAttadbhaktAnAM saMgrahaH / teSAM tasyApi mAnyatvAt / ataeva zAkuntalanATake kAlidAsena duSyantasya, naiSadhIyacarite zrIharSeNa nalasya, kirAtArjunIye bhAraviNArjunasya, damayantIkathAcampUprabandhe damayantyAdetrivikrameNa
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantariratnam 1] sarasAbhodavyAkhyAsahitam / tatra nirdoSazabdArthaguNavattve sati sphuTam / gadyAdivandharUpatvaM kAvyasAmAnyalakSaNam // 18 // ca varNanaM kRtam / yattu bhAminIvilAse zRGgArollAse-'gurumadhyagatA mayA natAGgI nihatA nIrajakorakeNa mandam / darakuNDalatANDavaM natabhrUlatikaM mAmavalokya ghUrNitAsIt' ityAdinA jagannAthapaNDitaiH svapreyasIvarNanaM kRtaM tatteSAM zrIgaGgAprasAdAdeva shobhtetraas| nacaivaM caturvidhapumarthAtmakasvArthAdisiddhilakSaNaM kAvyAdiprayojanaM 'kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kAntAsaMmitatayopadezayuje' iti kAvyaprakAzakArikayA saha viruddhamiti vAcyam / etasya tadAzayaikavivRtirUpatvAt / tathAhi tatra vyavahAra vicchabdena dharmajJAnameva vivakSitam / nocettadvivaraNe rAjAdigatocitAcAraparijJAnamiti vacane ucitapadamAcArapadaM ca bAdhitaM syaat|tthaa zivetarakSatisadyaH paranirvRtipadAbhyAM muktireva / tasyAeva niratizayasukhaM ca duHkhajAtavyuparamaNaM ca vadanti mokSatattvamiti zrImatsaMkSepazArIrakAcArya caraNavacanena tathArUpatvAt / etena kAmAkhyapuruSArthasyApi zivetarakSatyAdAveva kaimutikanyAyenAntarbhUtatvaM vijJeyam |anytsrvN sphuTameva / tasmAniruktameva kAvyAdiprayojanamiti na ko'pi doSa iti dikU // 17 // evaM sAhityAdhArIbhUtakAvyAdeH sAdhAraNyena vedAdivaJcaturvidhapuruSArthahetutve sodAharaNe tathAsya sarvadA su. khadatvena viSayiNAmapi mano vazIkRtya vedArthasyaivAviSkaraNadvArA jhaTiti sanmArgapra. vartakatve ca saprapaJcaM siddhe sati kiM tatsvarUpalakSaNamiti jijJAsAyAM satyAM tadAha -tatreti / tatra idaM kAvyasAmAnyalakSaNaM sphuttmitynvyH| tatra niruktarItyA tasya saprayojanatvena prekSAvadAdaraNIyataratve siddhe satItyarthaH / idaM nirucyamAnam / kAvyasAmAnyalakSaNaM kauti suzabdaracanAM karotIti kavistasya karma kAvyaM tasya sAmAnyena sAdhAraNyena lakSaNaM avyAptyAdidUSaNatrayahIno dharmavizeSaH sphuTaM spaSTaM pra. tijJAtamityarthaH / kiM tadityata Aha-nirdoSetyAdinA zeSeNa / zabdo rAmAdiHarthaH sItAkAntAdiH zabdazcArthazca zabdArthoM nirgatAH sutarAmavidyamAnAH doSAH vakSyamANalakSaNAH zrutikaTutvAdirUpAH zabdAdidoSAH yAbhyAM tau tathA tayorye guNA api saukumAryAdayo vakSyamANA eva zabdArthadharmAste vidyante yasmiMstat |tdvt tasya bhAvastattvaM tasmin sati gadyAdivandharUpatvam gadyaM aniyatAkSaraM daNDakAparanAmakaM gAthAkhyaM chandaH tadAdi yasya zlokAdirUpapadyasya tadrUpo yo bandhaH prabandhastadrUpaM svarUpaM yasya tattvam / atra satyantapadakRtyaM tu svayamevAgre vakSyati / gadyagrahaNena kAdambaryAH saMgrahaH / tena gadyaikarUpaM kAdambaryAdi, padyaikarUpaM raghuvaMzAdi / ubhayarUpaM damayantIkathAcambAdi ca vivakSitaM bhavatIti bhAvaH / atra bandhapadena vedAderyudAsaH / tasyAvirbhAvAdimattve'pyartharacanapUrvakavAbhAvenAnAditvAtzrImahArAmAyaNasya tu ArSave'pi na ttraavyaaptiH|itihaaspuraannH paJcamo vedAnAM vedaH iti zrutau tadanukteriti 18
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe doSe sati guNaiH kiMvA kiNvaalNkrnnairpi| ato nirdoSasAhuNyamevAtrAdriyatAM budhaiH|| 19 // dharmA rasA lakSaNAni rItyalaMkRtivRttayaH / rasikAlAdakA hyete kAvye santi ca SaDguNAH // 20 // tatra nirdoSapadakRtyamAha zleSeNa-doSe satIti / doSaH kAvyapakSe vakSyamANaH zrutikaTutvAdilakSaNaH, anyatra avivekitvAdiH / guNA api kAvyapakSe saukumAryAdayo vakSyamANA eva, anyatra surUpatvavaktRtvAdayaH / tadvadalaMkaraNAnyapi kAvya. pakSe vakSyamANAni anuprAsapUrNopamAdInyeva, anyatra haaraadibhuussnnaani| atra kAvye strIpusoranyatarasya zarIre ca budhaiH sArAsAravicAracaturaiH nirdoSasAdguNyameva nirgatAH kAlatraye'pyavidyamAnAH zeSAH yusmAttattathA santaH alaMkArasaMgrAhakAHnijarUpeSvevAlaMkArAntarbhAvapaTava ityarthaH / te ca te guNAzca tathA teSAM bhAvaH sAdguNyaM nirdoSa ca tatsAdguNyaM ca nirdoSasAdguNyam / avadhAraNaM tvalaMkArapArthakyavyAvRttyartham / upalakSaNamidaM vakSyamANalakSaNAnAM rasAdInAmapi / tena nirdoSazabdAdiguNavattvazAlivAkyatvaM phalitam / AdriyatAM / premNA svIkriyatAmityarthaH / atra doSe itye. kavacanena guNairiti bahuvacanena ca 'eko hi doSo guNasannipAte nimajatIndoH kiraNeSvivAGkaH' iti nyAyaH prtyuktH| tatra yadi kiraNazabdena kalA vivakSitAstarhi tAkhakhilAsu satISvaGkasphuTatvasya pratyakSasiddhatvAt 'kalAvataH saiva kalA yayA. dhaH kriyate bhavaH / kiM tAbhirbahupuSTAbhiryAbhiraGkaH pradRzyate' iti kavisamaye'pi tathA varNitatvAcca / yadivA razmaya eva tatrApi teSu tannimajanasya sutarAmasaMbhavAt pratyuta jyotsnArUpANAM teSAM paramapuSTatve bimbavartinastasya spaSTatvenaivabhAnAnubhavAcca / tasmAnmahAkaviprayogAdindukiraNeSu aGkaH kalaGkaH nimajjati guNAnAM bAhulyAtsvasyaikatvAttadvighAtaka eva na bhavati natu khayamapi na pradRzyata iti yathAmbhasi gajo nimajjatItyucyate tadvaditi vyAkhyeyam / ataeva 'anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saubhAgyavilopi jAtam' iti pUrvArdhe himasya himAlayagatAnantaratnotpattisthAnatvalakSaNasaubhAgyavilopakatvarAhityamevokaM natu tasya abhAsamAnatvamapi / tasmA. dbhAsamAno doSastAvaddhimavatkalaGkavacca jADyAdivadanaucityAdivacca vairasyaM janayiSyayeva, tathApi tasyAlpatvAdguNAnAM bAhulyAca 'vipadaH saMtu nastAstAstatratatra jgdguro| bhavato darzanaM yatsyAdapunarbhavadarzanam' iti zrIkRSNaM prati kuntyuktanyAyena na tAvasvAdhikaraNatyAjyatAM janayatIti / nanvevaM cetkathaM tvayA doSe satItyAdi pratijJAtamiticena / tathAtvasyaiva sArvatrikatvAt uktodAharaNavyavasthAyAstu kAcitkatvAditi rahasyam / ataeva bhAminIvilAse jagannAthapaNDitoktiH amitaguNo'pi padArtho doSeNaikena nindito bhvti| nikhilarasAyanarAjo gandhenogreNa lazuna iva' iti / asminnudAharaNe tu eko'pi doSo bahuguNavighAtako'pIti vizeSaH // 19 // evaM ni. rdoSapadaprayojanamabhidhAya guNapadakRtyaM kathayastadvibhAgaM tatsAdhAraNalakSaNaM tatsaM. khyAM ca tulyayogitayAha-dharmA iti| dharmAH kAvyaprakAzAdau guNazabdavyavahAryA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantariratnam 1] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vakSyamANalakSaNAH mAdhuryAdayaH, rasAH zRGgArAdayaH, lakSaNAni akSarasaMhatizobhAdIni vakSyamANAni, rItayo'pi gauDIpAJcAlyAdayo vakSyamANA evAevamalaMkRtayo'pyanuprAsAdayo'laMkArAH / tathA vRttayo madhurAdyAH zaktyAdyAzca tAdRzya eva / hi yasmAt ete dharmAdayo rasikAlAdakAH SaDapi santi / ata ete kAvye sati ca guNA bhavantItyanvayaH / yasmAddhetoH ete pUrvArdhoktAH dharmAdayaH guNAparanAmakadharmaprabhR. tayaH rasikAlAdakAH rasajJAstAnAhAdayanti santoSayantIti tathA / paNDitAnandahetava ityarthaH / SaDapi santi SaTsaMkhyAkAH sarve'pi sAdhamryeNa vartante / atohetoH ete prakRtAH SaTpadArthAH kAvye prAguktalakSaNe prabandhe sati 'sadeva somyedamagra AsIt', 'tadaikSata', 'tattejo'sRjata' ityAdizruteH saguNe brahmaNi ca / paramezvarazabditamAyopahitabrahmaNyapItyarthaH / guNAH guNazabdavyavahAryA bhavantItyarthaH / rasikAlAdakatvarUpaM guNatvaM SaTkhapIti sarve'pyete guNA eveti bhAvaH / brahmapakSe tu 'aizvaryasya samagrasya dharmasya yazasaH zriyaH / vairAgyasya ca mokSasya SaNNAM bhaga itIraNA' iti vacanAdime tatrApi yojyAH / tadyathA dharmA ityAdiSu bahuvacanaM samagrasyeti vizeSaNadhvanitapUrNatvasUcanArtham / dharmapadArthastu prasiddha eva / rasazabdena 'raso vai saH' iti zruteradvaitAnandarUpo mokSaH / lakSaNapadena saguNabrahmaNo lakSaNamaNimAdyaizvaryameva / rIti. zabdena loke vyavahRtiH prasiddhA / bhagavati tu sA yazasa eva mUlIbhUteti yaza eva / alaMkRtipadena tatsAdhyA zobhAparanAmnI zrIreva / vRttizabdena vartanaM vRttiriti vyutpattyA 'anaznananyo abhicAkazIti' iti zruteH paramezvarasya vairAgyAtmakameva vartanamiti tadeva grAhyam / 'vIryasya yazasaH zriyaH / jJAnavairAgyayozcaiva' ityAdipAThe'pi yathAyathamUhyam / nanu kAvyaprakAzakArastu guNAnprakRtya 'mAdhuyojaHprasAdAkhyAstrayastena punardaza' iti kArikayA dharmazabdena tvadabhimatAnAM mAdhuryA. dInAM trayANAmeva guNatvamuktvA yattAvaccandrAloke svAbhimataguNASTakakathanottaram 'zleSaH prasAdaH samatA mAdhurya sukumAratA / arthavyaktirudAratvamojaH kAntiH samAdhayaH / amI daza guNAH kAvye puMsi zauryAdayo yathA' iti vAmanoktaguNa. dazakaM saMgRhItaM tattiraskaraNamapi pratijJAtavAn / tathA 'ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivAtmanaH / utkarSahetavaste syuracalasthitayo guNAH' iti, upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa jAtucit / hArAdivadalaMkArAste'nuprAsopamAdayaH' iti ca kArikAbhyAM tathA / ataeva mAdhuryAdayo rasadharmAH samucitairvaNairvyajyante natu varNamAtrAzrayA iti / yeca vAcakavAcyalakSaNAGgAtizayamukhena mukhyaM rasaM saMbhavinamupakurvanti te kaNThAdyaGgAnAmutkarSAdhAnadvAreNa zarIriNAmapyupakArakA hArAdaya ivAlaMkArA iti ca tadvyAkhyAnAbhyAM krameNa guNAlaMkArayorlakSaNaM vibhAgaM coktavAn / evaM candrAlo. ke'pi 'amI daza guNA' ityasmAduttarazloke 'tilakAdyamiva strINAM vidagdhahRdayaMgamam / vyatiriktamalaMkAraM prakRte bhUSaNaM girAm' ityatra alaMkArANAM guNabhinatvaM
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 sAhityasAram / [ pUrvArdhe tatsvarUpAdikaM coktm|tvyaa tvadya mAdhuryAdInAM dharmANAM rasAdivRttiparyantAnAmanye. SAmapi sAdhAraNyena rasikAhlAdakatvena guNatvamevocyate tatkathaM na viruddhamudAhRta. prAcInAcAryavacanaiH saheti cetsatyaM / tathApi mayA tAvattvadudAhRtagranthatAtparyameva manasi nidhAyaivamukta bhaGgayantareNa, natu kiMcitkapolakalpitamiti / tathAhi kAvyapra. kAze tAvatkAvyalakSaNAvasare-'tadadoSau zabdArthoM saguNAvanalaMkRtI punaH kvApi' iti prAyaH sAlaMkAratve sati nirdoSasaguNazabdArthobhayatvaM kAvyatvamiti spaSTaM kAvyalakSaNaM sAmAnyanoktam / candrAloke tu tatra 'nirdoSA lakSaNavatI sarItirguNabhUSaNA / sAlaMkArarasAnekavRttirvAkAvyanAmabhAk' iti tallakSaNamuktam tatrobhayovi. rodhastAvatpratyakSa eva / tatpariharaNArthameva mayAtra bhaGgayantaramAzritam / tadyathAkAvyaprakAze tAvattadadoSAviti lakSaNamuktvA doSaguNAlaMkArA vakSyante / kApItyanenaitadAha-yatsarvatra sAlaMkArau kvacitu sphuTAlaMkAra virahe'pi na kAvyatvahAniH / yathA-'yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapAste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / sA caivAsmi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate' / atra sphuTo na kazcittadalaMkAraH / rasasya hi pradhAnatvAnnAlaMkArateti sodAharaNaM vyAkhyAtam / tatra rasasyetyuktestasya kAvyalakSaNAntargatatvena raso'pi vivakSita iti gamyate / tathA sphuTo netyAyuktyA gUDho'laMkAro dhvanyAtmakastAvadatrApyastItyetadAzayaH spaSTa eva / lakSaNavAkye tu rasasaMgrAhakapadAbhAvAttadrahasya tUktarItyA AvazyakatvAt mAdhuryAdayo rasadharmAH samu. citairvaNairvyajyanta ityanupadodAhRtataduktyA kAvyalakSaNe guNapadena mAdhuryAdInAM rasadharmANAM tadvyaJjakasamucitavarNasaMgraheNaiva siddhavAddharmagrahasya dharmigrahAnyathAnupapattyA taddharmiNAM zRGgArAdirasAnAmapi guNapadenaivArthikagrahaNasyAvazyavAcyatvaccA siddhameva tallakSaNe sarasatvam / naca nIrasasyApyudAhRtAnalaMkArakAvyavanirdoSasaguNazabdArthayugulasyaivAstu kAvyatvaM kimetAvatkusRSTayeti vAcyam / guNagrahaNe niruktarItyA balAtsarasatApatteH / upalakSaNamidamakSarasaMhatyAdyAtmakAnAM lakSaNarItivRttipadArthAnAmapi vakSyamANalakSaNAste'pyatroktadizA yathAyathamUhyAH / ataevedameva kAvyaprakazasvArasyaM vivRNvadbhizcandrAlokakAraiH zrIjayadevakavivarairbAlAnAM sphuTasaMbodhArtha 'nirdoSA lakSaNavatI' ityAdinA kAvyalakSaNaM kRtaM, mayA tUbhayoH sAratastAtparyamAdAyAvirodhArtha pravRttena kAvyaprakAzoktalakSaNameva prathamamuktvA guNazabdenoktarItyA tadabhipretAnAM candrAlokakRtalakSaNe spaSTaM vivRtAnAM rasAdiSaNNAM padArthAnAM rasikAlAdakatvalakSaNaguNatvasAmAnyena guNabhedoktidvArA kathanaM kRtamiti konAma mamAnayozca virodhagandho'pi / nacAstu nAma yathAkathaMcidrasAdInAmuktayuktyA guNapadena saMgrahaH paratvalaMkArasya tu tena yathA saMgrahaH kRtastathA tu tvayA naiva kRtastasmAtpunarvirodhatAdavasthyameveti vAcyam / tadrahasyasya tvayaivAjJAtatvAt / tathAhi 'yaH kaumAra' ityudAharaNaM tusphuTAlaMkRtihInakAvyasyetyavivA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 dhanvantariratnam 1] sarasAmodavyAkhyAsahitam / alaMkArA guNeSveva grathyante prAyazo bhuvi / guNebhyo'taH pRthaktvena pragalbhAnAM na tadrahaH // 21 // dameva / tatra gUDhAlaMkArasya grAhakaM lakSaNe guNapadaM vinA kimastIti tvayaiva vaktavyam / tasmAdekadezavikRtanyAyena sarvo'pyasau mayA guNatvenokta iti nirmatsaraidhIredhyeyamiti dik / etena yatta prAJcaH-adoSau saguNau sAlaMkarau ca zabdArthoM kAvyamityAhustatra vicAryata ityAdigranthena kAvyapadasya lokavyavahArataH zabdavizeSa eva zaktalAcchabdArthayugu lasya naiva kAvyatvaM saMbhavatItyAzayavadbhirjagannAthapaNDitaistAvadrasagaGgAdhare kAvyaprakAzoktalakSaNaM dUSitamiva bhAti tadapi parAstam / tathAhi 'tadadoSau zabdArtho saguNAvanalaMkRtI punaH kvApi' iti kAvyaprakAze kAvyalakSaNamukta tadyadi yathAzrutaM gRyeta tadA rAma iti pade tadarthamAtre'pi kAvyatApattiH syAt / uktalakSaNasya tatrApi sattvAt / iSTApattau tena 'yaH kaumArahara' ityAdizlokodAharaNaM kimiti dattaM syAt / tasmAttadanyathAnupapattyA nirdoSAbhyAM guNavajhyA zabdArthAbhyAM yuktaH prabandhavizeSa eva kAvyatvena tasya vivakSita iti vaktavyam / maduktalakSaNe cAtra tAvanmAnamevAsti / tathAtve ca kva nAmoktadUSaNAvasaraH / tasmAdidaM dUSaNaM tu tairatra naiva dattaM kiMvanyasminnevoktalakSaNavati kasmiMzcitprAcInanibandha iti jJeyam / naca zabdasamudAyAtmake prabandhe kathaM zabdAdhArateti zaGkayam / vane vRkSavattatsaMbhavAt / yattu niruktagranthe ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyamiti taiH kAvyalakSaNaM kRtaM tattAvat 'ayamAtmA brahma'ityAdivedAntamahAvAkyAdAvativyAptamiti tatpariharaNamevAdI vicAraNIyaM sahRdayadhurINaiH / kiMca maduktalakSaNe tu gaNapadena dharmA ityAyuktaSADaNyasaMgrahAnna rasagaGgAdharokta nirguNe niralaMkAre 'uditaM maNDalaM vidhoH', 'gato'stamarka' ityAdau kAvye avyApyApattiH / niruktaguNAnyatamaguNavattvasya tatrApi satvAt , zabdArthadoSAbhAvAcca / tasmAdyuktameva nirdoSazabdArthetyAdilakSaNamityalaM pallavitena // 20 // nanu guNeSvalaMkArANAmantarbhAvaH kvacidapi naiva dRSTastvayA tu lAghavAtha rasikAhAdakatvasAdharyeNa sa kRto'pi naiva sahRdayAdaraNIyaH syAdityAzaGkAyAM zleSeNa lokanidarzanamapi tatra dyotayansamAdhatte-alaMkArA iti / alaMkArAH anuprAsopamAdayaH, pakSe maGgalasUtrAdayaH guNeSveva maadhuryaadissvev| pakSe sUtreSveva prAyazaH bAhulyena / etena kvacinmAdhuryAdivyaJjakavarNaviparyaye'pyalaMkAradarzanAt , tathA sUtraM vinApi kaGkaNAdyalaMkArANAM ca darzanAnaiveyaMvyA ptiriti prtystm| bhuvi loke grathyante gumphanaviSayIkriyanta ityarthaH / ataH prAyeNAlaMkArANAM guNaikagumphanavyavahArAt guNebhyaH pUrvoktebhyaH pRthaktvena bhinnatvena pragabhAnAM prauDhaviduSAM pakSe patimAtraviSayakelikalApakovidAM pragalbheti rasamajaryuktalakSaNAnAM ramaNInAM tadhaH teSAmalaMkArANAM grahaH saMgrahaH naivAstItyarthaH / yathA loke maGgalasUtrAdyalaMkArANAM guNazabditasUtreSveva grathanAduktalakSaNataruNInAM niruktaguNebhyaH pArthakyena tatsaMgraho naiva saMmataH patimAtretyuktalakSaNatvena maGgalasUtreta
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 sAhityasAram / [.pUrvArdhe alaMkAreSvapi guNA yadyapyantarbhavanti hi|| tathApyAdhAratAyogAnmukhyAste'taH sudhiipriyaaH||22|| alaMkAravihIno'pi sudRksaubhAgyakRdguNaH / guNahInamalaMkArasahasramapi kiM tathA // 23 // sphItadRSTiSvalaMkArA guNebhyaH pRthagapyalam / - dRzyante tanu bAhulyAtteSAM teSAM ca saumytH||24|| rAGgulIyakAdAvanAdarAttadvatprakRte'pIti bhAvaH // 21 // evaMcenmuktAhArAdau guNasya gUDhatvarUpAntarbhAvAdviparItamevAstvityata Aha-alaMkAreSvapIti / sudhItvamubhayaapi, zleSastu prAgvata zlokaSaTkepi vijJeyaH / zeSaM tu spaSTameva // 22 // tadevAnvayavyatirekAbhyAmupapAdayati- alaMkAreti / guNo'tra niratizayaM pAtivratyameva / tasyaiva sAvitryAdau tathAtvadarzanAt / alaMkAravihIno'pi kanakakaTakAyalaM. kArarahito'pi sudRk saubhAgyakRt mRgAkSI tasyAH saubhAgyaheturbhavatItyarthaH / 'naH kaumArahara' ityAdikAvyaprakAzoktodAharaNe alaMkArarAhitye'pi mAdhuryAdiguNasa. tvAtsudRkzabditapaNDitAnAM saubhAgyazabditAnandajanakatvamastyeveti bhAvaH / etena alaMkArAbhAve'pi guNasattve saubhAgyasattvamityanvayaH sUcitaH / guNahInetyuttarA?ktavyatirekastu sphuTa eva / tatra guNahInazabdAlaMkArodAharaNamuktaM kAvyaprakAze-'kha. cchandocchaladacchakacchakuharacchAtetarAmbucchaTAmUrcchanmohamaharSiharSavihitasnAnAhikAhAya vH| bhidyAdudyadudAradarduradarIdIrghA daridradrumadrohodrekamayormimeduramadA mandAkinI mandatAm' iti / atra yadyapi vakSyamANalakSaNo dIrghasamAsAdirUpa ojaHsaMjJako gu. No'styeva tathApi 'dIyAtmavistRterheturojovIrarasasthitiH' / bibhatsaraudrarasayostasyAdhikyaM krameNa ca' iti tatratyasUtravacanAdvIrarasAdAveva tasyopayuktatvenAtra gaGgAvarNanenupayuktatvAtpratyuta doSatvAca nairguNyameva / yadyapIdaM tatrAvyaGgayAtmakAdhamakAvyagazabdacitratvenodAhRtaM tathApyuktarItyA nirguNatvasatvAttadudAharaNamapIti na doSaH / evaM 'mokSaH svakRSNasArekSaNekSaNe naiva ttkssnnaadbhvti| ityAcakSaMkhyakSaH samaikSi gauryA kaTAkSeNa' ityevaMjAtIyakaM guNahInArthAlaMkArodAharaNamapi jJeyam / atra yadyapi zabdAlaMkAra eva bhAti tathApi zleSeNArthAlaMkAro'pyastIti // 23 // kathaM tarhi kAvyaprakAzAdimahAnibandheSu guNebhyo'laMkArabhinnatoktirityAzaGkaya guNAnAM 'mAdhuyaujaHprasAdAkhyAstrayastena punardaza' iti tadIyasUtravacanena tritvAdalaMkArANAM ca bahutvAdeve. tsaah-sphiitdRssttiviti|sphiitaa vizAlA dRSTiH prajJA yeSAM teSu dIrghadarziSu mammaTabhaTTaprabhRtiSvityarthaH / atra jahallakSaNayA tatkRtA granthA grAhyAH / pakSe vizAlalo. canAkhitiyAvat / tattviti tuzabdaH zaGkAzAntyarthaH / tat alaMkArapArthakyadarzanaM teSAM alaMkArANAM bAhulyAt vipulatvAttathA teSAM guNAnAM saumyataH sUkSmatvAtpUrvoktarItyA tritvAt, pakSe muktAphalAdisUkSmarandhrArhatvAdyuktamevetyadhyAhRya yojyam / mayA tu rasikAlAdakatvasAdharmyaNa guNeSveva tadantarbhAva ukta iti na
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantariratnam 5 garamAmodavyAkhyAsahitam / alaMkArA yadApyavamantarbhUtA gunnessvmii| rasalakSaNamAdhuryavRttirIti tadA na kim||25|| yasmAddIkSaNAnAM hi zAbdalAghavapUrvakam / ArthikI guruteSTAto yuktamevoktalakSaNam // 26 // yaM cintayati nizcintaM phullayendirayA vRtaH / tameva vANI ramaNI pariNetuM samAturA // 27 // ko'pi doSaH // 24 // astvevaM tathApi rasAdeH kathaM guNeSvantarbhAva iti ca. kaimutikanyAyAdityAha----alaMkAra iti| rasAdInAM diGmAtreNa rUpaM tu dharmA rasA ti viMzatitamayoke niruktameva / rasalakSaNamAdhuryavRttirItInAM samAhArastathA / anna samAhArAkIvatvam / evaMca niruktarasAdi tadA mAntarbhavakimiti yojanA / kAntApakSe tu rasaH zRGgAra eva / lakSaNa mugdhAvapadminItvAdi / mAdhurya manabhASaNaM / uttiH pAnipacana valana yavA sadAcAreNa vartanam / rAtiH mandagAmitvAdisaraNiH / nanu nahi dRSTAntamAtreNepTasiddhiriti nyAyAnaivadaM saMgataM rasikAhAdakatvahetu. vayojaka paveti cAsatyam / rasikAhAdakatvaM hetu kRtya yadyanumAnena mayA gugavalaMkArAntarbhAvaH sAdhitaH syAttadA bhavedeva tasyAprayojakatvaM, mayA tu mAdhuryAvyatraya eva ye kAvyaprakAze guNatvenoktAstAndharmatvena gRhItvA ye tAvattadAdyA mAlaMkAra lakSaNarItittirUpAH kAvya upAdeyAH padArthAstAna sarvAnapi rasikAhA. dakatvalakSaNasAdharmyaNa guNatvenorarIkRtya tathA heyAnakhilAnpadAthAnyAcAM rItyaiva doSatvana matvA lAghavAttatra nirdoSazabdArthetyAdikAvyalakSaNaM kRtamiti ko nAma mamAparAdha ityAzayenAha--yasmAditi / yasmAddhetoH dIrghakSaNAnAM vivekena paramadazinA viduSAM, pakSe karNAntanetrANAM taruNInAM zAbdalAghavapUrvaka zabdasaMbandhi ya. pavamapanya kayUrvaka, po. 'ganAganakutUhalaM nayanayorapAGgAvadhi smitaM kulanatantravAmadhara eva vidhAnyati / vacaH priyanamazruteratithireca kopakramaH kadAcidapi cenadaH manani kavalaM mannati iti samanayuktasvakIyAlakSaNarItyA madhuratarAkSarApancanava / tatpUrvaka nadAdI saMpAyelarthaH / ArthikI pratipAdyArthavipayikA, pakSa sucanAsAtha viSayikA gurutA vipulatA iTA saMmatA astihIni prasiddham / ataH zAbdalAghavapUrvakamarthagauravasya sakala vidvatsaMmatatvAduktalakSaNaM yuktamaveti saMvandhaH / na. mAnna ko'yatra dopaleza iti // 26 // athokta lakSaNaM kAvyamudAharati---yamiti / kacyA samudramathanAnnijAvirbhAvottaraM svayaMvaraNAvasare sarvaguNanilayaM bhagavantaM dRSTvA abhimatabaralobhana muditayetyarthaH / etAdRpayA indirayA 'indirA lokamAtA mA rAvidhatanayA ramA ityamaroktalabhyetyarthaH / vRtaH svayaMvaravidhinA pariNItaH zrInArAyaNa ityarthaH / atra vizeSyAnuttestasyAvAGmanamagamyatvaM sUcitam / so'pi nizcintaM kRtAya yaM cintayati / taduttaM zrImadbhagavaDItAsu-'priyo hi jJAnino
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdha ----- tyarthamahaM sa ca mama priyaH' iti / zrImadbhAgavate'pi -- 'nirapekSaM muniM zAntaM nirvairaM samadarzanam / anuvrajAmyahaM nityaM pUyeyetyamireNubhiH' iti / vANI vAgrUpA ramaNI / yAvatstrIguNaviziSTatve sati nikhiladoSahInA kanyetyarthaH / anena damayantyAdicatsvayaMvaraNanipuNatvaM dyotitam / sA tameva pUrvoktaM zrIvallabhacintitapAdapallavaM sthitaprajJameva / etena brahmAdInAmapi vyAvRttiH sUcitA / tena teSvetadapekSayA'nabhivarNanIyatvamapi vyajyate / pariNetuM vidhivattatpANigrahaNaM kartumityarthaH / samyak akhaNDitapremapUrvakaM AturA vihvalAstItyarthaH / ayamAzayaH - madvANIlakSaNaramaNyAH svayaM varaNanaipuNye'pi brAhmaNakanyakAtvena tadanaucityAt, mama tu brAhmaNatvena 'na yadvacacitrapadam' ityAdibhagavadvarNanavidhAyakavacanaistatraiva tAM niyoktuM pravRttatvAt tasyAH svAtantryAbhAvAnniruktarItyA bhagavadapekSayApi tanmAhAtmyAtizayadarzanena niruktajIvanmuktapuMsyevAnurAgadAsadbhAvAcca rogAMkrAnteva paramavyAkulIbhUteti / tenAtrodAtto nAyakaH, utkaNThitA nAyikApi rUpakataH / tasmAtprAyeNAtra brahmaniSTameva varNayiSyAmIti bhAvaH / atraiva lakSaNasamanvayaH / tathAhi atra sakalazabdArthadoSalezenApi rahitatvaM tu vakSyamANalakSaNAdInAM teSAM kAvyaprakAzAdisaMmatAnAM zrutikaTutvAdirUpANAM sarveSAmapi dezato'pyabhAvAtsphuTatarameva / yadyapyatra - 'zloke SaSThaM guru jJeyaM sarvatra laghu paJcamam' ityuktervANIramaNItyatra tadvaiparItyAcchandobhaGgadoSaH sphuTa eva, tathApi asyAnuSTavizeSe'ntarbhAvAdyadvA 'dhiktAM ca taM ca madanaM ca imAM ca mAM ca' ityatreva prakRte'pi vANyAH samAturatvAbhidhAnAttadvyAkulIbhAvavazAduktadoSo'pi rabhasAdabhisarantyAH sundaryAH pracyutamaJjIrAdivadguNalenaiva rasapoSakatvAtpariNamata iti dhyeyam / guNavattvaM tu yathA 'tatra tAvaddharmA rasA' ityAdizlokena ye prAguktAH kAvye SaDguNAste sarve'pyatra vartante / tadyathA-dharmA hi mAdhuryAdayastraya eva / tatra 'mAdhuyajaH prasAdAkhyAstrayastena punardaza / AhlAdakatvaM mAdhurya zRGgAre drutikAraNam / karuNe vipralambhe tacchAnte cAtizayAnvitam' iti kAvyaprakAzIyasUtravacanAcchAntarasapradhAne prakRtapadye tadvyaJjakazabdAdisattvAt zravaNamAtreNa sahRdayAnAmAhlAdakatvalakSaNarasAsvAdena cittasya vilayAvasthArUpadrutihetubhUtaM tadastyeva / tathA rasAH zRGgArAdayaH prasiddhA evAtra vakSyamANAzca / tanmadhye prakRte zAnta eva pradhAno rasaH / zRGgArastu vakSyamANarasaprakaraNarItyA tadvirodhyapi prakRtavarNyajIvanmuktAkhyanAyaka bhinnalakSmyAkhyanAthikAniSTatvena svavANyAM grathitaramaNyAtmakarUpakAlaMkAropayogitvAt grathita iti bodhyam / nacaivaM rasabhaGgApattiH zAntazRGgArayozca virodha iti rasagaGgAdharokteH sundopasundanyAyenobhayorapi dhvaMsasaMbhavAditi vAcyam / ubhayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt pratyuta tena tatpuSTereva saMbhavAcca / tathAhi aho tribhuvanasundaryA bhagavatyA lakSmyApi yaH paramapramodena svayaMvare zivAdInapi vihAya pariNItaH so'pi sarvajJaH sarvezvaraH sarvakalyANaguNanilayaH pUrNAnandaghanaH paramAtmA 1 14
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantariratnam 1] sarasAmodavyAkhyAsahitam / rasAlaMkAramukhyatvabhedenedaM bhvedvidhaa| sarasAkhyaM ca citrAkhyaM svarambhorUzarIravat // 28 // nArAyaNo'pi yasya brahmaniSTasya cintanaM karoti, kiM vAcyaM tasya mAhAtmyamiti dhigdhigidaM dRzyasukhAbhAsajAtamato niratizayazamavataivAdvaitatattvAvabodhapUrvakaM sarvadA bhAvyamiti tamevetyAdhuttarArdhena dhvnyte| tatra skldRshysukhmaalmbnm| ttraanaadro'nubhaavH| brahmaniSTaikamahattvabuddhirvibhAvaH / smRtiH saMcArIbhAvaH / etaiH puSTaH prapaJcaudAsInyalakSaNo nirvedAkhyaH sthAyibhAvo'tra zAntanAmA rasaH spaSTa eva / evaMlakSaNamapi alpAkSarA vicitrArthA khyAtirakSarasaMhatiH' iti candrAlokokteralpAkSararUpadvitIyacaraNena samudramathanAdilakSmIsvayaMvarAtmakavistRtetihAsasya sUcanAttadatra vizadameva / tathA 'AcatuSTayamAsaptaM yatheSTairaSTamAdibhiH / samAsaH syAtpadairna syAtsamAsaH sarvadApi ca / pAJcAlI kiMca lATIyA gauDIyA ca yathArasam / vaidarbhI ca yathAsaMkhyaM catasro rItayaH smRtAH' / iti ca tadvacanAdatra sarvathA samAsAbhAvAnmadhuratamazAntarasopayuktA vaidarbhI rItiH sphuTaiva / tadvadramaNIti ruupkmlNkaaro'pi| evaM kAvyaliGgAdikamapyUhyam / api cAtra madhurA vRttiH-'madhurAyAM samAkrAntA vargasthA paJcamairnijaiH / lakArazca lasaMyukto hrakhavyavahitau raNau' ityapi tadukteratra yamityAdau tathAtvAt / tasmAyuktamevedamudAharaNamiti // 27 // evaM sAdhAraNyena saprapaJcaM sodAharaNaM kAvyalakSaNamabhidhAyAdhunA sAmAnyataH prasiddhAn dhvanyAdirUpAMstadbhedAnabhidhAtuM sarasatvAdibhedena sadRSTAntaM prathamaM tahe vidhyamAharaseti / idaM pUrvaprakRtaM kAvyaM rasamukhyatvalakSaNaH alaMkAramukhyatvalakSaNazca yo bhedastena kramAt sarasAkhyaM sarasaM kAvyamidamiti lokaprasiddhasarasasaMjJaM tathA citrAkhyaM citraM kAvyamidamiti / vyavahArasiddhacitrasaMjJaM ca svarambhorUzarIravat svIyAGganAGgavat dvidhA dviprakAraM bhavedityanvayaH / yathA niruktayuvatyAH zarIraM hi zRGgArarasAlanbanatayA tatprAdhAnyena sarasamityucyate, muktAhArAdyalaMkArAzrayatayA tatprAdhAnyena citramiti cocyate tadvatprakRtakAvyamapi zR. GgArAdirasaprAdhAnyena sarasaM upamAdyalaMkAraprAdhAnyena citramiti ca lokAdau vyavahriyata ityarthaH / atra zRGgAro rasaH / upamAlaMkAraH / naceyamabhinavakalpa. neti vAcyam / zabdacitraM vAcyacitramityAdAvalaMkArapradhAnasyaiva kAvyaprakAzAdau citrapadavAcyatAdarzanAt / 'idamuttamamatizayini vyaGgaye vAcyA nirbudhaiH kathitaH' iti taduktadhvanyAyuttamakAvyasya rasaprAdhAnyAvinAbhAvena sarasatAyA avazyavAcyatvAca / tasmAyuktaiveyaM kalpaneti bhAvaH / naca rasAlaMkArayoH sAmyena tRtIyo'pi kazcit kAvyabhedaH syAditi zaGkayam / atyantasAmyasya kutrApyasaMbhavAt / evameva sarasabhedAdAvapi / atra mukhyatvetyuktyA gurumadhyagateti pUrva saptadazazlokaTIkAyAM mayodAhRte rasagaGgAdharadhvanyudAharaNe natabhrUlatikamiti rUpakAlaMkArasya guNabhAvena satve'pi nAvyAptiH / tathA 'hRdaye khelatoruccaistanvaGgayAH stanayoriva' iti candrA.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 sAhityasAram / tatrAdyaM tu dvidhA vyaGgavyapradhAnaguNabhAvataH / prathamaM dhvanisaMjJaM syAnnAnAbhedyuttamottamam // 29 // [ pUrvArdhe lokIyopamodAharaNe gauNatvena zRGgArarasasatve'pi nAvyAptiH / atra svapadena svadharmaH zeSeNa yogyatA ca sUcitA // 28 // tatra prathamoddiSTasya sarasasyApi dvaividhyaM pratijAnIte -- tatreti / tatra sarasacitrakAvyayormadhye ityarthaH / tuzabdaH punararthe / AdyaM sarasAkhyam / tatra hetuM vadan dvividhayostayorlakSaNamapi saMkSipativyaGgayeti / pradhAnaM ca guNazca pradhAnaguNau tayorbhAvau vyaGgyasya pradhAnaguNabhAvau tAbhyAm / vyaGgayaM prAdhAnyena vyaGgayaguNabhAvena cetyarthaH / tayormadhye prathamasya vyaGgaprAdhAnyavataH sarasakAvyabhedasya dhvanitvamuttamottamatvaM cAbhidadhaMstadbhedAnAmanekavidhatvamapi vidhatte-prathamamiti / tasmAdyaGgayaprAdhAnyavattvaM dhvanitvamuttamottamatvaM ceti talakSaNaM phalitamityarthaH / tatra guNIbhUtavyaGgaye uttamatvena vakSyamANe vyabhicAravAraNAya prAdhAnyeti / nanu - 'idamuttamamatizayini vyaGgaye vAdhyAddhanirbudhaiH kathitaH' iti kAvyaprakAze'syottamatvamevoktaM tvayA tUttamottamatvamucyata ityabhi* navamidamiticenna / tadAzayaM vivRNvadbhirjagannAthapaNDitairevameva rasagaGgAdhare pratipAditatvAt / tathAhi tatra kAvyalakSaNaM taddhetuM cAbhidhAyoktam / taccottamottamottamamadhyamAdhamabhedAccaturvidhamiti / naca kecidimAnapi caturo bhedAnagaNayanta uttamamadhyamAdhamabhAvena trividhameva kAvyamAcakSate tatrArthacitrazabdacitrayoravizeSeNAdhamatvaM yuktaM na vaktum / tAratamyasya sphuTamupalabdherityAdinA tatraiva pratyuta kAvyaprakAzakhaNDanopalabdheH kva nAma tasya tadvivaraNazaGkApi / tatastvaduktistadanusAriNyapi sAhityazAstre mahAmAnyena kAvyaprakAzena sAkaM virudvaiveti vAcyam / tasya pUrvottara tAtparya paryAlocane tu niruktarItereva tartsamatatvAt / tathAhi kAvyaprakAze tAvat 'zabdacitraM vAcyacitramavyaGgayaM tvavaraM smRtam' iti sUtravyAkhyAne avyaGgayamiti sphuTapratIyamAnArtharahitamityavyaGgayapadArtho vyAkhyAtaH / tena tatra spaSTatayAvabhAsamAnacamatkArajanakatAvacchedakAvacchinnarasalakSaNavyaGgyArtha rAhityAdevoktadhvanyAdikAvyabhedApekSayA'dhamatvaM siddham / tasmAdanayoH zabdacitrArthacitrAkhyabhedayorapi madhye yatra asphuTasyApi niruktArthasyetarApekSayAdhikyaM sa kAvye bhedastato'dhikaH iti kuto nAsya saMmataM syAt / nanvevaM tarhi kimiti tatra sAdhAraNyenobhayorapyavaratvamuktaM kimiti vA arthacitrApekSayA adhamasya zabdacitrasyaiva prathamamuddezaH kRta iti cenna / avAntaratAratamye'pi niruktAvyaGgayatvasyobhayorapi sAdharmyeNa vartamAnatvAt / uddezakramasya tu 'tadadoSau zabdArthau' iti sAdhAraNakAvyalakSaNe zabdasyaivArthabodha hetutvenAbhyarhitatAmAtrasUcakatvena tadrItyAtrApyarthacitrApekSayottamatvarUpadoSAnAdhAyakatvAcca / ataeva niruktazabdArthacitrayorapi gUDhaM rasavattvamastyeveti yathAyogyaM tayorevAntaratamyaM sUribhirUhyamiti svakIyAzayodghATanArthameva pratha* mollAse niruktamapi zabdacitrAdibhedayugaM SaSTolAse punaH pratipAditaM mammaTabhaTaiH /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantariratnam 1] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kanakaM kAminIM cApi kovidaH ko'dya kAmayet / alaM kAvyAmRtAsvAdairAnandaikarasasya me|| 30 // tadyathA 'zabdArthacitraM yatpUrva kAvyadvayamudAhRtam / guNaprAdhAnyatastatra sthitiH zabdArthacitrayoH' ityAdinA sapramANaM sodAharaNaM ca tatroktakAvyabhedadvayamuktvAnte yadyapi sarvatra kAvye'ntato vibhAvAdirUpatayA rasaparyavasAnaM tathApi sphuTarasasyAnupalambhAdavyaGgayametatkAvyadvaya mukta miti coktaM kaNThata eva rasavattvamasmin kAvyadvaye / tasmAcchabdacitrApekSayA arthacitre sarasatAdhikyasya 'vinirgataM mAnadamAtmamandirAdbhavatyupazrutya yadRcchayApi yam / sasaMbhramendradrutapAtitArgalAnimIlitAkSIva bhiyA'marAvatI' ityAdau kAvyaprakAzIyodAharaNe spaSTataramupalabhyamAnavattvAttasya madhyamatve vaktavye tato'dhikarase guNIbhUtavyaGgayarUpe tatpUrvatane kAvyabhedavizeSe tUttamatvaM vAcyameva / tataH prathamasyAsya rasavattamasya dhvanisaMjJasya kuto nottamottamateti sahRdayaireva nivedanIyam / ataeva mayobhayakavAkyatAsaMpAdanAya rasAlaMkAreti pUrvazloke kAvyaprakAzIyatAtparyAnusAreNa sarasaM citraM ceti kAvyabhedadvayamuktvAthAtra rasagaGgAdharIyarItyA bhedacatuSTayaM vaktuM sarasasya prathamabhedasya dvidhAtvaM pratijJAya tatra hetuvyapadezena tayorlakSaNamapi saMkSipya tatrAdyasya dhvanitvamuttamottamatvaM cokta miti dik / evamagre'pi virodhaparihAraH kalpyaH / yattu tvayA kecidityAdinA kAvyaprakAzakhaNDanamudAhRtaM tattu ye tAvadevaM kAvyaprakAzAzayaM maduktamavijJAyApAtatastaduktabhedatrayAbhimAninastatparameveti sarva sustham // 29 // uktalakSaNaM vyaGgayaprAdhAnyazAlidhvanyabhidhamuttamottamaM kAvyamudAharati-kanakamiti / adya kamalAsanAntadRzyamithyAtvadAryodayakAle kaH kovidaH 'vidvAnvipazciddoSajJaH santsudhIH kovido budhaH' iti kozokteH kaH paNDitaH / kanakaM suvarNa tathA kAminImapi aGganAmapi / atra apizabdena yAvatstrIguNaviziSTAyAH svakIyataruNIrUpAyAstasyAH sarvabrahmAdibhirapi kAmitatvAtkanakApekSayA tasyAM sukhahetutvAdhikyaM dyotitam / kAmayet vAJchAviSayIkuryAdityarthaH / mRgajalavattayorapi mRSAtvAnna kopi vivekI tatkAmanAM kuryAditi bhAvaH / atra kovidapadaM 'sAbhiprAye vizeSye tu bhavetparikarAGkuraH / caturNI puruSArthAnAM dAtA devazcaturbhujaH' ityukteH parikarAGkurasUcakam / tena yataH kovidaH ato naivoktakAmanAM kuryAditi rahasyaM dyotitam / yadA anyopi kazcidvipazcitkanakakAminyau naiva kAmayettadA ahaM na kAmaye iti kimu vaktavyamiti viraktiH sUcitA / na kevalametAvadeva kiMtu 'mune mandAramaJjaryastaraGgA vA'mRtAmbhasaH / na tathA hAdayantyantaryathA sajjanasUktayaH' iti yogavAsiSTavacanAtsajjanasUktizabditatAdRkkAvyasya kalpadrumamaJjarIbhyo'pi tathA sudhAbdhitaraGgebhyo'pyadhikatamAnandahetutvotkestadapi niruktahetoreva naiva mA rocata ityAha-alamiti / me brahmavidaH kAvyAmRtAkhAdaiH kAvyapIyUSapAnarasAnubhavaiH alam / 'alaM bhUSaNaparyAptizaktivAraNavAcakam' ityamarokteH paryApta.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe " mityarthaH / divyasarasazabdasudhApAnairapi na kiMcitprayojanamiti bhAvaH / atrAmRtarUpakeNa tasya kanakAdyapekSayA'daraNIyatvaM dhvanyate / 'svAdhyAyapravacanAbhyAM na pramaditavyam' iti zruterniruktakAvyopalakSitayAvacchabdabrahmAbhyAsarUpe dharme tathA pUrvArdhokta kanakakAminIzabditArtha kAmayozcAnAdare hetuM vadan svaM vizinaSTiAnandeti / 'raso vai saH ' ' eko devaH' ' vijJAnamAnandaM brahma' ityAdizrutibhyaH advaitaanndcidekruupsyetyrthH| tasmAt 'etAvadare khalvamRtatvam' iti zrutermokSasyAtmatattvAbhinnatvAttadrUpasya mamaiva buddhivRttivizeSapratiphalitasukhAbhAsaiH 'eSa yebAnandayAti' 'etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti' iti ca zrutau spaSTamupapAditairdharmAdipuruSArthena kimapi prayojanamityAzayaH / atrAnandaikarasasyetyanubhAvena kanakakAminIkAvyAmRtAsvAdarUpAlambanavibhAvena kovida ityuddIpanavibhAvena smRtyAdisaMcAribhAvena ca samuccitena paripuSTaH kiMzabdAlaMzabdAbhyAM dharmAdipumarthatrayopalakSitayAvadvaite nirveda evAbhivyajyate tenAtra rUpakAdyalaMkArApekSayA zAntAkhyasya rasasya prAdhAnyAtsarasatvaM tatrApi kanakAdikAmukavidvadAkSepasya svasminnadvaitAnandatvena kAvyAmRtAkhAdAlabhAvasya ca vAcyArthasyApekSayA niruktavyaGgadhArthasyaivAdhika camatkArakAritvAtpradhAnIbhUtavyaGgayatvaM tena dhvanisaMjJatvaM tatazcottamottamatvaM siddham / anubhAvAdInAM svarUpaM tvagre tattatprakaraNe vakSyAmaH / uktaM hi kAvyaprakAzAdau - 'vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyIbhAvo rasaH smRtaH' iti / 'nirvedasthAyIbhAvAkhyaH zAnto'pi navamo rasaH' iti ca / nanvatra pUrvArdhe kanakaM keti kakArasya kakArAnantarya kiMcidazrAvyaM tathA kovidaH ka iti jihvAmUlIyaprayogo'pi zAntarasA'nucita eveti doSadvayasattvAnnaivAsyoktalakSaNakAvyatvam / taduktaM rasagaGgAdhare - 'varNAnAM svAnantarya sakRdekapadatve kiMcidazravyam / yathA kakubhaH su. surabhiH vitatagAtraH palalamivAbhAti' ityAdau / asakRccedadhikaM yathA-' - 'vitatatarastarureSa bhAti bhUmau' / evaM bhinnapadatvepi yathA - ' zuka karoSi kathaM vijane ruciM ' iti / tathA tatraiva madhuraraseSu varjanIyAnupakramya jihvAmUlIyopadhmAnIyAnAmiti taMtra tasya saMgrahaH kRtaH / tasmAdayuktametadudAharaNamiti cenna / kiMcidazravyasyAdoSatvAt / nocettatraiva pUrvagranthe prasAdAkhyaguNodAharaNayoH kathaM taduktam / - 'cintAmIlitamAnaso manasijaH sakhyo vihInaprabhAH prANezaH praNayAkulaH punarasAvAstAM samastA kathA / etattvAM prativedayAmi mama cedukti hitAM manyase mugdhe mA kuru mAnamAnanamidaM rAkApatirjeSyati' ityatra sAmAnyato varjanIyama sakRt mimametimakArAkhyavarNasya bhinnapadatve svAnantarya tathA nanamityekapadatve'pi tat / tathA prabhAH prANezaH praNayAkulaH punarityupadhmAnIya prayogo'pi / evaM 'vAcA nirmalayA sudhAmadhurayA yAM nAtha zikSAmadAstAM svapne'pi na saMspRzAmyahamahaM bhAvAvRto nistrapaH / ityAgaH zatazAlinaM punarapi svIyeSu mAM bibhratastvatto nAsti dayAnidhiryadupate matto na matto'paraH' ityatra yAMyAmiti 'yadi daivajJoktaM svakIyabhaviSyadAdyeva jJAtavyaM tadyathA 18
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ canvantariratnam 1] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 19 natu tasyApi tadanveSaNIyam' iti nyAyena doSatAdavasthyameveticenna / prakRte vakturadvaitAnandarUpatayA zravyaprayogAnanusaMdhAnasya pratyuta guNatvAddoSatvasya tu duurosaarittvaacc| ataeva rasagaGgAdhare'pi zAntarasodAharaNe--'malayAnilakAlakUTayo ramaNIkuntalabhogibhogayoH / zvapacAtmabhuvornirantarA mama jAtA paramAtmani sthitiH' ityuktvA'tretyAdinA tadAlambanAdyabhidhAya yadyapi prathamA uttamAdhamayorupakramAdvitIyArdhe adhamottamavacanaM kramabhaGgamAvahati tathApi vaktubrahmAtmakatayA uttamAdhamabhAvajJAnavaikalyaM saMpannamiti dyotanAya kramabhaGgo guNa evetyuktam / mama tUktarasagaGgAdharodAharaNe'pyuktakramabhaGga eva nAsti, tatrApi uttamAdhamakramasyaiva zvapacetyAdAvapi sattvAt / tathAhi 'makaradhvaja AtmabhUH' ityamarAdAtmabhuvaH kAmasya vapacazabdavAcyacANDAlApekSayApyadhamatvaM tu cANDAlasyApi kvacidapi gurutalpagamanaprerakatvAprasiddharmadanasya tu candraM tArAyAM gurupatnyA ramayitustatprasiddheryuktameveti godeva bodhayati / yadvA madanasya devatvena cANDAlApekSayAdhamatvadhvananamanucitameva nivRttasyApi vaktariti keSAMcitpravRttAnAM zraddhAjaDAnAmAzaGkA cetpUrvArdhapi zRGgArasyoddIpanAlambanAvabhAvayormalayAnilaramaNIkuntalayoniruktavaRdazA kAlakUTabhogibhogApeayA adhamatvameveti naiva kramabhaGgaH kva punastadvAraNamiti dik / vastutastu kanakaM kAminI caMtyatra niruktAzravyatvalakSaNo doSa eva nAsti / kakArayoranusvAreNa vyavadhAnAt / tasmAnna kiMcidetat / yattu kovidaH ka iti jihvAmUlIyaprayogasya zAntarasAnucitatvena doSatvamuktaM tadapi na / rasagaGgAdhara eva madhuraraseSu varjanI. yAnuktvA ante asakRtprayogaM naikaTyena varjayedityuktatvena teSAM sakRt prayoge tvadoSatvasyArthata eva siddhatvAt / ata eva kAvyaprakAze zAntarasodAharaNe sakRjihvAmUlIyaprayogaH / tadyathA 'aho vA hAre vA kusumazayane vA dRSadi vA maNau vA loSTe vA balavati ripau vA suhRdi vA / tRNe vA straiNe vA mama samadRzo yAntu divasAH kvacitpuNye'raNye zivazivaziveti pralapataH' iti| tasmAna ko'pyatra doSalezo'pIti yuktamevedamudAharaNam / yathA vA madIyaniraJjanamaJjaryAm--'madhurairalamaGganAGgasaGgairapi saMgItasudhAmbudhestaraGgaH / adhunA ramate mano madIyaM paramAnandaghane gatadvitIye' iti / atrApi nirveda eva prAdhAnyena vyajyate vAcyArthAdikaM tu tatra guNIbhUtameva / yathAvA tatraiva-'re bAlakokila kalairalamutpalAkSi lolairalaM tava vilocanayorvilAsaiH / mAkandagandhalaharIbhirapIha vAyo khAntaM tu me'dya paramAtmani zAntimeti' / yathAvA-'kiM mandamandahasitairasitairapAjharunmIladiGgitavaco. mRtapUrabhaGgaiH / vAle vayaM tu nigamAntamatena tRptAzceto na mAyikasukhe viniyojayAmaH' iti / atra yadyapi madhuraraseSu tu dIrghasamAsetyAdinA rasagaGgAdhare dIrghasamAsasya zAntarasAdau varjanIyatvoktastRtIyacaraNe tatsatvaM doSa iva bhAti tathApi malayAniletyuktatadudAddaraNa eva pUrvArdhaM tatsatvArika mayaivAparAddhaM tathApi yadi vakturadvaitaniSThatvenAnusaMdhAnAbhAva eva tatra zaraNaM tarhi prakRte'pi tadevAstviti
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / dvitIyaM tUttamaM jJeyamaSTadhA parikIrtitam / vivekodayataH sUryastaptazcandraH kalaGkitaH // 31 // dvidhAnyamapi bhUryeva madhyamaM cAdhamaM kramAt / guNapradhAnabhAvena mithaH zabdArthayoH sthiteH // 32 // dik / atrArdhadvayaM kramAt zabdArthAlaMkArayorguNIbhAvAbhiprAyeNeti jJeyam / rUpakaparikarAvalaMkArau / zeSaM tu prAgukta dizAtrApi yojyamityalaM vistarataH // 30 // atha kramaprAptaM guNIbhUtavyaGgyalakSaNaM dvitIyaM sarasakAvyabhedamuddizya tasyottamatvaM vakSyamANalakSaNamaSTavidhabhedabhinnatvaM ca vidhatte - dvitIyaM tviti / vailakSaNyAvadyotI tuzabdaH / parikIrtitaM kAvyaprakAzAdau spaSTaM upapAditamityarthaH / etenotakalpanAyAH samUlatvaM sUcitam / tasmAdguNIbhUtavyaGgayatvamuttamakAvyatvamiti talakSaNaM siddham / tadudAharati-- vivekodayata iti / vivekaH brahmAtmaikyAvabodhastasyodayena vicAritamahAvAkyAdadhikAriNi prAdurbhAvenetyarthaH / sArvavibhaktikatvAt tRtIyArthastasiH / ayaMbhAvaH -- sUryacandrayormanasi tamopahArakatvazAntikArakatvagarvaH prAgatIvAsIt, yadA prabhRti saMsAre'sminnuktavivekodayaH kasmiMzcidadhikAriNi saMpannastadArabhyaiva tasyaivoktadharmadvayaM niratizayamubhAvapi yathA kramamavekSya svAvamAnAtsaMtApakalaGkabhAginau tau saMpannau natu tayoH pUrva taptatvaM kalaGkitatvaM cAseti / tenaivaMjAtIyakavyaGgayArthasyAtra vivekodayamAtreNa sUryacandrayostaptatvAdirUpavAcyArthApekSayAdhikacamatkAra hetutvAbhAvAdguNIbhUtavyaGgayatvaM tathA spaSTatvAdgUDhavyaGgyatvamapi bodhyam / uttamatvaM tu vyaGgayArthasattvAdyuktameva / tasmAnniratizayAvidyAtama:zAmakaH zAntidAyakazca viveka evAdaraNIya iti dhvanitam / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaJjaryAm-'rasabharitApi gatarasA caturatarApyatulamantharotthAne / vilasati matirekAnte zAntasyeyaM ratAntakAnteva' iti / atroktamatirapyuktakAntAtulyaiveti kiM kAntayeti nirvedalakSaNaM vyaGgayaM tu gauNameveti / atra zAnta eva rasaH, gamyotprekSAlaMkAraH / talakSaNaM tu atrAgre vakSyate // 31 // evaM sarasakAvyabhedadvayamuktvAtha citrakAvyasyApi dvaividhyaM pratijAnIte - dvidheti / antyaM citrAkhyaM dvidhA dviprakAram / tasya dvividhasyApi pratyekaM bahuprakAratvaM vidhatte - bhUrye - veti / vakSyamANopamAdinAnAvidhabhedabhinnamevetyarthaH / kiM tadvividhatvamityata Aha - madhyamaM ceti / tatra hetuM vadaMstalakSaNe api dyotayati - guNeti / zabdArthayoH subantAdeH zaktasya vA padasya tadvAcyasyArthasya cetyarthaH / idameva bhedadvayaM kAvyaprakAzAdau zabdacitraM vAcyacitramityuktam / mithaH parasparaM guNapradhAnabhAvena guNapradhAnayorbhAvastena guNalena pradhAnatvena cetyarthaH / sthiteH vidyamAnatvAdi * tyarthaH / evaM cArthaprAdhAnye sati guNIbhUtazabdatvaM madhyamakAvyalaM zabdaprAdhAnye sati guNIbhUtArthatvamadhamakAvyatvaM ceti tayorlakSaNe phalite ityarthaH / atra pradhA 20 [ pUrvArdhe
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantariratnam 1] sarasAmodavyAkhyAsahitam / haMsA lasanti te tIre gaurIsmerA ivezvare / riGgattuGgataraGgAgi gaGge niHsaGgatAstume // 33 // taddhe tustatsvarUpAnukUlA shbdaadyupsthitiH| sA devatAdikRpayA zAstrAbhyAsAditothavA // 34 // gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddadhe / hetvAdinirNayaparaM dhanvantarisaMjJakaM prathamaratnam // 35 // natvaM camatkArajanakatvaM guNatvaM tu tadanukUlatvameva jJeyam // 32 // krameNodAharati-haMsA iti / Izvare zive gaurIsmerAH pArvatIsmitakAntayaH / gaGgAtIrasya sitasikatAmayatvena zuklatvAcchivasAmyam / atropamAlaMkArarUpArthasyaiva camatkAri. tvAdanuprAsAdizabdAlaMkArasya tu tadanukUlatvAdarthacitrAkhyaM madhyamakAvyatvam / yathAvA'smadIyanItizatapatre-'tAruNyAropitaguNe sundarIbhrUzarAsane / namratvameva saMpA. dya jagajjayati manmathaH' iti / riGgaditi / riGgantazcalantaH ataeva tuGgAH pRthulA ye taraGgAstanmayaM ahaM zarIraM yasyAstatsaMbuddhau / atrAnuprAsarUpazabdAlaMkArasyaiva prAdhAnyAcchabdacitrAkhyAdhamakAvyatvameva / etAdRzakAvyasya bhUriprasiddhatvAnodAharaNAntaraM mayocyate / evaM dhvanyAdicaturvidhaM kAvyaM siddham // 33 // evaM dhvanyAdirUpaM kAvyaM caturvidhapuruSArthaprayojakatvena prekSAvatAM paramAdaraNIyamityukvA'dhunA kathametadanupamaM hitasAdhanaM kartuM sAmarthyamAvirbhUyAditi ziSyAzaGkAyAM tadupAyamupadizati-taddhaturiti / tasya niruktadhvanyAdikAvyasya hetuH| kAraNamityarthaH / tasya kAvyasya rUpaM dhvanyAdilakSaNaM vapustasmai anukUlA yA zabdAdyupasthitiH zabdAnAM rAmAdipadAnAM arthAnAM anantakalyANaguNAdhikaraNaparamezvarAdirUpANAM upasthitiH sphUrtirityarthaH / saiva kathaM syAttatrAha-seti / prathamAdAdipadAsadgurumahApuruSAdergrahaH, dvitIyena tu laukikakauzalAderiti // 34 // idAnIM prakaraNanAma svanAma ca zleSeNa kathayannapasaMharati-gokSIrAbdheriti / gorvANyAH kSIrANIva kSIrANi sArAMzAsta evApaH udakAni dhIyante yasmin sa tathA / vAksArIbhUtasAhityazAstradugdhAmbudheH sakAzAdityarthaH / pakSe gAvaH AvirbhaviSyamANacandrasya kiraNAH kAmadhenavo vA tadviziSTo yaH kSirAdhistasmAdityarthaH / ziveti / zivaH zaMkaraH guravaH, zrImannArAyaNazAstriprabhRtayaH, vivudhAH paNDitAste sahAyA yasya sa tathA / pakSe guruva'haspatiH, vivudhA devAH, acyutaH prakRtagranthakRt pakSe viSNuH / atrAsmacchandAprayogastasmin kartRtvAbhAvo'syezvarapreraNAjanyalaM ca sUcitam / helAdinirNayeti, hetu: 'kAvyakAraNam' / AdinA tatprayojane svarUpe teSAM yo nirNayo vivekenAvadhAraNaM tatra paraM sAdaramityarthaH / pakSa helAdayaH kaphAditajanyarogAH / zeSaM spaSTam // 35 // iti svakRtasAhityasAravyAkhyAyAM sarasAmodasamAkhyAyAM prathamaprakaraNaM saMpUrNam /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe airAvataratnam 2. kAvyAvibhUtihetvAdiprocyaivamatha bodhye| dvijoktazabdAdyuktyaiva svarasajhaM satI yathA // 1 // ___ athArabhyamANaprakaraNasya pUrvaprakaraNena saha saMgatiM sUcayan vRttAnuvAdapUrvakaM zabdArthasvarUpanirNayavivaraNaM pratijAnIte-kAvyeti / ahamityadhyAhAraH / evaM pUrvaprakaraNoktarItyA kAvyAvibhUtihetvAdikAvyasya prAguktalakSaNaprabandhasya AvibhUtiH vAlmIkyAdimukhata iva vavadanataH prAdurbhAvaH / etena satkAryavAdaH sUcitaH / tathAca bIjarUpeNa yAvacchabdabrahmamAyAvacchinne brahmaNi vartata eva paraMtu tattatsAmagrIsamavadhAnena prAdurbhavatIti tAtparyam / tenAntaryAmyeva tatkarteti siddham / ataevAtrAhaMpadAprayogaH / tasya hetvAdi hetusvarUpaprayojanAdi, pakSe 'zukro daityaguruH kAvyaH' ityamarokterbrAhmamuhUrte saMjAtasya zukrodayasya yaddhatvAdidIpapANDimatvAdi prAtaHsAmIpyavyaJjakamityarthaH / atrAdipadAttarkAdigrahaH / procya prakarSaNAne. kagrantharahasyagrathanalakSaNenotkarSaNoktvetyarthaH / pakSe 'abhUtprAcI piGgA rasapatiriva prAzya kanakaM gatacchAyazcandro budhavara iva grAmyasadasi / parikSINAstArA nRpataya ivAnudyamaparA na rAjante dIpA draviNarahitAnAmiva gunnaaH'ityaadishlokptthnlkssnnen| zAstrIyAdicAturyarUpeNotkarSeNoktvetiyAvat / atha niruktoktyanantaram dvijoktazabdAdyuktyaiva dvijAH kAvyaprakAzakAramaMmaTabhaTTAdayaH prAcInA alaMkArazAstrAcAryA brAhmaNAstairuktAH svasvagranthe pratipAditAH ye zabdAdayaH rAmAdizabdAdayaH / Adi. padenArthagrahaH / teSAM yA uktiH svarUpakathanaM tayetyarthaH / evakAreNa nirmUlA. bhinvklpnvyaavRttiH|pksse dvijAH kokilAdayaH pkssinnH| 'dantaviprANDajA dvijAH iti kozaH / tairuktAH pratyUSakAle svAbhAvyenocAritA ye zabdAH kuhUrityAdiravAste dvijoktazabdAH / AdipadAdgovatsadhvanigrahaNam / teSAM yA uktiH kathanaM 'bhoH prANanAthAH zrImadbhiryutthAtavyaM vimucya maam|braahm muhUrte kUjanti kokilA dhenuvatsakAH' ityAdyAkArA yoktistayetyarthaH / avadhAraNena niruktazlokasthapUrvArdhakathanavyAvRttiH tasyottarArdhoktapUrvodAhRtazlokoktapadArthairvyaJjanayaivoktyaucityAdanyathA'satIlApAdakAmaryAdAsaMbhavAca / kharasajhaM khasya khakIyagranthasya yo rasajJastaM guNajJamityarthaH / etena muuddhmtsrinnoy'daasH| evamityanukRSya yojyam / tathAca vakSyamANaM zabdAdItyarthaH / pakSe bhoH prANetyAdivyutthAnakathanam / bodhaye jJApayAmItyarthaH / zabdAdijJAnakauzalazAlinaM karomItiyAvat / pakSe khasyA adhararasajJam / tatrAnurUpo dRSTAntaH satIti / atra satIpadenoktabodhanArhavaM dhvanitam / ayaM bhAvaH-pUrvaprakaraNe zabdasamUhavizeSaH kAvyamiti tatsAmAnyalakSaNe siddhe tatra zabdAdikharUpajijJAsAyAmavasarasaMgatyAtra tadvivaraNaM kriyata iti / nanu kharasajijJAsumityeva vAcyaM jJasya bodhanAnupayogAditi cena / khasya rasaM parokSaM jAnAtItyabhipretatvena bubhutsorapi grahaNAdvadhasya tUktaguNaprakAzanArthameva grahaNam /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vidhA vRttibhidA zaktilakSaNAvyaJjanAhvayA / mugdhamadhyapragalbhAkhyAvasthayA strIva bhAti vAk // 2 // voddhavyo'smAtpadAdartho'yamityAdyAkArikezituH / icchApi saMketAkhyAtra zaktirityAhurauhikAH // 3 // arthapratItijanane svataH sAmarthyalakSaNam / / zabdenArthasya saMbandhaM zaktiM mImAMsakA jaguH // 4 // zRGgAro rasaH / upamAlaMkAraH // 1 // tatra zaktyAdyaparanAmakAbhidhAdivRttibhedAtrividhaH zabda ityAha-vidheti / zaktyAdInAM lakSaNaM khatraivAgre vakSyate / tatrA. karitayauvanA mugdhA, samAnalajjAmadanA madhyA, patimAtrakelikalApakovidA pragalbhA, ceti rasamaJjaryAmuktaM yanmugdhAdInAM lakSaNaM tapamugdhAdyAnAmavasthA tyetyrthH| avasthAnAM traividhye'pi jAtyabhiprAyeNaikavacanam / strIvatra sA vyeva / tasyA eva lokAdau svArthaprakAzanArhatvena vAgupamAvasaMbhavAditi / 'AkhyAhve abhidhAna ca' ityamaraH / zeSa spaSTam // 2 // evaM zabdasya vRttibhedAtraividhya pratijJAya tatra prathamoddiSTatvAcchaktivRtti vyutpAdayituM matabhedena tasyA anekavidhavAtprathama tArkikamatena tAM lakSayati-boddhavya iti / izituH paramezvarasya saMketAkhyA saketanAmnItyarthaH / apinA taniSThajJAnakRtyoH saMgrahaH / atra loke vede ca AhikAH UhayantIyauhikAH / tArkikA ityarthaH / taduktaM nyAyasiddhAntamaJjaryAm / sa ca saMketo'mmAtpadAdayamoM boddhavya ityAkArikecchA. hantaivaM pAmarAdisaMketitA api zabdA abhidhAyakAH syuriticaMna / nahi saMketamAtramabhidhA kiM tvIzvarasaMketa iti // 3 // evaM tArkikasaMmataM zabdazaktilakSaNamabhidhAyAtha mImAMsakamatAM tAM lakSayati-atheti / arthapratItijanane rAmazabdazravaNottaraM dAzarathyAtmakapadArthAnubhavotpattAvityarthaH / svataH svAbhAvyena sAmarthyalakSaNaM sAmarthyazabditaM vyutpannasya svazravaNamAtreNavAvazyamarthajJAna jananadakSalarUpamityarthaH / uktaM hi saMkSepazArIrake zrImatsarvajJAtmamunIzvaracaraNairvyavahAre bhaTTanayAnusAreNa-'vyutpannasya hi vuddhijanma sahasA vAkyazrutI dRzyate' iti / etAdRzaM zabdena rAmAdizabdena saha arthasya dAzarathyAdyarthasya saMbandhaM bothyabodhakatArUpamabhidheyAbhidhAyaka bhAvAtmakaM vA saMbandhameva zaktiM zaktizabdAbhidheyaM mImAMsakAH pUrvamImAMsakA bhATA ityrthH| jaguH svasvagrantheSu pratipAdayAmAmurityarthaH / tathA coktaM bhATTarahasye-nahi 'asmAtpadAdayamartho boddhavyaH' ityAkAra kecchArUpaM tAtparya vede saMbhavati / atastatrAtiriktaH zabdaniSTo dharmavizeSa eva tAtparya bhaTTamate vAcya miti / naca tAtparyasyaiva lakSaNamuktaM natu zakteriti vAcyam / yatparaH zabdaH sa zabdArtha iti nyAyAnAtparyazabdena tasyA evAtra grAhyatvAt / abhidhA zaktiH sAmarthya tAtparyamityanAntaram / nanu tatrApyudAhRtagranthe tArkikasaMmata. zaktyatiriktaH zabdaniSTo dharmavizeSa eva zaktilakSaNatvena saMmatastatkathaM tvadukta
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / . [pUrvArdha tatra lAkSaNike shbde'piishvrecchaastyto'khilaa| ucchidyellakSaNAto'tra mImAMsakamataM matam // 5 // sA jAtiyuktavyaktau syAjAtimAtre tathA kramAt / matadvaye tathApyantyA yuktA lAghavato'bhidhA // 6 // kiMca kAryAnvite zaktimAhuH prAbhAkarA na tat / yuktaM gauravataH kiMtu lAghavAtsA'nvitaikagA // 7 // lakSaNaikamatyamiti cena / vibhAvane tu tasya maduktalakSaNamAtraparyavasannalAt / tathAhi nahItyAdigranthena vedasyAnAditvenApauruSeyavAduktecchArUpatAtparyasya tatrA. bhAva ityavazyaM vaktavyaM tena tatrArthapratItijanane khata eva sAmarthyamityarthasiddhameva / tadevAtra mayA pUrvArdhe kathitamiti kuto vaimatyAvakAzaH / evaM tarhi tRtIyacaraNo vyartha eveti cet satyaM, tathApi tasya tatpariSkArArthatvenopayuktatvAtsAMgatyameva niruktasAmarthya me tu zabda eva tiSThatIti tasya zabdaniSThadharmavizeSatvamapyarthAdeva labdhamiti sarvamavadAtam / zabdenArthasyetyupalakSaNamarthena vAzabdasyetyasyApi / ata evoktaM rasagaGgAdhare-zaktyAkhyo'rthasya zabdagataH zabdasyArthagato vA saMbandhavizeSo'bhidheti // 4 // tadatra matadvaye kiM zreya iti cedantyamevetyAhatatreti / matadvayamadhya ityarthaH / upalakSaNamidaM matAntarANAmapi / tAni ca gauravabhiyA'trAnupanyastAnyapyAkarato jJeyAni / nanvAdyameva kuto nAGgIkriyata iti cettatra hetumAha-lAkSaNika ityaadinaa| gaGgAyAM ghoSa ityAdau zabde'potyarthaH / apizabdena lAkSaNikabhinnazabda evoktecchAsatvavAdavyudAsaH / Izvarasya vibhulena tadicchAyAH sarvatra skhaat| dIdhitikRnmate zabdAzrayIbhUtasyAkAzasyezvarAnatiriktakhenatadicchAzabdayoH sAmAnAdhikaraNyAtkAryamAnaM pratIzvarecchAyAH sAdhAraNakAraNakhAca lakSaNocchedaprasaGga ityAzayaH / nigamayati / ataiti / atra loke vede ca mataM nirdoSavyavahAraghaTakatvena prakRtAlaMkArazAstre'pi saMmatamityarthaH // 5 // astvevaM zaktisvarUpavivaraNaM paraMtu kiMviSayiNI setyAkAGkSAyAM krameNa tadviSayabhedaM tArkikAdimate pradarya prakRte mImAMsakasaMmatameva tadviSayamAdaraNIyatayopapAdayatiseti / sA pUrvoktalakSaNA zabdazaktiH jAtiyuktavyaktau golavizaSTe gavi tathA jAtimAtre gotva eva kramAdanukrameNa matadvaye tArkikamate jAtiviziSTavyaktI mImAMsakamate ca jAtAveva syaaditynvyH| taduktaM nyAyasiddhAntamaJjaryAm / tasmAt gotvaviziSTa eva zaktiriti mImAMsAnyAyaprakAze'pi / yacca yasmAtpratIyate tattasya vAcyaM yathA gozabdasya gotvamiti / evaM matadvayaM nirUpya tatra lAghavAnmImAMsakamataM khAdaraNIyamityAha-antyetyAdinA // 6 // prasaGgAtprAbhAkaramatamupanyasthati-kiMceti / kAryAnvite gAmAnayetyAdAvAnayanAdikriyAnvite gvaadaavityrthH| tatkhaNDanaM prtijaaniite-ntditi|ttr hetumAha-gaurava iti| iti tarhi va setyAkAlAyAM sayuktikaM khasiddhAntaM bodhyti-kiNtvityaadinaa| sA zabda.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvatarannam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / sA punastrividhA rUDhiyogatanmizrabhedataH / samudAyaikazaktiryA saiva rUDhiryathA zivaH // 8 // yogo'vayavamAtrasya zaktiryadvatprabodhakaH / ubhayoH saMkaro yogarudvirnArAyaNo yathA // 9 // tatrApyAdyA caturdhA syAnmahAbhASyAnusArataH / vakSyamANabhidA zeyaM ziSTaM dvayamapi dvidhA // 10 // gauH zuklo'tha calo Dittha iti zabdA vadantyamI / jAtiM guNaM kriyAM dravyamiti pAtaJjalaM matam // 11 // vibhaktyantaM padaM prAhuH pANinIyamatAnugAH / zaktimeva tadityUcustArkikA astu cobhayam // 12 // yogaH padArthayoreko dhAtupratyayayoH paraH / citragurdeziko yogarUDhiH zrIzo haristathA // 13 // 25 1 zaktiH anvitaikagA / daza mastvamasItyAdAvanvayaghaTitArthamAtraviSayiNItyarthaH // 7 // atha tasyA api traividhyamabhidhatte - sA punariti / tatra hetuM vadaMstadbhedAnuddizati - rUDhIti / tanmizro yogarUDhiH / tatra krameNa sodAharaNAni talakSaNAni saMkSipati-samudAyaiketyAdinA sArdhena / samudAyo'kSarasamUhaH // 8 // avayaveti / avayavAH padArthAH / narANAM jIvAnAM samUho nAraM tadayanaM vyApakatvenAtmatvena ca sthAnaM yasya sa tathA // 9 // evaM rUDhyAditrayaM nirUpyAtha sTecAtuvidhyaM pratijAnIte - tatrApIti / tatrApi / niruktarUDhyAditrayamadhye'pItyarthaH / AdyA ruuddhiH| uktaM hi mahAbhASye - 'gauH zuklazcalo Dittha ityAdau catuSTayI zabdAnAM pravRttiH' iti / yogAderapi pratyekaM dvaividhyaM pratijAnIte - ziSTamiti / vakSyamANabhidA dvidhA jJeyamiti saMbandhaH // 10 // pratijJAtamahAbhASyamarthataH paThannuktacAturvidhyaM sodAharaNaM vivRNoti - gaurityAdinA / iti amI zabdA iti yojyam / pataJjaleridaM pAtaJjalam // 11 // atha kramaprAptaM pratijJAtayogAdibhedadvaividhyaM vaktuM tadupayogitvena padakharUpaM matabhedapUrvakamAha - vibhaktayantamiti / tatra tava kiM saMmatamiti ceddoSAbhAvAdubhayamapItyAha --astviti / co'pyarthe / ubhayamapyastu kA naH kSatiriti tAtparyam // 12 // evaM padalakSaNamabhidhAya padArthayoryogAdibhedena yogatanmitrayoH sodAharaNaM pratyekaM dvividhatvamAha - yoga ityAdinA / citraguriti / citrAH vicitrArthayotikAH gAvaH vAco yasya sa tatheti prathamabhedasyodAharaNam / dizatyupadizatIti dezika iti dvitIyasyetyarthaH / yogarUDhiriti / yogarUDhisaMjJakaH zaktibhedo'pi / tathA niruktayogAkhyabhedavatpadArthayoryogena prakRtipratyayayoyogena ca dvidheti yojyam / tayoH krameNodAharaNe -- / 3
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ saahitysaarm| [pUrvArdha sAkAGkSAyogyatAsattitatkulaM vAkyamucyate / yathA gAmAnayetyAdi tadakhaNDamudIritam // 14 // AkAGkSAnvayabodhyanyapadApekSA padasya yaa| vidheyadharmasAmarthya padArthe yogyatA matA // 15 // Asattiravilambena padAnAM kathanaM bhavet / etadvinA ghaTaM siJcAgninetyAdi na bodhakRt // 16 // kecittvAhurayogyatvanizcayaM pratibandhakam / tato na vahninA siJcediti vAkyAnmatirbhavet // 17 // asamAptArthakaM khaNDavAkyaM yo gaustmaahr| kvacidekapade'pyetadRzyatvAditi bho iti // 18 // zrIzo haririti // 13 // evaM padatadartha zaktinirUpaNaprasaGgAtsaMkSipyAvasaraprApta vAkyaM lakSayati-sAkAGketi / AkAsAdikharUpamatraivAgre vakSyate / tatkulaM teSAM niruktalakSaNAnAM padAnAM kulam / kadambamityarthaH / udAharati-yatheti / idamevAkhaNDavAkyamityAha-taditi // 14 // nanu kiM tadAkAlAditrayamityAzaGkAyAM tallakSayati-AkAGketyAdinA kamAtsAdhena / yA padasya ghaTamityAdizabdarUpasya anvayabodhyanyapadApekSA / anvayaM bodhayati jJApayatIti tathA tAdRzaM yadanyapadaM AnayetyAdipadaM tasya apekSA vAJchA saivAkAGketyarthaH / vidheyeti / vidheyaH upadezaH yo dharmastasya secanAdirUpasya padArthe jalAdau yatsAmarthya saiva yogyatetyarthaH // 15 // Asattiriti / spaSTArthaH / etatrayaM vinApyastu zAbda. bodhaH ko doSa iti cettatrAha-etaditi / etat uktalakSaNaM AkAGkSAditrayaM vinA ghaTaM iti padaM siJcetipadena saha sAkAhUM nAsti / sekasya vRkSa evopayogAt , ghaTe tadanupayogAcca / kiMtu nirAkAsamevetyatra na zAbdabodhaH / tasmAdidaM nirAkAmRtodAharaNam , agninA siJcetyayogyatodAharaNamiti bodhyam / AdipadAdanAsattyudAharaNamapi dIrghakAlena padocAraNalakSaNaM kalpyam // 16 // yogyatAviSaye matAntaramAha-kecittviti / zAbdabodha iti zeSaH // 17 // nanvastvevamAkAsAdiviziSTamakhaNDavAkyaM, tathApyetasyAkhaNDatvoktyArthAtsakhaNDavAkyamapye. kamastIti sUcitamataH kiMlakSaNaM tadityAzaGkAyAM tallakSayati-asamAteti / na samAptaH paryavasannaH artho yasya tttthaa| sAzaGkamityarthaH / atra padakadambamityadhyAhAraH / udAharati--ya iti / atra ko vA gaurityAzaGkAyAH satvAllakSaNasamanvayaH / na kevalamasya padasamudAya evApekSitaH kiMtu kvacidekapade'pyetallakSaNaM saMbhavatItyAha-vaciditi / etadakhaNDavAkyalakSaNaM cetyarthaH / krameNodAharaNe dRzyatvAditItyAdinA / atra kathaM dvaitaM mithyeti hetvAkAGkSApUrakaviziTArthopapAdakatvena paJcamyantavAdekapadatve'pi vAkyatvaM bho ityatrArthasamApterabhAvAtki bho rAmeti saMbodhanaM bho kRSNeti vetyAzaGkAsatvAca khaNDavAkyatvami
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / pANinIyamatenoktaM vibhaktyantaM padaM hi yat / tatra suppratyayAtmAnaH prathamAdyA vibhaktayaH // 19 // aSaSThIprathamAsveva tAsu kArakatA matA / ananyAdhInatA yadvadyogabhUmiSu saptasu // 20 // niyatopasthitAvuccaiH kRSNo liGgAdhike taTam / droNo vrIhirmitAvekaH saMkhyAyAM prathamA matA // 21 // 27 tyarthaH // 18 // athaikapada ityuktyA pUrvoktapadalakSaNasmaraNAtprasaGgatastadvivarapArtha siMhAvalokananyAyena tadanuvAdapUrvakaM suvvibhaktIruddizati - pANinIyetyAdinA / suviti supratyayarUpA ityarthaH / zeSaM spaSTam // 19 // tatrApi kArakatvaM tAvatkAsAMcidevetyAha- aSaSThIti / tAsu pUrvokta prathamAvAsa saptasu saptasaMkhyAkAsu vibhaktiSu madhya ityarthaH / apaSTIprathamAsveva na vidyete SaSTI - prathame yAsu tAveva / SaSTI prathamAtiriktAsvevetyarthaH / tatra dRSTAntamAha-ananyeti / ananyAdhInatA aparAdhInatA yogabhUmiSu / zubhecchAdiyogazabditacittanirodhapUrvaka brahmajJAnasAdhanAdidazAkhityarthaH / tAca bhUmikAH zrImadvasiSTena darzi tA: - 'jJAnabhUmiH zubhecchA syAtprathamA samudAhRtA / vicAraNA dvitIyA tu tRtIyA tanumAnasI / satvApattizcaturthI syAttato'saMsaktinAmikA | padArthAbhAvinI SaSTI saptamI turaMgA smRtA' iti / tatra zubhecchAyAH prathamAyAH mumukSArUpatvena, 'pratyagvividiSAM vuddheH karmANyutpAdya zuddhitaH / kRtArthAnyastamAyAnti prAvRDante ghanaH iva' iti vArtikavacanAnusAreNAntaryAmiprerita niSkAmakarmAkhyaparAdhInatvasaMbhavAtathA padArthAbhAvinyAH SaSTyA api - ' bhUmikApaJcakAbhyAsAtsvAtmArAmatayA bhRzam / AbhyantarANAM vAhyAnAM padArthAnAmabhAsanAt / paraprayuktena ca hi prayatnenAvabodhanam / padArthAbhAvinI nAma SaSTI bhavati bhUmikA' ityapi vAsiSTavAkyAdeva paraprayannamAtravyutthAnarUpatvena parAdhInatvasaMbhavAcca tadbhinnAsu dvitIyAdiyogabhUmiSu pUrvapUrvarayA uttarottara hetutvenAnyAdhInatvaM yuktameveti bhAvaH // 20 // evaM sahagrantaM kArakasaMjJAM dvitIyAdInAM vibhaktInAmabhidhAyAtha krameNa prathamAdivibhaktyarthakathayannAdau prathamAyA arthamAha - niyatopasthitAviti / prathamA uccaiH kRSNaH iti niyatopasthitau tathA taTaM iti liGgAdhike, tathA droNo trIhiH iti mitau tathA ekaH iti saMkhyAyAmapi matAstIti yojanA / uccairityaliGgakasya niyatopasthitikAkhyasya sUtroktaprAtipadikArthasyodAharaNam / kRSNa iti niyataliGgasyeti jJeyam / niyatopasthitau niyatA nizcitA upasthitiH zabdazravaNamAtre va jJAnaM yasya tasmin zakyArtha ityarthaH / evaM taTaM ityudAharaNe aniyataliGgatvena niruktaprAtipadikArthe satyapi liGgAdhike liGgamAtrAdhikye'pItyarthaH / tadvat droNo trIhiH, droNAkhyaparimANavizeSa parimitAH zAlayaH, jAtyabhiprAyeNaikavacanam, ityasminnudAharaNe mitau pUrvavatparimANamAtrAdhikye'pItyarthaH / tathA ekaH ityu
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ y4 sAhityasAram / [ pUrvArdhe kartuH kriyAtaH saMprAptumabhISTAtmani karmaNi / syAdvitIyA mRgAkSIva hari bhajati bhaktarAT // 22 // svatantre kartari tathA karaNe'tyantasAdhake / tRtIyA khalu rAmeNa bANenAbhihato mRgaH // 23 // namaH svstisvdhaasvaahaadaantaadrthyyogtH| zivAya nama ityAdau caturthI bhavati dhruvam // 24 // dAharaNe saMkhyAyAM saMkhyAmAtre'pi matA / pANinyAdyAcAryANAM saMmatAstItyarthaH / upalakSaNamidaM saMbodhanasyApi / tasmAcchakyAdaya eva prathamAvibhaktyA iti siddham / tathAca sUtraM 'prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA' iti / vistarastu siddhAntakaumudyAdau draSTavyaH // 21 // dvitIyAvibhaktyarthaM kathayati-kartu. riti / karmaNItyataH prAktanena karmavarUpam / tatra dRSTAntamAha-mRgAkSIveti / yathA kartuH agnihotrAdikriyAmAtrapradhAnasya gRhasthasya kriyAtaH tAmbUladAnAdilaukikavyApArataH saMprAptuM samyagyathAbhilaSitaM prAptuM labdhaM abhISTAtmani vAJchitakharUpe karmaNi vilAsavyApAre 'patnI pANigRhItA ca dvitIyA saha. dharmiNI' ityamarokterdvitIyA nAma pANigRhItA dharmapatnyevetyarthaH / yadvA prathamapatnyapekSayA navA dvitIyaiva mRgAkSI hariNanayanA taruNItvena dakSA bhavatItyadhyAhArastadvaduktalakSaNe karmaNi dvitIyA vibhaktiH syAditi saMbandhaH / atrApi sUtre 'karturIpsitatamaM karma' iti, karmaNi dvitIyA' iti ca udAharati-harimiti // 22 // tRtIyArthamAha-svatantra iti / tathAca sUtrANi 'svatantraH kartA', 'sAdhakatamaM karaNaM','kartRkaraNayostRtIyA' iti ca / udaahrti--raamnneti| pakSe kartari puruSe khatantre'parAdhIne sati tathA tasya karaNe sAdhane'pyatyantasAdhake avazyakAryakAriNi ca sati tRtIyA khalu bhuktimuktibhyAmanyA vipattirUpA tadapekSayA tRtIyaivAvasthA bhavatItyarthaH / tatra nidarzanaM rAmeNeti / suvarNamRgasya lokAprasiddhatvena tadAsattyanaucitye'pi khAtantryAdinA tatsaMbhavena tajjanyoktatRtIyAvasthAdarzanAdataH zAstrAcAryapAratantryameva sarvadA hitaiSibhiH paripAlanIyaM natu kSaNamAtramapi svAtantryAyavalambanIyamityAzayaH // 23 // atha caturthIvibhaktyarthaM kathayati-nama iti / eteSAM khAhAntAnAmeva zabdAnAM sAkSAdyogena, tathA dAnasya karmaNA yogena, tathA tAdarthyasya yogena ca caturthIvibhaktiH zivAya nama ityAdAvudAharaNe dhruvaM bhavatItyarthaH / Adipadena sarvasmai khasti, pitRbhyaH svadhA, agnaye svAhA, viprAya gAM dadAti, muktaye hariM bhajatItyAdi / pakSe namaH 'praNameddaNDavadbhUmAvAzvacANDAlagokharam' ityAdizrImadbhAgavatoktaM namanaM, tathA khasti ahiMsayA sakalajIvakalyANaM, svadhA pitRyajJaH, khAhA devayajJaH, dAnaM annAdeH prasiddhameva / tAdarthyayogaH brahmakaprAptyarthitvena manonirodhaH / etaiH sAdhanaiH kRtvA zivAya nama iti mantropAsanapUrvakamAdizabdoktatattvasAkSAtkAre
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / raat aaa prakRtau brahmaNaH prajAH / tI tu vahnimAndhUmAdityAdau paJcamI smRtA // 25 // svasvAmibhAvAdau zeSe kudyoge kartRkarmaNoH / paSTI zaMbhogaNaH zaureH kRtiH kartA smRtermuniH // 26 // AdhAre viSaye vyApye'nyakriyAlakSakakriye / saptamI kamale haMsa Asta ityAdike bhavet // 27 // apadArtho'pi vAkyArthastAtparyAkhyaH samullaset / tatra yasminmate bhATTe prathito'bhihitAnvayaH // 28 // airAvataratnam 2 ] 29 ! nati caturthI jAgradAdyapekSayA caturthasaMkhyAkA turIyAvasthA dhruvaM nizcitaM bhavati ityarthaH // 24 // evaM paJcamImapyAha - bhedAvadhAviti / apAdAnapadavAcye vizleSasyAvadhibhUte vastuni paJcamI vanAdyAtItyAdau, tathA prakRtau upAdAne brahmaNaH caturmukhAt, yadvA mAyinaH paramAtmanaH prajAH prajajJire ityAdau / tathA hetau vahnimAndhUmAdityAdau smRtA / pANininA kathitetyarthaH // 25 // atha SaSThyarthaM sphuTayati - sveti / khasvAmitvAdisaMbandhasAmAnyarUpa ityarthaH / zeSa iti tAntrikI naMjJA / kRdyoge kRtpratyayayoge tu kartRkarmaNoH kartari karmaNi ca SaSThI syAdityarthaH / tathAca sUtre 'paTI zeSe""kartRkarmaNoH kRti' iti ca krameNodAharati - zaMbhorityAdinA / pakSe zeSe anantAkhye nAgarAje paSTI prAguktalakSaNA parato vyutthAnazAlinI SaSTInAmnI yogabhUmikAstItyarthaH / tatra hetugarbhe vizeSaNe / kIdRze / svasvAmibhAvAdau svasminnadvaitAtmanyeva svAmibhAvAdiniyantRtvapuruSArthatvAdiryasya sa tathA / tattvajJa ityarthaH / punaH kIdRze / kartRkarmaNoH kRdyoge kartA jJAnakriyAzrayaH pramAtA, karma jJeyaM dRzyaM tayormadhye kRdyoge karoti svasaMkalpena dvaitaM racayatIti kRdajJAta AtmA tatraiva jJAtatvena yogazcittanirodho yasya sa tathA / yogIndra ityarthaH / ata evAyaM zaMbhoH zivasya gaNaH / vAhanatvena nandikezvaravadbhUSaNatvenApi sevakavizeSa ityarthaH / zaureH viSNoH kRtiH / pRthvIdhAraNarUpakriyAvizeSa evetyarthaH / tathA muniH pataJjali: nan smRtermahAbhASyAdeH kartA / nirmAtetyarthaH // 26 // tadvatsaptamImapyAha -AdhAre iti / anyeti anyakriyAyAH lakSikA kriyA yasya tasmin tasya kriyayA kriyAntaraM lakSyate tatretyarthaH / AdipadAnmokSe icchAsti, sarvasminnAnAsti, goSu duhyamAnAsu gataH, iti grAhyam // 27 // evaM vibhaktyantaM padamiti natena prathamAdivibhaktiviziSTAnAM padAnAmarthAnabhidhAyAdhunA vAkyArtha kathaya-matabhedena tadvaividhyamabhidhatte - apadArtho'pItyAdisArdhena / apadArtho'pi niruktasaptavibhaktyantapadAnAmarthAdbhinno'pi tAtparyAkhyaH tAtparyasaMjJakaH vAkyArthaH tatra pUrvamImAMsA vArtikakArA bhaTTAsteSAmidaM tasminmate samuhasedAvirbhavedityarthaH / tatra vetyata Aha- yasminniti / zeSeNa yasmin abhihitAnvayaH padairabhihitAnAM zaktyAdivRttyA prabodhitAnAM padArthAnAM anvayaH saMbandhaH prathitaH prasiddho'stI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe yatrAnvitAbhidhAnaM syAnna tu tatra sa bhidyate / upakramAdibhirliGgaistAtparya vakturAzayaH // 29 // mukhamevendurityAdAvAlaMkArikadarzane / zAbdabodhazcamatkArI yogyatAvirahe'pi yH|| 30 // sa tu tcchaastrsNskaarvtaamevopjaayte| nAnyeSAM pratibaddhAgnerdAha uttejake yathA // 31 // evaM cottejakAbhAvazAlino baadhnishciteH| abhAvasya ca hetutvaM zAbdabodhe'tra saMmatam // 32 // pdkssaanaikkrnnaatpdaarthsmRtivrmnaa| zaktidhIsahakAreNa zAbdabodhaH prajAyate // 33 // tyarthaH // 28 // matAntaramAha-yoti / anvitAbhidhAnaM anvitAnAM saMba. ddhAnAM padArthAnAmeva padairabhidhAnaM bodhanaM tadyatra syAt bhATTe mata itynussjjyte| tuzabdo vailakSaNyAvadyotI / tatra niruktamate saH vAkyArthaHna bhidyate / padArthebhyo bhinno na bhavatItyarthaH / taduktaM kAvyaprakAze-'padArthAnAM samanvaye tAtparyArthoM vizeSavapurapadArtho'pi vAkyArthaH samullasati'ityabhihitAnvayavAdinAM matam / vAcya eva vAkyArtha ityanvitAbhidhAnavAdinaH' iti / atha kathaM tAtparya jJeyamityata Aha-upakrameti / liGgai?takaiH / tatsvarUpamAha-vakturiti // 29 // nanu bhavatvevaM vAkyalakSaNAdikaM tathApi na yogyatAdikameva niyamena vAkyArthajJAne'pekSitaM, vadanameva candra ityAdau mukhe candrakAryakAritvAbhAvena yogyatArAhitye'pi zAbdabodhadarzanAditicenna / tatrAlaMkArazAstrasaMskAravatAmeva zAbdabodha. darzanAttadbhinnAnAM tadadarzanAcca / tasmAdyogyatAbhAvasya zAbdabodhapratibandhakatve'pi niruktasaMskArasya tatrottejakatvAdeva zAbdabodha ityAzayenAha-mukhamevetyAdidvAbhyAm / camatkArI camatkAravAn / AhlAdaka itiyAvat // 30 // satviti / tuzabdaH zaGkAvyAvRttyarthaH / tatra dRSTAntaH pratibaddheti / pratibaddho maNyAdinA niruddhadAhazaktiH sacAsAvagnizcatasmAt / prtibndhvishissttaadvddherityrthH|ythaa uttejake mantrAdirUpe niruktazaktipratibandhamocake satyeva dAho jAyate nAnyathA tadvatprakRte'pIti // 31 // phalitamAha-evaMceti / mukhamevendurityAdau bAdhanizcaye'pyuktottejakasattvena zAbdabodhadarzanAduttejakAbhAvaviziSTa eva bAdhanizcayAbhAvaH zAbdabodhe heturnatu kevala iti niyamyata iti tAtparyam / spaSTamanyat // 32 // na kevalametAvadeva zAbdabodhe kAraNaM kiMtu kAraNAntaramapIti taddazayaMzchAbdabodhaprakriyAM saMkSipati-padeti / padAnAM rAmAdipadAnAM jJAnameva ekaM mukhyaM karaNamasAdhAraNaM kAraNaM tasmAdityarthaH / padArtheti / padArthAH sItAramaNAdayasteSAM smRtistadvartmanA / tanmArgeNetyarthaH / zaktIti / zaktidhIH
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yAlA yuvAno vRddhAzca kapotA yugapatkhale / kaNAvacapalobheja nipatanti yathA kSaNAt // 34 // padArthAstaddhadevate'nvayaM yAnti parasparam / saMsargasaMze vAkyAthai kRSNo'stItyAdivAkyaje // 32 // chatrI caitro'TatItyAdau viziSTe tu yathA puram / sainikakramato rAjA pravizettadvadanvayaH // 36 // zaktigraho vyAkaraNAdyaSTabhiH sAdhanairbhavet / pratyekameva pRthvyAdyairdhyAtai rUpairivezituH // 37 // tatra vyAkaraNAdaindramityAdau tddhvissysau| gavayo gaurivetyAdau gavaye tUpamAnataH // 38 // zaktijJAna talakSaNo yaH sahakAraH sahAyastenetyarthaH // 33 // tatra smRtAnAM padArthAnAmanvayo dvividhH| aikakAlikaH kAmikazca / saMsargAvye vAkyArthe prathamaH / vaiziSTAvye tu carama iti / tatrAdyaM khalekapotanyAyaghaTitaM sodAharaNamAhayAlA ityAdidvAbhyAm / kapotAH pArAvatAH / 'pArAvataH kalaravaH' itymroktH| bale dhAnyasaMmardanabhUmivizeSe // 34 // prakRte yojayati-padArthA iti / / 2 // antyamapi rAjapurapravezanyAya ghaTitaM tadvadevAha-chatrIti / vailaapvArthastuzabdaH // 36 // evaM zaktisvarUpaM, tatprasaGgAtpadasvarUpaM, tatprasaGgAvAkyAdisvarUpaM, tatprasaGgAdvibhaktisaptakArthasvarUpaM, tatprasaGgAdvAkyArthasvarUpaM, talAsazAcchAbdabodhaprakriyAM ca saMkSipyAdhunA kiM zaktigrahasya niruktazAbdabodhanakIbhUtasyaiva sAdhanamityAkAGkSAyAM 'zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozAptavAkyavyavaAntazca / vAkyamya zeSAdvivRtervadanti sAMnidhyataH siddhapadasya vRddhAH' iti prAcAM vacanAnusAreNa tasyASTavizvatvaM prati jAnIte-zaktigraha iti / kimetaiH smucitaiH| netyAha-pratyekamiti / tatra dRSTAntamAha----pRthvyAcairiti / zaktigraha ityanukarSaNIyam / yathA izituH pRthvyAthaiH aSTabhiH rUpaiH pratyekameva yAtaiH zaktigraho bhavatyevaM vyAkaraNAdyaSTabhiH sAdhanaiH pratyekameva zaktigraho bhavedityaSTabhirityapyanukRSya pratyekamityapakRSyApi yojyam / izituH zivasya vyAdyaiH / taduktaM zrImadbhagavatpUjyapAdacaraNAravindaiH zrIdakSiNAmUrtistave-'bhUramAsyanalo'nilo'mbaramaharnAtho himAMzuH pumAnityAbhAti carAcarAtmakamidaM yasyaiva mUrtyaSTakam' iti / eteSAM pratyekaM dhyAnAdevANimAdirUpAyAH siddhegrahaH samuccitadhyAne tu sArvAtmyopAsanAdbrahmaprAptireveti yuktameva lApitaM pratyekameva dhyAtairiti / atra vistrarastu tadvArtike mAnasollAsasaMjJake drssttvyH|| 37 // pratijJAtamupanibadhnAti sodAharaNaM krameNa-tatretyAdicaturbhiH / aindramiti zrauta padam / asau zakti grahaH taddhaviSi / indradaivatye havirdravya ityarthaH / tathAca sUtra
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pUrvArdha sAhityasAram / suparvAdipadAnAM tu devAdau kozato'sti sH| lakSmIH zrIpadavAcyeti sheyo'saavaaptvaakytH||39|| gAmAnayeti vAkyena vyavahArAdvAdiSu / yUpaM takSatyatra kASThavizeSe vaakyshesstH||40|| sahasrapatraM kamalamityAdau vivRterapi / rautyAne pika ityAdau prsiddhpdsNnidheH||41|| iti sAdhanataH shktimhaajaatyaadirssttdhaa| siddhaH zakyapadArtho'tra ruuddhaaditrybhedtH||42|| 'sAsya devatA' iti|gvy iti spsstto'rthH||38||suprvaadiiti| 'suparvANaH sumanasastridivezA divaukasaH' ityamarAkhyakozasakAzAdityarthaH / saH suparvAdipadAnAM zaktigraha ityarthaH / lakSmIriti / 'zrIrveSaracanA zobhA bhAratI saraladrume / lakSmyAM trivargasaMpattau veSopakaraNe matau' iti vizvokteH / zrIhariM paramAnandamupadeSTAramIzvaram' ityaparokSAnubhUtizloke zrIzabdasya ko'rthaH prakRta iti ziSyajijJAsottaraM zrIpadavAcyAtra lakSmIrevetyAcAryavacane asau zaktigraha AptavAkyato jJeya iti // 39 // gAmiti / vRddhena gAmAnayetyukte madhyamavRddhaH sAsnAdimadAkRtivizeSamAnayatIti tadvAkyena yoyaM vyavahArastasmAdyutpitsorbAlasya gavAdipadAnAM gavAdiSu zaktigraho bhavatIti bhAvaH / yUpamiti / 'yUpaM takSatyaSTAsrIkaroti' iti zrutau takSatItyAdivAkyazeSAdyupapadasya takSaNAdisaMskAraviziSTakASThavizeSe zaktigraha iti // 40 // sahasrapatramiti / kamalapadArthasya sahasrapatramityanena yatsahasrasaMkhyAkadalaviziSTaM tatkamalamiti vivaraNamastIti tata evAtra zaktigraha ityAzayaH / rautIti / atra Amrapadasya prasiddhasya saMnidheH pikapadasya kokile zaktigrahaH / natu bhramarepi / tasya tatra makarandAdilobhenoktazabdakartRtvasaMbhave'pi mAlatyAdyAsaktatvasyApi saMbhavena tadekopajIvitvAbhAvAttasya tu tanmAtro. pajIvitvAceti // 41 // evaM sodAharaNAni zaktigrahasAdhanAnyabhidhAya tatphalIbhUtatvena siddhaM vAkyapadArtha prAguktaM sarva piNDIkRtya tamaSTavidhatvena parigaNayannupasaMharati-itIti / iti pUrvoktavyAkaraNAdiprakAreNa sAdhanataH / sAdhanarityarthaH / jAtyAdiH prAguktajAtiguNakriyAdravyarUpaH / zakyeti / zakyata iti zakyaH zaktivRttyA pratibodhyaH sa cAsau padArthazceti karmadhArayaH / abhi. dhAviSayIbhUto gavAdipadArtha itiyAvat / nanu jAtyAdibhedAcAturvidhyameva bhAti tatkathamaSTavidhavapratijJeyata Aha-atreti / asminprathe / tatra hetu:-rUDheti / rUDhayaugikayogarUDhabhedAdityarthaH / ayaMbhAvaH / rUDhaH padArtho jAtyAdiauH zukla ityAdinoktazcaturvidhaH / tathA yaugika padArthadvayaM yogaH padArthayoreka ityAdinA yogarUDhapadArthadvayaM coktamiti yuktameva tathA nigamanapratijJAnamiti // 42 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / saMsargAdizca vAkyArtho'pyevaM paJcavidho bhavet / akhaMDau ca sakhaNDau ca tAtparyAkhyo'pi cetasaH // 43 sa ko'pi viSayo nAsti yatra vyaGgayaM na bhAsate / iti dhvanikadukteste sarve'pi vyaJjakA yathA // 44 // vanaM vicitramutphullaM rAdhe tvadvadanaM tu na / nodakaH puSpabANazcetkRSNaH kimiti khidyati // 45 // nahi vAkyArthaH katividha iticettatsaMkhyAmAha-saMsargAdiriti / tatra dvibhAgamAha-akhaNDau ceti / saMsargazca viziSTazcetyetau kRSNo'sti chatrI caitro' TatItyudAhRtAvakhaNDau vAkyArthAvityarthaH / sakhaNDau ceti / bahupadIyaikapadIyo yo golamAhareti dRzyatvAditi codAhRtau tathetyarthaH / ityevaMsaMkhyayA saH prati. jJAtapaJcavidha ityarthaH // 43 // nanu bhavatvevaM padArthASTakaM vAkyArthapaJcakaM ca kiM tAvateticet tatrAlaMkArikasaMmatipUrvakaM tadgaNanAyAH prayojanamAha-sa ko'pIti / viSayo vAgindriyAdergocaraH padAdizabdAdivastuvizeSaH / ceSTAdInAmapi vyaJjakatvasyAgre vakSyamANatvAyuktameva dhvanikArapratijJAnamiti tAtparyam / vyAyaM vyajyata iti vyagacaM vakSyamANavyaJjanAkhyavRttiviSayaM vstvityrthH|dhvniiti| prathamaM dhvanisaMjJaM syAt' iti pUrvaprakaraNoktadhvaninAmakottamottamakAvyapaJcAtmakaM granthavizeSaM karotIti tathA tasyoktirvacanaM tasyA ityrthH| prakRtamAha-te sarve'pIti / te prAguktAH sarve'pi jAtyAdipadArthAH saMsargAdivAkyArthAzcetyarthaH / kathaM vyanjakalaM teSAmityAzaGkAyAM tadudAharaNaM pratijAnIte-yatheti // 44 // tatra krameNa jAtyAdipadArthASTakasya vyaGgayodAharaNAnyAha-vanamiti / idaM hi mAnavatI rAdhikA prati zrIkRSNapreSitadUtIvacanam / ayi rAdhe, idaM vRndAvana. nAmaka vanaM araNyaM natUpavanaM tasya vasantaM vinApi caturataramAlAkAraprayatnena kadAcidvividhapuSpavikAsazAlitvasaMbhavAdityarthaH / atra vanapadena golAdivaDhUnavarUpA jAtiH zakyA vyaktilAbhastvAkSepAdityupapAditamevAdhastAtsA jAtiyuktenyAdinA / tena yAvadvAnAnAM lAbhaH / vicitraM vizeSeNa natu sAmAnyena / tAdazacitratvasyAnyakAle'pi saMbhavAdityarthaH / citraM vividhamAlatItamAlacampakabandhUkapATalavakulAdidrumakusumavikAsenAnekavarNamityarthaH / etAdRzatve hetuH-utphalamiti / utsamyakparamezvaravihArArthaM bhRtyatvena paramAnukUlabanadevatAvasantA, diniratizayaprayatnavazAdanupamaramaNIyatvenetyarthaH / natu sAdhAraNyena / tathAvasya yatkiMcidRkSAdiniSTatvena sArvadikatvAt / phulaM vikasitamastItyarthaH / nanu kimetAvatA prakRta iyata Aha--tadvanamiti / tuzabdaH zaGkAvyAvRttyarthaH / tvaddanaM punaH niruktavanavikAse satyapi naiva saMphulaM bhavatIti yojanA / laddanaM tava vadanaM vanmukhamityarthaH / naiva phulaM niruktavanavikAsasyoddIpakasya satve'pi mAnApahAnena naiva muditamityarthaH / yadA vasantAdisakalakAmoddIpakasAmagrIsatve.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [.pUrvArdhe 'pyetAvatkAlaM mayA prArthanAsahasra kriyamANe'pi tvayA mAno naiva tyaktastadAdya ko'nyastvadvazIkaraNe'styupAyastasmAdupekSaiva varamiti bhAvaH / nanu tarhi kRSNasya kathaM kAmavyathAnirAkRtiriti cettatrAha-nodaka ityuttarArdhena |nodkH nodayatIti tathA / kRSNAbhisaraNAdau preraka ityarthaH / etAdRzaH puSpabANaH puSpANyeva kusumAnyeva bANAH zarAH yasya sa tathA kusumazaraH smara ityrthH| uktaMhi-'aravindamazokaM ca cUtaM ca vanamallikA / nIlotpalaM ca paJcaite paJcabANasya sAyakAH' iti / evamabhyantara eva ratyAdau prerakaH kAmazcetkRSNaH kimiti kasmAddhatoH khidyati / virahavyathAM prApnotItyarthaH / niruktAkhilavanavikAsena kAmabANIbhUtAnAmanantakusumAnAmaujjvalyatamatvAttairevAntarimAM sahastradhAbhividhya sa tAvadadhunaiva zrIkRSNaM pratyabhisArayiSyatItyanucita eva tasya khedaH pratyutoktarItyAha / kSaNamAtreNaiva tasya niratizayAnando bhaviSyatIti bhAvaH / atra vanamiti vanatvarUpajAtyA vanatvAvacchinnasakalavanAnAM saMgrahAduddIpanavibhAvasAmagrIrUpapuSpAkhyasmarazarAdhArI bhUtavanAtmakaniSaGgapoSkalyaM, yadvAnekAnAM jaDAnAmapi vanAnAM jaDasyApi vasantakAlasya prabhAvena vikAso'bhUtparaM tvekasyAH paramamRdulacittAyA api tava madupalakSitAbhizcaturatarAbhiranekasakhIbhiH prArthanasahasre kriyamANe'pyetAdRzavasantAdyuddIpakazatasatve'pi cAdyApi prasannatAkhyavikAsalezo'pi naiva bhavatIti vilakSaNaM saundaryAdigarvitavaM layIti dUtyAtizayo'vA vyajyate / vicitramiti nirupamyena citrarUpAkhyaguNena niruktakAmabANAnAM vividharUpazAlitvenAvazyaprakRtanAyikAvazIkaraNanipuNavaM tathA utphullamiti vikAsarUpakriyayApi teSAmeva zANanigharSaNajanitaujjvalyazAliprasiddhasAyakavanizitatamatvamapi dyotyate / rAdhe iti dravyeNa trailokyapUjyasyApi bhagavataH prItipAtralAttasyAM mahAmahimatvaM tathA tvadvadanamiti padArthayogAtmakayaugikapadArthena vatsaMbandhimukhameva na prasannaM vaM tu nijAbhyantare supranaivAsIti zrIkRSNaviSayakagUDhapremavaipulyazAlitvamapi dhvanitam / evaM nodakamiti prakRtipratyayayogAtmakayaugikapadArthena kAme prerakatvokteranAyAseneSTasiddhiH zrIkRSNasya bhavitrIti tathA puSpabANa iti padArthayogAtmakayogarUDhapadArthena madane kusumaikAyudhatvokteH prAksUcitavasantollasitapupAkhyatadAyudhasamRddhestasya prabalataratvaM ca sUcitam / kRSNa iti prakRtipratyayayogAtmakayogarUDhapadArthena 'kRSibhUvAcakaH zabdo Nazca nivRtivAcakaH / tayo. kyaM paraM brahma kRSNa ityabhidhIyate' iti zruteradvaitAnandarUpe tasminvastutaH kAmavyathAjanitakhedAdyabhAve'pi bhaktajanadRSTayA lIlAmanuSyanATyena tathAtathA vyavaharatIveti vicitraM bhaktivaibhavamiti / yadvA brahmatvena kAmasyApyayamantaniyantaiva prakRtanAyikAyAzceti drutamevemAM vazIkariSyatyeveti yukta evAsya khedAnaucityavAda iti vyaktam / atra rAdhe ityantapadacatuSTayena jAtyAdirUDhAkhyapadArthacatuSTayodAharaNAni tatastvadvadanaM nodaka iti ca yaugikapadArthadvayodAharaNe
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zete raktotpale candrastatra dhArAdharau jhaSau / siJcato hemavallIM tAM bho vAcyaM kimataH param // 46 // tataH puSpabANa iti kRSNa iti ca yogarUDhapadArthadvayodAharaNe iti kramAdadAharaNASTaka bodhyam / atra rAdhAkhyAlambanavibhAvena vasantAAddIpanavibhAvena khedAtmakAnubhAvena nAyikAgatagarvAbhidhavyabhicAribhAvena ca paripoSito niruktanA. yikAviSayako bhagavadAzritaratyAkhyasthAyibhAvAtmAvipralambhaH zRGgAraH samasta. padyena vanitaH / tadidamuttamottamaM kAvyam / kAvyaliGgaparikarAGkurAvalaMkArau / evaM dharmAdyapyUhyam // 45 // evaM zakyapadArthASTakodAharaNAnyabhidhAyAdhunA kramaprAptAni pUrvopanyastavAkyArthapaJcakodAharaNAnyapi kathayati-zeta iti / idaM tu zrIkRSNaM prati virahiNyA rAdhikayA preSitasakhyA vacanam / bhobhagavan , rakto. tpale kokanadasadRze tatkare candraH sudhAdIdhitisadRzaM tanmukhaM zete / zayanavani. ceSTaM tiSTatItyarthaH / anena saMsargAkhyAkhaNDavAkyArthena niruktanAyikAyAM cintAti. zayo vyajyate / sacintatvAvasthAyAmeva tathAvasthAnasya prAyeNa loke prasiddha tvAt / na kevalaM sacintanAvasthitimAtraM kiMtu niratizayazoko'pItyAhatatretyAdipAdadvayena / tatra niruktacandrapadalakSite tadvadane dhArAdharau dhArAyAH jaladhArAyAH dharau dhAraNakartArau jaladharAvityarthaH / 'dhArAdharo jaladharaH' ityamaraH / pakSe azrujaladhArAdharAvityarthaH / etAdRzau jhaSau matsyau tatsadRze locane vartate ityarthaH / anena tu viziSTAkhyAkhaNDavAkyArthena tatraiva zokAtizayaH sUcyate / dhArAdharatvarUpavizeSaNena tannayanayoH satatAzrupravAhazAlitvokteH / kiMca tasyAH paramazuSkAvayavatvamapi saMpannaM tato glAnirapi bhUyasItyAha-siMcata iti / tAM hemavallI siJcata ityatra vAkye arthasamApterabhAvAt tAM kAM ko vA siJcata ityAkAsAsavAcca asamAptArthaka khaNDavAkyamiti prAguktalakSaNaM khaNDavAkyatvameva tAM prakRtAM hemavalI henaH suvarNasya valI latA tAM tatsamAnazarIrayaSTikAM rAdhikAmityarthaH / siMcataH dhArAdharau jhaSAvityanukarSaNIyam / evaMca nirantarAzradhArAzAlinI tannayane virahAnalamlAnAni tato niHsatvatayA nilInAni ca tadaGgAni tadujjIvanArthamiva niSiJcata ityarthaH / anenoktarItyA bahapadIyakhaNDavAkyArthana tasyAM mUJchitatvaM viraheNAtikAya ca dhvanitam / kvacidekapade'pyetaditi khaNDavAkyatvasya kacidekapade'pi satvamuktamityatra tadarthasyApi vyaJjakatvamudAharati-bho iti / idaM bho iti kasya saMbodhanamityAkAGkSAsatve. nArthAsamApterlakSaNasamanvayaH / bho bhagavannityarthaH / anenaikapadIyakhaNDavAkyArthana saMbodhyasyAtra nAmAgrahaNAdetAdRzyAH paramasundaryAH sakalaguNagaNaramaNIyAyAstvadekaparAyAstvadviyogena jIvitamAtrazeSAyA nAyikAyAstvamIdRzImapyavasthA vijnyaa| yAdyApi yatastatsamIpagamanaM na saMpAdayasyatastvadIyaM nAmApi na grAhyamiti bhagavadviSayaH sakhyupAlambho dyotitaH / ataevetaH paraM tvayA sAkaM saMbhASaNamapi
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pUrvArdhe sAhityasAram / nAnArthavAcake zabde zaktigrahaniyAmakAH / saMyogAdaya evAtra jJeyAH praaciinsNmtaaH||47|| hariH sazaGkhacakro'tra saMyogAdviSNurucyate / azaGkhacako harirityatrendraH syAdviyogataH // 48 // zrIrAmalakSmaNAvatra sItezaH sAhacaryataH / hari gaM hinastyatra virodhAtsihadantinau // 49 // na kartavyamityAzayena tAtparyAkhyaM vAkyAtha vyaJjakatvenodAharati-vAcyamityAdizeSeNa / ataH paraM niruktarItyA tasyAH prANAntAvasthAkathanAnantaraM kiM vAcyaM / na ko'pi vaktavyAMzo'vaziSTa ityarthaH / 'upakramAdibhirliGgaistAtparya vaktarAzayaH' iti tAtparyasya prAguktalakSaNatvena prakRte zete raktotpale candra ityAgrupakramAdiliGgainiruktanAyikAvirahAtizayakathanAtmakenAnena tAtparyasaMjJakavAkyArthena tvayetaH paraM zIghrameva tAM pratyupAgantavyamiti vyaktaM bhavati / evaM cAtra pUrvArdhana candrasya raktotpale zayanarUpasaMbandhamAtrakathanAtprathamapAde saMsargasaMjJakastathA dvitIyapAde ca jhaSadhArAdharayorvizeSyavizeSaNabhAvakathanAca viziSTasaMjJako vAkyArtha ityubhayavidhAvakhaNDau tAvuktau / uttarArdhe tu tRtIyacaraNena bahupadIyaH khaNDavAkyArthastathA bho ityekapadIyo'pyasAviti khaNDavAkyArthadvayaM zeSeNa tAtparyAkhyo'pyasAvukta ityevaM paJcavidho'sau bodhyaH / atrApi rasAdikaM prAgvadevohyam / alaMkArastu rUpakAtizayoktiH / taduktam-'rUpakAtizayoktiH syAnigIryAdhyavasAnataH / pazya nIlotpaladvandvAnniHsaranti zitAH zarAH' iti // 46 // nanu bhavatvevaM zaktyAdivyavasthA zakyapadArthAdiviSayiNI sodAharaNA, tathApi vanamityAdi prAguktodAharaNazravaNena smRtasya nAnArthasya zabdasya kathaM zaktigrahaniyama ityataH prAcInoktAni saMyogAdIni caturdazaiva tanniyAmakAni vijJeyAnItyAhanAnArthavAcaka iti / teca yathA-saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya sNnidhiH| sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH kharAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH' iti / prAcIneti / prAcInAnAM maMmaTabhaTTAdInAM saMmatAH / pramANIbhUtA ityarthaH // 47 // teSAM krameNoddezapUrvakamudAharaNAnyAha-harirityAdisaptabhiH / sazaGkhacakraH zaGkhazca cakra ca zaGkhacakram / 'dvandvazca prANitUryasenAGgAnAm' ityanuzAsanAdatra senAGgatvAdekavadbhAvaH / tena sahitastathA / atra zaGkhacakreNa saha hareH saMyogAt 'yamAnile. ndracandrArkaviSNusiMhAMzuvAjiSu / zukAhikapibhekeSu harirnA kapile triSu' ityamarAddharizabdasyAnekArthatve'pi viSNurevocyata ityarthaH / asurasamare viSNutulyatvenendrasyaiva satvAtprAptipUrvako hi niSedha iti syAcchaGkhacakraviyogasya tatraiva saMbhavAdazotyudAharaNa indra eva grAhya ityAha-azaGketi // 48 // zrIrAmeti / rAmo jAmadagnyo'pIti saahcryaagniymH|| 49 // sthANumiti /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / sthANuM bhavacchide pazyatyatra zaMbhuH prayojanAt / saindhavaM svAnayetyatra kSAraH prakaraNAdbhavet // 50 // mAdhavastuSyatItyatra liGgAnArAyaNaH khalu / devastripurahetyatra shivo'nypdsnnidheH||51|| madhunA kokilo matto'tra saamrthyaadvsntkH| aucityAtsA mukhaM yAtItyatra sAMmukhyamucyate // 52 // haMsaH sarasi bhAtIti deshyogaanmraalkH| citrabhAnuH sphuratyatra divaako nizi pAvakaH // 53 // sthANuH kIle sthire hare' iti vizvokteH sthANuzabdo naanaarthH| bho devadatta, tvaM bhavacchide saMsAradhvaMsArtha sthANuM pazya vilokayetyAyudAharaNe sthANuzabdenAtra saMsAradhvaMsarUpaprayojanAcchaMbhureva jJeya ityarthaH / saindhavamiti / khAnaya / muSTa yathAvidhi AnayetyarthaH / ityatroktodAharaNe saindhavazabdo hi yogena sindhoH sakAzAdutvane lavaNe, tathA sindhudezasamudbhate'zve'pi vartata iti nAnArthakastataH kSArazabditaM lavaNameva bhojanasya prakaraNAgrAhyamityarthaH / bhojanaprakaraNasUcaka latra khAnayeti padena yathAvidhyAnayanavidhAnameva / 'lavaNaM vyaJjanaM caiva ghRtaM tailaM tathaiva ca / lehyaM peyaM ca vividhaM hastadattaM na bhakSayet' iti paiThInasivacanena bhaTTojidIkSataiH khAhnike lavaNapariveSaNaM tu hastetareNaiva kAryamiti tadvidhAnasUcanAt // 50 // mAdhava iti / 'mAdhavastu vasante syAdvaizAkhe garuDadhvaje' iti vizvAnmAdhavazavdo'nekArthaH / tatra tuSTitaliGgasya jaDe vasantAdAvasaMbhavAttato nArAyaNa eva mAdhavapadavAcya ityarthaH / deva iti / tripurahA tripuraM tripurAsura hanti nAzayatIti tthaa| ityatrodAharaNe anyapadasya tripurahetipadasya saMnidheH 'devaH sure dhane vakSe' iti vizvAdanekArthenApi devapadena ziva eva grAhya ityarthaH / tatkathitatripurahananasyAnyatrAsaMbhavAditi // 51 // madhuneti / 'madhu kSaudre jale kSIre madye puSparase madhuH / daitye caitre vasante ca jIvAzoke madhudrume' iti vizvA madhuzabdo nAnArthaH / ato'tra madhupadena kokilasya mAdakatvasAmarthya vasanta eva vartata iti sa eva grAhyaH / yadvA kokilAdhikaraNakamadarUpakAryatAnirUpitakAraNatAzAlivaM vasanta eveti vA tasyaiva grahaH / aucityAditi / sA nAyikA / sukhazabdasya vadanasAMmukhyobhayavAcakatve'pi vadane tAvadAgamanakarmasvasthAnucitatvAtsAMmukhye tu tatsaMbhavAdanaucityAttadevocyata ityarthaH // 52 // haMsa iti / 'ravizvetacchadau haMsau' ityamarAddhaMsapadaM nAnArtham / marAlaka: zvetacchadaH prasiddha eva pakSivizeSaH / citrabhAnuriti / 'ghumaNistaraNimitrazcitrabhAnurvirocanaH' ityamarAtsUryo'pi citrabhAnupadavAcyastathA citrabhAnurvibhAvasurityagnirapi tata eva tatpadavAcyastathApi divA cedarkaH nizi cetpAvaka iti kAlo
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe mitramastItyatra suhRdyatyA mitraH prbhaakrH| itaH sadainyaH prAptazrIriti ceSTAvazAtsvayam // 54 // yatra dvitIyAdyarthasyApyasti prakaraNaM sphuTam / tatrAbhidhaiva tatrApi yathA paJcanalIraNe // 55 // nijadarzanamAtreNa nirmuulitmlaavle| nirAzaH zobhate nityaM tIrtharAjasya sevanAt // 56 // dAharaNamidamityarthaH // 53 // mitramiti / vyaktiH mukhAdyAkAraH / ita iti / ayaM devadattaH sadainyo'pi ita iti hRdaye'GguliM nidhAya prAptazrIrjAta iti kazcitprabhurvadati / tatra hRdaye'GgulinidhAnarUpaceSTayA dezAdyanekavAcino'pItaH padasyAtra khayaM vaktavArtha ityarthaH / kAvye kharAbhAvAt tAnanudAhRtyaiva kAvyaprakAze AdipadoktA ceSTavokteti // 54 // nanvastvevaM saMyogAdivazAdanekArthakazabdasthale zaktigrahaniyamastathApi yatrArthadvayamapi prakaraNAdiprAptaM bhavati tatra kathaM vyavasthetyAzaGkaya tatrobhayatrApi sakRduccAritazabdasyaiva zaktigrahAdeveti samAdhatte- yatreti / AdipadAttRtIyArthAdeH saMgrahaH / sphuTamityanena kalpyamAnatayA gUDhasya vyAvRttiH / prakaraNatvaM tUpakrAntArhatvameva / tena na granthavizeSe'tivyAptiH / tatrAbhidhaiveti / prathamastatrazabda udAharaNaparaH / tatrodAharaNa ityarthaH / dvitIyastu dvitIyAdyarthaparaH / tatrApi dvitIyAdyarthe'pyabhidhaiva zaktivRttireva vijJeyeti yojanA / abhinavaiveyaM kalpaneti zaGkopazAntaye'tra prAcAmudAharaNamAha sapratijJam yatheti / nalarUpadharANAM nalasahitAnAmindrAgniyamavaruNAnAM paJcanalAnAM samAhAraH paJcanalI tasyAH IraNaM zrIharSakRtanaiSadhIyacaritatrayodazasarge-'brUmaH kimasya varavarNini vIrasenodbhUtiM dviSadbalavijitvarapauruSasya / senAcarIbhavadibhAnanadAnavArivAsena yasya janitA surabhIraNazrIH' ityAdizlokeSvindrAdyanyatamasya nalasya ca varNanaM tasminnityarthaH / atrobhayorapi spaSTameva prakaraNamityubhayatrApi gatyantarAbhAvAcchaktireva paraM vIdRzasthale saMskArobodhakramAdeva zAbdabodhakrama ityavadheyam // 55 // evaM prakRtAnukUlaM prAcAmudAharaNamabhidhAyAdhunAdipadadyotitatRtIyAdyarthaghaTitaM tAdRgvarNanasthalaM khayamudAharati-nijeti / nirAzaH nirgatA AzA viSayatRSNA yasya sa tathA / yogIndra ityrthH| sa tAvannityamakhaNDaM tIrtharAjasya sevanAt zobhata ityanvayaH / 'tIrtha zAstrAdhvarakSetropAyopAdhyAyamantriSu' iti vizvokteratra caramabhinAnAM zAstrAdyakhilArthAnAmapi nirAzapadadyotitasya prakaraNasya sattvAttatrApi zaktireva / tathAca tIrtharAjasya zAstraziromaNervedAntasya pakSe yajJazreSThasya 'yajJAnAM japayajJo'smi' iti zrImadbhagavadvacanAtpraNavAdijapasya / pakSe kSetrakSitipateH prayAgasyAvimuktasya vA, pakSe upAyazabditasAdhanAdhipateH 'tapakhibhyo'dhiko yogI jJAnibhyo'pi mato'dhikaH / karmibhyazcAdhiko yogI tasmAdyogI bhavArjuna' itica tadvacanAdevAdvaitabrahmaNi cittanirodhAtmakasya yogasya / pakSe upAdhyAyazabdavAcya
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / anyathAnupapattyApi zrutasyArthadvayAvabhA / yatra tatrApyarthayuge'pyabhidhaivAsti tadyathA // 57 // dvijihvarAjajihvAgrarasAsvAdena modase / sahuro karuNAkalpataro mAM kimupekSase // 58 // athAropeNa yA zAbdI zakyasaMbaddha bodhikA / tAtparyAnupapattyaiva vRttiH sA lakSaNocyate // 59 // 39 I 1 guruvarasya brahmopadeSTuH sevanAtkrameNa cintanAdanuSThAnAnnivasanAdabhyasanAdArAdhanAcca zobhate / satataM bhrAjata ityarthaH / tatra hetuM vadaMstIrtharAjaM vizinaSTi - nijadarza - neti / khapratyakSamAtreNa nirmUliteti / nirmUlitA vidhvaMsitA malAnAM doSANAmAvaliH paGktiryena tasya // 56 // evaM yatra zrutArthasyAnyathAnupapattyAvazyamarthadvayAvabhAso vartate tatra sthale'pyubhayorapyarthayoH zaktivRttireva bodhyetyabhidhatte - anyatheti / apizabdo'trAnupadoktaprakaraNa hetukArthadvayazaktisamuccayArthaH / zrutasyeti padamanyathAnupapattyetyanena saMbadhyate / zrutasya lokAdau jJAtasyArthasyAnyathA prkaaraantrennaanuppttyaa| aghaTamAnatayetyarthaH / evaM yatra yasminnudAharaNe arthadvayAvabhA arthayugulasya bhAnaM vartate tatrApi sthaLe arthayuge'pi bhAsamAnArthayugmepi abhidhaivAsti zaktivRttireva bhavati tat niruktArthadvayazaktisthalaM yathA amunA vakSyamANaprakAreNa jJeyamityarthaH // 57 // tadudAharati -- dvijihveti / ayi sadguro, evaM coddhArakAntararAhityenopekSakatvAnarhatvaM dhvanitam / lam dvijihveti dve jihne rasane yeSAM teSAM sarpANAM rAjA zeSAvatAraH pataJjaliH tasya yA jihvA tasyAH rasastadracitagranthamukhyAMzIbhUtaM yogazAstraM tasyAsvAdaH taduktAbhyAsAnubhavastenetyarthaH / pakSe dvijihvAH mithyAbhASiNaH / sUcakA itiyAvat / spaSTamanyat / modase / unmanyavasthayA tuSyasItyarthaH / etena sadgurutvameva samarthitaM bhavati / pakSe pizunaziroratnavAksAratuSTasya taveSadaparAdhitvAnmadupekSAnucitaiveti sUcitam / yadvA zivAbhinnatvAt garalatRptasya taveyamayukteti vA / evamapi naivoddhAraNotsAha ityAzaGkaya vizinaSTi - karuNeti / karuNAmayaH kalpataruriva sadyaH prArthitadAtRtvAtkalpatarustatsaMbuddhau / atra zrutaM yatkhopekSaNAnarhatvaM tadanyathAnupapattyA pataJjalipizunAdhiparUpArthadvayabhAnaM bhavatIti tatrAvazyamubhayatrApi zaktireva vaktavyeti lakSaNasamanvayaH // 58 // evaM zaktizakyAdivicAraM saprapaJcaM nirucyAthoddezaprAptaM lakSaNAdivicAraM vidhAsyannAdau talakSaNaM saMkSipati -- atheti / atha niruktazaktyAdivivecanAnantaramityarthaH / AropeNa atasmiMstaddhI lakSaNenAbhyAsena bAdhakAlI necchA janyajJAnAtmakenAhAryAropeNa vetyarthaH / zAbdI zabdasaMbandhinI natu vastutaH / kutaH gaGgAyAM ghoSa iti gaGgApadapratyAyitaH pravAhastIraM lakSyatIti hetorarthadharma eva lakSaNA natu zabdadharmaH paraMtu zabdAnvayavyatirekagamyatvAtatrApyata eveti / ataevoktaM kAvyaprakAze'pi - ' mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / anyArtho lakSyate yatsA lakSaNAropitakriyA' iti / etAdRzI tAtparyAnu
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 . sAhityasAram / [ pUrvArdhe yaduktaM zakyasaMbandho lakSaNeti vdntvih| zakyasya srotasastIre saMyogaH sa kathaM nu sA // 60 // papattyeva 'upakramAdibhirliGgaistAtparya vakturAzayaH' iti prAguktalakSaNasya tAtparyasya yA anupapattiH yaSTIH pravezayetyAdau yaSTInAM pravezAnvayasaMbhave'pi prayojanAbhAvAdyaSTidharapravezana eva yattAtparya tasya prakArAntareNAghaTamAnatA tayetyarthaH / avadhAraNaM tu gaGgAyAM ghoSa ityatrAnvayAnupapatterapi lakSaNAbIjatvasaMbhave'pyuktasthale vyabhicArAttabyudAsArthameva / zakyeti / zakyaM gaGgAdi tena saMbaddhaM tIrAdi tasyabodhikA jJApiketyarthaH / taduktaM pUrvamImAMsAvArtike-'mAnAntaravirodhe tu mukhyArthasyAparigrahe / mukhyArthenAvinAbhUte pravRttilakSaNeSyate' iti / etAdRzI yA vRttiH zabdaniSTo dharmavizeSaH sA lakSaNocyata iti saMbandhaH / evaM cAropitazAbdavRttitve sati tAtparyAnupapattimAtreNa zakyasaMbaddhabodhakatvaM lakSaNAtvamiti tallakSaNaM phalitam / yaSTIH pravezayetyatra lAkSaNikAdyaSTipadAdyaSTirUpazakyArthasmRtAvativyAptivyAvRttaye satyantam / tatraikasaMbandhijJAnamaparasaMbandhismArakamiti nyAyAttAtparyAnupapattimAtreNa zakyo yo yaSTipadArthastena saMbaddhA ye yaSTidharAH puruSAstadbodhakatvasya satvAt |styntniveshe tUktAMzasatve'pi smRtitvAduktavRttitvaM nAstIti naativyaaptiH| evaM tarhi pUrvadalamevAstu lakSaNaM, kiM gauravApAdakenottaradaleneti cenna / gaGgAyAM ghoSa ityatra pAvanatvAdayo dharmAstaTe niyamena pratIyante taddhetubhUtAyAM lakSaNAmUlavyaanAvRttAvativyAptyApatteH, kutaH tasyAM lakSaNAmUlatvenAropitazAbdavRttitvasya satvAt / lakSaNAyA arthadharmatvaM tu sadya evoktam / nanvevamapi lakSaNe tAtparyetyAditRtIyAntaM mAstveva gauravAditi cetsatyam / tathApi gaGgAyAM ghoSa iti vAkyAnmatsyopasthitiH kimiti na bhavatIti praznApattiH / naca tathApi zveto dhAvatItyAdau lakSaNAyAmavyAptiH / anvayAnupapattereva tatra lakSaNAbijatvAditi vAcyam / dhAvatItyupasaMhAre gamanasyAzvAdiviSayakatAtparyasyAnupapattestatrApi satvAt / tarhi vinigamakAbhAvAdgaGgAyAM ghoSaH zoNo dhAvati maJcAH krozantItyAdyanekodAharaNeSu dRSTatvAdanvayAnupapatterevAstu tadbIjatvamityapi nAzaGkayam / eteSvapyudAharaNeSUktayuktyA tAtparyAnupapatterapyanugatatvena chatriNo yAnti, kuntAH pravizanti, kAkebhyo dadhi rakSyatAM, viSaM bhuvetyAdiSu cAnvayAnupapatterasattvena tAtparyAnupapattereva satvAt tasyA eva sarvatra tadbIjatvamiti sarvamavadAtam // 59 // atha zakyasaMbandho lakSaNeti lAghavAttArkikAyuktaM lakSaNameva kimiti nAdriyata ityAzaGkAyAM tasya laghutve'pi vicAre kriyamANe tatvIkarturapi laghutvamevApatatIti dyotayituM tadanuvadati-yaduktamiti / tathAcoktaM nyAyasiddhAntamaJjarIkAraiH 'khazakyasaMbandho lakSaNA / astihi gaGgApadazakyaH pravAhavizeSastatsaMbandhastIre' iti / vivRtaM cedaM tarkaprakAzakAraiH-svazakyeti / khaM lAkSaNikaM padaM tasya yacchakyaM tatsaMbandho lakSaNetyarthaH / idamevopapAdayati-astIti / gaGgAyAM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataraNam 2] sarasAmoda vyAkhyAsahitam / yahi lakSanaissau lakSyadharmaH kathaM bhavet / nahi rAdhAkaTAkSasya taikSNyaM kuJje'pi dRzyate // 61 // tatso'rtho'pi zabdekAnvayAderlakSyabodhataH / AhlAdakatvavacchabde'pyastItyeva tadAzayaH // 62 // 41 boSa ityAdau svaM gaGgApadaM tacchakyaH pravAhastasaMbandhaH saMyogAdirUpastIre'stIti gaGgAyAmiti padasya tIre lakSaNetyarthaH iti / rasagaGgAdharakArA apyevamevAhuH - zakyasaMbandho lakSaNeti / iha bhavadukte lakSaNAlakSaNarUpe viSaye ityarthaH / atra kiM vaktavyamiti cedasya matpraznasyottaramevetyAzayena tameva praznamupanyasyati -- zakyasyetyuttarArdhena |s nirukta: saMbandhaH sA lakSaNA kathaM nu syAditi yojanA / nu iti vitarke / | kathamityAkSepe / saMyogAdeH saMbandhasya lakSyadharmatvena lakSakadharmarUpalakSaNAvRttitvaM kathamapi vktumshkymevetyrthH||60||tdevoppaadyti-yohiiti / atra yadyapi prakRtaviparIta evoddezyavidheyabhAvaH pratIyate / tathAhi prakRte tAvat zakya saMbandhaM lakSyadharmamevoddizya tatra lakSaNAzavditaM lakSakarmatvameva vidhIyata iti / tathApi na kSatiH / ghaTaH paTo na bhavatItyukte paTo ghaTo na bhavatItyapi yathA loke'rthAdeva siddhyati tadvatprakRte'pi vivakSitatvAditi tattvam / lakSako gaGgAdizabdaH tasya dharmo lakSaNeti prasiddhameva nocelakSaNAyAM zabdavRttitvabhaGgApattiH syAt / asau lakSaNAkhyo lakSakazabdadharmaH lakSyadharmaH lakSyasya tIrAdeH pravAhAdinA sAkaM saMyogAdirUpo dharmaH kathaM bhavet, zakyasaMbandho lakSaNeti niruktalakSaNA lakSaNamAtraNe syAtkiM lakSyAnurodhena lakSaNaM kArya natu lakSaNAnurodhena lakSyamapi vyavasthApyamiti nyAyo naiva bhavedityarthaH / tatra vyatirekiNaM dRSTAntamAha-nahIti / rAdheti / rAdhAyAH kaTAkSaH zrIkRSNaM prati yamunApulinAdau vRndAvanagatanikaTavarti mAlatIkuJjakhyavilAsasaMketasthAnasUcakalocanavyApAravizeSastasyetyarthaH / taikSNyaM smarazarasahasrAdapyadhikavikalatApAdakatvenAtiduHsahatvamityarthaH / kuJje niruktalatAgRhe dRzyate nahi / naivAnubhUyata ityarthaH / atra apizabdenedaM sUcitam / yadi lakSakadharmasya lakSyadharmatApi syAcceduktakaTAkSe'pi niruktasaMketalakSyatvAttaddharmasya niruktataikSNyasya niruktarItyA lakSIbhUtaM kujadharmatvamapi dRzyeta tattu na dRzyata iti naivedamucitamiti / atraivaM prayogaH - lakSaNAkhyo lakSakagaGgAdizabdadharmaH zakyasaMbandho lakSaNeti talakSaNavazAttIrapravAhasaMyogAdirUpaH saMyogasya dviSTatvena tIrAderlakSyasya dharmo naiva bhavitumarhati lakSakadharmatvAt rAdhAkaTAkSataikSNyavaditi / naca lakSakadharmasyApyanityatvAderlakSye'pi darzanAdaprayojakatvamitivAcyam / lakSyabodhaketi hetau vizeSaNIyatvAt / tasmAdvicAryamiti // 61 // nanvevaM yadi prAcAM granthAndUSayasi tarhi tvayA 'dunoti nAnayA pUrvasumanohRdayaM girA' ityAdisvapratijJAM bhaGgayatA svAtmaiva dUSitaH syAditi cetsatyam | yadi mayA tadrantheSu dUSaNaM dIyate kiMtu tadAzayavivaraNArthameva kiMcidAkSipAmItyAzayena tadvyavasthApayati svoktalakSaNa
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 sAhityasAram / tathAca vRddhasiddhAntasugandheddhadhiyA mayA / sAdhvevoktaM pikeneva tadvikAsecchunAdhunA // 63 // [ pUrvArdhe ** bIjatvena prAcAmeva lakSaNaM tadAzayaM vizadayan - taditi / tattasmAtpUrvoktAlakSyabodhakasya lakSakadharmasvadharmatvAnupapattirUpAtkAraNAdityarthaH / saH zakyasaMbandhaH arthago'pi saMyogAdirUpatvena pravAhAdipadArthaniSTho'pi zabdaikAnvayAdeH gaGgAdizabdamAtrAnvayavyatirekAbhyAmityarthaH / tau ca gaGgAyAM ghoSa ityAdizabdazravaNa eva lakSaNayA tIre ghoSa ityAdizAbdabodho jAyate tadabhAve tu netyAkArakAveva / lakSyabodhataH lakSyasya tIrAderbodhataH zAbdabodhAddhetorityarthaH / AhlAdakatvavat putraste jAta iti vAkyazrotuH putrajanmarUpArthAvabodhenAhAdo jAyata iti tadAhrAdakatvaM yadyapyuktArthaniSThameva tathApi zabdAnvayavyatirekAbhyAM yathA zabdaniSThatvenApi loke vyavahiyate nocedAhlAdako'yaM zabdaH zruta iti vyavahAro na syAttadvadityarthaH / zabde'pi gaGgAdizabde'pyasti vartata ityarthaH / ityeva ayameva tadAzayasteSAM pUrvAcAryANAmAzayo'bhiprAya ityarthaH / ayaM bhAva:- zakyasaMbandho lakSaNeti teSAM rAddhAntaH / tatra zakyasya gaGgAdipadaniSTazaktiviSayasya yaH saMbandhastIrAdinA saha saMyogAdidharmavizeSaH sa lakSaNetyakSarArthaH / sa dharmastAvadyadyapyarthaniSTha eva tathApi niruktazabdAnvayavyatirekavazAcchabdaniSTho'pi vaktavyastathA ca tasya dharmasyArthAneSTatvena saMbandhasAdhAraNatvaM zabdaniSTatvena lakSaNAtvaM ca saMbhavatyeva / AhlAdakatvadRSTAntenArthaniSThasyApi dharmasya yacchabdaniSTatvaM sarvatrAnubhUyate tadapyAropAdevAnyathAnupapattyAGgIkArya nocetprakArAntareNa tasya sutarAmasaMbhavAt / evaM cAropitazAbdavRttile satItyAdi matpariSkRtalakSaNameva paryavasannamiti / nacAyameva prAcAmAzaya iti tvayA kathaM nirNIyata iti vAcyam / anyathA'nupapattereva tatsAdhakatvAt / uktaM hi zrImadvArtikAcAryacaraNaiH - ' anyathAnupapattizcedasti vastuprasAdhikA / pinaSTayadRSTivaimatyaM saiva sarvabalAdhikA' iti / nanvevamapyekasya saMyogAdeH padArthAntare Aropitatvena rUpabhedaH kAryabhedazca kva dRSTa iti cenna / zuktizakalabahulAlokasaMyoge tathA dRSTatvAt / tathAhi zakyAlokasaMyoga evedaM rajatamiti bhrame rajatAlokasaMyogatvenApi bhAsate rajatagrahaNapravRttihetuzca bhavatIti prasiddhameva / tasmAnniruktameva tattAtparyamiti dik // 62 // evaM prAcAM rahasyaM prakAzya svoktaM lakSaNAlakSaNaM nigamayati - tathAceti / tathAca evaM pUrvAcAryatAtparye siddhe sati adhunA prakRtalakSaNAnirUpaNAvasare adyetyarthaH / mayA yaduktaM lakSaNAlakSaNaM athAropeNa zAbdItyAdinA kathitaM tatsAdhveva zakyasaMbandho lakSaNeti prAcInoktalakSaNapariSkAratvena tadaviruddhatvena ca ramaNIyamevetyarthaH / tatrAnurUpaM dRSTAntamAha -- pikeneveti / kokilenevetyarthaH / etena yathA koki - 1
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / gauNI zuddhA viruddhA ca tathA lkssitlkssnnaa| caturdhA'sau nirUDheti prayojanavatIti ca // 64 // pratyekaM dvividhA sApi nirUDhatvaM tu puurvtH| satprayogapravAhatvaM vyaGgyajJAnaM prayojanam // 65 // tatra gauNInirUDhAnukUlaH kuzala ityapi / sAdRzyaguNayogenAnuguNazca vivecakaH // 66 // lasya tiryaktvena nIcatve'pi tadukteH sahRdayapriyatvamevaM mamAlpajJatvenAprauDhatve'pi madvacaso vipazcidAdaraNIyatvaM bAlabhASitatvAdbhaviSyatyeveti dyotitam / nanvevaM bAlyaM cetkimiti pravartase grantharacana ityato vizinaSTi-vRddhati dvikAseti ca vizeSaNAbhyAm / vRddhAH vidyAdivRddhAH ye pUrvIcAryAsteSAM ye siddhAntAH nirNayAH teSAM yaH sugandhaH sAdhulezastena iddhA samRddhA dhIrbuddhiryasya tenetyarthaH / etena svasyAsAmarthe'pi tatprasAdAdeva kiMcitprAvINyaM sUcitam / pakSe vRddhA pallavAdisamRddhAH etAdRzA ye siddhAH phaladAnonmukhAH AmrAsteSAM antAH agrANi teSAM vAsantikAmrAgrANAM yaH sugandhaH AmodaH tena iddhA vAraMvAraM kalaravoyuktA dhIryasya tenetyarthaH / tathA tadvikAsecchunA teSAM uktasiddhAntAnAM yo vikAsasta. dicchunA tadvAJchakenetyarthaH / etena sAragrAhitvaM dhvanitam / pakSe AmravikAsAbhilASiNetyarthaH // 63 // evamavirodhaM saMsAdhyAtha lakSaNAbhedAnuddizatigauNIti / sAdRzyasaMbandhavatI gauNI, sAdRzyAdibhinnasaMbandhavatI zuddhA / spaSTamanyat / iti bhedairasau pUrvoktA lakSaNA caturdhA catuHprakArA bodhyetyadhyAhRtya yojanA / evamuktAyAzcaturvidhAyA api tasyAH punadvaividhyamuddizati-nirUDhe. tIti // 64 // nanu kiMnAma nirUDhatvaM kiMca prayojanavattvamityAkAGkSAyAM prathama nirUDhAM lakSayati-nirUDhatvaM tviti / tuzabdaH zaGkopazamArthaH / pUrvataH anAditaH / satprayogapravAhatvaM satAM paNDitAnAM yaH prayogapravAhaH prayogaparaMparA tattvaM / nirUDhalakSaNAkhamityarthaH / atha kramaprAptaM prayojanavatIlakSaNaM sUcayituM prayojanasvarUpamAha-vyaGgayajJAnamiti / vyaGgayasya vakSyamANavyaJjanAkhyavRttiviSayasyArthasya jJAnaM bodha eva prayojanaM tayuktA yA lakSaNA sA prayojanavatIti bhAvaH / etena nirUDhalakSaNAyAM niruktaM prayojanaM naivAstIti dhvanitam // 65 // evaM lakSaNASTakamadhye nirUDhAyAstAvadgauNyAdibhedacatuSTayaM krameNodAharati-tatra gauNItyAdicaturbhiH / anukUla iti anenaiva nirvAhe kuzala iti vyutpattidAyArtham / sAdRzyeti lakSaNasamanvayArtham / sAdRzyAkhyaH kUlAnugatatvAdirUpazakyasAmyarUpo yo guNo dharmastadyogenetyarthaH / anuguNa iti anukUlapadena nirU. dvenaikavastuniSTavasAdRzyaguNayogAdanuguNo lakSyate tathA kuzalapadena kuzAn lAti tRNAntaratyAgenAdatta iti vyutpattyA sAragrAhilasAdRzyaguNayogena vivecako lakSyata
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 sAhityasAram / [ pUrvArdhe zuddhA nirUDhAnIlAkhye ghaTAkhye ca pade kramAt / guNajAtyorvAcake'pi guNI vyaktizca lakSyate // 67 // viruddhA tu nirUDheyaM darzo bhadrAtha mngglH| adarzAdaya evAtra lakSyante tadvirodhinaH // 68 // dvirepheti pade rephau bhramareti pade ttH| bhRGga evaM nirUdvaiSA zeyA lakSitalakSaNA // 69 // prayojanavatI gauNI zuddhA cApi punardvidhA / AropAdhyavasAnAbhyAM catuHsaMkhyAstu tA yathA // 70 // gauNI prayojanavatI sAropA candraAnanam / gaurvAhIka iti zeyA rUpakAlaMkRtau hitA // 71 // iti prayojanA // 66 // zuddhati / nIla iti nIlAkhye pade tathA ghaTa iti ghaTAkhye pade kramAdanukrameNa guNajAtyorvAcake'pi yadyapi nIlapadaM nIlarUpAkhyaguNavAcakaM tathA ghaTapadaM pUrvottarItyA jAtizaktivAdasyaiva svIkArAt jAtivAcakameva tathApi tatra nIlapade nIlarUpavAn guNI ghaTapade ca kambugrIvAdirUpA vyaktireva lakSyate'ta iyaM zuddhA nirUDhA lakSaNetyarthaH // 67 // viruddhA tviti / darzaH amAvAsyA, bhadrA prasiddhaiva viSTisaMjJAntarA, maGgalaH bhUmiputraH / adarzAdaya eveti / nadRzyate sUryapraviSTatvAcandro ysminnitydrshH| darzaH sUryendusaGgamaH' ityamaraH / evamAdipadAnna vidyate bhadraM kalyANaM yathA tathA nAsti maGgalaM zubhaM yasmAditi tadvirodhina eva lakSyante'ta iyaM viruddhA nirUDhetyarthaH / tuzabdo vailakSaNyArthaH / atra darzAdipadeSvityarthaH // 68 // dvirephetIti / dvirepheti pade rephadvayaM zakyaM / tacca bhramaretipade vartata iti dvirephapadena bhramarapadaM lakSyate / tato bhRGgo jJAyata iti eSA nirUDhA lakSitalakSaNA dvirephapadalakSitaM bhramarapadaM tadvAcye bhRGge dvirephapadasya lakSaNeti tathA jJeyA bodhyetyarthaH // 69 // evaM nirUDhalakSaNAyAH sodAharaNaM gauNyAdibhedacatuSTayaM spaSTIkRtyAdhunA kramaprAptaM prayojanavatyAstAvadbhedacatuSTayaM gauNyAdirUpaM nirUpayaMstatrApi prathamaM tadbhedadvayamapi sAropasAdhyavasAnasabhedAtpunardvividhamiti tatpUrvadala eva cAturvidhyaM saMpannamityAha-prayojanavatIti / AropAdhyavasAnAbhyAM yuktAsatIti zeSaH / AropyamANAropaviSayayoH pRthardeize'pyabheda. kthnmaaropH| AropaviSayasyAropyamANakharUpeNaivoktiradhyavasAnam / tAH niruktabhedabhinnAzcaturvidhA lakSaNAH / yathA anena vakSyamANaprakAreNa sodAharaNA vijJeyA ityarthaH // 70 // tatra prayojanavatIM gauNI sAropAmudAharati-gauNI prayojanavatIti / atra gauNIti padaM prayojanavatItipadottaraM bodhyam / prayojanavatyA eva bhedacatuSTaye prathamasya gauNyAkhyabhedasya kathyamAnakhAt / itthaM vinyAsastu pUrvazlokAdasya jhaTiti vaijAtyasUcanArtha eva / candra Ananamityanenaiva nirvAhe gaurityAyudAharaNAntaraM tu dAArthameva / vAhIko
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / iyamevAnanaM candra iti ceducyate yadA / tadAbhidhIyate kaizcitsA vicakSaNalakSaNA // 72 // saiva sAdhyavasAnA tu gauravAyamiti sphuTA / candra evedamityAdau rUpakAtizayoktikRt // 73 // prayojanavatI zuddhA sAropAyurdhRtaM tviti / saiva sAdhyavasAnA cedAyurevedamityapi // 74 // unmAdo mRtyurAptoktirevAmRtamiti kramAt / hetvalaMkArabodhAyopayuktAsti dvidhApyasau // 75 // vAhIka dezodbhavaH puruSaH / tatra gauriti vRSabhavAcakaM padaM candrapadavajjADyamAnyAdisAdRzyaguNayogAlAkSaNikam / tatra candravadAhAdakalaguNayogAttrImukhe kAmoddIpakatvamastIti vyaGgayArthajJAnaM prathamodAharaNe yathA prayojanamevamuktapuruSo - SnAdaraNIya ityAdyatrApi tadastyeva / AropastUktalakSaNAtsphuTa eveti sAropeyam / evaM siMho devadattaH, agnirmANavakaH Adityo yUpaH, yajamAnaH prastaraH, preyasI prANAH, vidyA dhanaM ityAdyudAharaNAntarANi jJeyAni / na kevalamuktavyaGgayajJAnameva prayojanamasyAH kiMtvanyadapItyAha - rUpaketi // 71 // etasyA evodAharaNaM vyatyayena vinyastaM cennAmAntaramapi candrAlokakAraiH kRtamityAha - iyameveti / vistarastu nAtIvopayukta iti tatraiva jJeyaH // 72 // evaM prayojanavatyAH prathamabhedAtmikAM gauNIM sAropatvena nirUpya yathoddezakramavazAttAmeva sAdhyavasAnatvenApi samudAharati -- saiveti / prayojanavatI gauNI lakSaNaivetyarthaH / adhyavasAnalakSaNaM tu pUrvanevoktam / tena sahitetyarthaH / tuzabdo vailakSaNyAvadyotI / ayaM kaJcijaDaH puruSaH gaureva vRSabha evetyarthaH / atra gopadazakyavRSabhaniSThajADyAdiguNAnAM puruSavizeSe satvAGgolAropavipayasya vAhIkadezIyasya puMsaH AropyamANagokharUpevoktatvAtsAropatvaM sAdRzyasaMbandhaghaTitatvAdgauNatvaM ceti lakSaNasamanvayaH / prayojanavattvaM tu prAgvadeva iti / niruktodAharaNa ityarthaH / sphuTA spaSTeti yAvat / tadeva dRDhIkartumudAharaNAntaramAha - candra eveti / AdizabdAdime nIlotpale evetyAdi vodhyam / etasyA api prAgvatprayojanAntaramAha - rUpaketi / taduktam - 'rUpakAtizayoktiH syAnnigIryAdhyavasAnataH / pazya nilotpaladvandvAnniHsaranti zitAH zarAH' iti / nigIrya upameyamantaH kRtvetyarthaH / idaM purodRzyamAnaM vastu candra evetyatropameyasya ramaNImukhasyAntardhAnapUrvakaM candratvAdhyavasAnAttathAtvamiti // 73 // tataH kramaprApte prayojanavatyAM zuddhAyAmapi sAropatvasAdhyavasAnatve samudAhriyete-- prayojanavatItyAdinA / atra sAdRzyAdibhinnasaMbandhavattvAcchuddhavam / anyatsarvaM prAgvat / AyuHsAdhanatvAddhRtAdAvAyuGkAropaH / idaM ghRtamityarthaH / evaM lAGgalaM jIvanamityAdyUhanIyam / spaSTamanyat // 74 // nanvanayA kovA'laMkAraH siddhayatIticetsodAharaNaM tamAha -- unmAda iti / unmAdaH pramAdaH sa tAvanmRtyuhetu 2 45
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 sAhityasAram / [pUrvArdhe zuddhA prayojanavatI smstvysttaabhidaa| punardvidhApi sAdRzyAnyasaMbandhairanekadhA // 76 // vyastakoTau tu jahatI lakSaNArpaNasaMzikA / gaGgAyAM ghoSa ityatrAtyantaM vAcyastiraskRtaH // 77 // tvAttathA / idaM sAropAyAstasyA udAharaNaM hebalaMkArabodhArtham / Apteti / Apto yathArthavaktA tasyotirvacanaM tadevAmRtamamRtaprAptihetutvAdityarthaH / idaM tu sAropAyAH / zeSamatirohitArtham // 75 // evaM zuddhAyAH prayojanavatyAH pratijJAtaM sAropatvAdibhedadvayamudAhRtya punastasyAmeva samastatvAdibhedAdaividhyaM vidhattezuddhati / samastatvaM samAsaghaTitatvam / vyastavaM tacchUnyatvamiti yAvat / na kevalametAvadeva kiMtu dvividhAyA api tasyAstattatsaMbandhabhedena nAnAvidhatvamastItyAha-apisAdRzyeti zeSeNa / apizabdo niruktasamastatvAdidvaividhyasamucayArthaH / tena samastavyastatAbhidA dvividhA zuddhA prayojanavatI lakSaNAsAdRzyAnyasaMbandhairanekadhApyastIti yojanA / gauNyAM prayojanavatyAM sAdRzyasaMbandho'stIti tatrAtivyAptivAraNAya sAdRzyAnyetisaMbandhavizeSaNam / upalakSaNamidaM vakSyamANAyAM viruddhAkhyaprayojanavatyAM lakSaNAyAM vidyamAnasya virodhyavirodhibhAvasaMbandhasya tathA tAdRzyAM lakSitalakSaNAyAM vartamAnasya dUrAnvitatvasaMbandhasyAphi // 76 // evaM brAhmaNAH santi, chatriNo yAnti, yaSTIH pravezaya, kAkebhyo dadhi rakSyatAM, gAzcArayati, ratho gacchatItyAdi / tatra prayojanAdhikyAdhyastakoTiniSThAneva diGmAtreNa katicittadbhedAnuddezapUrvakamudAharati-vyastako Tau tviti / tuzabdaH punararthe / jahatI jahallakSaNetyarthaH / lakSaNArpaNasaMjJiketyeka padam / lakSaNamiti arpaNamiti ca saMjJA yasyAH sA tathA / etatsaMjJAdvayaM tu tAntrikatvena pAribhASikameva / uktaM hi kAvyaprakAze lakSaNAM prakRtya-'khasiddhaye parApekSaH parArtha khasamarpaNam / upAdAnaM lakSaNaM cetyuktA zuddhaiva sA dvidhA' iti / asyAyamartha:-kuntAH pravizantItyAdau khazabdavAcyAnAM kuntAnAM jaDatvena prave. zAsaMbhavAttadartha parAH kuntAnAM dhAraNakartAraH puruSAH AkSipyante upAdIyante yatra yadupAdAnametannAmnyajahallakSaNeyamiti / tathA gaGgAyAM ghoSa ityAdau taTasya ghoSAdhikaraNatAsiddhaye khazabditagaGgAzabdaH svArthamarpayati jahAti yatra tadiyaM lakSaNanAmnI jahallakSaNeti / candrAloke tvasyA arpaNasaMjJApyuktA'sminneva prakaraNe'upAdAnArpaNadvAre dve cAnye iti SaDDidhA / kuntA vizanti gaGgAyAM ghoSo nivasatIti ca' iti / nacAtrArpaNadvAreti saMjJA natvarpaNetIti vAcyam / nAmaikadezagrahaNe nAmagrahaNamiti nyAyena tatsiddheH / gaGgAyAmiti ityatrodAharaNe vAcyaH vAcyArthaH. pravAhaH atyantatiraskRtavAcyanAmA dhvaniranayA siddhyatItyarthaH / udAharaNaM tu tasyedameva / tathAhi-atra tIre yatpAvanatvaM pratIyate taduktadhva.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / ajahatyapyupAdAnanAmnI zveto'bhidhAvati / anayArthAntare saMkramitavAcyo'tra sUcyate // 78 // jahatyajahatI so'yaM gopInAtha itIrite / tathA tattvamasItyAdau bhAgatyAgAbhidhApyasau // 79 // airAvataratnam 2] 47 nirUpameveti bhAvaH / evaM maJcAH krozanti naureSA rauti lohaM dahatItyAm // 77 // evamajahallakSaNAmAha - ajahatyapIti / tatrApi saMjJAntaramAha - upAdAneti / tAmudAharati - zveta iti / asyAH prayojanamAha - anayeti / atrApi yaH zveto'zvo dhAvati tamAnayetyAditadvapuH // 78 // atha jahadajahalakSaNAmudAharati - jahatyajahatIti / zrIkRSNasya mathurAM prati gamanAnantaraM kAlAntare kadAcidgokulavAsijanAnAM bhagavato darzane jAte sati tataH kasyAcigopikAyAH paramamahotsAhavazAtkaH zrIkRSNa iti nikaTavartinyapi bhagavatyeva bhrAntAyAH saMdehanirAsArthe kayAcidgopikayAGgulinirdeze sAnuzayaM so'yaM gopInAtha iti vAkya Irite uccArite'tra tacchabdasya pUrvaparAmarzitvena vRndAvanAdidezakai - zorAdivayoviziSTasya bhagavato vAcakatvAttathAyamiti padasya etaddezakAlaviziSTasya vAcakatvAviziSTayoH parasparaviruddhatvenAbhedAsaMbhavAdatra niruktalakSaNayA tadidaM zabdavAcyArthayoruktarUpayoH parityAgena zrIkRSNasvarUpamAtra yorlakSyAMzayoreva graheNa gopInAthapadArthAbheda ghaTakazAbdabodho bhavatItyatra jahatyajahatI lakSaNetyarthaH / evamasyAH laukikamudAharaNamabhidhAya vaidikamapyAha - tatheti / tRtIyapAdena / tattvamasIti ziSyaM prati guroradvaitAtmatattvopadezavAkyam / tatrApi tacchabdasya pUrvaparAmarzitvena 'sadeva somyedamagra AsIdekamevAdvitIyaM' 'sanmUlAH somyemAH sarvAH prajAH sadAyatanAH satpratiSTAH' iti prAgupakrAntajagajjanmAdikAraNatvaviziSTabrahmavAcakatvAttvaMpadasya ca sthUlAdideha viziSTAtmavAcakatvAtparasparaM viruddhadharmAkAntatvenAsipadadyotitasyAkhaNDAbhedasyAsaMbhavAduktalakSaNayaiva padArthadvaye'pi niruktavAcyArthacoH parityAgenobhayatrApi cinmAtrayorlakSyAMzayograhAdekamevAdvitIyamityupakramAdiyotitatAtparyavyaGgacasyAkhaNDaikarasasyAdvaitacinmAtrarUpasya brahmAtmaikyasya siddhirbhavati / parAkrAntaM cAtra bhUritaraM zrImadbhASyakAra bhagavatpUjyapAdapAdAravindapramukhaiH pUrvAcAryaiH zrImacchArIrakamImAMsAbhASyaprabhRtiSu gurulaghunibandha kadambeSu / AdipadenAhaM brahmAsmIlAdInyevaMjAtIyakAni mahAvAkyAni gRhyante / etasyA eva nAmAntaramAha - bhAgeti / nanvanayA ko vA vyayArthaH siddhyati atyantatiraskRtavAcyAdestasya jahatyAdita eva siddhatvAditi cetkiM loke pRcchasi vede vA / nAdyaH / so'yamiyAdyadAhRte laukikavAkye prAktanavilAsa smArakatvena bahudinalabdho'dhunAyaM badhecchaM kaTAkSacchayAdiviSayIkartavya ityAdivasturUpasyaiva tasya siddhatvAt / nA'yantyaH / yAvaddRzyadhvaMsarUpamokSAkhyasyaiva tasya tatrApi sphuTatvAcceti sarve zivam
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe sthUNendrArthendra ityAdau taadaadaupcaarikii| svasvAmibhAvasaMbandhAdrAjakIyaH pumaanRpH|| 80 // hstaanmaatre'grhsto'vyvaavyvitvtH| atakSApi tathA takSA tAtkAdabhidhIyate // 81 // aGgulyagre karItyAbhimukhyAddezo'vadaddhaTam / vAcakatvAddhaTapade'treti nAnAvidhAsti saa|| 82 // samastakoTAvathaM tA bahuvrIhau tu citraguH / ityAdau yadyekadezAnvayaH svIkriyate tadA // 83 // lakSaNA gopadasyAsti gomatyevAnvayo gvi| zeyazcitrapadArthasyetyevaM tatra vyavasthitiH // 84 // // 79 // evaM sarvasaMmatAnvyastakoTiniviSTAjahallakSaNAdIMstadbhedAnudAhRtya punardvidhApi sAdRzyAnyasaMbandhairanekadheti prAkpratijJAtaM tatra ke te saMbandhA ityAkAGkSAyAM teSAmAnantye'pi dikpradarzanArthameva kAMzcittAnsoddezamudAharati-sthUNetyAdibhitribhiH / sthUNA stambhe'pi vezmanaH' ityamarokteH stambhavizeSaH sthUNAzabda. vAcyaH / sAca kvacidyajJAdikarmavizeSe indrArthA indrAya niveditA bhavatIti / tasyAM indra iti padaprayogo lAkSaNika eveti / tatra tAdarthyarUpAtsaMbandhAdeva setyrthH| etasyA aupacArikItyupacAravazaikajanyatvAtsaMjJApi / agrimasthalapaJcake'pIyameva saMjJA jJeyetyAzayaH / Adipardaina loke dravyAdyazavibhAgAvasare ayaM dravyAMzo devadatto'yaM viSNumitra ityAdyudAhAryam / sveti / 'kho jJAtAvAtmani khaM triSvAtmIye kho'striyAM dhane' ityamarokteH khazabdenAtmIyo'tra prAyaH // 80 // hasteti / hastAgra evetyarthaH / avayaveti / avayavAvayavibhAvasaMbandhenetyarthaH / atakSA. pIti / api tatheti niruktaupacArikalakSaNodAharaNasamuccayArthameva tAtkAditi / tasya takSNaH karma yasya tadbhAvastasmAttabyApArazAlikhAdityarthaH // 81 // aGgulyana iti / kenacirAlena ka karIti pRSTe sati tanmAturidaM vAkyam / tatra aGgulyaapadenAbhimukhyasaMbandhAddezavizeSo lakSyata ityarthaH / avadaditi / caitraH ghaTa avadadityatra vAkye vAcakalAddhaTapade lakSaNetyarthaH / upasaMharati-itIti / sA pUrva pratijJAtA lakSaNetyarthaH / nAneti / upalakSyopalakSakalAdibhiH zAkhAyAM candraH kAkavanto devadattasya gRhA ityAdau prasiddhairanekavidhasaMbandhairbahuprakAretyarthaH // 82 // atha samastakoTiniviSTAnAM tAsAM nirUpaNamArabhate-samasteti / athazabdaH prakaraNAntarArambhArthaH samastakoTau smaasghttitlaakssnnikpdptraavityrthH| tAH lakSaNAH bruve iti zeSaH / tatra bahuvrIhau tAmudAharati-bahuvrIhau viti| tuzabdaH punararthe / citragurityudAharaNam / tatra citrAH gAvo yasyeti bahuvrIhiH / atra hi matadvayaM nyAyavidAM citrAdeH padArthaikadezasyAnvayakhIkAro'svIkArazceti / tatrAdyamupanyasati-yadIti // 83 // tena prakRte vyavasthAmAha-lakSaNeti /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / naiva svIkriyate'sau cettadA sA citragomati / tAtparyavAhakaM citrapadamityeSa nirNayaH // 85 // tathA tatpuruSe rAjapuruSo'stItyudAhRtau / lakSaNA rAjasaMvandhinyeva pUrvapade matA / / 86 // apyardhapippalItyAdau zeyottarapade'pi sA / tathaivAyavyayIbhAve'pyupakumbhamiti hyasau // 87 / / samAhArAbhidhe dvandve smaahaaro'nubhuuyte| tadAhinakulaM pazyetyAdau parapade'stu sA // 88 // itaretarayogAyatadvAdhenaikazeSake / pitarau zvazurau ceti sA pitrAdipadeviti // 89 // atha prayojanavatI viruddhA dhanya eva sH| kiM vaktavyamihenyAdAvadhanyo lakSyate'nayA // 90 / / gomatyeva goviziyapuruSa evetyarthaH / citrapadArthasyAnvayo vijJeya iti saMbandhaH / upasaMharati-...ityevamiti / tatroktasthale / vyavasthitiLavasthetyarthaH / / 84 // antyamupanyasya tenApi prakRte vyavasthApayati--naiveti / asau niruktakadezAnvayaH sA gopadasya lakSaNelyarthaH / tarhi citrapadaM vyarthamiticettatrAha-tAtpayati / upasaMharati-ityeSa iti / nirNaya: siddhAntaH / pUrvAcAryANAmiti zeSaH // 85 // evaM tatpuruSe tAmudAharati-tathA tatpuruSa iti / rAjJaH puruSa iti paTItatpuruSaH samAsaH / pUrvapade rAjapada ityrthH|spssttmnyt||86||tsyvodaahrnnaantrmaah-apy. dhati / apizavdaH samuccayArthaH / ardhapippalI pippalyAH ardhamiti ardhapippalI / ityudAharaNe sA lakSaNA uttarapade'pi pippalAti pade / tatsaMvandhini jJeyetyarthaH / atra 'pusyo'dha sameM'zake' iti kozAdyadi viSamAMzo vivakSitazcatpippalyAH adha iti puMliGgaM prayojyam / apizabdena tatpuruSe pUrvapada eva lakSaNeti na mArvatriko niyama iti sUcitam / tato'vyayIbhAve tAmudAharati-tathaiveti / uttarapada evetyarthaH / kumbhasya upa ityupakumbhaM ityudAharaNe asA kumbhapadasya kumbhasaMbandhinyeva lakSaNetyarthaH / hiravadhAraNe // 87 // atha dvandve tAmudAharati krameNa samAhArAkhye itaretarayogAkhye ca-samAhAretyAdidvAbhyAm / parapade nakulapade sA lkssnnaa| ahinakulayoH samAhAro'hinakulamiti samAhAresvityarthaH / atra tadeti padena yadi samAhAro nAnubhUyate prakRtavAkyena tadA naivAtra lakSaNetyAzayo vanitaH / Adipadena pANipAdaM bherImRdaGgamityAdi // 88 // itare. tareti / cazabdAt zivI yuvAnAvityAdi jJeyam / ityudAharaNe sA lakSaNA pitrAdipadeSu mAtA ca pitA ca pitarAvityAyekazeSavazAnmAtrAdiviSayiNI bodhyetyarthaH / itizabdaH samAsalakSaNopasaMhArI // 89 // tataH kramaprAptA viruddhAM prayojanavatImudAharati-atheti / AnantaryArtho'thazabdaH / evaM zuddhAyAH prayo
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pUrvArdhe sAhityasAram / vyAjastutiralaMkAraH sidhyatyasyAH prsaadtH| prayojanavatI tadvadeSA lakSitalakSaNA // 91 // vaidehImavalokyaiva stabdho rghukulodvhH| vaidehIti pade lakSyo videhastatpitA tataH // 92 // videhakaivalyAnando lakSyaH stbdhtvkaarkH| kAraNaM kAvyaliGgAkhyAlaMkRteriyamIkSyate // 93 // viziSTalakSyAdyapyanyacandrAlokakRtAM mate / prayojanaviziSTAyA gauNyA bhedacatuSTayam // 94 // janavatyAH prakaraNasamAptyuttaramityarthaH / dhanya eveti / iyamapakAriNaM prati kasyacidanyanikaTe uktiH / AdipadAt 'gaccha gacchasi cet' ityAdi grAhyam / sphuttmevaanyt||90||asyaaH praagvtpryojnaantrmaahaardhn-vyaajstutiriti| taduktam-'uktiyA'jastutinindAstutibhyAM stutinindayoH / kaH svadhuni vivekaste pApino nayase divm| sAdhu dUti punaH sAdhu kartavyaM kimataH param / yanmadarthe vilUnAsi dantairapi nakhairapi' iti / atha lakSitalakSaNAM tAmudAharati-prayojanavatIti dvayena / tadvatprAgvadityarthaH / eSA agre anupadameva vakSyamANetyarthaH // 91 // vaidehiimiti|videhsy janakasya khyapatyaM tAM jAnakImityarthaH / avalokyaiva vivAhotsave vIkSyaiva na tvAliGgayApItyarthaH / etena tasyAmatisundaratvaM dhvanitam / stabdhaH 'stambhaH khedo'tha romAJcaH svarabhaGgo'tha vepathuH / vaivarNyamazrupralaya ityaSTau sAtvikAH smRtAH' ityukteH kAmotkarSeNa sAlikaM stambhAkhyabhAvavikAraM prApta iti yAvat / raghukuleti sAbhiprAyam / raghuvaMzAvataMsaH zrIrAmo'pItyarthaH / etenendravajrapAtasahiSNoH raghovezonnato'pi zrIrAmaH sItAkaTAkSAkSepakSamo nAbhUditi tasyAM nirupamatvaM vyajyate / nanu kimetAvatA prakRta ityata Aha-vaidehIti / uktavAkya ityarthaH / tatpiteti / niruktavyutpattyA tasyAH sItAyAH pitA janitetyarthaH / smaryata iti zeSaH / tataH uktasmaraNAnantaram // 92 // videheti / advaitabrahmAnanda ityarthaH / stabdhatveti / saptamyAM bhUmau tAdRgAnandenaiva stabdhatva. dRSTestaddheturityarthaH / atrApi prAgvatprayojanAntaramAha-kAraNamiti / taduktam -'samarthanIyasyArthasya kAvyaliGgasamarthanam / jito'si manda kandarpa maccitte'sti trilocanaH' iti / spaSTamanyat // 93 // atha jayadevasaMmataM gauNyAH prayojanavatyAH pUrvoktabhedAntarbhUtamapi camatkArAvahatvena pRthagbhedacatuSTayaM spaSTayitumavatArayativiziSTeti / Adipadena viziSTalakSakAdigrahaH / apiH smuccyaarthH| candrAlo. keti / bahuvacanaM pUjArtham / jayadevakavInAmityarthaH / tathAcoktaM tatraiva-'lakSya. lakSakavaiziSTayAdvividhApi punaH punaH / sarasaM kAvyamamRtaM vidyAsthirataraM dhanam / tathA saheturatathA bhedabhinnA ca kutracit / saundaryeNaiSa kandarpaH sA ca mUrtimatI ratiH' iti / asyArthaH--lakSyavaiziSTayAlakSakavaiziSTayAceti / ziSTaM spssttmev||14||
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / viziSTalakSyA tveSAsti zAntaH puruSa IzvaraH / viviSTalakSakA sAdhvI nizcalA zrIrudAhRtA // 95 // sahetulakSaNA buddhayA sa tu saakssaadvhsptiH| nirhetulakSaNA vidyA zakrasaMpattirucyate // 96 // vAkyArtho'pi catudhaivaM vijJeyaH spryojnH| gauNaH zuddho viruddhazca krmaallkssitlkssykH||97 // indAvindIvare bhAtaH seyamastyambujekSaNa / gaccha gacchasicetkRSNa dUti tvaM bhujhva re viSam // 98 // tatra viziSTalakSyAmudAharati-viziSTeti / vailakSaNyArthastuzabdaH / atra zAntatvaviziSTaH puruSa evezvarapadalakSya iti viziSTalakSyatvaM tathA zAntiguNayogAdajJAnanAzakatvAditatsAdharmyaNa gauNItvameva 'tasmAdAtmajJamarcayetikAmaH' iti zruticoditaM niruktapuruSe paramapUjyavalakSaNaM vyaGgayaM prayojanamapyastIti tadvattvamiti lakSaNasamanvayaH / evamagre'pi jJeyam / rUpakAlaMkAraH / prayojanAntaraM tu sphuTameva / viziSTalakSakAmevamudAharati-viziSTalakSaketi / atra sAdhvI lakSyA / zeSa lakSakaM tadviziSTameva // 95 // atha sahetulakSaNAmudAharati-sahatviti / tato nirhetukAM tAmudAharati-nirhatviti / ucyata iti budhairiti zeSaH // 96 // evaM lAkSaNikasarvapadatvena lAkSaNiko vAkyArtho'pi gauNatvAdibhedaizcaturvidho'stIyAha-vAkyArtho'pIti // 97 // krameNa tamudAharati-indAviti / idaM hi gopyantaramupabhujya vRndAvane rAdhikAmanveSTuM pravRttasya zrIkRSNasya dUrAtkuJjavizeSe tanmukhamAlakSya khasahacaraM prati vAkyam / indau zAradarAkAsudhAkare indIvare nIlotpale bhAtaH sphurata ityarthaH / atrendupadena mukhamindIvarapadena netre bhAta iti cAJcalyatvAlAdakatvanIlatvamanohAritvarUpaiH sAdhamryaiH krameNa lakSyante / tena sunayanaM suprasannamidaM kAminIvadanamastItyeko vAkyArtho'pi lakSya eva sidhyatItyayaM goNo lAkSaNiko vAkyArthaH saMpannaH / atra tadviSiyiNI bhagavato ratistathA rUpakAtizayoktyalaMkRtizca vyaJjanayA prayojanamasyeti pryojntaapi|ttH so'valokya to rAdhAtvena nizcitya bhagavantaM prati samupadizati-seyamiti / bho ambu jekSaNa, abujAyAH padmAyAH IkSaNaM sAbhilASamavalokanaM yasminniti tatsaMbuddhau / etena trailokyasundarI lakSmIrapi yatra sarvadA sAbhilASAvalokanazAlinI yena kaTAkSato'pi nekSyate so'pi zrIkRSNastAvadRndAvane kupitatvena nilInAM rAdhikAmanveSTuM pravRttaH sankvacidrAttadAnanaM samavekSya rUpakAtizayoktyA varNayatIti kiM varNanIyaM tatsaundaryamiti vyajyate / he kamalekSaNa zrIkRSNa, sA prAgetAvatkAlamanuSTitabhavatkartRkAnveSaNaviSayA rAdhikA / iyaM pratyakSaM puro'vabhAsamAnA aGgulinirdedayA asti / vartata ityarthaH / atrApi vAkye prAguktA seyamityAdivAkyavadbhAgatyAgAparanAnnI jahadajahatvArthAkhyA sarvapadalakSaNaiva rAdhA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdha ityaSTAviMzatividhaH sNgrhaaduppaaditH| lakSyaH padArthoM rUDho'tra caturdhAnyaH prayojanI // 99 // vyaGgayena rahitA rUDhAviti prAcAM vacovazAt / caturvidhasya rUDhasya na vyaGgayAkhyaM prayojanam // 100 // bhidhapiNDamAtrabodhanatAtparyAnupapatte/jatvena vaiziSTaye vAkyasya tAtparyAbhAvAtta. kAlAdyatatkAlAdivaiziSTayayorvirodhAcca / tasmAdayaM lAkSaNikasarvapadatvena lAkSaNikaH zrIkRSNasya rAdhApratyakSatAbodhanenAbhinavAnandavyAnarUpaprayojanasatvAtsaprayojanastakAlAdivaiziSTayAdervAcyArthasyAdheyasya rAdhikAvyaktimAtre AdhAratAyAH satvAdAdhArAdheyabhAvAkhyasya sAdRzyAdibhinnasaMbandhasya satvena zuddho'pi vAkyArthaH siddha ityAzayaH / atha paramautsukyena drutaM tAmupagataM tataH krodhAttayA'vadhIritamato gantumudyuktaM taM prati sA vakti-gaccheti / preyaAdisaMbodhanAbhAvAtkRSNeti pratyakSasaMbodhanAca khaNDitAvena krodhAtizayo vyajyate / bho kRSNa, tvaM gacchasi cedgacchetyanvayaH / tadatra gamanAbhAva eva tAtparyAnmAgaccheti viruddhaH prAguktarItyA lAkSaNiko nAyakaviSayakanAyikAzritaratirUpavyaGgayAkhyaprayojanasatvAtsaprayojanazca vAkyArthaH siddha iti bhAvaH / tataH sA nikaTavartinI dUtikAM prati bharsayati-dUtitvamiti / re iti nIcasaMbodhane / are dUti,vaM viSaM garalaM bhUva bhakSayetyarthaH / atropakramAdinA garalAzane tAtparyAbhAvena tvayi jIvatsAM satyAM mAmayaM vihAya ballavyantarAsakto'bhUditi dhigdhiktava dautyacAturyam / ato vyartha jIvitaM naiva dhAraNIyaM kiMtu yathAyamanyasyAmitaH paramAsakto na syAttathA cAturya prakAzanIyamiti tAtparyAnmauyaMtyAge lakSaNetyayaM lakSitalakSyAtmakaH pUrvoktarItyA lAkSaNikaH puro vakSyamANasya 'avicAryapravRttiryA zIghraM capalatAsti sA' iti capalatArUpabhAvasya satvena prayojanazca vAkyArthaH saMpanna iti tAtparyam / rasAdikaM tUktadizohyam // 98 // evaM lakSaNAbhedAdikaM prapaJcya sukhabodhAya sarvAMlakSyapadArthAnekIkRtya tatsaMkhyAM kathayannupasaMharati--itIti / itizabdo lakSaNAnirUpaNopasaMhArArthaH / nanvanye'pyevaM saMbandhAdibhedaiH sahasradhA lakSaNAbhedAH saMbhavanti tatkathamaSTAviMzatividhavagaNanA yukteti cettatrAha-saMgrahAditi / saMkSepAdityarthaH / upapAditaH saMbandhAdiyuktibhiH sodAharaNaM nirNIta ityarthaH / natu pratijJAmAtreNa kathita itiyAvat / tatra saprayojanasya vyaJjakatvAttadudAharaNAni pUrva tatra tatroktAnyapi punarekIkRtya vyaktIkartuM rUDhAdibhedAbhyAM taM vibhajatirUDha ityAdizeSeNa / atra niruktASTAviMzatisaMkhyAkalakSyapadArthamadhye caturdhA prAguktabhedena caturvidhakharUpa ityarthaH / anyaH urvaritaH prayojanI niruktaprayojanavAnastIti zeSaH // 99 // nanu kuto'sya na prayojanamityata AhavyaGgayeneti / prAco kAvyaprakAzakArikAkArANAmAcAryANAmityarthaH / vacova. zAt / 'vazamAyattatAyAM syAdvazamicchuprabhutvayoH' iti vizvoktervAkyAdhInatvA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / caturvizatidhA ziSTastato gauNAdibhedataH / lakSyazcaturdhA vyAkhyArtho'pyakhilo vyaJjakaH kmaat||101|| kAlindIkabarIbhAraH sImantaste sarasvatI / gaGgaiva mauktikAlizca puSpANyasmanmanorathAH // 102 // kAmapallava evAyaM bhAle te tilakaH priye| karNAvAkramato netre zoNazcalati roSataH // 103 // chatorityarthaH // 10 // na kevalamavaziSTazcaturviMzatividha eva saprayojano'pi tu gauNAdibhedena vAkyArtho'pi catudhaivamityanupadamevoktazcaturvidho lakSyAtmako vAkyArtho'pi prAguktakameNa vyaJjako'stItyAha-caturvizatidheti // 101 // atha pratijJAnukrameNa lakSyANAM padArthAnAM vAkyArthAnAM ca vyaGgayodAharaNAnyaSTAviMzatisaMkhyAkAnyAha-kAlindItyAdisaptabhiH / idaM hi mAninI bhavAnI prati bhagavato'nunayataH zrIzaMkarasya vacanam / he gauri, kAlindI kalindanAnnaH parvatasya kanyA yamunetyarthaH / kavarIbhAraH kAAdisAdharyeNoktanadIrUpastava kezapAzo'stItyarthaH / etena nadyAH prakRtyaiva kvacitsaralatvAt' kvacitkuTilatvAca tatkezeSvapi tathAlaM yotitam / tadidaM prayojanavato gauNasya sAropasya lakSyapadArthasyodAharaNam / tatastameva bhagavantareNodAharati-sImanta iti / tatra sindUrApUraNenAraktatvAtsvabhAvataH sUkSmatvAdinA sphuTatvAcca sarasvatInadIrUpatvam / tenAtra prAcIsarasvatItvAropeNa taddhammiLacUDAmaNau sUryavaM sUcitam / idaM tu vicakSaNalakSaNAlakSyodAharaNam / atha sAdhyavasAnodAharaNamAha-gaveti / mauktikAli: alaMkAravizeSatvena gumphitamuktAphalapatirityarthaH / gaGgaiva zuklatvAdiguNairbhAgIrathyevetyarthaH / etenAtra svagatagaGgAdharatvasAdhAdavaiyopabhogyatvaM tathAkhilena prayAgarUpatvoktyA sevanIyatamatvaM ca dhvanitam / atrodAharaNatraye'pi rUpakameva / evaM zuddhasAropodAharaNamAha-puppANIti / gumphitAni mAlatyAdikusumAni / asmaditi / prayAge hi pUjArtha bhaktajanaiH samarpitAni puSpANi tattanmanoratha. saMpAdakatvenAyughRtanyAyena tadrUpANyucyante, tadvatprakRte tvanmastake'pi nirUpitarItyA prayAgarUpatvasiddhestAnyapyasmanmanorathahetutvena tadrUpANi saMpadyanta ityarthaH / atra puSpANAM svamanorathapUrakatvaM vadatA bhagavatA zrIzaMkareNa bho preyasi, kAmasya kusumAyudhatvena smarazarIbhUtAni puSpANi yadA tvayA vasaMtoSeNaivAlaMkArArthameva ziroruheSu grathitAni tadA tAni khAM zIghramevoddIpanAdinA madvazIkariSyantyeveti khAzayo dyotitaH // 102 // atha tameva sAdhyavasAnamudAharati-kAmeti / he priye, yaH te tava bhAle lalATe tilakaH kuGkumatilako'sti / ayaM kAmapallava eva mayA khabhAlalocanAgninA prAgdagdho yaH kAmastasya yo'GkararUpaH pallavo manasyAvirbhAvastaddhetutvAttathetyarthaH / tadbhAlagatakAzmIratilakamavalokya kAmAntakasyApi mama manasi kAmodayo bhavatIti bhAvaH / pallavazabdeneha sasyAdInAmivAGkura
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 [ pUrvArdhe sAhityasAram / seyaM dRDmukhamAnandastAmbUlo'yaM tavAdharaH / spRze'hamagrahastena kapolau zazibhAskarau // 104 // kadambAgre ghanaM pazya nono vadasi kiM vRthA / zravaNI ratnatATaGkau tvadravau tUpakarNakam // 105 // 1 1 eva na tu vRkSAdInAmiva kisalayamapIti na raktatvasAmyAdgauNatvApattiH / atrodAharaNadvaye'pi hetvalaMkAra eva / tato jahallakSaNAlakSyamudAharati -- karNAviti / netre kartRNI karNau karmaNI AkramataH / karNollaGghanAsaMbhavAttatsAmIpyamullaGghayata ityarthaH / etena vizAlalocanAtvaM vyajyate / atrAtyantatiraskRtavAcyo dhvaniH vAcyArthIbhUtazrotratyAgena tatsAmIpyasya lakSyalAditi / evamajahallakSaNAlakSyamapyudAharati- zoNa iti / aruNavarNasya roSatazcalanAsaMbhavAcchoNa AraktastavAdharo roSataH mAnajanitakopAddhetozcalati / kampata ityarthaH / etena mAnAtizayo vyajyate / atrArthAntarasaMkramitavAcyo dhvaniH // 103 // atha jahadajahatsvArthAlakSyodAharaNamAha -- seyamiti / yA pUrva kAmasaMjIvanyabhUtsA niruktaguNavatI iyaM ruSTA dRk dRSTirastItyarthaH / atrokta vizeSayoH kSaNikatvena tatra tAtparyAbhAvAtkhabhAvataH suprasannadRSTimAtravarNane tAtparyAdyucaivoktalakSaNetyAzayaH / etena yadyapyadhunA roSavatIva tava dRSTiH sphurati tathApi nAsau vAstavikI / aupAdhikadharmazAlitvAt / prAcInakAmAkulatva dRSTivadityanumAnena pAramArthikastvayi kopo'stItyanunayo dyotitaH / atha tAdarthyalakSyamudAharati -- mukhamiti / AnandaprayojakaM tava mukhaM bhavatIti tAdarthyAdaupacArikamevAtrAnandatvamityarthaH / atastUrNa cumbanaM dehIti dhvnitm| evaM khakhAmibhAvasaMbandhalakSyamudAharati-tAmbUlo'yamiti / ayaM siddhIkRtya mayA tvatprasAdanArtha kare dhRtastAmbUlastava adharo'sti / tvadadhara evAsya svAmIti rAjakIyapuruSe rAjAyamiti vyavahAravadatrApi tathAtvamityarthaH / etena svasminnatyAdRtatvaM sUcitam / tathAvayavAvayavibhAvasaMbandhalakSyamapyudAharati -- spRze'hamagrahasteneti / ayaM cAsau hastazceti karmadhArayAduktasaMbandhena hastasyAgrarUpe'vayave hastapadaM lAkSaNikam / etena tatkapolayoratulamRdulatvaM dhvanitam / nocedagrapadaprayogo na kRtaH syAt / tasmAtsvahastasya puruSasaMbandhitvenaiva kaThinatvAttasyAgrasvarUpeNAGgulyekadezenAnunayArthe sparzanakathanAdyuktamevaitaditi / evaM tAtkarmyalakSyamudAharati--- kapolAviti / tasyAH kapolayostamopaharaNalakSaNatatkarmakartRtvAttatvaM tena nirupamalAvaNyavattvaM vyajyate / natvatra rUpakam / ekatra kimiti zazipadadyotita kArNyavaiziSTyamanyatra kimiti bhAskarazabdasUcitacaNDarucitvapraznAvakAzAtprakRtAnupayogAcca spaSTamanyat // 104 // atha sAMmukhyalakSyamudAharati-kadambeti / he gauri, tvaM kadambAgre purovarti kadambatarora agrabhAgasya saMmukhamityarthaH / ghanaM meghaM pazya vilokayeti yAvat / etena prAvRTkAlAgamAdyuddIpana vibhAvasAmagrIsUcanenAdhunaiva tvaM khayameva smarapAra
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vazyena matsaraNIbhaviSyasIti tato varaM tatpUrvameva matprArthanAGgIkaraNamidamiti dyotitN| samAsoktyalaMkAro'yam / taduktam-'samAsoktiH parisphUrtiH prastute'prastutasya cet / ayamaindrImukhaM pazya raktazcumbati zcandramAH' iti / ghanapadAnmeghazyAmasya kRSNasya sphUrtestathAtvam / tathA vAcyavAcakasaMbandhalakSyodAharaNamAha-nono badasIti / yathA ghaTaM vadatItyattatra vAcyo ghaTa: vAcakaM ghaTapadaM tatsaMbandhena ghaTazabdasya jAtizaktyAkSepalavdhAyAM ghaTavyaktI zaktatve'pi tAtparyAnupapattyA tadvAcakaM ghaTapadaM vadatItyarthavazAddhaTapade lakSaNA tannono iti niSedhavAcakayoH padayoriMvAraM niSedhaM vadasItyarthe tAtparyAbhAvAttadvAcakaM padameva vadasItyatra tatsavAca niruktasaMbandhena tadvAcyArthIbhUtaM niSedhaM vihAya tadvAcakayoH padayoreva lakSaNetyarthaH / tathA bho priye, tvaM no no iti vRthA kimiti vadasItyanvayaH / tasmAdahamuktaghanaM naiva pazyAmItyarthakaM vIpsAghaTitaM niSedhavAcakaM nono iti padadvayaM vRthA prAguktarItyA tavAvazyaM kSaNAntare madekaparAyaNalasaMbhavAtkSaNikamAnavazena niSphalaM / kimiti kasmAddhetorvadasi bhASasa ityarthaH / tasmAdadyaiva madvacanamaGgIkurviti tAtparyam / evaM cAtra vazIkArasAmagrIpauSkalyAditaH paramAgrahAnaucityameveti dhvanitam / atha bahuvrIhilakSyamudAharati-zravaNAviti / ratnamaye horakAdipracure tATaGke karNabhUSaNe yayostAvityatadguNasaMvijJAno'yaM bhuvriihiH|rtnmysvgunnsy citragvAdivattATaGkaniSTatvena zravaNasaMbandhitayA saMvijJAnAbhAvAdityarthaH / atraikadezAnvayasvIkArapakSe prAguktarItyA tATaGkapadasya tATaGkavati lakSaNA ratna. padasya tu tATaGkayoranvayaH / tadasvIkArapakSe tu ratnatATaGkavatyeva tATaGkapadasya lakSaNA ratnapadaM tu tAtparyagrAhakamiti bhAvaH / etena 'ko badhiro yaH zRNoti nahi tAni' iti praznottararatnamAlAvacanAniruktabhUSaNenaiva tava zravaNau ramaNIyau natu maduktahitazrotRtveneti vyAjastutyalaMkAro vyajyate / evaM tatpuruSalakSyamudAharatibadbhavAviti / tava bhravAviti SaSThItatpuruSaH / atra tvatpade tvatsaMbandhini lakSaNA / tena yadi tvayi na roSastarhi tvadadhInayorevAnayoH prakRtyA na tayorapi bhruvoH kimityunnatatA saMpannetyato vacasaiva kevalaM kopaM gopayasItyupAlambhaH sUcitaH / tuzabdaH punararthe / upakarNakaM bhrAjata iti yojanA / atro. pakarNakamityantaM na lokasamAptiH kiMtu zailaja ityantameva / tathApyaGkaprakSepastAvadvatthetyantaM yadardhameva racitaM tadanurodhenaiveti bodhyam / evaMca karNayorupetyu. pakarNakamityavyayIbhAvasamAsena karNapade tatsaMvandhini lakSaNeti tadudAharaNametat / atra bhruvoH strItvAtkarNayoH puMstvAttvadadhIne eva te tvayaiva yatastatsAnIpyaM prApite tasmAttvamapi drutameva matsamIpamAyAsyasIti vastu vanitam / atha dvandvalakSyamudAharan samAhAradvandvasyAhinakulamityAdirUpasya pAkSikalakSyalAttabhudAhRtyaivetaretarayogadvandvalakSyamevodAharandhruvau vizinaSTi-pitarAviti / raterjanakAvityarthaH / atra pitRpade mAtari ajahatvArthA lakSaNA / tena khasmiMsta
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [pUrvArdha bhrAjataH pitarau ratyAstvaM zlAdhyaivAsi shailje| bAhU sakaJcako kAmaniSaGgau te prakoSThakau // 106 // padmanAle hemamaye hastau kokanade rucaa| tvatkaGkaNAliH kaMdarpavIracakrAvaliH zive // 107 // kamboradhastu hemAdrI so'yaM mdhystvaanggne| mAliGganAliGgasicettyajAmyajinamapyaham // 108 // darzanAtkAmAkulatvaM sUcitam / viruddhalakSyamudAharati-tvamiti / uktAgrahAdazlAghyetyarthaH / atra mugdhAvaM vyajyate / lakSitalakSyodAharaNamAha-zailaja iti / atra zailapadena parvatastatpitA tato jaDatvaM dharmo'tra lakSyata ityarthaH / etena buddhihInatvaM dhvanitam // 105 // viziSTalakSyamudAharati-bAhU iti / he gauri te sakaJcakau divyakaJcukasahitau bAhU bhujau kAmaniSaGgau madanatUNIrau sphurata iti zeSaH / atra kaJcukaviziSTau bhujau kAmaniSaGgapadalakSyau / kutaH tAdRzAveva tAvuddizya tathAtvavidhAnAditi lakSaNasamanvayaH / evaMca taddarzanAdbharitaraM mama smarapAravazyaM jAtamiti drutamevAliGgaya mAmiti prArthanaM dhvanitam / atra saralatvapuSTatvadivyavasanAveSTitatvAdisAdharmyaNa tadbhajayoH kAmaniSaGgarUpatvoktivazAdrUpakamalaMkAraH / evaMviziSTalakSakamudAharati-prakoSThakA. viti / te prakoSThako kUparAdhaHpradezau / atrApyaGkaprakSepaH prAgvadeva jJeyaH / zlokasamAptistu rucetyantameva / tau hemamaye suvarNamaye padmanAle bhAsata iti zeSaH / atra hemamayatvaviziSTayoH padmanAlayorlakSakatvena viziSTalakSakatvam / tena gauratvasurabhitvasukumAratvAdikaM tayordhvanitam / alaMkRtistu saivAtra sarvatra / atha sahetulakSyamudAharati-hastAviti / ta iti padamatrApi sNbdhyte| tathAca tava hastau rucA aruNakAnyA kokanade raktotpale bhAta ityarthaH / atra hastayoH kokanadapadalakSyatve ruceti hetuH / tena tatra surabhitvAdyAvedanAttasyAH padminItvaM sUcitam // 106 // evaM nirhetulakSyamapyudAharati-tvatkaGkaNe. tyardhena / he zive gauri, tava kaGkaNAni vajramaNivalayAni teSAmAliH patiH sA tAvatkaMdarpavIracakrAvaliH kaMdarpaH kAmastannAmA yo vIrastasya yAni cakrANi sudarzanAdivat prasiddhAnyAyudhAni tadAvalistacchreNirastItyarthaH / atra hetvabhAvaH sphuTa eva / tena khasminkAmAturatvaM vyajyate // 107 // evaM caturviMzatibhedabhinnaM saprayojanaM saMkSepato lakSyapadArthamudAhRtyAdhunoddezagauNAdibhedena caturvidhaM vAkyArthamudAharati-kamboriti / kaboH zaGkhasya adhaH adhobhAge hemAdrI kAJcanaparvatau vartete ityarthaH / atra kambupadena trirekhAGkitatvAdiguNayuktatayA kaNThastathA hemAdripadena kaThinavabhAkharatvapInatvoccatvAdisAdharmyAtstanau ca lakSyete / tathAca he aGgane, zaGkharUpAttava kaNThAdadhobhAge kanakAcalarUpau kucau vidyate iti vAkyArtho'pi lakSya eva niruktaguNayogAdgauNazca siddhaH / tenAtra
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / azakyAlakSya saMbodhAdamandAnandadAyinI / zocumbanataH kiM na vyaJjanAraJjanaM janAH // 109 // tasyAmabhinavayuvatItvaM dyotitam / atra rUpakAtizayoktiralaMkAraH / evaM zuddhaM tamudAharati -- so'yamiti / sa yaH pUrva viparItasuratAdau mayA lAlitaH / ayaM tava mAnavatItvena pratyakSo'pi duHsAdhyaH prasiddha eva trivalyAdivirAjito madhyapradezo vartata ityarthaH / atra svasya kAmukatvena balAtkAraratodyuktamanastvA - duktavizeSayostAtparyAbhAvena jaghanopalakSakatvena madhyamAtra eva tAtparyA lakSya eva vAkyArthaH saca sAdRzyAdibhinnasaMbandhaghaTitatvAcchuddho'pItyarthaH / etena tvayA zIghraM pramuditavyamiti dyotitam / atha viruddhasya tasyodAharaNamAhamAliGgeti / atrAliGgeti vAkyArtho viruddhalakSaNAlakSyaH / tena punarapyAliGganaprArthanameva vyajyate / evaM lakSitalakSyamapi tamudAharati-tyajAmIti / ahaM ajinamapi parihitacarmApi tyajAmi / visRjAmItyarthaH / etena mama dIrgha dukUlAdikaM vasanaM nAsyeva kiMtu vyAghrAdezcarmarUpaM svalpaM vartate tadapi tyajAmIti zIghraM digvasanatvaM mayA saMpAdyata iti vAkyArtho lakSitalakSya eva / tenetaH paraM na prasIdasi cedbalAtsurataM kariSyAmItyatulautkaNThyaM sUcitam // 108 // evamuddezakramAnusAreNASTAdazasaMkhyAkasya lakSyArthasya vyaGgacodAharaNAnyabhidhAyAdhunA vyaJjanAvRttinirUpaNasyAvasaraprAptau satyAM nanu kiM vyaJjanAkhyavRttyantarasvIkAreNa gauravApAdakena pratyuta yAni 'gaccha gacchasi cetkAnta' ityAdIni vyaJjanodAharaNAni teSu sarveSvapi tAtparyAnupapattyA lakSaNAvRttyaiva nirvAhasaMbhavena lAghavameva / tasmAdviphala eva tRtIyavRtti svIkArAbhinivezastavetyAzaGkAM zamayaMstalakSaNasUcanena tAmupapAdayati -- azakyeti / he janAH, vyaJjanAdRzocumbanataH bhavatAM raJjanaM na bhavati kimityavyAhaya yojanA / atra he janAH, iti janatvAvacchinnayAvanmanuSyasAdhAraNasaMbodhanaM tvasyAH sakalalokAnubhavagocarIkartumeva / vyaJjanA vyaJjayati dyotayatyarthamiti tathA dRzoH zakyalakSyajJAnayoH cumbanataH cumvanavallezato'valamvanamAtreNetyarthaH / bhavatAM yuSmAkaM raJjanaM saMtoSaNaM tatsAdhanatvAGgulaM jIvanamiti nyAyena tattvavyapadezaH / raJjanazabditAhAdana he - tulAttadrUpetyarthaH / etAdRzI na bhavati kim / apitu bhavatyevetyarthaH / etena kAryakAraNayorabhedopacArAddhetvalaMkAro dhvanitaH / yAvaduktarItyA svayameva AnandanarUpA sA taddhetuH syAditi kimu vaktavyamiti kaimutikanyAyasiddhamevoktavRttau sarvajanAnAM sAmAnyenAnandakatvamiti tatvam / athAdhikArivizeSeSu vizeSatastasyAstadvizeSaNenAbhidhatte - azakyeti pUrvArdhena / azakyaH zaktivRttyaviSayaH / tathA alakSyaH lakSaNAvRttyagamyaH yo'rthastasya yaH samyak pramAtvena bodho jJAnaM tasmAt / zaktyAdiviSayaka pramArUpahetorityarthaH / amandeti / amandAH ajaDAH / sahadayA iti yAvat / teSAM ya Anando harSastaddAyinI ra
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 sAhityasAram / [ pUrvArdhe sikAhAdadAtrItyarthaH / sAdhAraNasarvajanAnAM kAryakAraNayoravivekAt zaktilakSaNAbhyAM bhinnAyAM tRtIyAyAmetasyAM vyaJjanAkhyavRttAveva raJjanahetubhUtAyAmapi raJjanatvabuddhirAzcaryadarzanAdyuktaiva / rasikAnAM tu kAryakAraNavivekAna tathA kiMtu zaktyAdyagamyavastupramAdvArA niruktavRttirAnandahetureva bhavatIti bhAvaH / pakSe he janAH bho rasikAH , vyaJjanA ajahatvArthalakSaNayA niruktavRttipradhAnA kAvyavANItyarthaH / zeSaM tu dRzorityAyuttarArdhasthaM prAgvadeva / zakyaH zaktijanyaH 'agnihotraM juhuyAt' iti 'na surAM pibet' iti ca rAjAjJAvatsAmarthyasaMjAto vaidi. kopadezastadbhinno'zakyastathA / lakSyaH zakyasaMbandho lakSaNetyukteH 'itihAsapurANAbhyAM vedArthamupabRMhayet' itivacanAcchakyasyoktarItyA vaidikopadezasya vivecyavivecakabhAvasaMbandhaghaTitetihAsAdyupadezastaditaro'lakSyaH / etAdRzaH yaH 'parabhimamupadezamAdriyadhvaM nigamavaneSu nitAntacArakhinnAH / vicinuta bhavaneSu ballavInAmupaniSadarthamulUkhale nibaddham' iti karNAmRte / tathA pUrvakAdambaryAmapi candrApIDaM prati yauvarAjyAbhiSekAtpUrva zukanAsAkhyamantryupadezaH- 'kevalaM tu nisargata evAbhAnubhedyamaratnAlokocchedyamapradIpaprabhApaneyamatigahanaM tamo yauvanaprabhavaM, apariNAmopazamo dAruNo lakSmImadaH, kaSTamanaJjanavartisAdhyapaTalamaizvaryatimirAndhalaM, aziziropacArahAryo'titIvro darpajvaroSmA, satatamamUlamaadamyo viSamo viSayaviSAkhAdamohaH, nityamasnAnazaucazodhyo balavAnAgamalopalepaH, ajasramakSapAvasAnaprabodhA ghorA ca rAjyasukhasaMpAtanidrA bhavatItyato vistareNAbhidhIyase / garbhezvaratvamabhinavayauvanatvamapratimarUpatvamamAnuSazaktitvaM ceti mahatI khalviyamanarthaparamparA / sarvAvinayAnAmekaikamapyeteSAmAyatanaM kimuta samavAyaH / yauvanArambhe ca prAyaH zAstrajalaprakSAlananirmalApi kAluSyamupayAti buddhiH / anujjhitadhavalApi sarAgaiva bhavati yUnAM dRSTiH / apaharati ca vAtyeva zuSkaparNamudbhUtarajobhrAntiratidUramAtmecchayA yauvanasamaye puruSaM prakRtiH / indriyahariNahAriNI ca satatamatiduranteyamupabhogamRgatRSNikA / navayauvanakaSAyitAtmanazca salilAnIva tAnyeva viSayasvarUpANi samAsvAdyamAnAni madhuratarANyApatanti manasaH, nAzayati ca diGmoha ivonmArgapravartakaH puruSamatyAsaGgo viSayeSu / bhavAdRzA eva bhavanti bhAjanamupadezAnAm |apgtmle hi manasi sphaTikamaNAviva rajanikaragabhastayo vizanti sukhamupadezaguNAH / guruvacanamamalamapi salilamiva mahadupanayati zravaNasthitaM zUlamabhavyasya / itarasya tu kariNa iva zaGkhAbharaNamAnanazobhAsamudayamadhikataramupajanayati' ityAdirUpaH zrImanmahArAmAyaNAkhyArSakAvyamUlakastatratatra prasiddhakAvyopadezaH / zeSaM pUrvArdhetu prAgvadeva / vaidikAdyupadezavilakSaNazcAyaM sarvatra sukhada ityAdiprAguktarItyA viratAnandapradakAvyopadezasya dRDhatamapramayA sahRdayapramodadAtrItyarthaH / pakSe bho yuvajanAH, dRzornatrayoH cumbanataH / kAmazAstravihitanayanacumbanenetyarthaH / vyaJjanA vigataM aJjanaM kajjalaM yasyAH etAdRzI khasundarI
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / gaccha gacchasi cetkAntetyAdivAkyAdikepvapi / padminIM pazya pazyeti gaGgAyAM ghoSa ityapi // 110 // premautkaTyaM vicitrastrI pAvanatvaM tathA taTe / kramAtpratIyate yattaddhaTetki vyaJjanAM vinA // 111 // tyarthaH / zeSamuktArthameva / na kevalamasyAH, saundaryayauvanAdyutkarSaNa suratasukhotkarSalakSaNatRtIyapuruSArthahetutvameva kiMtu paraMparayorvaritapumarthaprayojakatvamapyastItyAhaazakyeti / zakyaH sAmarthyajanyo nRpopadezaH tadbhinno'zakyaH / tathA lakSyaH zAkhAyAM candra ityatra candralakSikAyAH zAkhAyA audAsInyazAlisuhRdupadezaH tadbhinno'lakSyaH, etAdRzopadezakartRvasya kAntAyAmeva satvAdyuktamevoktavyAkhyAnam / tathAtvaM sundarIvezahRdayamityAdinA prAgevoktam / ziSTaM tu samAnameva / pakSe he mumukSujanAH, vyaJjayati dyotayatyadvaitAtmatattvamiti vyaJjanA upaniSat / dRzostattvaMpadArthajJAnayoH cumbntH| avalambanenetyarthaH / azakyeti / taduktaM zrImadAcAyacaraNAravindaiH- zabdazakteracintyatvAcchabdAdevAparokSadhIH / prasuptaH puruSo yadvai...naivAvabuddhyate' iti / tasmAcchaktivRttilakSaNAvRtyu...gamyAdvaitabrahmAtmatatvasya dRDhatamAparokSajJAnAtorityarthaH / amandeti / mando jaDastadbhinno'mandaH svaprakAzaH paramAtmA sa cAsAvAnando niratizayanirvikalpasukhotkarSa iti karmadhArayaH / zeSaM tu yathApUrvam / tasmAdazakyA lakSyArthasaMbodhakazavdavRttitvaM vyaJjanAtvamiti talakSaNaM siddhn|shktivRttau lakSaNAvRttau cAtivyAptivAraNAya krameNAzakyetyarthAntam / zakyatvAdyavacchinnetarArthasaMbodhakazabdavRttitvaM vA tattvaMAdinA lakSyatva. grahaH / bodhakatvasya vRttyAnvayaH / yattu 'gaccha gacchasi cetkAnta' ityAdisakalavyajanodAharaNeSu tAtparyAnupapattyA lakSaNaivAstu lAghavAtki vRttyantarasvIkAreNeti zaGkitaM / tanna / anubhavavirodhAtphalamukhagauravasyAdoSatvAcca / tathAhi astaM gataH saviteti devadattena yajJadattaM pratyukte sati nikaTavartinyAH svAntaHpuracAriNyAH khataruNyAH zIghra svakAntasuratalAbhasaMbhAvanenAnandanirbharo yo jAyate tatra tAvattAtparya vaktarAzaya iti pUrvoktalakSaNasya tAtparyAnupapattirUpalakSaNAbIjasyAbhAvena lakSaNAvRtte. rasaMbhavAcchaktivRttestu sudUrotsAritatvAcAnvayavyatirekAbhyAM coktazabdazravaNottarakSaNAvacchedenaivoktasthale niruktAnandAderanubhavasiddhavAvazyaM niruktavRttireva khIkartavyeti tattvam / visvaratastvanupadameva vakSyAma iti dik / atra zAntazRGgArau rasau / zreSo'laMkAraH / svIyA prauDhA nAyikA / caturataro nAyakaH // 109 // tadevopapAdayati-gaccha gacchasicetkAnteti dvAbhyAm / 'gaccha gacchasice. kAnta panthAnaH santu te zivAH / mamApi janma tatraiva bhUyAdyatra gato bhavAn' iti tarkaprakAzakArodAhRtavyajanAvRttivAkyodAharaNaM bodhyam / AdipadAcchakti. mUlAyAstathA lakSaNAyAzca tasyAH padodAharaNe bodhye / te eva spaSTayatipadminImityAdyuttarArdhana krameNa // 110 // premautkaTyamiti / gaccha gaccha
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [pUrvArdha atra naiyAyiko vakti taatpryaanuppttitH| sarvatra lakSaNAto'tra tatsatvAtsaiva te'stviti // 112 // sicetkAntetyatra premautkavyaM / tathA padminI pazya pazyetyatra vicitrastrI / tathA gaGgAyAM ghoSa ityatrApi taTe pAvanatvaM ca kramAdyatpratIyate tat vyaJjanAM vinA ghaTetkimiti yojanA / naca gacchetyAdivirodhalakSaNAmUlakamiti vyaJjanAyA vAkyodAharaNe tathA gaGgAyAM ghoSa iti jahatsvArthalakSaNAmUlakavyaJjanAyAH pado. dAharaNe'pi lakSaNayaiva tathA padminImiti zaktimUlakavyaJjanAyAH padodAharaNe ca zaktyaivoktArthapratItirastviti vAcyam / gacchetyatra virodhilakSaNayApi mAgA ityarthasyaiva pratItestathA gaGgAyAmityatrApi jahatvArthayA tIrasyaiva pratIteH padminImityatrApi nAnArthavAcakazabdazaktigRhaniyAmakasaMyogAdiprAguktacaturdazAnyatamAsatvena gozabdanyAyena prasiddhyA kamalinyAmeva zaktisaMbhavAcca / tasmAdyaJjanaivokkodAharaNeSvAvazyakItyAzayaH // 111 // tatra tArkikAzaGkA vyutthApayatiatreti / evaM vyaJjanAkhye vRttyantare siddhe satItyarthaH / naiyAyikaH nyAyaM nyAyazabditayuktipradhAnaM kaNAdagautamIyAnyatarazAstraM adhIte sa tthaa| tArkika ityarthaH / sarvatra gaGgAyAM ghoSa ityAdyakhilodAharaNeSvityarthaH / lakSaNAtAtparyAnupapattitaH yaSTIH pravezayetyAdau bhojanArtha yaSTidharapravezanarUpasya vakturAzayalakSaNasya tAtparyasya yA anupapattiH yaSTimAtrapravezane asaMpannatA tasyAH hetoreva yaSTayAdipadAnAM yaSTi. dharAdiSu lakSaNAvRttiryataH sarvairvAdibhiH khiikriyte| ataH hetoH atra gaccha gacchasi cetkAntetyAdivAkyAdiSu bhavatsaMmatavyaJjanodAharaNeSvapi tatsatvAttasyAH tAtparyAnupapattitaH satvAt kAntagamanAbhAvakAntAtAtparyeNa gamane tadasaMbhavasya vidyamAnatvAddhetorityarthaH / te vyaJjanAvAdinaH saivalakSaNaiva astu saMmatA bhavatu, natu gauravadUSitaM vRttyantaramiti vakti / bhASata ityarthaH / tathAcoktaM nyAyasiddhAntamajaryAm 'vyaJjanA ca na vRttyantaram / lakSaNayaiva tadarthasiddheriti / tarhi tAtparyAnupapattireva sarvatra lakSaNAbIjamastu / sAcehApyastIti ca / vivRtaM cedaM tarkaprakAzakAraiH / nanu svAyatte zabdaprayoge kimityavAcakaM prayuJjAmaha iti nyAyena . taTe ghoSa iti vihAya gaGgAyAM ghoSa iti lakSaNAmukhaprayoge bIjakAlAyAM zaityapAvanatvAdipratItireva prayojanatvenAvasIyate / sAca kuptavRttyA nopapAdayituM zakyeti vyaJjanAkhyAtiriktA vRttirupeyetyata Aha-vyaJjanA ceti / tathA ceyaM yadi lakSaNAtmikA. tadA zaktilakSaNAtiriktatvAbhAvaH / yadica lakSaNA. tmikA na tadA vRttirityariktavRttitvAbhAvasatvamavyAhatam / tena na sidhyasiddhivyAghAtaH / kathaM tarhi zaityapAvanatvAdipratItirityata Aha-lakSaNayaiveti / tadartheti / vyaGgayArthapratItyupapatterityata Aha-sarvatreti / gaGgAyAM ghoSa ityAdAvapItyarthaH / astu ko doSa ityata Aha-sA cehApIti / sA ca tAtparyAnupapattizcehApi gacchagacchasItyAdivyaJjanAsthale'pi astIti / atra
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tatrocyate'tra tAtparya gamanAbhAva eva te / premautkaTyapratItistu tataH siddhayetkathaM vada // 113 // tatrApyastIti cettarhi nAnAtAtparyatApatet / uktabhAnAnyathApattyA tato vRttyantaraM vrm||114|| kAntagamanAbhAvatAtparyaviSayaH tadanupapattigamanabodhakapadasya gamanAbhAve lakSaNayevopapattau nAtiriktavRttyantarakalpanaM gauravAditi bhAva iti // 112 // tatra samAdhAtuM pratijAnIte-tatreti / samAdhAnamiti zeSaH / kiM tadityAkAGkAyAM tadevAha-atretyAdinA / atra 'gaccha gacchasi cetkAnta' ityudAharaNa ityarthaH / te lakSaNAvAdinastArkikasya tava mata ityarthaH / gamanAbhAva eva tAtparyamastItyanvayaH / anyayogavyavacchedArthamavadhAraNam / tattvanupadamevoktaM tarkaprakAzakRtsaMmatyAtra gamAnAbhAva eva tAtparyaviSaya iti / kiM tata ityata Aha-premetyuttarArdhena / tataH prakRtavAkye gamanAbhAvasyaiva tAtparyaviSayatvena tasyaiva lakSyatvAvazyakatayA niruktavAkyasakAzAdityarthaH / yA premautkaTyapratItirjAyate sA kathaM siddhyediti bho tArkika' tvaM vadetyadhyAhRtya yojyam / kAntaviSayakakAminyAzrayakAnurAgAparanAmakacittavRttivizeSasya yadautkaTyaM AdhikyaM tasya yA pratItiniruktavAkyArthaparyAlocanenAnubhavaH / zeSaM sphuTameva / yadi gauravabhiyA vyaJjanAvRttiM na svIkuruSe tarhi niruktatAtparyarItyA lakSaNayA gamanAbhAva. siddhAvapi premautkaTyAnubhavasiddhirna syAdatastadartha sA vazyamaGgIkAryati tAtparyam / etena lakSitalakSaNApi parAstA tAtparyAbhAvAditi // 113 // nacaivaM tarhi premautkaTyakathane'pi tasyAstAtparya svIkAryamiti vAcyam / anekavidhatAtparyatvApatteH, 'yatparaH zabdaH sa zabdArthaH' iti nyAyavirodhAca / tasmApremautkaTyAnubhavAnyathAnupapattyA tadartha vyaJjanAkhyavRttyantarorarIkaraNameva ramaNIyamiti nirUpayati-tatrApyastIti cediti / niruktatAtparyamiti zeSaH / uktabhAneti / tataH premautkaTye'pi tAtparyasvIkArapakSe nAnAtAtparyatvalakSaNadoSasadbhAvAddhetoH uktabhAnAnyathApatyA uktaM pratipAditaM yatpremautkaTyasya bhAnaM anubhavastasya anyathA prakArAntareNa yA ApattiH anupapattirasaMbhavarUpadoSa iti yAvat tena hetunA vRttyantaraM zaktyAdibhinavyaJjanAkhyaM vRttyntrmityrthH|vrN khIkatu yogyamevAstIti sNbndhH|nnu tarhi gamanAbhAve tAtparyAttatra lakSaNA tathA premAskaTyasyApyuktavAkyazravaNottaraM pratItestatra vyaJjanetyekasminvAkye vRttidvayasvIkRtyApattiriti cenna / tasyAdoSAbhAvatvAt / nocegaGgAyAM ghoSa ityAdi sarvatra lakSaNAdisthale gaGgAdizabdazakyopasthitiM vinA tatsaMbandhasya lakSyatvAnupapattestadupasthityarthaM tatra zaktikhIkRtAvapi doSatvAnapAyAtva nAma lakSaNApi syAt / tasmAdyuktamevAtra vyaJjanAkhIkaraNamiti tattvam // 114 // evaM tAtparyAkhya
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [pUrvArdhe yattu nArthaka zabde zUnye prakaraNAdinA / arthAntare'bhidhaiveti tAtparyagrahamAtrataH // 115 // vAkyArthaghaTitavAkyasthale zaktilakSaNAbhyAM bhinnAM vyaJjanAvRttimupapAdya nAnArthakapadasthale'pi tAmupapAdayituM tatrApi tArkikAzaGkAmanuvadati-yattviti / tuzabdaH kakSAntarArthaH / nAnArthaka zabde anekArthake saindhavAdipade adhikaraNe prakaraNAdinAnArthazabdazaktigrahaniyAmakaprAguktasaMyogAdicaturdazasaMkhyAkAni yAni nimittAni taiH zUnye rahite etAdRze arthAntare itarArthe viSaye tAtparyagrahamAtrataH tAtparyagrahamAtreNa / anyArthe'pi tAtparyagrAhakAntarakalpaneneti yAvat / yattArkikairaktamiti yojanA / tathAcAha maJjarIkAra eva / 'nAnArthasthale tAvadarthavizeSapratyaye prakaraNAdikaM nirNAyakam / tathAca prakaraNAdizUnyArthAntaraM pratIyate tatra nAbhidhAmUlam / sahakAryabhAvAt / nApi lakSaNA / ayogAtsiddhaM vRttyantareNeti cena / prakaraNAdInAmananugatatayA sahakAritvAnupapatteH / tAtparyagrAhakalenaiSAmanugama iti cettarhi lAghavAttAtparyagraha eva sahakAryastu sacehApyastIti / atra tarkaprakAzakRyAkhyApi nAnArtheti saindhavamAnayetyAdau, arthavizeSeti gamanAdirUpArthapratyaye prakaraNAdi gamanaprakaraNAdi nirNAyakamiti zaktatAvacchedakaikye sati zakyatAvacchedakanAnAtvameva nAnArthatvam / tatra saindhavamAnayetyAdau bhojanaprakaraNaM zakyAvizeSAllavaNasyevAzvAderapi pratItyApattyA abhidhayA nAnArthaviSayakazAbdabodhe jananIye prakaraNAdikaM sahakAri avazyaM vAcyamiti bhAvaH / prakaraNAdizUnyeti / gamanAdiprakaraNazUnyAzvAdirUpArthAntarArthamityarthaH / tatra arthAntarapratyaye abhidhAzaktiH sahakArIti prakaraNarUpasahakAryabhAvAdityarthaH / lakSaNA mUlamityanuSajjyate / ayogAt lakSaNAyA ayogAt / mukhyArthAnvayAnupapattyA hi lakSaNAkalpanam / prakRte ca tadasaMbhavena na lakSaNeti bhAvaH / ato'rthAntarapratyayAnurodhena tathApratItyartha vyaJjanArUpavRtyantaramAvazyakamiti bhAvaH / nAnArthasthale'rthAntarapratItiH zaktyaiva / naca prakaraNAbhAvena sahakAryabhAva iti vAcyam / tasya sahakAritAsaMbhavAditi na vRttyantaramiti samAdhatte-prakaraNAdInAmiti / sahakAritveti nAnArthaviSayakazabdatvAvacchinnaM prati prakaraNAdInAM na kAraNatA tattatprakaraNAnAmananugamena vyabhicArAdityarthaH / tattatprakaraNAnAmananugame'pi tAtparyagrAhakatvenAnugamAna vyabhicAra iti zaGkate-tAtparyeti / lAghavAditi / nAnArthaviSayakazAbdabAvacchinnaM prati tAtparyagrahajanakatvena kAraNalApekSayA lAghavAtAtparyagrahatvenaiva hetutAstviti na prakaraNAdInAM sahakAriteti bhAvaH / nanvastu tAtparyagraha eva sahakArI tathApi tatvarUpasahakAryabhAvAdeva kathamabhidhayA padArthapratItirityata Aha-sa ceti / tAtparyagrahazcetyarthaH / ihApIti / prakaraNAdizUnyArthAntarasthale'pItyarthaH / astIti / nAnArthasthale zaktyA ekA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tatrAnyAthai tu tAtparyagrAhakAntarakalpanAt / tAtparyasya grahaH kalpyastataH saivAstu lAghavAt // 116 / / ghaTaM guNaM ca saMpAdya vApyAH peyaM jalaM tataH / nirvedhaM nikaTasthAyAM gaGgAyAM ko na vitpibet // 117 // rthapratyayAnantaramaparArthapratItistatrApi tAtparyagraho'styevetyarthaH / tAtparyagraha evArthavizeSapratyAyakaH paraMtu yatrArthe prakaraNaM tatra prathamata eva tAtparyagrahA. dAdAveva tadarthapratItiraparArthe tu tAtparyagrAhakAntarAttAtparyagrahe satyaparArthapra. tItiriti kRtaM vRttyantarasvIkAreNeti hRdayamiti / nacaivaM nAnAtAtparyApatterityadhvanaiva dattottaratvAtpunarapIyaM kalpanA tatsamatvena zvapucchanyAyamevAnusarediti vAcyam / vaiSamyAt / tathAhi pUrvodAharaNe tAvat kAntAyA eva gamanAbhAve premautkaTyadyotane ca tAtparya prakaraNAdivazAtkalpyamiti yukta eva nAnAtAtparyApattirUpo doSaH / iha tu yatra prakaraNAdikaM tatra prathamaM tAtparyagrahAttadarthapratItyanantaramaparArthapratIto tAtparyagrAhakAntaraM prakalpya tatastatra tAtparyagrahAttadupapattiriti sphuTa eva bheda iti / tato nAtra vyaJjanA kiMtu zaktireveti // 115 // evaM tArkikoktimanUdyAtha tAM zlathayati-tatreti / tuzabdaH pratipAditakalpanAnirAsArthaH / tatra niruktatArkikakakSAviSaye anyArthe azvAdyarthe / tAtparyeti / tAtparyasya yadrAhakAntaraM bhojanAdiprakaraNabhinnamanyatkiMcinimittaM tasya yatkalpanaM tasmAt tatrApi tAtparyasya grAhakanimittAntarakalpanAddhetorityarthaH / tAtparyasyeti / anyArthe tAtparyasya grahaH kalpya iti saMbandhaH / nanvastvevaM kA hAnirityata Aha-tata iti / tAtparyagrAhakAntarAdikalpanasya gauravaparAhatalAdityarthaH / nanvastvevaM gauravaM kA kSatiH phalamukhagauravasyAdoSatvaM khayaiva pUrvamaGgIkRtamiti cetsatyam / tathApi saindhavamAnayetyAdI bhojanAdiprakaraNAvaNAdau zaktigrahavadazvAdo zaktigraheti tAtparyagrAhakAntaraM kalpanIyam / tadeva tu na saMbhavati / bhojanaprakaraNe gamanAdirUpasya tasyAsaMbhavAt , yathAkathaMcitsaMbhave'pi zrotuH zaktigrahasya saMdigdhatvena yugapadubhayAnayanasya tUSNImavasthAnasya vA prasaGgAca / nacAyaM doSastvatpakSe'pi tulya iti vAcyam / etAdRzasthale vyaGgacArthe tAtparyAbhAvAtkevalaM pratIyamAnasyAnyArthasyaiva nirvAhyavAdato lAghavAyaJjanaivAGgIkAryeti siddhAntayati-saiveti / ataevoktaM kAvyaprakAze-'anekArthasya zabdasya vAcakave niyantrite / saMyo. gAdyairavAcyArthadhIkRdyAvRttiraJjanam' iti // 116 // tadevArthAntaranyAsena dRDhIkuvastadanaGgIkAriNaM tArkikamanyamupahasati-ghaTaM guNaM ceti / viditi / nirvedhaM gAGgaM jalaM nikaTe vartata iti jJAnavAnityarthaH / etenAjJavyudAsaH / atra vitpadena vivekakuzalasya tArkikasya tavedamanucitamiti dyotitam // 117 / /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 sAhityasAram / yopapAdi gaGgAyAM ghoSa ityatra tIrage / pAvanatve'pi tajjJayai lakSaNaiveti lAghavAt // 118 // [ pUrva evamabhidhAmUlAM vyaJjanAmupapAdya lakSaNAmUlAM tAM pratipAdayituM gaGgAyAM ghoSa ityAdau lAkSaNika padodAharaNe tIre pAvanatvAdipratItyAdhAyakavyaJjanAvRttau tArkikoktadUSaNaM tatsiddhAntakathanenAnuvadati - yacceti / co'pyarthakaH / yadapyupapAdIti yojanA / tArkikairiti zeSaH / upapAdi / vasaMmatayuktibhiH pratipAditamityarthaH / kiM tadityata Aha - gaGgAyAmityAdinA / atreti gaGgAyAM ghoSa ityasminnudAharaNa ityarthaH / tIrage tIraniSThe pAvanatve'pi / pavatrIkartRtvarUpadharmavizeSe'pItyarthaH / upalakSaNamidaM zaityAderapi / taditi pAvanatvAdijJAnArtham / lAghavAlakSaNaivAstu natu vyaJjanAkhyaM vRttyantaraM gauravAdityarthaH / iti yadupapAdIti saMbandhaH / itizabdastArkika siddhAntasamAptyarthaH / uktaM caivameva maJjaryAm 'gaGgAyAM ghoSa ityAdau lakSaNAprayojanaM zaityapAvanatvAdipratItiH / naca tatpratItirlakSaNAsAdhyA / prayojanAbhAvAt lakSaNAyAzca prayojanavattvaniyamAditi cenna / lakSyapratItereva prayojanatvAt / tathApi prayojanAntaraM tatra nAstIti cettataH kim / lakSaNAyA hi prayojanavattvena niyamo natu lakSyapratItyatiriktaprayojanavattvena gauravAdaprayojakatvAcca' iti / vivRtaM ca tarkaprakAze lakSaNAprayojanaM gaGgApadasya tIre lakSaNAprayojanam / zaityeti / 'khAyatte zabdaprayoge kimityavAcakaM prayujAmahe' iti nyAyAt / gaGgAtaTe ghoSa iti vihAya yadgaGgAyAM ghoSa iti lakSaNayA prayogastacchaityapAvanatvAdipratItyarthamevetyunnIyate / lakSaNAyAH prayojanavattvaniyamAditi bhAvaH / tatpratItiH zaityapAvanatvAdipratItiH lakSaNeti zaityapAvanatvAdau lakSaNAsAdhye ityarthaH / prayoja - nAbhAvAt prayojanAntarAbhAvAdityathaH / prayojanAbhAve'pi lakSaNAyAM ko doSa ityata Aha-lakSaNAyAzceti / yathA gaGgApadasya tIre lakSaNAyAM lakSyapratItyatirikta zaityapAvanatvAdipratItiH prayojanaM tathA zaityapAvanatve lakSaNAyAM tasyAH prayojanAbhAvAlakSaNayA anirvAheNa prayojanapratipattaye vyaJjanAkhyavRttirAdaraNIyeti bhAvaH / zaityapAvanatvAdau lakSaNaiva / naca tasyAH prayojanAbhAvaH / zaityapAvanatvAdipratItereva prayojanatvAditi samAdhatte - lakSeti / tathApi lakSyapratIteH prayojanatve'pi prayojanAntaraM lakSyapratItyatiriktaM prayojanAntaram / tataH kiM lakSya pratItyatiriktaprayojanAbhAve kimaniSTamityarthaH / nanu lakSaNAyAH lakSyapratItyatirikta prayojanavattvaniyamabhaGga evAniSTamityata AhalakSaNAyA hIti / nanu gaurave'pyanyatra dRSTatvAttathA kalpanIyam / nAtra kAryakAraNabhAve gauravAdityata Aha- aprayojakatvAcceti / nahi yatra kutracittaddarzanamAtreNaiva tAdRzaniyamAvadhAraNaM mAnAbhAvAditi bhAvaH / tathAca lakSaNayaiva prayojanapratItinirvAheNa vRttyantarakalpanamitIti / vistarastvAkare'
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvata ratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tatrAnavasthAbhItyA tajjJaptireva prayojanam / vAcyamevaM kuto nAtra dviH prayojanatAdidhIH // 119 // 65 nusaMdheyaH / tasmAt gaGgAyAM ghoSa ityAdilakSaNAyAM zaityapAvanatvAdi yatprayojanamasti tadanubhavArthaM tatrApi lakSaNaiva lAghavAtsvIkAryA tu gauravaduSTA vyaJjanApIti tArkikatattvam // 118 // evaM gaGgAyAM ghoSa ityAdilAkSaNikavyaJjanAsthale tatkhaNDakaM tArkikamatamupanyasya tannirAsArthaM bhUmikAM racayatitatreti / niruktarItyA tArkikaiH svamataM yadupapAditaM tasminnityarthaH / anavastheti / tathAhi gaGgAyAM ghoSa ityatra svAyatte zabdaprayoge kimityavAcakaM prayujAmaha iti tvadudAhRtanyAyAdeva tIre ghoSa iti vihAya tIre pAvanatvAdipratItyarthaM gaGgAyAM ghoSa iti prayojyate / tatra pAvanatvAdipratItireva gaGgApadasya tIre lakSaNAyAH prayojanaM siddham / tadapi lAghavAlakSaNayaiva bhavati tu vyaJjanayetyuktaM / tatra lakSaNAyAH sarvatra nirUDhetaratvAvacchedena prayojanavattvaniyamAtpAvanatvAdau lakSaNAyA api prayojanAntaraM kiMciducyeta cettatpratItyarthamapi lakSaNAntaraM tatrApi prayojanAntaramityAkArA yA anavasthA tadbhItyA tadaprAtyarthamiti yAvat / tathA coktaM kAvyaprakAze - 'evamapyanavasthA syAdyA mUlakSayakAriNI' iti / tena kiM tatrAha - tajjJaptireveti / tasya pAvanatvAdeH jJaptirjJAnameva pAvanatvAdilakSaNAyA api prayojanaM vAcyam / tArkikeNa tvayA vaktavyamityarthaH / nanu bhrAnto'si tvaM maJjaryAdAvuktameva tathA lakSyapratItereva prayojanatvAditi tatkiM na dRSTaM bhavatA yadevaM vadasIti cetsatyam / tathApi tatkhaNDanArthameva mayA tadanUditamityAzayena phalitamAha -- evamiti / niruktarItyA pAvanatvAdAvapi lakSaNAyA eva svIkRtyA tatpratItereva prayojanatvAGgIkAre satItyarthaH / tatrAnubhavavirodharUpaM dUSaNaM manasi nidhAya pRcchati kuta ityAdinAgrimazloka pUrvArdhAntena / tIre pAvanatvajJAnamekaM lAkSaNika padaprayogasya prayojanaM / tathA pAvanatve lakSaNAyA api tadeva prayojanamiti dvividham / atreti / gaGgAyAM ghoSa iti prakRtodAharaNe pAvanatva ityarthaH / dviHprayojanatAdidhIH kuto na jAyata iti yojanA / dviHprayojanatAdidhIH dve ca te prayojane ca dviHprayojane tayorbhAvo dviH prayojanatA sA AdirmukhyA yasya gaGgApadasya tIre punaH pAvanatvAdAvapi lakSaNeti lakSaNAdvayasya tadviH prayojanatAdi tasya dhIH jJAnam / anubhava ityarthaH / sa kuto na jAyate kasmAddhetorna bhavatIti prazna ityarthaH / ayaM bhAvaH - kiM gaGgApadaniSThA ekaiva lakSaNA tIraM pAvanatvAdikaM ca lakSayati lakSaNAntaraM vA / nAntyaH / tasyA eva vyaJjanAtvAbhidhAnAt / kevalaM nAmnaiva vivAdApattyA manmatasyaiva siddhatvAcca / nApi prathamaH / ananubhavaparAhatatvAt / tathAhi / yadi gaGgApadaniSThaikaiva lakSaNA tIraM pAvanatvaM ca lakSayati tarhi tatra pAvanatvAditajjJAnaM ca prayojanamastItya
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / . [pUrvArdhe kramAdvA yugapadvApItyucyatAM taarkikaadhipaiH| / tIre ghoSaH pAvanaM ca tadityevAkhilAnubhUH // 120 // nanvastu pAvanatvAdiviziSTe tIra eva saa| tAcyamuktatIrasya pratItirlakSaNAphalam // 121 // tato viziSTatIratvasyAjJAtatvAtpurA katham / lakSyatAvacchedakatvAnupapattirna vA'patet // 122 // tasmAdgaGgApade tIra eva grAhyAtra lakSaNA / pAvanatve tu satkAryA vyaJjanaiva vipazcitA // 123 // nubhavaH kuto na bhavatIti vAcyamiti // 119 // nanu jAyata evoktasthale dviHprayojanatvAdibuddhirneti kenocyata iti ceki sA krameNa jAyate yugapadvA / tatra nAdya ityAha-kramAdveti / gaGgAyAM ghoSa iti vAkyazravaNottaram / jahallakSaNayA tIre ghoSa ityeva jJAnaM jAyate, taduttara tatra pAvanarUpamekameva lAkSaNikapadaprayogasya prayojanamapi pratIyata iti sarvAnubhavasiddhaM, tatkathaM krameNa prayojanadvayatvAdibuddhirbhavaduktimAtreNa khIkAryeti tAtparyam / nAntya ityAhayugapadvApIti / atrApyuktAnubhavavirodha eva heturbodhyaH / tasmAdasminprazne kimuttaraM tadupapAdanIyaM tArkikakovidaiH zrImadbhirityAha-ityucyatAmiti / atra tArkikAdhiparityuktyA mamAtrottarapradAnAsAmarthye'pyanekatarkakuzalAstahAsyantItyuktiH pratyuktA / 'nahi zrutizatamapi ghaTaM paTayitumIzate' iti nyAyAdanubhavAnyathAkaraNasya tArkikacakravartinAmapi durlabhatvAditi bhAvaH / tamevAnubhavamabhinayati-tIra iti // 120 // evaM cettarhi pAvanatvAdiviziSTe eva tIre lakSaNAstviti zaGkate-nanviti / sA lakSaNetyarthaH / evaM ca na ko'pi doSa ityAzayaH / tatra guuddhaabhisNdhiruttrmaah-tdvaacymiti| tattasminpakSe uktatIrasya pAvanatvAdiviziSTataTasya pratItirupasthitiH lakSaNAphalaM vAcyamityanvayaH ||121||nnu kAtrApattirucyata evAsmAbhiniruktatIrapratItirlakSaNAphalatveneti tadabhisaMdhimajAnAnasya zaGkAM zamayankhAbhisaMdhimudghATayati-tata iti / tataH viziSTatIrajJAnasyaivoktarItyA lakSaNAphalatvAdviziSTatIratvasya pAvanatvAdiviziSTataTatvasyetyarthaH / purA niruktalakSaNAjanyoktalakSyajJAnAtpUrvam / ajnyaattvaadnnubhuuttvaat| lkssyteti| lakSyaM pAvanatvAdiviziSTaM tIraM tasya bhAvo lakSyatA tasyAH yadavacchedakaM yAvalakSyasaMgrAhakatvena paricchedakatvAniyAmakaM sAmAnyaviziSTataTatvAdirUpaM tasya bhAvo lakSyatAvacchedakatvaM tasya yA anuppttiHasNpnntaaniruktlkssyaanubhvaatpraagghttmaanetyrthH| sAkathaM na vA patet / doSatvena na prAptA syAdapi tu syAdevetyarthaH / nahi lakSyatAvacchedakajJAnaM vinA lakSaNA bhavatIti niyamAttadvinaiva tadadhikAre tadanupapatterdoSatvaM yuktameveti tattvam // 122 // evaM paramataM nirasya khasiddhAntaM bodhayatitasmAditi / niruktayuktibhistArkikAdimatasya tucchatvAdityarthaH / atra prakRtodA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kiMca vakrAzayavapustAtparya vAcyamekadhA / anyathA vAkyabhedasyApatti ko vA nivArayet // 124 // tathA codeti savitetyAdivAkyazruteH param / tattacchrotRvibhedena zakyAdabhinna eva yaH // 125 // vyutthAtavyaM priyAzleSAdityAdyAkArakaH zatam / zAbdabodho bhavatyeSa kathaM vRttyantarAhate // 126 // haraNe gaGgApade gaGgAyAmiti zabdarUpe ityarthaH / tIra eva natu pAvanatvAdAvityarthaH / vipazcitA guNadoSavivekazAlinA viduSetyarthaH / lakSaNA tAtparyAnupapattimAtreNa zakyasaMbaddhabodhikA AropitazAvdavRttiH graahyaa| svIkAryeti yAvat / tu punaH pAvanatve / upalakSaNa midaM zaityAderapi / paavyitRtvaadaavityrthH| vyaJjanaiva azakyArthasaMbodhakazabdairevetyarthaH / avadhAraNena lakSaNA'grahanirAsaH / satkAryA AdaraNIyetyarthaH / ayamAzayaH-~yadi vRttyantarAGgIkAragauravabhiyAtra lakSaNaiyetyAgrahastarhi tAtparyadvayaM prayojanadvayaM tathaikasyAvRtterarthadvayabodhakatvamAvRttiA kalpanIyeti mahagauravaM tadapekSayoktavRttyaGgIkRti reva ramaNIyeti // 123 // tatraivayuktyantaramapyAha-kiMceti / vakrAzayeti / vakturboddharya Azayo rahasyaM tadeva vapuH svarUpaM yasya tat / vakturAzayastAtparyamiti sarvasaMmatatvAt tAtparya vakturAzaya ityatrApi prAguktatvAduktalakSaNaM yattAtparyaM tadekadhA ekarUpaM vAcyaM vaktavyamityarthaH / tena kathaM tIre pAvanatve ca lakSaNAsiddhe tIra eva tAtparyAttatraiva lakSaNA syAnnatu pAvanatve'pi / tasmAttatra vyaJjanAGgIkaraNa yuktamevetyAzayaH / naca ko'yaM niyamo yattAtparyasyaikavidhatvameveti / tadastu tasya bahavidhatvamapi kA naH kSatiriti vAcyam / vAkyabhedApatteH / tasmAdutarItirevAvadAtetyAzayenoktavaiparItye doSaM vizadayati-anyatheti / ukta. vaiparItye tAtparyasya bahuvidhatve satItyarthaH / vAkyeti / vAkyasya gaGgAyAM ghoSa iti vAkyasya bhedaH gaGgAtIre ghoSa iti pAvanatvAdizAliAne gaGgAyAH tIre ghoSa ityAdyAkArako vibhedastasyetyarthaH / spaSTamanyat // 124 // tatrApyAgraheNa tArkikoktimAtrazraddhAjaDaM prati vispaSTatayAvazyaM vyaJjanAkhyaM vRttyantaraM vyutpAdayituM tatrAnyathApattiM sodAharaNAM vivRNoti-tathAceti / idaMhi yuktyantarasamuccayArthamavyayadvayam / 'udeti savitA' sUryaH udeti udayaM prApnoti iti vAkyazruteH niruktaM devadattAdyacaritaM yadvAkyaM tasya zravaNAdityarthaH / paraM anantaraM tattaditi te ca te zrotArazceti karmadhArayaH / teSAM yo vibhedo bhinnatvaM tenetyarthaH / nanu niruktasthale'pi zakyAdirevAstu zAvdavodha ityata Aha-zakyAderiyAdinA // 125 // nanu kimityasau zakyAdibhinna ityAzaGkAyAM tatsvarUpaM kathayastatra hetumAha-vyutthAtavyamityAdinA / priyAzleSAt priyAyAH yAvatstrIguNavaiziSTayena svaprItiviSayIbhUtAyAH svasundaryAH ya
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAhityasAram / [pUrvArdhe naca saMbhAvanaiveyaM natu nirNaya ityapi / zabdAnvayAdinA tatra zAbdatvesyaiva nizciteH // 127 // tato nimittAdibhidA siddhA dRSTidvayetarA / dhIraikagamyA vadane vyaJjanA ca smitadyutiH // 128 // AzleSaH AliGganaM tasmAt / iyaM hi lyablope paJcamI / svaramaNyAliGganaM vihAyetyarthaH / yadvA yathAzrutaivAstu pazcamI tathApi na kSatiH / khoyAliGganasakAzAdhutthAtavyam / zaucAdinityakarmArtha vyutthAnaM saMpAdanIyamityarthaH / kAntapakSe tu priyasya kharamaNasyeti vyAkhyeyam / itizabdaH zAbdabodhAnuvAdasamAptyarthaH / Adipadena adhyayanAyAdya vilambaH saMpanna iti tUrNa snAnAdi vidheyamityAdeH saMgrahaH / zatamanekavidhaH / nacAtrApi lakSyatvameva / vakturAzayasyaikavidhatvena tadbhinnanAnAvidhazAbdabodheSu tAtparyAnupapattirUpasya lakSaNAbIjasyAbhAvAditi bhAvaH / zeSaM spaSTameva // 126 // nanu niruktaprakAreNa tattadadhikAribhedAnAnAvidhAnubhavakathanaM yatkRtaM tatsaMbhAvanAmAtrameva natu tathA nirNetuM zakyaM, tena kathaM tatra zAbdatvaM yena tannirvAhAthai vRttyantaramavazyamaGgIkAryamityAzaGkayoditaH saviteti zabdazravaNa eva tattadadhikAriSu tathA tathAnubhavasyApratyakSavAttadabhAve tadabhAvAca tataH kimiti noktAnubhavanirNayazakyatA, yena tatra saMbhAvanAmAtratvena tannirvAhakavRttyantarAnaGgIkRtyApattiriti / samAdhatte-naceti / iyaM vyuttthAtavyaM priyAzleSAdityAdyanekAnubhavakalpanArUpA saMbhAvanaiva nizcayazUnyaikakoTikajJaptirevAstIti shessH|tu punaH nirNayaH nizcayaH na naivaasti| parabuddherapratyakSatvAdevaM nizcetuM kena zakyata ityarthaH / ityapi / itizabdaH pUrvapakSasamAptyarthaH / apizabdaH samuccayArthaH / evamapi naca vAcyamityavyAhRtyasaMbandhenaiva vaktavyamityarthaH / tatra hetumAha-zabdetyuttarArdhena / tatra niruktAnubhaveSu nizcite niItavAdityarthaH / tasmAdyu. kamevAtra vRttyantarakhIkaraNamiti tatvam / etena vastuto vyaJjanAyAM gaccha gacchasItyatra mA gA ityatrAsyAstAtparyamunnIyate saMbhAvyate vA natu mA gA iti nirNIyate iti kRtaM vRtyantareNeti maJjarIkAroktirapi parAstA / mamApi janma tatraivetyAdivAkyazeSAttatrApi tathA nirNayasyaiva dRSTatvAdityalaM pallavitena // 127 // evaM paramatanirAkaraNapUrvakaM vyaJjanAvRttau saMkSepato yuktijAtamupapAdya tAM tulyayogitayA nigamayati-tata iti / niruktayuktilakSaNahetubhya ityarthaH / hevantaramapyAha-nimitteti / AdipadAtphalAdeH saMgrahaH / nimittaphalA. dibhedenetyarthaH / tathAhi zaktigrahe tAvat vyAkaraNAdikaM tathA nAnArthakazaktI saMyogAdikaM ca nimittamiti prAgevoktam / phalaM tu tatra zakyArthabodha eva tallakSaNAyAmapi tAtparyAnupapattireva nimittamityapi lakSaNa eva tasyAH kathitam / phalaM tu tatra lakSyArthabodha eva / evaM vyaJjanAyAmapi nimittaM sahRdayaniSThavAsanAvizeSaparipAka evetyapi tadupakrame amandAnandadAyinIti padena,
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / padaM vAkyaM padArthazca vAkyArtho dhAturapyatha / sup tiG ca prAtipadikaM kAlo vacanameva ca // 129 // tathAcopasaMhAre'pi dhIraikamiti padena ca sUcitam / phalaM tu tatra vyaGgayArthabodha eva / evaMca sphuTa eva nimittAdibhedo vRttyantarAGgIkAraprayojaka ityAzayaH / pakSe dRSTidvayasya nimittamavalokanecchAphalaM tu rUpijJAnam / tathA smitadyutenimittaM priyadarzanAdiphalamapi romAJcAdiprasiddhameveti tatrApi yukta eva nimittAdibhedaH / dRSTIti / atra dRSTipadavAcyAbhyAM zakyalakSyajJAnAbhyAM lakSaNayA taddhetubhUtaM zaktilakSaNAkhyavRttidvayaM vivakSitaM tata itarAbhinetyarthaH / pakSe 'locanaM nayanaM netramIkSaNaM cakSurakSiNI / dRgdRSTI' ityamarokterlocanadvayabhinnetyarthaH / etAdRzI tthaa| dhIraiketi / dhiyaM buddhimIrayanti sUkSmatamArthe prerayanti te tathA taiH ekaM kevalaM gamyA prApyA dvayabhinnetyarthaH / sahRdayamAtravedyeti yAvat / pakSe rasikamAtra vijJeyetyarthaH / etAdRzI vadane bhASaNe tatratva. padAdAvityarthaH / pakSe mukhe / vyaJjanA etannAmnI pUrvoktalakSaNA tRtIyA zabda. vRttiH / tathA smitadyatiH smitasya mandahAsyasya dyuti: mukhavikAsaprasRtasUmadantakAntirityarthaH / siddhA nirvivAdAbhUdityanvayaH / atra dhIraikagamye. tyanena yadIyaM niruktayuktibhirvyaJjanAkhyA tRtIyA zabdavRttirasti tarhi ki miti tArkikacakravartibhirapi zitikaNThadIkSitAdibhirasau naiva svIkRtetyuktiH pratyuktA / teSAM dravyAdivicArAMze tathAtve'pi zabdAdivicArAdAvatathAtvAt / tatra vaiyAkaraNAdInAmeva paTutvAcca / ata evoktaM nAgojIbhailaghumaJjUSAyAM tallakSaNAdi sA ca vRttistrividhA / zaktilakSaNA vyaJjanA cetItyupakramya zaktila. kSaNayolakSaNAdikaM saprapaJcaM nirucya mukhyArthabAdhagrahanirapekSabodhajanako mukhyArthasaMbandhasAdhAraNaH prasiddhAprasiddhArthaviSayako vakrAdivaiziSTayajJAnapratibhAyudbuddhaH saMskAravizeSo vyaJjanA / ataeva nipAtAnAM dyotakatvaM sphoTasya vyaGgyatA ca ryAdibhiruktA / dyotakatvaM ca kvacitsamabhivyAhRtapadIyazaktivyaJjakatvamiti vaiyAkaraNAnAmapyetatsvIkAra AvazyakaH / eSA ca zabdatadarthapadapadaikadezavarNaraca. nAceSTAdiSu sarvatra tathaivAnubhavAt vakrAdivaiziSTayajJAnaM vyaGgayavizeSabodhe sahakArIti na sarvatra tadapekSetyanyatra vistara iti / atrAyaM prayogaH-vyaJjanAzabde zaktilakSaNAkhyavRttidvayabhinnA vRttirasti / caturaikagocarale sati tanimittAdibhinnanimittAdimattvAt / mukhe dRSTidvayabhinnasmitadyutivaditi / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya satyantam / tAvanmAtroktau brahmaNi sa iti samastamupAttam / tasmAttRtIyA vyaJjanAkhyA zabdavRttiH siddheti bhAvaH // 128 // evaM sopanyAsaM vyaJjanAvattimupapAdya na kevalamiyaM zabda eva tiSThati kiMvAdAvapi iti bodhayituM tatsthAnAnAM vakSyamANairbhedairAnantye'pi vyutpattisaukaryAya prasiddhAni tAni sNkssipyoddishti-pdmityaadicturbhiH| sasaMkhyaM padaM zrIrAma ityAdi, vAkya
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sAhityasAram / [pUrvArdhe api pUrvanipAtazca vibhaktiH kApi tddhitH| nipAtAzcAdayaH prAdyA upasargAstathaiva ca // 130 // sarvanAmAvyayIbhAva imnicprtyystthaa| AdhAraH karmabhUtAkhyo varNAzca racanAstathA // 131 // prabandhAzca kaviprauDhoktI raso vstvlNkRtiH| saMkarazcApi saMsRSTiriti digdRsthale'sti sA // 132 // abhidhAlakSaNAmUlatvabhidhAsau dvidhA ythaa| rAdhayA mAdhave'kAri svamukhAmRtabhadyutiH // 133 // sAmAnyato dvidhA vyaGgyamapi grddhaadibhedtH| satI vikasitA sadyaH prANezvaranirIkSaNAt // 134 // mastaM gataH savitetyAdi, padArthaH sItAkAntAdiH, vAkyArthaH sUryakartRkakhAdarzanakarmakagamanAnukUlavyAparavizeSAdiH, dhAturbhUprabhRtiH, suptiau prasiddhau / prAtipadikaM rAmetyAdi, kAlo bhUtAdiH vacanamekavacanAdi // 129 // cakracIvaramityAdau 'alpAntaraM pUrvam' ityAdizAstrasiddhazcakrapadasya pUrvanipAtaH prasiddha eva / vibhaktiH kApIti / atra kApItyayena 'kAlAdhvanoratyantasaMyoge dvitIyA' 'apavarge tRtIyA' ityAdizAstravihito vibhaktivizeSa ityarthaH / taddhitaH aGgakamityAdau kapratyayAdi: // 130 // imanic taruNimetyAdau prasiddhaH / AdhAra iti / adhivasati zivamauliM gaGgetyAdau prasiddha eva / varNAdikaM vane mUla eva sphuTIbhaviSyati // 131 // digiti / aSTAviMzatisthale // 132 // evaM nirdiSTasthAnAyAstasyAH sAmAnyato dvaividhyaM bodhayati-abhidheti / zaktimUlatvalakSaNAmUlavarUpabhedAbhyAmityarthaH / asau pUrvoktarUpA vyaJjanA / dvidhA dviHprakArA bhavatItyarthaH / ubhayarUpAMtAmudAharati saMkSepeNa yathetyAdinA krameNaikenaiva vaakyen| rAdhayA prasiddhayA, pakSe 'rAdhA vizAkhA' ityamarAdvizAkhayetyarthaH |maadhve lkssmiirmnne| zrIkRSNa ityarthaH / pakSe 'vaizAkhe mAdhavo rAdhaH' ityamarAdvaizAkhe mAsItyarthaH / sveti / svasyAH yanmukhaM tadeva amRtabhaH sudhAdIdhitiH tasya yA dyutiH nijavadanendukAntirityarthaH / pakSa khasyAH mukhamiva mukhametAdRzo yaH amRtabhazcandrastasya dyutiH vaizAkharAkAyAM vizAkhAkhyatArAnikaTavartitvena candrasya yuktameva tanmukhasvarUpamiti tatkaumudItyarthaH / akAri kaTAkSeNa tadIkSaNArtha kSaNaM tatsAMmukhyasaMpAdanena prasAritetyarthaH, pakSe, tadAnIM tasya pUrNatvAdvistAritetyarthaH / atra rAdhAmAdhavapadAbhyAmanekArthakatvenopamArthaprakRtopayuktazleSAtsUcitavizAkhAdau zaktimUlavyaJjanaiva / uktasthale zaktiniyAmakasayogAdyabhAvAt / tathA svamukhetyAdau tiryagavalokane jahallakSaNA tathA pratIyamAnaratau tanmUlA vyaJjanaiveti bhAvaH // 133 // atha vyaGgayArthamapi dvaividhyena saMkSipati-sAmAnyata iti / etena tadvistarastvagre bhaviSyatIti dyotitam / gUDhAdIti / AdipadAdagUDham / tadudAharati-satItyuttarArdhana krameNa
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ airAvataratnam 2] sarasAmodavyAkhyAsahitam / evaM sAdhAraNaH siddho vyaGgayArtho'yaM caturvidhaH / zattayAdimUlagUDhAdibhedAtsavyaJjako'pi ca // 135 // svotsAhastu phalatyeva zreyAMsi sakalAnyapi / aparNA'nyopadezAtki prApaikyaM preyaso'nizam // 136 // gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddabhre / zabdArthavivRtikaraNaM dvitIyamairAvatAbhidhaM ratnam // 2 // bAgvadeva / atra vikasiteti pade phullatvarUpapuSpadharmokteH padminItvena sugandhammitavatI babhUveti vyAyaM gUDham / prANezvareti pade tatsarvasvaM tvarUpaM vyaGgayamagUDhameveti tAtparyam / satyAdi niruktadizA svayamUhyAditi zivam // 134 // tataH subodhArtha niruktavyaGgayArtha saMpiNDIkRtya gaNayannupasaMha rati-evamiti / sAdhAraNaH sAmAnyaH / tena vakSyamANAstadvizeSAH santIti sUcitam / tatra hetumAha-zatyAdIti / zaktimUlagUDhAgUDhavyaGgayo lakSaNAmUlagUDhAgUDhavyaGgayo ceti caturvidhabhedasalAdityarthaH / 'sarveSAM prAyazo'rthAnAM vyaJjakatvamapIpyate' iti kAvyaprakAzakArikoktastasyApi vyajakatvaM vidhatte-sa iti / yoyaM cAturvidhyena saMprati nirdiSTaH sAmAnyato vyaGgayArthaH vyaJjaka iti na kevalaM vyaGgaya evAyaM kiMtu vyaGgayAntarAvadyotako'pItyarthaH / apiceti nipAtau samuccayAau~ / nacaivaM vyaGgyArthasyApi vyajakatve'navastheti zaGkayam / yAvadarthAnubhavAnyathAnupapattimAtrAdeva tathAtvasyeSTatvenAne dhAvanasyAnupayuktatvAt / tanmAyuktamevoktavyajakatvamiti tattvam // 135 // krameNa tamudAharati-sveti / idaM hi mAninIM rAdhAM prati bhagavapreSitadUtIvAkyam / akSarArthastu sphuTa eva / tasmAttadutsAhaM vinA madupadezo viphala eveti bhAvaH / atra phalatItyatra phalaniSTaparipAkapUrvakamadhurarasadAtRtvasya sotsAhe zaktimUlagUDhavyaJjanayA dhvananAtsa eva tvayA saMpAdya iti dyotanAdAyo vyaGgayo vyaJjakazvArthaH / saMpannaH evaM dvitIyapAde'pi zreyasAM sAGgatvasUcakasakalapumarthasAdhanA api caturvidhapumarthAH khotsAhaikasAthyA iti tanmUlAgUDhavyaJjanayA dyotanAttasmAttvayA na tadanAdarahetunAmAnena svArthadhvaMsaH kArya iti sUcanAdvitIyo'pi, tathA aparNeti padena tvayA niruktotsAhAtha paramaM tapaH kartavyamiti yo lakSaNAmUlagUDhavyaGgayArthavyaJjanAttenetaH paramahaM naivopadizAmItyaudAsInyasya yUcanAttRtIyo'pi tadvadaikyamityatrArdhAGgabhAktvapUrvakaniratizayAnandatvasya tanmUlAgUDhavyaJjanayA dhvananAttatastvamapi vimUr3havAsi yacchuSkamAneneTaksukhamapi tyajasIti dhikkAravyaJjanAdantyo'pi siddha ityAzayaH / arthaantrnyaaso'lNkaarH||136|| zabdeti / pakSe zabdo ghaNTAnAm / arthaH saMpat // 137 // iti airAvatAbhidhaM dvitIyaM prakaraNaM saMpUrNam /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdha indirAratnam 3 yoktA vyaJjakatA zakyAdyarthatrayyA iti kramAt / tatra vAdidazakaM nimittamadhunocyate // 1 // vaktopadezyaHkAkuzca vAkyaM vAcyo'nyasaMnidhiH / tathA prakaraNaM dezaH kAlazceSTeti tatkramaH // 2 // atha tRtIyaM prakaraNamArabhamANastasya prAktanaprakaraNena saha saMgatiM vaktuM taduktAMzaM saMkSepeNAnuvadati-yokteti / itizabdaH pUrvoktAnuvAdI / niruktarItyetyarthaH / yA kramAt anukrameNa zakyAdyarthatrayyAH zakyalakSyavyaGgayasaMjJakArthatrayasyetyarthaH / pakSe zakyaH kartumakartumanyathA vA kartuM zakyo dharmaH sa AdiH prathamo yeSAmetAdRzA ye arthAH puruSArthAH dharmArthakAmAkhyAsteSAM yA trayI tasyA ityarthaH / vyaJjakatA vyaGgavArthadyotakatA / uktA pratipAditetyarthaH / pakSe mokSAkhyasyAdvaitabrahmAtmatattvasya caramapuruSArthAtmakavyaGgayArthasya sUcakatA 'dharme sarva pratiSThitam' iti, 'rAtetuH parAyaNam' iti, 'prajAtiramRtamAnanda ityupasthaH' iti ca zrutyA kathitetyarthaH / kiM tenesata Aha-tatreti / niruktavyaJjakatAyAmityarthaH / vakreti / vakSyamANamityarthaH / pakSe zrotrAdInAM sarveSAmapIndriyANAM nimittalAvacchinnatvalakSaNakaraNatvasAdhAraNye'pi vakrapadena lakSaNayA rasanendriyasyaiva prathamagrahastu tadgolake rasanetaravAkvagAkhyendriyadvayasyApi sattvAditi bodhyam / tena jJAnendriyapaJcakaM karmendriyapaJcakaM cetyarthaH / nimittaM nimittatvAvacchedena pratyekaM nimittakAraNamityarthaH / adhunA adya tRtIyaprakaraNAvasare / ucyate kathyata ityarthaH / ayaM bhAvaH-pUrvaprakaraNe yacchakyAdyarthAnAmarthAntaravyaJjakatvamuktaM tatra kiMcinimittamasti na vA / nAntyaH / atiprasaGgAt / Aye tatkimekavidhaM bahuvidhaM vA / atye'pi kiM tatsamuccitamasamucitaM vetyAzaGkAyAM tatra vAdIni 'vaktRboddhavyakAkUnAm' ityAdikAvyapra. kAzakArikAdiprasiddhAni pratyekaM vibhinnAni daza nimittAni santIti tatkathanaM pratijJAtamiti / pakSe naca 'yacchrotreNa na zRNoti' ityAdizruteH / 'sukhamAtyantika yattadbuddhigrAhyamatIndriyam' iti smRtezca kathamindriyANAM dharmAdikartRkabrahmAdvaitarUpamokSavyaJjane nimittatvamiti vAcyam / yadyapi avidyAdhvaMsadvArA jJAnasyaiva sAkSAttadyaJjakatve'pi 'sarvApekSA ca yajJAdizruterazvavat' iti nyAyena dharmAdInAM cittazuddhyAdiparamparayA tayAne zrotrAdInAmapi dvAravarUpanimittatvasaMbhavAt / tenAtropamAtvena prakRtopayuktazleSo'laMkAraH // 1 // kiM tadi. ticettaduddizati-vakteti / upadezyaH saMbodhyaH 'kAkuH striyAM vikAro yaH zokabhItyAdibhirdhvaneH' ityamaroktaH kaNThadhvanervikAraH kAkuH vAcyaH pratipAdyaH padArthaH / anyeti / anyasya taTasthasya vaktRboddhavyetarapuruSasya saMnidhi kaTyam /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ indirAratnam 3] sarasAmodavyAkhyAsahitam / ayi kSIrodaputrI mInAveva tavekSaNe / ata eva purA mIno'pyabhUH kAmo'pi taddhajI // 3 // mayApi kriyamANe'pi pAdasaMvAhane'pi vaH / na nidrApagamo'dyApi kiM kUrmatanusaMskRteH // 4 // spaSTamanyat // 2 // atha krameNa dazabhirudAharaNairdazAvatAralIlAH saMkSepataH sUcayanprathamaM vaktanimittakamarthasya vyaJjakatvamudAharati -- ayIti / idaM hi bhagavataH suratAvasare lakSmIM prati bhASitam / ayIti komalasaMbodhane / tatredRzasyaivocitatvAt / kSIrodeti / idaM hi sAbhiprAyam / tatra nAnAvidhamatsyAnAM bhUrisattvAdityarthaH / ime tava IkSaNe tvadIye nayane mInAveva / matsyAveva bhavata ityarthaH / atra netre uddizya tatra zyAmatvacapalatvasarasatvatadAkAratvAdimatsyadharmasattvena tattAvidhAnAtkSIrasamudrotpannAyAstava yuktameva mInanayanAtvamiti bhAvaH / tenAtra bhagavato vaktRtvavazAttatsaundaryavarNanena svasya tasyAM ratiriti dhvanitam / anyasya vaktRtve tu noktavyaJjanasiddhiriti lakSaNasaMgatiH / tatraiva vyutpattidAyarthamudAharaNAntaramapyAha - ataevetyuttarArdhena / yato mannetrayomAnatvenAtisundaratvamasmAdeva hetorityarthaH / bho bhagavaMstvamityadhyAhAraH / etatpadatrayasya kaNThato'nuktyA tasyAM lajjAtizayaH prAgalbhyaM ca dyotyate / purA kRtayuge mIno'pyabhUH / paramezvaratvena svasya paramArthato nirAvaraNacidrUpatve'pi lokadRSTyA mInasvarUpadhAraNena mInavadAcaritamityarthaH / apinA manetrakSaNalobhAdbhavatA tiryaktvamapi svIkRtamiti svasyAM dhanyatvaM dhvanitam | anyathA prathamaM matsyarUpameva kuto vRtaM natvanyarUpamapi / tena tadrUpasya sundarataratvena mannetrayostathAtvaM bhavaduktaM yuktameveti bhAvaH / tatra helantaramapyastItyAha - kAmo'pIti / madano'pItyarthaH / apizabdena tasya bhuvanasundaratvaprasiddhiH sUcitA / tajI tadaGkito matsyacihnito yo dhvajaH so'syAstIti tathA / matsyAGkitadhvajo babhUvetyarthaH / etena svasyAM saundaryagarvitAtvaM vyajyate / kiMca mIno'pyabhUrityuktyA bhavataH sarvajJatvena mannetrayomAnatvasya madavApteH prAgeva jJAtatvAtsAjAtyaM vinA mahati kSIrAbdhau tadupalabdherdurlabhatvAttadarthameva bhavatA tathA kRtamityapi sUcitam // 3 // tata upadezyanimittakamarthasya vyaJjakatvamudAharati -- mayApIti / idaM hi nidroparame'pi ramAvinodArthaM nidrAmiSeNa nimIlitalocanaM zrInArAyaNaM prati tasyA vacanam | bho bhagavan, mayA trailokyasundaryAM lakSmyApi / etena svasyAM tasya suratoddIpanasAmagrI prAcurye sUcitam / tatrApi vaH yuSmAkam / AdarArthe bahuvacanam / pAdasaMvAhane'pi pAdayozca - raNayoH saMvAhanaM svapANipadmAbhyAmabhimarzanaM tasminnapi / anenoktasAmagrIsattve'pi tava mAninIlAdisattvaM cennityatRptasya mama kva nAma tvayyAsaktiriti yuktaiva nidretyuktiH pratyuktA / pratyuta saMnikarSAtizayAdukta sAmagrIdAmeva 7 73
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 sAhityasAram / [pUrvArdhe sarvasahA navoDhApi himhemaaclstnii| ahaheti svabhAvena varAheNoddhatA'vadat // 5 // tvagAdinaddhamaGgaM me nRhare kiM lihsyho| dazamasya rssyaivaasvaadaayetyjydvcH||6|| dhvanitam / tatrApi kriyamANe'pi natu kariSyamANatvena kathyamAne'pi / evaMca paramautsukyaM dyotitam / adyApi pANigrahamArabhya bhUritarakAle gate satyapItyarthaH / etena khAnurAgasya kSaNikatvaM vyudastam / evamapi nidrApagamaH vaH ityatrApyanukarSaNIyam / yuSmannidrAvirAma ityarthaH / kUrmatanusaMskRteH anupadameva samudramathane mandarAdridhAraNAthai dhRtakUrmAvatArasaMskArAdityarthaH / tajjAterhi nidrAdhikyasya loke prasiddhavAt / 'nindrAloH kamaThAkRterbhagavataH zvAsAnilA: pAntu vaH' iti zrImadbhAgavatoktezca yuktaiveyaM kalpanetyAzayaH / nAbhUtkimiti vitarke / tasmAditaH paraM vinodaM vihAya sapadi madIyakAmapUrtireva kartavyeti bhAvaH / tenAtra dhvanitAyAM zrIratau nimittamupadezyo bhagavAneva / anyathA tadasaMbhavAditi rahasyam / yathAvA madIye nItizatapatre-'tAruNyAropitaguNe sundarIbhrUzarAsane / namratvameva saMpAdya jagajjayati manmathaH' iti / atra rasAdikaM tu kAvyasAmAnyodAharaNavyAkhyAnoktadizA svayamevohyam // 4 // idAnIM kAkunimittakamuktavyaJjakalamudAharati-sarvasahati / idaM hi sAbhiprAyam / sarvasahanakartRtvena prasiddhApItyarthaH / navoDhA / pRthvyAtmikA nUtanodvAhitA dayitetyarthaH / etena vakSyamANakAko heturyotitaH / varAheNa kroDarUpiNA viSNune. tyarthaH / uddhRtAsatI dantAgreNodhvIkRtA satItyarthaH / evaMca vyathotkarSo'pi tatprayojaka iti sUcitam / khabhAvena navavadhUtvaprakRyetyarthaH / ahahetyavadat / niruktahetoH zokabhItyAdijanitadhvanivikArAtmakakAkvAkhyadharmAnvitAnahaheti ni. pAtasaMjJAnvarNAnakUjayadityarthaH / navavadhUvamevopapAdayaMstAM vizinaSTi-himeti / ayaM bhAvaH-yathA kAcinavoDhA tAvacchRGgAraracanaprAvaNyAbhAvAccAJcalyAccaikameva stanaM candanenAlepayati tadA tasyAzcandanalepAcchukla ekaH stano bhAtyaparastu gauratvAtpIta eva, tadvadiyaM himAcalasya zuklatvAddhemAcalasya pItatvAcobhayorapi paramakaThinatvAttatstanIlena yuktaiva navavadhUriti / atroktakAkvAkhyanimittena khasyAM sarvasahAtve'pi taddantakSatAsahiSNutayA saukumArya dhvanitam / yathAvA gItagovinde-'vipulapulakapAlisphItasItkAramantarjanitajaDimakAkuvyAkulaM vyAharantI / tava kitava vidhAyAmandakandarpacintArasajaladhinimagnA dhyAnalagnA mRgAkSI' iti // 5 // tato vAkyanimittakaM niruktavyaJjakatvamudAharati-nRhare iti / idaM hi pUrvArdhAtmakaM hiraNyakazipuM hatvA paramabhakta prahlAdaM khAGke saMsthApyopAdhinaisargikatvAtpremNA tadaGgAni jihvayA lihantaM bhagavantaM prati tadvAkyam / ayi nRhare, tvaM tvagAdinaddhaM lagAdibhizcarmAdibhirdhAtubhirnaddha niba*
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ indirAratnam 3] sarasAmodavyAkhyAsahitam / dakSiNAzAsamAyAtaH sadA sNymnaagrnniiH| phullanIlotpalazyAmaH kAmaM bhUmApi vAmanaH // 7 // dvamityarthaH / etAdRzamapi me ajhaM zarIraM mastakAdigAtramitiyAvat / 'aGgaM gAtrAntikopAyapratIkeSu pradhAnake' iti vizvaH / aho ityAzcarye / kiM lihsi| bhUyaH svarasanayA kimityAkhAdayasIvetyarthaH / niruktadhAtumAtramayatvenaitasyAtyantajugupsitatvAnnedamasya paramapremNA govatsanyAyena lihanaM nityAnandaikarasasya lakSmIvilAsasya bhagavato bhavato'styucitamiti tAtparyam / tataH zrInRsiMhaH kiM lihasIti prahAdapRSTamuktAGgAkhAdanaprayojanamAha-dazamasyetyAdinA / dazamasya zRGgArAdinavarasApekSayA dazamasaMkhyAkasyetyarthaH / rasasya bhaktisaMjJakasyetyarthaH / vakSyati ca-'rasaM bhaktyAkhyamapyAhurbhaktAH zANDilyavartmagAH' iti / pakSe madhurAderityarthaH / evakAreNa prayojanAntaravyudAsaH / ayamAzayaH-aye prahlAda, yattvayA pRSTaM bho nRhare, tvagAdisaptadhAtumayaM madaGgaM kasmai prayojanAya lihasIti, tatredamuttaram-tava sthUlamapi zarIraM hRdgatabhaktyudrekAtsarvadA romAJcAdisAkhikabhAvavattvena bhaktirasamayameveti tadAkhAdanArthameva tallihAmi na tvanyaprayojanArthamiti / itIti / niruktA vAk bhagavataH prahlAdaM prati pratyuttararUpA vANItyarthaH / ajayat / nikhilazabdabrahmato'pyutkarSaNAvartadityarthaH / atra prahlAdabhakteranupamamahimatvaM vyaGgyam / taca niruktavAkyanimittakameva // 6 // atha vAcyanimittakaM tadudAharati-dakSiNeti / idaM hi zukrasya bali prati sUcakaM vacanam / ayaM sadA saMyamanAgraNIrapi kAmaM bhUmApi yataH dakSiNAzAsamAyAtaH ataH kAmaM phullanIlotpalazyAmaH vAmanazca babhUvetyanvayaH / he bale, ayaM purovartI natu parokSaH, sadA nirantaraM natu kSaNamAtram , saMyamanAgraNIH saMyamaya. nti niyamayanti indriyANIti saMyamanAH yoginasteSAM madhye agraNImukhya ityarthaH / pakSe saMyamayati zikSayati pApiSThAniti saMyamanaH yamastasyAgraNIH purovartI dUta ityarthaH / etena lokadRSTyAyaM yogIndro'pi tava sarvakhApahArakatvAtkAla eveti dyotitam / evamapi kAma atyantaM bhUmApi / 'yo vai bhUmA tatsukham' iti chA. ndogyazruteH 'bhUmA saMprasAdAdadhyupadezAca' iti zArIrakasUtrAcca advaitAnandaikarasaH paramAtmApItyarthaH / etenAsya sAdhanAvasthaiva vartate natu phalAvasthApItyuktiH parAstA / tathAca vastuto'yaM paramAtmApi lIlayA saguNatve'pi sakalayogIzvaracakravartIti nivRttisAmagrIpauSkalyaM dhvanyate / yataH hetoH dakSiNAzAsamAyAtaH dakSiNAyAH yajamAnadattavittAdeH yA AzA bhAvISTAnusaMdhAnAtmikA manovRttistayA samAyAtastvadyajJavATa prati samyak prAptaH / pakSe dakSiNadiksakAzA dAgata ityarthaH / ataH hetoH kAmaM ityuktArtham / phulleti / vikacendIvaraH nIla: vAmanaH kharvazca babhUvetyarthaH / uktarUpasyApi niruktAzayA kAlimA nIcatA ca saMpanneti bhAvaH / atroktakAlatvavyaJjanaM pratipAdya vAmananimittakameva
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [pUrvArdhe tarpitApi mayA meyaM ksstrstriinetrvaaribhiH| punastadvIjapAdaiH sA pratyahaM tApyate bata // 8 // svahantuzcApi nirbhaGgaM vizAyaiva smaro'karot / sItAbhUdhanuSI kottigunnsaamraajyshaalinii,||9|| mAkandagandhamAdhurya milindAnandamandiram / kalindanandinImandAnilaM vRndAvanaM hare // 10 // tasmAttvayAsmai na kimapi deyamityAzayaH / vittAzA hi mahato'pi lAghavahe. turiti tatprAgabhAvaparipAlakaM tadeva rakSaNIyamiti // 7 // evamanyasaMnidhinimittakaM tadudAharati-tarpiteti / idaM tu digvijayamekaviMzativAraM bhUmeH kSatrazUnyatvakaraNena saMpAdya kvacidgaGgAtIre madhyAhne sthitasya parazurAmasya kaMcinikaTavartinaM muni prati bhASitam / bho munIndra, mayA mahAmahimnA bhArgavarAmeNa / etena garvAtizayaH sUcitaH / iyaM pratyakSamA pRthvI kSatrastrInetravAribhiH yAvatakSatriyadayitAzrubhiH tarpitApi tRptiM niitaapi| shiitliikRtaapiityrthH| bateti khede| sA pUrvoktavizeSaNaviziSTA pRthvI tadvIjapAdaiH tasya kSatriyakulasya yadvIjaM sUryAkhyaM nidAnaM tasya pAdaiH kiraNaiH / atra pAdapadAtparamAsahyatvaM dhvanitam / punaH anantaraM pratyahaM natu kSaNamAtraM tApyate / saMtaptIkriyata ityarthaH / tasmAdanena bhAnunA sAvadhAnena bhAvyamiti bhaavH| atrAnyasya sUryAbhitaptabhUbhAgAbhidhasya taTasthasya saMnidhAnAditaH paraM taM prati svaroSaviSayatvaM dyotitam // 8 // tataH prakaraNanimittakaM tadudAharati-svahanturiti / smaraH kAmaH svahantuH madanAntakasya zabhorityarthaH / cApanirbhaGga kodaNDakhaNDanaM vijJAyaiva jJAtvaiva / atraivakAreNa rAmasya svazatrorapi dhanurbhaJjakatvenAtyantamajayyatvAttadupekSAnahatvena tajayasA. magrIsaMpAdanapravRttI kAme drutavaM vyajyate / sItAbhrUdhanuSI jAnakIbhrukuTidvayasUcakaM dvivacanam / koTIti / koTayaH asaMkhyA ye guNAH paramollAsenoccatvAdayaH pramodAdyavadyotakAstairyatsAmrAjyaM sarvAdhikyaM tena zAlinI zobhamAne ityarthaH / pakSe koTIstadagrabhAgAnprAptau yau guNau pratyaJce tAbhyAM yatsAmrAjyaM tena zAli. nI ityarthaH / etAdRze akaroccakAretyarthaH / atra sItAyAH zrIrAmaviSayakarativyaJakapramodaH prakaraNena dhvanyate // 9 // atha dezanimittakaM tadudAharatimAkandeti / idaM hi zrIkRSNaM prati rAdhikAvAkyam / he hare, idaM vRndAvanaM saMprati mAkandagandhamAdhurya mAkandAnAmAmrANAM yo gandhaH tatkusumagandhastena mAdhurya yasmiMstat / AmrasaurabhyaramyamityarthaH / AmrakusumasaurabhyasyApi miSTatvena tatsaMpaLadutavanasyApi tathAvamiti tAtparyam / ataeva milindAnandamadiraM milindAH bhramarAsteSAM ya AnandaH harSastasya mandiraM sthAnamityarthaH / evaM coktavizeSaNAbhyAM pArthivazobhAbharo dhvanitaH / athApyaM vAyavIyaM ca tamAha-kalindeti / kalindanAmA kazcitparvataH tasya nandinI yamunA tatsaMbandhI yaH mandAnilaH
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / adya jijJAsubhirbrahmadhyAnameva niSevyatAm / iti darzayituM nUnaM buddho yogozvaro'bhavat // 11 // ito mlecchocchaladraktasiktaM digdantimaNDalam / iti nandakanirdezo 'vatAdavirataM sataH // 12 // indirAratnam 3] 77 mantharasamIraH sa yatreti tathA / etAdRzamastIti zeSaH / tasmAdidaM vasantaikAntAdinikhiloddIpanavibhAvasAmagrIyuktatvenAtiramaNIyaM vilAsasthalamato'tra ramasva mayA sahAdhuneti bhAvaH / atra hare iti saMbodhanAnmanmathavyathAharaNanipuNatvaM dhvnitm| tathA milindeti padena bhramaravattavApi kRSNatvAttvatsukhanidAnamidaM sthAnamiti sUcitam / evaM kalindanandinIpadenApi tadvadvRSabhAnunandinyAH mama saMbandhi mandAnilatulyasaMcAracArutaramityato'pi tathAstIti dyotitam / tenAhaM pitRgRhavAsinyeva saMpratyasmi natu zvazuragRhavAsinIti yathecchakrIDAyAmavasarabAhulyaM vyajyate / atra dezanimittakamevedaM rAdhotkaNThAvyaJjanamiti hRdayam / yathAvA kAvyaprakAze - 'uddezo'yaM sarasakadalI zreNizobhAtizAyI kuritaramaNIvibhramo narmadAyAH / kiMcaitasminsuratasuhRdastanvi te vAnti vAtA eSAmagresarati kalitAkANDakopo manobhUH' iti // 10 // tataH kAlanimittakaM tadudAharati--adyeti / kaliyuge ityarthaH / jijJAsubhiradvaitAtmatattvaM jJAtumicchubhirmumukSubhiriti yAvat / brahmadhyAnameva brahmaNaH saccidAnandAdvaitAtmavastunaH dhyAnaM tatra 'pratyayaikatAnatA dhyAnam' iti pAtaJjalasUtroktalakSaNamukta - lakSaNe brahmaNi vijAtIyapratyayazUnyasajAtIyapratyayapravAhIkaraNamevetyarthaH / avadhAraNamatra 'pArtha eva dhanurdharaH' ityAdivadanyayogavyavacchedakameva / tena karmAdisAdhanAntarapratyAkhyAnaM phalitam / niSevyatAM nitarAM sevanIyamityarthaH / kalau dravyAdizuddhyasaMbhavenAgnihotrAdikarmaNAM sAGgatvAsaMbhavAttattvAnusaMdhAnameva mumukSubhiH sarvadA kartavyamiti bhAvaH / nUnaM nizcitam / buddhaH buddhAvatAraH yogIzvaraH yogIndraH tasyoktarUpatvena yogasAdhane svaprayojanAbhAve'pi lokAnugrahArthameva svayaM tathAnuSThAnaparo babhUveti bhAvaH / tasmAtkalAvadyAdvaitAtmacitanaM vinA nAnyA gatiriti kAlarUpanimittena vyajyate / naca kRtAdAvapyetadeva jijJAsUnAM sAdhanamiti vAcyam / 'tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA - 'nAzakena' iti 'sarvApekSA ca yajJAdizruterazvavat' itica zrutisUtrAbhyAM karmAdervihitatvena tadAnImuktadhyAnAdisadbhAvena teSAM sAGgatvasaMbhavAt / tasmAdyuktamevoktadhyAnaM saMpratIti dik // 11 // idAnIM ceSTAnimittakaM tadudAharati- ita iti / idaM hi bhagavan, itaH paraM kalAvatra paramonmattAnAM sarvatra prasRtAnAM mlecchAnAM kathaM kSayo bhaviSyatIti pRcchantaM kaMcinnAradAdyanyatamabhaktaM prati bhagavato vaca - nam | bho bhakta, mlecchocchaladraktasiktaM digdantimaNDalaM itaH bhaviSyati iti nandakanirdezaH / sataH avirataM avatAditi saMbandhaH / mlecchAnAM yavanAdInAM
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... sAhityasAram / . [ pUrvArdhe gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddabhre / arthavyaktinimittaM tRtIyamidamindirAvhayaM ratnam // 13 // .. iti tRtIyaratnaM smaaptm| ucchalat zastraprahAreNa yuddhe zirazchedAdikAle udgamat yadraktaM rudhiraM tena siktaM siJcita etAdRzaM dizAM prAcyAdyaSTaharitAM ye dantinaH airAvatAdayo gajAsteSAM maNDalaM cakavAlamityarthaH / itaH anena purovartinA khaDgavizeSeNetyarthaH / bhaviSyati syAt iti niruktaprakareNa nndknirdeshH| 'zaGkho lakSmIpateH pAJcajanyazcakraM sudarzanam / kaumo. dakI gadA khago nandakaH' ityamarophernandakAkhyasya khaDgasya nirdezaH karADalyA pradarzanaMsa tAvat avirataM nirantaraM sataH sAdhUna avatAdrakSavityarthaH / anena nandakenAhaM zIghrameva mlecchAnnirmUlayiSyAmIti pratijJApuraHsaraM karAGgulyA nikaTavartinandakanidarzakaH paramezvarakartRkazceSTAvizeSaH paNDitAn sarvadA pAkhiti kavikartRkamAzI:prArthanaM maGgalArthameva prakaraNasamAptAvastIti tattvam / atra mlecchocchedane bhagavatA kAlAntare kalkyavatAreNa vidhAsyamAne zIghratvapratijJayA sAMprataM pRcchakabhaktAzvAsanavyaJjanaM tAvaditaHpadadyotitaceSTAnimittakameva bodhyam / kiMca ayi kSIrodaputri, me ityAdiSu dazasu vakrAyudAharaNeSu krameNa 'zRGgAraH karuNo bhItibhaktiradbhuta eva ca / raudro vIrazca hAsazca zAnto bIbhatsa ityamI' / iti daza rasA jnyeyaaH| yathAvA kAvyaprakAze-'mukhaM vikasitasmitaM vazitavakrima prekSitaM samucchalitavibhramA gatirapAstasaMsthA matiH / uro mukulitastanaM jaghanamasaMbandhoddharaM batenduvadanAtanau taruNimodgamo modate' iti / 'dvAropAntanirantare mayi tayA saundaryasArazriyA prollAsyoruyugaM parasparasamAsaktaM samAsAditam / AnItaM purataH ziroMzukamadhaH kSipte cale locane vAcastatra nivAritaM prasaraNaM saMkocite dolte'| itic| kiMcAtra pratyekaM zakyAdInAM trayANAmapyarthAnAM vyaJjakatvamUhyamiti / evaM vaktaboddhavyavaiziSTayAdibhedabhinnAni yadyapyanekAni santi nimittAntarANi tathApyanatiprayojakatvAdgauravabhayAca nodAhRtAni / apicoktavakrAyudArahaNeSu kvacidanyodAharaNatApi saMbhavettathApi khArasikAprAdhAnyAdeva tattadudAharaNatvAbhidhAnamiti rahasyam // 12 // upasaMharati-gokSIreti / atheti / athaiH zakyAthairyA vyaktirvyaJjanA tasyAH nimittAni yasmiMstat / pakSe artho dhanaM tasya vyaktau prAkaTye nimittam / indireti / indirA lakSmIriti AhvayaH nAma yasya tattathA / zeSaM tvatirohitArtham // 13 // iti khakRtasahityasAravyAkhyAyAM sarasAmodasamAkhyAyAM tRtIyaprakaraNaM saMpUrNam / 1 aMsabandhena avayavAnAM dRDhabandhena uddhuraM vilakSaNaratiyogyam / yadvAMsabandho ratibandhavizeSastatra yogyamiti kaavyprdiipodyotkaaraaH|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamvuratnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam ___ dakSiNAvartakaMmburatnam 4 prAsaGgika samApyaivaM dhvanibhedAnatha bruve / sarasaiH padavinyAsairupAgama iva zriyaH // 1 // pUrvaprakaraNena sahAsya sAMgatyamAha-prAsaGgikamiti / ahamityadhyAhAryam / zriyaH lakSmyAH upAgama iva upa viSNusamipe AgamaH vilAsArthamAgamanaM tadvadityarthaH / pakSe vasanabhUSaNAdiracanaprakAreNetiyAvat / prAsaGgika prasaGge bhavaM prAsanikam / smRtasyopekSAnahatvalakSaNaprasaGgaprAptamityarthaH / samApya samApti niitvetyrthH| tathAhi prakaraNe tAvatkAvyasya prayojanaM lakSaNaM svarUpabhedo hetuzca sodAharaNamuktastatra tallakSaNe nirdoSazabdArthaguNavattvopakSepAcchabdArthasvarUpeNa smRtaM taditaraNadvitIyaprakaraNe prapaJcitaM, tatra zakyAdyarthAnAmapi vyaJjakatvamabhihitaM, tatra nimitajijJAsAyAM tAni sodAharaNaM tRtIyaprakaraNe kathitAnIti prathamaprakaraNottaraM madhye yatprasaGgaprAptamarthajAtaM tatparisamApyeti bhAvaH / pakSe prakRSTaH prAthamikatvena nirupamo yaH saGgo bhagavatsurataprasaGgaH tatra yogyatvena bhavaM svazarIrAlaMkaraNaM samApya samyaksaMpAdyetyarthaH / atha avyayAnAmanekArthatvena pratibandhakIbhUtaziSyajijJAsAnivRttau satyAmavazyavaktavyatvamavasara iti tarkaprakAzoktAvasarasaGgatyetyarthaH / evaMca tatra nirdoSeti pUrva kRte kAvyalakSaNe taduttaraM tadbhedA eva vaktavyAH paraMtu tatra pratibandhakIbhUtAH ke te zabdAdaya iti kathaMvA teSAM vyaJjakatvaM kAnica tatra nimittAnIti ziSyajijJAsA jAtA tannivRtau satyAmiti yAvat / anantaraM 'vanibhedAn dhvanisaMjJakottamottamatvena prathamaprakaraNoktasya kAvyasya bhedAnityarthaH / pakSe maJjIrama ziJjitabhedAnitiyAvat / sarasaiH zRGgArAdirasayuktaiH, pakSe gajavat samadaM mandaM ca haMsavatsavilAsaM sollAsaM ca gativazAdAlambanoddIpanavibhAvAtmA yaH zRGgArAkhyo rasastena sahitairityarthaH / etenAtra rasavicAraprAcurya, pakSe lakSmyAM nirupamacAturya sUcitam / etAdRzaiH padavinyAsaiH subantAdipadaracanaiH, pakSe padayozcaraNayorye vinyAsAH sthApanavizeSAstairityarthaH / bruve vacmItyarthaH / nacedaM zRGgArAlambanavibhAvAderapi zRGgAratvakathamanucitamiti zaGkayam / tasya taddhetu. tvena lAgalaM jIvana miti tayaktatamatvAt / kiMcAtra granthakRtA khasya lakSmyupAgamopamAnapradAnAdgarvite evAyamiticenna / evaM cettenAhaMpadavinyAso mUle kimiti na kRta iti praznasaMbhavAt / tasmAttadaprayogAtpratyutAmAnitvameva / tena khasmin 'vanitamiti zyeyam / lakSmyupAgamopamAnapradAnaM tu prAktanaprakaraNasyendirAkhya. ratnalAbhidhAnAtkAvyaguNAvahameva / zavdAdivicArasya tatprAsaGgikasya ca pUrvaprakaraNayoH siddhatvAdadhunA kAvyalakSaNAnusAreNa doSAdinirUpaNAvasara eva tathApi dharmijJAnAyaivaM / atropamAnadhvanitaH zRGgAro rasaH / upamAlaMkAraH / guNAdikaM tUktadizA svayamevohyam // 1 // nanu ko'sau dhvanirityAkAGkSAyAM prathamaprakaraNoktatvena
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 sAhityasAram / [ pUrvArdhe uttamottamakAvyAkhyo yo dhvaniH prAgudAhRtaH / asaMkhyAto'pyasau zaktilakSaNAmUlato dvidhA // 2 // yatrAnyaparameveSTaM vAcyaM sa prathamo mataH / avivakSitavAcyAkhyo dvitIyo'pi vipazcitAm // 3 // raso vastvapyalaMkAra iti bhedAtridhAdimaH / tatrAlakSyakramavyaGgayo rasasaMzo dhvanirbhavet // 4 // vastvalaMkArasaMjJaiau tu lakSyavyaGgyakramau matau / zabdArthazaktimUlatvabhedAttau dvividhau punaH // 5 taM smArayati -- uttamottameti / nanu tasya tu tvayA tatraiva nAnAbhedyuttamo - ttamamityanenAsaMkhyatvapratijJAnAtkathamadhunA tadbhedakathanapratijJAnaM yujyata ityata Aha- asaMkhyAto'pIti / apinA vyutpattisaukaryAya keSAMcideva tadbhedAnAmadya kathanaM pratijJAtaM natu nikhilAnAmapIti svAzayaH sUcitaH / nanvevamapi na nistAraH katipayAnAM tadbhedAnAM tu prAgeva dvitIyaprakaraNe abhighAlakSaNAmUlatvabhidAsau dvidhA yathetyAdinA vyaJjanAdibhedoktyAbhihitatvAditicenna / vizeSabidhAnArthaM tayorevAtrAnUdyatvAdityAzayena zaktIti // 2 // evaM pratijJAtadhvanibhedAnvaktuM tamanUdya tadvaividhyaM kathitam / adhunA dvividhasyApi tasya krameNa tAntrikaM saMjJAntaramAha - yatreti / prathamaH zaktimUlo dhvaniH / iSTaM vaktumiSTam / anyaparaM vyaGgayaniSThaM vAcyaM vAcyArthajAtaM yatra sa tathA / avivakSiteti / avivakSitaM vaktumaniSTaM vAcyaM yatra sA AkhyA saMjJA yasya sa tathetyarthaH / etAdRzaH dvitIyo'pi lakSaNAmUladhvanirapi vipazcitAM pUrvAcAryANAM mataH saMmato'stItyanvayaH / taduktaM kAvyaprakAzakArikAkAraiH - 'vivakSitaM cAnyaparaM vAcyaM yatrAparastu saH' iti / 'avivakSitavAcyo yaH' iti ca etatsaMjJAdvayaM kramAdabhidhAlakSaNAmUladhvanyoreveti taTTIkAdAveva spaSTam // 3 // tatrApi zaktimUlasya vivakSitAnyaparavAcyAkhyasya dhvaneH punastraividhyaM rasAdibhedAdvidhatte - rasa iti / taduktaM rasagaGgAdhare'dvividho dhvanirabhidhAmUlo lakSaNAmUlazca / tatrAdyastrividho rasavastvalaMkAradhvanibhedAt' iti / tatra zaktimUlasya vivakSitAnyaparavAcyAkhyasya rasadhvaneH prAgvadeva tAtrikIM saMjJAM vidhatte - tatreti / alakSyeti / na lakSyata ityalakSyaH ajJeyaH kramo yasya evaMrUpo vyaGgayo yatra sa tathA / ayaM bhAvaH - -- vibhAvAnubhAvavyabhicAribhAvaiH paripuSTaH sthAyIbhAva eva rasa ityasti kramaH / uktaM hi - 'vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyIbhAvo rasaH smRtaH' iti / paraMtu sa yatra kAvye vyajyamAnasya rasasya paripoSAtkAryakAraNayorbhedAvabhAsAvabhAvAnnaivAnubhUyate spaSTataraM tAdRzasya rasadhvanyAkhyasya kAvyasyAlakSyakramavyaGgaya iti saMjJA yaugikyanvarthikaiveti // 4 // evaM vastvalaMkArAkhyayoH zaktimUlayorvivakSitAnyaparavAcyayordhvanyorapi tadviparItAM saMjJAM vidhatte - vastviti / lakSyaH vyaGgayasya rasasyAparipoSAtkramaH kArya
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / dvidhAntyo'rthAtare vAcyasaMkramAcca tirskRteH| ityete sapta sAmAnyA dhvanibhedAH svarA iva // 6 // sItArAmau samudvAhe svedAmbukaNikAnvitau / kiMcittaraGgitApAGgau ratyanaGgAviveGgataH // 7 // kAraNabhAvakramo yayostau tathetyarthaH / taduktaM kAvyaprakAzakArikAkAraiH-'ko'pyalakSyakramavyaGgayo lakSyavyaGgayakramaH paraH' iti / vivRtaM caivameva taTIkAdau rasagaGgAdhare caapi| vistarabhayAttu mayAtra diGmAtramevodAhiyata iti / tatrApi punarimA zaktimUlau vivakSitAnyaparavAcyAkhyau lakSyavyaGgyakramasaMjJau vastvalaMkArAbhidhau dhvanI zabdArthazaktimUlatvabhedena dvividhAvityAha-zabdArtheti / taduktaM rasagaGgAdhare - 'arthasaMlakSyakramadhvanirnirUpyate / sa ca tAvadvividhaH / zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti' iti // 5 // evaM kramaprAptasyAvivakSitavAcyAkhyasya lakSaNAmUladhvanerapi dvaividhyaM vidhatte / antyaH lakSaNAmUlaH / taduktaM kAvyaprakAzakArikAsu-'tatra vAcyaM bhavevanau / arthAntare saMkramitamatyantaM vA tiraskRtam' iti tiraskRtervAcyAtyantatiraskArAdityarthaH / tadayaM saMgrahaH-'zaktimUlo viva. kSitAnyaparavAcyo'lakSyakamavyaGgayo rasadhvaniH // 1 // , zaktimUlo vivakSitAnyaparavAcyo'pi zabdazaktimUlo lakSyavyaGgayakramo vastudhvaniH // 2 // , zaktimUlo vivakSitAnyaparavAcyo lakSyavyaGgayakramo'rthazaktimUlo vastudhvaniH // 3 // , zakimUlo vivakSitAnyaparavAcyo'pi zabdaikazaktimUlo lakSyavyaGgyakramo'laMkAradhvaniH // 4 // , zaktimUlo vivakSitAnyaparavAcyo'pyarthaikazaktimUlo lakSyavyaGgyakramo'laMkAradhvaniH // 5 // , lakSaNAmUlo vivakSitavAcyatvenArthAntarasaMkramitavAcyo dhvaniH // 6 // , lakSaNAmUlo'vivakSitavAcyatvenAtyantatiraskRtavAcyo dhvaniriti // 7 // , upasaMharati-itIti / kharA niSAdAdyAH // 6 // eteSAM saptAnAmapi dhvanInAM krameNodAharaNAnyAha / saptakANDarAmAyaNArthamapi saMkSepataH kathayan sItArAmAvityAdisaptabhiH / tatredaM zaktimUlasya vivakSitAnyaparavAcyasyAlakSyakramavyaGgayasya rasadhvanerudAharaNam / sItArAmau jAnakIjaganivAsau samudvAhe 'vivAhopayamau samau / tathA pariNayodvAhopayAmAH pANipIDanam' ityamaroktarvivAha ityarthaH / samyaktvaM ca sarvasadguNapUrNatvameva / ataeva kiMcittaraGgitApAGgau kiMcit ISat / etenobhayorapi kulInatvAllajjAtizayo vyajyate / saMjAtAstaraGgA iva kanInikAsaMcAreNa taraGgA yeSu tAdRzA apAGgAH netrAntAH yayostrI svalpaM parasparaM kaTAkSazAlinAvityarthaH / etena anyonyasaundaryarAgAtsAdarAvalokanAbhilASo dhvnitH| ataeva khedAmbukaNikAJcitau khedo dharmastatsaMjJakaM yadambu udakaM tasya yAH kaNikAiva kaNikAH sUkSmabindavastairaJcitau / pUjitAvityarthaH / udvAhe tAvadakSatAroMpaNaM prasiddhameva / etayostu pANigrahaNAtprAgevAntaHpaTApasAraNakSaNe dharmajalamauktikakaNikAbhireva tatsaMpannamityaJcitapadena dyotitam / etAdRzau santau ratyanaGgA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / - [pUrvArdhe " vanaM gantuM samudyuktaM pati jnknndinii| kaTAkSaiH pUjayAmAsa nIlotpaladalairiva // 8 // viva ratimadanAviva iGgataH parasparaM mandasmitAdiceSTAM kurvAte ityarthaH / ayaMbhAva:sItAyAstAvadbhagavato rAmacandrasya prAthamikadarzanavazAdubhayoH saundaryotkarSAcca sAdarAvalokanecchAyAM satyAmapi lajjApAravazyAdantaHpaTApasAraNottarameva kiMcikaTAkSacchaTAbhiranyonyamavalokya 'stambhaH khedo'tha romAJcaH kharabhaGgo'tha vepathuH / vaivarNyamathupralaya ityaSTau sAlikAH smRtAH' iti rasataraGgiNIkArodAhRtabharatavacanoktakhedAkhyasAtvikabhAvasaMpannau santau zrIsItArAmAkhyau daMpatI ratismaravadarasmeraM kuruta iti / atra ratismarayorupamAnaM tu nirukkakAle niruktavyApArakaraNa eva na tu saundaryAze'pi / tenAnayorlokottarasundaratvaM sUcitam / evaMcAtra sItArAmAkhyAlambanavibhAvena pariNayAkhyoddIpanavibhAvena khedAkhyasAtvikabhAvena kiMcitpadadyotitavrIDAkhyavyabhicAribhAvena taraGgiteti kaTAkSAnubhAvena ca paripuSTo ratItyAdinA smitAdiceSTAvizeSAMzopamAnena dhvanito ratyAkhyaH sthAyIbhAva eva zRGgArarasaH sUcitaH / tasmAniruktarasadhvaneniruktasItAdizabdazaktimUlatvAdvAcyArthAnAM sarveSAmatroktavyaGgayArthamAtraparatvena vivakSitatvAduktavibhAvAdInAM vyaJjakAnAM tathA vyaGgayasyoktarasasyAtra paurvAparyakramasattve'pi tasya kAlasaumyAdinA durlakSyatvenAlakSyakramavyaGgayatvAdudAhRtapadye niruktarasadhvanitvalakSaNasamanvayaH / kiMceha vAcyA pekSayA niruktavyaGgayasyaiva caturacamatkArakAritvena prAdhAnyAtprAguktalakSaNottamottamakAvyAkhyadhvanitvaM bodhyamiti dik / utsukAvevAtra nAyikAnAyakau / saMbhogaH zRGgAraH / pUrNopamAhetuparikarAdayo'laMkArAH // 7 // atha tameva vastudhvanitvena lakSyakramavyaGgathaM tatrApi zabdazaktimUlamudAharati-vanamiti / janakanandinIti sAbhiprAyam / janakaM videhaM nandayatIti tthaa|'abhyN vai janaka prAptosi' iti zruteH zrImadyAjJavalkyAkhyayogIndracakravarticUDAmaNeH sakAzAdabhijAtatattvaviyo'pi sIradhvajAkhyaH pitA yAmeva duhitaraM prApyAnandI bhavati sA vaidehiityrthH| etena zIlapauSkalyaM dhvanyate / ataeva vanaM gantuM samudyuktaM pitRpratijJAparipAlanArtha bharatAya rAjyaM datvA daNDakAraNyamabhijigamiSumityarthaH / etAdRzaM patiM 'dhavaH patiH priyo bhartI' ityamarAtkhapriyaM zrIrAmamityarthaH / kaTAkSaiH tiryagavalokanaiH, natu mA vihAya kathaM gacchasIti roSAtsaMmukhaM krUradRSTayeti bhAvaH / tatrApi nIlotpaladalairiva pUjayAmAsa natu kevalaM vyalokayadityarthaH / vanaM prati prasthAnAvasare maGgalArthe pUjanasyaucityAtkaTAkSANAM ca sarasatvakomalatvanIlakAntimattvAdisAdharmyaNa nIlotpaladalatulyatvAcca yukaiva niruktotprekSeti tAtparyam / atra yadi zrImadbhirvanaM prati gamyate tayahamapi dAsyanuyAtumAjJApyeti vastu dhvanitam / tatroktavyaGgaye kaTAkSaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAlakSaNaH kramaH sahRdayaiH spaSTaM - lakSyata eveti lakSyakramavyaGgayeti tathA kaTAkSairiti bahuvacanAntakaTAkSapadAdbhUya
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmoda vyAkhyAsahitam / paNa saMhartA vaidehIprANavallabhaH / sumitrAnandanAnandI sadA rAmo mudAvatu // 9 // dakSiNAvartakamburannam 4 ] 83 satvasUcanena pUjeti padAdAdarAtizayavyaJjanena ca zabdazaktimUlatvamapi bodhyam / jhoSaM tu prAgvadevohyam / atra virahakAtarA nAyikA / udAsIno nAyakaH / vipraumbhaH shRnggaarH| utprekSAparikara parikarAGkurAdayo'laMkArAH // 8 // evaM arthazaktimUlaM tamudAharati- khareti / kharadUSaNAbhidhayoH prasiddhayoH rAkSasayoH saMhatI vizvaMsaka ityarthaH / pakSe ralayoH sAvarNyAtkhalAH sarve'pi bhedavAdinastatkRtAni yAni dRSaNAni 'dvaitaM satyaM kAryakAritvAt vyatireke vandhyAsutavat' ityAdirUpANi teSAM saMhatI dvaitaM mithyA dRzyatvAnmRgajalavat' ityAdibhirvAdyuktahetoH satpratipakSatvApAdakAdiyukti saha sairnivAraka ityarthaH / etenAdharmapravartakanAzakatvAda maMtratiprApakatvoktyA zrIrAme dharmAkhyapuruSArthadAtRtvaM dhvnitm| vaidehIti / vaidehI jAnakI prANavat valabhA priyA yasya, yadvA vaidedyAH sItAyAH prANa iva vallabhaH preyAnityarthaH / pakSevidevasya dehamAnazUnyasya saptamIM bhUmikAM prAptasya yoginaH iyaM vaidevI turIyAvasthA sA prANavallabhA prANavatpreyasI yasyetyarthaH / evaMcAnena kAmAkhyapuruSArthapradatvaM sUcitam / sumitreti / sumitrAnandano lakSmaNaH na AnandI | pramodazAlItyarthaH / pakSe sumitrANi priyasuhRdaH anandanAH na nandayanti te anandanAH atoSakAH zatrava iti yAvat / sumitrANi ca anandanAtidvandraH / teSvAnandI 'muhanmitrAryudAsInamadhyasthadveSyabandhuSu / sAdhuSvapi ca pApeSu samabuddhirviziSyate' iti smRteH / muhRdAdisarvatra brahmAdvaitacaivAnandI 'rasaM hyevAyaM labdhvAnandI bhavati' iti zruterbrahmAnandavAnityarthaH / etenArthasaMjJaka puruSArthavitaraNapravINatvaM dyotitam / tadyathA kalaprAgabhAvaparipAlakai kyAdhInA hi nikhilAvarSapaniriti prasiddhameva / tadatra sumitrAnandanapadadhvanitasApatnabandhunA saddApyekyAbodhakAnanditvAcyA, pakSe zatru mitrayoH sAmyabhAvena sarvatra pramodavattvottatyA ca siddhameveti / tathAcodAhataM kAvyaprakAze - 'jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSo vinayAdavApyate / guNaprakarSeNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi pada:' iti / etAdRzo rAmaH ramante yogino yasminniti saccidAnandarUpaH auraghuvIraH sadA akhaNDa mudA harSeNa AyAsaM vinaiva / lIlAmAtreNetyarthaH / avatu rakSatu / asmAniti zeSaH / pakSe sadArAma ityekaM padam / satAM sAdhUnAmArAma iva ArAmo vihArasthAnam / zrIgururityarthaH / zeSaM prAgvadeva / evaM ca mokSAkhyapurUpArthapratipAdakatvamapi vyaJjitam / atra yato vaidehIprANavallabhaH ataH kharadUSaNasatI / tatkiM kAmakrodhavAn / na / yataH sumitrAnandanAnandIti hetuhetumadbhAvo bodhyaH / pakSe khareti padena vAditvaM prAptamato vaidehIti / tatrApi mumukSvanupayuktamataH sumitreti jJeyam / tathAcAtra SAlaMkAreNa dhvanitopamAlaMkArAtmakArthazaktyA rAmazrIgurorabheda evAstIti vastu dhvanitam / anyatsarvamuktadizA prAgvadevohyam / 1
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvA vedAntA api yaM gantuM ytnte'nntcintyaa| aho so'pi kapi bandhuM yojayAmAsa sUcayan // 10 // jagatprANasutoktena pItena shrotrpaatrtH| dRSTA sIteti vAkyena rAmo'pyamaratAmagAt // 11 // atra dhIralalitodAttazAnto nAyakaH / strIyA pragalbhA nAyikA / viirshRnggaarhaasyshaantrsaaH| zleSaparikarAdayo'laMkArAH // 9 // atha zaktimUlavivakSitAnyaparavAcyatve'pi zabdazaktimUlaM lakSyavyaGgyakramamalaMkAradhvanimudAharati-vedAntA apIti / aho ityAzcarye / vedAntA api upaniSadbhAgA api / etena vedAntAnAM mahAmahimatvaM dhvanitam / yaM paramAtmAnaM gantumavagAhituM viSayIkartumiti yAvat / anantacintayA agaNitamananaparamparayetyarthaH / yatante prayatnaM kurvanti natu kevalamabhilaSantyevetyarthaH / so'pi niruktamAhAtmyaH paramAtmA zrIrAmo'pi kapi sugrIvaM prati kapimeva sUcayanniti kapipadAvRttyAnvayaH kAryaH / tena sugrIva vaM prAvRTkAle gate'pi matkRtasaMketAnusAreNa sItAzodhanArtha naiva prayatasa iti kRtaghnatvAdunmattatvAca markaTajAtIyaguNavAnevAsi natu kharadUSaNahantumaitrIpAtramasIti dyotayansannityarthaH / bandhuM aperatrApakarSaH / lakSmaNAkhyabhrAtaramapItyarthaH / etena zrIrAme sItAvirahAturatvena tadanveSaNalakSaNakAryAkulatvaM dyotitam / yojayAmAsa niyojitavAnityarthaH / zrutiziro'navagocaro'pi paramezvaro bhaktabharaNArthamatidainyamapi nATayatIti mahadadbhutaM bhaktivaibhavamiti bhAvaH / atra vedAntetyAdipadaiH zaktivRttyaiva mahAnubhAvabhAvanIyamAhAtmyasya bhagavataH proktadaityamanucitamevetivadadbhirviSamAlaMkAro dhvnitH|shissttN tu pUrvavadeva bodhym|atraanntgunnH karuNo naaykH| zAntAdbhutabhaktikaruNA rasAH / asaMbhavAlaMkAraH // 10 // tatastamevArthazaktimUlamudAharati-jagatprANeti / 'samIramArutamarujjagatprANasamIraNAH' ityamarAjjagaprANo vAyustasya suto hanumAn tenokena kathitenetyarthaH / atra yadyapi prabhaJjanetyapi vaktuM zakyaM, tathApi tasya prakRtaviruddhArthasUcakatvAttadvihAya jagatprANetyuktam, tena vizvAtmano rAmacandrasya jAnakIvirahamahAvyAdheH sakAzAdujjIvanArtha jagatprANasutavacanAmRtaM yuktameveti dhvanitam / tata eva zrotrapAtrataH zravaNamaNicaSakAbhyAmityarthaH / pItena prAziteneti yAvat / asti sIteti / sIteti padaM prathamamuccAritaM cekiM mRteti vadiSyatyagre ityAdyAzaGkayA dvitIyapadazravaNataH prAgeva zrIrAmaH khadhAma prApsyatIti saMbhAvanayA prathamamastipadaM prayujyaiva tataH sIteti padaghaTitena vAkyenetyarthaH / rAmo'pi atrApinA ramante yogino yasminniti vigraho bodhyaH / saccidAnandAdvaitAtmarUpatvena nityAmRtasvaprakAzaparamAtmApi bhaktabhAvanayA harSAdyapi nATayatIti vicitraM bhaktitattvamiti dyotitam / amaratAM maraNahInatAM natu akhapnatAmityarthaH / agAdalabhaditi yAvat / niruktavAkyazravaNena prAptajIvitatvAttaddharSavazAtkAlAntare'pi mRtyuzUnya eva babhuveti bhAvaH /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / rAkSasottaptaraktena raktena yudhi dhaavtaa| rAvaNasya hatAH prANAH sItAzokAgninA saha // 12 // bhrtaanndsNdohvelaavRddhimupeyussii| kallolairullasadrAmacandramapyabhyaSecayat // 13 // atra pIteneti zrotreti amareti ca padairarthazaktyA niruktavAkyasyAmRtatvasUcanAdrUpakaM luptopamA vAlaMkAro dhvAnetaH / anyatsarva prAgvadeva / atra virahI nAyakaH / vipralambhaH shRnggaarH| bhaktiH zAntazca rasaH / parikaraparikarAGkurAdayo'laMkArAH // 11 // evaM zaktimUlAnpaJca dhvanibhedAnudAhRtyAdhunA kramaprAptaM lakSaNAmUlaM dhvanibhedadvayamavivakSitavAcyAparanAmakaM samudAharanprathamaM tAvadajahallakSaNAmUlamarthAntarasaMkramitavAcyaM dhvanibhedamudAharati-rAkSaseti / rAkSasAnAM yat uttaptaM krodhAgnijvalitazarIraniHsRtatvalakSaNenotkarSaNa taptamuSNaM yadraktaM rudhiraM 'rudhire'sRglohitAsraraktakSatajazoNitam' ityamaraH / tenetyarthaH / raktena aruNavarNana yudhi dhAvanapUrvakaM rAvaNaprANaharaNAdikAryakAritvasyAraktavarNasya sutarAmasaMbhavAdajahatsvArthalakSaNayA niruktazoNitakartRkAraktavarNaguNakena zrIrAmabANenetyarthaH / ete vyadhikaraNe eva kartari tRtIye / etAdRzena bANena yudhi saMgrAme dhAvatA mahAvegavattaratvAddhAvanamiva kurvatA satetyarthaH / rAvaNasya prANAH sItAzokAgninA sahaiva hRtAH syuriti saMbandhaH / uktaprANAnAM vAyuvizeSatvAduktazokAnestatsakhatvAttena sahaiva tadapaharaNaM zrIrAmabANena yuktameva kRtamiti tAtparyam / etena rAkSaseti tajjAtivAcakapadAdrakvenetyekavacanAccaikenApi zrIrAmabANena nikhilarakSaHkSapaNapUrvakaM rAvaNaprANaharaNaM sItAzokopazamanaM tulyakAlameva kRtamityadbhutaM zrIraghuvIrapauruSamiti raktapadaniSThA'jahatvArthalakSaNayA dhvanitam / tenedamarthAntare raktapadArthAditarasmin zare saMkramitavAcyatvAduktadhvanyudAharaNamiti lakSaNasamanvayaH / atra dhIrodAtto nAyakaH / raudro rasaH / sahoktyalaMkAraH / taduktam-'sahoktiH sahabhAvazcedbhAsate janaraJjanaH / digantamagamattasya kIrtiH pratyarthibhiH saha' iti // 12 // evaM zoNo dhAvatItivadajahatsvArthAkhyalakSaNAmUlamarthAntarasaMkramitavAcyAbhidhaM dhvanibhedamudAhRtyAtha gaGgAyAM ghoSa ityAdivat jahatsvArthAkhyalakSaNAmUlamatyantatiraskRtavAcyAbhidhaM saptamatvena caramaM tamudAharanuttarakANDAthai saMkSipati-bharatAnandati / bharataH zrIrAmabhrAtA prasiddha eva tasya ye AnandAH harSAsteSAM yaH saMdohaH 'samUhe nivavyUhasaMdohavisaravrajAH' ityamarAtsamudAyastasya velA samudratIramaryAdAbhUmiH / 'velA kAle jalanidhestIre vIravikArayoH / akliSTabharaNe rAge sImni vA vibudhastriyAm / bhojane'pIzvarANAM syAt' iti vizvotelApadaM yadyapyanekArthakameva, tathApyatra kallolapadasamabhivyAhArAdrAme candrarUpatvAbhidhAnAca samudramaryAdAparameva gRhyate / tasyaiva candradarzane kallolairvRddhisaMbhavAditi jJeyam / nanvastu nAmaivaM tathApi samudramaryAdAsAvuktAnandasaMdohasaMva
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 sAhityasAram / [ pUva niru ndhinI kathaM saMbhavetkathaM vA kallolairvRddhiM ca prApnuvantI zrIrAmacandramabhiSiJcedi cenna / jahallakSaNayAtra samudrasyaiva velAzabdena vivakSitatvAt / nanu tatrA 'svAyatte zabdaprayoge kimityavAcakaM prayuJjAmahe' iti nyAyAdbharatAnandasaMdohari dhurvRddhimupAgamanniti prathamacaraNAnuguNavarNaghaTitamapi vivakSitArthAnukUlaM ca prayo tyaktvA lAkSaNikaM velApadaM kimiti prayuktamiti cedvADham / niruktAnandasaMdoha siMdhoH zaktivRttyaivAbhidhAne vAkyazeSeNa tasya vRddhidvArA zrIrAmalakSaNacandrAbhi SecanavarNanaM maryAdolaGghanaM vinAnupapannaM syAt / nahi dvilakSayojanadUraM candramaNDala vardhamAno'pi samudro vinA velAtikramaNamabhiSektumalam / tathAtve hRSTo hi pramAdyati pramatto hi dharmamavikrAmatIti zrImadbhagavadgItAbhASye zrImadbhagavatpUjyapAdapAdAravindavacanAduktAnandasaMdohasyAsAtvikatvApattiH syAt / tasmAdutarArdhaprathitAtizayoktyanuprANitasamAsoktiluptopamArUpakAnyathAnupapattyA 'kAnandasaMdohasiMdhoraparicchinna vRddhizAlitvamanuhaGghitamaryAdatvaM cetyubhayamapi dhvanayitumevedaM lAkSaNikaM velApadaM prayuktam / tena velAyAH vRddhyasaMbhavAdyadyapi siMdhureva vRddhiM prAptastathApi sa yathA yathA vavRdhe tathA tathA tanmaryAdApyavardhaditi dyotanAyaiva velAvRddhimupeyuSItyuktiriti siddham / tatra kallolairiti padaM dehalIdIpanyAyenobhayatrApi saMbadhyate / tathAca bharatAnandasaMdoha velA kallolairvRddhimupeyuSI satI ullasadrAmacandramapi kallolairabhyaSecayaditi yojanA | kallolA iva kallolA utsavAkhyamanovRttivizeSAstairityarthaH / vRddhiM vardhanaM upeyuSI prApnuvatI satItyartha: / ullasaditi / ullasati pratijJAtasaMketAvasara evAgamanAtparamabhaktasya bharatasya darzanAcca smitAdinA vikasatIti tathA sa cAsau rAmazcetyulasadrAmaH saeva candraH candayatyAhlAdayati bhaktAniti candraH natu vidhuH tamapItyarthaH / candrapakSe ullasannudayaM prAmuvanniti vyAkhyeyam / apizabdenAtizayoktidhvananAdbharatAnandasyAparimitatvaM sUcitam / tena tadbhakterapi nirupamatvaM vyajyate / kallolairityuktArtham rAjyAbhiSiktamakArayadityarthaH / pakSe snApayAmAseti yAvat / zrIrAmadarzanena mudito bharatastaM prati tadrAjyaM niveditavAniti tattvam / atra veleti pade jahallakSaNayA niruktAsiMdhoramitavRddhitve'pyanulaGghitamaryAdatvAdbharate sAtvikabhaktaziromaNitvaM dhvanitam / tena vAcyasya velApadArthasyAtyantatiraskArAllakSaNasaMgatiriti dik / atra prasanno nAyakaH / bhaktireva rasaH / rUpakaluptopamAsamAsoktyatizayoktyAdayo'laMkArAH / yathAvA kAvyapradIpakartuH - 'AdhUtasasvedakarotpalAyAH smitAvarUDhapratikUlavAcaH / priyo vihAAdharamAyatAkSyAH papau cirAya pratiSedhameva' iti / atra yadyapi tenAtyantatiraskRtavAcyadhvaniprasaGga upakRtaM bahu tatretyAdiprakAzaprasiddhaM padyamudAhatyAyaM prabhedo na kevalaM virodhilakSaNAyAM kiMtvanyatrApItyavatArya yathA mameti saprati - jJamidamudAhRtyAtra papAvityanena sotkaNThanirIkSaNaM lakSyam / utkaNThAtizayo
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vibhAvAdyairapAjJAnacidvedyaH sthAyyasau rsH| yadvA tatsaMyutivyaktasthAyyupAdhizcideva sH||14|| vyaGgaya iti vyaGgayamuktaM, tathApi mayA tu khedasmitAnumitadRDhatarAnurAgAyAH prakRtanAyikAyAH praNayaprakopanimittakaM niSedhameva saMbhoganivAraNameva adharaM vihAya cirAya papau prAzitavAniti yojanAM vidhAya yadA saMbhoganiSedhaH prAzitaH kumbha. saMbhavenAmbhodhivatsvo'ntareva dhvaMsitastadA tatpratiyogyAliGganAdharapAnAdiH saMbhogaH sAdhita iti virodhilakSaNayA lakSyate / tena ca tasyAM gUDhapremAtizayaH saundaryAdiguNAtizayazca vyajyata ityucyata iti kSantavyaM sahRdayaiH // 13 // evaM sAmAnyataH saptadhvanibhedAnudAharatAtrAlakSyakramavyaGgayasya vivakSitAnyaparavAcyasya zaktimUlasya prathamasya dhvanibhedasya rasadhvanitvamuktaM sa kiMlakSaNo rasa ityAzaGkAyAM tallakSaNaM prAcInanavInamatabhedena saMkSipati-vibhAvAcairiti / vibhAvAdInAM svarUpaM tUktaM kAvyaprakAzamUle- 'kAraNAnyatha kAryANi sahakArINi yAni ca / ratyAdeH sthAyino loke tAni cenATyakAvyayoH / vibhAvA anubhAvAzca kathyante vyabhicAriNaH' iti / atrApyagre vakSyAmaH / evaMca ratyAdeH sthAyibhAvasya kAraNatvaM vibhAvatvaM kAryatvamanubhAvatvaM sahakAritvaM vyabhicAribhAvatvamiti sAmAnyatastallakSaNaM phalitam / te vibhAvAH kAntAdyAlambanavibhAvAzcandrikAdyaddIpanavibhAvAzca AdyA mukhyAH sthAyyabhivyaktikAraNatvena pradhAnIbhUtA yeSAM kaTAkSAdyanubhAvAdInAM tairityarthaH / apAjJAneti / apagataM dIpAnayane tama iva abhibhUtamajJAnaM yasyAH etAdRzI yA cit sAkSicaitanyaM tayA vedyaH dRzya ityarthaH / ataeva asau pratyakSaH sthAyI ratyAdiH sthAyibhAvaH raso bhavatItyarthaH / ayaM bhAvaH-AlambanavibhAvAH sundayodayastathoddIpanavibhAvAzcandrikAdayo'pi yadA bAhyAstadA pratyakSAdipramANagamyAH / yadA tu svapnamanorAjyayosta AntarA eva tadA sAkSicinmAtrabhAsyAH / upalakSaNametadanubhAvAderapi / tatrApi kaTAkSAdInAmasAlikAnAmanubhAvAnAM stambhAdInAM sAlikAnAM ca teSAM bAhyatvAttathA pramodAdInAM teSAM tathAnirvedAdInAM vyabhicAribhAvAnAmapyAntaratvAca / tatrendriyArthasaMnikarSItpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicArivyavasAyAtmakaM pratyakSamiti vyAva. hArikapratyakSalakSakapAramarSasUtrAnniruktAlambanavibhAvAdInAM bAhyAnAM padArthAnAM ca. kSurAdIndriyaiH saha saMnikarSo yadA bhavati tadA tatpratyakSamutpadyata iti niyatam / tatrendriyArthasaMnikarSe sati cakSurAntaHkaraNavRttyavacchinnaM caitanyaM bahirAgatya viSayAvacchinnacaitanyAkAratAM prApnoti / tato viSayAvacchinnacaitanyAjJAnApasaraNena tatsphUrtirbhavatIti siddhAntaprakriyA / evamAntarANAmapi teSAM sAkSicitaiva pratyakSamiti niruktavibhAvAditrayasaMyogena janitA laukikamAnasavyApAravazAdAtmaniTAnandAMzAvaraNasya tAtkAlikApasaraNena sAkSicidevAntaHkaraNe vAsanAtmakatayAvasthitaM ratyAdisthAyibhAvaM bhAsayatIti sa evoktarItyA sukhahetutvAdrasa
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 sAhityasAram / raso vai sa rasaM labdhvA 'nandyayaM syAditi zruteH / pakSazcarama evAtra paramaH paramAspadam // 15 // [ pUrvArdhe iti / yadveti / anenAsminmate vakSyamANazrutyekavAkyatvAbhAvAdakharasaH suucitH| tatsaMyutIti / teSAmuktakAntAdyAlambanAdivibhAvAdInAM saMyutiH saMyogastena vyaktaH pUrva saMskArAtmanA manasi sthito'pyuktasAmagryA prakaTIbhUtaH yaH sthAyI ratyAdiH sthAyIbhAvaH sa evopAdhiH sphaTikasyeva sannihitakuGkumaM svadharmAropako yasyAH sA tathA etAdRzI cideva saccidAnandA dvaitAtmasaMvideva saH raso bhavatItyarthaH / tasmAdvibhAvAdisAmayyA tAtkAlikApasaritAnandAvaraNacidvedyasthAyibhAvalaM rasatvamiti prAcAM mate vibhAvAdisaMyogAbhivyaktasthAyyupahitacittvaM tattvamiti navInAnAM mate'pi ca tallakSaNamastItyAzayaH / atra prathame lakSaNavibhAvAdisAmagryeti subodhArthameva sarvadA rasotpattyApattivAraNAya tAtkAliketi / cidvedyasthAyibhAvatvamityevoktau tatra sukhAbhAvApatteH sukhahetutvena prasiddhe tatrAvyApteH samuditamupAttam / evaM dvitIye'pi cittvamityupahitacittvamiti coktau brahmaNijIvAdau cAtivyAptiriti vizeSaNam / tathAcoktaM rasagaGgAdhare / itthaM cAbhinavaguptamaMmaTabhaTTAdigranthasvArasyena bhagnAvaraNacidviziSTo ratyAdisthAyibhAvo rasa iti sthitam / vastutastu vakSyamANaratisvArasyena ratyAdyavacchinnA bhagnAvaraNA cideva rasa iti / nacAtra prAcInasaMmatalakSaNe cidviziSTatvamuktaM natu cidyatvaM tvayA tu tathoktamiti kathaM na viruddhamiti vAcyam / cidvedyatvasyaiva cidviziSTatvAdanyathA nIlAderiva cito jaDatvApattezca / tasmAdevaM jAtIyakaM tadAzayameva sphuTayatA mayAtra ciyukta iti vaktavye cidvedya ityeva prathamalakSaNa uktam / Anandastu caramalakSaNe citvAdeveti kiM viruddhamiti dik // 14 // nanvastvevaM matadvayaM tathApi kaH pakSaH zreyAnityAzaGkaya zrutyanusAritvAdantya evetyAha - raso vai sa iti / vai nizcayena saH 'yadvai tatsukRtam' ityantena granthena brahmavayupaniSadi yaH pUrva prakRtaH paramAtmA sa tAvadrasaH rasayati svasvarUpAnandena sukhayati janAniti tathetyarthaH / ataeva 'rasamiti rasaM hyevAyaM labdhvAnandI bhavati' iti taittirIyAraNyakabrahmavahayupaniSacchruteratra carama eva pakSaH parama iti saMbandhaH / ayaM jIvaH / rasaM brahmAnandaM labdhvA nirastakAmatvenAntarmukhe manasi spaSTapratibimbitatvena prApyetyarthaH / AnandI sukhI bhavatItyarthaH / atra niruktapakSadvaye / paramaH zreyAnityarthaH / na kevalamantimapakSAGgIkAre zrutyekavAkyatvamAtralAbhaH kiMtvanyadapyastItyabhiprAyeNa taM vizinaSTi - parameti / parA brahmavidyArUpA mA lakSmIyeSAM brahmavidAM teSAmAspadaM tadabhimatAdvaitaikaparyavasAyitvena priyatvAnnivAsasthAnamityarthaH / tasmAdantimapakSe zrutyanugrahastattvajJAnaM ca saMpadyata iti sa evopAdeya ityAzayaH / nacoktazrutiH sukRtazabditapuNyakarmaparaivAstvityapi zaGkayam / pUrvAcAryairevamavyAkhyAtatvAtpratyuta maduktArthasyaiva taiH sUcitatvAcca / tathA cAhuranu
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zvA yathA carvayannasthi tataH svamukhazoNitam / matvA tadIyaM ramate tadviyoge ca khidyati // 16 // tathaivAnAdisaMskArairjIvaH zabdAdikaM bhajan / tallAbhena tadicchAyA dhvaMse'ntarmukhamAnase // 17 // pratibimbitamAnandaM brahmaivAtmAnamadvayam / tadIyatvena matvAtha sukhaduHkhe vrajatyalam // 18 // icchopazama evAto vyaJjako vyavadhAnataH / sudRzAM mukuro yadvatsvarUpAnandavAridheH // 19 // bhUtiprakAze zrImadvidyAraNyagurucaraNAH prakRtazrutivyAkhyAnAvasara eva-'sUDhasya madhurAdiH syAdraso brahmavivekinaH / madhurAdibhugAnandI brahmavicca tathA sukhI' iti // 15 // nanvevaM yadi brahmAnanda evoktopAdhyavacchinno rasapadavAcyazcet 'vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyIbhAvo rasaH smRtaH' iti kAvyaprakAzamUle, tathA "vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH'iti bharatasUtre'pi kathaM tasyotpattiruktA / brahmAnandarUpasya tasya 'jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH' iti zruteranAditvenotpattizUnyatvAnna copahitasya tasya ghaTAkAzavatsApi saMbhavatItyapi vAcyam / tathApi brahmAnandarUpasya rasasya siddhAnte jIvAnAM svarUpatvena tadarthaM teSAM bahirapravRttyApatterityAzaGkopazamanArtha gUDhAbhisaMdhiH prathamaM dRSTAntamupakSipati-zvA yatheti // 16 // atha dArTAntike yojayan gUDhAbhisaMdhimudghATyoktAzaGkAM samAdhatte-tathaiveti yugmena / zabdAdikamiti / zabdasparzarUparasagandhAbhidhaM viSayajAtamityarthaH / bhajansevayan / tallAbhena tasya zabdAdeviSayasya yo lAbhaH prAptistenetyarthaH / tadicchAyAH zabdAdivAJchAyAH dhvaMse nAze satItyarthaH / antarmukhamAnase parAvRttacittarUpopAdhAviti yAvat ||17||prtibimbitmiti / yathA nizcalanirmale jale AkAzaM spaSTaM pratiphalati tadvadityarthaH // 18 // evaM tarhi niruktadRSTAntavazAtkAntAdyAlambanavibhAvAdInAM rasavyaJjakatvaM bhraantyaiv| vastutastu pratyagabhinnAdvaitabrahmarUpAnandasyaiva rasatvAdicchAdhvaMsasyaiva rasatvAdicchAdhvaMsasyaivoktarItyA tayaJjakatvAceti siddham / tattu pUrvAcAryatAtparyeNa saha mutarAM viruddhameveti cetsalyam / pUrvAcAyastvalaMkArazAstraprakriyAnurodhAdeva lokikadRSTayA tathoktamiva bhAti / vicAre kriyamANentato gatvA teSAmapyetadeva saMmatam / nanu tarhi tIrthakArairapyetadevAdvaitamataM kuto noktamiti cedguDajibikAnyAyena sthUlArundhatInyAyena ca mUDhajanAnAM zrutiyuvatikabarIbhAranigUDhe cidratne jhaTiti dRDhataraM prabodhAsaMbhavAtparaMparayA tatra teSAM pravezanArthameveti gRhANa / ataevokaM hariNA-'upAyAH zikSyamANAnAM bAlAnAmupalAlanAH / asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate' iti / sarveSAM zAstrANAmadvaitAtmanyeva paryavasAnaM tvatraivAne saMkSepato vakSyate / nacAstvanyazAstrANAM tathAtvaM, prakRtAlaMkArAdizAstra
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / / kutasta bADhamevaM ghaTetApi yadyuktA saMbhavetsthitiH / saiva vipratipannAsti vAdivaimatyadarzanAt // 20 // AtmA deho mRtirmokSastattvaM bhUtacatuSTayam / pratyakSameva mAnaM cetyAhurlokAyatA muhuH // 21 // vijJAnaM kSaNikaM sopaplavasaMtAnarUpakam / nirupaplava sarvajJa saMtAno jIva IzvaraH // 22 // jIvAtubhUtasya kAmazAstrasya kathaM tathAtvamiti cedvairAgyadvAraivetyAzayenoktaprakriyayA phalitaM vyutpAdayati -- icchopazama eveti / ataH uktayukteH avyavadhAnata iti cchedaH / sudRzAM paNDitAnAM / pakSe mRgAkSINAm / svarUpeti / svAnandAndherityarthaH / pakSe sarvAvayavasaundaryaharSodadheriti yAvat / avyavadhAnataH sAkSAdyadvanmukura Adarzo vyaJjakastadvayaJjaka ityanvayaH / tathAcoktaM mahimna`stavavyAkhyAne zrImadhusUdanAcAryaiH / tatra vAtsyAyanena pazcAdhyAyAtmakaM kAmazAstraM praNItaM tasya ca viSayavairAgyameva prayojanamiti // 19 // evaM niruktAdvaitasaraNi vAdivaimatyavazAdasaMbhAvayaMstaddarzayituM tAM kiMcidaGgIkaroti - bADha - miti / idamardhAGgIkAre'vyayam / tatra hetuM vadaMstadevAsaMbhAvanaM sUcayati-- yadIti / uktAzvA yathetyAdi catuHzlokI pratipAditetyarthaH dasaMbhavasUcanamityAzaGkAyAM sapratijJaM tatra hetumAha - saiveti / vipratipanA saMdigdhA / vAdIti / vimatasya vivAdagrastasya bhAvo vaimatyaM vAdinAM caimayaM tasya yaddarzanaM anubhavanaM tata ityarthaH // 20 // nanu ke te vAdina ityataH prathamaM cArvAkAparanAmakalokA yatamatamupanyasati - Atmeti / taduktaM vedAntakalpalatikAyAm / tatra lokAyatikAstAvatprAkRtalokAnusAriNo manudhyatvAdiviziSTabhUtacatuSTayasaMghAta eva caitanyaM manyamAnA nAnAgamapurANAnumAnAdimAnAntaraprasiddhamapi dehAdivyatiriktaM cetanaM bandhamokSabhAginamazuddhacuddhayo'palapanti nApratyakSaM pramANamiti vadanta iti // 21 // nanu yadi pratyakSabhinnaM pramANameva nAstIti cettarhi cArvAkasya tava bhojanAdAvapi pravRttirna syAt / iSTasAdhanatAjJAnAbhAvAtpravRttitvAvacchinna kAryatAvacchedakAvacchinnaM pra tISTasAdhanatvAvacchedakAvacchinnajJAnasyaiva kAraNatAyA niyatatvAcetyAdiyuktyA niruktamatasya duSTatvAdanumAnasyApi prAmANyavAdinAM bauddhAnAM matacatuSTayaM spaSTayan prathamaM yogAcArAkhyasya vijJAnavAdino buddhaziSyavizeSasya matamAha - vijJAnamiti dvAbhyAm / sopaplavasaMtAnarUpakaM upaplavaH sakalo rAgadveSAdirUpaH prapaJcopasargastena sahito yaH saMtAnaH pravAhaH sa eva rUpaM AkAro yasya etAdRzaM kSaNikaM pratikSaNavinazvaraM vijJAnaM buddhayAkhyaM viziSTaM jJAnameva jIvastathA tadevoktarUpaM kSaNikavijJAnameva nirupaplavasarvajJasaMtAnaH nirgataH upaplavaH niruktopasargo yasmAdetAdRzo yaH sarvajJaH nikhilavitsa cAsau saMtAnaH pravAhazceti tathA niruktasaMtAnarUpaM 0 [ pUrvArdha
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / bhinnAbhinno jagadrAntirmuktizceze viliintaa| yogAcAramate mAnaM pratyakSaM cAnumAnakam // 23 // jJAnAnumeyaM kSaNikaM bAhya sautrAntikA jguH| svalakSaNaM tadanvakSaM ceti vaibhASikA api // 24 // matadvaye'pi ziSTaM tu yogAcAramataM matam / zUnyaM mAdhyamikAH prAhuranyatsarvaM bhramAtmakam // 25 // jIvaH puryaSTakI dehamAtro muktistu tasya yA / satatordhvagatiH seti dikpaTAH procurAhatAH // 26 // madityarthaH IzvaraH // 22 // saca jIvena jagatA ca saha bhinnAbhinno bhedasahiSNvabhedalakSaNatAdAtmyazAlI jAtyAdivadbhavatItyanvayaH / sphuttmevaanyt| uktaM hi siddhAntabindAvIzvaraM prakRtya pariNAmI nityaH sarvajJo bhinnAbhinna iti jainAH' iti, kSaNikaH sarvajJaH' iti saugatA iti ca / vedAntakalpalatikAyAmapi-'vijJAnavAdinastu kSaNikaM vijJAnaskandhaM dehendriyAdivyatiriktamAtmatvena manyamAnAzcaturvidhanairAtmyabhAbanayA tasya sopaplavavijJAnasaMtAnasyAtyantoparamaM vA nirupaplavasarvajJasaMtAnAntarbhAva vA nokssmicchnti'iti||23||nnu yadi vijJAnamevasvapnavaddhaTAdikamiva samavabhAsate tadapi kSaNikameveti cettarhi so'yaM ghaTa iti pratyabhijJAnaM syAddIpajvAlAvadatyantasAdRzyAtkathaMcittadupapattAvapi tadarthe tava pravRttyanApatte gyasyAsatvAdbhoktaH kSaNikatvAccetyAzaGkayAnumeyakSaNikabhogyasattvavAdinaH sautrAntikasaMjJasya sugatAparaziSyasyApi mataM saMkSipati-jJAnAnumeyamityardhena / bAhyaM kSaNikamapi vastu vidyate jJAnaga. myavAyatireke vandhyAputravaditi prayogaH / evaM tarhi ghaTaM pazyAmItyanubhavasya kA gatiH kiMcoktarUpasyApi bAhyasya kiM lakSaNamiti cettatra pratyakSatvAdyaGgIkartuH vaibhASikAbhidhasya vainAzikatRtIyaziSyasyApi siddhAntaM bodhayati-skhalakSaNamityardhenaiva / khaM tattaddhaTAditvameva lakSaNaM yasya tattathetyarthaH / tat bAhyam / anvakSaM pratyakSaM ceti vaibhASikA api jaguriyanukRSya saMbandhaH / tathAcAhuH zrIbhASyaranaprabhAkArAH 'sautrAntiko vaibhASiko yogAcAro mAdhyamikazceti catvAraH zAkyaziSyAsteSvAdyayorbAhyArthAnAM parokSatvAparokSatvamavivAdepyastitvasaMpratipatteH' iti // 24 // astvevaM yathAkathaMcinmatadvaye'pi jagadvyavasthA jIvezamAnamojhAkhyapadArthacatuSTayaM tu kathamiti cedvijJAnavAdivadevetyAha-matadvaye'pIyadhaina / zeSTamurvaritaM jIvAdItyarthaH / nanvetAvatApi bhoktabhogyayoH kSaNikatvadUSaNaM tu tadavasthamevetyato mAdhyamikanAmadheyasya zAkyaziSyasyaiva rAddhAntamabhidhatte-zUnyamiti / sarvaM bhramaH dRzyatvAtsvapnavadataH zUnyameva tattvamiti prAhurityarthaH / uktaM hi zrImadhusUdanasarakhatIbhiH 'mAdhyamikAH punaH zUnyamAtramAtmAnamupayanto na kiMcidapi tattvamastIti zUnyabhAvanAprakarSaparyantAttattvajJAnAcchUnyabhAvamevApavargamAhuriti // 25 // evaM kSapaNakamatacatuSTayaM saMkSipya tatra caramopanyastamate yatsa
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [pUrvArdhe iti nAstikaSaTtanyAM cArvAkANAM gururguruH / buddhazcaturjinAnAmapyarhandigvAsasAmabhUt // 27 // rvasyApi zUnyameva tattvamityuktaM tacchUnyaM kiM tvayA jJAtaM na vA / nAdyaH / tajjJAtustava tataH pArthakyena siddhatApattyA tadbhinnAtmasiddhApatteH / nApyanyaH / ajJAtavastusAdhakatvena aprAmANikatvAdityAdyasvarasAdArhatAparanAmakAnAM digambarANAM matamupakSipati-jIva iti / 'karmendriyANi khalu paJca tathA parANi buddhIndriyANi manaAdicatuSTayaM ca / prANAdipaJcakamatho viyadAdikaM ca kAmazca karma ca tamaH punaraSTamI pU:' iti zrImatsaMkSepazArIrakoktaM karmendriyapaJcakAdikaM puryaTakamasyAstIti puryaSTakI etAdRzaH dehamAtraH zarIramAtraparimitaH jIvaH AtmAstItyarthaH / tu punaH tasyoktalakSaNasya jIvasya yA satatordhvagatiH satataM UrdhvagatiH nirantarordhvagamanamiti yAvat / sA muktirbhavatIti dikpaTAH digambarAH ArhatAH procuriti yojanA / taduktaM vedAntakalpalatikAkAraiH-'ArhatAH khadehendriyavyatiriktaM dehaparimANamAtmAnamupagamya tasya puryaSTakakarmASTakapariveSTitasyAhatazAstroktena tapasA'tmaikAkArasamAdhiparipAkena cASTavidhabandhapradhvaMse sati sukhaikatAnasya nirAvaraNajJAnasya saMtatordhvagamanamalokAkAzagamanaM vA mokSamAcakSate' iti // 26 // evamuktanAstikaSaTdarzanImupasaMharaMstatpraNetRnAha-itIti / iti uktaprakArAyAM nAstikaSaTatannyAM SaNNAM SaTsaMkhyAkAnAM tantrANAM zAstrANAM samAhAraH SaTtantrI tasyAmityarthaH / cArvAkANAM lokayatikAnAM gurustanmatopadeSTA guruH 'gISpatirdhiSaNo guruH' ityamarAgRhaspatirityarthaH / abhUdityapakRSya yojyam / tathAcoktaM zivAdvaitavivekasya SaTatantrIsArAkhyacaturthaparicchedaprathamazlokaTIkAyAM cArvAkazAstrapraNetA bRhaspatiriti / apica buddhaH 'buddho nAmnA jinasutaH kIkaTeSu bhaviSyati' iti zrImadbhAgavatokterbuddhAvatAro viSNurityarthaH / caturjinAnAM catvArazca ve jinAzceti karmadhArayasteSAm / uktacaturvidhakSapaNakAnAmityarthaH / gururityanukarSaNIyam / abhUdityatrApi jJeyam / evaM digvAsasAM digambarANAM arhan etanAmA nRpavizeSaH gururabhUdityanvayaH / tathAhi zrImadbhAgavate paJcamaskandhe nirUpitamRSabhadevadehavilayakathanottaram-'yasya kilAnucaritamupAkarNya koGkaveGkakuTakAnAM rAjA arhannAmopazikSya kalAvadharma utkRSyamANe bhavitavyena vimohitaH khadharmapathamakutobhayamapahAya kupathapASaNDamasamaJjasaM nijamanISayA mandaH pravartayiSyate' iti / eteSAM SaNNAmapi nAstikatvaM tu 'astinAstidiSTaMmatiH' iti sUtroktarItyA bodhyam / tatrezvaraparalokAdikaM nAstIti matisatvAllokAyatAnAm, nAsti vedaprAmANyAdikamiti matisatvAdyogAcArAditrividhabauddhAnAM, paralokAdikamakhilameva zUnyAnyannAstIti matisatvAnmAdhyamikAnAM, nAstIzvaravedaprAmAgyAdikamiti matisatvAddigambarANAM ca nAstikatvamavadheyam / evaM caiteSAmapi mate lokAyatavadIzvarAbhAvaH paramANucAturvidhyameva jagattattvaM ca saugatavanmAnadvai
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / dravyAdisaptakaM meyaM jaDa AtmA guNI vibhuH / sezopAsanatasteSAM sAdharmyAdijabodhataH // 28 // navavaizeSika guNadhvaMsaH kaNabhujo'mRtam / mAnAdiSoDazArthAnAmuddezAdibhirAtmanoH // 29 // dakSiNAvartakamburatnam 4 ] 93 vidhyamAtratvamapi bodhyam / atraiteSAM pratyekaM tattacchAstroktAni muktisAdhanAni tu nAtIvopayuktAnIti mayA naivopanyastAnIti / nanu bhagavatA viSNunA surAcAryeNa ca kathamidaM vedaviruddhazAstrapraNayanamakArIti cedasuravyAmohanArthameveti jAnIhi / kiMbahunA vedAntapAtaJjaletarAstikazAstrANAmapyaMzatastathAtvamastyeva / tathAcoktaM saptazatIvyAkhyAne nAgojibha haiH / pAdme pArvatIparamezvarasaMvAde - 'zRNu devi pravakSyAmi tAmasAni yathAkramam / yeSAM zravaNamAtreNa pAtityaM jJAninAmapi / prathamaM hi mayaivoktaM zaivaM pAzupatAbhidham / yacchaktyAvezitairvipraiH saMprotAni tataH param / kaNAdena tu vai proktaM zAstraM vaizeSikaM mahat / gautamena tathA nyAyaM sAMkhyaM tu kapilena vai / dvijanmanA jaimininA pUrvavedaprakAzakam / nirIzvareNa vAdena kRtaM zAstraM mahattaram / dhiSaNena tathA proktaM cArvAkamatigarhitam / daityAnAM nAzanArthAya viSNunA buddharUpiNA / vedArthavanmahAzAstraM mAyAvAdamavaidikam / mayaiva kathitaM devi jagatAM nAzakAraNAt' iti // 27 // evaM nAstikaSaTdarzanImatAnyupanyasyedAnI mAstikaSa darzanImatopanyAsamArabhamANaH sanmadhyaparimANatvenAbhimatasyArhatasaMmatAtmano dhruvaM vinAzitvAttadvibhutvavAdinaH kaNAdasya matamAha - dravyAdi iti sArdhena / dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAbhAvAkhyapadAzraMsaptakamiti yAvat / meyaM pramAviSayamityarthaH / jaDo'cidrUpaH / guNI saMkhyA parimANapRthaktvasaMyogavibhAgabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArAkhyacaturdazaguNavAnityarthaH / tatra buddhyAdayo'STAvAtmamAtravartino guNAH zeSAstu dravyAntaravartino'pIti jJeyam / vibhurmahatparimANavAn / etAdRza AtmA jIvo'stItyanvayaH / atra kaNabhuja iti padaM pratyekaM yojyam / kaNAdasya mata ityarthaH / sezopAsanataH IzvaropAsanasahitAdityarthaH / teSAM dravyAdisaptapadArthAnAM sAdharmyAdijabodhataH sAdharmyavaidharmyajanitajJAnAddhetoriti yAvat // 28 // naveti / navasaMkhyAkAH ye Atmano buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanAkhyAH vaizeSikAbhidhA guNAH / taduktam 'rUpaM gandho rasaH sparzaH snehaH sAMsiddhiko dravaH / buddhyAdirbhAvanAntazca zabdo vaizeSikAguNAH' iti / teSAM yo dhvaMso nAzaH prAgabhAvAsahavRttiruccheda ityarthaH / sa tAvatkaNabhujo mate amRtaM kaivalyaM bhavatIti saMbandhaH / atra jIve - varajaganmokSatatsAdhanAbhidhavastupaJcakoktAvapi pramANAnukteH pUrvoktaM pratyakSAnumAnAkhyaM pramANadvayamevaiteSAM kaNAdAnAmapi saMmatamiti dyotitam / taduktaM SaTta'zrIsAraTIkAyAM kaNAdaM prakRtya ayaM pramANadvayavAditvAtpUrvasmAcchreyAniti / niruktamuktiprakriyA tUktA zrImadhusUdanasarasvatIbhiH / kANAdAstu dehendriyAdivyatiriktaM
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pUrvArdha sAhityasAram / bodhAdipAramparyeNa duHkhasyAnudayo'mRtam / mAnaM caturvidhaM ceti procyate gautamAnugaiH // 30 // nityAdeH kRtito'nyasya tyaagaadaarbdhbhogtH| mokSaM karmakSayaM jJAnaM vinaikabhavikA jaguH // 31 // vibhumAtmAnaM navavizeSaguNAzrayaM kalpayanto jalpanti / dravyaguNakarmasAmAnya vizeSasamavAyAnAM SaNNAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM yattattvajJAnaM tatpUrvakAdAtmata. ttvasakSAtkArAdIzvaropAsanAsahitAnAM navAnAM vaizeSikaguNAnAM prAgabhAvAsahavRttiH pradhvaMsa evAtmanaH kaivalyamitIti ahozabdaprAmANyamanaGgIkurvatAM vaizeSikANAM kathaM nAmAstikatvamityAdyakharasAttatprAmANyavAdinAM naiyAyikAnAM matamupanyasatimAnAdIti sArdhenaiva / pramANaprameyAdiSoDazapadArthAnAmitiyAvat / uddezAdibhiH uddezalakSaNaparIkSAbhirityarthaH / atmanoH jIvAtmaparamAtmanoH // 29 / / bodhAdIti / sasAdhanAjIvAdisAkSAtkArAtsavAsanamithyAjJAnanivRttau tatkAryANAM rAgadvaSamohAnAM nivRttirityAdiparamparayeti yAvat / amRtamiti cchedaH / caturvidha pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAnIti pAramarSasUtroktacatuHprakArakamityarthaH / sphuTamevAnyat / tathAcAhurvedAntakalpalatikAkRtaH / naiyAyikAstu pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAmuddezalakSaNaparIkSAbhirAtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAkhyadvAdazavidhaprameyaniSkarSaNAtmadvayasAkSAtkArAcchravaNamanananididhyAsanapUvakAtsavAsanamithyAjJAnanivRttau tatkAryANAM rAgadveSamohAnAM nivRttistatastatkAryayodharmAdharmayostataH pUrvArjitakarmaNAM kAryavyUhapUrvakabhogena kSayAccharIrAntarAnArambhastato bAdhanAlakSaNasyaikaviMzatiprabhedaduHkhasyAtyantikavimokSo'pavarga iti kalpayantIti / atra mave jIvezajagadrUpaM tu prAgvadeva bodhyam // 30 // anyathAnupapattizcedasti vasuprasAdhiketyAdibhagavatsurezvarAcAryacaraNAruNanalinavacanAtpIno devadatto divA na bhuGga ityAdyudAharaNasahasrasiddhasyArthApattyAdipramANadvaya. syApalApAduktamate'pyakharasAtpramANaSaTrakavAdinAM mImAMsakAnAM matatrayamupanyasanprathamaM tatrApi jaghanyamaikabhavikAnAM siddhAntaM bodhayati-nityAderiti / 'nityaM sadA yAvadAyurna kadAcidatikramet / ityuktyAtikame dossshrutertyaagcodnaat| phalAzrutevIpsayA ca tanityamiti kIrtitam' iti kAlamAdhavodAhRtanityatvabodhakanimittASTakAnyatamaghaTitatve sati zrutyAdivihitaM saMdhyAvandanAdi nityaM karmetyarthaH / AdinA naimittikasya jAteSTayAdikarmaNaH saMgrahaH / kRtitaH sarvadA yathAkAlamavyaGgamanuSThAnAdityarthaH / anyasya kAmyAderityarthaH / Arabdheti / prArabdhasya sukRtAdermogAditiyAvat / aikabhavikAH ekajanmamAtrasAdhanena muktimAnino mImAMsakavizeSA ityarthaH / jJAnaM vinaiva karmakSayaM mokSaM jguritisNbndhH| tathAcoktaM zrImadhusUdanasarakhatIbhiH / apare tu aikabhavikanyAyena AtmajJAnamantareNApi niSiddhakA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / nezaH sakarmakAjJAnAdvihitAtkarmanAzajaH / mokSo dehAdisaMbandhadhvaMsaH prAbhAkarairvRtaH // 32 // AtmA tu jaDabodhAtmA jJAnakarmasamuccayAt / nityAjjJAnAtsukhaM nityaM mokSo bhATTamate mtH||33|| iti mImAMsakatrayyAH pryaantyaashcaanujaiminim| mAnaSaTumabhIpsantyAH proktametanmatatrayam // 34 // nyayorananuSTAnAnnityanaimittikAnuSTAnAcca nAgAmikarmotpAdaH vidyamAnasya copabhogena kSayAtsakalakarmocchedalakSaNamapavargamAhuriti / atra jIvezvarajagadrUpANi tu prAgvadeva pramANAnyapi tathaiva tatrApyanyathAnupapattyaparanAmyApattirabhAvAparanAmikAnupalabdhizceti pramANadvayamadhikaM bodhyam // 31 // nanu 'tameva viditvAtimRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya' ityAdizrutisahasrairmukteH jJAnakasAdhyalokteH kathaM jJAnaM vinaiva tatsiddhimayaM khIkurute / kiMcAstvevaM nityAdikarmavyavasthA tathApi prArabdhakriyamANAbhyAmanyasya sarvavaidikasaMmatasya saMcitAkhyasya puNyAdeH kathaM vA nAza ityAdharucyA jJAnamapi mokSasAdhanatvenAGgIkartuH prAbhAkarasya mataM saMkSipati-neza iti / vihitAt 'tameva dhIro vijJAya prajJAM kurvIta brAhmaNaH' ityAdividhicoditAdityarthaH / jJAnAdAtmajJAnAditi yAvat / prAbhAkaraiH prabhAkarAbhidhasya gurvaparanAno bhaTTaziSyasya matAnuyAyinaH prAbhAkarAstairityarthaH / IzaH na vRtaH naiva svIkRtaH / tathA uktahetoruktalakSaNo mokSastu vRta iti yojanA / taduktaM siddhAntabindau vedAntakalpalatikAyAM ca 'nAsti sarvajJatvAyupete brahmAmnAyasya kriyAparatvena tatra tAtparyAbhAvAskiMtu 'vAcaM dhenumupAsIta' itivajjagatkAraNaM paramANvAdi vA jIvo vopAsyaH' iti mImAMsakA iti prAbhAkarA api vaidikakarmAnuSTAnAdvihitAtmajJAnapUrvakAddehendriyAdibandhasya dharmAdharmaparikSayanimittamAtyantikocchedaM mokSaM manyanta iti ca / ihApi jIvajagapramANasvarUpaM prAgvadeva // 32 // atrApyabhAvasya pumarthatAnaucityarUpAsvarasAttadviruddhaM bhATTamatamupanyasyati-AtmA tviti / etadapyuktaM tatraiva 'jaDavodhAtmaka iti bhATAH' iti / bhATAstu 'jJAnakarmasamuccayAdevAtmano jaDabodhAsmakasya nityajJAnaM nityasukhaM codeti, tatazca viSayavizeSAnapekSayA nityajJAnena nityasukhAbhivyaktirmuktiH' ityAhuriti ca / atrApi IzajagatpramANAni prAbhAkaravadeva / akSarArthastu sphuTa eveti // 33 // evamuktamImAMsakamatatrayamupasaMharaMstadAcArya tatsaMmatapramANasaMkhyAM ca kathayati-itIti / jaiminimetannAmAnaM munimanuprayAntyAstadanusAriNyAH mAnaSaTkaM pratyakSAnumAnopamAnazabdArthApattyanupalabdhyAkhyaSadasaMkhyAkapramANAni abhIpsantyAH vAJchantyAH iti nirukkaikabhavikAdiprakAreNa mImAMsakatrayyAH trividhamImAMsakAnAmetaduktarUpaM matatrayaM prokta
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pUrvArdha sAhityasAram / caturvizatitattvAni pradhAnAdIni neshvrH| AtmA cidvizvakI tu prkRtistdvivektH||35|| duHkhasaMrodhanaM muktiriti sAMkhyAkhyakApilAH / klezAdyamRSTazcidrUpaH sarvajJo nitya IzvaraH // 36 // miti yojanA // 34 // nanu parasparaviruddhadharmayoH kvApi sAmAnAdhikaraNyAdarzanAnmamAdya buddhiH zuddhetyAdinA khAtmanaH khabhAne'nyAnapekSavalakSaNacidekarUpatvAnubhavAcca kathaM tasya jaDabodhAtmakatvamiti bhATTamate'pyakharasAttasya cinmAtratvavAdinAM vedAntinAmapi matAttathA khyA prakathana iti smRtestArkikamatAdapi pRthakkAreNa sAMkhyAnAM matamupanyasati-caturvizatItyAdinA sArdhena / prakRtimahattattvAhaMkArazabdasparzarUparasagandhazrotratvakcakSurjihvAghrANavAkpANipAdapAyUpasthaprANApAnavyAnodAnasamAnAntaHkAraNAkhyAni dRzyavastUnItyarthaH / IzvaraH na nAstIti yAvat / tathA AtmA jIvaH cit cidrUpa ityarthaH / IzAbhAvazcetki jagatkAraNamityata Aha-vizveti / tuzabdaH zaGkAzAntyai / prakRtiH satvarajastamoguNAtmakaM pradhAnameva jagataH pariNAmyupAdAnamastItyarthaH / tadvivekata iti / teSAmAtmAntapaJcaviMzatitattvAnAM yo vivekaH caturviMzatisaMkhyebhyaH prakRtyAdibhyastebhyo bhinnatvenAsaGgacidrUpasya puruSasya bodhastenetyarthaH // 35 // duHkheti / duHkhasyAdhyAtmikAdestrividhatApasya samyakpunarudayazUnyaM yadrodhanaM saMkocanaM tadeva muktiriti sAMkhyAkhyakApilAH sAMkhyAparanAmakAH kapilAcAryamatAnuyAyino vAdino vadantItyanvayaH / caturviMzatitattvAni paJcaviMzaH puruSazcoktaH sAMkhyasaptatyAm 'mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH spt| SoDazakazca vikAro na prakRtina vikRtiH puruSaH' iti / asyArthaH-mUlaprakRtivizvasyAdikAraNamavikRtirna kasyApi vikAro'sti kiMtvanAdireva setyarthaH / evaM mahadAdyAH saptamahattattvAdigandhAntAH prakRtivikRtayaH pUrvoktaprakRteH payaso dadhyAdivadvikArA iti yAvat / SoDazakaH zrotrAyantaHkaraNAntaSoDazasaMkhyAkatattvasaGghaH vikAraH zabdAdipaJcatanmAtrapariNAma ityarthaH / tu punaH puruSa AtmA kasyApi prakRtiH kAraNamapi na bhavati vikRtiH kAryamapi na bhavatIti / zrImaghusadanasarakhatyo'pyAhuH-'bhokaiva kevalaM bodhAtmaka iti sAMkhyAH' iti / sAMkhyAstu prakRtipuruSavivekAdanAdyavivekanivRttau taM puruSaM prati caritAdhikArAyAH prakRtena punastadbhogArthA pravRttiriti trividhaduHkhasyaikAntAtyantanirodha eva khabhAvAtkevalasyApi puruSasya kaivalyamityAhuriti ca / vistarastu sAMkhyabhASyAdau jJeya iti dik / nanu 'yaH pRthivyAM tiSThan' ityAdyantaryAmibrAhmaNAdiSu prasidasya paramezvarasya kathamapalApaH samucita ityAdyarucyA tadaGgIkAriNAM pAtA lAnAM matamAha-klezAdhamRSTa iti / AdipadAtkarmAdi / tathAca siddhAntabindau paramezvaraM prakRtya 'klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTo nityajJAnAdirUpaH pradhA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / aSTAGgayogato muktiriti pAtaJjalaM matam / IzaH pazupatirmuktistatsAmIpyaM tadIjyayA // 37 // tacchAstrasiddhayetyAhuH kecitpAzupatAbhidhAH / Izastu vAsudevo'bhUjIvaH saMkarSaNastataH // 38 // tasmAnmano'pi pradyumro'niruddho'haM tato'bhavat / pAJcarAtrAdyuktadharmAdviSNuloke gamo'mRtam // 39 // jIvo'Nustu bhramo'lIka iti mAdhvAH prapedire / sarvavitpariNAmIzo bhinnAbhinnazca jIvataH // 40 // nityaH kAryasya jIvasya kAraNe paramezvare / zaraNAgatimukhyAca jJAnakarmasamuccayAt // 41 // nAMzasatvaguNapratiphalitatayA sarvajJaH saMsAripuruSavilakSaNa eveti pAtaJjalAH' iti // 36 // aSTAGgeti / idamapyuktaM vedAntakalpalatikAyAm / pAtaJjalAstu pra. kRtipuruSavivekenAbhyAsavairAgyAdiparipAkAdyamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasaMprajJAtasamAdhipUrvakAtparamezvaraprasAdajAtpaJcavidhAnAM cittavRttInAM nirodhAdeva dharmameghazabditAdasaMprajJAtasamAdheH kaivalyamiti kalpayantIti / atra jaga. jIvamuktikharUpANi tu sAMkhyasaMmatAnyeva / prasaGgAttadekadezinAM pAzupatapAJcarAtrikarAmAnujAkhyAnAM matAni vaimatyaprAcuryArtha kathayanprathamaM pAzupatamatamupakSipati-Iza iti // 37 // tacchAstreti / taduktaM zrImadhusUdanAcAryaiH / pAzupatAstu 'yathoktAtpAzupatadharmAcaraNAtpazupatisamIpagamanameva punarAvRttirahita mokSa ityAhuH' iti| tacchAstraM tvatrAnupayogAdvistarabhayAcca nodAhRtam / atra jIvajagadrUpaM tu prAktanamevetyalaM pallavitena / tataH kramaprAptaM mAdhvarAddhAntamudghATayatiIzastvityAdidvAbhyAm / pUrvasmAdvailakSaNyAvadyotI tuzabdaH // 38 // tasmAditi / abhUditi padaM tvatrAnukarSaNIyam / gamaH gamanam / amRtamiti cchedaH / kaivalyamityarthaH // 39 // jIva iti / uktaM hi siddhAntabindau vedAntakalpalatikAyAM ca 'bhagavAnvAsudeva Izvaro jagatkAraNaM tasmAdutpadyate saMkarSaNAkhyo jIvaH, tasmAnmanaH pradyumnastato'haMkAro'niruddhastena kAryatvAjjIvasya tena saha na brahmaNo vAsudevasyAtyantAbhedaH' iti pAJcarAtrikA iti 'yathoktaviSNubhaktidharmAcaraNAdviSNulokagamanameva mokSaH' iti vaiSNavA iti ca / atra jagadrUpaM tu prAgvadeva / evaM viziSTAdvaitavAdinAmapi mataM saMkSipati-sarvavidityAdiyugmena // 40 // nitya iti / idaM pUrvAnvayi / zaraNeti / 'mAmekaM zaraNaM vraja'iti smRteH 'zaraNaM gRharakSitroH' ityabhidhAnAccharaNaM rakSitAramIzvara pratyAsamantAdananyabhAvena sarvatyAgapUrvakaM gamanaM zaraNAgatiH sA mukhyA yatra tasmAdityarthaH // 41 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [pUrvArdhe savAsanavibhedAMzadhvaMso mokSastridaNDinAm / evamanye'pyalaM santi tattadvAokadezinaH // 42 // atrocyate'khilaM dvaitaM nAstikAdimataM mRSA / dRshytvaatsvpnvttsmaadyuktoktaa'dvaitipddhtiH||43|| savAsaneti / tridaNDinAM tridaNDadhAraNaviziSTasaMnyAsinAmityarthaH / tadAhuH zrImadhusUdanadezikAH / tridaNDinastu jIvabrahmaNorbhedAbhedamabhyupetya jJAnakarmasamuccayAbhyAsAdeva kAraNAtmake brahmaNi kAryAtmakajIvasya karmavAsanAbhedasahita. bhedAMzanivRttirmokSa iti vadantIti / atrApi jagatsvarUpaM tathaiva / na kevalamevaM yoginAmevaikadezinaH kiMtu sarveSAmapi santi bhedavAdinAM tathApi tattanmatopanyAsastvanupayogavistarakAtaratvAbhyAmeva na kRta ityAzayenopasaMharati-evamityardhena // 42 // evaM parasparavibhinnasiddhAnteSu sakalabhedavAdimateSUpanyasteSu satsu siddhAntI tAvattatkhaNDanAya bhUmikAmAracayan pratijAnIte-atrocyata iti / nAstikAdimatamakhilaM dvaitaM pakSaH / tatra mithyAtvAparaparyAyaM mRSAtvaM sAdhyam / dRzyatvaM hetuH / khapno dRSTAnta ityarthaH / naca dvaitaM satyaM kAryakAritvAt / yannaivaM na tadevaM, yathA zazaviSANamiti hetvantareNoktadRzyatvahetoH satpratipakSatvamiti vAcyam / mithyAtvena saMmatakhapnasundaryAderapi. kAryakAritvadarzanAttvaduktaheto. revAprayojakatvAcchazaviSANAkhyadRSTAntasyApi vAcArambhaNamAtratayA dvaitAntaHpAtitvena pakSatvAcca / yadi cedaM dRSTAntasya pakSAntaHpAtitvaM tvayyapi samAnameveti vadasi cettarhi 'pizAcaH pizAcabhASayaiva bodhanIyaH' iti nyAyena bhedAbhimAninaM tvAM prati boddhumeva pravRttatvena tava satyalena saMmataM yAvadvaitaM tAvanmAtrasyaiva pakSIkaraNAya nAstikAdIti pakSe vizeSaNasya dattavAttatkuto na pazyasi, tasmAtsvapnasya tvatsaMmatasatyadvaitabhinnatvena maduktaM dRSTAntatvaucityAneyaM dRSTAntasya pakSAntaHpAtitvasAmyatvapratibandyApattiH / etena sAdhyAprasiddhirapi nirastA / evaM cAnvayavyatirekAnyataradRSTAntarAhityAdbhavadupanyastahetoranupasaMhAritvamapi / kiMcAyaM sopAdhikatvena vyApyatvAsiddho'pi upAdhizcAtrAdhiSThAnajJAnAnivartyatvameva / tathAca yatra yatra satyatvaM tatrAdhiSThAnajJAnAnivartyalaM manmate brahmaNi tvanmate ghaTAdau ceti sAdhyavyApakatA / yatrayatra kAryakAritvaM tatrAdhiSThAnajJAnAnivartyavaM tu nAstyevobhayamate'pi rajjusarpAdau tvadhiSThAnajJAnanivartyalena tadabhAvAtsAdhanAvyApakateti / apica maduktahetunaivAsya satpratipakSatvaM kena vAryate / tathA 'sadeva somyedamagra AsIdekamevAdvitIyaM' iti, 'vAcArambhaNaM vikAro nAmadheya' iti, 'neha nAnAsti kiMcana' iti ca zrutisahasraistathA yadi mithyAtvaM na syAttarhi dRzyatvamapi . na syAdityAdibhistatpAdapadmavikAsanAstakaizca bAdhitatvamapi / naca dRzyatvahetorapyastu bAdhitatvamiti zaGkayam / tadbAdhakapramANAbhAvAt , 'yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati' iti bArhadAraNyakAdivAkyAdeH
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zrIzAMkare mate'trAsti yAvacchAstrasamanvayaH / advaitAtmanyasau mokSastajjJAnAdyajyate yateH // 44 // 99 pratyuta tatsAdhakasyaiva satvAcca / naca pramANAbhAvo'yamasiddhaH / tatredaM vaktavyam - kiM tadbAdhakaM pratyakSamanumAnaM zabdo vA / nAdyaH anupalabdheH / na dvitIyaH nirastatvAt / na tRtIyaH tathA zrutyAdyabhAvAt / vyavahArAnyathAnupapattestu svapne - ndrajAlAdidRSTAntaireva parAstatvAdanupalabdherapi mamedaMmajJAnaM mamedAmana ? ityArabhya ghaTaM pazyAmi intyantamaparokSaM jJAte, tathA svarge sudhAstItyAdiparokSatvena jJAte, tathA na jAne meruguhAsu kimastItyAdyajJAte ceti sarvasyApi jagataH sAkSibhAsyatvAnubhavaparAhatatvAnnaiva saMbhavo'pi / tasmAdatra na ko'pi zaGkAlezaH / nigamayati - tasmAditi / niruktarItyA nikhilabhedavAdinAM bhrAntatvAtprAguktA advaitipaddhatirvedAntinAM saraNireva yuktA saMgatAstIti saMbandhaH // 43 // nanu yadyevaM tarhi suraguruprabhRtInAM mahAnubhAvAnAmapi vAcaH kimiti mithyAbhUtaM bhedaghaTitaM dehAtmavAdAdi tattacchAstra siddhAntaM pratipAdayAMbabhUvuriti cetsatyam / adhikArivyAmohanArthameva teSAM tathA tathA pravRttatvena tatra tatra tAtparya - bhAvAt / ata evoktaM bhagavatA sAMkhyabhASyakAreNa / astu vA pApAnAM pratibandhArthamAstikadarzaneSvapi aMzata: zrutiviruddhArthavyavasthApanaM teSu teSvaMzeSvaMprAmANyaM cetIti / kvatarhi teSAM mukhyaM tAtparyamiti cedadvaitabrahmaNyevetyAhazrIzAMkara iti / zrImatvaguNaizvaryasaMpannaM yat zaMkara: 'caturbhiH saha ziSyaistu zaGkaro'vatariSyati' iti purANavacanAtsAkSAcchiva eva bhagavAn zaMkarAcAryaH tasyedaM tasmin / bhASyakAraya ityarthaH / mate siddhAnte / atra svaprakAzatvena nityAparokSa iti yAvat / etAdRze advaitAtmani dvaitazabditadRzyazUnye prayagabhinne nityazuddhabuddhamuktakhaprakAzaparamAnandaghane satyajJAnAnantAdvaitAtmaparipUrNe brahmaNi viSaya ityarthaH / yAvacchAstreti / yAvatAM zAstrANAM mImAMsAdyakhiladarzanAnAM samanvayaH samyagvAstavikatAtparyeNa yo'nvayaH paryavasAnaparipAkaH so'stIti yojanA / zrImadbhagavatpUjyapAdamate tAvatsvayaMprakAzamAne pratyagabhinne brahmaNyeva sarvadarzanaparyavasAnaM bhavatIti bhAvaH / tathAcoktaM sUtasaMhitAyAM yajJavaibhavakhaNDIyASTamAdhyAye SaDakSaramantravicAraM prakRtya tadarthamadvaitaM brahmaiva nirNaya 'vedAH sarve purANAni smRtayo bhArataM tathA / anyAnyapi ca zAstrANi tathA tarkAca sarvazaH / zaivAgamAzca vividhA AgamA vaiSNavA api / anyAgamAca viduSAmanubhUtistathaiva ca / asminnarthe svasaMvedye paryavasyanti nAnyathA' iti / vivRtaM cedaM zrImanmAdhavAcAryairevameva / zrutismRtipurANAdayo'pyasminnarthe paryavasyanti / ito'nyathAtvaM na zaGkanIyamityAha - vedA ityAdinA / atra hi prapaJcasya mithyAtvaM jIvaparamAtmanorekatvaM tasya cAtmanaH saccidAnandarUpatva
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe madvitIyatvaM cetyetAvanmantrArthatvena pratipAditam / etasminnarthe tAvadvedAntAnAM tadanusAriNAM smRtItihAsapurANAnAM caidamarthyamavivAdam / anyeSAmapi tairthikAnAmIgvidhavyavahAramakurvatAM prAyeNaitadabhimatameva / tathAhi tatra sAMkhyapAtaJjalazaivAstAvadAtmanaH saccidrUpatvamaGgIkurvate / yadyapi vyavahAradazAyAM prakR. tiprAkRtalakSaNaprapaJcasya satyatvamAtmanAnAtvaM ca vyavaharanti tathApi kaivalya. dazAyAM kharUpaprakAzavyatirekeNa tasya sarvasyAnavabhAnaM varNayanti / AtmayAthAtmyajJAnalakSaNAyAH prakRtipuruSavivekakhyAterhi kaivalyaM tathAvidhajJAnottarakAlaM prakRtiprAkRtArthAtmakaM jagatsarvathA na bhAtaM cettadastitvaM kathaM nizcIyeta / zeyasiddhAnAdhInatlAdata AtmayAthAtmyajJAnena nivartitameva / tattasmAtprapaJcajJAnasya jJAnanivartyatvena mithyAsamavazyamabhyupagantavyam / jJAnanivartyAnAM zuktirUpyAdInAM mithyaatvdrshnaat| kiMca 'kRtArtha taMprati naSTamapyanaSTaM tatsAdhAraNatvAt' iti pAtaJjalaM sUtram / anena ca prakRtiprAkRtikAtmakaM jaganmuktApekSayA naSTaM taditarApekSayA vidyamAnameveti puruSavizeSApekSayA tasyAbhAvasadbhAvau pratipAdyate / tacca tanmithyAtve kalpate / puruSavizeSamapekSyaikasyaiva vastunaH sadbhAvAbhAvayoH zuktirUpyAdau darzanAt / tatra hi kAcakAmalAdidoSadUSitanetraH puruSaH zuktau rUpyasadbhAvaM pratipadyate / taditarastu zuktikharUpameva jAnan tatra rUpyAbhAvamavagacchati / nahi pAramArthikaM ghaTAdi puruSavizeSa prati sadbhAvAsadbhAvau yugapatprApnoti / tasmAtvarUpajJAnaparyantamanuvartamAnasya tata UrdhvamapratibhAsamAnasya prapaJcasya vedAntinAmiva sAMkhyAnAmapyavizeSAnmithyAvaM siddham / athApi kasmAna vyavaharantIti cet zroturbuddhisamAdhAnArthamiti brUmaH / sa khalu prathamata eva sarva mithyetyukte kathametaddhaTata iti vyAkulitamanasko bhavet / tanmAbhUditi satyatvavyavahAra eva kevalam / AtmanAnAtvasya jIvezvarabhedasya ca muktAvanabhAtatvenaiva prapaJcavanmithyAtvam / yadi vyavahAradazAyAmeka evAtmetyavidhIyeta tadA tattadupAdhiparikalpanena jIvezvaravyavasthA sukhaduHkhAdivyavasthA ca prayAsasamarthanIyA syAdityabhiprAyeNaiva tannAnAtvavarNanam / muktau tu vedAntinAmiva sAMkhyAdInAmapi kevalAtmasvarUpapratibhAsa eva saMmata iti paramArthato dvitIyatvamAtmanaH siddham / vyavahAramAtre aupAdhikaM khAbhAvikamiti kevalaM vivAdaH / AnandarUpatvaM ca pAtaJjalasUtrabhASyakArodAhRtatvAjjaigISavyopAkhyAnAdavagamyate / jaigISavyo hi paramayogIzvaro yogamahinA aNimAdyaSTaizvaryaM prApya bahUnbrahmasargAnsaMsmRya tatra sarvatroparato divyajJAnena sAkSAtkRte khAtmatattve kRtapraNidhAnaH paramarSiryogaizvaryaprAptAkhaNimAdiSu kiM sukhamanubhUtaM layeti pRSTe na kiMciditi pratyuktavAn / aNimAdyA vibhUtiH kevalasukhAtmikA kathamevaM vadasIti pRSTaH sannavocat / satyaM sAMsArikasukhApekSayA aNimAdyaizvaryamadhikasukhAvahaM kaivalyApekSayA tu duHkhAvahameveti / evaM cAtyantAnukUlavedyatvamAtmana uktaM bhavati /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / etadevAtmana AnandarUpatvaM nAma / tathApyAnandarUpa iti na vyavaharanti / sukheSvevAnandazabdasya vyutpatteH / itthaM naiyAyikavaizeSikAdInAmapi mate jJAnAnmokSaH muktasya skhavyatiriktAtmAnAtmalakSaNajagato pratipattiH samAnaiveti tairapi sAMkhyAdivadAtmadvitIyatvaM prapaJcamithyAtvaM cAvazyamaGgIkAryam / brahmendrAdipadAdapi zreyastvena muktaH prArthyamAnatvAdatyantAnukUlavedyatvaM ca / nanu tena ca guNAnAmatyantocchedo mokSa iti muktau jJAnasyApyabhAvamicchanti / satyam / AtmasvarUpacaitanyasyAtyantanirvikalpakatvAtteSAmanavabhAnAbhimAnaH / ataeva zUnyavAdino'navabhAnamAtmaiva nAstIti pratipannAH zAstrajJadRSTayA prAtargajAbhAvajJAne satyeva yathA laukikajanasyAdarzanAbhimAnaH grAhakavijJAnasyAntyatanirvikalpakatvAt / evamevAtmacaitanyasyAtyantanirvikalpakatvAllaukikajJAnAbhAvaviSayameva muktau jJAnarAhityavarNanam / zUnyavAde'pyayamevAbhiprAyo yojyaH / vijJAnavAdinastu kSaNikavijJAnapravAha Atmeti varNayanti teSAM mate'pi saMvRtasya viSayopaplavasya vidyayA vinivRttI vizuddha vijJAnasaMtAnodayo vimukti: / uktaMhi 'dhIsaMtatiH sphurati nirviSayoparAgA' iti / saMtAno nAma nAnAvyaktInAM nairantaryeNa vartamAnatvaM / taccAnubhavadazAyAM saiveyaM jvAletivadekatvenAnubhUyamAnatvam / tathAcAnubhavata Atmana aikye siddhe yuktyA yattasya lakSaNabhaGgasamarthanaM tadbAhyArthakSaNikatvasAdhanAya yatsattatkSaNikamiti vyApteranaikAntikatvaparihAreNa samarthanArtham / naca prayojanavazAdvastuno'nyathAvaM zAstrakartA kathaM pratipAdayediti zaGkanIyam / yato bhATAH 'svaprakAza vijJAnAkAra eva ghaTAdirna tubAhyaH' iti bAhyArthAstitvamapalapato bauddhAnnirAkartu khAnubhavasiddhaM jJAnasya khaprakAzatvaM parityajya nityAnumeyatAmAhuH / tathA sati hi ghaTa ityAdijJAneSu jJAnavyaktarapratyakSatvAtpratyakSatvena pratIyamAno ghaTAdyAkAro bAhyArthastasyaiveti teSAmabhiprAyaH / evaM vijJAnavAdino'pi yo'hamadrAkSaM sa evedAnIM spRzAmIti pUrvottarakSaNayorekatvapratisaMdhAnenAtmanaH sthAyitve svAnubhavasiddhe yatkSaNabhaGgasamarthanaM taduktaprayojanAyaiveti asmaduktArthatAtparya naiva vyAhanyate / mImAMsakAnAM zAstraM tu bhinnaviSayatvAdyathodIritamAtmakharUpaM na viruNaddhi / tathAhi vedAprAmANyavAdino bauddhAnirAkRtya tatprAmANyaM samarthayamAnA bhATTAH prAbhAkarAzca vedoktaM yAgahomAdikaM nivartya svargAdau tatphalamupabhoktuM dehAtiriktaH kazcidAtmA kartA bhoktAstIti tannAstitvavAdinazcArvAkAdInnirAcakruH / kartRtvabhoktRtvaviziSTAtmarUpapratipAdanasyaiva khazAstrapratipAdyayAgadAnAdyaupayikatvAttAvanmAtrakharUpamAtmanastaiH pratipAditam / natvaupaniSadaM kartRtvabhoktatvAdisarvavikriyArahitaM rUpam / tadavagamasya svazAstre prayojanAbhAvAt pratyutAkAtmajJAne sati krmvdhikaarbhnggprsnggaacc| taduktaM bhagavadbhirbhASyakAraiH-anupayogAdadhikAravirodhAcca / nanu kAtmasvarUpapratipAdanaM tadatiriktAtmakharUpAstitvaniSedhaparaM kasmAna bhavati tadastitvAGgIkArAditi brUmaH / tatra tAvadbhaTTAcAryAH 'ityAha
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 sAhityasAram / [pUrvArdhe tasmAnidhAya tatraiva svAbhisaMdhi budhaH sudhiiH| zAstrAdiSu svadharmeNa zRGgArAdInbhajatvalam // 45 // nityAnandAtmabhatvAni siddhAnyatra cidNshtH| ratyAyazena bhAsyatvamanityatvamapi sphuTam // 46 // shaantshRnggaarkrunnaahaasyaabhuutbhyaankaaH| vIrabIbhatsaraudrAzca loke nava rasAH smRtAH // 47 // trayastrayaH kramAdete vijJeyAH sAtvikAdayaH / jAgradAdivadekaikatrike'pi ca punastathA // 48 // nAstikyanirAkariSNurAtmAstitAM bhASyakRdana yuktyA / dRDhatvametadviSayazca bodhaH prayAti vedAntaniSevaNena' iti / gurumatAnusAriNA bhavanAthenApyuktamarthavAdAdhikaraNe / athavA vedAntAnAM codanaikavAkyatA 'athAto brahmajijJAsA'iti zAstrAntarasthiteriti / tasmAnmImAMsakAnAmapi upaniSadekasamadhigamyamadvitIyabamAtmaikatvamabhimatameveti tacchAstramapyasmadukte'rthe paryavasyati / evaM zAstrAntaramAgamAntaraM cAsminnevArthe yojanIyamiti / tathA asAvadvaitAtmA mokSaH kaivalyasvarUpaH tajjJAnAt tadviSayakadRDhatamasAkSAtkArAnimittAdityarthaH / yateH saMdhyAvandanamArabhya nididhyAsanAntayatanazIlasya mumukSoH vyajyate sakAryakAvidyAdhvaMsadvArA kaNThacAmIkaranyAyena prakaTo bhavatItyarthaH // 44 // itthaM prAsaGgikaM sa. mApya tasya prakRte sAGgatyamAha-tasmAditi / advaitabrahmaNa eva mukhyarasatvasiddharityarthaH / sudhIH zobhanA satvaprAdhAnyenAntaravicAracaturAdhIryasya sa tthaa| jijJAsurityarthaH / etAdRzaH budhaH shaastrtaatprypraaynnH| tatraivoktarUpe rasa eva khAbhisaMdhiM nijatAtparya nidhAya acalIkRtya zAstrAdiSu rasazAstrAdiSu AdinA lokasaMgrahaH / khadharmeNa natu yatheSTAcAreNa zRGgArAdIn rasAnalaM paryAptaM bhajatvanubhavatvityarthaH / atra sudhIriti budha iti cobhayaM tu krameNa vidyAmadapramANAdyasaMbhAvanAdidoSadvayanirAsArthameva // 45 // nanu yadi niruktarUpa eva rasastarhi tasya satyaM jJAnamityA. dismRternityatvAdikamavazyaM vaktavyam / tattvanupapannameva / utpanno rasaH naSTo rasaH samyagadyAnubhUto rasa ityAdyanubhavavirodhAditi cen| yadvA tatsaMyutIti dvitIyalakSaNalakSitasya sthAyyupahitacita eva pakSazvarama evAtretyAdinA prAktanagranthena prakRtarasatayAGgIkRtatvAt / tathAcAMzabhedenobhayavyavasthApItyAha-nityeti / nityazca AnandazcAtmabhaH svaprakAzazceti tathA teSAM bhAvA ityarthaH / atra sthAyyupahitacidrUpe rase / uktaM hi rasagaGgAdhare-cidaMzamAdAya nityavaM khaprakAzatvaM ca siddham / ratyAdhezamAdAyAnityatvamitarabhAsyatvaM ceti // 46 // evaM rasasAmAnyalakSaNaM nirvarNya tadbhedAnuddizati-zAnteti // 47 // nanu zRGgArahAsyakaruNAraudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhutasaMjJau cetyaSTau nATye rasAH smRtAH' iti kAvyaprakAzAdyuktabharatakArikAkramaM vihAya ko'yaM vilakSaNa eva kramastvayorIkriyata itya
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 103 nirvedo'tha ratiH zoko hAso'tho vismayo bhayam / utsAho'tha jugupsA ca krodhazceti purAtanaiH // 49 // tastadvIjamAha-trayastraya iti / ete pratipadamuktAH zAntAdayo rasAH kramAt trayastrayaH sAtvikAdayaH sAtvikA rAjasAstAmasAzcetyarthaH / vijJeyA bodhyA iti cAvat / punarekaikatrike'pi sAlikAdibhedaM sadRSTAntaM spaSTayati-jAgradAdivaditi / tathA prAgvatsAtvikAdayo vijJeyA ityarthaH / tadayaM kramaH-sAtvikasAtvikaH zAntaH, sAtvikarAjasaH zRGgAraH, sAtvikatAmasaH karuNaH, rAjasasAliko hAsyaH, rAjasarAjaso'dbhutaH, rAjasatAmaso bhayAnakaH, tAmasasAtviko vIraH, tAmasarAjaso bIbhatsaH, tAmasatAmaso raudra iti / jAgradAdipratyekaM traividhyamukkaM zrImadhusUdanasarasvatIbhiH siddhAntabindau 'pramAjJAnaM jAgrajAgrat / zuktirajatAdivibhramo jAgratsvapnaH / zramAdinA stabdhIbhAvo jAgratsuSuptiH / evaM svapne mantrAdiprAptiH svapnajAgrat / svapnepi svapno mayA dRSTa iti buddhiH svapnasvapnaH / jAgraddazAyAM kathayituM na zakyate svapnAvasthAyAM yatkiMcidanubhUyate tatsvapnasuSuptiH / evaM suptyavasthAyAmapi sAtvikI yA sukhAkArA vRttiH sA sussuptijaagrt| tadanantaraM sukhamahamasvApsamiti parAmarzastatraiva yA rAjasavRttiH sA suSuptisvapnaH / tadanantarameva duHkhamahamakhApsamiti parAmarzopapattiH / evaM tAmasIvRttiH suSuptisuSuptiH / tadanantaraM gADhamUDho'hamAsamiti parAmarza iti // 48 // eteSAM sthAyibhAvAnapyupAdAnatvenAbhyarhitatvAduddizati-nirvadaityAdinA sArdhena / tatra 'satvAtsaMjAyate jJAnaM rajaso lobha eva ca / pramAdamohau tamaso bhavato'jJAnameva ca' iti zrImadbhaga. vadvacanAdevameteSAM vyavasthA / vivekena dRzyaudAsInyaM nirvedaH / tasya sadasajjJAnamAtraghaTitatvena zuddhasAtvikatvAduktarUpazAntarasopAdAnatvam / uktaM hi rasagaGgAghare-'nityAnityavastuvicArajanmA viSayavirAgAkhyo nirvedaH' iti| tathA strIpuMsayoranyonyamanyatarAlambanaH kacidubhayAlambano vA premAbhidhazcittavRttivizeSo ratiH / asya tu jJAnaghaTitatve'pi lobhahetutvAduktarUpazRGgAropAdAnatvam / yattu paNDitarAyaiH strIpuMsayoranyonyAlambanapremAkhyazcittavRttivizeSo ratibhAva iti tallakSaNamuktaM tatra 'kiMdrutapadaM prayAsi pratIccha mugdhe cyutamalaMkAram / mRgayAmyacyutameva bhraSTai. retairna me hAniH' ityAdAvekatararatau avyAptiriti vadantIti tadAzaya evAyaM mayAtra prakaTitaH / iSTavicchedajanyo ratyanavacchinno manovikAraH zokaH / vipralambhazRGgAre ativyAptivAraNAya ratItyAdi / tathAcAha rasataraGgiNIkAraH-'iSTavi. zleSajanito ratyanAliGgitaH parimito manovikAraH zokaH' iti / asya ca mohapUrvakajJAnavizeSaghaTitatvAduktarUpakaruNArasopAdAnatvam / kutUhalakRto vikAso hAsaH / etasya lobhapUrvakajJAnaghaTitatvAduktarUpahAsyarasopAdAnatvam / camatkAradarzanAdijanmA cittavRttivizeSo vismayaH / taduktaM rasagaGgAdhare-alaukikavastudarzanAdijanmA AzcaryAkhyo vismaya iti / etasyAtilobhapUrvakatvAduktAdbhutahetulam /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 [ pUrvArdhe sAhityasAram / sthAyibhAvAH kramAdete zAntAdInAM prkiirtitaaH| sthAyitvaM vAsanAtve'pi muhurvyaktatvamipyatAm // 50 // eteSAM kAraNAni syurvibhAvA dvividhA api / anubhAvAstu kAryANi sahAyA vyabhicAriNaH // 51 // AlambanavibhAvAzca tthaivoddiipnaabhidhaaH| anubhAvA atha tathA kramAdbodhyAzcaturvidhAH // 52 // khapratikUlAnusaMdhAnajaM bhayam / asyAjJAnapUrvakalobhahetutvAduktarUpabhayAnakarasoMpAdAnatvam / sAmarthyajanya aunatyanAmA manovikAra utsAhaH / ayaM ca jJAnapUrvakapramAdaikatvAduktarUpavIrarasopAdAnam / ahRdyadarzanAdijA cittavRttirjugupsA / asyAH pramAdalobhapUrvakatvAttAdRzabIbhatsarasopAdAnatvam / abhilASavicchedajo vRttivizeSaH krodhaH / asya ca mohamUlatve sati pramAdaghaTitatvAduktarUparaudrarasopAdAnatvamiti // 49 // evamuddiSTAnAmeteSAM sthAyibhAvatvamabhidhate-sthAyI. tyardhena / evaM sthAyibhAvAnuktvA tatsAmAnyaM lakSayati-sthAyitvamityardhena / taduktaM rasagaGgAdhare-nanvacittavRttirUpANAmeSAmAzuvinAzitvena sthiratvaM durlabhaM, vAsanArUpatayA sthiratvaM tu vyabhicAriSvatiprasaktamiti vAcyam / vAsanArUpANAmeSAM muhurmuhurabhivyaktireva sthirapadArthatvAt / yadAhuH-'viruddhairaviruddhairvA bhA. vairvicchidyate na yaH / AtmamA nayatyAzu sa sthAyI lvnnaakrH| ciraM ci. te'vatiSThante saMbandhyante'nubandhibhiH / rasatvaM ye prapadyante prasiddhAH sthAyino'tra te' ityAdinA / tasmAnmuhuH prakaTavAsanAvizeSatvaM sthAyitvamiti tallakSaNaM phalitam / atra saMcAribhAveSvativyAptivAraNAya muhuriti / tathA nigUDhasaMskArAdau tadvAraNAya prakaTetyAdi // 50 // nanvastvevaM sthAyibhAvalakSaNaM tathApyeteSAmapi muhurAvirbhAve kiMcinimittamasti na vA / naadyH| muhuHzabditasatataprAkaTyAbhAvaprasaGgAt / nAntyo'pi / anantAsu cittavRttiSvaiteSAmeva kimiti sAtatyena prAkaTya miti praznApatterityata Aha-eteSAmiti / kAraNAni nimittakAraNAnItyarthaH / taduktaM kAvyaprakAzamUle 'kAraNAnyatha kAryANi sahakArINi yAni ca / ratyAdeH sthAyino loke tAni cennATyakAvyayoH / vibhAvA anubhAvAzca kathyante vyabhicAriNaH' iti / tasmAnmuhuHzabdasya paunaHpunyArthakatvena sAtatyaparatvavirahA. noktazaGkAvakAza ityAzayaH / vibhAvayanti prakaTayanti sthAyina iti vyutpattyA sthAyinimittatvaM tattvamityAdIni teSAM lakSaNAnyUhyAni-dvividhA iti / AlambanatvoddIpanalopAdhibhyAM dvaividhyaM bodhyam // 51 // tatroddiSTaM vibhAvavaividhyaM spaSTayati-Alambanetyardhena / niruktaM tadrUpaM rasataraGgiNyAm 'yamAlambya rasa utpadyate sa AlambanavibhAvaH / yo rasamuddIpayati sa uddIpanavibhAvaH' iti / evaM pratijJAtAnanubhAvAnapi sphuTayituM tatsaMkhyAM khyApayati-anubhAvA ityarthena /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kAyikA mAnasAstadvadAhAryAH sAtvikA api / zravaNAdyAH pramodAdyA rAmatvAdyA naTe kramAt // 53 // ityasaMkhyAstrayo'thASTau stambhAzrusvarabhaGgakAH / kampavaivarNyaromAJcalayasvedA ime'ntimAH // 54 // saMcAriNAM tu lakSmAdi vakSyAmyagre yathAkramam / nanu prAcAM kramo naivamityAzaGkA bhavedataH // 55 // zRGgArahAsya karuNA raudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhutasaMjJau cetyaSTau nATye rasAH smRtAH // 56 // nirvedasthAyibhAvAkhyaH zAnto'pi navamo rasaH / iti sUtrAdityaiva nirUpyante kramAdime // 57 // vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyIbhAvo rasaH smRtaH / iti vAkyavazAdAdau sthAyilakSmAdi kathyate // 58 // yUnoH samo vA viSamo'nyonyaM rAgo ratiH smRtA / zivAvaikyaM gatau dUti kRSNaH kiM mAM smaratyapi // 59 // // 52 // uktaM cAturvidhyaM kena bhedenetyatastadvizadayati - kAyikA ityardhena / kAye dehe bhavAH kAyikAH, manasi bhavAH mAnasAH, bAdhakAlInecchAjanyajJAnarUpA AhAryAH, satvaguNaprAdhAnyena bhavAH sAtvikA ityarthaH / teSAmeva kramAtkharUpANi vadankAyikAdInAM trayANAmeva dimAtreNa rUpamupanyasyati - zravaNAdyA ityardhena / vedAntasyaiva zravaNaM zAntarase kAyiko'nubhAvaH / AdyapadenaikAntavAsasAdhusamAgamAdiH pramodo brahmAnandaH / AdipadAtsamAdhyAdi / naTe nartake veSadhAriNi zailUSe rAmavAdyAH niruktarasavyaJjakayogavAsiSThAkhyamahArAmAyaNAbhinaye iti bhAvaH / AdyapadAdvasiSThatvAdiH // 53 // tatra hetumAha - itIti / tarhi sAtvikAnAM kimasti saMkhyA tatromiti vadaMstAmAha - atheti / athazabdo rAzyantarasUcakaH / stambhaH zarIrAditATasthyam / satvaguNetyAdi sarvatra cittaikAgryaM layaH // 54 // saMcAriNAM tviti / idaM hi kramaprAptavyabhicAribhAvanirUpaNasamAdhAnArtham / prAcAmeva rasa nirUpaNakrama manusartu tatra hetutvena zaGkAmutthApayati - nanvityardhena // 55 // uktanirUpaNaM sapramANaM pratijAnIte - zRGgAretyAdiyugmena // 56 // sRtyA saraNyA // 57 // evaM rasaprapaJcane pratijJAte tatprasaGgena tanmUlIbhUtasthAyibhAvalakSaNAdinirUpaNaM sapramANamavatArayati - vyakta iti / itIti / uktaprakArakAvyaprakAzakArikAvazAdityarthaH / sthAyibhAvasya prAdhAnyAditi yAvat / lakSmAdIti / 'cihnaM lakSma ca lakSaNam' ityamarAlakSaNamityarthaH 1 / AdinodAharaNasaMgrahaH // 58 // tatra ' ratirhrAsazca zokazca krodhotsAho bhayaM tathA / jugupsA vismayazceti sthAyibhAvAH prakIrtitAH' ityukteH prathamaM zRGgArasya sthAyibhAvaM ratyAkhyaM lakSayati-yUnorityardhena / taruNayoH strIpuMsayorityarthaH / bAlayorbuddha 105
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / hAsaH kutUhalakRto vikAsaH parikIrtitaH / prAtaH kajjalaliptAsyAM vIkSya rAdhAM mumoda saH // 60 // zoko vRttirabhISTasya dhvaMsajA ratyamaNDitA / ruroda hanta gAndhArI vinAzrubhiraputriNI // 61 // vicchedAdabhilASasya vRttiH krodho'bhidhIyate / re'bdhe rAmasya bANo'yaM bhUjo'pi ghaTajo na kim // 62 // yozca prAyeNa rAgAnupalabdheH kvacidupalabdhAvapyuktarasasthAyitvasya tatrAbhAvAdyUnorityuktam / evaMca yUnoranyonyasmin samo vA viSamo vA'nurAgo ratiriti talaNam / tatra putrAdiviSayake'nurAge'tivyAptivAraNAyAnyonyasminniti / ekatarAnurAge tulyAnurAge cAvyAptinirAsArthaM viSamAdipadam / evaMca tulyAnurAgatvaM samaratitvakatarAnurAgatvaM viSamaratitvaM ceti tallakSaNe bodhye| tamudAharati - zivAvityavazi ttaarthen| he dUti, ziva pArvatIparamezvarau / aikyaM bhedarAhityam / ardhanArItvenaikadehatvamiti yAvat / gatau prAptau / premNeti zeSaH / evaMca kRSNaH mAM smaratyapi kim / tasmAdetAvatkAlaM madupekSaNAttatprema mayi nAstyeva kiMtvahameva tadanurAgiNI / nocet zivayorivAvayorapyaikyaM kimiti na jAtamAsIditi bhAvaH / atra prathamaM samapremodAharaNaM dvitIyaM viSama premodAharaNamiti bodhyam / yathAvA govardhanAcAryAH'praNayakupitapriyApadalAkSAsaMdhyAnubandhamadhurenduH / tadbalayakanakanikaSaprAvagrIvaH zivo jayati' iti / bhavabhUtirapyuttararAmacarite rAmavAkyena 'seyaM mamAGgeSu sudhArasacchaTAsupUrakarpUrazalAkikA dRzoH / manorathazrIrmanasaH zarIriNI prANezvarI locanagocaraM gatA' iti ca // 59 // evaM krameNAvaziSTAnapi hAsAdisthAyibhAvAnaSTabhiH padyaiH pUrvottarArdhAbhyAM saMlakSyodAharati -hAsa ityAdinA | kutUhaleti padaM tu 'hasitamapi zUnyena manasA' iti bhartRharivacanAtkopapracchAdakamukha vikAse'tivyAptivyAvRttaye / tatra kutUhalakRtatvAbhAvAditi bhAvaH / prAtarityudAharaNam / saH zrIkRSNaH / etena nizi navanItAdicauryAvasare svena tanmukhe kajjalaM lApitamiti dhvanitam // 60 // zoka iti / abhISTasya dhvaMsajA ratyamaNDitA vRttizcitapariNAma vizeSaH zoka ityanvayaH / ratIti vizeSaNAdvipralambharazRGgAre na vyabhi - cAraH / tatra ratyamaNDitatvAbhAvAditi / rurodeti gAndhArI / hanteti khede | aputriNI mRtakottarazataputratvena putrahInA satItyarthaH / azrubhirvinaiva pAtitratyavazAnnibaddhanetratayA azrusatvepi tatprAkaTyA bhAvAllokadRSTayA netrodakairvinaiva ruroda zuzoceti yojanA / yathAvA rasataraGgiNyAm - 'virahajvaramUrcchayA patantIM nayanenAzrujalena sicyamAnAm / samavekSya ratiM vinizvasantIM karuNAkulitA babhUva zaMbho:' iti / atra nayanenetyekavacanaM tu saMmukhasthita zivanetrayoH sUryacandratvAttatsUryakiraNairetadekanetrAbhrUNAM zoSyamANatvAdeva // 61 // vicchedAditi / abhilASasya vAJchAvizeSasya vicchedAddhetoryA manaso vRttiH sa krodho'bhidhIyata iti saMbandhaH / 106 [ pUrvArdhe
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / utsAhaH zaktisaMbhUtA vRttironnatyanAmikA / dhIre sati vicAre'tra kaH smaraH kAmighasmaraH // 63 // pratikUlopalambhena jAtA vRttirbhayaM smRtam / cakampe yaSTikAhastAM yazodAM vIkSya mAdhavaH // 64 // ahRdyadarzanAdyutthA cittavRttirjugupsanam / Izvaro'pyasurAntrANi nRhariH kiM dadhau gale // 65 // citravastuparijJAnajanyA vRttistu vismyH| brahmApi tRNavadyasyAmaho keyaM guroH kRpA // 66 // dRzyaudAsyaM vivekena dRDhaM nirveda ucyte| zriyo'pyadharapIyUSapAnairalamalaM mama // 67 // re'ndhe iti / idaM hi samudra prati zrIrAmavacanam / re iti nIcasaMbodhane / are samudra, ayaM dhanuSyAropitatvena pratyakSaH rAmasya mama bANaH zaraH bhUjo'pi pRthivyAH sakAzAdutpanno'pi / apizabdena pRthvIjanyo ghaTo'pi bhavati / tathA kiM tena madudakazoSaNaM kartuM zakyata iti tatsAmyenaitasyApyavahelanaM mA kurviti dyotitam / yataH etAdRzo'pyayaM ghaTajaH kumbhasaMbhavo bhagavAnagastimuniH sa na bhavati kim / apitu bhavatyevetyarthaH / agastyena yathA nikhilAbdhizoSaNaM nimeSamAtreNaiva kRtaM tathaivAyaM kariSyatIti sAvadhAno bhaveti bhAvaH / tatra rAmasyeti padena rAmAkhyajagadekavIrasaMbandhitvaM heturdhvanitaH // 62 // utsAha iti / autkaTyAparaparyAcamaunatyaM prAyo yAvajjIveSvapItyato vizinaSTi-zaktIti / zaktiH sAmarthyam / dhIra iti / acala ityarthaH / kAmIti / kAminAM straiNAnAM ghasmaraH / 'bhakSako ghasmaro'maraH' ityamaravacanAdbhakSaka ityarthaH / etAdRzaH smaraH kAmaH kaH / na kiMcitkara iti yAvat / idaM tu vakSyamANajJAnavIrotsAhodAharaNaM bodhym||63||prtikuuleti / svasya pratikUlaM virodhi yadvastu tasya ya upalambhaH praaptistenetyrthH| cakampa iti / mathanapAtrabhaJjanakAla iti zeSaH // 64 // ahRdyeti / na hRdyaM ramyamahRdyaM nindyaM tasya yaddarzanAdi / AdinA pravaNAdigrahaH / tasmAduttiSThatyutpadyata iti tathA amngglvstudrshnshrvnnaadijnyetyrthH| Izvaro'pIti / atrApinA prayojanAbhAvaH sUcitaH / nRhariH nA puruSaH sa cAsau hariH siMhazceti tathA narasiMha ityarthaH / asureti / asurasya hiraNyakaziporantrANi raktakardamitamAMsakhaNDAni tAnyapi gale khakaNThe kiM dadhau kimiti dhRtavAnityarthaH / tadanucitamidamasyeti rahasyam // 65 // citreti / manasa iti prAgvat / brahmApIti |ysyaamdvaitN brahmApi tRnnvtsulbhmityrthH| yadvA brahmA vidhAtApi tRNavattuccha iti yaavt||66 dRzyeti / dRzyaM dvaitaM tatra audAsyam / udAsInatvamityarthaH / imAzAnazrAvaNayovairAgyatvavyAvRttaye vivekainati dRDhamiti ca / zriyo'pIti / lakSmyA apI tyarthaH / evaM corvazyAdInAM kaiva katheti dyotitam / vIpsayA dAya'm // 67 //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 sAhityasAram / [ pUrvArdhe strIpuMsAlambano jyotsnA madhvAdyuddIpanastathA / tadIkSAdyanubhAvazca harSAdisahakAryapi // 68 // ratyAkhya eva sthAyyatrazRGgAro'sau dvidhA mataH / saMbhogo vipralambhezva guptau spaSTau ca tau punaH // 69 // kaumudyAM saha gopAlaiH svAGgaNe muditaM harim / vyAjAdupagatA rAdhA cakarSApAGgariGgaNaiH // 70 // evaM sthAyibhAvAnnirUpya pUrva pratijJAtatvenAvasara prAptAnrasAnvivRNvanprathamamuktakramAnusAreNa zRGgAraM prapaJcayati - strIpuMsAlambana ityAdiyugmena / strI ca pumAMca strIpuMsau yuvAnau tAvevAlambanamAzrayo yasya sa tathA / etenAsyAlambanavibhAvaH sphuTitaH / jyotsneti / jyotsnA candrikA ca madhurvasantazca tau AdI mukhyau yeSAmupavanagamanAdInAM tAnyuddIpanAni yasya saH / evaM tadvibhAvAnabhidhAyAnubhAvamAha - tadIkSAdIti / tayoH strIpuMsayoH yA parasparamIkSA sAbhilASAvalokanaM tadAdi mukhyaM yeSAM maNitaromAJcAdInAM te'nubhAvA yasya sa tathetyarthaH / tadvyabhicAriNaH sUcayati - harSAdIti / harSAdayaH sahakAriNaH saMcAribhAvA yasya saH / tathApizabdau samuccaye / tathAca bharatasUtram 'vibhAvAnubhAvavyabhicArasaMyogAdrasaniSpattiH' iti // 68 // ratyAkhya eveti / tattUdAhRtaM prAgeva vyaktaH satairiti / tasya dvaividhyaM vidhatte - asAviti / tatprakArAvAha-- saMbhoga iti / yUnordarzanAdijaH sukhavizeSa ityarthaH / vipralambho virahaH / taduktaM kAvyaprakAze - tatra zRGgArasya dvau bhedau saMbhogo vipralambhazceti / yUnoH saMyogakAlAvacchinnaratiH saMbhogaH, viyogakAlAvacchinnaratirvipralambha iti vA talakSaNamastu / tayoH punaH pratyekaM bhedadvayamabhidhatte - guptAviti / parakIyAviSayatvaM guptatvam / svakIyAviSayatvaM spaSTatvam / tallakSaNAdikaM tvagre sphuTIbhaviSyati iti dikU // 69 // tathAca guptaH saMbhogaH, gupto vipralambhaH, spaSTaH saMbhogaH, spaSTo vipralambhaH, iti sAmAnyatazcaturvidhaH zRGgAraH siddhaH / so'pi yUnoH samo vA viSama iti pratipadoktaratyAkhyasthAyibhAvasya samatvAdinA dvaividhyAdviprakAraka ityaSTabhedabhinnaH saMpanna iti / tatrAdyamudAharati -- kaumudyAmiti / zaradrAkAcandrikAyAmityarthaH / gopAlaiH svavayasyairgopabAlaiH saha svAGgaNe svagRhAjire muditaM candrikAdyaddIpana darzanato hRSTaM hariM zrIkRSNaM rAdhA vyAjAtkiMcinmiSAdupagatA samIpaM prAptA satItyarthaH / apAGgariGgaNaiH apAGgayoH riGgaNAni gativizeSAstaizcakarSa taM AkarSitavatIti yojyam / niruktacandrikAyAM mitraiH saha prasannaM kRSNaM prati kiMcitkAryacchalenopetya taM kaTAkSairalobhayaditi bhAvaH / atra muditazrIkRSNAkhyottamatamanAyakarUpasyAlambanasya kaumudIlakSaNasyoddIpanasya vIkSaNavizeSAkhyasyAnubhAvasya vyAjAdupagamanAkSiptasya vrIDautsukyAdervyabhicAriNazca saMyogAtparipuSTazcakarSeti padadhvanito rAdhAniSThaH zrIkRSNaviSayako ratyAkhyaH sthAyye - G
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 1 voktazRGgAro vyajyate / saha gopAlaiH svAGgaNa iti padatrayaM tu tanmode hetuM sUcayan tasya kaizorAvasthAmapi dyotayati / riGgaNapadasyAyamAzayaH / yathA bAlastAvadriGgansannakasmAdeva cApalyavazAtkiMcidvastujAtaM pazyatAmapi janAnAM dRSTi vaJcayitvaivAkarSati tadvadvAdhA nijApAGgAbhyAM pazyatAmapi gopAlAnAM dRSTiM vaJcayitvA'kasmAdeva zrIkRSNamanaH samAkarSitavatIti / nanu kathamevaM saMbhavedyatastatsuhRdastatra bahavaH sthitA eveti tairjJAtamevedaM bhavediti cenna / gopAlapadenaiva dattottaratvAt / yataste gopAlanamAtrapaTavo natu zRGgAracAturIdhurINAH / nocetkaumudyAM saha mitraiH svairiti vinyAsaH kRtaH syAt / kiMca riGgaNairiti paunaHpunyasUcakabahuvacanena cAJcalyaM nAyikAkSNostathA tasyAH zrIkRSNe premAtizayo'pyAvedyate / anyathA riGgaNAdityevocyeteti / atra hi prAguktamAdhuryAdisamucitaSADguNye sati sakalazabdArthadoSazUnyatvarUpakAvyasAmAnyalakSaNavattvaM rasamukhyatvarUpasarasakAvyatvaM vyaGgayapradhAnatvAkhyamuttamottama kAvyatvAbhidhaM sAmAnyato dhvanitvaM zaktimUlavivakSitAnyaparavAcyAlakSyakramavyaGgayarasadhvanitvaM guptasaMbhogazRGgAravattvaM ceti paJcalakSaNI bodhyA / uktadoSarAhitye sati dharmarasalakSaNarItya laMkRtivRttyAkhyaguNaSaTkavattvAt / harati svaguNaiH sakalasundarImanAMsIti 'rAdha sAdha saMsiddhA' iti dhAtusUtrAdrAdhayati saMsAdhayati cAturyaiH sveSTamiti ca vyutpattyA sAbhiprAyavizeSyAkhyaparikarAGkarAlaMkArAt, tathA jvarAdyAdhibhautikaduHkhasatve paramasundaryAderapi tRNatvApatterato muditamiti vizeSaNasyApi hetughaTitatvena 'alaMkAraH parikaraH sAbhiprAye vizeSaNe' ityAyuktalakSaNaparikarAlaMkArAccoktarasasya prAdhAnyAt, cakapaitipadasyAkarSaNakaraNalakSaNavAcyArthApekSayA rAdhAkartRkazrIkRSNakarmaka netrAntavyApArakaraNakapralobhanarUpavyaGgathArthasyaivAdhikacamatkArakArikatvAt, kaumudyAdipadeSu lakSagAbhAvavivakSitAnyaparavAcyArthatvA lakSyakramavyaGgyatvebhyaH niruktanAyikAyA: parakIyAtvenoktarasasya tadviSayatvastrIpuMsa darzanAdijanitasukha vizeSatvAbhyAM ceti / nanvastvevaM lakSaNasamanvayo'nyeSAM lakSaNAnAm / tathApi rAdhAyAH parakIyAtvenAtra guptasaMbhogazzRGgArarasatvaM sAdhitaM tadanupapannam / guptatve parakIyAmAtra - viSayatvasya niyatatvAbhAvAt svakIyAyAmapi lajjAbhayaparAdhInaratilakSaNAyAM mugdhAparanAmadheyAyAM navoDhAyAM tathA samAnalajjAmadanatvalakSaNAyAM madhyAbhidhAyAM ca tatsatvAt / tatrAdyodAharaNaM rasagaGgAdhare yathA - 'zayitA savidhe'pyanIzvarA saphalIkartumaho manorathAn / dayitA dayitAnanAmbujaM daramIlannayanA nirIkSate' iti / 'samIpe nikaTAsanna saMnikRSTasanIDavat / sadezAbhyAzasavidhasamaryAdasavezavat / upakaNThAntikAbhyarNA'bhyagrA apyabhito'vyayam' ityamarAtsavidhe samIpa ityarthaH / dvitIyodAharaNaM kAvyaprakAze amarukakaveH padyamudAhRtaM - 'zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiMcicchanairnidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvaye patyurmukham / vizrabdhaM paricumcya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI yathA 10 109
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 sAhityasAram / yaMgavInamoSAya kRSNo'ntaHpuramAgataH / AbhIrataruNIM suptAM dRSTvA pulakito'bhavat // 71 // [ pUrvArdhe lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA' iti / tasmAt 'jAyApatyomithoratyAvRttiH zRGgAra ucyate / saMyogo vipralambhazcetyeSa tu dvividho mataH / tau tayorbhavatorvAcyau budhairyuktaviyuktayoH / pracchannazca prakAzazca punareSa dvidhA mataH' ityabhiyuktokteH pracchannapadavAcyaM gUDhatvameva tvayA guptapadenorarIkRtyA - trApi gopAlAnAM niruktarAdhAkRSNaceSTitAjJAnAttathAtvamastyeveti lakSaNasaMgatiH kAryeti cetsatyam, tathApi pracchannatvaM kimubhayabhinnAgocaratvamanyatarAgocaratvaM vA / Adye ubhayaikagocaratvasya tadarthatvenoSAyAH svAnikakAntopalambhottarakSaNajanye vipralambhe'vyApteH / antye itaragocaratvasyAnivAritatvena prakAzatvApatteH / tasmAtprAcInavAkye'pi pracchannapadena parakIyAviSayatvaMmeva vAcyam / ataeva rasamaJjaryaM tAvadguptAvidagdhAlakSitAkulaTAnuzayAnAnAM parakIyAyAmevAntarbhAva ityuktam / kiMcAnyatrApi pracchannAkhyasaMbhogavipralambhayorudAharaNe parakIyAviSaye evokte / yathA - 'bhramabhrukuTi sasmitaM namitakaMdharaM prollasatkapolapulakAvali zvasita kampitorojakam / udazcitabhujAyugaprathita kezapAzaM puro gurorapi hariH sukhaM sapadi rAdhayA'lokyate' iti, 'samAnakulazIlayoH samarucoH parAyattayoH parasparavilokanAkulitacetasoH preyasoH / tanutvamadhivindatorbahuvidhaM vidhiM nindatorazakyavinivedanA virahavedanA vardhate' iti / nacedaM viSamAnurAgasyaivodAharaNaM niruktarItyA rAdhAyA eva rateratra vyajyamAnatvAttathAca prAkpratijJAtasamAnurAgakaguptasaMbhogazRGgArasyaiva tadbhedASTake prathamatvAt kathamatra tadudAharaNatvamiti vAcyam / niruktaharipadavyutpattyaiva tathAtvasiddheH / evaMca yato'nena bhagavatA svakIyAnantasaundaryAdiguNagaNaistasyAH svasminratirvyAjAgamanAdikAryaliGgakAnumAnena prAgevotpAditeti siddham / ataevedamapyarthAtsiddhyati yatsvasya tasyAM niratizayA ratiriti / nocedAkarSaNapadadyotitasaMmohanarUpakAryasya vinA svaratimanupapannatvApatteH / tasmAdrAdhAlambanA kaumudyuddIpanA modasaMcAribhAvA saMmohAnubhavA bhagavadgatA ratirapyatra vyajyata iti samAnurAgakasyai - voktarasasyedamudAharaNamiti dik / atra parakIyA kriyAvidagdhA prauDhAbhisArikA nAyikA / harSito lalitazca nAyakaH / samAnurAgako guptasaMbhogaH zRGgAraH / parikaraparikarAGkurAvalaMkArau / yathAvA rasataraGgiNyAm - 'nidrANe kSaNamunnamayya vadanaM kAnte kucAntaspRzi srastavyasta dukUladarzitavalipravyaktanAbhizriyaH / rAdhAyA daraghUrNadutpaladaladroNImadadrohibhirdRkoNasya taraGgitairviracito dIrghAyureva smaraH' iti // 70 // atha tameva viSamAnurAgakamudAharati-- haiyaMgavIneti / ' tattu haiyaMgavInaM yat hyogodohodbhavaM ghRtam' ityamarokteH navagoghRtamityarthaH / tasya moSazcaurya tadarthamiti yAvat / antaHpuraM strINAM nidrAdisthAnamityarthaH / 'gope
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / mbanaH madhunA madhurodyAne jAnakIM raghunandanaH / ullasantIM samAliGgaya kimanaGgamacintayat // 72 // svaM hIramandire kAntaM dUrataH prativimbite / vaidehI vIkSya pAdyAya svedapUrNAJjalirbabhau // 73 // gopAlagosaMkhyagodhugAbhIrabalavA:' ityamarAdAbhIro gopastasya taruNI kAcigopayuvatistAmityarthaH / pulakitaH saMjAtaromAJca iti yAvat / spaSTamevAnyat / atrAnta:purapadavAcya rahaH sthAnadarzanenoddIpitaH suptapadAkSiptavya tyastavasanamugdhaballavyAlataddarzanapulakodgamAnubhAvitastadanyathApattisiddhaharSa saMcArI zrIkRSNa niSTo niruktagopIviSayakaratyAkhyaH sthAsyeva praharSaNAlaMkArAtprAdhAnyena dhvanitaH / tatra nAyikAyAH suptatvAdviSamAnurAgatvaM spaSTameva / atra taruNIpadena suptapadena ca vivasanakucakanakakalazAdi tattadavayavAnAM prazastamavekSaNAdukta kAmAkulatvArhalaM kRSNapadena zyAmavarNatvAnnizi cauryAyAntaHpurapravezArhatvaM ca vyajyate / avAntarapaJcalakSaNyAH samanvayastu prAguktadizaiva kAryaH / atra mugdhA parakIyA nAyikA / prahRSTo nAyakaH / viSamAnurAgako guptasaMbhogaH zRGgAraH / praharSaNamalaMkAraH / tattUktaM kuvalayAnandakArikAsu - ' vAJchitAdadhikArthasya saMsiddhizca praharSaNam / dIpamudyojayedyAvattAvadabhyudito raviH' iti // 71 // tataH kramaprAptaM spaSTasaMbhogAkhyaM samAnurAgakaM tamudAharati -- madhuneti / vasantenetyarthaH / madhureti / madhuraM vikasitatvena sundaraM madhuragandhi vA etAdRzaM yadudyAnamupavanaM tsminnityrthH| ullasantIM hRSyantImityarthaH / etAdRzIM jAnakIM samAliGgaya gADhamAzliSya raghunandanaH zrIrAmaH anaGgaM kAmaM acintayatkiM dhyAtavAnkimityanvayaH / tadAliGganena stabdho'bhUditi bhAvaH / etena stambhAkhyaH sAtvikAnubhAvaH sUcitaH / atra prathamapAdenoddIpanavibhAvo dvitIyenAlambanavibhAvazcaturthena sAtvikAnubhAvaH samAliGgayeti kAyikAnubhAvaH zeSeNa saMcAribhAvaH samuccitairetaiH sItArAmayoH parasparaM samaratyAkhyaH sthAyibhAvazcotprekSAlaMkArApekSayA mukhyatvena dhvanyate / niruktasAmagryaiva kAmasya samuddIptatvasaMbhavena taddhyAnakalpanasya stambhatazcamatkArAdhikyAnAdhAyakatvAditi / atra pragalbhA svIyA nAyikA / stabdho nAyakaH / svakIyAviSayatvena spaSTaH saMbhogAkhyaH samAnurAgakaH zRGgAraH / utprekssaalNkaarH| yathAvA bhAnumizrAH - ' stambhena cATuvacanAni parAhatAni pANiH payodharagato jaDatAM jagAma / lakSmyAH paraMtu pRthuvepathureva nIvIM visraMsayan suhRdabhUnmadhusUdanasya' iti // 72 // iyameva viSamAnurAgakamudAharati-svamiti / vaidehI videhasyApatyaM strI sItetyarthaH / etenaikAnte tasyAstatvAnusaMdhAnazIlatvena vakSyamANapratibimbe'pi satyatvabhramAtvaM dyotitam / hIramandire hIrAkhyaprasiddhazuklaratnamaye svIyavilAsanilaya ityarthaH / evaM coddIpanavibhAvaH pratibimbanArhatvaM ca sUcitam / dUrataH tato dUravartisadaH sthAnAditaH pratibimbitaM Agacchanta 111
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 sAhityasAram / [ pUrvArdha nandamandiramAviSTe kRSNe sAyaM sagodhane / ballavInAM vinizvAsaiH saMtApyante tdaalyaaH|| 74 // kimuddhavasamAdhAnairjAto doSodayaH khalu / ityuktvA hanta kAnteti rudantI rAdhikApatat // 75 // miva pratiphalitam / etAdRzaM khaM khakIyaM kAntaM sarvaguNasundaraM nijaramaNaM zrIrAmacandramityarthaH / etena parapuruSatvasyAprasannatvasya ca vyudAsaH / vIkSya avloky| niruktakhAbhAvyena pratibimbamidamityanusaMdhAnarAhityAtsatyamevAgataM matvetyarthaH / anenAlambanavibhAvo dhvanitaH / pAdyAya pAdakSAlanodakArthe baramANA satIti zeSaH / etenAvegAkhyo vyabhicAribhAvaH satIdharmazcAveditaH / ataeva khedapUrNAJjaliH khedena sAtvikAnubhAvAkhyadharmeNa pUrNo bharito'JjalistaddarzanAvyavahito. tthAnakSaNa eva viracitakarasaMpuTo yasyAH sA tathetyarthaH / etAdRzI babhau zuzubhe ityanvayaH / kAmAkulA babhUveti bhAvaH / evaM cAtra paripUrNA ratireva bhrAntimadAdyalaMkArApekSayA mukhyatvena vyajyate / atra pUrvoktaiva nAyikA / bhramAtmako nAyakaH / spaSTasaMbhogAkhyo nAyikAmAtraniSTatvena viSamAnurAgakaH zRGgAraH / bhraantimdtishyoktiprikraangkraadyo'lNkaaraaH|ythaavaa bhANe-'mandasmitena madhurA* dharapallavena kumbhonnamatkucabhareNa kRzodareNa / vidyunibhAGgalatayA ca vicintyamAnA ceto dhinoti ca dhunoti ca caJcalAkSI' iti // 73 // evaM saMbhogacatuSTayamudAhRtyAtha vipralambhacatuSTayamudAharan prathamaM samAnurAgakaM guptavipralambha. mudAharati-nandeti / atra pUrvArdhe'kSarArthaH spaSTa eva / ballavInAmiti / gopInAmityarthaH / vinizvAsaiH vizeSeNa duHkhotkarSeNa ye nizvAsAH uSNazvAsAstaiH tadAlayAH / 'gRhAH puMsi ca bhUnyeva nikAyanilayAlayAH' ityamarAt tAsAM gopInAM gRhA ityarthaH / saMtApyante saMtaptIkriyanta iti yAvat / kRSNavirahAttAH saMtaptA babhUburiti bhAvaH / atra sAyaMpadavAcyapradoSakAlenoddIpitaH zrIkRSNAlambano viniHzvAsAnubhAvaH / saMtApAkSiptazokasahacArI kAvyaliGgAdyalaMkArApekSayA camatkArakAritvena ratyAkhyaH sthAyyeva mukhyatvena vyajyate / kiMcaivaM sagodhana iti vizeSaNe zleSeNa gozabditagopInetrANyeva sarvakhatvena dhanAni taiH khAntaHkaraNavartibhiH saha vartata iti vyutpattyA gopyAlambanA cintAsahacAriNI kRSNapadadyotitavirahakAlimAnubhAvA bhagavanniSThA ratirapi dhvanitA / atra parakIyA virahiNyo nAyikAH / virahacintAturo nAyakaH / ubhayaratitvena samAnurAgakaH parakIyAviSayatvena guptavipralambhaH shRnggaarH| shlesskaavylinggaatishyoktyo'lNkaaraaH| yathAvA rasagaGgAdhare-'nayanAJcalAvamarza yA na kadAcitpurA sehe / AliGgitApi joSaM tasthau sAgantukena dayitena' iti // 74 // atha tameva viSamAnurAgakamudAharati-kimiti / idaM hi uddhavaM prati rAdhikAvacanaM pUrvArdhAtmakam / bho uddhava, vatkRtaistattvopadezAdirUpaiH samAdhAnaiH sAMkhanaiH, pakSe doSApakaraNapUrvaka
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamvuratnam 4] sarasAmodavyAkhyAsa hitam / 113 zivayordehabhedo'pi dehAtvisya kAraNam / bata maulondukundAbhakalAlokanato'pyabhUt // 76 // hitakathanaiH kim / na kiMcitprayojanamityarthaH / nanu kuta evamityata AhajAta iti / doSodayaH doSaH pradoSaH doSA rAtrirvA tasya tasyAH vA udayaH / AvirbhAva ityarthaH / pakSe ativyAptyAdidoSaH tasyodayaH prApti. riti yAvat / sa jAtaH khalu / saMpanna evetyarthaH / ayaM bhAvaH-yadyapi tvayA tAvatsahasrazaH samAdhAnAni kRtAnyeva tathApi yathAkathaMcidgRhakRtyAdivyApArazatairvAsare nIte'pi virahiNIkAlarAtririyaM rAtristAvatkathaM neyeti viphalAnyeva bhavatkRtasamAdhAnAnIti yathA doSApAkaraNArthamevAkhilazAstrAdau samAdhAnAni vidhIyante khalu tadudaya eva pratyuta saMpanne sati tAni vyarthAnyeva tadvaditi / itIti / niruktaprakAreNa rAdhikA uddhavaM prati uktvA hanta iti khede / he kAnta bho sakalakalyANaguNamaNigaNArNava gopIramaNa zrIkRSNeti dIrghasvaramuccairuccArya rudantI rodanaM kurvantI satI apatat bhUmau nipapAta / zokAtizayena mUrcchitA babhUvetyarthaH / atra zrIkRSNAlambanA doSAgamoddIpanA smRtizokamUrchAdisahacAriNI kampavaivarNyarodanAdyanubhAvA rAdhikAniSTA ratireva zleSAdyalaMkArApekSayA prAdhAnyeva dhvanyate / parakIyaviSayatvena guptatvaM nAyikaikaniSTatvAdviSamavaM ca bodhyam / atra parakIyA virahiNI pragalbhA nAyikA / lalito nAyakaH / viSamAnurAgako guptavipralambhaH zRGgAraH / zleSakAvyaliGgaparikarAGkurAdayo'laM. kArAH / yathAvA govardhanAcAryAH'anurAgavartinA tava viraheNoNa sA gRhItAGgI / tripuraripuNeva gaurI varatanurardhAvaziSTaiva' iti // 75 // tato'nukramaprAptaM samAnurAgakaM spaSTavipralambhamudAharati-zivayoriti / zrImatpArvatIparamezvarayoH dehabhedo'pi vastutazcidekarasatvAdbhaktabhAvanayAvabhAsamAnazarIrabhedo'pItyarthaH / apizabdAlokaprasiddhadezAntaragamanAdirUpaviyogapadavAcyavibhede kiM bhaviSyatIti ko vedeti premautkaTyaM dhvanitam / bateti khede / maulIti / kalAbhyAM cUDAlaMkRtazazikalAbhyAmiti zrImadbhagavatpUjyapAdapAdAravindavacanAnmaulyoH parasparakirITayoH ye indvoH kundAbhe kundakalikAvatsUkSme natu paripuSTe etAdRze ye kale SoDazabhAgau tayoH AlokanaM avalokanaM anyonyakartRkamIkSaNaM tasmAdapItyarthaH / atrApyapinA zaradrAkAsudhAkarAdinikhiloddIpana. vibhAvadarzane tu kiM syAditi naiva jAna iti niratizayatvaM premNaH sUcitam / dehAti / dehayoH parasparazarIrayoH yadardhatvaM tasya kAraNaM heturabhUdityanvayaH / aho gaurIzvarAbhyAM tAvaddehabhedAtmakaviraho'pi parasparamukuTacandrarekhAvalokanA. tsoDhumazakya ityardhadehatvameva duHkhAtizayAtsaMpAditamata eva tayorekamardhanArIzvarAkhyaM rUpaM saMpannamiti tAtparyam / atroktendukalAvalokanoddIpitA parasparAlamba. nAniruktadehAtvirUpakAryAnubhAvAttadAkSiptacintAdisaMcAriNI gamyotprekSAlaMkArApe
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 [ pUrvArdhe sAhityasAram / ghanaM tamAlamAvidyudvalyA valayitaM yadA / vilokyAmUJchi rAmeNa kAmo'pi karuNastadA // 77 // vairUpyaphullavakratvAvahitthAdyairanukramAt / vibhAvAdyairyuto hAsaH sthAyI hAsyarasaH smRtaH // 78 // kSayA'nyonyaratireva prAdhAnyena vyjyte| atra virahiNAveva nAyikAnAyakau / samAnurAgakaH khIyAviSayatvAtspaSTavipralambhaH zRGgAraH / gamyotprekSAlaMkAraH / yathAvA'kukkuTe kurvati kANamAnanaM zliSTayostayoH / divAkarakarAkAnta zazikAnta ivAbabhau' iti // 76 // atha tameva viSamAnurAgakamudAharati-ghanamiti / yadA yasminsItAviyogakAle rAmeNa zrIraghuvIreNa ghanaM meghAkhyatamAlaM nIlatvAttamAladrumarUpaM AsamantAt yA vidyutsaiva vallI tayA valayitaM veSTitamityarthaH / etAdRzaM vilo. kyAmUchi mUchitam / vidyudyatheyaM meghamAliGgaya kanakavallIva tamAlavRkSamiva tiSThati yathA vidyudvallIva gaurAGgI tanvI jAnakI ghanatamAlavatsarasaM mRdulaM nIlaM mAM kadA'liGgiSyatIti tatsmRtyAdiduHkhodrakAnmUcrchA gatamiti yAvat / tadA tasminkSaNe kAmo'pi kAmayate nirdayatvena jagajjayati tathA vizvajigISutvena niSkaruNaH pazcabANo'pItyarthaH / apinA kAruNyAbhAvapauSkalyaM dyotitam / karuNaH sadayo'bhavaditi zeSaH / tadAnIM kAmasya sadayatayaiva zrIrAmadehasatvaM nocettasyApi viraha eva syAdato jJAyate tadA tasya tathAtvamiti tattvam / atrAghanAdyavalokanoddIpanaH sItAlambano mUrchAsahacArI tadAkSiptaromAJcAdyanubhAvaH zrIrAmagato ratyAkhyaH sthAyyeva rUpakAdyapekSayA mukhyatayA vyajyate / kiMceha virahiNAveva nAyikAnAyakau / rAmaratereva dhvananAdvivamAnurAgakaH svakIyAviSayatvena spaSTavipralambhaH zRGgAraH / rUpakakAvyaliGgaparikarAGkurA alaMkArAH / yathAvA prasannarAghavAkhye nATake-saumitre nanu sevyatAM tarutalaM caNDAMzurujambhate caNDAMzornizi kA kathA raghupate candraH samunmIlati / vatsaitadviditaM kathaM nu bhavatA dhatte kuraGgaM yataH kvAsi preyasi hA kuraGganayane candrAnane jAnaki' iti / yathAvAmaruzatake-likhannAste bhUmiM bahiravanataH prANadayito nirAhArAH sakhyaH satataruditocchUnanayanAH / parityaktaM sarva hasitapaThitaM paJjarazukaistavAvasthA ceyaM visRja kaThine mAnamadhunA' iti // 77 // evaM zRGgAraM nirUpya kramaprAptaM hAsyaM nirUpayituM taM lakSayati-vairUpyeti / vairUpyaM viparItarUpavaM tathA phullavakravaM vikasitavadanavaM tathA bhavahitthA AkAragopanaM 'avahitthA'kAraguptiH' ityamarokteH / tacca tacca sAceti tathA tAH AdyAH mukhyA yeSAM AnandAzrupAtAdInAM te tathA tairityarthaH / etAdRzaiH anukramAt yathAkrameNa vibhAvAdyaiH uddIpanavibhAvakAyikAnubhAvavyabhicAribhAvairiti yAvat / yutaH puSTaH hAsasthAyI hAsAkhyaH / prAguktalakSaNaH sthAyibhAva ityarthaH / hAsyetyAdi spaSTamanyat // 78 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamvuratnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 115 vibhAvajaH svaniSTho'sau prnissttho'nyhaasyjH| punaH smitAdiSaDDedaiH kramAdvAdazadhA yathA // 79 // zArdUlakRttimAvRtya bhISayantaM gajAnanam / guhaM vIkSyollasadvako babhUvaturumAharau // 80 // zrIkapole nijacchAyAM bhRGgabhrAntyApasArayan / tayonmIlitayA dantakAntikundaizcito hariH // 81 // tasya skhaniSTalAdinA dvaividhyamuddizya tallakSayati-vibhAvaja iti| AlambanAdivibhAvajanya ityarthaH / punastasya dvividhasyApi bhedAntarANi vidhatte-punariti / asAvityanukarSaNIyam / tathAcAhuH zAGgadevA:-'AtmasthaH parasaMsthazcetyasya bhedadvayaM matam / Atmastho draSTurutpanno vibhAvekSaNamAtrataH / hasantamaparaM dRSTvA vibhAvazcopajAyate / yo'sau hAsyarasastajjJaiH parasthaH parikIrtitaH / uttamAnAM madhyamAnAM nIcAnAmapyaso bhavet / vyavasthaH kathitastasya par3hedAH santi cApare / smitaM ca hasitaM proktamuttame puruSe budhaiH / bhavedvihasitaM copahasitaM madhyame nare / nIce'pahasitaM cAtihasitaM parikIrtitam / ISatphullakapolAbhyAM kttaakssrpynulbnnaiH| adRzyadazano hAsyo madhuraH smitamucyate / vakranetrakapolaizcedutphullairupalakSitaH / kiMciTakSitadantazca tadA hasitamiSyate / sazabdaM madhuraM kAlagataM vadanarAgavat / AkuJcitAkSaM mandaM ca vidurvihasitaM vudhAH / nikuJcitAMsazIrSazca jihvAdRSTivilokanaH / utphullanAsiko hAso nAnopahasitaM matam / asthAnajaH sAzruvRSTirAkampaskandhamUrdhajaH / zArGgadevena gadito hAso'pahasitAhvayaH / sthUla: karNa. kaTuvAno bASpapUraplutekSaNaH / karopagUDhapArzvazca hAso'tihasitaM matam' iti / evaMca khaniSTAni smitahasitavihasitopahasitApahasitAtihasitAni tathA paraniSTAni ca tAnIti bhedairasau dvAdazavidha: saMpanna ityarthaH / evaM dvAdazavidhasya tasyAnukrameNodAharaNAni prapaJcituM pratijAnIte-kramAditi // 79 // tatra khaniSTaM smitamudAharatizArdUleti / 'zArdUladvIpinau vyAne' ityamarAt 'ajinaM carma kRttiH strI' ityapi ca tato vyAghrasya carmetyarthaH / AvRtya prAvaraNamiva sakalasvAzAcchAdakatvena gRhIlA / gajAnanaM karivadanaM prati natu gaNapatim / ataeva bhISayantaM bhISayati siMhasya karivairivAyAghrasya ca tattulyatvAttaccarmaprAvaraNapUrvakaM tadvadgarjanAdinA bhayaM janayatIti tathA tamityarthaH / etAdRzaM guhaM skandaM vIkSya usadvako ullasatI vikasatI vake mukhe yayostAvetAdRzau umAharau gaurIzvarau babhUvaturiti saMbandhaH / atra gajAnanaM bhISayavyAghravaddhaghuradhvanirguha AlambanavibhAvaH / zArdUlakRttiprAvaraNamuddIpanaM vikasadvadanatvamanubhAvaH / hAsyapRthudhvanyAdyabhAvAkSiptAvahitthAkhyAkAraguptirvyabhicAribhAvazcaitaiH puSTo hAsAkhyaH sthAyyeva vibhAvamAtrajavena svaniSTaH pUrvoktasmitalakSaNavattvena smitAbhidho hAsyarasaH svabhAvoktyalaMkArApekSayA mukhya. tayA vyajyate // 80 // evaM khaniSTaM hasitamudAharati-zrIti / zriyo lakSmyAH
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 [ pUrvArdha sAhityasAram / mAtaH kandukalIlAthamimaM candraM pradehi me| iti kRSNavacaH zrutvA yazodA vicakAsaha // 82 // navanItamuSaM kRSNamanudhAvanataH pthi| patitAM gopikAM prekSya praphullA ghoSayoSitaH // 83 // vAmanaM bhikSukaM dRSTvA vyaavlgnpricaarikaaH| balipalyAH payorAzerlaharyaH zazinaM yathA // 84 // gopakanyAmbaraharaM kadambasthaM yadUdvaham / sAJjalIstAH samAlokya sollaNThA bllvaarbhkaaH|| 85 // nUtnaratnagRhe sItAM svabimbAsaMkhyayoSitAm / darzanAdvikacAM dRSTvA rAmaH kAntamukho'bhavat // 86 // prAtaH paridadhatkuJja rabhasAdrAdhikAMzukam / tAmudyadAsyAmAlocya kRSNo'bhUdvikasanmukhaH // 87 // kapole citaH pUjitaH / atra bhrAntirUpake alaMkArau / ziSTaM tUtadizaiva lakSaNAyUhyam // 81 // atha khaniSThaM vihasitamudAharati-mAtariti / vica. kAsa vihasitavatItyarthaH / zeSamatirohitArtham // 82 // evaM khaniSThamupahasitamudAharati-navanIteti / ghoSayoSitaH 'ghoSa AbhIrapallI syAt' ityamarAt ghoSasya gopagRhasya saMbandhinyo yoSitaH striya ityarthaH / praphullAH upajahasurityarthaH // 83 // tataH khaniSThamapahasitamudAharati-vAmanamiti / balipanyAH paricArikAH vAmanaM kharvarUpadharaM hariM bhikSukaM bhikSamANaM dRSTvA vyAvalgan apahAsaM cakrurityarthaH / tatrAnurUpaM dRSTAntamAha-payorAzeriti / samudrasya lahoM vIcayaH zazinaM kalaGkina candraM dRSTvA yathA vyAvalgan tadvadityarthaH // 84 // evameva khaniSThamatihasitamudAharati-gopeti / tAH gopakanyAH sAJjalIH aJjalIpuTakaraNenAnAcchAditaguhyA ityarthaH / solluNThAH atihAsavantaH ityarthaH / babhUvuriti zeSaH / atra prathamodAharaNadvaye hAsyasya zivAdidevatArUpottamAdhikAriniSTatvaM dvitIyodAharaNadvaye ca yazodAdiprauDhastrIrUpamadhyamAdhikAriniSThatvaM tRtIye codAharaNadvaye niruktadAsyAdirUpanIcAdhikAriniSThatvaM ca bodhyam // 85 // evaM khaniSThasmitAyudAharaNaSaTkamabhidhAya paraniSThaM tadabhidadhanprathamaM paraniSThaM smitamudAharati-nUneti / nUnaM navInaM yadana. gRhaM maNimayaM krIDAgAraM tasminnityarthaH / sveti / svasyAH bimbAni prakRtagRharanabhittyAdau pratibimbAni tadrapAH ataeva yAH asaMkhyayoSitaH ratnAnAM tatratyAnAmagaNitatvAdanantakAntAstAsAmityarthaH / darzanAdvIkSaNAt vikacAM sasmerAM etAdRzIM sItAM jJAtvA rAmaH zrIraghuvIraH kAntamukhaH kAntaM sasmitaM mukhaM yasya tathA abhavaditi yojanA // 86 // tadvatparaniSThaM hasitamudAharati-prAtariti / rabhasAt 'rabhaso vegaharSayoH' itybhidhaanaadvegaadityrthH|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / candracUDagaNAndRSTvA menodvAhotsave muhuH / sphuraddacandrikA dRSTA prasannena himAdriNA // 88 // jale sadasi bhUbhrAntyA cyute duryodhane bhRzam / vilokya draupadIM bhrAjadAnanAmanugAstathA // 89 // kRSNavaMzIravAvegAdrAdhikAM lathazATikAm / nirIkSyotphullavatrAH syurgopyastadanu bAlakAH // 90 // dazAsye vAlinA nIte tArAdyAH sarvavAnarIH / avekSya luThatIH sarve plavaGgA abhavaMstathA // 91 // AzAccheda vinaSTeSTAzrupAta mlAnatAdibhiH / zokasthAyivibhAvAdyaiH puSTaH syAtkaruNArasaH // 92 // svavibhAvaiH samutpannaH svaniSThaH sa udIritaH / paraniSTho'nyadIyAnAM vibhAvAnAM vibodhataH // 93 // rAdhiketi / rAdhikAyAH aMzukaM paridhAnIyaM vasanamityarthaH / tAM rAdhikAM udyadAsyAM udyat udayaM prApat vikasaditi yAvat etAdRzaM AsyaM mukhaM yasyAstAmityarthaH / Alocya dRSTyA idamuttamagataparaniSTahAsyarasodAharaNadvayam // 87 // tataH paraniSTaM vihasitamudAharati - candreti / menA himAcalapatnI gauryA : udvAhotsava ityadhyAhRtya yojyam / sphuraditi / sphurantI bhAsamAnA datAM dantAnAM candrikA yasyAH sA tathetyarthaH / prasannena hasatetyarthaH // 88 // evaM paraniSTamupahasitamudAharati - jala iti / sadasi rAjasUye mayakRtasabhAyAM jale bhUbhrAntyA pRthvIbhrameNetyarthaH / duryodhane bhRzaM atyantaM cyute patite satItyarthaH / bhrAjaditi / bhrAjadupahAsavazAddIpyamAnaM AnanaM mukhaM yasyAstAM anugAstadanuvartinyaH striyospi tathA upahasitavatyaH syurityarthaH / idaM tu madhyamagataparaniSTahAsyodAharaNayugam // 89 // atha paraniSTamapahasitamudAharati - kRSNeti / kRSNavaMzIraveNa yaH Avego'bhisaraNasaMbhramastasmAddhetorityarthaH / latheti / zlathA galadvandhA zATikA yasyAstAdRzIM rAdhAM nirIkSya gopyaH tadanu bAlakAH gopabAlAzca utphullavatrAH vikasitamukhAH babhUvurityanvayaH // 90 // evaM paraniSThamatihasitamapyudAharati - dazAsya iti / luThatIH hAsyAdhikyena bhUmau viskhalatIH / sarve plavaGgAH vAnarAH avekSya tathA niruktahAsavantaH abhavanniti saMbandhaH / idaM nIcagataparaniSTahAsyarasodAharaNayugaM bodhyam // 91 // evaM hAsyaM prapaJyAthoddezakramaprAptaM karuNaM vivRNvaMstaM lakSayati -- Azeti / atra AzAccheda uddIpanam / vinaSTeSTa Alambanam / azrupAto'nubhAvaH / mlAnatA vyabhicAribhAvaH / AdipadAjjaDatAdergrahaH / etairvibhAvAdyaiH puSTaH zokasthAyI pUrvoktalakSaNaH zokAkhyaH sthAyIbhAva eva karuNaH raso bhavatIti yojanA / ' tasmAdAzAcchedAdivibhAvAdipuSTazokasthAyitvaM karuNatvamiti talakSaNaM phalitam // 92 // tasya dvaividhyama 117
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 sAhityasAram / [ pUrvArdhe kAnte'naGgatayA zAnte ratihemalatAzrubhiH / ghanaiH siktApi nottasthau kRpAvalyA sheshituH|| 94 // dAkSAyaNyA parityakte zarIre zaMkarazramAn / vIkSyaiva kimu saMtApaiH kAmenApi hutaM vapuH // 95 // aparAdhitadutkarSaniSThuroktyugratAdibhiH / vibhAvAdyaizcitaH krodhasthAyI raudro rasaH smRtaH // 96 // praskhalatkumbhakarNAsrapAnonmAditapatriNi / rAme sthite va te'strANi tiSTha re duSTarAkSasa // 97 // bhidadhastatra hetumAha-svavibhAvairiti / khasya vibhaavairaalmbnaadivibhaavairityrthH|uktNhi rasataraGgiNyAm--'saca karuNaH svaniSThaH paraniSThazca |svshaapkhbndhnkhkleshvaanissttairvibhaavaiH skhaniSThaH pareSTanAzaparazApaparabandhanaparaklezAdInAM darzanazravaNasmaraNairvibhAvaiH paraniSThaH' iti // 93 // tatrAdyamudAharati-kAnta iti / svaramaNe madane anaGgatayA zivanetrAgninA aGgazabditazarIrasya bhasmIbhUtatvAtsthUla. deharAhityatayetyarthaH / zAnte upazAntavannizceSTe saMjAte satItyarthaH / ratIti / etenAsyAM gauratvasukumAratvasurabhitvAdidhvanitam / ghanaiH azrurUpairmedhaiH IzituH zivasya / atra sikkApItyapinA mUlocchedaH sUcitaH / tena pAtivratyAtizayazca / evaM cAtroktavibhAvAdyaiH puSTaH karuNarasa eva rUpakAlaMkArApekSayA prAdhAnyena vyajyate // 94 // dvitIyamudAharati-dAkSAyaNyeti / satInAmnyA dakSakanyayetyarthaH / parityakte satIti yAvat / svapitRyajJa iti zeSaH / hutaM zaMbhunetrAnAviti zeSaH / atra kAmenApItyapizabdena virahizAsane samutsu. kasya madanasyApi zivazokAvalokanenoktakAruNyaM khaprANatyAgakaraNAntamapi saMjAtaM yadA tadAnyeSAM tatsyAditi kimu vaktavyamiti tadatizayaH sUcitaH / teneha dAkSAyaNImRtizocacchaMkarAlambanastacchramekSaNoddIpana: saMtApAnubhAvo maraNavyabhicArI niruktazokAkhyaH sthAyyevotprekSAlaMkArApekSayAdhikyena vyajyate / yathAvA bhAnumizrAH-'anuvanamanuyAtaM bASpavAri tyajantaM bhRditakamaladAmakSAmamAlokya raamm| dinamapi ravirocistApamantaH prasUte rajanirapi ca dhatte tArakA bASpabi. ndUn' iti // 95 // tataH kramAgataM raudraM lakSayati-aparAdhIti / atrAparAdhyAlambanam / tadutkarSa uddIpanam / niSThuroktiranubhAvaH / ugratApadavAcyo'marSaH saMcArI ca citaH puSTaH / spaSTamanyat // 96 // tamudAharati--praskhaladiti / prakarSaNa ziracchedanAnmahApravAharUpotkarSeNa skhalat galadyatkumbhakarNasya asaM 'rudhire'sR. glohitAsraraktakSatajazoNitam' ityamarAdrudhiraM tasya pAnenonmAditAH patriNaH gRdhrAdayaH pakSiNo bANA vA yena tasminnityarthaH / etAdRze mayi rAme sthite sati re duSTa rAkSasa rAvaNa, te astrANi AgneyAdyastrANi kva kiM kariSyanti / na kimapItiyAvat / atastvaM tiSTha saMgrAmAnmA parAGmukho bhavetyarthaH / idaMhi kRtAgneyAdya
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 119 prbhaavsthairygrvaadyairvibhaavaadibhirunntH| utsAhasthAyibhAvaH syAdvIro dvAdazadhA tu saH // 98 // yuddhdaandyaadhrmstyvidyaatpoblaiH| tyAgayogakSamAzAnastadupAdhervibhedataH // 99 // ksstrdhvaantshrdbhaasvdgrvhRdbhaajdojsaa| kaH saMgare'rbhakaH pArthaH zastraM madhvantakodha // 100 // straprayogaM rAvaNaM prati zrIrAmavAkyam / atrAparAdhirAvaNAlambanaH kva te'strANItyAkSiptatadutkarSadarzanoddIpanaH praskhaladiti reduSTeti ca niSThuroktyanubhAvastiSThetyamarSasahacArI krodhasthAyyAkhyo raudraH parikarAlaMkArataH pradhAnabhAvena dhvanyate / yathAvA rasagaGgAdhare-'navocchalitayauvanasphuradakharvagarvajvare madIyagurukArmukaM galitasAdhvasaM vRzcati / ayaM patatu nirdayaM dalitadRptabhUbhRdgalaskhaladrudhiraghasmaro mama parazvadho bhairavaH' iti // 97 // atha vIraM prapaJcayitumAdau taM lakSayati-prabhAveti / prabhAvaH sAmarthya vizeSaH tadyaktau yau sthairyagavauM dhairyAbhimAnau Adyau yeSAM prati bhASyAdyAlambanavibhAvAdInAM tairityarthaH / evaM cAtra prabhAvapadasya sthairyapadApekSayA bahvakcatve'pi na kSatiH / tasya vizeSaNatvAt / yadyapi sthairyagarvaprabhAvAdyairityapi vinyAsaH kartuM zakyata eva tathApi vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiriti kAvyaprakAzodAhRtabharatasUtroktakramabhaGgApatteH / tasmAdyukta evoktavinyAsa ityAzayaH / unnataH paripuSTaH etAdRzaH utsAhasthAyibhAvaH utsAhAkhyo yaH sthAyibhAvaH sa vIraH syAdityanvayaH / atra prabhAvaH sAmarthyAparaparyAya uddIpanavibhAvaH / sthairya cAnubhAvaH / garvaH saMcAribhAvaH / asyAnekavidhatvAtsarvatra sAdhAraNyenekavidhAlambanAsaMbhavAtkaNThatastadanuktiH / ete coddIpanavibhAvAdayastu sAmAnyata evoktA iti bodhyam / etena prabhAvAdiparipuSTotsAhavaM vIratvamiti talakSaNaM siddham / tatastatprakArAnpratijAnIte-dvAdazadheti / tuzabdaH punarartha // 98 // tatra hetumAha-yuddheti / tadupAdherutsAhasyetyarthaH / naca rasataraGgiNyAM vIramupakramya saca trividhaH / yuddhavIradAnavIradayAvIrabhedAditi trividhasyaiva tasyokteH kathaM dvAdazadhA syAditi vAcyam / rasagaGgAdhare yuddhadAnadayAdharmasatyavidyAkSamAbalabhedairaSTavidhasyApi tasyopalabdhatvena dharmAdivattapastyAgayogajJAnAkhyAnAM bhedAnAmapyanirAkAryatvAt / ato yuktamevedaM dvAdazavidhatvaM tasyeti dik // 99 // tatra yuddhavIramudAharati-kSatreti / idaM hi zrIkRSNaM prati bhISmavAkyam / kSatraM kSatriyakulaM tadeva dhvAntaM prAyo rajaHprakRtikatvena sAMdhyatayA andhatamasaM tasya yaH zaradbhAvAn tanAzakaH zaratkAlInArkarUpI bhArgavarAmastasya yo garvaH ambAmbAlikAdyartha yuddhAbhimAnastaM harati niruktayuddhe parAjitya durIkarotIti tathA / ataeva bhrAjaddedIpyamAnaM ojaH uktaguruprasAdalabdhaikadhanurdharatvarUpaM tejo yasya tenetyarthaH / etAdRzena bhISmeNa mayA sahetyadhyAhAraH / etena vanAmAsma
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 sAhityasAram / . [pUrvArdhe AcArya kiM bravISi tvaM sAmAnyAyApi yaacte| zirazchittvApi dAsye'haM kiMpunaH zrIgadAbhRte // 101 // cchabdayoranuccAraNAtpUrvArdhadhvanitasthairyAderatizayaH khasminnuttamanAyakatvena sUcitaH / saMgare saMgrAme arbhakaH bAlakaH etAdRzaH yataH pArthaH pRthAyAH kuntyAH putraH natu dhanaMjayaH etAdRgarjunaH kaH / na kimapItyarthaH / ataH he madhvantaka madhomahAprabhAvasya kaiTabhabhrAturmadhunAno daityasya antakaH kAlastatsaMbuddhau / bhomadhumathanetyarthaH / natu ramAramaNeti yAvat / etAdRzastvaM zastraM sudarzanAdyAyudhaM uddadha utkarSeNa paramaizvaryaprakAzanalakSaNaprakarSaNa dhArayetyarthaH / aho yena mayA mahaizvaryavataH kSatriyakartuH khaguroH zrIbhArgavarAmasyApi saMgrAmaM kartuM garvabhaGgaH saMpannastasminnapi bhISme mayi dhAnuSkadhurINatAM prakaTayitumayaM zizuH savyasAcI caturaH kathaM vA bhaviSyatItyato bho madhumardana, bhavataiva sudarzanaM dhRtvA nijaizvaryaM pradarzanIyaM, bhAratayuddhe'haM naiva zastraM dhArayiSyAmIti pratijJA tu tyAjyaiveti bhAvaH / atra madhusUdanAlambitaH saMgarapadadyotitArjunakRtakodaNDaTaGkArAdirUpaprativIraprabhAvoddIpitaH kSatretyAdipUrvArdhasUcitasthairyAnubhAvitaH ka ityAdyavaziSTatRtIyapAda. padavyajitagarvasaMcAritaH zastramityAdicaturthacaraNAveditaH samarotsAha eva parikarAyalaMkArApekSayA mukhyatvena dhvanyate / yathAvA rasataraGgiNyAm-'saMgrAmAGgaNamAgate dazamukhe saumitriNA vismitaM sugrIveNa vicintitaM hanumatA vyAlolamAlokitam / zrIrAmeNa paraMtu pInapulakasphUrjatkapolazriyA sAndrAnandarasAlasAni dadhire bANAsane dRSTayaH' iti / rasagaGgAdhare'pi-raNe dInAndevAndazavadana vidrAvya vahati prabhAvaprAgalbhyaM tvayi tu mama ko'yaM parikaraH / lalATodyajvAlAkavalitajagajjAlavibhavo bhavo me kodaNDacyutavizikhavegaM kalayatu' iti // 100 // dAnavIramudAharati-AcAryeti / idaM hi vAmanarUpiNe sAkSAccakriNe kimapi mA dehIti bhASantaM bhArgavaM prati balervacanam / bho AcArya ayi daityakulaguro zukra, tvaM etasmai vAmanarUpadhAriNe zAGgiNe kiMcidapi naiva tvayA deyamityAdivAkyaM kiM bravISi / kutsitaM bravISItyarthaH / tatra hetuH / sAmAnyAyApItyAditripAdyA / yataH ahaM bali: sAmAnyAya sAdhAraNAyApi yAcate yAbAM kurvate janAya ziraH khakIyaM mastakamapi natu yasya kasyacidityarthaH / tatrApi cchitvApi khahastadhRtakhaDnena vicchidyApItiyAvat / dAsye dAsyAmItyarthaH / punaH zrIgadAbhRte zrImAn SaDguNaizvaryasaMpannaH yaH gadAbhRt viSNustasmA ityarthaH / dAsya iti kima vaktavyamityanvayaH / atra zrIgadAbhRdAlambanam / AcAryavacanoktatatprabhAva uddIpanam / sAmAnyAyetyAdi dAsya ityantena sthairyam / ahamityAdinA garvazvAnubhavavyabhicAriNau ca tairetaiH puSTo dAnotsAharUpaH sthAyyeva kiM punarityAdipadadhvanitaH kAvyaliGgAdyalaMkArApekSayA pradhAna iti dik / yathAvA paNDitarAjasya 'kiyadidamadhikaM me yadvijAyArthayitre kavacamaramaNIyaM kuNDale cArpayAmi /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 121 zaGkhacUDAdya nandantu nAgAstava kuTumbinaH / tarpayAmi garutmantaM prANairjImUtavAhanaH // 102 // yantAhaM rantidevo'dya kathaM brAhmaNatoSaNam / vinA'saMkhyopavAse'pi pAraye bhuva tatsukham // 103 // akaruNamavakRtya drAkRpANena niryadvahalarudhiradhAraM maulimAvedayAmi' iti // 101 // dayAvIramudAharati-zarketi / he zaGkhacUDa niruktanAmanAgavizeSa, adya tava kuTumbinaH bhavatpitrAdirUpAH saMbandhinaH nandantu hRSyantvityarthaH / tatra hetu. mAha-tarpayAmItyuttarArdhana / jImUtavAhanaH etannAmA gandharva vizeSaH ahaM prANaiH / tadAlayIbhUtakhadehenetyarthaH / garutmantaM garuDaM tarpayAmIti saMbandhaH / ayaM bhAvaH--purA sakalanAgakulaM hantumudyuktaM garuDaM prati savaistaiH pratyahamekaM nAgaM pInaM yuvAnaM bhavate dAsyAma iti pratijJAya tadanumodanavazAtkiMcitkAlaM tathaivAnuSThitam / tataH kadAcitkasya cijaraThanAgasya zaGkhacUDAkhye niruktarUpa ekasminneva putre tadrAjAjJAvazAdgaruDAya dIyamAne rudatAM tatpitrAdInAM vilapanaM vyomni vimAnagena jImUtavAhanAbhidhagandharveNa zrutvA tatpratinidhitvena khavapustasmai dattvA sa nirmocitH| tataH saMtuSTasya garuDasya prasAdAtsvayamapi divyadeho'bhUdityAdi nAgAnandanAmni nATake kathAjAtamabhinItam / tenedaM zaGkhacUDanAgaM prati jImUtavAhanagandharvavacanaM bodhyamiti / atra zaGkhacUDa Alambanam , tatpitrAdivilapanamarthataHsiddhamuddIpanam , prANapadadhvanitaM sthairyamanubhAvaH, svanAmagrahaNasUcitagarvaH sahacArIti taiH puSTodayotsAha eva kuTumbipadoktaparikarAlaMkArAdAdhikyena dyotyate / yathAvA rasagaGgAdhare--'na kapotakapotakaM tava spRzatu zyena manAgapi spRhaa| idamadya mayA samarpitaM bhavate cArutaraM kalevaram' iti // 102 // dharmavIramudAharati--hanteti / hanteti khede| bho vipra, ranidevaH ahaM asaMkhyopavAse'pi brAhmaNatoSaNaM brAhmaNasya tava toSaNaM tRptikaraNaM adya kathaM pAraye pAraNaM kuryAm / na kathamapi pAraNAM kariSyAmIti yAvat / tattasmAttvaM sukhaM yathA syAttathA bhuzva yathecchaM bhojanaM kurvityanvayaH / tathAcopAkhyAtaM zrImadbhAgavate navamaskandhe-kazcittAvadantidevanAmA rAjarSiH paramadharmiSTha AkAzaikopajIvano'STacatvAriMzatsaMkhyAkopavAseSu saMjAteSu satsvakasmAtprAtaHkAle bhagavanmAyayA ghRtapayaHplutaH saMyAvaH pAnIyaM cAkAzAdeva sNpraaptN| tata eko brAhmaNo'tithiH prAptaH / tasmai tato yAvattattRptibhAgaM dadau tato'nyaH zUdra ekastathaiva bhoktuM samAgatastasmA api tathaiva tadbhAgaM dadau / tadanantaraM kazcicchapatiH zvabhiH saha tathaivopetastasmai tu sarvamavaziSTamannaM dadau / tadUrdhvamudakamAtramurvaritaM prAzituM yAvaduyuktastAvatA kazcitpulkasastRSitaH saMyayau tasmai tadapi dadAviti taddharmakASThayA saMtuSTAH tatparIkSArthe paramAtmamAyayA tathAgatA api brahmAdayastrilokapatayo devAH prakaTIbhUya tvaM varaM vRNISveti taiH pralobhito'pi naiva kiMci dayAcadityAdi tatredaM prathamAgataM vipraM prati tadvAkyam // 103 // 11
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 sAhityasAram / [pUrvArdhe nighnantu ripavo bandhUnmayA saha sutAnapi / draupadImapi tatrApi dharmaH kimanRtaM vadet // 104 // caturAsyaH sahasrAsyo hayAsyo'pyatha vA svayam / vadatvakhaNDamatrApi puro'smi kRpayA guroH||105|| viSNvAdyA api pazyantu prabhAvaM kauzikasya me| sRSTimeva navAM kurve brahmarSitvasya kA kathA // 106 // satyavIramudAharati-nighnantviti / idaM hi droNaparvaNi tadvadhArtha kaMcidazvatthAmAkhyaM gajaM bhImasenena mArayitvA mukhyAzvatthAgni droNaputre kvacitkiMcitkAryoddezena gate sati droNanikaTasthasakalasenAyAmazvatthAmA mRta iti sAmAnyataH prakhyAti kArayitvA cirajIvI matputraH kathaM mRtaH kathaM vA yamena nIta iti saMdehAhroNena sarvasainikAnprati pRSTe'pi te sarve mRta ityevaavdn'|atsttraapyshrdddhaantyaa satyavAdinaM dharma prati pRSTvA anenApi tathaivokte satyayaM khakalevaraM ratha eva sthApayitvA samAdhimahinA yamalokaM vizodhya yAvadAyAsyati tAvadetanmastakaM dhRSTadyumnadvArA cchedayiSyAmIti kapaTaM manasi nidhAyAzvatthAmA tvatputro mRta ityeva tvayA vaktavyamityupadizantaM zrIkRSNaM prati yudhiSThirasya vacanam-bho bhagavan ,ripavaH duryodhanAdayaH zatravaH bandhUnbhImAdInsodarAnmayA saha sutAn putrAnapi tathA draupadImapi ninantu / tatrApi dharmaH ayaM anRtaM mithyAvAkyaM vadetkim / kiMzabdo'yamAkSepe / tena naiva vadediti yojanA / atra zrIkRSNa Alambanam , taduktatatprabhAva uddIpanam , tatrApItyantadyotitasthairyamanubhAvaH, dharmapadasUcito garvaH sahacArI cetyetaiH puSTaH satyotsAha eva parikarAGkurAlaMkArataH prAdhAnyena dhvanyate // 104 // vidyAvIramudAharati-caturAsya iti / iyaM hi mAdhyasthaM prati kasyacit zrImatsagurucaraNAravindaikaprasAdamakarandananditamanomilindasya karakalitAkhilazabdabrahmaNaH paNDitadhurINasyoktiH / bho vidvan, adya caturAsyazcaturmukhaH / brahmetiyAvat / sahasrAsyaH zeSa ityarthaH / athavA vayaM hayAsyo hayagrIvaH zabdabrahmAdhiSThAtrI zrInArAyaNasya turaMgavadanA mUrtirapi / akhaNDaM nirantaraM natu kSaNamAtraM vadatu vivAdaM karotu / atrApyevaMsatyapyahaM guroH khAcAryasya kRpayA puraH tadana evAsmi natu vimukhIbhaviSyAmItyarthaH / atra mAdhyasthakathitaprativAdyAlambitastadvarNitatatprabhAvoddIpito'trApItyantadyotitasthairyAnubhAvitaH puraHpadasUcitagarvasahakArI vidyotsAha eva kAvyaliGgAlaMkArAnmukhyatayA vyajyate / ayameva pANDityavIra ityucyate / yathAvA rasagaGgAdhare-'api vakti girAM patiH khayaM yadi tAsAmadhidevatApi vA / ayamasmi puro hayAnanasmaraNollakitavAGmayAmbudhiH' iti // 105 // tapovIramudAharati-viSNvAdyA apIti / eSA tu sakaladevarSisabhAyAM vizvAmitroktiH / bho sadasyAH, kauzikasya me prabhAvaM sAmarthya viSNvAdyA api devAH pazyantvityanvayaH / apinA taditareSvindrAdiSvanAdaro dhvanitaH / yataH ahaM
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zrIrAmasyAdya nAjJeti nocelaGkAM kSaNAdaham / utpATyAkamaThaM neSye lAGgUlenaiva tatpadam // 107 // asaMkhyAtavasanteSu kAmakoTizateSvapi / AzliSTo'pi tvayArambhe zukaH svapne rameta kim // 108 // vyutthApito'pi saMskArairahamuddAlako yadi / A kaivalyaM samAdhestu naiva vyutthAnamApnuyAm // 109 // yatra pakSe navAM nUtanAM sRSTimeva kurve karomi tatra pakSe brahmarSitvasya kA kathA | na kApItyarthaH / atra svapratispardhivasiSThAlambitaH pratyakSatatprabhAvasamuddIpitazcaturthacaraNasUcitasthairyAnubhAvitaH pariziSTatripAdIdhvanitagarva saMcArI tapautsAha eva kA vyArthApattyalaMkArataH pradhAnatayA dyotyate // 106 // yatnavIramudAharati - zrIrAmeti / iyaM hi rAvaNaM prati marutsutoktiH / re rAvaNa, adya zrIrAmasya mAM prati tathA AjJA nAstIti hetorevAhamudAsIno'smi / nocedahaM laGkAM lAGgUlena pucchenaiva AkamaThaM kamaThAt A iti / kUrmapRSThaM maryAdItyeti yAvat / kSaNAt kSaNamAtreNa utpATya unmUlya tatpadaM tasya zrIrAmasya padaM pAdapadmaM prati neSye neSyAmIti saMbandhaH / atra rAvaNAlambanastadvacanavarNitatatprabhAvoddIpanaH prathamapAdadyotitasthairyAnubhAvaH zitripAdIdhvanita garvasahacArI balotsAha eva kAvyaliGgAlaMkArato mukhyatayA vyajyate / yathAvA paNDitarAyANAm -- ' pariharatu dharAM phaNipravIraH sukhamayatAM kamaTho'pi tAM vihAya / ahamiha puruhUtapakSakopo nikhilamidaM jagadaNDakaM vahAmi' iti // 107 // tyAgavIramudAharati- asaMkhyAteti / he rambhe, zukaH vyAsaputraH asaMkhyAtavasanteSu uddIpanArthaM prApteSvityarthaH / apica kAmakoTizateSvapi manaH kSobhaNArthamudyukteSu satkhapi iti yAvat / tvayA AzliSTo'pyAliGgito'pi sannityarthaH / svapne'pi ityapizabdo'trAnukRSya yojyaH / tvayi rameta krIDeta kim / apitu naiva rametetyarthaH / evaM caitadvazIkArArthaM tvayApAravaiyarthyameveti bhAvaH / atrApizabdadvayenAtitamastyAgaH sUcitaH / idaM hi rambhAM prati zukasyaiva vacanam / atrAsmacchabdAgrahaNAdahaMkArAbhAvo dhvanitaH / tathA cAtra rambhAlambito vasantAditatsAmazrIprabhAvoddIpitaH kiMzabdAkSiptasthairyAnubhAvitaH zuketi khanAmagrahaNabodhitagarvavyabhicArI ca tyAgotsAha evAtizayoktyalaMkArApekSayA prAdhAnyena dhvanyate / yathAvA bhartRharikRta vairAgyazatake - 'mAtarlakSmi bhajasva kaMcidaparaM matkAGkSiNI mAsma bhUrbhogeSu spRhayAlavastava vaze kA niHspRhANAmasi / sadyaH syUtapalAzapatrapuTikApAtre pavitrIkRte bhikSAsaktabhireva saMprati vayaM vRttiM samIhAmahe' iti // 108 // yogavIramudAharati - vyutthApito'pIti / eSA hyuddAlakanAmnaH kasyacidyogavAsiSThopAkhyAtasya dvijendrasya brahmajJAnottaraM yAvatprArabdhaM saptamyAkhyayogabhUmAveva nirvikalpasamAdhiparipAkena sthAsyAmIti vAsanayA samAdhiM kRtvA madhye saskAravazAdyutthAne sati khamanaHpratyevoktiH / he manaH, tvayA ahaM saMskAraiH vyutthApito'pi 123
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 pUrvAdhe sAhityasAram / mAtaruvaMzi SaNDhatvazApe'pi mama na ksstiH|| smaradagdhRpratidvandvI tadvazaH syAtkimarjunaH // 110 // dRzyendrajAlalakSANyapyAkalpamapi kalpaya / prArabdhamugdha tatrApi cidAnande'sti kiM mayi // 111 // evamanye'pi tadbhedA budhairUhyAH satAM mtaaH| nacaivamasyAsaMkhyatvaM doSastasyepsitatvataH // 112 // sNpdruupklaagaanaa'hiNsaishvrykvitvtH| zraddhAbhattyAdibhizcAsya tathaivAnubhavo yataH // 113 // asaMprajJAtasamAdheH pracyAvito'pi yadyahamuddAlakaH etacchA syAM tadA tu AkaivalyaM kaivalyaparyantaM samAdhenirvikalpakasamAdheH sakAzAt vyutthAnaM naivApnuyAM prApsyAmItya nvyH|atr vamana evAlambanaM,saMskArapadadhvanitatatprabhAva evoddIpanam apizabdasUcitasthairyamanubhAvaH, uddAlakAdipadAveditagarvo vyabhicArI ca / etaiH puSTo yogotsAhAkhyaH sthAyyeva svabhAvoktyalaMkArato mukhyatayA vyajyate // 109 // kSamAvIramudAharati-mAtariti / idaM varjunasyorvazI prati vAkyam / pUrvArdhe tu sphuTameva-smareti / smaraH kAmastaddagdhA tasya dAhakaH zivaH tasya pratidvandvI pratibhaTa ityarthaH / taditi / tasya smarasya vazaH / parAdhIna ityarthaH / prasiddhamevedaM sarvaM mahAbhAratAdau / atrAnAdRtorvazyAlambanastaduktazApaprabhAvoddIpanaH kSatyabhAvasUcitasthairyAnubhAva uttarArdhadhvanitagarvasahacArI kSamotsAha eva parikarAlaMkArAt prAdhAnyena dyotyate // 110 // jJAnavIramudAharati-dRzyeti / iyaM hi vicitrasaMkaTaM prAptasya kasyacidbrahmaniSThasya khamanasyeva khaprArabdhamuddizyoktiH / re prArabdhamugdha prArabdhakarmAbhidha mUrkha, tvaM dRzyendrajAlalakSANi dRzyamevendrajAlaM tasya lakSANi / anatakoTidvaitabhramakadambAnItyarthaH / tAnyapi Akalpamapi brahmakalpaparyantamapi kalpaya AbhAsayetyarthaH / tatrApi cidAnande advaitavaprakAzasadAtmasukhe mayi pratIci kimsti| naiva kimapi vikArajAtaM bhavatIti saMbandhaH / atra prArabdhAlambitastadApAditasaMkaTavizeSaprabhAvoddIpitaH pUrvArdhadhvanitasthairyAnubhAvito'smacchabdadyotitagarvasaMcAritazcAta eva puSTastattvajJAnotsAha eva rUpakAdyalaMkArAtpradhAnatayA vyajyate // 111 // diGmAtreNaiva mayaite bhedA uktA natvetAvanta eveti saMkhyAniyamenApItyato'nyepi ziSTeSTAste rasikairyathAsaMbhavaM kalpanIyA evetyAha-evamiti / tatrAtiprasaGgamAzaGkaya pariharati-nacaivamiti / asya prakRtavIrarasasya asaMkhyatvaM doSaH syAditi na / kutaH tasya asaMkhyatvasya IpsitatvataH iSTatvAditi yojanA / rasabhedabAhulyena tadvipulatvaM hi alaMkArAyaivAlaMkArikANAmiti tAtparyam // 112 // nanvidamanubhavaviruddhamityata Aha-saMpaditi /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 dakSiNAvartakamburatnam 4 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / mandodari kuberasya rAvaNe gaNanaiva kaa| yasya me kiMkarAyante saMkrandanamukhAH surAH // 114 // sakhi tiSThatu sA rAdhA satyabhAmAsmyahaM kila / yadiyaM mattanucchAyA gaurImapi parA jayet // 115 // dUre mayastu no yena vizvakarmApi gaNyate / ko vA tasya parIkSeta kuzalaH zilpakalpanAm // 116 // gandharvApsarasAM tatra kartu vArtApi zakyate / bhAratyapi dravIbhUtA'lApalezena yasya me // 117 // AdipadAtkAntivIrAdegrahaH // 113 // tatra saMpadvIramudAharati--mandodarIti / iyaM hi mandodarI prati rAvaNoktiH / atra hi rasAviSTacetastayA 'AtmanAma gurornAma nAmAtikRpaNasya ca / zreyaskAmo na gRhNIyAjjyeSTApatyakalatrayoH' iti dharmazAstraniSiddhamapi khakalananAmagrahaNaM kRtaM tena rasaparipoSa eva saMpanna iti prakRte yuktameva tadityAzayaH / 'saMkrandano duzyavanaH' ityamarAtsaMkrandana indraH / akSarArthastu sphuTa eva / evaMcehAAkSiptamandodarIkRtakuberasaMpadutkarSavarNanoddIpitastatsaMpadAlambita uttarArdhadhvAnetasthairyAnubhAvitaH pUrvArdhasUcitagarvasahacArI cotsAha eva svasaMpatsaMbandhI kAvyaliGgAlaMkArataH prAdhAnyena vyajyate // 114 // rUpavIramudAharati-sakhIti / atra rAdhAvalambanam , arthAtsakhIkRtatadrUpAdhikyavarNanamuddIpanam , uttarArdhasUcitasthairyamanubhAvaH, svanAmagrahaNadyotitagarvo vyabhicArI cetyetaiH puSTo rUpotsAha eva parikarAGkurAdyalaMkArApekSayA mukhyatayA vedyate / pareti cchedaH zchAyAvizeSaNam / spaSTamevAvaziSTam // 115 // kalAvIramudAharatidUra iti / mayastviti / idaM tu kaMcitprati kasyacitkalAvataH zilpino jalpanam / mayo rAjasUye dharmarAjasya sabhAkartA prasiddha evAsuravizeSaH / zilpaM karakauzalam / saralamevAnyat / evaM ceha mayAlambanastadutkarSAkarNanoddIpano no yenetyAdipUrvArdhazeSasUcitasthairyAnubhAvaH ko vetyAdyuttarArdhadhvanitagarvasaMcArI ca zi. tpAkhyakalotsAha eva kAvyArthApattyAdyalaMkArato mukhyatayA dyotyate // 116 // gAnavIramudAharati-gandharveti / yasya me AlApalezena 'syAdAbhASaNamAlApaH' ityamarAdabhitaH sukharaM yadbhASaNaM tallezena tadaMzena natu tatsAkalyena bhAratI bhagavatI sarasvatyapi dravIbhUtA udakatvameva prAptA'bhUttatra mayi gandharvApsarasAM vArtApi bho sadasya, tvayA kartuM zakyate / kAkA naiva zakyata ityarthaH / idaM tu sadasi sadasya vizeSa prati kasyacidabhinavasaMgItazAlino vacaH / atra citrarathAditulyamevedaM gItamiti taduktArthAkSiptacitrarathAdyapamAdhvanitatadutkarSoddIpito gandharvAdyAlambana uttarArdhoktAtizayoktisUcitasthairyAnubhAvo vArtApItyapizabdadyotitagarvasahacArI ca gAnotsAha evoktAlaMkRtitaH prAdhAnyena vyajyate // 117 // ahiMsAvIramudA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 sAhityasAram [ pUrvArdhe ye vAdenApi hiMsanti te jainAH kimhiNskaaH| ahaM tu manasApyenaM naiva hiMsyAM kadApi ca // 118 // kAyavyUhAdivArteyaM bhuzuNDAgre'pi yujyte| brahmANDaracanA yena bahuvAramavekSitAH // 119 // vAgiyaM kAlidAsIyA bhavabhUteH puro'pi me| valmIkajanmanaiveha yasyodaranibandhanam // 120 // vedAH zataM prajalpantu nArAyaNamihAdhikam / / satIva manmatiH kAntAccandracUDAJcalecca kim // 121 // harati--ye vAdenApIti / iyaM hi jainamate tAvadahiMsA paramaramaNIyeti vAdinaM prati kasyacidyateruktiH / vAdena kSaNikatvAdikathAvizeSeNa hiMsanti sAmAnyatA. rkikAdInkhaNDayantItyarthaH / spaSTamanyat / ziSTaM tUktadizaivohyam // 118 // aizvaryavIramudAharati-kAyeti / idaM tu yogavAsiSThaprasiddhabhuzuNDakAkasya kaMci. dyogaizvarya varNayantaM prati vacaH / kAyavyUho'nekadehadhAraNamekakAlamevopabhogArtham // 119 // kavitvavIramudAharati-vAgiyamiti / idaM hi bhojasabhAyAM bhavabhUtivacanam / iyaM pratyakSA kAlidAsIyA kAlidAsasaMbandhinI bhavabhUtinAmnaH kavema puro'pyasti / kAkvA na kiMcideveyamityarthaH / tatrahetuH valmIketyuttarArdhena / iha loke yasya bhvbhuuteH| udaranibandhanaM udaropalakSitakaTibandhanaM valmIkajanmanA valmIkanAmno maharSarjanma yasya tena bhagavatA vAlmIkinA sahaivAstItyarthaH / yena bhavabhUtinA zrIvAlmIkinaiva saha kavitAviSaye parikaro baddhastasya mamAgre'pi kAlidAsasyeyaM vANI kathaM vA prasartumapi yogyaa|tsmaadnen naiva svakAvyAdikaM matpuraH prkaashniiymityaashyH| atraivakAreNa sutarAM taditarAnAdaraH sUcitaH / yadvA sarasvatImuddizyedaM gaNapatervAstu vacaH / tathAca bho SaDAnana, yA me AliH dAsI 'AliH sakhI vayasyA ca' ityamarAtsakhIva sahacaryAH buddherdAsI paricAriketyarthaH / seyaM vAk sarasvatI bhavabhUteH bhavAcchivAdbhatiH saMbhUtirutpattiriti yAvat / spaSTamanyat / zivasutasya gaNapaterapi me puraH kaa| na kimapItyarthaH / kuta ityata Aha-valmIketi / valmIkejenma yasya / upalakSaNamidaM / prAyeNa nAgo valmIka evAvatiSThate tasmAdbhagavatA sahasrAnanena zeSeNaivetyarthaH / uktArthamevAnyat / zrImadgajAnanasya tundabandho bhujaM. gamarAjenaiveti prasiddhameva / tasmAnmahAbhASyakAro'pi yasyopaskarIbhUtastasya herambasya me puro matsuMdaryA api dAsIyaM sarasvatI kathamapi naiva yuktAstIti tattvam // 120 // zraddhAvIramudAharati-vedA iti / iyaM hi kaMcidvaiSNavaM paNDitaM prati zraddhAloH zaivasyoktiH / 'tatvaM nArAyaNaH paraH' ityAdizruteH nArAyaNaparA vedAH' iti vacanAcca vedAH iha loke nArAyaNaM viSNuM adhikaM sarvottamaM zataM bahuvAramapi prajalpantu vadantvityarthaH / tathApi manmatiH kAntAtsvaramaNAtsatIva sAdhvIva candracUDAcchivAcalecca kim / naiva caliSyatItyarthaH / yathAvA 'mahezvare vA jaga
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 dakSiNAvartakamburatnam 4 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 127 tAta mRtyubhayaM yasya sa kiM bhAgavato bhavet / prahAdo'haM tu nAmaikatatparaH kiM punastarAm // 122 // krUrakSAdivibhAvaizca kmpnaadynubhaavkaiH| mohAdibhiH sahAyaizca bhayasthAyI bhayAnakaH // 123 // zrutvA vidyuvaniM rAdhA tadvadevAzliSaddhanam / kRSNamutkampamAnAGgI trastabAlamRgekSaNA // 124 // jugupsAsthAyibIbhatso'nIkSyajJAnAdibhizcitaH / khAdanti pretamAMsAni smazAneSu pizAcakAH // 125 // tAmadhIzvare janArdane vA jagadantarAtmani / na vastuto vipratipattirasti me tathApi bhaktistaruNenduzekhare' iti / karNAmRte'pi-'zaivA vayaM na khalu tatra vicAraNIyaM paJcAkSarIjapaparA nitarAM tathApi / ceto madIyamatasIkusumAvabhAsaM smerAnanaM smarati gopavadhUkizoram' iti // 121 // bhaktivIramudAharati-tA. teti / hiraNyakazipu prati prahlAdavacana midam / sphuTa evAkSarArthaH / nacAtra dhRtivIratvaM zaGkayam / atra tayaJjanAbhAvAt bhaktyutsAhasyaiva dhvananAcca / tathAhi yataH ahaM prahAdaH prakarSaNa hAdayati ralayoH sAvAt hrAdayati sa tathA jagadAnandakaH / kiMca punastarAmatyantanAmaikatatparaH tvatkRtamRtyubhaye samupasthite'pi yato'haM vizvAhlAdakaH zrIharinAmasmaraNaikaparAyaNo'to'hameva bhAgavata iti yojanA // 122 // evaM vIrarasaM prapacyAtha kramaprApta bhayAnakaM lkssyti-kruurekssaadiiti| karasya bhayaMkarasya vastunaH ye IkSAdayaH avloknaadyH| AdipadAcchvaNAdeH saMgrahaH / te ca te vibhAvAH uddIpanAdivibhAvAstairityarthaH / tathA kampanAdyanubhAvakaiH kampAdyanubhAvaiH evaM mohAdibhiH sahAyaiH vyabhicAribhAvaizca puSTaH bhayasthAyI bhayameva sthAyI yasya sa bhayAnako rasa ityarthaH / evaMca krUradarzanAdivibhAvAdipuSTabhayasthAyitvaM bhayAnakarasatvamiti tallakSaNaM phalitam // 123 // tmudaahrti-shrutveti| rAdhA vidyuddhaniM taDinnAdaM zrutvA ataeva utkampamAnAGgI utkarSeNa kampitagAtretyarthaH / ataeva trasteti / trastAH bhItAH ye bAlamRgAstadIkSaNavacakite IkSaNe locane yasyAH sA tathetyarthaH / etAdRzI ca satI tadvadeva vidyutavaiva ghanaM yathA syAttayA paramagADha mityarthaH / yadvA zyAmarUpatayA ghanarUpaM kRSNaM AzliSat samAliliGgetyarthaH / ghanamiti vidyadvanerapi vizeSaNam / atra vidyuvanizravaNamAlambanam, taddhanatvamuddIpanam , utkampanamanubhAvaH, cakitadRSTayAkSiptamohAdiH saMcArI cetyetaiH puSTo bhayAkhyaH sthAyyeva rUpakAdyalaMkArataH pradhAnabhAvena dhvanyate / yathAvA rasataraGgiNyAm -'gopI kSIraghaTIviluNThanavidhivyApAravArtAvidoH pi. trostADanazaGkayA zizuvapurdaivaH prakAzya jvaram / romAJcaM racayan dRzau mukulayanpratyaGgamutkampayansItkurvastamasi prasarpati gRhaM sAyaM samAgacchati' iti // 124 // tadvadvIbhatsaM lakSayati-jugupseti / jugupsA sthAyI yasya sa cAsau bIbhatsa
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 sAhityasAram / mAyikAdivibhAvazca romAJcAdyanubhAvakaH / mohAdivyabhicArI ca vismayasthAyiko'dbhutaH // 126 // vaTapatra puDhe zete karAjena padAmbujam / mukhAmbhoje vinikSipya ko'yamekArNave zizuH // 127 // dvaita prabodhaudAsInyamatimukhyaiH supoSitaH / vibhAvAdyaistu nirvedasthAyI zAnto rasaH smRtaH // 128 // kadApyadRSTadRzyasya bhUmnazcinmAtravastunaH / akhaNDAnandasiMdho meM karaNIyaM kimIhitam // 129 // [ pUrvArdhe zceti bahuvrIhigarbhitakarmadhArayaH / taddhetUnAha - anIkSyeti / IkSyaM darzanIyaM ramaNIyaM na bhavatItyanIkSyaM pretAdi tasya jJAnaM Adi yeSAM tairityarthaH / citaH upacitaH puSTa iti yAvat / tamudAharati - khAdantIti / atra pretamAlambanam, pizAcakartRkaM tanmAMsakhAdanamuddIpanam, taddarzanAdijanyo gAtrakampAdyanubhAvaH uttamaniSThatvenArthAkSiptamavahitthAdivyabhicAri cetyetaiH puSTA jugupsaiva svabhAvoktyalaMkArAnmukhyatvena dhvanyate // 125 // evamadbhutaM lakSayati- mAyikAdIti / spaSTArthaH // 126 // tamudAharati - vaTapatreti / iyaM hi bhagavanmAyAM dRSTavato mArkaNDeyasyaikArNavAvasare svamanasyevoktiH / yaH karAbjena padAmbujaM mukhAmbhoje vinikSipya ekArNave'pi vaTapatrapuTe'pi zete ayaM zizuH kaH astItyanvayaH / atra bhagavadAlambanastadIyokta lIlAvalokanoddIpanastadAkSiptaromAJcAdyanubhAvo mohAdivyabhicArI ca vismaya eva luptopamAlaMkArApekSayA mukhyatvena vyajyate / yathAvA rasagaGgAdhare - ' carAcarajagajjAlasadanaM vadanaM tava / galaM gahanagAmbhIrya vIkSyAsmi hRtacetanA' iti / idaM zrIkRSNamukhe vizvaM pazyantyA yazodAyA eva vacanam // 127 // athAvaziSTaM zAntarasaM lakSayati -- dvaitaprabodheti / dvaitaM Alambanam, prabodho brahmasAkSAtkAra uddIpanam, audAsInyamanubhAvaH ' matirvyabhicArI ca tanmukhyairvibhAvAdibhiH supoSitaH paripuSTaH nirvedasthAyI nirveda eva sthAyI yasya etAdRzaH zAnto rasaH smRto'stItyanvayaH // 128 // tamudAharati - kadApIti / kasmiMzciddeze kAle'pItyarthaH / adRSTeti / na dRSTaM satyatvenAnubhUtaM dRzyaM jJAnottarakAlAvacchedena yAvadvaitaM yena sa tathetyarthaH / bhUmnaH vyApakasya | cinmAtreti / cidekarasavastuna ityarthaH / nanu bhavatvevamadvaitadRgekasvarUpatvena tattvajJAnottaraM traikAliko dvaita mithyAtvabodhastathApi kiM tAvatA duHkhanivRttisukhAvAptyanyatarasya puruSArthasya siddhyabhAvAtkartavyatAyAstadarthamurvaritatvaM siddhameva tatrAha - akhaNDeti / akhaNDa strividhaparicchedazUnyo ya AnandaH sa eva siMdhustasyetyarthaH / etAdRzasya me brahmavidaH IhitaM icchitaM karaNIyaM saMpAdanIyaM kimasti / na kiMcidapItyarthaH / jIvanmuktatvena kRtakRtyatvAditi bhAvaH / iyaM hi kenacitsuhRdA satIrthyena bho mitra, bhavatAmitaH paraM kiM sAdhanajAtaM yogAdirUpaka
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 129 ete rasAH punadvaidhA laukikAlaukikatvataH / AdyAstUtA dvitIyAzca yAnti trividhatAM punaH // 130 // svapnA mAnorathA aupanAyikAzceti tatkramaH / svapne'pazyadramAM kRSNo'smyahaM vIro manorathaiH // 131 // padAdibhizcamatkArAtkAvye cAbhinayAdibhiH / nATye ca sudhiyAM jAta aupanAyika ucyate // 132 // rtavyamastIti pRSTasya brahmaniSThasya rahasi vyAvahArikadRzA taM pratyuktiH / paramArthatasvadRzA tu 'na nirodho nacotpattirna baddho naca sAdhakaH / na mumukSurna vai mukta ityeSA paramArthatA' iti zrutena kiMcidetat / etena 'ahaM manurabhavaM sUryazca' ityAdizrutayo 'na me pArthAsti kartavyam' ityAdismRtayo'pi vyAkhyAtAH / sArvAtmya kartavyatAbhAvAdezca vyavahAradRzaiva tAbhiruktatvAtparamArthe tu sarvazabditadRzyasyaiva rAhityena tannirUpitatadAtmatvasyApi sutarAmasaMbhavAdata eva sutyAdAviva kartRtvAbhAvasyArthasiddhatvAcca / atra dRzyamAlambanaM tanmithyAtvabodha uddIpanaM ca prathamapAdena, caturthaH pAdenaudAsInya rUpo'nubhAvaH, zeSeNa matilakSaNaH saMcArI cetyetaiH puSTo nirveda eva rUpakAdyalaMkArataH prAdhAnyena dhvanyate / yathAvA zrImatsadAzivabrahmendrasarasvatyaH'dezikendrakRpAcandrasamedhita cidambudhau / nimagno'haM na pazyAmi matto'nyadvastu kiMcana' iti // 129 // evaM navarasAnabhivarNya punareteSAM laukikatvAdibhedena dvaividhyaM vidhatte - eta iti / saMyogAdilaukika saMnikarSajanyatvaM laukikatvaM jJAnAkhyAlaukikasaMnikarSajanyatvamalaukikatvam / tathAcoktaM rasataraGgiNyAm - saca raso dvividhaH laukiko'laukikazceti / laukikasaMnikarSajanmA raso laukikaH / alaukikasaMnikarSajanmA raso'laukikaH / laukikasaMnikarSaH SoDhA viSayagataH / alaukikasaMnikarSo jJAnaM teSu cAnubhUteSu jJAnametajjanmAnanubhUteSu api teSu prAktanasaMskAradvArA jJAnameva pratyAsattiH / alaukikarasastridhA svAptiko mAnorathika aupanAyikazceti / aupanAyikazca kAvye padapadArthacamatkAre nATye ca / paraMtu dvayorapyAnandarUpatA / nanu mAnorathiko raso na prasiddha iti cetsatyam | 'asmAkaM tu manorathoparacitaprAsAdavApItaTa krIDAkAnanakeli kautukajuSAmAyuH paraM kSIyate' ityAdau mAnorathikazzRGgArazravaNAt / zAstreSu sukhatraividhyagaNanAcca rasena vinA ca sukhAnutpatteritIti // 130 // pratijJAtamalaukikarasatraividhyaM vizadayati - svApnA ityrdhen| svapne bhavAH svaapnaaH| manorathe bhAvAH mAnorathAH / upanAyake kAvye buddhisthatvena nATye nikaTavartinaTAbhinnatvena bhAvitatvAt samIpavartini nAyake bhavA aupanAyikAH / tatra dvAvudAharati--svapnaityAdipAdAbhyAm // 131 // antyamudbodhayati -- padAdibhiriti / kAvye padAdibhistathA nATye abhinayAdibhizca sudhiyAM camatkArAdyo raso jAtaH sa aupanAyika ucyata iti saMbandhaH // 132 // *
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 sAhityasAram / [pUrvArdhe eteSAM tu pradhAnatve dhvanitvaM gunnbhaavtH| rasAlaMkAratA sAca gauNavyaGgaye sphuTIbhavet // 133 // rasaM bhaktyAkhyamapyAhurbhaktAH shaannddilyvrtmgaaH| khaNDayantyapi taccAnya AlaMkArikamAninaH // 134 // vastutastUbhayaM zlAghyaM yo madbhakta iti smRteH| mukhyA bhaktiH punarjIvanmuktirevocyatAM budhaiH // 135 // evaM ca zAnta evAntIvAttatkhaNDanaM tathA / maNDanaM cAtmaniSThatvAdrasatvAddhaTatatarAm // 136 // evaM tadvizeSamabhidhAyAnyamapi tatra vizeSaM tatrAdyaM tu dvidhA vyaGgayapradhAnaguNabhAvataH' ityAdinA purA sUcitamapi punaH sphuTayati--eteSAmiti / uktaM hi rasagaGgAdhare-eSAM prAdhAnye dhvanivyapadezahetutvaM guNIbhAve tu rasAlaMkAratvamiti / nanu dhvanitvamuktarItyA spaSTameva rasAlaMkAratvaM tu kathamiti cedgauNavyaGgayAparanAmako. tamakAvyanirUpaNe tasyodAhariSyamANatvAnnAtra tatprapazyata ityAha-sAceti // 133 // athAvasaraprAptatvena bhaktirasamAninAM mataM saMkSipati-rasamiti / zANDilyo hi bhaktizAstrasya sUtrakAraH tadvama'gAH 'athAto bhaktijijJAsA' ityAdi taduktamArgAnusAriNa ityrthH| tathAcoktaM bhagavadbhakticandrikAmRtarasollAse--'paratrAnAsaGgaM janayati ratiryA niyamataH parasminnevAsminsamarasatayA pazyata imam / parapremADhyeyaM bhavati paramAnandamadhurA parA bhaktiH proktA rasa iti rasAsvAdanacaNaiH' iti / adhikaM tu taTTIkAdAveva bodhyam / astvevaM tarhi sApi dazamo rasa iti ttraah-khnnddyntypiiti| uktaM hi kAvyaprakAzamUle-'ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tathAJcitaH / bhAvaH proktaH' ityAdinA / vistarastu rasagaGgAdharAdau draSTavyaH // 134 // nanvevaM tarhi kiM bhaktamataM zlAghyamAlaMkArikamataM veti tatrAha-vastutastviti / kathamubhayazlAdhyatvaM tanmatoktayuktivirodhAtpratyuta suMdopasuMdanyA. yenobhayadhvaMsApattezcaityato guuddhaabhisNdhiH| prathamaM mukhyaM bhaktikharUpamevopapAdayatiyo madbhakta ityAdinA zeSeNa / uktaM hi bhagavadgItAsu-'adveSTA sarvabhUtAnAM maitraH karuNa evaca / nirmamo nirahaMkAraH samaduHkhasukhaH kSamI / saMtuSTaH satataM yogI ya. tAtmA dRDhanizcayaH / marpitamanobuddhiryo madbhaktaH sa me priyaH' iti / zrImadvidyAraNyaguravo'pi jIvanmuktiviveka AhuH-'jIvanmukta: sthitaprajJo viSNubhaktazca kathyate' iti // 135 // bhavatvevaM jIvanmuktereva mukhyabhaktitvaM kiM tAvatetyata Aha-evaMceti / jIvanmuktereva mukhyabhaktitvasiddhau satyAmityarthaH / zAnte zAntarase / tatkhaNDanaM AlaMkArikakriyamANaM tasyAH rasAntaratvanirasanam / tathA AtmaniSThatvAdadvaitAtmaviSayakavRttivizeSalAddhetoH rasatvavazAttasyAH maNDanaM bhaktakRtapRthagrarasatvopapAdanamapi ghaTatetarAM iti yAvat // 136 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmoda vyAkhyAsahitam / 131 tathAca ko virodho'tra bhaktAlaMkArikAdhvanoH / avarAvyabhicAritvAdbhaktirbhAvo'stu kA kSatiH // 137 // nirvedeti ratirdevetyAdi coktyA purAtanaiH / bhAvAH proktAzcatustriMzadvivIyante krameNa te // 138 // avajJAdisamutpannA vRttirnirveda ucyate / mamA bhijJasutasyApi yadi maukhyaM kimAyuSA // 139 // glAnirAdhyAdijA dehavyApArAkSamatA matA / visasuptA'gataM kRSNaM kaTAkSaireva sAdhyajet // 140 // etAvatApi matadvayamevopapAditam / tathAcoktadoSatAdavasthyameveti tatrAha - tathAceti / tathApi kathaM virodhAbhAva iti zaGkamAnaM svAbhisaMdhimajAnAnaM prati tamudghATayati -- avareti / ayaM bhAvaH - bhaktirhi dvividhA mukhyA'mukhyA ca / tatrAdyAyAH AlaMkArikramate zAnte'ntarbhAvAdantyAyAzca bhAvatvAttatkhaNDanaM, bhaktamate tu zAntasyaiva tatrAntarbhAvAdAdyAyA eva rasatvoktyA tanmaNDanaM cetyavirodha iti / ataeva tatra paretyAditadvizeSaNAni // 137 // evaM rasAnnirUpya tatsahAyIbhUtAn bhAvAnnirUpayituM pUrvAcAryasaMmatipUrvakaM tatsaMkhyAmAha -- nirvedetIti / tathAca kAvya * prakAze bharatakArikAH--'nirvedaglAnizaGkAkhyAstathAsUyAmadazramAH / AlasyaM caiva dainyaM ca cintAmohaH smRtirdhRtiH / vrIDA capalatA harSa Avego jaDatA tathA / garvo viSAda ausukyaM nidrApasmAra eva ca / suptaM vibodho'marSazcApyavahitthamathograta! / mativyAdhistathonmAdastathA maraNameva ca / zvAsazcaiva vitarkazca vijJeyA vyabhicAriNaH' iti / tatraiva 'ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tathAJcitaH' iti ca / vyabhicAribhAvasAmAnyalakSaNaM tUktaM rasagaGgAdhare bhAvAnprakRtya -- ' vibhAvAdivyajyamAnaharSAdyanyatamatvam' iti vyabhicAribhAvatvamiti zeSaH // 138 // tatroktoddezakramAnusAreNa 'saMcAriNAM tu lakSmAdi vakSyAmyagre yathAkramam' iti / prAkpratijJAtaM talakSmAdikathanaM kurvan vispaSTaM prathamaM nirvedaM lakSayati -- avajJAdIti / AdipadAttiraskArAdergrahaH / etaccAvajJAdi parakRtameva vodhyam / svakRtasya tu tasya vicAraM vinA'saMbhavAttadaGgIkAre ca zAntasthAyini nirvede ativyAptestasmAdyuktamevAtra parakRtatvamiti tattvam / nanu kathamekasyaiva nirvedasya sthAyitvaM vyabhicAritvaM ceti cenna / lakSaNabhedena bhinnatvasyoktatvAt / tamudAharati -- mameti / yathAvA rasataraGgiNyAm --' kSoNIparyaTanaM zramAya viduSAM vAdAya vidyArjitA mAnadhvaMsanahetave paricitAste te nraadhiishvraaH| vizleSAya kuraGgasundaradRzAmAsye kRtA dRSTayaH kujJAnena mayA prayAganagare nArAdhi nArAyaNaH ' iti // 139 // glAniM lakSayati - glAniriti / AdhyAdijA manovyathA disaMbhUtA / AdinA vyAdhyAdisaMgrahaH / etAdRzI dehavyApArAkSamatA zarIravyavahArepyasamarthatA glAnirmatAstItyanvayaH / tAmudAharati - biseti / biseSu kamalatantuSu suptA zayAnA / etena virahadAhAtizayo
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 sAhityasAram / [ pUrvA zaGkA tu kimaniSTaM me syAditthaM vRttirAntarA / astAcalAvalambyeSa bhAskaro'tha kathaM bhavet // 141 // parotkarSAsahiSNutvamasUyA matsarAbhidhA / sati madane'pIdurdaivAdevodito hare // 142 // atiharSottarA vRttirmadyAdyutthAthavA madaH / jayI kAmaH zive'pyeti balaH pAnena supyati // 143 // dehavyApAra pauSkalyAtparAbhUtiH zramaH smRtaH / vRkSamUlastharAmAGke sItA nidrAparAbhavat // 144 // kriyA'nunmukhatAlasyaM citte garbhadhamAdijA / vijaye vaktumapyadya nacchA me garbhagauravAt // 145 // duHkhAdijanitA cittavRttirdenyaM svadoSakRt / hantAdya mandayA nandanandano nAdRto mayA // 146 // vyajyate / etAdRzI sA prasiddhA rAdhA AgataM kRSNaM kaTAkSaireva saprematiryagavalokanaireva natvardhyapAdyAdibhiH ayajat / apUjayadityarthaH / etena tasyAH pratyudgamanArthamutthAne'pyasAmarthya dhvanitam / atra kaTAkSapadenaitAvAnvilambaH kimiti saMpAdita ityanucitakAritvaM nAyake dyotitam // 140 // zaGkAM lakSayati - zaGkAtviti / AntarA antaHkaraNajA natu zabdajA zabdaniSThA zaktyAdivRttiH tajjanyArthe pasthitiriti yAvat / uktaM hi rasagaGgAdhare - ' kimaniSTaM me bhaviSyatItyAkArazcittavRttivizeSaH zaGketi / tAmudAharati -- asteti / idaM hi virahiNyA: rAdhikAyA vacaH // 141 // asUyAM lakSayati -- pareti / tAmudAharati -- satIti / apinA garvA - tizayaH sUcitaH / daivAdevetyanena madane satyetasya kalaGkinazcandrasyodayena naiva bhAvyaM paraMtu daivavazAdevAsyodaya: saMpanna ityasahiSNutvaM dhvanitam / iyamapi saundaryagarvitAyAstasyA eva hariM pratyuktiH // 142 // madaM lakSayati- atiharSeti / krameNa lakSaNadvaye'pyudAharaNadvayamAha - jayIti / trailokyavijayItyarthaH / etenAtiharSaH sUcitaH / ataeva zive tadviSayakajaya saMpAdanArthamiti yAvat / eti gacchati / apizabdenAtra tasya sarvezvaratvAttatraitadgamanamanucitamiti dyotitam / balo balarAmaH // 143 // zramaM lakSayati - deheti / parAbhUtiH zarIre vyavahAraparAckhatetyarthaH / tamudAharati-vRkSeti / atra vRkSamUleti padena tasyAM mArgazramaH sUcitaH // 144 // AlasyaM lakSayati - kriyeti / citte garbhazramAdinA ratizramAdergrahaH / IdRzI yA kriyAnunmukhatAvyApAraparA vRttistadAlasyamiti yojanA / tadudAharati - vijaya iti / idaM hi svasakhIM prati gaurIvacaH / / 145 / / dainyaM lakSayati -- duHkhAdIti / AdinA pazcAttApAdiH / tadudAharati - hanteti / mayA na AdRta iti saMbandhaH / yathAvA rasagaGgAdhare -- 'hatakena . mayA vanAntare vanajAkSI sahasA vivAsitA / adhunA mama kutra sA satI patita
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / iSTaprAptyAdijanitaM dhyAnaM cinteti kathyate / AyAsyati kadA kRSNo mathurAto'tra mAnadaH // 147 // moho bhayAdijA vRttiryAthArthyAnavadhAriNI / muSitvApasaranmAtanaityUce bhittimeva saH // 148 // smRtiH saMskArajaM jJAnaM pratyabhijJApi saiva naH / hRdi rAdhA mamAdyApi seyaM zrIreva rukmiNI // 149 // duHkhe'pyaduHkhabuddhirvA saMtoSo vA dhRtirmatA / kA cintArtheSu me zaMbhoH pAdAbjaM yadi mastake // 150 // vrIDA strINAM pumIkSAdervRttisteSAM tu bhaGgataH / viSNuM dRSTvA natAsyA zrIH so'pi gaGgAsutaM tathA // 151 // syeva parA sarakhatI' iti // 146 // cintAM lakSayati- iSTeti / AdinAniTAvApyAdigrahaH / tAmudAharati - AyAsyatIti / idaM hi rAdhAyAH svamanasyeva vacaH yathAvA bhAnumizrAH -- 'zaMbhuM dhyAyati zailarAjatanayA kiM nAma jAnImahe tasyaivAkSi tanUnapAdiva tanau tApaH samunmIlati / akSNoramiSeNa gacchati bahirgaGgAtaraGgAvaliH pANDimnaH kapaTena candrakalikAkAntiH samunmIlati' iti // 147 // mohaM lakSayati-- moha iti / AdipadAdAvegAdiH / yAthArthyeti / yathArthasya bhAvo yAthArthya satyatvaM tasya anavadhAriNI anizcAyiketyarthaH / tAmudAharati- muSitveti / saH zrIkRSNaH muSitvA steyIkRtyetyarthaH / navanItAdIti zeSaH / apasaranpalAyansannityarthaH / he mAtaH, na naiva mayA caurya kRtamiti madAndhakAre nikaTavarti gopyantaramandire yazodAyAstatrAgamanazaGkayA tadbhayAdbhittimeva Uce uktavAnityanvayaH / yathAvA rasataraGgiNyAm - 'antaH smera suvarNaketaka daladroNIdyutidrohiNIM lakSmIM vIkSya samudyadinduvadanAM kSIrAmbudherutthitAm / zaMbhuH stambhazatAkulaH zatamakhaH kartavyamUDhendriyaH so'pyajJAnabhujaMgapAzapatano jAtastrilokIpatiH' iti // 148 // smRtiM lakSayati - smRtiriti / naH asmAkamityarthaH / tAmudAharati - hRdIti / idaM hi bhagavataH kharatyAgAre rukmiNyA saha vilasata: khamanasyeva vacaH / tatra prathamaM dalaM smRtezvaramaM tu pratyabhijJAyA udAharaNaM bodhyam / yathAvA bhAnumizrAH - ' vandanAmbujalagna dRSTipAte mayi banatyavataMsamaMsamUle / darakuJcitadRSTirAdhikAyAH smitakimIritamAnanaM smarAmi / kAlindIsarasaH sametya nabhasaH koDe parikrIDate cakradvandvamidaM sudhAkarakalAmAkramya visphUrjati / candro'pi smaracApacApalacamatkAraM samAlambate tasmAtsaiva kadambakuJjakuhare rAdhA paribhrAmyati' iti // 149 // dhRtiM lakSayati --- duHkhe'pIti / tAmudAharati-keti // 150 // vrIDAM lakSayati- vrIDeti / krameNodAharati - viSNumiti / ga GgAsuto bhISmaH tataH svapratijJAbhaGgAttaddarzanena natAsyatvamityAzayaH / yathAvA rasagaGgAghare- 'kucakalazayugAntarmAmakInaM nakhAGkaM sapulakatanu mandaM mandamAlokamAnA / - 12 133
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 sAhityasAram / [ pUrvArdhe avicArya pravRttiryA zIghraM capalatAsti saa| viSameva prayacchemaM prahAdaM kulakaNTakam // 152 // harSaH sukhavizeSaH syAdiSTaprAtyAdisaMbhavaH / dRSTe zrIgurupAdAbje bhAvA aSTau mamAbhavan // 153 // anAtizayAvRttirAvegaH sNbhrmaabhidhaa| akrUro nayate kRSNaM va yAmaH smarato vayam // 154 // jaDatAvazyakartavyArthAnusaMdhAnahInatA / sItA hanumatA dRSTA yathArtha bhUmisaMbhavA // 155 // rUpAdinA nijotkarSAgo'nyasyAvahelanam / matsaundaryAnusaMdhAnAna te govardhana vyathA // 156 // vinihitavadanaM mAM vIkSya bAlA gavAkSe cakitanatanatAGgI sadma sadyo viveza' iti // 151 // capalatAM lakSayati-avicAryeti / yA avicArya zIghra pravRttiH sA capalatAstItyanvayaH / tAmudAharati-viSameveti / idaM hi kayAdhuM prati hiraNyakaziporvacaH / prayaccha arpayetyarthaH // 152 // harSe lakSayati-harSa iti / tamudAharati-dRSTa iti / aSTau prAguktAH stambhAdayaH sAtvikA anubhAvA ityarthaH / yathAvA bhAnumizrAH-'pulakitakucakumbhapAlirAdhA vrajati mukundamukhenduvIkSaNAya / viracayati na madhyabhaGgabhItiM gaNayati nApi nitambagauravANi' iti / paNDitarAyA api-'avadhau divasAvasAnakAle bhavanadvAri vilocane ddhaanaa| avalokya samAgataM tadA mAmatha rAmA vikasanmukhI babhUva iti // 153 // AvegaM lakSayati -anarthati / anAtizayAtsaMbhramAbhidhAvRttirAvega iti yojnaa| tmudaahrtiakriti| iyaMtu gopInAMkhamanasyeva tadoktiHvayaM smarataH kAmasakAzAtpalAyya va yAmaH gacchAma ityarthaH / yathA vArasagaGgAdhare-'lIlayA vihitasindhulaGghanaH so'yameti raghuvaMzanandanaH / darpadurvilasito dazAnanaH kutra yAmi nikaTe kulakSaye' iti||154|| jaDatAM lakSayati-jaDateti / tAmudAharati-sIteti / yathAvA paNDitarAyAH -'yadavadhi dayito vilocanAbhyAM sahacaridaivavazena dUrato'bhUt / tadavadhi zithilIkRto madIyairatha karaNaiH praNayo nijakriyAsu' iti // 155 // garva lakSayatirUpAdineti / rUpAdinA saundryaadinaa| AdipadAdvidyAdi / nijotkarSAt khamahatvAt anyasya avahelanamavajJAkaraNaM garva iti sNbndhH| tamudAharati-matsau. ndayati / idaM hi zrIkRSNaM prati govardhanoddharaNalIlottaraM kadAcidvilAsAvasare rAdhikAvAkyam / yathAvA rasataraGgiNyAm-'niSpIte kalazodbhavena jaladhau gaurIpatergaGgayA hotuM hanta vapurlalATadahane yAvatkRtaH prakramaH / tAvattatra mayA vipakSanagarInArIhagambhoruhadvandvapraskhaladazruvAripaTalaiH sRSTAH payorAzayaH' iti| parazurAmavAkyamidam / yathAvA rasagaGgAdhare-'A mUlAdanasAnormalayavalayitAdA ca kUlAtpayodheryAvantaH santi kAvyapraNayanapaTavaste vizaGkaM vadantu / mRdrIkAmadhyaniryanmasRNa
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 135 viSAdastvanutApaH syAdiSTAsiddhayAdijo hRdi / hantAkSamAhaM sthityAdau kuJjamArge vidhUdayAt // 157 // autsukyamicchitaprAptau vilambAdyasahiSNutA / kRSNaM kadAhaM pazyAmi kadAU'staM gamiSyati // 158 // nidrAjAgarabhogAnte layo jAtacitau dhiyaH / rAdhA na bubudhe kuLe prAtaH pikaravairapi // 159 // mUrchAnyanAmA pasmAro rugvizeSo bhyaadijH| hatamindrajitaM zrutvA prakampatrAvaNo'patat // 160 // kiMcidaGkuritaM cittaM suptaM svapnAparAbhidham / dhikRSNa gacchagaccheti jalpantI bodhyate'nyathA // 161 // jharajharImAdhurIbhAgyabhAjAM vAcAmAcAryatAyAH padamanubhavituM ko'sti dhanyo madanyaH' iti // 156 // viSAdaM lakSayati-viSAdastviti / AdinA aniSTaprAptehaH tamudAharati hanteti / iyaM hi nizi saMketamabhisarantyAH rAdhikAyAH pathi candrodaye sati svamanasyevoktiH / akSamA asamarthAsmItyarthaH / AdipadAdgamanAdeH saMgrahaNam // 157 // autsukyaM lakSayati-autsukyamiti / tadudAharatikRSNamiti / idaM hi rAdhikAyAH sAyaM sakhIM prati vcH| yathAhurbhAnumizrAH'AdyaH kairapi kelikautukamanorAjyairdvitIyaH punarmallIkesaracArucampakanavAmbhojasrajAM gumphanaiH / kAJcIkuNDalahArahemavalayanyAsaistRtIyastato nItaH sundari vAsarasya caramo yAmaH kathaM yAsyati' iti // 158 // nidrAM lakSayati-nidreti / ajJAtacitau avidyopahite brahmaNItyarthaH / tAmudAharati-rAdheti / yathAvA rasataraGgiNyAm-'zvAsollAsapracaladadharopAntamAmIlitAkSaM krIDAkuJja tapanaduhituH supyataH zrImurAreH / antaHsmeraM nibhRtanibhRtaM kApi karNAvataMsaM kAcidbAhvoH kanakavalayaM dAma muSNAti kAcit' iti // 159 // apasmAraM lakSayati-mUcheti / AdipadAttADanAdi / tamudAharati-hatamiti / nacAsya vakSyamANavyAdhAvevA. svantarbhAva iti vAcyaM prayojanAdibhedena bhinnatvAt / taduktaM rasagaGgAdhare--'tAvadapasmAraM prakRtya vyAdhivenAsya kathane'pi vizeSAkAreNa punaH kathanaM vIrabhayAnakayorasyaiva vyAdheraGgalaM nAnyasyeti sphoraNAya vipralambhe tu vyAdhyantarasyApi ca iti // 160 // suptaM lkssyti-kiNciditi-tdudaahrti-dhigiti| bhagavato mathurAM prati gamanottaraM kadAcidrAdhA tamAgataM svapne dRSTvA prAktanakhasAgaroSavazAt he kRSNa, khAM dhigastu / khaM itaH gaccha gaccheti tadAnImeva jalpantI sA anyayA tasyAH sakhyA itaragopyA bodhyate / jAgaraM nIyata iti yojanA / yathAvA rasatara. GgiNyAm-'gacchankacchaM tapanaduhituH picchagucchAvataMsaH pazyannasmadvadanamasakRcca kSuSA kuJcitena / snigdhApAGgaM zithilacaraNaM nartitabhrUvilAsaM svapne dRSTaH kamalakali
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 sAhityasAram / [ pUrvAdha vibodhaH prathamA sphuurtiraindriyikythvaatmdhiiH| zrInetre jalajaiH phulle kRtArtho'haM gatabhramaH // 162 // amarSazcittavRttiH syAdanyanAnAparAdhajA / spRSTvA dUraM harau yAte rAdhA raktAntalocanA // 163 // avahitthaM tu lajAdijanyaharSAdigopanam / rAmeNa kArmuke bhane sItA'pRcchatsakhIM ghanam // 164 // adhikSepAvamAnAdijanyA dhvNsecchutogrtaa| vipralAparalaM caidyocchalatyetatsudarzanam // 165 // zAstrAdyAlocanotpannamarthanirdhAraNaM matiH / ko me'nubandho bandhvAdau hanta dvaite'tra kalpite // 166 // kAmaNDito meghakhaNDaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'akaruNa mRSAbhASAsindho vimuJca mamAJcalaM tava paricitaH snehaH samyaGmayetyanubhASiNIm / aviralagaladvASpAM tanvIM nirastavibhUSaNAM ka iva bhavatI bhadre nidre vinA vinivedayet' iti // 161 // vibodhaM lakSayati-vibodha iti / aindriyikI cakSurAdIndriyasaMbandhinI prathamA AdyA sphUrtiH pratibhA vibodha ityanvayaH / athavA AtmadhIH AtmajJAnaM vibodha iti saMbandhaH / uktahi rasagaGgAdhare vibodhaM prakRtya 'kecidavidyAdhvaMsajanyamamumAmananti / tatra matadvaye'pi krameNa tamudAharati-zrItyAdipAdadvayena / atrA jaiH samamityuktyA teSAM sUryavikAsinAM prAtareva phullavasaMbhavAt zrInetrayorvikasanamidaM jAgarakAlInameveti dhvanitam / kRtArtho'hamiti crmpkssodaahrnnm||162|| amarSa lakSayati-amarSa iti / tamudAharati-spRhati / atra mAnAnapanoda eva sparzanaM tato dUragamanaM tadAkSiptasaMketAgamanavilambazcetyAdyaparAdhanAnAvaM bodhyam // 163 // avahitthaM lakSayati-avahitthaM tviti / 'avahitthA'kAraguptiH' ityamaraH / tadudAharati-rAmeNeti / zrIrAmeNa kArmuke harazarAsane bhane sati tajanyaharSagopanArtha sItA sakhIM prati kimayaM meghadhvaniH saMpanna iti ghanaM apRcchadityarthaH // 164 // ugratAM lakSayati-adhikSepeti / adhikSepastiraskAraH / tAmudAharati-vipralApairiti / iyaM hi bhagavataH zizupAlaM prati raajsuuysbhaayaamuktiH| vipralApoviruddhoktiH' ityamarAnnindAvacanairityarthaH / ucchalati khacchirazchedArthe matpreraNaM vinaiva svayamevoDDAnaM karotItyarthaH // 165 // matiM lakSayatizAstrAdIti / AdinA tadanukUlatarkagrahaH / tAmudAharati-ka iti / anubandhaH premA / yathAhu numizrAH-'lATI netrapuTI payodharaghaTI krIDAkuTI dostaTI pATIradravavarNanena kudhiyAmAyuH paraM kssiiyte| govindeti janArdaneti jagatInAtheti kRSNeti ca vyAhAraiH samayastadekamanasAM puMsAM parikrAmati' iti / paNDitarAyairapyukam-'nikhilaM jagadeva nazvaraM punarasminnitarAM kalevaram / atha tasya kRte kiyAnayaM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / rogAdito viyogAdvA tApo vyAdhirudIritaH / jvarAdahaM kRzA rAdhA hRdi zaivalazAlinI // 167 // unmAdo vipralambhAdijAtAnyatrAnyazemuSI / etAvat kRtaM kRSNetyAlapatyAlimeva sA // 168 // maraNaM virahAdyutthA tatsamA cetasaH sthitiH / nizceSTAM rAdhikAM dRSTvApyuddhavo'bhUdanuddhavaH // 169 // trAsastu cittavikSobho bhIrogharekSaNAdinA / sItA zUrpanakhAM vIkSya rAmamAliGgaya lIyate // 170 // vitarkaH saMzayAdyUrdhva jAta Uho'bhidhIyate / naizo mayi prasAdazcetsatAM saGgaH kathaM bhavet // 171 // kriyate hanta mayA parizramaH' iti // 166 // vyAdhiM lakSayati - rogAdita iti / krameNa dvividhaM tamudAharati -- jvarAditi / idaM hi kimiti vaM rAdhikAM nAnayasIti pRcchantaM bhagavantaM prati dUtIvacanam / he zrIkRSNa, ahaM jvarAtkRzAsmItyAdyodAharaNaM, rAdhetyAdyantyodAharaNamiti bodhyam / ayaM bhAvaH - jvaravazAnmayA bahudinottaramadyaiva rAdhikAgRhaM gatvA tasyAH kuzalaM pRSTaM tadAnIM sA tu tvadvirahataptalAdrahasi vakSa sthApitazaivalavatyevAvalokitetyatastvayaivAdya tatra yuktyA gantavyaM / tasyAstuvyutthAnasAmarthyamapi nAstIti / yathAvA rasataraGgiNyAm - 'dAtuM svIyamanarghya - dIdhitipadaM tasyAH kuraGgIdRzaH keyUraM kanakAGgulIyakamivAnetuM bahirgacchati / anyakRSNaM nivedayAmi kimito veNImiSAtkAliyo dRSTvA locanavAri kAliyasa robhrAntyA paribhrAmyati' iti // 167 // unmAdaM lakSayati - unmAda iti / vipralambho virahaH / AdinA mahAvipattiparamAnandAdayo grAhyAH / ' zemuSI matiH' ityama rAcchemuSI buddhiH, vipralambhAdijA atasmiMstadudvirunmAda ityarthaH / tamudAharati- etAvaditi // 168 // maraNaM lakSayati-maraNamiti / AdipadAdbhayAdi / mRtyuvyAvRttaye tatsametyAdi / tadudAharati -- nizceSTAmiti / uddhavo'pIti saMbandhaH / anudbhavaH 'maha uddhava utsava:' ityamarAdanutsava ityathaH / yathAvI rasagaGgAdhare - 'dayitasya guNAnanusmarantI zayane saMprati yA vilokitAsIt / adhunA khalu hanta sA kRzAGgI giramaGgIkurute na bhASitApi' iti // 169 // trAsaM lakSayatitrAsa stviti / AdizabdAddhorazabdazravaNAdergrahaH / tamudAharati-sIteti / yathAvAhuH paNDitarAyAH - ' mA kuru kazAM karAbje karuNAvati kampate mama khAntam / khelana jAtu gopairamba vilambaM kariSyAmi' iti // 170 // vitarka lakSayativitarka iti / AdinA vyApyAropAdiH / tamudAharati -- naiza iti / atra prasAdAlambitaH satsaGgoddIpitastadAkSiptaharSAdyanubhAvitazca vitarka eva parikarAGkurAlaMkArApekSayA prAdhAnyena dhvanyate / rasataraGgiNyAM tveSa caturdhoktaH / tadyathA-vitarka caturvidhaH vicArAtmA saMzayAtmA'nadhyavasAyAtmA vipratipattyAtmA ceti / ana 137
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 [pUrvArdhe sAhityasAram / ratiH prItistu devAdau zivaM vande guruM bhaje | arcayAmi munInAmo nRpostUpaihi putra mAm // 172 // dhyavasAyaH utkaTakoTikaH saMzayaH / pratyekamudAharaNAni - ' kAlindI viluThatkaThorakamaThakrUraM dhanuH zAmbhavaM rAmo bAlamRNAlako malavapurvazo'vataMso bhuvaH / vyAhAraprakhalAH khalAH kSitibhRtAM goSTI gariSThA punastasmAtkevalameSa tiSThati manaHzreyaskaro bhAskaraH // saundaryasya manobhavena gaNanA lekhA kimeSA kRtA lAvaNyasya vilokituM trijagatImeSA kimudrIvikA / AnandadrumakandalI nayanayoH kiMvA samujjRmbhate rAdhAyAH kimu vA svabhAvasubhagA romAlirunmIlati / kathaya kathaya keyaM khaJjanau khelayantI viharati yamunAyAH pAthasi svarNavaliH / ayamudayati ko vA zAradaH zItabhAnustadupari timirANAmeSa ko vA vivartaH / iyaM na vilasatsudhAkarakalAdhikA rAdhikA karaM kiraNamAlinaH kimu saheta tasyA vapuH / navA kanakamaJjarI vahati khaJjarITau yatastataH smaramadAlasA kathaya keyamunmIlati' iti / yathAvA rasagaGgAdhare--'yadi sA mithilendranandinI nitarAmeva na vidyate bhuvi / atha me kathamasti jIvitaM na vinAlambanamAzraya sthitiH' iti / yathAvA prasannarAghave -- 'sarvakhaM navayauvanasya bhavanaM bhogasya bhAgyaM dRzoH saubhAgyaM madavibhramasya jagataH sAraM phalaM janmanaH / AkUtaM kusumAyudhasya hRdayaM rAgasya tatvaM rateH zRGgArasya rahasyamutpaladRzastatkicidAlokitam' iti // 171 // athAvarabhaktyaparanAmikAM devAdiviSayikAM ratiM lakSayati--ratiriti / devAdau tu ratiH prItirevetyanvayaH / prItitvameva devAdiviSayakaratitvam / naca zRGgArasthAyibhAvAkhyaratAvativyAptiH / tasyAM prItizabditAnurAgatve'pi 'yUnoH samo vA viSamo'nyonyaM rAgo ratiH smRtA' iti prAguktatallakSaNarItyA viziSTasya tasyAbhAvAt / nahi brAhmaNamAnayetyukte kazcitparivrAjakamAnayati / tatra brAhmaNyasatve'pi viziSTabrAhmaNatvAnna brAhmaNasAmAnyazabdazakyatA / navA sAsnAdimattve sati catuHstanItvaM dhenutvamityuktau kAmadhenAvativyAptiH, tatroktalakSaNasatve'pi kAmapUrakatvarUpavizeSasatvAt / nanu tAdRgvizeSavyAvartakaM niruktalakSaNe kimastIti tatra vyabhicAro durvAra eveti cenna / 'sarva vAkyaM sAvadhAraNam' iti nyAyenAvadhAraNasyaivAnyayogavyavacchedArthakatvena tathAtvAt / ataeva prakRtalakSaNe prItitvamevetyuktamiti dikU / AdipadAdgurumuninRpaputrAH / upalakSaNamidaM bandhvAderapi / krameNa tAmudAharati- zivamityAdinA / yathAbAhuH zrImadhusUdanasarakhatyaH - 'vaMzIvibhUSitakarAnnava nIradAbhAtpItAmbarAdaruNavimbaphalAdharoSThAt / pUrNendusundaramukhAdaravindanenAtkRSNAtparaM kimapi tattvamahaM na jAne' iti / siddhAntacandrikAyAM yathA - 'patitamapi pAdapatitaM pAvanakaruNAkaTAkSagAGgajharaiH / zodhayatu kaiva jananIstanyaviyokIM vineha gurumUrti' iti / yathAvA zizupAlavadhe nAradaM prati bhagavadvacanam -- 'haratyacaM saMprati hetureSyata: zubhasya pUrvAcaritaiH kRtaM zubhaiH / zarIrabhAjAM bhavadIyadarzanaM vyanakti kAlatritaye'pi yogyatAm' iti / yathAvA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / saMcAriNatrayastriMzadete praadhaanyyogtH| bhAvadhvanitvamAyAnti tathoktaratirapyasau // 173 // prAgalakSyakramavyaGgayaH pratijJAto rsdhvniH| sa tatsAdharmyato bhAvAdInAmapyupalakSakaH // 174 // rsbhaavtdaabhaasbhaavshaantyaadibhedtH| tatso'STadhA'bhavattatra dvAvuktau ziSTamucyate // 175 // asNmtaavlmbitvaadyogyvissytvtH| rasAbhAsAstathA bhAvAbhAsAzca syuranukramAt // 176 // vAsavadattAyAm -'sA rasavattA vihatA navakA vilasanti carati no kaGkaH / sarasIva kIrtizeSa gatavati bhuvi vikramAditye' iti / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte'atha nanda upetya gokulaM parijighraJchirasi vanandanam / abhicumbya nananda vai yathA paramAnandavido'pi no tathA' iti // 172 // nanu devAdiviSayakarateH kathaM vyabhicAribhAvatvam / nahi sA zRGgArAdyanyatame saMcarati tatsAhAyyArthamiti cetkenoktamasyAM vyabhicAritvaM kiMtu 'nirvedeti ratirdevetyAdi coktyA puraatnaiH| bhAvAH proktAzcatustriMzat' iti bhAvatvamAtraM prAguktam / naca tata eva vyabhicArisAhacaryAtatsiddhamiti zaGkayam-'rasadhvanibhedAnirUpya bhAvadhvanibhedAnirUpayitumeva tatra catustriMzatsaMkhyAkAnAmeva teSAM bhAvadhvanitvAbhiprAyeNa bhAvapadenoddiSTatvasya vivakSitatvAdityAzayenaiteSAM bhAvadhvanitve hetuM vizadayati-saMcAriNa iti / prAdhAnyeti sadyaH sahRdayAhlAdajanakatvamevAtra prAdhAnyaM tadyogata ityarthaH / ata evoktaM kAvyaprakAzakArikAsu-ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tathAJcitaH / bhAvaH proktaH' iti / aJcitatvamatra pUjitatvAparaparyAyaM prAdhAnyameva / tathAca spaSTIkRtaM mamaTabhaTairane tadudAharaNena / aJcitavyabhicArI yathA-'jAne kopaparAGmukhI priyatamA svapne'dya dRSTA mayA mA mA saMspRza pANineti rudatI gantuM pravRttA tataH / no yAvaparirabhya cATuzatakairAzvAsayAmi priyAM bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRtaH / atra vidhiM pratyasUyeti / asAvuktaratirapi bhAvadhvanimuktahetorAyAtIti saMbandhaH // 173 // nanu 'tatrAlakSyakamavyaGgayo rasasaMjJo dhvanirbhavet' ityAdyupakrame bhAvadhvaneranuddezAttadviruddha midamityatrAha-prAgiti / tatsAdharmyataH alakSyakramavyaGgayatvasAmAnyene yarthaH // 174 // nanu bhAvAdInA mityatrAdipadAtke grAhyA iti zaGkAyAM tAndarzayannuktahetoralakSyakramavyaGgayadhvane revASTavidhatvamabhidhAya tatra rasAya. jayanuvAdenAvaziSTarasAbhAsAdibhedakathanaM prtijaaniite-rseti||175|| tatra rasAbhAsaM bhAvAbhAsaM ca lakSayituM krameNa hetudvayaM prkttyti-asNmteti| raseti / evaM cAnucitAlambanavibhAvatvaM rasAbhAsatvamanucitaviSayatvaM bhAvAbhAsatvaM ceti tallakSaNaM phalitam / uktaM hi rasagaGgAdhare-'anucitavibhAvAlambanatvaM rasAbhAsatvam' iti / anucitaviSayAbhAvAbhAsA iti ca // 176 // tatra rasAbhAsamudAharati
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 pUrvArdha sAhityasAram / ciraM bhUritaropAyairahalyAdharapallavam / indraH saMpIya sAnandaM kRtakRtyaH sudhAparAT // 177 // rohiNyAdiSu sarvAsu satISu ramaNISvapi / candrastArAtvamAropya ramanpuSTo'nyathA kSayI // 178 // bhAvazAntistu puurvoktbhaavessvnytmkssyH|| so'pi cotpattyavacchinna evaM bhAvodayo'pyasau // 179 // rAdhe mamAgharasyedamAruNyaM tvdpaanggyoH| sa tadicchati cAdAtumiti vAkyena tadgatam // 180 // ciramiti / atra bahukAlamanekopAyAkSiptanAyikAsaundaryotkarSoddIpito'halyAlambitaH kRtakRtyatvAkSiptaromAJcAdyanubhAvito harSAdivyabhicAritaH parikararUpakAdyalaMkArApekSayA camatkArAdhikyajanakatvenendraniSTho'halyAviSayakaratyAkhyaH sthAyyeva prAdhAnyena dhvanyate / agamyAlambanatvenoktaraterAbhAsatvaM bodhyam / ataeva sudhApara Diti pade samAsoktyalaMkAreNendrasya cUrNaparipAlakarAjatvarUpamatinIcatvaM sUcitam // 177 // evaM bhaavaabhaasmpyudaahrti-rohinnyaadissviti| sarvetyAdipadatrayeNa tAsAM yAvatstrIguNayuktatvena nAyakasyAnyastrIsmaraNAnaucityaM dyotyate / evaM cAtra tArAkhyagurusundarIsmaraNameva hetvalaMkArAdibhyaH prAdhAnyena dhvanitam / tasya cAnucitaviSayatvena bhAvAbhAsatvaM tenAtra kSayIti padasUcitaM nAyakasya mahApAtakitvena rAjayakSmazAlitvaM vyajyate // 178 // evaM rasAbhAsabhAvAbhAsau prapavya kramaprAptatvena bhAvazAnti tadvadAdipadagRhItAnAM bhAvodayabhAvasaMdhibhAvazabalatAnAM madhye bhAvodayaM ca lakSayati-bhAvazAntistviti / pUrvokteti / pUrvoktA ye bhAvAH nirvedAdayo vyabhicAribhAvAH teSvityarthaH / anyatameti / anyatamasya yasya kasyacidbhAvasya kSayo nAza eva bhAvazAntirbhavatIti saMbandhaH / tatrApi vizeSAntaramAha-so'pIti / niruktakSayo'pItyarthaH / utpattyavacchinnaH utpattikAlAvacchinna eva grAhyo natu kAlAntarAvacchinnopi / tasyaiva sahRdayAlAdakatvAditi bhAvaH / evaMca khotpattyavacchedena nirvedAdyanyatamadhvaMsatvaM bhAvazAMntitvamiti tallakSaNaM jJeyam / asau prAgAdipadadyotito bhAvodayo'pyevamevokarItilakSaNalakSita eveti yojanA / tasmAtkhotpattyavacchedena nirvedAdyanyatamodayatvaM bhA. vodayatvamityAzayaH // 179 // tatra bhAvazAntimudAharati-rAdha iti / idaM hi mAnavatI rAdhAM prati bhagavadvacanam / he rAdhe, tvadapAGgayoH vanetrakoNayoH idaM pratyakSaM mama adharasya adharoSThasyaiva AruNyamAraktatvamastItyanvayaH / nedaM tavApAgayoH kopajanyamAruNyaM / paramasuzIlAyAstava sarvasAdhAraNyenApi kopodrekasya khapne. 'pyasatvAttatrApi madviSaye tu sutarAM tadasaMbhavAcca, kiMtu tvatsaMmukhaM sthitasya mamaivAdharoSThaniSThaM tanmadadharacumbanArthaM tvayA tatsaundaryalubdhatvena tATasthyAtvanetrayostatraiva niyojitatvena tatra pratibimbitaM babhUveti bhAvaH / etena khanistadroSamapa.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmAdavyAkhyAsahitam / anaGgAriH zirogaGgAM vIkSya gauryA tirskRtH| mApayAtvityapAGgena parAvRttyekSitaH punH|| 181 // anyonyAbhibhave pttvornyonyaanbhibhuutyoH| sAmAnAdhikaraNyaM yadbhAvasandhiH sa bhAvayoH // 182 // jhulyaM svaviSayakaM tasyAM pratyutautsukyamevoddIpanavibhAvena roSapramoSArthamAropayitari nAyake cAturyAtizayaH sUcitaH / nanu kiM tAvatA'haM tu tvAM naivottaramapi dAsyAmi pazyAmi cetyata Aha-sa iti / saH madadharoSTaH tat tvannetrayoH prati. bimbitatvenoktaM nijaarunnymityrthH| AdAtuM icchati vAJchati kAmazAstraprasiddha tvannetracumbanaM kartuM mamAbhilASo'stItyAzayaH / itivAkyena niruktabhagavadvAkyazravaNamAtreNetyarthaH / tat roSajanyaM rAdhAnetrAntAruNyaM gataM tadupAdhibhUtakrodhoparameNa naSTamiti yAvat / iha niruktazrIkRSNavAkyazravaNaM vibhAvaH / rAdhAnetrAntAruNyanAzo'nubhAvaH / tAbhyAmutpattikAlAvacchinnaroSAparanAmakAmAMkhyabhAvazAntireva gamyotprekSAdyalaMkArataH prAdhAnyena dhvanyate / yathAvA kAvyaprakAze-'tasyAH sAndravilepanastanayugaprazleSamudrAGkitaM kiM vakSazcaraNAnativyatikaravyAjena gopaayyte| ityukke ka tadityudIrya sahasA tatsaMpramASTuM mayA sAzliSTA rabhasena tatsukhavazAttanvyApi tadvismRtam' iti // 180 // evaM bhAvodayamapyudAharati-anaGgAririti / gauryA ziro gaGgA tacchiraHsthAM tripathagAM vIkSya anaGgArirmadanAntakaH zivaH tiraskRto nirbhasiMta aasiiditynvyH| loke smarazatrutvena prakhyAtakIrtestava mAM vaJcayitvA zirasyapi gaGgAkhyAGganAsthApanaM kimucitamiti sopAlambhaM zambhurmAtsaryaroSAvezAtpArvatyA vinindito'bhUditi bhAvaH / mApayAtviti / ayaM mA apayAtu maiva pratigacchatu iti evamabhiprAyeNa punaH anantaraM parAvRttya pUrva tannirbhartsanAvasare parAGmukhIbhUtatvAdadhunA kiMcidrIvAM zivAbhimukhIkRtyetyarthaH / apAGgena dakSiNanetrakoNena IkSito'valokita iti saMbandhaH / atra sAparAdhaharatiraskArasaMbhAvitatatpra. tigamanaM vibhAvaH / punaH parAvRttya netrAntena tadavekSaNamanubhAvaH / tato mApayAtviti padasUcitaH kAvyaliGgAdyalaMkArApekSayA mukhyatvenotpattyavacchinnautsukyAkhyabhAvodaya eva vyajyate / yathAvA kAvyaprakAze-ekasmiJzayane vipakSaramaNInAmaprahe mugdhayA sadyaH kopaparAGmukhaglapitayA cATUni kurvannapi / AvegAvadhIritaH priyatamastUSNIM sthitastatkSaNAnmAbhUtsupta ivetyamandavalitagrIvaM punarvIkSitaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'vIkSya vakSasi vipakSakAminIhAralakSma dayitasya bhAminI / aMsadezavalayIkRtAM kSaNAdAcakarSa nijabAhuvallarIm' iti // 181 // evaM lakSitau bhAvazAntibhAvodayAbudAhRtya 'bhAvasya zAntirudayaH sandhiH zabalatA tathA' iti / kAvyaprakAzakArikAvazAtkramaprAptaM bhAvasaMdhiM lkssyti-anyonyti| yadbhAvayoH sAmAnAdhikaraNyaM sa bhAvasaMdhiriti saMbandhaH / nanu vyAdhijaDatayoH sAmAnAdhikaraNye'pi na bhAvasaMdhilaM dRSTaM viziSTacamatkArAnAdhAyakavAdityAzaGkaya vizi
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 [pUrvArdhe sAhityasAram / rAmacandraM samAlokya pulkaavlishaalinii| bhUsutA saMkucanetrapadmA phullamukhAmbujA // 183 // bAdhyabAdhakabhAve'pi yadvaudAsye'pi mizraNam / bhAvAnAM yattadevAtra bhAvazAbalyamIpsitam // 184 // naSTi-anyonyAbhibhava iti / anyonyaM parasparaM yo'bhibhavaH parAbhavastatra viSaya ityarthaH / paTvoH 'dakSe tu caturapezalapaTavaH sUtthAna uSNazca' ityamarAtsamarthayorityarthaH / vyAdhijaDatayostu nAnyonyAbhibhavapaTuvaM kiMtvanukUlatvameveti na tatrAtivyAptiriti tAtparyam / nanu bhavatvevaM tathApi parasparAbhibhAvakatvena sundo. pasundanyAyAdubhayorapi bhAvayovaMsApattyA kathaM tatsaMdhitvamityataH punarvizinaSTianyonyAnabhibhUtayoriti / parasparaparAbhavamaprAptayoMrityarthaH / evaMca parasparaparAbhavakSamatve'pyanabhibhUtayo vayoH sAmAnAdhikaraNyameva bhAvasaMdhiriti tallakSaNaM siddham / evamevoktaM paNDitarAyaiH-'evaM bhAvasaMdhiranyonyAnabhibhUtayoranyonyAbhibhavanayogyayo vayoH sAmAnAdhikaraNyam' iti // 182 // tamudAharati-rAmacandramiti / yojanA tvatra yathAzrutaiva babhUveti zeSaH / tadiha zrIrAme candrarUpakatayA bhUsutetyatra zleSeNa latAtvasUcakatvAttasyAstaddarzanataH pulakAvalizabdalakSitapronmIlitapallavatvaM tadIyazItakiraNaniHsRtahimabindubhirabhyukSitatvAdyuktameve. ti dyotitam / tathAca rAmacandradarzanavazAdbhUsutAyAstAvanetrapadmasaMkoco mukhAmbu. javikAsazca loke yathA candravIkSaNena padmAnAM saMkoco'mbujazabditakairavANAM vikAsazca jAyate tadvadupapanna evetyapi sUcitam / evaM ceha zrIrAmadarzanaM vibhAvaH, pulakodgamanayanasaMkocavadanavikAsA anubhAvAH, tato vrIDaautsukyayoH saMdhireva rUpakAdyalaMkArataH prAdhAnyena dhvanyate / yathAvA kAvyaprakAze-'usiktasya tapaHparAkramanidherabhyAgamAdekataH satsaGgapriyatA ca vIrarabhasotphAlazca mAM karSataH / vaidehIparirambha eSa ca muhuzcaitanyamAlIlayannAnandI haricandanenduzizirasparzI ruNajhyAnyataH' iti / sAhityadarpaNepi-'nayanayugAsecanakaM mAnasavRttyApi duSprApam / rUpamidaM madirAkSyA madayati hRdayaM dunoti mama cedam' iti / rasagaGgAdharepi- 'yauvanoMdumanitAntazaGkitAH zIlazauryabalakAntilobhitAH / saMkucanti vikasanti rAghave jAnakInayananIrajazriyaH' iti // 183 // atha bhAvazabalatAM lakSayati-bAdhyabAdhaketi / bAdhyabAdhakabhAve'pi sati, yadvA audAsye parasparamaudAsInye satyapi yadbhAvAnAM mizraNaM anekeSAM bhAvAnAM saMmelanaM tadeva atra alaMkArazAstre bhAvazAbalyaM IpsitaM vipazcitAmabhimatamiti saMbandhaH / atra satyantadvayenAnuguNAnAM bhAvAnAM vyudaasH| capalatA'vegonmAdAkhyabhAvAnAM melane'pi parasparAnukUlatvena cama- kArAjanakatvAt / tasmAdbAdhyabAdhakatve satyaudAsInye vA sati bhAvAnAM saMmelanameva bhAvazabalateti tallakSaNaM siddham / uktaM hi rasagaGgAdhare-tathA bhAvazabalatvaM bhAvAnAM bAdhyabAdhakabhAvamApatrAnAmudAsInAnAM vA vyAmizraNameva camatkRtijanaka
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 143 AyurgataM mama vyartha kiM vadiSyanti sAdhavaH / kadA vA sa dayAM kuryAdgaurIsahacaro mayi // 185 // prAguddiSTapadAdyaSTAviMzativyaJjanAsthale / draSTavyo'STavidho'pyeSa ziSTairdiyAtramucyate // 186 // zaMbho yato vRthAvardhatkSobhaNAya bhavatyayam / kadeSTaM tyAgayogAkhyaM kSaNena dvijadehake // 187 // jJAnagocaratvamiti yAvaditi // 184 // tadudAharati - Ayuriti / sphuTa evAkSarArthaH / atra prathamadvitIyapAdAbhyAM nirvedaH zaGkA ca tathottarArdhenautsukyaM ca gaurItyAdiparikarAlaMkArato mukhyatayA vyajyate / yathAvA kAvyaprakAze - ' kvAkArya zazalakSmaNaH kvaca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA kopAnAM prazamAyanaH zrutamaho kopeti kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM dhAsyati' iti // 185 // evaM rasAdibhedairaSTavidho'pyalakSyakramavyaGgacadhvanirayaM dvitIyaratnokteSu aSTAviMzatisaMkhyAkeSvapi vyaJjanAsthaleSu boddhavya iti vidadhastadbodhavidhidikpradarzanaM pratijAnIte - prAgiti / ziSTaiH sAhityazAstrakuzalaiH / tAni ca sthalAni yathA - 'padaM vAkyaM padArthazca vAkyArtho dhAturapyatha / sup tiG ca prAtipadikaM kAlo vacanamevaca / apipUrvanipAtazca vibhaktiH kApi taddhitaH / nipAtAzcAdayaH prAdyA upasargAstathaiva ca / sarvanAmA'vyayIbhAva imanicpratyayastathA / AdhAraH karmabhUtAkhyo varNAzca racanAstathA / prabandhAzca kaviprauDhoktI raso vastvalaMkRtiH / saMkarazcApi saMsRSTiriti digdRkasthale'sti sA' iti // 186 // tadevodAharati -- zaMbho yatna ityAdicaturbhiH / akSarArthastu pUrvArdhe +phuTa eva / tatra zaMbho iti padodAharaNam / atra zaM bhavatyasmAditi vyutpattyA svAbhISTapradamIzvaraM prati khadInatva nivedanaM dhvanitam | anyathA sAMbayatna ityukta syAt / yathAvA kAvyaprakAze - 'mugdhe mugdhatayaiva netumakhilaH kAlaH kimAra - te mAnaM dhatsva vRtiM badhAna RjutAM dUrIkaru preyasi / sakhyaiva pratibodhitA prativacastAmAha bhItAnanA nIcaiH zaMsa hRdi sthito hi nanu me prANezvaraH zroSyati' / a bhItAnaneti / evamavardhadityantaM vAkyodAharaNam / etena nirvedo dhvanyate / atraivobhayoda'haraNayorapi padArthodAharaNatvaM vAkyArthodAharaNatvaM dhAtUdAharaNatvaM ca bodhyam / tadyathA - 'zaMbhupadArthaH zivastena viraktenezvara eva zaraNIkaraNIya iti dyotitam | anyathA bandho yatna ityapyucyeta / tathA vAkyArtho'pi paramezvaraM prati svakIyasamRddhayatnasyApi vaiyarthya vinivedanarUpastena bho bhagavan, adhunA bhavataiva matsaMrakSaNaM saMsArasarpataH kartavyamiti kAruNyaM vyajyate / evaMjAtIya kAnyudAharaNAntarANi pratizlokaM kAvyAdau santyeveti svayamevokta dizohyAni / evaM dhAtUdAharaNamapi * 1 doSANAm iti pAThaH /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe apica prekSaNaM tasya svAnandaM svamahini ca / AvasatyamRtAbdhi yaH zAntaH svAntataraGgitam // 188 // 'zaMbho yatno vRthA jAtaH' ityuktyApi nirvAhe avardhadityuktaM tena 'vRdhu vRddhau 'iti smaraNAdalpatvAbhAvaH suucitH| yathAvA-rate gaurIkaradvandvapinaddhe nayanadvaye / jayati sthagitaM zaMbhostAtIyIkaM vilocanam / atra jidhAtunA sthaganavyApArasAmyenAnyanetrayoH karAbhyAM pidhAnamasya tu lokottarakarmaNeti tadevotkRSTamiti ratyutkarSoM vyajyate / ataeva jayatItyuktaM na zobhata itIti / supamudAharati-kSobhaNAyeti / anena caturthyAkhyasuSpratyayena niruktayatnasya duHkhaikaprayojakatvaM vyjyte| natu kSobhaNenetyapyuktam / tathAtve'sya phalakAle sukhahetutvamapi sNbhaavyet| tingmudaahrti-bhvtiiti| natu bhaviSyatIti / evaMca vartata evAsyoktayatnasya vaiphalyAtsaMtApahetutvamiti viSAdAtizayaH sUcitaH / yathAvA kAvyaprakAze-'pathi pathi zukacaJcUcArurAgAGkurANAM dizidizi pavamAno vIrudhAM lAsakazca / narinari kirati drAksAyakAnpuSpadhanvA puripuri vinivRttA mAninImAnacarcA' / atra kiratIti kiraNasya sAdhyamAnatvaM nivRttati nivartanasya siddhatvaM tiGA supA ca tatrApi ktapratyayenAtItatvaM dyotyata iti / prAtipadikamudAharati-ayamiti / natvasau / etenAparokSatvAdatyantAsahyatvaM dyotyte| kAlamudAharati-kadeti / tyAgayogAkhyaM iSTaM kSaNena dvijadehake viprazarIrake kadA syAdityanvayaH / natvadyetyarthaH / evaMca tadAptAvautkaNTyaM dhvanitam / vacanamudAharati-iSTamiti / natviSTAnyapi / etena mokAbhilASitvaM dhvanyate / pUrvanipAtamudAharati-tyAgeti / atra tyAgasyAbhyarhitatvena prAdhAnyaM dhvanyate / vibhaktivizeSamudAharati-kSaNeneti / natu kSaNa iti saptamI / tasmAdapavarge tRtIyA / apavarga: phalaprAptiH / tasyAM dyotyAyAM kAlAdhvanoratyantasaMyoge tRtIyA syAt iti zAstrAtphalAvazyabhAvasyAtreSTatvAtta. tIyetyarthaH / tenAturatvaM vyjyte| taddhitamudAharati-dvijeti / kutsito deho dehakaH dvijasya dehako dvijadehaka iti vyutpattyA kapratyayAkhyataddhitena dvijazarIrasya durlabhatve'pi tatra svasya viraktatvaM doSadarzitvena dyotyate // 187 // nipAtamudAharati--apiceti / apica punazca tasya vakSyamANasya paramAtmanaH khAnandaM yathA syAttathA khamahimni c| co'vadhAraNe / khasya pratIcaH mahimA'paricchinnatvaM tatraiva prekSaNaM prakarSeNa dRDhAparokSabhAvena yadIkSaNamanubhavanaM jJAnamitiyAvat / tat kadA syAditi pUrvazlokAdanukRSya yojyam / atra apiceti nipAtAbhyAM na kevalaM vairAgyoparamAvevApekSitAvapitu bodho'pIti dyotitam / upasargamudAharati-prekSaNamiti / etenekSaNe prakarSastAvaddaDhAparokSatvarUpo dhvanitaH / yathAvA kAvyaprakAze-'paricchedAtItaH sakalavacanAnAmaviSayaH punarjanmanyasminnanubhavapadaM yo na gatavAn / vivekapradhvaMsAdupacitamahAmohagahano vikAraH ko'pyantarjaDayati ca tApaM ca kurute' / atra prazabdasyopasargasyeti sarvanAmAnamudAharati-tasyeti / evaM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 145 sati zrIyogavAsiSThazaradrAkAsudhAkare / zAnti yAnti na kiM kAntyA jIvaMjIvAH zubhadvijAH189 cidAnandAnusandhAnAtkadA mandAkinItaTe / ayaM gurukRpApAtraM kAMcidvidyutsakhIM tyajet // 190 // cAnirvAcyamahimakhaM dyotitam / nocetparokSalAnupapatteH / avyayIbhAvamudAharatisvAnandamiti / natu svaannde| tathAca nididhyAsanakAlInAsaMprajJAtAdisamAdhyAnandapUrvakalamAtmajJAnasya dhvanitam / imAnecpratyayamudAharati-sveti / atra cemanicA svamAhAtmyaprAktanAvasthAto vyatirekeNAbhinavatvaM vyajyate / karmabhUtamAdhAramudAharati-AvasatIti / sa kaH / yaH zAntasvAntataraGgitaM zAntaM upazAntaM svAntamantaHkaraNameva taraGgitaM saMjAtataraGgarUpo'vasthAvizeSo yasya tam / nirvikalpamityarthaH / etAdRzaM amRtAbdhi kaivalyasamudraM natu kSIrodaM Avasati adhitiSThatIti saMvandhaH / atra vyAptiH sUcitA / karmabhUtAdhArasthale tu vyAptiravagamyata iti kaavyprdiipokteH| yathAvA kAvyaprakAze-'taruNimani kalayati kalAmadhimadanadhanuvoH paThalyagre / adhivasati sakalalalanAmaulimiyaM cakitahariNacalanayanA' iti / varNaracane udAharati-zAnteti / mAdhuryavyaJjakatvAdete varNAH zAntarasasUcakA eva / tathA dIrghasamAsAbhAvAdvaidInAmikA racanApi / vistarastu mUla evAgre tatprakaraNe jJeyaH // 188 // atha prabandhakaviprauDhoktI tathA rasavastvalaMkRtIzcodAharati-satIti / zubhadvijAH sakalamokSasAmagrIzAlitayA zobhanAH brAhmaNAH, pakSe ramyAH pakSiNa: / jIvAH AjIvamiti cchedaH / yAvaddehapAtamityarthaH / pakSe jIvaMjIvAH 'jIvaMjIvazcakorakaH' ityamarAccakorA iti yAvat / zrIti / zrImAnmahAvAkyArthavicArakAritvena brahmavidyAprayojakatvAnnitizayazobhAzAlI etAdRzaH yaH yogavAsiSThaH zrIvAlmIkyuktottararAmAyaNAkhyaH dvAtriMzatsAhasyAtmakaH prasiddha eva granthavizeSaH sa eva zaradrAkAsudhAkaraH zAntikAritvatamopahAritvAdisAdhamyaiH zaratkAlInapUrNenduH tasminsati kaantyaa| 'tameva bhAntamanubhAti sarva tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti' iti zruteH svasvarUpacitetyarthaH / pakSe kaumudyA zAnti 'jJAnaM labdhvA parAM zAntimacireNAdhigacchati'iti smRterjIvanmuktirUpAmuparatim, pakSe saMtApakSatim / na yAnti kim / apitu yAntyevetyarthaH / evaMcAtra yogavAsiSThavarNanAtpraba. ndhodAharaNaM bodhyam / tatra hi mahAkAvye bhUyastaraH zAntarasaH suprasiddha eva / tathA tatroktendurUpatvena kaviprauDhoktyudAharaNatvamapi / yathAvA sAhityadarpaNe'pazyantyasaMkhyapathagAM tvaddAnajalavAhinIm / deva tripathagA'tmAnaM gopayatyugramUrdhani' iti / rasastu jJAnavIrAkhyo'tra prAguktadizaiva jJeyaH / evaM vastvapi bho mumukSo, tvayA yogavAsiSTha eva jJAnArthaM taddAArtha ca parizIlanIya iti na kimityAkSepeNa vyajyate / alaMkRtirapyatra rUpakAdinopamAkhyA dyotyate // 189 // atha saMkarasaMsRSTI udAharati-cidAnandeti / gurukRpApAtraM sadguruprasAdasthalamiti yAvat / etena 13
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 sAhityasAram / [ pUrvArdhe atha prAgyazcaturthokto lakSyavyaGgayakramadhvaniH / arthazaktijayostatra vstvlNkaarsNjnyyoH|| 191 // sakalamokSasAdhanasAmagrI sUcitA / etAdRzaH ayaM dehaH natvaham / evaMca brahmAtmAnubhavadADhya dhvanitam / naca dehasya jaDatvAttanirdezo'pyanucita eva / sAbhAsasyaiva tasya vivakSitatvAt / kadA kasminkAle tenautkaNThyaM vyjyte| mandAkinItaTe surasarittIre / etena zAntazRGgArayorubhayorapyuddIpanavibhAvaH sUcitaH / kAMcit anirvacanIyaguNagaNasaMpUrNI vidyutsakhIM gauratvacapalatvAdinA vidyullatAvayasyAM nirupamaramaNImityarthaH / anena tyAgAzakyatvaM dyotitam / cidAnandeti / brahmAnandaikatAnatayetyarthaH / natu roSAdinApi / tena punaH premAnudayakAraNaM bodhitaM / tyajet / surAdipreSitatvena vA khayameva guNalobhena vA rantumAgatAmapi prajahyAdityanvayaH / atra ayamiti kAMciditi cArthAntarasaMkramitavAcyayo rasadhvanyoH saMkaraH / tatrAyaM padavAcyamaparokSaviSayatvamavihAyaiva sAbhAsadehasyAjahatsvArthayA zveto dhAvatItivat grahaNAttathA kAMcitpadavAcyamaniyatastrItvamaparityajyaiva lokottaraguNavattaruNItvasya ca grahaNAttanmUlayoH khAtmabodhatyAgAzakyatvarUpayostayoH sphuTatamatvAt / evaM gurukRpApAtramiti vidyutsakhImiti cAtyantatiraskRtavAcyayostayoH saMsRSTiH / tatrApi pAtrapadazakyaM bhAjanaM vihAyaiva yogyasthalatvasya gaGgAyAM ghoSa ityAdivallakSyatvAttathA sakhIpadavAcyavayasyArUpamarthaM vihAya gauratvAdiguNavatyAstaruNyA eva lakSyatvAcca tanmUlayoH sakalamokSasAdhanasaMpannatvaparamadRDhavirAgaparipUrNaikaheyatvarUpayostayoH sattvAt / saMkaratvaM hi kSIranIraikyavadabhAsamAnabhedatvaM saMsRSTitvaM tilataNDulavanmizraNe'pi bhAsamAnabhedatvamiti tayoH sAmAnyalakSaNe jJeye / kAvyapradIpe tu tadvizeSo'pyuktaH / tathAhi-saMzayenAGgAGgibhAvena ekavyaJjakAnupravezena ceti trividhaH saMkaraH / uktaprakAratrayaM vinA saMyogaH saMsRSTiH' iti / yathAvA kAvyaprakAze-'snigdhazyAmalakAntiliptaviyato veladdhalAkAghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAma santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarva sahe vaidehI nu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava' / atra lipteti payodasuhRdAmiti cAtyantatiraskRtavAcyayoH saMsRSTiH / tAbhyAM saha rAmo'smItyarthAntarasaMkramitavAcyasyAnugrAhyAnugrAhakabhAvena rAmapadalakSaNaikavyaJjakAnupravezena cArthAntarasaMkramitavAcyarasadhvanyoH saMkara iti / sAhityadarpaNe'pi--'atyunatastanayugA taralAyatAkSI dvAri sthitA tadupayAnamahotsavAya / sA pUrNakumbhanavanIrajatoraNazrIsaMbhAramaGga. lamayatnakRtaM vidhatte' / atra stanAveva pUrNakumbhau dRSTaya eva nIrajatoraNasraja iti rUpakadhvanirasadhvanyorekAzrayAnupravezaH sNkrH| 'dhinvantyamUni madamUrcchadalidhvanIni dhUtAdhvanInahRdayAni madhordinAni / nistandracandravadanAvadanAravindasaurabhyasauhRda. sagarvasamIraNAni' / atra nistandretyAdilakSaNAmUladhvanInAM saMsRSTiriti // 19 // evamityete saptasAmAnyAvanibhedAH kharA ivetyantagranthena pUrva pratijJAtadhvanibhe.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147. dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / dhvanyoreva svato'rthasya saMbhavitvAttathA kaveH / tannibaddhasya netuzca prauDhavAgekasiddhitaH // 192 // SaDirapyevametaizca vastvalaMkArayoH punH|| dhvananAdvAdazaite syurbhedAste'nukramAdime // 193 // samunmIlanti mAkandAH prAheti ntlocnaa| pravasantaM nijaM kAntaM svarabhaGgAkulAkSaram // 194 // dasaptakamadhye tAvadalakSyakramavyaGgayAkhyaM zaktimUlatvena vivakSitAnyaparavAcyAparanAmakaM rasadhvani saparikaraM prapaJcyAvasarasaMgalyA lakSyavyaGgyakramAkhyasya zabdArthazaktimUlatvAbhyAM vastvalaMkAratvAbhyAM ca caturvidhasya dhvanernirUpaNIyatvAttatra zabdazaktimUlayostayoH pratyekamekavidhatvasyaiva saMbhavAttadudAharaNayoH sAmAnyataH saptadhvanyudAharaNAvasara evoktatvAdadhunA taduktyanupayogAdavaziSTayorarthazaktimUlayoreva tayorvakSyamANarItyA pratyekaM SaDidhatvasaMbhavAdvAdazAnAmapi teSAM kathanamuktAnuvAdapUrvakaM taddhetUnapi bodhayanpratijAnIte-athetyAditrizlokAtmakena vizeSakeNa / lakSyavyaGgacakramadhvaniprakaraNArambhArtho'yamathazabdaH / tatra caturvidhalakSyavyaGgayA. madhvanau / arthazaktijayoH arthazaktimUlayoH // 191 // arthasya vyaGgyArthasya khataH lokAdAvapyucitavabhAvenetyarthaH / saMbhavitvAdyuktatvAt / tannibaddhasya tena kavinA nibaddhasya kAvyAdau grathitasya netu yakasya-prauDheti / prauDhA mAnyA yA vAgvANI tayaiva ekA kevalA siddhiryasya tasmAt / bhAvapradhAno nirdezaH / kaveratha ca taduktanAyakasya sarasoktimAtrasiddhatvAdityarthaH // 192 // evaM etaiH Sanirapi bhedaiH punaH vastvalaMkArayordhvananAdityAdyagre nigadita eva saMbandhaH / budhairbodhyA iti zeSaH // 193 // tatrAyamuktadhvanikramaH / prathamamarthazaktimUlavastudhvanayaH SaDDidhAH-svataHsaMbhavivastunA vastudhvaniH 1, tatraivAlaMkAreNa vastudhvaniH 2, kaviprauDhoktisiddhavastunA vastudhvaniH 3, tatraivAlaMkAreNa vastudhvaniH 4, kavinibaddhanAyakaprauDhoktimAtrasiddhavastunA vastudhvaniH 5, tatraivAlaMkAreNa vastudhvaniriti 6, / tathA tatraivAlaMkAradhvanayo'pi SoDhA-svataHsaMbhavivastunAlaMkAradhvaniH 1, tatraivAlaM. kAreNAlaMkAradhvani: 2, kaviprauDhoktisiddhavastunA'laMkAradhvaniH 3, tatraivAlaMkAreNAlaMkAra dhvaniH 4, kavinibaddhanAyakaprauDhoktimAtrasiddhavastunA'laMkAra dhvaniH 5, tatraivAlaMkAreNAlaMkAradhvaniriti 6, / tatrArthazaktimUlaM svataHsaMbhavivastunA vastudhvanimudAharati-samunmIlantIti / natalocanA nmraakssii| etena pAtivratyaprAcuryaM virahazokajamazrujalaM madIyametatpravAsagamanamaGgalavelAyAmanucitamiti tadgopananipuNavaM ca dyotitam / mAkandAH AmrAH samunmIlanti suvikasantItyarthaH / ityuktaprakAreNa pravasantaM pravAsaM jigamiSu nijaM svakIyaM natu parapuruSam, kAntaM sarvapuMguNasaMpannaM ramaNamityarthaH / khapatiM pratItiyAvat / svarabhaGgAkulAkSaraM svarasya kaNThadhvaneryo bhaGgaH kAntaviyogAsahiSNutayA nAzastena AkulAni skhaladavayavA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 sAhityasAram / [pUrvArdha yamevAlambya lokAnAM jiivitaantmciiklpt|| candrahAso'pi kiM nAsau tsarutulyo'tra mtsrii||195|| nyakSarANi yathA syAttathA praahetynvyH| atra rasAlasuvikasanAnyathAnupapattisiddhatvAdarthazaktimUlaM vasantAgamarUpaM kavikalpitatvAdirAhityena svataHsaMbhavi yadvastu tena ayi prANanAtha, asminvilAsAvasare sarvathaiva pravAsaM prati zrImadbhinaiva gantavyamiti vastu dhvanitam / teneha vyaGgayavyaJjakayo haikAvasthAnaprArthanasahakAravikAsasiddhavasantaprAptirUpavastunoH kramasya sahRdayairlakSituM zakyatvAllakSyavyaGgayakramatvaM bodhyamiti dik / evamagre'pi arthazaktimUlatvAdikamUhyam / yathAvA rasagaGgAdhare-'guJjanti maJju parito gatvA dhAvanti saMmukham / Avartante vivartante sarasISu madhuvratAH' / atra madhuvratakartRkamajuguJjanAyairvastubhiH kavikalpitatvaviraheNa ca svataHsaMbhadibhirAsannasarasijotpattidhvananadvArA zaradAgamanaikaTyarUpaM vastu vyajyata iti / sAhityadarpaNepi-'dRSTiM he prativezini kSaNamihApyasmadgRhe dAsyasi prAyeNAsya zizoH pitA na virasAH kaupIrapaH pAsyati / ekAkinyapi yAmi tadvaramitaH srotastamAlAkulaM nIrandhrAstanumAlikhantu jaraThacchedAnalagranthayaH' / anena khataHsaMbhavinA vastumAtreNa tatpratipAdikAyA bhAviparapuruSopabhogajanakhakSatAdigopanarUpaM vastumAtraM vyajyata iti // 194 // uktakoTAvevAlaMkAreNa vastu. dhvanimudAharati-yameveti / candrahAso'pi candraiva zuciH hAso yasya sa tathA suprasanno'pi kazcijjana ityarthaH / evaMca khalasaGgAtsAtviko'pi bhrazyatIti vyajyate / yadvA candrahAsaH apIti cchedaH / saH prasiddhaH candrahA candraM hantIti tathA rAhurityarthaH / so'pi / etenAtiduSTatvena prathito'pi rAhuna vinA kelAkhyakhadeharUpadurjanasaGgamamamRtapAne vaJcakatvena pravRttaH khato'bhUdato duHsaGgaH kvApi mAstviti dyotyate / pakSe khddgopi| etena khaDne paraprANaharaNaprAvaNyaprasiddhAvapi nAsya khatastathAtvamapitu baddhamuSTiyogAdevetyato naiva hitaiSibhiH sa kArya iti dhvanitam / yameva matsariNameva puruSaM, pakSe matsariNameva ketvAkhya dehaM, pakSAntare khaDgamuSTimityarthaH / Alambya AzriyetiyAvat / avadhAraNaM vitaravyAvRttyartham / tasmAtsakaladurjanebhyo'pyadhikataravarjanIya eva matsarIti sUcitam / ataevoktaM zrImadbhAgavate'pi-'dharmaH projjhitakaitavo'tra paramo nimatsarANAM satAm' ityatra nirmatsaratvameva mukhyatvena satAM vizeSaNam / lokAnAm / sAmAnyataH sakalajanAnAmityarthaH / jIvitAntaM jIvita prANadhAraNaM tasyAnto dhvaMsastam / puruSapakSe iSTavinAzadvArA, rAhupakSe zanivadrAhuphalamiti jyotirvitprasiddheH zanirazanizceti kAvyaprasiddhezca vipadvArA, khaDgapakSe tu prahAradvAraiva acIkRpat bhUyaH samartho'bhUt / saMpAdayAmAsetyarthaH / asAyuktalakSaNa: matsarI parotkarSAsahanaM matsaraH sa yasyAstIti tathA / asUyAvAnityarthaH / atra jagati tsarutulyaH khaDgamuSTiriva na bhavati kim' apitu bhavatyevetyanvayaH / 'khaGge tu nistriMzazcandrahAsAsi
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 dakSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / bAlAnetratribhAgeNa vibhAgIbhUtacetasAm / antaHzAntiH kva vedAntaiH kalpAnte'pi ca hanta naH 196 tAvadvavarti sarvatra devAnAM priyatA jane / yAvanna dezikezAnapAdapadmAruNodayaH // 197 // STayaH / kaukSeyako maNDalAyaH karavAla: kRpANavat / tsaruH khaDgAdimuSTau syAt' ityamaraH / tasmAnmatsariNaH pariharaNIyA eveti bhAvaH / atra zleSAnuprANitopamAlaMkAreNa matsariNAM saGgaH svapne'pi na kArya iti vastu vyajyate / yathAvA kAvyaprakAze-'dandhigandhagajakumbhakapATakUTasaMkrAntanighnaghanazoNitazoNarociH / vIrawloki yudhi kopakaSAyakAntiH kAlIkaTAkSa iva yasya kare kRpANaH' atropamAlaMkAreNa sakalaripubalakSayaH kSaNAkariSyata iti vastu iti / sAhityadarpa pi-ApatantamamuM dUrAdarIkRtaparAkramaH / balo'valokayAmAsa mAtaGgamiva kesarI' / atropamAlaMkArarUpeNa svataHsaMbhavinArthena baladevaH kSaNena veNudAriNaH kSayaM kariSyatIti vastu vyajyata iti| yathAvA madIye kRSNalIlAmRte-'stuto'pya. sau satyavatIsutAdibhirbudhAMstadAmodalavena modaye / na ki samutphullavasantamAlatIsugandhatastapayate sadAgatiH' / atra vAyakartRkaniruktamAlatIsaurabhyeNa vudhatRptirUpasvataHsaMbhavinaivArthAntaranyAsAlaMkAreNa vyAsAdistutasyApi bhagavatastatkRtastavai. kadezAvalambanena zrIkRSNasyaiva varNanato matkartRkabudhabuddhimodanaM yuktatarameveti vastu vyajyata iti // 195 // atha kaviprauDhoktisiddhavastunA vastudhvanimudAharati-bAleti / naH rAgiNAmasmAkaM / hanteti khede| vedAntaiH upaniSadbhAgaH kalpAnte'pi brahmapralaye'pi antaH antaHkaraNe zAntiruparatiH kva / na kvacidapi bhaviSyatIti yojnaa| etena nirvedAtizayaH sUcitaH / tatra hetu:-bAlAnatreti / bAlA mugdhA sundarI tasyAH netraM tasya yaH tribhAgaH tRtIyoMzaH / apAGgadeza iti yAvat / tena tribhAgIbhUteti tribhAgIbhUtaM trikhaNDIbhUtaM ceto'ntaHkaraNaM ceSAM teSAm / ramaNIkaTAkSakSuNNamanasAmityarthaH / atra svadoSadarzitvena paramavivekitsAnniruktazAntaH siddhatve'pi svasya kavitvena svayameva bAleyAdivizeSaNakalpitasvarAgitvarUpavastunA kAlAntare'pi niruktazAnteH saMpattiH khasya duHsAdhyaiveti vastu vyajyate / yathAvA rasagaGgAdhare--'tadavadhi kuzalI purANazAstrazrutizatacAruvicArajo vivekaH / yadavadhi na padaM dadhAti citte hariNakizoradRzo dRzovilAsaH' / atra kAminIdRgvilAse cetasi padamarpitavati vivekasya nAsti kuzalamiti vastunA dRgvilAsakartRkapadArpaNasya lokasiddhatvAbhAvAtkaviprauDhoktiniSpannatvena suniSaNNe tasminkA kuzalacarcA vivekasyeti vastu vyajyata iti // 196 // tatraiva cAlaMkAreNa vastudhvanimudAharati-tAvaditi / 'devAnAMpriya iti ca mUrkhe' ityanuzAsanAddevAnAMpriyatA mUrkhatetyarthaH / sA sarvatra jane tAvadeva varvati yAvat / dezikezAneti / dezikAH guravasteSAM madhya IzAnaH zreSTaH
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 [ pUrvArdhe sAhityasAram / sakhi te caraNadvandvapunarbhavasavaibhavam / bAlajaivAtRkaM maulau dhatte darpakadarpakaH // 198 // rAdhe tvAM tilakaM kartuM kRSNAya zazino miSAt / kAmo dadAti kastUripUrNa rajatabhAjanam // 199 // dhanyAste brahmabodhordhvamapi dharma caranti ye / ahaM tu tamasi dhvaste naiva pazyAmi kiMcana // 200 // sadgurustasya pAda eva padmaM tadevAruNastasyodayaH prAkaTyaM nAstIti saMbandhaH / atra kaviprauDhoktisiddharUpakAlaMkAreNa zrIsadgurucaraNAravindadarzane kasyApi maukhya nAstIti vastuvyaktiH / yathAvA sAhityadarpaNe-'dazAnanakirITebhyastatkSaNaM raaksssshriyH| maNivyAjena paryastA pRthivyAmazrubindavaH' / atra kaviprauDhoktisiddhenApahRtyalaM. kAreNa bhaviSyadrAkSasazrIvinAzarUpaM vastu vyajyata iti // 197 // atha kavikalpitavaktaprauDhoktisiddhavastunA vastudhvanimudAharati-sakhIti / idaMhi gaurI prati vijayAvacaH / he sakhi ayi vayasye gauri, darpakadarpakaH manyathamathano'pi zivaH te caraNadvandvapunarbhavasavaibhavaM 'punarbhavaH kararuho nakho'strI nakharostriyAM' ityamarAtpadayuganakhaiH samAnaM vaibhavaM lAvaNyaizvarya yasya tamityarthaH / etAdRzaM bAlajaivAtRkaM kizorahimakaraM maulau dhatta itynvyH| atra kavikalpitavijayAkhyavaktRprauDhoktimAtrasiddhena bho gauri, nirantaraM tvadanunayArthameva tvatpadanakhatulyarUpaM candraM haraH zirasi dhArayatIti vastunA tvaM mAnamapasArayeti vastu vyjyte| yathAvA sAhityadarpaNe-'zikhariNi kva nu nAma kiyacciraM kimbhidhaanmsaavkrottpH| sumukhi yena tavAdharapATalaM dazati bimbaphalaM zukazAvakaH' / atrAnena kavinibaddhasya kasyacitkAminaH prauDhoktirUpeNa vastunA tavAdharaH puNyAtizayalabhya iti vastu pratIyata iti // 198 // tatraiva cAlaMkAreNa vastudhvanimudAharati-rAdhe tvAmiti / iyaM hi mAnavatI rAdhikA prati dUtikoktiH / he rAdhe, kAmaH kastUrIpUrNa rajatabhAjanaM zazinaH mRgAGkasya miSAt chalAtkRSNAya tvAM tilakaM kartuM dadAtIti saMbandhaH / atra kavinibaddhadUtIrUpavaktaprauDhoktisiddhena kaitavApahRtyalaMkAreNa rAkAnAyakodayaH saMpanno'tastvayA drutaM mAnastyAjya iti vastu dyotitam / yathAvA sAhityadarpaNe-'mAlatImukule bhAti guJjanmattamadhuvrataH / prayANe paJcabANasya zaGkhamApUrayanniva' / atra kavinibaddhavaktaprauDhoktisiddhenotprekSAlaMkAreNa kAmasyAyamunmAthanakAla: prAptastatkathaM mAnaM na muJcasIti vastu vyajyata iti // 199 // evaM vastuvyaJjanakoTiniviSTaM dhvanibhedaSaTkamudAhRtyAthaivamevAlaMkRtivyaJjanakoTiniviSTaM tadudAharan prathamaM khataHsaMbhavivastunAlaMkAradhvanimudAharati-dhanyAsta iti / apizabdAt 'kiM prajayA kariSyAmo yeSAM no'yamAtmAyaM lokaH' ityAdizrutiyuktisahasraiH saMnyAsasyaiva tattvajJAnottaramupapAditatvAttadulaMcitve karmajaDasvApattiH sUcitA / tuzabdo vailakSaNyArthaH / tamasi ajnyaane| tasmindhvaste vicA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNAvartakamburatnam 4 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vaikartanAMzavo'ntastamAMsi bisinIsakhAH / zaukAzanIyatAM yAnti dalaprAleyavinduSu // 201 // avivekaM samAlokya kAminyo bhIravo'bhavan / madyaM dravaM barIbharti dyUtaH klIvatvamAgataH // 202 // ritamahAvAkyajanyadRDhatamAdvaitAtmatattvasAkSAtkAreNa vinaSTe sati kiMcana yAvadvaitalezamapi naiva pazyAmi naivAnubhavAmItyarthaH / spaSTamanyat / atra dharmazIlajJAni nAmeva dhanyatvaM na samAdhizIlasya tasya mameti vastunA mAnitvAtkhataH saMbhavinA'hameva dhanya tu te'pIti vyatirekAlaMkAro vyajyate / yathAvA kAvyaprakAze-- 'dhanyAsi yA kathayasi priyasaGgame'pi vizravdhacATukazatAni ratAntareSu / navIM prati praNihite tu kare priyeNa sakhyaH zapAmi yadi kiMcidapi smarAmi' | atra tvamadhanyA ahaMtu dhanyeti vyatirekAlaMkAra iti // 200 // tatraivAlaMkAreNAlaMkAradhvanimudAharati-- vaikartanAMzava iti / 'vikartanArkamArtaNDamihirAruNapUSaNaH' ityamarAdvikartanaH sUryaH tasyeme vaikartanAste ca teMzavaH kiraNAH saurA: karA ityarthaH / tamAMsi aznantaH bhakSayantaH santaH dalaprAleyavinduSu daleSu patreSu ye prAyavindavaH himavindavaH teSu zaukAzanIyatAM azituM yogyamazanIyaM zukAnAM kIrANAM gaNaH zaukaM tasyAzanIyaM bhakSyaM tasya bhAvastAmityarthaH / tatra kiMsaMbandhIni dalAnItyatra tAnvizinaSTi -- bisinIti | bisinInAM kamalinInAM sakhAyaH suhRda iti tathA / padminIbandhava ityarthaH / atra sUryakiraNAstamAMsya znantaH santa eva zaukAzanIyatAM yAntIti lokasiddhavirodhAbhAsAlaMkAreNa kamalinIdalagatahimabinduSu vaikartanAMzavaH zaukAzanIyatAM yAntItyuktyA teSAM tamo'nanta iti sannantavizeSaNAduSaH kAlInatvenAruNavarNatvAdukta himabindUnAM ca bhayasaMmelanena kIrANAM tatra dADimabIjabhrAntisaMbhavAdbhAntinAma ko'laMkAraH sUcitaH / yathAvA kAvyaprakAze - ' gADhakAntadazanakSatavyathAsaMkaTAdarivadhUjanasyayaH / oSTavidrumadalAnyamocayannirdazanyudhi ruSA nijAdharam / atra virodhAlaMkAreNAdharanirdazanasamakAlameva zatravo vyApAditA iti tulyayogitA mama kSatyApyanyasya kSatirnivartatAmiti tadbuddhirutprekSyataityutprekSAceti // 201 // evaM kaviprauDhoktisiddhavastunA'laMkAradhvanimudAharati - avivekamiti / barIbharti punaHpunaH puSNAti / spaSTamanyat / atrAvivekAvalokanAttasya svato'pyadhikataraviparItakAritvena svasya tadbharvabhaGgavazAt kAminyAdibhirbhIrutvAdikaM samAsAditamiti kaviprauDhoktimAtra siddhena vastunA kAminyAdito'pyavivekastu vicitra eveti vyatirekAlaMkAro vyajyata iti / yathAvA sAhityadarpaNe - 'rajanISu vimalabhAnoH karajAlena prakAzitaM vIra / dhavalayati bhuvanamaNDalamakhilaM tava kIrtisaMtatiH satatam' / atra kaviprauDhoktisiddhena vastunA kIrtisaMtatezcandrakarajAlAdadhikakAlaM prakAzakatvena vyatirekAlaMkAro vyaGgaya iti // 202 // tatraivAlaMkAreNAlaMkAradhvanimudAharati 151
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 [pUrvArdhe sAhityasAram / taruNImRganAbhyaktastanavalmIkazAyinA | daSTo'naGgabhujaGgena ko jIvati jagatraye // 203 // smarasmerAnanAH kasmAdbhavatyo nAvalokitAH / vibhAvaryA janaiH svairaM gopyaH kRSNamupAgatAH // 204 // ayyabje tvatkucadvandve mannakhAGkAH sphurantyamI / svarNAdrizRGgayoH prAtastaraNeH kiraNA iva // 205 // taruNIti / mRganAbhinA kastUryA aktaH abhyaktaH susnigdhamAlipto yaH stanaH taruNyAH yo mRganAbhyaktastanaH sa eva valmIkaM tatra zete nidrAtIti tathA tenetyarthaH / etAdRzena anaGgabhujaGgena smarorageNa daSTaH kRtadaMzaH jagatraye'pi kaH puruSaH jIvati api / na ko'pi jIvatIti yojanA / atra rUpakAlaMkArasya kaviprauDhoktimAtrasiddhatvAttathA ko jIvatItyAkSepasya ca tathA -- tvAttAbhyAmanaGgabhujaGgasya prasiddhabhujaGgato vizeSAdhyatirekAlaMkAro vyajyate / yathAvA' sthaviraM yA hasantIva sthitA kavimukhAmbuje / nirmimIte'nyadiva yA vANI jayati sA jagat' / atra hasantIvetyutprekSayA anyadivetyutprekSayA vA vANyAH kavervA vyatirekAlaMkAra iti // 203 // atha kavinibaddha vaktRprauDhoktisiddhavastunA'laMkAradhvanimudAharati-- smareti / iyaM kRSNasakha vizeSasya nizi vRndAvane tamabhisRtAH gopIH prati praznoktiH / akSarArthastu sphuTa eva / atra smarasmerAnanAH he gopyaH, bhavatyaH vibhAvaryA khairaM kRSNamupAgatA api janaiH kasmAnnAvalokitA iti kavikalpitagopabAlavizeSava prauDhoktisiddhapraznarUpavastunA tAsAM mukheSu zaratpUrNacandrarUpakAlaMkAravyaktiH / yathAvA sAhityadarpaNe - ' subhage koTisaMkhyatvamupetaM madanAzugaiH / vasante paJcatA tyaktA paJcatAsIdviyoginAm' / atra kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhena zarANAM koTisaMkhyatvaprAtyA nikhilaviyogimaraNena vastunA zarANAM paJcatA zarAnvimucya viyoginaH zritevetyutprekSA vyajyata iti // 204 // tatraivAlaMkAreNAlakAradhvanimudAharati--ayIti / idaM hi punaH kAmukIM kamalAM prati bhagavadvacanam / ayi iti mRdusaMbodhane / abje bho kamale, tvatkucadvandve amI pratyakSAH mannakhAGkAH sphuranti / vibhAntItyarthaH / tatrAnurUpaM dRSTAntaM bruvannuSaH kAlatvAnnAyaM suratasamaya iti sUcayati - svarNeti / atra kavikalpitabhagavadAkhyavaiktRprauDhoktisiddhopamAlaMkAreNa yataH prabhAtaH samayaH saMpanno'taH suratAvasaro'yaM na bhavatIti hetvalaMkAro vyajyate / yathAvA rasagaGgAdhare - 'dayite radanatviSA - miSAdayi te'mI vilasanti kesarAH / api cAlakaveSadhAriNo makarandaspRhayAlavo'layaH' / atra pUrvottarArdhavartinIbhyAmapahnutibhyAM na tvaM nArI kiMtu nalinIti tRtIyApahnutirvyajyata iti / yathAvA rAkAgame -- 'kAntAsahasrabharite hRdaye sA na mAvyataH / tanUkaroti sutanustanUnyaGgAnyapi drutam / atra hetvalaMkAreNa tanostanUkaraNe'pi tava hRdaye na vartata iti vizeSoktiriti // 205 // itthaM
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSiNAvartakamburatnam 4] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 153 evaM pUrvapratijJAtaM yavanerbhedasaptakam / tatrAlayakramavyaGgayaH zaktimUlo rasadhvaniH // 206 // arthaMka zaktimUlau tau vastvalaMkAragau tathA / prapaJcitAstrayo'traite ziSTAH prAgeva darzitAH // 207 // catvAraste rasastveko dvAdazaite tathA punH| zabdArthobhayajo'pyeko'yamastyaSTAdazetyamI // 208 // bhujaGgAhitasaGgApi kuTilApi kalakinaH / kalA zirodhirUDheza na pAdamapi manmatiH // 209 // yathAkramaM dvAdaza bhedAnudAhRtya prathamopakramasAMgatyamAha-evamiti yugmena / evamuktagranthena pUrva upakrame yat dhvaneH uttamottamakAvyasya bhedasaptakaM pratijJAtaM 'ityete sapta sAmAnyAt' ityAdinA pratijJAviSayIkRtaM tatra tanmadhye alakSyakramavyaGgayaH zaktimUlaH rasadhvaniH // 206 // tathA arthaikazaktimUlau vastvalaMkAragau to dhvanI ca ete trayaH atra prapaJcitAH vistarataH kathitAH / ziSTAH zabdazaktimUlau vastvalaMkAradhvanI lakSaNAmUlAvarthAntarasaMkramitavAcyo'tyantatiraskRtavAcyazceti catvAraH prAgeva darzitA ityanvayaH // 207 // nanu prathamaM tu sAmAnyataH saptaiva dhvanibhedA. upakrAntAstatra rasadhvanibhedAstu zRGgArAdibhedena bahavaH prapaJcitAH, kiMcAtra vastudhvaniprakaraNetyarthazaktimUlA evaite dvAdaza dhvanibhedAH kathitAstathAtve kathaM nopkrmvirodhH| kAvyaprakAzAdau tu dazasahasraM dhvanibhedAH kiMci. dadhikAzca parigaNitAstataH prAcInaiH sahApi virodha ityatrAha-catvAra iti| te pUrvazloke urvaritatvenoktAH prathamoddiSTadhvanisaptakagAH zabdazaktimUlavastuthvanyAdayazcatvArazcatuHsaMkhyAkA ityarthaH / tu punaH rasaH rasadhvaniH ekaH sarvo'pi rasadhvanirekasaMkhyAka evetyarthaH / uktaM hi kAvyaprakAzamUle--'rasAdInAmanantavAdbheda eko hi gaNyate' iti / tathA ete arthazaktimUlavastvalaMkAradhvanibhedatvenAnupadamuktAH dvAdaza punaH ayamadhunaiva vakSyamANaH zabdArthobhayajo'pi zavdArthobhayazaktimUlo'pi / apiH smuccye| eko'sti iti evaM militAH amI niruktAH aSTAdaza etatsaMkhyAkAH dhvanibhedAH santItyarthaH / etadapyuktaM tatraivabhedA aSTAdazAsya taditi / avAntarabhedAstvanupayuktatvAnnaivoktAH // 208 // tameva zabdArthobhayazaktimUlaM dhvanimudAharati-bhujaMgeti / he Iza zaMbho, pakSa rAjan , bhujaGgAhitasaGgApi bhujaGgaH zivasya sarpabhUSaNatvAttacchirobhUSaNIbhUtaH kazcinnAgavizeSaH, pakSe 'vezyApatirbhujaGgaH syAt khiDgaH pAlaviko viTa:' ityamarAt jAraH tena AhitaH kRtaH saGgo yasyAH sA / yadvA tasya AhitaH saGgo yayA sA tathetyarthaH / etenAcArato duSTatvAdanAdaraNIyatvaM dhvanitam / etAdRzyapi tathA kuTilApi vakApi, pakSe duHsAdhyApi pakSAntare paracchidrAnveSiNyapItyarthaH / anena zIlato'pi tadvyaktam / IdRzyapi kalaGkinaH candrasya, pakSe prakhyAtadoSagya puMvizeSasyetyarthaH / evaM ca kulato'pi tatsUcitam / kalA SoDazo bhAgaH, pakSe saMgItAdirUpA, pakSAntare kaM viSayasukhaM lAti Adatta iti kalA jAriNI / taruNI
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / atra saptadazaite'pi rasadhvanyuktayA dizA / yathAsaMbhavamabhyUhyA vyaJjanAyAH sthale budhaiH // 290 // gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddadhe / dakSiNakAkhyamapi sphuTitabahudhvanicaturtharatnamidam 211 tyarthaH / ziraH mastakaM adhirUDhA tvayA nijottamAGge nihiteti yAvat, pakSe ziraH kampanenAbhinanditA, pakSAntare satItvabhrAntyA viSayalampaTatvena vAbhivanditAstItyarthaH / manmatiH mama bhaktasya matirbuddhiH / pakSe mama hitopadeSTuH kasyacitsacivAdeH matiH / laukikAdivivekajJAnamitiyAvat / pAdamapi caraNamapi na nAdhirUDhA bhavati / pakSe naivAdrIyata ityarthaH / tasmAnmadaGgIkaraNaM karaNIyameveti bhAvaH / atra zivanaradevAdyorupamAnopameyabhAvo vyaGgayaH / saca bhujaGgakuTilakalaGkikalezapadAnAM nAnArthakatvena parivRttya sahiSNutvAdanyeSAM cAtathAtvena tatsahiruNutvAdubhayeSAmapi vyaJjakatvena zabdArthobhayazaktimUla eva / parivRttyasahiSNutvaM tu paryAyAntaropAdAne dvitIyArthAbodhakatvameva / nahi bhujaGgapade sarpAkhyaparyAyAntare gRhIte vezyApatyabhidhadvitIyArthabodhakatvaM ghaTate / ataeva kAvyaprakAzaTIkAyAM sArabodhinyAmIdRksthale padAnAM parivRttya sahiSNutvaM pratijJAya tatra paryAyAntaropAdAne'parArtha bodhAsaMbhavAditi heturuktaH / tacca nAnArthasthala eva / tathAhi rasagaGgAdhare - ' taditthaM nAnArthasthale'nuraNanarUpavyaJjanaM zabdazaktimUlaM zabdasya parivRttyasahiSNutvAditi dhvanikArAnuyAyino varNayanti iti / ayaMca zabdArthobhayazaktimUlo dhvanirvAkya eva natu pade'pi / idamapyuktaM tatraiva niruktadhvanimudAhRtya / ayaMca vAkyamAtre | padasamUhazca vAkyaM / tenAsya nAnArthaghaTitasamAsaviSa. yatve'pi na virodhaH natu zuddhapade tasminnAnArthayo rasAvezAditi / yathAvA kAvyaprakAze--'atandracandrAbharaNA samuddIpitamanmathA | tArakAtaralA zyAmA sAnandaM na karoti kam' iti / rasagaGgAdhare'pi - ' ramyahAsA rasollAsA rasikAliniSevitA / sarvAGgazobhA saMbhArA padminI kasya na priyA' iti / naca bhujaGgAdau kevalarUDhe kalaMkyAdau kevalayaugike ca bhavatu nAma niruktarItyA vyaJjanA, tathApi kalAdau yogaDha sAnuciteti vAcyaM, tatrApi rUDhetarArthasya tAMvinA rUDhArthabodhottara ghaNTAdhvanyanuraNanarItyAnubhavasiddhatvasya sahRdayeSu satvena tadvAdhApatteH / ata evaivaM nirNItaM rasagaGgAdhare'yogarUDhasya zabdasya yogarUDhyA niyantrite / dhiyaM yogaspRzo'rthasya yA sUte vyaJjanaiva sA' iti // 209 // nanu bhavatvevaM dhvaneraSTAdazatvaM tathApi rasadhvanivadeteSAmapi yAvadyaJjanAsthalavartitvaM kuto nodAhRtamiti cettadatidizati -- atreti / granthe ete lakSyavyaGgacakramAdayaH ubhayazaktimUlAdervAkyaikavRttitvAdinA yathAsaMbhavamiti // 210 // upasaMharati--- gokSIreti / dakSiNeti / dakSiNAvarto yaH kambuH zaGkhaH sphuTiteti dhvanayaH uttamottamakAvyabhedAH, pakSe ravAH // 211 // iti sAhityasAre dakSiNAvartakambAkhyaM dhvanyaparanAmakottamottamakAvya svarUpanirUpaNAtmakaM caturtharatnaM saMpUrNam // // 11 154 11 11 [ pUrvArdha
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 155 azvavararatnam 5 dhvaneranuguNIbhUtavyaGgayamAvacmi paJcame / rasAlasarasAsvAdamodAtparabhRtaH klaiH||1|| tadado gUDhamityAdiprAcInokteH samIkSyatAm / sudhIbhiraSTamUtyaiva sadottamamanukramAt // 2 // pUrvottaraprakaraNayoH saMgatiM vadan vaktavya pratijAnIte-dhvaneranviti / parabhRtaH paraiH skhetaraiH khAnavyavahArAhAhmaNairbhUtaH bhaikSAdiyAvanirvAhamAtravastupradAnena poSitaH, pakSe paraiH kAkai taH paalitH| kokila ityarthaH / 'vanapriyaH paramRtaH kokila: pika ityapi' ityamaraH / etAdRzaH ahmitydhyaahaarH| evaMca bhagavatprAptyarthamaparigrahAnahakAritvAdisAdhanairyatamAnitvaM sUcitam / dhvaneH dhvanyAkhyottamottamakAvyasya, pakSe sahakAramaJjaryAsvAdanena kaNThaninAdasyetyarthaH / anu nirUpaNAnantaram, pakSe prAdurbhAvottaram / paJcame paJcamasaMkhyAke ratne, pakSe 'puSpasAdhAraNe kAle pikaH kUjati paJcamam' iti vacanAtpaJcamAkhyarAgabhedavizeSa ityarthaH / guNIbhUtavyaGgayaM guNIbhUtaM vAcyArthApekSayA'dhikacamatkArAjanakatvAdgauNatAM prApta vyAyavyaJjanAvRttisiddhamarthajAtaM yatra tattathA gauNavyaGgayAbhidhamuttamakAvyamityarthaH / pakSe kuhUriti kokiladhvaneranukaraNaM vinaSTendukalAyAH amAvAsyAyAzca 'sA naSTendukalA kuhUH' ityamarAdabhidhAnam / tatra vasante'dhunA kAmotkarSAdindukalAvacchAntipUrvakamajJAnatamaHzAmikAyAH svAtmavidyAyAH sutarAM vinaSTatvAtsarvatra sarvadA kuhUrevAstIti yadyaGgayam / tattAvattaddhanimAdhuryAgre guNIbhUtamevAstIti tAdRzaM zabdajAtamiti yAvat / kalaiH maJjulazabdaiH, pakSe avyaktamadhuradhvAnairityarthaH / rasAleti / 'raso vai saH' iti zruteH raso brahma tena ye alasAH 'vyApAre khidyate yastu nimeSonmeSayorapi / tasyAlasadhurINasya sukhaM nAnyasya kasyacit' ityabhiyuktoktabrahmasukhAnusaMdhAnena pravRttizUnyAH ye jIvanmuktAH teSAM yaH rasaH zAntisukhaM tasya AkhAdaH kiMcidanubhavastena yo modo harSastasmAddhetorityarthaH / etenAyAsAbhAvo vyajyate / pakSe rasAla: Amrastasya yaH sarasaH AsvAdo maJjarIbhakSaNaM tanmodAt Avacmi kiNcidvkssyaamiitynvyH|| 1 // evaM pratijJAtasya gauNavyaGgayAkhyottamakAvyasya sapramANaM prakArabhedamuddizati-tadada iti / sudhIbhiH paNDitairityarthaH / pakSe mumukSibhiH tat pratijJAtakathanaM gauNavyaGgyAbhidhamuttamakAvyamityarthaH / adaH idaM vakSyamANatvena buddhisthamiti yAvat / agUDhamiti cchedaH / ityAdIti / 'agUDhamaparasyAGgaM vAcyasiddhyaGgamasphuTam / saMdigdhatulyaprAdhAnye kAkvAkSiptamasundaram / vyaGgayamevaMguNIbhUtavyaGgayasyASTau bhidhA matAH' iti kAvyaprakAzakArikoktarityarthaH / pakSe 'tadetadbrahmApUrvamanaparamanantaramabAhyam' iti ca zrutezcidrUpatvena nityAparokSamapi nirguNatvAdinA paramasUkSmamityarthaH / uttamaM kAvyaM, pakSe niratizayAnandarUpatvena paramapuruSArthIbhUtaM advaitaM brahmetyarthaH / aSTamUryeva agUDhA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 sAhityasAram / [ pUrvArdhe, gUDhameva mude vyaGgyamaGganAstanakumbhavat / na tvagUDhaM rasajJAnAM yuktA tenAsya gauNatA // 3 // teSvAdyaM saptadhaiveSTaM vyktvynggyaadibhedtH| vipraMkRSTatayAnyeSAM vibhedAnAmasaMbhavAt // 4 // parAGgavAcyasiddhyaGgAsphuTasaMdigdhatulyaprAdhAnyakAkvAkSiptAsundaraM aSTavidhameva / pakSe 'pRthivI salilaM tejo vAyurAkAzameva ca / sUryAcandramasau somayAjI cetyaSTamUrtayaH' iti vacanAtsamaSTivyaSTayAtmakaM saguNarUpamevetyarthaH / anukramAt kArikoddiSTakrameNeti yAvat / pakSe yamaniyamAdiyogAnukrameNetyarthaH / sadA nirantaraM samIkSyatAM drakSyatAmiti saMbandhaH // 2 // nanvagUDhavyaGgayasya gauNatvamanucitamityatrAhagUDha meveti / rasajJAnAM mude bhavatIti yojyam / pakSe rasajJAnAM brahmavidAM mude vyaGgayavyaJjanAvRtyaiva mahAvAkyena gamyaM gUDhaM nirguNameva brahma bhavati natvagUDhaM saguNaM, tenAsya saguNasya gauNatA yuktetyAdiprAgvat // 3 // evaM gauNavyaGgayasyASTavidhatve agUDhavyaGgayasya gauNatve ca siddhe tatrApi prathamasya tasyApi saptavidhatvaM vyaktavyaGgayatvAdibhedaividhatte-teSvAdyamiti / te ca vyaktavyaGgayAdayo bhedAH / yathA-vyaktavyaGgayam Arthikam vAcyacamatkRti lakSyavyaGgyam kramatvena zabdazaktimUlaM tenaivArthazaktimUlaM arthAntarasaMkramitavAcyam atyantatiraskRtavAcyaM ceti saptava / nanu kAvyaprakAzAdAvasyArthazaktimUlAdibhedatrayamevoktam / vyaktavyaGgayAdibhedacatuSTayaM tu bhavatA kutaH kalpitamiti cenna / tasyApi pUrvAcAryasaMmatatvAt / uktaMhi candrAloke zrIjayadevairagUDhavyaGgayaM prakRtya-'vyakta eva kvacidvyaGgayaH kvacidarthasvabhAvataH / kvaciccArutarasyAgre sa vimuJcati cArutAm / agUDhaM kalayedarthAntarasaMkramitAdikam' iti| nanu 'yayajyamAnaM manasaHstaimityAya sa no dhvaniH / anyathA tu guNIbhUtavyaGgayamApatati tridhA' ityetatprathamakArikAyAM sAmAnyena gauNavyaGgayaM yatridhAtvena pratijJAtaM tallakSaNAnyeva vyakta eveti zlokena vidhAyAthAgUDhamityAdinokarAzitrayamadhya eva bhedASTakamuktamiti koktakalpanAvasara iti cenna / etaTTIkAyAmagUDhatvasya traividhyamAheti vyakta eveti zlokAvataraNAsAGgatyApatteH / tasmAdyuktaivoktakalpaneti / naca vyakta evetyAdinA'trApyarthAntarasaMkramitAdetrividhasyaivAgUDhavyaGgayasya vivRtatvena tadbhedAntarasaMbhAvanApIti vAcyam / arthAntarasaMkramitAderlakSaNAdimUlavyaGgyasya vyaktavyaGgayatvAdyasaMbhavAt / taTTIkAyAM vAcyAnyathAnupapattilabhyaM yathetyavatArya niHzeSacyutacandanamityudAhRtya acAruvya yaM yathetyavatArya 'sUkSme ghane naiSadhakezapAze nipatya niHspandatarIbhavadbhyAm / tatrAnubandhaM na vimocya gantumapAri tallocanakhaJjanAbhyAm' iti cArthAntarasaMkramitAditonyabhedodAharaNoktezca / nanvevamapi lakSyavyaGgayakramatvena zabdazaktimUlAkhyabhede kiM pramANamiti cenna / kAvyaprakAzakArAdibhirarthazaktimUlAkhyatadbhedoktyanyathAnupapattyaiva tasya siddhatvAt / nahyarthazaktimUlatvasaMbhave zabdazaktimUlavAsaMbhava
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vyaktavyaGgyaM tu tadyatra vAcyAjhyaGgayo'pi netaraH / sIte kRtadhanurbhaGgamanaGgaM sAGgamIkSaya // 5 // vAcyArthasyAnyathApattyA siddhamArthikamucyate / prathameva dvitIyApi klIbe prAyeNa dRzyate // 6 // vAcyetisundare vyaGgyAjjJeyaM vAcyacamatkRti / abadhvaiva nibadhnanti vicitrA guNinAM guNAH // 7 // lakSyavyaGgyakramatvena zabdazaktisamudbhavam / sahakArocitaH kiM te'pyavikAso vanapriye // 8 // iti bAlairapi zraddheyam / tasmAdyuktamevoktabhedasaptakam / evaM tanyei'pi rasAdayo dhvanibhedAH kimityatra nocyanta ityatrAha-viprakRSTeti / anyeSAM bhedAnAM vAkyArthavyavadhAnena jhaTityavabhAsAbhAvAdmUDhatvApatterityarthaH // 4 // tatra vyaktavyaGgyaM lakSayati-vyaktavyaGgyaM tviti / vAcyAdvAcyArthAt / vyaGgayo'pi vyaGgayArtho'pi / tasya sarvavAcyAdbhinnatvena prasiddhatve'pi yatra vAcyatulya eva vyaGgavArthastavyaktavyaGgayamagUDhaM gauNavyaGgyamityarthaH / evamagre'pi jJeyam / tadudAharati-sIta iti / atra sakhIkartRkaH sItAM prati zrIrAmavaraNAnukUla: zauryasaundaryAdyanantasadguNaparipUrNasya tasya sAdarAvalokanopadezo vyaGgayaH / sa tAvadvAcyArthAnatirikta eveti lakSaNasamanvayaH / yathAvA-'dineSu gacchatsu nitAntapIvaraM tadIyamAnIlamukhaM stanadvayam / tirazcakAra bhramarAvalIDhayoH sujAtayoH paGkajakozayoH zriyam' iti // 5 // Arthika lakSayati-vAcyeti / tadudAharati--prathameveti / atra dvitIyAyAH sadharmiNyAH pakSe vibhaktezca prathamapatnyA prathamAvibhaktyA ca yatsAmyaM saMbhogasukharAhityataulyaM rUpataulyaM ca yadvyaGgayaM taraklIvapadavAcyasya SaNDasya, napuMsakaliGgasya cAnyathApattyaiva siddhamiti bodhyam / prAyaHpadamarjunavyudAsArtham // 6 // vAcyacamatkRti lakSayati-vAcya iti / tadudAharati-abadhvaiveti / bavayoH sAvAtstrItvaM vinaivetyarthaH / atra guNAnAmatimanohAritvenAdaraNIyatvarUpAdyaGgayAduktavAcyArthasyaivAticArutvamiti / rajjavo hi veSTanagranthanAbhyAM badhnanti saundaryAdayo'pi ramaNIdvArA ceti prasiddhameva / saujanyAdayastu tadvinApItyato vaicitryameteSAmityAzayaH / yathAvA'sUkSme ghane naiSadhakezapAze nipatya niSpandatarIbhavadbhyAm / tatrAnubandhaM na vimocya gantumapAri tallocanakhaJjanAbhyAm' iti // 7 // atha lakSyavyaGgyakramatvena zabdazaktimUlamuddizati-lakSyeti / tadudAharati-sahakAreti / 'vanapriyaH parabhRtaH kokila: pika ityapi' ityamarAtkokile viSaya ityarthaH / atra vanapriya iti padazaktyA vanavihArazIlatvenAgrAmyatvaM vyaGgyaM tadagUDhameveti bhaavH||8|| 14
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / tenaivArthikazaktyutthamanu svAnasvarUpakam / kiM na smarasi re kAma taM trilocanamIzvaram // 9 // ajahallakSaNAmUlamarthAntara gavAcyakam / mRgAkSINAM kaTAkSeNa kAminAM virahe jvaraH // 10 // jahatImUlamatyantatirobhUtasvavAcyakam / kecideva jagatyatra saujanyAlaMkRtAH param // 11 // aparasya rasAdestadaGgaM dazavidhaM matam / 1 rasastu rasavadbhAvaH preya AbhAsakau tayoH // 12 // UrjasvadbhAvazAntyAdicatuSkaM tu samAhitaH / caturbhedAH syurityaSTau rasAlaMkAranAmakAH // 13 // tenaivArthazaktimUlamapyuddizati - tenaiveti / lkssyvynggykrmtvenaivetyrthH| Arthiketi / ArthikI arthajA yA zaktistata uttiSThatIti tathA / arthazaktimUlamityarthaH / anviti / ghaNTAdinAdavadvAcyArthAnuraNanarUpamiti yAvat / tadudAharati -- kimiti / atra re kAma, zaivA vayaM tvayA na pIDanIyA iti vyaGgayaM vAcyArthazaktimUlamagUDhameva / yathAvA kAvyaprakAze - 'atrAsItphaNipAzabandhanavidhiH zaktyA bhavaddevare gADhaM vakSasi tADite hanumatA droNAdriratrAhRtaH / divyairindrajidatra lakSmaNazarairlokAntaraM prApitaH kenApyatra mRgAkSi rAkSasapateH kRttA ca kaNThATavI' / atra kenApyatretyarthazaktimUlAnukhAnarUpasyeti // 9 // athArthAntarasaMkramitavAcyaM lakSayati - ajahaditi / tadudAharati-mRgeti / atra kaTAkSeNeti virahapadatAtparyAnupapattyA kaTAkSasmRtirUpe'rthAntare saMkramitavAcyamajahallakSaNayaiva / tasya cokta virahAsahiSNutvena ratyAkhyaM vyaGgayamasahRdayAnAmapi vAcyavagocara iti // 10 // evamatyantatiraskRtavAcyaM lakSayatijahatIti / jahallakSaNAmUlamityarthaH / atyanteti / atyantaM tirobhUtaM tiraskRtaM svavAcyaM naijazakyArthajAtaM yatra tadityarthaH / tadudAharati - kecideveti / atrAlaMkRtapadArthastu 'alaMkArastvAbharaNam' iti kozAdbhUSaNavaiziSTayameva zakyo bhavati, satu saujanyapadavAcye suzIlatve ratnakuNDalAdyAbharaNatvAsaMbhavAdbAdhita eveti ramaNIyatvaM lakSayati / tenAsyAtyantatiraskRtavAcyatvam / vyaGgaye cAsya niruktAlaMkAravatsaujanyasyAvazyasaMpAdanIyatvaM vAcyopamAnameveti guNIbhUtamiti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze - 'unnidra kokanadareNupizaGgitAGgA gAyanti maJju madhupA gRhadIrghikAsu / etaccakAsti ca ravernavabandhujIvapuSpacchadAbhamudayAcalacumbi bimbam' / atra cumbanasyAtyantatiraskRtavAcyasyeti // 11 // atha kramaprAptamaparAGgAkhyaM dvitIyaM gauNavyaGgayabhedamuddizya vizadIkRtya ca tatprakArabhedAndazavidhatvena pratijAnIte - aparasyetyarthena / mataM maMmaTabhaTTAdInAM prAcAmiti zeSaH / tAneva bhedAnabhidhatte - rasa ityAdisArdhadvayena / tatra 158 [ pUrvA
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / api zabdArthayoH zaktimUle lakSyakramAtmake / vAcyasyAGge dazaivaM tatkramAjjJeyaM vipazcitA // 14 // asti dhvaniguNIbhUtavyaGgayayoH saMkarAdikam / svabhedAdyairathApyeSAM prAdhAnyAyapadezanam // 15 // hanta bho kAnta paJceSo matkucAzcitakuGkumaiH / kirmIritaM tvadaGgaM yattadadyAnaGgatAM gatam // 16 // vande pAdAravindaM tadaindiraM rAgamandiram / milindAyitamAnandAdyatra maukundamaulinA // 17 // rasAdibhedASTake rasavadAdyalaMkAravizeSabhedacatuSTayavaM vidhatte-rasastvityAdi. sAdhaina / tatra guNIbhUtavyaGgayo raso rasavadalaMkAraH, tathaiva bhAvaH, preyo'laMkAraH, tayoruktarasabhAvayoH AbhAsako rasAbhAsabhAvAbhAsau, UrjakhadalaMkAraH / tu punaH bhAvazAntyAdicatuSkaM bhAvazAntibhAvodayabhAvasaMdhibhAvazAbalyaM samAhito'laMkAraH, ityuktarUpAH rasAdayo'STau rasAlaMkAranAmakAzcaturbhedAH rasavadAdicatuHprakArAH syurityanvayaH / taduktaM kAvyaprakAze-'ete ca rasavadAdyalaMkArAH' iti // 12 // 13 // evaM tadbhedASTakamuktvAvaziSTaM bhedayugaM spaSTayati-apIti / zavdArthayoH zaktimUle lakSyakramAtmake lakSyavyaGgacakramarUpe vAcyasya vAcyArthasyApi aGge aparAGgAbhidhe gauNavyaGgaye bhavata iti saMbandhaH / apizabdenAtra pUrvoktarasAdyaSTakasya vyajyamAnarasAdyaGgatvameva, prakRtabhedayuge tu abhidhIyamAnarasAdyaGgatvamapIti dyoti. tam / upasaMharati-evamiti / vipazcitA viduSA evamuktarItyA tat / aparAGgaM gauNavyaGgaya kramAdanukrameNa daza jJeyaM dazasaMkhyAkaM bodhyamiti yojanA // 14 // nanu dhvanyudAharaNeSvapi kvacidguNIbhUtavyaGgayasya bhedAthairetadudAharaNeSvapi teSAM ca kSIranIravadasphuTabhAnarUpaH saMkarastilataNDulavatsphuTabhedabhAnarUpAsaMsaTirvA vartata eva, tatkathaM dhvanyAdisaMjJAniyama iticetpraadhaanyaadevetyaah-astiiti| AdyapadenAlaMkArabhedagrahaH prAdhAnyAt alaukikacamatkArAvirbhAvakadharmavizeSatvala. kSaNamukhyatvAdityarthaH / uktaM hi kAvyapradIpe-'prAdhAnyaM cAtizayitazcamatkAraH' iti // 15 // tatra prathamaM vyaGgayarasasyAGgatvena gauNaM vyajyamAnarasAkhyamaparAga. mudAharati hanteti / kimIritaM 'citraM kimIrakalmASazavalaitAzca kare' ityamarAcitritamityarthaH / idaM hi madanadAhottaraM rativacaH zokarUpam / tatra prathamacaturthacaraNAbhyAM vyaktakaruNasya dvitIyAdicaraNasUcitaH zRGgAro'Ggamiti // 16 // evaM kramAgataM bhAvAGgatvaM rasasyodAharati-vanda iti / tat vakSyamA. NaguNakaM aindiraM indirAyAH idaM lakSmIsaMbandhItyarthaH / pAdAravindaM caraNakamalaM vande namaskaromItyanvayaH / ahamiti zeSaH / etena khasminnamAnitvAdikhAbhAvyaM bodhitam / tatkim |ytr maukundamaulinA mukundasya viSNorayaM maukundaH sa cAsau mauli: kirITazceti tathA tena / bhagavanmastakenetyarthaH / AnandAt lakSmyAstadAnIM mAni
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 sAhityasAram / . [pUrvArdhe jAnakyadhararAgeNa raktaM rAvaNamAnasam / zrIrAma tava bANena tenApi saha zoSitam // 18 // kauravaH kalayanneva kRSNAnayanakhaJjanau / nidhanaM gAmito yena kRSNaH puSNAtu mAmasau // 19 // nItvena khakarAdyaGgasya tadIyastanAdisparzalAbhadaurlabhye'pyanunayArtha praNAmAvasare khazirasastadanisaroruhasparzamAtreNaiva saMtoSAdityarthaH / milindAyitaM bhRGgavadAcaritamiti saMbandhaH / bhramaro yathA kamala eva sugandhAdilubdhatvena tiSThati tadvadbhagavatApyuktAnandavazAtsvaziraH zrIpadakokanada eva sthApitamiti tattvam / ata evoktapAdapadma vizinaSTi-rAgeti / rAgo haripremA tasya mandira agAramityarthaH / nanvadharAyajhaM nAyakarAgaviSayatayA varNitumucitaM / caraNe tu tathAtvAnaucityameva kavisamaye kAmazAstre ca prAyeNaivamaprasiddhatvAdanubhavaparAhatatvAcetyAdyasvarasazcettaryevaM vyAkriyatAm / rAgaH raktimA / zeSaM prAgvadeva / evaMca SaDguNaizvaryaparipUrNasya zrInArAyaNasyApi kimiti padmApAdapadme svamastakasthApanapUrvakamapi praNatipravRttirityuktiH pratyuktA / tasyAstrailokyasundarItvAt / aho yatpAdo'pi nikhilAruNimanilayaH kiM vAcyaM taditarAGgasauSThavamiti / pAdAravindamityekavacanaM tu mAnautkaTyaroSAdardhapadmAsanenaikacaraNanakhakartRkabhUlekhanasvAbhAvyasUcanArthameva / ziraso bhramararUpatApi paramAdaradyotanAya mukuTaM samuttArya sthApitatvena tatkezAdizyAmatvAyuktaiva / atra lakSmIviSayakakaviratirUpe bhaktya. paranAmake bhAve devayorvipralambho'Ggam / yathAvA kAvyaprakAze--'kailAsAlayabhAlalocanarucA nirvartitAlaktakavyaktiH pAdanakhadyutigiribhuvaH sA vaH sadA trAyatAm / spardhAbandhasamRddhayeva sudRDhaM rUDhA yayA netrayoH kAntiH kokanadAnukArasarasA sadyaH samutsAryate' iti // 17 // atha bhAvasyAGgaM rasAbhAsamudAharati--jAnakIti / atra tenApIti tacchabdoditaraktena saha rAvaNamAnasaM bho zrIrAma, tava bANena zoSitamityuktyA bhagavadviSayakaratibhAve jAnakyAH jaga. nmAtRtvena tadviSayakarAvaNAnurAgarUpavipralambhazRGgAravarNanasyAnaucityenAyaM rasAbhAso'Ggam // 18 // evaM kramAgataM bhAvasyAGgaM bhAvAbhAsamudAharati-kaurava iti / yena kRSNeti kRSNA draupadI tasyAH nayane eva khaJjanau capalatvAdisAdhAtkhaJjarITau tau kalayan smaraneva san kauravaH duryodhanaH nidhanaM maraNaM gAmitaH gadAyuddhe bhImasenaM prati tadUrurUpamarmasmRtijananena taddhastato mArita ityarthaH / asau kRSNaH mAM puSNAtviti yojanA / atra bhagavadratyAkhyabhAve draupadyAH pANDavapatnItvena mAtRprAyatvAduryodhananiSThatanetrasmRtirUpabhAvasyAnucitaviSayatvenAbhAsa. lAtsa tAvadamukhyatvAdaGgameva // 19 // atha bhAvasyaivAGgIbhUtAM bhAvazAntimu
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 161 sundarImaJjamaJjIrasiJjitairyA ttnntkRtiH| kAmacApasya sA'deSTuH padAbhAbjekSaNAdgatA // 20 // zaraNIkaraNIyo'sau rukmiNIramaNo nRNAm / yaM dRSTvAgre'rcitaM caidyo madyonmatta ivAvadat // 21 // stambaramAnanaH so'vyAdyannAmamihirodayAt / vighnolUkAH palAyante stabdhIbhAvaM vrajantyapi // 22 // kAntAhagantakuntena drutaM klAntaM kSataM cyutam / svAntaM yeSAM gatisteSAM tvameva madanAntaka // 23 // AzrayIbhUya muktAnAM sthitaM sadRttamaNDale / hiraNyagarbhatA prAptA guNena brahmatA tu no // 24 // dAharati-sundarIti / kAmeti / AsIditi zeSaH / AdeSTuriti cchedaH / AdizatyupadizatIti tathA tasya zrIgurorityarthaH / padeti / padamiva caraNa iva A ISat bhAti raktatvamRdutvAdinA zobhata iti tathA tacca tadanaM sarojaM ceti tasyekSaNAnikaTavartitvenAkasmAtsnAnAdikAle darzanAdityarthaH / gatA kAmopazamAdapayAteti yAvat / atra padmadarzanAdgurucaraNasmRtivyaGgayagururatyAkhyabhAve sundarIkSaNajanyamohAdibhAvasya zAntiraGgam // 20 // evaM bhAvasyaivAjhaM bhAvodayA. khyamapyudAharati--zaraNIkaraNIya iti / akSarArthastu sphuTa eva / atra bhagavadratyAkhyabhAvasyaiva zizupAlAsUyAbhidhabhAvodayo'Ggam // 21 // tadbhAvasyaivAjhaM bhAvasaMdhimapyudAharati-stambarameti / 'ibhaH stamberamaH padmI' ityamarAtstambe ikSvAdikANDe ramate krIData iti stamberamo gajastasyAnanaM yasya sa tathA gajAnana ityarthaH / saH avyAt pAyAdityarthaH / tvAmiti zeSaH / kaH sa ityatrAha--yadityAdinA / yasya nAmaiva mihiraH sUryastasyodayAdityarthaH / yannAmoccAraNamAtreNetiyAvat / vighneti / vighnA eva ulUkAH divAbhItA ityarthaH / sphuTamanyat / atra bhayamUlakapalAyanavyajitAvegasya tathA tadviruddhAyAH stabdhI bhAvapadadhvanitajaDatAyAzca saMdhiravyAdityAzI:sUcitazighyAdiratibhAvasyAGgam / yathAvA kAvyaprakAze-'asoDhA tatkAlollasadasahabhAvasya tapasaH kathAnAM vizrambheSvatha ca rasikaH zailaduhituH / pramodaM vo dadyAtkapaTabaTuveSApanayane tvarAzaithilyAbhyAM yugapadabhiyuktaH smaraharaH' iti // 22 // evaM tasyaivAGgIbhUtAM bhAvazavalatAmudAharati-kAnteti / kAntAdRganto'GganApAGga eva kunto bhuzu. NDAkhyAyudhavizeSastenetyarthaH / drutaM bhItaM klAntaM glAniM prAptaM kSataM viddhaM cyutaM mUchitam / ziSTaM spaSTameva / atra kramAtrAsaglAnidainyApasmArANAM zabalatA hararatibhAvasyAGgam // 23 // atha kramaprAptaM vAcyAGgabhUtaM lakSyavyaGgyakramAtmakaM zabdArthazaktimUlaM pratijJAtAparAGgaM gauNavyaGgayabhedadazakamadhye'vaziSTaM bhedadvayaM kramegodAharati-AzrayIbhUyetyAdidvayena / guNena tantunA, pakSe zAntyAdinA /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdha asyAH saMkulamAlatyAH saurabhyasamaye'pyayam / alizcaJcala eveti dRSTvA dUti hariM vraja // 25 // narte. vAcyasya yatsiddhirvAcyasiddhayaGgamasti tat / idamekAnyavakrukta padagatvabhidA dvidhA // 26 // muktAnAM mauktikAnAM, pakSe sAlokyAdimuktiM prAptAnAm / etenAdvaitAtmarUpakai`valyavyudAsaH / anyathA brahmatA tu no prApteti vakSyamANAsAGgatyApatteH videhamuktAnAmAzrayIbhavanamadvaitabrahmatAM vinAnupapannameva / tasmAdyuktamevoktamuktapadavyAkhyAnamiti / AzrayIbhUya svasmiMstadrthanAttadavalambI bhUtvetyarthaH / pakSe adhyakSIbhUyeti yAvat / caturAnano hi tallokavAsinAM sAlokyAdimuktibhAjAmIjya iti prasiddhameva / ataH sadvRttamaNDale sadvRttayoH suvartulayoH stanayoryanmaNDalaM tasminnityarthaH / jAtyabhiprAyeNaiva maNDalamityekavacanaM, pakSe sadvRttAnAM sanakAdiyogIndrANAM yanmaNDalaM cakravAlaM tatretyarthaH / sthitaM muktAhAratvenAvasthitamityarthaH / 'pakSe pUjyatvenAvasthAyIti yAvat / tathA yadyapi hiraNyagarbhatA hiraNyAnAM tanmayAnAM maNInAM yo garbhastadantarbhAgastasya bhAvastathA / suvarNamaNyantarvartitetyarthaH / pakSe 'hiraNyagarbho lokezaH svayaMbhUcaturAnanaH' iti kozAccaturmukhateti yAvat / prAptA labdhA tathApi tu brahmatA no labdhetyanukarSAdikaM vidhAyAnvayaH / tasmAdguNatyAgaM vinA tAvadadvaitAtmatvaM naivopalabhyata iti saeva kArya iti tAtparyam / iha pUrvA na vidhAtrA saha sUcitApyupamA tRtIyapAdena vAcyatAM nItA ca / tadaGgaM ca zabdazaktimUlAnuraNanalakSaNo'yaM dvitIyo'rtha iti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze - ' janasthAne bhrAntaM kanakamRgatRSNAndhitadhiyA vaco vaidehIti pratipadamudazru pralapitam / kRtA laGkAbharturvadanaparipATISu ghaTanA mayAptaM rAmatvaM kuzalavasutA na tvadhigatA' iti // 24 // asyA iti / akSarArthastu sphuTa eva / atrArthazaktimUlaM rAdhAyAstAruNye'pi alivatkRSNastAvaccapalatvenAsyAmanAsakta eveti taM prabodhayituM tvaM gaccheti rAdhAsakhyA dUtyA jJApyata iti vyajyamAnaM vastu bhramaramAlatIvRttAntAdhyAropeNa tadaGgatayaiva sthitam / tathAhi pUrvodAhRte bhedASTake tAvat vyaGgyArthayorevAGgAGgIbhAvaH, asminbhedayuge tu vAcyarthavyaGgyArthayorapyasAviti jJeyam / yathAvA kAvyaprakAza eva - ' Agatya saMprati viyogavisaMkulAGgImambhojinIM kvacidapi kSapitatriyAmaH / etAM prasAdayati pazya zanaiH prabhAte tanvaGgi pAdapatanena sahasrarazmiH' iti // 25 // evaM tadado'gUDhamityAdi prAcInokterityatra kAvyaprakAzakArikAbhihitaM gauNavyaGgyasyASTavidhatvaM pratijJAya tatrAgUDhAparAGgayorbhedAnprapaJcyAdhunA vAcyasiddhyaGgAkhyatadbhedasya kramAgatatvAttatsvarUpaM vivRNvaMstadbhedayugaM salakSaNaM saMkSipati - narta iti / yasya Rte vinA vAcyasya zakyArthasya siddhiranvayopapattirna bhavati tadvAcyasiddhyaGgamastItyanvayaH / tasmAdvAcya siddhi niyata pUrvavRttitvaM vAcyasiddhyaGgatvamiti tallakSaNaM 162
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zrutyantamapi saMprApya malinAtmaiva laulyataH / manaH pazyAGganApAGgastvaM cApyaJjanaraJjanAt // 27 // phalitam / nanu bhavatvevaM tallakSaNaM tathApi tadvaividhyaM kena bhedenetyata AhaidamityuttarArdhena / idaM vAcyasiddhyaGgaM gauNavyaGgyam / eketi / ekazca anyaH vAcyArthaM vaktaH sakAzAdbhinazcetyekAnyau tau ca tau vaktArau ceti tathA tAbhyAmukte uccArite ye pade tayorgacchataste tathA tayorbhAvastena yA bhittayetyarthaH / ayaM bhAva:uktalakSaNaM vAcyasiyaGgaM hi kvacidyo vAcyArthasya vaktA sa eva tatsiddhihetubhUtavyaGgayArthaghaTakapadasyApi vaktA bhavatIti tatredamekavaktRgapadavAcyAGgasaMjJakaM bhavati / acittu vAcyArthavaktuH sakAzAdanya eva kazcivyaGgayArthaghaTakapadavaktA bhavatIti tatredamanyavaktakapadavAcyAGgasaMjJakaM ca bhavatItyevaM dharmadvaividhyAttasya dvividhavaM bodhyamiti / evamevoktaM kAvyapradIpe-vAcyasiddhyaGgaM dvidhA, ekakartRkapadavAcyagamanyakartRkapadavAcyagaM ceti // 26 // tatrAdyamudAharati-zrutyantamapIti / daM hi munukSoreva saMskAravazAtkAminInayanAntAsaktaM svacetaHpratyeva sopAlambhaM vacaH / he manaH, aGganApAGgaH kAntAhagantaH, khaM ca zrutyantamapi karNAntikapradenAmapi, pakSe vedAntazAstramapi saMprApya samyak, puvazIkaraNanaipuNyapUrvakaM labdhvebarthaH / pakSe sAdhanacatuSTayapUrvakaM zravaNamananAdibhirupetyeti yAvat / laulyataH 'lolazcalasatRSNayoH' iti kozAcAJcalyAtsatRSNatvAceti kramAt pakSadvaye'pi yodhyam / tathA aJjaneti / akhanaM kajalaM tena rajanaM raGgapUraNaM tasmAt , pakSe ajanavakArpottamorUpamajJAnaM tena rajanaM tatkalpitazabdAdiviSayeSu paritoSaNaM tammAdityarthaH / avidyAmUlakaviSayapAravazyAdapIti yAvat / malinAtmaiva asitarUpa evAstIti tvaM pazyeti yojanA / pakSe rajastamaHkaluSitasvarUpamevAsIti khameva pazyeti prAgvat / idamatrAkUtam-re manaH, tvaM yadi saundaryAtizayamAropya kAntAkaTAkSe lubhyasi tarhi mayA tvadrodhasahasre'pi sAdhite tvaM kadAcinmAM vaJcayitvA svAbhimataM yAsyasyevAto'hameva lAM tadavalokane'numodayAmi paraMtu yadi vanastatra guNAdhikyaM syAttadA cakSurvyavadhAnamapi tRNIkRya tanirIkSaNAya yatitavyameva tattaktarItyA naiva pazyAmo'tastvamAtmAnameva tathAnurAgeNAnizaM pazya / yadatra na cakSurvyavadhAnamapItyupAlambhadhvananAdvedAntaparizIlane'pi kajalaraJjite raktamAMnamaye taruNIdRgante'dya yadi te'nurAgastarhi dhigastu khAM viSayAsaktamavidyAgrantamanupamarajastamovikSiptaM ca / tasmAtsarvadA sAvadhAnIbhUya sarvathA yAvadvaitarAnayAgo'pi saMpAdyaH kiM punaH kanakakAminyAdiviSayaH sa tvayeti / atra zrutipade vedaH, lolapade satRSNatvaM, aJjanapade ajJAnaM, raJjanapade paritoSaNaM ceti atyAdizabdArthA vyaGgacAste ca varNyadharmaikyakathanalakSaNasya vAcyasyaiva tulyayogitAlaMkArasya siddheraGgam / yathAvA kAvyapradIpakArasya-'tAdRgbhUtarasaprasAdakatakakSodAmbudhArAyitA jIyAsuH kaviratnazANa bhavatastAstA vacobhaGgayaH / arthAni
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 sAhityasAram / [pUrvArdhe zaivAnAmapi hAsmAkaM kathaM smarazaravyathA / iti bhaktagirA gaurIpatiH pulakito'vatAt // 28 // tadasphuTaM vidagdhAnAmapi yanna laghu sphuTam / ekadhaivedamAbodhyaM gUDhavyaGgayAparAbhidham // 29 // manaHsatve tu vikSepastadasatve layo dhruvam / tatsatvAsatvanirmuktaM manaH zaMbho'stu me sadA // 30 // ahiNaH purAtanatarAnsadyo navAnkurvatI yAbhiH kalpamahauSadhIbhiragadaMkArAyate bhAratI' iti / atra rasaprasAda ityatra jalaprasAdarUpo'rtho vyaGgayaH, saca vAcyAyAH katakakSodAmbudhAropamAyA aGgamiti / atra vAcyavyaGgayArthaghaTakapadayoreka eva vaktetyAdyodAharaNavaM jJeyam // 27 // dvitIyamudAharati-zaivAnAmapIti / padayojanA tu vispaSTaiva / pUrvArdhe vyathetyuttaramastIti tathottarArdhe avatAdityasya prAkkhAM mAM jagadvetyadhyAhAramAtraM kartavyam / avatAt rakSavityarthaH / atra zaiveti smarArestava sevakAnAM vacchatrukRtA pIDA tvayaiva pariharaNIyeti / apIti yataH sA pIDA vartata evAtaH sutarAmidamanucitameva paramezvarasya bhavata iti / hA iti anukrozazcetyAdivyajyate / taccottarArdhAbhihitArthasyAGgaM, nocegaurIpatAvuktapulakitvAnupapatteH / nacAsya vAcyAGgatvam / niruktavyaGgyavinA prakRtavAcyava. puSo'pyalAbhAt tatra tu AzrayIbhUyetyatra guNAdipadadyotitazAntyAdyarthavyaktiM vinApi niruktacaturAnanopamAyAstathA asyAH saMphulletyatra madhupamAlatIvRttAntasya rAdhAkRSNakathAM vinApi siddhezca / atra vyaJjakapadavakurbhaktAdvAcakapadavaktA kazcidAzIHpradAtA'nya evetyasya dvitIyodAharaNatvaM yuktameveti / yathAvA kAvyaprakAze-'gacchAmyacyuta darzanena bhavataH kiM prItirutpadyate kiMcaivaM vijanasthayorha. tajanaH saMbhAvayatyanyathA / ityAmantraNabhaGgisUcitavRthAvasthAnakhedAlasAmAzlidhyanpulakotkarAJcitatanuM gopI hariH pAtu vaH' iti // 28 // atha kramaprAptamasphuTaM spaSTayati-taditi / vidagdhAnAmapi sahRdayAnAmapItyarthaH / laghu zIghram / kimasya prAgvanAnAvaM netyAha-ekadhaiveti / AbodhyaM sUribhirvijJeyamityarthaH / tasya saMjJAntaramapyAha-gUDheti // 29 // tadudAharati-manaHsatva iti / manaso hRdayAbhidhasya antaHkaraNasya yatsavaM vidyamAnatvaM tasminsatItyarthaH / vikSepaH jAgradAdidvaitAvabhAso bhavatItyarthaH / tarhi niruktavikSepopazamArtha tadasatvameva saMpAdyamiti cettatrApi doSaM vizadayati-tadasatva iti / layo nidrA / taduktaM gauDapAdIye--'lIyate hi suSuptau tannigRhItaM na lIyate' iti / tasmAddhetoH satvAsatveti satkhAsatvAbhyAM nirvacanAnahatvAttanirmuktaM nAma mithyaiva me manaH zaMbho, tvatprasAdena sarvadAstu nirantaraM mamaivaM bodhaH sphuratvityarthaH / yadvA asaMprajJAtasamAdhyavasare'pi manaso brahmaikAkAratvena satvAdizUnyatvaM ghaTata eveti tadavasthamevAkhaNDaM bhavatviti / atraivaMvidhavyaGgayArthasya
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 165 zakyavyaGgayArthayoryatra prAdhAnyaM saMzayAvilam / tadekadhaiva saMdigdhaprAdhAnyamavavudhyatAm // 31 // mAdhavaM tiryagIkSantyA rAdhayA phullamallikA / nyadhAyi nijadhammille pANipallavarAgiNI // 32 // jayadevAstu saMdehe vynggyyoridmuucire| kiM durjanAnavezyaiva sarpAH pAtAlamAvizan // 33 // budhAnAmapi jhaTiti durbodhAduktalakSaNatvaM bodhyam / yathAvA candrAloke-'asphuTa stanayoratra kokasAdRzyavanmatam / kuGkumAktaM stanadvandvaM mAnasaM mama gAhate' iti / mAnasasarovagAhasya kokadharmavAdatra tatsAdRzyaM vyajyamAnamapi gUDhameveti // 30 // tataH saMdigdhaprAdhAnyaM lakSayati-zakyeti / saMzayAvilaM saMzayagrastamitiyAvat // 31 // tadudAharati-mAdhavamiti / mAdhavaM lakSmIramaNa natu kRSNam / etenAcintyasaundayoMdiguNamaNDitatvaM dyotyate / tiyakU kaTAkSeNetyarthaH / anena gUDhAnurAgaH sUcitaH / parakIyAtvena lokApavAdabhItizca / IkSanyA pazyanyA etAdRzyA rAdhayA phullamallikAvikasitaM mallikAkusumaM natu tatkali kApi / evaMca pramodAtizayo dhvanitaH / nijeti / 'dhammillaH saMyatAH kacAH' ityamarAnnijanibaddhacikuranikuramba ityarthaH / nyadhAyi gumphitatvena sthA. piteti yAvat / ataeva tAtkAlikIM tAM varNayanvizinaSTi-pANIti / pANipallavasya karakisalayasya rAgo'ruNimA yasyAM sA tathA / etena tadAnIM tatra vicitrazobhAvattvaM vyajyate / atra lakSmIpati kaTAkSeNa vIkSya svIye nivaddhakacanicaye pronmIlitatya karatalarAgAraktasya mallikAprasUnasya rAdhikAkartRkAvataMsanavarNanarUpavAcyArthasyaiva prAdhAnyamutAdya jyotsyAGkamallikAnikunje bho zrIkRhaNAhaM tvAM viparItaratena toSayiSyAmIti saMketAdisUcanalakSaNasya dhammillaniprakRSNatvAdinA malikAyAM zukatvAdinA tasyAstadupari nidhAnena tatra pANItyAdihetudyotanena ca vyaGgayArthasya vA mukhyatvamityubhayatrApi sAdhakabAdhakayorabhA. vAtsaMdehaH // 32 // niruktasaMdigdhaprAdhAnye matAntaramAha-jayadevA iti / AdarArtha bahuvacanam / lakSaNavailakSaNyArtha tuzabdaH / vyaGgayayoH vyaGgathArthayoreva saMdehe prAdhAnyasaMzaye sati idaM saMdigdhaprAdhAnyAbhidhaM gauNavyaGgyabhedamUcire candrAloke pratipAdayAmAsuriti yojanA / tadyathA-'saMdigdhaM yadi saMdeho dairdhyAdyutpalayoriva / saMprApte nayane tasyAH zravaNottaMsabhUmikAm' / TIkApyasya rAkAgamAkhyA / dairdhyAdi cotpalaM ceti dvandvaH / utpalapadenotpalasAdRzyam / tena zravaNottaMsabhUmikAM gate ityanena daiotpalasAdRzyayoH kasya prAdhAnyena vyaGgayatvamiti saMdeha ityartha iti / tadudAharati-kimiti / atra durjaneSvanRtavAdikhAdinA sApekSayApi dvijihvatvAdhikyalakSaNaM vyaGgayaM pradhAnamuta niraparAdhaM parApakAritvalakSaNaM tatpradhAnamiti dvayorvyaGgayArthayoreva saMdehAllakSaNasamanvayaH // 33 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 [pUrvArdhe sAhityasAram / yatraitayoH sama jyaiSThyaM tulyaprAdhAnyamasti tat / kAkvAkSiptaM tu yadyaGgayaM tattathA yadasundaram // 34 // dRmInAM bAlazaivAlAM 5vIci stanacakrakAm / ke puMmRgA na dhAvanti taruNyAkhyataraGgiNIm // 35 // natvekAnte vanAnte'haM zAntaH saMcintaye citim / kSipa re mAra nArAcAnkAntAbhrUcApakuJcitAn // 36 // evaM gauNavyaGgayabhedapaJcakaM prapazyedAnIM tulyaprAdhAnyAditabhedatrayaM saMkSepeNa lakSayati-yatretyAdinA / etayoH zakyavyaGgayArthayoH / jyaiSThyaM prAdhAnyaM kAkveti yat vyaGgyaM kAkAkSiptaM nAma kAkanyathAnupapattisiddhameva tat tathA nAma kAkA. kSiptasaMjJaM bhavati / tu punaH yat vyaGgayaM asundaraM vAcyAt acamatkAri tadapi tathA nAma asundarasaMjJaM bhavatItyanvayaH // 34 // tritayamapi krmennodaahrtidRmiinaamityaaditribhiH| dRzAveva mInau yasyAM sA tathA tAm / tathA baaleti| bAlA eva zaivAlaM yasyAmityAdiprAgvat / evaM 5vIciM dhruvAveva vIcI lahayauM yasyAm / kiMca staneti stanAveva cakrau cakravAko yasyAm / sphuTamanyat / atra taruNyAM nadIrUpatvoktyA puMsu mRgarUpatvoktyA ca tAM prati tatkartRkadhAvanarUpavAcyArthasya tathA mRgarUpakAnyathApattisiddhena taruNyAM mRgajalanadIvanmithyAvena kiMzabdAkSiptena tadadhAvanazIladhanyatvena ca prekSAvadbhiH sarvathA tadanurAga. styAjya eveti vyaGgayArthasya ca camatkArajanakatvasAmyAttulyaprAdhAnyatvaM bodhyam / yathAvA candrAloke--'tulyaprAdhAnyamindutvamiva vAcyena sAmyabhRt / kAnte tvadAnanarucA mlAnimeti saroruham' iti // 35 // natviti / ahaM sAdhakaH zAntaH san ekAnte nirjane / etena vikSepahetvabhAvaH sUcitaH / IdRze'pi vanAnte natvantaHpure / evaMca vairAgyAtizayo dyotitaH / tatrApi citiM brahma natu yuvatim / anena vivekavaipulyaM vyajyate / natu saMcintaye / kAkvA na sabhyagaparokSAnubhUtipUrvakaM cintanazabditadhyAnAkhyavRttyekatAnatAviSayIkaromi kim / apitu karomyeva tathetyarthaH / ataH re iti tucchatAvadyoti saMbodhanaM mAra, 'madano manmatho mAraH' ityamarAre kAmetyarthaH / yadvA mArayati kAmukAnvinAzayatIti tathA natu madana itiyAvat / etena kAmidAraNanaipuNyaM dhvanyate / nArAcAn indIvarAdipuSpamayAMstvaccharAnityarthaH / kSipa mocayeti yojanA / nanu tUSNIM tyaktA bANAH kiM kariSyantItyatastAnvizinaSTi-kAnteti / kAntA ramaNI tasyAH bhUreva cApastena kuJcitAH AkarNamAkRSTAstAn / kAminIkaTAkSalakSaNAniti yAvat / tasmAduktalakSaNe mayi niruktasmarasAyakAH kiM kariSyantIti bhAvaH / atra citiM vicintayAmyeveti vyaGgayaM kAkvAkSiptaM bodhyam // 36 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 167 gurupAdanakhodyotairjADyaM cintAmaNau gatam / tadaGgalyekasarvasvaH svardumaH klppaadpH|| 37 // bhedAstvetasya vijJeyA apyanye dhvanibhedavat / vinA svakavinetyuktivastunAlaMkRtidhvanIn // 38 // gurupAdeti / gurupAdanakhAnAM udyotaiH 'prakAzodyota AtapaH' itymraattiivrprkaashairityrthH| jADyaM jaDatvaM, pakSe 'ziziro jaDaH' ityamarAcchaityamiti yAvat / tathA varddhamaH yataH tditi| tayoH gurupAdayoH aGgulayaH ekaM kevalaM sarvakhaM kisalayatvena paramadhanaM yasya sa tathA gurucaraNAGgulimAtranijanidhAna ityarthaH / ata eva kalpeti / saMkalpitadAnadakSo'stItyarthaH / yadvA kalpasya mahAsamarthasya zrIguroH pAdau pAti khadArupAdukAdvArA rakSatIti tathA babhUvetyadhyAhRtya yojyam / atra pUrvArdhe gurupAdayornakhAvalerajJAnanAzakatvaM cintAmaNito'pyadhikaM cintitadAtRtvaM ca tathottarArdhe mRdutvasurabhitvAruNatvAdi ca tadaGgulISu tathA tatsevakAnAmapyanyAbhilaSitadAnadakSatvAdi ca yayaGgyaM taduktavAcyArthAdasundarameva tato'dhikacamatkArAjanakatvAditi lakSaNasaMgatiH / nanu prAgagUDhAkhyagauNavyaGgayasya vAcyacamatkRtyAkhya syaivaM lakSaNasya kAvyabhedasyAsminneva ratne saptamazloke niruktatvAdasya tvasundaramiti nAmamAtreNaiva bhedAtpaunaruktyApattiriticenna / tasyaitasya ca sAmAnyenaikyAvabhAse'pi sUkSmavicAre bhUritaravailakSaNyAt / tathAhi vAcyeti sundara ityAditallakSakavAkye vyaGgyAdvAcyAtisundaratvaM vAcyacamatkRtitvamiti talakSaNaM bodhitam / iha tu yadasundaramityetallakSakavAkye vAcyAdacamatkArivyaayatvamasundaratvamityetalakSaNamAveditamiti kathaM nAnayoH svarUpabhedaH / yathA loke zauklayAdadhikasnigdharasatvaM ghRtatvamatha snigdharasAdanadhikazuklatvaM navanItatvamiti lakSaNabhedena tayorbhedastatastadAsvAdabhedazca suprasiddhastadvatprakRte'pi na to daNDakhaNDitAviti / tasmAdvAcyacamatkRtau vyaGgayArthApekSayA vAcyArthasyai. vAdhikacamatkArakAritvamasundare tu vyaGgavArthavAcyArthayorubhayorapi camatkArAjanakatvasAmyamiti sarvamavadAtam // 37 // evaM pratijJAnurodhena gauNavyaGgayAkhyasyottamakAvyasya saMkSepaH salakSaNaM sodAharaNaM bhedAnprapazya dhvanyAkhyottamottamakAvyabhedavadasyApi zaktyAdimUlAnbhedAnRhyatvena vidadhattatra pratiprasavamapyAha-bhedAstviti / niruktabhedavilakSaNabhedAntarakathanArthastuzabdaH / apiH samuccaye / etasya niruktagauNavyaGgayasya anye'pi zaktyAdimUlA bhedAH dhvanibhedavat prAguktottamottamakAvyAkhyadhvanivibhedasamamityarthaH / vijJeyAH svayamUhyatvena boddhavyA iti saMbandhaH / nanu kiM yAvanto dhvanibhedAstAvanto'pyasya te santi netyAha-vineti / kavizca tatkalpitanetA ceti kavinetArau tayorye uktI kAvyakartRtadUhitanAyakavacane iti yAvat / svataH svabhAvAttathA kavinetruktibhyAM ca siddhaM yadvastu kathAjAtaM tenetyarthaH / jAtyabhiprAyamekavacanam /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 sAhityasAram / [pUrvArdhe alaMkArasya rasavanmukhyatvAduktataddhanau / na gauNavyaGgyatA vAcyavastunastadabhAvataH // 39 // alaMkRtyA tvalaMkAradhvanau sAstyeva yattadA / vAcyasyotkaTatA yogo gauNaM vynggypryojkH||40|| yadyevaM tarhi vAcyena rasenAlaMkRterdhvanau / tatvaM syAditi cennAsya nityavyaGgyatvanirNayAt // 41 // alaMkRtIti / alaMkAradhvanInvinA anye'pi bhedA vijJeyA iti pUrveNAnvayaH / taduttaM dhvanikRtA--'vyajyate vastumAtreNa yadAlaMkRtayastadA / dhruvaM dhvanyaGgatA tAsAM kAvyavRttestadAzrayAt' / iti / dhvanyaGgatA dhvanivyavahArahetutA tAsAM niruktAlaMkRtInAM kAvyavRtteH kAvyajIvanasya tadAzrayAt / 'rasAlaMkAramukhyatvabhedenedaM bhavedvidhA' ityAdiprathamoktarItyA alaMkArAvalambitvAdityarthaH // 38 // nanUktapratiprasave ko hetustatrAha-alaMkArasyeti / rasAlaMkAretyAyuktapaddhatyA alaMkArasya rasavanmukhyatvAtpradhAnatvAddhetoruktataddhanau niruktavastunAlaMkAradhvanau gauNavyaGgayatA na bhavatIti yojanA / nacaivaM tarhi vastuno'pyastu mukhyatvamiti vAcyam / vastumAtrApekSayA alaMkArasya cArutvaniyamAditi kAvyapradIpoktastathAnubhavAcetyAha-vAcyeti / vAcyaM yadvastu tasyetyarthaH / tadabhAvataH mukhyatvAbhAvAca uktataddhanau na gauNavyaGgayateti hetvantaramapi dAArtha pUrvatraiva bodhyam / ayamAzayaH-vastunAlaMkAradhvaniH gauNavyaGgayatvAbhAvavAn rasasyevAlaMkArasyApyAhlAdakatvena mukhyatvAt / ubhayAmukhyIbhUtalokakathAbhidhavastubhinnatvAca rasadhvanivaditi prayogaH paryavasyati / pratibandIkRtavastunazcArutvaniyamAbhAvasyoktyA tanmocaneneti // 39 // nanu bhavatvevaM vastu. nAlaMkAradhvanane gauNavyaGgayatvAbhAvastathApyalaMkAreNaiva yaddhanane tu kiM gauNavyaGgayatA uta dhvanitvameva / nAdyaH / tathAtve vastunAlaMkAradhvanAvapi vizeSAbhAvAttadApatteH / nAntyaH / pratijJAbhaGgaprasaGgAditi cedAdyamaGgIkRtya dvitIyaM pariharati-alaMkRtyA tviti / tuzabdaH punararthe / alaMkRtyA alaMkAradhvanau sA gauNavyaGgyatA astyeva / evakAraH pUrvAnvayI / tena gauNavyaGgayataivAsti natu dhvanitvamityarthaH / tatra hetuH / yadityAdinA / yadyasmAttadA tasminnavavasare / gauNeti / guNIbhUtavyaGgayatvApAdakaH vAcyasya zakyasyAlaMkArasya / utkaTeti / mukhyatvayogaH niruktarItyA vyaGgyAlaMkArApekSayA vAcyAlaMkArasya adhikacamatkAritvena prAdhAnyasaMbhavo'styevetyanukRSyAnvayaH // 40 // nanu bhavatvevamalaMkAreNAlaMkAradhvanau vyavasthA tathApi rasenAlaMkAradhvanau tu kiM gauNavya. gayatvamAhosvit dhvanitvam / antye pratijJAbhaGgaH / Aye yathAvastvapekSayA alaMkArasya mukhyatvAttena taddhanau na gauNavyaGgayatA kiMtu dhvanitvamevetyadhunaivopapAditaM tadvadrasApekSayApi tanmukhyatvaM kena vAryate / bADhamiticetpunastAda
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tadevaM saguNIbhUtavyaGgayairityAdinA tthaa| sAlaMkArairiti prAcAM vacasedamanantadhA // 42 // bhavatvevaM tadAnantyaM tathApyuktaM tu yadrase / vyaGgayataiva natu kApi zakyatvamiha pRcchayate // 43 // pratyakSAdyakSapAdeSTAnyatamaM mAnamatra te / arthApattyAdibhAdRSTAnyataradveti bhaNyatAm // 44 // vasthyamevetyAzayena zaGkate-yadyevamiti / vastunaH amukhyatvAdalaMkArasya mukhyatvAdvastanA alaMkAradhvanau na gauNavyaGgayatvaM kiMtu dhvanitvamevetyevaM yadi niyamyate tarhi vAcyena zaktivRttigamyena rasena alaMkRterdhvanau tattvaM dhvanitvaM syAditi zaGkAgranthArthaH / tatra samAdhatte - iticenneti / iticediti padadvayaM niruktazaGkAnuvAdArtham / kuto nedaM vAcyamityatra hetu:-asyetyAdinA / asya rasasya / yadi rasasya vAcyatvaM yadi vA alaMkArAdamukhyatvaM syAcceddhaTeteyamAzaGkApi / tadeva nAstIti kuDyacitranyAyAnaitatpraznasyApi saMbhava iti bhAvaH / uktaM hi kAvyaprakAze 'tasya nityavyaGgayatvam' rasAdilakSaNastvarthaH svapne'pi na vAcyaH' iti / vistarastu kAvyapradIpAdau bodhyaH // 41 // upasaMharati-tadevamiti / idaM gauNavyaGgayam - 'saguNIbhUtavyaGgayaiH sAlaMkAraiH saha prabhedaiH khaiH| saMkarasaMsRSTibhyAM punarapyudyotate bahudhA' iti kAvyaprakAza eva dhvanikRtaH, tathA 'sAlaMkArairdhvanestaizca yogaH saMsRSTisaMkaraiH' iti tatkArikAkArasya ca vacanena tadAnantyaM jJeyamiti // 42 // athoktAnantyamaGgIkRtya prAguktaM rasasya vyaJjanAvRttimAtragamyatvamanUdya tatra praSTuM pratijAnIte-bhavatviti / evaM niruktarItyA tadAnantyaM tasya gauNavyaGgayAkhyottamakAvyasya yat AnanyaM asaMkhyAtabhedabhinnatvaM tadbhavatviti saMbandhaH / naivAtra vayaM vivadAmaha iti bhAvaH / tathApi evaM tadAnantyasatve'pi tu punaH yaduktaM rase vyaGgyataiva natu kvApi zakyatvamiti iha asminnaze pRcchayate mayA praznaH kriyata iti yojanA / vyaJjanAmAtragamyatvaM asya nityavyaGgyatvanirNayAdityuktaM yattadiha vicAre kriyamANe naiva saMbhavatIti bhAvaH // 43 // tatra kiM mAnamiti pRcchaMstArkikasaMmatapratyakSAdipramANacatuSTayavAde mImAMsakasaMmatatatsahitArthApattyAdipramANaSaTkavAde ca vikalpayati-pratyakSAdIti / akSapAdo gautamaH tasya yAnISTAni pratyakSaM Adi yeSAM tAni pratyakSAdIni tAni ca tAnyakSapAdeSTAni gautamasaMmatAni 'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni' iti tatsUtrAnmAnAni teSAM madhye anyatamamityarthaH / atra niruktaviSaye te tava mAnaM saMmataM kimasti, yadvA arthApattyAdIti / AdipadAdyogyAnupalabdhiH / anayormadhye anyataradvA atra te mAnaM saMmataM kiMcidastIti bhaNyatAmucyatAmityanvayaH 15
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 saahitysaarm| [pUrvArdha tatrArthe saMprayukte yadvijJAnaM tanute sphuTam / kiM tadrapendriyeNAsau pratyakSAkhyena buddhyate // 45 // kiMvA sevyAptike vyApye pakSadharmatayA matiH / yA tallakSaNakenAnumAnenaivAvadhAryate // 46 // tulye ttpdvaacytvruupvaakyaarthdhiivpuH|| upamAnaM yadetasmAdeva nirNIyate'thavA // 47 // // 44 // tatra krameNa pratyakSAdiSaNNAmapi pramANAnAM pratyekaM lakSaNAni saMkSipya vyAcakSANaH sannekaikatra pRcchti-ttretyaadisaardhssbhiH| yat saMprayukte saMtikRSTe arthe ghaTAdipadArthe sphuTam / ayaM ghaTa ityAkArakamasaMdigdhamityarthaH / vijJAnaM viziSTamabAdhitaM jJAnaM tanute vistArayati / dRDhamutpAdayatItyarthaH / tadrUpeNa niruktalakSaNena / pratyakSeti pratyakSamityAkhyA yasya tena / prtyksssNjnykenetyrthH| indriyeNa cakSurAdyanyatamena karaNeneti yAvat / kimiti prazne / asau rasasya vyaJjanaikaga. myatA buddhyate / tvayA jJAyata ityarthaH / kiM pratyakSamatra pramANaM vadasItyAzayaH / evaMcAtra saMnikRSTe'rthe sphuTavijJAnajanakendriyatvaM pratyakSapramANalakSaNamapi siddham / tatrApIndriyatvameva pratyakSapramANasya sAmAnyalakSaNaM, ziSTaM tvindriyasyaiveti bodhyam / atrasphuTeti saMzayasya, vIti bhramasya ca vyudAsaH / naca sukhAdipratyakSajJAnakaraNe mnsyvyaaptiH| tatrApi saMnikRSTa eva tatroktajJAnajanakatvAt / uktaM hyevameva zAstradIpikAyAM pArthasArathimitraiH-'yatsaMprayukte'rthe vizadAvabhAsaM vijJAnaM janayati tadindriyamityucyate' iti // 45 // yadvA nirukte rasasya vyaJjanAvRttimAtragamyatve kimanumAnaM tava pramANaM saMmatamiti pRcchati-kiMveti / savyAptike hetutAvacchedakAvacchinnAdhikaraNe niravacchinnavRttikAbhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vyAptirityabhiyuktoktalakSaNena sAhacarya niyamarUpavyAptyAkhyajJAnena sahitaM tatretyarthaH / yasya vyAptijJAnaM prAksaMpannaM bhavatIti yAvat / etAdRze vyApye hetAvityarthaH / vyatireke tu sAdhyAbhAva iti yAvat / yathAhuH prAJcaH-'anvaye sAdhanaM vyApyaM sAdhyaM vyApakamipyate / sAdhyAbhAvo'nyathA vyApyo vyApakaHsAdhanAtyayaH' iti / pakSeti / pakSasya siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddhyabhAvAvacchinnasya yo dharmastasya bhAvastathA tyetyrthH|yaa matiH vahnivyApyadhUmavAnayaM parvata iti jJAnamiti yAvat / tditi|tt uktajJAnarUpaM lakSaNaM yasya tattathA tenetyarthaH / anumAnenaiva prAguktA rase vyaJjanAmAtragamyatA kiM vA avadhAryate / kimiti prshne| veti vikalpe / nirNIyata iti yojanA / bho AlaMkArika, bhavateti zeSaH / etenAtrAnumAnasya vyApyavacchinnaviSayakapakSadharmatvakaraNakajJAnatvarUpaM lakSaNamapyuktaM bhavati / tathAcoktaM nyAyasiddhAntamaJjaryAm'vyAptiviziSTapakSadharmatAghaTakalaghupadArthajJAnamanumAnam' iti / adhikaM tvAkarAdeva bodhyaM vistarabhiyA neha prapaJcyate // 46 // yadvA kimupamAnamatra te pramANamiti
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yasya vAkyasya tAtparyaviSayo naiva bAdhyate / mAnAntareNa saMsargastacchabdastena vA vada // 48 // upamAdyasya saMbodhAdupapAdakakalpanam / yArthApattirapi prauDhaM mAnaM bhATTe tayAthavA // 49 // vijJAnakaraNotpanno bhaavaanubhvmaatrke| yadyogyAnupalabdhyAkhyamasAdhAraNakAraNam // 50 // pRcchati-tulye iti / tulye gavAdisadRze gavayAdAvityarthaH / tatpadeti / tacca tatpadaM ceti tathA gavayAdipadamiti yAvat / tasya yo vAcyo gavayAdyarthastasya bhAvastadrUpo yo vAkyArthaH gosadRzo gavaya ityAdivAkyArthastasya yA dhIranubhavaH sa eva vapuH kharUpaM yasya tattathetyarthaH / etAdRzaM yadupamAnaM etasmAdeva athavA niNIyate kimiti saMbandhaH / zeSaM tu prAgvadeva / evaM cAtra sadRze tatpadavAcyatArUpavAkyArthajJAnamupamAnamiti tallakSaNamapi sUcitaM bhavati / uktaM hi jAnakI. nAthamitraiH-'sAdRzya viziSTe tatpadavAcyatvarUpavAkyArthAnubhava upamAnam' iti // 47 // athavA kiM zabdAkhyapramANena, rase niruktavyaJjanAmAtragamyatvaM siddhyatIti pRcchati-yasyeti / yasya vAkyasya AkAGkSAdyanvitapadakadambasya tAtparyaviSayaH tAtparyasya upakramAdiSar3idhaliGgAvadhRtavakrAzayasya viSayaH pratipAdya ityrthH| etAdRzaH saMsargaH prAguktaH saMsargAdikyiArthaH mAnAntareNa naiva vAdhyate tadvAkyaM zabdaH bhavati tenetyAdiprAgvadeva yojnaa| tathA ceha zabdAkhyapramANasya pramANAntarAbAdhyatAtparyaviSayIbhUtasaMsargavAkyatvamiti lakSaNamapi sUcitaM bhavati / yadAhurvedAntaparibhASAkArAH-'yasya vAkyasya tAtparyaviSayIbhUtasaMsargo mAnAntareNa na bAdhyate tadvAkyaM pramANam / iti // 48 // evaM tArkikAdisaMmatapramANacatuSTaye pratyekaM vikalpena pRSvAdhunA bhATTasaMmate tato'pyadhike arthApattyanupalabdhyAkhyapramANadvaye krameNa tadvadeva pRcchati-upapAdyasyetyAdisArdhadvAbhyAm / upapAdyasya divA'bhuJjAnadevadattapInatvasyetyarthaH / saMbodhAtpramAtmakajJAnAt / upapAdaketi / upapAdakaM niruktadevadattarAtribhojanaM tasya yatkalpanaM tarkaviSayIkaraNamitiyAvat / iti yA arthApattirapi bhATe mate prauDham / 'anyathAnupapattizcedasti vastuprasAdhikA / pinaSTayadRSTivaimasaM saiva sarvabalAdhikA' iti zrImatsurezvarAcAryacaraNAruNanalinavArtikavacanAdadvaitinAmapi vyavahAre bhaTTanayAdatibalavattaramityarthaH / mAnaM pramANaM bhavati tayAthavetyAdi ythaapuurvmev| atra pUrvArdhe tu tallakSaNaM bodhyam / apinoktamate niruktatArkikAdISTapratyakSAdipramANacatuSTayasyApi samuccayaH sUcitaH / ata evAhuH pArthasArathimizrAH zAstradIpikAyAm--'a pattirapi dRSTaH zruto vA artho'nyathA nopapadyata ityarthakalpanA' iti // 49 // vijJAneti / viziSTaM pramAtmakaM yat jJAnaM tasya karaNaM vyApAravadasAdhAraNaM kAraNaM tena utpannaM pratyakSAdipramANenaiva janyaM etAdRzaM yadabhAvAnubhavamAtraM
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 sAhityasAram / SaSThaM pramANametena kiMvA sAdhyavasIyate / nAdyo'ntarindriyasyAtra satve'pi svarase punaH // 51 // anyatrAbhAvatastasya na tRtIyo samatvataH / zrutismRtyAdirUpasyata syAbhAvAnna turyakaH // 52 // [ pUrvA abhAvasya yo'nubhavaH sa eva abhAvAnubhavamAtraM tattathA tatretyarthaH / yadityutarArdha tu nigadavyAkhyAtam // 50 // SaSThamiti / sArasasya vyaJjanAvRttimAgamyatA kiMvA adhyavasIyate nizcIyate kiMtvayeti vadetyanvayaH / iha vijJAnetyAdizlokena yogyAnupalabdhilakSaNamapi saMkSiptam / tathAhi yenendriyeNa yadvastu gRhyate tenendriyeNa tadgatasAmAnyaM tatsamavAyastadabhAvazca gRhyata iti tarkakaumudIvacanAddhAdipramAkaraNajanyAbhAvAnubhUtisAdhakatamatvaM yogyAnupalabdhyAkhyaSaSTapramANasya lakSaNamiti / uktahi vedAntaparibhASAkRdbhiH - 'jJAnakaraNajanyAbhAvAnubhavAsAdhAraNaM kAraNamanupalabdhipramANam' iti / nanu tArkikairarthApattiyogyAnupalabdhipramANayoH pRthakprAmANyaM naivorarIkriyate vyatirekAnumAnAbhAvagrAhakendriyAkhyapratyakSayoreva tadantarbhAvAt lAghavAcca yuktamevaitadato naitadupanyAsopayoga iti cetsatyam / zAstradIpikAdAvuktAntarbhAvakhaNDanapUrvakamanayoH pRthakprAmANyapratipAdanAdadvaitinAmapi vyavahAre bhaTTanayAnusaraNenAsya saMgatatvAcca / phalamukhagauravasya doSAnAdhAyakatvAnnoktazaGkAvakAzaH / vistarastu tatraivAnusaMdheyaH / granthavaipulyAdihoparatamiti dik / evaM pramANapraznavikalpaM vidhAya tatra pratyakSapakSaM nirAcaSTe - nAdyaityAdyagrimazlokacaraNAnta tripAdyA / tatra hetumAha - antarindriyasyetyAdizeSeNa / atra rasasya vyaJjanAmAtragamyatvalakSaNe viSaye kharase khaniSThazzRGgArAdAvityarthaH / punaH antarindriyasya svamanasa ityarthaH / satve'pi vidyamAnatve satyapItiyAvat // 51 // anyatra svetarAdhikaraNotpannazRGgArAdAvityarthaH / tasya niruktasvAntaHkaraNarUpapratyakSasyeti yAvat / abhAvataH avidyamAnatvAdityarthaH / dharmiNo rasasya yadi pratyakSagamyatvaM syAttadA tanniSTho yo vyaJjanAvRttimAtra gamyatvalakSaNo dharmastasyApi satyAM sAmagryAM tadvAcyam / Adau tadeva na rasatvAvacchedena saMbhavatIti kimu vAcyaM niruktataddharmapratyakSatva iti kuDyacitranyAyAnna pratyakSapakSaH saMpadyata iti bhAvaH / evamupamAnapakSamapi pratyAcaSTe - na tRtIya iti dvitIyacaraNena / tRtIyaH rasasya vyaJjanAmAtragamyatva upamAnaM pramANamiti pakSa ityarthaH / tatra hetu: - asamatvata iti / pUrvoktalakSaNe rase sAdRzyAbhAvAdityarthaH / nahi sAdRzyaM vinopamAnaM prasaratIti nAyamapi pakSaH sAdhIyAnityAzayaH / evameva zabdapakSamapi prakSipati / zrutItyAdyavaziSTArthena / turyakaH ukte'rthe zabdaH pramANamiti caturthaH pakSa ityarthaH / tasya zabdasyeti
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvavararatnam 5 ] sarasAmoda vyAkhyAsahitam / na po bhAvaniSTatvAttasya taccheSatAM gatau / dvitIyapaJca tatrApyAdyo'rhatvAdvivicyate // 53 // anumityAkhyabodhasya karaNaM hyanumAnakam / sA parAmarzajA yasmAttasmAjjJeyaM sa eva tat // 54 // vyAptimatpakSadharmatvajJAnalakSaNa eva saH / yathAdriragninA vyApyadhUmavAniti dhIH khalu // 55 // yAvat / spaSTamevAnyat // 52 // evamanupalabdhipramANAkhyaM SaSThamapi pakSaM nirasvAvaziSTAvanumAnArthApattyAkhyA dvitIyapaJcamapakSAvanUya tayormadhye'numAnasya prAyaH sarvatropayogAttadvivecanaM pratijAnIte - na SaSTha iti / yogyAnupalabdhirukte'rthe pramANamiti SaSTho'pi pakSo naiva saMbhavatItyarthaH / tatra hetumAha - abhAvaniSThatvAditi / uktAnupalabdhyAkhyapramANasya abhAvamAtraviSayatvAduktarase vyaJjanAmAtragamyatvadharmatvasya tu bhAvatvAnna tena tatsiddhirityarthaH / naca rase vyaJjanetaragamyatvAbhAva evAstu prameyastathAca kuto noktapramANagamyatvaM tasyeti vAcyam / rasasyaivAdyApyasiddhatvAt / tatsiddhiM vinA kutastatroktAbhAvaH siddhyet / naca manmate vyaJjanAvRttimAtragamyatvena rasaH siddha eva / tathA ca kimiti tatra noktA - bhAvo niruktapramANaprameyaH syAdityapi zaGkayam / tasyaiva parIkSyamANatvAt / ukta rasasiddhau tatroktarItyA niruktAbhAvasiddhiH, niruktAbhAvasiddhau vyaJjanAmAtragamyatvenoktarasasiddhirityanyonyAzrayAcca / tasmAnna kiMcidetat / tat tasmAt zeSatAM gatau pakSacatuSTayabAdhenAvaziSTAvityarthaH / AdyaH anumAnapakSI dvitIyAkhyaH arhatvAtsarvatra bhUryupayuktatvena pratyakSavadeva mAnyatvAditi yAvat / ziSTaM spaSTameva // 53 // tatrAdAvanumAnaM lakSayati - anumityAkhyeti / evaM cAnumitikaraNatvameva tallakSaNam / hiravadhAraNe / bodhapadaM spaSTatvArtham / bhavatvevaM talakSaNaM tathApi kiM tatsvarUpamityAzaGkAM zamayati - seti dvitIyArdhena / sthANurvA puruSo veti saMzayottaraM karacaraNAdiparAmarzajanye puruSo'yamiti pratyakSe yadyapi parAmarzajanyatvamastyeva tathApi siSAdhayiSayetyA dinAnupadamevAgre pakSatAlakSaNasaMkSepeNokta parAmarzajanyatvavivaraNoktyA tatparihArasya kariSyamANatvAnna kApyanupapattiH / sa eva parAmarza eva tat anumAnaM jJeyamiti yojanA // 54 // nanvevamapi na tatsvarUpanirNaya ityata Aha-vyAptIti / tathAca vyAptivaiziSTaye sati pakSadharmatAjJAnatvaM parAmarzasya lakSaNamapi saMkSiptam / pASANamayo'yaM parvata iti / jJAne'tivyAptivAraNAya satyantam / yadvA agRhItavyAptikasyApi dhUmajJAnamAtreNAnumityApattiratastat / tAvati kRte vahnivyApyaM dhUmatvamiti jJAne vyabhicArastataH samuditamevopAdeyam / uktaM hi maNikAraiH -- ' tatra vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnajanyaM jJAnamanumitiH' ityanumitilakSaNe / na caitAvatA parAmarzalakSaNe kimAgatamiti vAcyam / vyAptItyAdijJAnAntagranthena tasyaiva lakSitatvAt / nocetta 173
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 sA sAhityasAram / / [pUrvArdhe hetutulyaadhikrnnaatyntaabhaavaavirodhinH| sAmAnAdhikaraNyaM yatsAdhyasya vyAptiratra sA // 56 // prtiyogsmaadhaarytsmaadhaarnjimteH| na yatra pratiyogitvaM tena tattasya sAthavA // 57 // tkaraNamanumAnaM tacca liGgaparAmarzo natu parAmRzyamAna liGgamiti vakSyata iti taduttaragranthAsAGgatyApatteH / tasmAdyuktamevoktaM tallakSaNamiti saMkSepaH / tadudAharati-yatheti / atrAgninA vyApyetivyAptimattvaM zeSeNa pakSadharmatAjJAnatvamiti lakSaNasamanvayaH // 55 // nanu kAsau vyAptiriti cenmatabhedena tallakSaNadvayaM saMkSipati-hetutulyetyAdidvAbhyAm / hetunA dhUmAdinA tulyaM samAnaM adhikaraNaM Azrayo yasya / yatra parvatAdau dhUmAdiheturvartate tatraiva yastiSThatItyarthaH / etAdRzo yo'tyantAbhAvaH paTAdipratiyogiko'tyantAbhAvastasya yadavirodhyapratiyogi tasyetyarthaH / evaMlakSaNasya sAdhyasya vahnayAdeH yatsAmAnAdhikaraNyaM dhUmAdihetunA sAhacarya sA atra loke zAstre ca vyAptiriti saMbandhaH / asti hi vahnimAndhUmAdityAdau dhUmasamAnAdhikaraNasya ghaTAdyatyantAbhAvasyApratiyogitvaM vahayAkhyasAdhye tasya ca dhUmena sAmAnAdhikaraNyamapi natu dhUmavAnvaGgerityatra vahnirUpahetunA samAnAdhikaraNaH yaH ayaHpiNDe dhUmAyantAbhAvastadavirodhitvaM dhUmAkhyasAdhye'stIti lakSaNasaMgatiH / tasmAddhetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvAvirodhi sAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiriti tallakSaNaM phalitam / tadevoktaM dIpikAkRtA-'hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH' iti / vizvanAthapaJcAnano'pi 'athavA hetumaniSThavirahApratiyoginA / sAdhyena hetoraikAdhikaraNyaM vyAptirucyate' iti kArikAvyAkhyAne muktAvalIgranthe-tathAca hetvadhikaraNavRttiryo'bhAvastadapratiyoginA sAdhyena saha hetoH sAmAnAdhikaraNyaM vyAptirityAha / adhikamatrAkarAdibhya eva bodhyaM prakRtAnupayogAdgauravabhayAca neha prapazcyata iti dik // 56 // pratiyogIti / pratiyogipadArtho'tra vakSyamANAbhAvanirUpako ghaTAdireva / tadasamAdhArastadyadhikaraNo yo bhAvastathA yatsamAdhArazceti virahavizeSaNamevobhayamapi yo dhUmAdihetustatsamAdhArastatsamAnAdhikaraNo yo namitinA mitiH pramA yasya tasya atyantAbhAvasya saMbandhItyarthaH / etAdRzaM pratiyogitvaM yatra vahnayAdI sAdhye na bhavati tena vayAdisAdhyena samaM tasya dhUmAdehetoH tat sAmAnAdhikaraNyamiti prakRtaprAptatvAt sA vyAptira stvityanvayaH / athavetyanena pUrvalakSaNe kapisaMyogI etadRkSatvAdityAdAvavyAptilakSaNo'kharasaH sUcitaH / idameva siddhAntalakSaNamuktaM cintAmaNau-'pra. tiyogyasamAnAdhikaraNayatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnaM yanna bhavati tena samaM tasya sAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH' iti / vahnimAndhUmAdityAdau lakSaNasamanvayastu suprasiddha eva, pariSkAravistarAdikaM tu gAdAdharyA tattaTTI
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 175 siSAdhayiSayA hInaH siddhyabhAvo'sti yatra saH / pakSastadvRttitAjJAnAjAyate'numitidhruvam // 58 // parvato vhnimaandhuumvttvaadydvnmhaansH| ityAdistatprayogaH syAtparArthamanumA yadi // 59 // hetvAbhAsastridhaiva syAdavyAptaH prthmsttH| ativyApto dvitIyaH syaadsNbhuutstRtiiykH|| 60 // kAdau sUrisahasrairapyativitataM romanthitamevetyuparamyate // 57 // bhavatvevaM vyAptistatrApi pakSatAjJAnaM vinA vyAptiviziSTapakSadharmajJAnarUpaH pUrvoktaparAmarzaH kathaM buddhimadhiruhedatastAM lakSayati-siSAdhayiSayetyAdinA siddhyabhAva ityantena / sisAdhayiSA sAdhitumicchA tayetyarthaH / hIna iti / hInaH zUnyaH yaH siddherabhAvaH sa tathetyarthaH / tasmAtsAdhanecchAbhAvapUrvakasiddhyabhAvaH pakSateti tallakSaNaM siddham / evaMca vahnaH prayakSasattve'pIcchayA tadanumAnaM bhavatyeva / uktalakSaNapakSatAviziSTapakSatvasya tatra sattvAt / tathAhi yathA uttejakAbhAvaviziSTamaNyabhAva eva dAhahetuH na kevalamaNyabhAvaH / kutaH maNisattve'pyuttejakasattve dAhadarzanAttadvatsAdhanecchAbhAvaviziSTasiyabhAva eva pakSatA natu siddhayabhAvamAtraM, kutaH siddhisatve'pyanumitsAyAmanutidarzanAditi / nacaivaM tarhi siSAdhayiSAbhAva evAstu pakSatetyapi zaGkayam / tathAtve pratyakSe'pi vahnAvanumitsAM vinApyanumityApatteH / tAstu sisAdhayiSaiva pakSateti cena / tAM vinApi ghanagarjitena meghAnumAnadarzanAt / tataH sAdhvevedaM tallakSaNamiti saMkSepaH / evaM pakSatAlakSaNamabhidhAya tadvattvaM pakSatvamityAha-astItyAdinA pakSa ityantena / ata evoktapakSavRttiniru ktavyAptiviziSTadharmajJAnalakSaNaparAmarzAdevAnumitirbhavatItyupasaMharati-tadvattitetyAdizeSeNa // 58 // nanu khArtha yadyanumAnaM cettadaivaM parAmarzamAtreNa syAdeva tato'numityAtmakabodhodayaH, paraMtu yadi paro bodhyazcettadA kastatropAya ityatastatprayogaM kathayati-parvata iti / yadi parArtha parasmai iti parArtha anyaprabodhanArthamiti yAvat / anumA anumAnaM kriyata iti zeSaH / tahIti pUrva yojayitvA tadane parvata ityAdipAdatrayaM yathAzrutameva yojanIyam / AdipadAdanye'pyevaMjAtIyakAH zrIkRSNaH paramezvaraH mahAmAyAniyantRtvAdbrahmAdivyAmohakatvAceyAdisadanumAnaprayogAH / upanayAdyavayavAntarasya tvarthasiddhatvAnnaiva tatkathanApekSApi // 59 // nanUktarUpaM sadanumAnameve yatra kiM pramANamityAzaGkaya saddhetutvamevetyabhisaMdhAya 'tattvaM ca nirduSTatvaM duSTatvaM tu yAdRzapakSasAdhyahetau yAvanto doSAstAvadanyAnyatvaM hetvAbhAsatvam' iti muktAvalyuktadizA hetvAbhAsa eva paryavasyatIti savyabhicArAdyaparanAmakAnekAntAdibhedena sAmAnyataH paJcadhA prasiddhAnapi tAneteSvevAntabhUtAnAkalayya lAghavAdavyAptAdibhedena trividhAneva tAnbhanayantareNAbhidhatte-hetvAbhAsa iti / tatra avyAptatvaM vyAptividhuratvam /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvArdha - sAhityasAram / saMkSepeNAyamanumAprakArastu niruupitH| vyaGgayataiva rase'nena kathaM ta iti cecchaNu // 61 // ativyAptatvaM vyabhicArikham / asaMbhUtatvaM saMbhavAbhAvazAlitvam / tathAcaite. vevAne kAntAdInAM sarveSAmapi hetvAbhAsAnAM yathAyathamantarbhAvo bodhyaH / tadyathA parvato vahnimAnprameyatvAditi sAdhyAbhAvavadvRttilakSaNasya sAdhAraNAnekAntikasya bhativyApte'ntarbhAvaH prameyatvasya vahnimattvahIne jalahade satvena sAdhyavadanyavR. ttitvarUpavyabhicAritvAt / zabdo nityaH zabdatvAditi sarvasapakSavyAvRttipUrvakapakSamAtravRttilakSaNasya asAdhAraNasya tasya avyApte'ntarbhAvaH zabdatvasya zabdamAtravRttitvena sapakSavartivahInatayA vyAptividhuratvAt sarvamanityaM prameyatvAdiyanvayavyatirekadRSTAntarahitatvalakSaNasyAnupasaMhAriNazca tasya tatraivAntarbhAvaH / prameyave hi sarvasyApi pakSavena anvayena vyatirekeNa vA sapakSatAghaTakasya kasyApyabhAvena vyAptivadhuryatAdavasthyAt / zabdo nityaH kRtakatvAditi sAdhyAbhAvavyApyasya viruddhasyApi tatraivAntarbhAvaH / kRtaka-vasya ca sAdhyAbhAvenAnityatvena vyAptatvAtsapakSarAhityena vyAptividhuratvAdeva zabdo nityaH zrAvaNavAditi sAdhyAbhAvasAdhakatvahetvantaravataH satpratipakSasyApyata evAtraivAntarbhAvaH / yadi zabdo nityaH padArthatvAditi prayogastadA sAdhAraNAnekAntikottarIyA ativyAptestvantarbhAvaH / zabdaH anityaH kAryatvAddhaTavaditi sAdhyAbhAvasAdhakahetvantarasyobhayatrApi satvAt gaganAravindaM surabhi aravindatvAdityAzrayAsiddhasya kuDyacitranyAyena saMbhavAbhAvazAlitvAdasaMbhUte'ntarbhAvaH / zabdo guNazcAkSuSatvAditi kharUpAsiddhasyApyuktahetoreva tatraivAntarbhAvaH / parvato dhUmavAn vahnimattvAdi yasya sopAdhikAkhyasya vyaapytvaasiddhsyaativyaapte'ntiivH| upAdhistu sAdhyasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvarUpasAdhyavyApakatve sati sAdhanavaniSThAsantabhAvapratiyogitvarUpasAdhanAvyApakatvalakSaNa eva / sacehArdaindhanasaMyogaH vahnimattvasya dhUmavattvazUnye ayogolake ativyAptatvAdyukta evAsya tadantarbhAvaH / upalakSaNamidaM yAvadupAdhivizeSANAmapi / te ca dIpikAdau prasiddhA eva / te ca yathAyathamavyAptAdAvevAntarbhAvyAH granthagauravabhiyeha nopanyastAH / vahniranuSNaH dravyatvAditi pramANanizcitasAdhyAbhAvatvarUpasya bAdhitasyAsaMbhUte'ntarbhAvaH / yadyaNyatra dravyatvaM vartata eva tathApi tatsAdhyAnuSNatvasya pratyakSavirodhenAsaMbhavAt / evaM yadyanye'pi kvaciddhetvAbhAsA upalabhyeraMzcetteSAmapi yathAsaMbhavamatraivAntarbhAvo nirukkadizaivohyaH / nacAyamantarbhAvo'nucita eveti vAcyam / lAghavAdvAdhakAbhAvAca / yadi prAcInaiH saha vaimatyameva tditi| tanna / tadAzayasyaivoktasaraNyA vivRtatvAt 'yuktiyuktaM vaco grAhyaM bAlAdapi zukAdapi' iti nyAyAcca / tasmAdyuktamevoktaM varmeti sahRdayadhurINairvibhAvanIyamiti dik // 60 // evamuktAnumAnaprakAramupasaMharati-saMkSepeNeti / khalpagranthene yarthaH / anumeti / anumAyAH a
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvavararatnam 5] . sarasAmodavyAkhyAsahitam / vastvadyevAbhidhAdyahaM rasAyanyatvato yathA / ghaTAdItyanumAnena vyaGgayataivAtra siddhayati // 62 // rasAdirabhidheyaH syAtpadArthatvAddhaTAdivat / neti satpratipakSatvamasyAvyAptatvamucyatAm // 63 // numAnasya prakAraH prasara ityarthaH / uktarUpeNAnumAnAkhyapramANena prAnirUpitarasasya vyaJjanAvRttimAtragamyatvaM kathaM sidhyatItyAzaGkaya tatsamAdhAnaprabodhanArtha vAdinamabhimukhIkaroti-vyaGgayataiveti / te AlaMkArikasya tava mate anena niruktAnumAnAkhyapramANenetyarthaH / kathaM rase zRGgArAdau vyaGgayataiva vyaJjanAvRttimAtragamyatvamitiyAvat / siddhayatIti zeSaH / iti vadasi cet zRNviti saMbandhaH / sAvadhAno bhaveti bhAvaH // 61 // tadevAnumAnaM sphuTayati-vastvAdyeveti / AdipadenAlaMkAraH / anena pakSaH kathitaH / abhidhAdIti / atrAdinA lakSaNA / etena sAdhyaM bodhitam / rasAdIti / atra tvAdipadAdbhAvA disaMgrahaH / rasabhAvAdibhinnatvAdityarthaH / evaMca hetuH siddhaH / yathA ghttaadiitidRssttaantH| atra niruktarase / ayamAzayaH-raso'laMkArovastu ceti trividha eva kAvyArthaH / tatra vastvalaMkArayostAvacchaktivRttipratipAdyatvamapi bhavati kvacillakSaNAvRttipratipAdyatvaM vyaJjanAvRttipratipAdyatvaM ca / rasasya tu kevalaM vynyjnaavRttiprtipaadytvmev| zaktilakSaNayostatrAsAmarthyAt / nahi rasapadazaktyA sAmAnyataH zRGgArAdipadazaktyA vi. zeSato vA rasodbodhaH sNbhvti| rasapadArthajJAne'pi tatsvarUpAnubhavAnudayAt / ata eva na lkssnnyaapi|saa hi tAtparyAnupapattyA rasapadArtha zRGgArAdipadArthamAtraM vA bodhayet / natu tatvarUpamanubhAvayet / vyaJjanA tu 'gaccha gacchasi cetkAnta' ityAdau rasAdipadazaktyA vinaiva zroturmanasi zRGgArAdirasamAvirbhAvya pratyakSIkarotIti sarvAnubhava siddhameva / tasmAdyukta evAyamuktasAdhyasAdhakaH prayoga iti / nanu brahmaNi nirukta hetusatvAt 'yato vAco nivartante' iti zruteH sAdhyAbhAvavattvAca hetoH sAdhAraNya miti cena / sarvatrAdvaitazAstre tasya lakSaNAvRttibodhyatAyAH zatazaH samudghoSitatvAt / naca vastvAdItyatrAdipadenAlaMkAravadrasAdyapi kuto na vAdinA gRhyateti vAcyam / evakAreNa rasAdyanyatvata iti hetunA ca tasya vyAvattatvAt / atraivaM sphuTaH prayogaH-vastvalaMkArAveva zaktilakSaNAvyaJjanAgamyo rasabhAvatadAbhAsabhAvazAntibhAvodayabhAvasaMdhibhAvazabalatAnyatvAt ghaTAdivaditi / tathA rasAdyaSTakaM vyaJjanAmAtragamyam rasAdyaSTakatvAt vyatireke vastvAdivati ca // 62 // tatra satpratipakSatvaM hetorAzaGkate-rasAdiriti / atra pakSAdi spaSTameva / tatkhaNDanaM pratijAnIte-netIti / iti niruktarItyA asya anupadamuktasya rasAdyanyatvAditi hetoH satpratipakSatvaM sAdhyAbhAvasAdhakahetvantaravatvalakSaNaM pUrvoktarItyA avyAptatvaM etanAmakaprathamahetvAbhAsatvaM na naiva ucyata
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 - sAhityasAram / [pUrvArdhe sAmAnyato rasAdau tu rsaadipdto'thvaa| vizeSato'pi zRGgArapramukhairapi nAmabhiH // 64 // bhUyo'pyabhihite tasya vibhAvAdipramAM vinA / na camatkArakAritvaM tatsatve tahate'pi tat // 65 // anvayavyatirekAbhyAmevamAbAlapaNDitam / sphuTa mevAsti tenAsya kathaM satpratipakSatA // 66 // evaM srvaabhidheytvvaadstaarkiksNmtH| naiva nazyati nApyasyAvyaGga yatvamapi siddhyati // 67 // bhASyatAmiti yojanA // 63 // nanu kuto nAsya satpratipakSavamiti cekiM bhavatA rasatvAvacchinne rasAdipadArthe rasAdipadazakyatvaM sAdhyata uta tadanubhavo dazamastvamasIti vAkyajanyadazamAnubhavavacchabdazaktimAtrajanya iti tatrAdyamaGgIkRtya dvitIyaM pratyAkhyAtumanvayavyatireko rasAdervyaJjanAmAtragamyatvadyotako yugmena vadanki sAmAnyato rasAdipadAbhidheyo rasAdirAhokhit vizeSataH zRGgArAdipadAbhidheyaH sa ityAzaGkaya nobhayamapi saMbhavatI yAha-sAmAnyata i. tyAdi / tuzabdaH proktazaGkopazamArthaH / rasAdau sAmAnyataH rasAdipadataH athavA vizeSato'pi zRGgArapramukhairapi nAmabhiH ||6||bhuuyo'pi vAraMvAramapi abhihite zaktivRttyA pratipAdite sati tasya rsaadeH| vibhAveti 'vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyIbhAvo rasaH smRtaH' iti kAvyaprakAzakArikAvacanAdvibhAvAnubhAvAdInAM yathArthAnubhavaM vinA camatkArakAritvaM tatsvarUpAnubhavajanakatvaM na naivAsti / tditi| uktavibhAvAdipramAsatve tahate'pi uktarasAdyabhidhAvRttipratipAdanaM vinApi tat nirukta camatkArajanakatvaM vartata ityanvayaH / atra pAdonayugmenAnvayaH zeSeNa vyatirekaH // 65 // evamuktAnvayavyatirekAbhyAM sarvAnubhavenApi rasasya vyaJjanAvRttimAtragamyatvAttadbhinnakAvyArthayorvastvalaMkArayorevAbhidhArhakhAca vastvAdyevAbhidhAdyaha rasAyanyatvata iti hetoH ka nAma satpratipakSatA syAditi nigamayati-anvayeti / AbAleti / bAlAzca paNDitAzca bAlapaNDitAH bAlapaNDitebhyaH A ityAbAlapaNDita bAlAnpaNDitAMzcAbhivyApyetyarthaH / evamityatrApyanukarSaNIyam / tena evaM anvayavyatirekAbhyAM AbAlapaNDitaM evaM rasALanayatAmAtratvaM sphuTamevAstIti saMbandhaH saMpadyate / tena rasAdervyaGgayataikasiddhilakSaNena hetune tyarthaH / asya rasAyanyatvata iti prAgukta hetoriti yAvat / kathaM satpratipakSatA naivoktahetvAbhAsatvaM ghaTata ityarthaH // 66 // nanu tarhi rasAdirabhidheya ityAdinoktAnumAnaM kimasaditicena / rasAdikhAvacchinnarasAdipadArthamAtrasyaivAbhidheyatvaparatvena tasyopakSINatayA rasAdisvarUpasya vyaJjanAmAtragamyatAyAM tasyAvirodhitvAdityAzayena tArkikasaMmataM tasyAbhidheyatvaM vasaMmataM vyaGgayatvaM copasthApayati-evamiti / evaM niruktarItyA rasAdeH kharUpasya vyaGgayatvamAtre
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 azvavararatnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yadvA lakSyatvamadvaitimate'sti brahmaNo ythaa| tathA vyaJjanayaivAstu rasAde!'parokSatA // 68 // kiMca zaktyAdyagamyatvAduktavyaGgyadhiyaH katham / vinA vyaJjanayA siddhirityarthApattito'pi tat // 69 // tadanantamapi vyaGgyamagauNAdyakhilaM tridhaa| rasAlaMkAravastvAkhyabhidAdyaM vAcyatAsaham // 70 // siddhe satItyarthaH / sarveti / sarvamabhidheyaM prameyatvAditi kevalAnvayiliGgakamanumAnaM tarkazAstre prasiddhameveti bhaavH| tArkiketi / etenAdvaitimate brahmaNo lakSyatve'pi na kSatiriti ghotitam / asya rasArityarthaH // 67 // tadevAGgIkRtya mamApi tanmatameveSTamiti dhvanayanarthAttArkikakhaNDanaM vyanakti-yadveti / etena tArkikamate siddhAntitvAbhAvalakSaNo'svarasaH sUcitaH / lakSyatvamiti / bhAgatyAgalakSaNAvRttyaiva tattvamasyAdivAkyArthajJAnagamyatvamityarthaH / naH asmAkamAlaMkArikANAM mata iti yAvat / spaSTamanyat // 68 // evamanumAnapramANena rasAyaMgyatvaM saMsAdhyArthApattyApi tatsAdhayati-kiMceti / ukteti / uktamanumAnena vyaJjanAvRttimAtragamyatayA sAdhitaM etAdRzaM yadyaGgayaM rasAdyaSTakaM tasya yA dhIniM tasyetyarthaH / rasAdivarUpAparokSAnubhavasyeti yAvat / vyaJjanayA vinA kathaM siddhiH syAt / kuta iti cettatrAha-zaktyAdIti / zaktirabhidhAvRttiH / AdipadAlakSaNA tadubhayAgamyatvAt zaktilakSaNAnyatarAviSayatvAdityarthaH / iti niruktarUpA yA arthApattistatastallakSaNapramANenApi tadrasAdeH vyaJjanAmAtra gamyatvaM bhavatIti sNbndhH| atropapAdyaM rasAdervyaGgayatvaM tajjJAnena yat tasya zaktyAdyagamyatvapUrvaka vyaMjanAvRttigamyarUpamupapAdakaM tasya kalpanamastyeveti prAguktasyopapAdyasya saMbodhAdupapAdakakalpanamityarthApattilakSaNasya saMgatibodhyA // 69 // nanvastUktapramANavazAdrasAdyaSTakasya vyaJjanAvRttyekagamyatvaM tathApi yadi 'uttamottamakAvyAkhyo yo dhvaniH prAgudAhRtaH / asaMkhyAto'pyasau zaktilakSaNAmUlato dvidhA'iti prAktvayaiva dhvanyAkhyasyasarasatve'pi vyaGgathaikapradhAnasyottamottama kAvyasyAnantyamuktam / tathA tadevaM saguNIbhUtavyaGgyarityAdinA tathA sAlaMkArairiti prAcAM vacasedamananyadhetyadhu. nA'sminnapi ratne uttamakAvyAkhyagauNavyaGgayasyApi tathAtvamevAbhihitaM tarhi tadbhutsUnAM vaimukhyApattireva / nAnante tasmin kasyApi jijJAsAGkarIbhAvamapyarhati / tasmAdviphala eva sAhityazAstrapraNetRNAM zrama ityAzaGkAyAM vyaGgayatvAvacchinnaM nikhilamapyuktarUpamanUdya zrotRsaukaryArtha tasya rasAdibhedena traividhyaM vidhatte-tadityardhena / agauNaM dhvanyAkhyam / AdipadAdgauNavyaGgayAdergrahaH / tAneva bhedAnabhidhatte-rasetyAdinA bhidetyantena / tatrApyAdyasya rasAkhyavyagayasya vyaJjanAvRttimAtragamyatvaM dyotayannanabhidheyatvaM vidhatte-AdyamityAdizeSeNa /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. saahitysaarm| [ pUrvArdha anyathAntyadvayaM tatra citramAdyaM na cAntimam / na ca lakSyatvamevAstu rasAdAvityapIryatAm // 71 // tAtparyAnupapattyaiva lakSaNeha vinApi tAm / rasAnubhavakoTerapyuktatvAdakhilaM zivam // 72 // gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddabhre / paJcamamagUDhamunimukhamasundarAntyAGgamazvavararatnam // 73 // vaacyteti| vAcyatAM zakyatAMna sahata iti tthaa| upalakSaNamidaM lakSyatAyA api| zaktilakSaNAnyatarAgamyamityarthaH // 70 // avaziSTasyAlaMkArAdiyugmasya tadvaiparItyaMvidhAya tayoH krameNa citrAcitrAkhyaM tAntrika saMjJAdvayaM vidhatte- anyathetya dhaina / taduktaM kAvyaprakAze-'saMkalanena punarasya dhvanestrayo bhedAH / vyaGgayasya trirUpatvAt / tathAhi-kiMcidvAcyatAM sahate kiMcittvanyathA / tatra vAcyatAsahamavicitraM vicitraM ceti / avicitraM vastumAtram / vicitraM tvalaMkAra iti / rasAderlakSyatvamevAstviti dAAthai punarAzaGkaya tatparihAraM pratijAnIte-naceti zeSeNa / IryatAM kathyatAmiti yAvat // 71 // tatra hetuM vaktaM lakSaNAyAH kAraNaM smArayati- tAtparyeti / bhavatIti zeSaH / iha tAM vinApi padminI pazya pazyetyAdau rasAyanubhUteH zatadhoktatvAditi hetuM tadalakSyatvena vadannupasaMharati--ihatyAdizeSeNa // 72 // gokSIrAbdheriti / pUrvArdhamidaM prAguktArthameva / paJcamamiti paJcamasaMkhyAkamityarthaH / pakSe mukhaM saptasaMkhyAbhedabhinamapi mukhavasAmAnyenehaikamevAbhimatam / tathA catvAraH pAdAzceti paJcasaMkhyAke. dhvavayaveSu mA lakSmIH zobhA yasyeti tttthaa| mukhe hi darzanIyatvazobhAsarvasAdhAraNyena pAdeSu tu cAJcalyAdilakSaNaiva bodhyA / azvasya hi zIghragAmitva eva pUjyatvaprasiddhaH / aguDheti / agUDhamaparasyAGgamityAdiprAgudAhRtakAvyaprakAzakArikoktarIyA agUDhavyaGgyAdikAkvAkSiptAM tAni gauNavyaGgayAkhyottamakAvyajAtAni mukhAnIva mukhAni prathamekSaNIyAni ya sya tadityarthaH / pakSe agUDhAni sphuTAnyeva munisaMkhyAkAni saptasaMkhyAni mukhAni vadanAni yasya tadityarthaH / kSIrAbdhyutpannasya sUryAzvasya saptamukhatvaM prasiddhameva / asundareti / asundarAkhyaM anyaM caramaM agaM avayavo yasya tadityarthaH / taduktam-'agUDhamaparasyAGgavAcyasiddhayaGgamasphuTam / saMdigdhatulyaprAdhAnye kAkvAkSiptamasundaram' iti / pakSe caramaM gudAkhyamantyam / etena tadbhinnAvayaveSu tasyAsundarakhavyudAsaH / azveti rUpakamupamA vAtra jJeyA / pakSe sphuTameva // 73 // iti sAhityasAre paJcamaratnaM saMpUrNam // 5 //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / viparatnam / gauNavyaGgayaM prapaJcayaivaM taM doSaM varNayAmyaham / ratAntaklAntakAntAyAH kAntavatsvollasagiraH // 1 // yastiSThanhRdaye kAvyamadhaH pAtayati kSaNAt / bhAratyarthajuSaM doSaM bhASante taM manISiNaH // 2 // 181 pUrvaratnena sAkamasya ratnasya sAMgatyaM bruvannetadviSayaM kathayituM pratijAnItegauNeti / ratAnteti / suratasamAptizrAntakhasImantinyA ityarthaH / kAnteti / tadramaNavaditi yAvat / sveti / svasya AtmanaH natvanyeSAm / etena paradoSodghoSaNavyudAsaH sUcitaH / ullasantI kAvyarUpeNa vikasantI yA gIrvAk tasyA ityarthaH / evaM pUrvaratnoktarItyA gauNavyaGgya uttamakAvyam / pakSe guNAnAmanekatvAttatsaMbandhyavazyadyotyarahasyam / taM ' tatra nirdoSazabdArtha' ityAdiprathamaratnoktakAvyasAmAnyalakSaNopakSiptamityarthaH / pakSe pUrvamAliGganavelAyAM svagrIvAgraiveyakIbhUtamityarthaH / doSaM vakSyamANalakSaNaM zabdArthAnyataradham / pakSe bhujam / vizadamanyat / yathA kazcidvilAsI tAvatsvapreyasyAH krIDoparame tanmukhAdyavayavedhvavakAzavazena dRSTitATasthyasaMbhavAttadguNabAhulye'pi tatra yAvadavazyasUcyaM mukhyatamAMzamabhivarNya punastAM ratyarthamuddIpayituM tatpUrvAGgIbhUtAliGgananipuNaM tadvAhuM stauti tadvadahaM svakIyakAvyAkArapariNatavANyAH pUrvaprakaraNe gauNavyaGgayAkhyottamakAvyabhedaM prapaJcya talakSaNe heyatvenoddiSTaM doSamapi parihArArtha tyAgArthe vA varNayAmIti bhAvaH / khollasadvira iti padaM niruktakAntA vizeSaNatvenApi yojyam / tathAca svasminnijapreyasi viSaye ullasantI tadvarNanaM kartu vikasantI natu tatra pravRttA garbhAratI yasyAH / evaMca nAyikAyA api nAyake'nurAgAtizayo vyaktaH / ullasatpadena tasyAM lajjAsaukumAryAdimAntharya dhvanitam / nanu kAvyalakSaNoddezakramAnusAreNa tu dvitIyaratna eva doSakathanamucitaM tadvihAya kimityatra SaSThaprakaraNe tatkathanamiti cetsatyam / yadyapi tvaduktarItyA doSasya dvitIyaprakaraNa va kathanaucityaM tathApi prathamaM kAvyasAmAnyalakSaNaM samupapAdya, katividhaM tatkAvyamityAkAGkSAyAM 'rasAlaMkAramukhyatvabhedenedaM bhavedvidhA' iti sarasAdibhedena subodhArtha sAdhAraNyena tadvaividhyamabhidhAya, tasyApi pratyekaM dhvanyAdibhedAttathAtvamuktvA taccAturvidhye siddhe tatprAsaGgikaM dvitIyaratnAdAvupapAdya, caturthAdau niruktasarasaM pratipAdya dharmA rasA ityAdyuktakAvyaguNaSaTkAntargatasya rasasyaitenaivoktatvAttathAlaMkArasyApi aSTamaratnAdau vakSyamANacitrakAvyabhedadvayadvAraiva siSAdhayiSitatvAccAvaziSTadharmAdiguNacatuSTayakathanAtprAgevAtra dehalIdIpanyAyena tena sahaivaitadabhAvasya sarasAdyubhayakAvyayorapyapekSitatvAdyuktamevAtra tannirUpaNamiti dik // 1 // tameva sAmAnyato lakSayati-yastiSThanniti / hRdaye antaHkaraNe / pakSe 16
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 sAhityasAram / [pUrvArdhe varNa pade ca vAkye cetyevaM vAcastridhAsti sH| maugdhye mAne viyoge ca svamRgAkSyA iva shrmH||3|| tatrAdya ekadhA viirraudrbiibhtskairvinaa| zrutibhItiprado varNaH kAtyA'cchU tiktturmtH||4|| vakSasi / tiSThan sphuran , pakSe AliGganavizeSavazAdadhivasannityarthaH / kAvyaM niruktalakSaNaM gadyAdiprabandhaM, pakSe zukraM vIryamityarthaH / naca kAvyapadena zukragraho lakSitalakSaNAgrastatvAdanucita eveti vAcyam / 'mukto daityaguruH priyeNa sahasA pazcAtkutaH saGgamaH' ityAdau kavisamaye'pi taddarzanAt / kSaNAttatkAlaM adhaH pAtayati nIcatAM nayatItyarthaH, pakSe skhalayatIti yAvat / bhAratIti / bhAratI vANI rAmAdizabdaH, artho jAnakIzAdistau juSati sevata iti tathA tam / zabdArthAnyataravartamAnamityarthaH / pakSe bhayA khakAntyA ratirUpaM suratalakSaNaM artha kAmAkhyapuruSArtha joSayati khanAyakaM samuddIpanAtsevayatIti tathA tm| suratAntasamaye kaJcukyabhAvena khagaurataradIptidarzanAdeva nijanetuH sadyaH punaH krIDaautsukyApAdakamityarthaH / tameva manISiNaH paNDitAH doSaM, pakSe bAhuMbhASante bruvantItyanvayaH / tasmAcchabdArthAnyataraniSThatve sati tadanAdarakAraNatvaM doSalakSaNaM siddham / puruSadoSe vyabhicAravAraNAya satyantam / atra kAvyazabdAdereva vivakSitatvAnna zAstrIyadoSAdAvativyAptiH / adhikaM tu madIye zAradodaye jJeyamityuparamyate // 2 // evaM zabdArthaniSThatAbhedena sAmAnyato doSasya dvaividhye'pi punarAdyasya varNAdigatatvabhidA tridhAtvamuddizati-varNa iti / varNe akArAdau, pade subantAdau, vAkye prAguktalakSaNe tatsamUha ityarthaH / saH pUrvaprakRto doSaH / tatrAnurUpaM dRSTAntaM spaSTayati-maugdhya ityuttarArdhena / etena varNadoSasya khIyahariNanayanAsaMbandhimauradhyAparanAmakAprauDhatve sati tadbhartRzramavadvairasyAdhAyakatvaM padAdau tu krameNottarottarAdhikyamiti dhvanitam / tanmaugdhye tadramaNasya yAvacchramo bhavati tadapekSayA tanmAnAdau tacchramAdhikyAdidarzanAditi tattvam // 3 // tatrApi prathamasya varNadoSasyaikavidhyamabhidadhadanyayorbahuvidhatvaM dhvanayati-tatreti / uktadoSatraya ityarthaH / AdyaH pUrvaH / bhavatvevaM tasya tathAtvaM tatrApi kiMnAmarUpo'sAvi. tyatrAha-vIretyAdizeSeNa sodAharaNam / vIraraudrabIbhatsakaivinA etanAmakarasaivinA kAAt sarvAMzatvena / zrutIti / zrutiH zravaNendriyaM, pakSe vedaH tadbhItipradaH khazravaNottarakSaNa eva kArkazyAtparAGmukhatApAdaka ityarthaH / pakSe tatprA. mANyAkhIkAreNa tadbhazaheturiti yAvat / etAdRzo yo varNaH akSaravizeSaH, pakSe mlecchAdihInajAtivizeSa ityarthaH / saH / zrutIti / zruteH karNasya, pakSe vedasya kaTurivAnAdaraNIya iti yathArthanAmA mataH prAcAM saMmato'stIti yojanA / tasmAt zrutikaTuriti tannAma, tathA vIraraudrabIbhatsaivinA sarvAMzatvena zravaNodvegajanakavarNatvaM zrutikaTutvamiti tallakSaNaM ca siddham / tatra 'lAcchu' iti
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 183 varNadvayaM tadudAharaNam / yadi tu 'zrutibhItiprado varNaH sarvaH zrutikaTurmataH' iti vinyAsastadA nAyaM doSaH / tatrApyudvegajanakatvamityukte sadAvatiprasaGgavAraNAya zravaNeti / tAvati kRte vidyusanAvativyAptirato varNeti / tathApi tAdRkpadadoSe tannirAsAya sarvAMzatveneti / yadvA tAdRkpadadoSasyaitenaiva siddhiH duSTaM pada zrutikaTiti kAvyaprakAzakArikAtve tadabhiprAyikaiva padaikadezIbhUtavarNaniSThadoSeNaiva kalaGkitvAdivattatra taduSTatAbhidhAnAt / ataeva tadudAharaNe 'anaGgamaGgalagRhApAGgabhaGgitaraGgitaiH / AliGgitaH sa tanvaGgayA kArtAkSaM labhate kadA' ityatra kArthyamiti padaM sarvAMzena zrutikaTu tena nodAhRtaM kiMtu kakArAdibhinnavarNAza eva nocet 'zrUyuvyauyyaM mattabhUpAnAM santaH pazyanti kiM mukham' ityAdivatsarvAMzazrutikadeva padamudAharet / naca tathApyevaMjAtIyasya padasya kA gatiriti vAcyam / viSasaMpRktAnnavattatra padadoSatvabhAne'pi sUkSmadRzA vicAryamANe mantrAdinA tatsAmarthyanirAsena tadanyasya bhakSaNIyatvavadatra zravaNodvejaketaravarNaghaTitapade tadapratItervarNa eva paryavasAnAt / ataH kAlAditi vIraraudretyAdipadAprAsaMbadhyate / tena kAAtsarvAMzena vIraraudravIbhatsakairvinA zrutibhItipradavarNatvaM ityeva tallakSaNaM vAcyam / evaMca raudrAdibhAvatadAbhAsAdisattve'pyuktavarNadoSasyAdUSakatvAdAdaraNIyatvameveti phalitam / tadudAharaNAni ca svayamevohyAni gauravAnnehocyante / nacaivaM cyutasaMskRtyAdau saMbhavati / tasya padaikadharmatvAt / tato yuktamevedaM lakSaNam / ata evoktaM candrAloke-'bhavecchutikaTuvarNaH zravaNodvejane paTuH' iti / nanu tathApi kAlyAcchrutikaTuriti kuto varNadvayaM tvayo. dAhRtamiti cenna / bhinnapadasthitatvena tasyodAharaNaprAcuryArthatvAt / ataevoktaM kAvyapradIpe-'ekatra pade varNadvayakaTutve padadoSatvam , ekasyaiva tathAtve padaikadezadoSatvam' iti / etenAsya tathAtvamapi siddhamiti bodhyam / evaMca 'alamaticapalatvAtsvapnamAyopamatvAtpariNativirasatvAtsaGgamenAGganAyAH / iti yadi zatakRtvastattvamAlocayAmastadapi na hariNAkSI vismaratyantarAtmA' iti / tadIyodAharaNamapi tvAttvAdityAdinA tathAbhUtaM vyAkhyAtam / tatra zRGgAraprAdhAnyAt , iha vIretyAdinA pratiprasavAparanAmakApavAdoktevIrAdiSvevaMjAtIyakavarNasatve'pi na doSa iti dyotitam / tathAhi veNIsaMharaNe-'krodhodgIrNagadasya nAsti sadRzaH satyaM raNe mAruteH kauravye laghuhastatA punariyaM deve yathA sIriNi / vastyastUddhatadhArtarASTranalinInAgAya vatsAya me zaGke tasya suyodhanena samaraM naivetareSAmaham' iti / idaM hi draupadI prati dharmarAjavAkyam / atroddhatadhArtarASTreti STrakAraH zrutikaTureva yadyapi tathApi dvitIyapAdenoddIpitasya mArutipadena krodhetyAdipadena cAnubhAvitasya suyodhanAlambitasya kopAdisaMcAritasya bhImasenaniSTharaNotsAhasyaiva yuddhavIrasthAyibhAvasyottarArdhoktayudhiSThirakartRkAzIrvAdAdivyAjena kAvyalijhAditaH prAdhAnyena vyaJjanAnnaiva dUSakaH / anayarAghave'pi-'mahAseno yasya
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ saahitysaarm| [pUrvArdhe dvitIyaH padadoSastu jJeyaH sptdshaatmkH| Rte rasAdisAhAyyaM sa heyo liGgadehavat // 5 // pramadayamadaMSTrAsahacaraiH zarairmukto jIvan dviriva zarajanmA samabhavat / imAM ca kSatrANAM bhujavanamahAdurgaviSamAmayaM vIro vArAnajayadupaviMzAnvasumatIm' iti / 'vinayaniculitarbhavadvacobhiH kamapi navaM vivRNadbhiraGkamantaH / ayamajani karaH kRtAntadaMSTrAkrakacakaThorakuThAradurnirIkSyaH' iti ca / etacca zrIrAmaM prati dhanurbhaGgottaramAgatasya kruddhaparazurAmasya vacaH / atrApi yamadaMSTrA kRtAntadaMSTreti ca varNadvayaM / tathA, atroktarItyA prathame vIrasya dvitIye raudrasya vyaktatvAnna tadoSAvaham / evaM bIbhatsepi 'utkRtyotkRtya kRttiM prathamamatha pRthUtsedhabhUyAMsi mAMsAnyaMsasphikpR. chapiNDAyavayavasulabhAnyugrakRttIni jagdhvA / AttasnAyvantranetrAtprakaTitadazanaH preta ekaH karaGkAdaGkasthAdasthisaMsthasthapuTagatamapi kravyamavyagramatti' iti kAvyaprakAzo. dAhRtapadye utkRtyotkRtyetyAdivarNAnAM tathAtve'pi na doSApAdakatvaM, kiMcaiteSu raseSu pratyutaivaM varNavinyAso'nukUla evetyanupadameva guNaratne vakSyAma iti dika // 4 // evaM varNadoSamAbhASya padadoSaM sAmAnyataH saptadazasaMkhyAkatvena pratijAnIte-dvitIya iti / kimayaM sArvatrika eva yadvA kvacidetadapavAdo'pItyAzaGkaya tadapavAdaM sUcayati-Rta iti tRtIyapAdena / AdinA bhAdiH / tasmAdyatrAyaM cyutasaMskRtyAdiH saptadazavidho'pi doSo rasAyanugrAhakazcettatra guNa eveti tAtparyam / upalakSaNamidaM vAvayadoSAderapi / taduktaM kAvyaprakAzamUle'vAdyaucityavazAdoSo'pi guNaH kvacitvacinnobhau' iti / tasyaiva kAvye dUSakatvena tyAjyatvaM vidhatte-sa iti / Rta ityAdyatrApi kAkAkSigolakanyAyenAnveti / tatra dRSTAntamAha-liGgeti / liGgadeho yathA brAhmaNatvAdijAtyavacchinnagauratvAdiguNaviziSTasthUladehApekSayA dvitIyaH padyate mumukSubhiH prApyata iti vyutpattyA padazabditamadvaitaM brahmAtmatattvameva / tadUSayati kartRtvabhoktRtvAdigrastamivAnantavikSepaiH karotIveti padadoSastathA zrotrAdijJAnedriyapaJcakaM vAgAdikarmendriyapaJcakaM prANAdizArIravAyupaJcakaM manobuddhizceti saptadazAtmakastadvadrasAdisAhAyyaM Rte rasovai saH' iti zruterAtmA hi mukhyo rasaH sa Adiryasya dRzyasya tattathA tasya yatsAhAyyaM tadvivekopayogilaM tadvinA heyastyAjyaH mithyAtvenAnAdaraNIyaH sadasadvivekArthamevendriyAdyAtmakaliGgazarIrAdaro mumukSubhiH kriyate tadvadrasAdyanugrAhakazceduktadoSo'pi kAvye guNavabAhya evAnyathA tu heya eveti bhAvaH / tadudAharaNAni tvagre apavAdavicAre'traiva prapaJcayiSyAmaH / saptadazAtmakavaM tu liGgadehasyokaM zrImatsaMkSepazArIrake-'iha tAvadakSadazakaM manasA saha buddhitattvamatha vAyugaNaH / iti liGgametadamunA puruSaH khalu saMgato bhavati jIvaH' itIti / zrotralakcakSurjihvAghrANAni paJca jJAnendriyANi, vAkpANipAdapAyUpasthAni paJca karmendriyANI
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 185 asaMskRtipadaM tatsyAnna yayAkaraNe matam / zAntA ramanta ekAnte kAntAM cintya zvavAntavat // 6 // aprayuktaM tu kozAdAvuktamapyamataM satAm / aGganApAGga evAyaM vajraH sphurati saGginAm // 7 // tyakSadazakam / spaSTamevAvaziSTam // 5 // atha pratijJAtasaMkhyAMstAnprAyaH pUrvo. rdheSUddezalakSaNAbhyAmuttarArdheSu tUdAharaNena ca kAvyaprakAzIyasUtrakramAnusAreNeva kathayanprathamaM cyutasaMskRtyAkhyaM padadoSaM vizadayati-asaMskRtIti / tathA cAhu:-'duSTaM padaM zrutikaTu cyutasaMskRtyaprayuktamasamartham / nihatArthamanucitArthe nirarthakamavAcakaM tridhAzlIlam / saMdigdhamapratItaM grAmyaM neyArthamatha bhavekliSTam / avimRSTavidheyAMzaM viruddhamatikRtsamAsagatameva' iti / pakSe 'taddhedaM tamuvyAkRtamAsIttannAmarUpAbhyAmeva vyAkriyata' iti zruternAmAdyAtmakadRzyavikAsanalakSaNe vyAkaraNe satyatvena pratIyamAne sati yanmataM 'yasyAmataM tasya matam' iti zrutyuktarItyA svaprakAzatvenAparokSIbhUtaM na bhavati tatpadaM 'tataH padaM tatparimArgitavyam' iti smRterbrahmatattvaM asaMskRti saMskAropalakSitanikhilakriyAphalavikalaM syaaditynvyH| uktaM hi zrImatsarvajJAtmamunIzvaracaraNaiH--'na khAdhyAyavadApyatA naca punastretAgnivajanyatA na vrIhyAdivadasya saMskRtiyujA no somavadvikriyA' ityAdi / udAharati-zAntA iti / atra cintyeti padam / tatra hi 'samAse napUrve kvo lyap' ityanena samAsa eva ktvApratyayasya lyavidhAnAdiha tu tadabhAvAcyutasaMskRtIti / tasmAnmatveti paThanIyam / yathAvA 'saMvidrate vyAkaraNaviruddhacyutasaMskRti' iti candrAloke, sarasvatIkaNThAbharaNe tvidamasAdhvityuktam // 6 // evaM kramaprAptamaprayuktaM lakSayati-aprayuktaM tviti / AdinA vyAkaraNavaidikanighaNTugrahaH / satAM viduSAM amataM kAvyAdau prayojyatvenAsaMmatamityarthaH / tadudAharati-aGganeti / saMGginAM rAgiNAmiti yAvat / atra vajra iti / 'hAdinI vajramastrI syAt' ityamarAdyadyapi vajrazabdaH punapuMsakobhayaliGgako'pyasti tathApi 'vajraM pApamahIbhRtAM bhavagadodrekasya siddhauSadhaM mithyAjJAnanizAvizAlatamasastigmAMzubimbodayaH / karaklezamahIruhAmurubharajvAlAjaTAlaH zikhI dvAraM nirvRtisadmano vijayate kRSNeti varNadvayam' iti bhAminIvilAsAdikAvyeSu napuM. sakaliGgasyaiva tasya prayogadarzanAtpuMliGgatvena prayoktaM sacchabditakavIndrANAM naivAyaM saMmata iti tattvam / uktaMhi sAhityadarpaNe-'aprayuktatvaM tathAprasiddhAvapi kavibhiranAdRtatvam' / yathA 'bhAti padmaH srovre'| atra padmazabdaH puMliGga iti / yathA vA-'athaikadhenoraparAdhacaNDAdguroH kRzAnupratimAdvibheSi / zakyo'sya manyubhavatA vinetuM gAH koTizaH sparzayatA ghaTodhnIH' iti rghuvNshe| atra sparzayateti / tatra hi 'spRza saMsparzane' iti dhAtusUtrAddAnArthakatvAbhAve'pi 'vizrANanaM vitaraNaM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 sAhityasAram / [pUrvArdhe asamartha mate'zaktaM yaugikaikArthameva vaa| yajantyanAni te dhanyAH smarAmyuSNaprabhAdharam // 8 // dyarthatve'pyaprasiddhe'rthe prayuktaM nihatArthakam / gUDhArthakaM tadityanye rAdhAM candro'dya cumbati // 9 // sparzanaM pratipAdanam' ityamarAttathA dAnArthakatvena tatprayuktamapi sarvatra tadanupalambhAdaprayuktameveti // 7 // athAsamartha lakSayati-asamarthamiti / mate khAbhimate arthe azaktaM shktivRttishuunymityrthH| taduktaM kAvyaprakAze-'asamartha yattadartha paThyate na ca tatra tasya zaktiH' / yathA 'tIrthAntareSu snAnena samupArjitasatkRtiH / surasrotakhinImeSa hanti saMprati sAdaram' iti / matAntareNa lakSayati-yaugikaikArthameva veti / yadvA yogavRttimAtrArthakamasamarthamityarthaH / tathAcoktaM pratAparudrIye-'yogamAtraprayuktaM yadasamarthaM taducyate' iti / etadudAharaNamapi tatraiva / asamarthaM yathA-'vihAya vasudhAmetAM caturambudharAvRtAm / kvanu gantavyamasmAbhiraraNye'pyasukhA sthitiH' / atra jalanidhiparatvenAmbudharapadamasamarthamiti / evaM matadvaye'pi tRtIyacaturthapAdAbhyAM krameNodAharati-yajantIti / atra yadyapi 'yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' iti dhAtupAThAdyajate. dardAnArthakatvamurarIkRtya ye annAni yajanti dadati te dhanyA iti prayuktaM tathApi na tasya tatra zaktirloke tathA prayogAdarzanAdatastadasamartha tadvaduSNA cAsau prabhA ca tasyAH dharaH sUryastamityetadapi yaugikaikArthakamiti tathA bhavatIti bhAvaH / yathAvA raghukAvye--'vinayante sma tadyodhA madhubhirvijayazramam / AstIrNAjinaratnAsu drAkSAvalayabhUmiSu' ityatra vinayanta iti padaM dUrIkaraNArthakamabhimataM natu tasya tatra zaktioM ke vinayapadasya namrataikArthatvAditi / sarasvatIkaNThAbharaNe tu asaGgatatvenedaM lakSayilA 'jalaM jaladhare kSAramayaM varSati vAridhiH / idaM bRMhitamazvAnAM kakudmAneSa heSate' ityudAhRtam // 8 // nihatArtha lakSayati-yarthatve. 'pIti / vyarthatve gavAdizabdavadubhayArthatve satyapItyarthaH / tathApi aprasiddha rUDhau kAvyAdiprasiddhizUnya iti yAvat / etAdRze arthe vargAdipadArthe prayuktaM padaM nihatArthakaM bhavatIti saMbandhaH / etasyaivaM lakSaNamudAharaNaM cokaM kAvyaprakAze 'nihatArtha yadubhayArthamaprasiddhArthe prayuktam' / yathA-'yAvakarasAIpAdaprahArazoNitakacena dayitena / mugdhA sAdhvasataralA vilokya paricumbitA sahasA' / atra zoNitazabdasya rudhiralakSaNenArthenojvalI kRtarUpo'rtho vyavadhIyata iti / pratApa rudrIyamate khasya saMjJAntarameveti tadapyAha-gUDhArthakamiti / anye pratAparudrIyakArAstanniruktalakSaNaM duSTaM padaM gUDhArthakamiti vadantIti yojanA / uktahitatra 'prayuktamaprasiddhArthe gUDhArtha parikIrtyate' iti / tadudAharati-rAdhAmiti caramacaraNena / atra 'rAdhA vizAkhA puSye tu siddhatighyau adhiSThayA' ityamarAdvizAkhAnakSatre gopakanyAvizeSe ca purANAdiprasiddhayaiva rAdhApadaM zaktamiti tasya
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 187 tadihAnucitArthaM yatprakRtAyogyabodhakam / paramAzcaryamasmAkaM mUrkhaH zAstramarau pikaH // 10 // pAdapUraNamAtrArtha tuhItyAdi nirarthakam / / upasargasya yogAderabodhakamavAcakam // 11 // vyarthatve'pi prakRte tanakSatralakSaNe aprasiddha evArtha prayuktamiti nihatArthakameva, yadvA gUDhArthakameveti lakSaNasamanvayaH / yathAvA raghuvaMze-'athAsya godAnavidheranantaram' ityatra gozabdaH kezaparatvena tathA dAnapadaM chedanaparatvena ca vivakSitamityuktadoSagrastameveti // 9 // anucitArtha lakSayati-tadiheti / prakRtaM prakrAntaM yadvayaM tatra ayogyaM yattadbodhakamityarthaH / taduktaM kAvyaprakAze'tapakhibhiryA sucireNa labhyate prayatnataH satribhiriSyate ca yA / prayAnti tAmAzu gatiM yazasvino raNAzvamedhe pazutAmupAgatAH' / atra pazupadaM kAtaratAmabhivyanaktItyanucitArthamiti / candrAloke'pyuktaM 'vyanaktyanucitArtha yatpadamAhustadeva tat / iyamadbhutazAkhyagrakelikautukavAnarI' iti| tdudaahrti-prmeti| mUrkha iti / atra zAstrasya nIrasatApAdakaM nirjaladezarUpakabodhakaM marupadaM tathA mUrkhasya tatra maJjuvAkvavyaJjakaM pikapadaM ca prakRtAnucitArthabodhakamiti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kumArasaMbhave-'yazcApsarovibhramamaNDanAnAM saMpAdayitrIM zikharairbibharti / balAhakacchedavibhaktarAgAmakAlasaMdhyAmiva dhAtumattAm' iti / atra chedapadaM dvaidhIbhAve zaktamiti meghadvaidhIbhAvAdrudhirodgAravyaJjakatvena prakRtaM yadgarikAdidhAtukartRkaM meghazakaleSu varAgasya saMkrAmaNaM tadayogyabodhakamiti dik // 10 // nirarthakaM lakSayati-pAdeti / tadudAharati-tuhItyAdIti / AdinA hirugAdigrahaH / uktaM hi kAvyaprakAze-'nirarthakaM pAdapUraNamAtraprayojanaM cAdipadam / yathA-'utphullakamalakesaraparAgagaurAte mama hi gauri / abhivAJchitaM prasiddhayatu bhagavati yuSmatprasAdena' / atra hizabda iti / yathAvA govardhanasaptazatyAm-'nijapadagatiguNaraJjitajagatAM kariNAM ca satkavInAM ca / vahatAmapi mahimAnaM bhUSAyai sajjanA eva' ityatra dvitIyacakAreNaiva tulyayogitAlaMkArasiddhau prathamacakArastatheti / avAcakaM lakSayannudAharati-upasargasyati / upasargasya prAditvena prasiddhasya / yogAdeH yogaH saMyogaH / AdinA viyogaH / paJcamIyam / tathAca upasargasaMyogaviyogahetorityarthaH / abodhakaM na bodhayati prakRtopayoginamartha virahaduHkhamityAdAvupasargayogena duHkhanirAsarUpaM tadvanmandire haretyAdAvuktopasarga viyogena vilasanalakSaNaM ca na pratipAdayatItyabodhakamiti yAvat / etAdRzaM yatpadaM tadavAcakaM avAcakatvAkhyadoSaduSTamityanvayaH / idamevAsyodAharaNam / atra yogeti SaSThI tatrApi nopasargetyanayA samAnAdhikaraNA / tathAca yat zAstramityadhyAhAraH / yogAdeH AdinA jJAnAdiH / evaMca cittanirodhabrahmAtmabodhAdeH saMbandhina ityarthaH / upeti / sarjanaM sargaH / tasya racana
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 sAhityasAram / [pUrvArdha tridhAzlIlaM kramADIDAjugupsA'maGgalArthakRt / sAdhanaM vAyurodhazcennAzaH sumanaso na kim // 12 // saMzayAta tu saMdigdhaM ramaNIyArthakAraNam / apratItaM bhavecchAstramAtrasiddhaM gatA'zayam // 13 // syetyarthaH / abodhakaM tadavAcakaM kevalaM pArAyaNamAtraprayojanaM bhavatIti saMbandhaH / atra upetyupasargayogAtsargapade prakRtArthabodhakaM na bhavatItyavAcakaM bodhyam / tadukaM candrAloke-'arthe vidadhadityAdau dadhadAyamavAcakam / dhatte nabhastalaM bhAkhAnaruNaM taruNaiH karaiH' iti / idameva sarakhatIkaNThAbharaNe rUDhicyutatvenAnyArthamityuktaM pratAparudrIye'pi // 11 // azlIlaM traividhyenAbhidhAya lakSayatividheti / vrIDArthakRt jugupsArthakRta amaGgalArthakRditi kramAtridhA azlIlamastItyarthaH / tasmAllajjAdyarthabodhakapadatvamazlIlalamiti yAvat / tadudAharatisAdhanamiti / he devadatta, tava vAyurodhaH prANAdinirodhaH sAdhanaM cetsumanasaH karmAdinA zuddhasya cetasaH nAzaH na bhavetkim , apitu bhavedeveti saMbandhaH / atra sAdhanavAyunAzazabdAH krameNa meMdrApAnavAyumaraNopasthApakatayA lajjAdivyajakavAdazlIlA iti dhyeyam / kaNThAbharaNe vasya trividhasyApi pratyekamasabhyAdyarthatadAdyarthAntaratadAdismRtisUcakatvena traividhyAnavavidhamazlIlamukkaM tadiha gauravAdanyatrAprasiddhatvAca naivoktamatastatraiva draSTavyamiti saMkSepaH / uktahi candrA. loke-'azlIlaM trividhaM brIDAjugupsA'maGgalAtmanA / AhAdasAdhanaM vAyuH kAntAnAze bhavetkatham' iti / yathAvA raghuvaMze-'anyeArAtmAnucarasya bhAvaM jijJAsamAnA munihomadhenuH / gaGgAprapAtAntavirUDhazaSpaM gaurIgurorgahvaramAviveza' ityatra zaSpamiti / evaM vAsavadattAyAmapi-'aviditaguNApi satkavisUktiH karNeSu vamati madhudhArAm / anadhigataparimalAhi harati dRzaM mAlatImAlA' ityatra vamatIti ubhayatrApi kramAdvirUDhadUrvamiti kirati pIyUSamiti ca vaktavyamiti // 12 // saMdigdhaM lakSayati-saMzayAta tviti / saMzayena saMdehena Ata pIDitaM saMdehagrastamityarthaH / spaSTamanyat / tadudAharati ramaNItyAdidvitIyapAdena / kimatra yA arthakAraNaM dharmAdipumarthahetuH sA rmnniiti| yadvA ramaNIyaH mano. jJo yo'rthaH padArthastasya kAraNaM bIjaM tu saMdigdhamityekapadena vAkyayojaneti saMdehaH / yathAvA sAhityadarpaNe-'AzIHparamparAM vandyAM karNe kRtvA kRpAM kuru' / atra vandyAmiti kiM bandIbhUtAyAmuta vandanIyAmiti saMdeha iti / apratItaM saMlakSyodAharati-apratItamiti / gataH Azayo vAsanA yasya tattathA / etAdRzamantaHkaraNaM zAstramAtraM siddhaM bhavet / yataH apratItaM pratItiviSayI. bhUtaM loke kvApi nAstItyanvayaH / atra vAsanAparatvenAzayapadaM yogazAstraikasiddhaM
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / lokamAtrasthitaM grAmyaM phullagallAsi vallabhe / atilAkSaNikaM jJeyaM neyArthaM te'kSi sUryabhit // 14 // neyArthamapare prAhuH svasaMketaikasArthakam / tIrabhA viparItA me dayAdvidyAM kadA mudA // 15 // sAdhAraNyAtsamAsAdiniSThAstvete cturdsh| samAsamAtragaM jJeyaM kliSTAditritayaM budhaiH // 16 // tenApratItamiti bodhyam // 13 // grAmyaM lakSayati-lokamAtreti / tadudAharati-phulleti / uktaM hi kAvyaprakAze grAmyaM kevalaM loke sthitam / yathA-'rAkAvibhAvarI kAntasaMkrAntadyuti te mukham / tapanIyazilAzobhA kaTizca harate manaH' iti / candrAloke'pi--'mastapiSTakaTIloSTagallAdigrAmyamucyate' iti / yathAvA kAlidAsIye zRGgAratilake-'kastUrIvarapatrabhaGgAnikaro bhraSTo na gaNDasthale no luptaM sakhi candanaM stanataTe dhautaM na netrAJjanam / rAgo na skhalitasta. vAdharapuTe tAmbUlasaMvardhitaH kiM ruSTAsi gajendramattagamane kiMvA patiste zizaH' iti / neyAthai lkssyti-atilaakssnnikmiti| taduktaM kAvyaprakAze-'nirUDhalakSaNAH kAzcitsAmarthyAdabhidhAnavat / kriyante sAMprataM kAzcitkAzcinaiva vazaktitaH' iti / neyaM niSiddhaM lAkSaNikaM yathA-'zaratkAlasamullAsi pUrNimAzarvarIzvaram / karoti te mukhaM tanvi capeTApAtanAtithim' / atra capeTApAtaneti nirjitavaM lakSyata iti / candrAloke'pi-'neyArthalakSaNAtyantaprasarAdamanoharam / himAMzo hAradhikkArajAgare yAmikAH karAH' iti / tadudAharati-ta iti / he vallabhe ityanukarSaNIyam / te akSi netraM sUryabhit prasannatvAraktarekhAGkitatvAdi. dharmotkarSAtpadmatiraskArAttanmitrIbhUte sUrye duHkhajanakatvAttatkhaNDakatvaM tena kamalaparAjayazIlatvaM lakSyata iti dUrataratvAttatheti bodhyam / yathAvA naiSadhIye'priyaM priyAM ca trijagajjayazriyau likhAdhilIlAgRhabhitti kAvapi / iti sma sA kAruvareNa lekhitaM nalasya ca khasya ca sakhyamIkSate' / atra sakhyamiti padaM rUpasAmye'tyantalAkSaNikam / tadyathA maitrIvAcakaM sakhyapadaM, sAca samAnazIlavyasanayoreva, taca tulyaguNayoreva, teca tulyarUpayoreveti / yathAvA govardhanasaptazatyAm-'iha zikharizilAlambini vinodadarataralavapuSi taruhariNe / pazyAbhilaSati patituM vihagI nijanIDamohena' iti / atra taruhariNa iti sarvamapi parivRtyasahatvAttathA // 14 // idameva matAntareNa lakSayati-neyArthamiti / taduktaM pratAparudrIye-'vasaMketaprasiddhArtha neyArtha parikIrtyate' iti lakSayitvA vyatyastanavavRttaya ityudAhRtya ca vyatyastanavazabdena vanapratItiH svasaMketamAtrAyatteti neyArthamiti / tadudAharati-tIreti / bhAratItyarthaH // 15 // evamuktadoSAH kiM samAsagA apyutAsamAsagA evetyAzaGkaya cyutasaMskRtyAdineyArthAntAzcA. turdazaivaite padadoSAH samAsaniSTatvAsamAsaniSTatvobhayasAdhAraNAH kliSTAdyavaziSTatrayaM
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / 1 paraMparaikasaMbodhyo yasyArthakliSTamatra tat / gaurIvarazirohIraddAravAryAdaro'maraH // 17 // avimRSTavidheyAMzamamukhyoktavidheyakam / sundarIndIvarAkArahagantaiH kAntamaJcati // 18 // tu samAsaikaniSThamityAha - sAdhAraNyAditi / sphuTa evAkSarArthaH / idamapi 'atha bhavetkliSTam / avimRSTavidheyAMzaM viruddhamatikRtsamAsagatameva ' iti kAvyaprakA zakArikoktyanusAreNaivoktam / vastutastu 'bandhoH priyAM svasuH prayAn ityAdau byaste'pi viruddhamatisaMbhavAtkliSTAvimRSTavidheyAMze eva samAsamAtragate iti jJeyam / evaM mRDAnyAH patirityAdAvapi // 16 // tatra kliSTaM lakSayati - paraMpareti / atra alaMkArazAstre / spaSTamanyat / tadudAharati -- gaurIti / gaurI pArvatI tasyA varaH patiH zrIzaMkaraH tasya ziraH mastakaM tatra yo hIrAkhyaratna vizeSANAM hArastadrUpaM vAri jalaM yasyAH sA tathA tasyAM Adaro yasya sa tathA / gaGgArAdhanatatpara ityarthaH / etAdRzo yaH sa tAvadamara eveti saMbandhaH / atra niruktagaurItyAdipadasyAyaM gaGgAparAyaNavalakSaNo'rthaH paraMparaikasaMbodhya iti kliSTatvadoSaduSTamidaM padArthataH samAsagata evAyamatra doSa iti lakSaNasaMgatiH / yathoktaM sAhityadarpaNe--'kliSTatvamarthapratItervyavahitatvam' / yathA ' kSIrodajA vasati janmabhuvaH prasannA' iti / yathAvA 'hitaM na vihitaM mayA viSayavAsanAyAsinA gatA mama mitAyuSo duritadhUsarA vAsarAH / manobhava manobhavAnta kavitaMsavakrollasannakhAyudhazikhAdaladdanujamarmaNi brahmaNi' iti / atra manobhavAntaketi padaM paramparaikasabodhyArthakatvAttatheti // 17 // avimRSTavidheyAMzaM lakSayati- avimRSTeti / amukhyeti / na mukhyaM pradhAnaM yathA syAttathetyamukhyaM tathA ukta vidheyaM pratipAdyaM yena yatra veti tathA prAdhAnyenApratipAditavidheyAMzamityarthaH / tadudAharati--sundarIti / indIvarAkArAH kuvalaya|kArAH nIlajalajasarUpA iti yAvat / etAdRzaH ye dRgantAH apaanggpraantaastairityrthH| kAntaM kharamaNaM azJcati pUjayatItyarthaH / atra pUjanaM hi kusumaireva prasiddhamiti tadupayogitayA vidheyaM yadapAGgeSvindIvaratvaM tattAvatkhAkAratAdvArA tadvizeSaNIbhUtatvenAmukhyameveti lakSaNasamanvayaH / taduktaM kAvyaprakAze - 'avimRSTaprAdhAnyena anirdiSTaH vidheyAMzo yatra' / tadyathA - 'mUrdhnA mudvRttakRttAviralagalagaladraH kasaMsaktadhArAdhautezAGghriprasAdopanatajaya jagajjAtamithyA mahimnAm / kailAsollAsanecchAvyatikara pizunotsarpidapaddharANAM doSNAM caiSAM kimetatphalamiha nagarIrakSaNe yatprayAsaH' / atra mithyAmahimalaM nAnuvAdyam / apitu vidheyam / yathAca -- 'srastA nitambAdavaropayantI punaH punaH kesaradAmakAJcIm / nyAsIkRtAM sthAnavidA smareNa dvitIya mauvamiva kArmukasya' / atra maurvI dvitIyAmityatra dvitIyamAtramutprekSyam / yathAca - 'vapurvirUpAkSamalakSajanmatA digambaratvena niveditaM vasu / vareSu yadvAlamRgAkSi mRgyate tadasti kiM vyastamapi trilocane' / atrAlakSitAjaniriti vAcyamityAdi / 190 [ pUrvArdhe
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / viparIta materheturviruddhamatikRnmatam / svasRpreyAnapInduH kiM tatsadmani virudhyati // 19 // 191 yathAvA candrAloke - 'avimRSTavidheyAMzasamAsapihite vidhau / vizanti vizikhaprAyakaTAkSAH kAminAM hRdi' iti / pratAparudvIye'pi - ' avimRSTavidheyAMzaM guNIbhUtavidheyakam' iti / naJsamAse'pyetatsaMbhavati / tathA codAhRtaM sAhityadarpaNe / yathAvA- 'amuktA bhavatA nAtha muhUrtamapi sA purA' / atra muktetyatra natraH prasajyapratiSedhatvamiti vidheyatvamevocitam / yadAhuH - aprAdhAnyaM vidheryatra pratiSedhe pradhAnatA / prasajyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ / yathAvA -- 'navajaladharaH saMnaddho'yaM na tRptanizAcaraH suradhanuridaM dUrAkRSTaM na duSTazarAsanam / ayamapi paTudhArAsAro na bANaparaMparA kanakanikaSasnigdhA vidyutpriyA na mamovaMzI' / uktodAharaNe tatpuruSasamAse guNIbhAve naJaH paryudAsatayA niSedhasya vidheyatAnavagamaH / yadAhuH----pradhAnalaM vidheryatra pratiSedhe'pradhAnatA / paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena naJ' tena 'jugopAtmAnamatrasto bheje dharmamanAturaH / ' atra atrastatAdyanUdyAtmagopanAdyeva vidheyamiti naJaH paryudAsatayA guNabhAvo yuktaH / nanvazrAddha bhojyasUryapazyA rAjadArA ityAdivadamuktetyatrApi prasajyapratiSedho bhaviSyatIti cenna / tatrApi yadi bhojanAdirUpakriyAMze naJaH saMbandhaH syAttadaivaM tatra prasajyapratiSedhatvaM vaktuM zakyam / naca tathA / vizeSyatayA pradhAnena tadbhojyarthena kartrazenaiva naJaH saMbaddhatvAt / yadAha zrAddhabhojanazIlo hyataH kartA pratIyate na tadbhojanamAtraM kartari NinervidhAnAt iti / amuktetyatra tu kriyayaiva saMbandha iti doSa eveti / yathAvA - 'rasaiH : kathA yasya sudhAvadhIriNI nalaH sa bhUjAnirabhUdguNAdbhutaH / suvarNadaNDaikasi - tAtapatritajvalatpratApAvalikIrtimaNDalaH' iti naiSadhIye / atra jvalatpratApAvalikIrtimaNDale uddizya tatra suvarNadaNDaikasitAtapatratve vidheye te ca samAsAcchAditatvenAmukhyatvAdguNIbhUte evetyuktadoSaH sphuTa eveti dikU // 18 // viruddhamatikRlakSayati- viparIteti / tadudAharati-svasRpreyAnapIti / induzcandraH khasRpreyAnapi svasuH khabhaginyAH lakSmyAH preyAnprItiviSayo'pItyarthaH / taditi / tasyAH lakSmyAH yatsadma gRhaM 'lakSmIH padmAlayA' ityamarAttannivAsasthAnaM kamalaM tasmin viSaya iti yAvat / kiMviruddhayati kimiti virodhaM vidadhAtIti saMbandhaH / svapremavatyAH svasodaryAH sadmani zatrutvaracanaM candrasyAnucitameveti bhAvaH / atra 'dhavaH priyaH patirbhartA' ityamarAtpriyazabdasya bhartRvAcitvAtsvasya svabhaginIbhartRtvarUpaviruddhabuddheH kAraNatvaM tAvatpriyapadaparyAyaghaTite khasRpreyAniti pade sphuTameveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kumArasaMbhave - tAM pArvatItyAbhijanena nAmnA bandhupriyAM bandhujano juhAva ' iti / atra bandhupriyAmiti padamuktarItyA viruddhamatikRdeva / tathAhi-- ' yathA priyazabdasya bhartRvAcitvaM tadvat 'kamalA zrIrharipriyA' ityAdau priyApadasyApi patnIvAcakatvAtsvasyAH khabhrAtRpatnItvAvagamo
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / kiMca pratAparudro'nyattyAjyaM doSatrayaM jagau / lakSyalakSaNataste'pi kathyante vaidyake yathA // 20 // apuSTArthaM tu tajjJeyaM prakRtAnupayogi yat / viMzatyadhardhavako mAM viSayebhyo'bhirakSatu // 21 // bandhupriyAmityatra sphuTa evAto yuktameva tathAtvamiti / yadi tu svahatsakhImiti paThyeta tadA nAyaM doSaH / yathAvA kAvyaprakAze viruddhamatikRt / yathA - 'sudhAkarakarAkAravizAradaviceSTitaH / akAryamitrameko'sau tasya kiM varNayAmahe' / atra kArye vinA mitramiti vivakSitam | akAryeSu mitramiti tu pratItaH / yathAca - 'cirakAlaparityaktalocanAnandadAyinaH / kAntA kAntasya sahasA vidadhAti galagraham' / atra kaNThagrahamiti vAcyam / 'na trastaM yadi nAma bhUtakaruNAsaMtAnazAntAtmanastena vyArujatA dhanurbhagavato devAdbhavAnIpateH / tatputrastu madAndhatArakavadhAdvizvasya dattotsavaH skandaH skanda iva priyo'hamathavA ziSyaH kathaM vismRtaH / atra bhavAnIpatizabdo bhavAnyAH patyantare pratItiM karoti / yathAvA - 'gorapi yadvAhanatAM prAptavataH so'pi girisutAsiMhaH / savidhe nirahaMkAraH pAyAdvaH so'mbikAramaNa : ' iti / atrAmbikAramaNa iti viruddhAM dhiyamutpAdayatIti / evaM raghuvaMze'pi --' itthaM vrataM pAlayataH prajArtha samaM mahiSyA mahanIya kIrte:' iti / atra mahiSIpadena ' kRtAbhiSekAmahiSI' iti kozAdabhiSiktA rAjapatnI vivakSitA / pratIyate tvAbAlapaNDitaM niruktakozAdisphUrteH prAksairibhastrI sA tAvatprakRte virudvaivetyalaM paradoSAnveSaNeneti / tatra hi samaM svapatyeti vAcyamiti nAyaM doSa iti zivam // 19 // pratAparudrIye tu doSAntarANAmapyupalabdheratastatkathanamapi saparikaraM pratijAnIte-- kiMceti / tyAjyamityanena tatkathanasyAvazyakatvaM vyanakti / jagau kathayAmAsetyarthaH / lakSyeti / lakSyamudAharaNaM lakSaNamasAdhAraNadharmastAbhyAmiti tRtIyAyAstasiH / te taduktadoSA ityarthaH / apiH prAguktadoSaiH saha samunnaye / vaidyaka iti / yathA vaidyakazAstre suzrutacarakAdau kaphavAtapittAkhyAstrayo doSAH salakSaNodAharaNaM prapaJcitAstatkSobhopazamArthameva tathAtrApi vakSyamANAste puSTArthatvAdayaH kathyanta ityrthH||20|| tatrApuSTArthasaMjJakaM doSaM lakSayati- apuSTArtha tviti / prakRtaM varNya tatra anupayogi / anupakArakamityarthaH / tamudAharati - viMzatIti / viMzatisaMkhyAyAH ardha daza tasyApyardhaM paJca tatsaMkhyAkAni vakrANi yasya sa tathA / paJcavadanaH ziva ityarthaH / sa mAM viSayebhyaH zabdAdipaJcaviSayebhyaH sakAzAdabhirakSatu / paJcabhirmukhaisteSAM paJcAnAmapi mithyAtvAdidoSakathanena tatpAravazyatAdhvaMsadvArA pAlayatvityarthaH / atra viMzatItyAdipadaM prakRte paJcAsye anupakArakameveti tasya duSTatvamiti tattvam / taduktaM pratAparudrIye - 'prakRtAnupayuktArthamapuSTArthe taducyate' iti talakSaNamabhidhAya ' vyarthASTAdhardhavAhUnAmabhISAmIdRzI daze' iti / sarakhatIkaNThAbharaNe tu 'yattu tucchAbhidheyaM syAdapuSTArthaM taducyate' ityuktvA zatArdhetyAdinA - 1 192 [ pUrvA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yena ko'pi vizeSo na tattu syAdaprayojakam / haranetrAgniyogAtprAksAGgAlaM mAra te zaraiH // 22 // jaSTaM varNaiH kaThoraizcetpadaM paruSamucyate / kArtArthya dhArtarASTrANAM kathaM syAtpadminImuhAm // 23 // nayaiva rItyodAhAri // 21 // evamaprayojakaM lakSayati-yeneti / yena padena ko'pi vizeSaH prakRte vayenaiva bhavati tattu padamaprayojakalAkhyadoSaduSTatvAdaprayojakaM syAdityanvayaH / nacokkApuSTArthe'tivyAptiriti vAcyam / tasya prakRtAnupayogitvAdasya tu prakRte vizeSAnAdhAyakatvAcca / tathAhi-upayogitvaM nAma avazyApekSitatvam / vizeSAdhAyakatvaM tu guNApAdakatvameva / yathA 'guNavadvastusaMyogAdyAti svalpo'pi gauravam' ityatra guNavatpadaM vinA kevalaM vastu saMyogAt' ityanena khalpapadavAcyasya gauravAsiddhestasyAvazyApekSitatvam / yathAca 'sudhAMzukalitottaMsastApaM haratu naH zivaH' ityatra yadyapi zivasya tApahArakatvam 'jJAtvA zivaM zAnti matyantameti' ityAdizrutisiddhameva tathApi tatra sudhetyAdipadena candradarzanasya zAnti' janakatvaM pratyakSasiddhameveti zAntikArakatve laukikasAmagrIsatvalakSaNo guNo'pi sAdhita iti bodhyam / yathAvA ghaTAdikArya prati daNDAdyavazyApekSitaM mRttikaa|shauklyaadi tu guNAdhAyakameva tadvaditi na ko'pi dossH| udaahrti-hreti| haraH zivastannetrAgneyogAtsaMyogAtprAkpUrva sAGgaH zarIraviziSTastatsaMbuddhau / etena tadUrdhvamanazaityarthaH siddhaH / etAdRza re mAra madana, te tava zarairbANairalam / 'alaM bhUSaNaparyAptizaktivAraNavAcakam' ityamarAna kiMcitprayojanamiti yojanA / atra vizeSaNapadena yadyapi zivabhakta mayi tvaccharavaiphalyameveti dhvanyate tathApi pUrvodAharaNe paJcAnanapadavadanaGgapadenApi tatsaMbhavAdvizeSAnAdhAyakatvena tasyAprayoja. katvAkhyadoSaduSTatvameveti dik / tathAcoktaM pratAparudrIye-'tadaprayojakaM yatsyAdavizeSavidhAyakam' iti lakSayitvA 'hanta vartAmahe vajraghaTanAtprAkcalAtmasu iti // 22 // evaM paruSaM lakSayati-juSTamiti / pakSe kaThoraiH nirdayaiH vargamlecchAdivarNabhedavizeSairjuSTaM sevitaM padaM sthAnaM paruSaM rukSamucyata iti / tadudAharati-kArtArthyamiti / dhArtarASTrANAM duryodhanAdInAM dhRtarASTraputrANAm / pakSe 'rAjahaMsAstu te caJcucaraNairlohitaiH sitAH / malinairmallikAkhyAste dhArtarASTrAH sitetaraiH' ityamarAdasitacaJcucaraNAnAM zvetagarutAM hasavizeSANAmityarthaH / pani nIti / padminI draupadI tasyAM muhyanti te padhinImuhasteSAM mahApativratAparavanitAsaktAnAmityarthaH / etAdRzAM satAM, pakSe kamalinIsaMmugdhAnAmiti yAvat / ata eva kathaM kArtAkSaM saMpAditapuruSArthatvaM syAnna kathamapi bhUyAditi saMbandhaH / pakSe kamalinyAmalikulasaMkulatvAdeteSAM bisAdilAbhAsaMbhavAnaiva kArtAyeM saMbhavatIti bhAvaH / atra kArtArthyAdipadaM kaThoravarNaghaTitatvAtpAruSyadoSaduSTamityAzayaH / uktaMhi pratAparudrIye-'paruSaM nAma tadyatsyAdvihitaM paruSAkSaraiH' iti lakSaNamuktvA 17
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 sAhityasAram / 1 anya saMgatamapyuktaM candrAloke'nyasaMyutam / reje rAdhAvapuH kuje zlathakRSNArcitAlakam // 24 // ityekaviMzatAveSu svargavatpadadoSatA / zaktagatve'tivairasyApAdakatvaM kSayitvavat // 25 // 'kutaH kAntAravRttInAM kArtArthyArthitvamasti naH' iti / nacAsya zrutikaTutvAkhyavarNadoSatveno katvAtpaunaruktyamiti zaGkayam / varNe pade cetyatraiva tAratamyavivakSayA sadRSTAntaM samAhitatvAt / anyathA kAvyaprakAzakArikAyAM 'apAsyacyutasaMskAram' ityAdinA padadoSANAmevaM punarvAkyadoSatvAbhidhAnAnupapattiH syAttasmAdyuktamevedamiti dik / prAktanasaptadazadoSavadeteSAM trayANAmapi rasAdisAhAyyaM vinaiva heyatvaM tathA samAsAdisAdhAraNyaM ca jJeyam / kaNThAbharaNe tvidaM kaSTatvenoktamiti bodhyam // 23 // kiMca candrAloke'nyasaMgatAkhyaM doSAntaramapyuktamastIti tadapyAha - anya saMgatamapIti / talakSayati-anyeti / anyena anabhimatenArthena saha saMyutamavyavadhAnena saMbaddhamityarthaH / tadudAharatireja iti / latha iti / zlathAH ataeva kRSNena arcitAH saMyamanaveNIkaraNasumanograthanAdibhiH prasAdhitAH alakAH kuntalAH yasya tattathA / ratAnte bhagavatA lAlitamiti yAvat / atra pUrvArdhamapi yojyam / yataH rAdhAvapuH candrAloke anyasaMyutaM atastadanyasaMgatamapyuktamiti yojanA / anyena parakIyanAyakena zrIkRSNena saMyutaM saMyogItyarthaH / ataH kAraNAttadanyasaMgatamapi anyasmin parakIye nAyake viSaye samyakU abhisaraNayuktipUrvakaM gataM gamanaM yasya tattathA / abhisaraNanipuNamapi janairuktamityarthaH / atra zlathapadamuktarItyA alakAnvitamabhimataM tathApi zravaNottararakSaNAvacchedena kRSNAnvitamevAvabhAsata ityanyasaMgatatvAkhyadoSadUSitamiti tAtparyam / ihApi kliSTAvimRSTavidheyAMzAkhyadoSadvayavatsamAsaikaniSThatvaM tadvadrasAdisAhAyyaM vinaiva dUSakatvamapi cyutasaMskRtyAdivadeva jJeyam / uktaM hi candrAloke - 'anya saMgatamuttuGgahArazobhipacodharaH' iti / nacAvimRSTavidheyAMzenedaM gatArtham / lakSaNabhedAditi / yathAvA naiSadhIye - 'suvarNadaNDaikasitAtapatritajvalatpratApAvalikIrtimaNDale' ityatra ekapadamAtapatrapadAnvitatvena vivakSitamapi sitapadenaivAnvitaM bhAtIti // 24 // uktapadadoSapraghaTTakamupasaMharan kAvyaprakAzAdimatatrayasamuccayena teSAM saMkhyAM kathayaMstatsAmAnyamapi lakSayati- itIti / itizabdo'yaM upasaMhArasUcakaH prakAravAcakazca / asaMskRtitvAdiprakArairityarthaH / eketi / ekaviMzatisaMkhyAkeSu eSu pratipadamuktapadadoSeSviti yAvat / svargavat yathA divyabhaumabailabhedenaikaviMzatisvargAH purANAdau prasiddhA eva tadvadityarthaH / tataH kiM tatrAha - padeti / tatra yathA padadoSatA sthAnadoSatAsti tadvatprakRte'pIyaM padadoSatA bhavatItyadhyAhRtya saMbandhaH / kA setyatrAha - zaktagatva iti / zaktaM subAdyantaM padaM tatra - [ pUrvArdhe
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsAhatam / 195 matadhAdizannAnApadagatve sati dhruvam / vijJeyaM vAkyadoSatvamidamevAtmabhedavat // 26 // vyudasya cyutasaMskAramasamartha nirarthakam / vAkye'pi santi te doSA na vAhirasanopamAH // 27 // gacchatIti tathA tasya bhAvastattvaM tasminpadavRttitve satItyarthaH / atIti / paramavirasatvAdhAyakatvamiti yAvat / satyantena varNadoSenAtivyAptiH / nacAtipadenaiva tanirAsaH zaGkayaH / evamapi vakSyamANapadaikadezavRttidoSe vyabhicArApatteH / satyantetu tasya padavRttitvAbhAvAnna tatrAsAviti hRdayam / 'padaikadezavRttitvasya ekadezavikRtamananyavat' itinyAyAt' tatrAnurUpaM dRSTAntaM spaSTayati-kSayitvava. diti / yathA kSayitvAkhyaM vinazvaratvaM tAvadeva viMzatAvapi khargeSu sAdhAraNaM tadvaduktalakSaNamapyasaMskRtitvAdiSvekaviMzatau padadoSeSu samAnameveti bhAvaH / tadapi zakkAH sukhadAnadakSA ye niruktasaMkhyAkAH khargAstatra gacchati vartata iti tathA tasya bhAvastattvaM tasminsvarganiSThatve sati vairasyApAdakaM atiramya. tame'pi kharge kSayitvaM jJAtaM cettatkSaNameva virasatvasyAnubhavikatvAdvairasyAdhAyakaM bhavatyeveti tAtparyam // 25 // evaM padadoSe'bhihite vAkyadoSAbhidhAnasyAvasaraprAptatvAttatsAmAnyalakSaNamapyuktalakSaNa eva satyantAvApodvApAbhyAM saMkSipatimateti / mato vivakSito yo dharmI vAkyArthIbhUtaH padArthavizeSaH taM Adizanti saMbhUyopadizanti etAdRzAni yAni nAnA anekAni padAni subAdyantazabdarUpANi tatra gacchati iti tathA tasya bhAvastasminsatItyarthaH / dhruvaM nizcayena / idameva niruktamativairasyApAdakatvameva vAkyadoSatvaM vijJeyamiti saMbandhaH / budhairiti zeSaH / tatrApi yogyaM dRSTAntaM sphuTayati-Atmabhedavaditi / ayaM bhAvaH-yathA AtmabhedaH kharUpabhedo yo'yaM ghaTaH paTo na, jIva Izvaro na, ghaTazcaitro na, maitrazcaitro neti vyavahAragocaraH paJcavidho'nyonyAbhAvaH sa tAvanmatAH sarvavyavahArasaMmatAH ye dharmiNo ghaTAdayaH padArthAstAn A ISat dizatyanuyogipratiyogitvAbhyAM bodhayatIti matadhAdizan sacAsau nAnApadago'nekasthAnagazceti tathA tatve sati ativairasyaM rasazabditAdvaitabrahmarAhityaM tatsaMpAdako bhavati tadvaduktalakSaNo'yaM vAkyadoSo'pi niruktarItyA vairasyAdhAyako bhavatIti / tasmAdvivakSitamibodhakAnekapadavRttitve satyativairasyApAdakatvaM vAkyadoSatvamiti tallakSaNaM phalitam / satyantaM tu padatadekadezadoSavyabhicAravAraNAyaiva / taduktaM kAvyapradIpe-'vivakSitarmipratyAyakazabdavRttitve sati nAnApadavRttitvamevAtra vAkyavRttitvamabhipretam' iti // 26 // atha vAkyadoSAnabhidhAtumAdau padadoSAneva kAMzcittatrAtidizati-vyudasyeti / cyutasaMskAra tathA asamarthaM tadvannirarthakaM ca vyudasya dUrIkRtya teSAM padAntarApekSatvena doSatvAsaMbhavAdapAkRtyetyarthaH / te pUrva padaniSThatvenoktAH doSAH niruktApAsane'vaziSTA aprayu
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 sAhityasAram / [pUrvArdhe papyA yayyA yiyAsUnAM labdhavarNatvamIyuSAm / vRSAkapAyyupakrozaH zambarArISusaMmathAm // 28 // gopatrAtmabhuvaH patrivrajo vrajati mAnasam / tAvakasyApi me'hnAya no vA kalayase katham // 29 // kAdayaH / naveti / navasaMkhyAkAH tAvatvenaiva nAgakulAnAM prasiddheste ca te ahayaH bhujaMgAsteSAM yAH rasanAH aSTAdazasaMkhyAkAH sarpANAM dvijihvatvena jihvAH tAH upamAniruktASTAdazasaMkhyAkatvAtivairasyApAdakatvAdisAdhAnidarzanaM yeSAM te tathA etAdRzAH vAkye'pi santItyanvayaH / taduktam-'apAsyAcyutasaMskAramasamarthaM nirarthakam / vAkye'pi doSAH sanyete' iti sUtre // 27 // tatrAprayuktAkhyaM tamudAharati-papyeti / pAti lokamiti papIH sUrya iti siddhAntakaumudyakteH sUryAkhyeNetyarthaH / etAdRzena yayyAM yAnti lokAH aneneti yayIrmArga ityapi taduktermArgeNeti yAvat / yiyAsUnAM yAtumicchanti te yiyA. savasteSAM brahmalokaM jigamiSUNAM yoginAmityarthaH / tatra gatvA kiM viSayAnbubhukSanti, netyAha-labdheti / 'labdhavarNo vicakSaNaH' ityamarAdvicakSaNatvaM brahmavittvamiti yAvat / IyuSAM etumicchanti prAptaM vAJchanti te tathA teSAM kramamuktikAmAnAmityarthaH / ataeva / zambareti / 'zambarArirmanasijaH' ityamarAcchambarAriH kAmastasya ye iSavo bANAstAnsamadhnanti vidalayanti te tathA teSAm / virakAnAmityarthaH / ataeva vRSeti / 'vRSAkapAyIzrIgauryoH' ityamarAt zrIgaurI vA / upakrozaH 'upakrozo jagupsA ca' ityamarAnindAspadaM bhavatIti yojanA / hariharAnyatarasAyujyamapi teSAM tucchameveti bhAvaH // 28 // evaM nihatArtha vAkyadoSamudAharati-gopatreti / he gopatra gaurvRSabhaH patraM 'yAnaM pakSacchadacchurI' iti haimAt 'patraM syAdvAhane parNe pakSe ca zarapakSiNAm' iti vizvAca patraM yAnaM vAhanaM yasya sa tathA bho vRSabhArUDha shNkretyrthH| tAvakasyApi tavAyaM tAvako bhavadekabhaktasyApi me mama / etena tvacchatruNA pIDyamAnohaM tvayA kathaM na paripAlyata ityupAlambhaH sUcitaH / mAnasamantaHkaraNaM pratItyarthaH / AtmabhuvaH 'makaradhvaja AtmabhUH' ityamarAnmadanasyeti yAvat / patrivrajaH 'patrI zyene rathe kANDe khagagurathike triSu' iti vizvAtpatriNaH kANDAH zarAsteSAM vrajaH 'samUhe nivahavyUhasaMdohavisarabajAH' ityamarAtsamUha ityarthaH / vrajati gacchati pravizatItyarthaH / ataH ahnAya 'nAgjhaTisajasAhAya dAGmakSu sapadi drataM' ityamarAcchIghramityarthaH / kathaM vA no kalayase na rakSasIti saMbandhaH / mAmiti zeSaH / tasmAdAzu mAM pAhItyAzayaH / atra 'dyarthatve'pyaprasiddhe'rthe prayuktaM nihatArthakam' iti pUrvokaitallakSaNAtsarvANi pUrvArdhapadAni tatheti tallakSaNasaMgatiH / tathAhi he gopatra gAH pAntIti gopAstAn trAti dAvAgnyAditaH saMrakSayatIti tathA bho bhaktavatsala bhagavan, AtmabhuvaH 'brahmAtmabhUH' ityamarAccaturmukhasyetyarthaH / patrivrajaH pakSi
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / aye cakrinasaMkhyAtabrahmANDaghaTanirmitim / tanoSi tatra me kiM na kapAlamapi yacchasi // 30 // rAdhayetko vigatyarthI budhaM vissdhraahte| yadantaHpakSahArArthamutthAno'nyo na vidyate // 31 // saGghaH haMsasamUha itiyAvat / mAnasaM prasiddhameva mAnasasarovaraM vrajati prayAtItyarthaH / etasyaivArthasya prasiddharAdAvupasthitiH prathamasya vaprasiddhevilambeneti yuktamevedaM tadudAharaNam // 29 // athAnucitArtha vAkyadoSamudAharati-aye cakrinniti / cakra sudarzanaM pakSe ghaTaracanasAdhanamasyAstIti tathA tatsaMbuddhau bho viSNo, pakSe re kulAletyarthaH / yataH tvaM asaMkhyAtAH agaNitAH ye brahmANDarUpAH ghaTAsteSAM nirmitiH kRtistAmityarthaH / tanoSi vistArayasIti yAvat / tatra pakSe me mA kapAlamapi kharparamapi kiM na yacchasi kimiti na dadAsI. tyanvayaH / nahyasaMkhyAtaghaTasraSTuH kulAlasya yAcakAya kharparamAtrapradAne sAma *bhAva iti bhAvaH / tasmAttvayAhaM kapAlapradAnena kapAlizabdavAcyaH zrIzaMkara eva tatsArUpyApAdanena kArya iti tAtparyam / atra cazyAdipadamarthAntaraM bodhayatsaMprArthyasya bhagavataH phalgutAmeva dhvanayatIti tAdRkpadakadambatvAdanucitArthavAkyadoSatvaM bodhyam / yathAvA kAvyaprakAze-'kuvindastvaM tAvatpaTayasi guNagrAmamabhito yazo gAyantyete dizi dizi ca nannAstava vibho / zarajyotsnAgaurasphuTavikaTasarvAGgasubhagA tathApi tvatkIrtirdhamati vigatAcchAdanamiha' / atra kuvindAdizabdo'rthAntaraM pratipAdayannupazlokyamAnasya tiraskAraM vyanakkItyanucitArthamiti / yathAvAnardhyarAghave-jAtAH pakkapalANDupANDumadhuracchAyAkirastArakAH prAcImaGkurayanti kiMcana ruco rAjIvajIvAtavaH / lUtAtantuvitAnavartulamitaM bimbaM dadhacambati prAtaH proSitarocirambaratalAdastAcalaM candramAH' iti / atra tArakANAM palANDUpamA, prAcyA strIvAdaGkurayatItyanena guhyaromodgamavyaJjanaM candrabimbasya lUtAtantuvitAnopamA, tathA candrakartRkamastAcalasya puMsazcumbanaM tatra hetutvena rociHzabditasya zociSaH klIbasya viyogitvavarNanaM ca nIcatvameva sUcayatItyanucitArthakavAkyadoSavattvamihAvabhAtIti dhyeyam // 30 // evamavAcakAkhyavAkyadoSamudAharati-rAdhayediti / vigatIti / upasargasya yogAderabodhakamavAcakamiti pUrvoktatallakSaNAdatra gatyarthItyapekSite vItyupasargayogena vivakSito yaH svargAdirgatizabdArthastadvodhakatvaM nAstItyAdyakhilavAkye lakSaNasaMgatirUhyA / tena viziSTA gatiH svargAdilokaprAptirvigatistAmarthayata iti tathA / avinAzisthAnagamanecchurityarthaH / etAdRzaH kaH puruSaH viSadharAt viSasya dharaH khakaNThe dhartA zivastasmAdityarthaH / Rte vinA / budhaM vibudhaM devamiti yAvat / rAdhayet ArAdhayedityanvayaH / tatra hetuH-yadityAdinA / yat yasmAddhetoH / antariti / antaH abhyantare ye pakSAH vipakSAH zatrava ityarthaH / teSAM yo
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe ciraM vicintya re citta sundarIsmaramandiram / kiM tandrAM yAsi candrArdhacUDA nopasarpasi // 32 // vAyuH saMpIya vAntoyaM candanasthairbhujaMgamaiH / zaMbho kAntAM vasante kiM notsargeNa pravartayet // 33 // zrAddhamArAdhanaM yena bhUtanAthasya sAdhitam / nidhanAtpUrvamevAsmai sa dadAti nijaM dhanam // 34 // na khalo lAlito 'pyeti pramadAnayamuddhataH / ataH pazupate pAhi pazumenaM prasAdataH // 35 // hAraH saMhArastasmA iti / tathA antarvartikAmAdizatrUpazamanArthamityarthaH / anyaH zivabhinnaH utthAnaH 'dakSe tu caturapezala paTavaH sUtthAna uSNazca' ityamarAtsUsthAnaH / dakSa itiyAvat / na vidyate naivopalabhyata ityarthaH / yathAvA kAvyaprakAze - 'prAbhrADiSNudhAmApyaviSamAzvaH karotyayam / nidrAM sahasraparNAnAM palAyanaparAyaNAm' / atra prAbhrabhrADiSNudhAmaviSamAzvanidrA sahasraparNazabdAH prakRSTajaladagaganasaptAzvasaMkocasahasrapatrANAmavAcakA iti // 31 // athAzlIlatraye prathamaM vrIDAlAkhyaM vAkyadoSamudAharati - ciramiti / sundarIti / subhagAbhagamityarthaH / tandrAM sukhalezAbhAsAnusaMdhAnenAsAvadhAna tAmityarthaH / candreti / zazizekharacaraNamityarthaH / atra smaramandirapadamupasarpaNapadaM ca vrIDAjanakamityazlIlatve'pi vrIDAkhyavAkyadoSatvaM bodhyam // 32 // evaM jugupsAkhyaM tadbhedamudAharati- vAyuriti / kAntAM pratIti zeSaH / utsargeNa sAmAnyena / 'utsargo varjane yoge sAmAnye nyAyadAnayoH' iti vizvaH / atra vAyuvAntotsargapravartanazabdAH kramAdapAnavAyuvamanapurISatattyAgabhUyastvavAcakatvAjugupsAdyotakaH / yathAvA kAvyaprakAze - ' te'nyairvAntaM samaznanti parotsarga ca bhuJjate / itarArthagrahe yeSAM kavInAM syAtpravartanam' iti // 33 // tadvadamaGgalAkhyaM tamudAharati - zrAddhamiti / zraddhayA kRtaM zrAddhaM vizvAsapUrvakaM saMpAditamityarthaH / etAdRzaM bhUtanAthasya zivasya ArAdhanaM upAsanaM sAdhitaM sarvAGgasAkalyena siddhiM nItamityarthaH / asmai adhikAriNe nidhanAt 'maraNaM nidhano'striyAm' ityamarAnmaraNAtpUrvameva prAgeva saH zivaH nijaM svakIyaM dhanaM draviNavatpriyaM kaivalyaM dadAtItyanvayaH / atra zrAddhabhUtanAtha nidhanapadAnyamaGgalAnIti lakSaNasaMgatiH // 34 // evaM saMdigdhaM tamudAharati - na khalo lAlito'pIti / atra kiM khalaH, lAlito'pyayaM yataH uddhataH ataH pramAdAn na etIti vAkyAnvayaH kAryaH, uta pramadAnayamuddhataH na khalo lAlito'pyetIti saMdehaH / tatrAdye khalaH pizunaH 'pizuno durjanaH khalaH ityamaraH / lAlito'pi priyavAkyAdinAnopacArairanunIto'pItyarthaH ayaM pratyakSaH yataH hetoH uddhataH udvRttaH ataH kAraNAt pramadAn 'mutprItiH pramado harSaH' ityamarAt AnandAniti yAvat / na 198
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / ahaM baddho'smi rAgitvAdasya satpratipakSatAm / prathamaM puruSaM vAtra mahyaM vizveza bhAvaya // 36 // DiNDIra piNDazikhyaNDapANDuraM gaNDamaNDalam / svAkhaNDendusatuNDAyAH kazcaNDIza na maNDayet // 37 // eti naiva prApnotItyarthaH / dvitIye pramadeti / pramAdAyAH kAntAyAH ya AnayaH AnayanaM tatra yA mutU harSaH prItirvA tayA hataH viddhaH / kAmAturaH kazcitpuruSa ityarthaH / ataeva nakheti / nakhena nakhasyApi sparzena yA: lolAzcaJcalAH kumArya iti yAvat / tAsAM yA AliH paGkistAmiti sArvavibhaktikasta siH kanyakApaGktimapi rantuM gacchatItyarthaH / spaSTameva ziSTam / yathAvA kAvyapradIpe saMdigdhaM yathA--' surAlayollAsaparaH prAptaparyAptakampanaH / mArgaNapravaNo bhAvadbhUtireSa vilokyatAm' / atra surAlayeti devagRhamadirAmandirayoH prAptaparyAptakampana iti prAptasainyatvaprAptakampatvayorupasthApakam / evamagre'pIti // 35 // tadvadapratItamapyudAharati -- ahaM baddho'smIti / he vizveza / etena prArthitapUraNArhatvaM dhvanitam / ahaM rAgitvAdvaddho'smItyatra rAgitvAdityasya hetoH satpratipakSatAM tvaM nityamuktaH pAramArthikatvena zuddhacittvAdityAdyupadezena sAdhyAbhAvasAdhaka hetvantaravattAM vA athavA atra vAkye asmIti laT uttamapuruSAkhyAtasthAne prathamaM puruSaM astIti tadIyameva prathamapuruSaprayogaM mahyaM bhAvaya bhaviturbhavanAnukUlo vyApAravizeSo bhAvanetyuktalakSaNabhAvanAzabditotpAdanAbhidhakriyAviSayI kurviti yojanA / evaMca hetoH satpratipakSatApAdanenAthavAkhyAtasya prathamapuruSatvApAdanena kramAnmahyaM vidhimukhenaivAdvaitabrahmatayA nityamuktatvaM ahaM - kArasyaiva baddhatvabodhanadvArA niSedhamukhena vA tathAtvaM bodhayeti bho bhagavan bhaktasya mama tvAM pratIyaM prArthaneti tAtparyam / atra satpratipakSaprathamapuruSabhAvanAzabdAH kramAnnayAyavyAkaraNamImAMsAmAtraprasiddhA ityapratItatvam // 36 // grAmyamudAharati- DiMDIreti / he caNDIza gaurIpate, kaH puruSaH sveti akhaNDaH pUrNaH sa cAsAviduzcandrastena samAnaM tuNDaM mukhaM yasyAH sA tathA svasya yA akhaNDendusatuNDA tasyA ityarthaH / ' DiNDIraH puruSe smRtaH / phene vAtiGgaNe cApi' iti vizvAt DiNDIrasya phenasya yaH piNDastathA zikhino mayUrasya yadaNDaM saca tacca te tayoriva yat pANDuraM pANDuvarNa etAdRzaM yadgaNDamaNDalaM kapolasthalaM tadityarthaH / na maNDayennAlaM kuryAt / api tu sarvo'pyalaMkuryAdeveti saMbandhaH / ayaMbhAvaH - ayi paramAtmaMstvayA sa eko brahmaNa AnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya' iti, 'kAma eSa krodha eSaH' ityAdyArabhya jahi zatruM mahAbAho kAmarUpaM durAsadam' ityAdizrutismRtizatairmumukSoH kAmasyaiva sarvathA tyAjyatvaM vihitaM tattudurghaTameva / yadyapi parakIyAdiviSayaM taM kazcidvarjayettathApi svasya pravAsAdinA kvacidvirahe svakIyAyAstatrApi pUrNacandrava 199
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 sAhityasAram / [pUrvAdhe madhumukhyadhanAdhInadhiyAM naH kAdhivedhikA / vinA vinAzunAsIrahIrahAriharismRtim // 38 // viparItena rAmeNa tthaivaakhilsaakssraaH| eteSAM kamalAH puSTiM kathaM yAsyantyamadhyamAH // 39 // danAyAH DiNDIrapiNDavat pANDimazAlikapolamaNDalaM kastUrItilakAdinA bhUSayitumanutsuka etAdRzaH kaH puruSo'styatra saMsAre / yataH sarvasyApi puruSatvAvacchinnasya jIvakoTiniviSTatvena tvadavaratvAtsarvezvaro'pi tvaM caNDIzastasmAtkhakIyAviSayakasya tasya varjanaM durghaTameveti / ata evoktam-'anurakAGganAlolalocanA locanAkRti / khasthIkartuM manaH zakto na viveko mahAnapi' iti / atra 'DiNDiro'bdhikaphaH phenaH' iti hakho'yam / amarapAThastu prAmAdika eva / rAmAzramyAM hrakhasyaiva vyAkhyAtatvAt / iha piNDANDagaNDatuNDazabdAstu grAmyA evAto lakSaNasaMgatiH // 37 // tadvanneyArthamudAharati-madhumukhyeti / madhurvasante caitre ca daitye puSparase'pi ca' iti kozAnmadhuvaMrsantastasya yaH mukhyaH 'sakhAratIzasya RturyathA vanam' iti zrIharSavacanAt prItiviSayatvena pUjyavatpriyaH yo madanastasya yaddhanamiva sarvakhatvAdhikaraNaM yauvanaM tadvatyastaruNya eva tadadhInA tadanuraktatvAttatparavazA dhIbuddhiryeSAM kAmukAnAmityarthaH / etAdRzA naH asmAkaM vinA pakSirAjena garuDena / zunAsIreti / 'vRddhazravAH zunAsIraH puruhUtaH puraMdaraH' ityamarAcchunAsIra indraH tasya hIra iva zuklakusumaH pArijAtaH taM harati satyabhAmAtuSTayarthaM apaharati indraM parAjityAnayatIti tathA sacAsau hariH zrIkRSNastasya smRtistAm / vinA AdhivedhikA manmathakRtamAnasavyathAnA. zinItyarthaH / kA / na kApIti saMbandhaH / evamaharnizaM yuvaticintane kRte'pyekAM bhagavatsmRtiM vinA na kApi kAntAsmAkaM saMtApopazAntikAriNI bhavatItyataH saiva bhajanIyeti bhAvaH / atrAtilAkSaNikavAkyatvAttathAtvaM bodhyam / madhvAdipadavyaGgathaM tUddIpanavibhAvAdi svayamevohyam / hareruktavizeSaNenezvarasyApyevaM ramaNIvazavartitve kaiva kathA pAmarANAmasmAkamatastadvedanAbhijJaH sarvajJaH sa eva zaraNI. karaNIya iti dyotyate // 38 // atha pratAparudrIyamate svasaMketamAtrasArthakatvala. kSaNaM neyArthamevodAharati-viparIteneti / atra halmAtravaiparItyaM vivakSitaM tena mAreNetyarthaH / akhileti / atrApi akhilAzca te sAkSarAzceti karmadhA. rayaH / sarvavidvAMsaH / tathaiva viparItA eva akhilapadaM vihAyaiva vaiparIyaM vivakSitam / tathAtve rAkSasA evetyarthaH / santIti zeSaH / sarve'pi paNDitAH smarazarakhaNDitAH santItyAzayaH / astve kA hAnirityatrAha-eteSAmiti / niruktAnAM viduSAM amadhyamAH na vidyate madhye madhyabhAge maH makAroM yAsAM tAstathA etAdRzyaH kamalAH makArazUnyatve kalAH pANDityAdicAturya iti yAvat / pakSe amadhyamAH asya 'akAro vAsudevaH syAt' iti kozAdviSNoryAH
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 201 kliSTAditritayaM tvatra samAsAdAvapi sthitam / krameNa saprasaGgaM tadvijJeyaM lkssylkssnnaiH|| 40 // parameSThighaTodbhUtAsutasabrahmacAriNam / taraGgiNIndrakanyezazastrAMzArAtimAzraye // 41 // dUrAnvitaM bhavekliSTaM vAkyaM vyastapadaM yadi / kasyezatAM gataM pUrNamatItya vidhumaNDalam // 42 // madhyamAH 'syAnmadhyamA dRSTarajAH' ityamarAnUnataruNItvenAtipriyA ityarthaH / etAdRzyaH kamalAH lakSmyaMzIbhUtAH saMpada itiyAvat / puSTiM samRddhiM kathaM yAsyantItyanvayaH / kAmapAratantrye hi viduSAmapi madAndhatvena rAkSasakhAtteSAM yuktasaMpattayazca naiva kAlatraye'pi vardhanta iti kAmajaya eva kArya iti tAtpayam / kiMca 'madhyamaM cAvalagnaM ca' ityamarAdhAstAvadamadhyamAH zUnyamadhyAstena paramakRzAGgItvAttAsAM kamalAnAM kasya hiraNyagarbhasyApi malo rAgAvalepo yAbhistAsAM gaurIbhAratyAdInAM dehasthaulyalakSaNapuSTayAkSepo yukta eveti bhAvaH / atra viparItetyAdisvasaMketaikasiddhamiti tattvam // 39 // evaM kramaprApte kliSTAdau vAkyadoSe vaktavye tatra samAsaikagatatvaniyamasyAsaMbhavAddhammillasyetyAdivakSyamANakAvyaprakAzodAharaNAdau tasya vyastagatatvenApi dRSTatvAditi tasya padagacyutasaMskRtyAdidoSavatsamAsAdisAdhAraNyameva padagatakliSTAdivatsamAsaikagatatvavyudAsArtha kathayati-kliSTAdIti / kliSTAvimRSTavidheyAMzaviruddhamatikRtAM tritayamityarthaH / tuzabdaH 'vyudasya cyutasaMskAram' ityAdipUrvatarapadyoktAtidezAtmakotsargavazApAditaprakRtaviSayakatatsAmyazaGkAvyAvRttyai / atra vAkyadoSaprakaraNe samAsAdAvapi AdipadAdyastapadakadambagrahaH / sthitaM vartata itiyAvat / ataH budhairiti zeSaH / saprasaGgaM smRtasyopekSAnahatvaM prasaGgastena sahitaM vakSyamANa. yattatpadasaMbandhavicAraviziSTaM yathA syAttathetyarthaH / tat lakSyalakSaNaiH sodAharaNAsAdhAraNadhamaiH karaNaiH krameNAnukrameNa vijJeyaM bodhyamiti saMbandhaH / evaMca pUrvoktotsargasyAyamapavAda iti bhAvaH // 40 // tatrAdau sabhAsagataM kliSTamudAharati-parameSThIti / 'parameSTI pitAmahaH' ityamarAtparameSTI brahmA tasya yo ghaTaH kamaNDalustataH udbhUtaM prAdurbhUtaM yadgaGgAkhyaM jalaM tasya sutaH SaDAnanastasya sabrahmacArI satIrthyastamityarthaH / skandabhArgavarAmayoH zrIzaMkarAdeva vidyAvAptiH samakAlamiti prasiddhameva purANAdau / etAdRzam / taraGgiNIti / taraGgiNyo nadyastAsAmindraH samudrastasya kanyA lakSmIstasyA IzaH viSNustasya zastraM sudarzanaM tadaMzaH kArtavIryastasya arAtiH zatruH parazurAmastamiti yAvat / atra paraMparaikasaMbodhyArthakatvAtsamastapadasamUhavAca tAdRgvAkyakliSTatvaM bodhyam // 41 // athAdipadasUcitavyastapadaghaTitavAkyakliSTasya vaktavyatvAtprathamaM tallakSayatidUretyardhena / tadudAharati-kasyati / atra he kuntalAH, bhavadbhiH pUrNa
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 sAhityasAram / [ pUrvArdhe kiM saMyamanato'dyApi bhavadbhirbhavatAM bhavet / zuddhazAstraM bhavetkItyai lasacchAnti vipazcitAm // 43 // vAvadUkA satAM tattu pratyutAnarthasArthakam / vyutkramAnupalabdhibhyAM vidheyasya dvidhetarat // 44 // dhigetadeva mAM yattu raktamAMsaikazAlinIm / nitambinI didRkSutvaM mayi satsaGgaraGgiNi // 45 // vidhumaNDalaM ramaNImukhaM atIya atikramya kasya zirasaH, pakSe vedhasaH IzatAM taduparisthitatvenAdhirAjatAM, pakSe svAmitAM gataM prAptaM ataeva kezavaM bhavatAM prasiddhameva yatastasmAdbhavatAM yuSmAkaM zleSAdbhazabditanakSatratulyamauktikajAlavatAM, pakSe niyamyatvena nakSatravatAM jJAnavatAM vA adyApi saMyamanataH veNItvasaMpAdanena, pakSe yogAbhyAsena kiM bhavediti saMbandhasya dUrAnvitatvAvyastapadasamUhatvAcAtroktakliSTatvamityavadheyam / yathAvA kAvyaprakAze-'dhammilasya na kasya prekSya nikAmaM kuraGgazAvAkSyAH / rajjatyapUrvabandhavyutpattermAnasaM zobhAm' iti // 42 // evaM kramaprAptamavimRSTavidheyAMzaM vAkyadoSaM vivRNvastatrApi samAsagasya tasya padadoSoktalakSaNataulyAtpRthaglakSaNAntarAnapekSatayA tadudAharaNamevAha-zuddhazAstramiti / lasaditi / lasantI zobhamAnA zAntiyeSAM te ca te vipazcito vidvAMsasteSAM zobhi. zamajuSAM viduSAmityarthaH / zuddhati / zuddha zabdArthAbhyAMAcAryAcArAbhyAM vicArapracArAbhyAM ca nirdoSaM etAdRzaM yacchAstraM zAstropalakSitayAvacchabdabrahmAdhyayanatvAvacchedakAvacchinnAnyatamamityarthaH / spaSTamanyat // 43 // vAvadUketi / vAvadUkAzca te asantazca teSAM vAdamAtraprAdhAnyenAsAdhUnAmiti yAvat / tuzabdo vailkssnnyaavdyotii| tatprAguktazAstram / anthaiti| anarthAnAM vighAtAnAM sArthaH saGgho yena tttthaa| vighAtakamityarthaH / yadvA anarthaiH sArthakaM saprayojanam / anarthamAtraparyavasAyItiyAvat / bhavatIti zeSaH / sphuTamevAnyat / atra zuddhati lasaditi vAvadUketi ca padatraye'pi zuddhatvAdirUpavidheyAM shsyaamukhyokttvaapaadksmaaspihitvaatsmaasgtaavimRssttvidheyaaNshvaakydosstvmityaashyH| yathAvA kAvyaprakAze-'kiM lobhena vilambitaH sa bharato yenaitadevaM kRtaM mAtrA strIlaghutAM gatA kimathavA mAtaiva me mdhymaa|mithyaitnmm cintitaM dvitayamapyAryAnujo'sau gururmAtAtAtakalatramityanucitaM manye vidhAtrA kRtam' iti / atra mAtreti lobhenetyanena yojyam / idaM hi lakSmaNasya vacaH / tenAtrAryasya tAtasyeti cApekSitaM tattu nAstIti tatheti dik / evaM tIsamastavAkyagaM tatkatividhaM kiMlakSaNaM cetyAkAlAyAM tadubhayaM saMkSipati-vyutkrameti / vyutkrAntavidheyatvAnupalabdhividheyatvalakSaNAbhyAM hetubhyAM itaradasamAsagaM avimRSTavidheyAM. zAkhyavAkyadoSajAtaM dviprakArakaM bhavatIti yojanA // 44 // tatrAdyamudAharatidhigetadeveti / etadeva mAM dhigastu / etatkimityatrAha-yattviti /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / sarvakartavyatAbhAvaM nirduHkhaM paramaM sukham / sadyo vyanakti bodhena yo'sau zRNu taveryate // 46 // tuzabdo divyasundarIvyudAsArthaH / saditi / satAM brahmaniSThAnAM yaH saGgastatra rajate saMsakto bhavatIti tathA tasminsAdhusamAgamAnurAgiNItyarthaH / etAdRze'pi mayi / rakteti / etenAtyantabIbhatsatvAdanAdaraNIyatarakhaM dhvanitam / IdRzIM nitambinIm / parataruNImitiyAvat / yat didRkSutvaM draSTumicchati didRkSati didRkSatIti didRkSustasya bhAvastathAtvam / niruktayuvativadanadarzanecchutvamityarthaH / bhavatIti zeSaH / atraitatpadavivakSitoktakAmukatvasyoddezatvena tatra dhikkArasya vidheyatvaM vivakSitam / tathAtu naiva pratIyate / uddezyamanuktvaiva vidheyasya prathamameva prayuktatvAt / kAvyapradIpe tAvat-'anuvAdyamanuktvaiva nAbhidheyamudIrayet' iti vRddhavacanAdityAdinA sapramANaM tathA prayogasya niSiddhatvAt 'ayaM vidvAn'ityAdau loke 'ayamAtmA brahma'ityAdAvAmnAye ca sarvatroddezyavidheyabhAve vidheyasyAprAptatvena prAptasyAnuvAdyasyottarameva prayogadarzanAcca / tasmAdidaM vAkyaM vidheyavyutkramAkhyavimRSTavidheyAMzarUpataddoSaduSTaM bodhyam / yathAvA kAvyaprakAze--'nyakkAro hyayameva me yadarayastatrApyasau tApasaH so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH / dhigdhika zakrajitaM prabodhitavatA kiM kumbhakarNena vA vargagrAmaThikAviluNThanavRthocchranaiH kimebhirbhujaiH' / atra ayameva nyakkAra iti vAcyam / uJchUnatvamAtraM tvanuvAdyam / na vRthAtvavizeSitamiti // 45 // etramanupalabdhavidheyamapi carama tadudAharati-sarveti / sarvakartavyatAyAH kRSyAdinA agnihotrAdinA ca yAvallaukikavaidikapumarthasAdhyatAyAH abhAvaH 'so'zrute sarvAnkAmAnsaha' ityAdizruteH 'ApUryamANamacalapratiSThaM samudramApaH pravizanti yadvat / tadvatkAmA yaM pravizanti sarve sa zAntimApnoti na kAmakAmI' iti smRtezca nikhilakAmapUrtyA dhvaMso yena tadityarthaH / Iryate kathyata iti yAvat / atra yosAviti padayugaM kramAduddezyavidheyAbhidhAyakatayAbhimatam / tattu na saMbhavati / yacchabdasaMnihitAdaHzavdAdeH prasiddhArthabodhitvAt / tena vidheyasyAnupalambhAdanupalabdhavidheyAtmakAvimRSTavidheyAMzAkhyadoSaduSTamidaM vAkyamiti lakSaNasaMgatiH / nacaivamasya traividhye mAnAbhAvaH zaGkayaH / kAvyapradIpe kaNThata eva tathoktatvAt / tadyathA-'na kevalaM vidheyasyopasarjanatvavyutkramatvAbhyAmevAyaM vAkyadoSaH kiMtu vidheyAnupasthityApi'iti / udAhRtaM cedaM tatraiva-'apAGgasaMsargitaraGgitaM dRzobhruvorarAlAntavilAsavellitama / visAriromAJcanakaJcakaM tanostanoti yo'sau subhage tavAgataH' / atra yo'sAviti padadvayaM uddezyavidheyArthakatayA vivakSitam / uddezyavAcino yacchabdasya khArthaparAmarzakatacchabdApekSitatvAt / nacaitattatpratipAdakaM yacchabdasAnnidhyenAdasAdInAM prasiddhaparAmarzakatvAditi / nanvidaM hi vAkyaM mama gAtraM mama kalatraM mama mitramityAdimamatvAbhinivezabhrAntaM kaMcitprati kasyacidAptasyAdvaitaM brahma tattva
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / parokSabahudUrArthe tatpadAdaH pade hyataH / tadaikArthye sati va syAduktodAharaNaM tava // 47 // bADhayacchandasAnnidhyAdadasaH svArthanihnavAt / prasiddhaikArthabodhitvAtkuto'naucityamatra naH // 48 // aduHzabdasya kozAdAvane kAryatvadarzanAt / tatoM yacbdasAchannidhyAtprasiddhArthakatA na kim // 49 // mevopadeSTumiti tatra re caitra yaH sarvetyAdinA prAtilomyAtsvargAdiviSayagADhatarasuSuptiprAtItikakartavyatAvacchinna jIvanmuktyavasthA vizeSajanyasukhebhyo vyAvartakena vizeSaNatrayeNa viziSTaM sukhaM bodhena sadyo vyanakti asau taveryate iti Nvityanvaye kAya doSa iti cenna / tathApi yattadornityasaMbandhAtprakRte ca tadabhAvAduktayukterdoSAnapAyAcca / tasmAyuktamevedamudAharaNamiti dikU // 46 // tatrokta vAkyasya nirdoSatvAdanudAharaNatvaM zaGkate - parokSeti / bho AlaMkArika, hitau / yataH kAraNAt / taditi / taditi ada iti ca pade ityarthaH / parokSabahniti / parokSaH indriyavyavahitaH bahudUraH ativiprakRSTazca tAvarthau yaste ityarthaH / etAdRze staH / ataH hetoH tadaikArthya tayostatpadAdaHpadayoH yat aikArthya vyavahitArthakatvasAdharmyeNAbhinnArthakatvaM tasminsiddhe satIti yAvat / tava uktodAharaNaM niruktaM sarvetyAdikamanupalabdhavidheyAkhyamavimRSTavidheyAMzavAkyadoSodAharaNaM ka syAditi saMbandhaH / tathAcAhu: - ' idamastu saMnikRSTaM samIpataravarti caitado rUpam / adaso'tiviprakRSTaM taditi parokSaM vijAnIyAt' iti / pUrvapadye yo'sAvityatrAdaso yacchandasAnnidhyena prasiddhArthaikavAci - tvAduddezyavAcino yacchabdasya pUrvaparAmarzilena svArthasamarpakatacchandApekSitvAdiha tu tadabhAvAdanupalabdhavidheyatvamabhimataM tattatarItyAdaH zabdasyApi tacchandasAdharmye tadarthavAcitvAnnaiva saMbhavatIti bhAvaH // 47 // yatkiMcidaGgIkRtya tatra nimittAntareNa samAdhatte - bADhamiti / adasaH adaHzabdasya yacchabdasAMnidhyAddhetoH svArthanihnavAduktAtiviprakRSTarUpakhAbhidheyatirodhAnAnnimittAdityarthaH / ata eva / tasya / prasiddheti / prasiddhArthaparAmarzakatvAditi yAvat / tasmAdatra niruktodAharaNe naH AlaMkArikANAM kutaH anaucityamityanvayaH / tatra mAnaM tvanupadamevoktaM kAvyapradIpIyam // 48 // nanu yacchandasAMnidhyenAdasaH khArthanihnavaH prasiddhaikArthakathakatvaM ca pAribhASikameveti cenna / 'adaH parasminnantrApi' iti vizvAdadaHzabdasya parokSAparokSobhayavAcitvasya sAmAnyataH siddhatvena nAnArthakatayA prAguktasya nAnArthavAcake zabde 'zaktigrahaniyAmakAH / saMyogAdaya evAtra jJeyAH prAcInasaMmatAH' / ityuktasya saMyogAdinimittakadambasya madhye zabdasyAnyasya saMnidhiriti kAvyaprakAzakAriko tAnyazabdasAnnidhyasyApi saMgRhItatvena pUrvapadyo - kena yacchandasAMnidhyenAdaH zabdasya prasiddha kArthavAcitvasya zAstrasiddhatvAditi 204 [ pUrvArdhe
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 205 kiMca tatpadasAdharye'pyasya kA naH kSatirbhavet / prakrAntasuprasiddhAnubhUtArthatvAttadaH khalu // 50 // nanu prayogasaMsRSTestayoH kevalayorapi / sApekSatvasya niyamo yattadoreva neti cet // 51 // maivaM tannityasaMbandhAtsatu zAbdo dvayoH sthitau / ArthastvekatarasyApi sthitau syAdasthitApivA // 52 // sa kharo yo na jijJAsurityAdau zAbda eva sH| Arthe'pyAdyastridhA jJeyaH prakrAntAdyarthatatparaH // 53 // kimiti nAsya prasiddhArthAbhidhAyitvaM syAdityAha-adaHzabdasyeti // 49 // yadi 'adasastu viprakRSTam' ityuktavacana eva tava zraddhA cettatrApi tacchabdasAdharmyameva yathA tacchabdasya sAmAnyataH parokSArthavAcakatve'pi prakrAntaprasiddhAnubhUtAkhyatadvizeSatrayavAcitvaM tatra tatra suprasiddhameva / vakSyate cAtraivAgre tathA tadvadadaso'pi vaktavyatvena prasiddhArthavAcitvasyApi saMbhavAna kApyasmAvanirityAha-kiMceti / asya adaHzabdasyetyarthaH / tatpadeti / tatpadena tacchabdena saha yatsAdhayaM parokSArthavAcakatvarUpasamAnadharmatve tasminsatIti yAvat / tadaH tacchabdasyetyarthaH // 50 // nanu tathApi yadi yattadornityasaMbandhaH syAcedyo'sau peNvityuktodAharaNe yacchabdAkAGkSApUrakatacchabdAbhAvAdadaHzabdasya coktarItyA prasiddhArthamAtravAcakatvena vidheyAMzApUrakatvAdanupalabdhavidheyAtmakAvimRSTavidheyAMzAkhyavAkyadoSatvaM bhavettadeva tu na niyatamiti zaGkate-nanviti / tatra hetuH-prayogeti / 'sa rAjyaM guruNA dattam' ityAdau kevalayorapi parasparazanyayorapi tayoryattacchabdayoH prayogaM saMsRSTeH prayogANAM samyagupalabdhatvAdityarthaH // 51 // samAdhatte-maivamiti / tatra hetuH-taditi / tayoryattacchabdayoH yo nityo vyabhicArIsaMbandhaH parasparArthApekSArthakatvaM tasmAdityarthaH / astvevaM tayornityaH saMbandhastathApi kAvyAdAvekataratatprayogopalabdhyanyathAnupapattyA tasya prakArabhedo'vazyaM vAcya eva / ataH sa katividha ityAkAGkSAyAM zAbdAdibhedena tadvaividhyaM sanimittaM vyutpAdayati-satviti / tuzabdastadvizeSAvadyotI / dvayoryattacchabdayorubhayorapi sthitau vispaSTamekasminvAkye vidyamAnatve sati zAbdaH saMbandho bhavati tathA ekatarasthitau yacchabdasya tacchabdasya vA sthitau tathA dvayorapyasthitAvapi Artha ArthikaH saMbandho bhavatIti yojanA / ato naikataraprayoge'pi tayorniyatasaMbandhAbhAva iti bhAvaH / taduktaM kAvyapradIpe-'anayoH parasparArthApekSArthakatvaM niyatameva / etadevocyate yattadorniyamabhisaMbandha iti / sacAbhisaMbandhaH zAbda Artho vaa| tatra dvayorupAdAne zAbdaH / yathA-'sa durmatiH zreyasi yasya nAdaraH' iti / ekasya dvayorapi vA anupAdAne tvArtha iti // 52 // tatrAdyamudAharati-sa khara ityardhena / yathAvA-'mugdhA muhu 18
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 sAhityasAram / [ pUrvArdhe rAmastAM prekSya sAnandaH kaumudI sadvijo yathA / jAnakI taM bhujaM kaNThe nidadhe rAkSasadviSaH // 54 // vidadhatI vadane murAreH prematrapApraNihitAni gatAgatAni / mAlAdRzormadhukarIva mahotpale yA sA me zriyaM dizatu sAgarakanyakAyAH' iti / yathAvA vAsavadattAyAm-'kaThinataradAmaveSTanarekhAsaMdehadAyino yasya / rAjanti valivibhaGgAH sa pAtu dAmodaro bhavataH' iti / atha kramaprApte dvitIyasyodAharaNIyatve tadvaividhyasyaikatarasthityasthititvarUpaprayojakabhedena prAgeva siddhatvAttatrApyAdyasya prAguktaprakAntAditacchabdArthatraividhyena tridhAtvaM bodhyti-aarthe'piiti| saMbandha iti shessH| AdyastadAdizabdaikatarasthitiprayojyo yattadorArthikaH saMbandha ityarthaH / prakAnteti / prakrAntAdayaH prakrAntaprasiddhAnubhUtAkhyAH / arthastattatprakaraNavazAtpratipAdyo yasya tAdRzaM tatpadaM yasminviSaye sa tathA prakrAntaprasiddhAnubhUtAnyatamavAcakatacchabdajanya iti yAvat / ataeva tridhA niruktarItyA triprakArako jJeya ityanvayaH // 53 // tAneva prakArAnkrameNodAharati-rAma iti / tAM rAmavarNanaprakaraNAtsItAmityarthaH / tasyaikapatnItvena strayantarAvekSaNajanyAna. ndasya sutarAmasaMbhavAditi bhAvaH / tenAtra tacchabdaH pUrvaprakrAntArthAbhidhAyIti tadapekSitayacchabdasaMbandha Arthika eveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze'kAtarya kevalA nItiH zaurya zvApadaceSTitam / ataH siddhiM sametAbhyAmubhAbhyAmanviyeSa saH' iti / naiSadhIye'pi-'khadRzo janayanti sAMtvanAM khurakaNDUyana. kaitavAnmRgAH / jitayorudayatpramIlayostadakharvekSaNazobhayA bhayAt' iti / iha tadakharvekSaNeti zrUyamANastacchabdaH pUrvaprakrAntAyAH damayantyAH parAmarzaka iti tena saha yacchabdasaMbandha Arthika eveti / kaumudImiti dvitIyapAdena prasiddhArthakatacchabdodAharaNam / saH prasiddhaH kaumudIvIkSaNajanyAnandazAlI cakorAkhyo dvijaH pakSI yathA kaumudI candrikA prekSya sAnando bhavati tadvadityarthaH / lakSa. NasamanvayaH prAgvadeva / yathAvA kumArasaMbhave-dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / kalA ca sA kAntimatI kalAvatastvamasya lokasya ca netrakaumudI' iti| jAnakItyardhenAnubhUtArthakatacchabdodAharaNam / atra samuccayArthako'pizabdo'dhyAhAryaH / tena jAnakyapi rAkSasadviSaH tATakAdirAvaNAntasakalarajanIcarazatroH zrIrAmasya kaNThe taM prAsvayaMvarAdAvanubhUtaM bhujaM nijabAhuM nidadhe gADhaM sthApayAmAseti saMbandhaH / yathAvA bhAminIvilAse-'tanmandamajuhasitaM zvasitAni tAni sA vai kalaGkavidhurA madhurAnanazrIH / adyApi me hRdayamunmudayanti hanta sAyaMtanAmbujasahodaralocanAyAH' iti // 54 // nanvastvevamekatarasthityAkhya Arthe yattadoH saMbandhabhede tacchabdasya traividhyavyavasthA tathApi yadi kevalo yatra yacchabda evopalabhyate tatra tarhi kathaM tayoH saMba
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tacchabdAkSepadakSo ycchbdstuuttrvaakygH| pUrvavAkyagatastvIpsedupAdAnaM sa tadviraH // 55 // re mAnasa paraM sAdhu kartavyaM bhvtaadhunaa| yannimajanamApyeta saccidAnandavAridhau // 56 // yadi vairAgyamAptaM cejjJAnaM vAsudRDhaM jitam / ityAdau pUrvavAkye'pi yattathAsti tadavyayam // 57 // evaM tadAnImityasya sadRzAnupalambhanAt / yadetyevAvyayaM vidbhiradhyAhArya tadazrutau // 58 // ndhanaiyatyamityata Aha-tacchabdeti / zaGkopazamArthastacchabdAdasya vailakSaNyAvadyotanArtho vAyaM tuzabdaH / yacchabdastu uttaravAkyagaH padyAdigatadvitIyavAkyasthita eva tacchabdAkSepadakSastacchabdasya ArthikasaMbandhenAdhyAhArakSamo bhavatIti yojanA / iha tacchabdAkSepetyukteH parokSatvAditadarthAdhyAhAro vyudasto bodhyaH / tatsvIkAre'pi zAbdabodhAsaMbhavAditi bhAvaH / yathA pratAparudrIye-'vadAnyo nAnyo'sti trijagati samo rudranRpaterguNazreNIzlAghApihitaharidIzAnayazasaH / samantAdudbhUtairdviradamadagandhaiH surabhayaH kriyante yadvidvajanamaNigRhaprAGgaNabhuvaH' iti / idameva vyatyAsenottarArdhodAharaNam / tu punaH pUrvavAkyagataH padyAdiprathama. vAkyasthaH saH yacchabdastadgiraH tacchabdasya upAdAnaM ArthikasaMbandhena cAritArthyAbhAvAcchAbdikasaMbandhArthamuccAraNaM IpsetpadyAdAvabhivAJchedityanvayaH / tasmAtpUrvavAkye yacchabdazceduttaravAkye tacchabdagrathanamAvazyakamevetyAzayaH // 55 // tadudAharati-re mAnaseti // 56 // nanu 'nitarAM paruSA sarojamAlA na mR. NAlAni vicArapezalAni / yadi komalatA tavAGgakAnAmatha kA nAma kathApi pallavAnAm' iti paNDitarAyapadyAdau pUrvavAkyapaThito'pyasau tadAkSepako'vekSyata ityAzaGkaya satyamevaM loke santi bhUriprayogA ityabhisaMdhAya tAdRkprayogodAharaNapUrvakaM 'pakSAntare cedyadi ca' ityamaroktestasthA prayogasya pakSAntaravAcyavyayanibandhanalamabhidadhansamAdhatte-yadIti / atha jitaM bhavediti saMbandhaH // 57 // itthamukke'pi yadItyAdAvavyayatvena samAdhAne tadAnImityavyayasya yadA tadA yathA tathA yahitahi yatratatretyAdivadyacchabdaghaTitamavyayAntaraM nopalabhyata iti tatra kathaM yattadornityasaMbandhanirvahaNamityatrAha-evamiti / evaM nanu prayogasaMdRSTerityAyuktarIyetyarthaH / tadAnImityasya sadRzAnupalambhanAt yadetyAdivattadarthApekSyArthabodhakayacchabdAvacchinnAnyAvyayAnupalabdheriti yAvat / vidbhiH paNDitaiH yadesevAvyayaM tadazrutau niruktAvyayasya padyAdau kaNThataH saMgrathanAbhAve satyadhyAhAryamityanvayaH / tasmAttadAnIM zabdaprayoge'pi yadetyAdiprayogAbhAve tayorArthika eva saMbandha iti bhAvaH // 58 // uktanyAyamanyatrApyatidizati
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / 1 ityuktayA dizaivohyaM yahatyAdau vipazcitA / dvitIyastvekadhaiva syAtsAmarthyAdgamako dvayoH // 59 // ye kITairapi labhyante pANDityaM kiM tadAptaye / nikhiladvaitavicchittirakhaNDAnanda pUrvikA // 60 // yadapyuktamadaH zabde tulyatvaM taddvirA samam / tattu duSTo mudaM yAtu kenApItyekarItitaH // 61 // nocetkozoktazaktyAsya prayogAH sakalA amI / aparokSAdike na syuranvayavyatirekataH // 62 // itItyardhena / evaM zAbdAdibhedena yattadoH saMbandhadvaividhyaM vidhAyAdyamudAhRtya dvitIyasyApi ekatarasthityAdibhedena tathAtve siddhe tatrAdyamArthe'pyAdyastridhetyAdinaitA - vatA vivicyAdhunA'vasaraprAptaM yattadorubhayorapyasthitau tayorArthika saMbandhamekavidhatvenAbhidhatte - dvitIya iti / sAmarthyAt / vyapekSayetyarthaH / dvitIyaH yattacchadobhayazravaNAbhAvapakSaH / eketyAdi // 59 // tamudAharati - ya iti / ye viSayAH kITairapi labhyante tadAptaye teSAM viSayANAM prAptyarthaM pANDityaM viniyojyaM kim / apitu naiva viniyojanIyamityadhyAhRtyAnvayaH / tarhi kkAsyopayoga ityatrAha - nikhileti / yA akhaNDAnandapUrvikA niratizayasukhapUrvikA nikhila - dvaita vicchittiryAvadRzyo cchittistasyai pANDitya viniyogaH kArya iti yojanA / atrottarArdhe yattadoradhyAhAraM vinA pUrvArdhena sAkamananvayApattiriti tadAvazyakataiveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA mAlatImAdhave bhavabhUtiH - 'ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM jAnanti te kimapi tAnprati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA kAlo hyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI' iti / atra ya utpatsyate asti vA mama samAnadharmA taM pratyayaM yatna iti sphuTamevAvagamyate / tatra krameNa hi - zabdasUcitamutpattyAdau kAla ityAdihetudvayam / yathAzrute hi na pUrvArdhena saha kathamapyanvaya iti dik // 60 // nanu niruktarItyA yadi nitya eva yattadoH saMbandhastarhi bhavatA kiMca tatpadasAdharmye'pyasya kA naH kSatirbhavedityAdinA kiMmityadaHzabdasya tatpadasamAnArthakatvamurarIkRtaM tathAtve ' yo'sau zRNu taveryate' ityatrAvimRSTavidheyAMzatvAkhyavAkya doSaduSTatvodAharaNatvAnApattiH / anuvAdakAkhyayacchabdenoddiSTe'rthe vidhAyakAkhya tacchabdAparaparyAyIbhUtasya vidheyasamarpakasyAdaHzabdasya sattvAt / yattadoruddezyAdibodhakatvaM tUktamuddyote sasaMpradAyam / atra yacchabda uddezyasamarpaka eva tacchabdo vidheyasamarpaka iti prAJca iti / tasmAdayuktamidamityata Aha- yadapIti / taddvirA tacchabdenetyarthaH / tattviti / duSTaH khalovAdI kenApi yuktijAtena mudaM toSaM yAtu gacchatu ityekarItitaH 'tuSyatu durjanaH' iti nyAyenaivoktamiti saMbandhaH // 61 // tatra vaiparItye bAdhaM vibodhayati - nocediti / kozeti / adaH parasminnatrApIti prAgudAhRtavi 208 [ pUrvA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / mugdhe gatAgataiH kiM te taraGgavadapAGgayoH / viveko'sau na dambhArtha kiMtu muktyai zrutIritaH // 63 // kuraGganayanA yAsau pUrNenduvadanAGganA / mohAtsarvasvamAsInme sAdya jIrNatRNAyate // 64 // nanu naivAdaso'nyArtha niSedhAmo vayaM kila / yo'ntaH zAnto'sya sAmrAjyamityAdi kathamanyathA // 65 // kiMtvidantArthavattasya tacchabdArthakatAmapi / vadAmaH sA tu kozAdAvapIti yadi tacchRNu // 66 // zvoktAbhidhAvRttyeti yaavt| aparokSAdika iti / AdipadAtprasiddhaparokSArthagrahaH . // 62 // tatrAnvayodAharaNaM vispaSTayati-mugdhe iti / atra taraGgavaditi sadRSTAntaM kSaNikasukhApAdakatvena yuvatyapAGgayorgatAgatAnAM kiMzabdasUcitatucchatvAsAdakavivekasyAsAvityadaHzabdena sAkSipratyakSabodhanAdaparokSArthavivakSAsatve adaHzabdasattvamiti vA viparItaM vA'nvayenAsya prayogopalabdhirastIti tAtparyam / yathAvA kAvyaprakAze-'asau maruccumbitacArukesaraH prsnntaaraadhipmnnddlaagrnniiH| viyuktarAmAturadRSTivIkSito vasantakAlo hanumAnivAgataH' iti // 63 // nanu viveko'sAvityatrApyadasostu tacchabdasAdhAttadarthakatvameva natvidaMzabdArthakatvamiti vaiparItyAbhimAninaM pratyanvaya evodAharaNAntaraM vadan vyatireke'pi tadAha-kuraGgeti / yAsAviti / jIrNapadenAtitucchatvaM vyajyate / iha tvadaHzabdasyedamarthakatvamRte gatyantarameva nAstIti pratyakSArthavivakSAsattve adaHzabdaprayogasyApi sattvamityanvayodAharaNaM nirvivAdameva / evaM yadi tasya tacchabdaparyAyatvaM tarhi satyasya sthAne prakRte adaHzabda eva kimiti na prayuktaH samanukRSTo vA syAttenaiva yacchavdakAsitArthapUrtisaMbhavAdataH pratyakSAdyarthasya vaktavyatvAbhAve adaHzabdaprayogasyApyabhAva iti vyatirekodAharaNamapIti tattvam / kAvyapradIpe tu asau maruditi padyamudAhRtya atrAdaHzabdArthamevAbhidadhyAnna tvidamarthamiti tasya tacchabdaparyAyatAyAM pratibandImabhidhAya athAtra vaiparItyAdiSTApattimAlambase tarhi 'karavAlakarAladoHsahAyo yudhi yo'sau vijayArjunaikamallaH / yadi bhUpatinA sa tatra kArye viniyujyeta tataH kRtaM kRtaM syAt' ityatra sa ityetatpunaruktaM syAt / adaHzabdena tadarthAbhidhAnAt' ityuktam // 64 // tatra svAbhisaMdhimudghATayan zaGkatenanviti / sodAharaNaM kiMcinyUnAbhyAM dvAbhyAm / sidhyediti zeSaH / yatredaMzabdasyApi tacchabdArthatA tatrAdasaiva kimaparAddhaM tayoH samAnazIlatvAt / tasmAda. dasastacchabdArthakatvamapi brUma ityAzayaH / yathAvA kAvyaprakAze-'yo vikalpamidamarthamaNDalaM pazyatIza nikhilaM bhavadvapuH / khAtmapakSaparipUrite jagatyasya nityasukhinaH kuto bhayam' iti // 65 // kiMtvidanteti / tasya adaHzabdasya / tatra pramANAkAGkSAyAM 'zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozAptavAkyavyavahAratazca' ityabhi
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 sAhityasAram / [pUrvArdhe yacchabdAnantarolasthaH sAmAnAdhikaraNyabhAk / tacchabdo'pi nirUDho'sti prasiddhaikArthakaH zatam // 67 // yattadadvaitamAnandamAtramAtmAbhamakSayam / aprameyamapi prAptuM zrIguroH kRpayA mayA // 68 // tasmAdyacchandato'dUraM sthita eva vidhaaykH| tacchandavadidaMzabdo'daHzabdAdirapi dhruvam // 69 // yuktavAkyavazAtkozaM tathAtvena spaSTayati-sA tviti / sA tacchabdArthakatetyarthaH / adaHparasminnatrApIti prAgudAhRtavizvakoze parazabditaparokSArthakatacchabdArthakatApi prasiddhaiveti bhAvaH / tatra khakIyaM gUDhAzayaM nibodhayitumavadhAnaM yAcate-zuNviti // 66 // tameva gUDhAzayaM sphuTayati-yacchabdeti / 'dvaitasuptirvicitraiva yedaM duHkhomimajjalam' ityAdAvidaMzabdasya yacchabdAkAhitArthapUrakatvena prasiddhArthabodhakatvAbhAvAttadvAraNArthaM dvitIyapAdena vizeSaNam / sAmAnAdhikaraNyaM samAnaliGgavibhaktyAdimattvenaikArthapratipAdakatvaM tadbhajata iti tathetyarthaH / 'viSayAsaktacitto yaH sa bodhaM kathamApnuyAt' ityAdAvativyAptirato'nantareti / atra hi visargeNa vyavadhAnAdyacchabdAkAsitArthapUrakatvena prasiddhaikArthabodhakatvAbhAvAt / viSayetyAyuktodAharaNa eva yattadoya'tyAsenAtiprasaGgavyudAsArthamUrdhvastha iti / etAdRzaH tacchabdo'pi prasiddhe'pi prasiddha eva ekaH kevalaH arthaH prameyaM yasya sa tathA / prasiddhamAtrArthabodhaka ityarthaH / etAdRzaH zataM nirUDho'stIti yojnaa| atra apizabdanAdaHzabdAdInAM niruktavizeSaNavaiziSTaye prasiddhaikArthabodhakatvena yacchabdAkAGkitArthabodhakatvAbhAvaH kaimutikanyAyasiddha eveti dhvanitam / evamevoktaM kAvyapradIpe-'yacchabdAvyavahitAnantaravartI samAnAdhikaraNastacchabdo'pi prasiddhamAtre nirUDhaH kiMpunaridamAdiriti / vivRtaM cedaM kAvyapradIpodyote nAgojibhaTTaiH / prasiddhamAtre iti / evaMca nAyaM vidheyasamarpaka iti bhAvaH / 'vibhAti mRgazAvAkSI yedaM bhuvanabhUSaNam' ityAdau prasiddhabodhakatvAbhAvAtsamAnAdhikaraNa iti / samAnaliGgavibhaktyAdika ityarthaH / 'paradArApahartA yaH sa varga nAdhigacchati' ityaadivaarnnaayaavyvhiteti| atra tu visargeNa vyavahitaH atraiva yattadoya'tyAse'tiprasaGgavAraNAyAnantaravartIti // 67 // tadudAharati-yattadadvaitamiti / Atmeti / Atmanaiva AbhAtIti tathA khaprakAzamityarthaH / etAdRzamAnandamAtramiti saMbandhaH / yathAvA veNIsaMvaraNe-'yattadUrjitamatyugraM kSAtraM tejo'sya bhuupteH| dIvyatAkSaistadAnena nUnaM tadapi hAritam' iti // 68 // nanvevaM yadi niyamastarhi kIdRzasya tacchabdAderyacchabdoddezyavidheyabodhakatvamityAzaGkAyAM yacchabdAnantaretyAyuktavizeSaNavyAvartitatvena phalitaM vadansamAdhatte-tasmAditi / yasmAniruktavizeSaNa eva tacchabdAdiH prasiddhabodhako natu vidheyasamarpakastasmAddhetorityarthaH / AdipadAdetacchando'pi // 69 //
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yaH zriye sa guNaH sAdhyo yo vide yaM smucchryH| yaH zAntyarthamasau bodho yo mokSAyaiSa saMyamaH // 70 / / kathaM tarhi khalo yaH sa heya ityatra tatpadam / na prasiddhArthamiti cedvisargavyavadhAnataH // 71 // yacchabdagaikadezatvaM yo'sAvityatra sNdhinaa| adaso'stIti tulAghyA prasiddhArthakatA kila // 72 // yadyevaM nityasaMbandho yattadorasti cetkatham / yadyanmamatvajanakaM tatyAjyamiti kathyate // 73 // ekenaiva svarUpeNa yattadbhayAM vastumarzanam / niyataM bhavatItyevaM na vadAmo vayaM kvacit // 74 // caturNAmapi krameNodAharaNAnyAha--yaH zriye iti / nanu zrIrapi pramAdaheturata Aha-yo vide iti / vide jJAnAya samucchrayaH saMpadutkarSa ityarthaH / sAdhya iti sarvatrAnukarSaNIyam / nanu jJAnamapi loke garvAdyApAdakaM dRSTaM tatrAha-yaH zAntyarthamiti / uktaMhi bhagavadgItAsu-'jJAnaM labdhvA parAM zAntimacireNAdhigacchati' iti / tasyA api kiM svataH pumartha vamaNimAdidvArA vA, netyAha-yo mokSAyati // 70 // evaM cena kevalaM yo mahato'pabhASate zRNoti tasmAdapi yaH sa pApabhAgityAdau kuto na tacchabdAdeH prasiddhArthakatvamityAzaGkaya visargeNa vyavahitatvAdeveti samAdhatte-kathamiti // 71 // nanvevaM tu 'yosau zRNu taveryate' iti prAgukte avimRSTavidheyAMzAkhyavAkyadoSodAharaNe'pi visargamUlIbhUtasakArasyotvAdinA adaHzabde vyavahitatva samAnamevetyata Aha-yacchabdeti / yo'sAvityatra adasaH asAvityadaHzabdasya saMdhinA pUrvarUpeNa yacchandagaikadezatvaM yacchabde yo ityAkArake gacchati pUrvarUpeNAntarniviSTo bhavatIti tathA tA. dRzaH ekadezaH akArAkhyaH pUrvavarNo yasya tasya bhAvastathetyarthaH / astIti hetoH pUrvoktayacchabdAnantarordhvastha ityAdilakSaNavaiziSTayAt |tu punaH prasiddhArthakatA kila zlAghyA prasiddhArthakatvameva mAnyaM bhavatItyanvayaH / tasmAdyuktameva 'yo'sau zRNu taveryate' ityuktasyoktadoSodAharaNalamiti tattvam // 72 // tatra vIpsAsthale kvacidyacchabdAvRttAvapi tacchabde tadadarzanAttacchabdAvRttAvapi yacchabde vA tadadarzanAca dvitIyayadAdizabdAnnirAkAGkSApratItiH kathaM bhavati yayuktarItyA yattadornitya eva saMbandha iti sodAharaNaM shngkte-ydiityaadinaa| tatsamAdhAtuM pratijAnItekathyata iti // 73 // zAstrArthavizeSaM vaktuM prathamaM svAbhisaMdhimajAnAnamiva malA vAdinaM prati taM vizadayati-ekenaiveti // 74 // athaivamanuktau prasiddha prayogavizeSAnupapattikAraNatvena dvAbhyAM vizadayannAdyena prathamapaThitatacchabdabAhulya
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 sAhityasAram / [ pUrvArdha sa dhanyaH sa sukhI loke sa kRtArthaH sa sarvadRk / merApi naiti yaccitte taruNI hariNekSaNA // 75 // yaH zAnto yasya saMbodho yasminvairAgyamudbabhau / sa evaM kriyate muktayA mudetyAdi na cetkatham // 76 // kiMtu tAbhyAM parAmarzamihaikasyaiva vastunaH / yathAbhimatarUpAbhyAM brUmastatte'tra kiM kSatam // 77 // kiMcAkarNaya bIjaM tvaM yatpade tatpade'thavA / dvitvApannastu vIpsAyAM yatra sAkalyasUcakaH // 78 // prayogaM spaSTayati - sa iti / yathAvA kAvyapradIpohayote --- ' saH zlAghyaH sa guNI dhanyaH sa zUraH sa ca paNDitaH / sa kulInaH sa vikrAnto yastvayA devi vIkSitaH ' iti // 75 // dvitIyena prathamapaThitayacchandavAhulyaM tamAha - yaH zAnta iti / yathAvA kuvalayAnande samudAhRtam -- ' yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purA strIkRto yo gaGgAM ca dadhe'ndhakakSayakaro yo barhipatrapriyaH / yasyAhuH zazimacchiro hara iti stutyaM ca nAmAmarAH so'vyAdiSTabhujaMgahAravalayastvAM sarvado mAdhavaH' iti / AdipadAduktodAharaNaviparItamapyuttarapaThitatacchabda bAhulyAtmakamudAharaNAntaraM jJeyam / yathA--'yasyAsti vittaM sa naraH kulInaH sa paNDitaH sa zrutavAnguNajJaH / sa eva vaktA sa ca darzanIyaH sarve guNAH kAJcanamAzrayanti' iti / pakSe sa eva niruktaguNaviziSTa eva puruSaH muktyA mudA 'AnandarUpamamRtaM yadvibhAti' iti zruteradvaitAtmAnandarUpiNyA vriyate svayameva pANau gRhyata ityAdizAstrasiddhAntarahasyaM na cet 'tyAgenaike amRtatvamAnazuH' ityAdizAstradarzita tyAgAdisAdhanAnupayogAdyAvadvedAdiprAmANyaM kathaM syAditi saMbandhaH // 76 // yadyevamuktaprayogAnyathAnupapattyA yattacchabdayoH savAcyaparAmarzakatvaM naikenaiva rUpeNa tavAbhimataM cedekarUpeNApi 'yasya nAsti svayaM prajJA zAstraM tasya karoti kim / locanAbhyAM vihInasya darpaNa' kiM kariSyati' ityAdau tayoH prayogANAM sahasrazaH saMdRSTeH kimatra taveSTamiti cettatsphuTayati- kiMtviti / tAbhyAM yattacchabdAbhyAm / iha loke vede ca / yatheti / ekasyaiva vastunaH brUmastattasmAddhetostava / atra etAdRgvyavasthAyAM kiM kSataM, na kimapi naSTaM bhavatIti yojanA / atra yatheti vizeSaNenoktodAharaNadvayamapi saMgatamiti tAtparyam // 77 // vastutastu 'yadyanmamatvajanakaM tattyAjya * miti kathyate' iti tvaduktodAharaNe, tathA 'yadyatpApaM pratijahi jagannAtha namrasya tanme' iti pUrvAcAryairbahuprantheSUdAhRte bhavabhUtivAkye 'tadojasastadyazasaH sthitAvimau vRtheti citte kurute yadA yadA / tanoti bhAnoH pariveSakaitavAttadA vidhiH kuNDanAM vidhorapi' iti naiSadhIyapadyAdAvapi dvitIyo yacchabdaprayoga eva nAsti kutastarAM tato nirAkAGkSApratItiH kutastamAM tato yattadornitya saMbandhavirahAvasaraH, kiMtu vIpsAyAmayaM dvitvApana Adeza eva / tenaitAdRzasthale tAvadekameva padamiti
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmAvyA viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 213 Adezo vartate tatra nottaratra sa yujyate / yo yaH sAdhuH sa vandyaH syAtsa sa mukto ya Atmavit79 yatrobhayatra vIpsaiva krmbhedvivkssyaa| tatra rUpadvayenaiva yattadbhayAM sarvasaMgrahaH // 80 // rahasyamupadeSTuM yuktyntrkthnvyaajenaabhimukhyti-kiNceti| tadeva prapaJcayatiyatpada ityArabhyAgrimArdhAntena / tuzabdo vilakSaNayuktyavadyotI / yatpade athavA tatpade vIpsAyAM vivakSitAyAM satyAM yatrodAharaNe sAkalyasUcakastaddharmAvacchinnayAvatsaMgraha dyotaka ityarthaH / etAdRzaH dvitvApannaH dvitvaM prApta itiyAvat // 78 // evaMbhUtaH AdezaH vartate tatra tAdRgudAharaNe uttaratra yatpadAdyAkAsitArthapUrakata. tatpadAdau saH prakRto dvitvApanna AdezaH na yujyate naiva zAstrasaMmato bhavatItyanvayaH / uktahi kAvyapradIpe-vastutastu yadyaditi na padadvayaM kiMtu 'nityavIpsayoH' iti sUtreNa vIpsAyAM yado dvitvApanno'yamAdezaH / tathAcAdezinA ekena yatpadena tatpadena ca dvAbhyAmapyekenaiva rUpeNa pApaparAmarzaH / Adezastu sAkalyena saMbandhaparatAgrAhaka iti yatpadIyenaiva tena tadupapattau na tatpade'pIti / ubhayavidhamapi tamudAharati-yo ya ityardhena / yathAvA kRSNabhakticandrikAkhye nATake-'yeye bhinnamatAvalambanaratAsteSUpadezena kiM ye cAnye bhuvi visphuranti dhanikAstaddandhra. NenApi kim / zrIkRSNasya niSevaNotsavajuSAM puMsAM sadA saMgatau neSye kAlamamuSya kevalakathApIyUSapAnairaham' iti / dvitIyodAharaNe'pi yathAha bhartRhariH'kSAntaM na kSamayA gRhocitamukhaM tyaktaM na saMtoSataH soDhA duHsahazItavAtatapanaklezA na taptaM tapaH / dhyAtaM vittamaharnizaM niyamitaprANairna zaMbhoH padaM tattatkarma kRtaM yadeva munibhistaistaiH phalairvaJcitam' iti / yatra tu 'kSoNIparyaTanaM zramAya viduSAM vAdAya vidyArjitA mAnadhvaMsanahetave paricitAste te narAdhIzvarAH / vi. zleSAya kuraGgasundaradRzAmAsye kRtA dRSTayaH kujJAnena mayA prayAganagare nArAdhi nArAyaNaH' iti rasataraGgiNIzlokAdau kevalaM vIpsAghaTitastacchabda evopalabhyate tatra pUrvoktavarmanA yacchabdasyArthika eva saMbandha iti saMkSepaH // 79 // nanu 'saM. cAriNI dIpazikheva rAtrau yaM yaM vyatIyAya patiMvarA saa| narendramArgATa iva prapede vivarNabhAvaM sa sa bhUmipAlaH' iti raghuvaMzIyapadyAdau dvayorapi vIpsaiva yatra dRzyate tatra vyavasthetyatrAha-yatrobhayatreti / kramabhedeti / yathAtra narendrakanyayendumatyA krameNAtikrAntAnAM rAjakumArANAM krameNa vaivarNyavarNanAtkramabhedo vivakSita eva natvekakAlAvacchedenaiva sarvAtikramaNAdikamiti tadvadityarthaH / rUpeti / bhinnapadAbhinnapadAtmanaiveti yAvat / sarveti / yAvatAM khApekSitapUrakatattaddharmAvacchinArthAnAM saMgrahaNamityarthaH / taduktaM kAvyapradIpe-yatra tu tatpade'pi vIpsA tatra na yatpade'pyAdezaH kiMtUbhAbhyAM rUpadvayena sarvopasthApana miti sAramiti / atra kra. metyuktyA tadabhAve tUttarapade vIpsAnucitaiveti dyotitam // 80 // tAmudAha
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / - [pUrvArdhe yaM yaM viSayamAdatte buddhirbodhavibhUSitA / taM taM tRNIkarotyeva satIva svapatItaram // 81 // saso'vayava eveti kAntAyAH svAnta Azu me| zrutyantaM cintayeyaM yaM hanta zAntiH kuto'ntataH // 82 // vyAptipratyAyanecchaiva vIpsA sA tu paraM prati / paJcAvayavavAkyasya prayoge bhavati dhruvam // 83 // made mohe ca cApalye harSe vegotsuktvyoH| svanAmarSogratonmAdatrAseSvapi kadAcana // 84 // rati-yaMyamiti / yathAvA madIyAdvaitAmRtamajaryAm-'kharasaprakAzakAnAM yathAyathA vikasanaM suvimalAnAm / vimalAtpASANAdapi tathA tathA jAyate rasaHkhacchaH' iti // 81 // evaM tatpadapUrvikAyAstasyAstadAha-sasa iti / hanteti khede / ahaM yaM yaM zrutyantaM upaniSadbhAgaM cintaye mananaviSayIkaromi sa saH kAntAyAH sundaryAH avayava eva zrutyantapade na zrutiH karNaH ante 'antaH prAnte'ntike nAze varUpe ca manohare' iti kozAtsamIpe yasyeti vyutpattyA apAGga evetyarthaH / me mama khAnte antaHkaraNe Azu drutaM eti / abhyAgacchatItyarthaH / ataH zAntiH antataH yAvaddehapAtaM kuto bhaviSyatIti saMbandhaH / niHzeSavAGmanaHkAyapravRttyuparamAtmikA / brahmaniSTheha vedAntaH puMsaH saMpadyate bhRzam' iti vArtikasAroktarItyA jIvanmuktyAkhyaniratizayazAntisAdhanasya vedAntavicArasyApi yadA mayi vaiphalyaM tadA naivAsmindehe kiMcitpumarthajAtaM siddhyatIyAzayaH // 82 // nanu vIpsAyA eva kiM lakSaNamityata Aha-vyAptIti / vyApteH sAhacaryaniyamarUpatvena prasiddhAyAH yatpratyAyanaM paraM prati pratItijananaM tasyecchetyarthaH / avadhAraNaM lakSaNAntaravyAvRttyartham / tasyAH niyataM sthalamAha-sAtviti / tu punaH sA vIpsA / 'kalyANAnAM tvamasi mahasAM bhAjanaM vizvamUrte dhuyoM likSmImatha mayi bhRzaM dhehi deva prasIda / yadyatpApaM pratijahi jagannAtha namrasya tanme bhadraM bhadraM vitara bhagavan bhUyase maGgalAya' ityAdAvapi niruktA vAkyavyaktiH saMmataiveti na kApyanupapatti riti dika // 83 // nanvatra dhruvamityuktyA tasyA aniyataM sthAnAntaramapyastIti dhvanitaM tarhi tatkatividhamityAkAlAyAM tadAha-mada iti / eteSAM lakSaNAdikaM tvadhastAdevoktaM vyabhicAribhAvaprastAve-vegeti / vega AvezaH / utsukatvamautsukyam / apiH samuccaye / kadAcana natu niyatamityarthaH / sA bhavatItyanukRSya saMbandhaH / evaM cAsyAniyatamekamaniyatAnyekAdazeti militvA dvAdazaiva sthAnAnIti siddham / tadyaJjakastu kvacit 'nityavIpsayoH' iti sUtreNa dvitvApanna AdezaH kvacitpadAbhyAsa eveti bodhyam // 84 // tAni dvAdazApi sthalAni krameNa SaDirudAharannAdau paJcAvayavavAkyagatodAharaNAkhyatRtIyAvayavarUpaM tannitya
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 215 yo yaH syAdbhUmavAn saH syAdvahnimAnyajJakuNDavat / pAnaM kRtvA halI brUte caidya caidyeti revatIm // 85 // yAhi yAhi drutaM kuJjAdrAdhe jaato'runnodyH| gacchagacchAdya mArIca sItAM mohayituM sakhe // 86 // prAptaH prAptaH zriyaH kAntaH samAyAM tvkhildvijaaH| dehi dehi dhanurbANaM saumitre hanmi tATakAm // 87 // sakhi kRSNo'dya madnehaM kimu yAsyati yAsyati / supto jajalpa rAdhe tvaM mAnaM jahi jahIti saH // 88 // prahara praharAzu tvaM prArthaduSTaM jayadratham / ka yAsi yudhi rAmAgre rere rAvaNa durmate // 89 // kRSNakRSNopayAhIti rAdhovAca navAmbudam / mAtarnahi nahItyAha zrIpatirdadhimoSaNe // 9 // sthalamAha-yo ya ityardhena / athaikAdazabhiradhaiH kramAnmadAdIni tadaniyata. sthAnAnyupasthApayati-pAnamityAdinA / atra caidyeti jalpane halitvaM tathA revatIM prati tatrApi dviruktipUrvakaM tAdRgbhASaNe ca pAnaM kRtveti heturiti tattvam / tenaitadvacanahetubhUtavIpsAyAH madasthalIyatvaM sphuTamevetyAzayaH // 85 // yaahiiti| idaM mohasthalodAharaNam 'moho bhayAdijA vRttiryAthArthyAnavadhAriNI' iti prAguktatallakSaNasattvAt / atrAruNodayaM vinaiva bhayAttatsaMbhAvanamiti sAram / gaccheti / atra cApalyaM sphuTameva // 86 // prApta iti / idaM hi durvAsaHsaMyAcitanizibhojanakAlikaprArthanaikakSaNasaMprAptazrIkRSNadarzanAvyavahitottarasAmayikadraupadIvAkyaM dharmarAjaM prati / tato'tra harSasthalIyatvaM yuktameveti dhyeyam / atra zriyaHkAnta iti sAbhiprAyam / tena akhileti saMgacchate / bhoktumiti zeSaH / yato'tra jaganmAturlakSmyAH patireva bhatsahAyaH / samAgatastato yAvadbrahmANDavarti yAvatraivarNikAnAmapi bhojanArthamAgamane kSatyabhAvaH kiM punardurvAsaHprabhRtInAmiti rahasyam / dehIti / idaM tu vegasthalIyam / 'anAtizayAvRttirAvegaH saMbhramAbhidhA' iti pUrvoktatallakSaNasya tATakAkartRkagarjanAdinAtra stvaat||8||skhiiti| atrautsukyasya spaSTataratvAttatsthalIyametat / supta iti / saH zrIkRSNaH / atrApi svapnasthalIyatvaM vizadameva // 88 // prahareti / 'amarSazcittavRttiH syAdanyanAnAparAdhajA' iti pUrvoktatallakSaNasyAtra satvAttatsthalIyamidam / keti / evamadhikSepAvamAnAdijanyA dhvaMsecchutograteti prAguktatallakSaNasyeha vidyamAnatvAttasthalodAharaNametat // 89 // kRSNeti / 'unmAdo vipralambhAdijAtAnyatrAnyazemuSI' iti pUrvoktaM tallakSaNasyeha sphuTatvAttatsthalIyamevedam / mAtariti / trAsasthalIyodAharaNametat / 'bAsastu cittavikSobho bhIro|rekSaNAdinA' ityadhastAduktalakSaNasya tasyeha sattvAt // 90 // evaM saparikaraM saprasaGgamavimRSTavidheyAM
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 [ pUrvAdhe sAhityasAram / ambayA ramato nityaM shNbhorbrhmshirshchidH| . stenAnAmapi nAthasya smaraNaM bhavadAraNam // 91 // sUryaturyAzanetro'yaM cedaSTArdhe'mbuje sthitH| kastahi bANabANo'pi dRkpadyo'pi navAstathA // 92 // yA jarAyAH purA ramyA vIkSya tAM SaSThamindriyam / agastipraNaterUz2a vindhyatulyaM kadA bhavet // 93 // kamaThIpRSThakArkazyastanI prodbhaajdiikssnnaa| jvalajitvarahajanmajvalanA lalanApi kim // 94 // zAkhyavAkyadoSamudAhRtyAdhunAvasaraprAptaM viruddhamatikRdabhidhaM tamudAharati-a. mbayeti / zaMbhoH smaraNaM bhavadAraNaM sNsaardhvNskmstiiynvyH| kIdRzasyetyatrAmbayetyAditrINi vizeSaNAni / ambayA gauryA saha nityaM ramataH / krIData ityarthaH / tathA brahmaNazcaturAnanasya yacchirastacchinattIti tathA / evaM 'stenAnAM pataye namo namaH' iti zrutestRtIyaM prasiddhameva / atrAmbApadaM brahmapadaM stenapadaM ca kramAnmAtrAdipratItijanakamiti tatsamUhatvenedaM niruktavAkyadoSodAharaNaM yuktameveti bodhyam / yathAvA kAvyaprakAze-'zritakSamA raktabhuvaH shivaalinggitmuurtyH| vigrahakSapaNenAdya zerate te gatAsukhAH' / atra kSamAdiguNayuktAH sukhamAsata iti vivakSite hatA iti viruddhArthapratItiriti // 91 // atha pratAparudrIyamatarItyA prAguktApuSTArthAdipadadoSatrayaM vAkyagatatvenApyudAharanprathamamapuSTArthamudAharatisUryeti / sUryetidvAdazAnAM saMjJA tatturyAMzastaccaturthAzastatsaMkhyAkAni trINi netrANi yasya sa tathA / ayaM yadi cedaSTArdhe caturthe ambuje hRtkamale sthitaH tarhi bANabANaH bANasaMkhyAkAH paJcabANAH yasya sa tathA etAdRzaHmadanaH kva, tathA navAH nUnAH dRkpadyaH dRksaMkhye pade pAdau yAsAM tAstasthA striya ityarthaH / tA api ka / naiva gaNyanta iti yojanA / atra sUryAdipadAnAM prakRtAnupayogAdapuSTArthavaM jJeyam // 12 // tadvadaprayojakaM vAkyadoSamudAharati-yeti / jarAyAH purA tAruNyAdau ramyA rantuM krIDituM yogyetyarthaH / tAM kAminI vIkSya SaSThaM 'manaHSaSThAnIndriyANi'iti zrImadbhagavadgItoktarmanaHsaMjJakamindriyam / agastIti / kumbhasaMbhavAya namanAditiyAvat / UrdhvaM vindhyatulyaM nizcalamiti yAvat / etAdRzaM kadA bhavedityAzaMsA / atra jarAdimapadaiH prakRte vizeSAbhAvAprayojakatvamiti dhyeyam // 93 // evaM kramaprAptaM puruSAkhyavAkyadoSamudAharati-kamaThIti / kamaThI kUrmI tasyAH pRSThaM tasya yatkArkazyaM kaThoratva tadyuktau stanau yasyAH sA tathA / etena tAruNyaM sUcitam / evamapi kurUpA cettatrAha-proddhAjaditi / prakarSeNa vizAlatvAdinA udbhAjatI hariNAdyapekSayApyatizobhamAne IkSaNe netre yasyAH sA tathA / tatrApi prAtikUlyaM vArayati-jvaladiti / jvalan dedIpyamAnaH ataeva jitvaraH puMdhairyajayazIla etAdRzaH hRdo manasaH janma utpattiryasya sa eva jvalano'gniryasyAM sA tathA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / namagaurIkaTAkSeddhaH spRSTahemAdritatkucaH / zivaH punAtu mohArcidgdhavyAkulamAnasam // 95 // ityaSTAdazavAkye'pi doSAnuktvAtidezikAn / padekadezagAnvakSye nihatArthAdikAnapi // 96 // aSTau te nihatArthaM ca nirarthakamavAcakam | tridhAlIlaM ca saMdigdhaM neyArtha ceti pAzavat // 97 // doSaH padaikadezasya vAkye vaktuM kilocitaH / na varNapadayoH kanyA caraNAGgulivRddhivat // 98 // viSaratnam 6 ] 217 kAmukItyarthaH / etAdRzI lalanA sundaryapi kiM viraktasya me|n kiMcit / tucchaiveti yAvat / atra kaThoravarNatvAtparuSatvaM sphuTameva // 94 // tathA jayadevasaMmatamanyasaMgatAkhyaM tamAha ---namaditi / atra naman ataeva gaurIkaTAkSeNeddhaH samRddhaH ataeva spRSTau hemAdrisadRzau tasyAH kucau yena etAdRzaH zivaH / moheti / mohasya arciriva arciH, athavA moha eva putrAdyAsaktireva arcijvAlA vizeSa - stena dagdhamata eva vyAkulaM mAnasaM yasya taM punAtviti saMbandhaH / atra namatpadaM gauryA spRSTapadaM hemAdripadena dagdhapadaM vyAkulapadena ca saMgataM pratIyata iti // 95 // evamAtidezikAnvAkyadoSAnupasaMhRtya padaikadezagAndoSAnvaktuM pratijAnIte - ityaSTAdazeti / AtidezikAniti cchedaH / atideshjaanityrthH| ete aSTAH dazApi doSAH pUrvaM padagatvenopapAditA eva ta eva vAkyagatatvenApyuktA ityatidezajanyatvameteSAM bhavatIti bhAvaH // 96 // nanu ke katica te nihatArthAdikApadaikadezadoSA ityatastAn sasaMkhyaM sadRSTAntaM coddizati - aSTAviti / te'nupadaM pratijJAtAH doSAH aSTau santIti yojanA / nihatArthamityAdayo bhAvapradhAnA nirdezAH / yadyapi prakAzAdau padaikadezagatvena prathamaM zrutikaTutvAkhyo'pi doSaH samupapAditastena saha tatraite nava saMpannAstathApi tasya mayA varNadoSa evAntarbhUtatvena prAgevoktatvAdihASTAvevocyanta iti jJeyam / pAzavaditi / 'ghRNA zaGkA bhayaM lajjA jugupsA caiva paJcamI / kulaM jAtizca zIlaM cetyaSTau pAzAH prakIrtitAH ' ityabhiyuktoktaM pAzASTakaM yathA tyAjyamevametaddoSASTakamapi sadbhistyAjyameveti bhAvaH / // 97 // naca tathApyetatpadadoSaprastAva eva prapaJcya tadekadezaviSayatvAditi vA * cyam / tasya vAkyaikadUSakatvena tatprakaraNa evaM vaktumucitatvAditi sanidarzanamupapAdayati - doSa iti / kileti vAkye ityatra yojyam / tena vAkya eva vaktumucita ityarthaH / taddyAvartyamAha - neti / kanyeti tatra dRssttaantH| ayamAzayaH-'pAde pradezinI yasyA aGguSThAgraM vyatikramet / na sA bhartRgRhe tiSThetkhacchandA kAmacAriNI' iti sAmudrikoktestaddoSasya yathA kanyAyAH sarvazarIradUSaka - tvameva natu kuSThavagauravarNadUSakatvaM navA khaJjatvavatpadamAtradUSakatvaM tena sa tAvadatI - 19
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 sAhityasAram / [pUrvArdha munigItAM vidA zrotraiH peyAM sllinggrkttH| etyAbhracaratAmadhennarakAmaH sudhAndhasi // 99 // ndriyatvAduktavAkya .eva vaktumucitastadvaditi // 98 // athoktadoSASTakamapyekenaiva zlokenodAharati-munIti / narakAmaH abhracaratAmapi etya sudhAndhasi edhediti saMbandhaH / narasya manuSyatvopalakSitasya jIvasya yaH kAmaH abhilASaH sa tathA jIvatarSa ityarthaH / abhreti / abhre 'dyodivau dve striyAmanaM vyoma puSkaramambaram' ityamarAt vyoni carati gacchatIti tathA tasya bhAvastAM aSTAGgayogaprabhAvAdaNimAdisiddhibhirAkAzagAmitAmiti yAvat / tAmapi etya prApya / etena tadane kAmanAnavasarayogyatvalakSaNaM tatra mahattvaM dhvanitam / sudheti / sudhaiva 'pIyUSamamRtaM sudhA' ityamarAt pIyUSameva andhaH 'bhiHsA strI bhaktamandho'nnam' ityamarAdodano yasya tasmin devatvaviSaya ityarthaH / edhedRddhiM prApnuyAditi yAvat / yogasiddhibhirAkAzagAmitve'pyane devatvaprAptIcchA vardhata eva / atastRSNAvadhiduranta eveti bhAvaH / etena tattyAga eva zreyAniti dyotitam / nanvAkAzagAmitvaM pizAcA. dInAmapi vartata eva tataH kathaM kAmopazamena bhAvyamiti cetAM vizinaSTimunIti / munibhiryogazAstrapraNetRbhiH pataJjalyAdibhirgItAM tatratatra stutaamityrthH| ataeva vidA paNDitena / ataeva / salliGgeti / sataH brahmaNaH yAni liGgAni hariharamUrtyAdipratIkAni teSu yo raktaH anuraktaH tasmAt / saguNabrahmabhaktasakAzA. diti yAvat / zrotraiH karNadvArA peyAM pAnakarasavatsAdaramAsvAdanIyAmityarthaH / evaM ca tasyAmatipUjyatvaM vyajyate / atra munigItAmityatra gItAzabdo bhagavadgItAyAM rUDhatama iti aprasiddhe'rthe prayuktakhAtpadaikadeze nihatArthakatvam / yathAvA kumArasaMbhave-'yazcApsaro vibhramamaNDanAnAM saMpAdayitrIM zikharairbibhati / balAhakacchedavibhaktarAgAmakAlasaMdhyAmiva dhAtumattAm' iti / atra mattAzabdaHkSIbAyAM suprasiddha iti tathA / evaM videtyekavacanAdekasya zrotrairiti bahUnAM karNAnAM asaMbhavAdbahuvacanaM pAdapUraNamAtraprayojanatvena nirarthakameva / yathAvA kAvyapradIpe-'AdAvaJjanapuJjaliptavapuSA zvAsAnilollAsitaprotsarpadvirahAnalena ca tataH saMtApitAnAM dRzAm / saMpratyeva niSekamazrupayasA devasya cetobhuvo bhallAnAmiva pAnakarma kurute kAmaM kurazaikSaNA' / atra dRzAmiti bahuvacanamavivakSitArthameva vRttipUraNAyopAttam / ekasyAH kurajekSaNAyA dRgabahutvAbhAvAt / alasavalitarityAdivadyApArabhedAvahatvamiti cena / tatrekSaNairitivadatra tadanupAdAnAt / naca bhAvasAdhanatayA dRkzabda eva vyApAre vartate / vizeSaNAnanvayaprasaGgAt / evaM kuruta ityAtmanepadamapi nirarthakam / pradhAnakriyAphalasaMbandhasya kartaryavivakSaNAt / nanu 'AziSi nAthaH' itivatkabhipretakriyAphalatvAbhAve AtmanepadamasAdhveva natu nirarthakam / vArtikakRtA 'nAtha nAdhR yAJAyAm' iti dhAtoryAcanArthakatve parasmaipadatve'pi AzIrvAdArthakatvavivakSAyAM tvAtmanepadaM vihitam / nAthata ityapi vAnirarthakamevAvizeSAt / evaMca
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 219 dvayorarthayorbahuvacanamasAdhveveti / ucyte| 'AziSi nAthaH' ityanenAziSyAtmane. padaM niyamayatA anAziSi tadabhAvo bodhyte| tasmAdyAcane tasya yuktamasAdhutvam / 'kharitajitaH kaJabhiprAye kriyAphale' ityanena tu karbabhipretakriyAphalavivakSAyAM tanniyamayatA parAbhisaMbandhavivakSAyAM taniSedhaH pratipAdyata iti tatraivAsAdhutvaM natu karbabhipretatvAbhAvamAtre / ataeva karcabhiprAya iti kiM parAbhipretaphale mAbhUdityavocat / natu kaJabhipretakriyAphalatvAbhAva iti / nacAtra parAbhipretakriyAphalatvaM dyolaM kiMtu kaJabhipretakriyAphalatvA'dyotanamAtramiti nAsAdhu. tvam / evaM 'bahuSu vahuvacanam' ityetatsUtraM bahuvacanaM niyamayaTyekayorupasthitayostaniSedhati natu bahutvAvivakSAmAtre / dRzAmityatra ca na dvitvaikatve vivakSite yenAsAdhutvaM syAt / kiMtu bahutvAvivakSAmAtramityanarthataiveti yuktamutpazyAmaH / etenAvayavAbhiprAyeNa nirarthakatvam / samudAyAbhiprAyeNa tvasAdhutvameveti caNDIdAsamatamanAdeyamiti / vivRtaM cedmuddyote-aadaavnyjneti|bhaavivirhenn rudantyAH kasyAzcidvarNanamidam / kuraGgIvekSaNe yasyAH sA / 'kukkuTyAdInAmaNDAdiSu' iti puMvadbhAvaH / sA yat dRzAM saMpratyeva saMtApanAbyavahitamevAvyayAnAmanekArthatvAt / azrupayasA niSekaM kurute taccetobhuvo bhallAnAM pAnakarmevetyutprekSA / zastraM paGkena lipvAgnau saMtApya payasi nikSipyata iti pAnakarmakharUpam / dRzaH kAmazAstratvenAdhyavasAyAditthamuktiH / zvAsAnilenollAsitaH pravRddhaH ataeva protsarpan samantAtprasaranyo virahajanmA'nalo'gnistena saMtApitAnAm / nAyikA ceyaM bhaviSyatpravAsapatikA aJjanasattvAt / alaseti / alasavalitairIkSaNaiH ko vilokyata ityAdAvivetyarthaH / bhAveti / bhAve'rthe dRzeH kvibityarthaH / vizeSaNAnanvayeti / aJjanalepAdInAM kriyAyAmasaMbhavAditi bhAvaH / evamiti / atra kuruta ityAtmanepadam / utprekSitabhallapAnakarmasAdhyamanmathasaMbandhijagadvijayalakSaNakAryasya mRgadRzo'nabhipretatvena tadasaMbaddhatvena ca kartRgAmikriyAphalAbhAvA. danupapannam / ata eva nirarthakam / taddyotyasya kriyAphalagatakartRgAmitvasyApratyayAt / asAdhutvaM tu na / 'kamalavanodghATanaM kurvate ye' itivatkAmadevagataphalasya tatsaMbandhinAyikAyAmAropamAtreNa dRgdvaye'pi bahatvAropeNa ca sAdhutvasya nirUpayituM zakyatvAt / AropaphalAbhAvAca nirrthktvmiti| tadvatpeyAmiti yatpratyayaH videti padAnvayAnyathAnupapattyA ktapratyayArthe prayukta ityavazyamabhyupeyaM nocedvitvameva vyAhanyeta / tasmAdvidA ataeva salliGgaraktataH zrotraiH pItAmityarthaH saMmataH / prakRte ca yatpratyayasyArthikatvena bhAvyekaviSayatvaM sphuTameva / vivakSitaM tu vyomagAmitvasiddhisAdhanIbhUtayogAdipravRttau kAraNatvena khAdhikArapUrvakaM gurUpadiSTavarmatvasyeSTatvAdbhUtArthakatvameva / tatra ca sapratyayo na vAcaka iti padaikadezIyamavAcakadoSodAharaNaM bodhyam / yathAvA kAvyaprakAze-'cApAcAryastripuravijayI kArtikeyo vijeyaH zastravyastaH sadanamudadhibhUriyaM hantakAraH / astyevaitatkimu kRtavatA reNu
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 sAhityasAram / [pUrvArdhe AtidezikadoSANAM vidhAyaivaM nirUpaNam / atha vAkyagatA doSAH prapazyante yathAmatam // 10 // kAkaNThabAdhAM baddhaspardhastava parazunA lajjate candrahAsaH' / atra vijeya iti yatpratyayaH ktapratyayArthe'vAcaka iti, tathA liGgeti meNr3havAcitvena brIDAjanakatvAttAdR gazlIlarUpapadaikadezadoSaH spaSTa eva / yathAvA sAhityadarpaNe-'pANiH pallavapelavaH' atra pelavazabdasyAdyAkSare azlIle iti / tehi lATabhASAyAM puMguhyabodhakatvena tasmArakatvAttathetyapare / evaM rakteti rudhirabodhitvAjjugupsAzlIlAkhyataddoSodAharaNam / yathAvA kAvyapradIpe-'yaH pUyate surasarinmukhatIrthasArthanAnena zAstraparizIlanakIlanena / saujanyamAnajanirUrjitamUrjitAnAM so'yaM dRzoH patati kasya ci. deva puMsaH' / atra pUyeti pUyavyaJjakatayA jugupsAdAyIti / evaM naraketi pratyakSamevAmaGgalarUpAzlIlAbhidhapadaikadezadoSatvam / yathAvA kAvyaprakAze-'vinayapraNayaikaketanaM satataM yo bhavadaGga tAdRzaH / kathameva sa tadvadIkSyatAM tadabhipretapadaM samA. gataH' / atra pretshbdo'mngglmiti| tadvadabhrecareti saMdigdham / tatra hi kimatre vyomni abhreSu megheSu vA carati gaccha tIti tatheti vivakSitamAhosvitpUrvamabhramitya. bhracara iti veti tathAtvam / yathA kAvyapradIpe-'kasminkarmaNi sAmarthyamasya no. ttapatetarAm / ayaM sAdhucarastasmAdaJjalirbadhyatAmiha' / atra carabhAgo, 'bhUtapUrve caraT' iti caraTpratyayo vA 'careSTaH' iti TAntazvaradhAturveti saMdehAtpUrva sAdhuriti vA sAdhuSu caratIti vA saMdeha iti / tathA sudheti neyArtham / tasya 'amartyA amR. tAndhasaH' ityamarAdamRtasthAne prayogakaraNena tathAtvam / yathAvA sAhityadarpaNe'saMgrAme nihatAH zUrA vacobANatvamAgatAH' / atra vacaHzabdasya gIHzabdavAcakatve neyArthatvam / tathA tatraiva bANazabdasthAne zarIreti pAThe atra padadvayamapi na parivRttisaham / jaladhyAdau tUttarapadam / vaDavAnalAdau pUrvapadamiti // 99 // evaM nirUpitAnAtidezikAndoSAnupasaMharan kevalavAkyadoSanirUpaNaM pratijAnIte Atideziketi / atheti / mammaTabhaTTAdimatAnyanatikramyetyarthaH / naca padaikadezadoSANAM kathamAtidezikatvamiti / zrutikaTutvAdipadadoSazakyatAvacchedakAvacchinnAnyatamatvasya tatrApi sattvenaikatropadiSTasyAnyatra kathanamatideza iti suprasiddhAtidezanirdiSTatvena tattvAnapAyAt / uktaM hi saparikaramidaM kAvyapradIpe-'zabdastu tridhA-padaM tadekadezo vAkyaM ca / evaMca tadAzritaH zAbdo'pi trividhaH / tatra padAnAM vAkya ghaTakatvena prAthamyAtprathamaM taddoSanirUpaNamiti paramArthaH / tatredaM ni. ruupyte| evaM padaikadezasya padApekSayApi prAthamyAttadoSanirUpaNasyaiva praathmymhtiiti| atra bhAskaraH-'satyamucyate paraMtu padadoSeSveva yathAsaMbhavaM kecit padaikadezadoSAH' iti samAdhatte / tannAtimanoramam / astvevaM tathApi padaikadezadoSatvena prathamAbhidhAnApAdane kimuttaramiti / vayaM khAlocayAmaH / upadeze tAvat prAthamyAdivicAraNA / atidezastUpadezAnantarameva / naca padaikadeze doSaH / atidezenaiva ta
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 221 viruddhavarNatA vAkye rsaaynucitaakssraiH| navoDhe prauDhatAmoDhuM gADhAzleSADhIbhava // 101 // otvenopahatA luptA visargAveha tttthaa| raamo'yo bhavato yo no yaza oja imA adAt // 102 // lAbhe lAghavAt / naca padaikadeza evAstUpadezaH / pade khatideza iti vAcyam / padaikadezAvRttInAmapi keSAMcitpadavRttitvena tadarthapadeSUpadezasyAvazyakavAditIti // 100 // atha viruddhavarNatAmeva vAkyagatadoSeSu prathamaM lakSayati-viruddheti / sarasakAvya evAsya doSatvaM natu citre'pIti sUcayati-raseti / AdinA bhAvAdiH / evaMca 'svacchandocchalata' ityAdipadye gaGgAkhyadevatAviSayakavaktaratisatvena 'ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tathAJcitaH / bhAvaH proktaH' iti lakSitabhAvasatvAttadanucitakaThoravarNavattvepi na kSatiH / tasya zabdacitratvaprasiddhaH / tathAca rasAdyanucitavarNavattvaM viruddhavarNatAkhyo vAkyadoSa iti tallakSaNaM phalitam / atrAnaucilaM tu prAtikUlyameva bodhyam / tena tasya rasAsvAdapratibandhakatvAttadapoSakatvalakSaNatadananukUlatvasya padadoSe satve'pi na tatrAtivyAptiH / vAkyasya padasamUhatayA niruktapratikUlavarNabAhulyena rasAsvAdapratibandhakatvAtpadasya tu tadabhAvena tadananukUlatvamAtratayA tatpoSasyaivAjanakatvAt / tadudAharati-navoDha iti / idaM hi nUtanodvAhitAM svapatnI prati kasyacitkAmAturasya tatsakhyA vA vacanam / atra DhakArasya TavargIyatvena tasya shRnggaarrsviruddhtvaallkssnnsNgtiH| taduktaM kAvyapradIpe'akuNThotkaNThayA pUrNamAkaNThaM kalakaNThi mAm / kambukaNThyAH kSaNaM kaNThe kuru kaNThArtimuddhara' ityudAhRtya, atra TavargaH shRnggaarprtikuulH| 'aTavargA' ityAdinA pratiSedhAditi / pratAparudrIye tvetadarItikamityuktam / vAkyadoSAstu saMgRhItAH kAvyaprakAzasUtre-'pratikUlavarNamupahatalupta visarga visaMdhi hatavRttam / nyUnAdhikakathitapadaM patatprakarSe samAptapunarAttam / ardhAntaraikavAcakamabhavanmatayogamanabhihitavA. cyam / apadasthapadasamAsaM saMkIrNa garbhitaM prasiddhidhutam / bhagnaprakramamakramamamatapadArtha ca vAkyameva tathA' iti // 101 // evamupahataluptavisargAkhyadoSadvayaM lakSayati-Atveneti / visargatvayogyatvena visargapadavAcye sakAre 'sasajuSoruH' iti rutve 'hazica' ityAdinA utve ca kRte 'AdguNaH' iti vihitena okAratvenetyarthaH / upahatAH parAbhUtAH / laptA iti / luptA vetyanvayaH / sakAre niruktaruvottaraM 'bhobhagoaghoapUrvasya yozi' iti yAdeze 'lopaH zAkalyasya' ityAdinA adarzanaM prApta ityarthaH / visargA iti / atra yatretyadhyAhAro bodhyaH / iha alaMkArazAstre / tat niruktalakSaNaM vAkyadoSadvayaM tathA upahatavisargAkhyaM luptavisargAkhyaM ca krameNa jJeyamityAzayaH / tadbhUyastvaM tu prAgvadeveti bahuvacanenaiva sUcitam / tena sakRdupahatavisargatvAdAvapyadoSa iti phalitam / tadapi naikaTyenaiva vi. vakSitam / ataevoktaM kAvyapradIpe-nairantayeNotvaprAptabahuvisargavaM tathA luptabahu
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [pUrvArdhe evaM visrgbaahulymuktmuddyotkRnmte| candraH krUraH smaraH zUraH kaThoraH kusumAkaraH // 103 // visaMdhivacanecchAbhyAM saMdhau vairUpyabhAridvadhA / UrU eNAkSi te kAntyA ibhendrakarajitvarau // 104 // azlIlakliSTatAbhyAM dve candrAloke kusaMdhyapi / baTavAkalaya svAsthyaM kurvalaM gurvanuvratam // 105 // visargatvaM ca lakSaNam' iti / te udAharati-rAma iti / ojastejaH imAH sarvaguNavatIH pArzvavartinIH patnIrityarthaH / atra krameNa caraNadvaye udAharaNadvayaM bodhyam // 102 // matAntareNa doSAntaramapyatraivAha-evamiti / nairantayeNetyarthaH / uktaM vAkyadoSatayA niNItamiti yAvat / tadudAharati-candra iti / idaM hi virahiNyAH khasahacarI prati vAkyam / kusumAkaro vasantaH puSpita ArAmo vA / idaM tUktaM tatraiva sodAharaNam / evaM bahuvisargatvamapi doSaH / yathA-'smaraH kharaH khalaH kAntaH kAyaH kRzataraH sakhi' ityAdAviti // 103 // atha visaMdhidvaividhyena lakSayati-visaMdhIti / saMdhau saMhitAkhye saMnikarSe / vacanecchAbhyAm / 'IdUdedvivacanaM pragRhyam' ityAdinA pragRhyatvavidhAnapUrvakaM plutapragRhyA aci nityam'iti prakRtibhAvavidhAyakaM yadvacanaM tathA vakturyA icchA 'saMhitaikapade nityA nityA dhAtU. pasargayoH / nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate' ityabhiyuktokteH saMdhyavivakSA tAbhyAmityarthaH / vairUpyeti / viparItAkRtizAlItyarthaH / ataeva dvidheti saMbandhaH / krameNa tadudAharati-UrU iti / he eNAkSi ayi mRgalocane, te UrU kAntyA dIptyA / ibheti / airaavtkrpraabhvcturaavityrthH| jagannAthapaNDitaistvetadazravyabhedatvenaiva rasagaGgAdhare pratipAditam / tadyathA-atha khecchayA saMdhyakaraNaM sakRdapyazravyam / yathA-'ramyANi indumukhi te kilakiMcitAni / pragRhyatAprayukaM vasakRdeva-'aho amI indumukhIvilAsAH' iti / evaMca vAcanikasaMdhyabhAvIyAsakRtprayogakhamaicchikasaMdhyabhAvIyasakRtprayogatvaM ceti visadhyAkhyaM vAkyadoSadvayaM phalitam / yathAvA naiSadhIye-'aho ahobhirmahimA himAgame'. pyabhiprapede prati tAM smarArditAm |tprtupuurtaavpi medasAM bharA vibhAvarIbhirbibharAM. babhUvire' ityatra vAcanikasaMdhyabhAvaH / 'yAM cintayAmi satataM mayi sA viraktA sApyanyamicchati janaM sa jano'nyasaktaH / asmatkRte tu parituSyati kAcidanyA dhiktAM ca taM ca madanaM ca imAM ca mAM ca' iti bhartRharipadya aicchikasaMdhyabhAvazca jJeyaH / yadyatra rasAvezaH samAdhAnaM tarhi pUrvapadye'pi sakRttvaM tana daNDavAritamiti dik // 104 // evaM prasaGgAcandrAlokakRnmate kusaMdhyabhidhamapi doSAntaraM dvividhatvenAha-azlIleti / candrAloke jayadevakRte niruktgrnthe-ashliileti| azlIlaM dezabhASAdinindyavastupratItikaraM kliSTaM klezoccAyeM tacca tacceti tathA tayo. bhAvI tAbhyAmityarthaH / kusaMdhyapi kusaMdhyAkhyaM vAkyadoSAntaramapi dve dviHprakAraka
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kiMceha dUravikRterdhAtvAdervikRtaM matam / aiyarugopikAH kRSNaM zlathannIvyaH skhltpdaaH||106|| hatavRttaM tathAbhAti cchandodoSaM vinaiva yt| . rasAnucitavRttiM ca zoke dodhakavRttavat // 107 // bhavatItyanvayaH / atra-'liGgasaMkhyAvibhede'pi vishessnnvishessytaa| vibhaktiH punarekaiva vizeSaNavizeSyayoH' iti vacanAddhe iti vizeSaNasya dvivacanAntatve'pi kusaMdhItyekavacanAnte'pi vizeSye na kSatiH / tatvaM ca saMdhAvazlIlatAdyanyataratvam / tathAca grAmyAdipratItijanakasaMdhyavacchinnatvamazlIlakusaMdhitvaM klezasAdhyasaMdhyavacchinatvaM kliSTakusaMdhitvaM ceti pratyekaM lakSaNaM bodhyam / taduktaM candrAloke-'kusaMdhipaTavAgaccha' iti / vyAkhyAtamidaM rAkAgame / saMdhAvazlIlatA kliTatvaM ca kusaMdhitvam / paTo Agacchetyatra saMdhAvazlIlatA / 'urvyasAvatra tarvAlImantei caarvvsthitiH| nAtrarju yujyate gantuM ziro namaya tanmanAk' ityAdau kliSTatvamiti / tadudAharatyubhayamapi krmenn-bttvaaklyeti| atra baTaveti tRtIyacaraNe'zlIlakham / kurvalamityAdicaturthe tu saMdhau kliSTatvamiti lkssnnsmnvyH| he baTo mANavaketi cchedaH / Akalaya saMpAdayetyarthaH // 105 // tathA candrAloke doSAntaramapi kliTasajAtIyaM vyAkaraNakliSTAparaparyAyamatra saMmatamiti krameNa salakSaNodAharaNam / tadAha -kiNceheti| nipAtadvayamidaM smuppaaditaittsNmtklissttkusNdhyaadidosssmuccyaarthm| iha pUrvodAhRte candrAloke / dUreti / dhAtviti / ime pnycmiisssstthyau| tathAca dhAtupratyayasaMbandhinI yA dUravikRtirativyavahitapariNatistasyA hetorityarthaH / vikRtaM mataM etanAmakaM vAkyadoSajAtaM saMmatamiti sNbndhH| tadyathA candrAloke'vikRtaM dUravikRteraiyaruH kuJjarAH puraH' iti / vivRtaM cedaM rAkAgame / dUravikRtermahato dhaatuprtyyvikaaraadutpnnm| jauhotyAdikatvena zluvikaraNasya R gatAvityasya zlau dvitve uradatve rephalope 'artipiparyozca' ityabhyAsasyatve 'abhyAsasyAsavarNe' itIyaGi 'sijabhyastavidibhyazca' iti jusi 'jusi ca' iti guNe ADAgame 'ATazca' iti vRddhau aiyaruH iti laGi rUpamiti / tadudAharati-aiyaruriti / gopikAH zlathanIvyaH viSesadvasanagranthayaH skhalatpadAzca satyaH kRSNaM aiyaruH prApuriyarthaH // 106 // idAnIM kramaprAptaM hatavRttaM lkssyti-hteti| yat chandodoSaM vi. naiva / cchandaHzAstroktadUSaNamantaraivetyarthaH / tathA dUSitamiveti yAvat / bhAti parisphurati taddhatavRttamityadhyAhRtya yojyam / udAharaNaM tvatraitadeva / iha prathamapAdAntimAkSarasya 'paJcamaM laghu sarvatra saptamaM dvicaturthayoH / SaSThaM dIrgha tu pAdeSu zeSeSvaniyamo mataH' iti cchandomAyuktasya zloke SaSThaM guru jJeyaM sarvatra laghu paJcamam / dvicatuHpAdayorhakhaM saptamaM dIrghamanyayoH' iti zrutabodhoktasya zlokAkhyavRttasya lakSaNasatvAcchandodoSaM vinaiva gurutvamapekSitamivAvabhAtIti lakSaNasaMgatiH / prakArAntareNa tadAha-raseti / caH samuccaye / hatavRttaM bhavatIti bhaavH| tatpra
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 . sAhityasAram / [ pUrvArdhe chandaHzAstroktadoSeNa sahitaM prathitaM hi tat / AyAti rAdhAkuJjAntaH kRSNa pazyotsukA javAt // 108 // yatrepsitapadAnuktistanyUnapadamucyate / dharmarAja yazaste tu muktizrIkarNabhUSaNam // 109 // tatrAdhikapadatvaM syAtpadaM yatrAnapekSitam / dhanAndhabhUdhanuHzUladarzanAnmaraNaM varam // 110 // tiyogirasAdyucitavRttAni tu guNaratne prapaJcayiSyAmaH / zoka iti / taduktaM kAvyapradIpe-prakRtarasAnanuguNatvaM yathA-'hA nRpa hA budha hA kavibandho viprasahasasamAzraya deva / mugdhavidagdhasabhAntararatna kkAsi gataH ka vayaM ca tavaite' / idaM. dodhakavRttaM zokAnanuguNaM tadvirodhi hAsyavyaJjakatvAditi / evaM vakSyamANavRttarItyAnyadapyudAhAryam // 107 // evaM pAribhASikaM hatavRttaM dvidhAbhidhAyAdhunA prasiddha tu tadanekabhedabhinnamityupalakSaNavidhayA piNDIkRtya jAtyabhiprAyeNaikadhaiva tatprasiddhyAbhidhatte-chanda iti / hihetau / yatazchandaHzAstroktadoSeNa sahitaM tat hatavRttaM prathitaM prasiddhamevAto na tallakSaNAkADUtyarthaH / tadudAharati-AyAtIti / atra sarvatra laghupazcamamiti zrutabodhAderanupadamevodAhRtavAttadviruddhasyAtra dhAkArasya guruvaNesya satvAttathAtvaM bodhyam / iyaM hi sakhyurbhagavantaM pratyuktiH / utsukA utknntthitaa| javAdabhasAdityarthaH / upalakSaNa midaM yatibhaGgAderapIti dhyeyam / tena 'jAne'munA karNalatAmayena pAzadvayena cchiduretareNa / ekAkipAzaM varuNaM vijigye'naGgIkRtAyAsatatI ratIzaH' iti kaviprasiddhi viruddha pratipAdane rAkAgamakRtodAhRte pUrvapAdapraviSTA ceti yatibhaGgavizeSasya saMgrahaH / yathAvA-'amRtamamRtaM kaH saM. deho madhUnyapi nAnyathA madhuramadhikaM cUtasyApi prasannarasaM phalam / sakRdapi punamadhyasthaH san rasAntaravijano vadatu yadihAnyatvAdu syAtpriyAradanacchadAt' iti kAvyaprakAzakRtA yatibhaGgasthalamudAhAri / atra hariNIcchandasi SaSThe varNe samucitAyA yatezcaturthapAdagate hetivarNe bhaGga ityazravyatvamityudAharaNacandrikApi // 108 // atha nyUnapadaM lkssyti-ytreti| tdudaahrti-dhrmraajeti| atra yazasi muktizrIkarNabhUSaNatvavarNanAnyathAnupapatteravazyaM tatra puNDarIkapadyazaH puNDarIkami tirUpakAdighaTitamapekSitaM tadabhAvAdidaM nyUnapadamityarthaH // 109 // evaM kramaprAptamadhikapadaM lakSayati-tatreti / yatra anapekSitaM nirAkAsitaM padaM astIti zeSaH / tadudAharati-dhaneti / dhanena andhAH pramattAH teSAM bhrareva vakratvAdiguNayogAdnuH tadeva zyAmatvAdinA zUlaM tasya yaddarzanaM tasmAdityarthaH / atra dhanuHzUlAnyatarapadenaiva saMtrAsajananavyaJjanasiddhAvanyataravaiyarthaM sphuTameveti bhAvaH / yathAvA kAvyapradIpe'sphaTikAkRtinirmalaH prakAmaM pratisaMkrAntanizAntazAstratattvaH / aviruddhasamarthitoktiyuktaH pratimallAstamayodayaH sa ko'pi' / atra sphaTikameva nirmalatAyAmupamAnaM
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / punaruttyaiva saMproktapadaM zabdAdiniSThayA / gopIbhirbajabAlAbhiH krIDati krIDayA hriH|| 111 // patatprakarSamutkSiptAnuprAsayamakAdikam / bandhurandhAndhurevAsau yasya vRttaM svaghAtakRt // 112 // samAptapunarAttaM tatpUrNe yadgRhyate'nvaye / candrArdhazekharaH zaMbhumI pAtu girijaadhipH|| 113 // vivkssitm| upAtte'pyAkRtipade yathAkathaMcittenaivopamitiparyavasAnAdityAkRtipadamadhikaM natu vyarthavAdapuSTArthana saMkara iti vakSyate / na kevalaM samAsa eva padAdhi. kyaM kiMtvasamAse'pi / yathA-'idamanucitamakramazca puMsAM yadiha jarAsvapi mA. nmatho vikAraH / yadapi ca na kRtaM nitambinInAM stanapatanAvadhi jIvitaM rataM vaa'| atra kRtamadhikam / pUrvArdhavattena vinaiva prItiparyavasAnAt / kRtaM pratyuta kramabhaGgamAvahati pUrvArdhe'karaNAt / tathAca 'yadapi ca na kuraGgalocanAnAm' iti paThanIya. miti // 110 // atha kathitapadaM lakSayati-punaruktyaiveti / saMprokteti / kathitapadamityarthaH / vyatyayenodAharati-gopIbhiriti / iyamadviruktiH / krIDati / rameti / iyaM tu zabdadviruktiriti dhyeyam / evamanyamapyudAhAryam / sarasvatIkaNThAbharaNe vidaM 'padaM padArthazcAbhinnau yatra tatpunaruktimat' iti lakSaNe. na punaruktimatsaMjJayaivoktam // 111 // tataH patatprakarSa lakSayati-pataditi / utkSipteti / utkSiptAH parityaktAH anuprAsayamakAdayaH zabdAlaMkAraratne vakSya. mANAH ysmaattttthetyrthH| tadudAharati-bandhuriti / yasya vRttaM zIlam / sveti / AtmanAzakaM bhavati / asau bandhurapi / andheti / andhazcAsAvandhuzceti tathA 'puMsyevAndhuH prahiH kUpa udapAnaM tu puMsi vA' ityamarAdandhakUpa evetyarthaH // 112 // atha samAptapunarAttaM lakSayati-samAteti / anvaye pUrNe parisamApte satyapi yadvAkyaM tadanvayyeva zabdAntareNa punargRhyate tatsamAptapunarAttamityanvayaH / taduktaM kAvyapradIpe- 'samAptapunarAttaM samAptaM satpunarupAttaM vAkye samApte punasta. danvayi zabdopAdAnaM yatretyarthaH' iti / tadudAharati-candrArdheti / atra pAvi. tyantaM yathAzrutamevAnvaye parisamApte'pi girijetyAdipadakadambaM tadanvayyeva puna hItamiti lkssnnsmnvyH| yathAvA kAvyaprakAze-'keMkAraH smarakArmukasya suratakrIDA pikInAM ravo jhaMkAro ratimaJjarImadhulihAM lIlAcakorIdhvaniH / tanvyAH kaJculikApasAraNabhujAkSepaskhalatkaGkaNakvANaH prema tanotu vo navavayolAsyAya veNusvanaH' iti / nanvaho vimalaM jalaM nadyAH kacche mahiSazcaratItyatra nadIpadamAtrasyaiva kacchAnvayArtha punaranukarSAddoSodAharaNatvasaMmatAvavyAptirasaMmatau zate paJcAzannyAyena padasyApi saMgraho lakSaNe cedativyAptizceti cenn| uktanyAyena lakSaNe kevalapadasyApi saMgrahe prakRte vAkyabhedasyAnubhavikatvena nadIpadasya kAkAkSinyA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / yatpadaM dyuttarArdhe tadarbhAntaragavAcakam / sadguroH karuNA kAmadhenurnaH kva daridratA // 114 // taditi prauDhadhairyeNa na sIdanti kuTumbinaH / abhavanmatayogaM tadyatrAnabhimato'nvayaH // 115 // sa vibhakterbhidA yasya dhIH zrIryena satA sa vit / mate zakterya dunidrA rAdhA reme haristadA // 116 // yenAvRttyApyanvayasaMbhavenAnudAharaNatvAditi hRdayam // 113 // idAnImarthAntaraikavAcakaM lakSayati-yatpadamiti / yasya vAkyasya padaM na tu padAni / tathAtve prAdhAnyasya tatraiva saMbhavenAsaMbhavApatteH / hirhetau / hetvarthakamekameva padamityarthaH / uttarArdhe zlokasya dvitIyadale vartate tadvAkyamardhAntaragavAcakam / ardhantaraikavAcakatvAkhyadoSaduSTamityarthaH / tadudAharati - sadguroriti / atra yasmAddhetoH zrIguroH karuNA naH asmAkaM kAmadhenuH asti tattasmAddhetoH daridratA va / na kutrApItyarthaH / ityevaM prauDhadhairyeNa kuTumbinaH puSkalaparivArAH gRhasthAH na sIdantIti hetvarthakasya tatpadamAtrasyottarArdhagatatvenArdhAnta raikavAcakatvaM jJeyam / taduktaM kAvyapradIpe - ardhAntaraikavAcakam / dvitIyArdhagatamapradhAnaM hetvarthakamekaM vAcakaM yatra / tadyathA--'masRNacaraNapAtaM gamyatAM bhUH sadarbhA viracayasi ca yAntaM mUrdhni gharmaH kaThoraH / taditi janakaputrI locanairazrupUrNaiH pathi pathikavadhUbhiH zikSitA vIkSitA ca' / atra bhUH sadarbhAM tanmasRNacaraNapAtaM gamyatAmiti vAcyam / tatra ca tadityardhAntaragatam / atra nirAkAGkSatA duSTibIjam / zrutamAtrasyaiva bhUsadarbhatvasyAkSepAdinA hetutvapratIteriti / yathAvA sAhityadarpaNe 'indurvibhAti karpUragaurairdhavalayankaraiH raiH / jaganmA kuru tanvaGgi mAnaM pAdAnate priye' iti / idAnIM kramaprAptamabhavanmatayogaM lakSayati- abhavadityardhena / anabhimataH kaverasaMmata evAnvayo yatrAvabhAsate tadvAkyamabhavanmatayogAkhya doSagrasta mityarthaH / kavyasaMmatAnvayabhAnAvacchinnavAkyatvaM tattvamiti tatsAmAnyalakSaNaM bodhyam // 114 // 115 // evaM tarhi sAmAnyapadadhvanitAstasya kecidbhedA api vaktavyAstataH ke ta ityAkAGkSAyAM vibhaktibhedAdinimittabhedenaiva SoDhA sanimittAMstAnudAharaNaiH saMkSipati sa vibhakterbhidetyAdizlokatrayAtmakena vizeSakeNa / saH kaverasaMmato vAkyAnvaya ityarthaH / vibhaktIti / subAdivibhaktibhedeneti yAvat / tamudAharati -- yasyetyAdyardhazeSeNa 1 yasya puMsaH dhIH zAstrasaMskRtamatirasti tathA yena satA 'sansudhIH kovido budhaH" ityamarAtpaNDitena zrIH zobhA ca loke bhavati sa vit sa eva vidvAnityanvayaH / atra yasyetyasya vizeSyatayA satpadArtho'bhimataH kavena cecchAstrAdhyayanamAtreNa vinA tattacchAstravivakSita buddhisaMskAraM vinA ca tathA'caraNAdikaM paNDitapadavyavahAryAH sahasrazaH santi loke natu te tAvatA 'zrutaM prajJAnugaM yasya yasya prajJA zrutAnugA / asaMbhinnAryamaryAdaH paNDitAkhyAM labheta sa:' ityAdizAstrasya ' adhIti 226 [ pUrvArdhe
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / AkAGkSAvirahAdrAma zRNu tvatkIrtirujjvalA / iSTA vyaJjanataH kANe yazaH sitamabhUtkatham // 117 // bodhAcaraNapracAraNairdazAzcatasraH praNayannupAdhibhiH' iti kavisamayasyApi saMmatAH / tasmAniruktapaNDitavyudAsArthamatrApi kaveH zAstrAdhyayanajanyatatsaMmatabodhasaMskRtatvasUcakaM yasya dhIriti vizeSaNaM saMmatameva / tattu satetyatra tRtIyAvazAdvibhaktibhedena naiva saMbhavatItyetadvAkyaM niruktdossduussitmityaashyH| yathAvA kAvyapradIpe'yeSAM tAstridazebhadAnasaritaH pItAH pratApoSmabhilIlApAnabhuvazca nandanatarucchAyAsu yaiH kalpitAH / yeSAM huMkRtayaH kRtAmarapatikSobhAH kSapAcAriNAM kiM taistvatparitoSakAri vihitaM kiMcitpravAdocitam' / atra yairityasya vizeSyatayA kSapAcArizabdArtho vivakSitaH / naca tena tatastathA yogaH pratIyate vibhaktibhedAt / atha yailIlApAnabhuvaH kalpitAH yeSAM pratApoSmabhirityAdiprakAreNa yacchabdAbhidheyayoreva tathAnvayo'stu kiM vizeSyAntaravivakSayeti cenna / anuvAdyAnAM hi vidheyenaiva sAkSAdanvayo natu tadanantarbhAvyAnuvAdyAntareNa / guNatvasyobhayatra tulyatayA vizeSyatvavinigamanAyA azakyatvAt / tadetaduktam 'guNAnAM ca parArthatvAdasaMbandhaH samatvAtsyAt' iti / ataeva aruNayaikahAyanyA piGgAkSyA gavA somaM krINAtItyAruNyAdInAM piGgAkSyAdibhirnAnvayo nApi gavA / tasyA api kriyAsAdhanatvena guNatvAt / kiMtu krayeNaiva / kathaM tarhi dhaya'ntarasthairapyAruNyAdibhirna kraya iti cet / AruNyAdInAM gotvAdInAM ArthasamAjAt / tarhi tadvadevAtrApyArtha eva samAjo'stviticet / yadi tadvatsamAna vibhaktitvaM bhavet / kathaM tarhi bhavatyabhimato yoga iticet / kSapAcAribhiriti pAThe kathaM sakalayatpadanirdiSTAnAM tatpadena parAmarza teSAM sarveSAM kSapAcAritvAvagateriti / evaM prakRte'pi sa saMzca viditi pATha eva yogo'bhimataH syAt / yAvadyacchabdavAcyasya tatpadaparAmRSTatvena satvasiddheH saMbhavAt / evaM vakrabhimatapadArthe padasyAsAmarthyAdapi kvacitsa bhavatItyAha-mata iti / tdudaahrti-ydityrdhshessennaiv| rAdhA yat yadA unidrA pUrva ratisukhatRhyA nidritApi punaH saMskArAtkuJja kusumazavyAyAM jAgarUkAbhUt tadA tasminizIthAdau kAle hariH reme cikrIDetyanvayaH / etena tasyAM khAdhInapatikAtvaM tasminnanukUlatvaM ca dhvanitam / atra yaditi padaM yadeti kAlavizeSArthakatayAbhimataM tatra tu tasya zakyabhAvAdvAkyasya saMbandha eva na bhavatIti lakSaNasaMgatiH / yathAvA sAhityadarpaNe-'IkSase yatkaTAkSeNa tadA dhanvI mano. bhavaH' / atra yadityasya tadetyanena saMbandho na ghaTate / IkSase cediti yuktaH pATha iti / evamatrApi yadonidreti paThyate cennAyaM doSa iti dhyeyam // 116 // evamAkAGkSArAhityAdapi kvacitsa dRzyata ityAha-AkAGketi / tatvaM ca padasya padAntaravyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakatvamiti prasiddhameva / tamudAharati-rAmetyAdinA prAgvadeva / atra he rAma, tvaM zRNu iti prArthanAvAkyasya tathA latkI
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 sAhityasAram / [ pUrvArdhe tirujjvaleti rUpasya kiM zrotavyamiti tadAkAGkSApUrakavAkyasya ca parasparamanAkA. katvAdyoyaM vaktuH saMmato yogaH stavanavyaJjanalakSaNaH sa tu naiva bhAtIti lakSaNasamanvayaH / tasyottamanAyakatvena khakIyaujjvalyazravaNAkAGkSAyAH kAlatraye'pyasaMbhavAtpratyuta tvatkIrtiruMjjvaleti vaktaryeva vaM dhanyo'sItyAdivadvirodhilakSaNayA nindakalaparyavasAnAca / yadi rAma, zRNu dRSTAdya jAnakIti paThyeta tadA sAkAGkameva / kiMcAtra zabdanairAkAGkSayamapi / tadyathA-yadyatra niruktatatkItau zravaNakriyAkarmatvaM tadA tvatkIrtimujjvalAmityapekSitaM / yadi tvatkIrtirityAdivAkyArthasyaiva karmavaM tadetizabda idaMzabdo vApekSita iti tadabhAvAttathAtvaM bodhyam / naca tadadhyAhAreNaivAsyAnudAharaNatvam / tasyAgatikatvAdasArvatrikatvAceti dik / yathAvA kAvyaprakAze-'saMgrAmAGgaNamAgatena bhavatA cApe samAropite devAkarNaya yena yena sahasA yadyatsamAsAditam / kodaNDena zarAH zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM tena tvaM bhavatA ca kIrtiramalA kIrtyA ca lokatrayam' / atrAkarNanakriyAkarmatve kodaNDaM zarAnityAdi vAkyArthasya karmatve kodaNDa: zarA iti prAptam / naca yacchabdArthastadvizeSaNaM vA kodaNDAdiH / naca kenakenetyAdiprazna iti / evaM kvacitkavisaMmatAvyajanAdapi vIkSyate matAyoga ityAha-iSTeti / iSTaM kavisaMmataM yadarthajAtaM tasyAvyaJjanamadhvananaM tasmAdityarthaH / tamudAharati-kArNamiti / atra yazastvAvacchedena sitatvaM tAvatkavisamaye yadyapi sarvatra siddhameva tathApi tatra jAracoracakravartitvena prasiddhasya kRSNasya saMbandhitayA tathA kRSNazabditanIlarUpavadravya. saMbandhitayA ca sitabhavanAkSepo virahadazAyAM rAdhAdikartRkatannindAvyaJjanayaivAvazyaM vAcyaH / nacAsau saMbhavati yazaH sitamabhUtkathamiti tadyazasi sitIbhavananirNayottarameva tatrAkSiptatvena tannirNayanAntarIyakatayaiva tanindAvyudAsAtpratyuta stutereva dyotitatvAca / nacAtra 'uktiyAjastutinindAstutibhyAM stutinindyoH| kaH vadhuni vivekaste pApino nayase divam / sAdhu dUti punaH sAdhu kartavyaM kimataH param / yanmadarthe vilUnAsi dantairapi nakhairapi' ityukto vyAjastutyalaMkAra evAstIti naivedamuktadoSodAharaNamiti vAcyam / tadasaMbhavAt / tathAhi kimatra nindayA stutyuktiriti brUSe stutyA vA nindoktiriti / naadyH| yazasi sitatvanirNayAnyathAnupapattyA stutereva siddhatvAt / tarhi tata eva dvitIya evAstviti cena / stutervAkyArthatve niruktAkSepAsaMbhavAttadIye prakRtodAharaNe tathAtvAdarzanAcca / yadi virodhAbhAsaM 'AbhAsatve virodhasya virodhAbhAsa issyte| vinApi tanvi hAreNa vakSojau tava hAriNau' ityuktarUpaM pazyasi cedbADhamalaMkAra eva sa naH syAttathApi kathamityAkSepeNeSTasya nindanasya vyajanapratiyogikAbhAvasattvAddoSodAharaNatvatAdavasthyameva / tasmAdidamiSTavastvasUcanAdevAbhavanmatayogAkhyavAkyadoSodAharaNamiti dhyeyam / taduktaM kAvyapradIpe abhavanmatayogaM prakRtya vyaGgayasyApi vivakSitayogAbhAve'syAvatAraH / yathA-'cApAcAryastripuravijayI kArtikeyo
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 229 samAsagRhanAddhInau bhavAbdhimakaraH smrH| vAgvyutpattivirodhAcca zaMbhoH pAdo'vatAnnijAn // 118 // vijeyaH zastravyastaH sadanamudadhibhUriyaM hantakAraH / astyevaitatkimu kRtavatA reNukAkaNThabAdhAM baddhaspardhastava parazunA lajjate candrahAsaH' / atra reNukAkaNThabAdhAjanyAtmanindayA bhArgavasya yogo vivakSitaH / tannindAprakaraNAt / parazoH khakriyApATavenAnindanIyatvAcca / naca tathA pratIyate / kRtavateti tRtIyayA para. zunaiva saMbandhAvagamAt / kRtavata iti pAThe tu bhArgave nindAyogaH prtiiyte| yadi parazunindAntaravidagdhoktyApi bhArgave'pi nindAvagamastadA kRtavatvasyAnenAyogAdvAcyAyogodAharaNamevaitat / tathAhi yathA spardhAyogyatvopapattaye parazukhAmino mahAdevasya ziSyatvAdIni vizeSaNAnyupAttAni tathA tadayogyatvopapAdanAya tasyaiva kazciddharmo vaktumucita iti bhArgaveNa kRtavatvasyAnvayo vivakSito na pratIyata iti duSTatvamiti // 117 // atha samAsAcchAdanAdapi kvacidupalabhyate matAyoga ityAha-samAsetyardhenaiva / tamudAharati-dhIti / atra dhInAvaH tat pratiyogikAnyonyAbhAvAdhikaraNatAvacchedakAvacchinnayAvadbhirapi tartu. mazakyatvAdadvaitavidyaikanaukAyAstathA / 'AvRtaM jJAnametena jJAnino nityavairiNA / kAmarUpeNa kaunteya duSpUreNAnalena ca' ityAdismRteH yo'kAmo niSkAma AptakAma AtmakAmo na tasya prANA utkrAmantyatraiva samavanIyante brahmaiva sanbrahmApyeti' ityAdizrutezca mahAnarthamUlatvena makarAkhyajalajantuvizeSarUpasya kAmasya ca bhavAbdhAvevAnvayo'dhikaraNatAsaMbandhenAbhimato'pi bhavAbdhIti saptamItatpuruSeNa pihitatvAnna pratibhAtItyetaduktadoSadUSitaM bodhyam / bhavAbdhau makara iti pAThe tu naiSa doSaH / yathAvA kAvyaprakAze-'catvAro vayamRtvijaH sa bhagavAnkarmopadeSTA hariH saGgrAmAdhvaradIkSito narapatiH patnI gRhItavratA / kauravyAH pazavaH priyAparibhavaklezo. pazAntiH phalaM rAjanyopanimantraNAya sarati sphItaM yshodundubhiH'| atrAdhvarazabdaH samAse guNIbhUta iti na tadarthaH sarvaiH saMyujyata iti / 'yajJe'sminyudhi dIkSitaH' iti pAThe tu na ko'pi doSaH / evaM vyutpattivirodhAdapi kvacidayamatra lokyata ityAha-vAgiti / caH smuccye| tamudAharati-zaMbhoriti pAdenaiva / nijAn khakIyAn / bhaktAniti yAvat / atra hi pradhAnaM pAda eva tena nijapadazakyatAvacchinneSu tadIyatvameva siddhyati / pradhAnaikAyattanijAdizabdasaMbandhivyutpattinaiyatyAt / apekSyate tu zaMbho iti lakSaNasAGgatyam / yathAvA kAvyapradIpe-jaGghAkANDorunAlo nakhakiraNalasatkesarAlIkarAlaH pratyagrAlaktakAbhAprasarakisalayo majumajIrabhRGgaH / bharturvRttAnukAre jayati nijatanusvacchalAvaNyavApIsaMbhUtAmbhojazobhAM vidadhadabhinavo daNDapAdo bhavAnyAH' / atra tanupadArthasya pArvatyA yogo'bhimataH daNDapAdena pratIyate / vAkyaM yatpradhAnaM tatraiva nijAdipadavyutpatteriti / yathAvA rasataraGgiNyAm-'eSA bhArgava tAvakI vijayate nistriMzadhArA nizA' iti||118||
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pUrvArdhe 230 sAhityasAram / yatrAnabhihitaM vAcyaM dyotakaM tattathA matam / doSalezaH ka rAdhe me manutAyAstathApi ruT // 119 // asthAnasthapadaM tatsyAdyatrAyogyasthale padam / zrIkuce kaustubhasyAMzUnviSNustAmrAnparAmRzan // 120 // idAnI kramAgatamanabhihitavAcyaM lakSayati-yoti / vAcyaM vaktuM yogyam / avazyakathanIyamityarthaH / kiM tadityatrAha-dyotakamiti / vyaJjakaM apizabdAdIti yAvat / tattathA anabhihitavAcyaM bhavatIti saMbandhaH / evaMcAkathitavyaJjakamiti tallakSaNamapi phalitam / tena na nyUnapade'tivyAptiH / tasyAnabhihitavAcakatvAdasya tvanabhihitavyaJjakatvenAtathAtvAcca / tamudAharati-doSaleza iti / he rAdhe, me zrIkRSNasya mametyarthaH / doSeti / atra doSalezo'pItyapizabdo yAvadoSAbhAvadyotako'vazyaM vaktuM yuktaH / nocedISaddoSo nAsti kiMtu bhUritara eveti viruddhaarthprtiityaapttiH| tena tadanukteridamanabhihitavAcyAkhyavAkyadoSaduSTaM kAvyamiti lakSaNasaMgatiH / idaM cAnyathAvAcyasya padasyAnyathAbhidhAnato'pi jJeyam / tadyathA-maditi / he rAdhe, ityatrApyanukRSyam / mayA nutA stutA tasyA ityarthaH / tavetyarthasamAjAdeva labhyate / atra mannutAsIti vinyAsa eva tathApi ruDiti caramavAkyagatatathApi zabdasAMgatyam / tasya SaSThayantatvenAnyathaivAbhidhAnamityasya niruktadoSaduSTatetyAzayaH / yathAvA sAhityadarpaNe vAcyAnabhidhAnaM yathA-'vyatikramalavaM kaM me vIkSya vAmAkSi kupyasi / atra vyatikramalavamapItyapiravazyavaktavyo noktaH / nyUnapadatve vAcakapadasyaiva nyUnatA vivkssitaa| apestu na tathAtvamiti bhedaH / evamanyatrApi / yathAvA-'caraNAnatakAntAyAstanvi kopastathApi te' / atra caraNAnatakAntAsIti vAcya miti / evaM mayApi nuteti samAse'piravazyamapekSitastadabhAvAditaratra khApekSayA mahattvena tatkartRkastutyAkAGketi samAse'pi dyotakAnabhidhAnAdanabhihitavAcyatvamiti dik // 119 // athAsthAnasthapadaM lakSayati-asthAneti / ayogyeti / tattvaM ca viruddhprtiitipryojktvm|evN saMmatopayogAprayojakatvamapi / tena niruktadvayA nyataratvamiti niSkarSaH / tadudAharati-zrIti / atra viSNvAkhyakartRpadAvyavahitottaraM parAmarzAbhidhakriyApadAvyavahitapUrvaM tAmrAniti dvitIyAntatvena prayujyamAnaM karmapadaM yavanavizeSapratItikaraM bhavatIti prAthamikAyogyasthalalakSaNAnusAreNodAharaNaM tathA viSNorvakSaHsthitakaustubhakiraNAnAM saMmukhasthitAyAH zriyaH kucamaNDalasaMkrAntatvena khanakhalekhAbhrAntijanakaM yadAruNyaM tattAvattaddhaTakasya tAmrAniti vizeSaNasya vizeSyataH prAkprayoga eva saMghaTata iti caramatallakSaNarItyApIti bodhyam / viSNuH zrIkuce kaustubhasya tAmrAnaMzUnparAmRzannAseti kriyAdhyAhAreNA. nvayaH / yadvA 'vyamarzayat' iti pAThaH / yathAvA kirAte-'priyeNa saMgrathya vipakSasaMnidhau nivezitAM vakSasi pIvarastane / srajaM na kAcidvijahI jalAvilAM vasanti
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / asthAnasthasamAsaM tadyatrAyogye sthale'sti saH / bhakte'pi kAma te zaktirityArciHzAlidRkzivaH // 121 // vAkyAntarapadenApi mizraM saMkIrNamucyate / muktAnAmapyahaM saGgaduHkhado'bhUstyajAmi tam // 122 // antaH sthitAnyavAkyaM yattadgarbhitamihoditam / re citta strISu vacmi tvAM saktaM mA bhava kutracit // 123 // viSaratnam 6 ] 231 hi premNa guNA na vastuni ' iti / atra kAcinna vijahAviti vAcyamiti kAvyaprakAzaH / sAhityadarpaNe'pi asthAnasthapadatA yathA - ' - 'tIrthe tadIye gajasetubandhApratIpagAmuttarato'sya gaGgAm / ayatnavAlavyajanIbabhUvurhesA nabholaGghanalolapakSAH ' / atra tadIya iti padAtpUrvaM gaGgAmityasya pATho yukta iti // 120 // evamasthAnasthasamAsaM lakSayati - asthAnasthasamAsamiti / atrAyogyatvaM tu vaktura vIratvAdikameva / tadudAharati -- bhakte'pIti / re kAma madana, te tava zakti: saMmohanAdisAmarthyaM bhakte'pi madekapremazAlini rAmacandrAdAvapi viSaye prasarati iti hetoH zivaH arciHzAlidRk arciSA tRtIya netrAgnijvAlayA zAlate zobhata iti tathA tAdRzI dRkUdRSTiryasya sa tathA / jvAlAmAlivilocana ityarthaH / abhUditi zeSaH / atra pUrvapAdo hi zivavAkyamiti tasya vIrarasazAlitvena tatra vakSyamA - NaujoguNa ghaTakasamAsasyApekSitatve'pi tadakaraNAduttarapAde kavivAkyatvena zAntarasaprAdhAnyAttadanukUlavakSyamANamAdhuryaguNavirodhisamAsAnapekSatve'pi tatra tatkaraNAcca lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyapradIpe - ' adyApi stana zailadurgaviSame sImantinInAM hRdi sthAtuM vAJchati mAna eSa dhigiti krodhAdivAlohitaH / udyaddUratara prasAritakaraH karSatyasau tatkSaNAtphullatkairavako zaniH saradalizreNIkRpANIM zazI' / atra pUrvArdha kruddhasya zazina uktiriti tatsamAsasya yogyaM sthalaM na punaH kaveruktiruttarArdhamityasthAnasthasamAsateti // 121 // saMkIrNa lakSayati - vAkyAntareti / apinA padabAhulye tu kaimutyenaiva tatsiddhiH sUcitA / tadudAharati -- muktAnAmapIti / yathAvA candrAloke - 'vakreNa bhrAjate rAtriH kAntA candreNa rAjate' iti // 122 // atha garbhitaM lakSayati - antariti / antaH madhye sthitaM anyavAkyaM vAkyAntaraM yasya tattathetyarthaH / iha asminnalaMkArazAstre / uditaM prakAzitamiti yAvat / tadudAharati-re citteti / atra re citta, ahaM tvAM vacmi / kiM vadasIti cettvaM kutracidapi deze kAle vA strISu / yAvatstrImAtre'pItyarthaH / tenaikasyAM dvayorvA tayorAsaktizaGkAvyudAsaH / saktamanuraktaM mA bhaveti vaktavye tvAM vacmIti vAkyaM strISvityAdivAkyAntarasya madhya eva patitamiti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze - 'parApakAraniratairdurjanaiH saha saMgatiH / vadAmi bhavatastattvaM na vidheyA kadAcana' iti // 123 // athAtra kAvyaprakAzAdau prasiddhiyutAkhyaM vAkyadoSAntaramuktaM tattvaprayuktAkhyapadadoSeNaiva caritArthamiti na 1
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 sAhityasAram / [ pUrvArdhe kAvyAprasiddhapadakaM prasiddhidhutamiSyate / nAyaM maJjIranirghoSaH kiMtu duHkhoddhidhvniH|| 124 // prastAvaucityarahitaM bhagnaprakramameva tat / prakRtyA pratyayanApi pryaayennopsrgtH|| 125 // vacanena tiGA caiva krameNApIti sptdhaa| svanAthe'bhyudayaM yAte kulastrIvAjinI gatA // 126 // AtmAnamavigantuM vA svepsayA vA bhajasva tam / / saMnyAsAdimato'pyatra tyAga evAtiricyate // 127 // paraH saMgRhyate / tadyathA-kAvyapradIpe tAvadaprayuktaM prakRtya 'tathAnuzAsanasiddhamapi kavibhiryanna prayuktam iti tallakSaNamabhihitaM tato'tra prasiddhidhutaM prakRtya majIrAdiSu raNitaprAyapakSiSu ca kUjitaprabhRtistanitamaNitAdisurate meghAdiSu garjitapramukhamiti prasiddhimatikrAntamiti tatsvarUpamapi nirUpitameva muule'pi| tatra niruktaprasiddhistAvatkavisAmayikyeveti kimanayorbhedakamiti kRtamataya eva paricintayantu / ataeva rAkAgame'pyetadanUdya tasyAprayuktamadhye'ntarbhAvAnmUle'nuktiriti candrAloke'syAsaMgrahakAraNamidamevoktamiti hRdayamiti te vadanti / mayA tUcyata evelyAzayena tallakSayati-kAvyeti / tadudAharati-nAyamiti / samAdhAnaM tUktamuddayote'traiva / ato nAprayuktatvam / sarvathA prayoganiSedha eva hi sa dossH| prakRte cArthavizeSe prayogo'numata evetyAhuriti // 124 // tataH kramaprAptaM bhagnaprakramaM lakSayati-prastAveti / tasya prakRtyAdinimittabhedena saptavidhatvamabhi. dhatte-prakRtyetyAdinaikena // 125 // krameNa tAnudAharati-svanAtha ityAdi sArdhatribhiH / khasyAH nAthaH khAmI sUryastasminnityarthaH / gatA abhyudayamityanukarSaNIyam / tena vikAsa prApteti yAvat / atra yAteH prakRteH prastAva gateti gameH prayogaH / 'prakRtyA kramabhaGgamAvahatIti prathamasyodAharaNamidam / yathAvA kAvyapradIpe-'nAthe nizAyA niyaterniyogAdastaM gate hanta nizApi yAtA / kulAGganAnAM hi dazAnurUpaM nAtaH paraM bhadrataraM samasti' / atrAstaM gata iti gameH prakRteH prastAve yAteti yAteH prayoge prakRtikramabhaGgaH / bhinnAbhyAmupasthApitaM bhinnavadbhavatIti kulAGganAnAM 'khAmisadRzAvasthApratItirna saMbhavati / tasmAdgatA nizApIti yuktaH pAThaH / nanu 'naikaM padaM dviHprayojyaM prAyeNa'iti vAmanasUtram / atrApi kathitapadamanupadamevoktam / tathAca punargameH prayogo duSTaH syAditicenna / uddezyapratinirdezyAtiriktaM hi ekapadaM dviHprayoganiSedhaviSayaH / tAdRze tu viSaye pratyuta tasyaiva padasya sarvanAmno vA prayoga vinA doSaH / yathA-'udeti savitA tAmrastAmraevAstameti ca / saMpattau ca vipattau ca mahatAmekarUpatA' / ityatra rakta evAstameti ceti yadi kriyeta tadA padAntarapratipadyamAnaH sa evArtho'bhinna iva pratIyamAnaH pratItiM vyavadadhIteti // 126 // AtmAnamiti / he mumukSo,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 233 ApadaH zAntimAyAnti bodho vipadaH kutH| bhaktireva varaM loke bhaktibhiH kiM na siddhyati // 128 // gAhantAM brahmadugdhAbdhau budhAzcitsmayatAM dhiyA / kAntAyAM kAJcane cApi lobhaH kAmazca mAstu me // 129 // tvaM AtmAnaM advaitaM pratyaJcaM adhigantuM prAptuM taM niruktasvarUpamAtmAnaM bhajakha dhyAyasvetyarthaH / vA 'vAsyAdvikalpopamayorevArthe ca samuccaye' iti vizvAdathaveti yAvat / sveti / khasya AtmanaH IpsA manorathavizeSastayA nimittIbhUtayeyarthaH / abhyudayasiddhinimittaM veti yAvat / taM bhajasvetyatrApi saMbadhyAntardvitIyo vAkA. ro'vadhAraNArthakatayA tacchabdottaraM yojyaH / tameva bhajakhetyarthaH / evaM ca bubhukSuNApyAtmadhyAnameva vidheyamiti siddham / idaM tu pratyayakramabhaGgodAharaNam / adhigantumiti tumunaH krame svepsayeti sano'bhidhAnAt / yathAvA kAvyaprakAze'yazo'dhigantuM sukhalipsayA vA manuSyasaMkhyAmativartituM vA / nirutsukAnAmabhiyogabhAjAM samutsukevAGkamupaiti lakSmIH' iti| sNnyaaseti| atra loke saMnyAsAdimataH vaidhakarmatyAgAdyakhilasAdhanavataH mumukSorityarthaH / AdinA zamAdergrahaH / tyAga eva viSayatiraskAra eva atiricyate adhikatamaM sAdhanaM bhavatItyanvayaH / atra tyAgAdyakhilasAdhanavato'pi mumukSostyAga evAdhiko'pekSita iti vaktavye sanyAsAdimato'pItyuktamiti paryAyakramabhaGgodAharaNamidam / yathAvA kAvyapradIpe-'mahIbhRtaH putravato'pi dRSTistasminnapatye na jagAma tRptim / anantapuSpasya madhorhi cUte dvirephamAlA savizeSasaGgA' iti // 127 // Apada iti / bodhotraM brahmasAkSAtkArottaram / ApadaH 'tarati zokamAtmavit' iti zruteryAvadRzyaduHkhAni zAntimupazamaM aayaanti| ataH vipadaH saMkaTAni kutaH / na kuto'pi kAraNAtsaMbhavantIti yojanA / atra bodhazabditAtmajJAnottaraM yadA ApacchabditaniruktaduHkhAnyevopazAmyanti tadA AgAminAmApacchanditaprArabdhakriyamANAdiduHkhAntarANAM kutaH saMbhava iti vaktavye vipada iti vikAropasargAvacchinnaprayogAdupasargakramabhaGgaH / Akupasargopakrame tasyaivAgre prayoktumaucityAdityAzayaH / yathAvA kirAte draupadyA ukti:-'vipado'bhibhavantyavikramaM rahayatyApadupetamAyatiH / niyatA laghutA nirAyateragarIyAnna padaM nRpazriyAm' iti / rahayati tyajati / AyatiruttarakAlazuddhiH / ApadA upetaM viziSTam / padaM sthAnam / bhaktireveti / atraikavacanopakramAdbhaktibhiriti bahuvacanena vacanakramabhaGgaH sphuTa eva // 128 // gAhantAmiti / tripadIyaM viparItaivAnveti / budhAH paNDitAH / brahmeti / etena nimajjanayogyatvaM vyajyate / gAhantAM nima. jantvityarthaH / atha tairiti zeSaH / dhiyA citsmaryatAmiti saMbandhaH / iha gAhantAmiti kartakAraMkatiGaH prakrame smaryatAmiti karmakArakasya tasya prayogAttatkramabhaGgaH / kAntAyAmiti / atra kAntAyAM kAmaH kAzcane lobhazca me mAstviti vAcyam /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 sAhityasAram / [ pUrvArdhe yaduvaM yatpadaM yogyaM tato'nyatra tadakramam / sevyaH zrIgururevaikaH zaMkaraH kovidasya ca // 130 // tasya tu yathAsaMkhyanyAyena kramo bhagna iti krAmikabhannaprakramodAharaNamidam / sarasvatIkaNThAbharaNapratAparudrayostvetadarthAdikramabhraSTatvena dvidhoktam / yathA-'kramabhraSTaM bhavedArthaH zAbdo vA yatra na kramaH' / yathA-'turaGgamatha mAtaGgaM prayacchAsmai madAlasam / kAntipratApau bhavataH sUryAcandramasoH samau' ityAdi // 129 // atha kramaprAptamakramaM lkssyti-ymiti| na cedamasthAnasthapadenaiva gtaarthm| tato'sya vibhinnarUpatvAt / tadyathA asthAnasthaM padatvaM tu viruddhabuddhijanakasthAnasthitapadatvam / idaM tAvatpaurvAparyAnyataratvena yasya padasya yadavyavadhAnenaiva khAbhimatArthapratItijananasAmarthya tasya tato'nyatra prayoga eveti kathaM na lakSaNabhedaH / evaMca UrdhvamityupalakSaNaM yatpUrvamityasyApi / tathA cAsthAnasthapade padasya ayogyasthAnato'nyatra prayogamAtreNa doSatvApagamaH / atra tu padasya yogyaikasthAnaprayoga eveti mahattaramantaraM bodhyam / etena atra kAvyaprakAzoktamakramatvamasthAnasthapadatvAntagartamiti noktamiti candrAloke'syAsaMgrahanidAnabodhanaparo rAkAgamakAra eva pradoSo'bhUt / ayaM hi doSo nipAtaikaviSayaH / taduktamuddayote--evaM cAyaM doSo nipAtaviSayaH / yathA upasargANAM dhAtoH pUrvameva prayogaH / evetyAdInAM vyavacchedyAnantaram / punarAdInAM vyatirekyAdanantaram / ivAdInAmupamAnAdanantaram / evaMca udvAhuriva vAmana ityAdAvapyayaM doSaH / cAdInAM samucceyAdanantaramityAdibodhyamiti / AdinA itItthamityAdInAM nirUpaNIyAdanantaratvasya saMgrahaH / tathA coktaM kAvyapradIpe-nacAyaM cAdipadeSveva doSaH kiMtu itthamAdiSvapi / yathA-'zaktirnistriMzajeyaM tava bhujayugule nAtha doSAkarazrIvake pArve tathaiSA prativasati mahAkuTinI khaDgayaSTiH / AjJeyaM sarvagA te prasarati 'purataH kiM mayA vRddhayA te procyevetthaM prakopAtsitakarasitayA yasya kIprayAtam / atra itthaM procyeveti vAcyamityAdinaastu nipAtatve'pi nAvyavahitatvenaiva khArthabodhakatvaniyamaH / etadapyuktaM tatraiva / naca no'pyavyavahitasyaiva tathAtvamataH sa na kAcidvijahAvityAdikamapyakramabhedaH syAditi vAcyam / 'na khalu na khalu bANaH saMnipAtyo'yamasmin' ityAdau vyavadhAne'pi pratItivizeSAbhAvAditi / evaM nirukta nipAtAnAmapi vyavadhAnena svArthAbodhakatvamupapAditaM mahimabhaTTena / 'ataeva vyavahirbudhA necchanti cAdibhiH / saMbandhaM te hi khAM zaktimupadadhyuranantare' iti / vastutastu yadUrdhvamityasyopalakSaNalAnaGgIkAre'pi na kSatiH / tathAhi-upasargANAM dhAtoH pUrvatvanaiyatyArthameva tadaGgIkArya tasya tu vyAkaraNata eva 'upasargAH kriyAyoge' ityAdinA tathAtvaM siddhamiti tadvaiparIye cyutasaMskRtatvAdidoSatvameva natvakramatvamiti / tasmAdyathAzrutameva lakSaNaM ramaNIyamiti dik / tadudAha rati-sevya iti / atra kovidasya viduSaH ekaH
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / ____235 amato'rthaH paro yasyopamAdistattathAmatam / nArI pizAcikopaiti mauktikAsthivibhUSitA // 131 // uktAH sarasvatIkaNThAbharaNe'nye'pi SaT tu tAn / bhinnaliGgAdikAndoSAnatrAnukramato bruve // 132 // upamA bhinnaliGgA ceJcedbhinavacanA tathA / yatra tadbhinnaliGgaM syAtsyAdbhinnavacanaM kramAt // 133 // mukhaM candra ivedaM te kamalAnIva locane / nyUnaM tathAdhikaM yatra tUpamAnaM vizeSaNaiH // 134 // zrIgurureva tathA zaMkarazca zivo'pi sevya ityanvayo vivakSitaH / satu cakArasya samucceyAyavahitatvena naiva pratIyata iti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kumArasaMbhave'dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / kalA ca sA kAntimatI kalAvatastvamasya lokasya ca netrakaumudI' iti / atra tvaMzabdottarameva dvitIyazcakAro'pekSitaH // 130 // evamamataparArtha lakSayati-amata iti / yasya upamAdiH upamArUpakAdiH paraH dvitIyaH arthaH amataH parasparavirodhAdinA asaMmata ityarthaH / tat tathA amataparArtha mataM abhimatamiti yAvat / uktahi kAvyapradIpe / amatatvaM ca-'jJeyau zRGgArabIbhatsau tathA viirbhyaanko| raudrAdbhutau tathA hAsyakaruNau vairiNau mithaH' ityAyuktadizA prakRtarasaviruddharasavyaJjakatvamiti / tadudAharati-nArIti / atra luptopamArUpakavizeSAnyatarAlaMkAreNa vyaJjitasya parasya bIbhatsarasarUpasyArthasya zakyena zRGgAreNa sAkaM viruddhatvAllakSaNasaMgatiH / yathAvA raghuvaMze-'rAmanmathazareNa tADitA duHsahena hRdaye nizAcarI / gandhavadrudhiracandanokSitA jIvitezavasatiM jagAma sA' iti // 131 // atha matAntare'nyadapi doSajAtaM vAkya evoktamiti tadapyatra saMgRhyata ityAha-uktA iti / anyapIti / uktebhya itare'pi SaT vAkyadoSA iti zeSaH / tu punaH ahamityadhyAhAraH / bhinneti / etAdRzAn tAndoSAn anukramataH bruve vakSyAmIti saMbandhaH // 132 // nanu ke te doSA ityAkAGkSAyAM 'yatropamA bhinnaliGgA bhinnaliGgaM taducyate / bhavettadbhinavacanaM yadbhinnavacanopamam' iti / taduktalakSaNe prathamaM bhinnaliGgavacanaM lakSayati-upameti / atra liGgavacanayobhinnatvaM tUpameyApekSayA viparItaliGgAdimattvameveti bhAvaH / sphuTamevAnyat // 133 // te udAharati-mukhamityardhenaiva / he preyasIti zeSaH / atra krameNa caraNadvaye'pyupamAyAM bhinnaliGgatvaM bhinnavacanatvaM copameyApekSayA liGgAdivaiparItyAspaSTameveti lakSaNasamanvayaH / yathAvA kaNThAbharaNaeva-'avigAhyo'si nArINAmananyamanasAmapi / viSamopalabhinnomirApageva titIrSataH' / atrApageva khamavigAhyo' sIti liGgabhedaH / nArINAmuttitIrSata iti liGgabhedo vacanabhedazca / tadidaM dvayorekamevodAharaNamiti / evaM nyUnAdhikopame api lkssyti-nyuunmiti||134||
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 sAhityasAram / [ pUrvArdhe nyUnopamaM tadAdyaM syAdadhikopamamantimam / bhUnetrasubhagaM vakaM sakhaJjanayugAbjavat // 135 // rAdhike tava sImanto bhAti sindUrapUritaH / indranIlazilAsupto'mRtapastakSako yathA // 136 // azarIraM kriyAhInaM brahma kUTasthamadvayam / pratAparudravAcA syAdetadeva tvananvayam // 137 // yadarItimadAkhyaM tacchaithilyAdibhidA tridhA / guNahInatvataH zabdaprAdhAnyAdvAkyadUSaNam // 138 // tatrAdyamudAharati-bhUnetretyardhena / atra netrAyupamAnasatve'pi bhruvostadabhAvAllakSaNasamanvayaH // 135 // antyamudAharati-rAdhike iti / atra takSakasyAruNavarNatvaprasiddhestAvataiva niruktasImantopamAnatvasiddhAtvindranIlelyAdivizeSaNadvayasyAdhikatvAdadhikopamAnatvaM jJeyam / yadyapi sImantasya saMyamitakezamadhyadezavizeSatvenAdyavizeSaNasyArthikasArthakye'pi caramasya niSprayojanataiveti hRdayam / nacedaM doSadvayaM nyUnAdhikapadAbhidhaprAguktadoSadvayAntarbhUtamiti vAcyam / tasya padamAtraviSayatvAdasya tUpamaikatantratvAcceti dik // 136 // athAzarIraM lakSayati-azarIramiti caraNena / taduktaM kaNThAbharaNa eva-'kriyApadavihInaM yadazarIraM taducyate' iti / tadudAharati-brahmeti / pAdenaiva / prathamapAdIyapadadvayamatrApi vizeSaNIyam / azarIraM samaSTivyaSTizUlAdidehavihInamityarthaH / ataeva kriyeti / niSkriyamiti yAvat / ataeva kUTasthaM nirvikAram / ataeva advayaM yAvadRzyapratiyogikatraikAlikAtyantAbhAvAdhiSThAnamityarthaH / etAdRzaM brahmAstIti kriyApadamadhyAhRtya saMbandhanIyam / asyaiva matAntareNa saMjJAntaramapyAha-pratApeti / idaM prakRtya tatraivoktam / etadevAnanvayAkhyaM dUSaNamiti / pakSe pratApe vizvaniyAmakatvAdrud iva rudro vedastadvAcA 'yato vAconivartante' ityaayupnissdgiretyrthH| ananvayaM zaktivRttyA vedAntasamanvayarahitamiti yAvat // 137 // tataH kramaprApta SaSThamarItimattAvacchabdArthobhayayogaprAdhAnyAdiprapaJcena navavidhamapi prakRte zabdaikaprakaraNatvena taditarAnupayogAttasya prakRtopayogitraividhyamuddizatiyadarItimaditi / zaithilyAdIti / zaithilyaM vakSyamANalakSaNaM jJeyam / AdinA tathAvidhayoreva vaiSamyakaThoratvayorgrahaH / nanu kimidaM bhAvarUpaM dUSaNatrayamutAbhAvarUpamityAzaGkaya tAmrAdAvaujjvalyAbhAvAtkalaGkavadabhAvaprayojyabhAvarUpameveti dyotayituM tatra zleSAdiguNapratiyogikamabhAvameva hetutvenAha-guNeti / idaM zaithilyetyataH prAgyojyam / nanvarthadoSeSvevAstyasya saMgraha ityAzaGkayAhazabdeti / zabdamukhyatvenetyarthaH / idaM tu guNetyasyApi pUrva saMbandhanIyam // 138 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zaithilyaM zleSarAhityAdeva bodhyaM budhairgirH| zAradI kaumudI godAmavadAtIkarotyalam // 139 // samatAyA viparyAsAdvaiSamyamiti giiyte| milindAstundilAnandAcchAdayantyuzchatacchadam // 140 // virahAtsaukumAryasya kaThoratvaM vidAM matam / bhArtidhaktviDDunmAdaproddIpanacaNo'vatAt // 141 // atha kiM tacchaithilyamityAkAGkSAyAM tallakSayati-zaithilyamiti / budhaiH zleSarAhityAdeva giraH vAkyasya zaithilyaM etannAmakaM vAkyadoSajAtaM bodhymitynvyH| tadudAharati-zAradIti / atra bahUnAM padAnAmekapadatvavadavabhAsane hetu: zloSanAmA kazcicchabdaguNaH / satu nAstyeveti bandhasya zaithilyaM sphuTameva / taduktaM kaNThAbharaNa eva-'viparyayeNa zleSasya saMdarbhaH zithilo bhavet' / yathA-'AlIyaM mAlatImAlAlolAlikalilA manaH / nirmUlayati me mUlAttamAlamaline vne| atra bhinnAnAmapi padAnAmekapadatApratibhAsaheturanatikomalo bandhavizeSaH / zleSastadviparyayeNa zabdapradhAno'yaM zleSaviparyaya iti // 139 // evamAdipadadyotitayorvaiSamyakaThoratvayormadhye prathamaM lakSayati-samatAyA iti / budhairityanukRSya yojyam / tadudAharati-milindA iti / bhramarA ityarthaH / tundileti / tundilaH paripuSTaH Anando makarandapAnajanyaH pramodo yeSAM te tathA santa ityarthaH / evaMca tRptijanyatATasthyAdeva / uditi / ut vikasitatvenotkRSTaM yat zatacchadaM 'zatapatraM kuzezayam' ityamarAtkuzezayaM tadityarthaH / chAdayanti svasthatayA nijAvAsenAcchAdayantIti yojanA / atra pUrvacaraNasya mRdubandhatvenottaracaraNasya gADhabandhatvena samatAvaiparItyAdvaiSamyaM spaSTameva / tathAcoktamAbharaNa eva-'bhavetsa eva viSamaH samatAyA viparyayAt' iti| yathA-'kokilAlApavAcAlo mAmeti malayAnilaH / ucchalacchIkarAcchAcchanirjharAmbhaHkaNokSitaH' / atra pUrvArdhasya mRdubandhatvAduttarArdhasya ca gADhabandhatvAtsamabandheSu viSamamiti viSamo nAma zabdapradhAnaH samatAviparyayo doSa iti // 140 // tataH kramAgataM kaThoratvaM lakSayati-virahAditi / pakSadvaye'pyartho'tirohita ev| tdudaahrti-bhaartiiti| bhA prabhA tayA ArtiH pIDA yasya tattama ityarthaH / taddahatIti tthaa| sUrya iti yAvat / tasya yA tviTa kAntistasyAM ruTU krodho yeSAM cakorakairavAdInAM te tathA teSAM ya unmAdaH protsAhajaH saMmadastasya yatprakarSaNoddIpanaM uttejanaM tatra caNazcaturaH zaradrAkAsudhAkara iti yAvat / avatAt rakSatu / iha virahiNyAdInAM tu rakSaNasya prArthanAsahasre'pyasaMbhavAdanyasyaitasmAtpIDAbhAvAdAdhibhautikAdipIDAtaH sakalajagatpAlanasyezvaramAtratantratvAcca niruktacakorAdIneva tathA kAniciddhAnyA. dInyapi khahimasaMkocena tatpIDAtaH pAlayatvityevAzIryuktetyAkUtam / etenAsya rasAnucitavarNAtmakapratikUlavarNAkhyavAkyadoSAtpArthakyam / prakRte rasalezasyApya
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 [ pUrvArdhe sAhityasAram / kiMca pratAparudrIye proktaM saMbandhavarjitam / ciraM vicAraje jJAne taruNyAsye hatA vayam // 142 // nirAkAGkSa tu sarveSAM padAnAM yadyasaMgatiH / uttamAbharaNe'pArthamidameva ghaTaH paTaH // 143 // 1. bhAvAdvastumAtrapradhAnatvacca / paramparayA rasavattvasya rasagaGgAdharAdAvanAdRtatvAdaprayojakatvAcca / tasmAtsAmAnyataH saukumArya rAhityaviziSTavAkyatvameva kaThoratvamiti tallakSaNaM paryavasitam / yadAhurAbharaNakArAH - 'saukumAryaviparyAsAtkaThora upajAyate / yathA 'asitartitugadricchitsvaHkSitAM patiradvidRk / abhidbhiH zubhradRgdRSTairdviSo jeghnIyiSISTa vaH' / atrAtikaThoratvAdasaukumArye supratItameveti / asya padya - syAyamarthaH - asite maline pApe viSaye 'RtirjugupsAkalyANagatispardhAsu' iti haimAdRtirjugupsA yasya tasya kazyapasya tuk ' tuk / tokam' iti nighaNToH putra ityarthaH / etAdRzaH / tathA / adrIti / parvatapakSacchit tathA svaHkSitAM svargapAlakAnAM devAnAM patiH / tathA advidRk sahasrAkSaH etAdRzaH indraH amidbhiH a iva viSNuriva pAlakatvena mimata iti tathA taiH snigdhaiH IdRzaiH / zubhreti / zuddhadRSTivilokanaiH vaH yuSmAkaM dviSaH zatrUn jennIyiSISTa atyartha punaH punarvA vadhyAditi // 141 // atha matAntare doSAntaramapyuktamiti tadapyatra saMgRhNAti -- kiMceti / samuccAyakau nipAtAvimau / proktaM kathitamastItyarthaH / tallakSaNaM tu nirAkAGkhatvarUpaM prasiddhameva / naca kAvyaprakAzarItyA vakSyamANe sAkAGkSe'rthadoSe'tivyAptiH / tasyArthasAmAnyasApekSatvena saMbandhaikasApekSatvAbhAvAdasya tu tanmAtrasApekSatvAcca / navA sarakhatIkaNThAbharaNokta 'samudAyArthazUnyaM yattadapArthaM vacaH smRtam' ityabhihitalakSaNe'pArthAhve'rthadoSe'tiprasaGgaH / asya saMbandhamAtrasAkAGkSatvena samudAyArthazUnyatvAbhAvAt / vastutastu vacaH padena tasyaiva vAkyadoSatvApattirdurvArA / nApi vacaH padamarthe lAkSaNikam / lakSaNe tAdRkpadaprayogAnaucityAtkhAyatte zabdaprayoge kimityavAcakaM prayuJjAmaha iti nyAyenAprayojakatvAdatiprasaGgAcca / evaM cAtra saMbandhamAtrasApekSatvaM tallakSaNatvena phalitamiti dhyeyam / tadudAharati - ciramiti / atra vayaM ciraM natu kSaNamAtraM tatrApi vicAraje zAstrIyavivekajanye natvApAti ke etAdRze jJAne satyapi taruNyAsye yuvativadane viSaye hatAH tadIkSaNottarakAlaM anurAgeNa parAbhUtA ityanvaye vivakSite saMbandhaghaTakasya satyapIti padadvandvasyAbhAvAllakSaNasamanvayaH / nanvevaM cenyUnapadatvenaivAsya gatArthatvam / na / asya saMbandhamAtraghaTakapadApekSatvAttasya tu prakRtopayogyarthakapadasApekSatvAcceti dikU / uktaM hi pratAparudre - 'saMbandhavarjitaM tatsyAdyatreSTenAnvayo hataH' iti // 142 // evaM prasaGgaprAptaM nirAkAGkSa lakSayati -- nirAkAGkSa tviti / tuzabdaH pUrvavailakSaNyAvadyotI / sarveSAmiti / tena na pUrvoktasaMkaraH / tatra saMmatimAha -- uktamiti / AbharaNe / sarasvatIkaNThAbharaNa ityarthaH / idameva
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / pAdAdyArambha ekAcA nipAtena naJAhate / saMnipAtaM guruH zaMbhuceme vandyo'sti sarvadA // 144 // apArthametannAmakaM uktamarthadoSatvena pratipAditamiti yAvat / tadIyalakSaNavAkyaM sadya evopanibaddham / tadudAharati-ghaTa iti / yathAvA kaNThAbharaNe - 'jaradravaH kambalapAdukAbhyAM dvAri sthito gAyati maGgalAni / taM brAhmaNI pRcchati putrakAmA rAjanumAyAM lazunasya ko'rthaH ' iti // 143 // atha sarvAnubhavasiddhamapi prAcInairasaMgRhItaM vAkyadoSAntaraM svasaMmatatvena saMnipAtAkhyaM lakSayatipAdAdIti / AdinA cUrNikAdiH / tasya ya Arambhastasmin / zlokapAdArambhe gadyArambhe cetyarthaH / naJAdyute / evaMca ' na khalu na khalu bANaH' ityAdau nAtivyAptiH / upalakSaNamidaM niSedhakatvAvacchinnayAvadekAcnipAtAnAm / tena 'mA niSAda -' ityAdau nAtiprasaGgaH / anAdi ' kiM khalu ratnairetaiH kiMpunarabhrAyitena vapuSA te / salilamapi yanna tAvakamarNava vadanaM prayAti tRSitAnAm' iti / bhAminIvilAsIye - 'he rohiNi tvamasi zIlavatISu dhanyA enaM nivAraya patiM sakhi durvinItam | jAlAntareNa mama vAsagRhaM pravizya zroNItaTaM spRzati kiM kuladharma eSaH' iti / zRGgAratilakIye- 'rere cAtaka sAvadhAnamanasA mitra kSaNaM zrUyatAm' ityAdAvanyatra ' hA hanta hanta nalinIM gaja ujjahAra' ityAdAvanyatra ca padye proktAH kimAdayo jJeyAH / ekAcA eka eva ac yasminniti tathA tenetyarthaH / etena 'yatrAsau vetasI pAntha' ityAdau na doSaH / etAdRzena nipAtanena 'cAdayo'satve' iti sUtreNa vihitanipAtasaMjJena cAdivarNenetyarthaH / sanipAtAkhyaM vAkyadUSaNaM syAditi yojanA / naca prAgudAhRte yadUrdhvaM yatpadaM yogyamityAdyakramAkhyadoSavyAkhyAyAM cAdInAM samucceyAdanantaramityAdyuddyotavacane khati pAdAyArambhe naJAdikaM vinaikAjnipAtaprayogAtmakasyAsya saMnipAtadoSasyAkramadoSa evAntarbhAvAnna pRthagupanyAso yukta iti vaktavyam / niruktavAkyasyAnantaryAdi niyamamAtra vidhAyakatvAtprArambhaprayoganiSedhasya tatra kvApyanupalambhAtprakRtodAharaNe tu tadrItyA cakArasya samucceyAvyavahitatvena vinyAse'pi pAdArambhasthatvena sakalasahRdayahRdayodvejakatvAcca / nApyevaM cettvayaivAyamatraiva 'kAvyAdikhArthamanyArthaM cAtha svArthacaturvidhaH' iti prathamarane kathaM doSaH pariharaNIya iti vAcyam / tasya padyasya zAstrArthamAtra thakatvena kAvyatvAbhAvAnniruktadoSasya kAvyaikaviSayatvAcceti dik / tathAca niSedhakatvAvacchedakAvacchinnAdikaM vinA pAdAdyArambhaikAnipAtatvaM saMnipAtAbhidhavAkyadoSatvamiti tallakSaNaM phalitam / tadudAharati -- gururityAdyuttarArdhazeSeNa / atra cakArasya tathAtvAlakSaNasamanvayaH / yathAvA dhanaMjayavyAyoge -- 'anyAGganA parihRtipraNayena kIrtyA cAliGgito dhavalayA palitacchalAyaH / dvandvAhavaprakaTanirjitajAmadagyo devavrataH pRthuyazAH sa pitAmaho naH' iti / atra cAliGgita iti dvitIyapAdArambhe ca iti ekAcA nipAtena tathA // 144 // evaM vAkyadoSAnupapAdyedAnIM tatsaMkhyAma 239
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 sAhityasAram / [ pUrvArdhe iti sarve'pi paJcAzadvAkyadoSA niruupitaaH| arthadoSAnatho vakSye pUrvAcAryoktarItitaH // 145 // zakyo lakSyastathA vyaGgaya ityarthastrividho mtH| vyaGgaya eva rasastatra trividhe vstvlNkRtii||146|| tatra prAguktarItyaiva kaavydvaividhysiddhitH| arthadoSA api dvedhA rstdbhinngtvtH|| 147 // tadbhinna eva kathyante tatra te prathamaM myaa| sAmAnyenaiva sarve'pi granthagauravabhItitaH // 148 // yatrAbhimata evArtho'nyathoktau nindito bhavet / so'rthadoSo rasAdisthastattadoSa itIryate // 149 // bhidhAyArthadoSopapAdanaM pratijAnIte-itIti // 145 // nanu varNAdibhedena vyaktaM zabdasya traividhyavadarthasyApi bhavanmate kiM tathAtvamevota tArkikAdivadanyavidhatvamapItyAzaGkayAdyapakSamevAGgIkurvastatraividhyamuddizati-zakya ityardhena / tattvaM tu krameNa zaktyAdipratipAdyatvameva / atraiva sarveSAmapi tattadvAdyabhimatAnAmarthAnAmantarbhAvo bodhyaH / mataH AlaMkArikANAM saMmata ityarthaH / yadvA sarveSAmapi tairthikAnAmabhimata iti yAvat / tatra ko vA zakyAdiriti tadvizeSAkAjhAyAmAha-vyaGgaya evetyuttarArdhena / rasasya zRGgArAdervyaJjanAmAtragamyatvaM tUkamadhastAtpaJcamaratna eva / trividhe zakyatvAdibhedena triprakArake api bhavata ityanvayaH / vastutvaM kathAtvaM alaMkRtitvaM tUpamAdyanyatamatvamiti sAmAnyatastalakSaNaM bodhyam // 146 // nanu bhavatvevaM tadyavasthA tathApi prakRte kimAgata. mityata Aha-tatreti / tatra niruktavyavasthAyAM satyAM arthasya rasataditarabhedena dvaividhyalAbhAdityAzayaH / prAgiti / prathamaratnoktabhaGgAyaivetyarthaH / kAvyeti / sarasavacitratvabhedena kAvyasya dviprakArakatvasiddheriti yAvat / atheti / raseti / dvedhA bhavata iti saMbandhaH // 147 // nanu tarhi kiM prathama rasadoSAnkathayasi tathA cetpUrvAcAryoktetyAdipratijJAvirodhaH kAvyaprakAzakArAdibhistaiH sAmAnyato'rthadoSAbhidhAnAnantarameva rasadoSAbhidhAnAdityatrAha-tadbhinna eveti / tatra rasatadbhinnagadoSayormadhya ityarthaH / mayA tadbhinna eva / rasetarArthaviSaya eveti yAvat / te doSAH sarve'pi sAmAnyenaiva vastutvAlaMkRtitvAkhyAbhedaM vinA kevalaM rasetarArthatvasAmAnyenaivetyarthaH / tatra hetuH-grantheti / prathamaM kathyanta iti saMbandhaH // 148 // nanu kiM nAmArthadoSatvamityAzaya sAmAnyatastaM lakSayati-yoti / abhimata eva kaveH saMmata eva / anyathoktau viparItAbhidhAne / ninditaH sahRdayAnAsvAdyatvaprayojakatvAvacchinna ityarthaH / so'rthadoSaH syAdityadhyAhAreNAnvayaH / tathA sa eva rasAdisthaH / AdinA tadbhinnakUTatvAvacchinnayorvastvalaMkRtyorgrahaH / zRGgArAdirasavastvAditaditarArthaniSThaH sanniti
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmoda vyAkhyAsahitam / artho'puSTo'nyalabhyatvAdaprayojakato'pi ca / zabdAnaH zarattIvaH prodito'rkastamo'harat // 150 // buddhyArUDho na zIghraM yaH sa kaSTa iti kathyate / sImAnta eva saMpannaH kAntAsImantacintanAt // 151 // yAvat / tattaddoSaH rasadoSaH tadbhinnArthadoSa iti Iryate zAstrAdau kathyata iti yojanA / evaMca viparItoktiprayojyAnA khAdyatApanna saMmataikArthakatvaM rasAnyonyAbhAvapratiyogyavacchinnatve sati tattvaM rasaikAvacchinnatvena tatvaM ceti kramAdarthasAmAnyasya rasetarArthasya rasasya ca doSANAM lakSaNAni jJeyAni / taduktaM kAvyapradIpe - 'yatra vivakSita evArtho'nyathAbhidhAne duSyati so'rthadoSa:' iti // 149 // atha prAptAvasaratvAt --'artho puSTaH kaSTo vyAhatapunaruktaduH kramagrAmyAH / saMdigdho nirhetuH prasiddhividyAviruddhazca / anavIkRtaH saniyamAniyamavizeSAvizeSaparivRttAH / sAkAGkSo'padamuktaH sahacarabhinnaH prakAzitaviruddhaH / vidhyanuvAdAyuktastyakta puna:svIkRto'zlIla:' iti kAvyaprakAzAdimUlAnusAreNa prathamamapuSTArthAkhyaM rasetarArthadoSaM lakSayati--artha iti| anyeti / arthasamAjAvApyatvAdityarthaH / aprayojakataH bhAvapradhAno nirdezaH / aprayojakatvAccetiyAvat / zabdeti / zabdenopAttumayogya ityrthH| etAdRzo'rthaH vAkyArthaH apuSTaH etannAmaka doSagrasto jJeya ityanvayaH / tathAcAnyalabhyatvAdinA zabdAnarhatve sati saMmataikArthamapuSTArthakatvamiti niSkarSaH / asyaiva bhojarAjena vyarthatvamuktaM sarakhatIkaNThAbharaNe - 'vyarthamA hurgatArthaM yadyacca syAnniSprayojanam' iti / vistarastu pradIpAdau jJeyaH / tadudAharati- zaradityAyuttarArdhazeSeNa / atra zarattIvravamaprayojakam / tadvinApi tatra tamaHzAmakatvasya naisargikatvAt / tathA proditatvamapi tamoharaNakriyAnyathAnupapattyArthasamAjaikasiddhamityanyalabhyameveti tAdRzo vAkyArthaH zaradAdizabdairakathya eveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA candrAloke - 'apuSTo'rtho vizeSye cenna vizeSo vizeSaNAt / vizanti hRdaye kAntAkaTAkSAH khaJjanatviSaH' iti // 150 // tataH kaSTaM lakSayati - buddhyArUDha iti / tamudAharati - sImAnta eveti / atra kAntA - sImantacintanAt yAvatstrIguNaviziSTAyAH kasyAzcidramaNyAH kezasaMnivezavizepAnusaMdhAnadhArAparAhatatvAdityarthaH / sImAnta evaM AyurmaryAdAprAntabhAga eveti yAvat / saMpannaH siddhaH asmAkamiti zeSaH / tatrApi svapne'pi sA na labdhA naca sAdhitaH paraloko'pItyatra kaiva kathA kaivalyasyeti dhigdhigviSayAnuzayamityAzaya ityAkArako'rthastu zIghraM buddhyArUDho naiveti tathAtvam / yathAvA sAhityadarpaNe - 'va tyetadarpatirnatu ghano dhAmasthamacchaM payaH satyaM sA savituH sutA surasaritpUro yayA lAvitaH / vyAsasyoktiSu vizvasatyapi na kaH zraddhA na kasya zrutau na pratyeti tathApi mugdhahAreNI bhAkhanmarIciSvapaH' / atra yasmAtsUryo vRSTeryamunAyAzca prabhavastasmAttayorjalamapi sUryaprabhavaM tataH sUryamarIcInAM jalaprayojakahetutvamucitam / viSaratnam 6 ] 21 241
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 sAhityasAram / [ pUrvAdha vyAhato nindyate stutvA'nyathA vA yatra sa smRtaH / kRtArthA dhanikA eva te'pyaho duHkhabhAginaH // 152 // sundarImUrkhasarvasvamastu me tu cideva saa| punaruktaH padArtho vA vAkyArtho vA dviruktimAn // 153 // mRgAkSi tava netre tu hariNyA iva sundre| rAdhe vihara kRSNena kRSNa saMrasa rAdhayA // 154 // athApi mRgIbhrAntatvAttatra jalapratyayaM na karotItyayamaprastuto'pyartho durbodhaH / dUre cAsmAtprastutArthabodha iti kaSTArthatvamiti / yathAvA jAnakIpariNaye-'niSpratyUhatapaHprabandhahutabhugjvAlAbhitaptadrutakSatrAkArasuvarNapiNDaracitabrAhmaNyabhUSojvalaH / yaH khargAntarasargasAhasanidhicchedArthasArthIbhavadgIrvANAJjalipadmakuDmalazazI nAloki lokena kim' iti // 151 // vyAhataM lakSayati-vyAhata iti / yatra vAkye arthavizeSaH stutvA nindyate vA ityathavA anyathA ninditvA vA stUyate sa vAkyArthaH vyAhataH etannAmakadoSaduSTo bhavatIti saMbandhaH / tacchabdasyAjahatvArthI vAkyArthe lakSaNA / evaMca sAmAnAdhikaraNyenaivotkarSAdyanyatarapUrvottaravaiparItyAvacchinnArthakatvaM vyAhatatvamiti tallakSaNaM bodhyam / tatra 'dhanyAnAM girikandareSu vasatAM jyotiH paraM dhyAyatAmAnandAzrupayaH pibanti zakunA niHzaGkamaGkezayAH / asmAkaM tu manorathoparacitaprAsAdavApITakrIDAkAnanakelikautukajuSAmAyuH paraM kSIyate' ityAdAvativyAptiriti sAmAnAdhikaraNyenaiveti / atra vaiyadhikaraNyenaiva stutinindayoH satvAt / tatrAdyaprakAramudAharati-kRtArthA iti // 152 // dvitIyamudAharati-sundarIti / atra sAmAnAdhikaraNyenaiva stutipUrvakanindAdeH satvAllakSaNasamanvayaH / yathoktaM kAvyapradIpe-'utkarSoM vApakarSoM vA prAgyasyaiva nigdyte| tasyaivAtha tadanyazcevyAhato'rthastadA bhavet' ityupalakSitaviruddhavavAn / yathA-'jagati jayinaste te bhAvA navendukalAdayaH prakRtimadhurAH santyevAnye mano madayanti ye| mama tu yadiyaM yAtA loke vilocanacandrikA nayanaviSayaM janmanyekaH sa eva mahotsavaH' / atra pUrvArdhe sAdhAraNacandrikAcandrakalA khaMpratyasAratayA pratipAditA / tenaivottarArdhe candrikAtvamutkarSAyAropyata iti vyAghAta iti / punaruktaM lakSayati-punarukta iti / sphuTa evArthaH // 153 // tatrAdyamudAharati-mRgAkSIti / atra mRgAkSIti saMbuddhyaiva khapreyasInetrayoma'ganetrasamAnasaundarye siddhe'pi hariNyA iveti punastadApAdanAtpadArthapaunaruktyaM spaSTameva / yathAvA-'udayadudayadIkSaNAya patyuzcapaladRzastrapayA nirudhyamAnam / mana iva kRpaNasya dAnakAle kati na tatAna gatAgatAni cakSuH' / atra capalakatvena siddho'GganAnayanayozvAzcalyapadArtha evodayadityAdinA katItyAdinA ca prapaJcita iti tathAtvamityAzayaH / dvitIyamudAharati-rAdhe iti / atrApi pUrvottaracaraNoktayorvAkyArthayostattvamatirohitameva / etasyaivaikArthatvaM saMjJitaM kaNThAbharaNakAreNa / yathAvA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 243 duSkamo'nukramo duSTo lokataH zAstrato'tha vA / yuvatiM dehi muktiM vA kRSNa jJAtvA zRNomyaham // 155 // grAmyaH patnI riraMsuH sannAzleSamabhiyAcate / saMdigdhaH pRcchati zrIrvA saMpAdyA bhaktireva vA // 156 // nirhetuH saMtyajAmyadya kAmanAmakhilAmapi / aucityarahitaM prAhuzcandrAloke'tirohitam // 157 // kAvyaprakAze-'astrajvAlAvalIDhapratibalajaladherantaraurvAyamANe senAnAthe sthite'sminmama pitari gurau sarvadhanvIzvarANAm / karNAlaM saMbhrameNa vraja kRpa samara muJca hArdikya zaGkAM tAte cApadvitIye vahati raNadhuraM ko bhayasyAvakAzaH' / atra caturthapAdavAkyArthaH punarukta iti // 154 // duSkramaM lakSayati-duSkrama iti / kaNThAbharaNe tvidaM kramabhraSTatvenottam / yathA-'kramabhraSTaM bhavedArthaH zAbdo vA yatra na kramaH' iti / tatra zAbdastvasAvuktaH kramaprayuktabhannaprakramatvena vAkyadoSeghuprAgeva / ayaM khArtha eveti dhyeyam / dvividhamapi tamudAharati-yuvatimityanukrameNa / atra muktApekSayA yuvatestucchatvasya lokata eva siddhatvAttadAnAbhAve muktiyAcanAdAdyaH zravaNasya jJAnasAdhanasya zrotavya ityAdizAstraikasiddhatvena taduttaraM zravaNokterdvitIyazca jJeyaH // 155 // grAmyamAha-grAmya iti / tallakSaNaM tu vrIDAvyaJjakArthatvaM sphuTameva / tamudAharati-patnImiti / grAmyapadamatrApya. nukarSaNIyam / tena grAmyaH grAmINaH pumAnityarthaH / riraMsuH rantumicchuH / krIDotsukaH sannitiyAvat / patnI kharamaNI AzleSamAliGganam / abhiyAcata iti yojnaa| atrArthasya tathAtvaM spaSTameveti grAmyadoSadUSitatvamiti tattvam / taduktam-'sa grAmyo'rtho riraMsAdiH pAmarairyatra kathyate / vaidagdhyavakrimabalaM hitvaiva vanitAdiSu' iti / saMdigdhamabhidhatte-saMdigdha iti / idaM pRcchatItyAyudAharaNe'pyanveti / saMjAtasaMdehaH puruSavizeSa ityarthaH / asyaiva bhojarAjaH sasaMzayatvamAha / yathAvA kAvyapradIpe bhartRharivacanam-'mAtsaryamutsArya vicArya kAryamAryAH samaryAdamudAharantu / sevyA nitambA: kimu bhUdharANAM kimu smarasmeravilAsinInAm' iti / vistarastu tatraiva jJeyaH / yathAvA-'ekaH papau bhuvanabhIkarakAlakUTamanyaH papau stanaviSaM khalu pUtanAyAH / ko vAnayoradhika ityanucintya vRddhAH satyaM bruvantu tamimaM vayamAzrayAmaH' iti / atra ziva evAzrayaNIya iti vyaJjanayA pratipipAdayiSitaM tattu ko vetyAdinA saMdehaviSayatAkrAntamiti tathAtvamiti dik // 156 // evaM nirhetumAha-nihaturityardhena / etadatrApi samityAdyudAharaNe saMbadhyate / niSkAmo'hamityarthaH / atha jayadevamatamaucityarahitamapi saMgRhNAti-aucitye. tyardhenaiva / prAhurjayadevA iti zeSaH / candrAloke etannAmni granthe ityrthH| ati. rohitaM spaSTamiti yAvat / evaMca jayadevAH candreti, atIti, aucityeti, etannAmakamarthadoSaM praahuritynvyH| atrodAharaNaM tu dvitIyapAdamAvRtya jJeyam / tathA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvAdha kaviprasiddhitaH zAstraiH saha vA yo viruddhayati / kIrtiste sUryasaMkAzA campakasragivezvare // 158 // kiM nItyA zaktiyuktasya nakhalekhA priyAnane / advaitajJAnamApyApi karma kRtvaiva mucyate // 159 // cAyamarthaH - candreti / himakarodyota ityarthaH / atIti bhAvapradhAno nirdeza: / paramAraktatvamastIti / 'rohito lohito raktaH zoNaH kokanadacchaviH' ityamaraH / taduktam--'anaucityaM kIrtilatAM taraGgayati yaH sadA' iti / upalakSaNamidaM kaNThAbharaNoktAnumAnavirodhAntargatayuktivirodhapratijJAvirodhayorapi / taduktaM tatraiva tatprakaraNe / tatra yuktiviruddhaM yathA - 'surabhimadhupAna lampaTabhramaragaNAbaddhamaNDalIbandham / kasya mano nAnandati kUrmAMpRSThasthitaM kamalam' / atra kUrmIpRSThe kamalodgaterayuktatvAyuktiviruddhamidamiti / pratijJAviruddhaM yathA - ' yAvajjIvamahaM maunI brahmacArI ca me pitA / mAtA ca mama vandhyAsItsmarAbho'nupamo bhavAn' / iti ca / atra tu pratijJAvirodhaH sphuTa eveti dik // 157 // tataH kramaprAptaM dvividhamapi viruddhaM lakSayati- kavIti / kAvyakartRprasiddhyA sahetyarthaH / sArvavibhaktikastasiH / krameNodAharati- kIrtiriti / atra kIrteH sUryasAdRzyaM zrIvAlmIkyAdikaviprasiddhiviruddhamiti / tathA 'IzvaraH zarva IzAnaH' iti kozAdIzvarapadazakyatAvacchinne zive campakamAlAyAH purANAdau campakasya nAradena zapta - tvavarNanAtsatvakathanaM zAstraviruddhamiti ca lakSaNasaMgatiH / upalakSaNamidaM zrautasmArtAdiyAvaddharmazAstravirodhasyApIti tAtparyam / yathAvA prathamodAharaNaM kAvyaprakAze - 'upaparisaraM godAvaryAH parityajatAdhvagAH saraNimaparo mArgastAvadbhavadbhiriyatAm / iha hi vihito raktAzokaH kayApi hatAzayA caraNanalinanyAsodaJcanavAGkurakacukaH' / atra pAdAghAtenAzokapuSpodgamaH kaviprasiddho na punaraGkurodgama iti // 158 // nanu zAstrairiti bahuvacanasya kathaM dharmazAstravirodhodAharaNamAtreNa cAritArthyamityAzaGkayArthAdizastravirodhodAharaNAnyapi saMkSipannartha kAmazAstravirodhAvudA} harati - kimityAdinA krameNa caraNadvayena / zaktiyuktasya zArIrabalavataH puMsaH 1 yA saMdhivigrahAdi SAGguNyasaraNyA kim / na kimapi prayojanamityarthaH / atra satyapi zArIrabale SADguNyahIna syArthazAstre'narthopapAdanAttathaiva loke darzanAcArthazAstravirodho bodhyaH / nakheti / iha kAmazAstre ' grIvAkarorujaghanastanapRSThikakSA hRtpArzvagaNDaviSaye nakharAH syuH' ityanaGgaraGgIyavacanena mukhe nakharekhApradAnAnu testadvirodhaH sphuTa eva / yathAvA kAvyapradIpe - 'vidhAya dUre keyUramanaGgAGgaNamaGganA / babhAra kAntena kRtAM karajollekhamAlikAm' iti / atha mokSazAstravirodhamAhaadvaitetyardhena / 'jJAtvA devaM mucyate sarvapAzaiH' ityAdizrutyAdipramANasahasreNa niruktAtmajJAnottarakSaNa eva dRzyocchedalakSaNamokSasiddhermadhye kartavyAntarAnapekSaNA * nmokSazAstravirodhaH prasiddha eva / yattu dharmAdikramaprAptamokSazAstravirodhasthale yoga 244
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 245 pratyakSeNa sahApyAha knntthaabhrnnkRtridhaa| . virodhaM daizikaM spaSTa kAlikaM laukika tathA // 160 // prAcIsarasvatI kAzyAM saMphulaM kamalaM nizi / audumbaraprasUnAnAmAmodaH paramAdbhutaH // 161 // virodhe'pi ca laukikyA prasiddhyA samayaH kaveH / pUjya eva hareH kIrtyA gopInAM candrikA sadA // 162 // bhaGganyantareNa nRtntvmniitstvnviikRtH| kiM citreNa kalatreNa kiM putreNApi kiM zriyA // 163 // zAstravirodhodAharaNamuktaM prAcInastaccintyam / etena yogaH pratyuktaH' iti pAra. marSasUtrAttasya sAkSAnmokSapradatvAbhAvAditi rahasyam // 159 // evaM pratyakSavirodhamapi saMgrahItuM tatra saMmatiM tatprakArAMzcAha-pratyakSeNeti / taduktaM tatraiva 'yA dezakAlalokAdipratIpaH ko'pi dRshyte| tamAmananti pratyakSavirodhaM zuddhabuddhayaH' iti // 160 // tatra daizikaM virodhamudAharati--prAcIti / tasyAH prayAgAdAvapi guptatvenaiva satvAtkAiyAmasatvAcca tathAtvamatreti bIjam / atha kAlikaM tamAha-saMphullamiti / tasya divaiva vikAsAdiha tatvamiti tattvam / evaM lokikamapi taM pratipAdayati-audumbareti / lakSaNasyobhayorapi taulyAttaduktamatimAtramapyatraivAntarbhavati / yathAvA kAvyapradIpe prasiddhi vidyAviruddha vicAre prasiderlokakavisaMbandhitvena dvaividhyAdAdyanirUpaNAvasare----'idaM te kenokta kathaya kamalAtaGkavadane yadetasminhemnaH kaTakamiti dhatse khalu dhiyam / idaM taduHsAdhyakramaNaparamAstraM smRtibhuvA tava prItyA cakraM karakamalamUle vinihitam' / atra kAmacakraM loke kavimArge vA na prasiddha miti prapaJcitam // 161 // nanu yadi lokaprasiddhikaviprasiddhyoH parasparaM virodhastadA karayA Adara iyatrAha-virodhe'pi ceti / evakArastu kaverityatra yojyaH / tathAca cetyaparaM doSetaraM zAstrArtha kathayituM nipAtaH / laukikyA prasiddhayA saha virodhe'pi kavereva samayaH pUjya iti saMbandhaH / tamudAharati- hareriti zeSeNa / sadA pratinizamityarthaH / ya. thAvA kAvyaprakAze-'susitavasanAlaMkArAyAM kadAcana kaumudImahasi sudRzi svara yAntyAM gato'stamabhUdvidhuH / tadanu bhavataH kIrtiH kenApyagIyata yena sA priyagRhamagAnmuktAzakaM va nAsi zubhapradaH' / atrAmUrtApi kIrtijyotsnAvatprakAzarUpA kathiteti lokaviruddhamapi kaviprasiddherna duSTamiti / yathAvA kuvalayAzvavilAse--'yadIyayazasAkhile dhavalite jaganmaNDale svanAtha iti saMbhramAdupagatA para pUruSam / nivedya sarasaM vacaH priyatamaikavedyaM punastadIyaviSamottarAdvidhuvadhU paraM lajate' iti / yadyapIdaM guNaratne vaktamucitamathApi 'saprasaGga upodghAto hetutaavsrstthaa| nirvAhakaikakAryatve SoDhA saMgatiriSyate' iti vacanAtprasaGgasaMgatyAtraivokamityAkUtam // 162 // athAnavIkRtaM lakSayati-bhaGgayantareNeti / rItya
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 sAhityasAram / [ pUrvArdhe sAmAnyaM ca vizeSazcAniyamo niyamastathA / eteSAM prAtilomyena catasraH parivRttayaH // 164 // niyamo vazyatA tasyAH parivRttirvivarjanam / yadAbhAsakRtaM khyAdi sukhaM kasyAdya tanmatam // 165 // ntareNelyarthaH / nUnatvaM navyatvam / anItaH aprApitaH / tuzabda: kathitapadAdvailakSa. NyadyotanArthaH / etAdRzo'rthaH anavIkRto bhavatIti sNbndhH| tasmAdbhaGgayantaraprayuktAbhinavatArahitArthakatvamanavIkRtatvamiti tallakSaNaM paryavasitam / etena yaduktaM rAkAgamakRtA kAvyaprakAzIyaM sodAharaNamidaM doSajAtamanUdya tattu kathitapadAntargatamiti tatparAstam / yadyapi tacca bahuzaH pratipAdyasyArthasyaikayoktyA kathanamiti taduktaitallakSaNato'sya tathAtve'pi niruktalakSaNena tadasAGkattisya zabdAdiniSTapaunaruktyAvacchinnatvenAsya niruktarItyA tataH sutarAM vibhinnatvAcca / uktaM hi kAvyapradIpe-'athaiSa kathitapada evAntabhaviSyatIti cenna / paryAyAntaraprayoge bhaGgerekarUpatAyAmasAMkaryAditi / tamudAharati-kimiti / atra kimityekayaiva bhaGgayA trayANAmapyapumarthatvalakSaNo'rtho nAbhinavatAM nIta iti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze-'prAptAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kiM dattaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kim / saMtarpitAH praNayino vibhavaistataH kiM kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim' iti / nanvetatpratiyogI navIkRtaH kathamiti cetso'pyudAhRtastatraiva-'yadi dahatyanalo'tra kimadbhutaM yadi ca gauravamadriSu kiM tataH / lavaNamambu sadaiva mahodadheH prakRtireva satAmaviSAditA' iti // 363 // tato doSAntaraM vaktumupoddhAtamAha-sAmAnyaM ceti / astvevamuddezaH kiM tenetyatrAha-eteSAmiti / kathyanta iti zeSaH / tatvaM tvagra eva sphuTIbhaviSyatIti bhAvaH // 164 // tatra niyamaparivRttarevoktakramaprAptatvAtprathamaM tadavacchinnaM lakSayatiniyama iti / avazyateti cchedaH / tasyAH avazyatAyAH tasmAtsAvadhAraNocitA tathoktatvaM saniyamaparivRttatvaM bodhyam / taduktaM kAvyapradIpe 'tatra saniyamaparivRttaH saniyamatvena vaktumucito'niyamatvenokta' iti / nanu rAkAgame tAvadetena kAvyaprakAzoktayoH saniyamAniyamaparivRttidoSayorapyatraivAntarbhAvaH AneyamaH sAmAnyaM saniyamo vizeSastatparivRttistattyAga iti sAmAnyavizeSaparivRttyoreva saniyamAdyantarbhAvaH pratipAditaH / sayuktikaM caitat / niyamo hynyyogvyvcchedlkssnnmevkaaraadiprtibodhymvdhaarnnmev| vizeSo'pi viziSTabuddhiprayojako vizeSa. NAkhyaH sajAtIyavyAvartakaH prasiddha eva / tathAcobhayatrApi vyAvRttiphalakatvataulyAt kathamanayostAbhyAM sakAzAdvailakSaNyamiticena / niyamavizeSayovailakSaNyAt / tadyathA tvaduktarUpa eva niyamastAvatkhavyavacchedyAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnayAvadvastuvyavacchedaikArthaka iti dIdhitikArAdisiddhAntaH / tena pArtha eva dhanurdhara ityAdau pArthAnyasmin dhanurdharatvavyudAsa eva budhyate natvanyatki
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tyakto'styaniyamo yatra sa tathA gIyate budhaiH / sIte tvaM saMpadevAsi rAmasya jagatIpateH // 166 // vizeSaparivRttaH sa vizeSo yatra noditaH / kRSNaM vinA kathaM kArya kAlo'yaM samupAgataH // 167 // cidapi / vizeSe tu tvaduktarUpa eva zuklAM gAmAnayetyAdau khavizeSyasya sajAtIyamAtrAdbhedakatvameveti na tacchAbdabodhakAle taditaravidhiniSedhAvapi / tena niyamasyoktarItyA niSedhamAtrarUpatvenAbhAva vizeSatvAdvizeSasya tu svavizeSyasajAtIyaikavyAkartakadharmatvalakSaNatvena bhAvarUpatvAtkathaM na vailakSaNyaM syAt / naca brAhmaNa eva vandya ityAdAvavadhAraNapratibodhyasya niyamasya vijAtIyamAtranivartakatlopalabdhenalamutpalamityAdau tu sajAtIyavijAtIyobhayasyApi vyAvRttyupalambhAcchate paJcAzanyAyena yukta eva vizeSe tasyAntarbhAva iti vAcyam / brAhmaNotpalazabdayoreva jAtivizeSavAcitvena tAbhyAmeva svakhavijAtIyavyAvRttisiddhyA niyamavizeSayorniruktArthamAtraparyavasannatvAt / evamaniyamatvamapi niruktaniyamabodhakazabda viraha prayuktArthavizeSatvaM sAmAnyatvaM tu sakhaNDAkhaNDopAdhyanyataratvamiti tayorapi bhedAnna sAmAnye'niyamasyAntarbhAvaH zizubhirapi zraddheya iti bodhyam / nyUnapadatvAdyantaH prasarastu nirastaH pradIpakRtaiva / tadyathA-naca nyUnapadatve'nabhihitavAcyatve vA'nupravezaH / tAdRze'rthe vivakSite tayoravakAzAt | avivakSite tvetatprasarAt / ataevAyamarthadoSaH / vivakSitamAtrasya padAntareNApyupasthitau tasya tAdavasthyAt / evamitareSvapyUhyamiti / tamudAharati - yaditi / atra yasya brahmaNaH ya AbhAsastadekakRtamiti niyamo - 'pekssitH| anyathA tadadya kasya matamiti vakSyamANaniratizaya sukhruuptaayaastnmaatrtaanaaptteH| tadabhAvAttu tathAtvamiti lakSaNasamanvayaH / yathAvA sAhityadarpaNe - ' ApAta surase bhoge nimagnAH kiM nu kurvate' / atrApAta eveti niyamo vAcya iti // 165 // athAniyamaparivRttaM lakSayati - tyakta iti / evaM cAprayojakAvadhAraNArthatvaM niravadhAraNocitA tathAbhihitatvaM vA aniyamaparivRttatvamiti tallakSaNaM jJeyam / tamudAharati - sIte tvamiti / atra he sIte, tvaM jagatIpatestrailokyanAthasya rAmasya saMpadasItyaniyamo vAcyaH / nocetprANezvarI nAsItyAdidhvananApatteH / tena tadabhAvAttathAtvamiti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze - 'vAmbhoje sarasvatyadhivasati sadA zoNa evAdharaste bAhuH kAkutsthavIryasmRtikaraNapaTurdakSiNaste samudraH / vAhinyaH pArzvametAH kSaNamapi bhavato naiva muJcantyabhIkSNaM svacche'ntamanase'sminkathamavanipate te'mbupAnAbhilASaH / atra zoNa eveti niyamo na vAcya iti // 166 // vizeSaparivRttaM lakSayati- vizeSeti / yatra vizeSo noditaH naiva kathitaH saH arthaH vizeSaparivRtta ityanvayaH / tenAbhi'dheyaviziSTabuddhiprayojakazUnyArthatvamiti tallakSaNaM phalitam / tamudAharati -- kRSNa 247
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe sAmAnyaparivRtto'rthaH saH syAttadyatra nocyate / icchAM rodhaya bho brahmajJAnenAtmA tvayArjitaH // 168 // sAkAGkSaH zrIpatiH ku rAdhike mAna eva te / asthAne ya upakSipto'padamuktaH sa iSyate // 169 // miti / atra gopyAdivirahiNyuktitvAtkAle vasantAdirvizeSo vAcyaH / anyathA 'vivakSitoddIpanotkarSa sAmagryabhAvApattiH / ttstdraahityaallkssnnsmnvyH| yathAvA sAhityadarpaNe--'yAnti nIlanicolinyo rajanISvabhisArikA H ' / atra tamisrAsviti rajanI vizeSo vAcya iti // 167 // evaM sAmAnyaparivRttaM lakSayatisAmAnyeti / saH arthaH sAmAnyaparivRttaH syAt / kaH sa iti cet / taditi / yatrArthe tat sAmAnyaM nocyate na kathyata ityanvayaH / tathAca kathanIyasAdhAraNya - virahitArthatvaM talakSaNaM bodhyam / tamudAharati- icchAmiti / iha vRttimiti yAvadvRttisaMgrAhakasAmAnya nirdezo vAcyaH / anyathA dveSAdimanovRttyantarAnirodhabodhApAtaH / tasmAttadanuktereva lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyapradIpe - 'kallolavellitadRSatparuSaprahArai ratnAnyamUni makarAkara mAvamaMsthAH / kiM kaustubhena bhavato vihito na nAma yAJcAprasAritakaraH puruSottamo'pi ' / atra kaustubheneti vizeSato ratnavacanaM nocitm| kaustubhamAtrasyopakArakatvenAnyAvamAnana niSedhAyogAt / 'ekena kiM na bhavato vihitaH sa nAma' iti pAThe tu bhedAnavagamAdvivakSita nirvAha iti // 168 // atha sAkAGkSa lakSayati--sAkAGkSa iti / AkAGkSayA arthasyArthAntaravyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakatvalakSaNayA ArthikyA vyapekSayA saha vartata iti tathA / evaM cArthAntarasApekSArthatvamiti nAnaiva tallakSaNaM parisphuTitam / tamudAharatizrItyAdyardhazeSeNa / he rAdhike, zrIpatiH kujhe te tu mAna eveti yojanA / idaM hi mAnavatIM rAdhikAM prati tatsakhIvAkyam / tena vaRbhimatayogasya niruktayojanayaiva siddhatvAnnaivAtra zAbdI AkAGkSA kiMtvArthyeva / sAca zrIpatiH kuJje ityasya vRndAvanamAlatyAdilatAsaMjAtanilaya vizeSaniSThAdhikaraNatAnirUpitAdheyatAvacchinnaH padmAprANezvaralakSaNo'rtha eva tvAM pratIkSata ityasyArtha vyapekSata iti tadrUpaiva prakRte / anyathA yaH kuJje zrIpatiH sa te mAna eveti rAdhikAmAnAtirekeNa kuJje zrIpatyasadbhAvabodhanaprayojakAnvayavaiparItyApatteH / evaM cAkAGkSAprayuktA bhavanmatayogenAtivyAptiH / arthaikasAkAGkSatvaM na prakRte niruktarItyA matayogasatvAt / evaM cettarhi kathamasya sAkAGkSatvam / zRNu / yadyapi vaktRvivakSitayogo'tra vartata eva tathApi yoyaM vivakSito'rthaH sa evArthAntarasAkAGkSa iti / ata eva gAgAbhaTTenokto'sya nyUnapadatvAntarbhAvo'pi vyudastaH / yaditu sAkAGkSa iti zrIpativizeSaNaM tatrApi tvadviSaya ityasyArthasya vyapekSA vartata eva / nocettasya gopyantare sAkAGkSatvasaMbhavena mAnar2yAjanaprArthanadhvananAnaucityApattirityalaM pallavitena / yathAvA kAvyaprakAze-'arthitve prakaTIkRte'pi na phalaprAptiH prabhoH pratyuta druhyan dAzarathirviruddha 248
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 249 patnI candramukhI lakSmIH sthirA vANI manoharA / kSaNikaM jIvitaM hanta sarvasaukhyaM va labhyate // 170 // yo'rthaH sahacarairbhinnaH sa tathotkRSTatAdinA / vidA muktirmudA tRptirvipadA vikRtirbhavet // 171 // prakAzito matArthasya viruddho yena so'stysau| harinayanapadmAbhyAM rAdhAvakendumutpapau // 172 // carito yuktastayA kanyayA / utkarSa ca parasya mAnayazasorviyaMsanaM cAtmanaH strIratnaM ca jagatpatirdazamukho devaH kathaM mRSyate' / atra strIratnamupekSitumityAkAGkSatIti / vistarastu pradIpataduddayotAdau bodhyaH / 'saMbandhavarjitaM yatsyAttadbhinaM parikIrtyate' ityuktalakSaNasya pratAparudrasaMmatasya bhinnasyApyanenaivAbhinnatvamunneyamiti dik / tataH kramaprAptamapadamuktaM lakSayati-asthAna iti| yatra sthale tadyogAtprakRtaviruddhapratItirbhavati tAdRzasthAne yo'rthaH upakSiptaH saMnivezitaH saH apadamuktaH etanAmako'rthadoSa iSyate pUrvAcAryaiH svIkriyata iti sNbndhH| tasmAtprakRtaviruddhapratItiyojakasthAnavinivezitArthatvaM tattvamiti tallakSaNaM pariNatam / etena vyAhatasAGkaryam / asya sthAnamahinaiva viruddhapratItihetutvAttasya tu vava tathoktatvAca / evaM cAsya tadantarbhAvavAdI rAkAgamaH prtyukH| ata eva na prakAzitaviruddhe'ntarbhAvaH arthatvAcca nApadasthapadepi // 169 // tamudAharati-patnItyekena / atra kSaNikaM jIvitamityanena pUrvArdhoktasyAkhilasaukhyasAmagrIjAtasya heyatvaM vivakSitaM tasya cottaraM sthitasarvetyasyArthena samAdhAnavazAdAdaraNIyatvaM paryavasthatIti niruktalakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyapradIpe-'AjJA zakrazikhAmaNipraNayinI zAstrANi cakSurnavaM bhaktibhUtapatau pinAkini padaM laGketi divyA purI / utpattirdvahiNAnvaye ca tadaho nedRgvaro labhyate syAccedeSa na rAvaNaH kva nu punaH sarvatra sarve guNAH' iti // 170 // sahacarabhinaM lakSayati-yo'rtha iti / yaH arthaH utkRSTatAdinA utkRSTatA'pakRSTatAbhyAmityarthaH / sahacaraiH samabhivyAhRtaiH saheti yAvat / bhinnaH vijAtIyaH sa tathA sahacarabhinnAbhidho'rthadoSo bhavatIti yojnaa| evaMca samabhivyAhRtavijAtIyatvaM tallakSaNaM bodhyam / tamudAharati-videti / yathAvA kAvyaprakAze-'zrutena buddhirvyasanena mUrkhatA madena nArI salilena nimngaa| nizA zazAGkena dhRtiH samAdhinA. nayena cAlaMkriyate narendratA' / atra zrutAdibhirutkRSTaiH sahacarairvyasanamUrkhatayonikRSTayobhinnatvam / vinayena dhIrateti pATho yukta iti / yathAvA-'duSTasaGgena dauHzIlyaM vipattirvyasanena ca / apathyaca. ryayA vyAdhirvidyAbhyAsena vardhate' iti // 171 // evaM prakAzitaviruddhaM lakSayati-prakAzita iti / yena vAkyArthenetyarthaH / asau prakAzitaviruddhAbhidho'rthadoSo'stItyanvayaH / tathAca prakAzitapratipAdyapratIpatve sati vAkyArthatvaM talla.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe yatrAyukta vidhiH so'yaM vidhyayukto dvidhA mataH / avidheyavidheyatvAdayuktakramato'pi ca // 173 // vyutthApitaH prayatnena syAmahaM susamAhitaH / vAtAzI bhUzayAnazca kanthA mAtra parigrahaH // 174 // satvayuktAnuvAdo yo vidhidrohyanuvAdavAn / viyogyantaka ra candra brUhi sItA va vartate // 175 // kSaNaM phalitam / tena sahacarabhinnato vyatirekaH / tatra padArthasyaiva tathAtvAt / tamudAharati haririti / atra pratipAdyo harikartRko rAdhAsyakarmako netrakaraNakaH paramAdaranirIkSaNalakSaNo vAkyArthastasya padmAdyupamAghaTitena prakRtavAkyArthena viruddha eva candrodaye padmanimIlanAdanavalokanarUpo'rthaH prakAzyata iti tathAtvam / yathAvA candrAloke--'sarojanetraputrasya mukhendumavalokaya / pAlayiSyati te gotramasau narapuraMdaraH' iti // 172 // atha sUtre vidhyanuvAdAyuktatvenoddiSTamapi kAvyapradIpe tAvadvidhyayuktatvAnuvAdAyuktatvAbhyAM dvidhA vidhAya prathamaM vidhyayuktatvenaiva pratipAditaM taM tathA lakSayati-yatreti / ayuktavidhitvaM tattvamityarthaH / tena vidheyAvimarzenAtiprasaGgaH / tasya prAdhAnyenApratipAdita vidheyAMzatvAdasya tu ayogyavidhitvAcca / tadvaividhyaM pratijAnIte - dvidheti / tatra hetU vadaMstalakSaNe api saMkSipati--avidheyeti // 173 // tAvudAharati - vyutthApita iti / atra ahaM tAsu samAhitaH paramasamAdhiniSThaH kadA syAM yathA'nyaiH prayatnena vyu - tthApitaH syAmiti kasyacidviduSo'bhilASavizeSaH pratIyate kAkkA tadanaGgIkAre tu pratijJaiva / tatra niruktayojanAnusAreNa vidhiryukto natu yathAzrutaH vyutthAnasamAthyorvirodhAdarthavaiparItyApatteH / tenedamAdyasyodAharaNam / yathA veNIsaMvaraNe'prayatnaparibodhitastutibhiradya zeSe nizAmakezavamapANDavaM bhuvanamadya niHsomakam / iyaM parisamApyate raNakathAya do: zAlinAmayeti ripukAnanA tigururadya bhAro bhuvaH' iti / vAteti / atra prAtilomyenaiva tyAgAdhikyavyaJjakaH kramo yuktastadabhAvAttvasya tathAtvam / ayuktakramatvena vidhyayuktArthatvAdevAsya kramaprayuktabhanaprakramato bheda iti tattvam // 174 // evamanuvAdAyuktaM lakSayati - satviti / yaH vidhidrohyanuvAdavAn vidhiviruddhAvadhAritArthakathanazAlItyarthaH / satu ayuktAnuvAdo bhavatIti yojanA / evaMca vidhiviruddhAnuvAdAvacchinnatvameva sUtroktAnuvAdAyuktatvamiti tattvam / tamudAharati-viyogIti re / viyogyantaka / virahiprANaharaNanipuNetyarthaH / etAdRza candra, sItA va vartate tatsthalaM vaM brUhIti zrIrAmavAkyAnvayaH / iha viyogyantaketyanuvAdaH / sItA kva vartate tadrUhIti vidhiviruddha iti lakSaNasaMgatiH / uktahi kAvyapradIpe - anuvAdAyuktaH ayuktAnuvAdaH / ayutavaM cAtra vidhyananuguNatvam / yathA - ' are rAmAhastAbharaNabhasalazreNizaraNa smarakrIDAtrIDAzamana virahiprANadamana / sarohaMsottaMsa pracaladalanIlotpala sakhe 250
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 251 tyaktaH punaH svIkRto yaH sa tathAbhimataH satAm / nArI kiM lAlituM yogyA sarvasyApi priyaiva sA // 176 // azlIlo vIDanAdyaiyoM garhaNIyaH sa ucyate / tAvadeva dRDhaH stabdho yAvatpAto na jAyate // 177 // vakSye'nyAnapi bhojoktAMstAnsapta prussaadikaan| paruSo'sthAnaroSo yo rudntaM jvAlayAkam // 178 // aprastuto raso yatra viraso'sau nigdyte| vRndAM zokAkulAM viSNuH saMzliSya smaravihvalaH // 179 // upamA hInatAdhikyasAmyAbhAvAprasiddhitaH / hInopamAdayo bodhyAzcatvAro vibudhaiH kramAt // 180 // sakhedo'haM mohaM zlathaya kathaya kvenduvadanA' / atra virahiprANadamanetyanuvAdaH / kathaya kenduvadaneti vidhiviruddha iti / bhasalAH bhramarAH / haMsaH zreSTha ityudyotaH // 175 // tyaktapunaHsvIkRtaM lakSayati-tyakta iti / atra vAkyArthasyaivAnyatvAdekasminneva vAkye vizeSaNAntarasya samApyuttaramanupAdAnAca na samAptapunarAttasAGkaryam / tamudAharati-nArIti / ihAdyacaraNena yastyaktaH satkAralakSaNo'rthaH sa evAntyena khIkRta iti tathAtvamiti bhAvaH // 176 // evamazlIlaM lakSayati-azlIla iti / viiddnaadyaiH| lajjotpAdanAdyairityarthaH / AdyapadenAmaGgalAgrahaH / garhaNIyaH nindyaH saH arthaH azlIla ucyata iti saMbandhaH / tamudAharati-tAvadeveti / stabdhaH stambhAkhyagarvavizeSavAnityarthaH / dRDhaH balavAn / spaSTamanyat // 177 // atha sarasvatIkaNThAbharaNoktAnanyAnapyarthadoSAn saMgRhItuM pratijAnIte-vakSya iti / taduktaM tatraiva / 'paruSaM virasaM tathA / hInopamaM bhaveccAnyadadhikopamameva ca / asadRkSopamaM cAnyadaprasiddhopamaM tthaa| niralaMkAram' iti / tameva lakSayati-paruSa iti pAdena / raudrarasavyudAsArthamasthAna iti / tena yaH asthAnaroSaH sa paruSa ityadhyAhRyAnvayaH / zleSeNa purusso'piityaashyH| evaMcAsthAnaroSattvaM tatvaM bodhyam / tamudAharati-rudantamiti caramacaraNena / he kAnte, rudantamarbhakaM jvAlaya daheti kasyaciccaNDasyoktiH / atrArbhakasya kopAsthAnatvAttatra tatsatvAttathAtvaM spaSTameva // 178 // evaM virasaM lakSayati-aprastuta iti / prastutarasaviruddha ityarthaH / evaMca prastutarasaviruddha rasavadarthatvaM virasatvaM paryavasannam / tenAnucitAlambini rasAbhAse nAtiprasaGgaH / tamudAharativRndAmiti / atra zoketi vizeSaNAtprastuto rasaH karuNaH saMzliSyetyAdinA tu tadviruddhaH zRGgAra iti vAkyArthasya tadvattvena virasatvaM bodhyam / viSNupadaM sAbhiprAyam / tenAlaMkAraprAdhAnyAnAsya rasadoSatvamiti / yathAvA kaNThAbharaNe-'tava vanavAso'nucitaH pitRmaraNazucaM jahIhi kiM tpsaa| saphalaya yauvanametatsamamanuraktena sutanu mayA' iti // 179 // hInopamAdidoSacatuSTayamapi hetUkticchalena krmaalkssyti-upmeti| hInatA ca AdhikyaM ca sAmyabhAvazca aprsiddhishceti|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 sAhityasAram / [ pUrvArdhe bhUdAra iva vIro'yaM madhupo bhramatInduvat / gaGgAdharo yathA cakrI kAminyaH khanibhiH samAH // 181 // araso'pyanalaMkArAnniralaMkAra ucyte| nagnikAdeha AbhAti maGgalasnAnacikkaNaH // 182 // ityekacatvAriMzattu rasabhinnArthagA myaa| doSAH prapaJcitAH sarve rasagAnvacmi tAnatha // 183 // svasvavAcakazabdairyadrasAdeH kathanaM hi tat / zRGgArarasasarvasvaM hare gauri tava smitam // 184 // tathA upamAyAH hIna tAdayastata ityarthaH / aprasiddhistviyamupamAsaMbandhinyeveti vizeSAtpUrvokta prasiddhiviruddhato'sya bhedaH / hIneti / vibudhaizcatvAro'pi kramAdvodhyA iti yojanA // 180 // krameNodAharati-bhUdAra ivetyAdicaraNacatuTayena / caturo'pi hInopamAdIn / atra vIre bhUdArazabditasUkarasyopamAnAzlAghyatvAddhInopamatvamiti / madhupa iti / madhupo bhramaraH / iha tucchajAtyasya tasya candropamAyAmatyAdhikyAdadhikopamatvam / yathAvA kaNThAbharaNa eva-'ayaM padmAsanAsInazcakravAko virAjate / yugAdau bhagavAnbrahmA vinirmitsuriva prajAH' iti / gar3eti / atra gaGgAdhAraNazIlini zive cakraviziSTasya viSNorupamAnasya sAdhaHzUnyavAdasadRzopamAnatvam / kAminya iti / atra kAminInAM khanyupamAyAH kAvyAdAvaprasiddhavAdaprasiddhopamatvamavagamyate // 181 // evaM niralaMkAraM la. kSayati-araso'pIti / tena yaH kaumAretyAdau nAtivyAptiH / tamudAharatinagnikati / 'nanikA nAgatArtavA' ityamarAdaprAptarajaskAyAH kAya ityarthaH / ata eva arasakham / gUDharasasya tu sarvatra sakhAtpuSTarasAbhAva eva prakRte grAhyaH / ci. kaNavaM masRNalam / nacAtra svabhAvoktiH / maGgalasnAnanirmala iti zlAghyavizeSaNazUnyatvAt / ataeva tatra analaMkArAdupamA graiveyakAdyalaMkAravirahAniralaMkArasaMjJalamiti tAtparyam / / 182 // atha rasetarArthadoSAn sasaMkhyamupasaMhRtya rasadoSakathanaM pratijAnIte-itIti / sarve doSAH prapaJcitAH santIti saMbandhaH / atha niruktadoSanirUpaNAnantaram / rasagAtrasaniSThAn / taandossaanvcni| kathAyAmItyarthaH / ahamiti zeSaH // 183 // 'vyabhicArirasasthAyibhAvAnAM zabdavAH cytaa| kaSTakalpanayA vyktirnubhaavvibhaavyoH| pratikUlavibhAvAdigraho dIptiH punapunaH / akANDe prathamacchedAvaGgasyApyativistRtiH / aGgino'nanusaMdhAnaM prakRtInAM viparyayaH / anaGgasyAbhidhAnaM ca rasadoSAH syurIdRzAH' iti kAvyaprakAzIyasUtrasaraNyAH krameNAtra tAnkathayituM rasasya hi prAdhAnyAttatprabhRtitvenaiva prathama zabdavAcyatAkhyaM tridoSamuddizati-svasveti / yatsvakhavAcakazabdaiH rasAdeH AdinA sthAyivyabhicAriNau grAhyau / kathanaM hi prasiddhaM tat rasadoSajAtaM jJaye
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmoda vyAkhyAsahitam / etena ratirevaiSA sthAyitvAtpuSpitAlatA / vrIDayAdhaH kimityatra sakhi pazyasi kAtaram // 185 // viSaratnam 6 ] 253 miti zeSaH / tatrAdyamudAharati -- zRGgAreti / idaM hi pArvatIM prati tatsakhIvAkyam / he gauri, hare zaMbhau viSaye tava smitam / zRGgAreti / etAdRzaM bhavatIti bhAvaH / svasvavAcakazabdaiH kathanaM hi sAmAnyavizeSAbhyAM saMbhavatIti sAmAnyavAcakaM rasapadaM vizeSavAcakaM zRGgArapadaM ceti bodhyam / yathAvA kAvyaprakA ze-'tAmanaGgajayamaGgalazriyaM kiMciduccabhujamUlalokitAm / netrayoH kRtavato'sya gocare ko'pyajAyata raso nirantara:' iti / 'Alokya komalakapolatalAbhiSiktavyaktAnurAgasubhagAmabhirAmamUrtim / pazyaiSa bAlyamativRtya vivartamAnaH zRGgArasImani taraGgitamAtanoti' itica yathAvA gItagovinde --' vizveSAmanuraJjanena janayannAnandamindIvarazreNIzyAmalakomalairupanayannaGgairanaGgotsavam / khacchandaM vrajasundarIbhirabhitaH pratyaGgamAliGgitaH zRGgAraH sakhi mUrtimAniva madhau mugdho hariH krIDati' iti / nanvarthadopapratipAdanottaraM kAvyaprakAzAdau tadapavAdanirUpaNamapi kRtaM tvayA tu kathaM tadapahAya maNDUkaplutyA rasadoSanirUpaNamevArabdhamiti cetsatyam / apavAdena hi kiMcidavacchedena keSAMciddoSANAM guNatvAdyeva vAcyam / uktaM hi candrAloke - 'doSamApatitaM svAnte prasarantamazRGkhalam / nivArayati yastredhA doSAGkuzamuzanti tam / doSe guNatvaM tanute doSatvaM vA nirasyati / bhavantamathavA doSaM nayatyatyAjyatAmasau' iti / tathA caitasya guNaikaphalakatvena tadanna eva vaktamucitatvAttrAcAmuktestu prauDhivAdamAtratayA vA svAtantryavattayA vA samAdhAtuM zakyatvAcca / tasmAdyuktamevAtrApavAdAnupanyasanamiti dik // 184 // evaM sthAyibhAvasya sAmAnyavizeSAbhyAM svazavdavAcyatvamudAharati-- etenetyardhenaiva / he gauri, etena pUrvoktena taba smitena eSA niruttasmitopalakSitakaTAkSAdivyaktatvena pratyakSetyarthaH / ratireva sthAyitvAdyAvadrasaM vidyamAnatvAt / puSpitA kusumitA / latA kalpalatAstItyarthaH / vyabhicAriNastu vizeSata eva svazabdavAcyatAmudAharati - vrIDayeti / ayi sakhi, tvaM atra evaM madvAkyazravaNe sati vrIDayA lajjayA adhaH namram, tathA kAtaraM evaM vinodo'nucita iti sUcanAya kiMcidvakaM ca kimiti pazyasItyanvayaH / tasmAtsakhye tvetadayuktameveti bhAvaH / yathAvA kAvyapradIpe - ' satrIDA dayitAnane sakaruNA mAtaGgacarmAmbare satrAsA bhujage savismayarasA candre'mRtasyandini / serSyA jahnusutAvalokanavidhau dInA kapAlodare pArvatyA navasaMgame praNayinI dRSTiH zivAyAstu vaH' / atra vrIDAdayo vyabhicAribhAvAH svazabdenopAttAH / naca zabdenopAtteSu vyabhicAryAdiSu AsvAdasaMbhavo'nubhUyate kiMtvanubhAvAdimukhenaiva vyakteSu / tasmAdAsvAdAnutpattirdoSatvabIjamiti saMpradAya iti / adhikaM tu tatraiva jJeyamiti saMkSepaH // 185 // I 22
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 sAhityasAram / [ pUrvArdhe atizrameNa sNpttirnubhaavvibhaavyoH| rAdhAmavekSya govindaH sAyaM svaM vAsasAvRNot // 186 // sApi nidrAM tataH kvApi nApAtmaparivartanaiH / pratikUlo vibhAvAdiH prakRtasya rasasya yH|| 187 // tyaja mAnaM priye naiti skhalitaM yauvanAmRtam / prasIda hariNAkSi tvaM nocedyAmi vanaM mudA // 188 // aGgIbhUtarasasyaiva yA ca dIptiH punHpunH| kumArasaMbhave mukhyakaruNAneDitaM tathA // 189 // evaM mahAkaSTenAnubhAvavibhAvasaMpAdanamapi rasadoSa evetyAha-atizrameNeti / tatrAyamudAharati-rAdhAmiti / govindaH bhagavAn zrIkRSNaH rAdhAmavekSya avalokya vAsasA prAvaraNena sAyaM pradoSe khaM deham AvRNodAcchAditavAnityanvayaH / atra rAdhAnirIkSaNamAtreNa svadehe saMpadyamAnaromAJcAdisAtvikAnubhAvApalApaprAvaNyaM bhagavati saMmataM tena yanniruktarUpAnubhAvasaMpAdanaM tadrUDhavyaGgayamaryAdayaiva sidhyatItyatikaSTasAdhyameveti lkssnnsNgtiH| yathAvA kAvyaprakAze-karpUradhU. lidhavaladyutipUradhautadiGmaNDale zizirarociSi tasya yUnaH / lIlAziroMzukanivezavizeSakuptivyaktastanonnatirabhUnayanAvanau sA' / atroddIpanAlambanarUpAH zRGgArayogyA vibhAvA anubhAvAH paryavasAyinaH sthitA iti kaSTakalpaneti // 186 // dvitIyamudAharati-sApItyardhenaiva / sApi prAguktA rAdhApItyarthaH / tataH niruktazrIkRSNaceSTAyAH sAyaM nirIkSaNottaramiti yAvat / Atmeti / khAGgaparivartanairityarthaH / kvApi rAtreH kasmiMzcidapi kSaNa itiyAvat / nidrAM na Apa naiva lebha iti yojnaa| iha tata ityaanntrymaatrvaackm| tenAkSiptaprAguktabhagavadyApArasiddhAvapi rAdhAkartRkatannirIkSaNakalpanaM tathA tadanyathApattisiddhabhagavadAkhyAlambanavibhAvakalpanaM ca kaSTasAdhyamiti tathAtvaM bodhyam / evaM pratikUlavibhAvAdigrahamapi doSatvenAha -pratikUla iti / AdinAnubhAvAdiH // 187 // tatra pratikUlavibhAvamudAharati-tyajeti / atra zRGgAraH prakRtaH / tadviruddhasya zAntasthAyino nirvedasya naitItyAdinA dhvananAttathAtvaM spaSTameva / yathAvA kAvyapradIpe-'prasAde vartava prakaTaya mudaM saMtyaja ruSaM priye zuSyantyazAnyamRtamiva te siJcatu vacaH / nidhAnaM saukhyAnAM kSaNamabhimukhaM sthApaya mukhaM na mugdhe pratyetuM prabhavati gataH kAlahariNaH' iti / raghuvaMzepi-tyajata mAnamalaM bata vigrahaina punareti gataM caturaM vayaH' iti / evaM pratikUlAnubhAvamapyudAharati-prasIdeti / iha kAntAM vinaiva harSeNa vanagama. nAbhidhasya zAntarasAnubhAvasya prakRtazRGgAraviruddhatvaM tathA tavyaJjitanirvedAkhyavyabhicAriNo'pi ca tadvizadameva // 188 // evaM punaH punaranaGgino rasasya dIptimapi tathAtvenAha-aGgIbhUteti / tadudAharaNasthalamAha-kumAreti / amu. khyeti / amukhyaH zRGgArAGgaM yoyaM karuNo rasastasya yadAneDitaM dvitriruktaM tadi
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / akaannddprthncchedaavkaalotpttisNhRtii| veNIsaMvaraNe proktaH saMjAte bhaTasaMkSaye // 190 // duryodhanasya zRGgAro bhAnumatyA samaM yathA / sA vIracarite proktA rAmabhArgavayomithaH // 191 // avicchinnapracAreNa rUDhe vIrarase sati / yAmi kaGkaNamokSArthamiti tadvacane tathA // 192 // aGgasya vistRtirnItau pratinAyakarUpiNaH / vakturmusalino mAghe bahudhA varNanaM yathA // 193 // tyrthH|uktNhi kAvyapradIpe-'punaHpunardIptiraGgarasAdiviSayA dossH|angginstu sA mahAbhAratAdau zAntAderiva na doSamAvahatIti / kumArasaMbhave hi kAmadahanottaraM ratizokavarNanAtsphuTamevAsau vakSyamANagaurIharasaMbhogAdizRGgArasyAGgamiti taatprym||189|| itthaM nigadavyAkhyAtaM rasadoSASTakamupapAdya kramaprAptamakANDaprathanacchedAkhyaM doSadvayaM nirUpayati-akANDeti / rasasyeti zeSaH / akAleti / akAle anavasare ye utpattisaMhRtI upakramopasaMhArAvityarthaH / tathAca AkasmikarasotpattitvamakANDaprathanatvaM AkasmikarasadhvaMsatvamakANDacchedatvaM ceti kramAdubhayalakSaNaM bodhyam / tatrAdyodAharaNasthalamAha-veNItyekena // 190 // bhAnumatyA etannAmyA ttpnyetyrthH| samaM sArdham / tatra vIrasyaiva karuNasya vA'vasaratvAnnaivAsyAvakAzaH / evaM dvitIyodAharaNasthalamapyAha-setyAdinA sArdhena / sA pUrvoktalakSaNA akANDe rasopasaMhRtirityarthaH // 191 // avicchinneti|sttprglbhvaakpaarmpryennetyrthH| rUDhe abhyudayaM prApta iti yaavt| yAmIti / ahaM kaMkaNamokSArthaM / vivAhAddazamadine hi kaMkaNamocanotsavaH prasiddha eva tadarthamityarthaH / yAmi gacchAmi / itIti / iti niruktAkAraM yattasya zrIrAmasya vacanaM tasminnityarthaH / atra hi pUrvoktAkasmikazRGgAraprathanAdAkasmikavIrarasavicchedaH prasiddha eveti bhAvaH / taduktaM kaavyprkaashe| chedo yathA vIracarite dvitIye'Gke-rAghavabhArgavayordhArAdhirUDhe vIrarase kaGkaNamocanAya gacchAmIti rAghavasyoktAviti // 192 // athAnyadapi doSacatuSTayaM nigadavyAkhyAtameva kathayanprathamaM aGgasyAtivistRtiM tattvenAha-aGgasyeti / apradhAnasyetyarthaH / vistRtirativistarato varNanamiti yAvat / tathAcoktaM kAvyapradIpe-aGgasya apradhAnasya ativistRtirativistareNa varNanam / yathA hayagrIvavadhe hayagrIvasyeti / vyAkhyAtaM cedamudyote / aGgasya pratinAyakAdeH / yatheti / tatra hi hayagrIvasya nalavanavihArAdinA nAyakApekSayA vistareNa varNanaM tasyaiva nAyakatvaM pratyAyayatIti / tdudaahrnnsthlmaah-niitaavityaadi| nItau nItivicAraviSaya ityrthH| prtiitiHprtikuulnaayksvruupsyetyrthH| vaktuH vasaMmatanItimAkhyAtuH musalinaH 'musalI halI' ityamarAdbalarAmasyetyarthaH / -bahudheti / tataH sapatnApanayetyAdinA zlokASTakeneti yAvat / tatra hi nIti.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 sAhityasAram / [ pUrvArdhe ratnAvalyAM caturthe'Gke'nanusaMdhAnamaGginaH / devatAyAM ratAyuktiH prakRtInAM vipryyH|| 194 // viparItarate lakSmIzvaJcalApi sthirAbhavat / anantakoTibrahmANDaM didhakSuH pAtu vaH zivaH // 195 // anaGgasyAbhidhAnaM ca yathA tadvarNanaM mdhoH| rAjJA karpUramAryA saMstutaM bandinA kRtam // 196 // caturdazeti saMproktA rasadoSAH krmaanmyaa| atha navyamate doSAnvakSye varNapadaikagAn // 197 // vicAre siddhAntatvenAdaraNIyavAkyatayovo nAyakaH kaveH saMmataH / balarAmastu na tatheti pratinAyaka eva / tena tasyAGgatvAttadviSayakaM niruktASTazlokyA ativistareNa varNanaM doSa eveti bhAvaH // 193 // evaM kramAgatamaGgayananusaMdhAnamapyudAharaNasthalaprakaTanapUrvakamAha-ratnAvalyAmityardhenaiva / taduktaM kAvyaprakAze-'aGgino'nanusaMdhAnaM yathA ratnAvalyAM caturthe'Gke bAbhravyAgamane sAgarikAyA vismRtiriti / prakRtiviparyayAkhyadoSAntaramapyupalakSaNavidhayA sphuTayati-devatAyAmiti / upalakSaNamidaM yAvadanaucityAvacchedakAvacchinnasya / uktaM hi kAvyapradIpe-yatprakRtau yadvarNanamanucitaM tatra tadvarNanamiti / adhikaM tu tatra taTTIkAdau cAnusaMdheyam / vistarabhayAneha saMgRhyate / divyAyuttamAdidhIrodAttAdiprakRtibhedena nAyakAdibhedAstvagre candrAkhye netRprakAzake ekAdazaratna eva suvyaktIbhaviSyantIti // 194 // tatrAdyamudAharati-viparIteti / yathAvA govardhanasaptazatyAm-'unnAlanAbhipaGkeruha iva yenAvabhAti zaMbhurapi / jayati puruSAyitAyAstadAnanaM zailakanyAyAH' ityAdi / antyamudAharati-ananteti / samAhAre jAtyA vA ekavacanam / didhakSuH kalpAnte dagdhumicchuH / yathAvA kumArasaMbhave-'kopaM vibho saMhara saMhareti yAvadgiraH khe marutAM caranti / tAvatsa vahnirharanetrajanmA bhasmAvazeSaM madanaM cakAra' iti // 195 // evamanaGgasyAbhidhAnamapi rasadoSa ityAha-anaGgasyati / rasAnupakArakasya kiirtnmityrthH| pakSe madanasya kathanam / cakAraH pUrvoktadoSasamuccayArthaH / tadudAharaNasthalamAha-yatheti / tat nAyikayA svena ca kRtatadvarNanottarakAlikamityarthaH / madhoH vasantasya / taduktaM saahitydrpnne|annggsy kIrtanaM yathA-karpUramajaryA rAjJA nAyikayA khayaM ca kRtaM vasantasya varNanamanAdRtya bandivarNitasya tasya prshNseti||196||ath rasadoSakathanaM tatsaMkhyAbhidhAnapUrvakamupasaMhRtya navyamate tu varNapadayoreva doSAntarANyapyuktAnIti tatsArasaMgrahaM prtijaaniite-cturdsheti|itishbdH praakpryojyH|krmaatpuurvaacaarykrmaanusaarennetyrthH / varNeti / ekapadena vAkyatadarthAdeya'dAsaH / tanmate taddoSANAM prAcInoktadoSAnatiriktatvAnna tadAneDanamiha
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSastnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 257 svAnantarya tu varNAnAM sakRdekapade'pi ca / rasagaGgAdhare'zravyaM gurvAdivyavadhiM vinA // 198 // uttarottaramAdhikyaM tasya jJeyaM vipshcitaa| gaganaM zuklatAM yAtaM lalanAnanakAntibhiH // 199 // tatatAmehi re citta tava vaktavyamatra kim / dada dAzarathe'dyaiva mama mitrAya medinIm // 200 // evaM svatulyavANAmAnantaryamapi kramAt / sakRdAdibhidA jJeyaM caturdhA paJcamairvinA // 201 // kriyata ityAzayaH // 197 // tatrAdau varNadoSAnvyutpAdayati-svAnantarya tvityAdinA sodAharaNam / tuzabdaH prAguktazrutikATavavyAvRttyarthaH / sakRditi / sakRdapi ekapade'pi ca varNAnAM akSarANAM khAnantarya svasamAnajAtIyottaravarNatvam / gurvAdIti / AdiH sNyuktsNgraahkH| tena yo vyavadhirvyavadhAnaM ityarthaH / taM vinaa| rseti| etannAmni paNDitarAjagrantha ityarthaH / azravyaM etannAmakaM varNadoSajAtamiti yAvat / uktamiti shessH||198|| ekapade bhinnapade'pi cAsakRttve tadAdhikyamAhauttarottaramityardhena / tasmAtsaMyuktaparagurvakSaraM kevalaM vA gurvakSaraM vyavadhAyakaM na cedvarNAnAM svasamAnajAtIyottaravarNatvaM sakRdapyekapade'pi ca kiMcidazravyaM asakRccedadhikaM tathA bhinnapade'pi sakRccetkicidasakRccedadhikameva bhavatIti bhAvaH / iha saMyuktaparetyAdinA raGgAGgaNamityAdau lolAlipuJja ityAdau cAtivyAptinirAsaH / tatra tayorvyavadhAyakatvAditi / tAnImAnyekapadagatasakRdekapadagatAsakRdbhinapadagatAsakRtsaMjJakAni catvAryazravyANi phalitAni krameNodAharati-gaganamityAdi sArdhena / atra gakAralakAranakArAtmakAnAM trayANAM dvandvAnAM niruktarUpatvAdAdyodAharaNatvaM bodhyam // 199 // tatatAmiti / iha takAratrayatvAdekapadAsakRttvena tathAtvam / citteti / atra citta, tava vaktavyamityudAharaNadvaye'pi bhinnapadagatasakRttvena tRtIyodAharaNatvam / akSarArthastu re citta, tvaM tatatAM tasya vyAptasya brahmaNo bhAvastathA tAm / advaitAtmatAmityarthaH / ehi prApnuhi / atra dRzye viSaye tava kiM vaktavyaM na kimapIti / dadeti / atra caraNadvayArambhodAharaNadvaye'pi bhinnapadagatAsakRtvena caturthodAharaNatvaM jJeyam / taccedamuktaM tatraiva sprpnycm|vrnnaanaaN khAnantarya sakRdekapadagatatve kiMcidazravyam / yathA kakubhasurabhiH vitatagAtraH palalamivAbhAtItyAdau / askRcceddhikm| yathA vitatatarastarureSa bhAti bhUmau' evaM bhinnapadagatvepi yathA-'zuka karoSi kathaM vijane rucim' ityAdau / asakRccedbhinnapadagatatve ttopydhikm| yathA-'pika kakubho mukharIkuru prakAmam' iti // 200 // evaM niruktAzra vyacatuSTayasya prasaGgAdvaryAzravyapaJcakamapyAvedayati / vANAM kavargAdipavargAntavargapaJcakabhavavarNasaMbandhyapyuktarItikAzravyapaJcakamityarthaH / evamityAdinA / evaM niruktAzravyacatuSTayavat / kheti / khaH kakArAdivarNaH tasya ye tulyavAH samA
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 sAhityasAram / [ pUrvArdha prathamAnAM dvitIyaizcettRtIyAnAM cturthkaiH| kSeyaM sAdhAraNairanyattvISanirmANamArmikaiH // 202 // etadapyasakRccatsyAdvedyaM sAdhAraNairapi / vitathaM cApi vitathataraM dRzyamidaM khalu // 203 // atha tattvopalabdhyartha dadha dAmodare mnH| khaga komalasaMlApairaTavyAmapi mA rama // 204 // navargajAH khAdivarNAsteSAmityarthaH / apiH samuccaye / sakRdAdIti / sakRdekapadagatatvAdibhedenetyarthaH / paJcamairvinA GaaNanamairvargapaJcamavarNairvinetyarthaH / tadAnantaryasya mAdhuryaprayojakatvAditi bhAvaH / kramAccaturdhA jnyeymitynvyH| gurvAdivyavadhi vinetyatrApi jJeyam // 201 // nanu nedaM sarveSAM zravaNodvejakamityAzaGkayAdhikAribhedena tadvyavasthApayati-prathamAnAmityAdisArdhena / prathamAnAM kacaTatapAnAM dvitIyaH khachaThathaphaiH AnantaryamityanuSajate cet tathA tRtIyANAM gajaDadabAnAM caturthakaiH ghajhaDhadhabhairAnantarya cettadazravyaM sAdhAraNaiH sarvavidvadbhirapi jJeyamiti saMbandhaH / anyattu niruktabhinnaM tu vANAmAnantarya ISat kiMcidevAzravyaM bhavatIti hetornirmANamArmikaiH kAvyakaraNakuzalaireva jJeyaM natvitarairiti yojanA // 202 // tatrApi prtiprsvmaah-etdpiityrdhen| etannirukavAnantaryabhinnamapi tadAnantaryamasakRdvAraMvAraM syAncetsAdhAraNairapi vedyaM syAdityanvayaH / sthUlatvAtsAmAnyavidvadbhirapi jnyeymityaashyH| tatra vANAmuktarItyA sakRdekapadagatamAntaryamAdyamudAharati-vitathaM cApIti / atra takArasya tavargaprathamasya thakAreNa dvitIyena kRtamAnantarya sphuTameva / evaM tatraivAsakRttvena dvitIyaM tadudAharati-vitathataramiti / akSarArthastu idaM dRzyaM sAkSiNA jJAtatvAjJAtatvopAdhibhyAM vedyaM dvaitamityarthaH / vitathaM mithyaiveti yAvat / nanvastu nAmaindrajAlikanirmitAmravanmithyAbhUtenApyanena kAJcanakuraGgalocanAdyAtmanA dvaitenAsmAkaM sukhopabhoga ityatrAhavitathataramiti / caH samucce / khalu nizcitaM vitathataraM kSaNavinazvaratvena dRSTisaSTivAdAnusArAtprAtibhAsikaikasattAvacchinnatvena atimithyApyastItyarthaH // 203 // evaM bhinapade'pi sakRdAkhyaM tRtIyaM tadudAharati--atheti / tadvattatraivAsakRdAkhyaM tadAharati-dadheti / ayamartha:-he mumukSo, tvaM / atha niruktarItyA dvaitasya kalpitatvajJAnAnantaraM tattveti / advaitabrahmAtmatattvasAkSAtkArArthamityarthaH / dAmodare bhaktavatsale bhagavati zrIkRSNa iti yAvat / manaH dadha antaHkaraNaM dhArayeti / atha vANAM niruktAnantaryabhinAnantaryamasakRttvena paJcamaM vAnantaryAzravyamudAharati-khageti / atra kavaryANAM yathAkathaMcidAnantaryamasakRdeveti tathAtvaM bodhyam / akSarArthoM yathA / evaM brahmajijJAsottaraM kAminyAdau rateH kaiva kathAtvam / khageti / kokilAdidvijakUjitairityarthaH / aTavyAmapi atulavairAgyeNa vidhivatsaMnyAsaM vidhAya |arnnye'piiti yAvat / mAramaM maiva zabdA
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / dIrghAnantarasaMyogaH sakRdapyekatAM vinA / hA priye jAnaki kvAsi yA trapAktA trayI svayam // 205 // yaduktaM kiMcidazravyamiti tattu tathaiva naH / yaccopasaMhRtaM sarve'pItyAdi tadasaMgatam // 206 // diviSayAsakto bhaveti / tasmAduktavargyAnantaryapaJcakamapyazravyameveti bhAvaH / tathAcoktaM tatraiva sodAharaNaM saprapaJcam / evaM svasamAnavayanantarya sakRdekapadagatatve kiMcidazravyaM yathA 'vitathaste manorathaH ' / asakRccedadhikaM yathA 'vitathataraM vacanaM tava pratImaH' / evaM bhinnapadagatatve yathA 'atha tasya vacaH zrutvA ' ityAdau / asakRdbhinnapadagatatve tu tato'pyadhikam / 'atha tathA kuru yena sukhaM labheH' / etaca vargyANAM prathamadvitIyayostRtIyacaturthayorAnantarya prathamatRtIyayordvitIyatRtIyayorvA'nantarye tu tathA nAzravyaM kiMtvISannirmANamArmikaikavedyam / etadapyasakRccettato'pyadhikatvAtsAdhAraNairapi vedyam / 'khaga kalAnidhireSa vijU - mbhate', 'iti vadati divAnizaM sa dhanyaH' / paJcamAnAM madhuratvena svavargyAnantarya na tathA 'tanute tanutAM tanau' / khAnantarya tvazravyameva ' mama mahatI manasi vyathAvirAsIt' / etAni cAzravyatvAni guvyavadhAnenApodyante / 'sa jAyatAM kathaMkAraM kAke kekAM kalakhanaH' / yathAvA - ' yathA yathA tAmarasAyatekSaNA mayA sarAgaM nitarAM niSevitA / tathA tathA tattvakatheva sarvato vikRSya mAmekarasaM cakAra sA ' ityAdi / adhikaM tu tatraiva bodhyam / vistarabhayAdatra diGmAtramevodAhRtamiti kSamyatAm / idaM tu paJcamAnAM svAnantarya pUrva varNAnantarya sAmAnyata evoktamiti na punarupanyasyata iti dik // 204 // atha dIrghAntarasaMyogAkhyamazravyAntaramAha - dIrgheti / dIrgho yo varNastadanantaraM yaH saMyogaH 'halo'nantarAH saMyogaH' ityuktalakSaNaH sa tathetyarthaH / saH sakRdapi ekavAramapyekatAM vinA ekapadatvaM vinA cedazravyatvamiti yojanA / apinA asakRccetsutarAM tathAtvamiti dyotyate / evaMca bhinnapadagatatve sati sakRdapi dIrghottarasaMyogatvamazravyavizeSatvam / asakRccedatitarAM tatvamiti phalitam / tadubhayamapi krameNa caraNadvayeodAharati- heti / iyaM zrIrAmasya virahakAlInoktiH / yeti / etena pUrva tacchabdo'dhyAhAryaH / yA svayaM sAkSAt trapA lajjayA susnigdhA trayI RgAdivedatrayyeva matprAptyarthamavatIrNetyarthaH / idamapyuktaM rasagaGgAdhare - atha dIrghAnantarasaMyogasya bhinnapadagatasya sakRdapyazravyamasakRttu sutarAm / 'hariNI - prekSaNA yatra gRhiNI na vilokyate / sevitaM sarvasaMpadbhirapi tadbhavanaM vanam' / ekapadagatasya tu tathA nAzravyam / yathA - ' jAgratA vijitaH panthAH zAtravANAM vRRthodyamaH' / parasavarNakRtasya tu saMyogasya sarvathA dIrghAdbhinnapadAntatvAbhAvAnmadhuratvAccAnantarye na manAgapyazravyamiti / vistarastu tatraivAnusaMdheya ityuparatam // 205 // evamekAdazaprakArakA zravyabhedeSu heyopAdeya vicAramArabhamANasta - 259
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe sarvatra nijakAvye'pi prAyo dauSTayaM yato dhruvam / apavAdastu kAvyatvAvacchinne kathamAvizet // 207 // dupakramamanUdyAGgIkurvanniva chaloktyA khaNDayati --- yaduktamiti / naH asmAkaM tu punaH tat niruktavAkyaM tathaiva kiMcidazravyamevetyarthaH / evamupasaMhAramapi tadIyamanU tiraskaroti - yacceti / tadyathA evamete sarve'pyazravyabhedAH kAvyasAmAnye varjanIyA iti // 206 // nanu kuto'yametadupakramAdyanAdara ityAzaGkadha tatra hetuM vizadayati -- sarvatreti / evaM niruktAzravyayAvadbhedAGgIkAre / nijeti / nijasya rasagaGgAdharakArasya yatkAvyaM bhAminIvilAsAdi tatrApItyarthaH / apinA kavyantarakAvye tu kaimutyenaiva dauSTayamiti dyotyate / prAyaH bAhulyena sarvatra pratizlokaM natu kvacitkadAcideva / yataH hetoH dauSTayaM duSTatvaM dhruvaM nizcitameva ApatedityanvayaH / tathAhi bhAminIvilAsIyaM padyaM rasagaGgAdhare tAvadanenottamottama kAvyatvenodAhAri - 'zayitA savidhe'pyanIzvarA saphalIkartumaho manorathAn / dayitA dayitAnanAmbujaM daramIlannayanA nirIkSate' iti / atra naneti sakRdekapadagataM varNakhAnantaryAkhyamazravyam / evaM dhepyetyatra nIzve - tyatra ca bhinnapadagatasya saMyogasya dIrghAnantaryAkhyaM tat / tathA 'digante zrUyante' ityatra 'antaH sAkSAdrAkSA' ityatrApi niruktarItikaM yadyapi pUrvazlokIya saMyogasya dIrghAnantarye tathA antaH sAkSAdvAkSetyapi ca tat apyanIzvaretyakarottaratvAdinA dIrghottaratvAdyabhAvAdvivAdagrastaM tathApi nanetyAdi tu nirvivAdameva / evaM 'iyatyAM saMpattAvapi ca salilAnAM tvamadhunA na tRSNAmArtAnAM harasi yadi kAsAra sahasA | nidAghe caNDAMzau kirati parito'GgAranikarAnkRzIbhUtaH keSAmahaha parihartA - 'si khalu tAm' ityatra naikaTyena lakAradvayaM hakAradvayaM ca / tathA 'yasminkhelati sarvataH paricalatkallolakolAhalairmanthAdvibhramaNabhramaM hRdi hariddantAvalAH pedire / so'yaM tuMgatimiGgilAGgakavalIkAra kriyAkovidaH koDe krIDatu kasya kelikalahatyaktArNavo rAghavaH' ityatrApi DekIti bhinnapade dIrghAnantarasaMyogaH / tathA 'lUnaM mattagajaiH kiyatkiyadapi cchinnaM tuSArArditaiH ziSTaM grISmajabhISmabhAnukiraNairbhasmIkRtaM kAnanam / eSA koNagatA muhuH parimalairAmodayantI dizo hA kaSTaM lalitA lavaGgalatikA dAvAgninA dahyate' ityatra lalIti sakRdekapade'pi khasamAnavarNAnantaryam / tathA 'satpUruSaH khalu hitAcaraNairamandamAnandayatyakhilalokamanukta eva / ArAdhitaH kathaya kena karairudArairindurvikAsayati kairaviNIkulAni' ityatra sakRdbhinnapadagatamakhilaloketi tat / tathA 'parArthavyAsaGgAdupajahadatha svArthaparatAmabhedaikatvaM yo vahati guNabhUteSu satatam / svabhAvAdyasyAntaH sphurati lalito dAtRmahimA samartho yo nityaM jayati nitarAM ko'pi puruSaH' ityatra lakArayugmAvyavadhAnam / tathA-'amitaguNo'pi padArtho doSeNaikena nindito bhavati / nikhilarasAyanarAjo gandhenograNa lazuna iva' ityatra bhinnapadagaM na nimittikhasa 260
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tasmAttadIyatAtparya paJcasvAdyeSvadoSatA / ityevAvazyameSTavyaM noceki doSamoSakam // 208 // evaMcorvaritAH SoDhA bhedA ye'shrvysNbhvaaH| sAmAnye barjanIyAste kathyante'tha vizeSagAH // 209 // mAnavarNAnantaryamityAdau tatra tatra niruktadoSasatvAhurvAraivoktadauSTayApattiH / nanu hAsyarasAdI grAmyAdirguNa evetyAdivatprakRte'pi kazcidapavAda evohyastathAtve keyamApattirityAzaGkayAha-apavAdastviti / tuzabdaH proktazaGkopazamArthaH / evamime sarve'pyazravyabhedAH kAvyasAmAnye varjanIyA ityuktesteSAM kAvyatvAvacche. dena heyatvAdekatra kutracidapavAdohane'pi kAvyatvAvacchinne yAvati svaparakAvye sa kathamAvizetsaMcarena kathamapyavakAzaM labhediti saMbandhaH / tasmAdasaMgatameva sarve'pItyAdiniyamanamiti bhAvaH // 207 // nanvevaM cettvayApyatra yoyaM varNadoSaH prAgupapAditastatrApyuktadoSataulyameva / asyApi varNekadoSatvAditicena / tasya tryAdisaMyuktatvasyeSTatvAt / tarhi kathamatra kartavyaM yadi sarve'pyetaduktAH prAcInairanuktatvAdazravyabhedAstAvadanAdaraNIyA eva tarhi vitatatara ityAdau spaSTaM sarvasahRdathairanubhUyamAnazrutikATavasyAnaGgIkArApattiH / naceSTApattiH vairasyApAtAt / nApi prAcInoktazrutikavAkhyapadadoSa evAsyAntarbhAvaH / ekapadagatatvAvacchinnasya tathA sAmAsikabhinnapadagatatvAvacchinnasyApi hariNIprekSaNetyAdestasya yathAkathaMcittatsaMbhave'pi kevalabhinnapadagatatvAvacchinnasya 'zuka karoSi kathaM vijane ruciM' tathA 'pika kakubho mukharIkuru prakAmam' ityAdestasya tadasaMbhavAt / aGgIkArapakSe tUktasarvakAvyadauSTyApattirityatulavyAkulIbhAvaM sahRdaya vizeSasyAkalayyAnyathAnupapattyA tattAtparyakalpanena samAdhatte-tasmAditi / uktarItyA khaparakAvyadauSTayApAtAdityarthaH / tadIyeti / jagannAthapaNDitAbhiprAyajAtamiti yaavt| paJcasu paJcasaMkhyAkeSu AyeSu prAthamikeSu sakRdekapadagatasakRdbhinnapadagatasvasamAnagurvAdyavyavahitavarNAnantaryatAdRgvAnantaryasakRdbhinnapadagatadIrghAnantarasaMyogarUpeSu niruktapaJcAnAM dvandvAnAM madhye krameNa prAthamikapaJcasaMkhyAkA zravyabhedeSviti vivakSito'rthaH / adoSatA naiva doSatvamiti yAvat / ityevetyAdyuttarArdhaM tu yathAzrutameva yojyam / eSTavyaM svIkAryam / doSeti / sarvatra nijakAvye'pItyAdyaktadoSANAM nivArakamityarthaH / kiMzabda AkSepe / na kimapItiyAvat / nacaivaM tarhi tena kimiti tadupanyAsaH kRta iti vAcyam / asakRdekapadagatAdInAM vitatatara ityAditadbhedAnAM nirvAhArthaM tasyAvazyApekSatvAditi hRdayam // 208 // tataH phalitamAha-evaMceti / SoDhA SaTprakArakA ityarthaH / ye gurvAdivyavadhAnaM vinA asakRdekapadagatakhasamAnavarNAnantarya asakRdbhinnapadagataM ca tat / evaM khasamAnavAnantaryamasakRdekapade tathA'sakRdbhinnapade ca tadvadvaryANAM prathamAdiniruktAnantaryamantarApi yathAkathaMcidekapade bhinnapade vA'sakRdAnantarya bhinnapa
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 sAhityasAram / - [pUrvArdhe zRGgAre karuNe zAnte rasAdau caitaduttyajet / jhayAghaTitasaMyogaparahasvAkSaroccayaH // 210 // cidrssphurdudbhaasprempluthRdujjvlH| visarjanIyasAdezo jihvAmUlIya eva ca // 211 // upadhmAnIya ityetepyevaM naikaTyato'sakRt / kastathA yastu tAH kAntAH kAmukIH prekSya tAH parAk / de'sakRddIrghAnantarasaMyogazcetyAdirUpA ityarthaH / azravyeti / azravyajanyA iti yAvat / urvaritAH niruktarItyA'vaziSTAH te sarve'pi sAmAnye kAvyatvAvacchinnakAvya ityarthaH / varjanIyAH parihAryAH / atha sAmAnyavayaMvarNadoSakathanAnantaraM vizeSagAH kAvyavizeSagatavarNadoSA ityarthaH / kathyante nirUpyanta ityanvayaH // 209 // tAneva vaktuM sAmAnyena madhuraraseSu varNAdidoSajAtavarjanIyatayA pratijAnIte-zRGgAra iti / cakAraH zAnte ceti yojyaH / etA. dRze rasAdau rasabhAvatadAbhAsAdAvityarthaH / etadvakSyamANaM varNapadadoSakadambamityarthaH / uttyajedavazyaM varjayediti yAvat / tadevAha-jhayetyAdinA sodAharaNam / jhayA antyetaravargyasaMghAnyatamenetyarthaH / ghaTiteti / ghaTitaH saMpadyamAno yaH saMyogaH sa paro yasya etAdRzo yo yaM hastAkSaroccayaH hrakhavarNasamUha ityarthaH / tatrApi naikaTyamevotpadena jJeyam // 210 // tamudAharaticiditi / cideva rasaH sukhahetutvAttadrUpatvAdvA tasya sphuraMzvaramavRttyAkhye advaitabrahmatattvasAkSAtkArAtmake ahaM brahmAsmotivRttivizeSa pratiphalitaH yo'yamudbhAsaH pramAkhyazcidAbhAsastena yatprema 'tadetatpreyaH putrAt' ityAdizruteryo niHsImapramodaH tena plataM Adai hRdantaHkaraNaM yasya sa tathetyarthaH / etAdRzo jIvanmukta evo. jvalo nirmalaH / anye tu samalA eveti bhAvaH / iha zAntarase cidratyAdau dakArAdibhirjhayAtmakaivarNairghaTitasaMyogaparANAM cikArAdihasvAkSarANAM naikaTyena bAhulyAlakSaNasamanvayaH / evaM visarjanIyasAdezAdidoSatrayamapi tyAjyamityAhavisarjanIyeti / visarjanIyasya yaH sAdezaH sakArAdeza ityarthaH / jihvati / kakhAbhyAM prAktano visargaH kuvorityAdisUtre prasiddha eva // 211 // upeti / ayamapi paphAbhyAM pUrvavartitvena tathaiva / iti niruktarUpAH / etepi visarjanIyasAdezAdayo'pItyarthaH / evamuktavarjanIyavat asakRt bhUyaH naikaTyataH naikaTyenoktarasAdau tyAjyA evetynvyH|taanudaahrti-k iti| ystviti|atrvisrgsy sakArAdezo'sakRnnaikaTyena sphuTa eva / evaM 'tAH kAntAH kAmukIH' ityatrApi jihvAmUlIyastathA 'kAmukIH prekSya tAH parAk' ityatra copadhmAnIyastatheti lakSaNasaMgatiH / akSarArthastu idaM hi kRSNasya sakalagopyabhisaraNottaraM tAsAM pratyAkhyAnottaraM svagatameva vAkyam / tathA kaH mUrkhaH yastu tAH AbAlyAdratItarakrIDAdau samanubhUtAH / tatrApi. kAntAH sundarIH / tatrApi kAmukIH suratA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmoda vyAkhyAsahitam / antyetaraTavargasya prAcurya ca jhayAmapi / paTuH zaTheDanebADhaM na kSmAbhRjjezadRktateH // 293 // halAM lamanabhinnAnAM svAtmanA yojanaM tathA / famrat vigaNayyaiva cittaM me saccidAyate // 214 // yudvayasyApi saMyogaH padmAkSi brahmahatava / jhayau savarNo zalbhinnamahAprANayujau sakRt // 215 // kAnte tvannetrayorantAvantAyaiveti rukkila / zAnti tenaitu me svAntaM yadbhAsA bhAsate jagat // 216 // bhilASiNIH / tatrApi prekSya pratyakSIkRtya tAH prati parAk parAGmukha iti // 212 // tadvadanyadapi kiMcidvarjanIyatayoddizati - antyetareti / antyAt kArAditaro'nyo yaSTavargastasyetyarthaH / evaM jhayAmapi antyetarakAdipaJcavargyANAmapi prAcurye pauSkalyaM vajrya ityAdiprAgvat / tadudAharati - paTuriti / atra pUrvacaraNe antyetaraTavargasyAntimacaraNe tUktajhayAM saGghavaDeti jJeyam / ayamarthaH / kSmAbhRjA pArvatI zaThApi dhUrtApi IzadRktateH zivanetrapateH tasya paJcavakratvAtkRzAnurUpabhAlanetrapacakasya pralayetarakAlAdau nimIlane'pi candrasUryAtmakAnAmitaradazanetrANAM paGktviM yuktameveti bhAvaH / vADhaM dRDhaM IDane stavane paTuH dakSA na naivAsIditi tasyAH padminIziromaNitvena divA ratipriyatvAtsUryo'bhISTazcandrastUddIpakatvAdabhISTatara eva sAmAnyataH paraM tvanayo rekakAlAvacchedena loke daurlabhyameva / prakRte tu samakAlameva dazasaMkhyAkAnAmapi sUryANAM pUrNacandrANAM ca paramavaicitryeNa darzanAnniratizayaparitoSavazAdatidhUrtApi tatstavanaviSaye tAvadazaktaivAsetyAzayaH // 213 // evaM doSAntaramapyAha - halAmiti / lamaneti / lakArAditarANAmityarthaH / kheti / sajAtIyavarNAntareNeti yAvat / tathA asakRnnaikaTyena varjyamiti prAgvat / tadudAharati-dikkAlAviti / azucidezaduSTamuhUrtAvityarthaH / vigaNayyaiva anAdRtyaiveti yAvat / spaSTameva ziSTam / iha kAdInAM tathAtvaM sphuTameva // 214 // tathAnyamapi doSamAha - - jhaydvayasyApIti / tamudAharati-padmAkSIti caraNenaiva / he padmAkSi, tava dRk dRSTireva brahma / advaitAtmatattvamityarthaH / pakSe dRkU sAkSicaitanyam / evamasakRnnaikaTyana madhurasavarjyadoSAnuktvA sakRdapi varjanIyau tAvaha - savarNeti / savarNau yau jhayau 'tulyAsyaprayatnaM savarNam' ityAdyuktasavarNatAvacchinnau paJcametarakAdivargapaJcakavarNAnyatamavarNAvityarthaH / zatbhiH bhinnau itarau yau mahAprANau 'vargANAM dvitIyacaturthau zalazca mahAprANAH' ityukterdvitIyacaturthAnAM kAdivargyaNAmanyatamAviti yAvat / teSAM ye yujau savarNajhaysaMyogazalbhinnamahAprANasaMyuktau ityarthaH / sakRt ete sakRdapi tyAjyA iti saMbandhaH // 215 // tAvudAharati - kAnte iti krameNa / iyaM hi kasya cidviraktasya kAMcitsva kAmukIM paracandramukhIM pratyuktiH / he kAnte, tvannennayostava locanayo: antau prAnta 1 263
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 sAhityasAram / [ pUrvArdhe yaGlugantAdirUpANi dIrghadRSTayaiva varjayet / saMcarIkarti saMkrIDAM rAdhAsyAmbujaSaTpadaH // 217 // apyanuprAsanicayAnyamakAdIMzca pnndditH| madAmodamudA rAdhA hariNA hariNAkSyabhUt // 218 // bhAgau apAGgAvityarthaH / yataH antAyaiva mumukSUNAM kSayAyaiva bhavataH iti hetoH tau rukila roga eveti yojanA / atra rukkileti savarNajhaysaGgaH / zAntimiti / ataH me khAntaM cittaM yadbhAsA yasya brahmaNaH bhAH prakAzastayetyarthaH / jagat dRzyaM bhAsate sphurati tena zAntimetu prApnotvityanvayaH / iha yadbhAseti zalbhinnamahAprANasaMyogazca sphuTa eva // 216 // atha padadoSAnAha-yaGlugantAdItyAdidvAbhyAm / AdinAtvapratyayayaGantayorgrahaH / diirghti| dIrghaprajJayaivetyarthaH / tAvudAharati-saMcarIkartIti / saMkrIDAM samyaggopIsahasraiH saha rAsAdirUpAM vilAsaparaMparAmityarthaH / saMcarIkati punaH punaH kRtavAniti yAvat / yathAvA-'vizvezaM saccidAnandaM vande' haM yo'khilaM jagat / carIkarti barIbharti saMjarIharti lIlayA' iti // 217 // apIti / apiH samuccaye yaGlugantAdivadanuprAsanicayAnapi ceti tathA yamakAdInapi varjayedityanvayaH / nicayapadAtsvalpAnuprAsavyudAsaH / tena 'darzayanti zaranadyaH pulinAni zanaiH zanaiH' ityAdau na doSaH / AdinA padmabandhAdigrahaH / tAvudAharati-madeti / rAdhA madasya svatAruNyamadasya ya Amodo lezaH, yadvA madena kAmonmadena ya AmodaH padminIjAtitvAtsvazarIrasaurabhavizeSastena yA mudamandasmitaparaMparA tayetyarthaH / harivizeSaNamapyetat / tatra tu madena rAdhAyAH padminItvAttAruNyAvirbhAvasamayasaMpannakAmo. nmAdena ya Amoda ityAdiprAgvattena mudyasya teneti bahuvrIhireva / evaMca vakSyamANarAdhAkartRkArthikazrIkRSNakarmakasAdaranirIkSaNe mUlIbhUtaparasparAnurAgavyaJjakaparasparaprasannatA dhvanyate / etAdRzena hariNA khAnantakalyANaguNamaNigaNairantaHkaraNaharaNanipuNena zrIkRSNAkhyakaraNenetyarthaH / hariNeti / hariNavanmRgavat iSTalAbhAdvisphArite janabhItisaMbhavAcakite paritastadIkSaNArtha calite ca akSiNI netre yasyAH sA tatheti yAvat / etena tasyAstAvadAkasmikabhagavallAbhaH suucitH| etAdRzI abhUditi saMbandhaH / atra prathamacaraNe dakArAyanuprAsaprAcuryamantimacaraNe yamakaM ca sphuTameva / upalakSaNamidaM guNaratne vakSyamANAnAM tattadavacchedena tattadguNAnAM tattadavacchedenAbhAvalakSaNasya guNAbhAvarUpadoSakUTasyApIti saMkSepaH / yathAvA-'udaJcalagaJcalaM calitacArucelAJcalaM manAgvalitakandharaM smitavikAsibimbAdharam / naneti visRjAmaNAdapasareti kApyaGganA jagAda karapallave rahasi vallabhe karSati' / atra cakArAdyanuprAsaH zRGgArAnucita eva / yathAvA'nupadameva prAgudAhRte bhAminIvilAsapadye dayitAdayitAnanAmbuja miti tRtIyacaraNe madhurarasAnanuNameveti dizAnyadapyudAhAryam // 218 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / ityuktadharmarAhityamapyojakhirasAdiSu / adya rAvaNa te maulimAlinI syAdvasuMdharA // 219 // evaM madhurarasadoSAnabhidhAyaitadrAhityamevoktazRGgArAditrayetareSvojaHsaMjJakavakSyamANaguNapradhAneSu vIrarasAdiSu doSa ityAha-ityukteti / iti prAguktarItyA uktAH ye dharmAH jhayAghaTitasaMyogaparahrasvAkSaroccayAdayo madhurarasadoSAsteSAM rAhityaM zUnyatvamityarthaH / ojasvinaH niruktarItyA ojoguNavanto vIrAdayaste ca te rasAdayazceti tathA teSvityarthaH / AdipadAdbhAvAdiH / tadapi niruktarasAvacchedena tyAjyamiti yojanA / taduktaM rasagaGgAdhare / tatra madhuraraseSu ye vizeSato varjanIyA anupadaM vakSyante ta evaujakhinyanukUlAH, ye cAnukUlatayoktAste pratikUlA iti sAmAnyato nirNaya iti / tadudAharati--adyeti / iyaM hi zrIrAmasya rAvaNaM pratyuktiH / re rAvaNa, adya idAnImeva te tava maulimAlinI maulInAM 'mauli: kirITe dhammile' iti vizvokteH kirITAnAM mAlA sA yasyAM astIti tathA tvanmukuTahAravatItyarthaH / etAdRzI vasundharA pRthvI syAdityanvayaH / tasmA. tsadya eva tvAM haniSyAmItyAzayaH / atra hi vIrarasasya spaSTameva dhvananAttatpratikUlAnAM varNAdInAM satvena madhureSu vaya'tayoktAnAmetadanukUlAnAM dharmANAmasatvAlakSaNasaMgatiH / nanvevaM zRGgArAdimadhuraraseSu varjanIyadoSanicayarAhitye ko lAbha iti cettatparipoSavyaJjakavaidAkhyavRttivizeSasiddhireveti gRhANa / sA ca vivRtA tatraiva-'ebhirvizeSaviSayaiH sAmAnyairapi ca dUSaNai rahitA / mAdhuryabhArabhaGgurasundarapadavarNavinyAsA / vyutpattimugintI nirmAturyA prsaadyutaa| tAM vibudhA vaidarbhI vadanti vRttiM gRhItaparipAkAm' / asyAmudAhRtAnyeva kiyantyapi padyAni / yathAvA-'AyAtaiva nizA nizApatikaraiH kIrNa dizAmantaraM bhAminyo bhavaneSu bhUSaNagaNairullAsayanti zriyam / vAme mAnamapAkaroSi na manAgadyApi roSeNa te hAhA bAlamRNAlato'pyatitamAM tanvItanustAmyati' iti / naca kimetAvadAyAsenAstu nAmoktavRttirAhityamapIti vAcyam / tasyAH paramAvazyakakhAdanyathA vairasyApAtAca / idamapyAha sa eva / asyAzca rIternirmANe kavinA nitarAmavahitena bhAvyam / anyathA tu paripAkabhaGgaH syAt / yathA amarukakavipadye-'zUnyaM vAsagRha vilokya zayanAdutthAya kiMcicchanairnidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyurmukham / visrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA' / atrotthAya kiMcicchanairityatra parasavarNajhayUdvayasaMyogastatrApi naikaTyeneti sutarAmazravyam / evaM jhayUghaTitasaMyogaparahakhasyApi / tathA zanairnidretyatra nirvarNya patyumukhamityatra ca rephaghaTitasaMyogaparahrakhasya prAcuryam / visrabdhamityatra mahAprANaghaTitasya lajjetyatra khAtmasavarNajhayUyaghaTitasya mukhIpriyeNetyatra bhinnapadagatadIrghAnantarasaMyogasya tathA ktvApratyayasya paJca. kRtvo lokatezca dhAtodiH prayogaH kavernirmANasAmagrIdAriyaM prakAzayatItyalaM
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 sAhityasAram / [ pUrvArdhe parakIyakAvyavimarzaneneti / atredaM vicAryate / kimatra nahi nindAnyAyena nirutavaidAkhyarItemadhurarasAvacchedenAvazyasaMpAdanAvadhAnavidhAna evoktadUSaNopanyAsaparyavasAnamuta pratyakSatvAdvivakSitAnyeva tAni tattvena taveti / Aye'nuditahomAdivadiSTApattiH / antyastu cintya eva / tathAhi kAvyaprakAze tAvat zRGgArasya saMbhogavipralambhatvAbhyAM dvaividhyaM prakRtya tatrAdyaH parasparAlokanAliGganacumbanAdyanantabhedatvAdaparicchedya ityeka eva gaNyata ityuktvA / yathA-'zUnyaM vAsagRham' ityAdIdaM padyaM samudAhRtam / tatrAsya vaidagdhyavIrAkhyavIrarasabhedavizeSAnuprANitamu. gdhanAyikArabdhacumbanAtmakasaMbhogazRGgArodAharaNatvameva vAcyam / IdRgbhedasya kvacitprAyeNAdarzane'pi niruktarItyA sAmAnyataH saMbhogazRGgArasyAnantyAtprakRtapadye sUkSmadRzAM tathopasthitezca / tadyathA atra nidrAvyAjamupAgatasyeti hasateti ca vidagdhottamanAyakavizeSaNAbhyAmaho prauDhApIyaM mAnaikaparAdhInatvAnmadvayasyA matkRtaprArthanazate'pi naiva prasIdatItyataH paraM kiM karaNIyamiti sacintaM kathayatI khanAyikArahaHsakhI prati niruktanAyakoktiriyam / pUrvavRttakathanapUrvakaM svavaidagdhyAtizayasUcanena tadAzvAsanArthamayi sakhi, bAlApIyaM mayA prAgIdRk cAturyeNAtula. mevamupabhuktAsIdadhunA tviyaM prauDhaiveti kimu vaktavyaM vilakSaNena tenainAM saMbhokSyA. mIyatastvayA naiva khinnatayA bhAvyamiti / nanu kavereveyamuktinatu niruktanAyakasya, pramANAbhAvAtprAcInairvyAkhyAtRbhiH kaizcidapi tathAnuktatvAca / pratyuta zRGgAradIpikAkhyAyAmamarukazatakavyAkhyAyAmetatpadyAvataraNe kavervAkyamityevoktatvAdudAharaNacandrikAyAmapi navoDhAyA abhinavasamAgamavarNanamidamityuktyA, tathA kAvyapradIpodyote'pi prathamAvatIrNamadanavikAramugdhAvarNanamidamiti vadatA nAgojIbhaTTena tAvanmAtratAyA eva dyotitatvAceti cetsatyam / yatra prakRtAnukUlArthapuSTayAdhikyaM tatpakSasyaiva sahRdayadhurINairAdaraNIyataratvAddIpikAvAkyasya tvApAtikatvAcandrikodyotayostu matsaMmatanAyakavizeSavAkyatvapakSe'pyanukUlatvAdarthapuSTestvatraivAdhikyasyAnativipazcitAmapi saMmatatamatvAcca / naca rasadvayasAMkaryamadRSTacaram / 'yUnorekatarasmingatavati lokAntaraM punarlabhye / vimanAyate yadaikastadA bhavetkaruNavipralambharasaH' ityudyotakArodAhRtaprAcyavacanena parasparaviruddhayorapi zRGgArakaruNayoravirodhena sAMkaryasiddhAvaviruddhayorvIrazRGgArayostatra bAdhakAbhAvena tatsiddherabhisArikAyamANatvAt / tadavirodhAdikaM tu rasagaGgAdhara evoktam / tatra vIrazRGgArayoH zRGgArahAsyayovAraraudrayoH zRGgArAdbhutayozcAvirodhaH / zRGgAravIbhatsayoH zRGgArakaruNayovaribhayAnakayoH zAntaGgArayozca virodha iti / nApyastu nAmaivamaviruddhatvena zRGgAravIrayoH sAMkaryamathApyuktarUpasya vaidagdhyavIrasya loke zAstre ca sutarAmaprasiddhatvamiti / evaM pANDityavIro'pi pratIyate / 'api vakti girAM patiH khayaM yadi tAsAmadhidevatApi vA / ayamasmi puro hayAnanasmaraNollaGghitavAGmayAmbudhiH' ityAdinA tatraivokeSu pANDityavIrAdiSvapi paryanuyogataulyAt /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 267 , yadi tatrAnubhava eva zaraNaM tarhi prakRte'pyasau na daNDavArita iti saMkSepaH / zlokArthastvevam / ayi sakhi, iyaM prakRtA lajjeti bhinnaM padam / lajjata iti tathA lajjAvatItyarthaH / etena lajjAbhayaparAdhIna ratirnavoDheti bhAnumizrotalakSaNe navoDhAtvaM dhvanyate / ataeva vAsagRhaM ' bhogAvAso vAsagRham' iti candriko ktahArAvalIkozAdupabhoganiketanaM zUnyaM nirjanam / evaM ca trakUcandanAdikaiH sakalopabhogopakaraNairjana rAhityena coddIpanavibhAvasAmagrI sUcitA / tatrApi vilokya prAthami kasamAgamavazAtkimiyaM patimanusarati 'naveti nirIkSaNArtha pracchannAvasthitasvarahaHsakhI saMbhAvanayA nizIthAdau niruktazUnyatvena nirjanatve pramite'pi vizeSeNa koNAdau parito dRSTvetyarthaH / tataH zayanAttalpAt kiMcit natu sarvataH patyurnidrAbhaGge sati pArzvaparivartanena samAdhAtuM AnAbhipUrvakAyenaiva tatrApi zanaiH kaGkaNAdikANazaGkayA manda natu drutam / etenoktalakSyIyabhayAMzo'pi vyaktaH / utthAya svasyA dakSiNapArzve eva patyuH zayanAderdharmazAstre vihitatvAdvakSyamANaparicumbunapadadyotitakapolayugulalocanayugulAdharoSThAbhidhAjapaJcakamadhye dakSiNakapolalocanacumbanasya nirvarNyeti vakSyamANaM nirvarNanApekSita saMpUrNa mukhanirIkSaNasya cAsaMbhavAnniruktarItikamardhavyutthAnaM saMpAdyetyarthaH / evaMcotkaNThAtizayo vyajyate / nidreti / etasyA anurAgabubhutsayA nidrAyAH vyAjaM miSaM natu vyAjena / nidrAM kiMcinmiSeNApi nidrAM prAptasya sarvathA jAtAyAmapi nAyikAceSTAyAM tajjJAnasaMbandhAsaMbhavAt / upAgatasya prAptasya / etAdRzasya patyuH mama natu priyasya / prAthamikasamAgamenAprakaTahArda rahasyatvAt / etenAsyAH svakIyAtvamapi vyaktIkRtam / tathAvidhavarNanAyAmapi nidrAvyAjasahiSNutvAditi nAgojIbhaTTAH / mukhaM vadanaM suciraM yAvanmaticAturya nivarNya ataeva niHzeSaM varNayitvA / etenAnurAgAtizayaH suSuptinirNayakAmazca sUcitaH / yadvA nirvarNyatyanenaivoktArthasiddheH suciramiti nidretyAdeH prAgeva yojyam / tena svakauzalapauSkalyaM vyajyate / visrabdhaM etAvatkAlaparyantavarNane'pi nidrAyA anapagame tasyAstAtvikatvabhrAtyA vizvAsayuktaM yathA syAttayetyarthaH / etena paramacaturayA matsakhyedaM vatkapaTaM kathaM na tarkitamiti pUrvoktasaMkhyAzaGkA pratyuktA / paricumbya paritaH kapolayugulalocanayugulAdharoSTha iti yAvat / atra viparIta evAGgakramo vivakSitaH / nocetkapolayugulacumbanamAtreNa tatraiva vakSyamANapulakavattAvekSaNena locanAdicumbanapravRttyasaMbhavAdavarasyaivAmRtavattayAvazyacumbanIyatvAcca / cumbanaM kRtvetyarthaH / yadyapi tataH sarvAGgINaromAJcAvirbhAvepi tadAnIM taccakSuSoH kapola eva saMnikarSAdAha - gaNDeti / gaNDa: kapola eva gaNDAveva vA sthalI akRtrimabhUmiH tAm / evaMca pulakAGkurAvirbhAvAtvaM yotyate / jAteti / saMjAtaromonamAmityarthaH / Alokya A ISat locayitvA dRSvetyarthaH / natu paritaH / etena pratijJAtamugdhAtvamevopapAditam / ataeva lajjeti padaM punaratrApyAvartanIyamatraiva vA yathAzrutameva yojyam / gUDhatamo'pi
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 sAhityasAram / [ pUrvArdhe 1 madanurAgo'nena vilakSaNacAturyaracanayA parijJAta iti pUrvametatprArthane'pi mayA lajjAbhayaparAdhInayA saMbhogAnumodanaM na kRtamadya tvahameva tatra pravRttAsmItyasya pratyakSamiti ca lajjAbharamantharetyarthaH / ataeva namreti / namra svayameva nataM natu nAmitaM mukhaM yasyAH sA tathA / natAnanetyarthaH / evaM ca lajjAdhikyAttathA vyAkulAbhUdyathA mukhAvanAmanepi na zakteti dhvanyate / nanu kimityuktalajjAdItyatrAha - bAleti / mugdhetyarthaH / navoDhA satyapIti yAvat / etenedAnIM tviyaM prauDhai - veti sulabha evAsyAH saMbhoga iti vyajyate / atha hasatA tava sarve rahasyaM mayA paribuddhamiti prAGmayAbhyarthitApi nAnuratAbhUridAnIM kathamiti zIghrameva labdhaM vyAjanidrAphalamato dhanyo'hamiti ca hAsaM kurvatetyarthaH / paramaprasannenetiyAvat / ataeva vilakSaNacAturya kAritvAtparaspara mekIbhUta rahasyatvAcca priyeNa tatprItiviSayeNetyarthaH / etAdRzena mayA ciraM lajjApagamapUrvakayatheccha saMbhogAGgIkAraprasAdaparyantamitiyAvat / savRddhikamUladhanagrahaNAya ciramiti cakravartina iti candrikA | cumbitA adharAdau / svavadanasaMyuktIkRteti saMbandhaH natu cumbyate / tenAsya bhUtakAlArthakatvAdayi sakhItyAdi niruktapadAdhyAhArepi na kSatiH / tasmAdbho matpriyAbayasye, tvayA naiva bhetavyametasyAM mama ramaNyAM prauDhAtve'pyatimAninyAM satyAmapi yadenAmatulAyAsaM vinaiva drutameva khacAturIcamatkAreNopabhokSyAmItyAzayaH / nanu gaNDasthalImAlokya namramukhItyevAstu, tenaiva lajjAdhvananAtkiM lajjApadeneti cenna / atra bhAvadhvanitvApatteH / evamevoktaM sArabodhinyAm / lajjApadAnupAdAne tu tadanubhAvamukhanamratvena tatpratItAvanubhAvavyaGgyatvapuSTayA bhAvadhvanitvaM syAt / upAdAnetu gopanakRtapuSTirAhityena zRGgArAGgatvaprAptiH / ataeva hAsasyApi khapa - denopAdAnamiti / yattUdyotakArairuktamatra gaNDetya lIlaM tathAtra lajjAhAsayorvyabhicAriNo'skhapadenopAdAnaM cintyamiti tadeva cintyam / tayAkhyAne tasya tathAtvasaMbhave'pyuktavyAkhyAne vaktarnAyakasya zRGgAravIrobhayarasAviSTacetastvena tAdRkpadaprayogasya pratyuta guNatvAt rasadhvanitvasiddhiprayojanasaMbhavAcca / evamevodAharaNacandrikAkArasyApi saMmatam / ataeveyamiti pratyakSanAyikAvAcakapadAnuktiH khaprArthanAtatsakhyabhyarthanayoranAdareNa svasya tasyAM saMjAtaroSAGkuravyaJjakatvAduktavIrarasapoSakatvAcca yuktaiva / evamevAsmacchandAprayogaprayojanamapi / dhIrodAttottamanAyaka`tvAt / tadevaM saMproktasakhIvacanoddIpitena dRDhamAnasvapreyasyAlambitena tatkAla romAJcAdyanubhAvitena smRtyAdisaMcAritena niruktanAyakaniSThaparipuSTavaidagdhyotsAhasthAyinA vIrarasa vizeSeNAnujIvitaH proktakAlikadhIralalitottamanAyakAlambanaH zUnyavAsagRha nirIkSaNAdyaddIpanaH zayanotthAna nidritapatimukha nirvarNena paricumbanAdyanubhAvanaH pracuralajjAdisahacArI niruktanAyikAniSThaH paripuSTaH samAnurAgAtmako ratyAkhyasthAyibhAvaH sAmAnAdhikaraNyena tulyapremarUpatvAtsaMbhogalakSaNaH zRGgArarasa eva prAdhAnyena dhvanita iti rahasyam / nacAtraikazayyAdyuddIpanAtkhanavoDhAlambanAtkapo
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 269 lapulakAnubhAvAciracumbanAnubhAvAca suciravyAjaniMdrArUpAdvarSarUpAca vyabhicAriNo'pi paripuSTaH proktanAyakaniSTaratyAkhyaH svakIyAviSayatvena spaSTaH parasparatulyaprematvena samaH saMyogakAlAvacchinnaratitvena saMbhogazRGgAro'pyastu dhvanivyapadezya iti vAcyam / sarvatra samAnurAgaka saMbhoga zRGgArAvacchedenaivaM saMbhave'pi yUnorekatarasyaiva pravRttyAdiliGgakAnumAnAdinA ratiprAdhAnyasyAvazyaM vAcyatvena prakRte nAyikAniSTaratereva tathAtvasya sahRdayahRdayasAkSikatvAt / evamevoktamudAharaNacandrikAyAm / nAyakarateruddIpanaM nAyikA cumbanaM hAsAdiranubhAvaH / hAsavyaGgayo harSaH saMcArI / tathApi nAyakaviSayiNyA nAyikAniSTAyA raterudrekazcarvaNAviSaya iti cintanIyamiti / udyate'pi / atra yadyapi parasparasyAlambanatvenobhayorapi ratiH pratIyate tathApi nAyaka viSayiNyA nAyikAraterudreka eva carvaNAviSaya iti sahRdayasAkSikamiti / tasmAdatra yathAzrutarItyA rasagaGgAdharoktadUSaNagaNasaMbhave'pi niruktavyAkhyayA vIrarasavizeSAnuprANito tazRGgArasatvAtka nAma tadavakAzalezo'pi pratyuta guNagaNavattvameva / nanu tarhidIrghasamAsAbhAvaH kathamiti cedubhayarasasatvAdevetyavehi / yacca tatroktaM ktvApratyayasya paJcakRtvo lokatezca dhAtordviHprayogaH kavernirmANasAmagrIdAridryaM prakAzayatIti, tattAvat 'AmUlAdratnasAnormalayavalayitAdA ca kulAtpayodheye kecitsanti kAvyapraNayanapaTavaste vizaGkaM vadantu / mRdvIkAmadhyaniryanmadhuramadhujharImAdhurIbhAgyabhAjAM vAcAmAcAryatAyAH padamanubhavituM ko'sti dhanyo madanyaH' ityAdyuktanirmANasAmagrI sAmagryasaMpadavyagreNApi tena paramotkaTe zAntara - se'pi yadudAhAri--'malayAnilakAlakUTayo ramaNIkuntalabhogibhogayoH / zvapacAtmabhuvornirantarA mama jAtA paramAtmani sthitiH' iti padyaM, tatra yoyaM pUrvArdhe malayAniletyAdyupakrAnta uttamAdhamamastasyottarArdhe zvapacetyAdyadhamottamavAcipadena bhaGgAttena sahaiva samAdheyam / nanUktameva tena tatsamAdhAnaM tatraivAgre yadyapi prathamArdhe uttamAdhamayorupakamAdvitIyArthe'dhamottamavacanaM kramabhaGgamAvahatIti svakAvyadoSamanUdya tathApi vakturbrahmAtmakatayA uttamAdhamabhAvajJAnavaikalyaM saMpannamiti dyotanAya kramabhaGgo guNa eveti cettarhi kimaparAddhaM prakRtapadyarUpeNa parakIyakAvyenaiva / atrApi vakturvIrarasAdyAviSTacetastvamuktamevAzlIlA didUSaNApAkaraNam / tena kva dUSaNAvasara iti saMtoSTavyam / kiMca yattAvattvayA vipralambhodAharaNadvayamuktam -- ' vAco mAGgalikIH prayANasamaye jalpayanalpaM jane kelI mandiramArutAyanamukhe vinyastavazrAmbujA / niHzvAsaglapitAdharaM paripatadvASpArdravakSoruhA bAlA lolavilocanA zivaziva prANezamAlokate' iti / tathA -- 'AvirbhUtA yadavadhimadhusyandinI nandasUnoH kAntiH kAcinnikhilanayanAkarSaNe kArmaNajJA / zvAso dIrghastadavadhi mukhe pANDimA gaNDayugme zUnyA vRttiH kulamRgadRzAM cetasi prAdurAsIt' iti ca / tatrAdye mAGgalikIH prayANetyatropadhmAnIyasya / tathA jalpatya nalpamiti jhayUghaTitasaMyogaparahakhavarNaprAcuryasya naikaTyena tadvadvinyastavakrAmbujeti jhayUghaTitasaMyogapara
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pUrvArdha 270 sAhityasAram / hakhavarNasya rephaghaTitajhayUdvayasaMyogasya ca naikaTyena / tathA niHzvAsaglapitAdharamiti naikaTyena visarjanIyasAdezajhayghaTitasaMyogaparahakhavarNayostadvatparipatadvASpAIvakSoruheti naikaTyenaiva jhayUghaTitasaMyogaparahavavarNadvayasya rephadvayaghaTitasya dIrghAnantarajhayUsaMyogasya kevaladIrghAnantarajhayUsaMyogasya ca / tathA zivaprANezamiti jhayUghaTitarephasaMyogaparahakhavarNasya ca prayogAdete'zravyAkhyAH zabdadoSAH,tathA prayANasamaya iti viruddhamatikRdamaGgalarUpAzlIlaM vA tadvatkelItyAdidIrghasamAsaM tadvizeSaNadvayaM ca na kayAcidapi rItyA parihatuM zakyate / evaM dvitIyepi AvirbhUteti rephaghaTitajhayUsaMyogaparahakhavarNastathA madhuspandinIti saMyogaparahakhavarNastadvannandasUnoH kAntiH kAciditi naikaTyena jihvAmUlIya yugulaM tathA nayanAkarSaNa iti rephaghaTitasaMyogaparahrakhavarNastadvatkArmaNajJeti rephaghaTitasaMyogastadvatsaMyogaparahasvavarNazca tathA dIrghastadavadhIti niruktadvayameva / tadvatpANDimAgaNDayugme ityatra TavargaprAcurya grAmyAkhyamazlIlaM saMyogaparahrasvavarNazca vRttirityatrApi sa evA tathA vRttiHkuleti jihvAmUlIyastadvaccetasi prAdurAsIditi rephaghaTitajhayUsaMyogaparahavavarNazceti zabdadoSAstathA pUrvArdhoktavilakSaNabhagavattAruNyadarzanottaraM uttarArdhavarNitasya kulamRgadRzAM dIrghazvAsAdivirahacihnacayasya prakRtavidheyadharmANAM parakIyAsveva yogyatvena tadviruddhakuletyAdipativratAnuvAdaghaTitatvAdanuvAdAyuktanAmakArthadoSastadvattadavadhimukhe dIghaH zvAsa iti pratyakSaviruddhAkhyazcAparo'sAvArthiko'pi kathaM vA parAkaraNIyaH / zvAsasya nAsikaikAdhikaraNatAyAH pratyakSasiddhalAtkadAcidatulavyAkulIbhAvavizeSe tasya mukhe'pi sakhopalabdhestadvivakSayAsya samAdhAne'pyurvaritAstu te durvArAeveti bodhyam / apica 'lolaalkaavlivlnynaarvindliilaavshNvditlokvilocnaayaaH| sAyAhani praNayino bhavanaM vrajantyAzceto na kasya harate gatiraGganAyAH' iti dIrghasamAsadoSodAharaNe tAvalloketyAdinA sarvajanamanovazIkArasya locanavazIkAroktinAntarIyakasiddhatve'pi punazceto na kasya harata ityAdinA tadanatiriktArthasyaivoktavAdArthikI punaruktiH kenaapneyaa| naca prAthamikaM lokamanoharaNaM niruktadharmikartRkamanyaM tu tadgatyAkhyadharmamAtrakartRkamiti spaSTameveti noktadoSApattiriti vAcyam / tatrApi lolAlakAvalItyAdidhvanitavegavattaragatyAkhyadharmasyApi satvenoktApattitAdavasthyAt / evaM 'tulAmanAlokya nijAmakharva gaurAGgi garva na kadApi kuryAH / lasanti nAnAphalabhAravatyo latAH kiyantyo gahanAntareSu'iti rephaghaTitasaMyogasyAsakRtprayogodAharaNe, yaditu tulAmanAlokya mahItale'sminniti nirmIyate tadA sAdhvityuktaM tatra tathA nirmANepi 'gaurAGgi garva na kadApi kuryA' iti tAhaksaMyogayugasattvenAsakRttvAnapahArAdoSAnuddhAra eva / tathA jhayUghaTitasaMyogaparahrakhAnAM prAcurya naikaTyena 'hIrasphuradradanazubhrimazobhi kiMca sAndrAmRtaM vadanameNavilocanAyAH / vedhA vidhAya punaruktamivendubimbaM dUrIkaroti na kathaM viduSAM vareNyaH' ityudAhRtya tatra yadi tu 'dantAMzukAntamaravindaramApahAri sAndrAmRtam'
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ viparatnam 6] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 271 ityAdi kriyate tadA sarvameva ramaNIyamityuktaM, tatra dantayoH aMzukAntaH 'celaMvasanamaMzukam' ityamarAdvasanAnto yasyeti samAsAnmukhe dantadhRtavasanapallavatvapratItyA nindAdhvananAdyAghAtApattirdurvAraiva / dantAzubhiH kAntamiti vA niruktasamAso vA kArya iti saMdigdhatvaM c| naca prathamasamAsasyAgatikasthalIyatvAtprakRte vyAghAtApAdakatvAcca dvitIya eva zreyAniti vAcyam / tathApi viruddhamatikRttvAkhyapadadoSasyAnapahavAt / tadvat 'iyamulasitA mukhasya zobhA pariphullaM nayanAmbujadvayaM te / jaladAlimayaM jagadvitanvankalitaH kvApi kimAli nIlameghaH' iti lamanAnAM svAtmanA saMyogastu na tathA pAruSyamAvahatItyatra yadudAhRtaM tatra nAyikAnayanayorambujarUpakatvena bhagava - tazca nIlamegharUpakatvena tayostaddarzanaikahetutvena yatphullatvaM varNitaM tatpratyakSaviruddhameva / nahi nUtanaghanadarzanena kamalaM vikasatIti loke dRSTaM prasiddhaM vA kavisamaye / mukhe'pi zobhollAsapadadyotitaM candratvameva vAcyam / tathAca tacchobholAsasyApi na meghanavodaya nirIkSaNakAryatvaM svapne'pyupapadyata iti durnirasameva viruddhArthakatvam / evamupadhmAnIya prAcuryodAharaNe 'alakAH phaNizAvatulyazIlA nayanAntAH paripuGkhiteSulIlAH / capalopamitA khalu svayaM yA bata loke sukhasAdhanaM kathaM sA' ityatra dvAvupadhmAnIyau zAntarasAnanunuNAviti vaktuH zAntarasro yo'yaM dhvanyadhvanAbhipretaH sa tAvaccaturthacaraNena yathAkathaMcinnirvedadyotanavivakSayA saMpadyamAno'pi tribhiH prAktanacaraNairduH khajanaka phaNizAvAdirUpakato'pi tatsaundaryasyaivAlakeSu nIlatvArAlatvAdinA nayanAntayoH pakSmalatvacapalatvAdinA tasyAM ca gauravarNotkarSa zAlitvena ca sUcitatvAnnaivAsau paripoSamarhati kiMtu capaleti padavyaktavarSAgamanoddIpanena tadalakAdi saundaryasmRtijanyapulakAyanubhAvena niruktasmRti nirvedAdivyabhicAriNA ca paripuSTaH pUrvAnubhUtanAyikAlambito nAyakaniSTo viyogakAlAvacchinnaratirUpasthAyibhAvAtmA lokapadadhvanitaspaSTatvena svakIyA - viSayako vipralambha eva vyajyate / yadi tu 'alakAH paramambaraikanIlA nayanAntAH punareNatoyazIlAH / svayamapyatha zAlabhaJjikAyA' iti tripAdIvinyAsastadA yAvattadalakA disaundaryasya bhramaikarUpatvena tadupalakSitanikhiladvaitAlambanaH khakArNyadarzanoddIpanaH sarvaduHkhAnusaMdhAnajanyaromAJcAdyanubhAvaH smRtyAdisaMcArI ca nivRttAzrito'tipUrNatAM yAto nirvedasthAyI ghaTetApi dhvanayituM zAntaH natu tathAstIti kimabhiprAyA taduktiriti kRtamataya eva vidAMkurvantu / nanu tarhyevaM tvatkAvye'pyatrAnyatra ca kiM na santi doSA iti cetsatyam / yatra mahAnubhAvAnAM zrImadgaGgAprasAdavattvena suprasiddhAnAM paNDitarAjAnAmapi kAvye tatsalaM tadA kaiva kathA paramapAmarasya me / vastutastu 'nirdoSaM hi samaM brahma' iti zrImadbhagavadvacanAdyAvaddRzyasya doSaikarUpatvaM naisargikameva / nacaivaM cettarhi zAstre loke caguNadoSavyavasthA vyathaiva syAditi vAcyam / tasyA vyAvahArikaviSayatvAt gItA vAkyAdestu pAramArthikavAvalambitvAca / etena yadyetAdRzAM mahatAmapi
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 sAhityasAram / caturdazApi nanvete vAkya prathamadUSaNe / antarbhavantyato'mISAM prapaJcAgranthagauravam // 220 // maivaM doSagasaukSmyasya jJatyai tasyaiva vistaraH / mayopapAdito'trAyaM rasagaGgAdharoktitaH // 229 // zRGgArakaruNAzAntabIbhatsAnyatamau mithaH / zatrU raudrAdbhutau hAsyaghRNe vIrabhayAnakau // 222 // anekAdhikaraNyaM ca vyavadhAnaM rasAntaraiH / aGgAGgibhAvasmaraNamanyasyAGgatvameva ca // 223 // kAvye zabdAdidoSA durnivAryAstarhi taistatprAcInaizca zAstrAdau kimiti te samupanyastAstvayApyatra tatpallavanaM kimiti kRtamityuktiH pratyuktA / tasya kavinA svakAvyasya vyAvahArikasatvasiddhaye niruktadoSapramoSAnukUla pratibhA vizeSa sahAyenAvazyaMbhAvyamityetAvanmAtra tAtparyakatvAditi kSantavyo'yaM paradUSaNaprapaJcanAdirUpo'smadavinayaH sahRdayadhaureyairiti zivam // 219 // tatraivaM navyamatoktarasadoSANAM pratikUlavarNatvAkhyaprathamavAkyadoSAntarbhAvatvena gatArthatvAttatprapaJcanena granthagauravaM zaGkate - caturdazApIti / nanu ete prAguktalakSaNA: jhayghaTitasaMyogaparahrakhavarNaprAcuryAdayaH caturdazApi etatsaMkhyAkA api vAkyeti pratikUlavarNatvAkhye prathame vAkyadoSa ityarthaH / yataH hetoH antarbhavanti 'viruddhavarNatAvAkye rsaadynucitaakssraiH| navoDhe prauDhatAmoDhuM gADhA zleSAdRDhIbhava' iti prAguktatvAttaduktimAtreNaiva cAritArthyamAyAntIti yAvat / ataH kAraNAt amISAM niruktadoSANAM prapaJcAt vyarthamupanyAsAt granthagauravaM prAptamityanvayaH // 220 // samAdhatte maivamiti / tatra hetuM dyotayati -- doSageti / evaM niruktagranthagauravazaGkanaM mA / naiva N kAryamityarthaH / yataH mayA doSagasaukSmyasya pUrvoktapratikUlavarNatvAkhyadoSaniSThabhedavizeSasUkSmatvasyeti yAvat / jJatyai spaSTatayAvabodhArthaM tasyaiva pratikUlavarNatvAkhyadoSasyaiva vistaraH prapaJcaH ayaM pratyakSaH / raseti / tA uktayastu tatraiva draSTavyAH sUribhirvistarabhayAnneho dAhriyante / atra prakRtagranthe / upeti / heyopAdeya vicArapUrvakaM pratipAdita iti yojanA // 221 // evaM navyasaMmatadoSAnupanyasyAthobhayasaMmataM parasparavirodhAkhyaM rasadoSacatuSTayaM vaktuM tadvirodhAnAha - zRGgAreti / zRGgArazca karuNAzAntabIbhatsAnyatamazceti dvandvaH / mithaH anyonyaM / hAsyeti / hAsyazca ghRNA karuNA ceti tathA hAsya karuNAvityarthaH / uktaM hi kAvyapradIpe prAcAM vacanam 'jJeyau zRGgArabIbhatsau tathA vIrabhayAnako / / raudrAdbhutau tathA hAsyakaruNau vairiNau mithaH' iti / rasagaGgAdharepi zRGgArabIbhatsayoH zRGgArakaruNayovarabhayAnakayoH zAntazRGgArayozca virodhaH' iti // 222 // nanu kimatra kazcitpratiprasavo'pyasti kiMvA niruktavirodhayoreva rasayoryathAkathaMcidrathanaM sAmAnyato'pi ceddoSa evetyAzaGkaya tatra pratiprasavapaJcakamAha / anaikAdhikaraNyaM cetyA 1 1 [ pUrvAdha
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmoda vyAkhyAsahitam / tathAbhivyaJjanaM cApi sAdhAraNavizeSaNaiH / vinA virodhinorvyaktiH sa caturthobhayormataH // 224 // yadbhAle kuGkamaM vAle tava tenenduredhate / tanmArjane kathaM hanta dhigaGgaM raktapUritam // 225 // dipAdonadvAbhyAm / asAmAnAdhikaraNyamityarthaH / vinA virodhinorvyaktiriti dvitIyasya tRtIyapAdaH paJcasvapi saMbadhyate / tena 'kuNDalIkRtakodaNDa dordaNDasya purastava / mRgArAteriva mRgAH pare naivAvatasthire' iti rasagaGgAdharIyodAharaNe vIrabhayAnakayornAyakapratinAyakaniSThatvena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAnnAtiprasaGgaH / vyavadhAnamiti / ubhayAvirodhiraseSvanyatamena rasena vyavadhAnaM vinetyAdiprAgvat / evaM ca 'surAGganAbhirAzliSTA vyomni vIrA vimAnagAH / vilokante nijAndehAnpherunArIbhirAvRtAn' ityatrApi tatpadye surastrIskhazavAlambanayoH zRGgArabIbhatsaMyoH pUrvArdhoktasvargamanAnyathAnupapattidhvanitavIrarasavyavadhAnAnnAtivyAptiH / aGgAGgIti / aGgAGgibhAvena smaraNapratipAdyatvena pradhAnIbhUtasya rasasya paripoSakatayA sAdhyasAdhanabhAvAdviruddhasyApi rasasya smaraNamityarthaH / etena 'pratyudgatA savinayaM sahasA sakhIbhiH smeraiH smarasya sacivaiH sarasAvalokaiH / mAmadya maJjuracanairvaca - naizca bAle hA lezato'pi na kathaM vada satkaroSi' iti bhAminIvilAsIya karuNAkhyatRtIyollAsazloke nAyakAlambinyAH pratyudgamAdyanubhAvitAyAH harSA ksihacA ribhiH poSitAyAH smaryamANAyAH nAyikAzritAyA raternAyikAlambanaH puro nipatitacchavoddIpano'zrupAtAdyanubhAvaH smRtyAdisaMcArI prakRtatvena pradhAnIbhUtatvAnnAyakaniSThaH zoka evAGgIti nAtra vyabhicAraH / anyasyeti / tAvatA ca 'meruzRGgataTollAsigaGgAjalarayopamA / dRSTA yasminstane muktAhArasyollAsazAlitA / zmazAneSu diganteSu sa eva lalanAstanaH / zvabhirAkhAdyate kAle laghupiNDa ivAndhasaH' iti yogavAsiSTIyayugme zRGgArabIbhatsayoH prAkaraNikatayAvAptazAntarasAGgatvena na tatra tadApattiH / atra pUrvArdhacakAraH samuccaye / uttarArdhacakAraivakArau tu pAdapUraNa eva // 223 // tathAbhivyaJjanaM cApIti / sAdhAraNeti / sAmAnyena rasadvayadhvananadhurINatvaM sAdhAraNyam / tathAca 'nitAntayauvanonmattA gADharaktA mahAhave / vasuMdharAM samAliGgaya zerate vIra te'rayaH' iti jagannAthIyapadye nitAntetyAdibhiH sAdhAraNavizeSaNaireva zRGgArabIbhatsayorabhivyakterna doSaH sAdhAraNavizeSaNaiH virodhinoH rasayoriti zeSaH / abhivyaJjanamapi abhivyakti vinApi ca virodhinoH pUrvoktavairavatoH rasayorvyaktirdhvananaM cetparasparavirodhAbhidho rasadoSavizeSo bhavatIti adhyAhRtya saMbandhaH / evaM pratiprasavapaJcakamabhidhAya pUrvoktavirodhacAturvidhyAttasyApi tAvanmAtrabhedavattvaM pratijAnaMstasya tathAtvaM prAcInAdisaMmatamevetyAha-sa ityAdizeSeNa / saH niruktadoSaH / sarvamidaM rasagaGgAdhare sphuTameva // 224 // tAneva caturo'pi bhedAn krameNa 273
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 sAhityasAram / [ pUrvArdhe kimare kSatraDimbha tvaM dhanurbhaGgena dRpyasi / aho keyaM tanoH kAntiH kamanIyatamAkRteH // 226 // vivakSuH prathamaM zRGgAratadvirodhibhedamudAharati-yaditi / he bAle, tava bhAle yatkukamaM tilakIbhUtaM yatkAzmIraM tena kAraNenaivAyaminduzcandraH / edhate vardhata ityanvayaH / ayi mugdhe, ayaM candro hi tvadbhAle AraktaM kuGkumatilakaM dRSTvA mRgAGkasya mama saMpUrNazobhA tvasyAH mukhena naivApahRtA / yadi anayA kastUrikAtilakadhAraNaM kRtaM syAcettadapi syAdeva, paraM tvanayA tannaiva kriyate kiMtvAraktavarNasya kuGkamasyaiva bhAle tilakaM vidhIyata iti mayi yatkiMcidavacchedenApi zobhA vartata eveti zoko naiva mayA vidheya iti vivekavazAtpunarapi zuklapakSe paripuSTo bhavatIti bhAvaH / evaM ca tvadAnanaM candrAdapyadhikatamazobhAzAlIti stutiH sUcitA / tenAtra mugdhA svakIyA mAnavatI Alambanam / uktastutyanyathApattisiddharahaHsthAnAdyuddIpanam / tatsaundaryadarzanAdijanyaromAJcAdiranubhAvaH / tatprasAdAbhilASAdiH sahacArI ca / etaiH puSTo nAyakaniSTo niruktanAyikAviSayako ratyAkhyaH sthAyibhAva eva tasyAH mAnavatItvena viyogakAlAvacchinnatvAdvipralambhaH svakIyAviSayatvAca spaSTaH zRGgArarasa eva rUpakavizeSAtprAdhAnyena camatkArakAritvAddhanyate / atha tadvirodhinaM karuNaM saMkSipati-tadityAditRtIyapAdena / hanteti khede / tanmArjane manmaraNottaraM niruktatilakakSAlane sati kathaM syAditi saMbandhaH / evaM tAdRzaM zAntaM sUcayati-dhigaGgamiti / ato niruktaniratizayaduHkhahetutvAdazaM AvayoH zarIrameva dhigiti yojnaa| tadvadeva tatra hetuM dyotayan bIbhatsamapi vyaJjayaMstadvizinaSTi-raktati / atra sAmAnAdhikaraNyaM avyavadhAnaM anaGgAGgibhAvaH / ananyAGgatvaM sAdhAraNavizeSaNairanabhivyaJjanaM ca zRGgArakaruNAdyanyatamayoH sphuTameveti dik // 225 // evaM raudrAdbhutavirodhamudAharati-kimiti / iyaM hi bhagavataH parazurAmasya zrIrAma pratyuktiH / are iti nIcasaMbodhane / tena krodho dhvanitaH / kSatreti / kSatriyakulArbhaketyarthaH / tena tatkRtakhapitRvadhAdismRtiH sahacAribhAvaH sUcitaH / Dimbhapadena 'potaH pAko'bhako DimbhaH' ityamarAcchizuvAcitvAdanAdaro vyaktaH khaniSThagarvazca / dhanuriti candracUDacApacUrNIkaraNenetyarthaH / etenoddIpanavibhAvo vyaktaH / dRpyasi dhanyatAM manuSe kimityAkSepaH / evaMca locanAruNyAdyanubhAvo'pi dyotitH| etaiH paripuSTaH zrIrAmAlambanaH parazurAmaniSThaH pUrvoktakrodhAkhyaH sthAyye. vAtra raudrarasaH pradhAnatayA vyajyate / tadvirodhI caikAlambanavAtsAmAnAdhikaraNyAdibhirahoityuttArdhe'dbhutazca / kamanIyeti / ramyatamavyakteH zrIrAmasyetyarthaH / etenAvayavasauSThavaM sUcitam / tathAca aho ityAzcarye / iyaM purovartinI tanoH vapuSaH kAntiH lAvaNyaM kA, anirvAcyaiveti na vakSyamANena paunaruktyam / atrApi vismayAdirasa
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaratnam 6 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / I rantumicchati kAnteyaM yUnAnaGkurazAlinA / jaraThaM svargataM kAntamanurodanasusvarA // 227 // cANUra cUrNayAdya tvaM gopamallAvimau balAt / mantrAtA bhavitA koyatkRSNaH sphurati sarvataH // 228 // yuSmadasmatprayogANAM prAcurya me tathA matam / bho priye valitagrIvaM sasmitaM mAM kimIkSase // 229 // sAmagrI prAgvadevohyA // 226 // tathA hAsya karuNa virodhamapyudAharati -- rantumiti / anaGkureti / nAbhyadho romogamAbhAvavaterthaH / abhinavayauvanazAlinA saheti yAvat / kathamidaM nirNItamityAkAGkSAyAM tasyAstAruNyavyaJjakaH sukhara eva tatra heturiti dyotayaMstAM vizinaSTi - jaraThamiti / vRddhamityarthaH / iha pUrvottarArdhayoH sAmAnAdhikaraNyAdinA hAsya karuNau vyaktAveva // 227 // tadvadvIrabhayAnaka virodhamapyudAharati -- cANUreti / iyaM hi rAmakRSNAbhyAM kuvalayApIDAkhyaM gajamapi tadvadevonmadye raGgapraveze kRte sati kaMsasya cANUranAmAnaM mallavizeSaM pratyuktiH / he cANUra, tvaM adya adhunaiva natu kSaNAntare / imau niruktaparAkramapUrvakaM pratyakSau / ataeva - gopeti / gopeSu malau karmabhUtau rAmanArAyaNAvityarthaH / etena parAkramAtizayaH sUcitaH / ataeva balAt yAvannijasAmarthyenApi cUrNaya magajavadeva mardayetyanvayaH / atra rAmAdyAlambitastatparAkramekSaNAdyuddIpitazcANUraM pratyAjJAdidyotitagarvAdisahacaritaH kaMsasya purovartizatru darzanajanya pulakAdyanubhAvitaH protsAhasthAyibhAvo yuddhavIrarasaH sphuTa eva / tathottarArdhe matrAtA madrakSakaH paraMtu kaH bhavitA bhaviSyati / kiMzabda AkSepe / na ko'pi syAdityarthaH / tatra hetu :yadityAdinA / yadyasmAtkAraNAt kRSNaH sarvataH yAvadvastvavacchedenetyarthaH / sphurati bhAsata itiyAvat / yato macchatrureva sarvatra mAmavabhAsate'to bhavatAM yo madrakSakatvena saMmataH syAtso'pi mama zatrureva bhAyAditi na ko'pi mama saMrakSaNakSama ityAzayaH / evaMca zrIkRSNAlambanaH sarvatra tatsphuraNoddIpanaH tatsiddhakampAdyanubhAvaH cintAdisahacArI bhayasthAyibhAvo bhayAnakarasazca tadvirodhIti / atrApi sAmAnAdhikaraNyAdikaM prAgvadeva bodhyamityalaM pallavanaiH // 228 // atha svasaMmatamekaM rasadoSamAha - yuSmaditi / tathA rasadoSatvenetyarthaH / me mataM saMmatamastIti yAvat / evaMca prAcInAdibhiretadanuktAvapi tatra grAmyatvAdivadvairasyajanakatAyAH sakalasahRdayahRdayasAkSikatvAnnAsAvupekSaNIya ityAzayaH / tamudAharati bhUyastvasiddhyai - bhoityAdinA / vizeSataH khAnurAgaviSayatvamapi tasyAM sUcayituM priye iti / valiteti kriyAvizeSaNam / ISadvatrIkRtakaMdharaM yathA tathetyarthaH / etena vilAsinIsvabhAvaH sphuTitaH / evaM sasmitamityapi / etena niruktAvalo - kane roSAdisaMbhava yudAso dyotitaH / kiMzabdo'yamAkSepe / uktarItyA mAM kimitIkSase tarhi nethaM vIkSaNaM kArya kiMtu taduttaramAliGganAdyeva drutaM deya - 275
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ' sAhityasAram / [pUrvArdhe gajendrA api jIvanti nahi siMhAvalokanaiH / aGgane tvadapAGgena svAntaM me hanta kRntitam // 230 // kRSNaste kabarIbhAraH zitikaNThasvayaMbhuvau / stanau tava cakorAkSi mAmavantu smarAturam // 231 // prAcyamevamudIcyaM ca matamAlocya nizcitA / ihaiSA sarvadoSANAM saMkhyA vasvazvabhUmitA // 232 // evamanye'pi zabdArthadoSAH prohyA mniissibhiH| - eteSAmapavAdAdi tvagnime ratna IzyatAm // 233 // mityAzayaH // . 229 // tatrArthAntaranyAsaM saMkSipati-gajendrA apIti / valitagrIvaM hyavalokanaM siMhAvalokanamityucyate / pakSe siMhasyeti SaSTIsamAsaH sphu Taeva / apinA svalpadehavatAmasmAkaM tadabhAvaH kaimutyasiddha eveti vyajyate / tasmAduktaprArthanameva saMpAdyaM bhavatyeveti bhAvaH / tatra khAnubhavamapi pramANayati-aGgane iti / 'kRntitaM krakacAdineva khaNDitamiti yAvat // 230 // atha lobhaM janayituM tAM stunvanpunarapi ratiprArthanameva vyanakti-kRSNa iti / nIlaH / zitIti / zitinIlimA kaNThe yayostau ca tau svayaMbhuvau khata eva yauvane prAdurbhavanazIlau ceti tathetyarthaH / ete kaMbarIbhArAdaya ityadhyAhArastu smarAturatvAdguNAvaha eva / sphuTamevAnyat / yathAvA bhAminIvilAsadvitIyazatake prAyaH pratipadyamapi // 231 // athopasaMhAravyAjena pUrvoktanikhiladoSANAM saMkhyA kathayati-prAcyamiti / prAcAM maMmaTabhaTTAdInAmidaM prAcyamityarthaH / evaM tadvat udIcyaM udIcAM uttarakAle jAyamAnAnAM jagannAthapaNDitarAjAdInAmidaM tathetyarthaH / etAdRzaM ca mataM siddhAntajAtaM Alocya vicArya nizcitA niNIte. tyarthaH / iha prakRtagranthe / vasviti / vasavaH aSTa, azvAH sapta, bhUH ekasaMkhyA / evaMca aGkAnAM vAmato gatyA aSTasaptatyadhikaikazataM zabdAdidoSasaMkhyetyarthaH / nizcitA nirNIteti saMbandhaH / mayeti zeSaH / nanvevamalaMkAradoSA api kecitkimiti noktA iticetteSAmukteSveva yathAyathamantarbhAvasaMbhavAditi gRhANa / saca kAvyaprakAzasAhityadarpaNAdau prapaJcita evAnatiprayojakatvAduktadoSavidA khayamapyUhituM zakyatvAca nehopanyasta iti dik // 232 // idamapi kevalaM dikpradarzanameveti dyotayanbhaviSyadranthakArairapyanayaiva rItyAnyeSAmapi teSAM tattadadhikArimativaizadyArthe prohanaM kAryamevetyAha-evamiti / etena 'sarvArambhA hi doSeNa dhUmenAgnirivAvRtAH' iti, 'nirdoSaM hi samaM brahma' iti cAnvayavyatirekasmRtisadbhAvAdyAvadRzyasyApi doSaikarUpatvAduktasaMkhyAkA eva kAvyadoSA iti kathaM niyamyata ityuktiH pratyuktA / nanu prAcInaiH keSAMciddoSANAmapavAdo'pyukta ityatrAha-eteSAmiti / AdinA guNagrahaH / tuzabdaH proktazaGkAzAntyai //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 277 gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddabhre / doSavinirNayarUpaM viSasaMzaM SaSThamapi ratnam // 234 // guNaratnam 7 doSamevaM prasAryAtha guNAnsaMvarNayAmyaham / bhAratIkSaNasaMtoSalabdhaye nityamAtmanaH // 1 // doSaratnamupasaMharatastasya yuktAM saMjJAmapi prathayati-gokSIreti / pUrvArdhe tu pUrvamuktArthameva / doSeti / pakSe doSasya khAvirbhAvottaraM devAsurAdInAM dhRtirAhityena sarvataH palAyanAnirvIryatvarUpasya vizeSeNa vizvaprasiddhilakSaNena nirNayo yena tAdRzaM rUpaM yasyetyarthaH / spaSTamanyat // 234 // iti sarasAmodAkhyavyAkhyAyAM viSasaMjJasya SaSThasya doSaratnasya vivaraNam // pUrvottararatnayoH saMgatiM vadan guNaratnaprayojanamapi vizadayati-doSamiti / evaM pUrvoktarItyA doSaM zabdAdiniSThamuktasaMkhyAkaM kAvyaheyadharmamityarthaH / prasArya prapaJcya atha taduttaraM ahaM granthakAraH guNAn kAvyopAdeyadharmAn saMpUrNamAdhuryAdiguNAnuktadoSApavAdAMzceti yAvat / AtmanaH svasya nityamakhaNDam / evaMca paraprayojanArthatvasya kSaNikasaMtoSasya ca vyudAsaH sUcitaH / tayoH prAcInagranthato. 'pi saMbhavAt / mamApi tatastatsaMbhave'pi tattadranthAnAmekatra sarasasaMmelanArthamevAyamAyAsa iti hRdayam / bhAratIti / bhAratI zrImadvAlmIkyAdikavIndravANI tasyAH yadIkSaNaM tAtparyaparyAlocanaM tena yaH saMtoSastasya labdhistasyA ityrthH| saMvarNayAmi samyaka pUrvAcAryavaconusAreNa vicArapUrvakameva prstaumiitynvyH| pakSe mAnavatI svamanoramAM prArthayataH kasyacittatkAlamAgatAM kimetaditi pRcchantI nA. yikArahaHsakhIM pratyuktiriyam / he priyAvayasye, ahaM evaM itybhinyH| sAdRzyaM vA / doSaM bAhum / upalakSaNamidaM bAhvantarasyApiAjAtyabhiprAyakaM vA ekavacanam / tathA cAliGganArtha bAhudyamadya yathA prasAritaM tathA prasAryetyarthaH / atha anantaraM guNAn rUpAdInasyAH sAdhudharmAn AtmanaH khasya natvasyA eva abandhitvAt, nApyanyasya asakhItvAt / tatrApi nityaM natu kvacit / tena khasminhaDhAnurAgitvaM nAyikAyAM vipulamAnazAlinItvaM svakIyAtvaM ca sUcitam / bhAratIti / bhA guNavarNanazravaNena prasAdAnmandasmitakAntiH tayA yadratIkSaNaM hArdAnurAgasyAnumA tatpUrvakaM vA ratIkSaNaM prasannatayA suratapradAnAnubhavastena saMtoSalabdhaya ityAdi prAgvat / saMvarNayAmi zAstrapratipAditakAmapuruSArtharItyA kathayAmItyarthaH / pakSAntare doSaM svadurguNaM AtmanaH guNAn satyatvAdIndharmAn / AtmanaH bhAratIti mahAvAkyajajJAnena brahmAnandAptaya ityarthaH / ziSTaM tu spaSTameva / atra zleSo'laMkAraH // 1 // 24
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 sAhityasAram / - [pUrvArdhe guNo hi dvividho doSAbhAvAtmA prathamo mtH| mAdhuryAdirdvitIyazca kSIre zuddhisitAdivat // 2 // AdyaH punardvidhA zeyo mukhyagauNatvabhedataH / mukhyaH prasiddha evAsti gauNaH syaadpvaadtH||3|| sa tu kiMcidavacchedAdvihitasya niSedhanam / vidhirvA prAGniSiddhasyetyevaM dvividha ucyate // 4 // evaM pratijJAte guNaprastAvane sa katividha ityAkAlAyAM bhAvAbhAvAtmabhedena sAmAnyatastadvaividhyaM vidhAtuM tamuddizati-guNo hIti / hirvdhaarnne| dvividha eve. tyarthaH / kathaM tadvaividhyamityAzaGkAyAM tatprakAradvayaM vivakSuH pUrvoktadoSANAmAsannatvAtprathamaM teSAmabhAvamevAdyaguNatvena vidhatte-doSeti / niruktazabdAdidoSAbhAvasvarUpa ityarthaH / nanu yadi doSAbhAvo'pi guNa eva tarhi kathaM prathamaratne tatra nirdoSetyAdikAvyalakSaNe nirdoSeti doSAbhAvasya guNapArthakyaghaTakaM zabdArthavizeSaNamiti cetsatyam / tatra guNapadasya rasAdisAdhAraNakAvyaniSThabhAvarUpadharmaSaTkavAcakatvAt abhAvarUpatagRhAthai tadapekSaNAcca / astvevamayamabhAvarUpastathApi bhAvarUpaH ka ityatrAha-mAdhuryAdiriti / 'mAdhuyauMjaHprasAdAkhyAstrayastena punardaza' iti kAvyaprakAzasUtrokto vakSyamANalakSaNo mAdhuryAdirbhAvarUpo dvitIyo guNa ityarthaH / nanu bhAvarUpasya tattvasaMbhave'pyabhAve tadadRSTacaramityetannidarzanavyAjena samAdhatte-kSIra iti / yathA gavAdeH kSIrasya vastrAdinA tallomAdinirAkaraNala. kSaNA taditaravastvabhAvarUpA zuddhiH prathamo guNastAvatsuprasiddha eva tatprakRto'pi jJeya ityarthaH / evaM tatra yathA taduttaraM sitAzabditazarkarAdisaMmelanalakSaNo bhAvarUpo dvitIyo guNastadvadayamapIti yAvat / AdinA guDaH / mAdhuryaprasAdAdInAM dharmANAM zarkarAyAmapi sattvAt / zleSeNa sAdharmyaM dhvanyate / tasmAdabhAvarUpo'pi guNaH suprasiddha eveti bhAvaH / etenoktalakSaNasyAbhAvarUpaguNasya tatpratiyogidoSasApekSatvAprAktanasya doSaratnasyAvyavahitottaratvamasya guNaratnasyocitameveti sUcitam / tenAnayorupajIvyopajIvakabhAvasaMgatirapi siddheti // 2 // nanu bhavatvevaM guNasya sAmAnyato'bhAvatvAdibhidA dvaividhyaM tathApyabhAvAtmA sa kimekavidha evAthavAnekavidha ityAzaGkayAntyamaGgIkaroti-Adya iti / tatra hetumAha-mukhyeti / tatra mukhyatvaM tAvanniruktadoSatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM, tathA gauNatvamapi kiMcidava. cchedena tatsattvepi tatsamAnadharmakatvamiti bodhyam / atra tacchabdAbhyAM kramAddoSatadabhAvau jJeyau / evaMca doSasattve'pi tatkAryAkAritvamiti phalitam / atha ko tA. vityAkAGkSAyAM tayoH kramAtprasiddhikAraNAbhyAM kharUpe vizadayati-mukhya iti / utsRSTasya kiMcidavacchedena niSedho hyapavAda ityanupadameva vakSyate // 3 // tameva lakSayati-sa tviti / ko'sAvapavAdapadArtha iti zaGkAzAntyarthastuzabdaH / evaM vidhimukhenApi taM lakSayati-vidhirvati / itizabdo lakSaNadvayopasaMhArArthaH / evaMzabdastu prakAravAcaka iti na paunaruktyam / tathAca evaM niruktalakSaNadvayapra.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmoda vyAkhyAsahitam / svAdhyAye vihite nitye'zucitvAdiniSedhavat / yAvarddhisAniSedhe'pi yajJe hiMsAvidhAnavat // 5 // guNatvakaraNAddoSe doSatvasya nivAraNAt / guNAdyaupayikatvenAtyAjyatvAcca punastridhA // 6 // pUtigandhistu hiGgvAdirdadhyAdau surabhiryathA / nIlaM celaM sugaurAGgayAM tAmbUlAdau sudhAdyapi // 7 // kAreNa dvividho dvikoTika ucyata ityanvayaH / tasmAtsAmAnyato vihitaniSiddhayoH kramAdvizeSato niSedhavidhyanyataratvamapavAdasAmAnyalakSaNaM phalitam // 4 // ubhayavidhamapi taM krameNodAharati - svAdhyAya iti / 'svAdhyAyo'dhyetavyaH' iti zrutyA nitye 'nityaM sadA yAvadAyurna kadAcidatikramet' ityuktyA'tikrame doSazruteratyAgacodanAt 'phalAzrutervIpsayA ca tannityamiti kIrtitam' ityabhiyukto ke rni tyavidhiviSaya ityarthaH / etAdRze - sveti / khazAkhAdhyayana iti yAvat / vihite codite satItyarthaH / azucitveti cchedaH / ' tasya dvAvanadhyAyau yadAtmA'zucirya - deza:' iti zruterapavitratvAdyavacchedena yo niSedhastadvadityarthaH / AdyopavAda iti zeSaH / yAvaditi / 'na hiMsyAtsarvAbhUtAni' iti zruteH kAyikA diyAvatprANipIDAniSedhe satyapi 'anyatra tIrthebhyaH' iti tadvAkyazeSAt 'agnISomIyaM pazumAla - bheta' ityAdizrutezca yat yajJe hiMsAvidhAnaM tadvadityarthaH / dvitIyo'pItyAdiprAgvat // 5 // evaM niruktApavAdadvayajanyatvena dvividhasyApyasya punastraividhyaM vidhatte - guNatveti / doSa ityubhayatrApyanveti - guNAdIti / upAya eveti svArthikataddhite aupayika ityeva / dIrghapAThe tu upAyaH prayojanaM asyeti 'prayojanam' iti ThaJ / evaMca guNAlaMkArasAdhanaphalakatvenopAdeyatvAccetyarthaH / ziSTaM tu spaSTameva // 6 // trividhamapi prAguktadvividhApavAdajanyaM gauNadoSAbhAvalakSaNaM guNamudAharati - pUtI - ti / pUtirduSTaH gandho yasya sa tathA / 'gandhasyet' iti samAsAnta ikAraH / ' pUtigandhistu durgandhaH' ityamaraH / tuzabdo'pyarthakaH / etAdRzo'pi hiDvAdiryathA dadhyAdau surabhiH sugandhirbhavati tatheha kAvyAdau doSo'pi kiMcidavacchedena guNatvakaraNAdApavAdiko gauNadoSAbhAvAtmako guNa eva jJeya ityArthiko'nvayaH / AdipadAbhyAM kramAdrAmaThasamakakSajIrakavRntAkayorgrahaH / nIlamiti / sugaurAGgayAM suSThu avayavasaundaryazAli zobhanaM saubhAgyAdizAli vA gauraM pItavarNa aGgaM zarIraM yasyAH sA tathA tasyAM ityarthaH / nIlaM kRSNavarNe celaM vasanaM, taddhitasyAM na kiMciguNAdhikyaM vidhatte kiMtu tadavacchedena kevalaM svakArNyadoSameva yathApasArayati tatheha kiMcidavacchedena doSatvamAtranirAkaraNAdApavAdika ityAdi prAgvadeva / evaM guNAdyopAyikatvenAtyAjyasyodAharaNe tAmbUletyAdAvapre'pi bodhyam / tatrApyAdizabdAbhyAM yathAsaMkhyaM nayanAJjane bodhye / tadyathA tAmbUle tAvatsudhAzabditasya cUrNasya jihvAsphoTajanakatvAdinA duSTasyApi khadirAdisaMyogenAdharAdau rAgAdhikya 279
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 sAhityasAram / [ pUrvArdhe guNA yadyapi dharmAdyAH SaDapyeteSvathApyubhau / mukhyAvuktau ca vakSyAmaH procyante'traiva ye'pare // 8 // rUpaguNaupayikatvenAtyAjyatvaM tadvanmalinatvAdinA duSTasyApi kajalasya nayane kA. hAdhikyalakSaNaguNopayogitvAdaheyatvameveti / 'surabhiH zallakI mAtRbhitsarogoSu yoSiti / campake ca vasante ca tathA jAtIphale pumAn / svarNe gandhotpale klIbaM sugandhikAntayostriSu' iti medinyAH prakRte kAntapadavAcyaramyatvAdhAyakaM surabhIti klIbamatamuktapUrvArdhagatasurabhipadavArasyAdeva bodhyam / apiH smuccye| evaM cedaM krameNa pUrvoktaguNatvakaraNAdilakSaNApavAdikaguNatrayodAharaNaM jJeyamityAzayaH / tathAcoktaM sodAharaNaM candrAloke-'doSamApatitaM vAnte prasarantaM vizRGkhalam / nivArayati yastredhA doSAGkuzamuzanti tam / doSe guNatvaM tanute doSatvaM vA nirasyati / bhavantamathavA doSaM nayatyatyAjyatAmasau / mukhaM candrazriyaM dhatte zvetazmazrukarAGkuraiH / atra hAsyarasoddeze grAmyatvaM guNatAM gatam / tava dugdhAbdhisaMbhUteH kathaM jAtA klngkitaa| kavInAM samayAdvidyAviruddho doSatAM gtH| (candrasya dugdhasamudrasaMbhavasya kavisamayena doSAbhAvatvamAtraM na guNatvaM rasAdiparipoSakatvAbhAvAdityetaTTIkA raakaagmaakhyaa)| (atra kathaM jAtA kalaGkitetyAkSepasya kalaGkitAhetoH smRtyAdiprasiddhavena vidyAviruddhatve'pi kavisamaye candre dugdhAbdhisaMbhavasya doSAbhAvatvamAtrasyeSTatvena kalaGkitAkhyasya doSasya yAvadoSAbhAvazAlinyanaucityAduktavidyAviruddho'pyayamadoSa eveti ) / 'dadhAra gaurI hRdaye devaM himakarAGkitam / atra zleSodayAnnaiva tyAjyaM hIti nirarthakam' iti / kAvyaprakAze'pi 'vakrAdyaucityavazAdoSo'pi guNaH kvacinnobhau'iti / nacaivaM tvayApyatra kAvyodAharaNatrayameva vaktavyaM tadvihAya pUtItyAdilaukikameva tatkimityuktamiti vaktavyam / tasyAgre tattadapavAdasthale bhUritaraM vakSyamANavAtprakRte tu laukikodAharaNasyaiva vyAptighaTakatvenopayuktalAca / nanu mammaTabhaTTaiH koTidvayamevApavAdasyoktaM bhavatA tu jayadevAnusAratastrayamapi tatkoTInAmupanyastamiti kathaM na tena saha virodho gauravaM ceti cettatkArikAyAmAdipadadhvanitatRtIyakoTerapi sattvAtphalamukhagauravasyAdUSakalAca na kiMcidetaditi saMkSepaH // 7 // nanu prathamaratne tvayA tatra nirdoSetyAdinA kAvyasAmA. nyalakSaNamabhidhAya svavivakSitaguNanirUpaNaM 'dhauM rasAH' ityAdinA yatkRtaM tatra rasAkhyaguNastu caturtharatne varNita ev| tena tatraiva te dharmAkhyayA saMmatA mAdhuryAdayo'nye ca kimiti nopapAditA ityAzaGkaya samAdhatte-guNA yadyapIti / yadyapi niruktavacanAddharmAdyAH SaDapi mama guNatvenaiva saMmatA iti rasAkhyatannirUpaNaprakaraNe te sarve'pi nirUpaNIyA iti yuktameva tathApi eteSu dharmAdiguNeSu madhye ubhau rasAlaMkArau rasAlaMkAramukhyatvabhedeneti prathamaratnokte mukhyau pradhAnIbhUtAviti hetoH prAguktau rasasya tatrApi mukhyataratvena caturtharatne kiMcitprapaJcanAdalaMkArasya tvatathAtvena prathamaratna eva madhyamAdikAvyodAharaNamiSeNa sUtritatvAtsaMkSepeNa kathitau
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 281 tatrApi dharmasaMjJasya guNasya guNatA tviyam / rasasyotkarSahetutve sati taddharmatAthavA // 9 // tadekasthitito'yogavyavacchedopakAritA / iti tridhA budhaiyA shuurtaadirivaatmnH|| 10 // vIre raudre ca bIbhatse varNaH shrutiktturgunnH| kiM te vakrekSayA bAle dhiktvAM kAmAcarma ca // 11 // mayeti zeSaH / tathA ubhau mukhyau karmIbhUtau tau vakSyAmaH dvAdazaratne'STamanavamayozca kathayiSyAma itynvyH| vymitydhyaahaarH| evaM taTavaziSTAnAM kA gatirityatrAhaprocyanta iti / apare itare amukhyAH ye dharmalakSaNarItivRttisaMjJAste catvAro'pyatraiva procyante'sminneva ratne kathyanta iti saMbandhaH // 8 // bhavatvevamathApi kiM dharmAkhyasya tasya tathA tatra nirdoSetyAdikAvyalakSaNe vivakSitasya yAvadoSAbhAvarUpasyApi tasyAtra guNatvAvacchedeneSTasya sAdhAraNaM kiM lakSaNamityatastatprapaJcayati-tatrApIti yugmena / kA setyatrAha-rasasyeti / satyantena rasatve'tivyAptivAraNe'pi vyabhicAribhAveSu tattvamityakharasAdAha-athaveti // 9 // tadeketi / satyantamanukRSya yojyam / ayogeti / pUrvatra gauravAdevedam / ayogavyavacchede hyavinAbhAvaH rasaM vinA svarAhityaM tena yA upakAritA rasapoSakatetyarthaH / taduktaM prdiipe| evaMca rasasyotkarSahetutve sati rasadharmatvam , tathAtve sati rasAvyabhicAristhititvaM, ayogavyavacchedena rasopakArakatvaM ceti lakSaNatrayaM guNAnAM draSTavyamiti / upasaMharati-itIti / tatra dRSTAntaM spssttyti-shuureti| AtmanaH jIvasyetyarthaH / alaMkAreSu ayogavyavacchedAbhAvAnnAtivyAptiritiyAvat / AdinA dhIravicArite // 10 // tatra yadyapi doSaratne 'tatrAdya ekadhA vIra' ityAdinA varNadoSApavAdaH sUcita eva, tathApi kimatra zrutikaTorvarNasya guNatvakaraNAdityA. dyuktApavAdeSu dvitIyakoTirUpadoSatvAbhAvamAtramuta taduktAdyantyakoTilakSaNaguNatvAdyapIti zaGkAzAntyartha guNatvAdyeva tatra yasyeti sphuTayati-vIra iti / rasa iti zeSaH / triSvapi krameNa tamudAharati-kiM ta iti / he bAle mugdhe, te tava vakrekSayA mukhavIkSayA kiM, na kimpysmdissttmitynvyH| atra tyAgavIre RkArasya rephaghaTitajhayadvayasaMyuktatvena zrutikaTorapi tatra madhuraraseSu ye vizeSato varjanIyA anupadaM vakSyante ta evaujakhinyanukUlA ye cAnukUlAste pratikUlA ityAdi rasagaGgAdharokteranukUlatvena rasapoSakatvAdguNa eveti bhAvaH / evaM vIre zrutikaTapavAdamudAhRtya raudrabIbhatsayorapi tamudAharati-dhigityAdi caramacaraNena / re kAma, tvAM dhigastviti saMbandhaH / iha krodhasthAyibhAvAtmA raudraH spaSTa eva / tena ktvA. miti jhayadvayasaMyuktavakArasya zrutikATave'pi guNatvamevetyAzayaH / evaM Ardracarma ca vigeva / AI klinnaM mUtrAdidigdhaM etAdRzaM yaccarma yonisaMjJakaM prasiddhameva tadapi dhigeveti yojanA / ihArdracarmapadenaiva bIbhatsasya vyaktatvAdAti rephadvayaghaTitadakA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pUrvArdhe 282 sAhityasAram / arthocityrstvaanukRtiprkrnnaadinH| vakrAkarNayatoH zAbdikatvasyApyupalakSaNam // 12 // guNo'prayuktamapyatra ymkaadynukaaryoH| daivato daivato me'gniH padmaH phulla itIritam // 13 // rasya tathAtve'pi tatvameveti hRdayam / iyaM hi kAMcidguNalubdhAM taruNIM prati kasyacidviraktasyoktistataH kAmaM pratyapIti // 11 // nanvanukaraNAdAvapi zrutikaToradoSatvadarzanAtkathamayaM vIrAdirasAvacchedaniyama iti cedidaM teSAmapyupalakSaNamityAha-arthocitIti / arthocitizca arasatvaM ca anukRtizca prakaraNAdi cetyeteSAM samAhArastathA tasyetyarthaH / arthocitirrthyogytaa| yathA-'AlolAmalakAvalI vilulitAM bibhracalatkuNDalaM kiMcinmRSTavizeSakaM tanutaraiH khedAmbhasAM jAlakaiH / tanvyA yatsuratAntatAntanayanaM vakaM rativyatyaye tattvAM pAtu cirAya kiM hariharabrahmAdibhirdaivataiH' iti / atra kAmazAstrarahasyavyaJjakaM zRGgArarasamAtrapracuraM kAvyaM karturamarukanRpAkhyasya sakalakavicakravarticUDAmaNevineyaviSayakaratipAravazyena zrutikaToH RkArasya prayogAkaraNAnavadhAnalakSaNasyArthasya yogyatvAttatroktarItyA bhAvadhvanitvena tadaGgIbhUtazRGgArapracuratvena ca madhurarasapradhAnatve'pi nAsau doSaH / evaM arasatvaM rasahInatvaM citrakAvyatvamiti yAvat / yathA-sagarudvanadurgadurgrahAnkaTukITAn dazataH sataH kvacit / nanudetanukaNDupaNDitaH paTucaJcUpuTakoTikuTTanaiH' iti naiSadhIye grNkaarH| anukRtiranukaraNam / yathA kAvyapradIpe'mRgacakSuSamadrAkSamityAdikathayatyayam' ityaadi| atra draakaarH| prakaraNaM prasiddhameva / yathA mAghe-'revatIvadanocchiSTaparipUtapuTe dRzau' ityAdau prakaraNapratipAdye vIrarase tadaGgIbhUte zRGgAre cchikAraH / Adizabdena dezakAlAdiH / yathA hanUmannATake'kapole jAnakyAH karikalabhadantadyutimuSi smarasmeraM gaNDoDDamarapulakaM vakamalam / muhuH pazyan zRNvatrajanicarasenAkalakalaM jaTAjUTagranthi racayati raghUNAM parivRDhaH' iti / idaM hi janakaraGgAGgaNe dhanurbhaGgakAlikaM zrIrAmavarNanam / tatra tadde. zakAlayoIrarasAnuguNatvena DakAraH, pUrvArdhagatazRGgAro'pi guNaH / vakriti / vaktA ca AkarNayazceti tathA tayorvaktazrotrorityarthaH / zAbdikatvasya vaiyAkaraNatvasyApItyarthaH / idaM vIrarasAdyavacchedena zrutikaTorapavAdakathanamupalakSaNaM bhvtiitydhyaahRtyaanvyH| tau ca krameNoktau pradIpe yathA-'dIdhIvevIsamaH kazcidguNavRddhyorabhAjanam / viSpratyayanibhaH kazcidyatra saMnihitena te' / atra durjanopalakSitayAvatsaMsAranindAprastAvena zAntaraso'pi vaktuH zAbdikalena dhokArAdiH / evaM 'yadA vAmahamadrAkSaM padavidyAvizAradam / upAdhyAyaM tadAsmArSe samasprAkSaM ca saM. madam' iti / ihApi vaiyAkaraNadarzanena sarvajJasya sadguroH smaraNAttato brahmAnandAca zAntarase'pi sprAkArastatheti / vistarastu tatraiva jJeyaH // 12 // evaM varNadoSApavAdamuktvAtha padadoSeSvapi keSucittaM vadanaprayuktamapavadati-guNa iti / atra
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmoda vyAkhyAsahitam / nihatArthamapi jJAnAM zleSAdiSu guNo mataH / gopatigopatirme'sti gopatirgopatiH kva tat // 14 // guNaratnam 7 ] 283 kAvye - yamakAdIti / AdinAnuprAsAdiH / anukAraH paroktAnuvAdaH / krameNa tamudAharati -- daivata iti / agniH yajJanArAyaNa: / 'ekaM sadviprA bahudhA vadantyagniM yamaM mAtarizvAnamAhuH' ityAdizruteH / me mama daivataH / ' daivatAni puMsi vA ' ityamarAddevatetyarthaH / daivataH daivaM diSTamityapi tadukteH pUrvapuNyaparipAkA ditiyAvat / astItyadhyAhRtyAnvayaH / padma iti / idaM hi prAtaHkAle sakhIvacanazravaNottaraM ku kusumazayyAyAM rAdhAmAliGgaya sukhena zayAnaM kimasaiau vaktIti pRcchantaM bhagavataM prati tadvacaH / tathAca 'vA puMsi padma' ityamarAtsakhyA tu rabhasAdeva drutavyutthApanArtha puMliGgaprayogaH kRto rAdhikayA tvanukArAdeveti bodhyam / evaMca rabhasAdirapi tannimittamiti dhvanitam / itIti / uktaprakAreNa IritaM kathitam / tatsakhyeti zeSaH / tathAcoktaM pradIpe - ' vastutastu tAdRzakavisamayavilaGghanaprayojanAnusaMdhAnavyagratayA mukhyArthavicchittirdUSakatAbIjam / ataevAnukaraNe doSatvAbhAvaH / yamakAdAvapyadoSatvam / anyatrAprayujyamAnasyApi tadartha kavibhiH prayogasya darzanena vyagratAbhAvAditIti / yathAvA bhAminIvilAse - 'vadanAravindasaurabha lobhAdindindireSu nipatatsu / mayyadharArthini sudRzo dRzo jayantyatiruSA paruSAH' iti / atrendindirapadaM bhramaravAcitvena kozAdau prasiddhamapi sarvatrAprasiddheraprayuktamapyanuprAsAdguNAvahameva jJeyam / 'bhramarazcaJcarIkaH syAdrolambo madhusUdanaH / indindiraH puSpakITo madhudro madhukezaTa:' iti trikANDazeSaH / upalakSaNamidaM zleSAderapIti dik // 13 // tathA nihatArthamapyapavadati - nihatArthamapIti / jJAnAM vibudhAnAm / zleSeti / AdinA yamakAdiH / tamudAharati - gopatiriti / me mama gopatiH pRthvIpatiH gopatiH pazupatiH zrIzaMkara evAsti tattasmAtkAraNAdgopatiH vajrapatiH tathA gopatiH svargapatirapi indraH kva / naiva gaNya ityanvayaH / pakSe gopatiH kiraNapatiH sUrya eva me gopatizcakSurupalakSitasakalendriyaniyantA 'sUrya AtmA jagatastasthuSazca' iti zruterasti tattadA gopatiH vAkpatiH tathA gopatiH sAmAnyataH kazciddikpAlo'pi kveti yojanA / idamapyuktaM pradIpa eva nihatArtha prakRtya / dUSakatAbIjaM prasiddhasyaiva drAgupasthityA vivakSitasya vilambopasthitiH / ato yamakAdAvadoSatvam / tatropasthitivilambasyApi sahRdayasaMmatatvenAvilambAnuddezyatvAditi / ' gau: svarga pazuvAgvajradiDe traghRNibhUjale' ityamaraH / atra krameNa tyAgavIrapANDityavIrarasAviSTau vaktArAviti dhyeyam / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaJjaryAm --'sAlaMkRtirapi madhuradhvaniyuktApi pragalbhavRttApi / janayati kiM mumukSorbhiyamiha gaurvizadazRGgAre' iti // 14 // atha nirarthakaM matAntareNApava
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 [ pUrvArdha sAhityasAram / nirarthakamapi zleSe candrAlokamate gunnH| puSkare bhAti rAdhe'dya prAjyaM tuhindiidhitiH||15|| vrIDAditrividhAzlIlaM kAmazAstrasthitau kamAt / guNaH syAcchAntyupoddhAte bhavyamaGgalasUcane // 16 // tvaM mRgyahaM zazo yonau sAdhane ca rsaangglaiH| mUtrAlaye ratA hanta nAzaM naiSyanti te'pi kim // 17 // dati-nirarthakamapIti / tamudAharati-puSkara iti / idaM hi mAnavatIM rAdhAM prati sakhIvAkyam / he rAdhe, adya puSkare 'bisaprasUnarAjIvapuSkarAmbho. ruhANi ca' ityamarAtkamala ityarthaH / pakSe 'vyoma puSkaram' itica tadvacanAdAkAza iti yAvat / dIdhitiH kAntiH vikAsazobheti vivakSitam / prAjyaM bahu na bhAti sUryAstasamayatvena tasya mukulAyamAnatvAnnAtulaM vilasatIti saMbandhaH / atra tuhIti nipAtadvayaM pAdapUraNamAtraprayojanatvena nirarthakamapi tuhinadIdhiti. rityekapadena sUryAstasUcanavaccandrodayasUcanasyApi zleSeNa lAbhAdguNa eveta bhAvaH / taduktaM candrAloke-'dadhAra hRdaye gaurI devaM himakarAGkitam / atra zleSodayAnaiva tyAjyaM hIti nirarthakam' iti / sarakhatIkaNThAbharaNe tvetadbhaGgayantareNauvoktam -'yatpAdapUraNAdyarthamanarthakamiti smRtam / guNatvamanumanyante tasyApi ymkaadissu'| yathA-'yoSitAmatitarAM nakhalUnaM gAtramujjvalatayA na khalUnam' / 'babhau mukhenApratimena kAcana zriyAdhikA tAM prati menakA ca na' / atra khaluzabdasya cazabdasya pAdapUraNamAtre'pi prayojane yamakatvAdguNatvamiti // 15 // evamazlIlatrayamapyapavadati-vrIDAdIti / Adipadena jugupsAdiH / kramAtkAmazAstrasthitI tathA zAntyupoddhAte bhAvyamaGgalasUcane ca guNaH syAdityanvayaH / ukaMhi pradIpakRtAtra dUSakatAbIjaM prakRtya / athavA tAdRzArthopasthityA zroturvaimukhyaM tadbIjam / ataH zamakathAyAM doSatvAbhAvaH / tAdRzopasthiteH zamapoSakatvAt / bhAvyamaGgalasUcane kAmazAstrasthitau ca na doSatvaM vaimukhyAbhAvAditi // 16 // trividhamapi krameNa tamudAharati-tvamiti / he khahariNanayane, tvaM yonau rasAGgulaiH SaDaGgulaiH / rasapadaM hi madhurAdInAM lehyAdInAM vA rasanAM SaTrasaMkhyAkatvena tanmAtralakSakaM tena guhye SaDaGgulamAtraparimANatvAdityarthaH / mRgIetatsaMjJakastrIjAtivizeSAvacchinnA bhavasIti yojanA, ceti tathA ahamapi sAdhane mer3he rasAGgulaiH zazaH etannAmakapuMjAtivizeSAvacchinno'smIti prAgvadevAdhyAhRtya saMbandhaH / tasmAdaivavazAdAvayoH samatayA paramottamaM surataM saMpadyata iti rahasyam / taduktamanagaraGge-'ArohairmadanAGkuzasya puruSA jJeyAH sadAtha striyo'yonInAM pariNAhakai rasanavAdityAGgulIkaiH kramAt / jAtyA te tu narAH zazAzca vRSabhA azvAstathaivAGganA mRgyo'zvyo dviradAGganAzca kathitAH prAksUribhiH srvtH'| hariNIzazayovRSAzvayoH samayogaH kariNIturaMgayoH / bhavatIha parasparaM dvayornitarAM prItiranaGgasaGgare' iti / idaM hi vrIDAkhyAzlIlasya
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / brahmANDabhaginIzaMbhuliGgAdikapadeSu tu / nAsabhyArtho'tra sabhyAnAM tathopasthitireva no // 18 // guNaratnam 7 ] 285 > kAmazAstrasthitau guNatvodAharaNam / yathAvA naiSadhIyacarite'STAdazasarge - 'bahvamAni vidhinApi tAvakaM nAbhimUruyugamantarAGgakam / sa vyadhAdadhikavarNakairidaM kAJcanairyaditi tAM purAisa:' iti / ayamarthaH / idaM hi suratAvasare damayantIM prati nalaH prAheti kvivcH| ayi bhaimi tAvakaM tvatsaMbandhi nAbhiM UruyugaM ca antarA nAbhyUruyugmayormadhya ityarthaH / aGgakaM guhyadezatayA avAcyatvamAtrAdeva kutsitatvArthe kprtyyH|jghnsthlmitiyaavt / vidhinApi brahmaNApi bahu bhUritaraM amAni apUjItyanvayaH / tatra hetuH / yadyasmAddhetoH saH vidhiH idaM pratyakSaM niruktabhava - daGgam / adhiketi atuladIptapItavarNairityarthaH / etAdRzaiH kAJcanaiH kanakaiH vyathAnnirmitavAniti saMbandhaH / iti uktaprakAreNa purA AbhyantarasaMbhogArambhAtpUrvaM saH nalaH tAM damayantIM Aheti yojanA / atra zabdasyAtathAtve'pyarthasya vrIDAkAritvena azlIlatve'pi 'anurAgapezalaM brUyAdubhayArthamIdRzaM vAkyam / zamaya sumukhi mama pIDAM kalaya nimittaM tvametasyAH' iti ratirahasyavacanAtkAmazAstrasthititvena guNatvameveti dik / atha jugupsodAharaNamAha - mUtreti / idaM hi mumukSukAmavAsanopazamanArthaM sadguruvAkyam / hanta iti khede / kAmukAH sarve'pi mUtrAlaye mUtrapAtre bhAge ratAH saMsaktAH sarvadA paramanindyayonisthAne ramanta ityarthaH / tasmAddhikAmukatvamityAzayaH / iha hantapadAnnAzamityAdivAkyazeSAca zAntyupodvAtatvena guNatvaM sphuTameva / yathAvA kAvyapradIpe - 'uttAnocchUnamaNDUkapATitodarasaMnibhe / kledini strItraNe saktirakAme kasya jAyate' iti / 'mukhaM zleSmAgAraM tadapi ca zazAGkena tulitaM stanau mAMsagranthI kanakakalazAbhyAmupamitau / sravanmUtraklinnaM karivarakaTaspardhijaghanaM striyo nindyaM rUpaM kavivaravacobhirbahu kRtam' iti bhartRharirapi / evamamaGgalamapi tadudAharati-- nAzamiti / te'pi prAguktakAmukA api nAzaM mRtyuM na eSyanti kim / apitu eSyantyevetyanvayaH / atra nAzapadasya niruktarItyA bhAvyamaGgalasUcakatvAdguNatvam / yathAvA kAvyaprakAze - 'nirvANavairadahanAH prazamAdarINAM nandantu pANDutanayAH saha mAdhavena / raktaprasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca svasthA bhavantu kururAjasutAH sabhRtyAH' iti / iha prazamAdipadAnAM tathAtve'pi bhAvyamaGgalasUcakatvAdguNatvaM bodhyam // 17 // nanvevaM yadyapi kAmazAstrasthityAdinA vrIDAdyazlIlatrayasya guNatvaM yuktameva tathApi bhagavadAdizabdeSu kA gatiriti cenna / tatra prAcInaciraMtanamahAjanavyavahAravazAtsahRdaya dhurINAntAnAM sarveSAM janAnAM vrIDAdyAtmakAzlIlArthaupasthiterevAbhAvAt zabdavRtte stUpasthitimAtratantratvavyavasthApanAcetyAha - brahmANDeti / tuzabdaH proktazaGkopazamArthaH / brahmANDeti ca bhaginIti ca zaMbhuliGgeti ceti tathA / AdinA bhagavatyAdipadAnAM saMgrahaH / tAni ca tAni padAni ceti punaH samAsaH / asabhyeti aramyArtho naiva bhavatIvi
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 sAhityasAram / - [pUrvArdhe guNaH saMdigdhamapyasti saMdehoddezyatA yadi / vAcyaprakaraNAdibhyAM nirNayo'vagato'thavA // 19 // sudRzaH kati vA santi kAntasiddhAntasadguNAH / alaMkArAlaye dehe vyAmohena mamAdhunA // 20 // sNbndhH|nnu kuta evaM niyamyata ityata aah-atreti| yataH hetoH atra brahmANDAdizabdeSu sabhyAnAM pnndditaanaam|uplkssnnmidmnyessaampi / tathA azlIlArthakatvena upasthitireva zAbdapramitireva no naiva bhavati tasmAditi pUrvatra yojyam / taduktaM pradIpe 'zivaliGgabhaginIbrahmANDAdizabdeSu asabhyArthAnupasthiteH' iti // 18 // evaM saMdigdhamapyapavadati-guNa iti / yadi saMdehoddezyatA saMdehasyaiva yadi pratipAdyasamityarthaH / athavA vAcyeti vAcyaH kathanIyoM'zaH prakaraNAdiprasiddhameva tAbhyAmiti yAvat / atrAdinA liGgasaMgrahaH / nirNayaH nizcayaH avagataH jJAtazcetsaMdigdhamapi padaguNo'stItyanvayaH / taduktaM kAvyapradIpakRtA saMdigdhaM prakRtya / ato yatra saMdeha evoddezyastatra,yatra ca vAcyAdimahimnA prakaraNAdivazena vA nizcayastatra cAdoSatvamiti // 19 // tatra saMdehoddezyasthalamudAharati-sudRza ityrdhen| idaM hi pravasatpatikAyAstaM prati vAkyam / ayi kAnta, natu bhartaH / evaM ca sarvaguNa. saMpannatvenApi tatra khaprItiviSayatAkatvaM dyotyate-siddhAnteti / siddhAntIbhUtAH zAstrAdinA vicArya vinirNItAH natvApAtataH pratIyamAnakApaTikanamratvAdinAdhyavasitAH etAdRzAH sadguNAH satyAH pativratAyAH ye guNAH patimAtraparAyaNatvAdayo dharmAH te ca te yAsAM tAstathetyarthaH / etena parakIyAtvaM vyudastam / etAdRzyaH sAdhvyaH sudRzaH mRgAkSyaH kati vA santi / kiMtu svalpA eva vartanta itiyAvat / yathAcAhaM tu saivAsmIti zrImadviraheNa kathaM prANAndhArayiSyAmIyAkUtam / tena ca bhavadbhinaiva pravasitavyamiti vyajyate / yadvA vAsantiketyAyekaM padam / evaMca bho prANanAtha, vAsantiketi vasante bhavaH vAsantikaH etAdRzo yo'ntaH patyuH pravAsagamanAttatsaGganAzaH tena siddhaH saMpannaH antaH mRtyuryAsAM etAdRzaH ataeva sadguNA ityarthaH / IdRzaH sudRzaH kati / viralA eva natu bahvaya iti bhAvaH / evaMca vasantakAle'pyadya zrImadbhiH pravatsyate cenmanmaraNameva bhAvi / nacAnyAM mRgekSaNAmuhiSyAmi kA me tAvatA kSatiriti vAcyam / satyAstasyAH paramadaurlabhyAt / tasmAddhastatAmbUlatyAganyAyApAtAdidAnIM bhavadbhi va pravasita. vyamiti tattvam / atra kiM prathamo'rthaH zreyAnutAntya iti sNdehH| naca vAcyaM carame sAralyatyAgAkliSTakalpanApAtAyatibhaGgAkhyachandodoSAca kAsAviti virahAnusaMdhAnavaikalyena teSAM vipralambhapoSakatvenAbhilaSitatvAdvasantakAlagamanavinivAraNalAbhAcca / nApi tathAtve'syaivAdaraNIyataratvenAdyasya tyAjyatvAtpunarapi tAdavasthyameveti zaGkayam / tatrApi siddhAntapadadhvanitavAstavikasatItvalAbhAtsArvakAlikamapi pravasananiSedhanadhvananAca / tasmAdubhayatrApi tulyabalatvena yukta eva
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNastram 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 287 sati mA khida citte tvaM zrIrAmaH samupAgataH / yadayaM valito laMkAprAkAraH kIzakoTibhiH // 21 // saMdehaH / tathAca virahiNIvAkyatvena cAturyAtizayasUcakatvenArthayugasyApi vivakSitatvena ca saMdehasyaivAtroddezyatvAttanirNayArtha khanAthe kiMcitkAlaM vicArayati sati tAvatkAlameva tatsaMgamAdhikyalAbhasaMbhavAbhisaMdhisatvAca guNa eva sa iti dika / yathAvA 'iha nagare pratirathyaM bhujaMgavAso niruddhasaMcAraH / zRNu sakhi sAdhanamekaM nakulapratipAlanaM zreyaH' iti / atra vidagdhasakhIvaktakatvena bhujaMgapadasya jAravAcakatvaM aniruddhatyakAraprazleSaNaM neti padabhaJjanaM ca nUtanaM grAmAntarAdAgatAM khasakhIM prati vyabhicAraparatAmupadeSTuM vaktavyatvAtkimidamiti kenacitprauDhena pRSTaM cetaM prati tadgopanArtha bhujaMgeti sarpaparamakArAprazleSaNaM nakuleyekapadaM ceti vaktamucitatvAnnakuleyAdisaMdehopyuddezyatayA guNa evetyaashyH| evaM vAcyena nirNayasthalamapyudAharati-alamityardhenaiva / idamapi tasyA eva vacaH / he kAnta, adhunA bhavatpravAsakAle'dya kArAlaye bndigRhruupe| atiduHkhada ityarthaH / etAdRze dehe mama vyAmohena sakalamahilottamaguNavattvena kadApyapravasatpatikatvAddhanyavAhaM ramaNIti bhramarUpeNAdhyAseneti yAvat / alaM maiva bhAvyamiti bhAvaH / atraudAsInyarUpeNa vAcyArthenaiva alamityAdipadabhedasya nirNItatvAdalaMkArAlaya ityAdipadaikyAdinA saMdeho'pi guNa eveti hRdayam / yathAvA raghuvaMze'AsIdvaraH kaNTa kitaprakoSThaH khinnAGguliH saMvavRte kumaarii| vRttistayoH pANisamAgamena samaM vibhakeva manobhavasya' iti / atra pANItyAditRtIyAntaM saptamyantaM vA Adyapi sahArthakameva samamityuta tulyArthakatvenottarAnvayoti saMdeho'pi vadhUvarayostulyasAtvikabhAvAvirbhAvarUpasya zRGgAraceSTAvizeSasya vAcyatvena tRtIyAntavAdereva nizcayAdguNavamevaitIti // 20 // tadvatprakaraNAdinApi nirNayasthalamudAharati-satIti / iha satIti kiM cittavizeSaNaM sItAsaMbodhanaM veti saMdehasyApi zrIrAmasamupAgamanAnyathApattisiddhayuddhakANDaprakaraNena sItAsaMbuddhereva nirNayAdguNatvameveti bhAvaH / nanu jAnakI prati trijaTAvAkyakalpane'stu nAmaivaM, mumukhaM prati guruvAkyakalpane tu-re ziSya, tvaM mA khida khedaM mA kuru / yataH sati zuddha tava citte zrIrAmaH paramAtmA samupAgataH sAkSAtkAradvArAbhivyakta ityarthake kathaM vA na cittavizeSaNamityAzaGkAM zamayatnAdipadoktaliGganirNayasthalamapyudAharati--yadayamiti / 'markaTo vAnaraH kIzaH' ityamaraH / valitaH veSTitaH / idaM hi sItAsaMbuddhinirNaye heturUpaM liGgaM vizadameva / tenApyatra guNatvaM skuTameva / yathAvA kuvalayAnande-'aho kenezI buddhirdAruNA tava nirmitaa| bhrUyate triguNA buddhirnatu dArumayI kvacit' iti| iha ke udake iti saMdehaH / sa ca vakroktisiddhena yUnoH saMvAdaprakaraNena tRtIyAntatvanirNayAdguNa eveti sNkssepH||21||
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 sAhityasAram / [pUrvArdhe guNatvamapratIte'pi tattajjJo vocyate yadi / rAma te dharmamegho'stu zeSaH sphoTarahasyavit // 22 // vidUSakAdiko vaktAdhamo grAmyaM gunnstdaa| re sUtradhAra kiM pAnaM kRtaM jalpasi bhUri yat // 23 // evamapratItamapyapavadati-guNatvamiti / yadi tat apratIta 'apratItaM bhavecchAstramAtrasiddhaM gatAzayam' iti prAguktatvAcchAstraikasiddhaM zabdAdItyarthaH / vetyathavA tajjJaH / niruktalakSaNApratItAkhyazabdAdijJa ityrthH| ucyate bodhyate jJApyate cedapratIte etannAmni doSe'pi guNavaM syAdityanvayaH / taduktaM pradIpe tatprakaraNe / dUSakatAbIjaM tacchAstrAnabhijJasyArthAnupasthitiH / ataeva yatra tacchAstrAbhijJa eva pratipAdyaH khayameva vA parAmarzastatra na doSatvaM pratyuta vyutpattisUca. katayA guNatvamiti / svayameva vetysyaaymrthH| kevalamapratItasyaiva vA parAmarza iti| tadudAharati-rAmeti / iyaM hi zrIrAmaM prati brahmavidyopadezakAlikI zrIvasiSThoktiH / he rAma, te tubhyam / dharmeti / nirvikalpasamAdhi prakRtya 'dharmameghamimaM prAhurmunayaH pAradarzinaH / varSayeSa yato dharmAmRtadhArAH sahasrazaH' iti zrImadvidyAraNyagurucaraNavacanAdasaMprajJAtasamAdhirityarthaH / astu bhavatviti yAvat / idaM hi prathamodAharaNam / evaM dvitIyasyApi tadAha-zeSa ityAdizeSeNa / zeSaH bhagavAn pataJjaliH / sphoTeti / sphoTo hi vaiyAkaraNasaMmataH zabdAparanAmA kazcinnityaH padArthaH / uktaMca vaiyAkaraNabhUSaNasArakAreNa sphoTavAde / yadyapi varNasphoTaH padasphoTo vAkyasphoTo'khaNDapadavAkyasphoTau varNapadavAkyabhedena trayo jAtisphoTA ityaSTau pakSAH siddhAntasiddhA iti / tasya yadrahasyaM tattvaM sarvasya vA cetanAvattvAt / athavA sarva cetanAvadityAdimahAbhASyAtsarvadvaitasya cidekAvacchinnalAttanmAtrakharUpaM sarvabAdhAvadhibhUtaM vastvityarthaH / tadvattIti tathA bhagavAnpataJjalireva sakalazabdabrahmatattvajJa iti yAvat / ataeva vAryApaJcAzItyAM taduktiH-'sarvavikalpavihInaH zuddho buddho'jaro'maraH zAntaH / amala: sakRdvibhAtazcetana AtmA khavadyApI' ityupakramya 'rajjvAM nAsti bhujaMgaH sarpabhayaM bhavati hetunA kena / tadvadvaitavikalpabhrAntiravidyA na satyeyam' iti| tasmAna rAma, layA zabdapANDityapareNa bhAvyaM kiMtUktasamAdhireva vidheya iti pUrveNa yojanayAzayaH / ataeva tena yogazAstramapi praNItamiti suprasiddhameva / atrobhayatrApi kramAddharmameghasphoTapadArthayoH zAstramAtrasiddhatvenApratItatve'pi pUrvatra tasyaivottaratra ca tajjJasya zeSasya pratipAdyavAdguNavamiti dik / yathAvA madIye zrIkRSNalIlAmRte'pRthukamitramavekSya nu rAgiNaM vikasanaM bisinI tanute sukhe / tamavadhArya punaH parapUruSaM kumudinI zucirityuditonmanI' iti / ihonmanyAstathAtvepi zleSAdinA tajjJAdivodhyatvAdguNatvam // 22 // evaM grAmyamapavadati-vidUSakAdika iti / 'vidUSakazcATubaTau paranindAkarepi ca' iti vizvAt 'viduussko'nynindke| krIDanI
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / prahelikAdau mattoktyAdau ca kliSTaM guNo bhavet / kAmukyapAGgaraGgaM kiM revatIdaM pikeSTavat // 24 // guNaratnam 7 ] 289 yakapAtre ca' iti haimAcca kAvye zravye tAvatparanindakaH zizupAlAdireva vidUSakaH / draSTavye nATakAdau tu vinodapAtrIbhUtaH kazcana vikRtaveSabhASazcATuvacanapaTurbaTureva sa iti yAvat / AdinA prahasanAdiyogyaH pASaNDatApasAdiH etAdRzaH adhamaH nIcaH yadi vaktA tadA grAmyaM dezabhASAdiprasiddhaM padAdi guNaH syAdityanvayaH / tAdRzasya vaktastAdRkpadAdereva yogyatvena zrotRvairasyAnAdhAyakatvAt pratyutaucityAdinA rasaparipoSakatvAccetyAzayaH / taduktaM pradIpa evaitatprakRtya / vastutastu nAgaropanAgarau vihAya grAmyazabdaprayogAdvakkuravaidagdhyonnayanena zroturvaimukhyaM tadityAlocyate / ata eva vidUSakAdAvadhame vaktari na doSatvam / tasya tathaivaucityena vairasyAbhAvAditi / tat dUSakatAbIjamityarthaH / tadudAharati -- re sUtreti / atrAdyapakSe jagannATakasUtradhAre bhagavati zrIkRSNe zizupAladRzA rAjasUyamayasabhA dinATakasUtradhAratvAtatsaMbuddhiH / yadyasmAddhetoH tvaM bhUri bahu zatAparAdhottaraM tvAmahaM haniSyAmyevetyAdijalpasi bhASase / ataH tvayA kiM pAnaM surApAnaM kRtamiti vyaktaiva nindA | pakSAntare tu sphuTameva / tatrobhayatrApi pAnazabdaH pAmarajanaprasiddha eveti grAmyo'pi guNa eveti bhAvaH / yathAvA kumArasaMbhave - 'nivartayAsmAdasa dIpsitAnmanaH kva tadvidhastvaM kvaca puNyalakSaNA / apekSyate sAdhujanena vaidikI zmazAnazUlasya na yUpasatkriyA' iti zravye / vidUSakavacastu yathAduSTaye'bhijJAnazAkuntalAkhyanATakadvitIye'Gke tajjalpanaM prakRtya 'tado gaNDassovari piNDaA saMvRtteti' / atra cchAyA - tato gaNDasyopari piNDikA saMvRtteti / iha gaNDAdipadasya grAmyatve'pi niruktavaktRmahinA guNatvaM spaSTameveti dik // 23 // evaM kliSTamapyapavadati - prahelikAdAviti / 'prahelikA sakRtpraznaH sApi SoDhA cyutAkSarA / dUttAkSarobhayaM muSTirbindumatyarthavatyapi' ityAdinA sarasvatIkaNThAbharaNaprapaJcitA prahelikA AdimukhyA yasyAstAdRzyAmuktAvityarthaH / matteti / mattaH pramattastaduktyAdAvityarthaH / caH samuccaye / kramAdubhayatrApyAdinA kaNThAbharaNaprasiddhasya SaDidhagUDhasya saMketasUcanavacanasya ca saMgrahaH / kliSTaM prAguktalakSaNaM padAdi guNo bhavediti saMbandhaH / taduktaM pradIpe dUSakatAbIjaM pratIti vilambaH / prahelikAdau tu tasyetvAdadoSatvam / mattoktyAdau tu guNatvamapi tadaucityAditi / krameNodAharatikAmukIti / 'vRSasyantI tu kAmukI' ityamarAnmaithunecchAvatI yuvatiriti yAvat / etena tadapAGge vasuratAbhilASasUcakatvenAticapalatvaM vyajyate / tasyAH yo'pAGgaH netrAntaH tadvatkSaNamAtraM raJjayatIti tathA atikSaNikaraJjaka mityarthaH / etAdRzaM kiM vastviti praznaH / iyaM hi arthavatyAkhyA SaSTI prahelikA / samAdhAnaM tu nirukarItyA kSaNikaraJjakamAyurdhanayauvanAdIti / tenAtrArthapratItau klezAtkliSTatve'pi prahelikAgatatvena guNatvameveti bhAvaH / yathAvA kaNThAbharaNa eva - 'sarasaM kAJcanA 25 -
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 sAhityasAram / [pUrvArdha viruddho'rtho'pyabhISTazcedviruddhamatikRdguNaH / bhaginyudvahanotsAhAdrukmyayaM yoddhamAgataH // 25 // pratAparudrapAruSyamapi vIrAdike sthle| pUrvokte guNatAM yAti zrutikadakSaropamam // 26 // bhAsaM saMdaSTadazanacchadam / sarasaM cumbyate hRSTai ddhairapi kimujjvlm| seyamapi sUcitasyaiva pakkAmraphalamityasya vyarthapadaprayogeNAvagaterarthapraheliketi / revatIti / he revati, idaM madhviti zeSaH / piketi / 'mAkandaH pikavallabhaH' ityamarAdAmrakusumavanmadhuragandhamastItyarthaH / atra balabhadravacastvAdinA mattokitvAniruktArthalAbhasya klezasAdhyatvena kliSTatve'pi guNatvaM bodhyam / udAharaNAntaraM tu mAghadvitIyasa taduktau jJeyaM gauravAnehoktamiti // 24 // evaM viruddhamatikRdapavadati-viruddha iti / tadudAharati-bhaginIti / idaM hi rukmiNIharaNalIlAyAM yoddhamupAgataM rukmiNamAlokya tatsamakSameva tadvinodaM kurvataH zrIkRSNasya balarAmaM prati vAkyam / tenAtra khakartRkabhaginIkarmakavidhivatpANigrahaNAnukUlavyApArautkaNThyalakSaNasya tasyAM khabhaginItvena viruddhasyApyarthasya vakturabhISTavAguNatvamityAzayaH / taduktaM pradIpe-'ato yatra viruddhArtho vivakSita eva tatrAdoSatvam' iti / yathAvA sarakhatIkaNThAbharaNe--'nAdeyaM kimidaM jalaM ghaTagataM nA''deyamevocyate satyaM nAma pibAmi katyapatRSaH pItena nAmnA'bhavan / kiM varNA api santi nAmni rahitaM kiM tairalaM tvaM kuto yasmAdeva bhavAnbhaginyasi tatastenaiva mAM bAdhase' iti / asyAyamarthaH-gaGgodakaM kalaze gRhItvA yAntImakAnte militAM kAMcitsvairiNI taruNI prati kazciccaturo jAro'bhivati-nAdeyamiti / idaM pratyakSaM ghaTagataM tAmrAdikalazasthaM jalaM nAdeyaM nadIsaMbandhi kimiti praznaH / tatazchaloktyA tasyAH pratyuttaraM nAdeyameveti / AdeyaM AdAtuM yogyaM naivetyucyte| bhavateti zeSaH / iti tasyA AzayamajAnAna iva punarasau surataprArthanameva sUcayaMstatpAnaM pratijAnIte-satyamiti / 'nAma prAkAzyasaMbhAvyakutsAbhyupagamepi ca' iti vizvAtsatyanAma satyameva nadIsaMbandhi cettahaM pibAmItyanvayaH / punarapi sA prAgvadeva pratyuttarayati-pIteti / pItena prAzitena nAmnA kati apatRSaH abhavanniti saMbandhaH / punaH so'pi tathaiva pRcchati-kimiti / nAmni pItasitAdayo varNAH rUpavizeSA api santi kimiti yojanA / punaH sApi tathaivAha-rahitamiti / taiH varNairakSaraistadrahitaM kimityAkSepaH / atha sa tAvadvAda zAmayaMstattvaM pRcchati-tvaM kuta iti / yasmAdeva ratAnimittAdbhavAnprasthito'sti tasmAdevAhaM prasthitAsmIti punaH sAha-yasmAdeveti / tadubhayorekajanyatva. kalpanayA punarapyasAvAha-bhaginIti / atra bhaginItvoktirviruddhamatikRdapi cchalopayogitveneSTeti guNa iti dik // 25 // atha prtaaprudroktprussaakhydossvishessmpypvdti-prtaapeti| prtaaprudrsNmtprusssNjnykpddosstvmityrthH| ziSTaM
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 29 // 1 anyasaMgatamapyatra guNo vAci pramAdinaH / sakhi pazya gataH kiM me proSitaprANanAyakaH // 27 // nirarthakaM vyudasyaite'prayuktAdyAstrayodaza / vAkyadoSeSvapi jJeyA apavAdA dizAnayA // 28 // avAcakaM ca neyArtha nityadoSadvayaM vinA / padaikadezadoSeSvapyete prohyAH subuddhibhiH // AkSepAtpadalAbhazNo nyUnapadaM bhavet / kSaNikAdyauvanAdeH kimindrajAlamapekSitam // 30 // spaSTameva / udAharaNaM tu caramacaraNAtmakapadasya paruSavarNaghaTitatvAdatraiva zleSeNa bodhyam / tadyathA pUrvokte pUrvAcAryairvyAsAdibhiH kathita ityarthaH / etAdRze / vIreti / vIrAdInAM saMbhAvita parAkramadarzitaparAkramANAM vIrabhaTAkhyAnAM yodhAnAM kaM sukhaM yasminniti tathA tatretyarthaH / IdRze sthale kurukSetrAbhidhabhUbhAga itiyAvat / pratApeti / pratApe parAkrame rudraH rudrasvarUpo bhImasenaH tasya yatpAruSyaM paruSasya kaThorasya karma pAruSyam / duHzAsanaraktapAnAdivyApArajAtamityarthaH / apinA duryodhanavadhAdiparAkramAntaraM guNI bhaviSyatIti kimu vaktavyamiti dyotyate / idaM sarva zrImahAbhArate prasiddhameva / zrutikaTiti / zravaNakaThoravarNavadityarthaH / guNatAM yAtIti yojanA / yathAvA'smadIye kRSNalIlAmRte - 'sa saMgare sainikasaGghasaMkarAtsamutthitaM bhUri rajastamo'pi ca / sitAsitaH sattvamavekSya variNAmapAkarottatrayasAkSitAmapi' iti / atra tatrayetyasya tathAtve'pi vIrarasapradhAnatvAdguNatvamiti tattvam // 26 // evaM jayadevasaMmatamanyasaMgatamapyapavadati-- anyeti / tadudAharati- sakhIti / iha proSitapadasya prANapadAnvayapratyayAttathAtve'pi vatrayA virahiNyA: pramAditvena guNatvaM jJeyam / yathAvA naiSadhIye-- 'zravaNapUratamAladalAGkuraM zazikuraGgamukhe sakhi nikSipa / kimapi tundilitaH sthagayatyamuM sapadi tena taducchrusimi kSaNam' iti / atrAdyapade tathAtvepi niruktava - katvena guNateti tAtparyam // 27 // athotAMstrayodazasaMkhyAkAnpadadoSApavAdAnnirarthakaM taM vyudasya vAkye'pyatidizati - nirarthakamiti / aprayukteti cchedaH / aprayuktApavAdAdayaH pUrvoktAstrayodazApyapavAdA ityarthaH / anayA nirutarUpayA dizA maryAdayetyarthaH / vAkyadoSaSvapi jJeyA ityanvayaH / viduSeti zeSaH / tasmAdvAdazaiva padadoSAtidaizikavAkyadoSApavAdA ityAzayaH / tadudAharaNAna tu gauravAdanatiprayojakatvAccAtrAnuktAnyapi yathAyogamUhyAni prekSAvadbhiriti saMkSepaH // 28 // evaM padaikadezadoSeSvapi avAcakAdinityadoSadvayaM paryudasya tAnatidizati--avAcakaM ceti / ete pUrvoktApavAdAH / padaikadezeti / nihatArthanirarthakatrivAzlIlasaMdigdhAkhyatvenAvaziSTeSu padaikadezadoSeSvapItyarthaH / ziSTa tu sphuTameva // 29 // atha naisargikavAkyadoSApavAdavadanamArabhamANaH prathamaM 291
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe guNo'dhikapadaM cApi vyaGgaye harSAdike sti| aho cidasmi sarvatra dehapAte'pi sarvadA // 31 // saMproktapadamapyatra gunno'nupraasnaadinaa| kamalAkamalAkSAya hamecakaruciM dadau // 32 // nyUnapadAkhyavAkyadoSamapavadati-AkSepAditi / tamudAharati-kSaNikAditi / atrAnyaditi padasya rAhityena nyUnapadatve'pi tasyAkSepAdeva lAbhasaMbhavAguNatvamiti tattvam / taduktaM kAvyapradIpe-'vivakSitApratipattizca dUSakatAbIjam / ato jhaTiti AkSepatastallAbhe'doSalam'iti / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte'atha nanda upetya gokulaM parijighraJchirasi svanandanam / abhicumbya nananda vai yathA paramAnandavido'pi no tathA' iti / atrAnte nadantIti padarAhilyAnyUnapadatvepi jhaTityAkSepAdeva tallAbhAdguNatvameveti hRdayam // 30 // evamadhikapadamapyapavadati-guNa iti / harSeti / AdinA zokaH / tasminvyaGgaye sati adhikapadaM cApi guNo bhavatItyanvayaH / tamudAharati-aho iti / atra dehapAte. 'pItyapinaiva traikAlikasatvadhvanane sarvadetyadhikapadamapIdaM vAkyaM brahmAnandarUpasya harSasya vyaGgayatvAdguNa eveti bhaavH| taduktaM kAvyapradIpe-'ato harSAdAvabhivyaGgaye na doSatvamiti / yathAvA raghuvaMze-'tamaGkamAropya zarIrayogajaiH sukhainiSiJcantamivAmRtaM tvaci / upAntasaMmIlitalocano nRpazcirAtsutasparzarasajJatAM yayau' iti / atra zarIrayogajairityasya aGkatvakasparzapadaizcAritArthya naitadvAkyasyAdhikapadatve'pi harSavyaJjakatvAdguNatvaM bodhyam // 31 // itthaM kathitapadamapyapavadatisaMprokteti / kathitapadAbhidhaM vAkyadoSajAtamityarthaH / atra sAhityazAstre / anviti / anuprAsanamanuprAsaH / AdinA yamakAdi / tadudAharati-kamaleti / lakSmIH kamaleti puNDarIkAkSAya kamalAyAM akSiNI yasyeti vA / viSNava ityrthH| dRgiti| dRzaH dRSTeryA meckruciniilkaantistaamityrthH| 'kRSNe nIlAsitazyAmakAlazyAmalamecakAH' ityamaraH / yadvA dRgeva mecakaM mahAnIlaratnaM / athavA dRzaH yA mecake svasamAnajAtIye nIlarUpe viSaye rucirabhiratistAmiti yAvat / dadAviti saMbandhaH / evaMca lakSmIdRSTirucyaiva svayaMprakAzasyApi bhagavataH zyAmatvaM babhUveti bhAvaH / uktaM hi pradIpe-'atolATAnuprAsAdAvadoSatvam' iti / yathAvA veNyAm-'jayati sa bhagavAnkRSNaH zete yaH zeSabhogazayyAyAm / madhyepayaH payodherapara ivAmbhonidhiH kRSNaH' iti / atra kRSNAdipadena kathitapadatve'pi pradIpIyAdipadoktayamakaghaTitakamaletyAdiprakRtodAharaNavacchabdacitratvena guNatvaM bodhym| evaM dRzaH svAbhAvikanIlatvena tadvAcakamecakapadenArthikapaunaruktyepi anuprAsAttatvameva / etena cidevetyAdIni kRSNalIlAmRtapadyAnyapi vyAkhyAtAnIti dik
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / patatprakarSamapyatra rasAnuguNato guNaH / udriktadAndarpa kAndhigahaM tu cit // 33 // samAptapunarAttaM syAhuNo vAkyAntarodaye / rAmApi syAdupAdeyA mahAguNavatI satI // 34 // guNaratnam 7 ] 293 // 32 // evaM tatprakarSamapyapavadati - patatprakarSamapIti / atra sAhityazAstre patatprakarSamapi vAkyadoSajAtam / rasAnuguNataH rasAnusAreNetyarthaH / guNo'stIti sNbndhH| ojasvini rase prakrAnte tadanusAreNaujoguNaprakarSaH kRto'pi yadi niruktarasAGgatvena kadAcittadama eva madhuro'pi raso nibadhyate cettadupakAritvena mAdhuryaguNasyaiva tatrAvazyAdaraNIyatvAtprAktano'sau patito'pi proktarasAnu - sAritvena guNa eveti bhAvaH / tamudAharati-udvikteti / udriktaH atyadhikaH drpH| 'darpo dhanakhajanAdinimitto mahadavadhIraNAheturgarvavizeSa:' iti zrImanmadhusUdanasarakhatyuktarUpazcittapariNAmo yeSAM te tathA / kaMdarpo madanastasyedaM kAMdarpa madanaikapradhAnamupasthendriyaM tattarpayanti satatasurataistRptiM prApayantIti tathA te ca te iti punaH karmadhArayaH / tathA ca dhanamadanAdimattAnityarthaH / dhigastu kSayi* SNu sukhAbhAsasaktatvAditi tattvam / atha svasmiMstu tadvyatirekaM vyanakti - ahaM tviti / tuzabdo vailakSaNyArthaH / cit advaitasaccidAnandaH paramAtmaivAstIti yojanA / ihAnuprAsasya tyaktatvena patatprakarSatvepi dhigityantataduttaravAkyayoH kramAttyAgavIrazAntarasAnuguNatve nau jo mAdhuryaghaTitatvAdguNatvameveti bhAvaH / tadukta tatprakRtya pradIpe ' rasAnuguNatayA tatpAtepi na doSa:' iti / yathAvA mukundAnandabhANe - ' tarphe karkazacakravAkyagahane yA niSThurA bhAratI sA kAvye madhurokti - sArasurabhau syAdeva me komalA / yA prAyaH priyaviprayuktavanitAhRtkartane kartarI preyolAlitayauvanena mRdulA sA kiM prasUnAvaliH' iti // 33 // evaM samAptapunarAttamapyapavadati - samApteti / vAkyAntareti / anyavAkyasaMbhave satItyarthaH / tadudAharati- rAmApIti / ramayati yauvanamahimnA krIDAparavazaM karotIti tathA taruNItyarthaH / apinA tasyAM 'yasya strI tasya bhogAH syurniHastra bhogabhUH / striyaM tyaktvA jagattyaktaM jagatyaktvA sukhI bhavet' ityabhiyuktokteH saMsAranidAnatvaM dhvanitam / upAdeyA vidhivatpANau grAhyA syAditi saMbandhaH / iha vAkyaM tu samAptamevAto'grimagranthe samAptavAkyArtha evAnvitatvenAsya tattvepi kimiti niruktasaMsRtiheturapi yuvatirupAdeyeti hetvAkAGkSAyAM yatosaau mahAguNavattvena satI pativratAstIti tatsamAdhAya kavAkyAntaramudeti tasmAguNa eva tadityAkUtam / yathAvA madIye nItizatapatre - 'zrIgauryAliGgitaM vande suprasannaM sadAzivam / yuktaM guhagaNezAbhyAM stutaM vedaiH surairapi' iti / atra pUrvArdha evAnvayasamAptAduttarArdhokta vizeSaNadvayasya punastadanvitatvenopAttatvAdukta doSasaMbhave'pi keSAM sadAzivavandanamAtreNa sarvapumarthasiddhiH saMpannA kiMvA tatra mAna
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 sAhityasAram / [ pUrvAdha kAdilAbho'rthAnnoceguNo'rdhAntaragaikavAk / aGgane'pAGgabhaGgaiste tuGgAnaGgaM taraGgati // 35 // antaraGgamato'saGgaH zrIraGgaH kiM mayApyate / pratItizcenna vicchidyehuNo garbhitamapyalam // 36 // bhobho patitamAcAryAH zRNudhvaM kAmavAridhau / kRpayoddhAyeM mAM yUyaM bhayataH pAta saMtatam // 37 // mityAzaGkopazAntihetutvenottarArdhe yataH guhagaNezAbhyAM kartRbhyAM yuktaM 'yuja samAdhau' iti smaraNAtsamAhitaM arthAtsadAziva eva samAdhiH sAdhitastathA vedaiH surairapi ca kartRbhiH stutaM tatstavanamakArIti vAkyAntarodayAdguNatvaM bodhyam / ukta hi pradIpakRtedaM prakRtya--nirAkAsatvaM ca dUSakatAbIjam / atazcAnityadoSo'yaM vAkyAntarArambhe tadabhAvAt' iti / etenaitanmaGgalamapi vyAkhyAtam / tatrApi gaurItyAdi vizeSaNena mokSe te pumarthadAtRtvadhvanAvapi taddhananArtha nanditelA divizeSaNeSTeH // 34 // evamardhAntaraikavAcakamapyapavadati-karnAdIti / AdinA karmakriyAdisaMgrahaH / ardhAntarageti / anyadardhamityardhAntaraM tatra gacchatIti tathA tAdRzI ekavAk ekapadaM yasya tadvAkyaM tathetyarthaH / tadudAharati-aGgana iti / he aGgane, te apAGgabhaGgaiH kaTAkSacchaTAbhirityarthaH / antaraGgaM antaHkaraNam / tuGgeti / tuGgaH mahAn anaGgaH kAmo yathA syAttathA taraGgati ceSTata iti uttarazlokArdhagatamantaraGgAkhyamekapadaM gRhIlA yojanA // 35 // ataH kAraNAt mayA asaGgaH zuddhAdvaitasvarUpaH zrIraGgaH padmApatiH avApyate kiM, apitu naiva prApyata ityanvayaH / ihArdhAntaraikavAcakatve'pi kartRpadasyArthikalAbhAsaMbhavAdguNatvaM jJeyam / taduktametatprakRtya kAvyapradIpakRtaiva / 'yasya tu karnAderna tathA pratipattistasyArdhAntaropAdAne'pyAtmalAbha eva nAsti / tallAbhe'pi vA na doSatvamiti / ayamAzayaH-yasya tu kAdeH khatatraH kartetyAyuktakriyAzrayAbhidhAyakapadAderityarthaH / tathA AkSepAdinA pratipattiH prami tirna bhavati / tasya karnAdeH-ardheti / anyAdhai upAdAne kRte satyapi-Atmeti / ardhAntaraikavAcakAkhyadoSasvarUpodaya eveti yAvat / nAsti nirAkAGkSatAkhyaduSTibIjAbhAvAnaiva bhavatItyarthaH / taditi / pratIyata eva tathetyAgrahazceduktadoSakharUpasaMbhave'pi vetyarthaH / na doSalaM doSatvaM naivAstIti saMbandha iti / yathAvA prasannarAghave-'kirITamadhirUDhe'pi vAle prAleyarociSi / zitikaNThasya kiM dhatte citte kopAGkuraH padam' iti / atra kirITapadasya sAkAGkRtvAttatpratiyogizitikaNThapadasya tathAtve'pyArthikatannirNayAbhAvAdguNatvamiti dik / evaM garbhitamapavadatipratItiriti / bodha ityarthaH // 36 // tadudAharati-bhobho iti / bhobho AcAryAH saMbhramAtsaMbodhane viipsaa| AdarAtizayAdbahuvacanam / ayi deziketyarthaH / yUyaM zRNudhvam / kiM tadityatrAha-patitamityAdinA / yUyaM bhavantaH /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7 sarasAmodavyAkhyAsahitam / samAsazcehuNatvaM syAdbhinnaliGgopame'pi ca / candrAnanA taDidvarNA phullotpalahaMgetikA // 38 // kAmeti / dustaratvAtsmarasAgare patitaM nimagnaM mAM kRpayA anukampayA uddhArya proddhatya bhayataH narakAdiduHkhabhayAt saMtataM nirantaraM pAta saMrakSadhvamityanvayaH / atra naisargikavAkyAntaragarbhitaM vAkyaikavAkyatayA ca tatheti dvividhepi tasmin yathAzrutarItyA niruktAnvayarItyA caitasmingarbhitatvena sphUryamANe vAkyadoSe sati pratItivicchedavirahAdguNatvameveti bhAvaH / tathA coktametatprakaraNe kAvyapradIpa eva / ato na yatra pratItirvicchidyate tatra nAyaM doSa iti / yathAvA rasagaGgAdharaprasAdodAharaNe'cintAmIlitamAnaso manasijaH sakhyo vihInaprabhAH prANezaH praNayAkulaH punarasAvAstAM samastA kathA / etattvAM prativedayAmi mama cedukkiM hitAM manyase mugdhe mA kuru mAnamAnanamidaM rAkApatirjeSyati' iti / iha tAvat etattvAM prati vedayAmIti pratijJAya tatkathanAtprAgeva madhye mama ceduktiM hitAM manyasa iti tadupoddhAtIbhUtavAkyAntareNa khabhAvataevaikatApannatayA garbhitatve'pi pratIti vicchedarAhityAdguNatvam / yathAvA govardhanasaptazatyAm-'avadhidinAvadhijIvAH prasIda jIvantu pathikajanajAyAH / durlaGghayavartmazailau stanau pidhehi prapApAli' ityatra he prapApAli, tvaM prasIda / kimarthamiticet / avadhItyAdi ziSTaM pUrvArdha / ko vA tatra matpratibandha iti cet / durlaGghayeti ziSTamuttarArdhaM yojyam / tenAsya vAkyaikavAkyatArtha avadhItyAdiyojanena vAkyAntaragarbhitatvapratibhAne'pi vAkyArthapratItivicchedavirahAdguNatvameveti saMkSepaH // 37 // evaM bhinnaliGgopamamapyapavadati-samAsazcediti / yadi samAsaH cet kAvyaM yadi samAsaghaTitaM bhavati tarhi tadavacchedenaiva vidyamAne bhinnaliGgopame doSe guNatvaM syAdityanvayaH / yatropamAvAcakaM padaM bhinnaliGgamupameyavAcakapadApekSayA vijAtIyaliGgakaM sa doSo'pi tadvAkyasya samastatve guNa eva bhavatIti bhAvaH / tadudAharati-candreti / iyaM kaitIti saMbandhaH / etenAdbhutavaM dyotyate / tadevopapAdayaMstAM tribhirvizinaSTicandrAnanetyAdibhiH / iha candrapadasyopamAnavAcakasya puMliGgatvAdupameyavAcakasyAnanapadasya napuMsakaliGgatvAca bhinnaliGgopamatvAkhyadoSasaMbhave'pyasya samAsagha. Titatvena sa guNa evetyarthaH / evaM taDidityAdAvapi bodhyam / nanvatra taDitaH varNa iva varNo yasyA iti vyutpattau doSasyaivAnavasarAhUre tasya guNavasaMpAdana miti cedvADham / taDidiveti vyutpattereva varNapadasamabhivyAhAreNa taDitpadasya tadgaurimagrAhakatvena laghutayA niruktadoSasya spaSTameva bhAnAt / yathAvA kuvalayAnande-'amarIkabarIbhArabhramarImukharIkRtam / dUrIkarotu duritaM gaurIcaraNapaGkajam' iti / atra kabarIbhArabhramaryozcaraNapaGkajayozca bhinnaliGgatve'pi samAsAdguNatvameveti dik // 38 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 sAhityasAram / guNo'zarIramapyarthAtkriyAptau cinmayaM jagat / -atimatridhApi syAguNastattadraso yadi // 39 // zaithilyaM madhure'bhISTaM kimadvaitasya ziSyate / vaiSamyaM rasabhedena mataM tadanuyogi cet // 40 // bho vaidehi tavApAGgairanaGgo'pyeti sAGgatAm / garvasarvasvabhUtaiste kiM bhArgava vikatthanaiH // 41 // [ pUrvArdha evamazarIramapyapavadati - guNo'zarIramapIti / ArthikAkhyAtalAbhe satyazarIrAkhyaprAguktadoSaduSTamapi vAkyaM guNo bhavatItibhAvaH / tadudAharati -- ciditi / atra astIti kriyAlAbhastvArthika eva sahRdayAnAM saMpadyata iti naivAsya doSate - tyAzayaH / 'azarIraM kriyAhInaM brahma kUTasthamadvayam' iti doSaratnIyapadye tu astya - syasmIti trai puruSakriyAnyatamAyA yasyAH kasyAzcidapi tasyAH saMbhavena nirNayAbhAvAnnaiva tatrArthikatatsaMbhava iti tatra doSatvameva / prakRte tu jagaduddezya kacinmaya - tvavidhAnAnyathAnupapattyAstIti prathama puruSasyaivArthikaH khArasiko lAbho bhavatItyucita evAyamapavAdaH / yathAvA madIya eva vizuddha mAdhavAbhidhe nATake - ' rambhAstambhe'tra saMsAre pUrvakarpUrakaH zukaH / yameva pazyatAM dRSTiramRtIbhavati kSaNAt ' iti / athArItimadapavadati - arItIti / yadi tattadrasastarhi tridhApi zaithilyAdipUrvoktaprakAreNa triprakArakamapyarItimatsaMjJakaM vAkyadoSajAtaM guNaH syAditi saMbandhaH // 39 // tatra kasminra se sati kasya tadbhedasya guNatvamiti vizeSajijJAsAyAM viSayavibhAgena tadudAharati -- zaithilyamityAditribhiH / zaithilyaM pUrvoktasya vakSyamANasya ca zleSAkhyaguNasyAbhAvaH / madhure zAntAdau madhurarasa ityarthaH / tadudAharati - kimiti / yathAvA madIyAdvaitasudhAyAm -- 'kiM me mAnasa saMkalpai - stadAdhArasya sAkSiNaH / mRgAmbunadyAH zaityAtkiM saurAlokaH prakampate' iti / vaiSamyamiti / tadapi vakSyamANa samatAbhAva eva / taditi / tattadrasAnuguNaM cedityarthaH // 40 // bhovaidehIti / idaM hi sItAsvayaMvarottaraM ayodhyAmArge parazurAmAgamanabhItayA kaTAkSitasya zrIrAmasyaiva tAM pratyuttaram / tathA ca jIvataH kSatraikavIrasya sadyaH prabhagnaharazarAsanasya rAmasyApi me tairbhItikAtarairapi parazurAmaparAjayaprayojakavIrarasasUcanaM kaimutyasiddhameveti bhavatyA naiva bhetavyamiti bhAvaH / garveti / ata evAthedaM bhArgavarAmaM prati tasyaiva vacaH / evaM ceha pUrvArdhasya sukumAravarNaghaTitatvenottarArdhasya ca kaThoravarNaghaTitatvena vaiSamyAkhyavAkya doSApattAvapi kramAcchRGgAravIrayoreva prAdhAnyena dhvananAttadAnuguNyameva mRdugADha bandhayostayoriti yuktamevoktApavAdodAharaNatvamiti tattvam / yathAvA prasannarAghave - 'yantrAkRSTasuvarNasUtramiva yatpayaM sumerostaTAdunmIlatkuruvindakandala iva svacchaH padArthAdayaH / tatrApyulasa daMzukAnta vilasatkAntAku cAntopamaM vyaGgathaM yattadaho kavitvamaparaM vAgdevatopalava:' iti / atra tRtIyacaraNe upamAlaMkAreNa zRGgAravyaJja
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 5] sarasAmodavyAkhyAsahitam / ojasvini rase'vazyaM kaThoratvamapIpsitam / re duHzAsana te raktaiH kSamApi prakSAlyate mayA // 42 // videhAvasthavAkyAdau guNaH saMbandhavarjitam / indrajAlamidaM dhanyAH sadguroH pAdareNavaH // 43 // varNadoSApavAdo'tra tveka eva trayodaza / padadoSApavAdAzca dvAdazaivAtidaizikAH // 44 // padaikadezagAH SaTca vAkyagAste cturdsh| iti zabdApavAdAH ssttctvaariNshdudiiritaaH|| 45 // aSTAdhikanavatyuktadoSebhyastena shessitaaH| nityadoSA dvipaJcAzadeva tyAjyAH suvAkSu te // 46 // yamakAdAvapuSTArtho'pyupaiti guNatAmiha / saMpattizca vipattizca spRzati kvApi kiM citi // 47 // nAttadanukUlamAdhuryadhvanakasukumAravarNaghaTitamRdubandhasyaiva satvamanyatra tu tena kavitvavIravyaJjanAttadanuguNasya gADhasyaiva tasya satvamiti vaiSamye'pi guNatvameva // 41 // ojasvinIti / kaThoratvaM vakSyamANasaukumAryAbhAvaH / re duHzAsaneti / idaM taM prati bhImavAkyam / tenAtra raudrarasavattvena kaThorabandhasya tadupayuktatvAdguNatvameva / yathAvA hanUmannATake-'yena triHsaptakRtvo nRpabahalavasAmAMsamastiSkapaGka prAgbhAre'kAri bhUricyutarudhirasaridvAripUre'bhiSekaH / yasya strIbAlavRddhAvadhi nidhanavidhau nirdayo vizruto'sau rAjanyocAsakUTakathanapaTuraTaddhoradhAraH kuThAraH' iti // 42 // atha saMbandhavarjitamapyapavadati-videheti / videhAvastho jaDabharatAdiH / tadudAharati indreti / idaM khamanasyeva niruktAvasthasya jaDabharatAdevAkyam / idaM dRzyatvAvacchedena yAvadvaitajAlamityarthaH / indrajAlaM mantrAdikSubdhamAyAvizeSaparidarzitabhramakulamiveti yAvat / kuta idaM tatrAha-dhanyA iti / atroktasaMgateH zAbdatvAbhAvena vaisAMgatye'pi niruktavAkyavinyAsAnyathApattisiddhavidehAvasthavAkyatvena zAntarasaparipoSakatvAdguNatvameveti bhaavH|ythaavaa tRptidIpe zrIbhAratItIrthagurucaraNavacaH-'aho zAstramaho zAstramaho gururaho guruH| aho jJAnamaho jJAnamaho sukhamahosukham' iti // 43 // evaM sarveSAM zabdadoSApavAdAnAM pratyekasaMkhyAkathanapUrvakaM saMkhyAM nirUpyAvaziSTAnAM prAgukta nikhilazabdadoSebhyo nityadoSANAM saMkhyAM kathayan kAvyeSvavazyaM tattyAjyatAM vidhate-varNadoSetyAditribhiH / AtidaizikAH vAkyadoSApavAdAH padadoSApavAdAtidezasaMbhavAH dvAdazaivesanvayaH // 44 // padaiketi / vAkyagatA ityarthaH // 45 // tena niruktApavAdasaMkhyAnena // 46 // athArthadoSeSu kAMzcidapavadannAdAvapuSTamapavadati-yamA kAdAviti / AdinAnuprAsAdiH / tamudAharati-saMpattiriti / yathAvA raghuvaMze-'zuzubhire smitacArutarAnanAH striya iva shlthshinyjitmekhlaaH| vikacatA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 [ pUrvArdhe sAhityasAram / svavaiyAkaraNatvasya khyApake cApi vaktari / guNaH kaSTo'pi te bhUyAdAdaicsaMjJAyazaH zriyAm // 48 // guNaH syAtpunarukto'pi padArthAdiHprayojane / brahmAtmaivAkhilaM dRzyaM dvaitaM kimitaraciteH // 49 // nanu karNAvataMsAdipadArthaH kimapuSTatAm / upaiti punaruktatvamutetyatrAbhidhIyate // 50 // marasA gRhadIrghikA mdklodklolvihNgmaaH| iti| atrodakalakSaNasyArthasya dIrghikApadenaiva siddhatvAdvarNanIyastrIsAdRzyarUpamukhyArthe poSAjanakatvAcApuSTatve'pi yamakavazAdguNatvaM jJeyam / uktaMhi pradIpe prakRtadoSaM prakRtya dUSakatAbIjaM cAzaktyunayanena zroturvaimukhyam / ataeva yamakAdAvadoSatA / tatrAlaMkArAntarArambheNAzaktyanunnayanAditi // 47 // evaM kaSTamapyapavadati-sveti / tamudAharati-te bhUyAditi / he rAjan , te tava yazaHzriyAM kIrtisaMpadAm Adeca saMjJA 'vRddhirAdaicU' iti sUtreNa vihitA yA AdecAM AkAraikAraukArANAM vRddhirUpA saMjJA sA bhUyAt vRddhirbhavalityAzIrvacanavaktuH khavaiyAkaraNatvakhyApakatvAniruktArthaH kaSTasAdhyatvena kliSTo'pi guNa eveti bhAvaH / yathAvA-'zrautrArhantIcaNairguNyairmaharSibhirahardivam / toSTayamAno'pyaguNo vibhurvijytetraam'iti|(shrotriyaannaaN bhAvaHzrautraM arhatAM bhAvaH ArhantI zrautraM ca AhentI ca zrautrArhantI tAbhyAM vittAH zrautrArhantIcaNAstaiH chandodhyayanazIlatvapUjyatvavikhyAtairityarthaH / tathA guNyaiH prazastAH guNAH yeSAM te tathA tairityarthaH / ) atra maharSibhiriti vizeSyamAtreNaivoktavizeSaNArthasiddhau jaDabharatavizvAmitradurvAsaHprabhRtivyudasanena vasiSThAdigrahasya kliSTatve'pyatoguNatvam // 48 // tadvatpunaruktamapyapavadati-guNaH syAditi / prayojane satItyarthaH / AdinA vAkyArthaH / tAvudAharati-brahmeti / atrAtmapadArthasya brahmapadArthAbhinnatvena tathA tRtIyacaraNavAkyArthasyaiva caturthacaraNavAkyArthatvAttasya paunaruktye'pi 'AvRttirasakRdupadezAt' iti nyAyena jJAnadALasaMpAdanalakSaNaprayojanasattvAdguNatvameveti tAtparyam / yathAvA-'akhaNDaM saccidAnandaM candrakhaNDazikhaNDakam / umAmizritamAtmAnaM paramAtmAnamAzraye' ityAdi / uktaMhi pradIpa evemaM prakRtya / dUSakatAbIjaM ca niSprayojanenAbhidhAnena zroturvamukhyam / ataeva prayojanasatvenAdoSatvAdanityoyaM doSa iti // 49 // tatrApuSTapunaruktayorubhayorapyarthayoH padArthavizeSAvacchedena saMbhavAtko vA nirNeya iti prasaGgAtsaMdihAnaH pRcchati-nanviti / karNAvataMsaH karNapUraH zravaNasthApitakusumAdiritiyAvat / AdinA muktAhArAdiH / tathAcAhuH zrImadbhASyakAracaraNAH-'majIrau padayornidhAya rucirau vinyasya kAJcI kaTau muktAhAramurojayoranupamA nakSatramAlAM gale / keyUrANi bhujeSu ratnavalayazreNIH kareSu kramAt tATaGke tava karNayorvinidadhe zIrSe ca cUDAmaNim / dhammille tava devi hemakusumAnyAdhAya bhAlasthale muktArAjivirAjihematilakaM nAsApuTe
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / karNevataMsa ityAdivyutpattyA tatsthatA kvacit / muktAhAre tvamizratvaM lakSaNAto'vabodhyate // 51 // hetuSUtkarSa eveSTaH pusspmaalaadyudaahRtau|| tena nApuSTiratrAsti punaruktirapi kvacit // 52 // mauktikam / mAtamauktikajAlikAM ca kucayoH sarvAGgulISUmikAH kaTyAM kAJcanakikiNIrvinidadhe ratnAvataMsaM zrutau' iti / rasataraGgiNIkAropi-'zvAsollAsapracaladadharopAntamAmIlitAkSaM krIDAkule tapanaduhituH supyataH zrImurAreH / antaH smeraM nibhRtanibhRtaM kApi karNAvataMsaM kAcidvAhvoH kanakavalayaM dAma muSNAti kAcit' iti / amarakRtA tu 'puMsyuttaMsAvataMsau dvau kaNapUrepi zekhare' iti dvayorapi karNapUrAdivAcitvamuktam / evaMca kavibhiH prayujyamAnaH karNAvataMsAdipadArthaH kimavataMsapadasya ratnAvataMsaM zrutAviti prabalatamapramANAtkavisamaye karNapUra eva sudhAMzukalitottaMsa ityAdAvuttaMsapadasya zekharaikavAcakalavadaGgIkRtazaktikatvena karNapadArthasyAprayojakatvAnyalabhyatvAbhyAmapuSTatAmupaityutazabdena pratipannatve sati punastenaiva pratipAdita iti pradIpoktapunaruktArthatvasyoktazaktyaiva satvena punaruktatvamupaitIti praznAzayaH / itipadaM zaGkopasaMhAraparam / tatsamAdhAnakathanamatha pratijAnIte-atretyAdinA / niruktapUrvapakSaviSaya ityarthaH // 50 // atha pratijJAtasamAdhAnameva viSayavibhAgena trividhaM bodhayati-karNevataMsa ityAdI. tyAdi dvAbhyAm / AdinA ziraHzekharaH dhanuryetyAdau zirasi zekhara ityAdi jJeyam / tatsthatA teSu karNAdiSu sthititvamityarthaH / tena zobhAtizayAdiH sUcyate / mukteti / tuzabdaH pUrvavailakSaNyArthaH / amizratvaM hIrakapadmarAgAdiratnA. ntarAzabalitatvamityarthaH / tenApi suSamAvizeSa eva vyajyate / lakSaNAtaH jahalakSaNayetyarthaH // 51 // hetuSviti / hetuSu upAdAnAdikAraNeSvityarthaH / utkarSaH saurabhyabhUyaunatyaM gAmbhIryAdiprayojakajAtitvagajarAjatvAdilakSaNo mahimetyarthaH / lakSaNAta ityatrApyanukarSaNIyam / puSpeti / AdinA sAnumato'dhityakAkIcakamArutapUrNarandhrA dviradabaMhitaM ityAdi bodhyam / kimetAvatA prakRta ityata Aha-teneti / sarvaM caitaduktaM pradIpa eva / avataMsAdipadairjAtyAdipuraskAreNa karNAbharaNAdInyevocyanta ityarthaprAptau karNapadAdInAM yadyapyapuSTArthatvaM punaruktatvaM vA yujyate tathApi kvacitkarNe'vataMsa iti vyutpatyA kvacillakSaNAdinA ca karNasthityAdirUpasyAdhikasya vivakSitArthasya pratipatteradoSatvam / yathA-'tasyAH karNAvataMsena jitaM sarvavibhUSaNam / tathaiva zobhate'tyarthamasyAH shrvnnkunnddlm'| atrAvataMsasya karNasthityavasthA karNapadopAdAnenAvagamyate / tadavagatyA kiM prayojanamiti cet / varNanIyotkarSaH / kathamiticet / na kharUpato'sya vibhUSaNajetRtvaM kiMtu tatkarNasthityeti paryavasAnAt / evaM zravaNakuNDalapade'pyUhyam / na kevalaM karNazravaNapadayorevAyaM mahimA kiMtvanyeSAmapi / yathA-'apUrvamadhurAmodapramo
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 sAhityasAram / karibRMhitazabdAdAvayameva nayo mataH / prAcAM mayA tu tatredaM yuktayantaramapIryate // 53 // [ pUrvArdhe ditadizastataH / AyayurbhRGgamukharAH ziraH zekharazAlinaH ' / atra ziraHpadAdAne zekharakhAmyamAtraM labhyate natu tadalaMkRtatvam / tathAca tatpratIteradoSatvam - 'vidIrNAbhimukhArAtikarAle saMyugAntare / dhanurjyA kiNacihnena doSNA visphUrjitaM tava' / atra dhanuH zabdo jyAyA ArUDhatvapratipAdanAya tacca kiNasya prahArakRtatvapratipattaye yatra tvArUDhatvaM tatpratItiprayojanaM vA nAsti tatra dhanuH zabdopAdAnamapi / yathA -- ' jyAbandhaniHSpandabhujena yasya viniHzvasadvaRparaMpareNa / kArAgRhe nirjitavAsavena laGkezvareNoSitamAprasAdAt' / ityatra 'prANezvarapariSvaGgavibhramapratipattibhiH / muktAhAreNa lasatA hasatIva stanadvayam / atra hArazabdasya muktAsaMdarbhazaktatve'pi na muktAzabdavaiyarthyam' / anyaratnAmizritatvapratipAdanenotprekSAyAmupayogAt / saundarya saMpattAruNyaM yasyAste te ca vibhramAH / SaTpadAnpuSpamAleva kAntAkarSati sA sakhe' / atra mAlAzabdo yadyapi puSpasyaiva sraji zaktastathApi na puSpapadamapuSTArthe lakSaNayotkRSTatvapratipAdakatvAditi / adhityakAdyudAharaNe tu raghuvaMze yathA -- sa pATalAyAM gavi tasthivAMsaM dhanurdharaH kesariNaM dadarza / adhityakAyAmiva dhAtumayyAM lodhradrumaM sAnumataH praphullam' | 'sakI ca kaimarutapUrNarandhraH kUjadbhirApAditavaMzakRtyam / zuzrAva kutreSu yazaH svamuccairudgIyamAnaM vanadevatAbhiH' iti / atra prathamodAharaNe tAvadadhityakApadasya parvatordhvabhUmyekazaktatvena sAnumata ityasyApuSTArthakatve'pi niruktabhUmyupAdAne parvate sAnUni zikharANi vidyante yasyeti vyutpattyA mahoccatvalakSaNa utkarSa evopameyabhUtAyAM nandinyAM kAmadhenujanyatvena khaprANapaNenApyavazyarakSaNIyatvavyaJjanArtha kaveH sUcanIyo na vastutaH sosti / evamantyepi kIcakapadasya vAtapUraNaraNadveNuzaktatvena mArutetyAdestathAtvabhAne'pi nijabIje vijAtIyagambhIrakharAviSkaraNanipuNajAtIyatvalakSaNaprakRtanRpatiyazasi vanadevatAgIya mAnatotprekSaNArthaM kaveH saMmata ityAkUtam / hArAdipadAnAM muktAvalyAdiSveva zaktigrahaH kozAdereva / tadyathA 'hAro muktAvalI' iti, 'mAlyaM mAlAsrajau ' iti, 'upatyakAdrerAsannA bhUmirUrdhvamadhityakA' iti, 'veNavaH kIcakAste syurye khanantyaniloddhatAH' iti cAmare / kavisamaye'pi - 'tvatkIrtimauktikakulAni guNaistvadIyaiH saMdarbhituM nikhiladiglalanAH pravRttAH / nAnto guNeSu na ca kIrtiSu randhralezo hAro na jAta iti tAstu mitho hasanti' iti / yathAvA - 'hAro'yaM hariNAkSINAM luThati stanamaNDale / muktAnAmapyavastheyaM ke vayaM smarakiMkarA:' iti ca / atra pUrvArdhoktarUpakAdyanyathAnupapattyA hArapadasya muktAvalyAmeva zaktiradhyavasIyate / evaM mAlAdyudAharaNAnyapi dhIraiyeyAnIti dik // 52 // nanu niruktavyavasthAyAstattadarthabhedabhinnatvenAnanugatatayA gauravAdvyaJjanAvRtterevAsaMbhavena tatsAdhyArthaparipoSasya dUrotsAritatvAllakSaNayaiva prakRtArtha 1
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 301 nirvAhAGgIkAre paramparAsaMbandhasya prakRtArthasAdhakatayA tasya tu gaGgAyAM ghoSa ityAdiprasiddhalakSaNodAharaNeSvadRSTacaratvAtsati vizeSaNasamavadhAne viziSTavAcakaH zabdaH vizeSyamAtravAcakaH anupayuktasaMbaddhapadAntaraghaTitazabdatvAtkaribRMhitazabdavadhyatireke vizeSaNAsamavahitoktazabdavaccetyanumAnena vyutpattivizeSaniyamAduktadoSAvamoSe sati niruktAnanugatakalpanAyAH svalpamatitvApAdakatvAdyaJjanAvRtterapi sarvatra zAbdabodhe zaktilakSaNAnyataramAtrasAdhyatve'nubhUyamAne tRtIyavRttyaGgIkArasya gauravarauravAyitatvena khapne'pi vipazcidAdaraNIyatvarahitatvAdastaM gataH savitetyAdau tu tattadadhikAriNAM nirutavAkyazravaNottaraM jAyamAnavividhakhakhazAbdabodhAnukUlAnAM niruktazAbdabodhAnyathAnupapattyA siddhAnAM mAnasavAkyAntarANAmevAvazyakalpyatvAkapATamityAdyadhyAhArodAharaNe padakalpanAvatprakRte'pi vAkyakalpanAyAM bAdhakAbhAvAtphalamukhagauravasyAdUSakatvavAdasya tu asatyAM tRtIyavRttau vyomakusumAyamAnatvAcca tucchaiveyaM karNAvataMsAdipadeSu tatsthatvAdikalpanayA votkarSAdidhvananavyavasthA'nAsthitapramANapATavabhaTTArakadauvArikANAmAlaMkArikANAmiti ceducyate / arthabhedabhinnatvenoktavyavasthAvizeSasya bhinnatayA'nanugatatve'pi votkarSatvarUpadhamasya sarvatrAnugatatvAt / tasyaiva tatra tatropakramAdinA tAtparyaviSayIbhUtatvAt / tava tadabhAne'pi. apAkSikaprekSAvatAM zabdArthamaryAdAdhuraMdharapuraMdarAyitasatAM tasya karatalarasAlaphalAyamAnatvAt / lakSaNaikalakSyasya tavAyughRta lAGgalaM jIvanamityAdau bhUritaratattadudAharaNAntareSu paraMparAsaMbandhaghaTiteSvapi gatyantarAbhAvenoktAdRSTacaratvoktarayuktatamatvAniruktAnumAnasya tu tarkAnugRhItatvenaiva sAdhyasAdhakatAyAM yadi vizeSyamAtravAcako na syAttarhi anupayuktasaMbaddhapadAntaraghaTitazabdo'pi na syAt / yatastathA vartata evAto vizeSyamAtravAcaka evetyAdirUpasya tasya prakR. takAvyodAharaNeSu kavervotkarSamAtratAtparyakatvena tatparipoSArthameva vizeSaNavAcaMkazabdasamavahitasyApi viziSTavAcakazabdasya tena prayuktatvenAprayojakavAdiyaM gauH sAsnAvatItyAdyabhrAntalaukikavAkyAdAvapi sAnAyAM kiMcitprAzastyamadRSTvA pramANacaNairvaktumayuktatvena votkarSa eva paryavasAnAt / anyathonmattapralapitatvApAtAt / vyaJjanAvRttyanaGgIkArasya tu kulAcArAyamANatvAt / advaitinAM vyaJjanAvRttyanaGgIkArastu vedaikaviSayaka iti na tannidarzanena laukikavAkye'pi tadanaGgIkAraH syAt / anyathA zAbdikAnAmapi tadanaGgIkArApatteH / adhastAdeva bhUritaraM tasyAH samarthitatvAt / tathaiva sarvasAdhAraNyenAnubhUyamAnatvAdastaM gataH savitetyAdAvanekavAkyatatkAraNakalApAdikalpanApekSayA kRptazabda eva tattadadhikAryavacche. dena vividhazAbdabodhajanikAyA vyaJjanAvRttereva kalpanalAghavasya bAlairapi samAkalanIyatvAdekasminneva candre khAbhyudayamAtreNa cakoratarpakatvakumudavikAsatvacakravAkadAhakatvacandrakAntadrAvakatvavirahiNIkSobhakatvAdizake: sarvasaMmatatvavatprakRtazabdazaktarapyacintyamahimatvasya pUrvAcAryacakravarticaraNanakhacandra
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 saahitysaarm| [ pUrvArdhe svaparodbhAsakasyApi balavadbhAsake sati / svamAtrabhAsakatvaM syAtsaurAloke pradIpavat // 54 // viziSTavAcake zabde tadvatsati vizeSaNe / vizeSyamAtravAcitvaM karibRMhitavaddhau // 55 // vyaJjanaM tu tato ruddhAtsAmarthyAtsyAdalaukikam / tattadarthasya kastUryAH saMrodhAtsaurabhopamam // 56 // kiraNAyamAnatvAt kapATamityAdau tu gatyantaravirahaikAyattAdhyAhArasya satyAM sarvasaMmatottamatamagatyAM nidarzanAnahatvAtkiMcitsaMkucitAzaktyaivArdhanArIzvaravatsati sarvadoSAvamoSalAbhe lakSaNAdijaghanyavRttyA mahArthalAbhArtha yatnasya vArastrItarasudRzAmayuktatve'pi zaktimantaraiva lakSaNAdinApi sarvadoSanikaSaNapuraHsaraM sarvatoSaparipoSakArthasya vizuddhabodhavallAbhasaMbhave sati zaktisaMtyAgasya sakalakovidAdaraNIyataratvAca yuktamevoktavyavasthApana mityAzayenoktanyAyaM karibaMhitazabdAdAvapi prAcInamatasiddhatvenAtidizyaitAdRzasthale svasaMmataM kiMcidyuktyantaramapi kathayituM pratijAnIte-karibaMhiteti / prAcAM mata iti saMbandhaH / taduktaM kAvyapradIpe pUrvoktavyavasthAM prakRtya ayameva karivRMhitanyAya iti // 53 // kiM tadityAkAGkSAM pUrayaMstadAha-svapareti yugmena / tadudAharati-saureti / yathA svaparodbhAsa. kasyApi pradIpasya saurAlokAkhye sUryaprakAzarUpe balavadbhAsake khApekSayA'dhika khaparaprakAzake sati svamAtrabhAsakalaM loke dRSTaM tadvadityuttareNAnvayaH // 54 // viziSTeti / tadvatpUrvapadyoktadRSTAntavat / viziSTavAcake zabde'dhikaraNe'pi vizeSaNena yena vizeSaNena viziSTasyArthasya prakRtazabdo vAcakastasyaiva dharmasya vAcake tadvAkyAvacchedenaiva zabdAntare vidyamAne satItyarthaH / vizeSyeti / dharmimAtravAcakatvaM syAdityadhyAhRtyAnvayaH / dharmAzrayIbhUtAdhikaraNaikabodhakalaM bhavediti bhAvaH / tadudAharati-karIti / raghau raghuvaMze yathA tadIyanavamasarge. 'kumbhapUraNabhavaH paTurucairucacAra ninado'mbhasi tasyAH / tatra sa dviradabRMhitazaGkI zabdapAtinamiSu visasarja' iti / atra bRMhitaM karigarjitamityamarADhahitazabda sya karisaMbandhitvaviziSTagarjitapadazakyamahAdhvanivAcakalena viziSTavAcakatve'pi dviradapadAbhidheyatadvizeSaNIbhUtakarivAcakadviradapadAkhyavizeSaNasya vidyamAnatvena karisaMbandhikharUpavizeSaNazUnyagarjitAkhyavizeSyamAtravAcakatvaM jJeyam / evamanyatrApi praaguktodaahrnnessvpiiyaashyH|| 55 // nanvevaM cettItrAMzato jahallakSaNAsAdhyata. ttadarthAvabodhakAdviziSTavAcakAnAM padAnAM sati vizeSaNasamavadhAne vizeSyamAtravAcakatvamityAdiniyamarUpanaiyAyikoktavyutpattivizeSAtsUryAlokapradIparUpadRSTAnta evAdhiko natvaparaM kiMcidapItyato varaM prAgupanyastamAlaMkArikamatameveti cenna / naiyAyikamatasya tu kAvyArthaparipoSakatvAbhAvadoSaduSTatvenAnAdaraNIyatvAdupanyastAlaMkArikamatasyApi karNAvataMsamuktAhArapuSpamAlAdyanekodAharaNeSvanu.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / evaM kvacidvizeSye'pi bAdhe vidhiniSedhayoH / vizeSaNaikavAcitvaM putrAsetyAdivAkyayoH // 57 // gaje vA garjite kiMcinna hetUtkarSataH phalam / putrI jAtaH zikhI dhvasta ityAdAvapi dRzyate // 58 // guNaratnam 7 ] 303 gataikayukta yabhAvenAniyamApattikalpanAgauravAbhyAM karibRMhitasthale hetupUtkarSa eveSTaH puSpamAlAdyudAhRtAvityanupadokta hetUtkarSasya niSprayojanatAyAH pratipadameva vakSyamANatvena ca prauDhivAdamAtratvAnmadukta saurAlokapradIpadRSTAntAnugRhItakhaparodbhAsakasyApItyAdiniyamasya karNAvataMsAdiyAvadudAharaNAnugatatvasaMbhavena ruddhaka stUrInidarzanalabdhayAvadapekSitalokottaratattadarthadhvanilAbhena ca kAvyArthasyAtulaparipoSajanakatvAccetyAkUtena yadi viziSTakavAcakazabdasya sati vizeSaNasamavadhAne vizeSyamAtravAcakatvaniyamo naiyAyikavattarhi niruktAlaMkArikamata siddha sakalasahRdayahRdayAmodikarNAvataMsapadAdiSu tadgatatvAdidyotitanAyikA saundaryAdi kathaM sivedityAzaGkAmapi sodAharaNavyAtyantara sUcanenApanayati - vyaJjanaM liti / tuzabdaH proktazaGkAzAnyai / tatraivaM prayogaH / savizeSaNo viziSTavAcakaH zabdaH alaukikArthavyaJjakaH ruddhazaktikatvAt / yo yo ruddhazaktikaH so'laukikArthavyaJjakaH yathAruddha kastUrIti / sA hi paTAdinA rudvaiva bhUrisaurabhamAvirbhAvayatIti prasiddhameva / evaM ca yatrayatra karNAvataMsapadAdau ye ye nA - vikAsaundaryAdayo'rthAH kavyAdyabhipretAste sarve'pi niruktazaktimUlAnugatavyaJjanAvRttimAtreNaiva siddhyantIti sarvamanavadyam // 56 // athoktanyAyaM viziSTavAcakasya zabdasya vizeSyabAdhena vizeSaNamAtravAcitvasthale'pyatidizati -- evmiti| vizeSye viSaye'pi vidhiniSedhayoH bAdhe sati kvacitputrI Asa putrI jaatH|aadinaa zikhI dhvasta iti vAkyayoH / evaM prAguktavizeSyamAtravAcikavadvizeSaNaikavAcitvaM vizeSye devadattaputrazikhAlakSaNavizeSaNAvacchedena pravRttaniruktaja nidhvaMsAtmakavidhiniSedhayoH pratyakSAdinA bAdhAtputrAdivizeSaNamAtravAcakatvaM prAguktazaktisaMkocanena vijJeyamityanvayaH / ata evAhuH / savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkAmataH sati vizeSye bAdha iti // 57 // nanu kimetAvatA prAcInoktau tvaduktau ca kiMcidyuktibhede'pi phalaM tAvadekameva tattadarthadhvanilakSaNamiti cenna / 'hetuSUtkarSa eveSTaH puSpamAlAdyudAhRtau' ityatrAdipadena tatsaMmate ayameva karibRMhitanyAya iti kAvyapradIpoteH karibRMhitAyudAharaNe gajapadArthagarjitapadArthayorhetUtkarSadhvananajanyaphalAdarzanAtputrI jAta ityAdAvapi tadanavalokanAccetyAha - gaje veti / gaje karibRhitodAharaNagata dantinItyarthaH / garjite bRMhite vA hetUtkarSataH kAraNotkarSadhvananAdi * tiyAvat / kiMcit khalpamapi phalaM tathA -! - putrItyAdi / AdinA ayaM kokilaH kalagIrityAdi / apiH samuccaye / na dRzyata iti saMbandhaH // 58 // samAnamidaM
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 sAhityasAram / [pUrvArdha madrItyA tu raghau pitraahtebhaaptaastrsNsmRteH| niSiddhe'pi ca lobhena pravRttidyotanaM phalam // 59 // khatpakSe'pyAkSepajAtamityAzaGkaya tatratvaM vizeSa saMkSipandUSaNaM pramoSayati-madrItyAtvityAdidvAbhyAm / tuzabdaH proktamatavailakSaNyArthaH / madrItyA maduktakhaparetyAdigranthapaddhatyetyarthaH / raghau kumbhapUraNabhavaH paTuruccairuccacAra ninado'mbhasi tsyaaH| tatra sadviradabRhitazaGkI zabdapAtinami visasarja' iti raghuvaMzIyanavamasargapadyoktadviradabaMhitazatIti vAkya iti yAvat / pitriti / pitrA khajanakena ajena A ISat parAvartanArthameva natu hiMsanArthe hataH iSuNA kumbhasthale tADitaH etAdRzaH ya ibhaH vanagajaH mataMgamunyaparAdhajanyazApaprAptamataMgajatvaH priyadarzanAkhyagandharvaputraH priyaMvadazarmA gandharva ityarthaH / tasmAt AptaM svapitraiva prAptaM yadA saMmohanAkhyaM gAndharvAstraM tasya yA saMsmRtiH pUrvatanatatkathAzravaNajanyazAbdabodhasaMskAraivanyaniruktazabdAkarNanasamuddIpanajanyajJAnAditi yAvat / niSiddheti / lakSmIkAmo yuddhA. danyatra karivadhaM na kuryAt / 'idaM hi zrIrye kariNaH' iti mallInAthodAhRtavacanena kSatriyANAM yuddhatarakAlAvacchedena mRgayAdau gajavadhasya ninditatvena tAdRze'pi karmaNItyarthaH / lobhena pituryathA lAbhaH saMpannastadvanmamApi syAditi tRssnnaavishessennetyrthH| pravRttIti / niruktakarihanane dazarathasyApi pravRttisUcanamiti yAvat / phalaM aho etAdRzamahAnubhAvasyApyuktarAjasavRttivazAduktaniSiddhakarmaNyapi pravRttiH saMpannA tatphalamapi sadya eva zrAvaNavadhatanmAtApitRzApAdi ca saMjAtamataH kaiva kathA mAdRzAM pAmarANAM sati viSayasannidhAne niSiddhe'pi pravRttestena sarvathA hitecchunA tAdRgviSayasaMnidhAnameva na saMpAdanIyaM / yadi kadAcidaivAtsaMpannaM cettatrAtibhItena sAvadhAnatamena ca sarvadA bhAvyamiti kAvyopadezarUpaM prayojanaM bhavatIti yojanA / sarvamidaM kathAjAtaM tatraiva paJcamasarge prasiddham / tadyathA indumatIsvayaMvarArtha raghuNA preSitaH sasainyo'jaH kumAraH pathyeva revA jalAdunmagnaM senAgajarAjanirIkSaNena yuyutsuM vanadantinaM nirIkSyetyupakramya 'tamApatantaM nRpateravadhyo vanyaH karIti zrutavAnkumAraH / nivartayiSyanvizikhena kumbhe jaghAna nAtyAyatakRSTazAGgaH // sa viddha. mAtraH kila nAgarUpamutsRjya tadvismitasainyadRSTaH / sphuratprabhAmaNDalamadhyavarti kAntaM vpuyomcrN prapede // atha prabhAvopanataiH kumAraM kalpadrumotthairavakIrya puSpaiH / uvAca vAgmI dazanaprabhAbhiH saMvardhitoraHsthalatArahAraH // mataMgazApAdavalepamUlAda. vAptavAnasmi mataMgajatvam / avehi gandharvapatestanUjaM priyaMvadaM mAM priyadarzanasya // sa cAnunItaH praNatena pazcAnmayA maharSirmRdutAmagacchat / uSNatvamanyAtapasaMprayo. gAcchaityaM hi yatsA prakRtirjalasya // ikSvAkuvaMzaprabhavocadA te bhetsyatyajaH kumbhamayomukhena / saMyokSyase svena vapumahimnA tadetyavocatsa taponidhirmAm // saMmocitaH satvavatA tvayA'haM zApAcciraprArthitadarzanena / pratipriyaM cedbhavato na kuryo vRthaiva me syAtsvapadopalabdhiH // saMmohanaM nAma sakhe mamAstraM prayogasaMhAravibhaktamantram /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / manuSyalokavijayo jiivnmukttvyogytaa| putrI jAtaH zikhI dhvasta ityAdAvapi tatkramAt // 60 // mahAkaviprayukteSu zabdeSvevaiSa nirnnyH| natu svecchAprayukteSvapyaghrimaJjIrazabdavat // 61 // vaamniiymte'pusstto'pyupeyshcedvishessyte| prasannena mukhAbjena sA jagAda priyaM prati // 62 // gAndharvamAdatva yataH prayokturna cArihiMsA vijayazvahaste // alaM hriyA mAM prati ya. nmuhUrta dayAparo'bhUH praharannapi tvam / tasmAdupacchandayati prayojyaM mayi tvayA na pratiSedharaukSyam / tathetyupaspRzya payaH pavitraM somodbhavAyAH sarito nRsomaH / udaGmukhaH so'stravidatramantraM jagrAha tasmAnigRhItazApAt' iti // 59 // manuSyeti / evaM putrI jAta ityatra manuSyalokavijaya eva 'so'yaM manuSyalokaH putreNaiva jayyaH' iti zrutema'tasya pazcAtputro'stItIhalokasthA eva saMbhAvayantIti tatpra. khyAlakSaNa eva tajjayaH prAguktarItyA vizeSyIbhUtadevadattasya siddhatvena tajjanmavidhAnabAdhAtputrIti viziSTavAcakapadasya zaktisaMkocena putrarUpavizeSaNamAtraparatve'pi niruktasaMkucitazaktimUlakavyajanAvRttyA dyotita iti / tathA zikhI dhvasta ityatrApi zikhI zikhAvAn dhvasta upazAntaH saMnyAsena vinaSTa iti, vizeSyIbhUtadevadattasya vidyamAnatvena dhvaMsalakSaNaniSedhabAdhAdvizeSaNIbhUtazikhAmAtraparatve nirukarItyA saMkucitazaktimUlakavyaJjanayA jIvanmuktatvayogyatA vyajyata iti ca kramAdanukrameNa tatkAvyArthaparipoSarUpaM phalamastItyanvayaH / AdipadenAyaM kokila: kalagIriti prAggRhItavAkyAntare'pi kokilajAtyavacchedenaiva kalagISvasiddhAvukta vidhAnavaiyarthe'pi taddhanitavasantaprAptyAdi ca phalamunneyamevetyAzayaH / tasmAnna kApyatrAnupapattiriti tattvam // 60 // iyamapi vyavasthA prAcInamahAka. viprayogeSveva natvevaMjAtIyakAdhunikaviracitaprayogAntareSvapItyabhinavaprayogapradarza. napUrvakaM niyamayati-mahAkavIti / taduktaM pradIpaeva-'mahAkaviprayukteSvevaM vai samAdhAnaM natu khecchayA karNAvataMsAdivajjaghanakAcyAdiH karikalabhavaduSTakarabhAdi vA prayoktavyam' iti // 61 // atha matAntareNa rItyantarAdapuSTArthasamupAdAnasamarthanaM kathayati-vAmanIya iti / vizeSyate vizeSaNaviSayIkriyate cedityarthaH / tarhi apuSTo'pyartha upeyaH svIkArya ityanvayaH / taduktaM pradIpe'vAmanastvapuSTayasyApi tatropAdAnamucitaM yatra tadvizeSyate / anyathA kutastadvizeSaNAnvayaH syAt' iti / tadudAharati-prasanneneti / atra 'gada vyaktAyAM vAci' iti smaraNAttadvyApArasya ca mukhamantarA saMbhavAbhAvAnmukhapadArthasyApuztve'pi abjaprasannapadArthAbhyAM tasya rUpakAdinA vizeSaNIyatvAttadupAdAnaM guNa eveti bhAvaH / yathAvA kAvyapradIpakartureva padye-'nivAtapadmodarasodarAbhyAM vilocanAbhyAmavalokayantI / na kevalaM yUni manobhave'pi vyanakti kiMcittapasaH
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [pUrvArdhe grAmyo'pi guNatAmeti hAsye ca maNite'dhame / drauNizcitrordhavapanaH patyurme bhilyupasvapa // 63 // saMdigdho'pi guNaH saMdehasyaivoddezyatA yadi / pratisUryodayaM kAnta padminyaH santi kiM navAH // 64 // prabhAvam' iti / atra nivAtapadmodarasodaratvasyeva madudAharaNe'pi abjavasya prasannaM vai prasanneva veti prasannavasyeva kriyAkaJanyataravizeSaNatvAsaMbhavAtsadudAharaNalameva / vistarastu vAmanokodAharaNe kAvyaprakAzotakriyAvizeSaNatvena nirvAhAdanudAharaNatvaM taduktodAharaNe kartRvizeSaNatvena tathAtvaM cetyAdistatraiva draSTavya iti dik // 62 // atha grAmyamarthamapavadati-grAmyo'pIti / apinAyamartho dyotyate dUSakatA cAzlIlavat / kiMcaitAdRzoktikavalito. vibhAvAdirUpo'rtho na rasAya paryApyate bhRSTamiva bIjamaGkurAyetIti pradIpakAreNa nityadoSatvena grAmyo'rthaH sUcito'pIti / hAsye hAsyarase tathA adhame adhamavaktRkatvenAtininye maNite kathAvizeSaprasaGgena nIcatrIpuMsayoH suratavArtAvarNana i. tyarthaH / grAmyo'rtho'pi guNatAmetIti saMbandhaH / uktahi candrAloke-'mukhaM candrazriyaM dhatte zvetazmazrukarAGkuraiH / atra hAsyarasoddeze grAmyavaM guNatAM gatam' iti / nacedaM zabdaparameveti / arthaparatve'pyadoSAtpratyuta prakRtarasapoSAcca / tasmAtpradIpavAkyaM tvetadbhinaviSayamiti dhyeyam / tadudAharati-drauNiriti / drauNiH azvatthAmA / idaM hi tacchiromaNicchedakAlikaM kasyacitpAmarasya vAkyam / yathAvA rasagaGgAdhare-'zrItAtapAdairvihite nibandhe nirUpitA nUtanayuktireSA / aGgaM gavAM pUrvamaho pavitraM navA kathaM rAsabhadharmapatnyAH ' iti / dvitIyasyApyevamunneyamudAharaNAntaram // 63 // evaM sNdigdhmpypvdti-sNdigdho'piiti| taduktaM pradIpe-'yatra tu saMdeha evoddezyastatrAdoSatvamevetIti / tadudAharatipratIti / idaM hi prathamaM pravasantaM skhakAntaM prati satIvacaH / ayi kAnta bho subhaga / etena rUpAdyakhilaguNavattvenApi niratizayakhIyaprItiviSayavaM vyajyate / tathA vakSyamANavyaGgayamaryAdAsiddhasUryopamAnArhatvaM ca / kAntimattvena kAntatvasyobhayasAdhAraNyAt / padminyaH natu bisinyaH / evaMca padminyAkhyastrIjAtimattvaM khasyAM dyotyate / tena sarvathA viyojanAnarhatvaM ca / pratisUryodayaM natu pratiprabhAtam / tathAca tAsAM khanAyakaikadarzanavikasamAnatvena dhvanyadhvasiddhasvakIyopamAnArhatvaM dhvanyate / tena yadA jaDAnAM jaDajAnAmapi padminInAM sAmAnyata: sarvAsAmapi khanAyakaikadarzanavikasanazIlatvaM tadvirahe tu mukulitatvameva tadA cetanAyAzcetanajAyAzca tasyAH mama tathAtve kaimutikanyAyaH tAsAM ko vA mahotkarSa iti yuSmadvirahe mUrchAnayatyaM pAtivratyagarvarAhityaM tenottamanAyikAtvaM ca suucyte| navAH nUnAH santi kiM iti praznaH / tena na santi veti dvitIyA kottilnyte| tathAca koTidvaye'pi kramAt tatkSaNAbhinava vikAsaH padminIlenaiva pativirahakSaNa
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / guNo nirheturapyatra heto bhe prsiddhitH| rAdhe saMprArthaye'haM tvAM mAnamena tyaja priye // 15 // autpAtike kaveH saMvidviruddho'pi bhavedguNaH / bho dazagrIva nIpo'yaM mama pallavapallavI // 66 // eva maraNasaMbhavazceti hetU dyotyete / evaM cAhaM zrImadvirahe eva mariSyAmItyato naiva bhavadbhiH pravasitavyamityAkUtam / atra nirukkasaMdehasyaiva priyamanasi vyaJjanayaiva vakroktitaH khAzayasUcanAya tathA zabdArthobhayasaMdehena praznottarasya tadvivecanAdipUrvakaM pradAtumarhatvena yAvatkAlaM matpraznottare vilambo lagiSyati tAvatkAlamapi preyaHsaGgaHsyAdityAdisvAbhISTAyoddezyatvAtsaMdigdho'pyuktalakSaNortho guNa eveti bhAvaH / yathAvA-'ekaH papau bhuvanabhIkarakAlakUTamanyaH papau stanaviSa khalu pUtanAyAH / ko vAnayoradhika ityanucintya vRddhAH satyaM bruvantu tamimaM vayamAzrayAmaH' iti / ihedaMzabdAnyathAnupapattisiddhatulyakAlobhayasAkSAtkAradhvanitAdvaitAtmaniSThAvattvena vastutaH khasya saMdehAbhAve'pyekabhaktipratiSThApanArtha vaiSNavaMmanyakSobhaNAya saMdehasyaivoddezyatvAtsaMdigdho'pyuktorthoM guNa eveti saMkSepaH // 64 // evaM nirhetumapyapavadati-guNa iti / atra alaMkArazAstravivakSitakAvye prsiddhitH| pratyakSAdipramANAntarata iti yAvat / hetolAbhe satItyarthaH / nirheturapyarthaH guNo bhavatIti saMbandhaH / ataevoktamimaM prakRya pradIpe-'duSTibIjaM cAtroddezyapratItivirahaH, ataeva prasiddhAvanupAdAne'pi na doSaH' iti / tamudAharatirAdha iti / idaM hi mAnavatI rAdhikAM prati zrIkRSNavAkyam / ayi rAdhe, ahaM tvAM prati saMprArthaye / kiM tadityata aah-maanmiti| he priye-etena madupekSA. viSayatvAnahatvaM dyotyate / tvaM etaM pratyakSam / evaM cApalApAnahatvaM sUcyate / tyajeti yojanA / atra kuto mAnatyAgaM prArthayasItyAkAGkitahetoranuktAvapi tasya ratisaMpAdanalakSaNasya suprasiddhavAdguNatvamevetyAzayaH / yathAvA madIye nItizatapatre-tAruNyAropitaguNe sundarIbhrUzarAsane / namratvameva saMpAdya jagajayati manmathaH' iti // 65 // atha viruddheSu kavisaMvidviruddhamekamapavadati-autpAtika iti / utpAtasya mahAnarthasyAyamautpAtikaH utpAtasUcakastasminnartha ityarthaH / taduktaM pradIpe taM prakRtya 'dUSakatAbIjaM ca virodhAdarthApratItiH' iti utpAtAdinA tatpratItAvadoSa iti / tamudAharati-bho iti / idaM hi rAvaNaM prati raho niSkuTavihAre mandodarIvacaH / nIpaH 'nIpo dhUlikadambe syAnnIlAzoke ca dhanvini' iti vizvAdazoka ityarthaH / pallaveti / padaH lavaH sparzalezastena pallavI natu puSpita itiyAvat / tasmAt 'pAdAhataH pramadayA vikasatyazokaH' iti vacanAduktapallavanarUpo'rthaH kavisamayaviruddho'pi bhAvyutpAtasUcakatvAdguNa eveti
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 sAhityasAram / [pUrvArdhe vizeSaparivRtto'pi guNaH prakaraNAdi cet / zRNvayi brahmajijJAso dRzyaM mRgajalopamam // 67 // guNo yuktAnuvAdo'pi vaktonmAdI bhavedyadi / virahighnaghanAdyatvaM rAdhAM mAM kRSNa eSi kim // 68 // kvacidAyAti guNatAmazlIlo'rtho'pi zabdavat / evaM rudrArthadoSANAmapavAdAH prakIrtitAH // 69 // satyanyarasasAmAnye'nubhAve svpderitH| saMcArI naiva doSaH zrIrlajayA valitAnanA // 70 // bhAvaH / evamanyadapyunneyam // 66 // evaM vizeSaparivRttamapapadati-vizeSeti / yadi prakaraNAdi cettarhi vizeSaparivRtto'pi guNaH syAditi saMbandhaH / AdinA liGgAdi / tamudAharati-Nviti / brahmeti / 'brahma prokaM tapodhyAtmavedajJAneSu sUribhiH' iti vizvAt zRNvayyadvaitajijJAso iti vizeSavinyAso vAcya. stenAyaM vizeSaparivRtto'rthadoSo'pi advaitabrahmaNa eva prakaraNAdRzyamityAdyupadezalakSaNatanmAtraghaTakaliGgAcca guNa eveti bhAvaH / taduktaM pradIpe-'vizeSaniyAmakaprakaraNAdisale khadoSatvam' iti / yathAvA bAlarAmAyaNe-'sadyaH puraHparisare'pi zirISamRdvI sItA javAtricaturANi padAni gatvA / gantavyamasti kiyadityasakRdruvANA rAmAzruNaH kRtavatI prathamAvatAram' iti / atra rAmapadasya 'rAmaH pazuvizeSe syAjjAmadagye halAyudhe / rAghave cAsitazvetamanojJeSu tu vAcyavat' iti vizvAnnAnArthakatvena tathAtve'pi prakaraNAdinA guNatvameveti dik // 67 // ayuktAnuvAdamapyapavadati-guNa iti / tmudaahrti-virhiiti| atra virahinetyanuvAdo rAdhAmityAdividhiviruddhatvena tAdRzo'pi vazyAstasyA unmAditvena guNaeveti bhAvaH / ataevaitatprakaraNe pradIpa uktamanityadoSo'yamiti / yathAvA rasataraGgiNyAm-'naiSA kApi cakAsti kAzcanalatA saivAsti me rAdhikA pRSTAcena kuto'pi jalpati tadA saMmUrchitA vartate / itthaM hanta vicintya siMcati muhunIredhIrairTazorvAtaM vA tanute kareNa bhujayorAdhAya saMbhASate' iti / atra pUrvArdhoktaH kaveH zrIkRSNAnubhavAnusAreNArtha uttarArdhavarNitatayApAraviruddha ityayuktAnuvAdAbhidho'rthadoSo'pyayaM vaktu yakasyonmAditvAdguNa eveti // 68 // athAzlIle'rthe'pi zabdAzlIlApavAdanimittasAmyameveti kathayaMstamanudAharaneva tadatidezenaivApavadati-kvaciditi / tatastatsaMkhyAM kathayannupasaMharati-evamiti // 69 // atha rasadoSeSu kAMzcidapavadannAdau vyabhicAribhAvasya khavAcakapadavAcyatAmapavadati-satIti / anubhAve prAguktakAyikamAmasAhAryasAtvikAnyatamavikAra ityarthaH / anyeti / anyaH prakRtetaraH yo rasastena sAmAnyastadrase'pi vidyamAna itiyAvat / etAdRze sati / kheti / smRtyAdikhavAcakapadenAbhihita ityarthaH / etAdRzaH saMcArI vyabhicAribhAvaH / doSaH
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / viruddho'pi ca saMcArI bAdhyazcehuNatAmiyAt / IdRkpANDityamApyaM kiM dhigvRthA kaNThazoSaNam // 71 // naiva syAkiMtu guNa evetyanvayaH / taduktaM pradIpe-'na doSaH khapadenoktAvapi saMcAriNaH kvacit / saMcAriNo natu rasasthAyinorapi na kvacit'iti / yatra itaravilakSaNo nAnubhAva iti / tadudAharati-zrIriti / atra hi vrIDAzabdazakyo vyabhicAribhAvastAvalakSmyAH prathamazrIviSNusamAgamavarNanena saMbhogazRGgAre prastute yadyapi svavAcakazabdenaivoktastathApi tadanubhAvasya natAnanatvarUpasya karuNe zAnte vA satvAttadvAcakazabdavatsphuTataraM khabodhane'sAmarthyAnnaiva doSa ityaashyH| etena paryAyazabdenApi niruktApavAdetarasthale vyabhicAyuktistathA sarvatra rasa. sthAyyuktirdoSa eveti sUcitam / yathAvA tatraiva-autsukyena kRtatvarA sahabhuvA vyAvartamAnA hriyA taistairbandhuvadhUjanasya vacanainItAbhimukhyaM punaH / dRSTvAgre varamAttasAdhvasarasA gaurI nave saMgame saMrohatpulakA hareNa hasatA zliSTA zivAyAstu vaH' iti / atrautsukyahrIpade tathA / sAdhvasarasapadena tu bhayAnakarasavAcinA na tu raselyAdi prAgetaduktoktavyatirekAddoSodAharaNamapi bodhyam / ataevAmarukapadyamapi-'dUrAdutsukamAgate vivalitaM saMbhASiNi sphAritaM saMzli. dhyatyaruNaM gRhItavasane kiMcAJcitabhrUlatam / mAninyAzcaraNAnativyatikare bASpA. mbupUrNekSaNaM cakSurjAtamaho prapaJcacaturaM jAtAgasi preyasi' iti / idaMtu kevalamuktaniyamagamakamudAharaNamiti tattvam // 70 // atha viruddhAnAmapi vyabhicArivibhAvarasAnAM kiMcidavacchedena vinyAsA guNA eveti vaktumAdau viruddhasya saMcAriNastathAtvaM kathayati-viruddho'pi ceti / nanu yadi doSaratne parasparaviruddhau vyabhicAriNau vA vibhAvau vA rasau vA vinyastau ceddoSa iti kathitaM syAceddhaTetApIdaM tadapavAdanaM tattu naiva pazyAma iti cedbADham / tatra hi pratikUlo vibhAvAdiH prakRtasya rasasya ya ityatrAdipadenAnubhAvavyabhicAribhAvarasAnAM saMgrahAt / ataeva pradIpe tAvadrasadoSasaMgrAhakagatapratikUlavibhAvAdigraha iti sUtravyAkhyAne prakRtarasAdeH pratikUlo yo rasAdistadvibhAvAnubhAvavyabhicAriNAM graha iti vyAkhyAtam / tatra tadvibhAvetyAdau saca tadvibhAvAnubhAvavyabhicAriNazceti samAsasya vivakSitatvena parasparaviruddharasAdyupanyAsasya doSatvasaMgrahAdanyathA saMcAryAdeviruddhasya bAdhyasyoktirguNAvahetyAyuttaraMtatratyasUtratayAkhyAnAdyAtmakoktatadapavAdagranthasyAprAptaparihArakatApattezca / tasmAdyuktamevedaM tadapavAdanamiti bodhyam / saMcArI vyabhicAribhAvaH viruddho'pi 'jJeyau zRGgArabIbhatsau tathA vIrabhayAnako / raudrAdbhutau hAsyarasakaruNau vairiNau mithaH' iti prAcInavacanAtprakRtarasAdipratikUlo'pItyarthaH / yadi bAdhyaH bAdhAthai nibaddhastarhi guNatAmiyAditi saMbandhaH / taduktaM kAvyapradIpe-'prakRtaviruddhaM vyabhicAryAdibAdhya. tvenocyate tadA dUre doSalaM pratyuta prakRtatayA guNatvam' iti / tadudAharati
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 sAhityasAram / [ pUrvA tAdRzastu vibhAvo'pi yuvatiH sukhasaMtatiH / athApi jIvitaM hanta kAntAnetrAntacaJcalam // 72 // advaitasaccidAnande yadyapi prAptirUpite / raseM virodhazaGkApi naivAsti tadapIha naH // 73 // rasazabdena tatsthAyibhAva eva vivakSitaH / atastayostAdRzayoH sa yuktaH so'pi ca dvidhA // 74 // IdRgiti / idaM hi pANDityArthe ghoSaNe pravRttasya kasyacitkhamanasyeva vacaH / tatra ghoSaNaprautsukyAdirIdRgityAdidyotita nirvedamUlakazAntarasaviruddho'pi vyabhicAribhAvo bAdhyatvAdguNa eveti bhAvaH / yathAvA - 'kvAkArya zazalakSmaNaH kvaca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya naH zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM dhAsyati' iti / atra caturSu pAdeSu pUrvabhAgapratipAdyAnAM zamAGgAnAM cintAmatizaGkAdhRtInAM uttarabhAgamapratiprAdyAbhirabhilASAGgabhUtAbhirautsukya smRti dainya cintAbhistiraskArapuraHsaraM cintAyAmeva pa ryavasAnamiti bhAvazabalatAparipoSakatvAdguNatvamiti pradIpakAraH // 71 // evaM viruddhavibhAvamapyapavadati- tAdRzastviti / tAdRzaH prAgvatprakRtarasAdiviruddho'pi bAdhyazcedityarthaH / vibhAvo'pi AlambanAdivibhAvo'pIti yAvat / guNatA miyAdityanukRSya yojyam / tamudAharati -- yuvatirityAditripAdyA / yadyapi yuvatiH svataruNyeva sukheti sukhaparaM parAstItyanvayaH / athApIti / kAntA mRgAkSI natu nArI / spaSTamevAnyat / atra dvitIyapAde pUrvArdhazeSe zRGgArasyAlambanavibhAvaH sacottarArdhoktazAntasyAlambanAdivibhAvena sArdhaM viruddho'pi bAdhya - tvAnnibaddha iti naiva doSaH / pratyuta prakRtazAntarasaparipoSakatvAdguNa eveti bhAvaH / yathAvA -- - ' cetoharA yuvatayaH suratAnukUlAH sadbAndhavAH praNayanamragirazca bhRtyAH / valganti dantinivahAstaralAsturaGgAH saMmIlane nayanayornahi kiMcidasti' iti // 72 // nanu bhavatvevaM vyavasthA tathApi caturtharatne bhavadabhimate 'raso vai saH' ityAdizruteradvaitAtmamAtrarUpe rase tadAkAracittavRttau vA satyAM dvitIyasyaivAbhAvAtkka nAma virodhazaGkApItyAzaGkayAtra rasapadenAjahatsvArthalakSaNAtastadavacchinnatatsthAyibhAvasyai veSTatvAtparasparapratikUlayostu ratinirvedayoH zRGgArazAntasthAyinorvirodho yukta iti samAdhatte - advaitetyAdi yuktaityantena yugmena / evaM caitadabhidhAyaiva doSaratne mayA vibhAvAnubhAvavyabhicAribhAvAnAmeva parasparapratikUlAnAM grathanaM doSatvenoktaM / rasAnAM tu tAdRzAM nAmApi na gRhItamiti hRdayam / prAgiti / 'vibhAvAdyairapAjJAnacidvedyaH sthAyyasau rasaH / yadvA tatsaMyutivyaktasthAyyupAdhizcideva saH' ityAdinA // 73 // saH virodhaH tAdRzayoH virudvayoH tayoH sthAyinoH yukta iti saMbandhaH / evamevoktaM pradIpepi / nanu prAkpra 1
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / sAmAnAdhikaraNyena nairantaryeNa cetyasau / tadvaiyadhikaraNyena tayorAdyo bhavehuNaH // 75 // zrIguroH karuNApAne madaGge sati riGgati / dvaitamevAsa vidhvastaM tatvAnaGgataraGgitam // 76 // tipAditarUpavedyAntarasaMparkazUnyarasasya na rasAntareNa virodho nApyaGgAGgibhAva itya saMbaddhamevaitatsarvamiti cenna / rasazabdenAtra prakaraNe bhAvasyAbhidhAnAt rasata iti vyutpatteriti / atha tadvaividhyaM pratijAnIte - so'pIti / niruktavirodho'pItyarthaH / dvidhA sAkSAdviHprakAraH paramparayA tu smRtyAdyavacchedena SaDidhatvAditi dik // 74 // pratijJAtaM rasAnyonyavirodhadvaividhyaM vizadayati - sAmAnAdhikaraNyeneti / asau pUrvoktarasaparasparavirodhaH sAmAnAdhikaraNyena ekasminnevAdhikaraNe zRGgAratatpratikUlazAnta rasasatvenetyarthaH / tathA nairantaryeNa vyavadhAnavaidhuryeNa ceti dvidhA bhavatIti pUrveNAnvayaH / tatrAdyasyopAyamAha - taditi / tayoH niruktadvivitharasavirodhayormadhya ityarthaH / AdyaH sAmAnAdhikaraNyaprayuktaH pratikUlarasaparasparavirodha itiyAvat / taditi / niruktarasayoryadvaiyadhikaraNyaM adhikaraNabhedena satvaM tenetyarthaH / guNaH bhavediti saMbandhaH / tathA kAvyaprakAzakArikApi'Azrayaikye viruddho yaH sa kAryoM bhinnasaMzrayaH' iti / nanu bhavatvayaM rasavirodhaparihArastathApi kathamasAvapavAda koTiniviSTaH syAttattvaM hi kiMcidavacchedena vihitaniSiddhAnyatarasya niSedhavidhyanyataratvamiti tvayaiva prAgatra lakSitam / prakRte tu yaddoSasya prayojakaM tadeva na kartavyamiti kathyanta iti naitAvatA niSiddhasya kiMcidavacchedena vidhAnatvarUpAdyapavAdatvaM siddhyatIticenna / sAmAnyavizeSabhAvena vyavasthAsaMbhavAt / tathAhi pUrvaratne hi pratikUlo vibhAvAdiH prakRtasya rasasya ya iti rasadoSaprakaraNe sAmAnyata eva vibhAvAnubhAvavyabhicAribhAvarasAnAM sAmAnyataH prakRtarasaprAtikUlyamAtraM rasadoSa iti kathitam / tatra saMcAribhAvasya tAdRzasya bAdhyatvAvacchedena tathA vibhAvasya viruddho'pi ca saMcarItyAdikArikAbhyAmapavAdaH kathito bhUdiha tu tAdRzasya rasasya virodhe kAraNaM sAmAnAdhikaraNyaM nairantarya ceti tatrAdyasya vaiyadhikaraNyenApahAre nApahAre niruktarasadoSApavAdaH sughaTa evaivaM dvitIyasyApi madhye paraspara viruddhobhaya rasAviruddha rasAntarasaMgrathanena nirAse jAte sa tathA niruktarasadoSApavAdastu kathyata evAnupadamiti caturasrameva sarvamidam // 75 // tadudAharati -- zrIguroriti / etena svakIyayogaizvaryarUpazaraNAgataziSyamanoniSThatatvasAkSAtkArotpattitatphala pratibandhako bhayavidhavinAzayogyatAlakSaNaparipAkazAliduritavizeSadhvaMsakSamatvalakSaNazaktimattvaM gurau dyotyate / ataevoktaM prapaJcasAre -- 'paripakkamalopetAnutsAdana hetu zaktipAtena / yojayati pare tatve sa dIkSayAcAryamUrtisthaH' iti / prapaJcitaM cedaM jIvanmuktivivekaTIkAyAM pUrNAnandendukaumudIsamAkhyAyAM mayA / karuNeti / evaMca khasminnapyananyagatikatvalakSaNa 1 311
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe 1 1 antyo'pi madhye yadi cedavirodhirasAntaram / ruSTAyA mAturAtrasto navanItaM muSanhariH // 77 // rAdhAhagantapIto'pi vicitramatulAsitaH / gopabAlAnvane dAvAnalabhItAna sAntvayat // 78 // mukhyAdhikAritvaM vyajyate / apAGgapadenAcArye'cintyazaktimattvaM sUcyate / satpadaM dehalIdIpanyAyenobhayatrApyanveti / tena svasyAcAravattvAdikAyikazuddhizAlitvenApyadhikArapauSkalyaM dhvanyate / riGgati satIti saMbandhaH / tathAca riGgaNaM hi 'riGgato bhagavatoM muradviSaH' ityAdiprayogAdvAladharmaH prasiddha / eva tatkAritayA kaTAkSe komalatvaM dezike cAnukampAprAcurye ca sUcyate / dvaitameveti / tena vakSyamANe heturvegazca vaktuH kramAdyajyate / vidhvastamiti / etenApratibaddhabodhatatphalavattvaM khasmindhvanyate / tathA Aseti bhUtArtha kalakAreNedAnIM tadgandhasaMbhAvanApi nAstIti viphala evAyaM tvadAyAsa iti kAMcitkhAnurAgiNIM surataprArthaneGgitavatIM rUpAdyakhilaguNavatIM parayuvatiM prati rahasi kenaciddhIradhuraMdhareNa dhvanyate / tattasmAnmayyanaGgataraGgitamapi kketi yojanA / iha caramacaraNadhvanitaH kathitathuvatiniSThaH zRGgAraH svaniSThazca zAnta iti vaiyadhikaraNyAttayorvirodho naivetyAzayaH / yathAvA pradIpakartuH - 'AhUtApi padaM dadAti na puro na prArthitApIkSate sAkUtaM paribhASitApi bahuzaH kiMcinna cAbhASate / AzliSTApi na saMmukhAni racayatyaGgAni mUDhAzayA kopodrekavazaMvadeva taruNIzreNI yadIyadviSAm' iti / adhikaM tu tatraiva bodhyamiti // 76 // atha nairantaryaprayuktaM dvitIyaM rasavirodhaprakAraM parihartumupAyaM vadanrasavirodhamapavadati - antyopIti / yadi madhye viruddhayo rasayorantarAla ityarthaH / avirodhi uktobhayAvirodhi / rasAntaraM anyo rasazcettarhi antyo'pi nairantarya prayuktarasavirodho'pi guNaH bhavediti pUrvasmAdanukRSyAnvayaH / taduktaM kAvyaprakAzakArikAyAm -- ' rasAntareNAntarito nairantarye tu yo rasaH' iti / tamudAharati-- ruSTAyA iti sArdhena / paJcamyantamidaM padayugam / atra triSvapyardheSu kramAdbhayAnakAdbhutavIrANAmeva prAdhAnyena dhvananAdbhayAnakavIrayornairantaryAvacchedena virodhe'pi tadupamayAviruddhasyAdbhutasya madhyavartitvena tatprayojakanairantaryavyatireke dvitIyo rasadoSApavAda iti rahasyam // 77 // rAdheti / pItaH sAdaramavalokita ityarthaH / atuleti / svayameva bhagavAnindranIlaza kalanIlastatra rAdhAnetrAnta kuvalayadalakoNapratibimbanairanupamanIlimAnamApta itiyAvat yahi pItaH sa tAvada sitopi na bhavati kiMpunaratulAsita iti sphuTataravirodhasyoktarItyA AbhAsatvena vaicitryAdadbhutaH sphuTaeva / yathAvA madIyAkalpitacidambaryAm - 'raktaH kambuH kathamayamabhUttvazaiveti cenna zrIma tpANeraruNimavazAnno yato'sau purApi / etanyAyAdanuminu rame mayyapi tvaM tathAtvaM bodhAdevaM stimitanayanA yatra sA taM smarAmaH' iti / atra saguNo 1 312
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / smRti yAto viruddho'pi raso no doSatAmiyAt / gAmAzliSanti yaiH zliSTA dazApi haridaGganAH // 79 // sAkSAdaGgatvamApannau viruddhAvapi tau guNaH / aho zrIgurumAhAtmyaM vane muktiH svayaM hi mAm // 8 // palakSitanirguNaviSNuviSayakakhapremAtmakabhAvadhvanau pradhAne aGgIbhUtayoH pUrvArdhadhvanitazRGgAratRtIyapAdatrayapadadhvanitazAntayo rantaryaprayukta virodhe prApte taM sma. rAma iti padadvayetaraziSTadhvanitAdbhutasyAGgIbhUtasyaiva madhye nivezenAvirodhAdguNa eveti bhAvaH / vistarastu pradIpa jJeyaH // 78 // evaM smRtimapi viruddharasamapavadati--smRtimiti / tamudAharati-gAmiti / idaM hi rAvaNamaraNe raNAgaNe samAgatamandodarIvAkyam / ta ime dazagrIvabAhava iti dazapadAnyathAnupapattisiddhamArthikam / gAM pRthvI AzliSanti AliGgantItyarthaH / te ka ityata Aha yairiti / yaiH dazApi haridaGganAH harita evAGganAH zliSTA AliGgitAH prAgAsannityarthaH / evaMca vIryAtizayaH sUcitaH / atra smaryamANo vIrarasaH prakRtakaruNena saha viruddho'pi smRtiviSayatvAttathA prakRtarasapoSakatvena tadaGgalAdguNa eveti bhAvaH / yadvA tadbhujAnAM viMzatitvAttasya cAJjanavarNatvAttadapahRtadevagandharvAdivadhUnAM kanakagauratvAttatkAntipratibimbanena tAsAM tatkSaNAvacchedena haridvarNatvAcca zRGgAra eva rasostu / yathAvA bhartRharipadyam-'yadAsIdajJAnaM ghanatimiraruddha ca nayane tadA'zeSaM vizvaM mama taruNanArImayamabhUt / idAnImasmAkaM paTutaravive. kAjanadRzAM samIbhUtA dRSTistribhuvanamapi brahmamanute' iti / iha zAntazRGgArayovirodhe'pi smaryamANatvAttathAtvamiti dik // 79 // athAzIbhUtayoviruddhayo rasayornaiva dUSakatvamiti vaktuM loke tAvadekatrAGgini viruddhayoyoraGgatvaM dvividham / ekaM tulyabalatayA sAkSAdaparaM tu paramparayeti / anUdyamAnatvaM tUbhayatrApi samAnameva / mukhyAGgina eva vidheyatvAt / yathA parasparaviruddhayorapi bhaTayorekasya rAjJo'Ggatvam / yathAvA-vivekaprAgabhAvo vivekasyAGgaM / saca tattvabodhasyeti / tatrAdyarItyA sAmAnyataH prAptaM prAgvadeva rasavirodhAbhidhaM rasadoSamapavadati-sAkSAditi / tau rasau / tamudAharati-aho iti / hihetau / yasmAddhetoH muktiH khayameva mAM vane avRNot / ataH zrIgurumAhAtmyaM adbhutamevetyanvayaH / atrAlaukikagurumAhAtmyavarNanenAdbhute pradhAnatayA vyaGgaye'Ggini muktipadavavepadAbhyAM dhvanitayoH zAntazRGgArayoraGgayoH parasparaviruddhayorapi samasAmarthyAtsAkSAdaGgatvAdavirodha eva / yathAvA kAvyapradIpe--'krAmantyaH kSatakomalAGguligaladrataiH sadarbhAH sthalIH pAdaiH pAtitayAvakairiva galadvAppAmbudhautAnanAH / bhItyA bhartRkarAvalambitakarAstvadvairinAryo'dhunA dAvAgniM parito bhramanti punarapyudyadvivAhA iva' / atra cATuke rAjaviSayA ratiH tatra karuNazRGgArAvubhAvapi sAkSAdaGgamiti tannihiNaikavyAkulayorekarAjakAryodyatayoriva bhaTayoH sahajato virodho'pi na doSA
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3: sAhityasAram / pUrvArdha aGgasyAGgatayApi sto viruddhAvapi tau tthaa|| .. cidahaM mAMsamIti citroparatirasti me // 81 // kaveH sAmyavivakSAyAM viruddho'pi raso gunnH| sudRzAliGgitAH santaH zerate sarasAH sukham // 82 // yeti // 80 // evaM dvitIyarItyApi tamapavadati-aGgasyeti / ekasya sAkSAdaGgatvamaparasya tu tadaGgatayAGgatvamiti vaissmyaatprmpraasNbndhenaanggiibhaavenaapiityrthH| tau rasau viruddhAvapi paraspara pratikUlAvapi tathAguNa eva staH bhavata iti saMbandhaH / catuSTayamapIdamuktaM kAvyaprakAzakArikAyAm-'smaryamANo viruddho'pi sAmyenAtha vivkssitH| aGginyaGgatvamAptau yau tau na duSTau parasparam' iti / vistarasta prkaashprdiipaadaavevaabhiveditvyH| tamudAharati-ciditi / idaM hi kasyacidgRhiNo jIvanmuktasya svamanasyevatukAlikavihitasuratottaraM vAkyam / ahaM devadattaH cidapi advaitasaccidAnandAnantAtmabrahmarUpo'pItyarthaH / yataH mAMsamadardI mAMsaM khakAminIkucakanakakamalamukulAyamAnamalaM mardayati niruktasuratArambhe khakarAbhyAmAsphAlayatIti tathA etAdRzo'smIti hetoH me uparatiH tattvasAkSAtkArajanyayAvadRzyamithyAtvena yAvadvaitavairasyaprayojyopazAntiriti yAvat / citrA vi. citrA / yadvA AlekhyarUpatvenAlIkaprAyetyarthaH / etAdRzyastIti yojanA / ekapadapakSe tu citraprAye khakalatre mithyAbhUte'pi svayuvatizarIra ityrthH| upeva 'upopasargaH sAmIpye tatpratIci samApyate' iti zrImadvArtikakAracaraNavacanAdAmanIva ratiH prItiriti yAvat / yadvA citaiva trAyata iti citrA tattvajJAnakarakSitetyarthaH / etAdRzI uparatirasti apitu kAkA nAstItyarthaH / evaMca sarvathApyatra zAntasyAdbhutasya vAGgaM bIbhatso mAMsapadadyotitastasyApyAGgamardiratipadadhvanitaH zRGgAra iti tAbhyAM sAkSAtparaMparayA ca mukhyo'GgI zAnta eva vyaGgaya iti tayo. ruktarItyA viruddhayorapyavirodha eveti bhAvaH / yathAvA amarukapadyam-'kSipto hastAvalagnaH prasabhamabhihato'pyAdadAnoMzukAntaM gRhNankezeSvapAstazcaraNanipatito nekSitaH saMbhrameNa / AliGganyo'vadhUtastripurayuvatibhiH sAzrunetrotpalAbhiH kAmIvArdrAparAdhaH sa dahatu duritaM zAMbhavo vaH zarAgniH' iti / atra tripuraripuprabhAvAtizayasya karuNo'GgaM tasya zRGgAra iti pradIpakAraH / adhikaM tu sarva tata eva jJeyamiti // 81 // tadvatkavisaMmatasAdharmya'pi viruddharasayorguNatvaM bhavatItyAhakaveriti / smaryamANAdicatuSTayamapIdamuktaM kAvyaprakAzakArikAyAm-'smaryamANo viruddho'pi sAmye nAtha vivakSitaH / aGginyaGgatvamAptau yau tau na duSTau parasparam' iti / tadudAharati-sudRzeti / sarasAH 'raso vaisaH' iti zruteH raseta pratyakSIkRtAdvaitabrahmaNA sahitAH brahmavida ityarthaH / pakSe sAnurAgAstaruNAH sudRzA brahmavidyayA, pakSe khamRgAkSyA / jAtyabhiprAyakamevaikyam / AliGgitAH jIvanmuktivelAyAM tanmAtre vRttisattvena khAbhinnatAmivAnItA ityarthaH / pakSe spaSTameva /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmoda vyAkhyAsahitam / evaM navApavAdAH syuH sarve'mI rasadoSagAH / tatra svapadavAcyaH saMcArI bAdhyo vibhAvakaH // 83 // dvAvimau prAcyau tenAnye saptetyarkasaMmitAH / nityadoSAstu saMcArI tAdRzastvArthiko mataH // 84 // ziSTAH SoDhA tu pUrvoktaprAcyanavyobhayormatAH / ArthikAH paryudastA tyAdi jJeyaM vipazcitA // 85 // guNaratnam 7 ] 315 sukhaM yathA bhavati tathA zerate supta iva bhavantItyanvayaH / ataeva zrUyate - 'tadyathA priyayA striyA saMpariSvakto na bAhyaM kiMcana veda nAntaramevamevAyaM prAjJenAtmanA saMpariSvakto na bAhyaM kiMcana veda nAntaram' iti / atra zAntarasAnubhAvavizeSe upamAnabhAvena tatpoSakatvAdviruddho'pi zRGgAro guNa eveti / yathAvA'smadIyAdvaitAmRtamaJjaryAm - ' rasabharitApi gatarasA caturatarApi pramantharotthAne / vilasavi matiraikAnte zAntasyeyaM ratAntakAnteva' iti / atrApi prakRtazleSavadupamayA zRGgArazAntau // 82 // itthaM doSaratnIyarasa doSaprasaGgaparyudAsadhvanitApavAdapaJcakamadhye'nyAGgatvapratiprasavamAtrasya sAkSAttvAdinA dvaividhyavizadIkaraNAtkrameNa SoDhA rasadoSApavAdakathanamupasaMharaM statsaMkhyAM kathayati - evamiti / kimime prAcyamatasiddhAnAM rasadoSANAmapavAdAH kiMvA navyamatasiddhAnAM teSAmiti prAktanagranthAnanusaMdhAnajanyazaGkAyAM tadvibhAgaM kathayati -- tatreti / teSu navasaMkhyAkarasApavAdeSu madhye ityarthaH / svetyAdi / idamuttarArdhazeSajAtaM dvAvimau prAcyagAvityanena saMbadhyate / tenaitayorna - vyamate vyudAsaH sUcitaH // 83 // ityuddiSTo'khapadavAcyavyabhicAribAdhya vibhAvAvanUdya tayoH prAcyamata siddharasadoSaviSayakatvaM vidhatte - dvAvimAviti / phalitamAhateneti / nityeti / prAcyamatasiddhA nityA rasadoSA ityarthaH / evaM tarhi ziSTAnAM saptAnAM rasadoSApavAdAnAM kathaM vyavasthetyata Aha tvityAdyagrimakArikAntena / tuzabdastvavaziSTavailakSaNyArthaH / tAdRzaH 'viruddhopi saMcArI bAdhyazceguNatAmiyAt' ityanupadoktarItyA bAdhya ityarthaH / tuzabdaH punararthe / ArthikaH prAtikUlo vibhAvAdiH prakRtasya rasasya ya ityAdidoSaratnIyazloke AdipadagRhIta ityarthaH / mataH prAcAmeva saMmata ityarthaH // 84 // ziSTAH avaziSTAH SoDhA sAmAnAdhikaraNyenetyAdyanupadamevASTabhiH padyairuktAH SaTprakArakA rasadoSApavAdA ityarthaH / tuzabdo vailakSaNyArthaH / pUrvokteti / nirukadoSaratnakArikATIkAyAM pradIpakArAdInAM prAcyAnAM ArthikAH kaNThato'nuktatvepyarthasamAjAyAtatvena tathA tatratyAyAmevAnaikAdhikaraNyaM cetyAdisArdhakArikAyAM TIkodAhRtarasagaGgAdharakArAkhyanavyAlaMkArikANAM paryudastAH paryudAsaviSayatvena yathAkramaM matAH saMtItyAdivipazcitA jJeyamiti sabandhaH / AdinA smRtaviruvastu raso navyamate'nukto 'pyanyAGgAntarbhUtatvena tatsaMmata iti dhyeyam // 85 //
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 sAhityasAram / ityarthagApavAdena ziSTAtriMza tadekagAH / nityadoSAstathaivaite rasagA dvAdazApare // 86 // navyAdyuktAstu nityAH syurdoSAste paJcaviMzatiH / kAvye rase ca sAmAnyAnmadhurAdau vizeSataH // 87 // tadevaM saptaSaSThayeva siddhA arthAdigAH kramAt / nityadoSA budhairheyAste'rthAdAvatiyatnataH // 88 // prAguktAzItidoSeSvarthAdiniSTheSu cArthagAH / ekAdazApavAdAH syustathA dvau rasagau hitau // 89 // iti trayodazaivaM te yadA tebhyo nirAkRtAH / tadAnImukta saMkhyAste nityadoSAH susaMgatAH // 90 // anukAre tu sarve'pi doSAste guNatAM gatAH / tathA vaktA rasAviSTacetAzcedityapItare // 91 // [ pUrvAneM atha niruktApavAdAvaziSTAnAM sarveSAM nityAnAmarthAdidoSANAM saMkhyAM pratyekaM sapiNDIkRtya kathayaMsteSAM kAvyanibaddhyArthAdiSvavazyatyAjyatAM vidhatte - itItyAditribhiH / iti pUrvoktarItyA | artheti / artheSu gacchantIti tathA arthadovAsteSAmapavAdenetyarthaH / ziSTAH urvaritAH tadekagAH arthaikaniSThAH triMzat etatsaMkhyAkAH / nityeti / ete rasabhAvasvazabdavAcyatAdayo doSaratnoktA ityarthaH / raseti / apare anye dvAdaza etatsaMkhyAkA ityarthaH // 86 // navyAdIti / AdinA svoktayuSmadasmatprayogaprAcuryarUparasadoSasaMgrahaH / kAvya iti / kAvye sAmAnyAnnityadoSAH SaT navyamate rase ca madhurAdau rase vizeSatazca tatraivASTAdazetyevaM caturviMzati saMkhyAkAH svoktazcaika iti paJcaviMzatiste nityAH doSAH syuri* tyanvayaH // 87 // upasaMharati -- tadevamiti / tattasmAt hetoH evaM pUrvoktagaNanayA kramAt anukrameNa arthAdigAH artharasAdiniSThA ityarthaH / saptaSaSThayeva nityadoSAH siddhAH santIti saMbandhaH / kiM tatastadAha - budhairityAdinA / budhatvamAtrazAbdAdisakalazAstravittve sati kavitAzaktimattvameva / te niruktadoSAH arthAdAvatiyatnato heyAH tyAjyA iti yojanA // 88 // nanu kathaM niruktApavAdaiH pUrvokArthAdidoSebhyo niruktasaMkhyAkA eva nityadoSA arthAdigA iti nirNIyata iti pUrvagranthavismRtizIlaM prati tatsarvamudvAvya samAdhatte - prAguktetyAdiyumena // 89 // itIti / iti uktaprakAreNa evaM militvA trayodazeti saMbandhaH // 90 // atha sarveSAmapi doSANAM prAcyanavyasaMmatau dvAvapavAdau krameNa pUrvAttarArdhAbhyAM vidhatte - anukAre tviti / taduktaM kAvyapradIpe - ' atha padAdidoSANAmapyadoSatvaM kvacidityAha / anukaraNe tu sarveSAm / pratipAditadUSakatAbIjAbhAvAt / tatra vairasyAbhAvasyAnubhAvikatvena tadatiriktasthala eva doSatvavyasthiteH / yathA 'mRgacakSuSamadrAkSamityAdikathayatyayam' ityAdi / tatheti / -
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 317 na raso nApi vakrAderaucityAdi ca yatra tat / te sarve'cyutasaMskArA no doSA no guNA api // 92 // vane pracArayantaM gAH praharSitamadhuvratam / padmAnandamahaM vande tamazcaraharaM harim // 93 // idamevodAharaNamapi / tadyathA / idaM hi pANDityavIrarasAviSTacetasaH kasyacinmadhyasthasyaiva kathamidaM tvayA azuddhamucyata ityAkSipantaM siddhAntinaM prati bho siddhA. ntin , prativAdyanukaraNameva mayA kRtamityekaM samAdhAnamabhidhAya dvitIyaM tadabhidhAtuM vacaH asminpakSe tathAvatetyekaM padam / tAdRzasyAnubhUtAdvaitasya vaktetyarthaH / raseti / sarvepi doSAH guNatAM gatAH bhavantItyapItare paNDitAH vadanti natvahamiti / tenAtra abhavanmatayogAkhyanityavAkyadoSavattve'pi naiva duSTatvamiti tatvam / uktahi rasagaGgAdhare-'malayAnilakAlakUTayo ramaNIkuntalabhogibhogayoH / zvapacAtmabhuvornirantarA mama jAtA paramAtmani sthitiH' iti padye yadyapi prathamArdhe uttamAdhamayorupakramAdvitIyArdhe adhamottamavacanaM kramabhaGgamAvahati tathApi vaktubrahmAtmakatayA uttamAdhamabhAvajJAnavaikalyaM saMpannamiti dyotanAya kramabhaGgo guNa eveti // 91 // evamuktadoSANAM yatrApavAdena na guNatvaM nApi doSatvaM tatkathayati-neti / karmIbhUtaM tatsthalamityarthaH / evamevokaM pradIpe-'kvacitpunarna doSatvaM navA guNatvamityupakramya 'yena dhvastamanobhavena' ityudAhRtyAtra mAdhavapakSe rAhI zazimatpadamaprayuktaM kSayapadaM gRhe nihatArtham / naca zleSarUpAlaMkAraprayojakatayA guNatvamapi zaGkanIyam / tattvasya tatrAprayojakatvAditi // 92 // tadudA. harati-vana iti / vRndAvane pakSe 'jIvanaM bhuvanaM vanam' ityamarAdudaka ityarthaH / gAH dhenUH pakSe kiraNAn 'gauH khargapazuvAgvajradiDtraghRNibhUjale' ityamarAt / pracArayantaM sNcaayryntmityrthH| ataeva praharSiteti / khabAlalIlAnanditamadirAvAdarasikabalabhadramityarthaH / pakSe kamalavikAsadvArA paritoSitaSaTapadamiti yAvat / tatra hetuH padmati / padmAM ramAM Anandayati sa tathA / aho yaH sAkSAlakSmIramaNaH sa idAnIM gopatvakaitavena ballavabAlAntsallAlayatIti mahadAzcaryamiti vismayaH pratijJAtabalarAmapraharSaNe hetuH sphuTa ev| tasyaiva niruktbhgvnmaahaatmyaabhijnylaat| pakSe kamalavikAsakamityarthaH / ataeva tamazcareti / tamazcarAH pUtanAdyasurAstAnharati saMharatIti tathA / pakSe tamazcarA ulUkAsteSAM tatraiva saMcArAt teSAM cakSuSi haratIti tathA / etAdRzaM hariM zrIkRSNaM pakSe sUrya ahaM vanda itynvyH| etena granthamadhye maGgalamapi dhvanitam / atra zrIkRSNapakSe balarAme. madhuvratapadamaprayukta sUryapakSe tamazcaraharapadaM ca neyArthamapi niruktadevatAdvayaviSayakavakRbhaktaratyAtmakabhAvadhvanAvatra rasarAhityena no doSo nApi zleSasAdhakatvena guNastasya tatrAprayojakatvAnmadhuvratasthAne sudRkkulamiti carasthAne stometi ca vinyAsena tasyAnyathApi sAdhayituM zakyatvAceti dik // 13 // atha keSAM doSe guNavakaraNaM keSAM vA
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 sAhityasAram / [ pUrvArSa guNatvakaraNaM doSe varNe zrutikaTau pade / grAmye kliSTe ca paruSe vAkye cApi hi tAdRze // 94 // arthe grAmye tathA'yuktAnuvAde ceti kheTagam / evaM dope'pi tattvaikanivAraNamatho pade // 95 // tridhAzlIle ca saMdigdhe'pyapratIte tathaivaca / vAkye'pi tAdRze tasyaikadeze'napratItake // 96 // zuddha vAkye nyUnapade tathAdhikapade'pi ca / zabdArthoktapade saMsyatprakarSe pUritAttake // 97 // ardhAntaragate grbhite'nylingge'shriirke| tathArthe cApi saMdigdhe nihato kavyasaMmate // 98 // vizeSaparivRtte cAlIle'pItyaGkaDimatam / dope guNopayogastu pade syAdaprayuktake // 99 // nihatArtha nirarthaM ca viruddhamatikRtyapi / apyanyasaMgate vAkye nirarthetaratAdRze // 100 // padaikadeze nihatAthai nirarthe tathaivaca / zuddhavAkye tridhA'rItimatisaMvandhavarjite // 101 // arthe'puSTe ca kaSTe ca punarukte dvidhodite / rase svavAsthasaMcAriNyapi bAdhyavibhAvake // 102 // tatra tattvaikavAraNaM keSAM ca guNAdyopathikalena tadayAcyatvaM phalamiti viSayavibhAgAkAhAyAM taM dazabhiH prapaJcayanprathamavyavasthAM prathayati-guNatvetyAdisAdhaina ! lAdaze grAmyAdirUpe // 94 // kheTagaM brahAlayanavasaMkhyAkApavAdAneSTa mityarthaH / taddhitIyamapi spaSTayati--evamityAdicaturbhiH / tattvaM dopa-vam // 9 // tAdRze tridhAzlIlAdipaJcavidha ityarthaH / tasya padasya ekadeze anapratIta ke apra. tItetaraniruktapaJcavidha ityarthaH // 9 // zuddha iti / vAkyamAvadoSApavAdasthala ityarthaH / zabdeti / zAbdikakathitapadaM Arthika kathitapadamiti bhedena dvividhatadoSApavAdasthala iti yAvat / saMsyaditi / patatprakarSa ityarthaH / pUriteti / samAptapunarAtta iti yAvat // 17 // ardheti / ardhAntaragaikavAcake / anyeti / bhinnalijhopama ityarthaH / kavIti / kavisamayaviruddha itiyAvat // 98 // aGketi / ekonatriMzatsaMkhyAkaM doSe doSatvaikanivAraNamadhikaraNabhedena bhavatIti saMbandhaH / evaM tRtIyamapi tadvizadayati-doSa ityAdisArdhacaturbhiH-guNeti / guNAdyaupayikatvena tyAjyatvAbhAva ityarthaH // 99 // nirarthetareti / nirarthata. rAprayuktAdipaJcavidhapadAtidezadoSarUpa ityarthaH // 100 // zuddhati / vAkyamAtradoSApavAda iti yAvat // 101 // dvidheti / padArthavAkyArthabhedAdityarthaH / sveti / khasya vyabhicAribhAvasya yA vAk tadvodhakaH zabdaH tena tiSThati prati,
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / bhvakSisaMkhyAka ityekonaSaSTayaivamitAmatAH / pUrvaratnoktadoSANAmapavAdAH kramAdime // 103 // rasayoraGgayoH sAkSAdviruddhatve tthaantraa| anukAre'pi cetyevaM vidhaivAdyaM tadArthikam // 104 // sAmAnAdhikaraNye ca nairantarye virodhyoH| guNadoSavihInatve dvitIyaM trividhaM tathA // 105 // bAdhyo viruddhaH saMcArI smRtazca kavisaMmataH / vaktA rasAktazcedevaM caturdhAntyaM dazetyamI // 106 // atha dUSakatAbIjaM nityadoSeSu kthyte|| pade tu cyutasaMskArAsamarthAvAcakeSu ca // 107 // bodhito bhavati saMcArI vyabhicAribhAvo yatra tAdRzadoSApavAda ityrthH| bAdhyeti / bAdhyaH vibhAvaH prakRtarasaviruddhAlambanAdivibhAvo yatra tasminapavAda iti yAvat // 102 // bhvakSIti / iti niruktaprakAreNa bhavakSIti bhUzca akSiNI ceti samAhArastathA tAdRzI saMkhyA yasya tasminnekaviMzatisaMkhyAkApavAdasthale doSe guNopayogo'stIti pUrvaNAnvayaH / itizabdo'yaM dehalIdIpanyAyenAgre'pi saMbadhyate / tena iti niruktarItyA ime sarvepi zabdArthAyuktaviSayAH krmaat| pUrveti / apavAdAH eketi matAH saMmatAH santIti yojanA // 103 // nanu pUrvaratneti vizeSaNAkimanye'pyapavAdAH santItyAkAGkAyAM teSAmapi doSe guNatvakaraNaM tatta mAtravAraNaM guNAdyaupayikatvenAtyAjyatvaM ca krameNa vyutpAdayaMstatsaMkhyAmapi praka samuccitaM ca kathayati-rasayorityAditribhiH / antarA paramparAsaMdheina rasayoH aGgayoH viruddhatve'pIyarthaH / AdyaM doSe guNatvakaraNaM ArthikaM veratnoktadoSArthAdisiddhadoSaviSayakamityarthaH / tat apavAdanaM tridhaiva jJeyanyinvayaH // 104 // dvitIyaM doSatvamAtravAraNam // 105 // kavIti / ka sAmyena saMmato viruddho'pi rasAdirityarthaH / antyaM guNAdyaupayikatvenAtyAjTapamiti yA* vat / amI apavAdAH / idamatra rahasyam / raseti rasayoH jhArazAntAyoH sAkSAdviruddhatve'pi antarA paraMparayA yadi tadupanyasanaM cettarhi avAdaH 'kAminIsukhadAthApi kSaNikaM tadvivekinaH' iti caramadhAtupAte jAtAtesukhasya viveka. vataH kSaNikatvaM tatra bhAtyataH paramparayoktarasavirodhApavA. prathamaH / evamaGgazabdeSTAlambanavibhAvayostaruNIsvapnavanmuSeti dvitIyaH / rAdhe gAmAnayetyadyAha kRSNastvAM rimsayA' iti tRtIyaH / antareti pUrvapadyaka sAmAnAdhikaraNye cetyatrApyanveti / tathA ca virodhayoH prNpryaa| samAnetyAdi / 'prAgrAgyasmi zamI vRddhaH zAstraM sarvavidIpsitam' / atrAdyapATe sAmAnAdhikaraNyanairantarye zAstramityatra guNetyAdi viruddhaH saMcArI vAdhyaH bhRtaH kavisaMmatastathA vaktetyAdi spaSTam // 106 // nanu bhavatvevamapavAdAnAM yavasthA tathApi ye'vaziSTA ekona
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [pUrvArdhe neyArthe'mRSTabodhyAMze'puSTArthe caapryojke| svArthApratItirevAnucitArthe'sau virodhinI // 108 // vAkyatvAdyadvayAnyaitadatidezeSvime tthaa| padaikadezayozcAvAcakaneyArthayorapi // 109 // zIghrAbodho visaMdhyAdivikRteSu tathaiva c| saMkIrNe ca nirAkAGge'pyatho rasavirodhitA // 110 // varNataH pratikUle ca hatavRtte'krame tathA / amatAnyArthake'tha zavaimukhyaM nirvisargake // 111 // asthAnasthasamAse ca prasiddhividhute tathA / bhagnakrame saptavidhe saMnipAte tathaivaca // 112 // issttprtiitivirhstvbhvnmtyogke| viruddhArthapratItirvai tathAnabhihitArthake // 113 // apekSitApratItiH syAdasthAnasthapade'pi ca / sAdharmyavilayo bhinnavacanAdyupame'pi ca // 114 // viMzatyadhikaikazatasaMkhyAkA nityadoSAsteSAM kiM dUSakatAbIjamityAkAGkSAyAM saMkSepatastadanukrameNa vyutpAdayati sapratijJaM athetyAdidvAdazabhiH // 107 // amRSTeti chedaH / avimRSTavidheyAMza ityarthaH / apuSTeticchedaH / svAthaiti / niruktasaptaprakA. rke| padadoSe dUSakatAbIjamastItyanvayaH / anuciteti / etannAmake padadoSe tu Asau pratItiH virodhinI vivakSitatiraskArakAryopasthitireva bhavatIti saMbandhaH // 108 // evaM padadoSe tu taduktvAtha vAkyadoSeSu kathayanukkAdyadoSa. dvayabhinnA vAcakAdiSaDidhapadAtidaizikavAkyadoSeSvapi anucitArthetarapaJcasu tathA tasmiMzca mAdarthApratItiviruddhArthapratItI atidizati-vAkye tvityAdyadhaina / vailakSaNyArthastuzabdaH / ime niruktapratItI tathA prAguktarItyA / evaM padaikadezayorapi ArthApratItimatidizati-padetyAdhuttarArdhena / apiH samuccaye / // 109 // atha kevalavAkyadoSeSu tadAha-zIghratyAdipaJcabhiH / AdinA tridhAkusaMdhyAdi saptapveteSu zIghrAbodhastadityAdi yojanA // 110 // amteti| amataparArtha ityarthaH / chedo yatibhaGgabhedena dvividhaM hatavRttaM gRhItvA paJcakheteSu rasavirodhitetyAdiprAgvat / nirvisargake upahatavisargAditrividha ityarthaH // 111 // sapteti / saptaprakArake bhanne prakrama ityarthaH / jJetyAdipUrvavat // 112 // iSTeti / tuzabdaH pUrvavailakSaNyArthaH / apavaditi / SoDetyarthaH / anabhihiteti / anabhihitavAcya ityarthaH / tathAzabdaH samuccaye / vaizabdo'vadhAraNe // 113 // apekSiteti / sAdharmyati / sAdharmyavighaTanamityarthaH / bhinneti / bhinnavacanopa
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / athArthe'rthApratItistu vyAhate ca virodhini / sAkAle cAtha vairasyaM bhUyAdanucite tathA // 115 // tyaktvA punaH svIkRte ca paruSAdau tathaiva ca / zrotRvaimukhyamevaM duSkrame cApyanavIkRte // 116 // parivRtte vidvyayukte virodhaH padamuktake / prakAzitaviruddhe'thobhayAdeyAdyadhIrapi // 117 // sakhibhinne rase tu syAdanaucityAdinA vidAm / AsvAdasyaiva sarvatropaghAta iti hi sthitiH // 118 // tadevaM nityadoSAstu sarve'pyaGkendubhUmitAH / apavAdAstathaikonaSaSTisaMkhyAH pare daza // 119 // evaM pUrvapratijJAtaguNayoH prathamo mayA / 1 ukto vaizeSikatvenAbharaNe yaH prapaJcitaH // 120 // mAditrividha ityarthaH // 114 // tadevaM SaTtriMzatsaMkhyAkavAkyadoSeSu dUSakatAbI - jamabhidhAyArthadoSeSu tadabhidhatte - 'athetyAdicaturbhiH / vyAhate dvividhe virodhini / dharmazAstrAdyavacchedena saptavidhavirodhazAlinItyarthaH / sAkAGkSe ca evaM dazavidhadoSeSvarthApratItirdUSakatAbIjamastIti yojanA // 115 // paruSAdAviti / saptavidha ityarthaH / tathetyAdyuktArthameva / evamanucitAdau navavidhe vairasyaM bhUyAditi saMbandhaH / duSkame dvividhe // 116 // parivRtta iti / trividha ityarthaH / vidhIti / dvividha ityarthaH / evamaSTavidhe zrotRvai mukhya mityanvayaH / padeti / prakAziteti anayorvirodha iti saMbandhaH / ubhayeti // 117 // sakhIti / sahacarabhinne ubhayorarthayorupAdeyatvAnupAdeyatvApratItiriti triMzatsaMkhyAkArthadoSeSu dUSakatAbIjAni vijJeyAnIti zeSaH / evamarthadoSeSu taduktvArasa doSeSu sarvatra anaucityAdRte nAnyadrasabhaGgasya kAraNam / 'aucityopanibandhastu rasasyopaniSatparA' iti pradIpavacanAtsarvatraikameva prAyastadityAha -- rase tviti / AdinAGga vistarAdisthale pradhAnaviro. dhAnaM bodhyam / upasaMharati - itIti / hiravadhAraNe / sthitiH siddhAnto'stItyarthaH / atra tatra tatra pramANaprapaJcastu prakAzapradIpAdita eva jJeya iti saMkSepaH // 118 // atha sarveSAM nityadoSANAM tathApavAdAnAM ca saMkhyAM prakhyApayatitadevamiti / tattasmAnniruktApavAdarUpakAraNAdityarthaH / evamuktasaMjJakAH sarve'pi nityadoSAH / aGkendviti / 'aGkAnAM vAmato gatiH' iti vacanAt aGkAH nava induH ekaH bhUH ekaH etaiH mitAH pUrvaratnokASTasaptatyadhikaikazata doSebhyo'vaziSTa. tvenaikonaviMzatyadhikaikazatasaMkhyAkA eva saMmatAH santItyanvayaH / tathaiva apavAdA api ekonaSaSTisaMkhyAstathA pare prAguktArthikAdayo'nye'pi daza vartanta iti saMbandhaH // 119 // evaM pratijJAtadoSAbhAvarUpaguNanirUpaNaM mayA yathAmatyatra kRtaM vistRtaM tu tatsarasvatIkaNThAbharaNa eva draSTavyamityAzayenopasaMharati - eva guNaratnam 7 ] 321
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 - sAhityasAram / .. . [pUrvArdhe dvitIyastu tridhaivoktaH prakAzAdau vizeSataH / . mAdhuryojaHprasAdAkhyabhedaiH so'tha nigadyate // 121 // sAtvikaikarasastho yo dharmo dhItikAryasau / mAdhurya bhogakaruNA'yogazAnte'dhikaM kramAt // 122 // miti / vaizeSikatvena etatsaMjJAvattvenetyarthaH / AbharaNe sarakhatIkaNThAbharaNa iti yAvat / tadyathA 'trividhAzca guNAH kAvye bhavanti kavisaMmatAH / bAhyA Abhya. ntarAzcaiva ye cavaizeSikA iti / bAhyAH zabdaguNAsteSu cAntarAstvarthasaMzrayAH / vaizeSikAstu te nUnaM doSatve'pi hi ye guNAH' iti / vistarastu tatraiva draSTavya iti dik // 120 // kimatha kriyata ityAkAGkSAM kSapayanyoyaM mAdhuryAdiddhitIyazceti prAksamuddiSTabhAvarUpamAdhuryAdyabhidhadvitIyaguNo'vasaraprApta iti tatkathanaM tasya prAcInAcAryasaMmatabhedasaMkhyAnAmanI abhidhAya pratijAnIte-dvitIyastviti / mAdhuryeti / prakAzAdau kAvyaprakAzAdau / AdinA kAvyapradIpaH vizeSataH guNAdhikyavAdikhaNDanarUpavizeSeNetyarthaH / tridhaivokta iti saMbandhaH / kaNThAbharaNAyavirodhaM tvagre vakSyAma iti saMkSepaH // 121 // tatra mAdhuryaM lakSayati-sAtviketi / yaH sAtviketi sAtvikAH zRGgArakaruNazAntAH prADirUpitA eva caturtha. ratne kramAtsAtvikarAjasasAtvikatAmasasAtvikasAtvikAkhyAvAntarabhedaiH / ekapadaM vIrAdirAjasarasAntaravyudAsArtham / evaMca zRGgArAdisAtvikamAtrarasaniSTha ityarthaH / etAdRzaH ataeva dhIti / dhIti cittadravaM karotIti tathA / khAdhikaraNAdhikaraNAvacchedenAntaHkaraNasya candramaNInAM tadudaya iva susnigdhatvasAdhaka iti yAvat / asau dharmaH mAdhuryaM bhavatIti saMbandhaH / tathAca sAtvikaikarasasthatve sati cittadravakAridharmatvaM mAdhuryasAmAnyalakSaNaM phalitam / ojaHprabhRtAvativyAptivyAvRttaye sAtviketi / ojasaH prAdhAnyena vIrAditAmaseSu taulyenAdbhutAdiSu rAjaseSu tathA prabhRtipadagRhItasya pUrvoktadoSAbhAvarUpasya ca guNasya sarvaraseSu sAdhAraNyena vidyamAnatvAt / evamekapadena sarvarasasAdhAraNe prasAde tayudAsaH zRGgArA. dhanyatamatvalakSaNasAlikarasatve'tiprasaGgabhaGgArtha uttaradalam / tasya sAmAnyarUpatvena dhItikAridharmatvAbhAvAt / tatrApi kAminIjJAnarUpAlambanavibhAve khedAkhyasAlikAnubhAvajanake dehadRtikAritvena tadvAraNArtha citteti / naca tasya rasa janakatvena rasasthatvAbhAvAtpUrvadalasyaiva rAhityena kvAtivyAptizaGkAviSayalamapIti vAcyam / 'vibhAvAdyairapAjJAnacidvedyaH sthAyyasau rasaH / yadvA tatsaMyutivyaktasthAyyupAdhizcideva saH' iti pUrvoktarasalakSaNAttatrApi tatsatvenoktazaGkAyAH susaMbhAvitalAt / nahi tailavartijvAlAsayogAbhivyaktapradIpakalikAyAM tailAdyasattvaM nAma / anyathA kajjalAdau snehAdyanupalambhaprasaGgAt / uttaradalamAtroktau putraste jAta ityAnandapAravazyavazacittadravakArivAkyarUpazabdAkhyadharme'tivyApyApattiriti pUrvadalam / tasya paraMparayApi niruktarasasthatvAbhAvAt / dharmapadaM khatra kharUpapari
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 323 tAmasaikarasastho yo dharmo dhIdIptikAryasau / ojo vIre ca bIbhatse raudre ca kramazo'dhikam // 123 // rAjaseSu tu teSu syAtprAdhAnyamubhayorapi / yaH sarvarasago'pInduM dIpavaccInamambuvat // 124 // cAryakameva / uktaM hi kAvyaprakAzakArikAyAm-'AhlAdakalaM mAdhurya zRGgAre dRtikAraNam / karuNe vipralambhe tacchAnte cAtizayAnvitam' iti / etadvyAkurvatA pradIpakRtApi 'tathAca yadvazena zroturvimanaskalaM na saMpadye tattadAhrAdakatvakharUpaM mAdhuryamityarthaH' iti / nanvatra mAdhuryasyAhlAdakatvameva kharUpamuktaM tvayA tvanyadevaitaduktamiti kathaM na tadvirodhastathA kArikAyAM tasya rasavizeSaniSThatvamuktaM tadeva ca bhavatAbhihitaM pradIpe tu yadvazena zroturityAdikhArasyAttasya zabdagatatvameva pratIyata iti tatrApi tAdavasthyameveti ceducyate / kArikAyuktAhAdakatvasyaivAyaM pariSkAra iti dhyeyam / nocetkArikAyAmAhlAdakatvapadavaiyarthyAtpradIpalakSaNasyApi putrajanmazabdAdAvativyAptezca duruddharatvaM syAt / zabdaniSTatvaM tu tasya tadadhikaraNavyaJjakatvenaiveti vakSyate / sAtvikaraseSvapi tasyottarottarAdhikyaM krameNAhabhogetyAdizeSeNa / tat mAdhuryamiti adhyAhRtya yojyam / bhogaH saMbhogazRGgAraH karuNaH prasiddha eva ayogaH yogAbhAvarUpo vipralambhaH zRGgAraH zAnto'pi sphuTa eva / eteSAM samAhArastathA tatretyarthaH / kramAdadhikaM bhavatItyanvayaH / yAvatsaMbhogazRGgAre mAdhuryaM tadapekSayA dviguNaM karuNe triguNaM vipralambhe caturguNaM zAnta iti bhAvaH / / 122 // evaM kramaprAptaM ojoguNamapi lakSayati-tAmaseti / tAmasA api rasAH prAguktA eva vIrAdayaH / dhIti / dIptiH pratijvalanamivAvasthitiH / ziSTaM tu prAgvadeva / tathAca tAmasaikarasasthatve sati cittadIptikAridharmakhamojasvaM bodhyam / dIptiyatra khAdhikaraNAdhikaraNAvacchedenAntaHkaraNasya sUryamaNInAM tadudaya iva tejaHprasavasaMpAdanameva / ativyAhyAdivyudasanarUpapadakRtyAdikaM tu pUrvavadevohyam / idamapyuktaM kAvyaprakAzakArikAyAmeva / 'dIpyAtmavistRterheturojo vIrarasasthitiH / bIbhatsaraudrarasayostasyAdhikyaM krameNa tu' iti / vivRtaM caitatpradIpe-'tathAca yadvazAjjvalitamiva mano jAyate tadoja ityartha iti / asAvoja iti saMbandhaH / tat oja ityeva yojyam / tatrApi tasya vIrAdyavacchedenottarottarAdhikyalakSaNaM vizeSaM kathayati-vIre cetyAdizeSeNa 123 nanu prasAdAkhyasya tRtIyaguNasya tu tava yaH sarvarasago'pItyAdinA sarvarasasAdhAraNyasyaiva vakSyamANatvAddhAsyAdiSu pUrvokarAjasaraseSu kaH pradhAno guNa ityAzaGkaya tatra brAhmaprakAzAMzaprAdhAnyena sattvasya mAyikadhvAntAMzaprAdhAnyena tamasazca parasparasAMkaryeNobhayapradhAnarUparajasa iva mAdhuryoja ubhayorapi samaprAdhAnyameva vivakSitamiti samAdhatte-rAjaseSvityardhena / hAsyAdbhutabhayAnakeSvityarthaH / atha kramaprAptaM prasAdAkhyaM guNaM lakSayati-yaH sarveti / yaH sarvarasago'pi sAdhAraNyena
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 sAhityasAram / [ pUrvArdhe ojomAdhuryayohattaM nyedraaksprsaadkH| sa sarvaracanAsUcyastatvaM bhAktaM ravAdiSu // 125 // evaM ca trividho'pyeSa dvividhaH prAgvadiSyate / mukhyo rasaikago gauNaH zabdArthAbhayamAtragaH // 126 // nanu kAraNatAvacchedakatvena rssthitaaH| drutyAderanumIyante mAdhuryAdyA guNA yadi // 127 // sarvarasavRttirapItyarthaH / indu 'atha karpUramastriyAm / ghanasArazcandrasaMjJaH' ityamarAt candraparyAyo hAdakatvAditi kSIrasvAmivivRtezca karpUramityarthaH / dIpeti / tathA cIna 'cIno mRgAntare tantubIhi bhede'zukAntare' iti vizvAcInAkhyadezavizeSaja. nyamatisUkSma vasanamiti yAvat / ambuvaditi / / 124 // oja iti| niruktalakSaNojomAdhuryaguNayoH satorityarthaH / krameNeti zeSaH / taM zRGgArAdiram drAka zIghraM hRt manaH karma nayet / prApayatItyarthaH / saH guNaH prasAdakaH prasAdA bhidha iti saMbandhaH / pakSe yaH nAyakaH sarveti indumityAdyupamA tUktAthaiva oja iti / svakAntisaundaryayorviSaya ityarthaH / hRt svakAntAvAntaM taM saMbho. marAmAra dAi yetsa eva prasAdaka iti / ayamAzayaH / yaH sarvasAdhAraNo'pi taya. jake kAvye yadvAdyavacchedena ojoguNadhvananaprAdhAnyaM tadavacchedena zrotuzcittaM kaparadIpa iva sadyaH prakRtarasavyAptaM karoti tathA yadvAdyavacchedena mAdhuryaguNadhva. nanaprAdhAnyaM tadavacchedena ca tadatisUkSmaM paramanirmalaM basanamudakamiva jhaTiti tAdaza tanotAha sa eva guNaH prasAdapadazakya iti / taduktaM kAvyaprakAzakArikAyAm .. 'zuSkandhanAgnivatsvaccha jalavatsahasaiva yaH / vyAptolyanyaprasAdo'sau sarvatra vihita. sthitiH iti / evaca saMvarasagatve sati AjaAdyavacchedena sadyazceta sastattadrasa. mAtranApAdakanda prasAda vo yam / padakRtyAdika tUkta dizA svayamevohya miti die / tasya vyajakamapi sAdhAraNamevAha -sa iti / prasAda ityarthaH / racanA tyo balyAmaH / kathaM tahiM prasannAH zrokavI ityAdivyavahAra iti caMdaupacArika evalyAha-tattvamityAdizeSeNa / tattvaM prasannatvam / raveti / varNapadavAkyA. disvityarthaH / bhAktaM aupacArikamiti yAvat // 125 // tadevaM lakSitamya trivi. yasyApi mAdhuyAdiguNasya punadvaviyaM vidhatte ....evaM ceti / pAravata dopAbhAvA. stya guNavadityarthaH / tAmeva vidhAmabhivatte--mukhya iti / gatarAnirityarthaH / gAdeti / zabdazca ayazca ubhayo cati zabdArtho bhaye tecaba gacchati vartata iti tathA kAntipravRtimaya vRttiveti yAvat / rijhaditi hasA lasantIti yavatavatIyAdA yam / naduta kAvyaprakArAsUtra---'guNavRttyA punasteSAM vRtti zabdAthayormatA iti / / 126 / niraka guNAnAM rasadharmatvameva pramANAbhA. vAna saMbhavatIti zaGkate-nanvityAdinA / tatra helasiddhimAzaGkaya samA a --- kAraNatetyAdigauravAdityantena / dutvAdariti / drutiH pUrvoktaH zuddha
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 guNaratnam 7 ] . sarasAmodavyAkhyAsahitam / 325 tarhi tannaiva te yuktaM gauravAditi cenna tat / drutyAdijanakatve tadvattvenaiva tu lAghavAt // 128 // yattu dutitare kArya maadhurytrhetutaa| avazyetyuditaM mAdhuryAdimattvaM gaDUpamam // 129 // sphaTikacaSakagatagaGgodakanikSiptasitopalAzakalanyAyena manovRttegalitatvamivAvasthAvizeSa ityarthaH / AdinA prAguktadIpyAdiH / etAdRzasya kAryasya kAraNeti / mAdhuryeti / AdyapadAdojaHprasAdau guNA iti yadi / raseti / zRGgArAdirasaikaniSTA iti yAvat / anumIyante anumitiviSayIkriyanta ityarthaH / atrAyaM prayogaH-zRGgArAdyA rasAH prAguktadrutyAdikAryatAnirUpitasAmAnyabhinnakiMcidharmarUpakAraNatAvacchedakAvacchinnAH kAraNatvAt ghaTaM prati mRttikAvaditi / a. syArthaH / sAhi zlakSNatvalakSaNena mRttvajAtItareNa kiMciddharmarUpeNa kAraNatAvacchedakena yuktaiva yathA kAraNatvaM labhate tadvatprakRte'pIti bodhyam / evaMca kAraNatAvacchedakatayaivaitatsiddhiH // 127 // tarhi tat anumityA rasAdhikaraNakatvena mAdhuyAMdiguNasAdhanamityarthaH / te maMmaTamatamAninaH / yuktaM nyAyyaM naiva bhavatItyuttareNAnvayaH / kuta iti cettatra hetumAha-gauravAditi / sarvasaMmatazRGgAratvAdinisargasiddhaprAtisvikatattadrasajAtilakSaNakAraNatAvacchedakenaiva niruktadrutyAdikAryani he taditaramAdhuryAditatsamAnAdhikaraNaguNAGgIkaraNe gurutaraniSphalaprayAsAditi yAvat / taduktaM rasagaGgAdhare--'tAdRzaguNaviziSTarasAnAM drutyAdikAraNatvAtkAraNatAvacchedakatayA guNAnAmanumAnamiti cet prAtisvikarUpeNaiva rasAnAM kAraNatopapattau guNakalpane gauravAt' iti / athoktazaGkAma nUdya tatkhaNDanaM pratijAnIteitItyAditadardhazeSeNa / tatra hetuM kathayati / drutyAdijanakatve tadvattvenaivetyAdi taduttarArdhena / tacchabdo'yaM pUrvaprakRtamAdhuryAdiparaH / zRGgArAdinavarasaniSTanavavidhajAtInAM kAraNatAvacchedakAnAmaGgIkArApekSayA trividhAnAM tatsamAnAdhikaraNatvena mAdhuryAdiguNAnAmeva kAraNatAvacchedakatvakalpanasyAtilaghutvAdityAzayaH / ziSTaM tu spaSTameva // 128 // nanu niruktarItyA lAghavamAzaGkaya rasagaGgAdhara eva dUSaNAntareNa tatkhaNDitameva / tadyathA-zRGgArakaruNAzAntAnAM mAdhuryavattvena drutikAraNatvaM prAtikhikarUpeNa kAraNatvakalpanApekSayA laghubhUtamiti tu na vAcyam / pareNa madhuratarAdiguNAnAM pRthagdrutataratvAdikAryatAratamyaprayojakatayA'bhyupagamena mAdhuryavattvena kAraNatAyA gaDubhUtatvAditi / tathAca kva nAma rasadharmatvaM mAdhuryAdiguNAnAmityAzaGkaya pratibandyA dUSaNamuddharati-yattvityAdiyugmena / tatrAyenoktagranthamarthato'nuvadati-yattviti / tuzabdaH zaGkAntarasamuccAyakaH / drutIti / vipuladrutilakSaNa ityarthaH / etAdRze kArye / mAdhuryeti / pracuramAdhuryakAraNateti yAvat / avazyeti hetoH mAdhuryeti ganiti antargaDuvattucchamityarthaH / 98
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 sAhityasAram / [pUrvAdhe tanmandaM bahale dAhye tAdRgvahniH pryojkH| dRSTa eveti kiM heturvahnina dahane'sti vA // 130 // yazcAtmano guNatvena tadrUpe va rase guNAH / ityuktaM tadapi sthUlaM tattokteH zabale'pi te // 131 // iti yaduktaM tanmandamityuttareNAnvayaH // 129 // pratijJAte'rthe hetubhUtAM prati bandi vizadayanAkSipati-bahala ityAdizeSeNa / puSkala ityarthaH / etAdRze dAhe tRNAdau tAdRk bahalaH vahniH prayojakaH hetuH dRSTaeva pratyakSIkRta eva / iti hetoH vahnirdahane karmaNi viSaye heturna asti kiM vahnitvena dahanatvena ca kArya kAraNabhAvo nAGgIkriyate kimiti yojanA / tasmAttatra yathA bahalatvAdikaM kArya kAraNabhAve aprayojakaM tadvatprakRte'pi mAdhuryataratvAdikamaprayojakameveti bhAvaH naca vahnitvasAmAnyavadrasatvasAmAnyenaiva bhavatu kAryakAraNabhAvaH satu sAtvikA ditattadrasatrikAtyAdikAryatrayadarzanenAniSTa eva / mAdhuryAdimattvaM tu taditaradharma tvena gaDUpamamevAto viSamaiveyaM pratibandIti vAcyam / madhuratarAdiguNAnAM druti tarAdinA kAryakAraNabhAvAkSepe prAptabahaladAhyatAdRgvahnikAryakAraNabhAvApattimAtrAMra evaM pratibandIvyudbhAvanena tatsAmyasaulabhyAt tatratyavahnivalakSaNakAraNatAvacche dakApekSayA prakRte mAdhuryAdimattvasya gurubhUtasya tasya tu madhuraH zRGgAra ityAdi sahRdayahRdayasAkSikAnubhavabalenaivAgatyAGgIkaraNIyatvAttAdRzacitradukUle raktAdirU. pavattvasyaiva tattantuSu kAraNatAvacchedakasya gurutarasyApi sarvasaMmatatvAcca / nacaivamapi vaDheriva mAdhuryAdereva kAraNavaM saMpannaM tattvaniSTaM mAdhuryAdimattvena rasasyaiva kAra NatAyAstvayopapAditatvAditi vAcyam / mAdhuryAderdharmatvena dharmiNaM vihAya kAryakAritvAsaMbhavAttatraiva tatparyavasAnAdgandhAdau tathaivekSaNAcca / tasmAdyuktamevoktarasadharmatvaM mAdhuryAdiguNAnAmiti saMkSepaH // 130 // nanvevamapi rasadharmatvaM na mAdhuryAdeyuktisaham / rasasya tu tvanmate 'raso vai saH' iti zrutyavalambanenAtmarUpatayA nirguNatvAt / taduktaM rasagaGgAdhare--'kiMca Atmano nirguNatayA AtmarUparasaguNatvaM mAdhuryAdInAmanupapannam' iti / evaMca zabdAdidharmatvameva sarvajanapratIyamAnaM teSAM samaJjasaM kimanena bakabandhanaprayAsenetyAzayamanUdya khapratijJAnanusaMdhAna. mUlamevedaM codyamiti manasi nidhAya tAM smArayati-yaJceti / aguNatveneti cchedaH / sthUlaM pAmarajanaramaNIyamevetyarthaH / pratijJAte'rthe hetuM vyutpAdayatitattetyAdizeSeNa / te tava api rasagaGgAdharakartustava matepItyarthaH / zabale ratyAdyupahita Atmanyeveti yAvat / tattoktaH tasya rasasya bhAvaH tattA tasyAH uktistasyA hetorityarthaH / tathAcoktaM tatraiva / vastutastu vakSyamANazrutisvArasyena ratyAdyavacchinnA bhagnAvaraNA cideva rasa iti / tasmAdIzvarAbhidhasaguNe brahmaNi yathA mAyikasattvAdiguNAH siddhAntitA eva tadvatprakRte rase'pi ratyAdiniSThasatvAdipariNAmAnAM mAdhuryAdiguNAnAM tvaduktinAntarIyakasiddhikatvAnna ko'pyatra vaimatyAvasara
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmodabyAkhyAsahitam / 327 yadapyanyamate'pyasti na guNe guNakalpanA / iti ratyAdiguNatApyeteSAM neti tanmRSA // 132 // icchAdirUparatyAdiguNo'pyetasya jAtivat / mAdhuryAdeH suyuktatvAtsAtvikAditrike kramAt // 133 // tasmAcchabdArthayo\NA mAdhuryAdyA guNAH kila / mukhyAstu rasagAstau ca tathA rItyAdibhirmatau // 134 // tadvayaktI rItivRttibhyAM zabdAdvAhyAstato'tra te| lakSaNenArthatastena te tatra tvAntarA matAH // 135 // iti tattvam // 131 // evaM paNDitarAyokaM dUSaNAntaramapyatrAnUdya khaNDayatiyadapIti / anyeti / tArkikamate'pItyarthaH / guNe buddhyAdau / guNeti / guNAntarakalpanA nAstItyarthaH / iti hetoH eteSAM mAdhuryAdiguNAnAM ratIti / ratyAdiniruktarasopAdhibhUtasthAyibhAvaguNatApIti yAvat / na naivAstIti sNbndhH| uktaM hi rasagaGgAdhare-'evaM tadupAdhiratyAdiguNavamapi mAnAbhAvAt / pararItyA guNe guNAGgIkArasyAnaucityAcceti' ityapi yaduktaM tadapi mRSA mithyaivetyanvayaH // 132 // tadupapAdayati-icchAdIti / etasya niruktaratyAdeH jAtivat icchAvaratitvAdisAmAnyavadityarthaH / sAtvikAdIti / kramAt sAtvikarasAvacche. denaiva mAdhuryasya tAmasarasAvacchedenaivaujasaH rAjasarasAvacchedenaivobhayoH sarvarasAvacchedena tu prasAdasya ca vidyamAnatvamiti prAGiItakramAnusAreNeti yAvat / mAdhuyAdeH mAdhuryAdiguNasya suyuktatvAt atiyogyatvAt tanmRSeti pUrveNAnvayaH / evaMca yathA icchAtvajAtyAkhyo dharmaH guNepIcchAdau tArkikasaMmata eva tadvatkimaparAddhaM tatra mAdhuryadharmeNa / nahIcchAyAM jAtItaraddharmAntarAnAdara eveti niyamaH / kRtiprayojakatvasya tatra sarvasaMmatatvAdato'sya ratyAdiguNatvAbhAvoktiH sAhasamAtra. meveti bhAvaH / prakRte hi guNapadena dharmA eveSTA natu tArkikAdivadrUpAdyAH / ata eva prathamaratne dharmA rasA lakSaNAnIti dharmapadenaiva mAdhuryAdiguNasaMgrahaNamiti rahasyam // 133 // nigamayati-tasmAditi / mAdhuryAdyA guNAH zabdArthayorgauNAH kileti yojanA / tarhi va mukhyAstatrAha-mukhyAstviti / kIdRzau zabdArthoM mAdhuryAdidhvanakAvityata Aha-taucetyAdizeSeNa / rItyAdibhirA tau tathA matAviti saMbandhaH // 134 // atha ke te rItyAdayo yadvazAcchabdArthoM mAdhuryAdiguNadhvanako bhavata iti jijJAsAyAM tatrAdipadavivakSitAbhyAM prathamaratne 'dharmA rasA lakSaNAni rItyalaMkRtivRttayaH / rasikAlAdakA hyete kAvye santi ca SaDguNAH' ityatroddiSTAbhyAM vRttilakSaNAbhyAM sahitAnAM rItyAditrayANAM madhye kiM zabdasya mAdhuryAdidhvanane dvAraM kiMvArthasyetyavAntarazaGkAmeva prathamamupazamayaMstattaya. jitaguNAnAM saMjJAntaramapyabhidhatte-tayaktiriti / teSAM mAdhuryAdiguNAnAM vyaktiH sphuTIkRtirityarthaH / rItIti / vakSyamANalakSaNAbhyAmityarthaH / zabdA
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / tattadrasArha padasaMghaTanA rItirIritA / vaidarbhI ca tathA gauDI pAJcAlI ceti tatkramAt // 136 // asamAsA turIyordhvasamAsA ca yathepsitam / tadekAntasamAsA ca vijJeyA sA yathAkramam // 137 // tsakAzAdyataH bhavati tataH hetoH te mAdhuryAdyAH guNAH atra tAdRgrItivRttibhyAM vyaJjake zabde'dhikaraNe / bAhyAH 'bAhyAH zabdaguNA' iti sarakhatIkaNThAbharaNavAkyAdetatsaMjJakAH santIti saMbandhaH / evaM rItivRttidvArA zabdasya guNavyaJjakatvaM tadavacchedena teSAM bAhyatvaM cAbhidhAyA'dhunA'rthasya lakSaNadvArA tayaJjakatvaM tadavacchedena teSAmAntaratvaM ca bodhayati - lakSaNeneti / lakSaNena vakSyamANena / yataH arthatastadvyaktirbhavati iti pUrvasmAdanukRSya yojyam / tena hetunA tatra artharUpe'dhikaraNe te mAdhuryAdayo guNAH AntarAH teSu cAntarAstvarthasaMzrayA ityapi tadukte - retatsaMjJakA ityarthaH / matAH saMmatA iti saMbandhaH / zabdatadarthayoH parasparApekSayA bahirantarbhAvAdyuktameva tattadavacchinnAnAM tattadguNAnAM tattatsaMjJAvidhAnamiti tatvam // 135 // tataH prAptAvasarAM rItiM lakSayati - tattadityAdyarthena / tatra 'kRtamanumataM dRSTaM vA yairidaM gurupAtakaM manujapazubhirnirmayadairbhavadbhirudAyudhaiH / narakaripuNA sArdhaM teSAM sabhI makirITinAM punarahamasRodomAMsaiH karomi dizAM balim' iti raudrarasIyaujoguNa vyaJjanAnanuguNapAJcAlyAdirItimattvenArItimattvadoSAkrAnte azvatthAmavA-kye'tivyAptivyAvRttaye tattadrasArhati / vakSyamANAyAM vRttau tAM vyudasituM padeti / taduktaM darpaNe- 'padasaMghaTanArItiraGgasaMsthAvizeSavat' iti / pratAparudrepi -- ' rItirnAma guNAzliSTapadasaMghaTanA matA' iti / tAM punarmAdhuryAdivyaJjikAM trividhAmeva krameNoddizati / vaidarbhItyAdyuttarArdhena / tatkramAt mAdhuryAdivyayaguNakrameNetyarthaH / taduktaM pratAparudre / sAca tridhA vaidarbhI gauDI pAJcAlIceti / etena darpaNacandrAlo - kayorlATarItezcaturthyA uktatvepi tasyA anatiprayojakatvaM vyAkhyAtaM 'lATI tu rItivaidarbhIpAJcAlyorantarAsthitA' iti darpaNa evoktatvAditi dikU // 136 // evamuddiSTAM trividhAmapi rItiM krameNa lakSayati - asamAseti / evaMca sarvathA samAsazUnyatattadrasocitapadasaMghaTanAtvaM hi vaidarbhItvamiti talakSaNaM saMkSiptam / gauDyAdAvatiprasaGgabhaGgAya zUnyAntam / naca tattadra socitetyanenaiva zAntAdirasAguNyena vaidarbhIsiddhau vyarthavizeSaNatvamiti vAcyam / tasya sAdhAraNyAt / nApi tarhi tasyaiva prakRte vaiyarthyam / ghaTamAnayetyAdAvapi tadApatteH / turIyeti / yathepsitaM turIyAkhyacaturthapadordhvapadasamAsaghaTitetyarthaH / atrApi prAgvadeva lakSaNAdyunneyam / tathAca caturadhikayatheSTapadasamastatattadrasocitapadasaMghaTanAtvaM gauDIvaM bodhyam / tadekAnteti / tacchabdenAtra turIyapadaM tanmAtraparyantasamAsazAlinItyarthaH / tena catuH padAnadhikasamastatattadra socitapadasaMghaTanAtvaM pAJcAlItvamityapi jJeyam / ziSTaM tu prAgvadeva / yatheti / mAdhuryAdikhavyaGgayakramAnusAreNa 328 [ pUrvArdhe
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 329 raseSTavarNaracanA vRttiritybhidhiiyte| / sApi tridhaiva vijJeyA pUrvoditaguNakramAt // 134 // madhurA paruSA prauDhA maadhuryojHprsaaddaaH| candrAlokamatA bhadrA lalitA madhuraiva me // 139 // samuddiSTavaidarbhIgauDIpAJcAlIkramamanatilaGghayeti yAvat / taduktaM candrAloke-'AcatuSTayamAsaptaM yatheSTairaSTamAdibhiH / samAsaH syAtpadairna syAtsamAsaH sarvadApica / paJcAlI kiMca lATIyA gauDIyA ca yathArasam / vaidarbhI ca yathAsaMkhyaM catasro rItayaH smRtAH' iti / tatra lATIyAyA anatiprayojakatvaM tvanupadamevotkamiti tisra eva vRttaya ityAzayaH / pakSe asamAsA na vidyate samAsaH khasamIhitavaralAbhasaMkoco yasyAH sA tathA etAdRzI bhagavatI rukmiNI damayantI ca vaidarbhI vidarbhadezAdhipabhImanRpakanyaketyarthaH / tathA yathepsitaM yatheccham / turIyeti / turIyaM 'ziva. madvaitaM caturthe manyante' iti zruteradvaitaM brahma tadUrdhvasarpasya rajaparIva tadadhiSThAnaka ityarthaH / samAsaH dRzyasaMkSepo yayA etAdRzI gauDI gauDapAdAcAryANAmiyaM gauDI tadviracitamANDUkyopaniSatkArikAracanetyarthaH / evaM tadekAnteti / tadeva turIyAkhyamadvaitaM brahmaiva ekaM kevalaM ante dehArambhakasamAptI yena tAdRzaH samAsaH pAtivratyena parapuruSAbhilASahrAso yasyAH sA tathA etAdRzI pAJcAlI draupadIyarthaH // 137 // evaM zabdAvacchedena rasadharmIbhUtamAdhuryAdiguNavyaJjane rItivRttirUpapratijJAtadvAradvayamadhye rItilakSaNatannirUpaNottaramavasaraprAptaM vRttirUpaM tanirUpayidhyastatsAmAnya lakSayati-raseti / 'namannRpatimaNDalImukuTacandrikAdurdinasphuracaraNapallavapratipadoktadoHsaMpadA / anena sasRjetarAM turagamedhamuktabhramatturaGgakhuracandrakaprakaradanturA medinI' iti murAripadye vIrarasAnanuguNavarNavinyAsena pratikUlavarNaduSTe'tiprasaGgabhaGgArtha raseti / tatra kavITavarNasattvepi raseSTatvAbhAvAt / varNa'padarItivyAvRttyarthaM tasyA api mAdhuryAdiguNAnusAreNa traividhyaM vidhatte sApItyAyuttarArdhena // 138 // atha tA eva sphuTamuddizaMstAsAM mAdhuryAdidhvanakatvaM prakaTayati-madhureti / etA ityadhyAhAraH / mAdhuryeti / krameNeti zeSaH / candreti / bahuvacanAntacchede satIti saMbandhaH / ekavacanAntacchede tu tatprAgeva yojyam / tathA candrAlokamatA bhadrAmadhurAdivadetannAnI caturthI vRtti-stathA lalitA caitannAmikA paJcamIvRttirapi me mama madhuraiva sNmtaastiitynvyH| vakSyamANalakSaNapariSkAreNa tayostatraivAntarbhAvasaMbhavAditi bhAvaH / pakSe madhurA sAtvikI nAyikA sItAdamayantyAdiH, paruSA tAmasI nAyikA pUrvazI mandodaryAdiH, prauDhA rAjasI nAyikA draupadI zakuntalAdiH etAH kramAt rAmanalAdaye purUravorAvaNAdaye dharmaduSyantAdaye ca / mAdhuryeti / khAdharAmRtapratApopadezajAtanItisUcakacaritapradAH santItiyAvat / atha svamatena sAtvikImeva tAM stuvaMstasyAM sarakhatyAdyAtmatAmapyAha-candrati / ekavacanAnta eva cchedaH / candrAlokavat
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvAM 1 kaizikyArabhaTI caiva sAtvatI ceti tAH kramAt / / pratAparudra Arthikyo me sAtvatyeva bhAratI // 140 // bhUyaH zirogavargAntyA soSmA'TA'lpA surUpiNI / hrasvamadhyaraNadvIndrA'nupAnyA madhurA bhavet // 141 // matA zarajjyotsnAzubhrAmityAdi saundaryalaharyuktataddhyAne tathAtvasyaivAbhidhAnAdindudyutisamAnavarNA sarakhatItyarthaH / evaM bhadrA 'bhadvaiSAM lakSmIH' iti zruterlakSmIrityarthaH / tadvat lalitApi trailokyasundarI bhagavatI gaurI ca me madhuraiva niruktasItAdivatsAtvikyeva pratibhAtIti yojanA / etadupapAdanaM tu candrAlokAdyupanyAsapUrvakaM lakSaNapariSkAretrAnupadameva vakSyAma iti saMkSepaH // 139 // evamuktavRttInAmeva vidyA - nAthamate tvArthikalakSaNAbhisaMdhinA nAmAntarANyapi santIti kathayaMstatrApi khasaMmataM saMkocaM sUcayati-- kauzikIti / bhAratI taduktA caturthI vRttiH / idamapyagra eva // 140 // astvevamuktavRttInAmArthikaM pratAparudramate kaizikyAdisaMjJAntaramathApi prathamaM madhurAdInAmeva tAsAM pratyekaM kiMlakSaNamityAkAGkSAM kSapayaMstatro - ddezakramAnusAreNAdau madhurAlakSaNaM saMkSipati - bhUya iti / bhUyaH vAraMvAraM zirogAH akSarakSiraHsthitAH anukhAraparasavarNazuddhAnunAsikAtmanA vartamAnAH vargAntyAH kakArAditattadakSarapaJcakalakSaNavargacaramavarNAH GajaNanamAH yasyAM sA raseSTavarNaracanA tathetyarthaH / tathA seti / USmabhiH zala USmANa ityuktatvAcchaSasahakAraiH sahitAH teca te aTAH na vidyate TaH Tavargo yeSu te tathA te ca te alpAsavazca vargANAM prathamatRtIyapaJcamA yaNazcAlpaprANA ityukteralpaprANasaMjJakAH kAdayo varNAstaiH rUpaM svarUpaM yasyAH sA tathetyarthaH / evaM hasveti / hrakhaH ekamAtraH svaraH madhye vyavadhibhUto yayostau ca tau raNau ceti tathA evaM dviguNIkRtazcAsAvindrazca tathA tau ca sa ceti punardvandvaH / evaMca 'la: khaNDane triSvAdAne strInendre' ityekAkSararatnamAlAvacanAt vAcyavAcakayorabhedavivakSayaiva raNalAH yasyAM sA tathetyarthaH / anviti cchedaH / na vidyante upa naikaTyena prayuktAH anye zalbhinnamahAprANAH yasyAM sA tatheti yAvat / etAdRzI racanA madhurA bhavet etannAmnI vRttiH syAditi yathAzrutaiva yojanA / taduktaM kAvya prakAzasUtre - 'mUrdhni vargAntyagAH sparzA aTavargA raNau laghU / avRttirmadhyavRttirvA mAdhurye ghaTanA tathA' iti / vRttiH samAsa iti pradIpaH / candrAloke'pi -'madhurAyAM samAkrAntA vargasthAH paJcamairnijaiH / lakArazca lasaMyukto hrasvavyavahitau raNau' iti / evaM 'lakAro'nyairasaMyukto laghavo ghabhavA rasAH / lalitAyAM tathA zeSA bhadrAyAmiti vRttayaH' iti lalitAdivRttyantaramapi tatra lakSitaM tathApyekadezavikRtanyAyena tasya lAghavAnmadhurAnatiriktatvameva bodhyam / rasagaGgAdhare'pi / tatra TavargavarjitAnAM vargANAM prathamatRtIyaiH zarbhirantaHsthaizca ghaTitAnaikaTyena prayuktairanukhAraparasavarNaiH zuddhAnunAsikaizca zobhitA vakSyamANaiH sAmAnyato vizeSatazca niSiddhaiH saMyogAdyairacumbitA avRttirmRduvRttirvA racanAnu 330
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsa hitam / sollAsayati govindaM mandaM mandaM vihAriNam / paJcamairalasA kuLe ziJjitAnAM miSeNa kim // 142 // pUrvyAtmikA mAdhuryasya vyaJjikA / dvitIyacaturthAstu vA guNasyAsya nAnukUlA nApi pratikUlA dUratayA saMnivezitAzcet naikavyena pratikUlA api bhavanti yadi tadApattau nAnuprAsa iti / evaMcAtra naikaTyaprayuktAnusvAraparasavarNazuddhAnunAsikAvacchinnaTavargetarAlpaprANoSmahasvasvaravyavahitarephaNakAradviguNitalakArAtmakatve sati nikaTaprayuktAvaziSTamahAprANanirduSTaraseSTavarNaracanAvaM madhurAtvamiti tallakSaNaM phalitam / padakRtyAdikaM tu prAguktadizA khayamevodyaM gauravabhayAnnaiva mayA prapazyata iti hRdayam / pakSe bhUyaH punaH punaH zirogaH zirodhAryaH vargAntyaH 'trivargoM dharmakAmAthaizcaturvargaH samokSakaiH' ityamarAccaturvargacaramo mokSo yasyAH sA tathA / mokSAdarazIletyarthaH / etena tasyA trivargalAlasyepi mokSe tu ziraHpadena paramautsukyaM sUcitam / 'dakSe tu caturapezalapaTavaH sUtthAna uSNazca' ityamarAdUSmAtra yAvatstrIguNalalitasvaramaNIcAturya tena saha aTati haMsAdivadgacchatIti tathA / alpAH asavo yasmAtattathA prANAdhikamiti yAvat / tacca tadrUpaM avayavalAvaNyAdisauSThavaM tadasyAH astIti tathA / somATA cAsAvalpA surUpiNI ceti tathA yAvatsatI cAturyavattve sati sundaratararUpalAvaNyavatItyarthaH / anena kAmapumarthasAdhakatvaM samarthitam / hrasvaH lakSaNayA sUkSmaH madhyo yasyAH sA hrakhamadhyA raNe kaTAkSasaMcArasaMgrAme dviH dvidhAbhUta iva bhagnaH indro devarAjo'pi yasyAH sA tathA hrasvamadhyA cAsau raNetyAdipunaH karmadhArayaH / sUkSmataramadhyAtve sati kaTAkSamAtra vijitanirjarAdhirAjetyarthaH / evaMca 'maNDUkakukSiryA nArI nyagrodhaparimaNDalA / ekaM sA janayetputraM saca rAjA bhaviSyati' iti sAmudrikoktaniruktarItyA tasyAM kRzodarItvena tathA 'eko hi khaJjanavaro nalinIdalastho dRSTaH karoti caturaGgaba"lAdhipatyam' ityAdizRGgAratilakasUcitasaraNyA tasyAM khaJjanAkSItvena cArthasAdhakavaM dhvanitam / na vidyante upa samIpe'pi anye parapuruSA yasyAH sA tathA / parapuruSasaMnikarSavarjanasvabhAvetyarthaH / tena ca tasyAM dharmasAdhakatvamapi vyjyte| tathA caitAdRzavizeSaNacatuSTaya viziSTaiva madhurA sAtvikanAyikA bhavediti // 141 // athoktalakSaNAM madhurAM pUrvoktavaidarbhIrItiraJjitAM kaizikyArthikAparanAmikAM saMbhogakaruNavipralambhazAntAkhyapUrvoktatAratamyavazasAtvikaikarasaniSThamAdhuryAkhyaguNasya zavdapradhAnadvArakAbhivyaJjikAM vRttiM samudAharati-seti / idaM hi kAMcidaye samupayAta ivAruNodayasamaya iti kimasau matprANasakhI rAdhikA nikuJje'tra bhagavatA zrIhariNA saha samabhilaSitaparitRptyavadhikanidhuvanavilAsAnandAbhRtaM nipIya gokulaM gantuM sAvadhAnAsti naveti niruktanikuJjaparisara eva parirakSayantI tadrahaHsakhI prati pRcchantIM tatpratyuttaravAkyam / ayi sakhi, sA rAdhikA mandamandaM pUrvarAtre yathecchasaMbhogabharasaMpAdanena tasyAH svabhAvasaukumAryanirAkRtazirISakusuma
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 sAhityasAram / [ pUrvArdhe suSumatvAtpunaridAnIM tu kaimutyasiddhAtizayitaniHsahAGgI tAmAlakSya khasya puruSottamatvena tasyAzca lokottarasundarItvena bhUyaH samuddIptamanmathatvepi tatparitoSArtha zanaiHzanairityarthaH / etena kevalaM tatkucakanakapaGkajakorakayugopari bahiH saMbhogArambhadhiyaiva zrIharau karasarojamAtrasaMcArakatvaM sUcyate / vihAriNaM vilasanazI. lazAlinamiti yAvat / natvAliGganamAtralAlasam / tena vakSyamANasurataniSedhana. lakSaNakAryabIjaM vyajyate / etAdRzaM govindaM sarvendriyasaMskArAdijJAtAraM natu kRSNam / anena khasyAstatsuratAbhilASapauSkalyena gUDhautkaNThyepi zArIrasAmarthyamAtrasyaiva prAguktarItyA rAhityAniSedhanenApi pratyuta protsAhakaraNakathanaheturyotitaH / kule saMphullazaranmallikAnirmalasulalitalatApihitapradeza ityarthaH / evaMcoddIpanapauSkalyaM dhvanyate / alasA bhuuritrsurtshraantaa| ataeva vakSyamANapANiceSTA. mAtreNa niSedhasUcanamiti vyajyate / ziJjitAnAM kaGkaNAdyAbharaNaraNitAnAM natu nUpurAdyalaMkAravirAvANAm / tena pANipadmakampavizeSamAtreNaiva rataniSedhasUcanaM natu vAcApIti sUcitam / tatastasyAmatulavizlathazarIratvaM dyotyate / miSeNa chadmanA / tatrApi mandamandamiti punaratrApyanuvartya zanaireva natu jhaTiyevesarthaH / etena niruktaniHsahatvAtizayaH sUcitaH / paJcamaiH 'puSpasAdhAraNe kAle pikaH kUjati paJcamam' iti vacanAtkokilakalalakSaNapaJcamAkhyakhararAgAnyataradhvanivizeSairiti yAvat / anenApyuddIpanaprAcuryamapi sUcitam / AlambanavibhAvabhUribhAgyaM tu amRgyameva ullAsayati kimitynvyH| bhUyaH saMbhogArtha protsAhayati kiM ityutprekssaa| yadyapi pratIyamAnavAkyArthAnyathAnupapattidyotitapANipadmaceSTAvizeSadhvanitabhUyaH sura. taniSedhanameva prakRte'vabhAti tathApi naitaduktaniSedhanaM kiMtu pratyuta tatprotsAhanamevetyapahnavAbhivyaJjakotprekSAyAM hetustu tAtkAlikatatsaundaryAtizaya eveti bhaavH| iha sarvathA samAsAbhAvAdvaidarbhItvaM rIteH / evaM kacatapagajadabaNanamazaSasahayaralavAnukhArAdibhinnavarNarAhityAdighaTitaniruktalakSaNamadhurAtvaM vRtterapi / evamatyarthasukumArArthasaMdarbhatvenAsyAH pratAparudroktamArthikaM kaizikItvamapi / tathA rAdhAkRSNaparasparAlambanaH kuJjazijitoddIpanaH pratipAditobhayaceSTAnubhAvanaH smRtiprabodhAlasyasaMcAraNazcotprekSAkAvyaliGgaparikaraparikarAGkurakaitavApahRtyAdyalaMkArApekSayAsdhikacamatkArakAritvAtprAdhAnyena paripuSTaH saMyogakAlAvacchinnatvena saMbhogAkhyaH ratyAkhyasthAyibhAva eva zRGgAraH sUcyata iti tasya saMbhogatvena taniSThamAdhuryasAmAnyasya prakRte zabdadvArA vyaGgayatvena tadudAharaNavaM vasya yuktameva / yathAvA rasagaGgAdhare-khedAmbusAndrakaNazAlikapolapAlirantaHsmitAlasavilokanavandanIyA / AnandamaGkurayati smaraNena kApi ramyA dazA manasi me madirekSaNAyAH' iti / prakAzAdAvapi-'anaGgaraGgapratimaM tadaGgabhaGgIbhiraGgIkRtamAnatAGgayAH / kurvanti yUnAM sahasA yathaitAH khAntAni zAntAparacintanAni' iti / atratyatAratamyaM tu sahRdayA evAvedayantu ciram / kaizikIlakSaNaM tu pratAparudra evoktam
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yenduM kundaM milindAnAM vRndaM cendIvaraM varam / mandaM sundari vindantI sendirA dharaNIM gatA // 143 // 'atyarthasukumArArthasaMdarbhA kaizikI matA' iti / paNDitarAyANAM tu rItivRtyoraikyameva vivakSitamiti pratibhAti / tathAhi rasagaGgAdhare tAvat kAvyadoSAdikamuktvA 'ebhirvizeSaviSayaiH sAmAnyairapi ca dUSaNairahitA / mAdhuryabhArabhaGgurasundarapadavarNavinyAsA / vyutpattimudgirantI nirmAturyA prasAdayutA / tAM vibudhA vaidarbhI vadanti vRttiM gRhItaparipAkAm', ityatra vRttipadaM vaidarbhyAM prayujya asyAmudAhRtAnyeva kiyantyapi padyAni / yathAvA - ' AyAtaiva nizA nizApatikaraiH kIrNa dizAmantaraM bhAminyo bhavaneSu bhUSaNagaNairullAsayanti zriyam / vAme mAnamapAkaroSi na manAgadyApi roSeNa te hAhA bAlamRNAlato'pyatitamAM tanvItanustAmyati' / asyAzca rIterniMrmANe kavinA nitarAmavahitena bhAvyamityatra rItizabdaprayogAditi / prakRtodAharaNe tu tallakSaNasamanvayastvevam / doSaratnoktayAvannityadoSAbhAvastvatra vartata eva / guNasadbhAvastu naikaTyaprayuktAnukhAraparasavarNazuddhAnunAsikAnyatamatvaM tAvadatra govi ndaM mandaMmandamiti sphuTameva / evaM TavargetareSAM vargANAM prathamatRtIyapaJcamA yaNazcAlpaprANA ityukteH kacatapAnAM vargaprathamavarNAnAM tathA gajadAnAM vargatRtIyavarNAnAM NanamAnAM vargapaJcamAnAM yaralavAnAM yaNAM zaSasaha AkhyoSmaNAM ca rephaNakArayohrasvasvaramAtravyavahitatvaM lakArasya dvitvaM ca sollAsyatItyAdau spaSTameva / prAcAM lakSaNasamanvayastu prekSAvadbhiH parIkSaNIya evetyalaM pallaviteneti // 142 // evaM saMbhogazRGgAre mAdhuryavyaJjikAM zabdapradhAnAM vaidarbhyAkhyarItyanvitAM kaizikyAkhyArthikasaMjJAntarAM madhurAM vRttimudAhRtyAtha pUrvoktakrameNa karuNAdAvuttarottaramAdhikyena tavanikAM tAmudAharati -- yetyAdibhiH krameNa tribhiH / idaM hi zrIrAmasya svamanasyeva sItAyAH pRthvIpravezottaraM tAM puraH sthitAmiva smRtvA zokavAkyam / he suMdari lokottaralAvaNyAdilalite sIte, etena vakSyamANarohiNIramaNAditiraskaraNakAryakAraNatvaM vyajyate / yA tvaM induM zaradrAkApIyUSakiraNaM tathA kundaM ardhonmIlitakundakusumamityarthaH / evaM milindAnAM bhramarANAM vRndaM kulaM tadvat varaM zaratkAlikArdhonmIlitatvenotkaTamiti yAvat / etAdRzaM indIvaraM nIlotpalaM mandaM tucchaM, yadvA yathAzrutameva varaM atyantaM mandaM tucchaM vindantI khavadanamRduhasanakuTilakuntalakulacaJcalavizAlavilocanayugulazobhAsaMbhAreNa tRNavadgaNayantIsatItyarthaH / indirA AkAreNApi sAkSAlakSmIreveti yAvat / AsIriti zeSaH / etena prakRtazokasAmagrIpauSkalyaM sUcitam / sApi adhunA dharaNIM pRthvIM gatA praviSTAsItyato dhiGmAM mandabhAgyamiti bhAvaH / atra pUrvapadyApekSayA mAdhuryadhvananadvaiguNyaM tu sahRdayadhurINAntaHkaraNasya pratyakSameveti lakSaNasaMgatiH / yathA vA rasagaGgAdhare -'apahAya sakalabAndhavacintAmudvAsya gurukula praNayam | hA tanaya vinayazAlinkathamiva paralokapathiko'bhUH' iti / atratyatAratamyaM tu tenaiva ni 333
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pUrvArdhe sAhityasAram / sA zampAM kampayantIva campakairapi kampate / antaraGgamanaGgo'yamaGganAnAM yadiGgati // 144 // yam / anyatsarvaM rasapariSkArAdikaM tu prAgvadevohyaM sudhiyaa| gauravabhiyAdya mayA tUparamyata eveti dik // 143 // seti / idaM hi nAyakaM prati nAyikAsakhIvAkyam / he zrIkRSNa, sA pUrva yA tvayA samupabhukkA sA raadhiketyrthH| etenAvazyalAlanIyatvaM dyotyate / zampAm 'zampA zatahradA hrAdinyairAvatyaH kSaNaprabhA' ityamarAdvidyutamityarthaH / kampayantIva khakAntyAcatizayadarzanajanyasvadharSaNasAdhvasataH savepathukAM kurvatIveti yAvat / anayotprekSayA tu prakRte prAvRDArambhasamaye vidyutaH svabhAvAdeva kampante pratyuta taddarzanAdevoddIptamanmatheyaM tvadvirahavazAdevAtivikaleti kampate khayameveti vastusthitistatrApi vaiparItyatarkaNAdviAdapekSayApyasyAmalaukikagaurimAdimattvaM dhvanyate / tenAnupekSaNIyatvaM vyajyate / etAdRzIsa tI campakairapi phullatvena nirIkSitaizcampakadrumairapIti yAvat / apinA teSu bhramarasamAkhAdyalavaidhuryasya lokazAstrasiddhatvAttAdRzAmapi darzanena yadaitasyAH kampastadA kiM vAcyaM tannikurambAGkAnAM kadambAdidrumANAM darzanena tasyAstathAsamiti virahavyathAtizayaH sUcitaH / etena tvatsaMyoge lavamAtramapi vilambAsahiSNutvamAvedyate / kampate vepathvAkhyasAtvikAnubhAvavatI smarazarabhItyaiva bhavatIti bhAvaH / tatra hetumAha-antaraGgamityAdyuttarArdhena / yadyasmAt ayaM buddhisthatvena pratyakSaH / etena tatra pramANAbhAvo vyudastaH / 'kAmaH saMkalpo vicikitsA zraddhA'zraddhA dhRtiradhRtihIM( rityetatsarvaM mana eva' iti zrutermanovRttivizeSarUpatvena sAkSipratyakSatAyAstatra manasi tatvenAntarIyakavAt / aGganAnAM taruNInAm / etena vakSyamANataniyamanayogyatvaM dyotyate / antaraGgaM natu zarIrAkhyabahiraGgaM / tena tatpIDAyAstvadekayogazAmyatvenauSadhAdyaparihAryatvaM vyjyte| iGgati vshytiityrthH| yathA sUtradhAraH sUtracAlanena pAJcAlikAH praNartayati tadvanmanmatho'pi sAmAnyatastaruNIvAvacchedena cakSurAgaprabhRtitattadavasthAsu tAzceSTayatItyato'sau badekajIvikA rAdhikA tu tvadvirahatastena prANAntaM vyAkulIkriyata iti kaimutyasiddhameva / tasmAdbhavatA'taH paraM satvarameva tatra gatvA sA saMbhogAmRtavarSaNaiH saMjIvanIyaivetyAzayaH / atra pUrvoktakaruNArasodAharaNApekSayA mAdhuryAdhikyadhvanakatvaM tu sahRdayahRdayaikavedyam / evaM vaida ritimadhurA vRttiH kaizikI ca sArthikItyAdi tattallakSaNasamanvayastathA vipralambhazRGgAraparipoSastattadalaMkArApekSayA tatprAdhAnyAdikaM ca prAguktadizaivohyamityalam / yathAvA-'acchinnaM nayanAmbu bandhuSu kRtaM tApaH sakhIvAhito nyastaM dainyamazeSataH parijane cintAgurubhyo'rpitA / adyazvaH khalu nirvRtiM vrajati sA zvAsaiH paraM khidyate vizrabdho
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / kAJcanaM paJcabANo'pi caJcalAneva vaJcayet / santataM cintaye'nantaM hanta kAntAM tu nAntataH // 145 // saMyogaparakhavaDhyAkhilavarNAtigurvasuH / advIndrAtivisargAdyAtyUrdhvarA paruSA matA // 146 // guNaratnam 7 ] 335 , bhava viprayogajanitaM duHkhaM vibhaktaM tayA' iti // 144 // kAJcanamiti / kAJcanaM suvarNa, paJcabANo madanaH evaM caitatpradhAnA yAvadvadhUguNavatI mugdhetyarthaH / apiH samuccaye / etena yAvalaukikeSTaviSayasaMgrahaH sUcitaH / tathAcAhuH - 'vedhA dvedhA bhramaM cakre kAntAsu kanakeSu ca / tAsu teSu viraktazcetsAkSAdbhargo narAkRtiH' iti / caJcalAneva capalacittAnasthitaprajJA nevetyarthaH / etena teSAmeva bhUmAnandarUpakhAtmAnusaMdhAnavidhuratvAdvazJcanayogyatvaM vyajyate / vaJcayet / dhUrtayiSyatItyarthaH / dRzyasukhaprakAzanena kitavayiSyatItyAzayaH / evakAreNa taditaranirAsaH sphuTitaH / teSAM 'sthirabuddhirasaMmUDho brahmavidbrahmaNi sthitaH' iti zrImadbhagavadgIto keH / sthitaprajJatvAvinAbhAvasiddhajIvanmuktatvena yAvaddRzyasukhasyApyAbhAsIbhUtatvAnniratizayAdvaitabhUmAnandasyApi svAtmatvenaiva nityaprAptatvAcca vaJcanAyogyatvameva kiM tata ityata AhasaMtatamityuttarArdhena / ahamiti zeSaH / tenAmAnitvopalakSitanikhilasAmagrIpaukalyaM dyotitam / saMtataM natu kSaNamAtram / etena dhyAnasyAdhimAtratvaM vyajyate / anantaM dezAditrividhapariccheda vidhuramadvaitAtmAnameveti yAvat / cintaye vicintayAmItyarthaH / nanu 'Rtau bhAryAmupeyAt' ityAdivihitasuratArthaM kAlAntare kAntApi cintanIyetyata Aha-hantetyAdicaramacaraNena / idaM hi smRtatadupalakSitAkhilaviSayaviSayakaduHkhAtizayasUcakaM avyayam / tena tadacintane heturyotitaH / kAntAM tu niruktarUpAmapi ramaNIM tvityarthaH / kanakAdivailakSaNyAvadyotI tuzabdaH / antato'pi prANAntasaMkaTe'pItyarthaH / naiva cintaya ityanukRSyAnvayaH / etenAsyA eva sarvAnarthamUlaprAdhAnyaM dhvanyate / ziSTaM tu sarva pUrvarItyaviziSTameva / mAdhuryAdhikyamapi niruktavipralambhApekSayA sahRdayahRdaya pratyakSameveti dikU / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaJjayam --' hA hantahanta kAnte tava sImante na kati navAntakitAH / bimbaM vinAvalambe tadahaM sAmbaM nirAlambam' iti // 145 // evaM madhurAM saprapaJcamudAhRtyAthAvasaraprAptAmojovyaJjikAM paruSAM vRttiM lakSayati-saMyogeti / saMyogaH paryudasya lakAradvayasaMyogetara sarvahalsaMyogaH saH paraH uttaraH yeSAM tathAbhUtAH ye kharvAH hrasvAkSarANi taiH ADhyA pracuretyarthaH / tathA akhileti / akhilAH sarve varNAH triSaSTizcatuHSaSTirvA yasyAM sA tathA nikhilavarNaghaTitetyarthaH / tathA cAha bhagavAnpANiniH svazikSAyAM - ' svarA viMzatirekazca sparzAnAM paJcaviMzatiH / yAdayazca smRtA hyaSTau catvArazca yamAH smRtAH / anukhAro visargazca kau cApi parAzritau / duHspRSTazceti vijJeyo lakAraH pluta eva ca / triHSaSTizcatuHSaSTirvA varNAH zaMbhumate matAH / prAkRte saMskRte cApi svayaM proktAH svayaM bhuvA' iti / 1
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 sAhityasAram / [pUrvArdhe yastrinetraikadordaNDamaNDikodaNDakhaNDakRt / . dAzavake zaraM dhartuM samare sakaraH kRpH||147|| asyArthaH-aiuR iti caturNAM hrakhadIrghaplutabhedAdvAdazasaMkhyA evaM / lakArazcaikaH plutasya tasya vakSyamANavAt tathA dIrghatvAbhAvAceti trayodaza / tathA eoaiau iti caturNA hrakhabarAhityAddIrghaplutabhedenASTetyekaviMzatiH kharAH / tadvat kAdayo mAvasAnAH sparzA ityukteH kAdivargapaJcakavarNAnAM paJcaviMzatiH spaSTaiva / evaM yaralavazaSasaheyaSTAvapi / tathA vANAM caturNA paJcame pare madhye yamonAma varNaH prAtizAkhye prasiddhaH / paliknIH cakhnatuH agniH ghnantItyudAharaNAdyanusAreNa catvAro yamA api / evamanukhArAdayazcatvAraH / tathA duHspRSTo lakAraH agnimILe ityAdau suprasiddha eva / tadvat lakAraH ptazceti sarve militvA catuHSaSTisaMkhyAkAH duHspRSTasya yajurAdAvaprasiddhatvena triSaSTisaMkhyAkA vA varNA iti| etAdRzI tathA atIti / ativipulAH gurvasavaH vargANAM dvitIyacaturthau zalazca mahAprANA iti vacanAt khaphachaThathAH ghajhaDhadhabhAH zaSasahAzceti tathA te yasyAM sA tathA pracuramahAprANavarNaghaTitetyarthaH / etAdRzI tathA advIndrA na vidyate dviH dviguNaH indraH laH 'khaNDane triSvAdAne strInendre' iti kozAt lakAro yasyAM sA tathA / evaM ativisargAdyA atibahulAH visargAdyAH visargajihvAmUlIyopadhmAnIyAH yasyAM sA tathA / etAdRzI tathA atyUrvarA atipracuraM UrdhvaM varNoparivartamAnAH rAH rephAH yasyAM sA tathA etAdRzI paruSA etannAmnI vRttiH / matA prAcyanavyamatAkUtasAratvena mama saMmateti yAvat / astIti zeSaH / evaM cAtivisargAdimahAprANordhvarephasaMyogaparahaskhatve sati dviguNalakAretarasarvavarNaghaTitaracanAtvaM paruSavRttitvaM tallakSaNaM siddham / atrApi padakRtyAdikaM tu prAgvadevohyam / taduktaM kAvyaprakAzakArikAyAm / yoga AdyatRtIyAbhyAmantyayoreNatulyayoH / TAdiH zaSau vRttidaiye gumpha uddhata ojasI' iti / vivRtaM caitatpradIpe 'ojasi vyaGgaye vargaprathamatRtIyAbhyAM saha tadantayordvitIyacaturthayoryogaH / yathA kacchapucchetyAdi / tathA repheNAdha upari ubhayatra vA yasya kasyApi yoga: yathA vakrArkanihaz2adAdayaH / tathA tulyayoH kayozcidyogaH yathA cittavittAdau tathA TAdicatuSTayaM zaSau ceti varNAH samAsastu dIrghaH gumpho racanA sAcoddhatA vikaTeti / candrAlo. ke'pi-'sarvairUvaiH sakArasya sarvai rephasya sarvathA / rahordhvAdhastu saMyogaHparuSAyAM zaSau svataH' iti / rasagaGgAdharepi-naikaTyena dvitIyacaturthavargyavarNaTavargajihvAmUlIyopadhmAnIyavisargasakArabahulairvarNairghaTito jhayUrephAnyataraghaTitasaMyogaparahakhaizca naikaTyena prayuktairAliGgito dIrghavRttyAtmA gumpha ojasaH asminpatitAH prathamatRtIyavA guNasyAsya nAnukUlA nApi pratikUlAH saMyogAdyaghaTakAzcettaddhaTakAstvanukUlA eva / evamanuskhAraparasavarNA apIti // 146 // athaitAM prAguktacaturthapadordhvayatheTapadasamAsaghaTitatvalakSaNayA gauDyAkhyarItyAGkitA pratAparudrAbhimatArabhavyabhidhA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam.] sarasAmodavyAkhyAsahitam / pretA nRtyanti mstisskmedHsnaayvntrtRptitH| zmazAne mAMsabhutkroSTakrUragarjanajarjare // 148 // nkhvjraagrvicchinndRpyddnujvksssH| nRhareH prajvalatkalpajvalanAdRzo'bhavan // 149 // prauDhA tu madhurA kApi kutrApi paruSA mtaa| zrutimAtreNa yA svArtha dadAti karabilvavat // 150 // . rthikasaMjJAntarAM paruSAkhyAmojasaH zabdAvacchedenAbhivyajikAM krameNa vIrabIbhatsaraudrasaMjJakatAmasaraseSUttarottaraM tadAdhikyadhvanikAM vRttimudAharati--ya ityaaditribhiH| idaM hi zrIrAmarAvaNayuddhAvasare vAkyam / trinetreti / trinetratrayambakaH / etena tasya madanadAhakatvAdativIravaravaM vyajyate / tasya eko yo dordaNDastanmAtrabAhudaNDaH tatra maNData iti tathA etAdRzaM yatkodaNDaM dhanustasya khaNDaM karotIti tthaa| raudrakArmukabhaJjaka ityarthaH / sa karaH maddhasta ityarthaH / dAzavake dazagrIvasaMbandhini samare saMgrAme zaraM bANaM dhartuM gRhItuM natu tyaktum / etena garvAdhikyaM dhvanyate / kRpaH karuNaH bhavatIti saMbandhaH / etAdRzamahAbhaTamukuTaratnakoTiparinighRSTapAdapIThasya mamAtra rAkSasApasadayuddhe roSasaMsparze'pi sadayataiva saMpadyata ityAkUtam / anyatsarva lakSaNasamanvayAdikaM tUtadizaiva kalpyamiti saMkSepaH // 147 // pretA iti / mastiSkaM mastakasthamAMsAdidhAtuvizeSaH / 'tilakaM kloma mastiSkam' ityamaraH / 'zRgAlavaJcukakroSTupherupheravajambukAH' ityapi / spaSTamevAnyat // 148 // nakheti / nakhA eva vajrANi teSAmagrANi taiH vicchinnaM vidAritaM dRpyaddanujavakSaH mahAbalaga'ddhiraNyakazipUraHsthalaM yena sa tathA / etAdRzasya nRhareH zrInRsiMhasya / prajvaladiti / prajvalan pradIpyamAnaH etAdRzo yaH kalpajvalanaH kAlAgnistasya IrSyA asUyA yAsu tAstathA proddIpyatkAlAnalasamadhikadIptaya ityarthaH // 149 // atha kramaprAptAM pAJcAlyAkhyacaramarItyupakAriNI sAtvatyabhidhapratAparudrAbhimatArthikasaMjJAM hAsyAdbhutabhayAnakAkhyarAjasarasAnugrAhikAM sarvarasAnusyUtasyApi prasAdAkhyaguNasya niruktarasAvacchedena zabdadvAraiva prAdhAnyena dhvanayitrI prauDhAM vRttiM lakSayaMtriSvapyeteSu tAmudAharati-prauDhA tviti / tathAca madhurAdyanvitatve sati zrutimAtreNa khArthAvabodhakatvaM tatvaM bodhyam / prasAdasya sarvarasAnuviddhatvoktermadhurAdyatiprasaGgabhaGgAya pUrvadalam / 'aGgabhaGgollasallIlAtaruNIsmaratoraNam / tarkakarkazapUrNoktiprAptotkaTadhiyAM vRthA' ityubhayavRttighaTite smaratoraNamiti padena prasAda. zUnye candrAlokapadye tadarthamantyadalaM ceti sarvamavadAtam / athodAharaNAnyapyatraiva / tatra hAsyapakSe yathA / iyaM hi kasyacitvakAntAvarajAmuddizya tatsaMnidhAveva kaMcitsvasakhaM pratyuktiH / aye mitra, anayA matpatnIkanIyasyA kaumArAdau vayasi zatazaH khavayasyAH sAdhAraNyenaiva samupabhuktAH samabhavan , adhunA prauDhA tviyaM kvApi yathecchavittasuratapradAtari taruNe viSaye madhurAmadhurabhASaNAdinA anukUlA 29
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 sAhityasAram / [ pUrvA 1 tathA kutrApi atAdRze yUni viSaye paruSA kaThora bhASaNAdinA pratikUlA ca matA / mayA pratyakSAdipramitiviSayIkRtAstItyarthaH / etena vinodoktitvaM vyudastam / tena ca hAsaH paripoSitaH / nanvevaM kulAGganAyAmasyAM kathaM saMbhAvanIyamityata AhazrutItyAdyuttarArdhena / yeyaM zrutIti / tubhyaM kanakaM dAsyAmIti jAravirAvazravaNottarakSaNamevetyarthaH / etenAtivittalaulyapUrvakaM kAmukItvaM vyajyate / svArtha svasyAH arthaH suvarNAvAptipUrvaka suratasukhAkhyaH puruSArthaH yena sa kucastathA tam / pakSe svasyasvakIyajArasya arthaH saMbhogaH etAdRzaM khastanam / kareti kare yat bilvaM tena tulyaM hastanihitabilvaphalasamamiti yAvat / evaMca paramoddhatatvaM dhvanyate / dadAti tasmai jArAya prayacchatItyanvayaH / atra hAsyarasavyaJjakatvaM spaSTameva / adbhutapakSe tu idaM hi kiM subhadrAyAH kaniSThAyAH zIlaM tubhyaM rocate kiMvA jyeSThAyA draupadyA iti rahasi premNA pRcchantaM bhagavantaM prati arjunavacaH / he bhagavan, prauDhA tu jyeSThA tu / vailakSaNyasUcakastuzabdaH / tena kaniSTAyAH subhadrAyAH kanizrutvAdeva bAlyaM dyotyate / etasyAM tu tadvailakSaNyaM na kevalaM vayaH prayuktaprauDhatvamAtreNa kiMtu guNaprayuktenApi teneti ca kvApi ratyAdivelAyAM madhurAmadhurabhASiNI, tathA kutrApi azvatthAmakRtakhaputravadhAdivelAyAM paruSAparuSabhASiNI etAdRzI matA prmitaastiityrthH| kimetAvatetyata Aha-zrutItyAdyuttarArdhena / 'nirapekSo ravaH zrutiH' iti vacanAt zrutirnirAkAGkSanirbAdha nijavAkyaM tAvanmAtreNetyarthaH / svArthaM maNitasukhAdipumartha, pakSe kope'pi kAntaM mukhamiti kavisamayAdutsAhoddIpakaparuSavAkyakaraNakasatkAvyasamAnadharmako padezakAle'pi svIyanisarga saundaryAnusaMdhAnA - dijanyasukhavizeSalakSaNaM tamiti yAvat / spaSTamevAnyat / evaMca parasparaviruddhamAdhuryapAruSyobhayadharmasAmAnAdhikaraNyaM tathA svavAkyaprayogamAtreNa pratyakSakAmAdipuruSArthadAtRtvaM caikasyAM draupadyAmeveti paramAdbhutamityAkUtam / yadvA brahmavidyottaraM tatpradAtryA cUDAlAkhyasvapatnyA saha svadharmeNa rAjyaM paripAlayataH zikhidhvajasya rahasi nikaTasthAM tAM nirIkSya smRtAkhilabAlyAditadavasthAkasya svamanasyevedaM vAkyam / prauDhA tu iyamiti zeSaH / etena maugdhyAdau tasyAM sArvauzikamAdhuryameveti dhvanitam / kutrApi kumbharUpeNa tattvavidyopadezakaraNakAla ityarthaH / paruSA sarvatyAge kriyamANe'pi naitAvatA saGgatyAga: saMpanna ityAdikaThorAkSarabhASiNItyarthaH / zrutIti / zrutiH' ayamAtmA brahma' ityAdimahAvAkyam / mAtracA sAmagryantarasya yogAdervyudAsaH / svArtha advaitAtmarUpaM kaivalyAkhyaM paramapumarthamiti yAvat / ziSTaM tu prAgvadeva / tasmAdadbhuteyaM matpreyasItyAzayaH / bhayAnakapakSe'pi tu idaM hi yazo - dayolUkhale nibaddhaM kampamAnaM rudantaM bhagavantaM prati kasyacittadvayasyasya gopabAlasya vcH| bho kRSNa, asmadAdyA bAlAstu sarvatra madhurA eva, prauDhA tviyaM yazodA kApi lAla kAlAdau madhurA kutrApi tADanakAlAdau paruSApi matAstIti saMbandhaH / tasmAdasyAH sakAzAdbhavatA bhetavyameveti bhAvaH / tathApi sA matA mAnyaivetyatra 1
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / etAsAmupayuktAni santi SoDhA padAnyapi / kaThora prAkRtagrAsyakomalaM nAgaropa te // 151 // sAnusvAravisargAdidIrghasvarajagauravam / kaThoraM tatpadaM gauDI paruSArabhaTIsthitam // 152 // guNaratnam 7] 339 hetumAha - zrutItyAdyuttarArdhena / zrutirnirAkAGkSanirbAdha nijotiH svArthe lAlane sukhaM tADane nItyupadezena pariNAma sukhamityarthaH / ziSTaM tu spaSTameva / evaM cAtra pakSatraye'pi catuSpadAnadhikasamAsatvena rIteH pAJcAlItvaM, tathA 'ISanmRdvarthasaMdarbhA bhAratI vRttiriSyate' iti lakSitabhAratInAmakavRttyantarbhAvaka - 'ISatprauDhArthasaMdarbhA sAtvatI vRttiriSyate' iti pratAparudralakSitArthikasAtvatyabhidhavRttitvaM tadvanmAdhuryapAruSyobhayadharmAkrAntatvena vRtteH prauDhAtvaM ca prasAdAkhyaguNasya sarvarasasAdhAraNye'pi hAsyAdbhutabhayAnakAbhidharAjasarasAvacchedena prAdhAnyavazAcchandAvacchedadvArA tavanakatvaM ceti lakSaNasamanvayo jJeyaH / yathAvA - ' dhanyAste kavayo yadIyarasanA rukSAdhvasaMcAriNI dhAvantIva kumArikA drutapadanyAsena nirgacchati / asmAkaM rasapicchile pathi girAM devI navInodayatpIno tuGgapayodhareva yuvatirmAntharya mAlambate' iti // 150 // astvevaM niruktarItyA vRttyAdivyavasthA tathApi tadupakArivarNavatadghaTitAni padAnyapi samAsAvacchedena vaidarbhyAdivadvarNAvacchedena madhurAdivadarthAvacchedena kaizikyAdivatkiM saMjJAvizeSavanti santi naveti pRcchantaM prati tatsatvapratijJAdinA samAdadhaMstAni sasaMkhyopakAramuddizati - etAsAmiti / nAgareti / nAgaraM ca upatat upanAgaraM ceti tathA nAgaropanAgare ityarthaH // 151 // tatroddezakrameNaiva talakSaNAdisaMkSipati - sAnusvAretyAdi SaDDiH / tathAcAhuH - SoDhA padaM bhavati prakRtisthaM komalaM kaThoraM grAmyaM nAgaraM upanAgaraM ca / tatrAnekadIrghasvarakRta gauravamekasaMyogakRtagauravaM vA padaM prakRtisthaM yathA / nIhAra-tArAnI 2 kAza-sArasItyAdi hastapallava- kaMkaNa- karpUrAdi ca / ekasvarakRtagauravaM / guruzUnyaM vA komala kareNu-tAraka- saroja nikarAdi madhura-masRNa- sarasa- saraletyAdi ca / sAnusvAravisargadIrghasvarakRtagauravaM saMyogabahulaM vA kaThoraM yathA zuddhaM payaH pAcayAMbabhUva aMhiSAtAmityatra acchAccha tatrastha vyUDhoraskapracchannetyAdi ca prasiddhi - mAdAya grAmyAditrayaM bhavati / prasiddhistridhA sArvalaukikI paNDitajanagAminI tadupajIvidvitrica tulA kikagAminIceti / tatra sarvalokaprasiddhaM grAmyam / dezIyapadAni sarvANyeva saMskRteSu hasta-vivAha-bhaginI hAra kaMkaNAdikam / etadapabhraMzasamAnasiddhikatipayaprasiddhaM ceti gIyate / grAmyavaiparItyena nAtiprasiddhaM nAgaMra nAgareNopamitamiti kRtvA'tiprasiddhyabhAvenopamA / idameva nAtyasiddhamupanAgaramityucyate / yathA ADhyAza kiMzAru khuralI lAtaMketyAdIti mUle / AdinA nirukta 1
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvArSe sAhityasAram / anekadIrghasvarajaikasaMyogajagauravam / prAkRtaM tattu pAJcAlIprauDhAsAtvatyupasthitam // 153 // sarvalokaprasiddhyaiva prayuktaM grAmyamucyate / pAJcAlyAdau ca gauDyAdau yathA yuktaM pratIyatAm // 154 // ekasvaragurutvaM vA'guru vA komalaM matam / vaidarbhImadhurAkaizikyupagaM tadvilokyatAm // 155 // paNDitaikaprasiddhaM yannAgaraM tatpadaM smRtam / vaidAdau ca gauDyAdau pAJcAlyAdau yathAyatham // 156 // paNDitAnucaradvitricaturaikaprasiddhikam / upanAgarametazcApyuktarItyaiva vIkSyatAm // 157 // madhurAyAM yAvadAryA mAlatI ca prhrssinnii| manubhASiNyapi jJeyA vasantatilakA tathA // 158 // hariNItadvadeveSTA mandAkrAntA tathaivaca / puSpitAgrA mAlabhAriNyetannAnyatra yujyate // 159 // saMyogabahulaM jJeyam // 152 // prAkRtaM prakRtistham // 153 // yathAyuktaM hAsyabIbhatsAvacchedenetyarthaH // 154 // agurviti cchedaH // 155 // pratIyatAmiti zeSaH // 156 // ukteti / pUrvapadya iti zeSaH // 157 // evaM niruktamadhurAdivRttyupayuktAni vRttAnyapi saMkSipati-madhurAyAmityAditribhiH / tatrApi madhurA* mAtropayuktAni tAnyAha-madhurAyAmityAdidvAbhyAm / yAvaditi / yAvanta AryAbhedA ityarthaH / yathA-'nirdvandvAdapi mokSAdatizete kaaminiikucdvndvm| guNamAlambya suvRttA muktA api yallThantIha' iti padyAmRtataraGgiNyAm / upalakSaNamidamu. dAharaNAntarANAm / mAlatI tu yathA madIye duHkhakSayendUdaye-'tava vadanaM kathamindunindanairapi vikRti kila naiti rAdhike / iti vacanaM kalayantyasau hrerbhvdnnggsuphullmaaltii'iti| praharSiNI yathA madIye bhAgIrathIkathAcampUkAvye--'dhanyAnAM mRdulapadAH suvarNarUpAH sadvRttAH sarasaguNAH prasAdazIlAH / nAnAlaMkRtivilasavanipracArAzcumbanti kharasata AsyamIjyavAcaH' iti / maJjubhASiNyapyudaya eva yathA-'tava ziJjitaM manasi me'JjasA priye kurute'GkaraM manasijasya yadyapi / na sa pallavatyapi vinA vaco'mRtairiti kRSNavAcamanu majubhASiNI' iti / vasantatilakA tu bhAminI vilAse yathA--'tanmajumandahasitaM zvasitAni tAni sA vai kalaGkavidhurA madhurAnanazrIH / adyApi me hRdayamunmadayanti hanta sAyaMtanAmbujasahodaralocanAyAH' iti // 158 // hariNIti / sA tu siddhAntaleze yathA'adhigatabhidA pUrvAcAryAnupetya sahasradhA saridiva mahIbhedAnsaMprApya zauripadodgatA / jayati bhagavatpAdazrImanmukhAmbujanirgatA jananahariNI sUktirbrahmAdvayaikaparAyaNA' iti / mandAkrAntApyudayagaiva yathA-'rAdhe mugdhe likhasi dharaNI kiM
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / paruSAyAM tu pRthvyekA na tu sA'nyatra rAjate / prauDhAyAmanyachandAMsi prAdhAnyAcca tayorapi // 160 // evaM yadyapi rItyAderguNaikAyattatA sthitA / tathApi vakrAdyaucityAdanyathAtvamapISyate // 169 // mantheti bhImasenoktau veNyAM vakrekayogyataH / prazne'pi gauDI rItizca vRttizca paruSA tathA // 162 // vRthA pannakhAyaiH kRSNaH preyAnapi tava padAmbhojabhRGgatvamAptaH / yAvatkAmaH prakaTayati na prAci tanmAninInAM cakraM mAnacchidatinizitaM tAvadeva prasIda' iti / puSpitAgrApi tatraiva yathA - 'sakhi kimiti mukhaM na te prasannaM zazivadane'ntarayaM dahatyanaGgaH / iti namati harau babhUva rAdhA sapadi lateva vasantapuSpitAgrA' iti / mAlabhAriNI tu bhAminIvilAse yathA - 'gurumadhyagatA mayA natAGgI nihatA nIrajakoraNa mandam / darakuNDalatANDavaM natabhrUlatikaM mAmavalokya ghUrNitAsIt' iti / etanniruktavRttanavakam / anyatra paruSAdau / pratyudAharaNAni tu svayamevAnveSyANIti saMkSepaH // 159 // atha paruSopayuktaM vRttamAha - paruSAyAM tvityardhena / yathA - 'puraMdara hariddarI kuhara garbha suptotthitastuSAra kara kesarI gaganakAnanaM gAhate / mayUkhanakharatruTattimirakumbhikumbhasthalocchaladbahalatArakAkapaTakIrNamuktAgaNaH' iti kasyacit / 'ayaM patatu nirdaya' iti rasagaGgAdharepi / prauDhopayuktaM vRttamAha - prauDhAyAmiti / tAni gauNatvena tu madhurAdAvapItyAha - ceti // 160 // nanvidaM rItyAdikaM kiM guNaikAdhInamuta vakrAdyadhInamapItyAzaGkayAntyakoTimaGgIkaroti -- evamiti / anyatheti / guNetaratantratvamapItyarthaH / taduktaM kAvyaprakAzakArikAkAraiH - ' vaktRvAcyaprabandhAnAmaucityena kvacitkvacit / racanA vRttivarNAnAmanyathAtvamapISyate' iti / vivRtaM cedaM pradIpe / anyathAtvaM guNapAratantryAbhAvaH / vaktRvAcyaprabandhaucityaviraha eva guNapAratantryasvIkArAt / tatrApi vaktRkrodhAGgavyaktAvupayogAditi // 161 // tatra vaktRmAtraucityena rItyAdivaiparItyamudAharati -- manyetIti / tadyathA - 'manthAya stArNavAmbhaH plutikuharacalanmandara* dhvAnadhIraH koNAghAteSu garjatpralayaghanaghaTAnyonyasaMghacaNDaH / kRSNA krodhAgradUtaH kurukulanidhanotpAtanirghAtavAtaH kenAsmatsiMhanAdapratira sitasakho dundubhistADito'yam' iti| veNyAM veNIsaMharaNAkhye nATaka ityarthaH / tena prabandhaucityavyudAsaH / vatriti / vaktRmAtraiaucityAdityarthaH / bhAvapradhAno nirdezaH / prazne'pIti / etena prakRtepi vaktaniSThakrodhasyaiva prAdhAnyena dhvananAdgojyAdirItyAdimattvamucitameva prakRtatAmasarasagaujoguNanighnatvenetyapAstam / vaktustadadhikaraNatvayogyatve'pi praznavAkye prastute tadayuktatvAt / cakAradvayAdArabhaTyAkhyapUrvoktArthikavRtteH kaThorapadavRndasya ca saMgrahaH / tasmAdatra bhImasenAkhyoddhatavaktamAtrasvAbhAvyena rItivRttyAderauddhatyaM natu tAmasarasaniSThau joguNapAratantryavazAdityAzayaH // 162 // 341
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 [ pUrvArdhe sAhityasAram / bAlarAmAyaNe vizvAmitrAzramajanoktitaH / rakteti vAcyaikaucityAdrItyAdyauddhatyamIkSate // 163 // AkhyAyikAyAM saMbhoge'pyeva vaktaryanuddhate / vikaTA eva rItyAdyAH syurharSacaritAdivat // 164 // kathAyAM tu tathA kAdambaryAdau tAmasepi ca / rase prAsaGgikenAtivikaTA rItivRttayaH // 165 // - evaM vAcyaikaucityenApi kvacidrItyAdivaiparItyamudAharati -- bAleti / etena prabandhaucitauddhatyaM vyudastam -- vizveti / evaM ca vakrauddhatyavyudAsaH / raktetIti / tadyathA - 'raktAbhyaktorusRkkAgurukava lagalajjAGgalavyagratAluH phetkAraiH phulla galavyatikaragurubhiH kampayantI jaganti / anyonyenAgrapANipraNayizavayugaM tATakA tADayantI seyaM drAgdRSTadaMSTrAGkurakaSaNaraNatkAra bhImAbhyupaiti' iti / gurviti / guruH pRthuryaH kavalastena galati mukhAcyavati tAdRzaM yajjAGgalaM 'jAGgalo jalanirmuktadeze mAMse ca jAGgalam' iti vizvAnmAMsaM tatra vyagrA tadrahaNA'turA tAluryasyAH sA tathetyarthaH // 163 // tadvatprabandhaucityamAtreNa rItyAdivaiparItyamudAharati-AkhyAyikAyAmiti / apiH saMbhogazRGgArasya vAcyasya sAtvikatvena madhuratvAttadAyattarItyAdyauddhatyavyAvRttyarthaH / evakArastu tatrApi karuNa vipralambhazAnteSu madhurA eva rItyAdyA iti dyotanArthaH / taduktaM pradIpe kvacidvaktRvAcyAnapekSAH prabandhocitA eva racanAdayaH / tathAhi AkhyAyikAyAM hi zRGgAre'pi vyaGgaye'nuddhatepi vaktari nAtimasRNA varNAdayaH pratyuta vikaTabandhatvenaiva / chAyAbalAt / vipralambhakaruNayostu tasyAmapi dIrghasamAsaparihAraH / tayoratisaukumAryAditi / harSeti / taduktaM sAhityadarpaNe- 'AkhyAyikA kathAvatsyAtkavervezAnukIrtanam / asyAmanyakavInAM ca padyaM kvacitkacit / kathAMzAnAM vyavaccheda AzvAsa iti cocyate / AryAvakrApavatrANAM chandasAM yena kenacit / anyApadezenAzvAsamukhe bhAvyarthasUcanam / yathA harSacaritAdIti -- AcaSTe AkhyAyikAvRttArthakathanAharSacaritAdItyAkhyAyikopalabdhArthetyamare kSIrasvAmyapIti dikU // 164 // kathAyAM tu vizeSAntaraM kathayati - kathAyAM tviti / tadapyuktaM darpaNa evaM - 'kathAyAM sarasaM vastu gadyaireva vinirmitam / kvacidatra bhavedAryA kvacidvApavatrake / Adau padyairnamaskAraH khlaadervRttkiirtnm| yathA kAdambaryAdIti / evaMhi tatra mRgayAdhvanirvarNitaH - 'sahasaiva tasminmahAvane saMtrAsitasakalavanacaraH sarabhasasamutpatatpatatripakSazabdaH samaMtato bhItakaripotacItkArapIvaraH pracalitalatAkulitamattAli kulakkaNitamAMsalaH parikramadudroNavana varAhaghargharo giriguhApramuptaprabuddha siMhanAdopabRMhitaH kampayanniva tarUn bhagIrathAvatAryamANagaGgApravAhakalakalabahalo bhItavanadevatAkarNito mRgayAkolAhaladhvanirudacarat' iti / atra ca prAsaGgike raudrAdau tAmasepi rase rItyAderavi
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam 7 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 343 mahApuruSasaukhyaikapratipattisamarpaNam / kartuM tasyAH kalpitatvAdvaidayA'dyAtmikaiva sA // 166 // evaM dRzye nATakAdAvapi syAttAmase rase / pradhAne'pi na vaikaTyaM veNyAM kRtamiti sphuTam // 167 // muktakaM yugmakaM saMdAnitakaM tadvizeSakam / kAlApakaM ca kulakamekapadyAdikaM kramAt // 168 // caturdazAntameva syAtkulakaM tatra muktake / rasAnusArirItyAdibhUyAdamaruke yathA // 169 // saMdAnitakamukhyeSu tvAsamAptestu riityH| vRttayazcApyavaido'madhurAzcetyadarzi dik // 170 // vaikaTyAbhAvaH sphuTa eva // 165 // nanu gadyAtmakatvaM tu kathAvadAkhyAyikAyAmapi samAnameva tatkuto'syAmevAyaM vizeSa ityAzaGkaya smaadhtte-mhaapurusseti| taduktaM pradIpe-'kathAyAM tu raudrepi nAtyantamudbhaTA varNAdayaH varNanIyamahApuruSasukhapratipattisamarpaNasyoddezyatvAt' iti / tasyAH kathAyAH / sA kathA // 166 // athoktanyAyaM dRzye nATakAdikAvye'pyatidizati-evamiti / kRtamitIti / tadyathA--'kRtamanumataM dRSTaM vA yairida guru pAtakaM manujapazubhirnimaryAdairbhavadbhirudAyudhaiH / narakaripuNA sArdhaM teSAM sabhImakirITinAmayamahamamRGmedomAMsaiH karomi dizAM balim' ityazvatthAmavAkye / evaM 'kSudrAH saMtrAsamenaM vijahitha harayaH kSuNNazakebhakumbhAH ' ityAdiprAgudAhRte tAdRze meghanAdavacane'pi jJeyamiti saMkSepaH // 167 // evaM muktakAdAvapi vyavasthAM kathayituM tatsvarUpaM saMkSipati-muktakamityAdinA syAtkulakamityantena / taditi / yadyugmakaM tadeva saMdAnitakametatsaMjJakamapIti / eketi / krameNa ekapadyamAtraparisamAptAnvayamuktamityAdi yathAsaMkhyaM bodhyam / uktaM hi pradIpa eva / ekaikacchandasi vAcyasamAptirmuktakam / dvayoH saMdAnitakam / triSu vizeSakam / caturgha kAlApakam / paJcAdicaturdazAnteSu kulakamiti / anyatrApi-'dvAbhyAM yugmamiti proktaM tribhiH zlokairvizeSakam / kAlApakaM caturbhiH syAttadUrdhva kulakaM smRtam' iti / evaMca yugmasaMdAnitakayoranAntaratvaM jJeyam // 168 // tatra muktake rItyAdi vyavasthApayati-tatreti / tadudAharati-amaruke yatheti / amarukazatake hi sarveSvapi padyeSu rasAnusAryeva rItyAdikamiti prapaJcitameva mayA zRGgArazAntAtmake yarthe zAradAgamAkhye tayAkhyAne // 169 // saMdAnitakAdau vizeSaM spaSTayati-saMdAnitaketi / avaidargyaH vaidarbhIbhinnAH amadhurA iti cchedaH / madhuretarA ityarthaH / rItayo vRtta. yazceti yathAsaMkhyaM saMbandhaH / idamapi diGmAtramevoktamityAha-itIti / iti mayA dik adItyanvayaH / evaMca prabandhagateSu tu muktakAdiSu prabandharasAdyucitA eva rItyAdaya ityAzayaH / evamevokaM pradIpAdAviti hRdayam // 170 //
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 sAhityasAram / mAdhuryAdau ca doSANAmabhAve'laMkRtau dhvanau / jarattaramatA antarbhUtAH zleSAdayo guNAH // 171 // zleSaprasAdodAratvaujaH samAdhaya ojasi / doSAbhAve tu samatA kAntizca sukumAratA // 172 // mAdhurya eva mAdhuryamarthavyaktiH prasAdake / prakAzAdimatenAntarbhUtAH zleSAdayo giraH // 173 // ojaHprasAdasamatAmAdhurya sukumAratAH / [ pUrvArdha udAratvaM ca doSANAmabhAve'ntarbhavantyamI // 974 // kAvyarUpe samAdhizca tathA kAntI rasadhvanau / arthavyaktistathA zleSo'laMkAra iti cArthikAH // 175 // purANasaMkhyaM vijJeyaM lakSaNaM tvarthato guNAn / AntarAnvyaJjayaccandralokAbharaNasArataH // 176 // - nanvevaM yadi mAdhuryAdayastraya eva guNAstarhi zleSaH prasAdaH samatA mAdhurye sukumAratA / arthavyaktirudAratvamojaH kAntisamAdhayaH' iti jarattarotazabdAdizleSAdiguNadazakasya kA gatiriticenna / mAdhuryAdAveva tadantarbhAvAdityAha / mAdhuryAdau ceti // 171 // evaM sUtritaM zleSA'diguNAntarbhAvaM vivRNoti - zleSetyAdicaturbhiH / tatrAdyayugmena zAbdika zleSAderantyayugmenArthikasyeti dhyeyam / ete zleSAdayaH paJca ojasi antarbhavantIti zeSaH / evamagre'pi yathAyogamantarbhavatItyAdyUhyam // 172 // mAdhurya eveti / prasAdake / svArthe kaH / prasAda evetyarthaH / giraH zabdasaMbandhinaH zleSAdayo guNAH ete dazApi prAcyasaMmatAH / prakAzeti / AdinA kAvyapradIpaprabhRtayo jJeyAH / antarbhUtAH santIti saMbandhaH // 173 // oja iti / amI ojaHprabhRtayaH SaT ArthikA guNAH doSANAM abhAve jAtyabhiprAyeNaikavacanam / tattaddoSAbhAveSvityarthaH / antarbhavantItyanvayaH // 174 // kAvyeti / nacedaM samAdhyabhidhArthikaguNasya kAvyarUpe'ntarbhAvanakathanaM mAdhuryAdau cetyAdipratijJAviruddhamiti vAcyam / rasAlaMkAretyAdiprathamaratnapratijJAnurodhena kAvyasya rasAdyanyataramAtramukhyatvarUpatvena dhvanizabdite rasapradhAne alaMkRtizabdite alaMkArapradhAne vA prakRtasya samAdhyabhidhArthikajarattarasaMmataguNAntarbhAvayogyasya kAvyarUpasya sphuTameva sUtritatvAt / raseti / alaMkAradhvanivyAvRttyarthaM rasapadam / iti ceti / ca: samuccaye / prakAzetyAdizleSAdaya ityantamatrApyanukRSya ArthikAH arthasaMbandhina ityAdiprAgvadeva yojyam / etadupapAdanaprakArastu kAvyaprakAzakAvyapradIpacandrAlokapratAparudrasAhityadarpaNarasagaGgAdharAdAveva jJeyaH / atiprayojakatvAbhAvAdeva nehamayopanyasta ityAkUtam // 175 // evaM zabdadvArA bAhyAnmAdhuryAdIn guNAnvyaJjayitrI rItIrvRttIzca prapazya arthadvArA AntarAMstAnvyaJjayati / prathamarale samuddiSTAnyatra tathAtvena sAmAnyataH pratijJAtAni lakSaNAni vivRNvaMsta
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnam ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / drAkSApAkastathA prayo mAdhurya sukumaartaa| zleSaH saumyaM ca mAdhurya vyanakti madhurArthataH // 177 // drAkSApAkaH sa baahyaantsttsmprsphurdsH| raghuvIraguroH pAdapAMsavo muktikuGkumam // 178 // prAyaH sahRdayasvAntakarSakaM preya ucyate / kaivalyamapi vaikalyaM yAti kaantaahgnttH|| 179 // mAdhurya varNanaM natyAH krodhAderapi sUcane / smitacandrikayA rAdhAdazi saMdhyAM tirodadhe // 180 // saMkhyAM saMkSipati-purANeti / aSTAdazasaMkhyAkamityarthaH / tuzabdaH praghaTTakAntarArthaH / candreti / etenAsAMpradAyikatvaM vyudastam // 176 // tatra mAdhuryamAtravyaJjakAni tAnyuddizati-drAkSeti / madhureti / madhurA etannAnI yA pUrvoktA vRttiH tadupayukto yo'rthastena, tadvAreti yAvat / mAdhuryaM prAguktazRGgArAdisAtvikarasaniSThaM mAdhuryAkhyaM guNaM vyanakkItyanvayaH // 177 // tatrAdau yathoddezaM drAkSApAkaM lakSayati-drAkSeti / taduktaM vidyAnAthena pratAparudre-'drAkSApAkaH sa kathito bahirantaH sphuradrasaH' iti / kaNThAbharaNakArAstvimameva mRdvIkApAkamAhuH / tamudAharati-raghuvIreti / atra kuGkumapadena niruktagurupAdakokanada. yoralaukikamAruNyaM vyajyate / muktehi strItvAttatsAmAnyena saubhAgyasarvasvIbhUtatvasya kuGkumapadavAcyakAzmIrapratyAmnAyIbhUtaharidrAyAH raktacUrNavizeSa evAzeSavyavahAryatvAprakRtazrIgurupAdapAMsuSu tatvAdhyavasAnena tatsarvavatvasUcanAttasyAstatkiMkarItvaM dyoti. tam / yathAvA-'AcchAdayasi kiM mugdhe vastreNAdharapallavam / avraNA nahi zobhante vIrAdharapayodharAH' iti kiMca 'pAtre purovartini vizvanAthe kSodIyasi mAvalaye'pi deye / vrIDAsmitaM tasya tadA tadAsIcamatkRto yena sa eva devaH' iti // 178 // atha preyo lakSayati-prAya iti / taduktaM kaNThAbharaNe 'preyastvartheSvabhISTatA' iti / tadudAharati-kaivalyamapIti / vaikalyaM vikalatvam / yathAvA tatraiva-'rasavadamRtaM ka: saMdeho madhUnyapi nAnyathA madhuramadhikaM cUtasyApi prasannarasaM phalam / sakRdapi punarmadhyasthaH savasAMtaravijano vadatu yadihAnyatvAdu syAtpriyAradanacchadAt' iti // 179 // mAdhurya lakSayati-mAdhuryamiti / tadudAharati-smiteti / rAdhAdRzi khadRSTau saMdhyAM saMdhyArAgasadRzaM zrIkRSNakartRkagopyantarasaMbhogajJAnajanyamAtsaryaroSakaSAyavarNasaraNimiti yAvat / etenAsyAH khaNDi. tAtvaM dyotyte-smiteti|bhgvti svaratimandiramupAgate sati khasyAH paramottamanAyikAtvAt yat smitaM niruktakopApalApArthe balAtkRtaM yanmandahAsyaM tasya yA candrikAku. ndakalikAkAranijaradAGgurakaumudI tayetyarthaH / tirodadhe saMcchAdayAmAseti saMbandhaH / kaumudyA hi saMdhyArAgatirodhAnaM loke prasiddhameva / tatrApIyaM tu rAdhA rAdhAvizAkhA' ityamarAtpakSe vizAkhA tayuktapUrNamAsyAstAvadvaizAkha eva saMbhavAttacandrikAyAH paramA
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 sAhityasAram / - [pUrvArdha atikomalatArthasya saukumAryamudIritam / yAsyAmi mathurAmevaM zrutvA rAdhA'gamaddharAm // 181 // zleSastvarthasya rcnaacaaturiisuutrcitrtaa| umAkapolaM so'cumbacchaMbhurgaGgAsyabimbanAt // 182 // saukSmyaM tvarthasya sUkSmatvaM pIyUSAMzomarIcivat / sItayaikSi raghUttaMso vaJcayitvA manopi ca // 183 // vyanakyojo nAlikerIpAkaH zobhA ca vstrH| gambhIratvamudAratvarItizca prussaarthtH||184 // vadAtatvamapi / evaM cAtra krodhAdeH sUcanepi smitavarNanena natireva dhvaniteti lakSaNasaMgatiH / yathAvA-'bhrUbhede sahasodgatepi vadanaM nItaM parAM namratAmISanmAM prati bhedakAri hasitaM noktaM vaco niSThuram / antarbASpajaDIkRtaM prabhutayA cakSurna visphAritaM kopazca prakaTIkRto dayitayA muktazca no prazrayaH' iti // 180 // evaM saukumArya lakSayati-atIti / tadudAharati-yAsyAmIti / atra zrIkRSNasya bhaviSyanmathurAgamanapratijJAzravaNAvyavahitottarakSaNasaMpannarAdhAmUrchanalakSaNasyArthasyAtikomalakhAllakSaNasamanvayaH / yathAvA bAlarAmAyaNe-'sadyaH purIparisare'pi zirISamRdvI sItA javAtricaturANi padAni gatvA / gantavyamasti kiyadityasakRduvANA rAmAzruNaH kRtavatI prathamAvatAram' iti // 181 // zleSaM lakSayati-zleSastviti / tamudAharati-umeti / gaGgeti ziraHsthagaGgAmukhapratiphalanAdityarthaH / yathAvA amarukazatake-'dRSdaikAsanasaMsthite priyatame pazcAdupetyAdarAdekasyA nayane nimIlya vihitakrIDAnubandhacchalaH / ISadvakritakaMdharaH sapula. kapremollasanmAnasAmantahA~salasatkapolaphalakAM dhUrto'parAM cumbati' iti // 182 // saumyaM lakSayati-saumyaM tviti / zleSe tvartharacanAcAturyasaumyavaicitryaM prakRte barthasyaiva taditi naitayoH sAMkaryazaGkApi / ata evAnurUpo dRSTAntaH pIyUSeti dvitIyapAdena / tadudAharati-sItayeti / dhanurbhaGgAtprAgiti zeSaH / nacedamatizayoktimAtrameva netrAdIndriyANAM tanmAtratantratvena tadvazcanenaitadvyApArasya khapne'pyasaMbhAvitalAditi vAcyam / bhaGgayantarasyaiva prakRtAkUtatvAt / tathAhi sakhyAdikhyApitazrIraghunAthasyAnantakalyANaguNarUpalAvaNyAdiprathAmAkalayya jAnakyAzcetasi tadIkSaNakaraNasaMkalpe jAta evAvyavahitameva prabalatamalajjAmanojAbhyAM stambhAkhyasAtvikAnubhAvena manasaH stabdhIbhAvAtprAthamikasaMkalpamAtrapreritanetratribhAgeNa tadIkSaNe jAyamAne'pi darasuptaprabuddhabAlavadyutthitasthitaprajJavaca manovyApAravaidhuryAducitameva tadvaJcanapUrvakaM locanAJcalena zrIrAmAlocanamiti / yathAvA sarakhatIkaNThAbharaNe-'anyonyasaMvalitamAMsaladattakAntisollAsamAviralasaMvalitArdhatAram / lIlAgRhe pratikalaM kilakiMciteSu vyAvartamAnavinayaM mithunaM cakAsti' iti // 183 // athaujovyaJjanArthikadvAratApannalakSaNaSaTumuddizati-vyanaktIti /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 guNaratnam 7] sarasAmodavyAkhyAsahitam / sa nAlikerIpAko yaH svAntaYDharaso dRDhaH / dhigbhramadbhaGgatuGgAkSI gurvapAGge'GgaraGgiNi // 185 // zobhApramitadoSo'pi guNotkarSeNa bAdhyate / nindanti ramaNIM bhrAntAzcUDAlA kiM na muktaye // 186 // paruSeti / prAguktaparuSAkhyavRttyanukUlArthadvArA tAmasarasaniSThamojoguNaM nAlikerIpAkAdikaM vyanaktIti yojanA // 184 // tatroddezakramAnusAreNaiva prathamaM nAlikerIpAkaM lakSayati--sa iti / taduktaM pratAparudrIye-'sa nAlikerIpAkaH syAdantagUMDharasodayaH' iti / tamudAharati-dhigiti / gurviti / dezikakRpAkaTAkSa ityarthaH / aGgeti / macchArIrasaMcAracaMcure satIti yAvat / bhramaditi / calaccaJcarIkAdhikacapalavilocanAmapItyarthaH / dhigastvi ynvyH| atra tyAgavIrasyAtigUDhatvAdracanAyAzca dRddhtvaallkssnnsNgtiH| yathAvA-'abhyuddhatA vasumatI dalitaM ripUraH kSiptakramaM kavalitA bliraajylkssmiiH| atraikajanmani kRtaM yadanena yUnA janmatraye tadakarotpuruSaH purANaH' iti // 185 // atha zobhAM lkssyti-shobheti| yatra pramitadoSo'pi nirNItadoSopItyarthaH / guNeti / guNAdhikyapramayetiyAvat / bAdhyate bAdhaviSayIkriyate tAgartharacanAzobheti saMbandhaH / taduktaM candrAloke'zobhA khyAto'pi yaddoSo guNakIrtyA niSidhyate / mudhA nindanti saMsAraM kaMsAriyaMtra pUjyate' iti / nacedaM doSasyAbhyarthanAnujJA tatraiva guNadarzanAt 'vipadaH santu naH zazvadyAsu saMkIrtyate hariH' iti kuvalayAnandakArikoktAnujJAlaMkArentabhUtamiti sAMpratam / lakSaNabhedAt / guNotkarSeNa bAdhitatvapramitadoSatvaM zobhAtvaM samAnAdhikaraNaguNavazAdabhyarthyamAnadoSatvaM cAnujJAtvamiti tadbhedAt / pUrvatra hi guNotkarSeNa doSasya bAdhamAtraM na tvabhyarthanam / atra tvabhyarthanamapIti spaSTameva tayorvailakSaNyamiti saMkSepaH / tAmudAharati-nindantIti / ramaNIM yAvatstrIguNaviziSTakhavadhUTImityarthaH / tatra hetuH cUDAleti caramacaraNena / atra gArhasthyavIro dhvanitaH / evaM hi bRhadyogavAsiSThe SaSThe nirvANaprakaraNe pUrvArdhe saprapaJcaM samupAkhyAyate-zikhidhvajAkhyaH kazcinmanuSyAnandasaMpannaH sArvabhaumaH pUrvavayasyeva digvijayAdikaM vidhAyAnavaziSTavyAvahArikakRyazeSaH santasvayaM cUDAlAkhyayA yAvadramaNIguNavatyA khasatyA sahaiva purANazravaNAdikamakarot / tatra tasyA eva janmAntarIyasukRtaparipAkavazAdeva sayogaizvaryaM tattvajJAnaM prAdurabhUt / sa tu rAjA svasya tadanavApyA'nutapyamAnastAM vihAya svayamekAkyevAraNyamagAt / tatazca yogamAhAtmyAvagatatatpratibandhayA tayA dvAdazavarSoMttaraM tatra kumbhanAmakamunikumArarUpaM dhRtvA taM prati sayogabrahmavidyAmupadizya samavAptajIvanmuktiphalaM tamAkalayya naijaM strIrUpaM prakaTIkRtya taM nijarAjadhAnI samAnIya tena saha svadharmeNaivaihikapAramArthikAnanda
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pUrvArdha 348 sAhityasAram / bhaGgIvaipulyato yatrAkUtaM vyaktaM svistrH| yena vRndAvane reNurbhaveyaM tattapaH ka me // 187 // dhvaniH pratipadaM divyo yadi gAmbhIryamIryate / abhImo'pyabhavo pIzo'smyanumApatirapyaham // 188 // aizvaryotkarSazAlitvamudAratvamudIryate / gurupannakhadIptyaktareNU zrIzArade khalu // 189 // kASThAnubhUtA seti // 186 // vistaraM lakSayati-bhaGgIti / bhaGgI saraNiH / tamudAharati-yeneti / atrApi bhaktivIra eva dhvanyate / yathAvA bharaNe'janaH puNyairyAyAjjaladhijalabhAvaM jalamucastathAvasthaM cainaM nidadhatu zubhaiH shuktivdne| tatastAM zreyobhiH pariNatimasau vindatu yathAruciM tanvanpInastani hRdi tavAyaM viluThati' iti // 187 // gAmbhIrya lakSayati-dhvaniriti / yadi pratipadaM yAvatsubantatiGantaM divyaH sahRdayahRdayahArI etAdRzaH dhvaniH rasAyanyataravyaGgayArtha ityarthaH / syAcettarhi gAmbhIrya Iryata ityanvayaH / tadudAharatiabhImo'pIti / ahaM ahaMkAropalakSitaH kUTasthaH pratyakcidAtmetyarthaH / etena vakSyamANasAkSAtkArasya pArokSyavyudasanaM tvaMpadArthazodhanaM ca dhvnyte| abhImopi abhayaMkaro'pItyarthaH / etena ahiMsApradhAnasaMnyAsAntanityAnityavastuvivekAdisAdhanacatuSTayasaMpattiparipAkaH sUcitaH / apinA 'vyomakezo bhavo bhImaH sthANU rudra umApatiH' iti 'zaMbhurIzaH' iti cAmarAdabhImasyezatvaM viruddhamiti virodhastasyezapadalakSyajagajjanmAdikAraNatvopalakSitaM satyajJAnAnantAnandAdvaitabrahmamAtratvasya vivakSitatvenAbhAsazceti prakRte virodhAbhAsAlaMkAro'pi vyajyate / evaM abhavo'pi na vidyate bhavaH saMsAro yasya sa tathA / etena dRzyAdhiSThAnatvasyApi dRzyanirUpitatvena kalpitatvAcchodhitatatpadArthatvaM dyotyate / virodhAbhAsastu prAgvadeva / tadvadanumApatirityatrApi / anumAyAH anumityAtmakadhIvRtteH patiriva prakAzaka iti yAvat / etena yAvattakavirodhaH pratyakSAdipramANAntaravirodhazca parihRta iti bodhitam / etAdRzaH IzaH niruktacinmAtraH / evaMca pratyagabhedayogyatvaM vyajyate / asmi natu bhaviSyAmi tenAjJAnatatkAryadhvaMsasya sAdyaskatvaM sUcitam / iha jJAnavIra eva raso vyajyate / yathAvA kaNThAbharaNe-'maulau dhAraya puNDarIkamamitaM tanvAtmano vikrama cakrAkaM vaha pAdayugmamavaniM doSNA samabhyuddhara / lakSmI bhrUnikaTe nivezaya bhava jyAyAndivaukaspatervizvAntaHkaraNaikacora tadapi jJAto hariH khalvasi' iti // 188 // evaM kramaprAptamudArakhaM lakSayati-aizvaryeti / artha iti tvArthikameva / tadudAharati-gurviti / zrIti / zrIzca zAradA ceti tathA lakSmIsarakhatyAvityavirthaH / gurviti / guroH zrImadAcAryasya yaH patpAdaH tasya yannakhaM tasya ye dIptI pUrvAparabhAgayoH pATaladhavalakAntI tAbhyAM ake abhyaGgena yathA padArthasya cAkacakyaM bhAsate tathA cAkacakyazAlinyAviti yAvat / etA
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 guNaratnam 7 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / upakramAdiSaGgiDDAnugraho riitiriiritaa| bhArgave bhagnabhUbhRdbhe bhArge kaH pratibhUrbhavet // 190 // shkaaraabhpaakaakssrsNhtismaadhyH| saMmitatvoktisamatAH prauDhArthena prsaadkaaH||191 // sahakArAbhapAkastu gUDhAgUDhArthagumphanam / stanaunnatyanatApi tvaM bhuvI te nonnate kutaH // 192 // dRzyau ye reNU dhUlI te eva bhavata iti yojanA / lakSmyA hi padmAtvena gurucara. Nanakhasya pUrvabhAgIyapATaladyutyaktadhUlitvaM sarakhatyAstu 'zarajjyotsnAzubhrAm'ityAdyabhiyuktokteH zuklatvAdaparabhAgIyasitadyutyaktadhUlitvaM ceti tasya nirupamamevaizvaryamityAzayaH / atrApi bhaktivIra eva vyajyate / yathAvA-'prANAnAmanilena vRttirucitA satkalpavRkSe vane toye kAJcanapadmareNukapize punnyaabhissekkriyaa| dhyAnaM ratnazilAgRheSu vibudhastrIsaMnidhau saMyamo yadvAJchanti tapobhiranyamunayastasmiMstapasyantyamI'iti // 189 // rItiM lakSayati-upakramAdIti / tAni cAhuH prAJcaH -'upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatAphalam / arthavAdopapattI ca liGgaM tAtparyanirNaye' iti / eteSAmupakramAdInAM SaNNAM liGgAnAM yo'nugrahaH khavivakSitArthe AnukUlyaM tatprakRte rItipadArtha ityarthaH / tadudAharati-bhArgava iti / idaM hi parazurAmasya bhagavato vIryavAkyam / bhArgave bhRgukulotpanne parazurAme viSaye pratibhUH pratipakSaH kaH bhavet / na kopi bhUyAdityanvayaH / atra maharSivaMzopakrameNa tasya sarvatrAnabhibhAvyavaM yaddhRnitaM tadevopasaMhRtamityupakramopasaMhArayoraikarUpyamekaM liGgam / bhagneti / bhannAH vidhvaMsitAH bhUbhRtAM kArtavIryAdibhUpAnAM bhAH pratApaprabhAH yena sa tathA tasminnityarthaH / tena hyekaviMzativAraM niHkSatrA pRthvI kRtetyuktArthasyAbhyAsastathA lokottaratvAdapUrvatA tadvapitRRNAnimuktyAdiphalamevaM niruktArtha. syAneketihAsaprasiddhatvAdarthavAdazceti liGgacatuSTayaM hyetena dyotitam / evamupapatyAkhyaM SaSThaM liGgaM dhvanayastaM vizinaSTi-bhArga iti / bhargasya zivasyAyaM bhArgastasminnityarthaH / zivaziSyatvAdeva sarvamidamupapannamityAkUtam / yathAvA'grAvNA nAsi gireH kSatA na payasA nArtAsi na mlAyitA na zvAsaiH phaNinosi natvadanugA nAyAsitA kApi na / khaM vezma pratigacchatoriti muhuH zrIzANioH saspRhaM sA praznottarayugmapatirubhayoratyAyatA pAtu vaH' iti // 190 // athArthadvAraiva prauDhAbhidhaprAguktavRttyanugrAhakaM lakSaNaSaTUmuddizati-sahakAreti / prauDheti / prauDhAbhidhavRttyupakArI yo'rthastena dvAretyarthaH / prasAdakAH prAdhAnyena prasAdAkhyasya prAguktarAjasarasAsAdhAraNasya vyakSikAH santIti saMbandhaH // 191 // tatropakramAnusAreNa prathamaM sahakArapAkaM lakSayati-sahakArAbheti / tamudAharati-staneti / idaM hi khakAntAM prati patyuH parihAsavacaH / he priye,tvaM
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 sAhityasAram / zabdAlpatve'pi bhUryartharacanAkSarasaMhatiH / dhanustRDyAtuvAlyabdhitatpajijJAnakIpatiH // 193 // ukti vinaiva yacchadma samAdhiH so'bhidhIyate / siMhAvalokanaM cakre rAdhAkaNDUyanacchalAt // 194 // saMmitatvaM tu yatrArthI samAnatulitAviva / dRktulApAtrato rAdhAnurAgau samatolayat // 195 // [ pUrvArdhe 1 - stanaunnatyanatApi kucoccatvanIcApi te tava bhruvau kutaH na unnate, tatra namratvasAdhakaM kiM kucakanakAcalayugulavadanyadgurutaramasti tadvadetyanvayaH / evaM tvayordhva nirIkSaNIyaM ratyAdyarthamitaH paramityAzayaH / atrokArthasya gUDhAgUDhatvAlakSaNasaMgatiH / yathAvA -'mA garvamudvaha kapolatale cakAsti kAntasvahastalikhitA mama maja - rIti / anyApi kiM na sakhi bhAjanamIdRzInAM vairI na cedbhavati vepathurantarAyaH " iti // 192 // akSarasaMhatiM lakSayati-zabdeti / taduktaM candrAloke - 'alpAkSarA vicitrArthA khyAtirakSarasaMhatiH / uSAkAntenAnugataH zUraH zaurirayaM punaH ' iti / tAmudAharati -- dhanuriti / iha hi saptakANDamahArAmAyaNArtho'pi zlokArdhena saMgrathitaH / tadyathA - 'dhanuzcandracUDacApam' / etena bAlakANDam / tRdrarAjya tRSNA / tenAyodhyAkANDam / yAtUni 'yAturakSasI' ityamarAt kharAdirAkSasAH / evaM cAraNyakANDam / vAlistArezaH / anena kiSkindhAkANDam | abdhiH samudraH / tathAca sundarakANDam / tatpaH prAguktayAtupatI rAvaNazca tAJjayatIti tathA / etAvatA yuddhakANDam | jAnakIti / tatastUttarakANDam / upakramopasaMhArayostanmAtratvAt / atrAdbhuta eva rasaH sUcyate // 193 // samAdhiM lakSayati--- uktimiti / naca ' paryAyoktaM tadapyAhuryadyAjeneSTasAdhanam / yAmi cUtalatAM draSTuM yuvAbhyAmAsyatAmiha' iti kuvalayAnandamUlotaparyAyokta vizeSe'tivyAptiH / tasyotipUrvatvAt / lakSaNe sAmAnyoktAvapi rasamaJjaryuktavAgvidagdhatvakriyAvidagdhatvabhedAbhyAmudAharaNoktipUrvakacchadmadarzanena ca tathAbhiprAyeonnayanAcca / tAmudAharatisiMheti // 194 // saMmitatvaM lakSayati - saMmitatvaM tviti / tadudAharati- dRgiti / dRzau svanetre eva tulApAtre tadantarvartikRSNatArakayostulApAtrayozca vartulatvakamaThapRSThonnatatva kRSNavarNavizeSazAlipRSThatva guNatrayagrathitatvarUpasAdharmyacatuSTayayogAttulAbhAjane tAbhyAmityarthaH / anurAgau khAdhikaraNakazrIkRSNaviSayakatadadhikaraNakakha viSayakapremANAviti yAvat / samatolayat tolayAmAseti saMbandhaH / pakSe anuzANanigharSaNAdyanusAreNa rAgaH AraktimAvabhAso yayostau padmarAgAkhyaratnavizeSAvityarthaH / etena prakRte ratnatulApAtrasAmyameva rAdhAnetrayorvivakSitamiti dyotyate / idamudAharaNadvayaM rAdhAsannidhAveva svasuhRdaM prati zrIkRSNasya tadvinodavAkyam / yathAvA kaNThAbharaNe - 'indurmUrdhni zivasya
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / uktiryuktivazenArthaH sviSTazcetpuSTatAmiyAt / dRSTaH kutrApi saMpUrNo mAdhavo rAdhayA vinA // 196 // kramavadviSamArthatvazUnyatvaM samatA matA / hemante'ho vasante te badarAmropamau kucau // 197 // ye caturviMzatiH zAbdA ArthAzcAbharaNe guNAH / tatra zleSAditaH ziSTA lakSaNebhyazca ye punaH // 198 // guNaratnam 7 ] 351. zailaduhiturvako nakhAGkastane deyAdvo'bhyudayaM dvayaM tadupamAmAlambamAnaM mithaH / saMvAdaH praNavena yasya dalatA kAyaikatAyAM tayorUrdhvadvAravicintanena ca hRdi dhyAtuH svarUpeNa ca' iti // 195 // ukti lakSayati - uktiriti / tAmudAharatidRSTa iti / idaM gopyantarasaMbhogaM saMpAdya rAdhAmandiramAgataM zrIkRSNaM prekSya sakhyantaraM prati tatparihAsasUcakaM tatsahacarIvacaH / pakSe vaizAkho mAdhava iti rAdhAvizAkheti cAmarAnmAdhavAbhidhavaizAkhamAsasya rAdhAbhidhavizAkhA nakSatrayoge jAyamAna eva jyotiHzAstre loke ca pUrNamAsIdarzanAttadyAptighaTitAnumityAtmakayuktyupanyAsena yadyapyayaM gopIsahasrasaMbhogArambhadambho'pi matsakhIM rAdhikAmanAkhAdya vane'pi tRptibhAgbhUyAtkimatastaccaraNArcanArthameva bhUyaH zrIkRSNo'bhyupaitIti tadvinodalakSaNaH khakhiSTArthaH pUrvoktarAdhAsakhyA samyak sAdhita iti lakSaNasaMgatiH / yathAvA tatraiva - ' tvamevaM saundaryA sa ca ruciratAyAH paricitaH kalAnAM sImAnaM paramiha yuvAmeva bhajathaH / api dvandvaM diSTayA taditi subhage saMvadati vAmataH zeSaM cetsyAjjitamiha tadAnIM guNitayA' iti // 196 // samatAM lakSayati -- kramavaditi / taduktaM kaNThAbharaNe - 'avaiSamyaM kramavatAM samatvamiti kIrtitam' iti / tAmudAharati-- hemanta iti / idamapi svakIyAM mugdhAM prati parihAsavacaH / aho ityAzcarye, he priye, te kucau hemante tathA vasante ca kramAt / badareti Rtudvaya eva badarAdipAkadarzanAt mAsadvayamadhya eva tvaM prakaTayauvanAsItyAzayaH / yathAvA tatraiva--'agre strInakhapATalaM kurabakaM zyAmaM dvayorbhAgayorbAlAzokamupoDharAgasubhagaM bhedonmukhaM tiSThati / ISaddharajaHkaNAgra kapizA cUte navA maJjarI mugdhatvasya ca yauvanasya ca sakhe madhye madhuzrIH sthitA' iti / tadevaM prauDhAnugrAhakamarthadvArA prAdhAnyena prasAdadhvanakaM lakSaNaSaTramityaSTAdazalakSaNIti saMkSepaH // 197 // nanu bhavatvevaM lakSaNAdivyavasthA tathApi sarakhatIkaNThAbharaNe tAvat 'zleSaH prasAdaH samatA mAdhurya sukumAratA / arthavyaktistathA kAntirudAratvamudAttatA // ojastathAnyadaurjityaM preyAnatha suzabdatA / tadvatsamAdhiH saukSmyaM ca gAmbhIryamatha vistrH| saMkSepaH saMmitatvaM ca bhAvikatvaM gatistathA / rItiruktistathA prauDhiH' iti caturviMzatisaMkhyAkAH zAbdA ArthAzca guNAH prapaJcitAsteSAM kvAntarbhAva ityAzaGkaya tadyavasthAM kathayati -- ya ityAdyekAdazabhiH / tatreti zAbdeSu teSvityarthaH /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 sAhityasAram / teSAM pUrvavadeveSTo'styantarbhAvo nayAnmama / tatra zAbdeSu teSUdAttatvaM parikare tathA // 199 // aurjityamojasi preyolakSaNe'tha suzabdatA / cyutasaMskRtidoSasyAbhAve'ntarbhavati dhruvam // 200 // saukSmyaM tu zabdAlaMkAre saMkSepo'kSarasaMhatau / saMmitatvaM tvanadhikapade tadvattu bhAvikam // 201 // ananaucitya evaivaM kramAbhaGge gatistathA / uktirvakroktyalaMkAre proDhiH prauDhokkyalaMkRtau // 202 // ArtheSUdAttatodAttAlaMkAre garvagadhvanau / aurjityaM nindyazabdAtmadoSAbhAve suzabdatA // 203 // [ pUrvArdhe zleSAditaH pUrvoktAntarbhAvAjjarattarasaMmatAt 'zleSaH prasAdaH samatA mAdhurya sukumAratA / arthavyaktirudAratvamojaH kAntisamAdhayaH' ityuktaguNadazakAdityarthaH / ziSTA urvaritAH lakSaNebhyaH zAbdeSu teSviti vakSyamANebhyo'tra lakSaNatvena saMmatebhya iti yAvat // 198 // nayAditi / lakSaNaikyAdiyuktivizeSAdityarthaH / udAttatvamiti / 'zlAdhyairvizeSaNairyogo yastu sA syAdudAttatA' iti tallakSaNaM 'alaMkAraH parikaraH sAbhiprAye vizeSaNe' iti tallakSaNe zlAdhyatvasya prakRte sAbhiprAyatAmAtraucityAdatiprasaktamiti parikare udAttatvaM dhruvaM antarbhavatItyapakRSyA - nukRSya tatra tatra sarvatrAnvayaH // 199 // aurjityamiti / 'aurjityaM gADha - bandhatA' iti tallakSaNasya ojasi tadyaJjakagauDyAdau spaSTatvAt / preya iti / 'preyaH 'priyatarAkhyAnaM cATUktau yadvidhIyate' iti tallakSaNasya 'prAyaH sahRdayakhAntakarSakaM preya ucyate' ityArthikasya tasya lakSaNatvena maduktasya lakSaNAdanatirekAt / suzabdateti 'vyutpattiH suptiGAM yA tu procyate sA suzabdatA' iti tasya cyutasaMskRtyabhAvamAtratvAcca // 200 // saukSmyaM tviti / 'antaH saMjalparUpatvaM zabdAnAM saukSmyamucyate' iti tasya navamarane vakSyamANazabdAlaMkAra vizeSatvAt / saMkSepa iti / 'samAsenAbhidhAnaM yatsa saMkSepa udAhRtaH' iti tasya 'zabdAlpatve'pi bhUryartharacanAkSarasaMhatiH' iti tanmAtratvAt / saMmitatvamiti / 'yAvadarthapadatvaM ca saMmitatvamudAhRtam' iti tasyAdhikapadAbhAvatvAdbhAvikamiti // 201 // 'bhAvato vAkyavRttiryA bhAvikaM tadudAhRtam' iti tasyAnaucityAbhAvatvAt / krameti / 'gatirnAma kramo yatsyAdihArohAvarohayo:' iti tasya kramabhaGgAbhAvatvAt / uktiriti / 'viziSTA bhaNitiryA syAduktiM tAM kavayo viduH ' iti tasya tatvAt / prauDhiriti / ukteH prauDha : parIpAkaH procyate prauDhisaMjJA' iti tasyApi tatvAt // 202 // ArtheSviti / 'Azayasya ya utkarSasta
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / kliSTatve doSarAhitye prasAdo'ntarbhavatyasau / arthavyaktiH svabhAvoktAvojaH kAntI rasadhvanau // 204 // gAmbhIryamapratItApavAda evAtha vistaraH / atyuktyalaMkRtau bhAvikaM tu gUDhottare tathA // 205 // gatI rasadhvanau rItiH svabhAvoktAvalaMkRtau / prauDhistu kAvyaliGge syAtsaMkSepo'kSarasaMhatiH // 206 // zAbdeSu teSu gAmbhIryaM vistaro rItireva ca / ArtheSvapi tathA zleSaH saMmatA sukumAratA // 207 // mAdhuryaudArate preyaH samAdhiH saukSmyameva ca / saMmitatvaM tathoktizca lakSaNAni matAni me // 208 // guNaratnam 7 ] 353 dudAttatvamiSyate' iti / tasya 'udAttamRddhisahitaM zlAghyaM cAnyopasarjanam' iti tnmaatrtvaat| garveti / 'rUDhAhaMkAramaurjityam' iti tasya tatvAt / nindyeti / 'adAruNArthaparyAyo dAruNeSu suzabdatA' iti tasyApi tatvAcca // 203 // kliSTatveti / 'yattu prAkaTyamarthasya prasAdaH so'bhidhIyate' iti tasya kliSTatvadoSAbhAvamAtrarUpatvAt / asau prasAdaH kliSTatvadoSa rAhitye'ntarbhavatIti yojanA / evamagre'pi / arthavyaktiriti / 'arthavyaktiH svarUpasya sAkSAtkathanamucyate ' iti tasya 'svabhAvoktiH svabhAvasya jAtyAdisthasya varNanam' iti tatvAnatirekAt / ojaHkAntI iti / 'ojaH svAdhyavasAyasya vizeSo'rtheSu yo bhavet' iti / 'kAntirdIsarasatvaM syAt' itica tasya tasya tatvAnapAyAt // 204 // gAmbhIryamiti / 'zAstrArthasavyapekSatvaM gAmbhIryamabhidhIyate' iti tasya apratItApavAda evAntarbhAvAt / vistara iti / 'vistaro'rthavikAzaH syAt' iti tasya ' atyuktiradbhutAtathyazauyaudAryAdivarNanam' iti tattvAt / bhAvikaM tviti / 'sAbhiprAyoktivinyAso bhAvikatvaM nigadyate' iti tasya 'kiMcidAkUtasahitaM syAdguDhottaramuttaram' iti tatvAt // 205 // gatiriti / 'gatiH sA syAdavagamo yo'rthAdarthAntarasya tu ' iti tasya tathAvAt / rItiriti / 'rItiH sA yastviddArthAnAmutpattyAdikriyAkramaH' iti tasyApi tatvAt / prauDhistviti / 'vivakSitArthanirvAhaH kAvye prauDhiriti smRtA' iti / tasya 'samarthanIyasyArthasya kAvyaliGgaM samarthanam' iti tanmAtratvAt / saMkSepa iti / 'saMkSepastasya saMvRtiH' iti tasyApi tatvAcca // 206 // zAbdeSviti / teSu kaNThAbharaNaguNeSu - ArtheSvapIti / evaM cArthAstadIyAH zleSAdayo na prAcyazleSAdinA gatArthA iti rahasyam // 207 // lakSaNAnIti / niruktakAvyaguNatvena prAkpratijJAtalakSaNAnItyarthaH / evaMca candrAlokasArIbhUtaM akSarasaMhatiH zobhA ceti dvayaM tathA pratAparudrIyAdisArIbhUtaM
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ pUrvArdhe gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddabhre / haracApasaMjJakamidaM guNalalitaM saptamaM ratnaM // 209 // dhnvntraavtlkssmiikmbvshvvisshressvaasaiH| ranaiH saptabhirAsItpUrNaHsAhityasArapUrvAdhaH // 210 // iti zrIsAhityasAre haracApAkhyaM saptamaM guNaratnaM saMpUrNam ! drAkSApAkAdipAkatrayaM kaNThAbharaNasArIbhUtaM zAbdaguNAntargataM gAmbhIryAditrayamArthaguNAntargataM zleSAdidazakaM ceti milivA'STAdazalakSaNIyamiti saMkSepaH / / 208 // prakaraNamupasaMharati-hareti / pakSe guNo 'maurvI jyA sijinI guNaH' ityamarAtpratyaJcA // 209 / / atraiva pUrvArdha paricchinatti-dhanvantarIti // 210 // itisarasAmode guNaratnavivaraNaM saMpUrNa // 7 // samApta pUrvArdham /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiH| sAhityasAram / uttarArdham / -aideron kaustubharatnam 8 pUrvArdhAnte guNAnprAyaH prakaTIkRtya liilyaa| arthacitrAnalaMkArAndarzayAmi yathA sudRk // 1 // evaM pUrvArdhAntimaguNaratnaM parisamApyottarArdha sAhityasArasyArabhamANaH kaviH prakRte kramaprAptamarthAlaMkAraprAdhAnyazAlyaSTamaM ratnaM cikIrSustenAsya saMgatiM zleSaNa maGgalamapi vyanakti-pUrvArdhAnta iti / ahamityArthikam / pUrveti pUrvArdhAntimaratne / guNAnmAdhuryAdIndharmAnityarthaH / prAyaHpadaM tatprAdhAnyAbhiprAyakam / lakSaNavRttirItInAmapi tatra prakaTIkaraNAt dharmA rasA lakSaNAni'iti prathamaratne tatrApi guNatvasyoktatvena tatra tatsaMgrahayogyatve'pi rasAderapi tathAtvenaiva saMmatasya tatrAsaMgrahAca lIlayA anAyAsenaiva prakaTIkRtya lakSaNodAharaNAbhyAM samupapAdya artheti dvidhA antyatvamapi bhUryeva madhyamaM cAdhama kramAt / guNapradhAnabhAvena mithaH zabdArthayoH sthiteH' iti prAguktArthAlaMkArapradhAnArthacitrAkhyamadhyamakAvyatvaprayojakatvena lakSaNayA tadAkhyAniti yAvat / IdRzAnalaMkArAnvakSyamANasAmAnyAdilakSaNAnupamAdyalaMkArAniti yAvat / zabdAlaMkArANAmanuprAsAdInAM tu nirukta. vizeSaNenaiva vyAvRtteH / sudRk yAvat strI guNavatI khayuvatiryathA darzayati tathA darzayAmItyanvayaH / sA hi rAtreH pUrvArdhAnte guNazabditapAtivratyaprayuktasuratopacArIbhUtayathAnukUlatattaddezakAlocitakriyAkalApacAturIvizeSAneva bahudhA lIlAzabditApAGgavIkSaNasasmitamRdumadhuratarabhASaNasaraNyA prakaTIkRtya arthazabditavittaikasAdhyanAnAvidhahIrahArAdyAbharaNavizeSAn suratasaMpAdanacikIrSayA kaJcukyAdisamudvAsanadvArA prakAzayatIti prasiddhameva / maGgalapakSe tu yathAsudRgityekaM padam / yathAvat asUnprANopalakSitAkhiladRzyapadArthAn pazyati mithyAtvena nizcinotIti tathA / sakalasAdhanapUrvakaM kRtApAtikazravaNo mananabhUmikApravaNo mumukSu. dhurINa ityarthaH / yadvA yathAzAstraM suSTha apratibaddhA dRk aparokSapramA yasya sa tathA brahmaviditiyAvat / atra pakSadvaye'pyahamiti vizeSyAdhyAhArAtvasyAmAnikhAdisAdhanasaMpatsvAbhAvyaM sUcyate-pUrveti / 'mAyinaM tu mahezvaram' ityAdizrutermAyina eva mahezvarasya jagatkAraNatvena pUrvatvAt 'Rtara
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 sAhityasAram / [ uttarArdhe ye'laMkArA guNeSu prAggumphitAzcitratA ca yaiH| upakurvanti ye najaM lakSyavyaGgyakramaM dhvanim // 2 // satyaM paraM brahma puruSaM kRSNapiGgalam / UrdhvaretaM virUpAkSaM vizvarUpAya vai namonamaH' iti zrutestallIlAvigraho yo'yamumArdhavigrahaH zivastasya yadadha tasyAntaH parisamAptiryatra tasmin / mAyApradhAnagaurIbhAga evetyarthaH / guNAnsatvAdIn prAyaH lIlayaiva anAyAsenaiva kvacittu caramapramA kiM mAyikI navetyAdisaMzaye zAstragurvAdipratItyarthamAyAsenApIti prAyaHpadAzayaH / prakaTIkRtyopapAdya / evaMca brahmaNo nirguNatvamevopapAyetyArthikam / athaiti / mayUravyaMsakAdisamAsAzrayaNena citrAyazcitramiva mithyAmanoramamiti zruteratyadbhutAkAzAdipadArthAnityarthaH / alaMkArAvicAre sati khamithyAtvenAlaM svaviSayakecchAvAraNaM mithyAtvena nirNItamRgajalAdivatkArayantIti tAdRzAnityarthaH / darzayAmi satIrthyAnprati samupapAdayAmi / pakSe mumukSUna samupadizAmIti saMbandhaH / etena parokSAdibrahmAnusaMdhAnamaGgalaM siddham // 1 // evametadranapratipAdya martha pratijJAya ke te'rthacitrAlaMkArA ityAzakAyAM tatsAmAnyakathanaM 'dharmA rasA lakSaNAni rItyalaMkRtivRttayaH' iti, tathA 'rasAlaMkAramukhyatvabhedenedaM bhavedvidhA / sarasAkhyaM ca citrAkhyaM kharambhorUzarIravat' iti ca prathamaratne kRtamapi vismaraNazIlaM ziSyaM prati saMsmArya caturtharatne prAk 'uttamottamakAvyAkhyo yo dhvaniH prAgudAhRtaH / asaMkhyAto'pyasau zaktilakSaNAmUlato dvidhA / yatrAnyaparameveSTaM vAcyaM sa prathamo mataH / avivakSitavAcyAkhyo dvitIyo'pi vipazcitAm / raso vastvapyalaMkAra iti bhedAtridhAdimaH / tatra lakSyakramavyaGgayo rasasaMjJo dhvanirbhavet / vastvalaMkArasaMjJau tu lakSyavyaGgayakramau matau / zabdArthazaktimUlatvabhedAttau dvividhau punaH / dvidhAnyo'rthAntare vAcya. saMkramAcca tiraskRteH / ityete sapta sAmAnyAddhRnibhedAH kharA iva' iti dhvanyAkhyo. ttamottamakAvyasya bhedasaptakAntargataM lakSyavyaGgyakramatve sati zabdArthazaktibhUlatva. bhedena dvividhaM vivakSitAnyaparavAcyasaMjJakaM alaMkAradhvani pratyupakArakA hyupamAdayaste prasiddhA eveti samAdhatte-ye'laMkArA ityAdi dvAbhyAm / pakSe prekSakazAlinI svakAminI yathArthacitrAnalaMkArAndarzayatItyuktaM pUrvapaye tatra ke te'laMkArA isapekSAyAM tAnsaMkSipati-ya ityAdinA / guNeSu kSaumasUkSmasUtreSu gumphitAH saMgrathitAH prasiddhA eva hIrahArAdayaH padmarAgamarakatagArutmatAdiviziTasthUlamauktikanicayatvena vaicitryaprayojakA ityarthaH / tathA upakurvantIti ye maNimaJjIrAdayaH najaM khIyaM dhvani ziJjitAkhyaM mRdumadhurakhanam / lakSyati / kriyAvizeSaNamidam / lakSyastarkaNayogyaH vyaGgayasya suratAnukUlyasya kramo yathA syAttathetyarthaH / suratasamaye maJjIraniSkAzanaM svamandiropakaNThavartijanAnAM tacchabdazravaNazaGkayA lajjAvatInAM prasiddhameva / tathA gItagovinde'pyuktam-'mukharamadhIraM tyaja majIraM ripumiva kelisulolam' iti / evaMca tadAnIM caraNAbhyAM
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / yaJjanaM dvidheSTAnyaparazakyatva eSyati / zabdArthazaktimUlatvabhedAdityavadhAryatAm // 3 // rasAdibhinnatve zabdavizeSazravaNottaram / camatkArakaratvaM yadalaMkAratvamatra tat // 4 // kaustubharatnam ] 8 357 tanniSkAzanajanyo yastadIyadhvanivizeSaH sa tu suratAnukUlyasUcanakramapUrvaka iti tu prasiddhameveti bhAvaH / upa maJcakasamIpaM kurvantItyanvayaH // 2 // yadyaJjanamiti / iSTeti / vivakSitAnyaparavAcyatve ityarthaH / eSyati svasaMmatatvena kAvya AgamiSyati satIti yAvat / evaMca vivakSitAnyaparavAcyatvaM yadi kAvya AyAsyati cettava zabdArthazaktimUlatvabhedAdvidhA yacchabdavAcyaprakRtArthAlaMkArasUcanaM syAdityavadhAryatAM nirNIyatAmiti saMbandhaH / pakSe yadyaJjanaM nUpura niSkAzanakriyayA niruktasuratAnukUlyasUcanamityarthaH / iSTAnyeti / iSTAbhyAM anyaH daMpatIbhyAmitaraH paraH zatruH zakyaH yogyo yasmiMstatve yasminkAle sakhIjano'pi ripusAmyatArho bhavati tAdRzakAlatva iti yAvat / eSyati AgamiSyati satItyarthaH / zabdeti / niruktarItyA pAdapadmAbhyAM maNimaJjIra niSkAzanajanyamaJjula siJjAnasAmarthyena tAdRkceTAlakSaNapadArthasAmarthyena liGgena ca tarkitatvabhidA dvidhA bhavati tAnarthacitrAnalaMkArAnahaM darzayAmItyavadhAryatAmiti yojanA / iha padyatrayespi prauDhA svIyaiva nAyikA / saMbhogazRGgAra eva rasaH / zleSAdayo'laMkArAH // 3 // nanvetAvatApi prakRtagranthe prAgupanyastatvenAlaMkAravastukathanamAtraM saMpannaM naitAvatAtallakSaNajijJAsAnirAsa ityatastallakSaNaM saMkSipati prAgvadeva zleSeNarasAdIti / AdinA bhAvAdiH / te ca pUrva caturtharatne rasabhAvarasAbhAsabhAvAbhAsabhAvodaya bhAvazAntibhAvasaMdhibhAvazabalatAbhedAdaSTavidhA lakSakramavyaGgayAkhyarasadhvanitvena prapaJcitA eva / evaMca na tatrAtivyAptiH / zabdeti / vizeSapadenAtra vINA nuraNanazravaNottaramapi camatkArasyAnubhUtatvAttadyudAsaH / sa ca vizeSo'tra zrutyAdigato'dhikAryavacchedenAnandajanako'rthAdyanupUrvyAtmaiva 'tasya madhye vahnizikhA ANIyordhvA vyavasthitA / nIlatoyadamadhyasthA vidyullekheva bhAkharA / nIvArazukavattanvI' ityAditaittirIyopaniSadi 'tadyathA priyayA striyA saMpariSvakto na bAhyaM kiMcana veda nAntaramevamevAyaM prAjJenAtmanA saMpariSvako na bAhyaM kiMcana veda nAntaram' iti bRhadAraNyakopaniSadi ca / 'yathA nadInAM bahavo - SmbuvegAH samudramevAbhimukhA dravanti / tathA tavAmI naralokavIrA vizanti vANyabhivijvalanti' ityAdibhagavadgItAkhapi suprasiddha eva / na coktAnanda siddhau taddhetubhUtazabda vizeSAntargatAlaMkAra siddhistatsiddhau ca tatsiddhiriti parasparAzraya iti vAcyam / niruktazabdazravaNottaramadhikAryavacchedenAnandAnubhavasyAlaMkAra siddhyanapekSatvAt / arthAlaMkArAdijJAnAbhAve'pi niruktAnupUrvyAtmakazabdavizeSazrAvaNo
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 sAhityasAram / . [uttarArSe ttaraM camatkArasatvenAlaMkArasya tatra salamAtrApekSaNAca / 'jagadvilakSaNekSaNe kSaNekSaNe madIyakaM kadambakorakadvayaM na gopi gopanaM kuru / idaM nigadya rAdhikA payodharAmbaraM haran kalindanandinItaTe nananda nandanandanaH' ityAdiprAcInAcAryaviracitapadye mandAdhikAriNaH zabdAlaMkAramAtreNaiva madhyamasya tena sahArthAlaMkAreNApi tathottamasya gauNavyaGgayena tAbhyAM saha zRGgArarasenApi cAbhinavacamatkAradarzanena mUle niyataviziSTAdhikAryagrahaNamiti dhyeyam / sAmAnyatastadrahaNaM tu zravaNapadenaiva sUcitamiti na kApyanupapattiH / vastutastu vizeSapadavyAvartyasya vINAkANAdeH zRGgAroddIpanavibhAvatvena pazvAdyanukaraNazabdAdehAsoddIpanavibhAvatvena ca rasAntIvaucityena tathA rasAdItyAdipadasaMgRhItabhAvatvenaiva vyudAsAdasAdibhinnAnandajanakaH zabdo hyalaMkAramantarA jagati naivAstIti yadyapi vizeSapadaM vyarthamevAthApi zleSaNa vakSyamANArthAntaropayogAdeva tatsaMgraha iti tattvam / uttaratvamatra tricatuHkSaNAdisAdhAraNAdhikavyavadhAnavaidhuryameva bodhyam / natu sarvathA vyavadhAnavaidhuryam / zravaNazabditazabdavizeSaviSayakajJAnamAtrasya padajJAnatvena karaNarUpasya 'padajJAnakakaraNAtpadArthasmRtivartmanA / zaktidhIsahakAreNa zAbdabodhaH prajAyate' iti prAridvatIyaratnoktazAbdabodhaprakriyayaiva tatsaMpAdakatvena madhye smRtyAdyartha tricatuHkSaNavyavadhAnasyAvazyakatvAt / camatkAreti / vijAtIyAnandajanakatvamityarthaH / vaijAtyaM cAnande rasAdipratiyogikAnyonyAbhAvAvacchinnazAbdAnandatvamevetyadhastAdevoktam / etAdRzatvaM yattadevAtra sAhityazAstre alaMkAratvamalaMkArasAmAnyalakSaNamastIti zeSeNAnvayaH / tathAca rasAdibhinnatve sati zabdaikakaraNakajJAnakaraNakAnandaM pratyadRSTAdibhinnanimittakAraNatvamalaMkAratvamiti tatsAmAnyalakSaNaM phalitamiyAkUtam / nanu zabdaikakaraNakajJAnakaraNaketyatrApi prAguktazAbdabodhaprakriyArItyA tricatuHkSaNAdipravezo lakSaNe'tyAvazyaka eveti cetsatyam / yadyapyarthAlaMkAre tadAvazyakataiva tathApi zabdAlaMkAre tu zabdazravaNAvyavahitottaratvasyApyuktAnande saMbhavAdubhayasAdhAraNyenaiva prakRtalakSaNasya vivakSitatvena tadanukterevaucityAt / atra hi niruktajJAnasya viziSTArthAdiviSayatvenaivoktAnandajanakatvAttadvizeSaNatAvacchedakatvenaiva prakRtAlaMkAratvasiddhiriti dik / pakSe pUrvapadye dRSTAntIkRtakhakI. yAkhyAnAyikayAsuratasaMpAdanAbhiprAyeNa padbhyAM sakAzAnmaNimaJjIraniSkAzane kriyamANe taccAturyAtizayavazAdatisaMmuditastatpatyAkhyanAyakastanmajIrau taniSkAzanArthe vyApRtakarakAcakaGkaNAnyapi suratapradAnamaGgaladhvanijanakatvena sakalAlaMkAravaratayA stuvaMstasyA eva stutiM vyanakti-rasAdIti / aye priye iti saMbuddhirArthikyeva / tathAca prakRtavAkyaprayoge stutyAdiprayojanAbhAvo vyajyate / tAvatA coktastutau guNavAdalakSaNArthavAdatvAbhAvena yathArthaguNakathanatvAnnAyikAtiparitoSalAbhaH / atra rasaH saMbhogazRGgAra eva / tatprakaraNatvAt / evamAdinA tadbhAvAdireva zabdeti vizeSagrahaNaM kaGkaNadhvanisaMbhinnamajIradhvanigrahaNArtham // 4 //
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 kaustubharatram 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yadabhAve rasAdhanyaH zAbdAnando na jAyate / tattvamevAtra vijJeyaM tatsudRgbhiH padAdiSu // 5 // evamapi niruktalakSaNe zabdavizeSetyatra vizeSapadavaiyarthyAvarasAdanvayaghaTitasya tasyoktatvenedAnIM vyatirekaghaTitaM tallakSaNaM saMkSipati-yadabhAva iti / yadabhAve satItyarthaH / rasAdIti / rasabhAvatadubhayAbhAsabhAvapratiyogikazAntyudayasaMdhizAbalyASTakapratiyogikAnyonyAbhAvAvacchinna iti yAvat / zAbdeti / zabdaikakaraNa ityarthaH / etAdRgAnando naiva jAyate tattvameva tAdRkpadArthatvameva / pdeti| padavAkyapramANaviSaya ityetat sudRgbhiH padavAkyapramANapAragaiH atra sAhityazAstre tadalaMkAratvaM vijJeyaM nizcayamityanvayaH / evaMca yadabhAve sati rasAyaSTaketarazAbdAnandAnudayastattvamalaMkAratvamiti tatsAmAnyalakSaNaM paryavasitaM bhavatIti bhaavH| atra tAvadupamAnuprAsAdyabhAva eva rasAyaSTakabhinnaH zabdamAtrakaraNaka Anando nodetIti tattvamalaMkAratvamiti lakSaNasamanvayaH / nanu vINAnikANAdInAmuddIpanavibhAvatvena tajanyAnandasya rasAdyaSTakAntaHpAtitvena tatrAtivyAptinirAse'pi sarvatra suprasiddhanamaskArakuzalapraznAdibrAhmaNasaMvyavahArasya prAyaHzabdaikarUpatvena tajjanyAnandasya rasAdibhinnatve'pi premaikanimittakatvenAlaMkAranimittakakhAbhAvAttanmUlakapremNyativyAptiriti cena / 'ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tthaanycitH| bhAvaH proktaH' iti kAvyaprakAzakArikokterAdipadagRhItatvena prakRtavyavahArakarmIbhUtabrAhmaNAdiviSayakaraterapi bhAvatvena rasAyantaHpAtitvAttasyAzceha bhavataiva prematvena kaNThata evoktAnandanimittakAraNatayA prakaTitatvAttanimittakaniruktazAbdAnandasyApi rasAdibhinnatvAbhAvAca / tasmAdidaM lakSaNaM valakSameveti vIkSaNIyaM prekSAvadbhireva nirAkAGkarapakSapAtena / kAvyaprakAzakArikAyAM tu-'upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa jAtucit / hArAdivadalaMkArAste'nuprAsopamAdayaH' ityuktm| vivRtaM cedaM jayarAmabhaTTAcAryeNa / tathAca rasopakArakatve sati rasAvRttitvam / tathAtve sati rasavyabhicAritvam / aniyamena rasopakArakatvaM cetyalaMkAralakSaNaM labdhamiti / idaM lakSaNatrayamapi krameNa kAminyAM kamale kalaze cAtivyAptam, tathAhi 'sAtu zRGgArasyAlambanavibhAvatvena tadupakArikApi 'ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivAtmanaH / utkarSahetavaste syuracalasthitayo guNAH' ityapyuktakAriko. kerguNavattaddharmatvAbhAvAttadavRttiriti prasiddhameva / evaM kamalamapyuddIpanavibhAvatvena zRGgArarasopakArakamapi vahniryathA dhUmAbhAvavatyayaHpiNDe vidyamAna iti dhUmopakArako'pi dhUmavyabhicArItyucyate tadvatkamalamapi rasAbhAvavati * jaDe jalAdau vartata iti rasavyabhicAryeva / tadvatkalazo'pi kucasmArakatvena kadAcidrasopakAraka ityaniyamenaiva tatrApi tadupakArakatvaM nirvivAdameva / tathAcedamakhilamapi kharUpalakSaNaparameva natvasAdhAraNadharmalakSaNalakSaNaparamiti sarvamavadAtam / ataeva sArabodhinIkArastvimAM kArikAmalakArasvarUpaparatvenaivAvatArya vivRtavAn / tadyathA alaM.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe * kAreSUktaguNadharmarAhityaM darzayituM alaMkArakharUpamAha - upakurvantIti / taM rasaM jAtucit kadAcit tena alaMkArA rasaMvinA avatiSThante avazyaM ca nopakurvanti navA rase sAkSAditi kiMtvaGgadvAraNeti guNebhyo vilakSaNA eveti dhyeyamiti / yattu prakRtakArikAmeva vyAkurvatA kAvyapradIpakRtApyevameva lakSaNatrayamalaMkArANAmuktam / tathAca rasopakArakatve sati tadavRttitvaM, tathAtvesati rasavyabhicAritvaM aniyamena rasopakArakatvaM ceti / sAmAnyalakSa NatrayamalaMkArANAmityuktaM, rasopakArakatvaM zabdArthAnyataropakAradvAreNa vivakSitaM, aGgadvAreNetyukteH / tena candrodayAdAvuddIpakenAtiprasaGga itIti vaidyanAthena prabhAyAM vyAkhyAtam / AdyayoH satyantaM padAdidoSAtivyAptivAraNAyeti bodhyamityudyotakRtA nAgoji bhaTTenApi vyAkhyAtaM tadapi tAdRzameva / candrodayAderuddIpana vibhAvasyApi smRtijananadvArA preyasIvadanarUpArthopakArakatvenaiva rasopakArakatvAt / AlambanavibhAvIbhUtAyAmapi preyasyAmA liGganAdyarthopakArakatvadvAraiva rasopakArakatvAt / satyantadvayenAdyalakSaNadvayasya padAdidoSAtivyAptivAraNe'pi prAguktAtivyAptitAdavasthyAcca / vastutastu rasopakArakatvamevAlaMkArANAM durbhaNam / arthAdyupakAradvArA tadaGgIkAre tvarthAdereva tathAtvasya sAkSAtsaMbhavena teSAM kulAlapitrAdivadanyathAsiddhatvAt / zabdacitraM vAcyacitramavyaGgayaM tvavaraM smRtam' ityAdinA prAgeva pratyuta pUrvAcAryasvArasyatasteSAM tadapakArakatvoktezca tasmAtprAguktasvarUpalakSaNaparatvameva kAvyaprakAzakArikAderiti paryavasyati / anyathA gatyantarAbhAvAt / etena ' zabdArthayoH prasiddhyA vA kaveH prauDhiva - zena vA / hArAdivadalaMkAraH saMnivezo manoharaH' iti candrAlokastathA 'zabdArthayorasthirA ye dharmAH zobhAvidhAyinaH / rasAdInupakurvanto'laMkArAsteGgadAdivat' iti sAhityadarpaNamapi ca vyAkhyAtam / nanu bhavatvevaM prAcAM granthe vyavasthA tathApi navInena kuvalayAnandavyAkhyAtrA hyalaMkAracandrikAkRtA tu pariSkRtyaivAlaMkArasAmAnyalakSaNaM kRtam / tathAhi / alaMkAratvaM ca rasAdibhinnavyaGgyabhinnatve sati zabdArthAnyataraniSThA yA viSayitAsaMbandhAvacchinnA camatkRtijanakatAvacchedakatA tadavacchedakatvam / anuprAsAdiviziSTazabdajJAnAdupamAdiviziSTArthajJAnAcca camatkArodayAtteSu lakSaNasamanvayaH / zabdArthayorjJAnaniSThacamatkRtijanakatAyAM viSayitayA'vacchedakatvena tadvizeSaNIbhUtAnuprAsopamAdestanniSThAvacchedakatAvacchedakatvAt / rasavadAdyalaMkArasaMgrahAya vyaGgayopamAdivAraNAya ca bhedadvayagarbhasatyantopAdAnamiti / atrocyate - ihApi prAgvadeva jJAte kAminyAditritaye'pi pratyekamapyatiprasaGgaH / tathAhi / rasAdibhinnatvamatra vyaGgaye raso'pi yatra rasAntarasyAGgaM bhavati tatprabhRti rasavadAdyalaMkAracatuSTayabhi: nnatvameva tAdRzaM yadvyaGgayaM vyaGgayopamAdilakSaNaM tadbhinnatve satIti satyantArthaH samaMtaH / tenoktakAminyAdau vyaGgacarasakaraNIbhUtarasAkhyarasavadAdyalaMkArabhinnatvaM vyaGgayopamAdyalaMkArabhinnatvamapi prasiddhameva / nahi kAminI kamalaM kalazo vA 360
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / naca naiva rasAyanyaH zAbdAnanda itIryatAm / / nIlaM nabho vibhAtyetadindranIlakaTAhavat // 6 // kasyacidrasasya vyaJjako raso bhavati bhAvAdirvA yenAparasyAGgaM sabasavatpreyaAdyalaMkAraH syAt / tathodAsInatAdazAyAM vyaGgayopamAdyalaMkArabhinnastu vartata eva / evaM jJAtArthatvena tatra camatkRtijanakatAvacchedakatA yA sA jJAnaniSThaviSayitAsaMbandhAvacchinnA bhavati / tatra vizeSaNatvenAnandakarasya kAminItvAderavacchedakatvamityanalaMkAre'pyudAsInakAminyAdAvuktAlaMkAralakSaNasaMcAraH saMprApta eva / nahi kAminI kamalaM kalazo vA jJAtazcetsAmAnyato nAnandakaraH / tasmAcandrikAlakSaNamapi prAgvadeva jJeyamiti dik / pakSe niruktasvakIyA nAyikApyuktanAyakakRtAmevaM majIravarakAcakaGkaNAlaMkArastutimAkarNya mahAsatItvena saubhAgyamUlIbhUtakAcakaGka. NAnyeva mukhyAlaMkAratvena varNanIyAni natu maNimaJjIraprabhRtyalaMkArAntaraM kimapIti vyanakti-yadabhAva iti / atrApyaye matprANezvaracaraNA iti saMbuddhyadhyAhAraH prAgvadeva prakRtastutAvapi yathArthaguNakathanaparaH / evaMca yadabhAve sati ratikAli. kabandhavizeSalIlAvazAyeSAM karakAcakaGkaNAnAmabhAve bhaGge satItyarthaH / rasAdIti / rasaH zRGgAraH / AdinA bhAvAdiH / tasmAdanya itaraH / zAbdeti / tathAca tatprayuktamaNitAkhyazabdajanya evAnando daMpatIbhyAM rocate natu prAtastasaMpAdanaparyantaM ko'pyanyaH saMgItAdizabdo'pi rocata ityAzayaH / atra loke / padeti / AdinA mArgaH gopyAH kucAdikhAvayavAzca / viSayasaptamIyam / sudRgbhiH khapAdAdinatadRSTibhiH satIbhirityarthaH / tatvameva tadalaMkAratvaM vijJeyamiti yojanA / etena pAtivratyAtizayo dyotyate / evaM codaahrnnmpyetdev||5|| evamalaMkArasAmAnyalakSaNaM saMkSipya tAdRzalakSyAlaMkArakA-bhUtAnandasakha eva tanmUlIbhUtatatsiddhiH syAdityAzayena kuDyacitranyAyena prathamaM rasAdibhinnazAbdAnandAsaMbhavamAzaGkaya sodAharaNaM samAdhatte-naceti / kuta evamiti cettathAnubhavAdeveti vadaMstamevodAharaNavyAjena vyanakti-nIlamityardhena / atra nabha upameyam / indranIlakaTAha upamAnam / nIlalaM sAdhAraNadharmaH / vadityupamAvAcakaH pratyayavizeSa ityarthAlaMkAramUlakastathA nIlaM nabho vibhAtIti nakArabhakArAnuprAsAkhyazabdAlaMkAramUlakazca yaH prakRtapadyazravaNottarakAlAvacchedena tattadadhikAriNyAnandaH saMpadyate na tatra mUlIbhUtaH ko'pi rasAdiHsvArasikaH prtiiyte| tathA'. yamAnandastu niruktazabdaikajanya iti nApyazAbdaH / tasmAdetAdRzAnubhavazatavazAdu. kAzakopanyasanaM sAhasamAtrameveti bhAvaH / pakSe nanu rasAyanyaH zabdamAtrajanyaH syAncedAnandastadAnIM taddhetubhUtatvena kAcakaGkaNAnAM saubhAgyamUlIbhUtAnAM mukhyAlaMkAratvena stutirapi syAttadvanistu rasAyuddIpanavibhAva iti tajanyAnando'pi ta. dantaHpAtyeveti patyurAzayamAzaGkaya kAntA samAdhatte-naceti / tatra hetuM dyotayati-nIlamityAdinA / matkarakaGkaNaraNanazravaNena mamApyAnandadarzanAttatra ca
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 sAhityasAram / [uttarArdhe tatrApi cArthacitrAlaMkAratvaM tu rasAditaH / bhede jnymaajnyaanndhtutvmissytaam||7|| gauNavyaGgaye'parAGgatvAdrasAlaMkAratAM gtaaH| teSAM rasavadAdInAM rasabhittvamutAnyatA // 8 // agUDhamaparasyAGgamiti kArikayA ytH| gauNavyaGgayanivezAtte pratIyante rasAMzataH // 9 // rasAdyabhAvAdidaM rasAdyanyaH zAbdAnando naiveti vacanaM nIlamityAdivadvADmAtrameveti bhAvaH // 6 // nanu bhavatvevamalaMkArasAmAnyalakSaNamathApi prakRtatadvizeSalakSaNaM kathamityapekSAyAM tadapi saMkSipati-tatrApi ceti / raseti / atrApyAdipadena prAgvadeva / evaMca rasAyaSTakA de satItyarthaH / gojanyeti / 'gauH khargapazuvAgvajraditravRNibhUjale' ityamarAdgozabdena vAkyavizeSastajanyA yA mA tadarthaviSayiNI pramA tajjanyo ya Anandasta tutvamityarthaH / mApadaM zabdAlaMkAraparyudAsArtham / satyantaM rasAdivyudAsAthai ca / evaMcaitAdRzAnandakandIbhUtA upamAdyalaMkArA eveti bhAvaH / evaMca rasAdibhinnatve sati vAkyavizeSakaraNakapramAprayuktapramodaprayo. jakatvamarthAlaMkArasAmAnyalakSaNamiti saMkSepaH / pakSe nanvevaM yadi tAvakaH siddhAntazcettarhi kimityasmAbhirime bhUri vittavyayena hIrakAdiratnakAzcanAdyalaMkArAH saMpAditA iti kAntasya zaGkAzAntaye punaH saiva vasundarI samAdhatte / tatrApi ceti tatkharU. pakathanavyAjena / tatrApi niruktarItyA kAcakaGkaNAnAmeva saubhAgyamUlatvena mukhyAlaMkAratve satyapItyarthaH / arthetyAdi / tuzabdaH puurvvailkssnnyaarthH| rasAditaH bhede sati yAvanmanasi zRGgArarasabhAvAdyAvirbhAvo nAbhUttAdRgavasthAtve satItyarthaH / gojanyeti / gAvaH kiraNAstajanyA yA mA zobhA tayA yaH janyAH 'samA snuSAjajanIvadhvaMH'ityamarAt snuSAyA AnandastaddhetutvaM taddazAyAmevAnandakAraNatvamitISyatAmiti saMbandhaH // 7 // evamarthacitrAtmakamadhyamakAvyabhedaprayojakArthAlaMkArasAmAnyalakSaNe'pi rasAdibhedanivezAttaghyAvaya'smRtyopasthitAnAM rasavadAdyalaMkArANAM kvAntarbhAvaH kAryaH kiM raseSu yadvAlaMkAreSviti zaGkate-gauNeti / gauNavyaGgayAkhyottamakAvyavicArAtmake paJcamaratna ityarthaH / apareti / agUDhamaparasyAGgamityAdigauNavyaGgayasya bhedASTakapratipAdakakAvyaprakAzakArikoktAparAGgAkhyatadIyadvitIyabhedatvAdityetat / rasetyAdi / atra ye ityArthikam / tathAca ye rasAlaMkArasaMjJA prAptA ityarthaH tessaam-rsvditi| AdinA preyaUrjavisamAhitA graahyaaHaarseti| rasabhedatvaM asti uta athavA anyatA alaMkArabhedatvamevAstIti saMzaya ityanvayaH // 8 // nanu ko'tra saMzaye heturityAzaGkaya prathamakoTau taM prakaTayati-agUDha. miti / ityAdikAvyaprakAzakArikayetyarthaH / yataH hetoste rasavadAdayo'STau rasAlaMkArAH rasavatpreyaUrjavisamAhitabhedena caturvidhA api / gauNeti / maMmaTabhaTTamatAnusAreNa gauNavyaGgayASTakamadhye'parAGgatvena saMgrahAdityarthaH / raseti / rasAMza
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 363 evaM kuvalayAnande rsaalNkaartoktitH| alaMkAravizeSatvamapi taSAM pratIyate // 10 // zRNu vyaGgayopamAdInAM naivAlaMkAratA yathA / aparAGgarasAdInAM tathA naiva rasAditA // 11 // tvenaiva pratIyanta iti saMbandhaH // 9 // evaM dvitIyakoTAvapi taM spaSTayati-eva. miti / raseti / rasapradhAnA alaMkArA rasAlaMkArAsteSAM bhAvoktyetyarthaH / taduktaM kuvalayAnanda eva / 'catvAro rasavatpreya Urjakhi ca samAhitam / bhAvasya codayaH saMdhiH zabalatvamiti trayaH' ityAdinA // 10 // evaM rasavadAyalaMkArA. ntarbhAvAdhikaraNaM kiM rasAH kiMvAlaMkArA iti sahetuke saMzaye samupanyaste sati siddhAntI samAdhAtuM ziSyaM saMmukhIkaroti-zRNviti / tatra rasavadAdyalaMkArANAmalaMkAratvameveti niruktasaMzayaniviSTadvitIyakoTimeva siddhAntatvenAGgokurvANaH prathamakoTibhUtarasabhedavizeSatvaM pratyAcakSANazca saMstatra dRSTAntaM spaSTayati-vyaGgaye. tyAdinA / vyaGgayAH vyaJjanAvRttimAtrasiddhAH ye upamAdyalaMkArAsteSAmityarthaH / tatra tu vyaGgayopamA yathA govardhanasaptazatyAm-'AkhAditadayitAdharasudhArasasyaiva sUkkayo madhurAH / akalitarasAlamukulo na kokilaH kalamudazcayati' / atrottarArdhagatArthAntaranyAsena kramAddayitAdhare rasAlamukulasya kavau ca kokilasyopamAlaMkAro vyaGgyaH / atra vistarastu paJcamaratne prapaJcita eva / kuto nAstyeteSAmalaMkArateti zaGkA tvagre'nupadameva sAkSepaM pratyAcakSAmaH / aparAGgeti |apraanggtven gauNavyagathavicArAtmakapaJcamaratne prapaJcitAnAM rasabhAvatadAbhAsabhAvazAntyAdyAtmakAnAM rasavadAdisaMjJAnAM rasAlaMkArANAmityarthaH / ziSTaM tu spaSTameva / evaMca paJcamaratne'parAGgAkhyagauNavyaGgayavicAre'parasya rasasyAGgIbhUtaM rasAntaraM rasavadalaMkArAkhyaM yanmayodAhRtaM prAkU 'hanta bho kAnta paJceSo matkucAJcitakuGkumaiH / kirmIritaM vadanaM yattadadyAnaGgatAM gatam'ityatrAGginaH pradhAnyena pratIyamAnasya karuNasyAGgIbhUte zRGgAre vya. GgayopamAdInAmalaMkArANAmapi vyaGgayatvAdevAlaMkAratvAbhAvavadaparAGgatvAdeva rasAdidhvanitvaM naiva bhavatIti bhAvaH / nanveteSAmaparAGgatvena guNIbhUtatvAdgauNavyaGgayatvAtmanA madhyamakAvyatvasaMpAdakatvaM bhavatu nAma tathApi rasAditvenaiva pratyakSamanubhUyamAnatvAtkathaM na rasAditA kathaM vA'laMkAravizeSataiveti cetsatyam / yathA vyaGgayopamAdInAmalaMkArANAmapi vyaGgayatvAdeva dhvanizabdArthatvaM tathA'parAGgIbhUtAnAM rasAdInAmapi zabdAGgIbhUtAnuprAsAdInAmAGgIbhUtopamAdInAM ca zabdAdyalaMkAratvavadrasAdyaGgIbhUtAnAmapi rasabhAvAdyuktASTapadArthAnAmapi sAmAnyato hyalaMkurvanti cArutAtizayaM janayantIti vyutpattyA rasAlaMkAratvaM tAntrikasaMjJayA vizeSato niruktatattadavacchedena rasavadAdyalaMkAratvaM ca kimiti na samucitaM syAt / vastutastvetadapi tattadaGgatApannarasAdInAM vyaktimAdAyaiva aGginAM rasAdInAM vyaktiprAdhAnyamAdAya tu dhvanitvameva / taduktaM kAvyaprakAze-'yadyapi sa
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe 1 gauNavyaGgaye'parAGgasyAlaMkAratve'pi cintanam / rasaprAdhAnyato yuktaM vyaGgayAlaMkAravaddhanau // 12 // sumanolabdhasaurabhye jaDe'pi ca janAdaraH / adhiko dRzyate'thApi jaDatvaM tu na hIyate // 13 // tadvadrasavadAdInAM rasAdhikyena saMgrahe / gauNavyaGgaye'pi saMjAte'styalaMkAratvamakSatam // 14 // nanu vyaGgayopamAdInAM na rasatvaM na cetarat / camatkArakaratvaM tu dRzyate tatkathaM bhavet // 15 // nAsti kazcidviSayo yatra dhvaniguNIbhUtavyaGgayayoH svaprabhedAdibhiH saMkaraH saMsRSTirvA nAsti tathApi prAdhAnyena vyapadezA bhavantIti kvacitkenacidyavahAra' iti / evametadudAhRtasya 'ayaM sa rasanotkarSI pInastanavimardanaH / nAbhyUrujaghanasparzI nIvIvisraMsanaH karaH' iti rasavadalaMkArasya vyAkhyAne jayarAmabhaTTAcAryeNApyuktam / atra zRGgAravyaGgayamAdAya guNIbhUtavyaGgyatvaM karuNamAdAya tu dhvanitvam / evamagre'pIti bodhyamiti / tathAcoktASTavidharasAdInAmapyaGgavyaGgayamAdAyaiva rasavadAdyalaMkAratvam / aGgivyaGgayamAdAya tu dhvanitvameveti dikU // 11 // nanvevameteSAmalaMkAratve gauNavyaGgayAkhyottamakAvyavicAre kutazcintA'kArItyAzaGkaya vyaGgayAlaMkArasya dhvanitvena dhvanyAkhyakAvyavicAre cintanavadrasaprAdhAnyAtpAkSikarasatvAdapIti samAdhatte - gauNeti // 12 // nanu rasaprAdhAnyAdgauNavyaGgayAkhyottama kAvyakoTiniviSTAnAmaparAGgatvAparAdhamAtreNAlaMkAratvena madhyamakAvyakoTiniviSTatvasaMpAdana manuci* tameva / naca vyaGgayopamAdidRSTAntena tadadhunaiva sAdhitamiti sAMpratam / tatrApyastvalaMkAratvaM kA naH kSatiriti pakSasamatvenAsaMpratipatterityAzaGkaya dRSTAntAntarAvaSTambhena samAdhitsustamAdau spaSTayati--- sumanolabdhetyAdizleSeNa / aparopaskArakatvaM hyalaMkArANAM sAdhAraNo dharmaH sa tu rasAdhikye'pi jaDasya mUrkhasya yathA sumanaHzabditasAdhusamAgamAdiprasAdena saurabhyapadavAcya manojJavalAbhe'pi jaDatvaM durnivArameva tathA naiva naSTaM bhavatIti bhAvaH / pakSe sumanasaH surabhipuSpANi / jaDe'pi jalepItyarthaH / ziSTaM tu spaSTameva // 13 // dAntike yojayati - tadvaditi / rasAdhikyena prAguktAparopaskArakatvalakSaNasvAbhAvikadharmApekSayA rasAdyaSTaka pratiyogikAnyatamatva rUparasavadAditva prayojakadharma vizeSautkaTyenetyarthaH / gauNeti / gauNavyaGgayAkhye madhyamataH prAktane uttamakAvyakoTivizeSamadhya iti yAvat / saMgrahe saMjAte maMmabhaTTAdibhiH prAcInAcAryaiH saMniveze kRte satyapItyarthaH / alaMkAratvamakSatamevAstIti saMbandhaH // 14 // bhavatvevamanenAnvayadRSTAntena rasavadAdInAM rasAdhikyena gauNavyaGgayAkhyottamakAvya viveka koTisaMniviSTAnAmapyaparAGgatvenAlaMkAratvamathApi zRNu / vyaGgayopamAdInAM naivAlaMkAratA yatheti prAgvyatirekadRSTAntIkRte vyaGgathopamAdInAmalaMkAratvAbhAve hetuM jijJAsuraniSTApattipUrvakamAkSipati / nanu / 1 364
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 365 zRNu teSAmalaMkAratvameveSTamathApi te| na vAcyA iti taJcintAdhvanAveva matA yathA // 16 // svapnakAntAratAdInAM sukhadatve'pi srvthaa| vyAvahArikatA naiva tathaivAtrApi kA ksstiH|| 17 // evaM caturvidhAH kAvyavadalaMkRtayo mtaaH| dhvnitvgaunnvynggytvaarthcitrtvaadibhedtH|| 18 // tatrAdyayordhvanau gauNavyaGgaye cintaakrmaatkRtaa| gaNanaivAtra rasavatprabhRterdIkSitoktavat // 19 // vyaGgayeti / itarat alaMkAratvam / bhavatvevaM tatra vastudhvanitvarUpastRtIyabheda evetISTApattiM pratyAcaSTe-camatkAretyAdinA / 'yadabhAve rasAyanyaH zAbdAnando na jAyate' ityAdiprAgupapAditAlaMkAralakSaNasyAtivyAptistu tRtIyabhedapakSe vajralepAyitaivetyAkUtam // 15 // evamuktAkSepaM samAdhAtuM pratijAnIte-za. Nviti / tadevAha-alamityAdinA / evaM tarhi kathaM te dhvanitvenaiva pUrvAcAryairvicAritAstvayApi caturtharatne tathaiva saMgrathitAstathA'dhunApi zuNvityAdinA siddhavatkAreNaiva tadalaMkAratvAbhAvo'tra dRSTAntIkRta ityAzaGkAM khAzayaprakAzanena zamayati-athApItyAdinA / vAcyAH zabdazaktigamyA na bhavantIti hetorityarthaH / taccintAvyaGgayopamAdyalaMkRtivicAra ityetat / dhvanAveva dhvanisaMjJakottamottamakAvyavicAra eva matA sarvAlaMkArikamAnyAstItyanvayaH / nacaivaM cettarhi rasavadAdInAmapyalaMkArANAM vAcyatvAbhAvAdalaMkAreSu vicArAnaucityameveti vAcyam / issttaaptteH| ataeva te mayA prAcInAcAryAnusAreNa gauNavyaGgaya vicAra eva prapaJcitAH / nApyevaM tarhi kuvalayAnandena saha virodhaH / tasyAnupadameva parihariSyamANatvAt / nanvalaMkAratvasAmye'pi vyaGgayopamAdInAM kathaM dhvanilaM vAcyatvAbhAvamAtrAparAdhenAsmaguddhimArohediti vadantamanujighRkSudRSTAntaM pratijAnIte-yatheti // 16 // taM vyAcaSTe-svapneti / AdinA''liGganacumbanama. NitAdIni / atrAyaM prayogaH-vyaGgayopamAdyAH na sthUlatvena vyavahAryAH sUkSmatamatvAt / khapnAGganAliGganAdivaditi // 17 // phalitamAha-evamiti / alaMkRtayaH alaMkArAH matAH prAcAmiti zeSaH / cAturvidhyameva prabodhayati-dhvanitve. tyAdinA / gauNeti / tadgatAparAGgatvaprayuktarasavadAdyalaMkAratetyarthaH / AdinA zabdaH // 18 // bhavatvevaM kiM tataH prakRta iti tadAha-tatreti / AdyayorvyaGgayopamArasavadAdyoH rasavatprabhRteH rasavadAdyalaMkArasya-dIkSiteti / yathA kuvalayAnande taistasyASTavidhasyApi rasAbhAsAdAvAbhAsatayaikIkAreNa saptavidhatayaiva gaNanA kRtA kevalamudAharaNAni tu prAcInavadaSTAvapyatraiva likhitAni tathA mayA
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 sAhityasAram / [uttarodha citre'pi citramImAMsAkAraividhyamIritam / zabdArthobhayacitratvabhedAtprAcyaistu tadvayam // 20 // bADhaM taddIkSitaiH suukssmdRggmyobhysaamytH| uktaM prAcyaistu zabdAdibhedau sthUlahazoditau // 21 // yadvAkyAjjJAyate cAru sAdRzyaM vrnnymnyjuno| tatvamatropamAtvaM syAbrahmeva zuci vinmanaH // 22 // tayorAdyayoratrAlaMkAraratne gaNanaiva kriyata iti yojanA // 19 // nanvevamalaMkAracAturvidhyamapi na niyataM dIkSitotarIyaiva tatra paJcamyA api vidhAyAH saMbhavAditi zaGkate-citre'pIti / tadyathA citramImAMsAyAM tAvadappayyadIkSitaiH / trividhaM tAvatkAvyam dhvaniguNIbhUtavyaGgayacitrabhedAditi pUrva pratijJAya tatrAdyayoH saMkSepeNopapAdanaM viracyAtha yadavyaGgayamapi cAru taccitramiti sAmAnyatazcitralakSaNaM saMkSipyoktaM zabdacitramarthacitramubhayacitramapIti / nanu bhavatvevaM kA hAnirityAzaGkaya tAM prAcInAcAryavirodharUpAM sUcayituM tanmataM saMkSipati-prAcyaistviti / tuzabdo vailakSaNyArthaH / taduktaM kAvyaprakAzakArikAyAm-'zabdacitraM vAcyacitramavyaGgayaM tvavaraM smRtam' iti // 20 // athoktazaGkAmaGgIkRtya sthUlasUkSmadRgAkhyAdhikAribhedena prAcyAdimatadvayapravRttenaivAtra virodhagandho'pIti samAdhatte-bADhamiti / tacitrabhedatrayam / sUkSmeti / prekSAvanmAtrAvagamyazabdArthobhayacitrasamAnatvenetyarthaH // 21 // evaM prAkpratijJAtArthacitrAlaMkArapradarzanopodghAtaprasaktatatsAmAnyalakSaNAdisaMprapaMcyedAnIM 'upamaikA zailUSI saMprAptA ci. bhUmikAbhedAn / raJjayati kAvyaraGge nRtyantI tadvidAM cetaH' iti citramImAMsokestasyA anekAlaMkAreSu saMkramAnubhUtezca tAmeva prathamaM sAmAnyataH saMlakSya saMkSipyodAharati ca kramAtripAdyantyapAdAbhyAm yadvAkyAditi / vayeti / varNayituM yogyaM varNyamupameyaM mukhAdi 'manojJaM maJju maJjalam ' ityamarAnmanju ramyamupamAnaM candrAdi varNya ca maJja ca tayorupameyopamAnayorityarthaH / yaditi / yAhazArthapratipAdakAdvAkyAcandravatkhapriyA''sye zrIrityAdipadakadambAnimittAditi yAvat / cAru paramaramaNIyameva / natu 'tadAnanaM mRtsurabhi kSitIzvaro rahasyupAghrAya na tRptimAyayau / karIva siktaM pRSataiH payomucAM zucivyapAye vanarAjipalvalam' ityAdivadatathAbhUtamityarthaH / atra yadi 'sucumbya padmaM makarandagandhyalaM zaradvisinyAH kalahaMsarADiva' iti nyAsaH kriyate cettadA cArveva sAdRzyaM tadbhinne tadgatabhUyodharmavattvameva / yathA candrabhinne mukhe tadgatAnandakatvam / jJAyate avabudhyate / atra alaMkArazAstre natvanyazAstre / upa samIpe mA lakSmIH pramA vA yasyAH sA tathetivyutpattyA harimUrteradvaitabrahmavidyodayakAlikayogIndravyakterapi tatra tattatprakaraNAnusAreNopamApadAbhidheyatvasaMbhavAt / nApi loke / umetyAdivadupameti kasyAzcidabhidhAnasyApi saMbhavAca / tatvaM tAdRgarthatvamityarthaH / upeti / upamAlaMkAralaM
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 367 syAditi sNbndhH| tathAca yAhagarthAvabodhakavAkyakaraNakavarNyaniSTharucirakhanirUpitasundarasAdRzyaviSayakajJAnodayastatvamevehopamAsAmAnyalakSaNaM paryavasyatItyAkUtam / atra candravatpreyasImukhamiti vAkya evAtivyAptivAraNAyArthAvabodhaketi / vAkyagrahaNaM tu candrabhinnatve sati candragatAnandajanakatvAdisAdRzyamatiramyaM rAmAnane kharUpato vartata eveti tatrApyupamApadAbhidheyatvApattivyAvRttyarthameva vandhyAputra iva tucchaH prapaJca iti vAkyakaraNakazAbdabodhaviSayIbhUtopamAyAmavyAptiM nirAkata pramApadaM vi. hAya jnyaanpdniveshH|anythaa zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH'iti pAtajalasUtrAdupamAnIbhUtasya vaMdhyAputrasya tucchatvena vikalpaikaviSayatayA yogyatArAhityena zAbda. pramAviSayatayAniruktAvyAptitAdavasthyamevAataeva rasagaGgAdhare tAvadetAgupamAnAsaMbhavodAharaNe sAdRzyapratItyabhAvaH sAkSepameva prtikssiptH| nanu tvayi kopomamAbhAti sudhAMzAviva pAvakaH' ityAdAvupamAnasyAtyantamasaMbhAvitatvAtsAdRzyameva na tAvatpratipattuM zakyam / camatkArastu punaH kena syAditicet kavinA hi khaNDazaH padArthoMpasthitimatA svecchayA saMbhAvitatvenAkAreNa candrAdhikaraNakamanalaM prakalpya tena saha sAmyasyApi kalpane bAdhakAbhAvAt / kalpitamasatsAdRzyaM kathaM camatkArajanakamiti tu na vAcyam / paramasukumArIbhavatkanakanirmitAjhyA maNimayadazanakAntinivAritadhvAntAyAH kAntAyA bhAvanayA purovasthApitAyA AliGganasyAlAdajanakatvadarzanAditi / sAdRzya vizeSaNIbhUtasundarapadavyAvartya tu prAgevoktam / nacaivaM tarhi hInopamAyAmupamAtvAnApattiriti sAMpratam / asatkAvyasyeva hInopamAyA ala. kSyatveneSTApatteH / ataevoktaM kuvalayAnande-'yatropamAnopameyayoH suhRdayahRdayAlAdakatvena cArusAdRzyamudbhUtatayA lasati vyaGgayamaryAdAM vinA spaSTaM prakAzate tatropamAlaMkAra iti / evaM rasagaGgAdhare'pi sAdRzyaM sundaraM vAkyArthopaskArakamupamAlaMkRtitiriti c|tthaatr prakRtalakSaNe upameyapadasthAne varNyapadamupamAnapadasthAne ca rucirapadaM prayoktrA lakSaNe upamAtuM yogyamupameyamupamIyate'nenetyupamAnamiti ca vyuspatyopamAyogyatvAdilakSaNopameyatvAderupamAsiddhayadhInatvenAtmAzrayAdayo nirastAH / ata evAlaMkAracandrikAkRtA tUpamAnAdyaghaTitamevopamAlaMkAralakSaNaM saMkSiptam / itthaM cAlaMkAratve sati sAdRzyatvamupamAlaMkAralakSaNaM bodhyamiti / tatrAlaMkAratvaM tu tadIyamalaMkAralakSaNe prAgeva vyaakhyaatN| urvaritaM yatsAdRzyatvaM tadapi candravatpreyasImukhamityAdipadyazravaNAdikaM vinApi preyasImukhaniSThanaisargikAhlAdakatvalakSaNacandrasAdRzyarUparmiNikharUpasadvartata eveti tAM pazyatastadbharturetanmukhaniSThAnandajanakatvamupamA vaditi vyavahArApatteH kAvyamupamAvadityAdivyavahArAnApattezca pratipAdakatAsaMbandhena kAvye'pi tadvartata iti cetprakRtalakSaNe tadanivezAduktApattitAdavasthyamevAtadarthe sarvAtmanA nirdoSataniveze kartavye lakSaNAntarameva syAditi dhyeym|tsmaadidN dIkSitasvArasyAnavabodhanibandhanameva lakSaNasaMkSepaNam / nanu tarhi tvayA kathaM dIkSitakhArasyamavasitamiti cecchRnnu|te hi candrAlokIyamupamAlakSaNaghaTakaM 'upamA yatra sAdRzyalakSmI
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 sAhityasAram / [ uttarArdhe rullasati dvayoH' ityardha vyAkurvANAH saMto yatretyAdyUcuH / tadyathA yatra kAvye dvayoH upamAnopameyayoH sAdRzyalakSmIH sahRdayahRdayAhlAdakatvena cArusAdRzyaM ullasati / udbhUtatayA lasati vyaGgacamaryAdAM vinA spaSTaM prakAzate tatropamAlaMkAra iti mUlasaMgatiH udbhUtatayollasatItyapapATha eva / udbhUtatayetyasya vaiyrthyaaptteH| evaMca mayAtra yadityAditripAdyA tattAtparyameva saMgumphitamiti sahRdayA eva vidAMkurvantu / etena rasagaGgAdharo'pi vyAkhyAtaH / tatra hi sAdRzyoktyanyathAnupapattyaivopamAnopameyayoH siddhau lAghavArthameva tagrahaNaM kRtamiti vizeSaH / candrAloke kuvalayAnande'tra madIyatripAdyAmapi spaSTapratipattyarthameva taskRtamiti naitAvatA gauravApattiH / tAvanmAtrAMzasya lakSaNakukSyanikSepepyakSateH / nacaitAvatApi vyaGgyamaryAdAM vineti vadadbhidakSitairvyaGgayopamAyAH paryudAso yaH kRtastasya kA gatiH / tasyA alaMkAratvepyavAcyatvena vAcyeSvarthAlaMkAreSvavicAryAyA vyaGgyatvena dhvaniSveva vicAritAyAzcItaparyudAsaucityAt / prAguktAlaMkAracAturvidhyenAtrApi tadguNanAvazyakatvapakSe tu 'ayaM hi dhUrjaTiH sAkSAt' ityAdau tathA 'candrAnanAdhvAntakacoDubhUSAsaM dhyAkusuMbhAruNacArucelA / AkAzaAdarza iyaM babhUva kiM rAdhikAyAH pratimaiva rAtriH' iti madIyakRSNa lIlAmRtapadye Adarza iyamityAdirUpe utprekSAlaMkAraghaTake'nubhayoktitAdrUpyarUpake yadyapyupamAnopameyayozcAru sAdRzyaM bhAsata eva, tathApi vyaJjanayaiva tatprakAzate natu zaktyeti tadyudAsArtha vyaGgyamaryAdAmityAdeH sArthakyAcca / ataevopamAlakSaNamuktvA tatpadakRtyamupavarNitaM sAhityadarpaNe- 'sAmyaM vAcyamavaidharmya vAkyaikya upamA dvyoH'| rUpakAdiSu sAmyaM vyaGgayaM vyatireke ca vaidharmyasyApyuktiH, upameyopamAyAM vAkyadvayaM, ananvaye caikasyaiva sAmyamityasyAbheda iti / nanvevamatibhavyamapi bhavatkArikAyAM vAkyAdityekavacanAdupameyopamAyAstathA varNyamasunoriti dvivacanAdananvayasya ca vyudAse'pi niruktalakSaNarUpakAdAvativyAptiriti cenna / rUpake hi vyaJjanayA pratIyamAnasAdRzyasya vyaGgayopamAtvAttasyAzca prAguktarItyA kAvyavadalaMkAracAturvidhyenAtrApi saMgrAhyatvAdvyatireke tu 'vyatireko vizeSazcedupamAnopameyayoH / zailA ivonnatAH santaH kiM tu prakRtikomalA:' ityAdirUpe zailA ivetyAdipUrvapAde tadapekSitopamAnopameya prakAzanArthamuktopamAyA lakSyatvena kiMtvityAdyaparapAde tadvizeSalakSaNavyatirekasya vaidharmyarUpavaisAdRzyai kaghaTitatvena tatrAtivyApteH svapne'pyasaMbhavAca / nanvevamapyupamAnasyopameyApekSayA'dhikaguNatvenAbhyarhitatvAdupamAnopameyayorityAdau tathaiva prAcAM prayogAcca tvayApyuktakArikAyAM maJjuvarNyayorityeva paThanIyamiti cetsatyam / varNyasyaiva prakRte phalabhAktvena tato'pyabhyarhitatvAjjIvabrahmaNoraikyamityAdau tathaiva prAcAM prayogasyApi dRSTatvAcca / ataeva 'sAdharmyamupamAbhede' ityAdikAvyaprakAzoktatallakSaNavyAkhyAne jayarAmabhaTTAcAyeNApi talakSaNaM saMkSiptam / tathAcopameyotkarSakaM sAdharmyamupameti / atrApi upamAtuM yogyamiti vyutpattyA lakSaNakukSigopameyasiddhAvupamApekSA tatsiddhau ca tada 1
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAstubharatnam 8 ] sarasAmoda vyAkhyAsahitam / I 1 pekSetyanyonyAzrayaH / nanu kAvyaprakAzAdau kAvyasya yoyaM dhvanitvAdivibhAgaH kRtaH sa eva yadi sAdhIyAMzcettarhi tannidarzanenedaM bhAvatkamalaMkArANAmapyupamAdInAM dhvanitvAdinA cAturvidhyaM sAdhu syAtsa tu tatkhaNDakena kAvyAmRtakRtA khaNDitaH pratibhAti / tadyathA / nanu kAvyasya dhvanitvAdinA yaH kRto vibhAgaH saca nopapadyate / tathAhi yatteSu triSu sarvatra rasAdikaM pratIyate navA / nAnyaH / tadA yatra na pratIyate tatra kAvyatvavirahApatteH / nAdyaH / tadA kathaM dhvanitvAdinA vibhAgaH / naca madhyame AntarAlikavyaGgayasyAprAdhAnyAdvibhAga iti vAcyam / AntarAlikavyaGgayasyAprAdhAnye'pi tasyAkiMcitkaratvena camatkArApekSayA sarveSAM dhvanitvasaMbhavAt / atha citraguNAlaMkArAhitacamatkAreNa rasastirodhIyata iti citratvamiti cenna / anavabodhAt / tathAhi tirodhIyata ityasya ko'rthaH / rasAdeH pratItipratibandho vilambena pratItirvA / nAdyaH tathA sati kAvyatvavirahApatteH / nAntyaH / guNAlaMkArA hi rasodbodhakAH / tathAca tajjJAnatadAhitacamatkArAnantaraM rasodbodho yujyata eveti kathaM na dhvanitvam / ataeva rasadhvanAvapi guNAlaMkAraracanA sAdhIyasI mahAkavInAM dRzyate / yathA - 'gacchati puraH zarIraM dhAvati pazcAdasaMsthUlaM cetaH / cInAMzukamiva ketoH prativAtaM nIyamAnasya' / yathAvA - 'yAntyA muhurvalitakaMdharamAnanaM tadAvRttavRntazatapatranibhaM vahantyA / digdho'mRtena ca viSe - Na ca pakSmalAkSyA gADhaM nikhAta iva me hRdaye kaTAkSaH' iti / atrocyate - etAvatA hyanena kAvyaprakAzakArokta gauNavyaGgayAkhya madhyamakAvye vyaGgyasya rasasyAprAdhAnyaM tu svIkRtamevAthApi tasyAkiMcitkaratvarUpaM madhyamakAvyatva saMpAdane'prayojakatvaM yaduktaM tatparaM matsaraprayuktameva / tathAhi idaM yattenaivodAhRtaM kAvyadvayaM kramAtkAlidAsIyazAkuntalanATakasthaM duSyantavAkyaM bhavabhUtIya mAlatImAdhavAkhyaprakaraNasthaM mAdhavavAkyaM ca / tatrAdye pUrvArdhe zakuntalAvalambI duSyantAzritaH smRtyAtmakaH saMcAribhAva eva zarIrapurogamana vyAkulatva viziSTacetaH pazcAdgamanarUpAnubhavAbhyAM paripuSTastadviSaya karatimUlako'yaM zRGgArabhAvadhvanirapyuttarArdhoktapUrNopamAlaMkArAdeva kAvyavibhAvanaparipakvahRdayAkhyasahRdayAnAM tathA tatkathitavAkyArthazravaNottaraM pAmarANAmapi rasikAnAM sadyazcamatkAranAmaka vipulAnandasya prathamaM zaktivRttijanyatayA balavattaratvAtpazcAdbhavannuktazaktimUlakavyaJjanAvRttyA jAtopi khajanyAnandajanane tadapekSayA gauNa eveti sarvAnubhavasiddham / nahi malayAnilasya pUrva pATIrasaurabhyAvaghrANaja* nyAnandahadamagne manasi pazcAtsaMpannatadIyaziziraspArzanAnandastato'dhiko bhavati / evaM dvitIyapadye'pi mAlatyAlambito mAdhavAzritaH smRtyAkhyasaMcAryeva tadviSayaka - ratimUlakastadgamanakAlikavalitagrIvAnanAdyanusaMdhAnAnubhAvitatvena puSTaH zRGgArabhAva - 369 dhvanirapi vAcyatayA prathamasaMjAtAluptopamApahnutyutprekSAdyalaMkArAnandAduttarabhAvinaM zaktimUlakavyaJjanAjanyakha viSaya kajJAnajanyamAnandamadhikaM vidhAtuM naivAlamityapi tathaiva / tasmAdidaM dhvanigauNavyaGgayAdikAvya vibhedanaM kAvyaprakAzakRtaM prAcInAva
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ saahitysaarm| [ uttarArdhe saiva ceyaJjanA gamyA tahavAcyopamA mtaa| zAbdAparokSavidyaiva yadadvaitAtmadAyinI // 53 // cInAkhilapadavAkyapramANasAhityadhuraMdharazirodhAryamapi dUSayituM kAvyAmRtakarturmUlamasUyaiveti taevAvadhArayantu / etena tadIyaH sarvopi prAcyodIcyastatkhaNDanagranthaH pratyAkhyAta eveti dik / brahmevetyAdinA tUdAharaNam / atra varNyamupameyaM vinmanastatvaniSThamAnasam / maJjuzabditamupamAnaM brahma / zucitvaM pavitratvarUpamupamAne khA. bhAvyAdupameye ca tadAkAratvAdubhayasAdhAraNaH sAdRzyAkhyo dhrmH| ivetyupamAvAcakamiti bodhyam / yathAvA madIye nItizatapatre-'hitecchunA tu kartavyaH satAmeva smaagmH| sarasAnAM sumanasAM SaTpadeneva sarvadA' iti| atra sAdhAraNadharmAbhAvAdyathAvA tatraiva-nimeSamapi yo vyartha prANAnte'pi na vai nayet / tasyaiva vidyA dAsI syAdyogIndrasyeva muktatA' iti / atra dAsyaM sAdhayaM jJeyam // 22 // eva. mupamAsAmAnyalakSaNaM sodAharaNaM saMprapazya 'evaM caturvidhAH kAvyavadalaMkRtayo mtaaH| dhvanikhagauNavyaGgayatvArthacitratvAdibhedataH' iti prAguktAlaMkAracAturvidhyAdarthacitropamAlaMkArasya sadya evoktatvena zabdacitrasya tvagre tadratna eva vakSyamANatvena ca rasapradhAnayordhvanigauNavyaGgayAntargatayoH vyaGgayopamAdirasavadAdyalaMkArayoreva pUrva tattadrane suvicAritatvepyalaMkAratvasAmAnyenAtra gaNanIyatayA'vaziSTayorAdyayo. Iyorapi prasaGgAllakSaNAdyapekSAyAM rasavadAderapi gauNavyaGgayAkhyottamakAvyavicArAtmake paJcamaratna eva salakSaNodAharaNaM pratipAditatveneha zleSeNa rasavata evodAharaNamAtra kathayanvyaGgayopamAmeva vakSyamANayAvadarthacitrAlaMkAreSvevamupalakSaNavidhayA vyaGgayabonayanArtha saMlakSyodAharati-saiva cediti / saiva prAglakSitalakSaNopamaiva / yadi vyaJjanAgamyA vyaJjanAvRttimAtralabhyA cettarhi avAcyeti / na vAcyA avAcyA zaktivRttyagamyA sA cAsAvupamA ceti tathA vyaGgayopametyarthaH / matA sklaalNkaarikmaanyaastiitynvyH| etena vyaJjanAvRttimAtragamyatve satyupamAtvaM vyaGgayopamAtvamiti tallakSaNaM saMkSiptam / evamevAgre'pyakhileSvapyarthAlaMkAreSu vyaJjanAvRttigamyatvena tallakSaNaM nirNeyaM tadudAharaNAnyapyunneyAnIti dik / athemAmudAharatisaiveti / saiva yAvadramaNIguNasaMpannatve sati brahmavAdinI khakAminItyarthaH / avadhAraNenAtAdRzastrIvyAvRttiH / yadi vyaJjanA vigataM locanacumbanena kAmazAstravihi. tenAJjanaM kajjalaM yasyAH sA tathA / uplkssnnmidmaalinggnaadiyaavtsurtaanggaanaampi| evaMca vAtsyAyanavihitayAvatsaMbhogAGgasaMpAdanapUrviketiyAvat / etAdRzI yadi gamyA saMbhogyA bhavati cet / etenaitAdRzakhakIyasundarIsaMbhogalAbhasya sakalasukatasaMbhArasAphalyaM sUcyate / tenaitasyAH paramadaurlabhyaM dyotyate / tarhi avAcyopamA avAcyA akathanIyA upamA sAdharmyavayaktiryasyAH sA tathA nirupamaiva matA lokazAstrobhayamAnyaivAstIti saMbandhaH / evaM caitAgramaNIlAbhe sati zikhidhvajAdivadbhogamokSayorubhayorapi puruSArthayoH sAmAnAdhikaraNyenaiva saMbhavAtkiM vAcyaM tatsaM.
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / sA dvidhA pUrNaluptatvabhidAdyArthyAditastathA / SoDhA vAkye samAse ca taddhite ca sthitatvataH // 24 // antyopamAnaluptA ca dharmaluptA tathaiva ca / evaM vAcakaluptA dharmopamAnakaluptakA // 25 // tathA vAcakadharmAbhyAM luptA vaackvrnnytH| . luptA dharmopamAne vAdita ityasti saptadhA // 26 // bhogasya nirupamAnandatvamiti tatvam / uktamevArtha dRSTAntenApi samarthayatizAbdetyAyuttarArdhena / yadyasmAddhetoH zAbdAparokSavidyaiva adhikArivizeSAvacchedena suvicAritAt zAbdaparabrahmobhayaniSNAtenaiva guruNA samupadiSTAttattvamasyAdimahAvAkyAkhyazabdAdeva saMjAtA zAbdI sA cAsAvaparokSA asaMbhAvanAdyakhilapratibandhavaidhuryeNAhaMbrahmAsmIti caramavRttikAlikasAkSipratyakSA sA cAsau vidyA abAdhitatvAtpramA ceti tatheti yAvat / avadhAraNena taditarayogAdyakhilasAdhanavyudAsaH / advaiteti / advaitabrahmAtmaikyadAtrI vRttivyAhyA tadviSayakAjJAnamAtranivRtti. dvArA vartata ityarthaH / etenoktavidyayA saha pUrvoktakhanAyikAyAmupamAnopameyabhAvadhvananAdatra vyaGgayopamAlaMkAro dhvanito bhavati / tathehottarArdhagataH zAntaH pUrvArdhagatazRGgArasyaivAGgamiti rasavadalakAro'pi / tenAtra gauNavyaGgayatvamapi / ziSTaM tu spaSTameva // 23 // evaM prasaGgAtsaMgatAM vyaGgayopamAmapi saMlakSya samudAhRtya rasavadAdyalaMkAramapi saMsUcyedAnImupamAyAH prAcAM saMmatAnbhedAnvivakSuH prathamaM tadvaividhyaM pratijAnIte-sA dvidheti / tatra hetumAha-pUrNetyAdinA / evaM ca pUrNopamA luptopamA ceti sAmAnyato dviprakAropamA bhavatItyarthaH / etallakSaNAdikaM tvapre'nupadameva sphuTIbhaviSyatIti bhAvaH / atha pUrNopamAyAH punarArthI zAbdI ceti bhedaadvaividhymbhidhtte-aayetyaadinaa| AdinA zAbdI tathA dviprakAretyarthaH / punastasyA ArthyAdirUpAyAH pUrNopamAyAH pratyekaM vAkyasamAsataddhitagatatvabhedAtraividhyAt SaDidhatvaM vidhatte SoDhetyAdyuttarArdhena / AdyA prathamoddiSTA pUrNopamA ArthI zAbdI ceti dviprakArApi pratyekaM vAkye samAse tathA taddhite ca sthitatvataH SoDhA bhavatIti saMbandhaH // 24 // evaM prathamoddiSTAM pUrNopamAM vibhidya kramaprAptAM luptAM tAM bhinatti-antyetyAdi dvAbhyAM saptadhA / dhrmopmaanketi| dharmazcopamAnaM ca dharmopamAne dharmopamAne eva dharmopamAnake iti khArthe kapratyayaH / dharmopamAnake lupte yasyAH sA dharmopamAnakaluptaketi sAmAsikaH kprtyyH| tathAca dharmopamAnalupte. sarthaH / ziSTaM tu spaSTameva // 25 // tatheti / vAcaketyAdi / vAcakadharmanimittakalopavatI vAcakadharmalupteti yAvat / vAcakavayetyAdi / vAcakopameyapratiyogikalopavatI vAcakopameyaluptetyarthaH / idaM lupteti padaM madhyamaNinyAyenobhayatrApi sNbdhyte| dharmopamAnetyAdi / dharmazcopamA cevAdirvAcakazceti taistathA / dharmopamAna
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / dIkSitairaSTamI vAcakopamAnavilopanAt / uktA sApyatra saMgrAhyA tathA kAvye'nubhUtitaH // 27 // tatropamAnaluptA vAkya samAsagaterdvidhA / dharmaluptA vAkyagA syAcchautyArthI ca samAsagA // 28 // sA taddhitasthA tvArthyeva na zrautItyasti paJcadhA / tathA vAcakaluptAtha samAsasthA tathaiva ca // 29 // karmaNikyagatAdhArakyagatA kyaGgatApi ca / karmakartRNamulUgatvabhidA dvedheti Sar3idhA // 30 // dharmopamAnaluptA vAkya samAsagaterdvidhA / tathA vAcakadharmAbhyAM luptA kipgA samAsagA // 31 // svatrAcakopameyAbhyAM luptA kyacyekadhA tathA / luptA dharmopamAnAbhyAM vAcakena samAsagA // 32 // vAcakalupteti yAvat / upasaMharati -- itItyAdi // 26 // nanvappayyadIkSitaiH kuvalayAnande luptopamAyAH 'vayapamAnadharmANAmupamAvAcakasya ca / ekadvizyanupAdAnairbhinnA luptopamASTadhA' iti kArikAdibhiraSTavidhatvamuktaM tatkathamityAzaGkayedaM mayA vakSyamANarasagaGgAdhara saMgRhItaprAcInAlaMkArikarItyaivoktaM natu svakalpitam / tathA caita eva saptApi bhedAstairvibhinnakrameNoktAH paraMtu vAcakopamAnaluptAkhyastadbhedastairadhika evoktaH satu kvApyatra naivAntarbhavati pratIyate ca kAvya iti saMgrAhya evehAsAviti samAdhatte--dIkSitairityAdinA // 27 // nanu bhavatvevamathApyetAsAM saptAnAmapi kimavAntarabhedAH saMbhAvitA nocyanta ityAkAGkSAyAM tAnabhidadhAnaH prathamamupamAnaluptAyA bhedAvAha - tatretyardhena / tatroddiSTasaptakamadhya ityarthaH / vAkyeti / vAkyagatA samAsagatA ceti dviprakAreti yAvat / atha dharmaluptAyAH bhedAnabhidhatte - dharmetyAdinA / vAkyageti / tathA vAkyageva samAsagA samAsthitApi zrauta ArthI cetyarthaH // 28 // seti / dharmaluptetyarthaH / evaM vAca - kaluptAyA api bhedAnAha - tathetyAdisArdhena / tatheti samuccaye / atha dharmalusAbhedakathanAnantaraM tathaiveti vakSyamANasamuccaye / caH pAdapUraNe // 29 // karmaNIti / karmeti / karmaNamulUgatva kartRNamula gatvabhedenetyarthaH / karmakyajAdayaH paJcApyete vyAkaraNazAstravihitAH pratyayA eva // 30 // atha dharmopamAnaluptAyA bhedAvAha-- dharmeti / vAkyeti / vAkyagatA samAsagatA ceti dvividhetyarthaH / evaM vAcakadharmaluptAyA api bhedAvAha - tatheti / vAcaketi / vAcakadharmanimittakalopavatI vAcakadharmaluptetyarthaH / kvipgA kvippratyayagatetyarthaH // 31 // evaM vAcakopameyaluptAkyacpratyayasthaikavidhaivetyAha-svetyAdyardhena 1 svavAcakamu 372 [ uttarArdhe pamAvAcakaM ivAdipadaM ca upameyaM ceti tathA tAbhyAmityarthaH / vAcakopameyanimitakalopavatItyetat / evaM dharmopamAnavAcakaluptAyA api samAsagatatvenaikavidhatva
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 373 itthamekonaviMzatyA luptayA militA tathA / SoDhayA pUrNayA ceti paJcaviMzatidhopamA // 33 // zrotI vAkyagatA pUrNA sA yasyAM vrnnymnyjunoH| gIHsAdharmyasya cevAdeH zrIste dhIriva nizcalA // 34 // mevetyAha-lupteti / dhrmopmaanvaackpryuktlopvtiityrthH|| 32 // upasaMha. rati-itthamiti / sakalamapyetadbhedajAtamuktaM rasagaGgAdhare / asyAzcopamAyAH prAcAmanusArega kecidbhedA udAhriyante / tathAhi upamA dvidhA pUrNA luptA ca / pUrNAtvatra zrautyArthI ceti dvividhA bhavantI vAkyasamAsataddhitagAmitayA SoDhA / luptA copamAnaluptA dharmaluptA vAcakaluptA dharmopamAnaluptA vAcakadharmaluptA vAcakopameyaluptA dharmopamAnavAcakalupteti tAvatsaptadhA / tatropamAnaluptA vAkyagA samAsagA ceti dvividhA / dharmaluptA samAsagA zrautyArthI vAkyagA zrautyArthI taddhitagatA cAryeva na zrautIti pnycvidhaa| vAcakaluptA samAgatA karmakyajUgatA''dhArakyajagatA kyaGgatA karmaNamulUgatA kartRNamulgatA ceti Sar3idhA / dharmopamAnaluptA vAkyagatA samAsagatA ceti dvividhA / vAcakadharmaluptA kvipUgatA samAsagatA ceti dvividhaiva / vAcakopameyaluptA kyacyekavidhA / dharmopamAnavAcakaluptA tu samAsagatekavidhetyevaM sAkalyenaikonaviMzatirkhaptAyA bhedAH pUrNAbhedaiH SabhiH saha paJcaviMzatiriti // 33 // evamuktarIyopamAbhedAnsamuddizya tatra sA dvidhA pUrNaluptatvabhidAdyArthyAditastatheti kArikAyAM yadyapi cchandonurodhena SoDhA vibhinnAyAH pUrNopamAyAstAvadvAkyagatAyA ArthyA eva prathamamuddezaH kRtastathApyagnihotraM juhoti yavAgU pacatIti paThitazrutyorAdyAyAH karaNasAkAGkatvAdanyAyAH prayojanasAkAhatvAcca naSTAzvadagdharathanyAyenobhayAnvayArtha pUrvatantre yathA pAThakramAdarthakramasya balIyastvamAzritamevamihApItyabhisaMdhAyedAnImuddezakramAnusAreNa tAsAM pratyekaM lakSaNodAharaNAni saMkSepato vivakSurAdau zrautImeva prAgAdipadanirdiSTAM vAkyagatAM pUrNopamA saMlakSayati-zrautItyAditripAdyA / tatrAdyapAdena lakSyanirdeza eva / antyAbhyAM tu lakSaNanirdeza ityAzayaH / evaMca yasminkAvye varNAdizabditopameyopamAnayoH sAdharmyazabditatatsAdhAraNadharmasyevAdizabditatadvAcakasya ca gIH zabditAzaktivRttyaivoktirasti yAdRzArtharacanAtaH pratIyate seha zrautI vAkyagatA pUrNopamA tatra kAvye'laMkRtirityAkUtam / tathAca samAsAdibhinnagatve satyabhidhApratItavAdyarthacatuSTayavaM tattvamiti tallakSaNaM paryavasyati / satyantaM tu samAsAdigatatayudAsArthameva / AdinA tddhitH| atha tAmudAharati-zrIrityAdyantyapAdena / ayi puNyazloketyArthikam / te dhIriva dhIH saMpattiH nizcalA susthirA astIti zeSaH / atra vaye puNyazlokasaMpattirupameyam / majutadIyabuddhirupamAnam / nizcalatvaM sAdhAraNadharmaH / ivazabdo vAcaka iti caturNAmapi zaktivRttyaivopasthitiH / samAsAdigatatvamantaraiva bhAtIti lakSaNasaMgatiH / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaJjaryAm-'antarvirahajvAlA mihira
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 [ uttarArdhe sAhityasAram / yasyAM tulyAdinevAderuktiH sArdhyasti vAkyagA / sadRzaM zaradanena saurabhyAtsudRzo mukham // 35 // jvAlA bahirdahantI mAm / patimantarA kuraGgImiva tu kRzAGga hare vinAdya tvAm iti / idaM hi rAdhikAsaMpreSitasakhyAstadviraddavaiklavyapratipAdakaM vAkyaM zrIkRSNaM pratyevaikAnte / ihopameyaM kRzAGgI / upamAnaM kuraGgI / sAdhAraNadharmaH / kramAdayi kRSNa, tvAM vinA patimantarA ca antaHkaraNAvacchedena zarIrAvacchedena ca adya vasantakAle virahamihirajvAlA dahyamAnatvameva / ivazabdo vAcakazca / nanu sAmAnyopamAyA evametasyA viziSTapUrNopamAyAzva ko bhedaH / udAharaNayostu 'brahmeva zuci vinmanaH' iti 'zrIste dhIriva nizcalA ' iti ca paramANumAtramapi nyUnatvAnavekSaNAt / naca lakSaNabhedAdbhiditi sAMpratam / lakSyAnurodhena hi lakSaNa kalpanA natu lakSaNAnurodhena lakSyavyavastheti nyAyasya sarvasaMmatatvena tasyAprayojakatvAt / nApi sAmAnyavizeSAbhyAM bheda iti yuktam / tasyaiva lakSye tAvadudAharaNayoranyUnAnatirekeNa tilamAtramapyanupalabdheriti cedvADham / pratyekaM lakSaNAvacchedena sAmAnyavizeSayoH sphuTamupalambhAt / udAharaNayostadanupalambhasya tu mayA pUrNA prathamabhedasamAnodAharaNameva sAmAnyopamAsthale'pi buddhipUrvakamevopamAsarvAMza saMprahavazAdevoktamityakiMcitkaratvAcca / iha zrautatvaprayojakaM zaktivRttyaivopameyAdInAM caturNAmapi pratipAdyatvaM kimiti vaktavyaM 'somena yajeta' iti pUrvamImAMsAyAM somapade matvarthalakSaNayApi yAgasya 'tattvamasi' ityuttaramImAMsAyAM tu sakalapadalakSaNayApi brahmAtmaikyasya zrautatvavadatra lAkSaNika padaprayoge'pi tathAtvasaMbhavAditi cenna / lAkSaNikAlaMkArANAmapre pRthageva vivakSitatvenAtra zaktivRttigamyatvasyaiva tatprayojakatveneSTatvAt / taduktaM kAvyaprakAze -- 'yatheva vAdizabdA yatparAstasyaivopamAnatApratIti:' iti yadyapyupamAnavizeSaNAnyeva te tathApi zabdazaktimahinA zrulaiva SaSThIvatsaMbandhaM pratipAdayantIti tatsadbhAve zrautI upameti / evamupameyAdyarthacatuTayopAdAnameva pUrNatva prayojakamityapyuktaM tatraiva / upamAnopameyasAdhAraNadharmopamApratipAdakAnAmupAdAne pUrNeti / tathA gIH zabdaprayogadhvanitaM vAkyagatatve prayojakamapi pratyekaM caturNAmapi padArthAnAM vibhinna samastAdipadaiH pratibodhanamevetyapyuktaM kAvyapradIpakRtApi / vAkyaM vigrahaH tena upamAnAdipadAni catvAryapi yatrAsamastAni bhinnavibhaktikAni sA vAkyagateti / nanu dhIrivetyatra ivena samAso vibhaktyalopazcetyanuzAsanAdatrApi samAsasatvAtkathamidaM vAkyagatAyAH zrautyAH pUrNopamAyA udAharaNamiti cetsatyam / uktazAstrasya vaikalpikatvAt / rasagaGgAdhare'pi ivena samAsa ityeva pAThAnnityatvAbhAvAditi tathaivoktatvAcca / tasmAddhaMsIvetyAdivadidaM yuktamevodAharaNamiti dik // 34 // evaM zrIta cAkyagatAM pUrNopamAM lakSaNodAharaNAbhyAM nirvarNyadAnIM kramaprAptAmArthI tAM lakSayati-yasyAmityAdyardhena / yasyAmupamAyAM ivAdeH upamAvAcakasyevazabdAdo
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zrautI samAsagA pUrNA yA samasteva bodhitaa| trayI kaTAkSazreNIva gurvabhinakhabhA'vatu // 36 // ArthI samAsagA pUrNA yA smstaarthbodhitaa| tamo'paharaNAtsAkSAtsUryatulyaH sadAgamaH // 37 // zrautI taddhitagA pUrNA tanmukhaM cArucandravat / ArthI tu tAdRzI zeyA tahazau mInavaJcale // 38 // rityarthaH / AdinA yathevavAzabdA yatparA iti kAvyaprakAzaprasiddhayathAdergrahaH / uktiH kathanaM tulyAdinA / tulyAdipadopAdAne ArthIti kAvyaprakAzoktestulyasamasadRzasaMkAzanIkAzasaMnibhasamAnasadharmasabrahmacAriprabhRtipadenetyarthaH / asti sA vAkyagA ArthI upamAvAcakasyevAdeH sAdRzyalakSaNasyArthasya tattalyatvAdibodhAnyathAnupapattyA siddhatvAdArthikI bhavatItyanvayaH / tathAca tulyAdipadabodhitevAdya. rthakatvaM vAkyagArthapUrNopamAtvamiti tallakSaNasaMkSepaH / atha tAmudAharati-sadRzamiti / sudRzaH khamRgAkSyAH mukhaM saurabhyAnmanojJatvAt / zaraditi shrtkaaliinkmlenetyrthH| sahArthe'yaM tRtIyA / sadRzaM tulyamastIti saMbandhaH / atrevapadArthaH sAdharmya sadRzapadenaivArthAdavabodhyata iti lakSaNasaMgatiH // 35 // atha krama. prAptAM zrautI samAsagAM pUrNopamAM lakSayati-zrItIti / samasteti / samastaH samAsaM prAptaH etAdRzaH yaH iva ivazabdaH tena bodhitA jJApitA sA samAsagA zrautI pUrNopamA bhavatIti yojanA / evaMca samastevazabdabodhitasAdRzyatve sati zrautasamAsamapUrNopamAlaMkAratvamiti tallakSaNaM phalitam / tAmudAharati-trayIti / atra avanaM saMsAratamasaH sakAzAtsaMtrANameva saMprArthyamAnaM sAdhAraNadharmaH / atraivena samAsAtsamAsagatvam / ziSTaM tu spaSTameva // 36 // idAnImArthI samAsagA. mapi pUrNI kramaprAptatvAllakSayati-ArthItyardhena / samasteti / yA samastArthabodhitA samastAnAM samAsaM prAptAnAM padAnAM yo'rthastena bodhitA jJApitetyarthaH / setyArthikam / ArthI samAsagA pUrNA upamA bhavatIti yojnaa| evaM ca samasta. padopasthitArthabodhitapUrNIpamAtvameva tatvamiti tallakSaNamAveditaM bhavati / tAmu. dAharati-tamopaharaNAdityAdyarthena / sadAgamaH sacchAstram / atra sUryeNa tulyaMH sama iti vigraheNa bodhyamAnArthasya samAsaghaTitapadajanyatvAvacchinnArthabodhitatvAttatvamiti tatvam // 37 // atha zrautImArthI ca taddhitagAM tAM kramA. tpUrvottarAbhyAM pAdAbhyAM saMkSepataH saMlakSyodAharati-zrautIti / atra candra. vaditi samudAhRtavatestatra tasyaiveti sAdRzye vidhAnAdiyaM zrautI / tathAca sAha. zyArthakatvena vivakSitavati pratyayaghaTitatvaM zrautataddhitagapUrNopamAtvamiti tallakSaNaM phalitam / evaM mInavadityasya vatestu tena tulyamiti vidhAnAtsAdRzyavadarthabodhakatayAtrArthI / tena sAdRzyavadarthabodhakatvena vivakSitavati pratyayaghaTitatvamevArthataddhitagapUrNopamAtvamiti caitallakSaNamapi paryavasyati // 38 // evaM SoDhA pUrNopamA
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 sAhitya sAram / atha luptopamAnena luptA vAkyagatA yathA / guro taM na vayaM vidmastulAM te yo'dhirohati // 39 // samAsenopamAnasya lope saiva samAsagA / [ uttarAdhe tulA tvanmukhe bAle brahmANDe'tra zazI kva saH // 40 // atha dharmeNa luptA yA sA zrautI vAkyagA yathA / satAM ceto vacaH zIlaM karma cApyamRtaM yathA // 41 // arthAddharmasya lopazcedArthI vAkyagatA tathA / apavAde'pi vizcittaM samaM vajreNa dRzyate // 42 // bhedAnuddiSTakramAnusAreNa saMkSipyedAnIM tadanusAreNaivaikonaviMzati saMkhyA kAMluptopamAbhedAnapi lakSaNAdinA didarzayiSuH prathamaM vAkyagatAmupamAnaluptAM lakSayatiatheti / atha pUrNopamASaTUnirUpaNAnantaram / luptA kathyata iti zeSaH / atra lakSaNaM tu vAkyagatatve satyupamAnazUnyatvamiti nigadavyAkhyAtameva / tAmudAharati - guro tamiti / evaMca yaM paramAtmAnamavAGmanasagocaraM sAkSAdaindri yakapratyakSeNa vayaM na vidmaH / sa evAdvaitaH paramezvaraste tulAmadhirohatIti dhvananAnnaivAtropamAnAbhAvaprayuktasAdRzyAbhAvAdalaMkArAntarazaGkAvasara ityAzayaH // 39 // evaM samAsagAmupamAnaluptAM saMlakSyodAharati- samAseneti / saiva upamAluptaiva / atra brahmANDa ityuktyA brahmANDAntare tAdRzo niSkalaGkakSayAdiH zazI saMbhAvita eveti bhAvaH / yathAvA rasagaGgAdhare - 'yattulanAmadhirohasi lokottaravarNaparimalodgAraiH / kusumakulatilaka campaka na vayaM taM jAtu jAnImaH' / atra varNasaurabheti vAcyam / tena nAzlIlatvAvakAzaH // 40 // atha dharmaluptAM zrotIM vAkyagatAM lakSayati -- atheti / dharmaluptAbhedakathanArambhArtho'thazabdaH / upamAnaluptAbhedadvayakathanAnantaryArtho vA / tAmudAharati -- satAmiti / atra kramAccetaH prabhRtiSu caturdhvapyamRtasAdharmyANyati nairmalya mAdhuryazItalatvajIvAtutvAni kavIcchayaivAnuktAnIti dharmalopaH / evaM zrautatvaM zravaNamAtreNa zaktivRttyaivArthajJApakatvam / vAkyagatatvaM cAsamastapadabodhyatvam / yathAvA kAvyaprakAze -- 'dhanyasyAnanyamAnyasya saujanyotkarSazAlinaH / karaNIyaM vacazcetaH satyaM tasyAmRtaM yathA iti // 41 // evaM dharmaluptAmArthI vAkyagatAmapi saMlakSyodAharati -- arthA* diti / tathA dharmaluptetyarthaH / vizcittaM vidAM tattvajJAnAM cittamiti yAvat / apavAde janAnAmAropita durvAkyapravAde satyapItyarthaH / samaM vajramaNivahurbhedyaM bhavati / yathAvA rasagaGgAdhare - 'kope'pi vadanaM tanvi tulyaM kokanadena te / uttamAnAM vikArepi nApaiti ramaNIyatA' iti / atra tulyaM tAmarasena te iti vAcyam / tathAca kopetarakAle apizabdasUcita kokanadopamAnadhvanitamukharaktatvadoSAvamoSaH / anyathA zrImadappayya dIkSitAdigranthatAtparyAnavabodhanAdinA tAndUSayatAmeteSAmapi pradIpAdhondhakAranyAyApAta iti dik // 42 // -
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam ] 8 sarasAmodavyAkhyAsahitam / zrautI samAsagA dharmaluptA tallopa aicchike / herambAruNabimbAbheva zrIH kva tvAM vinekSyate // 43 // ArthI samAsagA dharmaluptA cedArthiko'tra saH / bhArati tvadapAGgo'yaM kSIrodorbhisamodyame // 44 // 377 evaM vAkyagatAM dharmaluptAM zrautImArthI ca samudAhRtyAtha samAsagatAM tAM samudAharanprathamaM samAsagAM dharmaluptAM zrautI lakSayati -- zrautIti / tatra zrautIpadenopamAvAca - kasyevazabdasya zravaNasatvameva vivakSitam / tasyAH samAsagatvaM tu 'ivena samAso vibha ktyalopazca' iti zAstrasiddhameva / aicchike kavIcchA mAtrasiddhe / tallope dharmalope satItyarthaH / evaMca kavIcchayaiva sAdhAraNadharmAnupAdAne sati sAmAsikevazabdazravaNajanyopasthitiviSayatvaM zrautasamAsagatadharmaluptopamAtvamiti tallakSaNaM phalati / tAmudAharati -- herambeti / aruNeti / 'aruNaH savitA raviH' ityamarAdaruNapadadhvanitaudayika sUryabimbaprabhAsadRzItyarthaH / zrIH zobhA / he heramba, tvAM vinA kva IkSyata ityanvayaH / atra niratizayAraktavarNatve sati sadyaH sakalatamaH zAmakatvarUpasAdhAraNadharmasya kavinA svecchayaivAnupAdAnAtsAmA sikevazabdazravaNAca lakSaNasaMgatiH / yathAvA madIye nItizatapatre - 'hitecchunA tu kartavyaH satAmeva samAgamaH / sarasAnAM sumanasAM SaTraMpadeneva sarvadA' iti / nacAtra hitecchutvameva sAdhAraNadharmaH sukhasAmAnyasya hitapadavyavahAryasya SasaMpadA upamAnIbhUteM bhramare tathAtrAdhyAhArya upameyIbhUte puMsi cecchAyAH satvAditi vAcyam / puMsi hita padArthadharmAdicaturvidhapuruSArthaviSayakecchAyA eva vivakSitatvena SaTpade tu makarandAdyAsvAdanAvagrahaNamAtrajanyakSaNika sukhasyaiva hitapadena vivakSitasyecchAyAH satvena vaiSamyAt / anyathA puruSe bhramaravatkSaNabhaGgura viSaya sukhAsvAdanaikeca tvavivakSAyAM vidhIyamAnasArvadika niratizayasapremasade kasamAgamasya vaiyarthyAtkSudasukhasyAsatsamAgamAdinApi sulabhatvAcceti dik // 43 // athAvasara prAptAM samAsagatAmArthImapi dharmaluptAM lakSayati-ArthIti / saH sAdhAraNadharmasaMbandhalakSaNopamAnopameyabhAvaH sAdhAraNadharmo vA / tathAca sadRzasamAdizabdasamAse sati ArthikasAdhAraNadharmasaMbandhalakSaNopamAnopameyatvaM ArthikasAdhAraNadharmatvaM vA ArthasamAsagadharmaluptAtvaM tallakSaNaM paryavasitam / tAmudAhati - bhAratIti / ayi bhArati zArade, ayaM dhyAnakAlikatvena sAkSipratyakSaH / tvadapAGgastava nayanakoNaH / adya tvatprasAdakAle - kSIreti / kSIrodAddevAdimathyamAnakSIrasamudrAtsakAzAdUrmiMrAvibhUrtavila* kSaNadhAvalyazAlicazJcalavIciryasyAmRtasya tena samaH zuklatvazItalatvAnupamatarpakatvAdinA sadRza ityarthaH / astItyArthikam / atra sAmAsikopamAnAvyavahitasama zabdAnvayasatvena sAdhAraNadharmasaMbandhalakSaNopamAnopameyabhAvasya sAdhAraNadharmasya vA Arthi- kasyaiva satvAlakSaNasamanvayaH / taduktaM laghuzabdamaJjUSAyAm / kAvyaprakAzakharaso'pyevameva / tatra hyevamuktam / yathevavAdizabdA yatparAstasyaivopamAnatA pratItiriti / kacchu
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 sAhityasAram / Aryeva taddhite dharmaluptA dharmAgrahe bhavet / advaitabrahmakalpeyaM zrIguroH karuNA mayi // 45 // atha vAcakaluptA tu SaDvidhAtra samAsagA / saMsmarAmi priyApAGgaM lolendIvarasundaram // 46 // karmaNikyajagatA zAntaH saMsAramamRtIyati / AdhAre kyajUgatA''tmazo vane haripurIyati // 47 // yadyapyupamAnavizeSaNAni te tathApi zabdazaktimahinA zrutyaiva tatsaMbandhaM pratipAdayantIti tatsadbhAve zrautI upamA / tena tulyamityAdau pratItatulyatopapattaye sAdharmya - syArthatvAdArthIti / yatparA ityasya yadanantaramupAttA ityartha iti tatraiva cAgre / evaMvAdiyoge sAdhAraNadharmasaMbandharUpopamA vAcyA / sAdRzyapratItiH sArthI sadRzAdipadayoge sAdRzyapratItiH zAbdI / upamA tvArthI / sAdRzyaM tu sAdhAraNadharmasaMbandhaprayojyam / sadRzAdipadazakyatAvacchedakatayA siddhaM sadRzasaMdarzane saMskArodbodhakatvasya sarvasaMmatatvena tatkAraNatAvacchedakatayA ca siddhamatiriktapadArthaH / na cAti - riktapadArthatve gautamakaNAdokta padArtha saMkhyAvirodha iti vAcyam / prameyapadArthe gautamo'ntarbhAvAditi / evaM ceha prathama zlokodAharaNe aruNabimbAbheveti samastevazabdazravaNenopamA zrautIti dvitIyazlokodAharaNepi kSIrodorbhisama iti samastasamapadazravaNena sA ArthItyucitameveti saMkSepaH // 44 // atha taddhite samabhimatAmAthameva dharmaluptAM saMlakSyodAharati-ArthyevetyAdi pUrvottarArdhAbhyAm - - advaiteti / iyaM jJAnarUpA mayi zrIguroH karuNA | advaiteti / svaprakAzAtmAtiriktavastvabhAnasya brahmatajjJAnayoH sAmye'pi jJAne dRzyatvena kalpAkhyata - dvitapratyayokteSanyUnatvamiti bhAvaH // 45 // evaM yathoddezakramaprAptAM dharmaluptopamAM caturvidhAM nirUpyedAnImavasaraprAptAM SoDhA vAcakaluptAM nirUpayannAdau samAsagAM tAM nirUpa* yati - atheti / dharmalupmoktyanantaramityarthaH / tAmudAharati-saMsmarAmIti / lolendIvaramiva sundarastamiti vigrahAdupamAvAcakasyevazabdasya sAmAsika eva lopa iti lakSaNasaMgatiH / lolapadena capalavaM dhvanyate // 46 // evaM karmaNi kyajUgatAM tAmAha- karmaNItyardhena / zAntaH 'jJAnaM labdhvA parAM zAntimacireNAdhigacchati' iti gItotAdvaitAtmapramityauttarakAlikazarIrAdidvaita viSayakAbhAsatvAdvaitAsmaviSayaka dRzyabAdhAdhiSThAnatvopalakSitamuktirUpatAnusaMdhAnalakSaNaniratizayAntaHzAntimAnityarthaH / saMsAramAprArabdhaM pratIyamAnaM prapaJcamityarthaH / amRtIyati / amRtamivAcaratItyarthe amRtazabdAtkyacUpratyayo'yam / tenoktasaMsAraM prati kailyamivAcaratIti phalatItyAkUtam / tadvadAdhAre kyajUgatAmapi tAmAha-AdhAraityuttarArdhena / vane ekAntavAsArthaM sevite'raNye'pItyarthaH / AtmajJaH harIti / haripuraM vaikuNThaM tadvadAcaratItyarthaH / etena tasya yAvadvaitaviSayakamRgajalatulyamithyAtvAdhyavasAnena naisargika phalIbhUta vairAgyazAlitvaM sUcyate // 47 // tataH [ uttarAdha
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaistubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kyaGgatA tu sthitaprajJaH sadA vindhyaaclaayte| karmakartRNamulge te vibodhye apyanukramAt // 48 // ye ye pIyUSapAyaM tvAM tattvaviye pibantyalam / muktipriyatamAvAsaM vasantyeva janepi te // 49 // dharmopamAnaluptA tu vAkyagA ca smaasgaa| sahuro na samaste'tra vidye na tvatsamApi ca // 50 // atha vAcakadharmAbhyAM lupte vibuugsmaasge| dRgutpalati te bAle vadanendAvihAdbhutam // 51 // vAcakenopameyenApyayuktA kyajUgatA yathA / kAntayA'dyorvazIyantyA kRtakRtyaH priyo'bhavat // 52 // kyaGgatAM tAM pratibodhayati-kyaGityardhenaiva / sthiteti / samAhitasthitaprajJo'saMprajJAtasamAdhyadhirUDha iti yAvat / evaM karmaNi kartari ca Namutpratyayage api te vizadayati-karmatyAdisArdhena / te luptopame ityarthaH // 48 // te samudAharati-ye ya ityAdipUrvottarArdhAbhyAm / he tattvavidye, advaitabrahmavidye ityarthaH / ye ye jJAninaH tvAM prati / atra strIliGgatvAttadvatsukhadatvAca khakIyaramaNItvaM dhvanyate / pIyUSapAyam / atra pIyUSamiveti karmaNyupamAna upapade Namu. tpratyayaH / alaM yathecchaM pibantyAkhAdayantItyarthaH / muktIti / muktipriyatamA iveti kartaryupamAna upapade'tra NamulpratyayaH / jane lokepItyarthaH / evaMca teSAM lokabAdhA naiva bhavatIti bhAvaH / ta eva vasantIti saMbandhaH / yathAvA rasaga. GgAdhare-'nirapAyaM sudhApAyaM payastava pibanti ye / jahNaje nirjarAvAsaM vasanti bhuvi te narAH' iti // 49 // evamuddezakramaprAptAM dharmopamAnaluptAM vAkyasamAsagatvena dvividhAmapyAha-dharmopamAneti / tAmudAharati-sadityAdinA / atra pUrvapAde vAkyagA antye samAsagati vibhAgaH / sphuTamevAnyat // 50 // evamuddiSTakramaprAptAmeva vAcakadharmaluptAM kvibUgatatvasamAsagatatvAbhyAM dvividhAmapyabhidhatte-atheti / tatra pUrvottaracaraNAbhyAmubhe apyudAharati-dRgityA. yuttarArdhena / yathAvA rasagaGgAdhara eva-'kucakalazeSvabalAnAmalakAyAmatha payonidheH puline / kSitipAla kIrtayaste hAranti haranti hIranti' iti / 'zoNAdharAMzusaMbhinnAstanvi te vadanAmbuje / kesarA iva kAzante kAntadantAlikAntayaH' iti ca / atra vadanAmbuja ityevodAharaNaM bodhyam // 51 // evaM vAcakorameyaluptAM kyajagatAmapi kathayati-vAcakeneti / tAmudAharati-kAntayeti / adya tAruNyodayasamaya ityarthaH / urvazImivAtmAnamAcaratItyAcArArthake kyaci urvazIyantI tayetyarthaH / atropameyasyAtmano vAcakasyevazabdasya ca sAmAsikazAsvato lopaH // 52 // tadvadeva kramaprAptAM dharmopamAnavAcakaluptAM samAsagAM vyutpA
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarodha hInA dharmopamAnAbhyAM samAse vAcakena ca / mRgabAladRzaM dRSTvA vivekaH kasya susthiraH // 53 // dIkSitairuditA vAcakopamAnavilopanAt / grAhyA mRgavizAlAkSItyAdau luptopamApyasau // 54 // . dayati-hIneti / samAse dharmopamAnAbhyAM vAcakena ca hInetyanvayaH / tAmudAharati-mRgeti / mRgabAlasya hariNakizorasya dRzAviva dRzau yasyAH sA tathA tAmityarthaH / atropamAnIbhUtadRzorvAcakasya ca sAmAsikazAstrakRto lopaH sAdhA. raNadharmasya capalanIlatvAdeH kavIcchAkRta evetyuktasamAse trayAbhAvAttathAtvam // 53 // nanvevaM prAcAM kAvyaprakAzakArAdInAM navyAnAM rasagaGgAdharakRtAM ca matamanusRtya tvayA saptava luptopamAbhedAnsAmAnyataH pratijJAya tatra prAtha. mikaM paJcabhedAnAmavAntarabhedeSvantimatanmukhyabhedadvaye ca kuvalayAnandokalaptopamASTakamadhye vAcakopamAnaluptAtiriktaluptopamAnAM saptAnAmantarbhAvaM samabhipretya saiva paramatvapRthaktvena saMgrAhyetyuktaM, tatra kathaM tadantarbhAvaprakAra iticeducyate / vAcakaluptAyAstaDigaurItyudAhRtAyAH samAsagAyAM vAcakaluptAyAM 'saMsmarAmi priyApAGgalolendIvarasundaram' ityudAhRtAyAm / dharmalaptAyAM indutulyAsyetyudAhRtAyA ArthikadharmaluptAyAM, samAsagAyAM bhArati vadapAGgago'yaM kSIrodormisamo'dyame' ityudAhRtAyAM, dharmavAcakaluptAyAH 'karpurantI dRzormama' ityudAhRtAyAH karmaNikyajagatAyAm 'zAntaH saMsAramamRtIyati' ityudAhRtAyAM, vAcakopameyaluptAyAH 'kAnyA smaravadhUyantI' ityudAhRtAyAM vAcakopameyaluptAyAM, kyajagatAyAM 'kAntayA'dyorvazIyantyA kRtakRtyaH priyo'bhavat' ityudAhRtAyAM, upamAluptAyAstu vAkyagatopamAnaluptAyAM 'guro taM na vayaM vidmastulAM te yo'dhirohati' ityudAhRtAyAM, dharmopamAnaluptAyAH, samAsagopamAnaluptAyAM 'yattulA tvanmukhe bAle brahmA. NDe'tra zazI va saH' ityudAhRtAyAM, dharmopamAnavAcakaluptAyAH dharmopamAnavAcakaluptasamAsagAyAM 'mRgabAladRzaM dRSTvA vivekaH kasya susthiraH' ityudAhRtAyAM cAnta. rbhAvaH sphuTa eva / atropamAnalopasahitAnAM catasRNAmapi luptopamAnAM kuvala. yAnande 'yattayA melanaM tatra lAbho me yazca tadrateH / tadetatkAkatAlIyamavitatisaMbhavam' iti vyAkaraNakliSTodAharaNAni naiva pradarzitAni / evaM coktapratijJAyA yuktatve appayyadIkSitokkASTa vidhaluptopamAkhasaMbhAvitaprakRtokaikonaviMzatisaM. khyAkaluptopamAntarbhAvAyAH vAcakopamAnaluptAyA anAvazyasaMgrAhyatvaM kathayastAmapi prasiddhipradarzanapUrvakamudAharati-dIkSitairiti / dIkSitairappayyadIkSitaiH / vAcaketi / vAcakopamAnayoryadvilopanaM samAsavazAdapratibhAnaM tasmAdityarthaH / yA vAcakopamAnaluptA luptopamA ukA kuvalayAnande pratipAditAstItyArthikam / ihetyapi asAvapi mRgeti / mRgasya akSiNI iva vizAle akSiNI netre yasyAH sA tathetyarthaH / ityAdAvudAharaNe prasiddhetyarthaH / grAhyA saMgrAhyetyanvayaH / evamudA
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 381 evaM pUrNopamA SoDhA'tha luptaikonviNshtiH| paDviMzatiH samAkhyAtAstyupamAbhitsahAnayA // 55 // anye'pi citramImAMsAdyuditAH zatazaH kila / santi luptopamAbhedAste nocyante'tra vistarAt // 56 // mAlAdibhedAdupamApyanantaivaM bhaviSyati / saMkhyAtumatha nirNetuM zakyate'sau kuto'vidA // 57 // haraNAntarANyapi haMsamantharagAminItyAdInyUhyAni // 54 // tadevaM sarvopyayamupamAbhedaH SaDriMzatisaMkhyAka evetyupasaMharati-evamiti / SaDiti / anayA'nupadodAhRtayA dIkSitasaMmataluptopamayA saha upamAbhid atra saMgRhItopamAbhedasaMtatirityarthaH / SaDiti / samiti // 55 // nanu kiM SaDviMzatisaMkhyAkA eva sarvepyupamAnabhedAH / netyAha-anye'pIti / AdinA kAvyaprakAzarasagaGgAdharAdayaH / tathAcoktaM kAvyaprakAze-'evamekonaviMzatirkhaptAH pUrNAbhiH saha paJcaviM. zatiriti khAbhimatopamAbhedasaMkhyAM prakhyApya 'anayeneva rAjyazrIdainyeneva manakhitA / mamlau sAtha viSAdena padminIva himAMbhasA' ityabhine sAdhAraNe dharme / 'jyotsneva nayanAnandaH sureva madakAraNam / prabhuteva samAkRSTasarvalokA nitambinI' iti bhinne vA tasminnekasyaiva ca bahUpamAnopAdAne mAlopamA / ythottrmupmeysyo| pamAnatve pUrvavadabhinabhinnadharmatve / 'anavaratakanakavitaraNajalalavabhRtakarataraGgiH tArthatateH / bhaNatiriva matirmatiriva ceSTA ceSTeva kIrtirativimalA // matiriva mUrtimadhurA mUrtiriva sabhA prabhAvacitA / tasya sabheva jayazrIH zakyA jetuM nRpasya na pareSAm' ityAdikA razanopamA ca na lkssitaa| evaM vaicitryasahasrasaMbhavAdukta. bhedAnatikramAceti / ziSTaM tu spaSTameva // 56 // nanvevamanyaiH pUrvAcAryaiH prapaJcitAsUtritAzcopamAbhedA atra vistarabhayAnmA saMgRhyantAmathApi vayaivAdvaitAmRtamaJjayoM ratinItimukule-'bhavyA nijaikasevyA dadatI cAturyatazcaturvargam / khasminneva ratimatI satIva matireva jayati nItirapi' ityuktaashlesstulyyogitopskRtopmaa| tathA mukulAntare-zrutimapi vilaGghayantaM saMdRSTvA vaidiko na kaH snAyAt / yaminAmiveha jinamapi jinamiva parakAminIkaTAkSamapi' iti tadupaskRtamAlo. pamA tadvat / 'svarasaprakAzakAnAM yathAyathA vikasanaM suvimalAnAm / vimalAtpA. SANAdapi tathAtathA jAyate rasaH khacchaH' iti zleSakAvyArthApattyupaskRtopamAno. pameyaluptopamA ca / evaM kRSNalIlAmRtazivabhaktimuktAbharaNAdiSu saMgrathitA api vijAtIyopamAbhedAzcAtra kimiti na saMgRhyanta iti cetsatyam / prAcInAcAryoktatadbhedasaMgrahakaraNe vistaro bhavati svoktatatsaMgrahe tu nAsau daNDakhaNDita iti pANDityaviDambanameva syAt / nacaivaM tarhi yAvadupalabhyamAnAstepi vakIyaiH saha saMgRhyantAM vistaradoSastu kSIrArNava iva guNabAhulyAdeva granthe parAkaraNIya iti vAcyam / AnantyAttadapi durghaTamevetyAha--mAlAdIti / evamuktarItikhIkAre
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 sAhityasAram / rasAlaMkAravastUnAmupaskartrIyamatra sA / vyaGgayAnAmantyayorvAcyayorapItyasti paJcadhA // 58 // [ uttarArdhe mAlAdibhedAnmAlopamArazanopamAdibhedAdityarthaH / AdinA sakalakhaparoktatadbhedasaMgrahaH / upamApi / apinA pUrNaptAditadbhedAnantyaM kaimulya siddhameveti dyotyate / anantA asaMkhyAtA bhaviSyatIti yojanA / tataH kiM tatrAha - saMkhyAtumiti / nirNetuM parIkSyAdhyavasituM / avidA asarvajJena mayeti zeSaH / pakSe upa viSNusamIpe mA lakSmIH mAlA svayaMvaraNavaijayantI / AdipadAttaduttaraM tadAliGganAdi tadviziSTatvAdibhedAdityarthaH / pakSAntare upamA advaitAtmapramA / mAlA aNimAdizrIkAriNI yogacaryA / AdinA tyAgacaryAdiH // 57 // athoktamevAnantyamupamAyAM yuktyApi draDhayannasyA ' upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa jAtucit / hArAdivadalaMkArAste'nuprAsopamAdayaH' iti kAvyaprakAzakArikAyAmalaMkurvanti rasamityalaMkArANAM vyutpattipakSamevorarIkRtya rasopaskArakatvarUpasya svarUpalakSaNasyoktatvAcca matkArAtizayajanakatvalakSaNaM rasAlaMkAravastvAkhyavyaGgyatrayasyAlaM. kAravasturUpavAcyadvayasyApyupakArakatvaM prathamamupamAyAM pratibodhayaMzca tasyAH paJcavidhatvaM pratijAnIte - raseti / vyaGgayAnAM rasasya nityaM vyaJjanAvRttimAtragamyatvAdalaMkAra vastunostu pAkSikatadgamyatvAzcetyarthaH / tathA antyayoH alaMkAravastunoH vAcyayorapi zaktivRttipratibodhyayorapi / yataH upaskartrI upakArikA / astIti hetoH sA iha granthe upapAditA / iyaM upamAlaMkRtiH paJcadhA bhavatIti saMbandhaH / taduktaM sodAharaNamapi rasagaGgAdhare 'evaM bhedA upamAvastvalaMkArarasarUpANAM pradhAnavyaGgayAnAM vastvalaMkArayorvAcyayozcopaskArakatayA paJcadhA / tatra vyaGgyavastUpaskArikA yathA - 'anavarata paropakaraNavyagrIbhavadamalacetasAM mahatAm / ApAta - kATavAni sphuranti vacanAni bheSajAnIva' / atra tAdRzAM vacanAnyarthadvArA sevamAnasya manAgapyalubhyataH pariNAme paraM sukhaM bhavatIti prAdhAnyena vyaGgayasya vastuna upaskArikA bheSajopamA / vyaGgayAlaMkAropaskArikA yathA - ' aGkAyamAnamalike mRganAbhipaGkaM paGkeruhAkSi vadanaM tava vIkSya bibhrat / ullAsa pallavita komalapakSamUlAzcaJcapuDhaM capalayanti cakorapotAH / atra prAdhAnyena vyaGgaye AropasmArakacAndrakalaGke bhrAntimatyalaMkAre upapAdakasya bhAlasthamRgamadapaGkaviSayakasyAGkAbhedAropasyAGkasAdRzyarUpa doSamUlakatvAdupamAtrAlaMkAraH / rasopaskArikA tu teSAM yathA- - 'gurujanabhayamadvilokanAntaH, samudayadAkulabhAvamAvahantyAH / daradaladaravindasundaraM hA hariNadRzo nayanaM na vismarAmi' / nacAtra smRtiH pradhAnatayA dhvanyata iti vaktuM zakyam / na vismarAmIti smRtyabhAvaniSedhamukhena sphuTamAvedanAt / nApi pUrvArdhagatatrAsautsukyayoH parasparAbhibhavakAmayoH saMdhiH pradhAnam / tasya nAyikA gatatvenAnuvAdyatvAt uttarArdhaMgatasmRtyaGgatvAcca / tasmAdbhAvasaMdhyupamAlaMkArAbhyAmupaskRtA smRtipadagamyaH saMtApo'nubhAvazca vipralambhamevopaskuruta
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 383 udAharAmi paJcApi sukhabuddhyai kramAtsphuTam / citraramyamidaM dRzyaM pazyannAnAmi kiMcana // 59 // snggo'ymnggnaapaanggrnggvtkssnnbhnggurH| mUrkhamaitrIva saMpattiH pratikSaNavinazvarA // 60 // iti tasyaivAtra prAdhAnyamiti / vAcyavastUpakArikA yathA-'amRtadravamAdhurIbhRtaH sukhayanti zravasI sukhe giraH / nayane zizirIkaroti me zaradindupratimaM mukhaM tava' / atra nayanazizirIkaraNarUpe vastuni vAcye mukhasya zaradindUpamopaskArikA / vAcyAlaMkAropaskArikA yathA-'zizireNa yathA saroruhaM divasenAmRtarazmimaNDalam / na manAgapi tanvi zobhate bata roSeNa tathedamAnanam' / atra vAcyasyopamAlaMkArasyopamopaskAriketi / atra pUrvArdha upamAdvayasya satvAdekopaskAryAparopaskAriketi tattvam / evaMcaivamAdibhedairAnantyamanyathAnupapattyaiva syAditi dik // 58 // nanu bhavatvevamupamAyAH sAmAnyato rasAyupaskArakatvamathApi tadudAharaNamantarA kathamalpaprajJairavadhAryamiti vyAkuladhiyamAzvAsayatiudAharAmItyarthena / tatra rasopaskArikAM tAmudAharati-citraramyamityadhenaiva / ahamiti zeSaH / etenAhaMkAreNa sahAtmatAdAtmyasya bAdhitatvaM dhvnyte| idaM sAkSipratyakSam / dRzyaM avidyAdyanAdipaJcakakAraNarUpamAkAzAditatkAryarUpaM ca dvaitendrajAlamityarthaH / citreti / citramiva ramyamityetat pazyan sAkSyAtmanAnubhavannapIti rahasyam / kiMca na tatratvaM tRNamArabhya hiraNyagarbhAntavastumadhye kiMcidapi samupabhogyaM vastvityarthaH / na aznAmi naivopabhogakarmIkaromItyanvayaH / atra citrabhittiriva mithyAmanoramamiti maitrAyaNIyazrutermithyAtvAdhyavasAyAnusaMdhAnavato mama lokadRSTidRSTAprArabdhaM jAmadAdau sukhAdyanyatarasAkSAtkAralakSaNo bhogaH paramArthato naiva ko'pi kimapi kadApi bhavatIti bhAvaH / iha dvaitAvalambI tanmithyAtvAnusaMdhAnoddIpitastanmUlIbhUtoktazrutismRtiyuktiviSayakasmRtivyabhicArI vAstavikabhogAbhAvAnubhAvitazca nidAkhyaH sthAyyeva zAntarasAbhidhaHprAdhAnyena dhvanyate / tadu. paskArikaiva citramiva rmymityupmetyaashyH| yathAvA madIyAdvaitAmRtamajaryAm-'rasabharitApi gatarasA caturatarApyatulamantharotthAne / vilasati matirekAnte zAntasyeyaM ratAntakAnteva' / atra ratAntakAntevetyupamA 'tadyathA priyayA striyA saMpariSvatto na bAhyaM kiMcana veda nAntaramevamevAyaM prAjJenAtmanA saMpariSvakto na bAhyaM kiMcana veda nAntaram' iti zrutyanugRhItatvAdinAtratyazAntarasaparipoSiketi sphuTameva // 59 // evameva kramaprAptAmalaMkAropaskArikAM tAmudAharati-saMgo'yamiti / ayaM sAkSipratyakSaH saGgaH prapaJcAdhyAsaH / anaGganeti / aGganAyAH / 'vizeSAstvaGganA bhIruH kAminI vAmalocanA' ityamarAttaruNIvizeSAyA ityarthaH / yaH apAGgaH netrakoNaH tasya yaH raGgaH zoNazuklazyAmAnyatamavarNa ityarthaH / tena tulyaM yathA syAttatheti yAvat / kSaNeti / sa yathA'ticaJcalakhabhAvavAdanupamakSaNavinazvarasta
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 sAhityasAram / - [uttarArdhe hariNAkSi smitenedaM zaradindUpamaM mukham / pIyUSavacaso dAnAttanvi kiM tarpayiSyasi // 61 // dvatputramitrakalatrAdiSu mamatvAdhyAsaH zarIrehatvAdhyAsazca tadanuyogivinazvaratvena vinazvara evAstIti saralameva / atrAGganApAjharaGgavadityupamAyA khopamAnatApannAGganApAGge zoNAdivarNavattvaprasiddhestatsAdRzyena niruktasaGgalakSaNe prapaJcAdhyAse satvAditraiguNyAtsUcita upamAlaMkAre kAraNatvenopakArakatvaM spaSTameveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte-'prItaikadA nandakuTumbinI sA dAsISu kAryAntarayojitAsu / dadhyunmamantha khayameva gopI buddhirTagAdyAkhiva sarvazAstram' iti / atra buddhyupamA dvitIyapAdadyotitakAvyaliGgAlaMkArasya khAmitvasAmyenopaskAriketi tatvam / atha kramaprAptAM vyaGgayasya vastuna upaskArikAmupamAmudAharati-murkhe. tyuttarArdhenaiva / atra pratikSaNavinazvaratvAtsaMpattestyAga eva zreyAniti dyotyamAnavastuna upaskI mUrkhamaitrIvetyupametyAkUtam / yathAvA madIyabhAgIrathIkathAcampU. prabandhe-'noraH korakitaM dRzau na valitau na bhrUyugaM cAnataM nAsyaM vyAkucitaM vaco na suruco vIcipracArAJcitam / madhyo nAmvaratAM nitambayugulaM naivAditAM no gati. madgatvaM ca jagAma yadyapi tathApyeSA tu vizvAdhikA' iti / iha korakAviva sadAkAratvena stanau saMjAtau yasmiMstaditi dharmavAcakopameyaluptopamayA vizvAdhikena rudreNaiva varaNIyeyaM pArvatI kanyakA vizvAdhiketi vyaGgayasya vastuna upaskAriketi sArasyamiti dik // 60 // evaM kramAgatAM vAcyasyAlaMkArasyopaskArikAmapyupamAmudAharati-hariNAkSIti / atra hariNasyAkSiNI iva akSiNI netre yasyAH sA tathA tatsaMbodhane he priya ityarthaH / evaM cAnayA vAcyayaiva dharmavAcakopamAnaluptopamayA'laMkRtyA idaM tava mukhaM smitena zaradindUpamamiti vAcyaivopamopaskriyate / candraivAGkAdhiropitahariNasatvena mukhe tatsAdharmyaghaTakahariNAvayava. sArIbhUtatanetradvayasadRzalocanayugulasya hariNAkSipadenaivoktatvAditi tatvam / yathAvA'smadIye kRSNalIlAmRta eva-'candrAnanA dhvAntakacoDubhUSA saMdhyA kusumbhAruNacArucelA / AkAza Adarza iyaM babhUva kiM rAdhikAyAH pratimaiva rAtriH' iti / atra candretyAdicatuHsaMkhyopamAvAcyaiva vAcyasyaiva rUpakaparikarazleSotprekSAkhyAlaMkAracatuSTayasyopakArikA spaSTaiva / atha kramaprAptAmeva vAcyasya vastuna upaskArikAmupamAmudAharati-pIyUSetyuttarArdhenaiva / he tanvi, kRzAGgi priye, tvam / pIyUSeti / pIyUSamiva amRtamiva madhurataraM yadvacaH prArthanapratyuttaravAkyaM tasya dAnAtsamarpaNAdityarthaH / evaM cAnayA dharmavAcakaluptopamayA vAcyayaiva mAM tarpayiSyasi kimiti vAcyameva vastUpaskriyate / amRtasya hi paramatamatarpakatvaprasiddherityAzayaH / yathAvAsmadIyaeva gItasItApatau-'zuddhAdarzatatiM puraH sunaTavatsaM. sthApya gaurIM mahAmAyAmeva tadagrataH skhavilasannRtyaM svayaM vIkSitum / viSNvAyairabhipUjitaH kimakarotsAkSAccidAtmaiva yaH saMdhyAtANDavameSa mAM sukhayatu zrIzaMkaraH
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / asaMbhUtopamAnasya varNanaM klpitopmaa| kauGkumastilako bhAle candre bhauma iva priye // 62 // athAsyA upameyaM tu varNyamevocyate budhaiH / vAcakA api vijJeyAH zabdAH sAkSAdyathevavA // 63 // dharmaH sAdhAraNastadvaduktavyaktabhidA dvidhA / ukto'pi dvividho bimbprtibimbtvmaagtH|| 64 // nAgatazceti tattvaM tu sAmyaM rUpAdijaM matam / AdyaH punardvidhA zuddhaviziSTatvabhidA mataH // 65 // khAGgigam' iti / atra sunaTavaditi vAcyaivopamA eSa ityAdizlokazeSoktaprArthanArUpavastuno rUpakotprekSAdezvopaskarvI // 61 // evamabhUtopamAkhyAM kalpito. pamAmapi lakSayati-asaMbhUteti / asaMbhUtamasaMbhAvitam / ayuktisahamiti yAvat / etAdRzaM yadupamAnaM tasyetyarthaH / tAmudAharati-kauGkuma iti / tavAstItyArthikam / 'tilako drumarogAzvabhedeSu tilakAlake / klIbaM sauvarcalaklonona striyAM tu vizeSake' iti medinii| atra candramaNDalAdhikaraNakabhaumasatvamasaMbhAvitameveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA prAcAm-'stanAbhoge patanbhAti kapolAtkuTilo'lakaH / zazAGkabimbato merau lambamAna ivoragaH' iti / yathAvA mAghe-'sitAtapatravyajanairupaskRtaH prasUnava(rabhivarSitaH pathi / pizaGgavAsA vanamAlayA babhau ghano yathAbheMDupacApavaidyutaiH' iti // 62 // nanvevamupameyalakSaNamapi kiNcidvaacymevetytstdaah-atheti| budhaiH 'varyopamAnadharmANAm' ityAdivadadbhiH prAcInAcArityarthaH / evaMca nirUpaNopekSAnahatvAvacchinnapadArthatvamupameyatvamiti phalitamiti tattvam / yathopameyaM nirUpitamevamasyA upamAyAH kiM vAcakamityatrAha-vAcakA apI. ti / yatheti / yathAzabdaH ivazabdaH vAzabdazcaiti zabdA upamAyAH sAkSAdavyavadhAnena zaktivRttyaiva vAcakA api pratibodhakA api vijJeyA iti yojnaa| 'vavAyathAtathevaivaM sAmye' itymrH| 'yathA prahlAdanAcandraH pratApAttapano yathA / tathaiva so'bhUdanvarthoM rAjA prakRtiraJjanAt' iti raghuvaMze-'sukhayatitarAM na rakSati paricayalezaM gaNAGganeva zrIH / kulabhAminIva vidyA jahAti no janma janmApi' iti govardhanasaptazatyapi / atra sAkSAdityupalakSaNaM paramparAsaMbandhenopamAvAcakAnAM sa. dRzasamasamAnatulyatulanAdisubantazabdAnAM vatikyaGgyajAditaddhitapratyayAnAmapi // 63 // nanu bhavatvevamupameyasyopamAvAcakAnAmapi pratibodhanamathApi tatsAdhA. raNadharmaH katividha ityAzaGkaya samAdhatte-dharma iti / sAdhAraNa upamAnopameyobhayAnugata ityarthaH / uktaH zaktilakSaNAnyataravRttipratipAditaH / vyakto vyanjanAvRttimAtragamyastayoryA bhijdastayetyarthaH / evaM sAdhAraNadharmasya dvaividhyaM sAmAnyato'bhidhAya tatroktAkhyasya prathamasyApi dvaividhyaM vidhatte ukto'pItyAdinAgrima. zlokagatena nAgatazcetItyantena ||6||naagtshceti / nanu bimbapratibimbatvaM prakRte
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 sAhityasAram / [ uttarArdhe vishessnnvishessyobhyyugrntimstridhaa| sontyopi trividho vastuprativastutvabhAktathA // 66 // tattvaM paryAyazabdenAbhihitatvamudIritam / aupacArika evAnyaH paraH zabdaikagocaraH // 67 // ukto'nugAmI dharmo'yameka evobhayatra yH| brahmabodha ivAnandajanakaH zrIgururmama // 68 // vyaJjanAmAtragamyo yo dharmaH sa vyakta ucyate / ahinilayanIveyaM tanurmama vibhAtyalam // 69 // kIdRk saMmatam / prasiddhabimbapratibimbabhAvasya prIvAdarzasthamukhobhayaniSThasya 'kiM padyasya ruciM na hanti nayanAnandaM vidhatte na kiM vRddhi vA jhaSaketanasya kurute nAlokamAtreNa kim / vakrendau tava satyayaM yadaparaH zItAMzurujjRmbhate darpaH syAdamRtena cediha tadapyastyeva bimbAdhare' ityamRtIyarasAsvAdabimbAdharIyarasAkhAdayorAlaMkArikasaMmate bimbapratibimbabhAve sutarAmasaMbhavAdityatastadyutpAdayati-tattvaM tvi. ti / tuzabdaH proktazaGkAzAmakaH / tattvaM bimbapratibimbatvam / rUpeti / AdinodAhRtarasAdergrahaH / matam / AlaMkArika sNmtmityrthH| evamuktAkhyadharmasya dvaividhyaM vidhAya tatra bimbapratibimbabhAvApannasya tasya punaH zuddhaviziSTatvabhedena dvaividhyaM vidhatte-Adya iti // 65 // tatrApi viziSTasyAntimasya traividhyaM vidhatte-vizeSaNeti / vizeSaNe ca vizeSye ca ubhaye viziSTe ca teSAM yAni yugmAni dvandvAni tairityrthH| evaM bimbapratibimbabhAvamanAgatasyokAkhyadharmabhedasyApi vastuprativastutvabhAkkhAdinA traividhymbhidhtte-so'ntyo'piiti||66||tllkssnnN saMkSipati-tattvamiti / tattvaM bimbapratibimbabhAvAnApannoktAkhyavastuprativastu. tvabhAvAtmavizeSaNakayugmatvam / paryAyetyAdi spaSTam / anyaH vizeSyamAnayamAtmakaH paraH viziSTadvayAtmakazca tadbheda ityarthaH / bimbapratibhAvamanAgatasya ukAkhyadharmabhedasya / tathAzabdasamuccitamavaziSTabhedadvayaM spaSTayati-aupeti // 6 // athaivaM pratipAditaM sAdhAraNadharma pratyekamuddizya saMlakSya codAharati-ukta iti / bra. hmeti / atrAnandajanakatvaM sAdhAraNo dharmaH sa tUpamAne brahmabodhe tathopameye zrIgurAvapyanyUnAnatirikta eveti lkssnnsmnvyH| yathAvA madIye nItizatapatre-'guNairanekairyuko'pi duSTasyaikasya yogataH / vayaM eva pumAnbhUyAdbhujaMgasyeva candanaH' iti // 68 // evaM kramaprAptaM vyakaM taM lakSayati-vyaJjaneti / tamudAharati-a. hIti / aheH sarpasya nirvayanI nirmukkA tvagityarthaH / tathAca zrUyate-'tayathA. hinilayanI valmIke mRtA pratyastA zayItaivameveda zarIra zete'iti bRhadAraNya. ke / evaM cAtra zarIre tAdAtmyAdhyAsavaidhuyeM sAdhAraNadharmo vyajanaikagamya iti ta. tvam / yathAvA madIyAdvaitAmRtamajAm-'sarpa iva bhavati pizunastaddaSTrevAsya gUDha. vAgasti |tgtirivaasy rItistattanuriva cAsya vai prakRtiH'iti / atra kramAnirarthakaparA.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vizeSaNaM vinA bimbAditvavAzuddha IritaH / bAlA nIlAmbarAsyeva rajanIvendunA babhau // 70 // vishessnnaikyorvstuprtivstutvyogtH| dharmaH karambito bimbapratibimbatvavAnyathA // 71 // khelatkhaJjanayugmADhyaM zaradanamivAnanam / kadA drakSyAmi kAntAyAH saMcalallocanadvayam // 72 // vizeSyamAtrayoreSa ubhayorapi ca kramAt / zivo'vatu jagadgauryAliGgitaH parirambhitaH // 73 // pakAritvaM sArvAzikaparaprANaharaNapravINatvaM nisargakuTilatvaM bahiHzItalavamRdutvapUrva kAntaratidAhakatvaM ceti catvAraH sAdhAraNadharmAH kramAdyaGgathA eveti bhAvaH // 69 // tadvadukAnugatadharmAntargataprAptabimbapratibimbabhAvasya zuddhaM bhedaM lakSayati-vizeSaNamiti / AdinA pratibimbatvam / tamudAharati-bAleti / atra nIleti / nIlaM ambaramAkAzaM yayeti vyutpattyA rajanIvizeSaNamapIdamiti nedaM zuddho. dAharaNamiti vibhAvane tu bAlA mameyamAsyeneti vinyasanIyam / vastutastu nIletyAditRtIyAntaM nIlAmbaraparivRtaM yadAsyaM tenetyekameva padaM tena na ko'pi doSaH / tatraivendusAmyAt / yathAvA mAghe-'avijJAtaprabandhasya vaco vAcaspatera. pi| vrajatyaphalatAmAzu nayagRha ivehitam' iti // 70 // atha vastuprativastubhAvaviziSTo'pi bimbapratibimbabhAvApannaH sAdhAraNadharmo vizeSaNamAtravizeSyamAtrobhayavai. ziSTayabhedAtprAvitravidha upanyastastatrAdyaM lakSayati-vizeSaNaikayoriti / vizeSaNamAtrayorityarthaH / vastviti / paryAyazabdenAbhihitatvAdityarthaH / karambitaH viziSTaH // 71 // tamudAharati-kheladiti / atra khelatsaMcaladiti vizeSaNamAtrayoreva ekArthakatvena paryAyapadAbhihitatayA vastuprativastubhAvAtkhananalocanadvandvayoH zaradabjAnanayozca bimbapratibimbabhAvAca lakSaNasaMgatiH / yathAvA rasagagAdhare-'calagRGgamivAmbhojamadhIranayanaM mukham / tadIyaM yadi dRzyeta kAmaH Rddho. 'stu kiM tataH' iti // 72 // evaM vizeSaNamAtrayorvastuprativastubhAvena viziSTaM bimba pratibimbabhAvApannaM sAdhAraNadharmamudAhRtya vizeSyamAtrayorviziSTayozca vastuprativastubhAvaviziSTaM taM samuddizyArdhenaivAnukramAtripAdyA tripAdyA smudaahrti-vishessyetyaadidvaabhyaam| vizeSyamAtrayorvastuprativastubhAvaviziSTabimbAdibhAvApannasAdhAraNadharmaH / eSaH prathamatripAdyAnupadaM vakSyamANa ityarthaH / ubhayoviziSTayoH vastvityAdidharmAntaM prAgvat / dvitIyatripAdyA vakSyamANa ityArthikaM ziva ityAdi ayamisantam / atrAliGgitalaparirambhitatvayorvastuprativastubhAvAttadviziSTayogaurIjyotvayozca bimbapratibimbabhAvaH sphuTa eveti lakSaNasamanvayaH / vAkyAnvayastu ayaM dhyAtatvena sAkSipratyakSaH / gauryA AliGgitaH zivaH jyotsnayA kaumudyA parirambhitaH AzliSTaH rAkezaiva vAsantikapUrNacandraiva jagadvizvaM avatu saMtApataH saMrakSa
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [uttarArdhe rAkezo jyotsnayevAyaM bhAti kRSNo'pi raadhyaa| prasanno'bhisarantyAndo yAntyaiva taDitA dhvanan // 74 // bimbAditvaM vinA vastu prtivstutvbhaagythaa| satAM nirdUSaNaM cittaM vibhAtyamalamambviva // 75 // asannevAtra yo dharmaH sa tUpacarito mtH| saMsargo mAstu duSTAnAM vajrakAThinyacetasAm // 76 // tvityuttarazlokAdyapAdaM gRhItvaiva yojyaH // 73 // bhAtItyAdidhvanannityantaM kRSNo'pi abhisaranyA rAdhayA prasannaH san yAnyA prAptayA taDitA vidyutA dhvananmandaM mandaM gabhIrataradhvani kurvannityarthaH / etAdRzaH abda iva ghana iva bhAtIti saMbandhaH / atra vizeSaNayoH prasAdadhvananayorvizeSyayorabhisaraNayAnayozca vastuprativa. stubhAvenobhayataH karambito'yaM kRSNAbdayorbimbapratibimbabhAva iti bhaavH| nanu prasAdadhvananayoH kramAtkRSNAbdavizeSaNayoH prasAdazabditaharSe'pi gabhIramandatara. dhvanidarzanAdekArthakatvena paryAyatayA vastuprativastubhAve'pi yAnAbhisaraNayostaDi. drAdhAkhyavizeSyapratiyogikavizeSaNatvasyaiva spaSTatvAtkathaM vizeSyatvamiti cetsatyam / zuklAM gAmAnayetyAdau vyAvartyavyAvartakabhAvasthale dharmasya vizeSaNatve prAdhAnyena yukte'pyayaM brAhmaNo vidvAnastItyuddezya vidheyabhAvasthale vidheyasyaiva dharmasyApi prAdhAnyena vizeSyatvAddharmiNo'pyuddezyatvena gauNatayA vizeSaNatvAceti rahasyam / yathAvA rasagaGgAdhare krameNodAharaNe-'AliGgito jaladhikanyakayA salIlaM lamaH priyaGgulatayeva tarustamAla: / dehAvasAnasamaye hRdaye madIye devazcakAstu bhagavAnaravindanAbhaH' iti / 'dazAnanena dRptena nIyamAnA babhau satI / dviradena madAndhena kRSyamANeva padminI' iti ca // 74 // evaM bimbapratibimbabhAvApannasya sAdhAraNadharmasya vastuprativastubhAvavaiziSTayena bhedatrayamupapAyedAnIM tadanApannasya tasya bhedatrayaM vivakSurAdau vastuprativastubhAvaikarUpaM sAdhAraNadharmamuddizya lkssyti-bimbaaditvmiti| atra nirdUSaNatvAmalatvayorathaikye'pi paryAyapadenoktatvAdvastuprativastubhAvaH / yathAvA raghuvaMze-'krameNa nistIrya ca dohadavyathAM pracIyamAnAvayavArarAja saa| purANapatrApagamAdanantaraM lava saMnaddhamanojJapallavA' iti / iha pracI. yamAnAvayavatvasannaddhamanojJapallavatvayoH zakyAthai kyAbhAve'pi paryavasitaparipuSTatvarUpAthai kyAttathAtvaM bodhyam // 75 // atha kramaprAptamupacaritaM sAdhAraNadharma lakSayati-asanneveti / tamudAharati-saMsarga iti / atra cetasi kAThinyaM dRDha. tamAvayavatvarUpo dharmaH / satu nAstyeveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA prAcAm'puruSAH prastarahRdayAH prastarahRdayApi kAminI bhavati / iti kiM pRcchakha kucau madadaye vasata IdRzI rItiH' iti| iha pASANaprastaretyAdyamarAtprastarazabditapASANatvaM hRdayapadavAcye'ntaHkaraNe nAstyeveti vA tadvatkAThinyamapi tathaiveti prAgvat / paraMtu tadyaGgyameveti zeSaH // 76 // evaM kramaprAptameva kevalazabdAtmakaM sAdhAraNA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zabdaikagocaro yo'rtho nopmaanopmeyyoH| khalAH sadaiva kuTilAH kezA iva lasadRzAm // 77 // ekA'vAcyopamA pUrNA ssddluptaikonviNshtiH| daikSityekA kalpitaiketyaSTAviMzatidhAstyasau // 78 // paJcopaskartRtA bhedaiH sA bhvtkhaabdhibhuumitaa| tathA navavidhairdhamabhinnA sA khartugdharA // 79 // evamanyaizca tadbhadai rsgnggaadhroditaiH| kathanAnantyamatra syAdupamAyAH pratizrutam // 8 // annvyo'nysaadRshyvyvcchedyupmaadikm| zrIguro tvatsamaH zaktyA tvameva dvaita IkSyase // 81 // dharma lakSayati-zabdaiketi / tamudAharati-khalA iti / atra khalakeza. yoH kauTilyarUpa ekaH sAdhAraNo dharmo nAstyeva kiMtu khale'pakAritvaM keze vakratvamiti tathAtvaM bodhyam / yathAvA madIyanItizatapatre-'tAruNyAropitaguNe sundarIbhrUzarAsane / namratvameva saMpAya jagajjayati manmathaH' iti // 77 // evamavAcyopamAmArabhya kalpitopamAntaM sAmAnyata upamAbhedAnAM saMkhyAmathopaskartRtvabhedena tatsaMkhyAM tathA tatsAdhAraNadharmabhedenApi tatsaMkhyAM nirUpya tadvadvanthAntarasthatadbhedaistasyAH prAkpratijJAtamAnantyameva siddhamityabhidhAya tatprakaraNopasaMhAraM sUcayati-eketyAditribhiH / Sad SoDhA daikSitI kuvalayAnande zrImadappayyadIkSitaparigaNitASTavidhaluptopamAnAM madhye'troktatadbhedAnantarbhUtatvenAvaziSTetyarthaH / asau sAmAnyata upamA // 70 // paJceti / paJcasaMkhyAkAH ye upaskartRtAyAH rasAdyupaskArakatAyAH bhedAstairityarthaH / guNitetyArthikam / kheti / 'aGkAnAM vA. mato gatiH' iti vacanAt catvAriMzaduttaraikazata 140 saMkhyAketyarthaH / khatviti SaSTayuttaradvAdazazata 1260 saMkhyAketyarthaH // 79 // evamanyaizceti / rseti| bimbAdibhAvApannAvasitAnugAmikyA yathA-'sindUrAruNavapuSo devasya radAkuro gaNAdhipateH / saMdhyAzoNAmbaragatanavendulekhAyitaH pAtu' / tatraivAnugAmidha. rmAntargatahevAdibhAvApanabimbAdibhAvA yathA-'rUpavatyapi ca krUrA kAminI duHkhadAyinI / antaH kATavasaMpUrNA supakkevendravAruNI' / tatraiva ca lakSyatAyA yathA'sarpa iva zAntamUrtiH zvevAyaM mAnaparipUrNaH / kSIba iva sAvadhAno markaTa iva niSkriyo nitarAm' iti // 80 // evamupamAprakaraNaM parisamApya tasyAH sundaradvitIyasAdRzyavarNanaviSayatvena prasaGgasaMgatyA smAritamekamAtrasundarasAdRzyavarNanaviSayamananvayaM lakSayati-ananvaya iti / anyenopamAnena saha anyasminvopamAne yatsAdRzyamupamApratIpayohasIva kRSNa te kIrtistvallocanasamaM padmamiti ca kramAtpratIyamAnaM sAdharmyaM tadyavacchinatti vyAvartayatItyetAdRzaM yadupamAdikamekasyaivopamAnopameyabhAvena sAdhaya so'nanvaya ityanvayaH / evaMca dvitIyasAdRzyavyavacchedaphala
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 sAhityasAram / [ uttarArdhe upameyopamAnyonyabhinnasAdRzyabhedi tat / / prayIva brahmavidyeyaM brahmavidyeva ca trayI // 82 // kaikamAtraviSayakopamAnopameyabhAvasAdRzyamananvaya iti tadIyalakSaNaparyavasitiH / anna 'nakhakiraNaparamparAbhirAmaM kimapi padAmburuhadvayaM murAreH / abhinavasuradIrghikApravAhaprakaraparItamiva sphuTaM cakAze' iti rasagaGgAdharokta padya-kSIrodamathanakAlikapayaHkaNAkrAntamavatu viSNuvapuH / bhAvidadhibhANDabhaGgajadadhipRSadupalipyamAnamiva' iti / madIyAdvaitAmRtamajaryA AryAyAM ca kramAtkalpitayathArthabhaviSyatkAlAvacchedena saMpadyamAnadharmavizeSavazAdekameva harizarIramupamAnopameyabhAvena varNyata iti tatrobhayatrApyutprekSAvizeSaghaTite'tiprasaGgabhaGgAya phalakAntam / tatra dvitIyasAdRzyavyavacchedAbhAvAt tAvanmAtrokAvetadyaGgaye'grato vakSyamANe asamAlaMkAre vardhyAnaupamyaikaphalake'tivyAptivyudastaye'vaziSTamityAkUtam / tamudAharatizrIti / atra zaktiH sAdhAraNo dhrmH| ziSTaM tu spaSTameva // 81 // evaM dvitIyasA. dRzyavyavacchedakatvAdyavacchinnAnanvayasmAritatRtIyasAdRzyavyavacchedakatvAdyavacchinnopameyopamAM lakSayati-upameyeti / anyonyAbhyAM parasparAbhyAM bhinnastRtIyo yaH padArthastaniSThaM yatsAdRzyaM tadbhinatti vyavacchinattIti tathetyarthaH / etAdRzaM yat tat prAkkanapadyokamupamAdikaM upameyopamA bhavatItyarthaH / evaMca tRtIyasadRzavyavacche. dakatve sati parasparasAdRzyaviSayakasundaravarNana viSayatAvacchinnamupameyopameti lakSaNaM paryavasyati / atra rasagaGgAdharapratyudAharaNe parasparopamAkhye 'tabidiva tanvI bhavatI bhavatIveyaM taDillatA gaurI' ityatra / tathA madIyAdvaitAmRtamajaryA AryAyAH phU vArdhe rAdhe zaradiva vimalA tvamasi tvamivAsti zaradapIndumukhI' ityatra cAtivyAptivAraNAya satyantam / tatra parasparasAdRzyaviSayasundaravarNanaviSayatAvacchinnatve. 'pi tRtIyasadRzavyavacchedakatvAbhAvAt / tathAhi prathame ekena tAvadrUpeNa dharmeNa taDitpratiyogike kAminyanuyogike sAdRzye varNite tenaiva dharmeNa kAminIpratiyo. gikasya taDidanuyogikasya sAdRzyasyArthikatve'pi na gaurimadharmeNa siddhiriti tadartha dvitIyapAdasArthakyAna tRtIyasadRzavyavacchedaphalakatvam / evaM dvitIye'pi vaimalyadharmeNa rAdhAnuyogikasya zaratpratiyogikasya sAdRzyasya varNanAttenaive dharmeNa rAdhApratiyo. gikasya zaradanuyogikasya sAdRzyasyApyarthasiddhatvepIndumukhItvadharmeNa na sAdRzyasiddhiriti tadarthe tvamivetyAdeH sArthakyAna tRtIyasadRzavyavacchedaphalakatvamiti / evaM 'sazI tava tanvi nirmitA vidhinA neti samastasaMmatam / atha cenipuNaM vibhAvyate matimArohati kaumudI manAk' iti / 'nahi rAdhe tvattulyA ramaNI bhUte'pi vartamAne'pi / bhAvinyapi prapaJce tathApi kiMcitsamAmbujinI' iti ca nirutaprandha. dvaya eva kramAtRtIyasadRzavyavacchedakatve'pi parasparasAdRzyaviSayakavarNanAbhAvAttatrAtivyAptivyAvRttaye parasparetyAdi parasparasAdRzyaviSayakaM yatsundaraM liGgavacanabhedAdiprAguktAlaMkArasAmAnya vizeSadoSarahitaM etAdRzaM yadvarNanaM tasya yA viSayatA
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / parasparopamAdyanyasahazocchittireva nH| gode na tvatsamA kApi vyaktiH kiMcittu jAhnavI // 83 // asamastvanyamAtrasya sAdRzyasya tirskriyaa| tvatsamaH sadayaH zaMbho nAsIna syAnna cAstyapi // 84 // tatpratipAdakavAkyajanyajJAnanirUpitaviSayatvaM tadavacchinnatvamityarthaH / tAmudAharati-trayIveti / atredaMzabdaprayogAtrayI yathA zrotrapratyakSA tathA brahmavidyApyaparokSaiva prakRtavarSyAstIti dyotyate / yathAvA mamaivAtrodAhRtA yA uttarArdhe-'khajanamithunamivedaM nayanayugaM nayanayugamivaitadapi iti| yattu rasagaGgAdharakR. dbhidAhAri-'kaumudIva bhavatI vibhAti me kAtarAkSi bhavatIva kaumudI / ambujena tulitaM vilocanaM locanena ca tavAmbujaM samam' iti / atra liGgavacanabhedAdiduSTasAdRzyavAraNAya sundaramiti tairevaitadudAharaNAdavyavahitapUrva khakRtalakSaNaniviTasundarapadakRtyamuktam / prakRte tu kaumudyAmambujapada vivakSitAni kumudAnyutpalAni vA sahasrANi loke prasiddhAnyeva tatra jAtyabhiprAyeNaikavacanaprayogauciro'pi kAminyAM locanadvayasyaiva sattvAtatra vilocanamityAyekavacanaprayogasya viruddhamatikRttvaM kena parAkaraNIyamiti na vidmaH // 82 // evamupameyopamA nirUpya tatpratyudAharaNasmRtAM parasparopamAM lakSayati-paraspareti / naH asmadAdIn zrotRnprati / dvIti / dvayorupamAnopameyayoryaH anya itaraH sadRzaH saMvarNyasAdharmyavAn tasya ucchittinirAkRtirityarthaH / saiva parasparopamA bhavatItyanvayaH / upamAnopameye. taravarNyasAdharmyanirAkaraNavarNanamAtraviSayatvamiti tallakSaNaM phalitam / tAmudAharati-goda iti / yathAvA rasagaGgAdhara evArthavAkyabheda upame. yopamodAharaNa eva zAbdI parasparopamA paryavasyati / 'abhirAmatAsadanamambujAnane nayanadvayaM janamanoharaM tava / iyati prapaJcaviSaye'pi vaidhase tulanAmudaJcati parasparAtmanA' iti / yathAvA madIyAdvaitAmRtamajaryAm-'nahi rAdhe tvattulyA ramyA bhUte'pi vartamAnepi / bhAvinyapi prapaJce tathApi kiMcitsamAmbujinI' iti / atrodAharaNatraye'pi tRtIyasadRzavyacchittireveti lakSaNasaMgatiH // 83 ||athaittprsnggsmRtaannvydhvnitaasmaalNkaarN lakSayati-asamastviti / tuzabdaH puurvvailkssnnyaarthH| anyeti| yAvadanyadityanyamAnaM tasyetyarthaH / khetarayAvatpadArthasaMbandhina iti yAvat / sAdRzyasya sAdharmyasya tiraskriyA nirAkRtirityarthaH / evaMca yAvatkhetarAnuyogikakhapratiyogikasAdharmyanirAkaraNavarNanaviSayatvamasamAlaMkAratvamiti siddham / yathAvA rasagaGgAdhare-'pUrNamasurai rasAtalamamaraiH khargo vasundharA ca naraiH / raghuvaMzavIratulanA tathApi khalu jagati niravakAzaiva' iti / madudAharaNe hyupamAnaniSedha iha tUpamAniSedha iti vizeSaH // 84 // evamasamAlaMkAranirUpaNasaMsmRtasAmAnya vizeSabhAvanibandhana
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 sAhityasAram / [uttarAdhe sukhena pratipattyartha sAmAnyoktasya vastunaH / ekadezaM nirUpyAMzAMzitodAharaNaM matam // 85 // kaThino'pi suvaMzyazcedvIrahaste guNI ntH| cApasyambakA zrImadraghunAthakare yathA // 86 // saMmato'yaM tu na prAcAmupamAntardhimicchatAm / rasagaGgAdhare kiMtu navyaiH suukssmdRshoditH|| 87 // mudAharaNAlaMkAraM lakSayati-sukheneti / sAmAnyeti / sAmAnyena sAmAnyAMzena uktaM pratipAditaM tasyetyarthaH / etAdRzasya vastunaH padArthasya sukhenAnAyAsena pratipattyarthe zrotuH prabodhArtham / ekadezaM vizeSAMzaM nirUpya pratibodhya / -aMzeti / avayavAvayavibhAvanirUpaNaviSayaH yattadudAharaNaM etannAmako'laMkAro bhavatItyanvayaH / evaMca sAmAnyAMza nirUpitapadArthaviSayakAnAyAsapramAprayojakatadekadezoddezapUrvakatadubhayAvayavAvayavibhAvavacanaviSayatvamudAharaNatvamiti phalitam / atra vacanapadenArthAntaranyAsavyudAsaH / tatra hIvayathAnidarzanadRSTAntAdizabdarUpANAmudAharaNabodhakavacanAnAmabhAvAt // 85 // tamudAharatikaThino'pIti / atra cetpadaM dehalIdIpanyAyenobhayatrApyanveti / bhavatIti zeSaH / tathAcAtra pUrvArdhe kaThinasyApi padArthasya suvaMzyatvapUrvakaM kAThinyazAlitvanaiyatyamuddizya daivAdvIrakaragatatve guNitvanamratvanaiyatyarUpasAmAnyAMzanirUpaNaM yadakAri tadviSayakAnAyAsapramAprayojakaM tadekadezIbhUtatrayambakacApAyuddezapUrvaka tadubhayayoH sAmAnyavizeSAMzayoravayavAvaya vibhAvapratibodhakaM vacanaM yathAzabdakhadviSayatvaM tajjajJAnaviSayatvamuttarArdhe spaSTameveti lakSaNasamanvayaH / evaMcAtra sAmAnyamavayavI vizeSo'vayava iti paryavasitaM bhavati / yathAvA madIyAdvaitAmRtamajaryAm-'kuTilAkulo'pi rAgyapi darzanataH kSobhako'pi baddho'pi / sImantavajuzcenmukkAbhUSyo na kiM bhUyAt' iti / atrevazabdo yathAlakSaNayaivodAharaNa. parastathA vacchabdo'pi tadarthavihitataddhitatvena tadvAcako lakSaNayaiva tatpara iti bodhyam / yadyatra zleSAkSepavizeSAkhyAlaMkArAntaraghaTitatvAnnedaM zuddhodAharaNamiti cettarhi yathAvA madIya eva nItizatapatre-guNairanekairyukto'pi duSTasyaikasya yogataH / vayaM eva pumAnbhUyAdbhujaGgasyeva candanaH' iti // 86 // nanvayaM prAcInAcAryaiH kimiti na saMgRhIta iticetteSAmasyopamAntarbhUtatvenAtiriktatvAsaMmatakhAdevetsAha-saMmata iti| taduktaM rasagaGgAdhara eva-'prAJcastu nAyamalaMkAro'tiriktaH upamayaiva gatArthatvAt / naca sAmAnyavizeSayoH sAdRzyAnullAsAtkathamupameti vAcyam / nirvizeSaM na sAmAnyamiti sAmAnyasya yatkicidvizeSaM vinA'prakRtatvAttAdRzavizeSamAdAya vizeSAntarasya sAdRzyollAse bAdhakAbhAvAt / ivAdibhirApAtato mukhe pratIyamAnasyApi sAmAnya vizeSabhAvasya pariNAme sAdRzya eva vizrAntarityapyAhuH' iti / evaM tarhi bayA kutaH saMgrathita ityatrAha-raseti / taduktaM tatraiva
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmoda vyAkhyAsahitam / prAtikUlyaM pratIpatvamupamAnopameyayoH / paJcadhA tanmataM prAcAM tatrAdyaM syAdviparyaye // 88 // rAdhe tvadAsyavaccandro dvitIyaM tUpamAmake / dhanyatvadhvastaye varNyAdhikyavarNanamiSyate // 89 // vilasatyaGganApAGge'naGga te kka kalambakAH / tRtIyamupameyasyAdhikyadhvastyai parAdaraH // 90 // kaustubharatnam 8 ] 393 prAk / sAmAnyena nirUpitasyArthasya sukhapratipattaye tadekadezaM nirUpya tayoravayavAvayavibhAva ucyamAna udAharaNam / arthAntaranyAsavAraNAyocyamAna itItyAdinA lakSaNamupapAdya udAharati-- ' amitaguNo'pi padArthoM doSeNaikena nindito bhavati / nikhilarasAyanarAjo gandhenogreNa lazuna iva' ityAdinoktvA / yathAvA - ' atimAtra baleSu cApalaM vidadhAnaH kumatirvinazyati / tripuradviSi vIratAM vahannavaliptaH kusumAyudho yathA iti // 87 // evamudAharaNAlaMkAramupapAdya tatra prAcAmasaMmatatve'pi sayuktikatvena smRtaM prAcAM saMmatamapi navyamate yuktatya sahatvAdupamAdeH pRthaggaNanAyogyaM paJcaprakAraM pratIpAlaMkAraM tathaiva vivakSustatsAmAnyamAdau lakSayati - prAtikUlyamityardhena -upamAneti / prAgudAhRtazrutyAdiprasiddhayorityArthikaM prAtikUlyameva parasparapratispardhA - sUcakavarNanajanyajJAna viSayatvameva pratIpatvaM pratIpAlaMkAratvamityarthaH / athAsya paJcaprakArakatvaM pratijAnIte -- paJcadhA taditi / prAcAM mammaTabhaTTAdInAmityarthaH / tatra prathamaM lakSayati--tatreti / upametyAdyatrAnukRSya yojyam / evaM copamAnopameyatvena prasiddhayozcandramukha yorviparyaye vaiparItyena vinyAse sati AdyaM prathamaM pratIpaprakArasvarUpaM syAditi saMbandhaH // 88 // tadudAharati-rAdha iti / pAdenaiva / yathAvA kuvalayAnande - 'yattvannetra samAnakAnti salile mamaM tadindIvaraM meghairantaritaH priye tava mukhacchAyAnukArI zazI / ye'pi tvadgamanAnusArigatayaste rAjahaMsA gatAstvatsAdRzya vinodamAtramapi me daivena na kSamyate' iti / dvitIyaM lakSayati tripAdyA - dvitIyaM tviti / tuzabdaH pUrvavailakSaNyArthaH / upamAnake candrAdAvupamAna evetyarthaH / dhanyatveti / madIyopamA kAminyAnanAyApi prekSAvadbhirapi pradIyata ityahameva dhanyo'smIti garvakhava karaNArthamityarthaH / varNyati / varNyasyopameyasya yadAdhikyaM upamAnatopyautkaTyaM tadvarNanamityarthaH / evaMcopamAnAvalepa vilopaprayojakopameyotkarSa prakAzanaviSayatvaM dvitIyapratIpatvamiti phalati // 89 // tadudAharati - vilasatIti / 'kalambamArgaNa - zarAH' ityamaraH / yathAvA kAvyaprakAze - ' ahameva guruH sudAruNAnAmiti hAlAhala tAta mAsma dRpyaH / nanu santi bhavAdRzAni bhUyo bhuvane'sminvacanAni durjanAnAm' iti / tRtIyaM lakSayati - tRtIyamityardhenaiva / paramupamAnam // 90 //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [uttarArdhe khalasya hadi kauTilyaM bAlAyAH kuntlaagrtH| caturthamupamAnasya kSeyaM kaimarthyavarNanam // 91 // gaurAGgISu satISvatra bhAntImA vidyutaH kutH| paJcamaM tUpameyasyAnyana saadRshynihnvH|| 92 // sundari tvadviyogAbho'gniriti vyrthklpnaa| tatrAdyetaramanyAni santi kAvyaprakAzake // 93 // AdyaM pratAparudrIye caturthamapi saMmatam / rasagaGgAdhare tvatra na kiMcidapi yujyate // 94 // AdyatrayasyopamAyAmantarbhAvopapAdanAt / AkSepe tu caturthasya vyatireke'ntimasya ca // 95 // tadudAharati-khaleti / yathAvA kuvalayAnande-'garvamasaMbhAvyamimaM locanayugulena kiM vahasi bhadre / santIdRzAni dizi dizi saraHsu nanu nIlanalinAni' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'nibhAlya bhUyo nijagaurimANaM mAnApamAnaM hRdaye vidhAsIH / gRhe gRhe pazya tavAGgavarNA mugdhe suvarNAvalayo luThanti' iti / caturthamiti // 11 // tadudAharati-gaurAGgISviti / yathAvA kAvyaprakAze'lAvaNyaukasi sapratApagarimaNyapresare sAginAM deva tvayyavanIbharakSamabhuje niSpA. dite vedhasA / induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM cintAranamaho mudhaiva kimamI sRSTAH kulakSmAbhRtaH' iti / paJcamaM lakSayati-paJcamaM tviti / anyena upamAnena nihnavaH apalApaH / asaMbhavavarNanamiti yAvata // 92 // tadudAharati-sundarIti / yathAvA kuvalayAnande-'AkarNaya saro. jAkSi vacanIyamidaM bhuvi / zazAGkastava vakreNa pAmarairupamIyate' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'karikumbhatulAmurojayoH kriyamANAM kavibhirvizAlaiH / kathamAli zRNoSi sAdaraM viparItArthavido hi yoSitaH' iti / tatra paJcapratIpamadhye keSAM kAni saMmatAnItyatrAha-tatretyAdisArdhenaiva / AdyAtprathamAditarANyanyAni yathAsyAttathetyarthaH / kAvyeti / khArthe kapratyayaH / kAvyaprakAza evetyarthaH // 93 // Adyamiti / tadyathA tatraiva 'AkSepa upamAnasya kaimarthakyena kadhyate / yadvopameyabhAvaH syAttatpratIpamudAhRtam' / yatropameyasya lokottaratvAdupamAnAkSepaH pratIyate tadekaM pratIpam / yatropameyasyopamAnatvaM kalpyate thitiiymiti| raseti / atra pratIpapaJcakamadhya ityrthH| yujyate yuktaM bhvtiityett||14|| tatra hetumAha-Adyatrayasyeti / atra tadIyakramasyaiva saMprathitatvAttanmadhye prAthamikapratIpabhedatritayasyetyarthaH / upamAyAm / tathA caturthasya atrotakramAnusAreNaiva caturthasya pratIpaprabhedasyetyArthikam / AkSepe vyatireke tadvat antimasya paJcamapratIpaprabhedasyetyarthaH / antarbhAveti / antarbhAvasAdhanArthaM yuktiprapaJcanAditi hetoH rasagaGgAdhare granthe tu atra pratIpapaJcakamadhye kiMcidapi pratIpabheda
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / jAtaM na yujyate naiva sayuktikamastIti pUrveNAnvayaH / tadukaM tatraiva / tadevaM paJcavidhaM pratIpaM prAcAmanurodhAnirUpitam / vastutastu AdyAstrayo'pyupamAyAmevAntargatA bhedAH / caturthaH keSAMcidAkSepe / paJcamastvanuktavaidharmya vyatireke / tathAhi / niSpadyamAnaM sundaraM vA sAdRzyamupamA / natyAye pratIpe mukhamiva kamalamityAdau sAdRzyasyAniSpattirasaundarya vAsti yenopamAto bahirbhAvaH syAt / saundarya vizeSasya tvayApyabhyupagamAt / vizeSasya sAmAnyAnivArakatvAt / nahi prasiddhakamalAdipratiyogikameva sAdRzyamupameti rAjJAmAnAsti / nacopamAviruddhavAcinaH pratIpazabdamAhAtmyAdeva tAdRzaM sAdRzyamupameti zakyaM vaktum / upamAvizeSaviruddhavAcakatvenApi tadupapatteH / evaMcAdyaM pratIpaM prasiddhopamAvizeSa eva / ataeva dvitIyatRtIyAvapi bhedAvupamAvizeSAveva / upamAnopameyayostiraskArastUpamAntarAdvailakSaNyaM prayojayennatUpamAsAmAnyAt / tadanusyUtatvenaiva ttprtiiteH| nahi drAkSAmAdhuryAtizayena pArthivAntarAdvilakSaNenApArthivA bhavati / apica yApamAnopameyayostiraskAro'laMkArAntaratAprayojakaH syAtpuraskAro'pi tathA syAt / yathA-"eko vizvasatAM harAmyapaghRNaH prANAnahaM prANinAmityevaM parici. ntya mAsma manasi vyAdhAnutApaM kRthAH / bhUpAnAM bhavaneSu kiMca vimalakSetreSu gRDhAzayAH sAdhUnAmarayo vasanti kati na tvattulyakakSAH khalAH' / atraupamyapradarzanasya nopamAnatiraskAraH phalam / tasya garvitatvenAvivakSaNAt / kiMtu tadanutApanAzaH / evaMca phalavailakSaNyamAtreNAlaMkArAntaravaM bruvatA asyApyalaMkArAnta. ratvamabhyupeyaM syAtpratIpaSaSThaprabhedatvaM vA / kiMca tvaduktapratIpaprabhedAnAmapi parasparavailakSaNyena pRthakpRthagalaMkAratvaM sthAna pratIpaprabhedatvam / pratIpasya sakalaprabhedasAdhAraNasAmAnyalakSaNAbhAvAt / anyatamatvaM tu dUSaNasahasraprastatvAdalakSaNameve. tyasakRduktam / upamAlakSaNaM tu sakalasAdhAraNam / caturthaH prabhedastu yeSAM matenAkSepasteSAmastu nAma pratIpAlaMkAraH / paJcamasya tu gatirukkaiva prabhedasyeti / zrImadappayyadIkSitAstu kuvalayAnande'sminneva prakaraNe-'ananvayopameyopamApratIpAnAmapyupamAyAmevAntarbhAvamupamAnakaimarthyAkhyatadgaNanAgatapaJcamapratIpasya kevalasyAkSepe'ntarbhAvaM ca matabhedenocire / kecidananvayopameyopamApratIpAnAmupamAvize. Satvena tadantarbhAvaM manyante / anye tu paJcamapratIpaprakAramupamAnAkSeparUpavAdAkSepAlaMkAramAhuriti / nanvevamapi paNDitarAyaiH pratIpasAmAnyalakSaNAbhAva evokko bhavatA tu 'prAtikUlyaM pratIpatvamupamAnopameyayoH' ityAdinA tatsAmAnyalakSaNamuktaM tatkathaM ghaTeteti cetsatyam / tasya yadi prAcInarItyA taduktaprakAreSu tathA tadApAditaSaSThata de'pyanugamo na syAt / tathAhi upamAnopameyayoH parasparaspadhIsUcakavarNanajanyajJAnaviSayatvaM hi tadukte prasiddhaupamyavaiparItyena varNyamAnamopamyamekaM pratIpamiti prathamaprabhedalakSaNe kiM jalpasi mugdhatayetyAditadudAharaNe ca upameyApekSayA'dhikasAdhAraNadharmavata upamAnasya tadapekSayA kiMcinyUnataddharmava.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 sAhityasAram / rUpakaM tUpameyatvAvacchedakapuraskRteH / tatropamAnatAdAtmyAdhyavasAnaM girA'tmarAT // 96 // [ uttarA dupameyatvena varNane tasya prasiddhopameyasya tAdRzopamAnAtmanA ca varNane sArvabhaumasya sAmantatve N sAmantasya ca daivAtsArvabhaumatve nyUnasyAdhikyArthitayA'dhike spardhA tathAdhikasya nyUnaspardhAprayuktaspardhA ca yadvatprasidvaiva loke tadvatprakRte'pi spardhAdhvananaM yuktameva / kiMca 'kiM jalpasi mugdhatayA hanta mamAGgaM suvarNavarNamiti / tadyadi patati hutAze tadA hatAze tavAGgavarNa syAt' ityudAharaNe tu suvarNavarNamiti padasyaiva sannihitapUrvatvena tacchabdena tadarthasyaiva suvarNasyeva varNo yasya tattatheti bahuvrIhibodhyAGganAGgasya bodhyatvAdviruddhamatikRttvamityanyadetat / evaM upamAnopame - yayoranyatarasya kiMcidguNaprayuktamadvitIyatotkarSe parihartuM dvitIya pradarzanenollAsyamAnaM sAdRzyamaparaM dvividham / upamAnasya kaimarthyaM caturtham / sAdRzya vighaTanaM paJcamaM ceti tatsaMmatadvitIyAdipratIpaprabhedeSvapi niruktasAmAnyalakSaNasamanvayaH proktadizaivAnusaMdheyaH sudhIbhiH / evaMca tadIyA pratIpasAmAnyalakSaNAbhAvoktistu kimabhiprAyeti naiva vayaM jAnImaH / etena eko vizvasatAmityAdinA tadApAdite SaSThe'pi pratIpaprabhede niruktatatsAmAnyalakSaNasamanvayo vyAkhyAtaH / bhedAdhikyApAdanaM tu camatkAravizeSAdhikyajanakattrAdiSTApattyaiva parAkaraNIyam / paJcasaMkhyAyA diGmAtrapradarzanaphalatvAt / tathA hi sAhityadarpaNakRtA 'uktvA cAtyantamutkarSamatyutkRSTasya vastunaH / kalpite'pyupamAnatve pratIpaM kecidUcire' iti lakSaNamuktvA ahameva gururityAdyudAharatA tasyaikavidhatAyA evopapAdana makAri / pratAparudrIye dvaividhyasya, kAvyaprakAze cAturvidhyasya, kuvalayAnande paJcavidhatvasyApi prakRtepi tathaiveti evamapi prathamatvAdikramo'pyaniyata eva dRzyate sarvatra / tasmAtpUrvAcAryANAM alaMkAreSu bAlAnAmavagAhana eva tAtparyaM natvanyapratikSepa iti saMkSepaH // 95 // evaM sAdRzyamUlakapratIpaprapaJcanasmRtasya rUpakasya sAmAnyaM lakSayati-rUpakaM tviti / tuzabdo niruktabhedapradhAnAlaMkAravailakSaNyArthaH / upameyatveti / upameyatAvacchedakapuraskAreNetyarthaH / tatropameye / girA varNyaprastAvakavAcetyarthaH / upamAneti / upamAnapratiyogikatAdAtmyAvadhAraNaviSaya ityanvayaH / bhavatItyArthikam / evaMca upameyatAvacchedekapuraskAreNopameye zabdAvadhRtamupamAnatAdAtmyaM rUpakamiti tallakSaNaM phalitam / taduktaM rasagaGgAdhare - 'upameyatAvacchedakaprakAreNopameye zabdAnnizcIyamAnamupamAnatAdAtmyaM rUpakamiti bhrAntimadapahutinidarzanAtizayoktivyAvRttaya tRtIyAntam / bhrAntimati tajjanakadoSeNaiva nirukta puraskRtipratirodhAtU / apahRtau vakricchayaivoktAvacchedakasya niSidhyamAnatvAt / nidarzanAtirAyattayostu tasya sAdhyavasAnalakSaNAmUlakatvAca na tatrAtivyAptiH / idaM priyAnanaM candra iti pratyakSAhAryanirNaya viSaya candratAdAtmyavyavacchittaye zabdeti / avadhRtamityuktyA nUnaM mukhaM candra ityAdyutprekSAkhyasaMbhAvanAyA vyAvRttiH / upameyopamAna 1
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / idamaSTavidhaM kAvyaprakAzAdicaturmate / tadyathA rUpakaM sAmAnyatastrividhamucyate // 97 // aMzyanaMzitvabhedAbhyAM paramparita bhedataH / AdyaM samastaviSayamekadezavivarti ca // 98 // kaustubharatnam ] 8 397 1 padAbhyAM sAdRzyalAbhAtsukhaM manoramArAmeti prabhRtizuddhAropaviSayatAdAtmyasya vizi`TalakSyapadArthasya vyudAsaH / tadudAharati - Atmeti / rAjJi rAjJirADityamarAdrAjata iti vyutpatterAnandAtmaiva pratyageva rADiti vigrahAca | AtmAbhinnaH sArvabhaumo bhavatIti bhAvaH / atropameyatAvacchedakamAtmatvaM tatpuraskAratvasUcakoddezyatAvacchedena prathamaprayogastena upameye 'yaccApnoti yadAdatte yaccAtti viSayAniha / yaccAsya saMtato bhAvastasmAdAtmeti bhaNyate' iti vacanapratipAditAtmapadavAcye pratIci upamAnapratiyogikavakSyamANatAdAtmyAnuyogitAvacchinnaM zabdAvadhRtaM samAnAdhikaraNasamabhivyAhRtAtmarATrazabdamAtranirNItaM upamAnaM rAdapadavAcyazrIrAmAdisArvabhaumastasya tAdAtmyaM bhedasahiSNurabhedaH spaSTameveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA bRhayogavAsiSThe -- 'prazAntamohadAridryo durAzAdoSasaMkSaye / vivekadhanasaMbhArAtsthito'smi paramezvara' iti / eteneha mAnuSAnandamArabhya hairaNyagarbhAnandAnta nikhila viSayasukhasIkarazuddhodasAgaratvamadvaitAtmani vyajyate / tena sArvadikatadanusaMdhAnapUrvakadRzyAnanusaMdhAnalakSaNajIvanmuktirapi vyaktaiva / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte - 'idaM yadIyaM caritaM camatkRtiM cinoti cinmAtritacetasAmapi / svataH sadaiko'pi sa ko'pi gopikAkucasthalInIlamaNirvirAjate' iti / nanvatropamitasamAsAzrayaNe luptopamApi saMbhavatyeva / tathAca kathamidaM rUpakasyaivodAharaNamiti cedvADham / prAktanalakSaNavAkyasamabhivyAhArAdeveti gRhANa / anyathA gatyantarAbhAvAt / ata evoktaM rasagaGgAdhare--'yayorivAdizabdaprayoge upamA tayorekatrAnyArope rUpakamiti niyamAt' iti / evaM cAtropamAsamAnatvena prAyastadbhedAnantyavadetadbhedAnantyameva tattadAcAryamatabhedavicAre svacAturIsaMcAre ca paryavasyedeveti dikU // 96 // nanu bhavatvevaM rUpakasAmAnyalakSaNaM tadudAharaNaM ca, tathApyasyopamAsamakakSatvena prAgukarItyA tadvadeva bAlavyutpAdanArthaM divyAnaM katicidbhedAH pratipAdyA evetyatastadbhedasaMkhyAM prAcInAcAryacatuSTayamatena spaSTaM pratijAnIte -- idamityardhena / kAvyaprakAzeti / AdinA pratAparudrIya sAhityadarpaNarasagaGgAdharAH / kathaM tadaSTavidhatvamityapekSAyAM tatprapaJcayati - tadyathetyAditribhiH // 97 // kathaM tatraividhyamityata Aha-aMzItyarthena / aMzi sAvayavam / anaMzi niravayavam / parampariteti / paramparitAkhyatRtIya rUpakabhedenetyarthaH / eteSAM lakSaNAnyapre vakSyAmaH / tatrApyAdyasyAM zyAkhyasAvayavasya punadvaividhyaM vidhatte - Adyamityadhainaiva / samastetyAdyapi saMjJAdvayaM prAgvattAntrikameva // 98 // evaM dvitIyasya nira34 -
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 sAhityasAram / [ uttarArdhe dvitIyaM kevalaM mAlArUpaM ceti dvidhAdyavat / tRtIyaM zliSTazuddhatvabhedAvadhApi ca dvidhA // 99 // pratyekaM kevalaM mAlArUpakaM ceti caassttdhaa| aadymnyonysaapekssotpttiruupksNhtiH||10|| samastaviSayaM tatra tadyatrAropyavastunAm / samastAnAmabhisphUrtiH zabdAdevopajAyate // 101 // vayavAkhyasyApi dvaividhyamabhidhatte-dvitIyamityardhenaiva / AdyavatsAvayavavadityarthaH / evaM tRtIyasya paramparitAkhyasyApi zliSTatvAdinA dvaividhyaM vidhatte-tRtIyamityAdinA / punastadvaividhyaM pratijAnIte-apicetyAdizeSeNa // 99 // atha zliSTaparamparitaM zuddhaparamparitaM cApi punadheityatastadvizadayati-pratyekamityAdinA / ekaM zuddhaM zliSTaparamparitaM dvitIyaM mAlArUpaM zliSTaparamparitaM cetyarthaH / upasaMharati-itIti / taduktaM rasagaGgAdhare-'tadidaM rUpakaM sAvayavaM niravayavaM paramparitaM ceti zuddhaparamparitaM ceti dvividhaM taavtrividhm| tatrAdyaM samastavastuviSayamekadezavivarti ceti dvividham / dvitIyamapi kevalaM mAlArUpaM ceti dvividham / tRtIyaM ca zliSTaparamparitaM satpratyekaM kevalamAlArUpatvAbhyAM caturvidhamityaSTavidhamAhuriti / tatra prathama sAvayavaM rUpakaM lakSayati-AdyamityAdyuttarArdhenaiva sAmAnyataH / anyonyati / anyonyaM parasparaM sApekSA hetuhetumadbhAvena sAkAGkSA utpattiH kavinibaddhAvibhUtiryeSAmetAdRzAni yAni rUpakANi abhedatAdAramyAnyatarasaMbandhena sundara upameye sundaropamAnAropaviSayavastUni teSAM saMhatiH saMghAta ityarthaH / sa eva AyaM sAvayavaM niruktahetumadbhAvAtkanakakaTakanyAyenAvaya. vairhetubhiH saha vartata iti tathaitatsaMjJaka rUpakaM bhavatItyanvayaH / etadapyukta tatraiva / tatra parasparasApekSaniSpattikAnAM rUpakANAM saMghAtaH sAvayavamiti / evaMca parasparasApekSaniSpattikarUpakanikaratvaM sAvayavarUpakatvamiti tallakSaNaM phalitam / atra 'zaradindumukhI rAdhA zrIkRSNaH karuNAmbudaH / manovRndAvane'smAkamubhau viharatAM ciram' iti madIye padye parasparanirapekSaniSpattikarUpakanikaratvena tatrAprasaGgabhaGgArtha parasApekSaniSpattiketi, mAlopamAvyAvRttaye rUpaketi, tanmAtravyudAsAya nikareti // 100 // evaM sAvayavAkhyasya rUpakaprathamabhedasya sAmAnyato lakSaNaM saMkSipyAtha samastaviSayaikadezavivartitvabhedAbhyAM tadvaividhyasyoddiSTatvAdAdau samastaviSayAkhyaM tadbhadaM lakSayati-samasteti / tatra sAvayavarUpakasya bhedadvayamadhya ityarthaH / tat rUpakaM samasta viSayaM bhavati yatra ArogyavastUnAM AropyANi sAdRzyAtkavinAdhyasyAni yAni mukhAdyadhikaraNe candrAdIni vastUni teSAmityarthaH / samastAnAM yatrAvayavAnAmavayavinazca sAmastyena nirUpaNaM nibadhyate tatsamastavastuviSayaM rUpakamiti vidyAnAthavacanAtsamAsaghaTitAnAmiti yAvat / abhisphUrtiH prakaTapratItiH zabdAdeva mukhacandraH priyAyAma ityAdivA
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / lakSmIvidyutsamAzliSTaH shaaiNndrdhnussaanvitH| pAtu mAM bhavatApAta bhagavAnkaruNAmbudaH // 102 // antyaM sAvayavaM tatsyAdekadezavivarti yat / saMsArapaJjarAnmuktAH krIDantyAnandanandane // 103 // anaMzi zuddhamevedaM vidyAkalpalatA mtaa| tanmAlArUpamAtmajJaH zruterbandhurmateH priyaH // 104 // kyAdeva natu pratyakSAdinApI yrthH| upajAyate saMpadyate tatsamastavastuviSayaM sAvayavarUpakamiti saMbandhaH // 101 // tadudAharati-lakSmIti / atropameya. madhikaraNaM lakSmyAdi tatrAropyavastu vidyudAdi tayorabhedaghaTako lakSmIreva vidyugauratvabhAvaratvacapalatvAdisAdharmyaNa vidyudabhinneti samAsAtsamastavastutvaM tadviSayakajJAnasyoktazabdaikajanyatvaM ceti lakSaNasamanvayaH / yathAvA rasagaGgAdhare 'suviralamauktikatAre dhavalAMzukacandrikAcamatkAre / vadanaparipUrNacandre sundari rAkAsi nAtra saMdehaH' iti / apica tatraiva-'vyomAGgaNe sarasi nIlimadivyatoye tArAvalImukulamaNDalamaNDite'smin / AbhAti SoDazakalAdalamaGkabhRGga sUrAbhimukhyavikacaM zazipuNDarIkam' iti / vistarastu tatraiva bodhyaH / anyonyasApekSe. yAdisAvayavarUpakasAmAnyalakSaNaM tu padyatraye'pi sphuTameveti dik // 102 // atha kramaprAptamekadezavivAkhyaM dvitIyaM sAvayavarUpakabhedaM lakSayati-antyaM sAvayavamiti / eketi / ekadeze kasmiMzcicchabdAnupAtte'pi sahacarairaparAvayavairAkSiptAropye'vayave vivartate pariNamata iti tathetyarthaH / uktaM hi rasagaGgAdhare-'yatra ca kvacidavayave zabdopAttamAropyamANaM kvacicArthasAmarthyAkSiptaM tadekadeze zabdAnupAttaviSayike avayavarUpake vivartanAtsvasvarUpagopanenAnyathAtvena ca varta. nAdekadezavivartIti / tadudAharati-saMsAreti / atra muktAkhyopameye'vayave AropyamANatveneSTasya kIrAkhyopamAnasya zabdAnupAttatve saMsAretyAdipUrvottararUpakAdisahacaraiH kIratvasya vivartamAnatvAllakSaNasagaMtiH / yathAvA tatraiva-bhavagrISmaprauDhAtapanivahasaMtaptavapuSo balAdunmUlya drAGgigaDamavivekavyatikaram / vizuddhe'smi. nAtmAmRtasarasi nairAzyazizire vigAhante dUrIkRtakaluSajAlAH sukRtinaH' iti // 103 // atha parasparAsApekSotpattirUpakatvena niravayavarUpakasaMbandhimAlAtvAbhAvaprayuktakevalAkhyaM zuddha rUpakaM lakSayati-anaMzItipAdena / tadudAharatividyeti / tenaiva / yathAvA kAvyaprakAze-'kuraGgIvAGgAni stimitayati gItadhvaniSu yatsakhIM kAntodantaM zrutamapi punaH praznayati yat / anidraM yaccAntaH khapiti tadaho venyabhinavAM pravRtto'syAH sektaM hRdi manasijaH premalatikAm' iti / evaM niravayavameva mAlAkAragrathanAnmAlArUpakaM lakSayati-taditi / tadudAharati-AtmajJa iti / yathAvA kAvyaprakAze-'saundaryasya taraGgiNI taruNimotkarSasya harSodgamaH kAnteH kArmaNakarma namarahasAmullAsanAvAsabhUH / vidyA
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. sAhityasAram / [uttarArdhe Aropa eva yatra syAdAropAntarakAraNam / tatparamparitaM tatra zleSamUlaH sa cettathA // 105 // suzAM tilkshriimhuro'sytulsaukhydH| tanmAlArUpamaleyaM haribandhanazRGkhalA // 1.6 // vakragirAM vidheranavadhiprAvINyasAkSAkriyA prANaH paJcazilImukhasya lalanAcUDAmaNiH sA priyA' iti // 104 // atha kramaprAptaM tRtIyaM paramparitAkhya rUpakabhedaM saMprapaJcayituM tatsAmAnyaM lakSayati-Aropa eveti / tathAcoktaM rasagaGgAdhare'yatra ca Aropa eva AropAntarasya nimittaM tatparamparitam' iti / evaM paramparitasAmAnye'pi tadbhedadvayamadhye prathamaM samuddiSTaM zliSTAkhyaM bhedaM lakSayatitatretyAdizeSeNa / saH AropaH zleSamUla: vakSyamANazleSAlaMkArakAraNakazcettarhi tathA zliSTaparamparitaM bhavatItyanvayaH / idamapyuktaM tatraiva / tatrApi samarthakatvena vivakSitasyAropasya zleSamUlakatve zliSTaparamparitamiti tadudAharaNe spaSTaM bhavidhyatIti bhAvaH // 105 // tadudAharati-sudRzAmiti / he sudRzAM zobhanA dRk jJAnaM yeSAM teSAM paNDitAnAM parokSajJAninAmityarthaH / tilakagauNavRttyA tilakavanmAGgalyajanaketyarthaH / pakSe mRgAkSINAM lalATagatakuGkumatilaketyetat / ziSTaM tu saralameva / atra gurau yastilakatvAropaH paramAnandapradatvasAdhAtkRtastatra kAraNaM paNDiteSu sundarItvAropa eveti paramparitasAmAnyalakSaNasya tathA'sau zleSamUlaka eveti zliSTaparamparitAkhyatatprathamabhedarUpavizeSalakSaNasya samanvayaH sphuTa eva / yathAvA madIye nItizatapatre-'mUrkhatAkhyA pizAcIyaM yasya cetasi saMvizet / tameva bhrAmayatyAzApaJcake'pyanizaM vRthA' iti / atra zabdAdISTaviSayakAzApadavAcyAbhilASapaJcakameva AzApadavAcyadikpaJcakamiti zleSeNordhvadizA sahitAsu prAcyAdidikSu samIhitazabdAdiviSayapaJcakatRSNAropAnmUrkhatAyAM pizAcItAdAtmyAropa iti lakSaNasaMgatirityAkUtam / athoddezakramaprAptaM mAlArUpaM zleSaghaTitameva tanmAleti paramparitaM lakSayati / tadudAharati-abjeyamiti / iyaM varNanIyatvena buddhisthatvAtsAkSipratyakSA / abjA / lakSmIH padmAlayA padmA' ityamarAlakSmIrityarthaH / harIti / harirviSNuH pakSe siMhaH tadvandhanaM vazIkaraNaM pakSe rodhanaM tatsAdhanIbhUtA zRGkhalA gauratayA kanakazRGkhalA / sAhi bhUSaNatayA viSNorapi kaNThato vakSodhAraNAthai lobhaM kaustubhavajanayedeveti tadAropo niruktazleSaghaTito lakSmyAmucita eva / etAdRzAni dvitrANi jagajjIvanapIyUSavallIkuvalayapramudityAdInyatra vizeSaNAntarANi khayamevohyAni / mayA tu zliSTaparamparitarUpakabhedaH kevalamAlArUpatvAbhyAM dvividho'pi zleSAkhyAlaMkArAntarasaMsRSTatvAdanAdaraNIya evAnyathA parikaraparikarAGkurakAvyaliGgAkhyAlaMkArANAM prAyaH sarvatra saMbhavAttadvaTitAnAmapi rUpakabhedAnAM grahaH kuto na kArya ityApatterityakharasAttatprapaJco naiva kRta ityAkUtam / yathAvA rasagaGgAdhare-kamalAvAsakAsAraH kSamAdhRtiphaNIzvaraH / ayaM
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tatparamparitaM zuddhaM dhRtirdainyAnyacandrikA / mAlArUpaM tu tatkAntAM sukhAdhizrIH smarandubhA // 107 // sAyujyAdatha sArUpyAdupamAnena rUpakam / upameye tridhAdhikyanyUnatvAnubhayoktitaH // 108 // SoDhA kuvalayAnanda dIkSitaiH pratipAditam / tadapyudAharAmyatra saayujyaadhikymukhytH|| 109 // kuvalayasyendurAnandayati mAnavAn' iti // 106 // asti paramparitAkhyatRtIyarUpakabhedasya dvitIyaH zuddhAkhyo'pi bhedaH kevalo mAlArUpazcetyuddezakramAnusArAttatra kathaM tallakSaNAdyapItyapekSAyAM tadAha-tadityAdi / kramAt pUrvottarAdhAbhyAm / dhRtirdainyeti / iha dainye AndhyatvAropa eva dhRtau candrikAropasya kAraNaM bhavatIti paramparitasAmAnyalakSaNasya tathA zleSazUnyatvena zuddhatvasya mAlArUparAhityAtkevalAkhyatatprathamabhedatvasya tadvizeSalakSaNasyApi satvAttadudAharaNatvamiti tattvam / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaJjaryAm-'dhairyapayonidhicandraH zibirdadhIcirvivekadinasUryaH / kArpaNyatRNakRzAnuH samabhUtkarNaH ka tatra vayam' iti / mAleti / kAntA yAvatstrIguNasakaladoSAbhAvaviziSTasvasundarItyarthaH / ziSTaM tu spaSTameva / yathA vaidhapeNa sAhityadarpaNe-'saujanyAmbumarusthalI sucaritAlekhya. yubhittirguNajyotsnAkRSNacaturdazI saralatAyoge zvapucchacchaTA / yaireSApi durAzayA kaliyuge rAjAvalI sevitA teSAM zUlini bhaktimAtrasulabhe sevA kiyatkauzalam' iti // 107 // atha kuvalayAnandakRtAM zrImadappayyadIkSitAnAM saMmatAnrUpakAlaMkArabhedAnana saMkSepataH saMjighRkSustallakSaNasaMkSepaNadhvananapUrvakaM bhaGgayantareNa tAnanUdyAtra tatsaMgrahaNaM pratijAnIte-sAyujyAdityAdiyugmena / dIkSitaiH yadityArthika rUpakam / upamAnena viSayiNA saha upameye varNya viSaye sAyujyAt / AropitAbhedAddhetoH / atha tathA sArUpyAtsamAnarUpatvAparaparyAyIbhUtatAdrUpyAnimittAccetyarthaH / kramAditi zeSaH / Adhikyeti / Adhikyasya upamAnApekSayA upameye raJjakayatkiMciddharmAdhikyasya nyUnatvasya tadapakSayaiva kiMcidrAkadharmavaidhuryasya tathA anubhayasya AdhikyAdyabhAvazabditasAmyasya ca yA uktayastAbhiriti yAvat / tridhA pratyekamabhedatAdrUpyayostritriprakAramataH // 108 // SoDheti / kuvalayAnande prasiddha etannAmni grantha ityarthaH / SoDhA SaTprakArakaM pratipAditamasti tadapyahamatra granthe / sAyujyeti / abhedaadhikyaadibhedenetyrthH| udAharAmi diGmAtreNa saMgRhNAmIti sNbndhH| samAsoktyalaMkAraghaTaka zleSeNa / pakSe SoDhA paJcajJAnendriyAntaHkaraNakaraNakatvena SaDDidhaH kuvalaye'ntaH prAthamikahiraNmayapArthivAvaraNayuktabrahmANDamaNDalamadhya ityetat AnandaH sukhameva yasmiMstatra brahmaloka ityarthaH / upameye up| 'upopasargaH sAmIpye tat pratIci samApyate' iti vArtikAdAtmani mAtuM yogye dRzyatvAdbhAsanAhe jIvacidAbhAsa iti yAvat / upa
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe bodho'mRtaphalaH svrdustyaago'naardo'mRtdyutiH| yogazcintAmaNiH sAkSAdbhaktiH zrIraparA sthirA // 110 // zraddhAstyamUrtArambhAnyA zAntistu surabhiH praa| evaM caturdazaivAsanrUpakANyabhimelanAt // 111 // mAnena upa samIpe mAnaM jJAnaM yasya tena nityajJAnavatezvareNa sahetyarthaH / tridhA sthUlasUkSmakAraNabhedAtriprakAram / sAyujyAt saguNabrahmAhaMgrahopAsanaparipAkata aikyAt / tathAsArUpyAt kiMcinyUnatatparipAkatastallIlAvigrahasamarUpatvAdityarthaH / Adhikyeti / AdhikyanyUnatvAbhyAM yA'nubhayoktirbhedoktyabhAvastenetiyAvat / rUpakaM rUpasya jIvakharUpasya kaM saguNasukham / dIkSitaiH pratipAditamiti yojyam // 109 // tatraikaikapAdenaikaikarUpakodAharaNaM prakaTayanSaNNAmapi teSAM tAni sArdhazlokena saMkSipan prathamamuddezakramaprAptamabhedAdhikyarUpakamudAharati-bodha iti / bodhaH brahmAtmaikyasAkSAtkAraH amRtaphala: kaivalyaikaphalaH etAdRzaH kharTsa: kalpadrumo'stItyarthaH / atropameyasya bodhasyopamAnena kharduNA sahAbhedAropAtkalpadrumasya hi rasanAkhAdyaphalavizeSavattvasyaiva purANAdiprasiddhezceha bodhatAdAtmyApannasya tasya mokSaphalatvakathanAdidamabhedAdhikyarUpakamiti lakSaNasaMgatiH / evamevAgre'pi bodhyam / yathAvA kuvalayAnanda eva-'tvayyAgate kimiti vepata eSa siMdhustvaM setumanthakRdataH kimatau bibheti / dvIpAntare'pi na hi te'styavazaMvado'dya tvAM rAjapuGgava niSevata eva lakSmIH ' iti / atha dvitIyamabheda. nyUnatvarUpakamudAharati-tyAga iti / amRteti cchedaH / anAdaH asnehaH / sena nyUnatvam / tyAge hyasnehatvaM prasiddhameva / yathAvA tatraiva-'vedhA dvedhA bhrama cakre kAntAsu kanakeSu ca / tAsu teSvapyanAsaktaH sAkSAdbhargo narAkRtiH' iti / evameva tRtIyamabhadAnubhayoktitat yoga iti / yathAvA tatraiva-'candrajyotsnAvizadapuline saikate'sminsarayvA vAdayUtaM cirataramabhUtsiddhayUnoH kayozcit / eko vakti prathamanihataM kaiTabhaM kaMsamanyastattvaM sa tvaM kathaya bhavatA ko hatastatra pUrvam' iti / atha tAdrUpyarUpakatrayamadhya AdhikyatAdrUpyaM tat bhaktiriti / aparA dvitIyA sthiretyAdhikyam / yathAvA naiSadhIyacarite--'kimasubhirlapitairjaDa manyase mayi nimajjatu bhImasutAmanaH / mama kila zrutimAha tadarthikAM nalamukhenduparAM vibudhaH smaraH' iti // 110 // tadvannUnatvatAdrUpyaM tat zraddheti / yathAvA-'acaturvadano brahmA dvibAhuraparo hariH / abhAlalocanaH zaMbhurbhagavAnbAdarAyaNaH' iti / evamanubhayoktitAdrUpyaM tat / zAntistviti / surabhiH kAmadhenuH parA dvitIyA / yathAvA-'kiM padmasya ruciM na hanti nayanAnandaM vidhatte na kiM vRddhiM vA jhaSaketanasya kurute nAlokamAtreNa kim / vakrendau tava satyayaM yadaparaH zItAMzuru. jjRmbhate darpaH syAdamRtena cediha tadapyastyeva bimbAdharaH' iti / tathAca prA. cInairaSTabhiretaizca SaDimilitvA caturdazarUpakANyabhUvanityAha-evamiti // 111 //
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / caturvizatidhA zabdabhUyiSThAdi tu rUpakam / matamAbharaNe tatrAnitthaM rUpakarUpakam // 112 // zaMbho tvaccaraNAmbhojamRdumANikyamandire / dhIhaMsI cAruhagbhUyAtkadAtmAnyAnavekSiNI // 113 // pariNAmo'tra viSayI viSayatvena kAryakRt / guroH pAdAmbujadvandvameva me dvandvadAhakRt // 114 // nanvevaM prAcInAcAryamatAntare'nye'pi rUpakabhedAH saMbhAvyanta eva, tathAca tepyatra kuto na saMgRhyanta ityAzaGkaya samAdhatte-caturvizatidheti / tuzabdaH proktazaGkAzAntyarthaH / AbharaNe sarasvatIkaNThAbharaNe / zabdeti / AdinA arthabhUyiSTAdiH / etAdRzaM rUpakaM caturviMzatidhA caturviMzatiprakArakam / rUpakaM mataM saMmataM vartata ityArthikam / tataH kiM tatrAha-tatretyAdizeSeNa / tatra zabdabhUyiSThAditatsaMmatacaturviMzatisaMkhyAkarUpakabhedamadhya ityarthaH / rUpakarUpakameva anitthaM niruktakAvyaprakAzAdipratipAditacaturdazarUpakabhedAnantarbhUtaM etAdRzaM rUpakarUpakameva vakSyamANamastItyArthiko'nvayaH / evaMca tadidamatra saMgRhyata iti zeSaH / tadbhinAnAM trayoviMzatirUpakabhedAnAM tu proktacaturdazatadbhedeSvevAntarbhAvasaMbhava iti bhAvaH // 112 // tadudAharati-zaMbho iti / zaM sakalakalyANaM bhavatyasmAditi tatsaMbuddhau tathetyarthaH / ataeva-tvaditi / tava caraNAvevAmbhoje kamale te eva mRdusnigdhametAdRzaM yanmANikyamandiraM tatretyarthaH / dhIti / dhIrbuddhireva haMsI rAjahaMsI saiva cArudRk mRgAkSItyarthaH / Atmeti / khetaravastvanavekSaNazIletyarthaH / etAdRzI kadA bhUyAditi saMbandhaH / iha caraNayorambhojarUpakaM tatra mRdumANikyamandirarUpakam, evaM dhiyi haMsIrUpakaM tatrApi sudRgrUpakamiti rUpakarUpakamidamiti bhAvaH / yathAvA sarakhatIkaNThAbharaNe-'mukhapaGkajaraGge'sminbhrUlatAnartakI tava / lIlAnATyAmRtaM dRSTau sakhi yUnAM niSiJcati' iti / tadevaM paJcadazarUpakabhedAH sarve'pIti zivam / upalakSaNamidaM rasagaGgAdharoktavAkyArtharUpakasyApi / tadyathA tatraiva rUpakaprakaraNe-'evaM padArtharUpakaM lezato nirUpitam / evaM vAkyArthe viSaye vAkyArthAntarasyArope vAkyArtharUpakam / yathAhi viziSTopamAyAM vizeSaNAnAmupamAnopameyabhAva ArthastathAtrApi vAkyArthaghaTakAnAM padArthAnAM rUpakamapyavaseyam / 'Atmano'sya tapodAnairnirmalIkaraNaM hi yat / kSAlanaM bhAskarasyedaM sarasaiH salilotkaraiH' ityAdi / yathAvA mamAdvaitAmRtamaJja. yAm--'rahasi priyasakhyAmapi vaktuM yA hrIH kulInanavavadhvAH / nijakAntasaMgavRttaM saiva munebrahmasukhakathane' iti // 113 // evamupameyasyopamAnAbhedarUparUpakanirUpaNaprasaGgasaMgatamupameyatAdAtmyataH prakRtakAryakAryupamAnavarNanaviSayaM pariNAmAlaMkAraM lakSayati-pariNAma ityardhena / atra alaMkArazAstra eva natu loke / aparazAstre vA viSayyupamAnaM viSayatvena upameyatvena kAryakRtprakRtakAryasAdhakaM
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.4 sAhityasAram / [uttarArdhe smaanblsaadRshymuulprodydvirodhtH| sasaMdehastu nAnAkoTyavagAhisudhIpradaH // 115 // cetpariNAmaH pariNAmAlaMkAro bhavatItyanvayaH / evaMca viSayizabditopamAviSayapadavAcya upameye tattvena prakRtakAryasiddhyArthamabhedAropavarNanaviSayatvaM pariNAmAlaMkAratvamiti tallakSaNaM bodhyam / taduktaM rasagaGgAdhare-'viSayI yatra viSayAtmatayaiva prakRtopayogI na khAtanyeNa sa pariNAmaH / atra ca viSayAbhedo viSayiNyupayujyate / rUpake tu naivamiti rUpakAdasya bhedaH' iti / tamudAharatiguroriti / atra dvandvazabditasakaladvaitadAharUpakAryakartRtvamambujAkhyopamAnasya gurupAdarUpopameyatAdAtmye satyeva saMbhavena tvanyathA kvacidapIti lakSaNasaMgatiH / yathAvA paNDitarAyANAm-'apAre saMsAre viSamaviSayAraNyasaraNaumama bhrAmabhrAmaM vigalitavirAmaM jddmteH| parizrAntasyAyaM taraNitanayAtIranilayaH samantAtsaMtApaM harinavatamAlastirayatu' iti / vyadhikaraNo yathA-'ahInacandrA lasatAnanena jyotsnAvatI cApi zucismitena / iyaM hi yoSA sitapakSadoSA toSAya keSAM na mahItale syAt' iti / darpaNe dvayaM dvividho'pi vyutkrameNaivodAhAri-'smitenopAyanaM dUrAdAgatasya kRtaM mama / stanopapIDamAzleSastato yatapaNastayA' iti / nanvevaM vyadhikaraNastvayA kuto nokta iti cetsatyam / upamAnopameyayostAdAtmye satyupamA. nasyopameyAtmanA prakRtakAryakArikhasyobhayatrApi tulyatvAdvaiyadhikaraNye'pi camatkArAntarAdRSTezceti dik // 114 // nanvevaM viSayiNo viSayatAdAtmyena kAryakArilaM kiM prAyikameva vivakSitaM yadvA yathAkathaMciditi saMzayaprasaGgasaMgataM sasaMdehaM lakSayati -samAneti / samAnabalaM anyUnAnatiriktasAmarthya etAdRzaM yatsAdRzyaM sAdhaye upameyasya mukhasya upameyAnurUpAbhyAM candrapadmAkhyopamAnAbhyAM sAkaM taulyamiti yAvat / tanmUlaM yasya etAdRzo yaH prodyan bhAsamAnaH sacAsau virodhazca tasmAddhatoriti tathetyarthaH / nAneti / nAnA anekAH yAH koTyaH viSatAhavyaktayastA avagAhate viSayIkarotyetAdRzI yA sudhIH sundarajJaptiH tAM dadAti khapratibodhakakA. vyadvArA janayatIti tathetyarthaH / sa saMdehaH upameyaviSayakAnekopamAnakoTikAropasaMdehasAhityAdetatsaMjJako'laMkArobhavatIti saMbandhaH / taduktaM rasagaGgAdhare-'sAdRzyamUlAbhAsamAnavirodhakasamabalanAnAkoTyavagAhinI dhIramaNIyA sasaMdehAlaMkRtiH' iti / nanvatra buddhi vizeSa evoktAlaMkAratvaM pratIyate tvayA tu tajanakazabdabuddhArthavizeSa eva / taduktaM tatkathaM na tena saha virodha iticenna / tallakSaNa evaivaM vivakSAyA avazyavAcyatvAdanyathA tAdRzasaMdehazAlini devadatte'tivyApterjaDe kAvye tAdRzadhImattvAbhAvAdavyAptezca duSTaM tallakSaNaM syAttasmAttatpariSkAra evAyamiti dhyeyam / evaM cAnyUnAnatiriktasAmarthyakasAdharmyajJAnAkhyadoSamUlakaparasparapratibhAsamAnaprAtikUlyakaraNakAnekakoTyavagAhi sundarabuddhijanakazabdapratipAdyatvaM sa saMdehAlaMkArasamiti tallakSaNaM paryavasyati / atra-'kiminduH kiM padmaM kimu mukurabimbaM kimu
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zuddhA nizcayagarbhA ca nizcayAnteti sA vidhaa| caturNA maMmaTAdInAmapyayaM mata iidRshH|| 116 // taDiddhanAmbutotphullamallItApicchakAvimau / iti saMdidihe rAdhAmAdhavau vIkSya bAlakaiH // 117 // mukhaM cakorau kiM mInau kimu madanabANau kimu dRzau / khagau vA gucchau vA kanakakalazau vA kimu kucau taDidvA tArA vA kanakalatikA vA kimabalA' iti pUrvapUrvApekSAdhikabalottarottarotprekSAyAmatiprasaGgabhaGgArtha sAmarthyakAntam / 'adhiropya harasya hanta cApaM paritApaM prazamayya bAndhavAnAm / pariNeSyati vAna vA yuvAyaM nirapAyaM mithilAdhinAthaputrIm' iti rasagaGgAdharodAhRtamithilAsthajanokau tacintAvyaJjake saMzayamAtre'tivyAptivyAvRttaye sAdharmyajJAneti / evamapi siMhavatprAntaraM gaccha gRha sevakha vA zvavaditi taduktopamAvikalpe'nekadharmAvagAhisAdRzyamUlakatvenAtivyAptitAdavasthyanirAsArtha doSeti / tatra doSajanyatvAbhAvAt / mAlArUpake tayudAsAya prAtikUlyAntaM niruktavizeSaNaprAptAnekakoTikatvaspaSTIkaraNArthamevAvagAhyantam / sthANurvA puruSo vA rAkSaso veti lokaprasiddhasaMdehavyudastaye sundareti / idaM tathA rasAyupaskArakatvaM ceti vizeSaNadvayaM sarvAlaMkArasAdhAraNamevetyetena camatkArakaratvAkhyena tadapyatropalakSyate / buddhijanaketyAdyavaziSTapadakRtyaM tvanyathetyAdinA prAgevoka miti saMkSepaH // 115 // nanu bhavatvevaM sasaMdehAlaMkAralakSaNa mathApi tadantargatAyA buddheH kimaikarUpyamevotAnekarUpatvamityAzaGkayAntyapakSAGgIkAreNa samAdhatte-zuddhatyardhena / kevalasaMzayarUpetyarthaH / sA niruktalakSaNakukSinikSiptaprekSetyarthaH / nanvevaM tarhi tAdRzadhIpradasyAsya sasaMdehAlaMkArasyApi traividhyaM syAditi cedityAkSepamiSTApattimUlIbhUtaprAcInAcAryasaMmatyA samAdhattecaturNAmityuttarArdhena / maMmaTaH kAvyaprakAzakAraH / AdinA pratAparudrIyasAhityadarpaNarasagaGgAdharakArAH / IdRzaH proktatraividhyaviziSTaH ayaM sasaMdehAlaMkAraH mataH saMmato'stIti saMbandhaH // 116 // tatrAdyamudAharati-taDiddhanAviti / imau purovartinau / taDiditi / vidyunmeghAveva / uta athavA uditi utphullA paramavikasitau mallItApicchau mAlatItamAlAveva vA / iti evaMprakAreNa bAlakaiH gopakumAraiH rAdhAmAdhavau 'vIkSya vRndAvanakundAdinikuJjAdAvavalokya saMdidihe saMzayo'kArItyanvayaH / atrotphullapadena tayoH paramaprahRSTatvaM dyotyate / tathA pUrvakoTisamabalatvamapi / anyathA bhaumayormallItApicchayordivyAbhyAM taDiddhanAbhyAM samabalatvAyogAna lakSaNasamanvayayogyalakSyodAharaNaM syAt / nacaitAvatApi kathaM samabalatvam / nahi taDita iva bhAvaratvaM ghanasyevAtidUrataH saMtApahArakatvaM ca phullAyAmapi mahayAM phulle'pi ca tamAle saMbhavati / tasmAdviphala evAyamAyAsa iti vAcyam / prakRte vyajyamAnasaMbhogazRGgArasyoddIpanavibhAvasAmagrItva eva samabalatvasya vivakSitatvAttasya coktaphullatvavizeSaNamantarA duHsaMpAdatvAcca / tathAcAnyUnAna
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 sAhityasAram / [uttarAdha kiM candroyaM kuto nAGkI padmaM vodyatkuto nizi / iti vRndAvane rAdhAnanahaksaMzayI hriH|| 118 // tiriktasAmarthyakameva taDiddhanayoH saMphullamallItamAlayozca rAdhAmAdhavasAdharmya miti gopakumAraniSThatadviSayakajJAnAkhyadoSamUlakaH taDiddhanAropo hi saMphullamallItamAlAropeNa saca teneti parasparaM pratibhAsamAnaprAtikUlya eveti tAdRzAsAdhAraNakAraNakazca yo'nekakoTyavagAhI ubhayakoTiviSayakaH saMzayaH imau purovartinau taDiddhanAvuta utphullamallItApicchakAviti prasiddha eva tadviSayiNI yA zrotRNAM sundarabu. dvizcArucamatkArakAriSI jJaptistajanako yaH prakRtakAvyAtmakaH zabdastatpratipA. yatvaM prakRte sa saMdehAlaMkAre sphuTameveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze'asyAH sRSTividhau prajApatirabhUccandro nu kAntipradaH zRGgAraikarasaH khayaM nu madano mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM nu viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH' iti / yathAvA sAhityadarpaNe-kiM tAruNyataroriyaM sarabhasodbhinnA navA maJjarI velAprocchalitasya kiM laharikA lAvaNyavArAMnidheH / udgADhotkalikA tanoH khasamayopanyAsavizrambhiNaH kiM sAkSAdupadezayaSTirathavA devasya zRGgAriNaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'marakatamaNimedinIdharo vA taruNatarastarureSa vA tamAla: / raghupatimavalokya tatra dUrAdRSinikarairiti saMzayaH prapede' iti / atrodAharaNatraye'pi kramAddhetUtprekSAzuddhotprekSAvikalpAlaMkAraghaTitatvaM bodhyam / yathAvA kuvalayAnande-'jIvanagrahaNe namrA gRhItvA punaru. sthitAH / kiM kaniSThAH kimu jyeSThA ghaTIyantrasya durjanAH' iti / atrApi zleSAlaM. kAraghaTitatvameveti va zuddhasasaMdehodAharaNatvamiti sahRdayA eva vivecayantviti rahasyama / rasagaGgAdhare'gre--'sindUraiH paripUritaM kimathavA lAkSArasaiH kSAlitaM liptaM vA kimu kuGkumadravabharairetanmahImaNDalam / saMdehaM janayanRNAmiti paritrAtatrilokastviSAM vrAtaH prAtarupAtanotu bhavatAM bhavyAni bhAsAM nidheH' iti padyamudAhRtya tadicAryaivaM ca sUryakiraNadharmikaH saMzayo guNIbhUto vyaJjanAgamyatvAdviSayaviSayiNo. rAropAnukUlavibhaktikatAM nApekSate / apekSate ca sAkSAcchabdavedyatAyAmiti kutrAdhyavasAnamUlasaMzayasyetyuktvA, tato'gre kiMcit khaNDanAdyupapAdya 'tIre taruNyA vadanaM sahAsaM nIre sarojaM ca miladvikAsam / alokya dhAvatyubhayatra mugdhA marandalubdhAlikizoramAlA' iti / ataeva saMzayadhvanyudAharaNaM tathA 'AjJA sumeSoravilaGghanIyA kiM vA tadIyA navacApayaSTiH / na na sthitA kiMvanadevatA vA. zakuntalA vA munikanyakeyam' iti tadgauNavyaGgayasya / tathA 'saMpazyatAM tAmatimAtratanvIM zobhAbhirAbhAsitasarvalokAm / saudAmanI vA sitayAminI vetyevaM janAnAM hRdi saMzayo'bhUt' iti / tathA 'sapallavA kiMnu vibhAti vallarI saphullapadmA kimiyaM nu padminI / samullasatpANipadA smitAnanAmitIkSamANaiH samalambhi saMzayaH' iti coktam // 117 // atha nizcayagarbhodAharaNamAha-kiM candro'yamiti /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / cyutA kalpalatA svastaH kiMvaiSA vidhudambudAt / iti saMdihya niHzvAsaiH kRSNo nirNItavAnpriyAm // 119 // ayaM purovatI padArthaH kiM candraH asti navetyArthikam / tatra prathamakoTibAdhanizcAyakaM hetumAha-kuta ityAdinA / 'kalaGkAko lAJchanaM ca' ityamarAyadyayaM candrastarhi aGkI kalaGkI kuto nAstItyanvayaH / tasya nizi pUrNatve pratIyamAnasya kalaGkitvavyApyatvabhAnaniyamAditi bhAvaH / vetyathavA yadi purovartini kalaGkitvAbhAvAtpamaM cettarhi nizi rAtrAvapyadya udyadvikasanalakSaNamudayaM prApadeva kuto bhavatItyadhyAhRtya yojanA / nahi rAtrau padmaM vikasatItyAzayaH / tasmAtpurovartivastuno'sya nizyapi vikAsazAlitvAtpadmatvAkhyadvitIyakoTirapi bAdhitaiveti nirNayAbhAvaparyavasAyisaMzayaH punastadavastha eveti bhAvaH / itItyAyuttarArdhe tu spaSTameva / evaM ceha nizcayagarbhatvAdvitIyasasaMdehabhedodAharaNatvam / yathAvA rasagaGgAdhare-'taraNitanayA kiM syAdeSA na toyamayI hi sA marakatamaNijyotsnA vA syAna sA madhurA kutaH / iti raghupateH kAyacchAyAvilokanakautukairvanavasatibhiH kaiH kairAdau na saMdidihe janaiH' iti / atra marakatamaNe: kAntirityeva prayoktavyam / 'candrikA kaumudI jyotsnA' ityamarAcandrasyaiva kAntau jyotsnAzabdasya rUDhatvAditi dhyeyam // 118 // idAnImuddezakramaprAptaM nizcayAntAkhyaM sasaMdehAlaMkArasya tRtIyaM bhedamudAharati-cyuteti / eSA vRndAvane caitracitrAcandrikAyAM purovartinItyarthaH / svastaH svargAtsakAzAdityarthaH / cyutA patitA / kalpalatA kalpavayeva saurabhyabhAkhararUpavattvAdinA asti kimityanvayaH / vetyathavA ambu. dAnmeghAcyutA skhalitA vidyut saudAmanI asti kimityAdiprAgvadeva / ityuktaprakAreNa kRSNaH vRndAvane rAdhAmanveSayannityArthikam / saMdihya' saMdehavRttimAndUra. tvAdinA sAdRzyasAmagrIdoSAdbhUtvA, pazcAttatsamIpe gataH sannityArthikam / niHzvAsaiH khavirahamU kAlikatadIyazvAsocchAsarityarthaH / priyAM svapreyasI rAdhikAmeva tAM nirNItavAnizcitavAniti yojanA / yathAvA kAvyaprakAze-'induH kiM kva kalaGkaH sarasijametatkimambu kutra gatam / lalitasavilAsavacanairmukhamiti hariNAkSi nizcitaM parataH' iti| yathAvA sAhityadarpaNe-'kiM tAvatsarasi sarojametadArAdAhokhinmukhamavabhAsate taruNyAH / saMzayya kSaNamiti nizcikAya kazcidvibbokairbakasahavAsinAM parokSaiH' iti / baketi / prAyazo bakaikasahavAsaviziSTAnAM kamalAnAM prokssairgocrairityrthH| etaadRshaiHbibbokaiH| 'bibboko'bhimataprAptAvapi. harSAdanAdaraH' iti raamaashrmoktvcnaatttsuuckvcnairityrthH| yathAvA rasagaGgAdhare-'capalA jaladAcyutA latA vA tarumukhyAditi saMzaye nimagnaH / guruniHzvasitaiH kapirmanISI niNeSIdatha tAM viyoginIti' / tAM sItAmityarthaH // 119 // evaM sasaMdehAlaMkAranirUpaNe kRte tatrAntimasya nizcayAntatadbhedasya nizcayaviSayetarakoTyavacchedena bhrAnti
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe sAdRzyAddharmiNi bhrAntistAdAtmyenAnyadharmiNaH / cArvanAhAryanizcityA tadvAMstadanuvAdavAk // 120 // rAdhikAliGgitaM kRSNaM dRSTrA vRndAvane ciram / savidyudambudabhrAntyA nanRtuH kekinaH zatam // 121 // tvasiddhestatprasaGgAdbhAntimantamalaMkAraM lakSayati - sAdRzyAditi / dharmiNi upameye / anyeti / upamAnAkhyadharmiNa ityarthaH / sAdRzyAt sundarasAdharmyAditi yAvat / uttarArdhagatAttacchabdAdiha yacchabdo'dhyAhAryaH / yA cAru sundaraM yathA syAttathA / anAhAryeti / 'AhArye bAghakAlIna maicchikaM jJAnamucyate' iti talakSaNAttadbhinnAyA nizcitirvicAramantaraivAdhyava sitistayetyarthaH / tAdAtmyenaikyena / bhrAntiH prasiddhaiva / tadanuvAdeti / tAM niruktabhrAnti anuvadatIti tathA tAdRzI vAkkAvyavANI yatra viSaye svajanyajJAnadvArA sa tathetyarthaH / etAdRzaH / taditi / bhrAntimAnalaM kAro'bhavatItyanvayaH / evaMca upameyAvacchedenopamAnasya sAdharmyA - tsundarAnAhAryavicAraprAgabhAvasamAnAdhikaraNaikyanizcitirUpabhrAntyanuvAdakavAkyaja 408 nyajJAnaviSayatvaM bhrAntimadalaMkAratvamiti tatsAmAnyalakSaNaM paryavasyati / militasAmAnyatadguNAkhyavakSyamANAlaMkAravAraNAyAtropameyagrahaNam / 'akaruNahRdaya priyatama muJcAmi tvAmataH paraM nAham / ityAlapati karAmbujamAdAyAlIjanasya vikalA sA' iti bhAminIvilAsoke nAyakaM prati nAyikAvRttakathakatatpreSitadUtIvAkye vyajyamAnonmAdavyudAsAyopamAnasya sAdharmyAditi / rajjusarpAdibhramavyAvRttaye sundareti / abhedAdirUpakanirAsAya anAhAryeti / pramApanodAya rUpAntam / etena saMzayo'pi nirastaH / pazupakSyAdiniSTadevApannabhrAntibhedanAya bhrAntItyAdiviSayatvAntam / vAkyamiha kAvyameva / evamullekhavAraNAya bhrAntAvekalaM vivakSitamiti saMkSepaH // 120 // athaitamudAharati - rAdhiketi / kekinaH sveSTadarzanajanya harSotkarSA - cchabdaM kurvANAH zikhina ityarthaH / vRndAvane ciraM bahukAlaM yathAsyAttathA / rAdhiketi / rAdhayA svayameva pramuditatvenAzliSTamityetat / kRSNaM bhagavantaM ciraM dRSTvA dIrghakAlamavalokyeti yAvat / etena saMbhAvitatvamAvedyate / seti / sataDiddhanabhrameNetyarthaH / zataM anekasaMkhyAkaM yathA bhavati tathA ciraM nanRturityanvayaH / tathAcAtropameyau rAdhAkRSNau tadavacchedena upamAnau vidyadambudau tayoH paramagauratvakRzatanutvanIlavarNatvasa rasatvasAdRzyAddoSAdanAhArya vicArAsahatAdAtmyanizcayarUpA bhrAntiryA vRndAvane mayUrANAmaticamatkArakArikaNyabhUttadanuvAdavAkyatvaM prakRtapadye vartata evetyetajjanyajJAnaviSayatvaM niruktabhrAntimatyalaMkAre sphuTameveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze - 'kapAle mArjAraH paya iti karAleDhi zazinastarucchidre protAnbisamiti karI saMkalayati / ratAnte talpasthAnharati dayitApyaMzukamiti prabhAmattazcandro jagadidamaho vibhramayati' iti / yathAvA sarakhatIkaNThAbharaNe-- 'kanakakalazakhacche rAdhApayodharamaNDale navajaladharazyAmAmAtmadyutiM
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 409 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / sAdRzyadhIddhasaMskArajajJAnaM smRtyalaMkRtiH / khelatkhaJjanayugmAjaksasmAra sudRGmukham // 122 // pratibimbitAm / asitanicayaprAntabhrAntyA muhurmuhurutkSipaJjayati janitavrIDAhAsaH priyAhasito hariH' iti kuvalayAnande tvayamanyonyabhrAntimUlo'pyuktaH / 'palAzamukulanAntyA zukatuNDe patatsaliH / so'pi jambUphalabhrAntyA tamaliM dhartumicchati' iti| yathAvA rasagaGgAdhare-'kanakadravakAntikAntayA militaM rAmamudIkSya kaantyaa| capalAyutavAridabhramAnanRte cAtakapotakairvane' / atra cAtakagataharSopaskArakatayA tadgatA bhrAntiralaMkAraH / atraiva yadi 'pariphullapatatrapallavairmumude cAtakapotakairvane' ityuttarArdhe nimIyate tadAyameva bhrAntidhvaniriti / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte-'bhagavadekaratAturacetasA virahadAhavazojjhitavAsasA / uSasi rAdhikayA bata bhAnavI rugapi celadhiyA'cakRSe madAt' iti // 121 // evaM bhrAntimatyalaMkAre nirUpite tatra bhrAntau smRterapi keSAMcinmate prayojakatvAttatprasaGgAtsmRtaM smRtyalaMkAraM lakSayati-sadRzyetyAdipUrvArdhena / sAdRzyaM upamAnopameyayoH sundaraM sAdhayaM tadviSayiNI yA dhIranubhUtiH tayA vArtamAnikayA iddhaH 'ekasaMbandhijJAnamaparasaMbandhismArakam' iti niyamAdudbuddho yaH saMskAraH pUrvAnubhUtanirukta. sAdRzyaviSayakajJAnIyasUkSmAvasthAvizeSastena jAyata iti tathA etAdRzaM yajjJAnaM 'anubhUtaviSayA'saMpramoSAH smRtiH' iti pAtaJjalasUtrAtsaMskArajanyaM jJAnaM smRtirityabhiyuktoktezca smRtireva prAguktAnyathAnupapattyA niruktajJAnaviSayakajJAnajanakakAvyapratipAdyatvamiti yAvat / smRtyalaMkRtiH proktasmRtyAtmakajJAnaviSayakajJAnajanakazabdapratipAdyatvaM smaraNAlaMkAratvamityanvayaH / evaMca sundarasAdRzyaviSayakavArtamAnikajJAnaprodbuddhasaMskArajanyajJAnaviSayakajJAnajanakazabdapratipAdyatvaM smaraNAlaMkArasAmAnyalakSaNaM paryavasitam / taduktaM rasagaGgAdhare-'sAdRzyajJAnobuddhasaMskAraprayojyaM smaraNaM smaraNAlaMkAraH' iti / padakRtyAni tu prAgukta dizA khayamUhyAni / tamudA. harati-kheladityAyuttarArdhena / khelati krIDati iti kheladetAdRzaM khaJjanayugma khajarITamithunaM yasmiMstAdRzaM yadabjaM padmaM tatpazyatIti tathA etAdRzaH zrIrAma ityarthaH / sudRgiti / zobhane dRzau yasyAH vaidehyAstasyAH mukhaM vadanaM sasmAra smRtavAniti yojanA / atra sundarasAdRzyadhIH khelatkhajanayugmaviziSTapadmaniSThasuTuGmukhasaMbandhisundarasAdharmyaviSayakavArtamAnikaM zrIrAme jJAnaM tena probuddho yaH saMskAra. stajanyaM yajjJAnaM sItAnanaviSayakasmRtyAtmakaM tadviSayakajJAnajanako yaHprakRtakAvyA tmakaHzabdastatpratipAdyatvaM prakRtAlaMkAre spaSTameveti lkssnnsmnvyH| yathAvA sarasva. tIkaNThAbharaNe-'adRzyanta punastena khelAH khaJjanapatayaH / asmaryanta vinizvasya priyAnayanavibhramAH' iti / yathAvA kAvyaprakAze-'nimnanAbhivivareSu yadambhaH plAvitaM caladRzAM laharIbhiH / tadbhavaiH kalarutaiH suranAryaH smAritAH suratakaNTharutAnAm' iti / yathAvA prasannarAghave nATake-'saumitre nanu sevyatAM
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 sAhityasAram / [uttarArdhe ekasya vastuno'nekaprakArAM rucirAM dhiyam / zabdadvAraiva yaH kuryAtsa ullekha iha smRtaH // 123 // tarutalaM caNDAMzurujjRmbhate caNDAMzornizi kA kathA raghupate candro'yamunmIlati / vatsaitadviditaM kathaM nu bhavatA dhatte kuraGgaM yataH kvAsi preyasi hA kuraGganayane candrAnane jAnaki' iti / rasagaGgAdhare tu-'ita eva nijAlayaM gatAyA vanitAyA gurubhiH samAvRtAyAH / parivartitakaMdharaM natabhrasmayamAnaM vadanaM na vismarAmi' / atra smaraNasya cintodbuddhasaMskAraprayojyatvAnnAlaMkAro vyaMgyatvavirahAca na bhAvaH / evam 'darAnamatkandharabandhamISanimIlitasnigdhavilocanAbjam / analpaniHzvAsabharAlasAgayAH smarAmi saGgaM ciramaGganAyAH' / ihApi smRtina bhAvo nApyalaMkAraH / vyaGgaya. syaiva vyabhicAriNo bhAvatvAdityuktvAgre kiMcitkhaNDanAdyuktvA, 'agA, paritaH pUrNamAlokya sa mahArNavam / hRdayaM rAmabhadrasya sasmAra pavanAtmajaH' ityupacaritaM smaraNamudAhRtam / vistarastvatra srkhtiiknntthaabhrnnaadyaakressvevaanusNdheyH| prastute'tra tu mayA vistarabhayAnaivAsau kRta iti dik // 122 // evaM sAmAnyato'nyatrAnyAroparUpabhrAntimadalaMkAranirUpaNaprasaGgasaGgatamullekhAlaMkAraM lkssyti-eksyeti|eksy vastunaHvarNyasya padArthasya / aneketi / bahuvidhAm / tatrApi rucirAM sahRdayAnandakatvena ramyAmityarthaH / etAdRzIM dhiyaM buddhivRttiM yaH zabdadvAraiva khavAcakakAvyadvAreNaiva natu sAdhanAntareNa kuryAt iha alaMkArazAstre saH padArtha ullekha iti smRtaH paribhASito bhavatInvayaH / tathAca ekatvasaMkhyAvacchinnavarNyaviSayakAnekaprakArakaruciradhIjanakazabdaikapratipAdyavamullekhAlaMkAratvamiti tatsAmAnyalakSaNaM siddham / atra bhrAntimatyativyAptivyAvRttaye viSayakAntam / mAlArUpake'tiprasaGgabhaGgAyAnekaprakAraketi / mRgajalakallolamAlAM pazyetyAdizAbdabodhaviSaye tayudastaye rucireti / bhittau citramidaM pazyetyAdisthale bhittirUpAdhiSThAne nAnAvidhakarituraganaranArInagaryAdiraGgaracanAvizeSAtmakasopAdhikabhrametivyAptivyucchittaye eketi| taduktaM rasagaGgAdhare-'ekasya vastuno nimittavazAdyadanekaigrahItRbhiranekaprakAraM grahaNaM tadullekhaH' iti / nanu tatra nimittavazAdanekairgrahItRbhiriti ca nimittAdi vayA lakSaNe kuto na nivezitamiti cena / nimittagrahaNasya anekaprakAraketyanenaiva cAritArthyAt / nahi nimittamantarAnekaprakAraka ullekhaH saMbhavati / anekairgrahIta. bhirityasya tvekagrahItRkartRkollekhe'vyApteH prakRte sAmAnyalakSaNe grahaNaM na kRtam / tathAca khayameva vakSyati 'dharmasyAtmA bhAgadheyaM kSamAyAH' ityAdimAlArUpakeatiprasaGgavAraNAyAnekairgrahItRbhirityavivakSitabahutvakaM grahaNavizeSaNamiti pratipAdyai. tallakSaNaM madhye kiMcidranthaM vilikhya atha prakArAntareNApyullekho dRzyate yatrAsatyapi grahItranekatva ityAdinA / tasmAdyuktamevedamiti // 123 // evamullekhAlaMkArasAmAnyalakSaNamupapAdya kiM rUpakAderivAsyApi kecidbhedAH santi navetyAzaGkAM zamayannekagrahItranekagrahItRkatvabhedena tatkoTidvaividhyaM tasya pratyekaM traividhyAtU
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 411 viSayAzrayasAmAnAdhikaraNyabhidhA tridhaa| svarUpaphalahetUnAM grahItRbhirapi tridhA // 124 // nispRho'nAlpasaukhyeSu zuddhadharmeSu saspRhaH / zAstreSu caturAsyo me nityaM vijayate guruH||125 // suhRdaH puNyasakteSu sadayAH srvduHkhissu| satsu hRSTA udAsInAH khaleSu kati pnndditaaH|| 126 // ghoDhA vibhinnatvaM cAha--viSayeti / viSayazcAzrayazca sAmAnAdhikaraNyaM ceti tathA teSAM bhidbhedastayA vakSyamANaviSayAdibhedenetyarthaH / tridhA triprakArako'yamu. llekhAlaMkAro bhavatIti kiMcidadhyAhRtya saMbandhaH / taduktaM rasagaGgAdhara eva / atha prakArAntareNApyullekho dRzyate / yatrAsatyapi grahItranekatve viSayAzrayasamAnAdhikaraNAdInAM saMbandhinAmatyantamanekatvaprayuktamekasya vastuno'nekaprakAratvamiti / athAnekAhItRkoTikollekhasyApi grAhyasvarUpaphalahetUnAM bhedAtpunastraividhyaM vidhatte kharUpetyAyuttarArdhena / punarapyasAvullekhAlaMkAraH / svarUpeti / grahItRbhirapItyAdi / viSayAdiSaNNAM varUpANi tvanupadamevodAharaNeSu spaSTIbhaviSyantIti bhAvaH // 124 // tataH krameNa Sar3idhamapi tamudAharannAdau ekagrahItRkoTigatamanekaviSayabhedenaikasyAnekollekhamudAharati-ni:spRha iti / anAtmeti / iSTazabdAdijanyAnandevityarthaH / sarvatreha viSayasaptamyeva / zuddhati / tantragandhAspRSTavaidikakarmakhityarthaH / yathAvA rasagaGgAdhare-'kAtarAH paraduHkheSu nijaduHkheSvakAtarAH / arthavalobhA yazasi salobhAH santi sAdhavaH' iti // 125 // atha tatraivAzrayabhedenakasyAne kollekhamudAharati-suhRda iti / sarveti / yAvadvipanneSvityarthaH / tathAca pAtaJjalaM sUtraM 'maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNya viSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam' iti / yathAvA kuvalayAnande-'akRzaM kucayoH kRzaM valagne vipulaM cakSuSi vistRtaM nitmbe| adhare'ruNamAvirastu citte karuNAzAli. kapAlibhAgadheyam' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'tuSArAstApasavAte tAmaseSu ca tApinaH / dRgantAstATakAzatrobhUyAsurmama bhUtaye' iti / nanu tvadIye pUrvodAharaNe' nAtmasaukhyAdau viSayatA prakRtodAharaNe tu puNyasaktAdiSvAzrayatA tathA, kuvalayA. nandarasagaGgAdharodAharaNayoretayorapi kucatApasAdiSvapyAzrayataivetyatra kiM niyAmakaM saptamyantatvasya sthalacatuSTaye'pi tulyatvAditi cetsatyam / kavivivakSAyA eva niyAmakatvAt / ataeva rasagaGgAdhare tAvadidaM padyamudAhRtyokam ihatvAzrayAnekatvaprayuktamanekavidhatvaM dRgantAnAm' iti / AzrayatvamAdhAratvameva / kuvalayAna. ndodAharaNe tvavacchedakatvAparAbhidhaM sarvasminnAtmAstItyAdAviva vyApyatvameva saptamyartha iSTaH / taduktaM airAvatAkhye dvitIyaratna eva-'AdhAre viSaye vyApye'nya. kriyAlakSakakriye / saptamI kamale haMsa Asta ityAdike bhavet' iti // 126 //
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 sAhityasAram / [uttarArdhe yogino yoginAM madhye bhogino'pi ca bhoginAm / viduSAmapi vidvAMsaH pizunAH kairvinizcitAH // 127 // AtmA bhUmaiva tattvajJaiH kataiveti ca karmaThaiH / dehAdisaMgha evAnyaiH sarvairullikhyate'dbhutam // 128 // yatayo moktumeveti pAtumeveti bhIravaH / / prakaTaH kartumeveti karmiNastvAM guro viduH // 129 // evaM tatraiva sAmAnAdhikaraNyabhedenApyekasyAnekollekhamapyudAharati-yogina iti / kairiti / tattatsAmAnAdhikaraNyena tattadyapadezavyavahAryatvenAvyabhicArikharUpanirNayAbhAvAtkaizcidapi pizunA naiva nirNItAH santItyAkUtam / yathAvA rasagaGgAdhareeva-'vidvatsu vimalajJAnA viraktA yatiSu sthitAH / svIyeSu tu garodgArA nAnAkArAH kSitau khalAH' iti / atra vidvadAdisahacarabhedaprayukta khalAnAmanekavidhatvamiti ca tatraiva vivRtirapi // 127 // evamekagrahItRkaviSayAzrayasAmAnAdhikaraNyabhedena trividhamullekhamuddezakramAnusAreNaiva samudAhRyedAnIM tatkrameNaiva tamanekagrahItRkoTikamapi svarUpaphalahetubhedena trividhamevodAharan prathamaM kharUpolekhamudAharati-Atmeti / bhUmaiveti / 'bhUmAtveva vijijJAsitavyaH' 'yo vai bhUmA tatsukham' ityAdizruteH 'bhUmA saMprasAdAdadhyupadezAt' iti zArIrakamImAMsAsUtrAca trividhaparicchedAtmakAkhiladRzyAtyantAbhAvopalakSitaM saccidekasukharUpaM brahmaiveti yAvat / atra yadyapi anyapadenaiva tattvajJakarmaThetaratvAvacchedena yAvatsaMgrahaH sapanna eva tathApi karmaThApekSayA nIcakoTikAnAM pAmarANAmevAnyapadena saMgrahaH syAnna sAMkhyadvayanyAyadvayavAdinAM kApilAditairthikANAM tathA tadekadezinAM mAdhvarAmAnujavallabhIyAdInAmapIti kasyacidAzaGkA syAdyataste na tattvajJAH nApi karmaThAstathAca teSAM kutrAntarbhAva iti prApte, ye hi niruktabhedavAdiSu tattacchAsvasiddhAntaM yathAvadeva jJAtvA taduktatyAgayogAdisAdhanaikaniSThAste krmtthessvevaantrbhaavyaaH| siddhAnte jJAnetarayAvanmokSasAdhanAnAM kartumakartumanyathAkatuM zakyatvena karmatvAbhyupagamAye tu tattacchAstrAbhimAnamAtravantasteSAM loke paNDitatvena vyavahArAtteSAM tu kvAntarbhAva iti vimarze yadi te dehAdyatiriktakarItmAparokSajJAnavantaH santi tarhi te tattacchAstroktajJAnetaratyAgayogAdyagrimasAdhananiSThAH kuto na bhava nti kutaH punardhanaikaniSThAH pradRzyanta ityAdiyuktyA ca teSAM dehAdisaMghAtmavAdiSu pazvAdisAdhAraNapAmareSvevAntarbhAvyatvamiti dyotayituM sarvairiti / asyApi zAntarasopaskArakatvAdalaMkAratvam / anyattUktarItyaivohyam / yathAvA rasagaGgAdhare-'naraivaragatipradetyatha suraiH khakIyApagetyudAratarasiddhidetyakhilasiddhasaMdhairapi / harestanuriti zritA munibhirastasajheriyaM tanotu mama zaM tanoH sapadi zaMtanoraGganA' // 128 // atha kramAgataM phalollekhamudAharati-yataya iti / aye guro' khAM prati yatayaH yatante mokSArtha prayatnaM kurvantIti tathA / saMkalasAdhanasaMpannA
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 413 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kecittyAgaikaniSThatvAtpare tvaizvaryavattvataH / eke tu saMzayocchedAdeva sAdhUnbhajantyalam // 130 // viSayatvaniSedhasya sAmAnAdhikaraNyataH / AropyamANaviSayitAdAtmyaM syAdapaDhutiH // 131 // mumukSava ityarthaH / ayaM ityArthikam / moktumeva asmadAdIjIvAn avidyAdyakhiladRzyajAlabandhanAniSkAzayitumevetyarthaH / prakaTa: paramezvara eva mAyikalIlAvigrahAvacchedenAvirbhUtostIti zeSaH / tathA bhIravaH daridrAdyakhilapIDAbhItA itiyaavt| pAtumeva parirakSitumevetyarthaH / karmiNaH karmaThAH / kartumeva saMdhyAvandanAdinikhilakhavarNAzramAdisamucitadharmAnuSThAnArthamevetyetat / vidurjAnIyurityanvayaH / prakaTa iti padamuktamatadvaye'pyanukRSya yojyam / yathAvA rasagaGgAdhare-'arthino dAtumeveti trAtumeveti kAtarAH / jAto'yaM hantumeveti vIrAstvAM deva jAnate' iti // 129 // evameva hetUllekhamapyudAharati-keciditi / tyAgeti / 'na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRtatvamAnazuH' iti zruteryAvadRzyasukhaviSayakanizcalAnAdaramAtraniratatvAdityarthaH / sAdhUnalaM bhajantItyapakRSya yojyam / paretviti / tuzabdaH pUrvavailakSaNyArthaH / aizvaryeti / aNimAdyakhilayogasiddhizAlivAditi yAvat / sAdhUnityAdyatrApi prAgvadeva saMbandhyate / eketviti / saMzayeti 'chidyante sarvasaMzayAH' iti zruteradvaitAparokSabrahmavidyApradatvAdevetyarthaH / ziSTaM tu spaSTameva / pUrvodAharaNe uttamAdyanulomakramo'tra tu tadviparIta iti jJeyam / evaM rasagaGgAdhare'nekakoTyekakoTayullekhakrama iha tUpajIvyopajIvakabhAvAdekAnekakoTyullekhakrama evetyapi / yathAvA tatraivam-'haricaraNanakharasaGgAdeke haramUrdha. saMsthiteranye / tvAM prAhuH puNyatamAmapare surataTini vastumAhAtmyAt' iti / evaM vistaro'pyatra tatraiva bodhyaH // 130 // evamullekhAlaMkAraM nirUpya tatsAmAnyalakSaNe ekasya vastuna ityAdinA prAkpratipAdite'nekaprakArakaruciradhIkAlAvacchedena viSayasaMbandhinaisargikaprakArApahnavaprasaGgasaMgatamapahRtyalaMkAraM sAmAnyataH paNDitarAjarItyaiva lakSayati-viSayatveti / viSayatvamupameyatvamupameyatAvacchedakIbhUtaM tasya yo niSedha aahaaryo'plaapstsyetyrthH| sAmAneti / sAmAnAdhikaraNyeneti yAvat / Aropyeti / AropyamANaM svecchayaivAdhyasyamAnametA. dRzaM yadviSayiNa upamAnasya tAdAtmyaM aikyaviSayakajJAnajanakavAkyapratipAdyatvamityetat / tat apahnutiH syAdapakutyalaMkAratvaM bhavedityanvayaH / evaMca viSayatAvacchedakaniSedhasAmAnAdhikaraNyenAropyamANaviSayitAdAtmyaviSayakarucirajJAnajanakavAkyapratipAdyatvamapahRtyalaMkAratvamiti tatsAmAnyalakSaNaM paryavasyati / taduktaM rasagaGgAdhare-'upameyatAvacchedakaniSedhasAmAnAdhikaraNyenAropyamANamupamAnatAdAmyamapahRtiH' iti / tathAca lakSaNe tRtIyAntena rUpakanirAsaH / tatra rUpake tAvadupameyopamAnatAvacchedakayorna virodha iha tUpameyatAvacchedakasyaicchikaniSe
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 sAhityasAram / [uttarArdha rasagaGgAdhare sAmAnyAdeSA dvividhA mtaa| ekA sAvayavAnyA tu tadviruddhA kramAdyathA // 132 // etena kuntalAH kiMtu bhrmraastRptinishclaaH| nedaM mukhamidaM padmaM neyaM strIyaM tu padminI // 133 // neme sitAsitAH santi kaTAkSAH svasuyoSitaH / kiMtvanaGgAGgasiddhayartha nUnA eva sitAsitAH // 134 // dhAt sa prasiddha eveti taghyAvRttiH / AropyamANapadenAhAryanizcayaviSayIkriyamANatvaM vivakSitam / tena 'saMgrAmAGgaNasaMmukhAhatakiyadvizvaMbharAdhIzvaravyAdIrNIkRtamadhyabhAgavivaronmIlannabhonIlimA / aGgAraprakharaiH karaiH kavalayansadyo jaganmaNDalaM mArtaNDo'yamudeti kena pazunA loke zazAGkIkRtaH' iti rasagaGgAdharIyapadyaeva bhraantimdlNkaarpraakRtiH| tanizcayasya virahadoSajanyatvenAhAryatvAbhAvAt / ziSTaM tu prAgvadeveti dik // 131 // athAsyA apahRteH sasaMmatikaM sAmAnyato dvaividhyaM vidhatte-raseti / taditi / niravayavetyarthaH / vistarastu tata evAvaseyaH / prakRte gauravAdatiprayojakatvAbhAvAcca naiva prapaJcyata iti rahasyam // 132 // tatroddezAnusAreNa prathamaM sAvayavAmapahRtimudAharati-eta iti / nanu bhramarANAM kathaM saMyamanaM tatrAha-tRptIti / ihopakAryopakArabhAvApannAvayavasaMghAtmakatvAtsAvayavatvam / evaM viSayatAvacchedakasya kuntalatvAderyo niSedhastatsAmAnAdhikaraNyanaivAtrAropyamANaM yadbhamarAdiviSayitAdAtmyaM tadviSayakarucirajJAnajanakaprakRtavAkyapratipAdyatvAtsAmAnyalakSaNamapi saMmataM bodhyam / yathAvA rasagaGgAdhare-'smitaM naitatki tu prakRtiramaNIyaM vikasitaM mukhaM brUte mUDhaH kusumamidamudyatparimalam / stanadvandvaM mithyAkanakanibhametatphalayugaM latA ramyA seyaM bhramarakulanamyA na ramaNI' iti / atra caraNatraye apahnavapUrvaka AropApahnutizvaramacaraNe tvAropapUrvakApahnutiriti bodhyam / taduktaM sAhityadarpaNe'pahnutiM prakR. tya-prakRtaM pratiSidhyAnyasthApanaM syAdapahnutiH' iti / tallakSaNaM saMkSipya 'iyaM ca dvividhA / kvacidapahnavapUrvaka AropaH kvacidAropapUrvakopahnava iti / krameNodAharaNam-'nedaM nabhomaNDalamamburAzi tAzca tArA navaphenabhaGgAH / nAyaM zazI kuNDalitaH phaNIndro nAsau kalaGkaH zathito murAriH // etadvibhAti caramAcalacUDabimbaDiNDIrapiNDarucizItamarIcibimbam / ujjvAlitasya rajanI madanAnalasya dhUma dadhatprakaTalAJchanakaitavena' iti / atra DiNDIrakhaNDeti vAcyam / nocedudyatparimalamityasyevAzlIlatvaM syAttena tatrApi 'kusumamidamAmodabharitam' ityeva nyA. yyamiti dikU // 133 // evaM sAvayavAmapaTThatimudAhRtya kramaprAptAM niravayavAmapi tAmudAharati-nema iti / sveti / atra khasupadAbhyAM sundaryA api parakIyAyAH khakIyAyA apyasundaryAzca vyAvRttitastRtIyapumarthasiddhiva'nyate / ataeva kiMtvityAdyuttarArdham / sitAsitAH prayAga ityarthaH / yathAvA rasagaGgA
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 415 SoDhA kuvalayAnande mataiSA bhinnalakSaNA / pratyekaM tatra sAmAnyalakSaNaM viSayahutiH // 135 // dhara eva-'zyAmaM sitaM ca sudRzo na dRzoH svarUpaM kiMtu sphuTaM garalametadathAmRtaM ca / nocetkathaM nipatanAdanayoH sadaiva mohaM mudaM ca nitarAM dadhate yuvAnaH' iti / yathAvAsadadvaitAmRtamacaryAm-'bahuguNamayI navInA tanvI girivaranitambataTalInA / kAntA na vAgureyaM prasAritA kAlabhillena' iti // 134 // nanu kuvalayAnande'pahnutiH SaTUprakArA pratipAditAstyathApi tatredaM sAvayavAdibhedadvayaM naiva dRzyata iti cena / tasya mate tathaiveSTatvAdityAzayena tanmatamanuvadati-boDhetyAdi saptabhiH / eSA apahRtyAkhyA prakRtAlaMkRtiH SoDhA SaDDidhA kuvalayAnande / etannAmake zrImadappayyadIkSitagrantha ityarthaH / pratyekaM ekaikaM prati yathA syAttathe. tyarthaH / bhinneti / etAdRzI matA saMmatAstItyanvayaH / nanvevamapi tatsaMmatabhedaSaTke matAntarIyatadbhedeSu cAnugataM tatsAmAnyalakSaNaM kiM syAt / naca tadIyAyAmeva citramImAMsAyAM taduktameveti vAcyam / tasyApyetatsaMmataparyastApahRtyAkhyabhede'vyApteH prAcAM kAvyaprakAzakArAdikRtalakSaNAnAmapi cAvyApteH saiva na saMbhavatItyAzaGkaya samAdhatte-tatretyAdizeSeNa / tatra kuvalayAnandamate / viSayeti / viSayasyopameyasya hutirapalApa eva sAmAnyalakSaNaM bhavatIti yojanA / evaM copameyApalApo yatra sundaraH pratIyate tAdRzakAvyapratipAdyatvamapahRtyalaMkArakhamiti tatsAmAnyalakSaNaM paryavasyati / sa tu upameyatAvacchedakasya apalApa eva / sa ca zAbda eva vivakSito na lArthastena 'kAntyA smaravadhUyantI' ityAdA. vupameyamAtraluptopamAyAM nAtivyAptiH / tatropameyalopasyArthatvAt / 'apalApastu nihnavaH' ityamarAdapalApapadasya zAbdanihnava eva zaktatvAca / evaMca sarvAnugatabAlAghavAca yuktamevedaM lakSaNamiti bodhyam / etena rasagaGgAdharoktadoSAvamoSopi / tathAhi / tatra tAvadapahRtilakSaNAdinirUpyAra evamuktam 'yattu kuvalayAnandAkhye saMdarbhe appayyadIkSitairapahnutiprabhedakathanaprastAve paryastApahRtyAkhyabhedaM nirUpayadbhirabhihitam 'anyatra tasyAropArthaH paryastApahnutistu saH / nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham' iti / atra cintyate 'nAyamapahRte do vaktuM yuktaH / apahnutisAmAnyalakSaNAnAkrAntatvAt / tathAhi 'prakRtaM yaniSidhyAnyatsAdhyate sA tvapahRtiH' / upameyamasatyaM kRtvopamAna -satyatayA yatsthApyate sApahnutiriti kAvyaprakAzotalakSaNabahirbhAvastAvatsphuTa eva / evaM viSayApahnave vastvantarapratItAvapaTThatirityalaMkArasarvasvokta lakSaNamapi nAtra pravartate / 'prakRtasya niSedhena yadanyatvaprakalpanam / sA syAdapagu. tirvAkyabhedAbhedavatI dvidhA' iti citramImAMsAgataM tvanirmitamapi lakSaNamiha tathaiva / tasmAt 'nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham' ityatra dRDhAropaM rUpakameva bhavitumarhati nApahnutiH / upameyatopamAnatAvacchedakayoH sAmAnAdhikara
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [uttarArdhe Nyasya niSpratyUhaM bhAnAt / taduktaM . vimarzinyAm-'na viSaM viSamityAhurbrahmakhaM viSamucyate' / atra viSasya niSedhapUrvaM brahmakhaviSaye AropyamANatvAt dRDhAropaM rUpakameva nApahnutiriti / yadica prAcInamatamupekSyAlaMkAraratnAkareNeva mayApyayaM prakAro. pahnutimadhye gaNita ityucyate tadA AhAryatAdrUpyanizcayasya samAnatvAdrUpakabheda evApahnutirityapyucyatA, nirasyatAM ca prAcInamukhadAkSiNyam / evamapi citramImAMsAgatatvanirmitApahRtilakSaNasyAtrAvyAptiH sthitaiva / apica yadi 'nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham' ityatra paryastApahnutirityucyate tadA tasyAmeva tvatkRtacitramImAMsAgatasya 'bimbAviziSTe nirdiSTe viSaye yadyanihRte / uparaJjakatAmeti viSayI rUpakaM tadA' iti rUpakalakSaNasyAtivyAptirvajralepAyitA syAt / viSayiNo'nihnave'pi viSayasyAnidbhutatvAt / athApi citramImAMsAyAM prAcInamatAnusAreNa rUpakalakSaNam / kuvalayAnande ca ratnAkarAdyanusAreNApahRtiyoktiriti yathAkathaMcitsAmaJjasyaM vidheyamiti digiti / tatra prathamamapahnutisAmAnyalakSaNAnAkrAntatvena 'anyatra tasyAropArthaH paryastApahRtistu saH / nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham' iti kuvalayAnandoktApahRtibhede tatvAbhAvaM pratijJAya hetUkRtaM tatsAmAnyalakSaNAbhAvaM pratipAdayituM tathAhIti tadArambhaM vidhAya prakRtamityAdinA kAvyaprakAzoktalakSaNamuktvA iti kAvyaprakAzoktalakSaNabahirbhAvaH sphuTa evetyuktaM paNDitarAjaistadvicAryate / kimetallakSaNasya sAMpradAyikaiH kRtavivaraNarItyA prakRte abhAvaH kiMvA abhinavabhavadabhihitayuktyA / nAdyaH / idaM hi kAvyaprakAzalakSaNaM jayarAmabhaTTAcAryairevaM vyAkhyAtam / upameyamityAdi / kvAcitkaM kiMcidapahRtya kasyacitpradarzanamapaTThatiriti / na paJceSurityAdAvapagutireva daNDinokteti / kAvyapradIpakArairapi-'prakRtaM yaniSiddhyAnyatsAdhyate sAtvapahRtiH' / prakRtamupameyaM niSidhyAsatyatayA vyavasthApya anyadaprakRtamupamAnaM yatsAdhyate satyatayA vyavasthApyate sApahnutiriti / vivRtaM cedamudyote / prakRtamiti niSidhyetyantena rUpakavyudAsaH / tatra prakRtaniSedhAbhAvAt / upameyamiti / idamupalakSaNam / kiMcidapahRtya kasyacitpradarzanamapahnutirityeva lakSaNam / ataeva 'kesesuvalA moDie' ityAdau svayaM na prapalAyya gatAstadvairiNopitu tataH parAbhavaM saMbhAvya te kaMdarAna tyajantItyapahnutiya'jyata iti prakAzakAraizcaH turthe uktam / evaMca 'nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham' ityAdAvapahnutireva / ataeva daNDinoktam-'apahnutirapahRtya kiMcidanyArthasUcanam / na paJceSuH smarastasya sahasraM patriNAM yataH' iti / etena 'nAyaM sudhAMzuH' ityAdau, 'na viSaM viSamityAhurbrahmakhaM viSamucyate' ityAdau ca nApahRtiH kiMtu dRDhAroparUpakamiti parAstam / nedaM mukhaM candra iti prasiddhApahRtyudAharaNe'pi mukhalaniSedhe candrAropadAdyasaMpAdakatAyA vaktuM zakyatvenAnubhavasiddhatvena cApahRtimAtrasyocchedApatteH / yadi tu niSedhapUrvakArope camatkAravizeSasyAnubhavasiddhatvA
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / sA zuddhAhAryadhyai yatra dharmasya nihnavaH / nAyaM vivasvAnka tvindrastrI kuGkumakaraNDakaH // 136 // kAstubharatnam 8 ] 417 1 dalaMkArAntaratvaM tarhi prakRte'pi tulyamiti / evaM sAMpradAyikasArasyaM kva paryavasannaM prakRta iti bhavataivAnusaMdheyam / nApyantyaH / anupalabdheH / etenAgrimagranthe evaM viSayApahnava ityAdinA nAtra pravartata ityantenoko'laMkAra sarvasvakRtalakSaNasya prakRte pravRttyabhAvo'pi pratyuktaH / tadyathA / tatra tAvadviSayApahnave vastvantarapratItAvapaddhatirityetAvanmAtramuktaM tena viyaSapadaM hyupameyamAtraparaM tacca 'nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham ityatra preyasImukhameva tasya tu prakRte'pahnavo naivAstIti tallakSaNasyApravRttiriti bhavatAmAzayastu nirvivAda eva / paraMtvasau UrdhvatanasvIyagranthAnanusaMdhAnamUlaka eva pratibhAti / tatra hi pratIpaprakaraNe tatpaJcavidhatvaM prAcAmanusAreNAbhidhAyoktam / vastutastu AdyAstrayo'pyupamAyAmevAntargatA bhedAH, caturthaH keSAMcidAkSepe paJcamastvanuktavaidharmye vyatireke tathAhi niSpadyamAnaM sundaraM vA sAdRzyamupamA / nahyAyeM pratIpe mukhamiva kamalamityAdau sAdRzyasyAniSpattira saundaryaM vAsti / yenopamAto bahirbhAvaH syAt / saundaryavizeSasya tvayApyabhyupagamAt / vizeSasya sAmAnyAnivArakatvAt / nahi prasiddhakamalAdipratiyogikameva sAdRzyamupameti rAjJAmAjJAsti / nacopamAviruddhavAcinaH pratIpazabdamAhAtmyAdeva tAdRzaM sAdRzyamupameti zakyaM vaktum / upamAvizeSaviruddhavAcakatvenApi tadupapatteriti / tena prakRte sudhAMzorapi varNyatvalakSaNopameyatvasaMbhavena tatra kalaGkitvAdiprasiddhadoSatramoSArthaM tadadhikaguNavannirduSTatvAdinA preyasImukhatAdAtmyavarNane vivakSite viSayasya diviSThatvena purovartinaH pratyakSa sudhAMzorapavastathA vastvantarI bhUtakAminImukhasAyujyena tanmAtrasya pratItirapi nirbAdhaiveti kuto'sya tallakSaNabahirbhAva iti bhavataiva vibhAvanIyam / evaMca 'prakRtasya niSedhena yadanyatvaprakalpanam / sA syAdapahnutirvAkyabhedAbhedavatI dvidhA' iti citramImAMsAlakSaNamapi prakRte samanvitatvena vyAkhyAtam / prakRto hi virahiNaH zrIrAmAdernAyakasya diviSTazcandraH pratyakSaH stutyA virahadazAyAmAtmadehadAhaprahANAzAvazAdvarNyazca tathApi svAbhAvyAttato dAhamevopalabhya sudhAMzusaMjJAvaiparItyAnnAyaM sudhAMzurityapahnavaM tasya vidhAya niratizayasukhahetutvena tato'dhikatama guNavattvAtsarvathA nirduSTatvAcca jAnakyAkhyakhapreyasImukha evokasaMjJAsAmrAjyasyeSTatvAt sadyovilakSaNacamatkArakArakatvenetthameva sakalanirmatsarasUrIzvarairvAkyArthasya samarthanIyatvAcca / etena tasmAdityArabhya digantastadagrimaprantho'pi sphuTameva pratyuktaH san digantameva gato'vagantavyaH / yadapi vimarzinI - kAramatamudAhAri tadapi prAguktaprAcInavacanaireva dattottaram / tasmAdvidvacakravartinAM dIkSitAnAM prAcAmAcAryANAM ca rahasyAnavadhAnamUlaka evAyaM pralApa iti zivam // 135 // evaM nirduSTe'pahutilakSaNe prAcInArvAcInAkhilalakSyAnuga -
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 sAhityasAram / sayuktike sadArope hetvapahutirucyate / nedaminduranaGkatvAtkitvidaM mukuro rateH // 137 // paryastApahutirdharmanihnavo'nyatra siddhaye / nAmRtaM divi kiMtvetattaruNyA adhare ciram // 138 // [ uttarArdhe te'ti laghubhUte viSayApahnavarUpe sAmAnyataH saMsiddhe'dhunoddiSTaSoDhAprakArAM tAM pratyekaM saMlakSyodAjihIrSuH prathamaM zuddhatvAvacchinnAM tAM lakSayati-setyardhenaiva / yatra AhAryeti / 'AhArya bAdhakAlIna maicchikaM jJAnamucyate' iti tallakSaNAtAdRzI yA sadbuddhicamatkArakAriNI dhIvRttistadarthamityarthaH / dharmasya viSayatAvacchedakasya nihnavaH apalApo'sti sA zuddhA apahnutirbhavatItyanvayaH / atha tAmudAharati-nAyamityardhenaiva / evamagre'pi / atra strIpadena zacyAdInAM mukhyAmukhyAnAM sarvAsAmapi saMgrahaH sUcyate / yathAvA kAvyaprakAze - ' avAptaH 'prAgalbhyaM pariNatarucaH zailatanaye kalaMko naivAyaM vilasati zazAGkasya vapuSi / amuSyeyaM manye vigaladamRtasyandazizire ratizrAntA zete rajaniramaNI gADhamurasi' iti / yathAvA kuvalayAnande - 'aGkaM kepi zazaMkire jalanidheH paGkaM pare menire sAraGgaM katicicca saMjagadire bhUchAyamaicchanpare / indau yaddalitendranIlaza kalazyAmaM darIdRzyate tatsAndraM nizi pItamandhatamasaM kukSisthamAcakSmahe' iti / iha pakSopanyAsAttattadutprekSitadharmApahnava Artha eveti pUrvasmAdvizeSaH // 136 // evaM helapahutiM lakSayati-sayuktika iti / tAmudAharati -- nedamiti / idaM purovarti svIyAmukham / yathAvA kAvyaprakAze - 'amuSmillAvaNyAmRtasarasi nUnaM mRgadRzaH smaraH zarvapluSTaH pRthujaghanabhAge nipatitaH / yadaGgAGgArANAM prazamapizunA nAbhikuhare zikhA dhUmasyeyaM pariNamati romAvalivapuH' iti 1 atra dhUmazikhA romAvalIvapuH pariNamatIti pariNAmazabdArthavazAnneyaM romAvaliH kiMtu dhUmazikheti pratIyata iti pradIpaH / kuvalayAnandepi - ' manthAnabhUmidhara mUlazilAsahasrasaMghaTTanavraNakiNaH sphuratIndumadhye | chAyAmRga: zazaka ityapi pAmaroktisteSAM kathaMcidapi tatra nahi prasaktiH' iti // 137 // tadvatparyastApahnutiM lakSayati - paryasteti / anyatreti / upamAna ityarthaH / siddhaye tAdAtmyajJAnArtham / dharmanihnavaH upameyatAvacchedakadharmasya tadadhikaraNAvacchedenApalApa iti yAvat / paryastApahnutirasvIti saMbandhaH / tAmudAharati-nAmRtamiti / taruNyAH / sarvastrIguNaviziSTasvayuvatyA ityarthaH / yathAvA kuvalayAnande - ' hAlAhalo naiva viSaM viSaM ramA janAH paraM vyatyayamatra manvate / nipIya jAgarti sukhena taM zivaH spRzannimAM mutyati nidrayA hariH' iti / madIyAdvaitAmRtamaJjaryAmapi - 'atizIghrago'pi mandaM gacchan dRSddaiva jIvitaM hartum / janayati kAntAbhrAnti kAlo'yaM lolalokasya' iti / pUrvodAharaNe'pahnavastaddhetuzca zAbda eva / iha tu tadubhayamapyAmiti vizeSaH / kALAkhyadevatAvizeSaniSThasarvasaMhArakatvarUpa kAlatvA pahavasya
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 419 anyabhrAnternirAsena bhrAntApahnatirucyate / romAJcayati mAM nityaM zItaM kiM na priyAmukham // 139 // anyaprazne satacchAdane cchekaaphntirmtaa| vakSojau lAlayanki te kAnto no devacchandakaH // 140 // kaitavAdipadainidbhutervyaktau tdpdbhutiH| brahmavidyAjato brahmaloke vyavaharatyaho // 141 // tatkAraNIbhUtasya kAntAyAM kaTAkSapAtamAtreNa sarvajanAnAM tallAbhAbhAvena mRtyutulyaduHkhavyAmohAdijanakatvasya cArthAdeva siddhatvAt // 138 // tathA bhrAntApahRtimapi lakSayati-anyeti / tAmudAharati-romAJcayatIti / idaM hi svasakhaM prati zrIkRSNavAkyam / 'romAJco romaharSaNam' ityamarAtsaMjAtaromaharSe karotItyarthaH / yathAvA gItagovinde-'jaTA neyaM veNIkRtakacakalApo na garalaM gale kastUrIyaM zirasi zazirekhA na kusumam / iyaM bhUtirnAGge priyavirahajanmA dhavalimA purArAtibhrAntyA kusumazara mAM kiM vyathayasi' iti // 139 // evaM cchekApahnutiM lakSayati-anyeti / sataH satyasya / tAmudAharati-vakSojAviti / Aseti zeSaH / 'hAro muktAvalI devachando'sau zatayaSTikA' itymrH| yathAvA kuvalayAnande-'sItkAraM zikSayati vraNayatyadharaM tanoti romAJcam / nAgarikaH kiM milito nahi nahi sakhi haimanaH pavanaH' iti / apica-vadantI jAravRttAntaM patyau dhUrtA sakhIdhiyA / patiM budhvA sakhi tataH prabuddhAsmItyapUrayat' iti // 140 // idAnIM kaitavApahnutiM lakSahati-kaitavAdIti / taditi / kaitavApahnutirbhavatItyarthaH / athainAmudAharati-brahmaviditi / tttvjnymissennetyrthH| aho ityAzcaryeloke brahmaiva vyvhrtiitynvyH|tthaacaamnaayte-'brhm veda brahmaiva bhavatiiti / jJAnI tvautmava me matam' iti smaryatepi / yathAvA kAvyaprakAze-'bata sakhi kiyadetatpazya vairaM smarasya priyavirahakRze'sminrAgiloke tathApi / upavanasahakAro' dbhAsibhRGgacchalena prativizikhamanenodRGkitaM kAlakUTam'iti / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte-'ratisakhI kimu ballavavallabhaH pariniSevitumujjvaladarpaNam / ravimiSAprakaTIkurute'ruNaM tadabhavattadalaukikarAgataH' iti / nanu bhAvatkamidamudAharaNaM ratisakhIti rUpakasya tataH pariniSevitumityantamutprekSAyAH prakaTIkuruta ityantaM kaitavApahRteH zeSeNa gamyotprekSAyA atizayoktervA spaSTameva bhAnAtsaMsRSTau yogya na tu kaitavApaDhtAviti cetsatyam / etatparyanuyogasya prakAzakArodAharaNe'pi prakRta eva tulyatvAt / tathAhi tatrApi sakhIrAgilokopavanapadeSu parikarADarasya priyetyAdipade parikarasya cchalapade kaitavApahRteravaziSTe gamyotprekSAyAzca gUDhaM satvAtsaMkarodAharaNatvameva vaktumucitam / yadi tatra kaitavApahnutirapyastIti brUSe tarhi mAmakodAharaNe'pi cchalapadavanmUlakArikAyAmAdipadagRhItavyAjacchalamiSakapaTacchamAdipadAnAM kaitavaparyAyatvena tatsatvAditi sAmAnyameveti
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 sAhityasAram / niSidhya bhrAmikaM tattvabodhanaM nizcayo mataH / cakora nenduH kAntAsyaM kiM caJjUpuTacAlanaiH // 142 // tadbhedatadabhAvAnyatareddhamitavastunaH / [ uttarAdhe tadvRttyanugatAdRktaddharmasaMbandhahetunA // 143 // tattvena cArutadvatvena vA saMbhAvanaM bhavet / utprekSAvAcyagamyatvabhedAtsA dvividhocyate // 144 // dik // 141 // evamapahnutyalaMkArIya caramabhedI bhUta kaitavApahnutigayathArthavastvapalApakAropasya kaitavAdipadavarNitatvena tatprAtilomyena sundarAropanirAsapUrvakaM yathArthavastunirNayarUpaM prasaktaM sAhityadarpaNakArasaMmataM nizcayAlaMkAraM lakSayatiniSiddhyati / bhrAmikaM tiryagAdibhirbhramakalpitamityarthaH / vastviti zeSaH / niSidhya prabAdhyeti yAvat / taveti / vAstavikArthakathanamityarthaH / nizcayaH nizcayAlaMkAraH / mataH sAhityadarpaNakartuH saMmato'stItisaMbandhaH / evaMca tiryagAdibhirbhramakalpitaM sundaraM vastu pratibAdhya yathArthavastukathanaM nizcayAlaMkAra iti tallakSaNaM phalitam / ziSTaM tu prAgvadeva / atra bhramanizcayayorvaiyadhikaraNyena nizcayAntasaMdehavyudAsaH / tathA cakorasya bhrAntimattvena saMdehAbhAvAdapi saH sundarapadena zuktirajatAdibhramabAdhavyAvRttiH / tasya camatkArakAritvavirahAt / mukhe candratvAnavadhAraNAnnAtra rUpakadhvanitvam / prastutAniSedhAcca nApadutitvam / cakorabhrAnterbAdhAcca na bhrAntimattvamiti zRGgArapuraskArakatvena cAyaM pRthagevAlaMkAra iti dhyeyam / etallakSaNamuktaM darpaNa eva - ' anyanniSidhya prakRtasthApanaM nizcayaH punaH' iti| atha tamudAharati - cakoreti / iyaM hi nAyakasyaivoktiH 1 re cakora ayamindurna bhavati kiMvidaM kAntAsyamevAstyataste caJcapuTacAlanaiH kiM candrikArasAsvAdo naiva syAdityanvayaH / yathAvA darpaNa eva - 'vadanamidaM na sarojaM nayane nendIvare ete / iha savidhe mugdhadRzo madhukara madhu no paribhramya' iti // 142 // evaM nizcayAlaMkAraM nirUpyAtha nizcita eva vastuni dharmyAdyutprekSaNasaMbhavAttatprasaGgasaMgatAmutprekSAM lakSayati-tadbhedetyAdinA kiMcidadhikasArdhena / tacchabdenotprekSyaM dharmyAdyevAtra tasya yo bhedastathA sa cAsAvabhAvaH sarvatra prasiddho'nyonyAbhAvabhinnaH prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAtyantAbhAvAnyatamAbhAvAkhyaH saMsargAbhAvazceti tathA bhedazca tadabhAvazceti tathA tadbhedatadabhAvayoryo'nyataraH tadbhedastatsaMsargAbhAvo vA tena itthaM viziSTaM yanmitaM pramAviSayatvavadvastu tasya utprekSyArthapratiyogikacaturvidhAnyatamAbhAvAvacchinna pramAviSayatvavadvastuna ityarthaH / tadvattIti / tatra vartate tamanugacchati ceti tadvRttyanugau tayoryastAdRkpUrvavadanyataraH etAdRzo yastaddharmaH utprekSya vastudharmastasya yaH saMbandhaH sa cAsau heturnimittaM tenetyarthaH // 143 // tatvenetyAdi / cAru sundaraM yathA syAttathA / tattvena utprekSyadharmitvena / tadvattvena vA utprekSyadharmaviziSTatvena veti yAvat / sabhA
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / AdyA kuvalayAnande vastuhetuphalAtmabhiH / tridhAtroktAspadAdyAdye siddhAdyAspadataH pare // 145 // canaM ayogyatvAbhAvAnusaMdhAna viSayIkaraNamityetat / utprekSA etannAmako'laMkAro bhavediti saMbandhaH / tathAca utprekSyavastupratiyogi kacaturvidhAbhAvAnyatamaviziSTapramitavastunyutprekSyavRttitatsamAnAdhikaraNAnyataradharmasaMbandhanimittakotprekSyadharmidharmaviziSTatvAnyataratvenAtiramaNIyaM yathA syAttathaivAyogyatvAbhAvaviSayakAnusaMdhAnaviSayIkaraNaviSayakajJAnajanakazabdabodhyatvamutprekSAsAmAnyalakSaNaM pariNamati / atra pramitAntena vastuvizeSaNena 'sadguro tvAmahaM manye prabhAvAtparamezvaram' ityanAhAryasaMbhAvanAyAmayogyatvAbhAvanizcayarUpAyAmatiprasaGgabhaGgaH parAsta: / tatrezvarabhinnatvena pramitatvAbhAvAtprakRte tUtprekSyabhinnatvena pramitatva saMgrahAcca / etena prAguktabhrAntimAnapi vyAkhyAtaH | 'vadanakamalena bAle smitasuSamAlezamAvahasi yadA / jagadiha tadaiva jAne dazArdhabANena vijitamiti' iti paNDitarAjapadye'tivyAptivyudastaye nimittakAntam / tatrotprekSyamANatAtkAlika mInaketanakartRkajagadvijayena saha smitasya sAdharmyAbhAvAt / dharmyAyubhayotprekSayorapi saMgrahArthamavaziSTatRtIyAntam / 'vibhajya merurna yadarthisAtkRto na sindhurutsargajalavyayairmaruH / amAni tattena nijAyazoyugaM dviphAlabaddhAzcikurAH ziraH sthitam' iti pratIyamAnAkhyagamyotprekSAyAmahRdyatvena tannirAsArthaM kriyAvizeSaNam / taccAhRdyatvaM yathA - 'puNyazlokaziromaNau mahAvIracakravartini rAjJi nale kezAnAmutprekSitavibhajya ityAdinijayazoyugasAdharmyarthe dviphAlabaddhatvavarNanaM yadakAri tena tacchirasi sImantasyArthApattisiddhatvAnnaTasAmyaM sUcyata' iti / yadyatra mahAkaviprayogAduktadoSAvamo SAbhilASastarhyevaM vyAcakSva / dviphetipade bavayoH sAvarNyAt dviphAlavat hA AH iti padacchedena tatpUrvArdhoktanimittAttena nalena cikurAH kezAH ziraH sthitaM nijAyazoyugameva / hA iti khede / AH iti cAzcarye / dviphAlavat yathA raNe zatrukRtakuThAraprahAreNa zirasaH phAlazabditazakaladvayaM saMpadyate tadvadamAnIti / ziSTaM tu spaSTameva prAguktamiti // 144 // evaM rasagaGgAdhara pariSkArasaraNyaivotprekSAlakSaNaM sAdhAraNyAdvAcyagamyatvAparAbhidhapratItAkhyatadbhedadvayaM cAbhidhAyAdhunA tatra prathamAyAH sAmAnyataH SaDDedAn sasaMmatyuddizati -- Adyeti / prabhRtyagrimagatagaditetyantena / AdyA niruktotprekSA bhedadvayamadhye prathamA vAcyAkhyotprekSetyarthaH / kuvalayAnande / vastviti / vastuhetuphalarUpairupAdhibhiritiyAvat / tridhA triprakArA kathitAstIti zeSaH / atreti dehalIdIpanyAyena punaratrApi saMbadhyate / atra niruktabhedatrayamadhya ityetat / uktAspadAdi uktaM kaNThataH kathitaM AspadaM utprekSyavastvadhikaraNaM yasyAM sA tathA / sAdiH prathamaM yathA bhavati tathetyarthaH / AdinA anuktAspadA / evaM bhedAduktAspadAnuktAspadatvabhinne Adye vastUtprekSe prathame dve bhavata ityArthikam / tathA pare hetuphalotprekSe avaziSTe tu siddhAdIti / 36 421
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 sAhityasAram / [ uttarArdhe SoDaivaM gaditAnyaistu vividhaiva niruupitaa| gamyA pratIyamAnAkhyA tvekadhaiveti saptadhA // 146 // tatra tUktAspadA vastUtprekSAspadanirUpaNe / pUrNacandramahaM manye ratyaJjanakaraNDakam // 147 // siddhaM prasiddha AdinA aprasiddhaM etAdRzaM yadAspadaM utprekSyavastvadhikaraNaM yayoste tathA / bhAvapradhAno nirdeshH| siddhAspadatvAsiddhAspadatvAbhyAM pratyekaM dvividhe bhavata iti saMbandhaH / taduktaM kuvalayAnandamUle-'saMbhAvanA syAdutprekSA vastuhetuphalAtmanA / uktAnukkAspadA'dyAtra siddhAsiddhAspade pare' iti // 145 // SoDaivamiti / evamuktarItyA SoDhA SaTprakArA gaditAstIti yojanA / nanu bhavatvevaM kAvyaprakAze sAmAnyataH sUtritAyA ekavidhAyA apyutprekSAyAH SaDDidhatvamanyaistu katividhatvamuktamityata Aha-anyaistviti / kaNThAbharaNapratAparudrIyarasagaGgAdharAdibhirityarthaH // 146 // athoddezakramAnusAreNaiva saptavidhAmapi tAM pratyeka vizeSataH saMlakSyodAhariSyanprathamaM tAvaduktAspada vastUtprekSAM lakSayati-tatreti / tatra nirutotprekSAsaptakamadhya ityarthaH / vizeSalakSaNArthastuzabdaH / ukteti / lakSaNamidaM nigadavyAkhyAtameva / Aspadeti / utprekSyavastvadhikaraNanirUpaNe satIti yAvat / niruktAmetAmudAharati-pUrNeti / ratIti / ratyAH kAmakAminyAH ajanakaraNDakaH gonavanItakarpUrAdidravyavizeSavibhAvitakajjalasthApanaviziSTahIrakapAtravizeSastamityetat / etAdRzamahaM manya ityanvayaH / atra pUrNetyane. nAGkAbhivyaktiyogyatvamukaM bhavati / tena ca niruktotprekSArhAdhikaraNatvaM vyajyate / yathAvA kAvyaprakAze-'unmeSaM yo mama na sahate jAtu vairI nizAyAmindo. rindIvaradaladRzastasya saundaryadarpaH / nItaH zAnti prasabhamanayA vakrakAntyeti harSAlamA manye lalitatanu te pAdayoH padmalakSmIH' iti / sarasvatIkaNThAbharaNe tUtprekSAvayava uktaH-'bhaGgulIbhiriva kezasaMcayaM saMnigRhya timiraM marIcibhiH / kuGmalIkRtasarojalocanaM cumbatIva rajanImukhaM zazI' iti / tatraivAgre-anye punaryatra pradhAnakriyA notprekSyate avayava kriyA tUtprekSyate tamutprekSAvayavaM varNayanti / yathA-'lIneva pratibimbiteva likhitevotkIrNarUpeva ca pratyupteva ca vajralepaghaTitavAntarnikhAteva ca / sA nazvetasi kIliteva vizikhaizcetobhuvaH paJcabhizcintAsaMtatitantujAlanibiDasyUteva lagnA priyA' / teSAM mate pUrvodAharaNamutprekSAvayavo na bhavatIti / yathavA rasagaGgAdhare-'rAjyAbhiSekamAjJAya zambarAsuravairiNaH / sudhAbhirjagatImadhyaM limpatIva sudhAkaraH' / atrApi candre viSaye tAdRzalepanakartRtvarUpadharmotprekSetyekaM darzanam / kiraNavyApane viSaye candrakartRkasudhAkaraNakalepanasya tAdAtmyenotprekSaNamiti dvitIyam / tatra prathame mate dhavalIkArakatvarUpanimittAnupAdAnAdanupAttanimittaviSayasyopAdAnAdupAttaviSayA dvitIyepi tasyaiva nimittasyAnupAdAnAdanupAttanimittA viSayasya nigIrNatayAnupAttaviSayeti vizeSa
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / athAnuktAspadA vastUtprekSAdhArAnirUpaNe / viraho dahatIvAGgaM priyAyA me karomi kim // 148 // siddhe'dhikaraNe hetUtprekSA siddhAspadA mtaa| zaMbho tava tanuH prAyo bhaktacintAvazAtsitA // 149 // asiddha sAdhikaraNe matA'siddhAspadA vidAm / tAvakatvAtsmaraH zaGke ziva mAM pIDayatyalam // 150 // iti // 147 // evamanukkAspada vastUtprekSAM lakSayati-athetyardhenaiva / athokAspadavastUtprekSAkathanAnantaramityarthaH / tAmudAharati-viraha iti / atra 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH' ityatra tamovyApanarUpaviSayasyAnupAdAnAdivehApi virahajanyaduHkharUpasya viSayasyAnupAdAnAdiyamanuktAspadaiva nijAGgadahanarUpakriyAtmakavastUtprekSaNAccAnuktAspadA vastUtprekSeti lakSaNasaMgatiH / yathAvA mahArAmAyaNIyasundarakANDe-'pinaSTIva taraGgApraiH samudraH phenacandanam / tadAdAya karairindurlimpatIva digaGganAH' iti / atra vyAkhyA kuvalayAnande-'taraGgApraiH phenacandanasya preraNaM peSaNatayotprekSyate / samudrAdutthitasya candrasya prathamaM samudrapUre prasUtAnAM karANAM dikSu vyApanaM ca smudrotpnnphencndnkRttllepntvenotprekssyte| ubhayatra krameNa samudraprAntagataphenacandanapujIbhavanaM dizAM dhavalIkaraNaM ca nimittamiti phenacandanapreraNakiraNavyApanayorviSayayoranupAdAnAdanuktaviSaye kharUpo. prekSe' iti / yadvA sAhityadarpaNe-'ghaTitamivAjanapujaiH pUritamiva mRgamadakSodaiH / tatamiva tamAlatarubhirvRtamiva nIlAMzukairbhuvanam' iti // 148 // atha siddhAspadA kramaprAptAM hetUtprekSAM lakSayati-siddha iti / adhikaraNe utprekSAviSaye vastunItyarthaH / siddhe zaktivRttyA prakRtakAvye pratibodhyamAne satItiyAvat / siddhAspadA hetUtprekSA matAstItyanvayaH / upalakSaNamidaM hetAvapItyasya / tAmudAharatizaMbho taveti / atra tanurityadhikaraNasya bhakketi hetozca stvaallkssnnsNgtiH| yathAvA kuvalayAnande-'rAtrau ravedivA cendorabhAvAdiva sa prabhuH / bhUmI pratApayazasI sRSTavAn satatodite' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'parasparAsaGgasukhAnatabhravaH payodharau pInatarau babhUvatuH / tayoramRSyannayamunnatiM parAmavaimi madhyastanimAnamaJcati' iti / apica-niHsImazobhAsaubhAgyaM natAGgayA nayanadvayam / anyonyAlokanAnandavirahAdiva caJcalam' iti / anyacca 'janamohakaraM tavAli manye cikurAkAramidaM ghanAndhakAram / vadanendurucAmihApracArAdiva vantaGgi nitAntakAnti kAntam' iti // 149 // evamasiddhAspadAmapi. hetUtprekSA lakSayati-asiddha iti / ziSTaM tu prAgvadeva / tAmudAharati-tAvakatvAditi / mayItyArthikam / atra smarakartRkakhapIDane zAMbhavatvaM heturuktaH / satu naiva saMbhavatIti asiddhAspadatvaM hetUtprekSAyAM yuktameveti bhAvaH / yathAvA kuvalayAnande--'vivakhatA'nAyiSateva mizrAH khagosahasreNa samaM janAnAm / gAvo'pi
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 sAhityasAram / [uttarArdhe siddhAspadA phalotprekSA siddhe'dhikaraNe bhavet / kaNTha eva dhRtaH zveDaH kiM harodaragazriye // 151 // asiddha Aspade tu syAtsaivAsiddhAspadApi ca / tvatprAptyai manmano jAne gaurIjAne hRdi sthitam // 152 // pratIyamAnagamyAkhyotprekSA tadvAcakaM vinaa| so'nggnaasnggimnycittrnyjnaayaardhitaanggnH||153 // netrAparanAmadheyAstenedamAndhyaM khalu nAndhakAraiH' iti // 150 // evaM siddhAspadAM phalotprekSAM lakSayati-siddheti / adhikaraNe utprekSAviSayIbhUte vastunI. tyarthaH / tAmudAharati-kaNTha eveti / he hara bhaktaduHkhaharaNakartaH zaMkaretyarthaH / tvayetyArthikam / zveDaH 'zveDastu garalaM viSam' ityamarAtsamudramathanotpannaH kAlakUTAkhyaviSavizeSa ityarthaH / udareti / khodaravartyanantakoTibrahmANDaparipAlanalakSaNatallakSmyarthamityarthaH / kaNTha eva dhRtaH kimiti saMbandhaH / yathAvA kuvalayAnande-'pUraM vidhurvardhayituM payodheH zaGkeyameNAGkamaNInkiyanti / payAMsi dogdhi priyaviprayoge sazokakokInayane kiyanti' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'nidhi lAvaNyAnAM tava khalu mukhaM nirmitavato mahAmohaM manye sarasiruhasUnorupacitam / upekSya vAM yasmAdvidhumayamakasmAdiha kRtI kalAhInaM dInaM vikala iva rAjAnamakarot' iti pUrvArdhAtprekSitamoharUpadharmasiddhaye dvitIyAdhai avicAryakAritvaM tatsAmAnAdhikaraNyenopAttamiti teneyaM siddhA phalotprekSeti rahasyam // 151 // athAsiddhAspadAM phalotprekSAM lakSayati-asiddha iti / tAmudAharati-tvaditi / 'IzvaraH sarvabhUtAnAM hRddeze'rjuna tiSThati' iti smRterhadezAvacchedena tvatprAptiH syAdi. tyetadarthaM he gaurIjAne gaurI jAyA yasya tatsaMbuddhAvayyumAramaNa, manmanaH hRdi hRtpuNDarIke golake sthitamastItyahaM jAne iti yojanA / yathAvA rasagaGgAdhare'divAnizaM vAriNi kaNThadaghne divAkarArAdhanamAcarantI / vakSojatAyai kimu pakSmalAkSyAstapazcaratyambujapatireSA' iti // 152 // evaM vAcyotprekSAM prati. jJAtakuvalayAnandamatarItyA SoDhA nirUpya saMpratyavasaraprAptAM pratIyamAnAparAbhidhAM gamyotprekSAM lakSayati-pratIyamAneti / taduktaM kuvalayAnande-'manye zaGke dhruvaM prAyo nUnamityevamAdibhiH / utprekSA vyajyate zabdairivazabdo'pi tAdRzaH' ityutprekSAvyajakatvena parigaNitAnAM zabdAnAmaprayoge gamyotprekSeti / rasagaGgAgharepi-sAcotprekSA dvividhA / vAcyA pratIyamAnA ca / iva nUnaM manye jAne avaimi Uhe tarkayAmi zaGke utprekSe ityAdibhiH kyaGAcAravibAdibhiH pratipAdakaiH sahitA yatrotprekSAsAmagrI tatra vAcyotprekSA, yatra ca pratipAdakazabdarahitaM tatsAmagrImAtraM tatra pratIyamAnA, yatra tatsAmagrIrahitaM pratipAdakamAtraM tatra saMbhAvanAmAtrameva notprekSeti / saMbhAvanApyudAhRtA tatraiva-rAmaM snigdhatarazyAmaM vilokya vanamaNDale / payodhArAdharo'yaM syAditi nRtyanti kekinaH' iti / prAyaH sthANunA
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vaye guNairatizayasyoktau sA saptadhA mtaa| rUpakAtizayoktyAdibhedenAnitarAnvitA // 154 // nena bhavitavyaM nUnaM puruSeNAnena bhAvyaM, dUrastho'yaM devadatta ivAbhAtIti ca / tAmudAharati-sa iti / saH IzvaraH / ardhiteti / ardha svavAmAdhaiM saMjAtaM yasyAstAdRzI aGganA yasya sa tathAbhUdityarthaH / yathAvA sAhityadarpaNe tanvaGgayAH stanayugmena mukhaM na prakaTIkRtam / hArAya guNine sthAnaM na dattamiti lajjayA' iti // 153 // evaM saMbhAvanAmUlakotprekSApratipAdanaprasaGgasaMgatAmatizayoktiM sAmAnyato lakSayati-varNya iti / varSo upameye viSaye / guNairupamAnasAdhAraNAdidharmaiH / AdinA kaviprauDhoktisiddhavaicitryAdhAyakatadasAdhAraNadharmANAM saMgrahaH / atizayasyotkarSasya / uktau sA atizayoktirbhavatItyarthaH / tathAca viSayaviSayakaviSayitatsAdhAraNAsAdhAraNadharmAnyatamanimittakotkarSavizeSAdhAyakavAkyakaraNakadhIviSayatvamatizayoktitvamiti / atrAsAdhAraNapadena vaidha. >rUpakAtizayoktibhedakAtizayoktyAyakhilatadbhedasaMgrahaH / etAvanmAtroktau sAdharmyarUpakAtizayoktAvavyAptirataH sAdhAraNeti / dharmanimittaketyanena dharmaluptopamAyAmativyAptinivRttiH / AdhikyarUpakAdAvatiprasaGgabhaGgArthamutkarSavizeSeti / ziSTaM tu prAgvadeva / athaivaM sAmAnyato lakSitAyA atizayokteH kimutprekSAvadane ka. vidhatvamuta nizcayavadekavidhatvameveti zaGkAM zamayaMstasyAH kuvalayAnandakArama' tarItyA saptavidhatvaM pratijAnIte-setyAdizeSeNa / setipadaM madhyamaNinyAyenAtrApi sebadhyate / sA niruktalakSaNA atizayoktiH / anitareti / itareNa alaMkArAntareNa anvitA viziSTA na bhavatIti tathA / anyAlaMkArAsaMkIrNetyarthaH / etAdRzI ataeva rUpaketyAdi / rUpaM svarUpameva rUpakaM tasya yaH atizayaH upamAnatAdAtmyetaratacchaktazabdenoktiH sAdharmyavaidhAnyatarAvacchedenotkarSavizeSAdhAyakadhamairupapAdanaM tadAdayo yAH bhedakAtizayoktyAdivakSyamANAH SaDalaMkRtayastAsAM bhedenetyarthaH / saptadhA saptaprakArA / matA zrImadappayyadIkSitAnAM saMmatAstIti saMbandhaH / nanu tatra tu aSTAvatizayoktayo lakSaNAdinA spaSTaM pratipAditAH pratIyante tatkathaM saptavidhavaM tAsAM tatsaMmataM syAditi cedbADham / tattAtparyabodhavidhurANAM yathAzrutagrAhiNAM tathA pratItAvapi vastutasteSAmevameva saMmatatvAt / tathAhi tatra tAvadrpakAtizayoktinirUpaNAnantaraM 'yadyapahRtigarbhatvaM saiva sApahavA matA / tvatsUktiSu sudhA rAjan bhrAntAH pazyanti tAM vidhau' iti vilikhya tatkiciyAkhyAya' nanvevaM yadyalaMkArAntarIyaspaSTavaiziSTayenApyatizayoktarbhedaH syAttarhi kimaparAddhamatraiva niruktaparyastApahRtibhinnasaMbhAvitAlaMkArAntarairvaiziSTayAdhAne tathAnyeSvapyalaMkAreSu taistathAvasaMpAdana iti svayameva ziSyAdyAzayaM manasi nidhAya nedaM mama saMmataM yadayaM bhedaH kevalaM paryastApahnutireva tathApi yathA alaMkArasarvakhakRtotprekSAyAmapi sApahnavatvamuktamevamiha mayApIti gUDhAbhisaMdhiM dhvanayadbhirdI
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 sAhityasAram / [ uttarArdhe kSitairalaMkAra sarvasvakRtetyAdinA 'gatAsu tIraM timighaTTanena sasaMbhramaM pauravilAsi nISu / yatrollasatphenataticchalena muktATTahAseva vibhAti ziprA' iti tadIyamudAharaNaM chalapadena kaitavApahutighaTitaM tathevazabdenopretkSApradhAnaM coktvAgre na kevalamidaM tenAbhinavamuktamevamasmAbhirapi svarUpahetuphalotprekSAtritayepi vaktuM zakyamiti tatrayodAharaNAnyapyullikhitAni dimAtreNa vyAkhyAyAlamanayA prasaktAnuprasaktyA prakRtamanusarAma iti granthena tadupasaMhAraH kRtaH / tenaivaM nirNIyate vacaitatparyastApahnutigarbhitatvenAtizayoktibhedajAtaM kiMliyaM prAgupanyastA paryastApahnutireveti / etena muktAvidrumamantaretyAditallikhitodAharaNAntaramapi vyAkhyAtam / evamalaMkArasarvasvakArasya sApahnavotprekSodAharaNaM tadanusAreNaiteSAmapi sApahnavasvarUpAdyutprekSodAharaNatrayamapi tatra sphuTAlaMkAradvaya saMvalitatvoktyA saMsRSTiviSayameveti dik / ataeva mayAtra anitareti vizeSaNaM prayuktam / anyathaivaM bhedasahasrApatteH saMsRSTayAdilopApattezca / etena yaduktaM rasagaGgAdhare / yattu kuvalayAnande--' yadyapahnutigarbhatvaM saiva sApahnavA matA / tvatsUktiSu sudhA rAjan bhrAntAH pazyanti tAM vidhau' ityatra paryastApahnutigarbhAmatizayoktimAhuH / taccintyam / paryastApahnutitvaM na prAmANikasaMmatamiti prAgeva dattottaratvAditi tatpratyuktam / hetvasiddhermayA tatprakaraNe prAgeva prapazcitatvAt / iha tadgarbhatvakathanavyavasthAyAH sadya eva sAdhitatvAcca / evaM tatraiva prAguktam / navyAstu nigIryAdhyavasAnamevAtizayoktiH / prabhedAntaraM tvanugatarUpAbhAvAdalaMkArAntarameveti yatadapi parAstam / niruktasAmAnyalakSaNenAnugatarUpoteH / nanvevamapi tatkRtaM kuvalayAnandasaMmatasaMbandhAtizayoktikhaNDanaM tu tadavasthameva / tadyathA tatraiva / yadapi tairevoktam -- 'saMbandhAtizayoktiH syAdayoge yogakalpanam | saudhAprANi purasyAsya spRzanti vidhumaNDalam' miti / tadapi na / atraiva spRzantIvendumaNDalamiti kRte ko'laMkAraH / utprekSeti cet / tarhIvAderabhAvAdgamyotprekSeyamucitA / ivAdisatve yA vAcyotprekSA saivAbhAve gamyotprekSeti niyamasya sarvasaMmatatvAt / 'vatkIrtibhramaNazrAntA viveza svarganimnagAm' iti tvaduktagamyotprekSAyAH saudhAgrANItyasya cotprekSAMzavizeSAnupalambhAt / tathAhi tvatkIrtirityAdau bahudUragamane svargagamane vA svargaGgApravezatAdAtmyotprekSeti naye svargasaMbandhitvarUpAnupAttadharmanimitteyaM / kIrtau svargaGgAkarmakapravezakartRtvotprekSeti naye tAdRzagamanarUpAnupAttadharmanimittA / vizeSaNIbhUta bhramaNazrAntatvarUpahetUtprekSeti naye tu tAdRzagamanatAdAtmyAdhyavasitasvargaGgApravezarUpopAttadharmanimitteti sarvathA gamyaiva / saudhA - grANItyatra paramordhvadezasaMyoge candramaNDalasparzatAdAtmyotprekSAyAM paramordhvadezavRttitvarUpAnupAttadharmanimittA tAdRzasparzakartRtvotprekSAyAM tu paramordhvadezasaMyogarUpAnupAttadharmanimitteti / iyamapi gamyotprekSaiva / tasmAdutprekSAsAmagrI yatra nAsti tAdRzamudAharaNamucitaM yathAsmadIyaM dhIradhvanibhirityAdi / sundaratve satyupaskA* 1
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yatretaramRte mukhyasiddhireva na tatra sH| upajIvyatayA naiva saMsRSTayAdikaro mataH // 155 // rakalamalaMkArasAmAnyalakSaNamihApi na vismaraNIyamiti cena / utprekSAprakaraNe taduktarItyaiva saudhAgrANItyAdiprakRtodAharaNe saMbhAvanAyA apyasaMbhavena gamyotprekSAbhAvasya kaimutyasiddhatayA saMbandhAtizayoktareva samucitatvAniruktakhaNDanasya tu prAgeva svakRtaniyamAnanusaMdhAnanibandhanatvAcca / tathAhi tatrotprekSAM prakRtya yatra ca pratipAdakazabdarahitaM tatsAmagrImAnaM tatra pratIyamAnA yatra tatsAmagrIrahitaM pratipAdakamAtraM tatra saMbhAvanAmAtrameva notprekSeti pUrvamuktvA tatsAmagrIrUpatatprayojakadharmanirUpaNAvasare dvividho hi tAvaddharmopi khataeva sAdhAraNaH sAdhAraNIkaraNopAyenAsAdhAraNo'pi sAdhAraNIkRtazca / sacopAyaH kvacidrUpakaM kacicchleSaH kvacidapahnutiH kvacidvimbapratibimbabhAvaH kvacidupacAraH kvacidabhedAdhyavasAyarUpo'tizayaH / yathA 'nayanendindirAnandamandiraM miladindiram / ida. mindIvaraM manye sundarAGgi tavAnanam' / atra prathamArdhagataH prathamo dharmo rUpakeNa viSayisAdharaNIkRtaH / dvitIyazca vilakSaNazobhayorabhedAdhyavasAyeneti / tathAca taduktarItyaiva saudhAgrANItyatra paramordhvadezasaMyoge candramaNDalasparzatAdAmyotprekSAparamordhvadezavRttitvarUpAnupAttadharmanimittA tAdRzasparzakartRtvekSA tu paramordhvadezasaMyogarUpAnupAttadharmanimitteti pakSadvayamapi na saMbhavati / atra pratipAdakazabdarAhityaM nirvivAdameva / atha sAmagrI tAvattaduktadvividhadharmAnyataradharmarUpA vaktavyA, pazcAtsa dharmaH kavinopAtto bhavatu kAvye'nupAtto vetyanyadetat / paraMtu khata eva sAdhAraNa iti prathamo dharmastAvanaiva saMbhavati / prathamapakSe paramordhvadezasaMyogasya candramaNDalasparzasya ca padArthatvaM guNavaM vAvinA'parasAmyAdarzanAt 'dhUmastomaM tamaH zaGke kokIvirahazuSmaNAm' ityAdAviva nayanendindirAnandamityAdAviva ca rUpakAdinA sAdhAraNIkRtasyApi tasyAnupalabdherdvitIyo'pi dharmo na yujyate / nacopacArarUpopAyena sAdhAraNIkRto'sAvukta eva paramordhvadezavRttitvarUpa iti vAcyam / tasya dhUmastomamityatra nIlarUpavanayanendindirAnandamityatra ca nIlarUpanirupamacAJcalyayoriva cArutvAbhAvAcca / ataeva paramordhvadezasaMyogarUpadharmAvilambI dvitIyapakSo'pi pratikSiptaH / nApyabhedAdhyavasAyarUpopAyenaiva sAdhAraNIkRto'sAviti sAMpratam / paramordhvadezasaMyogacandramaNDalasparzayoH paramordhvadezavRttitvarUpazcandramaNDalaparyantaparamordhvadezasaMyogacandramaNDalasparzakartRvayoH paramordhvadezasaMyogarUpazcAbheda eva yadA na saMbhavati tadA tadudAhRtamiladindiravattadadhyavasAyAbhAvasya kaimutyasiddhatvAt / yathAkathaMcillakSaNAdinA tatsaMbhave'pi tasyAsundaratvAttaduktodAharaNasamakakSasaundaryasyaiva tatsaMmatatvAca / tasmAtsaudhAgrANItyatra sAmayyA apyabhAvAdatizayoktyudAharaNenaiveti zivam // 154 // nanvevaM yadi niyamo yadalaMkArAntaramizraNe saMsRSTayAdireva tarhi sasaMmatikaM
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 rm| sAhityasAram / [uttarArdha varNyasya viSayitvena soktau ruupkpuurvikaa| sataDiccharadambhodaH smRtyA nastApazAntaye // 156 // pratipAditotprekSAsAmagrIsamapekSitarUpakAdyalaMkArAntarasaMmizritatattadudAharaNAnAM saMsRSTayAdiviSayakatvApAta iticenna / tatra gatyantarAbhAvena niyamAntarasyaivAnyathAnupapattisiddhasyeSTatvAdityAha-yoti / yatrodAharaNe 'dhUmastomaM tamaH zaGke' ityAdI itaraM rUpakAdyalaMkAram / Rte vinA / mukhyeti / mukhyasya pradhAnasyotprekSAdeH siddhirvyavahAra evetyarthaH / na bhavati / tatra sthale saH rUpakAdiH upajIvyatayA upajIvituM khasAmagryupAyatvenAzrayituM yogya upajIvyastasya bhAva upajIvyatA tayetyarthaH / saMsRSTayAdIti / AdinA saMkaraH / spaSTakhabhAnena saMsRSTikartA gUDhasvabhAnena saMkarakartA vetyarthaH / mataH prAcAmAcAryANAM saMmata ityarthaH / etAdRzaH naiva bhavatItyanvayaH / yadyevaM niyamo na sarvAlaMkArikasaMmataH syAcettarhi sarasvatIkaNThAbharaNe atizayoktiM prakRtya tanutvAtizayo yathA-'stanayorjaghanasyApi madhye madhyaM priye tava / asti nAstIti saMdeho na me'dyApi nivartate' iti saMdehaghaTitaM tadudAharaNaM kAvyaprakAze unmeSaM ya iti kAvyaliGgAdighaTitamutprekSodAharaNaM ca naivoktaM syAt / upalakSaNamidamAcAryAntarodAharaNAnAmapi / tasmAttadanyathAnupapattyAyameva niyamaH sAdhIyAnityAzayaH // 155 // athoddiSTakrameNAtizayoktisaptakamapi lakSaNapramANodAharaNaiH prapaJcayiSyannAdau rUpakAtizayoktiM lakSayati-varNyasyetyardhena / varNyasya viSayAparAbhidhopameyasyetyarthaH / viSayatvena upamAnatvena uktau satyAm / sA prakRtA atizayoktiH rUpaketi / rUpaketyAnupUrvI pUrvaM yasyAM sA tathA rUpakAtizayoktiH syAditi saMbandhaH / evamevApi / evaMca viSayasya vinigaraNapUrvaka viSayitAvacchedakAvacchinnarUpeNa viSayivAcakazabdabodhyatvaM rUpakAtizayoktitvamiti tallakSaNaM vizeSataH paryavasyati / idaMca bodhanamAhAryameveti na bAdhavirodhaH / kavIcchayaiva viSayotkarSavizeSAdhAnArthameva tathA kalpanAt / atra rUpake'tivyAptivyAvRttaye vinigaraNapUrvakamiti / taduktaM rasagaGgAdhare 'viSayiNA viSayasya nigaraNamatizayastasyoktiH / tacca svavAcakapadena zakyatAvacchedakarUpeNaivAnyasya bodhanam' iti / tAmudAharati-seti / sAmba ityarthaH / etena gaurIvidyutoH zivazaradambudayozca kramAt kanakavarNatvakumudabAndhavadhavalatvalakSaNasAdharyeNa viSayotkarSAdhAnaM dhvanyate / smRtyA smaraNamAtreNaiva naH asmAkam / tApeti saMsArasaMtApasamapanuttaye bhvtiityrthH| etena zaranmeghaH kadAcitsataDidapi daivAdAtapajanyasaMtApahArakaH sUryamAcchAdyaiva bhavati natu tamanAcchAdya khaviSayakasaMskArajanyAntaHkaraNavRttimAtreNeti vaidharyeNa tadAvedyata iti dhyeyam / yathAvA kAvyaprakAze-'kamalamanambhasi kamale kuvalaye ca tAni kanakalatikAyAm / sAca sukumArasubhagetyutpAtaparamparA keyam' iti / yathAvA kuvalayAnande-'vApI kApi sphurati gagane tatparaM
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam ] " sarasAmodavyAkhyAsahitam / ukta sA viSayasyAnyatvena bhedakapUrvikA / zrIguroH karuNAnyaiva vidyApyanyaiva dRzyate // 157 // yogasya varNane'yoge sA syAtsaMbandhapUrvikA ayodhyAsaudha evAsIccandrasya zrIzabhASaNam // 158 // sUkSmapadyA sopAnAlImadhigatavatI kAJcanImaindranIlI / agre zailau sukRti sugamau candanacchannadezau tatratyAnAM sulabhamamRtaM saMnidhAnAtsudhAMzoH' iti / yathAvA'sudhAbaddhagrAsairupavanacakorairanusRtAM kiraJjyotsnAmacchAM navalavalipAkapraNayinIm / upaprAkArA prahiNu nayane tarkaya manAganAkAze ko'yaM galitahariNaH zItakiraNaH' iti / yathAvA sAhityadarpaNe - 'kathamupari kalApinaH kalApo vilasati tasya taleSTamIndukhaNDam / kuvalayayugulaM tato vilolaM tilakusumaM tadadhaH pravAlamasmAt' iti / yathAvA rasagaGgAdhare - 'kalindagirinandinItaTavanAntaraM bhAsayansadA pathi gatAgatazramabharaM haranprANinAm / latAvalizatAvRto madhurayA rucA saMbhRto mamAzu haratu zramAniti tamAMstamAladrumaH' iti / 'sphuratkanakakA ntibhirnavalatAbhirAveSTito mama' iti capAThaH / atra tamAlena bhagavato nigaraNe kalindanandinItyAdIni trINi caraNatrayagatAni vizeSaNAni tadanugrahArthaM viSayaviSayiNoH sAdhAraNadharmatayA sAkSAdupAttAni / caturthamapi caturthacaraNagatamavaiyAkaraNAnAM darzane vaiyAkaraNAnAM tUpAttayA tamAlAbhinnakartRkayA zramaharaNakriyayonItaM tAdRzakriyAkartRtvaM tathAtayA sthitam / dvitIyacaraNe coccAvacayonisaMcAraNasya pathyAdinA / tRtIye'pi latAbhirgopInAM nigaraNaM tasminnevAnugrAhakatayA / evaMca sAvayaveyamatizayoktiH / yatra cAnugrAhakaM na nigaraNAntaraM kiMtu zuddhaM sAdhAraNadharmAdi sA niravayavA / yathA ' nayanAnandasaMdohatundilIkaraNakSamA / tirayatvAzu saMtApaM kApi kAdambinI mama' iti / tacca viSayitAvacchedakaM kvacitprakRte nigaraNadAyaya viSayamAtravRttidharmasvasamAnAdhikaraNadharmazUnyatvAbhyAM prasiddham / yathA kalindanaganandinItyAdau tamAlatvAdi / kvacidaprasiddhamapi kalpitopamAdAvupamAnamiva kavinA svapratibhayA kalpitam / dharmiNa iva dharmakalpanAyA aviruddhatvAt / yathA ' smRtApi taruNAtapam' ityAdi // 156 // evaM rUpakAtizayoktiM nirUpyAtha bhedakAtizayoktiM lakSayati-uktAviti / viSayasya upameyasya / anyatvena uktau satyAM sA atizayoktiH bhedakapUrvikA bheda kAtizayoktirbhavatIti yojanA / tAmudAharati - zrIguroriti / yathAvA kuvalayAnande--'anyeyaM rUpasaMpattiranyA vaidagdhyadhoraNI / naiSA nalinapatrAkSI sRSTiH sAdhAraNI vidheH' iti / rasagaGgAdharepi --- 'anyA jagaddhitamayI manasaH pravRtti ranyaiva kApi racanA vacanAvalInAm / lokottarA ca kRtirAkRtirAryahRdyA vidyAvatAM sakalameva caritramanyat' iti // 157 // atha saMbandhAtizayokti lakSayatiyogasyeti / ayoge asaMbandhepi yogasya saMbandhasya varNane sati sA atizayoktiH 429
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 [ uttarAdhe sAhityasAram / vaiparItye tu yogAdeH sA viparyayapUrvikA / vedAnte sukhade kAntAH svargyA api na cintaye // 159 // kAryakAraNasAhitye sA syAdakrama pUrvikA / brahmavidyodayo dvaitabAdhazca samameva naH // 160 // kArya hetuprasaGge cetsA syAccapalapUrvikA / zrIgurvapAGgasaMcAra eva me brahmadhIrabhUt // 161 // prAkkArye kAraNe tUrdhvaM bhavetsAtyantapUrvikA / prAgeva dhvastamajJAnaM pazcAnme guruvIkSaNam // 162 // sUkSmakAntyostu tadbhedau kaNThAbharaNasaMmatau / madhyaH priye'sti te no vA rAdhA rAkaiva lakSyate // 163 // saMbandheti / tAmudAharati - ayodhyeti / yathAvA rasagaGgAdhare - 'dhIradhvanibhiralaM te nIrada me mAsiko garbhaH / unmadavAraNabuddhyA madhyejaTharaM samucchalati' / atra vistarastvadhastAdevopanyasta iti nAstyadya tatprastAvaH // 158 // viparyayAti - zayoktiM lakSayati- vaiparItyeneti / tAmudAharati - vedAnta iti / yathAvA kuvalayAnande - 'anayoranavadyAGgi stanayojRmbhamANayoH / avakAzo na paryAptastava bAhulatAntare' iti // 159 // akramAtizayokti lakSayati -- kAryeti / tAmudAharati -- brahmeti / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaJjaryAm - 'yatkSaNa iha dvijihvAH kSamAtyajastatprabhoH zirasyapi ca / yena kSamaiva nihitA tatkSaNa evaiSa jayati jagadIza:' iti // 160 // evaM capalAtizayoktiM lakSayati-kAryamiti / tAmudAharati- zrIti / yathAvA kuvalayAnande-- 'AdAtuM sakRdIkSite'pi kusume hastAmA lohitaM lAkSAraJjanavArtayApi sahasA raktaM talaM pAdayoH / aGgAnAmanulepanasmaraNamapyatyantakhedAvahaM hantAdhIradRzaH kimanyadalakAmodo'pi bhArAyate' iti / yathAvA tatraiva - 'yAmi na yAmIti dhave vadati purastAcca tanvaGgayAH / galitAni puro valayAnyaparANi tathaiva dalitAni' iti // 161 // athAtyantAtizayoktiM lakSayati- prAgiti / tAmudAharati- prAgeveti / yathAvA kAvyaprakAze - 'hRdayamadhiSThita mAdau mAlatyAH kusumacApabANena / caramaM ramaNIvallabhalocanaviSayaM tvayA bhajatA ' iti // 162 // evaM kuvalayAnandasaMmatasaptAtizayoktibhedAnupapAdyedAnIM tadanantarbhUtAnanyAnapi trInbhedAnvivakSurAdau sarakhatIkaNThAbharaNeSTaM sUkSmakAntyatizayoktidvayamAha -- sUkSmeti / tadudAharatimadhyaityAdikramAtpAdAbhyAm / taduktaM tatraiva / tanutvAtizayo yathA - 'stanayorjaghanasyApi madhye madhyaM priye tava / asti nAstIti saMdeho na me'dyApi nivartate / kAntyatizayo yathA - 'mallikAmAlabhAriNyaH sarvAGgINAIcandanAH / kSaumavatyo na lakSyante jyotsnAyAmabhisArikAH' iti // 163 // evaM kAvya
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yadyAdizabdato saMbhAvitA maMmaTasaMmatA / yadi phullamahorAtraM padmaM tatte mukhopmaa|| 164 // vAnAmeva dharmaikye'nyeSAM vA tulyyogitaa| vandyA gurvIzavedAntAH sA cedbhUmAzriyo'pi dhik 165 grakAzAdisaMmatA saMbhAvitAtizayoktimAha-yadyAdIti / AdinA cetzabdaH / tAmudAharati-yadIti / taduktaM tatraiva-rAkAyAmakalakaM cedamRtAMzobhave. dvapuH / tasyA mukhaM tadA sAmyaparAbhavamavApnuyAt' iti / rasagaGgAdhare'pi'timirazAradacandiratArakAH kamalavidrumacampakakorakAH / yadi milanti kadApi tadAnanaM khalu tadA kalayA tulayAmahe' iti // 164 // evaM caramAtizayokti udAharaNadhvanitAnaupamyasmRtArthikaupamyAM tulyayogitAM sAmAnyato lakSayativAnAmevetyardhenaiva / vAnAmeva prastutavastUnAmeva / avadhAraNenAvarNyasamucayavyudAsaH / vetyathavA / anyeSAM evakAro'trApyanukRSyate / aprastutavastUnAmevetyarthaH / teneha varNyasamuccayasyApi vyudAsaH / evaMca na vakSyamANe dIpake'tivyAptiH / tasyobhayadharmaikyarUpatvAt / dhamakye dravyaguNakarmatadabhAvAnyatamavattva. rUpasAdharmya satItyarthaH / tulyayogitAlaMkRtirbhavatItyanvayaH / evaMca lakSaNaM sphuTameva / tAmudAharati-vandyA ityAdinA kamAtpAdAbhyAm / taduktam'yAvajjIvaM trayaH sevyA vedAnto gururIzvaraH / pUrva jJAnAptaye pazcAtkRtaghnatvani. vRttaye' iti / atra vandyatvalakSaNaM sAdhaye gurvAditriSvapi prastuteSveveti prathamalakSaNasaMgatiH / sAcediti / idaM hi sItAM vipine vivAsitavataH zrIrAmasya vAsantikarAkAcandrikAyAM saudhacandrazAlAyAM virahadAhopahAnArthamekAnte sthitasya saptadvIpAyA api pRthivyA ekAtapatraM prabhutvaM prakRtakaumudI gajaturagasakalaratnavarasaMpattiM cAnusaMdhAya jAnakI vinedaM sarvamapi pratyutAtiduHkhAvahameveti dhvanakaM khIyamAnasa eva tannindAvacanam / evaMca daNDakAraNye mama yAvattasyAH sahavAsaH sthitastAvanmama rAjyanavasaudhAdyavacchinnacandrikAsakalavAjiprabhRtirannavarasaMpattirAhitye'pi yatsukhamAsIdadya tadvirahadazAyAM rAjyAditrayaprAcurye'pi tallezo'pi naiva pratIyate pratyutAnantaduHkhadAvAnala eva pratikSaNapravardhiSNuH sarvatA prasphuratIti dhiktAstisro'pi pRthvyAdIrityAkUtam / atra vA bhagavatIjAnakIpRthvyAdyAstisrastvavA eveti tAsAM nindyakhAkhyaiva dharmAnvaya iti dvitIyalakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze-'pANDukSAmaM vadanaM hRdayaM sarasaM tavAlasaM ca vapuH / Avedayati nitAntaM kSetriyarogaM sakhi hRdntH'| 'kumudakamalanIlanIrajAlirlalitavilAsajuSo dRzoH puraH kA / amRtamamRtarazmirambujanma pratihatamekapade tavAnanasya' iti / yathAvA sarakhatIkaNThAbharaNe-'AhUtasyAbhiSekAya visRSTasya vanAya ca / na mayA lakSitastasya svalpo'pyAkAravibhramaH' 'yazca nimbaM parazunA yazcainaM madhusarpiSA / yazcApi gandhamAlyAyaiH sarvasya kaTureva
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 sAhityasAram / [ uttarArdhe saH' iti / yathAvA sAhityadarpaNe--'dAnaM vittAdRtaM vAcaH kIrtidharmoM tathAyuSaH / paropakaraNaM kAyAdasArAtsAramuddharet' iti / yathAvA kuvalayAnande kAvyAdarzamatopanyAse-'saMgatAni mRgAkSINAM taDidvilasitAnyapi / kSaNadvayaM na tiSThanti ghanArabdhAnyapi khayam' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'priye viSAdaM jahihIti vAcaM priye sarAgaM vadati priyAyAH / vArAmudArA vijagAla dhArA vilocanAbhyAM manasazca mAnaH' / 'nyazcati vayasi prathame samudaJcati kiM ca taruNimani sudRshH| ullasati kApi zobhA vacasAM ca dRzAM ca vibhramANAM ca / tatraivAgre--'dadhIci. balikarNeSu himahemAcalAbdhiSu / adAtRtvamadhairya ca dRSTe bhavati bhAsate // vasu dAtuM yazo dhAtuM vidhAtumarimardanam / trAtuM ca sakAlAM pRthvImatIva nipuNo bhavAn // dUrIkaroti kumatiM vimalIkaroti cetazciraMtanamaghaM culukIkaroti / bhUteSu kiMca karuNAM bahulIkaroti saGgaH satAM kimu na maGgalamAtanoti' / atra prathame vaNyakaniSThaM kriyArUpaM dharmaikyaM, dvitIye guNarUpasAdhaya, tRtIye tvavaryeSu guNAbhAvarUpaM tadrazanArItyA, caturthe prakRtAprakRtAnyatarakriyAsaMbandhikArakAnvayalakSaNaM sAdhaye, paJcame ca paye arthAntaranyAsAnvitA tulyayogiteti bodhyam / evameva prAktanakAvyaprakAzAyudAharaNeSvapi draSTavyam / nanu bhavatvevamathApi rasagaGgAdhare'traiva yattvalaMkArasarvakhakRtA tadanugAminA kuvalayAnandakRtAca guNakriyAbhisaMbandhatve guNarUpaikadharmAnvaya iti cokam / tadApAtataH 'zAsati tvayi he rAjannakhaNDAvanimaNDalam / na manAgapi nizcinte maNDale zatrumitrayoH' ityatrAbhAvarUpasyaiva dharmasyAnvayAditi kuvalayAnandaM dUSayitvA guNakriyetyupalakSaNaM vA dharmamAtrasyeti khayameva samAdhAnamapyupalakSaNavidhayA vidhAya, evaM 'ekastvaM dAnazIlo'si pratyArthiSu tathArthiSu' ityAdAvapi daanshiilruupaikaanvyaalkssnnprvRttiH| yathAvA kathaMcidanekatraikAnvayasya camatkAriNopekSitatvAt / etena 'hitAhite vRttitaulyam' ityAdinA tulyayogitAyAH prakArAntaraM yatkuvalayAnandakRtA lakSita. mudAhRtaM ca tadapAstam / asyA api 'vAnAmitareSAM vA dhamakyaM tulyayogitA' iti pUrvalakSaNAkrAntatvAt / ekAnupUrvAbodhitavastukarmakadAnapAtratvasya paraM. parayA tAdRzazabdasya prAguktamArgeNArthasya vA dharmasyaikyAt / 'yazca nimbaM parazunA' ityAdivilikhyAtrApi kaTutvaviziSTanimbasyaiva paraMparayAvacchedakasecakapUjakadharmavattvasaMbhavAdityAdinA kuvalayAnandokaM tulyayogitAntaraM 'hitAhite vRttitaulyam' ityAdinA yadiha khaNDitaM tasya kA gatiriticenna / tatkhaNDanasya tadnthAnavabodhanibandhanatvAt / tadyathA tatra tAvat hitAhite ityAdinA prakRtakArikAM vilikhyAtha diDyAtreNa tAM vyAkhyAya yathAvA yazca nimbamiti padyamudAhRtya tadapi kiMci. dvivRtya pUrvodAharaNaM stutiparyavasAyi idaM tu nindAparyavasAyIti bheda ityanayoH stutyAdinaiva bhedo lakSaNatastvaikyamevetyAvedya iyaM sarakhatIkaNThAbharaNoktA tulyayogiteti kaNThata eva yeyamasmAbhiH 'vAnAmitareSAM vA dharmaikyaM tulyayogitA'
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAstubharatnam 8 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vayavayobhayeSAM ceddharmaikyaM tarhi dIpakam / prasannA pramadA patyA nizi candreNa candrikA // 166 // ityAdinA tulyayogitoktA saiva sarakhatIkaNThAbharaNe tu hitAhitavRttitaulyAkhyaprakArAntareNoktetyaparetyucyata iti sUcitaM bhavati / tasmAdevaM bAlairapyavabodhye spaSTataretra viSaye doSopanyAsa: kiMmUlaka iti nirmatsarAH sahRdayA eva vidAMkurvantviti dik / kiMcAtraiva 'nyaJcati bAlye sudRzaH samudaJcati gaNDasIni pANDamani / mAlinyamAvirAsIdrAkAdhipalava likanakAnAm' ityatra 'AvirbhUtA yadavadhi' ityAdiprAgudAhRte svIyapadya eva 'pANDimA gaNDamUle' ityatreva rasAnane grAmyatvena svayameva nindito gaNDapadaprayogaH kRtaH satu gatyantaravirahAtprAtadabhihitarasAviSTacetovaktRkatayaiva samAdheya iti zivam / apiceha 'priye viSAdaM jahihi' iti vAkyaM 'priye sarAgaM vadati priyAyAH' ityAyudAhRte taTasthavAkye dvitIyapriyApadaprayoge tu niruktasamAdhAnamapi kaThinameveti // 165 // athoktatulyayogitAyAH prastutAprastutavarNanaprasaGgasaMgataM dIpakaM lakSayati-varNyati / varNyAH prakRtAH padArthAH avarNyA aprakRtAH IdRzaH ye ubhaye varNyatvAvarNyatvAvacchinnAsteSAmityarthaH / dharmeti / sAdhAraNadharmaikyaM cedbhavati tarhi dIpakaM dIpakAlaMkAraH syAditi saMbandhaH / taduktaM rasagaGgAdhare - 'prakRtAnAmaprakRtAnAM caikasAdhAraNadharmAnvayo dIpakam' iti / tadudAharati-- prasanneti / nacAtra candrikApi prakRtaiveti sAMpratam / madhyastharAtriparyAyIbhUtena nizIti saptamyantena dehalIdIpanyAyenobhayatrApyanvitena tathAtvasaMbhave'pi nAyikAyA eva varNyatvaprayojakaprathamagrahaNena prAdhAnyadhvananAt / yathAvA kAvyaprakAze - 'vidyati kUNati vela vicalati nimiSati vilokayati tiryak / antarnandati cumbitumicchati navapari yA vadhUH zayane' iti / atra TIkA jayarAmabhaTTAcAryasya / dayite parirambhodyate kUNati mRduzabdaM karoti vellati saMkocamAlambate vicalati parivRtya zete nimiSati mRSA netre mudrayati / idaM tu tatsaMmatAnekakriyadIpakam / yathAvA kuvalayAnande-- 'maNiH zANollIDhaH samaravijayI hetinihato madakSINo nAgaH zaradi saridazyAnapulinA / kalAzeSazcandraH suratamRditA bAlavanitA tanimnA zobhante galitavibhavAzcArthiSu nRpAH' iti / yathAvA- - 'suvarNapuSpAM pRthivIM cinvanti puruSAstrayaH / zUrazca kRtavidyazca yazca jAnAti sevitum' iti / yathAvA rasagaGgAdhare - 'amRtasya candrikAyA lalitAyAzcApi kavitAyAH / sujanasya ca nirmANaM janayati nahi kasya saMtoSam' iti / yathAvA - 'mRtasya lipsA kRpaNasya ditsA vimArgagAyAzca ruciH svakAnte / sarpasya zAntiH kuTilasya maitrI vidhAtRsRSTau nahi dRSTapUrvA' iti / yathAvA - 'sujanAH paropakAraM zUrAH zastraM dhanaM kRpaNAH / kulavatyo mandAkSaM prANAtyaya eva muJcanti iti / atra sarvatra prakRtAprakRtobhayavidhAnAmapi kartrAdikA rakANAmekasAdharmyAdekakriyAnvayAttulyayogitAyA bhedaH / tatra tu prakRtAnAmeva vA 1 37 433
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe prativastUpamA vastuprativastutvamIyuSA / yA sAdhAraNadharmeNaivArthI vAkyArthagopamA // 167 // AtmabodhAdvimuktiH syAdbhUyAdbhAnUdayAtprabhA / satsaGgAdeva dhIH siyecchAntiH kvendaM vinA sphuret 168 aprakRtAnAmeva vA tathAtvamiti vizeSaH / evaM tatra gamyopyanayorupamAnopameya. bhAvaH parasparamaicchika eveha tu prakRtamevopameyamaprakRtaM tUpamAnamiti niyamaH // 166 // evaM vAvobhayadharmaikyadIpakanirUpaNaprasaGgasaMgatAmubhayavAkyArthaMkasAmAnyasvarUpAM prativastUpamAM lakSayati-prativastUpameti / yA / vastviti / prAksAdhAraNadharmanirUpaNAvasaraprapaJcitavastuprativastubhAvamityarthaH / etAdRzena |saadhaarnneti| ArthI arthAdgamyamAnA / vaakyeti|vaakyaarthe gacchatIti yatheti yaavt| IdRzI upamaiva prativastUpamA bhavatIti yojanA / evaMca vastuprativastutvApannasAdhAraNadharmakaraNakArthikavAkyArthagopamAtvaM prativastUpamAlaMkRtisAmAnyalakSaNaM paryavasannam / atra 'yathA bhAti matiH zAnte rAjate zrIstathA harau' iti vAkyArthIpamAyAmativyAptivyAvRttaye Arthiketi / tAvanmAtroktau 'dhairyamevAmRtaM puMsi striyAM mandAkSameva tat' iti dRSTAnte'tiprasaGgaH / evamapi vakSyamANAprastutaprazaMsAyAM tadvAraNAya vastvityAdisAdhAraNadharmavizeSaNam / tatra bhinnazabdopAttaikapratipAdyatvalakSaNavastuprativastubhAvasya sAdhAraNadharme saMbhavAt / tathA cokaM rasagaGgAdhare'evaM ca vastuprativastubhAvApannasAdhAraNadharmavAkyArthayorArthamaupamyaM prtivstuupmaa'iti| kiMca 'AnanaM mRgazAvAkSyA vIkSya lolaalkaavRtm| bhramadbhamarasaMbhAraM smarAmi sarasIruham' iti tadudAhRtasmaraNAlaMkArapadye tAvadaupamyasyArthatve'pi padArthagatatvameva, smRtitvena vAkyArthagatatvAsaMbhavAdatastatrAtivyAptivyudAsAya vAkyeti // 167 // evaM prativastUpamAM lakSayitvA sAdharmyavaidhAbhyAM dvividhAmapi tAmudAharati-AtmabodhAdityAdipUrvottarArdhAbhyAm / atra syAdbhUyAdityAkhyAtazabdayorbhedepi pratipAdyasya bhavatyastidhAlorarthasyaikyena vastuprativastubhAvApannasAdhayaprayuktaM AtmabodhAdadvaitAtmaviSayakApratibaddhavazAkhIyamahAvAkyaikakaraNakasAkSAtkArAddhetorvimuktirmUlAvidyA tajjJApyadvaitamithyAtvAnubhUtiH syAdyathoktAdhikAriNo bhavediti prathamavAkyArthena sahabhAnUdayAtprabhA bhUyAditi dvitIyavAkyArthasyArthikopameyopamAnabhAvasatvAtsAdharyeNa lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze-'devIbhAvaM gamitA parivArapadaM kathaM bhjtyessaa| na khalu paribhogayogyaM daivatarUpAGkitaM ratnam' iti / yathAtra lakSaNasamanvayastathoktaM pradIpe-'atra parivArapadatvaparibhogayogyatvayoranarthAntaratvAdudAharaNatvamityeke / kathaM bhajati na khalu ityanayorekArthatayA . tathAtvamityapare' iti / yathAvA sAhityadarpaNe naiSadhIyacarite-'dhanyAsi vaidarbhi 1 'mudretipradIpapAThaH'.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / guNairudArairyayA samAkRSyata naiSadho'pi / itaH stutiH kA khalu candrikAyA yadabdhimapyuttaralIkaroti' / yathAvA kuvalayAnande-'sthirA zaktirguNavatAM khalabuddhyA na bAdhyate / ratnadIpasya hi zikhA vAtyayApi na nAzyate' / tatraiva-tavAmRtaspandini pAdapaGkaje nivezitAtmA kathamanyadicchati / sthite'ravinde makarandanirbhare madhuvrato necurasaM samIkSate' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'ApadgataH khalu mahAzayacakravartI vistArayatyakRtapUrvamudArabhAvam / kAlAgururdahanamadhyagataH samaMtAllokottaraM parimalaM prkttiikroti'| tatraiva 'vizvAbhirAmaguNagauravagumphitAnAM roSo'pi nirmaladhiyAM ramaNIya ev|lokNpRnnaiH parimale paripUritasya kAlAguroH kaThinatApi nitAntaramyA' iti| yathAvA madIyanItizatapatre-tRSNayaivAkhilA doSAstacchityaivAkhilA guNAH / modAH sarve vidyayaiva zokAH sarve'pyavidyayA' iti / atra santi bhavantIti pUrvottarArdhayoH kriyAdhyAhAre'pi vastuprativastubhAvApannasAdhAraNakarmakavAkyArthayorArthikaupamyasatvena lakSaNasamanvayaH sughaTa eveti saMkSepaH / atha vaidhayeNApi tAmudAharati-satsaGgAdeveti / yathAvA kuvalayAnande"vidvAneva vijAnAti vidvajjanaparizramam / nahi vandhyA vijAnAti gurvI prasava. vedanAm' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'vaMzabhavo guNavAnapi saGgavizeSeNa pUjyate puruSaH / nahi tumbIphalavikalo vINAdaNDaH prayAti mahimAnam' / tatraiva / yathAvA --'gIrbhirgurUNAM paruSAkSarAbhistiraskRtA yAnti narA mahattvam / alabdhazANotkaSaNA nRpANAM na jAtu maulau maNayo vasanti' iti / yattu kuvalayAnandokte 'yadi santi guNAH puMsAM vikasanyeva te khayam / nahi kastUrikA'modaH zapathena vibhAvyate' iti dvitIyavaidharyodAharaNe rasagaGgAdharakRdbhiH vaidhodAharaNaM hi 'prastutadharmivizeSopArUDhArthadAkya vAkSiptakhavyatirekasamAnajAtIyasya dharmyantarArUDhasyAprakRtArthakathanam' iti tallakSaNamuktvA prakRte ca yadi santi tadA svayameva prakAzanta ityarthasya prastutasya vyatirekastvasanta upAyAntareNApi na prakAzanta iti / napatra dvitIyArdhena tatsajAtIyo'rthoM nibadhyate / nibadhyate ca vayaM prakAzante na pareNetyasya prastutasyaiva sajAtIyaH zapathena na vibhAvyate kiMtu khayameveti prakRtArthAnurUpatayaiva paryavasAnAdityAdinA niruktodAharaNakhaNDanamukam / tathA 'tavAmRtasyandini pAdapaGkaje' ityAdikuvalayAnandIyodAharaNAntare'pi 'sthito'ravinde makarandanirbhare' iti cetkriyate tadA nu ramaNIyamityantagranthena dUSaNamuktaM, tadubhayamapi satyameva / tathApi prathamapadye tAvat kazcitpratArakaH parihAsako vA kaMcitsaralaM prati zapathapUrvakaM manikaTe kastUrikA vartata iti vadannare tvannikaTe kastUrikA nAstyeva, kutaH / hihetau / yasmAddhetoH kastUrikAyA abhAvAttadAmodo'pyasan zapathAkhyopAyAntareNApi naivAnubhAvyate'nyaM prati jJApyata iti kenacittaTasthena pratibodhyata iti vaduktarItyaiva vaidhamyAdAharaNatvaM yuktameva / tasmAdevaMjAtIyakasya zrImadappayyadIkSitagUDhAzayasya tvayaivAnAkala
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 sAhityasAram / [ uttarArdhe dhatte zIlaM satI gaGgA bibharti jagaduddhRtim / vidyA vinayamAdatte kalayatyabjinI zriyam // 169 // dRSTAntaH prkRtessttopmaaderbimbaadibhaavtH| sAdhuH pAti jagaJcandrazcakorArthe'rthito'tra kaiH // 170 // nAdyatkRtaM tadanthakhaNDanaM aviDambanaM tat / 'tattvaM kimapi kAvyAnAM jAnAti viralo bhuvi / mArmikaH ko marandAnAmantareNa madhuvratam' iti khallikhitapadyapAtratA vayyevAdadhAti / evaM 'tavAmRtasyandini pAdapaGkaje' ityAdidvitIyodAharaNadUSaNanirAkaraNamapi vaktaH' kaverbhaktirasAviSTacetasvalakSaNasamAdhAnena tAvakenaiva layaiva saMpAdanIyamiti tatra nirmatsaraiH sahRdayairmadhyasthaireva samAdheyamiti dik // 168 // idAnIM mAlArUpAmapi tRtIyAM prativastUpamAmudAharati-dhatta iti / satI zIlaM sadvRttaM dhatte / tathA gaGgA jagaduddhRtiM bibharti / evaM vidyA vinayamAdatte tadvat abjinI zriyaM kalayatIti caturNAmapyAkhyAtAnAM zabdabhede'pyarthasya sArvadikAvalambanalakSaNasyaikyAdvastuprativastubhAvApanasAdhAraNadharmamUlakArthabahuvAkyArtha. gatopamAnopameyabhAvena mAlArUpaprativastUpamAnatvamatra spaSTameveti bhaavH| iha prakRtAyAH kasyAzcitpativratAyA evopameyatvaM gaGgAdInAM tUpamAnatvameveti jJeyam / tena tasyAM sadayatvasadasadvivekitvasurUpatvAnyapi kramAtsUcyante / yathAvA rasagaGgAdhare-'vahati viSadharAnpaTIrajanmA zirasi maSIpaTalaM dadhAti dIpaH / vidhurapi dadhatetarAM kalaGka pizunajanaM khalu bibhrati kSitIndrAH' iti // 169 // atha prativastUpamApratipAdanArthikaupamyasAdharmyaprasaGgasaMgataM dRSTAntAlaMkAraM lakSayati-dRSTAnta ityardhena / prakRtaH vastutastasyeSTo'nukUlaH yaH upamAdirAdinAsAdhAraNadharmaH tasyetyarthaH / bimbAdibhAvataH / bimbapratibimbabhAvAdityarthaH / dRSTAntaH dRSTAntAlaMkAro bhavatIti zeSaH / evaMca prakRtavAkyArthAnukUlopamAnopameyasAdhAraNadharmANAM bimbapratibimbatvaM dRSTAntatvamiti tatsAmAnyalakSaNaM phali. tam / taduktaM rasagaGgAdhare-'prakRtavAkyArthaghaTakAnAmupamAnAdInAM sAdhAraNadharmasya ca bimbapratibimbAbhAve dRSTAntaH' iti / idameva prativastUpamAyAH svasya bhedakaM yoyamatra bimbapratibimbabhAvaH / etadapyuktaM tatraiva / asya cAlaMkArasya prativastUpamayA saha bhedakametadeva tasyAM dharmo na pratibimbitaH kiMtu zuddhasAmAnyAtmanaiva sthitaH / iha tu pratibimbita iti / tamudAharati-sAdhurityardhenaiva / sAdhurbhagavadbhaktaH / jagadvizvaM pAti pratikSaNamIzvaraM prati vakSyamANalakSaNaprArthanayA parituSTaparamezvaraprasAdadvArA parirakSatItyarthaH / tathAcoktaM bhAgavate zrInRsiMhaM prati prahlAdavacanam-'vastyastu vizvasya khala: prasIdatAM dhyAyantu bhUtAni zivaM mitho dhiyA / manazca bhavyaM bhajatAmadhokSaje AvizyatAM no matirapyahaitukI' iti / nanu brahmavidyayA kRtakRtyopyayaM kimityevamIzvaraprArthanamaharaharanutiSThatIyAzaGkA svabhAvAdeveti samAdadhaMstatra dRSTAntaM spaSTayati-candra ityAdizeSeNa /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustabharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 437 sahuro tvAmRte trAtA ko naH saMkaTakoTitaH / nahi padmAkaraM phullIkata sUryetaraH kssmH||171|| abheda Artha evaupamyAvasAyI nidrshnaa| sA vAkyArthapadArthatvabhedena dvividheSyate // 172 // atra loke / candraH cakorArthe cakorANAM khodayaapazcitacadrikAkhAdanajanitatRptilakSaNapuruSArthaviSaya ityarthaH / kaiH puruSairarthitaH prArthito bhavati / naiva kaizcidapyabhyarthitaH / kiMtu khabhAvAdeva yathA cakorAnsatarpayati tathA prakRtasAdhurapi khabhAvAdeva niruktarItyA vizvaM pAlayatItyAzayaH / evaMcehArthikopamAnIbhUtacandracakoratatsaMtarpaNaistAdRzopameyIbhUtAnAM sAdhujagatparipAlanAnAM bimbapratibimbabhAvA. prakRtavAkyArthAnukUlyAcca lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze-'tvayi dRSTa eva tasyA nirvAti mano manobhavajvalitam / Aloke hi himAMzorvikasati kumudaM kumudvatyAH' iti / yathAvA sAhityadarpaNe vAsavadattAyAm-'aviditaguNApi satkavibhaNitiH karNeSu vamati madhudhArAm / anadhigataparimalApi hi harati dRzaM mAlatImAlA' iti / yathAvA kuvalayAnande anargharAghave-'devIM vAcamupAsate hi bahavaH sAraM tu sArasvataM jAnIte nitarAmasau gurukulakliSTo murAriH kaviH / abdhilaMcita eva vAnarabhaTaiH kiM tvasya gambhIratAmApAtAlanimamapIvaravapurjAnAti manthAcalaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'satpuruSaH khalu hitAcaraNairama. ndamAnandayatyakhilalokamanukta eva / ArAdhitaH kathaya kena karairudArairindurvikAsayati kairaviNIkulAni' iti // 170 // evaM sAdhaye'NodAhRtya vaidhayeNApImamudAharati-sahuro iti / akSarArthastu sarala eva / atra saMkaTakoTeH sakAzAtrANasya khapratiyogikasadgurukartRkasya svakarmakasya parirakSaNasya sUryetarAsAdhyapadmAkaraphullIkaraNasya ca vaidhaya'Naiva bimbapratibimbabhAvaH / yathAvA sAhityadarpaNe-'tvayi dRSTe kuraGgAkSyAH sraMsate madanavyathA / dRSTAnudayabhAjIndau glAniH kumudsNhteH| yathAvA kuvalayAnande-'kRtaM ca garvAbhimukhaM manastvayA kimanyadevaM nihatAzca no dviSaH / tamAMsi tiSThanti hi tAvadaMzumAna yAvadAyAtyudayAdrimaulitAm' iti / yathAvA rasagaGgAdhare tApatrayaM hRdi nRNAM khalu tAvadeva yAvanna te calati deva kRpAkaTAkSaH / prAcIlalATaparicumbini bhAnubimbe paGkeruhodaragatAni kutastamAMsi' iti / yathAvA madIyAyAmadvaitAmRtamaJjaryAm-'anubhUtacitvarUpAnando. taivopadezavAkphalati / nahi darzayituM kSamate janmAndhazcandramanyebhyaH' iti // 171 // evaM dRSTAntanirUpaNaprayojakaprakRteSTopamAdibimbapratibimbabhAvaprasaGgasaMgatAM nidarzanAM sAmAnyato lakSayati-abheda iti / atra prakRtopAttArthayorityArthikam / auSamyeti / aupamya upameyopamAnabhAvaH tatra avasAyaH paryavasAnaM yasyAstIti tthetyrthH|etaadRshHaarthH arthasaMpannaH natu zabdapratipAditaH IdRza abheda eva nidrshnaastiitynvyH| evaMca prakRtopAttArthayoraupamyaparyavasAyitve satyArthikAbhedatvanidarza
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe sarvatra bhAntamAnandaM hitvA kAntAratA vayam / karasthamamRtaM tyaktvA lihAmo nimbamRttikAm // 173 // nAsrAmAnyakSaNaM phalati / tathAcoktaM rasagaGgAdhare -- ' upAttayorarthayorArthabheda aupamyaparyavasAyI nidarzanA' iti / tadbhedAvAha - setyardhenaiva / ekA vAkyArthanidarzanA aparA padArthanidarzaneti bodhyam // 172 // tatrAdyAmudAharatisarvatreti / vayaM sarvatra yAvaddezakAlavastvavacchedenetyarthaH / bhAntaM khaprakAzatvena parisphUryamANatayA sakalakhAropitadvaitasattAprakAzapradAtRtayA ca nirantaraM prakAzamAnamapItyarthaH / etAdRzamAnandaM advaitasaccidAnandamapIti yAvat / hitvA hi viSayAkhAdasaMskAraprAbalyAdanAdRtyerthaH / kAnteti / ramaNIrasAkhAdamodalampaTA ityetat karasthamiti hastatalaprAptamapItyarthaH / amRtaM pIyUSaM tyaktvA vihAya / nimbeti pAribhadratalamRdamityarthaH / lihAma AkhAdayAma iti saMbandhaH / atra pUrvottarArdhagatatvenopAttayorvAkyArthayoraupamyaparyavasAyI Arthika eva bhedo natu zAbdika iti nidarzanAyA vAkyArthagAyA lakSaNasamanvayaH spaSTa eveti bhAvaH / yathAvA sAhityadarpaNe - 'janmaiva vyarthatAM nItaM bhavabhogapralobhinA / kAcamUlyena vikrIto hanta cintAmaNirmayA' iti / yathAvA kuvalayAnande - ' araNya - ruditaM kRtaM zavazarIramudvartitaM sthale'bjamavaropitaM suciramUSare varSitam / zvapucchamavanAmitaM badhirakarNajApaH kRto dhRto'ndhamukhadarpaNo yadabudho janaH sevitaH' iti / nanvidaM kuvalayAnandIya nidarzanodAharaNamanucitaM zrImadappayyadIkSitairalaMkArasarvasvakArarItyaiva likhitatvAttasya tu rasagaGgAdharakRdbhirIdRzasthale vAkyArtharUpakameva strIkurvadbhiH khaNDitatvAt / tadyathA rUpakaprakaraNe tAvat evaM padArtharUpakaM lezato nikhapitam / evaM vAkyArthe viSaye vAkyArthAntarasyArope vAkyArtharUpakam / yathAhi viziSTopamAyAM vizeSaNAnAmupamAnopameyabhAva ArthastathAtrApi vAkyArthaghaTakAnAM padArthAnAM rUpakamArthamavaseyam / 'Atmano'sya tapodAnairnirmalIkaraNaM hi yat / kSAlanaM bhAskarasyedaM sarasaiH salilotkaraiH' ityAdipratipAdya nidarzanAprakaraNe'tra / alaMkArasarvasvakArastu 'tvatpAdanakharatnAnAM yadAlaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDale pena pANDurIkaraNaM vidhoH' iti padyaM vAkyArthanidarzanAyAmudAjahAra / Ahaca yatratu prakRtavAkyArthe vAkyArthAntaramAropyate sAmAnAdhikaraNyena tatra saMbandhAnupapattimUlA nidarzanaiva yukteti / tanna / vAkyArtharUpakasya dattajalAJjalitvApatteH / naceSTApattiH / vAkyArthanidarzanaiva nirvAsyatAM svIkriyatAM ca vAkyArtharUpakamiti paryanuyogasyApi tulyatvAt / asmaduktodAharaNe vAkyArthanidarzanAyAH sAvakAzatvAdityAdyuktam / tadudAharaNaM yathA - ' tvAmantarAtmani lasantamanantamajJAstIrtheSu hanta madanAntaka zodhayantaH / vismRtya kaNThataTamadhyaparisphurantaM cintAmaNi kSitirajaHsu gaveSayanti' / tatraiva yathAvA - ' anyaiH samAnamamarairjagadantarAtmanye candrazekhara vadanti bhavantamajJAH / te kiM na hanta tulayanti nabho nirantaM vAtAyanodaragatau 48
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8 ] sarasAmoda vyAkhyAsahitam / saro tvadapAGgo'dya naH sudhAbdhitaraGgakaH / sadAdibodhanaM cetsyAtkriyayA tannidarzanA // 174 // pAtre vAklaphaletyUcuH surabhAveva kokilAH / hArasruTati saMmardAgurulaGghI patediti // 175 // vivarAntarAlaiH' iti / ataeva vAkyArthanidarzanAyAM kAvyaprakAzakRtodAhRtam'kva sUryaprabhavo vaMzaH kva cAlpaviSayA matiH / titIrSudustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram' iti / evaM tarhi mahrikhitanirukta kuvalayAnandodAharaNe'raNyetyAdirUpe yadabudho janaH sevita iti yacchando hetvartha evAstu / tathAcAtrApi paye ArthikAbhedAnnipratyUhameva nidarzanAyA vAkyArthagAyA udAharaNatvamiti dikU / ataeva tatrAgre vAkyArthanidarzanA'nyathaivodAhRtA / ' tvayi sati zivadAtaryasmadabhyarthitAnAmitaramanusaranto darzayanto'rthimudrAm / caramacaraNaghAtairdurgraha dogdhukAmAH karabhamanusarAmaH kAmadhenau sthitAyAm ' / tathA 'rAjasevA manuSyANAmasidhArAvalehanam / paJcAnanapariSvaGgo vyAlIvadanacumbanam' iti / vistarastu tatra taTTIkAyAmalaMkAracandrikAyAM cekSya iti // 173 // evaM vAkyArthanidarzanAmudAhRtyAtha kramaprAptAM padArthanidarzanAmapyudAharati - sadguro ityardhena / aye zrImaddezikezvara, adya mRgajalavanmithyAtvenAvabhAsamAnadRzyadazAyAmapItyarthaH / tvadapAGgaH bhAvatkAnukampAkaTAkSaH naH asmAkaM sudheti amRtasamudrataraGga eva bhavatItyarthaH / yathAvA kuvalayAnande--'padArthavRttimapyeke vadantyanye nidarzanAm / tvannetrayugulaM dhatte lIlAM nIlAmbujanmano:' iti / yathAvA rasagaGgAdhare - ' agaNyairindrAdyairapi paramapuNyaiH paricito jagajjanmasthAnapralayaracanA zilpanipuNaH / prasarpatpIyUSAmbudhilaharilIlAvilasito dRgantaste'mandaM mama kaluSavRndaM dalayatu' / atra dRgantAmbudhilaharyorAzrayabhedAdbhinnayorapi sAdRzyamUlastAdrUpyAbhimAnaH / Aropo vA dRgante lhriliilaayaaH| yathAvA -'pANau kRtaH pANirilAsutAyAH sakhedakampo raghunandanena / himAmbumandAnilavihvalasya prabhAtapadmasya babhAra zobhAm' iti / asyAM copamAnopameyayorArthAbhedapratipattirataH padArthanidarzanocyate / bimbapratibimbabhAvavastUpamAnopameyayoH savizeSaNe bhavatyanyathA tu neti viveka ityapi tatraivAgra uktam / tena mAmake prakRtodAharaNe yamRtasamudrataraGgasyopamAnasyopameyena zrIgurvapAGgena sahAbhedapratipattirArthaiveti lakSaNa saMgatiH / atha bodhananidarzanAM lakSayati-sadAdItyardhenaiva / yadi sadAdibodhanaM sAdhvasAdhvarthayoH kramAdupAdAnArthe hAnArtha ca bodhanamanyAnpratyupadezanaM kriyayA aprastutakartRniSTha vyApRtyetyarthaH / syAccettarhi tannidarzanA vodhananidarzanA bhavatIti yojanA // 174 // dvividhAmapi tAM krameNa pUrvottarArdhAbhyAmudAharati - pAtra ityAdinA / pAtre upadezayogyatApanne'dhikAryekasthala ityarthaH / vAk hitopadezavANIti yAvat / saphalA bhavati natvanyatreti . lokAnbodhayitumeva kokilA: pikAH surabhau vasante satyeva UcuH kalAlApamaku - 439
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 sAhityasAram / [uttarArdhe vyatireko guNaiH zlAghopameya upamAnataH / dvaitaghAcArya te sAmyaM parokSaH kveza ApnuyAt // 176 // rvannityanvayaH / idaM hi sadarthopadezanidarzanAyA evodAharaNam / hAra iti muktAvalIvizeSaH / gurviti guruM ullaGghayati tacchIla ityarthaH / patedavazyamadhaHpAtaM prAmuyAdeveti sUcayansan saMmardAt / daMpatyoH parasparaM gADhAliGganasaMgharSAddhatorityarthaH / truTati vicchidyata iti saMbandhaH / sahi gurupadazakyapRthulayoH kucayoruparisthityA tadatikramaNena madhyaparyantagatyA ca gurUlaGghanazIlo bhavAmyataH saMmardAduktarUpAdvicchidya patAmyeva tadvadanyo'pi kazcidguruzabdavAcyAcAryAdipUjyollaGghanaM kariSyati cedvicchidyAdhaH patiSyatyeveti khAsAdhuphalakakriyayA tadvarjanArthamasmadAdInprati bodhayatyeveti bhAvaH / idaM tAvaddhAnArthamasadarthopadezanidarzanAyA apyudAharaNam / yathAvA kAvyaprakAze-'cUDAmaNipade dhatte yo devaM ravimAgatam / sato kAryAtitheyIti bodhayan gRhamedhinaH' iti / yacchabdAtsa udayAcale jJeya ityarthaH / yathAvA sAhityadarpaNe-'kotra bhUmivalaye janAnmudhA tApayansucirameti saMpadam / vedayaniti dinena bhAnumAnAsasAra caramAcalaM tataH' iti / yathAvA kuvalayAnande-'aparAmbodhanaM prAhuH kriyayA'satsadarthayoH / nazyedrAjavirodhIti kSINaM candrodaye tmH| udayanneva savitA padmeSvarpayati zriyam / vibhAvayansamRddhInAM phalaM suhRdanugraham' iti / yathAvA rasagaGgAdhare--'unnataM padamavApya yo laghulIlayaiva sa patediti dhruvam / zailazekharagataH pRSatkaNazcArumArutadhutaH patatyadhaH' iti maMmaTabhaTTapadyamudAhRtya 'hAlAhalaM khalu pipAsati kautukena kAlAnalaM paricucumbi. pati prakAmam / vyAlAdhipaM ca yatate parirabdhumaddhA yo durjanaM vazayituM kurute manISAm' yathAvA / 'vyomani bIjAkurute citraM nirmAti sundaraM pavane / racayati rekhAH salile yastu khale carati satkAram / ' bIjAkaraNaM bIjaprakSepapUrvakaM karSaNamiti / 'yAntI gurujanaiH sAkaM smymaanaannaambujaa| tiryaggrIvaM yadadrAkSIttanipatrAkarojagat' niSpatrAkaraNaM sapuGkhazarasya parapArzve nirgamanAtpatrarAhityakaraNamiti / vistaro'tra tatraiva jJeyaH // 175 // evaM nirUpitanidarzanAlaMkAralakSaNaniviSTaupamyaparyavasAyitvaprasaGgasaMgatamupamAnApekSayopameyAdhikyaparyavasAyinaM vyatireka lakSayati-vyatireka iti / upamAnataH upamAnApekSayA upameye varNyatvena prakRte vastunItyarthaH / guNaiH tattadupayuktadhamaH zlAghA autkaTyavarNanA vyatireka etannAmako'laMkAro bhavatIti saMbandhaH / taduktaM rasagaGgAdhare-'upamAnAdupameyasya guNavizeSavattvenotkarSoM vyatirekaH' iti / pratIpAdivyudAsAya tRtIyAntaM vaidharmyaparamiti ca / tadudAharati-dvaiteti / dvaitaM hantIti tatsaMbuddhAvityarthaH / aye brahmAsmaikyaprabodhadvArA dRzyanAzaketi yAvat / etena vakSyamANArthe heturyotitaH / etAdRza AcArya vedavidyAdidezikezvara, te tava sAmyaM taulyam / parokSaH khabhAvAdeva khayamapi yaH parokSaH pazcAttatrAparokSAdvaitabrahmAtmaikyavidyAyAstattvamasyAdimahAvA
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441 kaustubharanam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kyatadarthavicAropadezasya sAkSAjanakatvAbhAvaH kaimutyasiddha eveti bhAvaH / etAdRzaH ataeva IzaH paramezvaraH kva ApnuyAt / kvazabda aakssepe| naiva prApnuyAdityanvayaH / atropamAnAtparokSAdIzvarAdupameye zrIgurau aparokSatvAparokSajJAnadAtRtvAdiguNairutkaTatvavarNanasatvAlakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAzAdau-kSINaH kSINo'pi zazI bhUyobhUyo'bhivardhate nitarAm / virama prasIda sundari yauvanamanivarti yAtaM tu' iti / atropamAnIbhUtAt bhUyaH kSINatvepi punaH punarabhivardhamAnatvena sulabhazobhAcchazinaH sakAzAdupameye yauvane'nivartitvena durlabhatvadhvananAdAdhikyasatvena lakSaNasamanvayaH / evameva vakSyamANodAharaNeSvapi tatratatra bodhyam / yathAvA tatraiva-'iyaM sunayanA daasiikRttaamrstriyaa| AnanenAkalaGkena nindatIndu kalaMkinam ' iti / yathAvA kuvalayAnande-'pallavataH kalpataroreSa vizeSaH karasya te vIra / bhUSayati karNamekaH parastu karNa tiraskurute' iti| evamayamupameyAdhikyapa. ryavasAyI vyatireka iti granthena 'vyatireko vizeSazcedupamAnopameyayoH / zailA ivobatAH santaH kiMtu prakRtikomalAH' iti vakRtakArikAnuguNaM khasaMmatamupameyAdhikyaparyavasAyinaM vyatirekamudAhRtyAne alaMkArasarvasvakArAdimatarItyaiva yathAzrutagrAhiNAM tAvadupameyanyUnatvatatsAmyapratipAdakaM vastutastu prekSAvatAM dRzokakhasaMmatopamayotkarSamAtraparyavasAyi vyatirekodAharaNadvayamuktam / tadyathA-'raktastvaM navapallavairahamapi zlAghyaiH priyAyA guNaistvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sakhe mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH sarva tulyamazoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH' iti / atra yathAzrute hyupameyanyUnavaM spaSTameva tathApi sakRdeva kAntApAdatalAhatistava mude saMpannA tAvataiva tava loke hyazokatvena khyAtirabhUtparaMtu taduttaraM tadAliGganAdi bahiHsaMbhogasyApi tavAbhAva eva sarvathA vartate kiM punarantaHsaMbhoge vaktavyam / evaM mama tu nAstyeva kiMtu prAgyathecchaM sabAhyAbhyantarasaMbhoga eva kAntAyAzcirakAlaM samabhUdidAnIM tu kiMcitkAlaM daivaprAtikUlyena tadviyogepi bhAvibhUritadyogasaMbhAvanasatve'pyahaM rasajJacakravartitvena tAvataiva zocAmi vaM tu tadubhayAbhAve'pi kSaNikatatpAdasparzAnubhUtavipulasukhatve. nAzokatvakhyAtimAtreNaiva jaDatvena zokazatasaMbhAvanAyAmapi na zocasIti tvayyeva nyUnatvaM madapekSayeti sUkSmatamavicAre tUpameyAdhikyameva paryavasyati sahRdayadhaure. yANAM tadvat caramodAharaNamapi / yathAvA-'dRDhataranibaddhamuSTeH kozaniSaNNasya sahajamalinasya / kRpaNasya kRpANasya ca kevalamAkArato bhedaH' iti / atrApi na vAstavikamanubhayaparyavasAyilaM kiMtu yathAzrutagrAhiNaH kasyacidalaMkArasarvakhakArAdivanmata eva tat / vastutastUpameyAdhikyaparyavasAyyevedamapi / tathAhi atropamA. nIbhUte kRpANe tAvatkadAcidraNAGgaNe mahAvIrakaragatatvena karivaradantadalanaprasaGgA. ghAte muSTivinirmokaH saMbhAvyata eva paraMtUpameye kRpaNe prANAntepi vitaraNaprAvaNyalakSaNo'sau khapne'pi naiva saMbhAvyata iti tasyaivotkarSaH / evaM kRpANaH kadAcidra
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarAdhe NAdiprasaGge kozaviyukto'pi dRSTa eva kRpaNastu maraNottaramapi brahmagrahatvena ko raukaniSaNNa iti tatrApyupameyAdhikyameva / tadvatkRpANasya bhasmasnehAdibhirujjvalIkaraNAtkadAcinnairmalyamapyupalabhyata eva kRpaNasya tu na kvacidapi tadrastrAdikSAlane rajakAdideya vittavyayabhiyeti / tasmAtkiM kRpaNasya kRpANasya ca kevalaM AkArataH AkRtivazAdeva pakSe dIrghAkArayogAdeva bhedaH kiMtu bhUyAnbhedaH proktarItyetyupameyotkarSa eva / etena yadrasagaGgAdhare yadapi kuvalayAnandakRtA alaMkAra sarvasvakArArthAnuvAdakena nyUnatAyAmudAhRtam ' raktastvamityAdi sazokatvena zokAdhikyAdupameyApakarSaH paryavasyatIti ' tadapi cintyam / ratyAdyanukUlatayA kutazcidaGgAdbhUSaNApasAraNaM yathA zobhAvizeSAya bhavatyevaM prakRte upamAlaMkAra dUrIkaraNamAtrameva rasAnuguNatayA ramaNIyaM ca vyatireka ityAdidUSaNamuktaM tatpratyuktam / niruktarItyopameyotkarSAdrasAtiparipoSAcca / evaM tatraiva ca yaduktam / yadapi kuvalayAnande anubhayaparyavasAyino vyatirekasyodAharaNamuktaM dRDhataretyAdi tatra nipuNaM nirIkSitamAyuSmatA / tathAhi / kimatropamAnAdutkarSarUpo vyatireko'nubhayaparyavasAyI AhokhitsarvasvakArAdyuktadizApakarSarUpaH / nAdyaH / utkarSa prayojakadharmasyAtrAnupasthiteH / naca zleSeNa dIrghAkSarasyopasthitirastyeveti vAcyam / tasyopamAnavRttitvenopameyAnutkarSakatvAt / arthAntareNAkRtirUpeNa saha zleSamUlakA bhedAdhyavasAyena sAdhAraNIkaraNAcca / anyathA zleSamUlakopamocchedApatteH / candrabimbamiva nagaraM sakalaGkamityAdAvapi kalaGkasahitatva kalAsAkalyayorvastuto vaidharmyarUpatvAt / naca sakalaGkamityatropamAyAmekakavernirbharaH / prakRte tu bhedazabdoktyA vailakSaNye sa iti bhramitavyam / yadyatropamAvighaTanarUpo vyatireko nirbharasahaH syAdAkArazabdazleSonarthakaH syAt / kRpaNasya kRpANasya bhedo dIrghAkSarAdevetyeva brUyAt / nahyatra vyatireke zleSo'nukUlaH pratyuta pratikUla eva / upamAyAM punaranukUlaH pratikUlasya dIrghAkSararUpavaidharmyasya sAdhAraNIkaraNAt / AkRtibhedasya copamAnopameyayorapi sa* tvAt / evaM hi kaverAzayo yatkRpaNakRpANayostulyataiva gADhataretyAdivizeSaNasAmyAt / akSarabhedastvAkArabhedatvAdaviruddha eveti sahRdavairAkalanIyam / na dvitIyaH / tasyoktimAtreNApyasaMgateH / ahRdyatvAcca / tasmAdatra gamyopamaiva supratiSThitetyAstAM kUTakArSApaNodghATanamiti tadapi niruktatatpadatAtparyanirUpaNenaiva parAstam / yadyukarItyA dRDhataretyAdivizeSaNeSu vyatirekasaMbhavo na syAttadA syAdevAtra gamyopamApi / tasya tu sphuTameva pradarzitatvAdarthaparipoSasya maduktarItyopameyotkarSAghAyakavyatirekapakSe bhUrisatvamuta gamyopamApakSa iti dhvanidhuraMdharairvibudhavarairevApa kSapAtaiH sazapathaM vaktavyatvAcca / tasmAt zrImadappayyadIkSitasAra syAnavabodhanibandhanamevoktakhaNDanaviDambana miti dik / yathAvA govardhana saptazatyAm - 'gaurIpatergarIyo garalaM gatvA galejIrNam / jIryati karNe mahatAM durvAdo nAlpamapi vizati' iti / atra mahatAmiti bahuvacanaM nAlpamapItyAdinA sUcitopameyotkarSarUpavyati 442
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 1 sahoktiH syAguNAditvAvacchinno'syArthasaMzrayaH / sahorojayugenaiva mugdhAyA aidhata smaraH // 177 // vinArthasya tu saMbandho vinoktizcArutAdikRt / satyauddhatyaM vinA vidyAzrIrazrIH sAyaM vinA // 178 // rekadhvanitAtipUjyatvasUcanArthameva / yathAvA rasagaGgAva re - ' anizaM nayanAbhirAmayA ramayA saMmadino mukhasya te / nizi niHsaradindiraM kathaM tulayAmaH kalayApi paGkajam' iti / tatraiva / yathAvA - ' kaTu jalpati kazcidalpavedI yadi cedIdRzamatra kiM vidadhmaH / kathamindurivAnanaM tvadIyaM sakalaGkaH sa kalaGkahIna metas iti / yathAvA - 'katipaya divasavilAsaM nityasukhAsaGgamaGgalasavitrI / kharvayati svarvAsaM gIrvANadhunItaTasthitirnitarAm' / kiMca - 'mahendratulyaM kavayo bhavantaM vadantu kiM tAniha vArayAmaH / bhavAntsahasraiH samupAsyamAnaH kathaM samAnastridazAdhipena' / apica- 'nizAkarAdAli kalaGka paGkilAguNAdhikaM nirmalamAnanaM te / analpamAdhuryavirodhirAdimA giro dharo guptarasAH kavInAm' iti // 176 // evaM vyatirekAlaMkAraM nirUpyopameya upamAnApekSayA guNAdhikyasAhityalakSaNatatsvarUpaghaTanasmRtAM sahokti lakSayati -- sahoktirityardhena / asya vakSyamANatvena buddhisthasya sahapadArthasyetyarthaH / guNAdIti / AdinA pradhAnam / tathAca guNapradhAnabhAvaviziSTa ityarthaH / artheti / etAdRzaH padArthayoH sundaraH saMbandhaH ityetat sahoktiH syAdityanvayaH / evaMca sahazabdArthasya guNapradhAnabhAvaviziSTaH padArthayoH sundaraH saMbandha eva sahoktiriti tallakSaNaM phalati / atra sArdhaM sAkaM samamiti sahazabdaparyAyasaMgrahArthamartheti / evaM putreNa sahAgataH piteti lokavAkye'tiprasaGgabhaGgArthaM saundaryAvabodhakaM sapadaM mUla iti jJeyam / taduktaM rasagaGgAdhare -- 'guNapradhAnabhAvAvacchinna sahArtha saMbandhaH sahoktiH' iti / tAmudAharati -- sahetyardhenaiva / mugdhAyAH navoDhAyAH / urojeti / stanadvayena sahaiveti yAvat / smaraH kAmaH mugdhAyA ityatrApi dehalIdIpanyAyena saMbadhyate / aidhata vavRdha iti saMbandhaH / yathAvA sarasvatIkaNThAbharaNe - 'kokilAlApamadhurAH sugandhivanavAyavaH / yAnti sArdhaM janAnandairvRddhiM surabhivAsarA:' iti / iyaM mAlArUpApi / yathA sAhityadarpaNe - 'saha kumudakadambaiH kAmamullAsayantaH saha ghanatimiraughai dhairyamutsAdayantaH / saha sarasijaSaNDaiH svAntamAmIlayantaH pratidizamamRtAMzoraMzavaH saMcaranti' iti / yathA rasagaGgAdhare - 'mAntharyamApa gamanaM saha zaizavena raktaM sahaiva manasA'ghara bimbamAsIt / kiMcAbhavanmRgakizoradRzo nitambaH sarvAdhiko gururayaM saha manmathena' / tatraiva yathAvA - 'unmUlitaH saha balena balAdbalArerutthApito balabhRtAM saha vismayena / nIlAtapatramaNidaNDarucA sahaiva pANau dhRto giridhareNa giriH punAtu' / vistarastu tatraiva jJeya iti saMkSepaH // 177 // evaM saMbandhavizeSarUpasahoktiprasaktAM vinoktiM lakSayati - vineti / 442
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 sAhityasAram / [ uttarArdhe yatra prastutadharmisthaH sAdhAraNavizeSaNaiH / vyavahAro'tathA bhAti sA samAsoktirucyate // 179 // AdinA acArutA / evaM saMbandhe ramyatvaM prAgvadatrApi bodhyam / tena 'jalaM vinA marurduSTo mUryo vidyAM vinA'dhamaH' ityAdau marumUrkhAdipadArtheSu varUpata eva vidhIyamAnasya dauSTayAdhAyakasya jalAdyabhAvalakSaNasya vinArthasaMbandhasya nisargasiddhatvena paunaruktyAdhAyakatvarUpAramyatvAttadhudAsaH / evamarthapade RteantarAprabhRtivinAzabdaparyAyAnAM saMgrahaH / dvividhAmapi tAM krameNodAharati-satItyAdipAdAbhyAm / auddhatyaM vinA vidyA satI tathA zrIH saMpat sadyayaM vinA azrI: zobhAzUnyA bhavatItyanvayaH / yathAvA rasagaGgAdhare ramaNIyatve yathA-'pajhevinA saro bhAti sadaH khalajanairvinA / kaTuvarNairvinA kAvyaM mAnasaM viSayairvinA' iti / anye yathA / kAvyaprakAze-'arucinizayA vinA zazI zazinA sApi vinA mahattamaH / ubhayena vinA manobhavasphuritaM naiva cakAsti kAminoH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'saMpadA saMpariSvakto vidyayA cAnavadyayA / narona zobhate loke haribhaktirasaM vinaa'| yathAvA-'vadanaM vinA sukavitAM sadanaM sAdhvIM vinA vanitAm / rAjyaM ca vinAdhanitAM na nitAntaM bhAti kmniiym'| mizritA yathA-rAgaM vinA virAjante munayo maNayastuna / kauTilyena vinA bhAti naro na kabarIbharaH' iti / alaMkArabhASyakArastu nityasaMbandhAnAmasaMbandhavacanaM vinotirityAha / tanmate tu naitAnyudAharaNAni / idaM tUdAharaNam-'mRNAlamandAnilacandanAnAmuzIrazaivAlakuzezayAnAm / viyogadUrIkRtacetanAyA vinaiva zaityaM bhavati prtiitiH'| atra zaityasyAvinAbhAve'pi vinAbhAvo nibaddha iti / dhvanitaparasparavinoktiryathA-'nirarthakaM janma gataM nalinyA yayA na dRSTaM tuhinAMzubimbam / utpattirindorapi niSphalaiva dRSTA prahRSTA nalinI na yena' iti // 178 // evaM saMbandhavizeSAtmakavinoktiniruktiprasaktAM samAsokiM lakSayati yati / yatra alaMkRtau / prastuteti / prakRtavarNyavizeSaniSTha ityarthaH / etAdRzo yo vyavahAraH kazcidyApAravizeSa iti yAvat / sAdhAraNeti / prkRtaaprkRtaanugtshlessaadisiddhcaarudhmerityett / ata. zeti / aprakRtaniSTha eva bhAti parisphurati / sA samAsotirucyata iti yojanA / evaM ca yatra prakRtarminiSThavyavahAropi prakRtAprakRtAnugatazleSAdisiddhamadhuravizeSaNamAtramahinnA hyaprakRtaniSThatvAropavAneva parisphurati tavaM samAsoktitvamiti tatsAmAnyalakSaNaM paryavasyati / atra padminIM pazyapazyetyAdau zabdazaktimUladhvanAvativyAptivyAvRttaye mAtreti / tatra vizeSasyApi zleSeNa nAyikAderbhAnAt / iha tu vizeSaNaikopasthApitavyavahAramAtrasyaivAprakRtaniSTatvena bhAnaviSayatAyA iSTavAca / etena zleSAprastutaprazaMse api vyAkhyAte / 'kalAvate namaH stasmai yatpAdaiH zAradAgamaH / sphuTIbhavati lokAnAM sarveSAmapi nirmalaiH' iti madIyanItizatapatrapadye-'maline'pi rAgapUrNAM vikasitavadanAmanalpatape'pi /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / padminI lAlayanprAtaH svaviyogAnmunivratAm / rAgI karaparAmarzaH smerayanbhAti bhAskaraH // 180 // .tvayi capale'pi ca sarasAM bhramara kathaM vA sarojinIM tyajasi' iti paNDitarAjAryAyAmapi kramAt zleSAprastutaprazaMsAvazAddharmabhAnavaddharmibhAnasyApi sphuTatvAt / evaM vizeSaNeSu madhuratvaM rasAyanuguNyameva / anyathA 'rAmamanmathazareNa tADitA duHsahena hRdaye nizAcarI / gandhavadrudhiracandanokSitA jIvitezavasatiM jagAma sA' iti raghuvaMzIyapadyavadrasAyananuguNyApatteH / ziSTaM tu spaSTameva / tadetaduktaM rasagaGgAdhare'yatra prastutadharmiko vyavahAraH sAdhAraNavizeSaNamAtropasthApitAprastutamivyavahArAbhedena bhAsate sA samAsoktiH' iti / atra vistarastu tatraiva bodhya iti dika // 179 // tAmudAharati-padminImiti / bhAskaraH sUryaH yataH rAgI audayi. karaktimazAlI, pakSe'nurAgavAnityarthaH / ataH prAtaH / kheti / khakiraNasaMparkAbhAvAnmukulitAM, pakSe nijavirahAt kRtamaunavratAmiti yAvat / etena niratizayitapAtivratyaM dyotyate / etAdRzI padminI kamalinIm , pakSe etajjAtIyakatvena kAmazAstraprasiddhAM nAyikAm / etena niratizayasaundarya sUcyate / kareti / kiraNasaMcArairityarthaH / pakSe hastakaraNakatatkapolAdisamAsphAlanairityetat / lAlayan taniSThatamaHsaMharaNena samujjvalayansannityarthaH, pakSe mRdutarasparzasaMjAtasukhataH saMtoSayansannityetat / ataeva smerayanvikasayan , pakSe harSayanniti yAvat / bhAti zobhata ityanvayaH / atra rAgAdismerAntaH prakRtasUryAkhyadharminiSThaiH sAdhAraNavizeSaNaiH prakRtastanniSTo'pi vyavahAraH kiraNakaraNakaH kamalinIkarmakastadIyatamonirAkaraNatadvikAsane'nukUla: sUryakartRkaH kriyAvizeSAtmako vyApAraH zravaNakSaNa eva aprakRtanAyakavizeSaniSThanAyikAvizeSaparitoSaNavyavahAratvena pratI. yata iti lakSaNasamanvayaH / iha prAtaHpadena nAyikAyAM khaNDitAlaM dhvanyate / yathAvA sarasvatIkaNThAbharaNe-'yatropamAnAdevaitadupameyaM prtiiyte| atiprasiddhe. stAmAhuH samAsoktiM manISiNaH' / pratIyamAne vAcye vA sAdRzye sopajAyate / zlAghAM garhAmubhe nobhe tdupaadhiinprcksste| vizeSyamAtrabhinnApi tulyaakaarvishessnnaa| astyasAvaparApyasti tulyAtulyavizeSaNA / saMkSepeNocyate yasmAtsamAsoktiriya tataH / saivAnyoktirananyoktirubhayoktizca kthyte'|ttr pratIyamAnasAdRzyazlAghAvatI yathA-'uttuGge kRtasaMzrayasya zikhariNyuccAvacagrAvaNi nyagrodhasya kimaGga tasya vacasA zlAghAsu paryApyate / bandhurvA sa purA kRtaH kimathavA satkarmaNAM saMcayo mArge rUkSavipatrazAkhini jano yaM prApya vizrAmyati' / atra nyagrodhenaivopamAnena pratIyamAnasAdRzyasya varNanIyavadAnyopameyasyoktakhAt tacchAghayaiva tacchAghApratIyata iti seyaM pratIyamAnasAdRzyA zlAghAvatI samAsoktiH / saiva gahavitI yathA'kiM jAto'si catuSpathe yadi ghanacchAyo'si kiM chAyayA saMpannaH phalito'si kiM yadi phalaiH pUrNo'si kiM saMnataH / he sadvRkSa sahakha saMprati zikhAzAkhAza
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 sAhityasAram / [ uttarArdhe tAkarSaNakSobhonmoTanabhajanAni janataH khaireva duzceSTitaiH' / atropamAnabhUtasya sadkSasya vyAjagahaNayA tadupameyaH ko'pi satpuruSo vigIta iti seyaM pratIyamAnasAdRzyA gardAvatI nAma samAsoktiH ityAdi / kiMca tatraivAgre abhidhIyamAnasAdRzyA zlAghAvaMtI tulyAkAravizeSaNA yathA-'nAlasya prasaro jaleSvapi kRtAvAsasya koze rucirdaNDe karkazatA mukhe ca mRdutA mitre mahAnprazrayaH / AmUlaM guNasaMgrahavyasanitA dveSazca doSAkare yasyaiSA sthitirambujasya vasatiryukaiva tatra zriyaH' ityAdi / kiMca tatraivAgre-anyoktirdvividhA khajAtau jAtyantare ca / tayoH khajAtau yathA-'lakSmIpayodharotsaGgakuGkumAruNito hreH| balireSa sa yenAsya bhikSApAtrIkRtaH karaH' ityAdi / yathAvA sAhityadarpaNe--'vyAdhUya yadvasanamambuja. locanAyA vakSojayoH kanakakuMbhavilAsabhAjoH / AliGgasi prasabhamaGgamazeSamasmAddhanyastvameva malayAcalagandhavAha' / atra gandhavAhe kAmukalavyavahArasamAropa iti| tatraivAgre yathA-'vikasitamukhI rAgAvegAdgalattimirAvRti dinakarakaraspRSTAmaindrI nirIkSya dishNpurH|jrtthlvliipaanndducchaayo bhRzaM kaluSAntaraH zrayati haritaM hanta prAcetasI tuhinadyutiH' iti / evaM tatraivAne-'aindraM dhanuH pANDupayodhareNa zaraddadhAnAnakhakSatAbham / prasAdayantI sakalaGkaminduM tApaM raverapyadhikaM cakAra' ityAdi / yathAvA kuvalayAnande-yAvalgatkucabhAramAkulakacaM vyAlolahArAvali pretatkuNDalazobhigaNDayugulaM prakhedivAmbujam / zazvaddattakaraprahAramadhikazvAsaM rasAdetayA yasmAtkanduka sAdaraM subhagayA saMsevyase tatkRtI' / atra kandukavRttAnte varNyamAne vyAvalgatkucabhAramityAdikriyAvizeSaNasAmyAdviparItaratAsaktanAyakavR. ttAntaH pratIyate' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'vibodhayankaraspa(r)H padminI mudritAnanAm / paripUrNo'nurAgeNa prAtarjayati bhAskaraH' iti / atra kiraNasparzakaraNakamukulitapadminIkarmakavikAsAnukUlavyApAravadabhinno bhAskaro jayatIti vAkyArthaH zaktyaiva tAvatpratIyate / hastasparzakaraNakanAyikAvizeSakarmakAnunayAnukUlavyApAravadabhinna ityAdizvAparo'rtha ubhayatrAnuSaktayA tayaiva zaktyA zaktyantareNa vyaktyA vA sarvathaiva pratIyata ityatra sahRdayA eva pramANam / evaMca dvAvimau vAkyArthau savyetaragoviSANavadanyatAsaMsRSTau yadi syAtAM tadA bhagavato bhA. skarasya kAmukatvaM kamalinyA nAyikAlaM ca sakalapratItisiddhaM viruddhaM syAt / dvipradhAnatve vAkyabhedazcApadyeta / yadi cAparo'rthaH prakRtakartaryAropyate tadA kamalinIvikAsakartA nAyikAnunayakartA ca sUrya ekatra dvayamiti viSayatAzAlI bodhaH syAnatu pUrvoktAnupapattiparihAraH / yadi ca zleSamUlAbhedAdhyavasAnena kamalinyAdInAM nAyikAtvAdipratyaya upapAdyate tathApyazliSTapadopasthito bhagavAnnAyakatvAghrAta eva / padminIzabdasthAne nalinIzabdopAdAne sApi nAyikAtvena kathaM nAma pratItipathamiyAt / tasmAdvizeSaNasAmyamahimnA pratIto'prakRtavAkyArthaH khAnuguNaM nAyakAdimarthamAkSipya tena paripUrNaviziSTazarIraH prakRtavAkyArtho sva
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 447 vayavatAdAtmyApannatadavayavAbhedenAvatiSThate / saca pariNAma iva prakRtAtmanaiva kAryopayogI khAtmanA ca rasAyupayogI / atra cAprakRtArthasya pRthakzabdAnupAdAnAdrUpakAdvAkyArthasaMbandhino vailakSaNyam / padArtharUpakAttu sphuTameva / AkSitArthaghaTitatvAt / vAkyArthazeSAt / evaMcAtra zakyAAMkSepAbhyAM sarvArthanirvAha iti bhAmahodbhaTaprabhRtInAM ciraMtanAnAmAzayaH / 'nizAmukhaM cumbati candra eSaH' ityAdau nizAcandrazabdayorazliSTatvAnmukhacumbanamAtrasya putrAdisAdhAraNyena kathaM tAvaniyatanAyakAkSepakavaM kathaMvA'kSiptasyApi nAyakAdernizAcandrayorevAbhedenAnvayo na bhedena cumbAnAdau / tathAtve ca tayo yaka tATasthye ratyanudvodhApatteH / tasmAt 'nizAmukhaM cumbati candrikaiSA' 'aharmukhaM cumbati caNDabhAnuH' ityAdAvapratIyamAnanAyakatvam / prakRte TApaprathamAbhyAM pratipAditena prakRtyarthagatena strItvena puMstvena ca svAdhikaraNa evAbhivyajyate / evaMca zazino naayktvsiddhiH| zliSTavizeSaNairvyajanAvyApAreNaivAprakRtArthabodhanam / zakteH prakaraNAdinA niyantraNAt / yaditthaM vyaJjanamAhAtmyAdevAprakRtavAkyArthatAdAtmyena prakRtavAkyArtho'vatiSThate / guNIbhUtavyaGgayabhedazcAyamiti tu ramaNIyaH panthAH iti khasaMmatasamAsotirahasyaM nirucyAgre'laMkArasarvaskhakAramataM sAnuvAdaM vidalayya pnndditraajaiH| yattu sarvasvakArAjJAnuvartinA kuvalayAnandakRtA sapUrvapakSasiddhAntamuktam / atra vizeSaNasAmyAtsArUpyAdvA yadaprastutavRttAntasya pratyAyanaM tatprastute vizeSye tatsamAropArtham / sarvathaiva prastutAnanvayinaH kavisaMrambhagocaravAyogAttataH samAsoktAvaprastutavyavahArasamAropazcArutAhetuH / natu rUpaka iva prastute'prastutasamAropo'sti / mukhaM candra ityAdau mukhe candratvAropahetumukhazabdasamabhivyAhAravat 'raktazcambati candramAH' ityAdisamAsoktayudAharaNe candrAdau jAratvAropahetostadvAcakapadasamabhivyAhArasyAbhAvAt / naceha 'nirIkSya vidyunnayanaiH payodo mukhaM nizAyAmabhisArikAyAH' ityatra nirIkSaNaguNAnuguNanayanopAdAnaM yathA payodasya draSTapuruSalagamakaM tathA kiMcijAratvasyAsti / 'tvayyAgate kimiti vepata eSa siMdhustvaM setumanthakRdataH kimasau bibheti' ityatra setumanthakRttvaM viSNoH kArya yathA rAjJo viSNutvasya tathA kiMcidasti / tasmAdvizeSaNasamarpitAprastutavyavahArasamAropamAtramiha cArutAhetuH / yadyapi vizeSaNasamarpitayordvayorapyarthayoraviziSTaM prAdhAnyaM tathApyanyatarAzraye dharmiNyanyatarAropasyAvazyakatve zrute prakRtavyavahAradharmiNyevAprakRtavyavahArasyAropa ucitaH / tasya ca svarUpato jJAtasyArope cArutvAbhAvAtkAmukAdyaprastutamisaMbandhitvenAvagamyamAnasya rasAnuguNatvAdAropaH / kAmukAdezca padAdanupasthitasyApi cumbanAdinA vyajitasya vyavahAravizeSaNatvam / tasmAt 'ayamaindrImukhaM pazya raktazcumbati candramAH' ityatra jArasaMbandhitAdRzacumbanarUpavyavahArAzraya ityeva bodha iti kuvalayAnandakRnmatamatra vizeSaNeyAdinA padasamabhivyAhArasyAbhAvAdityantena granthenAkSaratastadane tAtparyatazcAnUya / tadeta
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 saahitysaarm| [ uttarArdhe tsarvamasaMgatamiti sarvAtmanA tadasAMgatyaM pratijJAya / tatra hetvAkAGkSAyAM yattAvaducyate-mukhaM candra ityatra mukhe candratvAropa iti tatra nAmArthayorabhedenaivA. nvayAnmukhe candrasyAropo na candratvasya candra vizeSaNasyetyekaM prathamaM dUSaNamuktaM tatsatyameva / tathApi mukhaM candra ityAdau mukhe candratvAropahetumukhazabdasamabhivyAhAravaditi tvayaivAtra tadanthAnuvAde vAkyamuktam / tatra mukhe vadane candratvena dharmeNa AhvAdakatvasAmAnyena yazcandrasyAropa ityArthikam / yadvA candratvaviziSTasya candrasya ya AropaH tasya hetuH kAraNIbhUto yo mukhazabdena saha samabhivyAhAraH mukhaM candra iti samAnavibhaktivacanatvenAvyavadhAnena cAbhidhAnaM tadvaditi saraladhiyAmarthaH pratIyate / ataeva nyAyaratnAvalIkAraiH samudAhRte 'idamarthavastvapi bhavedrajate parikalpitaM rajatavastvidami / rajatabhrame'sya ca parisphuraNAna yadi sphurenahi tu zuktiriva' itizloke zuktirivetyasya vyAkhyAne / zuktiriva zuktitvaviziSTavat ityavacchedakapuraskAreNaiva brahmAnandasarakhatIbhistadabhihitamupamAnam / tato'tra dIkSitairavacchedakaghaTitameva candratvetyAyuktam / tathAca ko'tra doSalezopi / evaM tadane yadapyucyate jArA. dipadasamabhivyAhArasya hetorvirahAna candrAdau jAratvAropa iti / tanna / zrautArope tAdRzasamabhivyAhArasya hetutvaM natvArthArope / anyathA rUpakadhvanerucchedApatteH / naca rUpakadhvanAvAropyamANasAdhAraNadharmokirAropyamANatAdAtmyavyajikA / naceha tathA kiMcidastIti vAcyam / ihApi paranAyikAmukhacumbanasya zleSamaryAdayA vyaJjanamaryAdayA vA pratItasya prakRtadharmiNi candre AropyamANasya jArAsAdhAraNadharmatvena jAratvavyajakatAyAH sphuTatvAdityAdinA'prakRtavyavahAramAtrArope dUSaNAntaraM prapaJcya / tasmAdaprakRtAbhinnatayA vyavasitaH prakRtavyavahAraH khavizeSye tadvizeSyAbhinnatayAvasthite bhAsate tatrAprakRtArtha upaskArakatayA guNa iti prakAra eva ramaNIya iti nigamitam / evaM caitAvatopapAdanena tathA / yaditthaM vyaJjanamAhAtmyAdevAprakRtavAkyArthatAdAtmyena prakRtavAkyArtho'vatiSThate, guNIbhUtavyanayabhedazcAyamiti tu ramaNIyaH panthA iti prAktananirNayagranthena ca samAsoktirnAma kazcidarthAlaMkAro naiva kiMtu guNIbhUtavyaGgayabheda eveti siddham / tarhi vinoktyalaMkAranirUpaNAnantaraM bhavataiva samAsoktitvena tallakSaNaM prathamataeva kimiti kRtN| tathA athAsyAH kecana bhedA nigadyanta iti pratijJAya samAsokereva bhedAH-'utsaGge tava gaGge pAyaMpAyaM payo'timadhurataram / zamitAkhilazramabharaH kathaya kadAhaM cirAya shyitaahe'| atra zizujananIvRttAntAbhedena sthitaH prakRtavRttAnta iti / 'alaMkatuM kau~ bhRzamanubhavanyA nava. rujaM sasItkAraM tiryagvalitavadanAyA mRgadRzaH / karAbjavyApArAnatisukRtasArAbasayato januH sarve zlAghyaM jayati lalitottaMsa bhavataH / atra navakAntayA klezena karNe kriyamANasyottaMsasya vRttAntaH pratyagrakhaNDitAdharakAmukavRttAntA
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 449 bhedena sthita iti / 'andhena pAtabhItyA saMcaratA viSamaviSayeSu / dRDhamiha mayA gRhItA himagirizRGgAdupAgatA gaGgA' / atra girizRGgaprabhavaveNuyaSTivyavahArAbhedeneti prabhRtayo bhedAH kimiti nirUpitAH / tasmAtprakRtArthapratipAdakena vAkyena zliSTavizeSaNamAhAtmyAna tu vizeSyasya sAmarthyAdapi yadaprakRtasyApyarthasyAbhidhAnaM sA samAsena saMkSepeNArthadvayakathanAtsamAsoktiriti kAvyaprakAzAdisakalaprauDhAlaMkArAkaraprasiddhatvAtsamAsoktikhaNDanaM tatra gauNavyaGgayabhedatvamaNDanaM ca khagranthopakramopasaMhArAdikamapyapazyataH paNDitarAjasya paNDitA eva kiMmUlakamiti vidAMkurvantu cirataram / etenAgrimamatraiva prakaraNe tatkRtaM kuvalayAnandakhaNDanamapi viDambitaprAyameva / tadyathA-yattu kuvalayAnande sArUpyAdapi samAsoktidRzyate yathA-"purA yatra srotaH pulinamadhunA tatra saritAM viparyAsaM yAto ghanaviralabhAvaH kSitiruhAm / bahoISTaM kAlAdaparamiva manye vanamidaM nivAsaH zailAnAM tadidamiti buddhiM draDhayati' / atra vanavarNane prastute tatsArUpyAtkuTumbiSu dhanasaMtAnAdisamRddhyasamRddhiviparyAsaM prAptasya tatsamAzrayasya grAmanagarAdervRttAntaH pratIyata ityuktam / tadasat / samAsoktijIvAtorvizeSaNasAmyasyAtrAbhAvena samAsoktitAyA evAnupapatterityAdi / tatra 'nizAmukhaM cumbati candra eSaH' ityatra strIliGgapuMliGgAbhyAM mukhacumbanarUpArthasacivAbhyAM nAyikAtvaM nAyakatvaM ca vyajyata iti hi nirvivAdamityasminneva prakaraNe prAktenaivoktam / tatra yadi vizeSaNasAmyaM strIliGgatvAdinaiva samAsoktighaTakaMtahyatrApisrotaHpulinayordhanasaMtAnasAdhAraNaM klIbatvaM saritAM kSitiruhAM ca kuTumbinI kuTumbisAdhAraNaM strIliGgatvaM puMliGgavaM ca naiva daNDakha NDitam / evaM tatra mukhacumbanarUpo'rthaH sahAyazcettItrApi viparyAsarUpaH sa tAdRzaH sphuTa eva / tathAca purA yatretyAdyudAharaNe vizeSaNasAmyAbhAvAtsamAsoktarevAbhAvakathanaM sAhasamAtrameveti dhyeyaM pakSapAtavidhurairvibudhavaraidhIraireveti dik // evaM rasagaGgAdhara eva samAsoktivizeSodAharaNAntarANyapi / yathA-'guNavRddhI pare yasminnaiva staH pratyayAtmake / budheSu saditi khyAtaM tadbrahma samupAsmahe' iti / atra vedAntazAstrasiddhavyavahAre vyAkaraNazAstrasiddhasya zatRzAnajvyavahArasya laukike / zAstrIyasya yathA-'parArthavyAsaGgAdupajahadatha khArthaparatAmabhedaikatvaM yo vahati guNabhUteSu satatam / khabhAvAdyasyAntaH sphurati lalitodAttamahimA samartho yo nityaM sa jayatitarAM ko'pi puruSaH' / atra samarthasUtragatamahAbhASyArthasya / tatrahi 'atha ye vRttiM vartayanti kiM ta AhuH' ityAdinA jahatvArthAvRttirajahasvArthAvRttiriti pakSadvayaM nirUpitam / tatraivopasarjanArthe'bhedaikatvasaMkhyApi dhvanitA / prakaTIkRtA ca hariNA-'yathauSadhirasAH sarve madhunyAhitazaktayaH / avibhAgena vartante tAM saMkhyAM tAdRzI viduH' iti / 'vyAguJjanmadhukarapuJjamajhugItAmAkarNya stutimudayannayAtirekAt / AbhUmItalanatakandharANi manye'raNye'sminnavaniruhAM kuTumbakAni' ityAdi / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaja
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 [ uttarAdhe sAhityasAram / prakRtArthopayuktArhavyaGgadhazAli vizeSaNe / bhavetparikaraH pAhi guro'gastya bhavAmbudheH // 189 // ratimukule - 'pratyaGmukho'pi raktaH pUrNo'pyudayankumudvatIH spRzati / dvijarAjo'pi tyaktvA kimityayaM tArakAH svIyAH' iti // 180 // evaM sAdhAraNavizeSaNaprayuktasamAsoktinirUpaNaprasaktaM sAbhiprAyavizeSaNaM parikaraM lakSayati- prakRtetyAdinA / prakRtaH prastuto yo'rthastasya upayuktamupapAdakametAdRzamapi tathA arha camatkArakAri IdRzaM yadyaGgayaM vyaJjanaikAbhivyaktamarthajAtaM tacchAli tena zAlate zobhate tacchIlaM tacca tadetacceti tathA etAdRzaM yadvizeSaNaM tasminsatItyarthaH / vizeSyasyetyArthikam / parikaraH etannAmako'laMkAraH bhavediti saMbandhaH / atra atyanena hInavyaGgyavyudAsaH / evaM vyaGgyapadena hetvalaMkAravailakSaNyamapi / tathAcoktaM rasagaGgAdhare - ' vizeSaNAnAM sAbhiprAyatvaM parikaraH / tacca prakRtArthIpapAdakacamatkAri vyaGgayakatvam / ata evAsya hetvalaMkArAdvailakSaNyam / tatra vyaGgayasyAnAvazyakatvAditi / nanvevaM yadyasya vyaGgayaikAyattatvaM tarhi dhvanyAkhyottamottamakAvyatvameva prathanIyaM natvarthAlaMkAratvena madhyamakAvyatvamiti cenna / prakRtArthAlaMkAropaskArakatvena tasyApradhAnatvAt / tadapyuktaM tatraiva 'vyaGgyasya guNatvAcca na dhvanitvaM vyapadizyate' iti / tamudAharati - pAhItyAdizeSeNa / ayi bhavAmbudheH saMsArasamudrasya agastya, tadvannAzaketyarthaH / agastyena hi saptApi samudrAH sakRdAcamanamAtreNaiva svayogazaktyA zoSitAH surakAryavizeSArthamiti purANAdiprasiddhameva tadanantapAramatidurantaduHkhadaM tvamimaM saMsArasamudramapi svakRpAkaTAkSeNa sadyaH saMzoSayasyatastattulya eva mama bhavasIti bhAvaH / etAdRza ataeva guro he hitopadeSTarAcAryetyarthaH / atra bhavetyAdipaJcamyantatvena punarapi yojanIyam / evaMcAvidyAtavdyApyatatkAryAtmakayAvaddRzyamRgajalanidheH sakAzAditi yAvat / mAmiti zeSaH / pAhi rakSayetyanvayaH / atra bhavAmbudheragastyeti gurorvizeSaNasya prakRtArthaH svakarmakagurukartRka saMsArasamudrApAdAnakatanmithyAtvabodhanalakSaNabAdhanaphalakatadadhiSThAnIbhUtakha prakAzAdvaitasacidAnanda brahmAtmaikya prabodhanadvArAtanmAtrAzrayaviSayakamUlAjJAnavidhvaMsanarUpamokSalakSaNasamuddharaNAtmaka eva tatropayuktatvAdagastyasya zuddhavaidikazivabhaktayogIzvarabrahma vidvarasArvabhaumatvena gurUpamAnadhvanakatadrUpa kArhatvAdahai paramaramaNIyaM yadyajJayaM durantaduHkhAtmakadvaitarUpaM saMsArasamudrapratiyo gikasadyaHpradhvaMsanalakSaNakSamatvarUpaM tacchAlitvAllakSaNasaMgatiH / yathAvA kuvalayAnande - 'sarvAzucinidhAnasya kRtaghnasya vinAzinaH / zarIrakasyApi kRte mUDhAH pApAni kurvate' iti / atra maMmaTabhaTTasaMmatAni bahUnyapi sAbhiprAyavizeSaNAnIti pUrvasmAdvizeSaH / atra rasagaGgAdharakAraiH kuvalayAnandagranthakhaNDanaM yadakAri tattadupasaMhAra tAtparyAnavabodhamUlameva / tadyathA rasagaGgAdhare'traiva prakaraNe tAvadutam / yattu kuvalayAnandakAra Aha-- 'zleSayamakAdiSvapuSTArthatvadoSAbhAvena tatrai
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 451 kasyApi vizeSaNasya sAbhiprAyasya vinyAse vicchittivizeSasadbhAvAtparikaratvopapattiH / yathA 'kSitibhRtaiva sadaivatakA vayaM vanavatA navatA kimahinuhA' iti govardhanaparvataviSayake nandAdInprati bhagavadvAkye iti / tadasaditi pratijJAya tatra hevAkAGkSopazamaM yo hImamalaMkAraM doSAbhAvAntaHpAtitayA'laMkAramadhyAvahi. rbhAvayati sa kiMvaduktazleSayamakAdizabdacitrAtiriktasthale sAbhiprAyavizeSaNeSu vicchittivizeSaM manyate navA / Aye doSAbhAvamAtreNa vicchittivizeSasyAlaM. kAraprayojyasyAlaMkAramantareNAniSpatteH / siddhaM sarvatra parikarasyAlaMkAratvam / dvitIye'nyatreva yamakAdiSvapi vicchittivizeSo nAstIti tena suvacatvAdityA. dinA vikalpapUrvakaM dUSaNamabhidhAya yadi ca yamake'nubhavaM vicchittivizeSe pramANaM brUSe brUhi tadAnyatrApi tameva pramANamiti yamakaparyantamanudhAvanaM vyarthameva / tasmAtpuSTArthatArUpeNa doSAbhAvena saha parikarAlaMkArasya viSayavibhAgo duHzaka iti prApte brUmaH / sundaratve satyupaskArakatvamalaMkAratvaM camatkArApakarSakAbhAvatvaM ca doSAbhAvatvaM, tadetaddharmadvayaM viviktaviSayaM yadi daivAdekasminviSayavizeSe samAvizettadA kA hAniH syAdupadheyasaMkare'pyupAdhyasaMkarAt / yathA brA. hmaNasya mUrkhatvaM doSo vidyA tu doSAbhAvazca bhavati guNazca, tahApyupapattirityAgrupasaMhRtaM taducitameva paraM tvetAdRzAyuktatvaM zleSayamakAyadAharaNapakSe manasi nidhAyaiva dIkSitastatrAgra uktam / apica ekapadArthahetukaM kAvyaliGgamalaMkAra iti sarvasaMmataM tadvadekasyApi vizeSaNasya sAbhiprAyasyAlaMkAratvaM yuktameveti / atrAyamabhiprAyaH / sAbhiprAyavizeSaNAtmaikopi padArthaH doSavizeSAbhAvabhinnatve satyalaMkAravizeSa eva / ramaNIyatve sati rasAyupaskArakatvAt / ekapadArthamAtrahetukakAvyaliGgAlaMkAravaditi / yathA kAvyaliGgasya sahetukaikapadArthaghaTitasya sakalAlaMkArikasaMmatavicchittivizeSapoSakatvena nirhetukatvadoSAbhAvabhinnamalaMkAravizeSatvameva / tathaikasyApi sAbhiprAyavizeSaNapadArthasya niruktahetunaivApuSTArthatvarUpadoSAbhAvabhinnaM parikarAkhyAlaMkAravizeSatvaM samucitameva / ataeva paNDitarAjairapyupasaMhArAvasare tAvadevamevoktam / anyathA prAcAM kAvyaliGgamapyalaMkAro na syAttasyApi nirheturUpadoSAbhAvAtmakatvAt / 'dvijarAja kalAdhAra vizvatApanivAraNa / kathaM mAmabalAM krUraiH karairdahasi nirdaya' ityAdau vizeSaNAdhikyAvyaGgayAdhikye camatkArAdhikyamiti / evaMcaikavizeSaNapakSa evaiteSAmapi saMmata iti phalati / ataevaitairapyatraivoktaM prAk / ekasyaiva vizeSaNasya camatkAritAyA anapahnavanIyatvAt / 'ayi lAvaNyajalAzaya tasyA hA hanta mInanayanAyAH / dUrasthe tvayi kiM vA kathayAmo vistareNAlam' iti / yattaktametaiH-'nacadoSAbhAvatayA prAptasyApi parikarasya kimityalaMkAreSu gaNanAgauravamiti vAcyam / ubhayAtmakatvenetaravailakSaNyajJApanArthatayA gaNanopapatteH / yathA guNIbhUtavyaGgayabhedatayA saMgRhItApi samAsoktiralaMkAragaNanAyAM punargaNyate / yathAvA-'prAsAdavAsiSu gaNito'pyu
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / ca para vizeSye tAdRze'payyamataH parikarAGkuraH / sarvAnkAmAndadAtvadya gaurIramaNa eva naH // 182 // bhayavAsI bhUtalavAsigaNanAyAM punargaNyate tathehApIti na kazciddoSa iti samAsokte gauMNavyaGgayatvaMmalaMkAratvaM cetyubhayAtmakatvaM parikarasyApuSTArtharUpadoSAbhAvatvAlaMkAravizeSAtmakatvarUpobhayAtmakatvasAdhye dRSTAntatvena tadvicAryate / sundaratve satyupaskArakatvamalaMkAratvaM camatkArApakarSakAbhAvatvaM ca doSAbhAvatvamiti yuSmaduktalakSaNata eva tayorbhAvatvAbhAvavizeSatvAbhyAM ghaTatvapaTapratiyogikAtyantAbhAvayorghaTAvacchedena sAmAnAdhikaraNyAvirodhavadavirodhe'pi gauNavyaGgayatvAkhyottamakAvyatvasya alaMkAravizeSatvarUpArthacitrAkhya madhyamakAvyatvasya sparaviruddhadharmatvenaikasyAM samAsoktau sAmAnAdhikaraNyaM kathaM bAlairapi zraddheyaM syAt / nahyekameva kanakaM kalatraM vA tulyakAlamuttamaM madhyamaM ca bhavati / tasmAdavivecakavaJcanamevaitaditi saMkSepaH / yathAvA bhAvatkodAharaNAni - ' mantrairmIlitamauSadhairmukulitaM trastaM surANAM gaNaiH srastaM sAndrasudhArasairvidalitaM gArutmatai prIvabhiH / vIcikSAlita kAliyAhitapade kharlokakallolini tvaM tApaM tirayA'dhunA mama bhavavyAlAvalIDhAtmanaH' iti / tathA---' - ' madakAmavimohamatsarA ripavastvA - sura eva tAvakam / dhRtazArGgagadArinandaka pratikarSanti kathaM na vIkSase' / atrApyupekSAnaucityasya tAvakazabdapratipAditena svAmibhRtyabhAvenaiva niSpannazarIrasya prakarSakaM dhRtazArGgatyAdivizeSaNa amoghazastrAstrasaMpannasya samakSameva ripubhiH kRSyamANaM dAsamupekSamANasyAkIrtirbhavitrI tavetyAkUtAntargatamiti / atra zArGgasya dhanuSaH sAyakasApekSatayaiva kAryakAritvAtpaJcamabhujasya tadupayuktasya prakRte rAhityAtpratyakSAdiviruddha vinyAso doSastUktavyAkhyAnenApi naivAvamoSitopi mayAvamodhyate / 'kaumodakI gadA khaDgo nandakaH' ityamarAnnandakasya svaGgatvena kozaniviSTatvena kaTibandhasthitatvAddUra yuddhopayuktAstrAkhyo ta dhanuH sahAyIbhUtazaramocakatvaM caturthakaregocitameva / nikaTayuddhe tu tadupayogAbhAvAttenaiva kareNa vikozIkRtya nandakaM dhRtvA mAraNena muktipradAnadvArA bhagavati zatrunandakatvamapIti rahasyam / tathA Asura eveti liGgasaMkhyAvibhedanyAyenaikavacanAntamapi madetyAdervizeSaNaM paNDita - rAjakAvyenAJcitamevAtaH saptamyantamidaM / Asura eva 'nibandhAyAsurI matA iti bhagavata evokterajaAdipradhAnavRttyudayakAla eva / pakSe asurasaGgara eve - tyartha iti / evaMca - 'doSaM sa eva yacchatu yo nipuNaH syAdguNasya saMgrathane' iti madIyAdvaitAmRtamaJjaryAmardhasamAryA jAtirapi / apica 'kharvIkRtendragarva tvarayA cakreNa bhinnanakramukha / lIlAttakolamUrte mAmuddhartu kathaM na zaktosi ' iti rasagaGgAdharIyameveti // 181 // evaM sAbhiprAyatvaprasaGgasaMgataM zrImadappayyadIkSitaikasaMmataM parikarAGkuraM lakSayati- vizeSya iti / tAdRze prAgvatprakRtArthopayuktArha vyaGgayazAlinItyarthaH / etAdRze vizeSya eva sati parikarAGkuraH 452 [ uttarArdhe
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zrutyaikayApyanekArthabodhanaM zleSa ucyate / ekadharmapuraskRtyA taccecchuddhaH sa iSyate // 183 // etannAmAlaMkAra ityarthaH / appayyeti / appayyadIkSitasaMmata ityetat / astItyArthikam / tamudAharati-sarvAniti / adya idAnImeva / etena vilambA. sahatvalakSaNamatyAturatvaM dyoyate / gaurIti / gaurI gaurAGgI bhagavatI tripurasundarI ramayatIti tathA / zrImadumAvilasanazAlI ziva evetyarthaH / etena tahattAnAmeveSTaviSayasaMbhogo saMbhUtasukhAnAmapyante kramamuktiprApteradvaitAtmatvenAvinAzisukhatvaM sUcitam / ata evoktaM saundaryalahayA~ zrImadbhagavatpAdAcAryapAdAravindaiH-'viriJciH paJcatvaM vrajati harirApnoti viratiM vinAzaM kInAzo bhajati dhanado yAti nidhanam / vitandrI mAhendrI vitatirapi saMmIlati dRzAM mahAsaMhAre'sminvilasati sati tvatpatirasau' iti / sarvAnmanuSyAnandAdibrahmAnandAntAnakhilAnapItyarthaH / etena 'so'nute sarvAnkAmAn saha brahmaNA vipazcitA' iti zrutirapyavalambitA bhavati / etAdRzAn kAmAnkAmyanta iti vyutpatyecchAviSayIbhUtAn saMpUrNaviSayAnandAniti yAvat / naH asmabhyaM dadAtu vizeSyapadhvanitasvAnubhUtAlaukikaviSayasukharItyA vasakhitvena zrutiprasiddhAsmadAdIn jIvAnapi sukhinaH karotviti yojanA / atra gaurItyAdivizeSyasyaivoktarItyA sAbhiprAyatvAllakSaNasamanvayaH / yathAvA kuvalayAnande-'phaNIndraste guNAnvaktuM likhitu haihayAdhipaH / draSTumAkhaNDalaH zaktaH kvAhameSa kka te guNAH' iti / virazcirityAdi tvatpatirasAvityantamapi tathA / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte'athA'sya lIlApyatikomalA'malA samullalAsa skhalasaccalAJcalA / yadIkSaNaM ca zravaNaM samakSaNe carannanantopi ca nAntamAptavAn' iti / atrAnanteti tathA // 182 // evaMca vizeSye sAbhiprAyarUpaM parikarAGkurAlaMkAraM nirUpya tatprasaGgasaMgataM vizeSyavAcakapadetarAvacchedenaivAnekArthaghaTitatvAdibhedabhinnaM zleSAlaMkAraM nirUpayiSyaMstatsAmAnyaM lakSayati-zrutyatyardhena / ekayApi zrutyA sakRcchravaNamAtreNetyarthaH / aneketi / nAnArthaviSayakajJAnajananamityetat / taduktaM rasagaGgAdharakRdbhiH / zrutyA ekayA anekArthapratipAdanaM zleSa iti / evaM sAmAnyato lakSi. tazleSasya vizeSalakSaNAkAlAyAM tAMstadviSayAnvivakSuH prathamaM zuddha zleSAkhyamArthikatadbhedaM vyutpAdayati-eketyardhenaiva / tatprAguktamekazrutyaivAnekArthapratipAdanamityarthaH / eketyAdi / arthadvaye'pi tattatpadaivizeSyavizeSaNakriyAvAcakairvidheyo dharmaH ekastulyarUpa eva tatpuraskRtyA tatpuraskAreNeti yAvat / etAdRzaM yadi cettahi saH prAguktasAmAnyalakSaNaH zleSAlaMkAraH zuddhaH vakSyamANopAdhizUnyaH arthaikaviSayakatvAt ArthAparAbhidhaH iSyate AlaMkArikaiH svIkriyata ityanvayaH // 183 // nanvevamuktAnekArthapratibodhanamevAnekadharmapuraskAreNApi cettarhi sopi bhedaH kazciyutpAdya ityAzaGkAyAM tadvaividhyaM pratijAnIte-aneketi / atra hetuM vyutpAdayati
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 sAhityasAram / anekadharmapUrva cettadvidhA parikIrtyate / anekazabdaikazabdapratibhAdvArabhedataH // 184 // tatrAdyastu sabhaGgaH syAdvitIyo'bhaGga Iryate / tridhApyayaM tu prakRtAprakRtaikobhayAzrayAt // 185 // pratyekaM trividhatvena navadhAntyobhayatraye / vizeSaNaikapadagaM zliSTatvaM kAmato'nyataH // 186 // raktakRSNArjunA gItA gurudRSTiH punAtu naH / zubhadomApatirvizvazriye vizvezvaro'stvalam // 187 // aneketi / anekazabdapratibhAnaikazabdapratibhAnalakSaNadvArayorbhedAddhetorniruktArthadvayapratipAdanamanekadharmapUrve yadi cettarhi dvidhA parikIrtyata iti pUrveNa saMbandha: // 184 // tatroktabhedadvaye'pi krameNa saMjJAntaraM vidhatte - tatretyardhenaiva / AdyaH anekazabdapratibhAnadvArakAnekadharmapUrvakekazrutikartRkAnekArthapratibhAnalakSaNaH protaprathamabheda ityarthaH 1 tuzabdaH punararthe / sa syAdbhaGgazleSAparanAmakaH zleSabhedaH sabhaGgAkhyo bhavediti yojanA / bhavatvevaM tallakSaNamabhidhAnaM cAthApyantyasya kiM tadityata Aha-dvitIya iti pAdArdhenaiva / dvitIyaH ekazabda pratibhAnadvArakAnekadharmapUrvakaiva zrutikartRkAnekArthapratibhAnalakSaNaH proktazabdazleSabhedadvayamadhye'ntimabheda iti yAvat / abhaGgaH a GgazleSAparanAmakaH zabdazleSabheda Iryate kathyata ityarthaH / nanu bhavatvevamarthazleSaikabhedazabdazleSabhedadvaya sahitaM sAmAnyataH zleSabhedatrayamathApi kimasyApi pratyekaM 'nAnArthasaMzrayaH zleSo varNyAvayabhayAspadaH' iti kuvalayAnandakArikAdyuktaM bhedAntaramatra saMmataM navA / nAntyaH / sakalAlaMkArikaiH prAyoGgIkRtoktabhedatrayatyA zabdazleSabhedadvayamadhye bhaGgaH [ uttarArdhe sAMpradAyikatvApatteH / Adye kiM punastadbhedatrayamukta bhedatraye'pyAhokhidvayoreva zabdazleSAbhidhabhedayorutaikasminnevArthazleSabheda ityAzaGkayAdyapakSamevAGgIkurvANaH samAdhatte - tridhApItyAdinottarazlokagatanavadhetyantena / atrApi tuzabdaH prAgvadeva / apiH samuccaye / niruktarItyA'rthAdibhedena trividhopyayaMzleSa ityarthaH / prakRteti / varNyamAtrArthadvayAvarNya mAtrArthadvaya varNyavarNyobhayAkhyAzrayabhedAdityarthaH / upalakSaNamidaM sthalavizeSe tRtIyAdyarthasyApi / prakaTayiSyAmastathodAharaNAvasare // 185 // pratyekamityAdi / navadhA navavidhaH saMpadyata iti zeSaH / tatrApi vizeSe spaSTayati--- antyetyAdinA / antyaM zabdazleSAkhyaM yadubhayaM bhedadvayaM tasya yatrayaM prakRtAdi tatretyarthaH / vizeSaNeti / zliSTatvaM zleSaghaTitatvam / vizeSaNaikapadagaM saMmataM natu vizeSyapadagamapi / anyathA zabdazaktimUladhvanibhedocchedApatteH / anyataH Adye'rthazleSabhedatraye / kAmataH yathecchaM vizeSyAdizliSTatvaM saMmataM bhavatIti bhAvaH // 186 // nanvetaccheSabhedanavakaM prAyo rasagaGgAdharamUlakameva tathApi tenApi sAkamatra kramavaiSamyameva pratIyate / tathAhi tatra tAvattalakSaNaM saMkSi - I
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / pyoktam / tacca dvedhA anekadharmapuraskAreNaikadharmapuraskAreNa ca / AyaM dvedhaa| anekazabdapratibhAnadvAraikazabdapratibhAnadvArA ceti trividhaH zleSaH / tatrAdyaH sabhaGgaH / dvitIyo'bhaGga iti vadanti / tRtIyastu zuddhaH / evaM trividho'pyayaM prakRtamAtrAprakRtamAtraprakRtAprakRtobhayAzritatvena punastrividhaH / tatrAye bhede dvitIye ca vizeSyasya zliSTatAyAM kAmacAraH / tRtIyabhede tu vizeSaNavAcakasyaiva zliSTatvaM na vizeSyavAcakasya / tathAtve tu zabdazaktimUladhvaneruccheda eva syAt / vizeSaNamAtrazliSTatAyAmapi prakRtAprakRtadharmiNorupAdAna eva zleSaH / prakRtadharmimAtrasyopAdAne tu samAsoktereva viSaya iti / atrAnekadharmapuraskAreNaikazrutikartRkAnekArthapratipAdanapakSasyAnekazabdapratibhAnadvArakatvaikazabdapratibhAnadvArakatvabhedena dvaividhyamAdAvabhidhAyAnantaraM prathamavikalpAvaziSTaikadharmapuraskArakaraNakaikazrutikartRkAnekArthabodhanalakSaNazleSabhedena saha trividhasyApi punaH pratyekaM prakRtamAtrAdyAzrayabhedena traividhyamuktam / tvayAtu zuddhAkhyArthasyaivaikadharmapuraskArakaraNakaikazrutikartRkAnekArthapratipAdanAtmakazleSabhedasyaiva prathamaM pratipAdanaM vidhAya taduttaramuktazabdazleSabhedadvayena saha trividhasyApi tasya punastadvadeva pratyekaM prakRtAdyAzrayabhedena navavidhatvamupapAditamiti sphuTameva mUlIbhUtena tena saha tvaduktervaiSamyamiti cetsatyam / tatratuzabdamantarA'rthopasthityabhAvAtkAvye zabdasyaiva prAdhAnyavivakSayA tadbhedadvayasyaiva prathamaM prapaJcanamakAri / mayA tu kAvye sAmAnyataH zabdAtmakatvena tatprAdhAnyepIhArthAlaMkAraprakaraNe'rthasyaiva prAdhAnyaM dhvanayatA'rthazleSAbhidhatadbhedasyaiva prathamaM pratipAdanaM prapaJcitamityabhisaMdhibhedAtpaddhatibhede'pi siddhAntAvirodhAnaiva mama tadnthena saha virodhagandhopItyataH proktalakSaNA navApi zleSabhedAH zlokacatuSTayena prodAhariSyatA prathamaM prakRtamAtrAzritArthAparanAmakazuddhAkhyasakRcchrutikartR. kaikdhrmpurskaarkrnnkaanekaarthbodhnlkssnnshlessbhedHsmudaahriyte-rktetyrdhenaiv| raktau guruziSyavaratvasAmyalAbhena sarvAtmanA parasparamanuraktau kRSNArjunau yasyAM sA tathA, pakSe koNAdyavacchedena zoNazyAmazuklavarNetyarthaH / etAdRzI gItA bhagavadgItA prasiddhaiva / gurudRSTiH gurvI mahatI dRSTiradvaitAtmaviSayakatvena pramA yayA sA tthetyrthH| etAdRzI satI naH asmAnprati punAtu dvaitApAvitryApahAreNa sadyaH khAnandAdvaitasaccidamRtaikarUpatA'pAdanataH zuddhatAM nayatvityanvayaH / pakSe gItAzrutyAdiSu paramapUjyatvena saMkIrtitetyarthaH / etAdRzI gurudRSTiH / zrIguroH kRpAdRSTiriti yAvat / ziSTaMtu prAgvadeva / atra gItAgurudRSTayorubhayorapi varNyatvena prakRtatvAdekazabdasya sabhaGgatvAdivakSyamANopAdhinA vibhinnArthatvAbhAvAca prakRtamAtrAzritatvamekadharmapuraskArakaraNakatvaM tathA AvRtyA padayojanAbhAvAtsakRcchrutyekakartRkAnekArthajJApanatvamarthamAtraprAdhAnyena zuddhAparanAmakArthazleSatvaM ceti lakSaNasaMgatiH / evaM zAntAkhyavyajyamAnarasopaskArakatvacArutvAbhyAmalaMkAratvamapi bodhyam / yathAvA kAvyaprakAze-'zleSaH sa vAkya ekasminyatrAnekArthatA bhavet' iti lakSaNakArikArdham /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe ekArthapratipAdakAnAmeva zabdAnAM yatrAneko'rthaH sa zleSa iti vyAkhyAyodAhRtam / 'udayamayate diGmAlinyaM nirAkurutetarAM nayati nidhanaM nidrAmudrAM pravartayati kriyAH / racayatitarAM khairAcArapravartanakartanaM navanavalasattejaHpuJjo vibhAti vibhAkaraH / atrAbhidhAyA aniyantraNAdvAvapyarkabhUpau vAcyAviti / yathAvA rasagaGgAdhare / arthazleSo yathA-' - 'arjunasya gururmAyAmanujaH paramaH pumAn / guJjApuJjadharaH pAyAdapAyAdiha kopi vaH' iti / atra harapakSe arjunasyaM gurutvadazAyAM zive kirAtarUpeNa mAyayA prakaTIbhUte guJjApujadharatvArhatvepi haripakSe bhISmaparvaNi gItAzAstropadeSTRtvenArjunasya gurutvAvasthAyAM bhagavati harau gokulavilAsakAlikabAlyAdye kocitaM dvAravatyAdirAjyAdikartRtvadazAyAM kathaMkAraM zvAdhyamiti sahRdayA eva vibhAvayantviti dik / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte - 'ayaM samudyanprativAsaraM prabhuH praphullapadmAzayasadmadIpakaH / alaMkaroti svata evaM gokulaM kulaM dvijAnAmapi harSasaMkulam iti / yathAvA mAmaka evaM nItizatapatre - 'sadvRttameva saMsevya guravo laghavopi ca / sarve varNAH samAyAnti sarvArthaiH zrutiyogyatAm' iti / yathAvA'smadIya eva bhAgIrathIkathAcampUprabandhe-'dhanyAnAM mRdulapadAH suvarNarUpAH sadvRttAH sarasaguNAH prasAdazIlAH / nAnAlaMkRti vilasaddhanipracArAzumbati kharasata AsyamIjyavAcaH' iti / evaM zuddhAkhyaM prakRtaikArthazleSabhedaM samudAhRtya prAguktalakSaNakramAnusAreNa prAptAvasaramAdau zabdazleSa bhedadvayamadhye'pyekazruyaikakartRkamanekadharmapuraskArakaraNakatve'pyanekazabdapratibhAnadvArakaM varNya mAtrArthadvayAzrayaM sabhaGgazleSAkhyaM tadbhedamudAharati - zubheti / zubhaM muktatyAkhyaM niratizayaM kalyANaM dadAtIti tathA etAdRzaH mApati, lakSmIramaNa ityarthaH / etena bhogadAtRtvamapi dhvanyate / nanvevaM cedasau karuNAni - dhistarhi sarvasyApi prAyeNonmAda eva syAttataH kutaH saMbhavatyadhikRtimantarA muktipratyAzApItyata Aha - vizvezvara iti / jaganniyantetyarthaH / alamakhaNDam - vizveti / jagato'pi caturvighapumarthasaMpadepi bhavatvityanvayaH / atrAkhaNDapadenoktAzIHprArthanasyAkSaNikatvena sArvadikatvaM sUcyate / harapakSe tu zubhadome tyAdyekaMpadam / evaMca bhogamokSAkhyAkhilakalyANadAtRtvaM zuddhasatvapradhAnamAyAlIlA vigraharUpiNyAmumAyAmeveti vyajyate / patipadena tasyAH svAtantryaM vyudasyate / aparaM tUtArthameva / atra hariharayorubhayorapyekezvara lIlAvigrahatvena prArthyatvAtprakRtamAtrAzrayatvaM zubhadome tyatra padacchedatadabhAvAbhyAM sabhaGgazleSatvaM zabdazleSatvAne kadharmapuraskArakaraNakatvAnekazabdapratibhAnadvArakatvAni cetyAdilakSaNasamanvayaH / yathAvA rasagaGgAdhare 'saMbhUtyarthaM sa kalajagato viSNunAbhiprapannaM yatrAlaM sa tribhuvanagururvedanAtho virinyciH| dhyeyaM dhanyAlibhiratitarAM svaprakAzasvarUpaM padmAkhyaM tatkimapi lalitaM vastu vstussttye'stu'|atraashii :prakaraNe tuSTijananasamarthatvena lakSmIbhagavannAbhikamalayorubhayorapi prakRtatvAtprakRtamAtrAzrito'yamekayAzrutyA padadvayapratibhAsadvArA bhinnadharmapuraskAreNAnekArthapratipAdanAtsabhaGga iti / atra lakSmIpakSe viSNunA abhiprapannamiti cchedaH / viSNunA 1 456
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kamalonmIlanaH ko'pi pAtu mAM svaprabho hriH| priyAsyAne ravijyotirbhAsitAjazriyastRNam // 188 // bhagavatA nArAyaNenApi abhitaH prapannaM AliGganAdinA prAptamityarthaH / yadvA vi. SNunA abhi na vidyate bhIryatra tattathA kAmabANabhayazUnyaM etAdRzaM prapanaM prAptamityarthaH / viSNorapi yatprApyaiva smarazarabhIrAhityaM saMpadyata ityAkUtam / yathAvA kRSNabhakticandrikAyAm-'ubhayorekA prakRtiH pratyayabhedAca bhinnavadbhAti / kala. yati kazcinmUDho hariharabhedaM vinA zAstram / ayamarthaH-ubhayoH hariharayoH prakRtiH 'mAyAM tu prakRtiM vidyAt' itizrutezcaturbhujapaJcamukhAkhyalIlAvigrahayorupAdAnIbhUtA mAyeti yAvat / ekaivAsti / paraMtvidaM caturbhujAdi vigrahajAtaM pratyayabhedAttamAlanIlaphullamallikAdhavalavarNAdiviSayakaparokSAdijJAnabhedAdevetyarthaH / bhinnavadbhAti bhinnasadRzaM prtiiyte| natu vastutastathetyarthaH / niruktarItyA prakRtyaikyAttadava. cchinnacaitanyatvenApyaikyameveti bhAvaH / evaM tarhi vinAzAstraM zrIzezayorbhedadhIriti bRhannAradIyanAmAparAdhagaNanavacAnAdbhedadarzino'vazyaMbhAvI yo vinAzo narakAdinA paJcaparvAvidyopacayastatsAdhanIbhUtaM sarpAstrAdisadRzamastramityarthaH / etAdRzaM hariharabhedaM kaH kalayati jAnAtIti prazne yazcinmUDhaH cityadvaitabrahmaviSaye'jJaH sa eva kalayatyanyastajjJastu naiva kalayatIti vedAntapakSe'rthaH / vyAkaraNapakSe tu hRJ haraNa iti dhAtulakSaNA prakRtirhariharazabdayorubhayorapyekaivapaMratu tattatpratyayabhedAdidaM zabdadvayaM bhinnavadbhAti natu vstutstthaa| kutaH prakRtyaikyAt / ataH kazcinmUDhaH zAstrAnabhijJa eva / zAstraM vinA hariharabhedaM kalayatIti // 187 // athoktalakSaNakramaprApta zabdazleSAkhyAnekadharmapUrvakaikazabdapratibhAnadvArakaikazrutikartRkAnekArthapratibhAnalakSaNa. mabhaGgazleSamudAharati-kamaleti prAgvadardhenaiva / kamalAyAH lakSmyA unmIlanaM mandasmitarUpaM vikasanaM yena sa tathA / ramApremapAtrIbhUta ityrthH| etAdRzaH ko'pyanirvacanIyaguNa iti yAvat / evaM nikhilabhogahetubhUtalakSmInAyakatvena tatkAmukabhajanIyo'pyasAvavAcyaguNazcetkimasmadAdInprati bhAyAdityataH punastaM vi. zinaSTi-sveti / khayaMprakAzatvenAnyAnadhInabhAna ityarthaH / etena khajJAnamAtreNa tasya mokSadatvamapi dyotyate / nanvevaM cedasaGgodAsIno'sau kathamasmabhyaM bhogamokSAvapi dAsyatItyata Aha-haririti / bhaktaduHkhaharaNasvabhAvo bha. gavAniti yAvat / ataeva mAM pAtvityanvayaH / bhogamokSadainyAdanavarataM mAM ra. kSatvityarthaH / pakSe kamalAnAM padmAnAM unmIlanaM vikasanaM yena sa tathA hariH sUryaH / ziSTaM tu prAgvadeva / atraikazrutikartRkamanekArthapratibhAnaM viSNusUryayorubhayorapi harizabdavAcyatvAdevamanekadharmapUrvakaikazabdapratibhAnadvArakaM lakSmIsarojayormandahAsavikAsAkhyobhayadharmabodhanasya kamalonmIlana ityekazabdapratibhAnaikakaraNakatvAt ceti lakSaNasaMgatiH / yathAvA rasagaGgAdhare-ayamevAbhaGgAtmako yathA-'karakalitacakraghaTano nityaM pItAmbarastamorAtiH / nIjasevijADyanAzanacaturo harirastu
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 sAhityasAram / . [uttarArdhe bhUtaye bhavatAm' iti / yathAvA madIye gItasItApatau-'bANaH zliSyati sUpamA vitanute zrIkAlidAsaH khayaM kAruNyaM bhavabhUtireva kurute zrIharSa utprekSate / zRGgAraM jayadevapUjitapado govardhana: sevate vIrya cArumurArireva ca jagannAthaH prasAda param' iti / atra bANAdyaSTakavipakSe'rthaH sphuTa eva / smarazarapakSe dingmaatrmucyte| bANaH vakSyamANAcintyasAmarthyAdatra madanasyaiva / yadAzliSyati taddhanumaurvImAliGgiSyati tadA khayam / zrIti / zriyaH lakSmyAH kaM sukhaM yAbhiretAdRzyaH yA AlayastatsakhyastAsAM mAnAvasthAyAM tatprasAdanArtha tanute khAnukUlyena vistAraya. tItyarthaH / tathA bhaveti / bhavAcchivAdbhUtirutpattiryasya sa ekaH skanda evApatnIkatvAtkAruNyaM kurute zocatItyarthaH / evaM zrIharSaH lakSmyavatArIbhUtatvAcchriyA sItayA harSaH yasya sa rAmaH utprekSate bhUyastAmeva pshytiityrthH| tadvat / jyti| jayavijayapramukhadevArcitacaraNa ityarthaH / etAdRkU govardhanaH gavAM vardhanaM yena tathA zrIkRSNaH / viirymityaadi| ukkAvasthAdvaya eva sa vIryAdi sevate'nyadA tu zRGgArameveti yojyam / tasmAdadbhutaM kAmavIryamiti / evaM caite zleSAlaMkArasya zuddhAparanAmakArthazAbdAntargatasabhaGgAbhaGgAkhyAstrayo bhedAH kramAtprakRtamAtrArthadvayAzritAH samu. dAhRtA idAnIM trayANAmapi prAkpratipAditaprakRtamAtrAzritatvAdibhedena traividhyAnavavidhabhedamadhye'vaziSTabhedaSaTke nirukkakramaprAptaM zuddhAkhyArthazleSabhedasyAprakRtArthadvayaparaM bhedamudAharati-priyAsyeti / idaM hi bhagavataH zaMkarasyaiva vAmAGkasthitomAmukhamavekSya khamanasi vAkyam / priyA matpremapAtrIbhUteyaM gaurI / asyAH yadidamAsyaM mukhaM tadane tatpurastAdityarthaH / ravIti / raveH sUryasya jyotiH kiraNAstai sitau kramAdvikAsitodbhAsitau etAdRzau yAvabjau abjaM cAbjazcAbjau 'abjo jaivAtRkaH somaH' ityamarAtsUryakiraNAnAmevAmmayamaNDalavizeSasanikarSaNa tatpratibimbasyaiva candratayA jyotiHzAstraprasiddhatvAcca kamalakalAnidhI tayoryAH zriyaH zobhAstAstathetyarthaH / tRNaM tRNatulyAstucchAH santIti saMbandhaH / etena kamalasya divaiva vikasitatvena ramyatvAccandrasya tu rAtrAveva kAntimattvena tathAtvAdgaurImukhasya tu nisargasiddha sArvadikamandasmitazAlitvena paramaramyatvAttadagre kiMcitkAlikaramyatvAbhAsayoH kamalakalAnidhyoH prasiddhazobhAnAM tucchatvamucitameveti sUcyate / atra kamalakalAnidhyAkhyA prakRtArthadvaya eva ravItyAdipadazleSa. viSayatvAdaprakRtArthadvayAzrayatvamarthazleSIyabhedatvaM ceti lakSaNasamanvayaH / yathAvA rasagaGgAdhare-'harikarasaGgAdadhikaM ramaNIyApyatularAgasaMvalitA / sundari tavAnanAgre kamalAmA vigalitapratibhA' iti / atra kamalAbheti vizeSyavAcakapade kamalapakSe sAMgatye'pi lakSmIpakSe upameyatvena vivakSitasundaryAnanasyopamAnIbhUtA lakSmIkAntirlakSmIrvAnucitaiveti pratibhAti / kAvyAdau sarvatra kamalacandrayoreva mukhopamAnatvena vispaSTatvAttadvalakSmyAstathA kvApyadRSTacaratvAceti kimatra tattattva
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 459 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / preyasyapAGgapAtazcetika me kuvlyshriyaa| manoramAdharAsvAde tucchamAsInmamAmRtam // 189 // rAmo vidvatsamo'vyAdvaH prdhvstkhrduussnnH| dazAsyahRjayIzAnaH praaptvaidedhupaashryH||190 // miti prekSAvanta eva prekSantviti saMkSepaH // 188 // evaM zabdazleSabhedadvayamadhye'pi prathamaM prAgukta kramarItyaivAprakRtasabhaGgazleSamudAharati-preyasIti / idaM hi rAdhAmAliGgaya saMphullamallikAnikuJja vilasataH kRSNasya praphullA lolAM nIlotpalAvaliM khelatkhaJjanarAjiM ca pazyeti vadantaM kaMcitsuhRdaM prati prativacaH / zRNvaye priyasakhaziromaNe, me preyasyapAGgapAtazcet matprItiviSayIbhUtAyA rAdhAyA yo'pAGgaH kaTAkSastasya pAtaH madvadanendIvare saMcArazcettarhi me kuvalayazriyA saMphullanIlotpalAvalizobhayetyarthaH / pakSe akuvalayeti cchedaH / na vidyate'smadAdipratyakSaratArtha kuvalayaM bhUmaNDalaM yeSAM te tathA / 'aGgeSu jIryati paraM khajanayUnormanobhavaprasaraH / na punaranantargarbhitanidhini dharAmaNDale keliH' iti govardhanAcAryavacanAcchAkapArthivAdivatsamAsAzrayaNAca khelatvaJjanarAjirucetiyAvat / kiM na kimapi prayojanaM vartata ityetat / ayaMbhAvaH-rAdhikAyAH kaTAkSo yatkSaNAvacchedena madvadanendIvare pratibimbitatvena saMcarati tatkSaNa eva tat pratibimbaviziSTaM manmukhaM tatkapolatalakAJcanAdarze pratibimbati tena tatkapolatalakAJcanAdarzapratibimbitamanmukhe. ndIvaraM proktarAdhikAnetrakaTAkSasya khaJjanAyamAnasya pratibimbena viziSTaM ca pratikSaNaM prapazyato mama niruktakuvalayAvalikhaJjanarAjinirIkSaNena kSaNamapi kiMcidapi naiva prayojanaM saMbhAvyata iti / evaM cAtrAvarNyatvenAprakRtayoreva kuvlykhanlkssnnpdaarthyoruktpdcchedaacchedaadinopsthiterprkRtsbhnggshlesslkssnnsmnvyH| yathAvA kuvalayAnandamUlakArikArdhe-'abjena tvanmukhaM tulyaM hariNAhitasaktinA'iti / atrAbjazcandraH kamalaM cAbjamupamAnatvAdaprakRtam / tatra tadvizeSaNepi hariNetyAdau zleSaH, sacAdyapakSe hariNe khAGkanihitakuraGge viSaye AhitA sthApitA saktirAsaktiryena sa tathA / antyapakSe tu hariNeti cchedaH / hariNA vissnnunaa| Ahiteti sthApitaprItineti sabhaGgazleSaH / idAnIM zabdazleSoktabhedadvaye'ntimamaprakRtAbhaGgazleSabhedamudAharati-manorameti / idamapi virahiNo nalAdeH kasyaci. nAyakasya skhapriyasakhaM prati svamanasyeva vA prAktanakhanAyikAsaMbhogasmRtyA vacanam / atrAmRtaM pIyUSaM pakSe zreyo niHzreyasAmRtam' ityamarAtkaivalyaM ceti shlessH| padacchedavizeSaM vinA sarala evetyabhaGgaH prakRtavarNyanAyikAdharamadhurimetaraviSayakatvAdaprakRtAzrita eveti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kuvalayAnande-'nItAnAM vyAku. lIbhAvaM lubdhairbhUrizilImukhaiH / sadRzeva na RddhAnAM kamalAnAM tvadIkSaNe' iti / 'mR. gabhede tu kamale' iti medinI / 'alibANau zilImukhau' ityamaraH / ziSTaMtu spaTameva // 189 // adhunA prakRtAprakRtobhayAzrayamAAkhyaM zuddhazleSamudAharatirAma ityardhanaiva / ralayoH sAvAtpakSe'prakRte viduSi pradhvastakhaladUSaNa
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. sAhityasAram / [uttarArdhe ityarthaH / aparaM tu saralameva / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaJjaryA ratinItimukule'kuTilo'pi rAgavAnapidarzanataH kSobhako'pi bddho'pi| sImantavajuzcenmuktAbhUSyo na kiM bhUyAt' iti / atha zabdazleSIyobhayAzritasabhaGgAbhaGgazleSodAharaNadvayaM kra. mAtpAdAbhyAmeva pradarzayan zrIrAmaM prakRtamaprakRtaM vidvAMsaM ca vizinaSTi-dazA. syetyAdi / atra zrIrAmapakSe dazAsyaM rAvaNaM harati hantIti tathA hatadazavadana ityarthaH / ataeva jayIzAnaH jayinAM vijayazAlinAM madhye IzaH zreSTha itiyAvat / vidvatpakSe tu dazAsyetyAyekaM padam / dazAnAM zrotrAdijJAnendriyapazcakavAgAdikarmendriyapaJcakamelanena dazasaMkhyAkAnAM karaNAnAmAsyamiva mukhyametAdRzaM yaddhRnmanastasya yo jayaH 'abhyAsavairAgyAbhyAM tanirodhaH' iti pAtajalasUtrAdAvuktAbhyAsAyupAyena 'yogazcittavRttinirodhaH' ityAdi tadAyuktalakSaNaH kharUpaikAkAratAdAdyarUpo vazIkAraH sa vidyate yeSAM teSAmIzAno yogIndracUDAmaNirityarthaH / evaM cAtroktapadacchedenArthabhedAtsabhaGgatvaM zrIrAmAdivarNanAtprakRtAdiniSThatvaM ceti lkssnnsNgtiH| punaH kIdRzaH rAmo vidvAMzca / ataeva / prApteti / prAptaH labdhaH vaidehyAH sItAyAH upAzrayaH vAmAGkagatatvena kaNThAzleSo yena sa tathA / samAligitajanakanandinIka iti yAvat / pakSe prAptaH samAdhiparipAkAdinA samanubhUtaH vaideyAH prArabdhakSayordhvamavazyabhAvinyAH lokadRSTayApi prauDhajanatarkitAyAH AtyantikadRzyendrajAlabhAnAbhAvapUrvakhaprakAzapUrNAnandAdvaitasthitirUpanirguNasAyujyamukke. rupAzraya iva upAzrayaH akhaNDaikyalakSaNo'valambo yena sa tathA / advaitabrahmavidyAdiparipAkataH pratyakSIkRtajIvanmuktisukha ityarthaH / tathAcAtrApi prAgvadeva zabdazleSobhayAzrayatvaM padacchedavizeSeNArthAntarAkaraNAdabhaGgazleSatvaM ceti lkssnnsmnvyH| evaM priyAsyAgra ityAdiprAptavaide[pAzraya ityante prAguktazuddhAbhidhArthazleSazabdazleSIyasabhaGgAbhaGgabhedadvayasahitabhedatrayasya kramAdaprakRtamAtrAzritatvaprakRtAprakRtobhayAzri. talabhedena dvaividhyAdudAharaNaSaTke'pi prAguktaM anyobhayatraye / vizeSaNaikapadagaM zliSTatvamiti zAstraniyamitaM vizeSyAzliSTatvamapi spaSTameva / yathAvA damayantIkathAcampUprabandhe kramAdvayorapyudAharaNe--'vyAsaH kSamAbhRtAM zreSTho vandyaH sa himavAniva / sRSTA gaurIdRzI yena bhave vistAribhAvatA' iti / 'sadUSaNApi nirdoSA sakharApi sakomalA / jayatyasau kRtA yena ramyA rAmAyaNI kathA' itic| atrAprakRtamAtrAzritasabhaGgazleSasyAdyamudAharaNam / prakRtAprakRtayobhayAzritAbhaGgazleSasyAnya. miti / tadyathA / saH vyAsaH himavAniva himAcala iva, pakSe himavAniva hemanta. zizirAtmakazItakAla iva vandyo'stIti saMbandhaH / kIdRzo vyAso himavacchabda. vAcyo himAcala: zItakAlazca / kSamAbhRtAM zreSThaH parAparAdhasahiSNutvazAlinAM madhye tathA pRthvIdhArakaparvatAnAM madhye tadvat bhUmipoSakartRNAM madhye kramAdadvaitazAstrakartRvAdanantaratnauSadhinilayavAdgodhUmAdicaramadhAnyajanakakhAcca variSTha ityarthaH / sa ka ityatrAha-sRSTetyAdinA / yena vyAsena bhave saMsAre vistAribhAratA
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 461 vistAri sapAdazatasAhasyAtmakaM gAyatrIcchandasA zatasAhasyAtmakamanuSTupUchandasA vA harivaMzAkhyakhilAntaM granthavistArazAli bhArataM yayA sA tathetyarthaH / IdRzI niruktavizeSaNaviziSTeti yAvat / gauH kavitArUpiNI vANI sRSTA nirmitetyanvayaH / pakSe yena himavatA / bhave zive viSaye vistAribhAratA vistAri anekasaMvatsarakAlikatvasya purANaprasiddhavAdvistArazAlibhAtra paramasaMtoSajanyamandasmitakAntireva tadupazobhitaM ca rataM surataM yasyAH sA tathA / etAdRzI gaurIdRzI gaurIsadRzI kanyA sRSTA nirmitetyarthaH / pakSAntare / yena zItakAlena bhave khAvirbhAve sati vistAribhAratA vistArazAlinI bhArate manuSyANAM puSTayAdhikyAdrAtreH prAcuryAca kramAddehakAntisuratasukhe yasyAM sA tatheti yAvat / etAdRzI gauH pRthvI sRSTA nirmiteti yojanA / evaM cAtrAprakRtayoreva himavacchabda. vAcyayorhimAcalazItakAlayoruktapadacchedAdinA bhaGgazleSatvAllakSaNasaMgatiH / nacAtra vyAsapakSepi vizeSaNAnvayAtkathamaprakRtamAtrAzritavaM prAguktaM saMgaccheteti vAcyam / prAyaH sarvatra tathAtvepi kvacidevamapi saMbhavasyAdUSakatvAtpratyuta camatkArAtizayasyaivArthapuSTayA dRSTatvAdvizeSyavAcake vyAsapade tu tadabhAvAca / etena yatprAkpra. tijJAtaM zatopari paJcAzItisaMkhyazlokavyAkhyAne, upalakSaNamidaM sthalavizeSe tR. tIyAdyarthasyApi prakaTayiSyAmastathodAharaNAvasara iti tatsamarthitaM bhavati / evaM 'udayamayate diGmAlinyam' ityAdikAvyaprakAzodAharaNe'pi atrAbhidhAyA aniyantrANAdvAvapyarkabhUpAviti taduktArthadvayavatsadgururapyasmatsaMmataH sa bhavatyeveti dik / yathAvA asmadIyAdvaitAmRtamaJjaryAm-'parahRdayaharaNanipuNaH saraladhurINaH zritAviratasaguNaH / candrApIDeM prathayan jayati sahasrAzayo bANaH' iti / atra pareSAM zrotRNAM yAni hRdayAnyantaH karaNAni teSAM yaddharaNaM vazIkaraNarUpamAkarSaNaM tatra nipuNaH pravINa ityarthaH / tatra hetu:-saraleti / prsaadgunnshaalikaavykrtRRjuriitimaatrvyvhrtRshiromnnirityrthH| tatrApi kiM pramattastatrAha-zriteti / sarvadAvalambitaguNIndra iti yAvat / candretyAdi / kalpitakAdambayoM candrApIDanAmakaM rAjakumAraM varNayannityetat / ataeva sahasrati / bahuvidhatAtparyakagranthagrathaka ityarthaH / etAdRzaH bANa etannAmA kavirjayati sarvotkarSeNa vartata itynvyH| ayaM hi prakRto'rthaH / aprakRtastu zrIraghuvIrazaro bANAsurazca / tatrAye yathA-pareti / rAvaNAdizatruhRdayavidalanadakSa ityarthaH / tatra hetuH saraleti / rujurAja ityetat / zriteti / zritamAzritaM avirataM nityaM saguNaM sajjyaM dhanuryena sa tathetyarthaH / tatrApi candretyAdi / 'pumAnApIDazekharauM' ityamarAdardhacandrAkAramApIDazabditazekharasthAnIyaM khAgraM prathayanyuddhAvasare prakaTayannityarthaH / ataeva sahasrati / sahasra anantavAraM AsamantAt zayaH 'paJcazAkhaH zayaH pANiH' ityamarAdrAmakarasparzo lakSaNayA yasya sa tatheti yAvat / etAdRzaH bANaH niruktazaro jayatIti prAgvat / antyetu pareti / parazabdena brahmaiva tatra yaddhR.
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 . . sAhityasAram / [ uttarArdhe dayasya haraNaM viSayebhyaH sakAzAdAkarSaNaM tatra nipuNaH / saraleti / suzIlazreSThaH zriteti AlambitAkhaNDacandrakhaNDamaNDalalakSaNazivAkhyasaguNabrahmaka ityrthH| yadvA nirantarAzritaguNavAnityarthaH / tatrApi candretyAdi / zrIcandracUDaM nirantaraM varNaya. nityarthaH / etAdRzaH sahasrati / sahasraM saMkhyayA abhitaH zayAH hastAH yasya sa tathA / tasya sahasrabhujatvaM prasiddham / bANaH bANAsura ityetat / jayatItyu. kArthe / yathAvA tatraiva-iha zabdarUpamAtragrahaNacaNAH prAyazo bhavantyakhilAH / sudRzAM hRdayagrAhI bhavati sahastreSu ko'pyekaH' iti / ayamarthaH / iha loke / zabdeti / subantAdivibhaktirUpamAtrajJAnaprakhyAtAH etAdRzo'pi prAyazaH bAhulyena natu niyamena / akhilA bhavantIti saMbandhaH / tataH kiM tatrAha-suha. zAmityAdi / sudRzAM vijJAnazAlinAM granthakRtAmityarthaH / hRdayeti / rahasya. grahaNazIla iti yAvat / etAdRzastu puruSaH sahasreSu ko'pyeko bhavatItyanvayaH / tAdRzaH puruSapuMgavaH sudurlabha eveti bhAvaH / ayamarthaH prakRto nibandhAzayajJapakSe / zRGgArapakSe tu zabdeti sudRzAmityAdau yojym| mRgAkSINAmityarthaH / bhityA. divyavadhAne zabdamAtragrahaNe zabdo'yaM pikasamatvAtkAminyA eveti jJAne viSaye pratyakSatAyAM tu gaurAgIyaM surUpetyAdirUpAdiviSayakajJAnaviSaya eva ca vikhyAtA ityarthaH / etAdRzAH prAyazaH akhilAH sarve pumAMso bhavantIti yojanA / paraMtu sudRzAM khajanAkSINAM taruNInAmityarthaH / hRdayeti / cetovazIkArapuraHsaramurojanahaNakartA tu sahastreSu kopyeka eva tattatpuNyavizeSaparipAkatastAdRgguNagaNavAMstattatpatirbhavatIti yAvat / evaM caitAdRgativirala ityAzayaH / vastupakSe zabdeti / 'asti bhAti priyaM rUpaM nAma cetyazapaJcakam / AyatrayaM brahmarUpaM mAyArUpaM tato dvayam' ityabhiyuktokta marUpAtmakadRzyamAtraviSayajJAnavikhyAtA ityarthaH / sudRzAM bAdarAyaNAdyAcAryANAm / hRdayeti / tAtparya viSayIbhUtasaccidAnandAdvaitAtmatattvaviSayakAparokSApratibaddhabodhavAnityetat / sahasraSviti / 'kazciddhIraH pratyagAtmAnamaikSat' iti 'kazcinmAM vetti tattvataH' iti ca zrutismRtibhyAM paramaduravApa ityabhiprAyaH / ziSTaM tu spaSTameva / sadUSaNApIti / rAmAyaNakathApakSe kharadUSaNAkhyavikhyAtarAkSasahananavarNanavatyapItyarthaH / asau vAlmIkiH / kAntApakSe aso brahmA jayati / asau kaH / yena ramyA rantuM yogyA sakalaguNaramaNIyA ramaNI kRtetyanvayaH / kIdRzI ramyA seti / dinacatuSTayaM puSpavattvAtsadUSaNApItyarthaH / punaH seti kaTAkSe / tIkSNApItyarthaH / nanvevamapyarthazleSAbhaGgAkhyazabdazleSabhedayoH parasparaM sAMkaryamiva dRzyate / tathAhi 'raktakRSNArjunA gItA gurudRSTiH punAtu naH' iti tvadIyamardhazleSodAharaNam / tadvat 'kamalonmIlanaH ko'pi pAtu mAM khaprabho hariH' ityabhaGgazleSasya ca tat / evametanmUlIbhUtarasagaGgAdharakArasyApi kramAt 'arjunasya gururmAyAmanujaH paramaH pumAn / guJjApuJjadharaH pAyAdapAyAdiha ko'pi vaH' iti / 'karakalitacakraghaTano nityaM piitaambrstmoraatiH| nijasevijADyanA.
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 463 zanacaturo harirastu bhUtaye bhavatAm' iti cArthazleSAbhaGgazleSodAharaNe / tathAca kimatra bhedakamiti na sphuTIbhavatIti cena / lakSaNAdibhedenaiva tatsphuTIbhAvAt / tadyathA / tatrobhayamate eveme anayolakSaNe / sakRcchravaNamAtreNa prakRtaikAzritAnekArthapratipAdanaM zuddhAparAbhidha ArthazleSaH / tatve satyanekadharmapUrvakamekazabdapratibhAnadvArakatatpratipAdanamabhaGgazleSa iti / tatra raktetyAdyudAharaNe sakRcchravaNamAtreNaiva saMvarNanIyatvena svakarmakapAvayitRtvAdbhagavadgItAzrImadgurudRSTayorubhayorapi prakRtalA. ttanmAtrAzritatvenAnekArthapratipAdanaM spaSTameva / naca raktakRSNArjunetyatrAneke dhamoH pratibhAsanta iti sAMpratam / adRSTatayAkhyAkatvena bhavata evaitadAndhyAt / tatra hi raktau guruziSyavaratvasAmyalAbhena sarvAtmanA parasparamanuraktau kRSNArjunau yasyAM sA tatheti gItApakSe vigRhya, gurudRSTipakSe vigrahAntaramanuktvaiva koNAdyavacchedena zoNazyAmazuklavarNetyartha ityuktam / tathAca pakSAntarepyuktavyutpattereva saMmatatvena raktau koNAvacchedena raktavarNasaMsRSTau kRSNArjunau ziSyopari kRpayA'pAGgasaMcAre kadAcittArakAkhyakanInikAvacchinnaH kRSNavarNaH koNasthazoNavarNena saM. pRkto bhavati kvacit parisaravRttikaH zuklopIti dvAvapyupAttau / yasyAmityAdi ziSTaM tu prAgvadeva / evaMca gItAgurudRSTayorubhayorapi prakRtayorekadharmapuraskAreNaiva pratipAdanAtvodAharaNAntarasaMkaraH / nanvevaM tarhi rasagaGgAdharodAharaNepi haripakSe guJjApuJjadharatvArjunagurutvayorkhAlyAdikAlabhedena bhavatu saMgatamiti cetsatyam / tatra vizeSaNayoH sAkSAdeva kAlabhedena saamaanaadhikrnnym|atr tu raktakRSNArjuneti vizeSaNaniviSTakRSNArjunapadArthayoreva raktapadArthena saha kAlabhedena saMpRktatvamiti vaiSamyAt / evaM kmlonmiilnetyaaybhnggshlessodaahrnnepi| kamalAyA lakSmyAHunmIlanaM mandasmitarUpaM vikasanaM yena sa tathA ramApremapAtrIbhUta ityartha iti viSNupakSe vyAkhyAya / kamalAnAM padmAnAM unmIlanaM vikasanaM yena sa tatheti sUryapakSe vyAkhyAtamiti sphuTamevAnekadharmapUrvakatvam / vyutpattivyutpAdyayorubhayorapi vibhinnatvAt / ata eva mayArthazleSodAharaNavivaraNe 'ayaM samudyan-' ityAdikRSNalIlAmRtIyaM dvitIyamudAharaNaM niruktarasagaGgAdharodAharaNAkharasamuktalakSaNamathaveti saMsUcya li. khitam / tatrApi praphullapadmAzayasadmadIpaka iti padenAbhaGgazleSodAharaNatvarUpaM taM tathaiva dyotayitvA sadvRttamevetyAdinIti zatapatrIyapadyamudAhRtya tatrApi prakRtAprakRtArthazleSodAharaNatvarUpaM taM punarapi tathaivAbhivyajya dhanyAnAmityAdibhAgIrathIkathApadyamudAhRtam / tatra maGgalagranthatvena zRGgAraprAdhAnyadhvananArthakatvena ca vANIramaNyorubhayorapi prakRtatvAtprakRtaucityameva / paraMtu suvarNarUpA ityatra suvarNavatkAJcanavatsarvAbhilaSaNIyAni rUpANi, sundarIpakSe gauratvAkhilAvayavasundaratvatAruNyalAvaNyAdidharmajAtAni, vANIpakSe subantAdizabdarUpANi yAsAmiti / tathA nAnAlaMkRtItyAdipade ca nAnAlaMkRtibhirupamAdyanekAlaMkArairvilasantaH zobhamAnAH dhvanayaH vyaGgayArthAH yeSAM tAdRzAH pracArAH khayogyasthAne saMcArAH yAsA
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 saahitysaarm| [ uttarArdhe tA iti vANIpakSe, ramaNIpakSe tu nAnAlaMkRtibhirbahukaGkaNAdyAbharaNaiH vilasantaH dhvanayaH yeSAM tAdRzAH pracArA ityAdiprAgvadeva vyutpattirbodhyetyalaM prasakkAnupraktyeti zivam // nanu yatprAgekazatottaraSaDazItitamazlokataTTIkayoraprakRtazleSAkhya. zuddhazleSAdibhedaSaTkepi zleSaghaTitatvaM vizeSaNaikapadagaM saMmatam / nanu vizeSyapadagamapi anyathAzabdazaktimUladhvanibhedocchedApatterityuktam / tatra kIdRzaM taccha. bdazaktimUladhvaniyuktamudAharaNaM yena niruktApattirmabuddhimArohediti ceducyate / sadvRttameva saMsevyetyAdiprAguktaM madIyanItizatapatrapadyamevA'stu / tatra hi dvitIyo varNazabdavAcyAkSaraparo yo'rthaH pratIyate satu zabdazaktimUladhvanereva viSayaH vyaJjanAM vinA tatra gatyantarAbhAvAt / evamevoktaM rasagaGgAdharepi / yatra tu prakRtAprakRtobhayavizeSyayorapi zliSTapadopAttatvaM satu dhvanerviSaya ityuktam / saca yathA-'aviralavigalitadAnodakadhArAsArasiktadharaNitalaH / dhanadAyamahitamUrtirjayati tarAM sArvabhaumo'yam' iti / yaccAtra kuvalayAnandakAramatamanUdya rasagaGgAdharakAreNa tRNitaM tannAtiramaNIyam / tathAhi kuvalayAnandehi yadatra prakRtAprakRtazleSodAharaNe zabdazaktimUladhvanimicchanti prAJcastattu prakRtAprakRtAbhidhAnamUlasyopamAderalaMkArasya vyanayatvAbhiprAyaM natvaprakRtArthasyaiva vyaGgayatvAbhiprAyam / aprakRtArthasyApi zaktyA pra. tipAdyasyAbhidhAyA avazyabhAvena vyaktyanapekSatvAdityAyuktaM tatra mukhya dUSaNabIjaM tAvattasya / 'anekArthasya zabdasya vAcakatve niyantrite / saMyogAdyairavAcyArthadhIkRyApRtiraJjanam' iti prAcAmAcAryANAM granthavirodha eva / paraMtu kuvalayAnandakArairapIdamuktam / sarakhatIkaNThAbharaNoktAbhinnapadazleSodAharaNavivaraNa eva / tatratu 'zleSo'nekArthakathanaM padenaikena kathyate / padakriyAkArakaiH syAdbhinnAbhinnaiH sa SaDidhaH' / teSu bhinnapado yathA-'doSAkareNa saMbaddho nakSatrapathavartinA / rAjJA pradoSo mAmitthamapriyaM kiM na bAdhate' / atra pradoSo rAtreH prathamayAmaH kimiti priyArahitaM mAM na bAdhate ityukteyuktimAha / itthamanubhUyamAnena prakAreNa rAjJA saMbaddhaH / kIdRzena doSAkareNa / nakSatrapathavartineti / yohi doSANAmAkareNa rAja. mArgAtigAminA ca rAjJA prakRSTadoSaH saMbadhyate asAvapriyamavazyaM bAdhata eva / tadatra pUrvasmin prAkaraNike'rthe dvitIyo'rtho'prAkaraNikaH padabhedenopazliSyamANo bhinnapadazleSApadezamAsAdayati / abhinnapado yathA-'asAvudayamArUDhaH kAntimA. vaktaMmaNDalaH / rAjA harati lokasya hRdayaM mRdubhiH kraiH'| atrAyamudIyamAnazcandramA lokasya hRdayaM haratItyukteryuktimAha / rAjAnuraktamaNDalaH udayI mRdukaraH kAntimAniti / yo hyevaMbhUto rAjA so'vazyaM lokasya hRdayahArI bhavati / atrApica prAkaraNike'rthe prAkaraNika upazliSyamANaH padAnAmabhedenAbhinnapadaH zleSo bhavatIti / evaMca tanmata etasyAlaMkAratvAttatra ca kAvyaprakAzAdigranthavirodhe tadabhiprAyavarNanaM kuvalayAnandakAraiH kRtam / tathA caitanmate bhavatu zabdazaktimUladhvanitvamiti matabhedenobhayamapi saMgatameva / ataeva rasagaGgAdharakAreNoktagrantha
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam ] 8 sarasAmodavyAkhyAsahitam / 465 1 virodhAdyabhidhAyAnte svamatamuktam / vayaM tu brUmaH - anekArthasthale hyaprakRtAbhidhAne / zakteruktisaMbhavo'pyasti / yogarUDhisthale tu sopi durApAstaH / yathA 'cAJcalyayogi nayanaM tava jalajAnAM zriyaM haratu / vipine'ticaJcalAnAmapi ca mRgANAM kathaM nu tAM harati' / atra naivAzcaryakArI cAJcalyaguNarahitAnAM kamalAnAM cAJcalyaguNAdhikena ca tava locanena zobhAyAstiraskAraH / AzcaryakArI tu hariNAnAM tu tadguNayuktAnAM tiraskAra iti vAcyArthe paryavasanepi rUDhinirmukta kevala yogamaryAdayA mUrkhaputrANAM dhanagrahaNaM netRbhizvoraiH suzakaM natu gaveSakANAmiti jalajanayana mRgazabdebhyaH pratIyamAno'rthaH kathaM vinA vyaJjanavyApAraM upapAdayituM zakyate / yato yogazakte rUDhyA dRDhaniyatritAyA nAsti svAtantryam / ataeva paGkajAdipadebhyaH paGkajanikartRtvena kumudazaivAlAdibodho lakSaNayaiva tAdRzazaktijJAnAM padmatvaprakAraka bodhatvasyaiva kAryatAvacchedakatvAdityuktaM naiyAyikaiH / ataevaca 'IzAno bhUtabhavyasya sa evAdya sa u zvaH' iti vedAntavAkye kimaizvaryaviziSTaH kazcijjIvaH pratipAdya Izvaro veti saMzaye prApte 'zabdAdeva pramitaH' iti sUtritamuttaramImAMsAkArairvyAsacaraNaiH / tasmAtprAguktapadye prakRtacoravyavahAro na zaktivedyo'pi tu vyaktivedya eva / mukhyArthabAdhAbhAvAllakSyo'pi na zakyo vaktum / tAtparyabAdhastu tAtparyArthabodhottara bodhyaH : saeva tu kathaM syAditi vyaJjanaiva zaraNIkaraNIyA / nahi coravyavahAro'tra vakturvivakSita iti jJAne zrotuH kazcidupAyo'sti Rte sahRdayatonmiSitAduktavyApArAditi / tasmAdanekArthasthale niruktodAharaNAdau zaktyuktisaMbhavastvetatsaMmato'pyastyeva / tena matabhedavyavasthayobhayAvirodha eva jyAyAnityalaM pallavitena // ayaM zleSAlaMkAraH prAyeNopamAvadane kAlaMkAropakArakatvena tatsAhacaryAtivaryatAmevaiti yadyapyathApi diGmAtramudAhriyate / tatra cche kApahnutau yathA kuvalayAnande--'padme tvannayane smarAmi satataM bhAvo bhavatkuntale nIle muhyati kiM karomi mahitaiH krIto'smi te vibhramaiH / ityutsvapnavaco nizamya sa ruSA nirbhatsito rAdhayA kRSNastatparameva tadvyapadizan krIDAviTaH pAtu vaH' iti / viSNorhi 'hIzca te lakSmIzca patnyau' iti zruteH sarakhatI lakSmIzceti patnIdvayaM / tatsaMskArAtkvacidvasantakAle vRndAvane vikasitamadhumAlatI nikuJje tatkusumazayyAyAM rAdhikayA saha yathecchasuratavilAsamAsAdya tayAliGgitaH prasuptaH khapne te ubhe api preyasI vilo - kya padma ityAdipUrvArdha jajalpa / he padme rame, ahaM tvannayane satataM smarAmi / evaM bho nIle, bhartuH zyAmavarNatvAt zAradayA nisargazuklayApi pAtitratyaparipAla - nAya kRSNavarNasya kRtatvAnnIlA sarakhatIti zAstre prasiddhameva / tasmAdaye nIle preyasi, me bhAvo manaH saMkalpavizeSaH bhavatkuntale tava kabarIbhAre muhyati saMsako bhavatItyarthaH / tatra hetumAha / yato'haM te tava mahitaiH pUjitairvibhramairvilAsaiH krItaH viziSTamUlyapradAnena yAvaddehaM dAsIkRto'smi, ataH kiM karomi tadAjJApayetyArthikam / ityutsvapnavacaH prArabdhavazAdakasmAtsaMjAtajAgarayA rAdhayA nizamya
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 sAhityasAram / [ uttarArdhe saadRshyaadiprkaarennaaprstutvyvhaartH| sA'prastutaprazaMsA syAtprastuto yatra kathyate // 191 // tajesviSvarka evaiko vandyo yddiiptiyogtH| tamAzamazca pASANo'pyeti tejasvitAM yataH // 192 // zrutvA saruSA satyA nibharsitaH kRSNaH tadvacaH tatparameva he rAdhe, tvannayane ahaM padme smarAmi, tathA nIle atizyAmavarNe bhavatkuntale ityAdi rAdhikAparameva vyapadizannityAdi spaSTameva / yathAvA sAhityadarpaNe--'kAle payo dharANAmapati. tayA naiva zakyate sthAtum / utkaNThitAsi tarale nahi nahi sakhi picchilaH panthAH' iti / atra apatitayA pativiyuktatayeti svAbhimatam, yojitaM tu apa. titayA askhalitayA mayetyAdi / ziSTaM tu spaSTameva // 190 // evaM zleSaM nirUpya tasya prakRtAprakRtaghaTitatvaprasaGgasaMgatAmaprastutaprazaMsAM lakSayati-sAhaH zyAdIti / yatra yasyAM vakSyamANAyAmalaMkRtAvityarthaH / sAdRzyAdIti / sAdRzyaM prAguktamupamAnopameyasAdharmyam / AdinA vakSyamANAH kaarykaarnnaadyH| evaMca sAdhAdyanyatamaprakAreNeti yAvat / aprastuteti / aprastutaH aprakRtaH avarNya ityetat etAdRzo yo vyavahArastenetyarthaH / sArvavibhaktikastasiH / vyadhikaraNe tRtIye / prastutaH prakRtaH saMvarNya iti yAvat / etAdRzaH vyavahAra ityArthikam / kathyate jJApyate / sA aprastutaprazaMsA alaMkRtiH syAdityanvayaH / evaMca sAdhAdyanyatamaprakArakaraNakAprastutavyavahAravarNananimittakaprastutavyavahArapratipAdakakAvyavyaGgayArthopaskArakacamatkArajanakalamaprastutaprazaMsAtvamityeva tallakSaNaM phalitam / atra vakSyamANAnekatadbhedasaMgrahArthe sAdhAdItyAdikaraNakAntam / samAsoktyativyAptivyAvRttaye aprastutavyavahAreti / stutinindobhayasyApi saMgra. hAthai varNaneti nimittapadamupAdAnIbhUtakAvyavyAvRttaya eva / paryAyoktavyAvRttisiddhayai prastutavyavahArapratipAdaketi / kAvyetyAditvalaMkRtisAmAnyasaMgrahArthe prAyaH prAgvyAkhyAtameva / taduktaM rasagaGgAdhare-'aprastutena vyavahAreNa sAdRzyAdivakSyamANaprakArAnyatamaprakAreNa prastutavyavahAro yatra prazasyate sA aprastutaprazaMsA / prazaMsanaM ca varNanAmAtraM natu stutiH / 'dhitAlasyonnatatAM yasya cchAyApi nopakArAya' ityAdAvavyApyApatteH / iyaM paJcadhA aprastutena khena sadRzaM prastutaM gamyate yasyAmityekA, kAryeNa kAraNamityaparA, karaNena kAryamiti tRtIyA, sAmAnyena vizeSa iti caturthI, vizeSe sAmAnyamiti paJcamIti // 191 // tAmu. dAharati-tejasviSviti / pUrvArdhamidaM nigadavyAkhyAtameva / tamaHzamazceti / 'mAyA ca tamorUpAnubhUteH' iti zruteratra tamaHpadamidaM zliSTam / tena prakRto'tra sadgurureva natu kazcicchauryotkarSazAlI bhUpAla iti dyotyate / caH samucaye / tathA yataH yatsaMbandhitvena yatsvAmika ityarthaH / pASANopi / etenAtijAjyAtraikAlikatatvAnarhavaM dhvanyate / sUryakAnta ityarthaH / tejakhitAM vandyutpA
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8 ] sarasAmoda vyAkhyAsahitam / dakatvena prazastatejaHzAlitAmiti yAvat / etIti saMbandhaH / tasmAdyatkRpAkaTAkSayogena sAmAnyataH sarveSAmadhikArikuJjarANAmajJAnAndhyavidhvaMsanaM vartate tadvanmAdRzaH prastaraprAyajaDatarAntaH karaNo'pi yatsvAmikatvAdeva advaitazAstrIya grantharacanarUpaprazastatejovattvaM prApnoti sa ekaH kevalaH zrIsadgurureva sakalaizvaryavatsubuddhayaicAdau vandanIya ityAzayaH / yata ityAvRttyA hetuparamapi yojanIyam / tena kAvyaliGgAlaMkAropyetadaGgatayAtra siddhyatItyAkUtam / evaM cAtra sUryasya zrImadguruNAsaha tamaH zAmakatvAdirUpasAdharmyasya vakSyamANaitadbhedamadhye prathamasya yaddIptiyogataH tamaH zamazcetyAdau varNitatvena tatprakAra karaNakatvAttejasviSvarka evetyAdinA aprastutasUryavyavahAravarNananimittakaprastutasadguruvyavahArapratipAdakatvAdetatkAvyavyaGgyazAntarasAnuprA 467 NitazrIguruviSayakaratirUpavyaGgayArthopaskArakaca matkArajanakatvAcca lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze / sAca - ' -' kArye nimitte sAmAnye vizeSe prastute sati / tadanyasya vacastulye tulyasyeti ca paJcadhA' / tadanyasya kAraNAdeH / krameNodAharaNAni - 'yAtAH kiM na milanti sundari punazcintA tvayA matkRte no kAryA nitarAM kRzAsi kathayatyevaM sabASpe mayi / lajjAmantharatArakeNa nipatatpItAzruNA cakSuSA dRSTvA mAM hasitena bhAvimaraNotsAhastayA sUcitaH ' / atra prasthAnAtki - miti nivRtto'sIti' kArye pRSTe kAraNamabhihitam / 'rAjanrAjasutA na pAThayati mAM devyo'pi tUSNIM sthitAH kubje bhojaya mAM kumArasacivairnAdyApi kiM bhujyate / itthaM nAtha zukastavAribhavane mukto'dhvagaiH paJjarAccitrasthAnavalokya zUnyavalabhISvekaikamAbhASate' / atra prasthAnodyataM jJAlA sahasaiva tvadarayaH palAyya gatA iti kAraNe prastute kAryamuktam / etattasya mukhAtkiyatkamalinIpatre kaNaM vAriNo yanmuktAmaNirityamaMsta sa jaDaH zRNvanyadasmAdapi / aGgulyagralaghukriyApravilayinyAdIyamAne zanaiH kutroDDIya gato mametyanudinaM nidrAti nAntaH zucA' / atrAsthAne jaDAnAM mahatvasaMbhAvanA bhavatIti sAmAnye prastute vizeSaH kathitaH / 'suhRdvadhUbASpajalapramArjanaM karoti vairapratiyAtanena yaH / sa eva pUjyaH sa pumAnsanItimAn sujIvitaM tasya sa bhAjanaM zriyaH' / atra kRSNaM nihatya narakAsuravadhUnAM yadi duHkhaM zamayasi tadA tvameva zlAghya iti vizeSe prastute sAmAnyamuditam / tulye prastute tulyAbhidhAne trayaH prakArAH / zleSaH samAsoktiH sAdRzyamAtraM vA tulyAntarasyAkSepahetuH / krameNodAharaNAni - puMstvAdapi pravicaledyadi yadyadho'pi yAyAdyadi praNayanena mahAnapi syAt / abhyuddharettadapi vizvamitIdRzIyaM kenApi dikprakaTitA puruSottamena' / ' yenAsyabhyuditena candra gamitaH klAnti ravau tatra te yujyeta pratikartumeva na punastasyaiva pAdagrahaH / kSINenaitadanuSThitaM yadi tataH kiM lajjase no manAgastvevaM jaDadhAmatA tubhavato yadyoni visphUrjati' / 'AdAya vAri paritaH saritAM mukhebhyaH kiM tAvadarjita manena durarNavena / kSArIkRtaM ca vaDavAdahane hutaM ca pAtAlakukSikuhare vinivezitaM ca' iti /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 sAhityasAram / [ uttarArdhe vistarastu tatraiveha draSTavyaH pradIpAdAvapi / sarakhatIkaNThAbharaNe tvatra prakArAntaramevoktaM vAcyapralyetavyAdibahuvidhabhedaiH / athApi diGmAtraM tataH saMgRhyate / vAcyA pratyetavyA ca kramAdyathA-'paGgo dhanyastvamasi na gRhaM yAsi yo'rthI pareSAM dhanyo'ndha khaM dhanamadavatAM nekSase yanmukhAni / zlAghyo mUkastvamasi kRpaNaM stauSi nAthAzayA yaH stotavyastvaM badhira na giraM yaH khalAnAM zRNoSi' / 'kAmaM vaneSu hariNAstRNAni khAdantyayatnasulabhAni / vidadhati dhaniSu na dainyaM te kila pazavo vayaM sudhiyaH' iti / yathAvA pratAparudrIye'pyevameva--'AzAsu prazamitavAsanAdayebhyaH kiM labdhaM bhramaragaNairjarattarubhyaH / punnAgo navanavasaurabhaprasUnairAmodaM dizati nivAsamArabhadhvam' iti / 'draSTumanA api na pazyati na bhaNati vaktaM skutuuhlaapi| sparzotsukApi na spRzati vanitAyAH kIdRzI sRSTiH' iti ca cchAyeyam / yathAvA sAhityadarpaNe'pyevameva-'indurlipta ivAJjanena jaDitA dRSTima'gINAmiva pramlAnAruNimeva vidrumadalaM zyAmeva hemaprabhA / kArkazyaM kalayA ca kokilavadhUkaNThe.. Sviva prastutaM sItAyAH puratazca hanta zikhinAM barhAH sagardA iva' / atra saMbhAvyamAnebhya indvAdigatAanaliptatvAdibhyaH kAryebhyo vadanAdigatasaundarya vizeSa. rUpaM prastutaM kAraNaM pratIyate / 'gacchAmIti mayoktayA mRgadRzA niHzvAsamudre kiNaM muktvA tiryagavekSya bASpakaluSeNaikena mAM cakSuSA / adya prema madarpitaM priyasakhIvRnde tvayA badhyatAmitthaM snehavivardhito mRgazizuH sotprAsamAbhASitaH' iti ca / vathAvA kuvalayAnande-'sauhArdavarNarekhANAmuccAvacabhidAjuSAm / parokSamiti ko'pyasti parIkSAnikaSopalaH' / atra yadi tvaM pratyakSaiva parokSe'pi mama hitamAcarasi tadA tvamuttamasuhRditi vizeSe vaktavyatvena prastute sAmAnyamabhihitamiti / tatraiva yathAvA tadIye varadarAjastave-'Azritya nUnamamRtadyutayaH padaM te dehakSayopanatadivyapadAbhimukhyAH / lAvaNyapuNyanicayaM suhRdi tvadAsye vinyasya yAnti mihiraM pratimAsabhinnAH' / atrAprAkaraNikacandragatatayotprekSamANena lAvaNyanicayavinyAsena kAraNena tatkAryamanantakoTicandralAvaNyazAlitvamananyamukha. sAdhAraNaM bhagavanmukhe varNanIyatayA prastutaM pratIyate / tathAhi caMdre tAvanmantraliGgAdvRddhikSayAbhyAM bhedAdhyavasAyAdvA pratimAsabhinnatvena varNitAstenAnItAzcandrA anantakoTaya iti siddham / kaalsyaanaaditvaat| sarveSAM ca teSAM AkAzasamAzrayaNaM zleSamahinnA bhagavacaraNasamAzrayaNenAdhyavasitam / bhagavaccaraNaprapannAnAM ca dehakSayopasthitau paramapadaprAptyAbhimukhyaM tadAnImeva khasuhRdvarge svakIyasukRtastomanivezanaM tataH sUryamaNDalaprAptizcetyetatsarvaM zrutisiddhamiti tadanurodhena teSAM dehakSayakAlasyAmA. vAsyArUpasyopasthitau sUryamaNDalaprApteHprAkpratyakSasiddhapuNyatvena nirUpitasya - tena sya prahANaM nimittIkRtya tasya candrasAdRzyasvarUpopacaritatatsauhArdavati caH samu. nyasanamutprekSitam / yadyapi suhRdbahutve tAvatsvapuNyasaMkramaNaM bhavati tathA / etenA1 'navo navo bhavati jAyamAnaH' ityAdi / tAM vanyutpA
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tyekavacanena bhagavanmukhameva candrasya suhRdbhUtaM na mukhAntarANi candrasAdRzyagandha. syAspadAnIti bhagavanmukhasyetaramukhebhyo vyatireko vyaJjitaH / yadyapi Rtau sUryamaNDalaprAptyanantaraM bhAvivirajAnadyatikramaNAnantarameva suhRtphalakRtasaMkramaNaM zrUyate tathApi zArIrakazAstre tasyArthavazAtprAgbhAvaH sthApita iti tadanusAreNa vinyasya mihiraM yAntItyuktam / kAryanibandhanA yathA-'nAtha tvadaGginakhadhAvanatoyalamAstatkAntilezakaNikA jaladhiM praviSTAH / tA eva tasya mathanena ghanIbhavantyo nUnaM samudranavanItapadaM prapannAH' / atra bhagavatpAdAmbujakSAlanatoyarUpAyAM divyasariti alaktarasAdivallagnAnAM tayA samudraM praviSTAnAM nakhakAntilezakaNikAnAM pariNAmatayA saMbhAvyamAnena samudranavanItapadavAcyena candreNa kAryeNa tanakhAtyutkarSaH pratIyate / yathAvA-'asyAzcedgatisaukumAryamadhunA haMsasya garvairalaM saMlApo yadi sAdhyatAM parabhRtairvAcaMyamatvaM varam / aGgAnAmakaThoratA yadi dRSatprAyaiva sA mAlatI kAntizcetkamalA kimatra bahunA kASAyamAlambatAm' iti / tatraivAgre yathAvA'tApatrayauSadhavarasya tava smitasya niHzvAsamandamarutA vituSIkRtasya / ete kaDaGgaracayA iva viprakIrNA jaivAtRkasya kiraNA jagati bhramanti' / atra hyaprastutAnAM candrakiraNAnAM bhagavanmandasmitarUpadivyauSadhadhAnyavizeSakaDaGgaracayotprekSaNe bhagavanmandasmitasya tatsAratArUpaH ko'pyutkarSaH pratIyate / naca dhAnyakaDaGgaracayayoH kAryakAraNabhAvAdisaMbandho'sti / ataH sahotpattyAdikamapi saMbandhAntaramAzrayaNIyamiti / yathAvA rasagaGgAdhare-'Anamya valguvacanairvinivArite'pi roSAtprayAtumudite mayi dUradezam / bAlA karAGgulinidezavazaMvadena krIDAbiDAlazizunAzu rurodha maargm| tatraivAgre yathA-'pANDityaM parihatya yasya hi kRte bandilamAlambitaM duSprApaM manasApi yo gurutaraiH klezaiH padaiH prApitaH / rUDhastatra sa cenigIrya sakalAM pUrvopakArAvaliM duSTaH pratyavatiSThate tadadhunA kasmai kimAcakSmahe' / atra duSTeSu kRta upakAraH pariNAme na sukhaM janayatIti prastutaM vizeSeNa sAmAnyaM gmyte| vastutastu prathamasyAprastutaprazaMsAprakArasya nAnAvidhatvaM saMbhavati / yatrAtyantamaprastutena vAcyena prastutaM gamyate sa prakauro nigaditaeva / yatra ca sthalavizeSe vRttAntadvayamapi prastutaM so'pyekH| yathA jalakrIDAprakaraNe bhramarakamalinyAdiSu puraHsthiteSu nAyake ca khanAyikAyAmananurakte pArzvavartinyA nAyikAsakhyAH kasyAzciduktau'maline'pi rAgapUNoM vikasitavadanAmamandajalpe'pi / tvayi capale'pi ca sarasAM bhramara kathaM vA sarojinIM tyajasi' iti padye / athAtra kathamaprastutaprazaMsA vAcyArthasya prastutatvena tallakSaNAnAlIDhavAditicena / aprastutazabdena hi mukhyatAtparyAviSayIbhUto'rtho vivkssitH|sc kvacidatyantAprastutaHkvacitprastutazceti na kopi dossH| naca dhvanimAtrasyAprastutaprazaMsAkhApattiriti vAcyam / ataeva tatra sAdRzyAdyanyatamaprakAreNeti vizeSaNamupAttamiti vibhAvanIyam / etena dvayoH prastutatve 1 'digante zrUyanteityAyudAhRtasyetyarthaH'-2 digantaityAdinA. 40
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47. saahitysaarm| [ uttarArdhe tiryakSvapi taraH siMho bhagavAnapi zatruhRt / yatsArUpyamavApyaiva samabhUdbhaktavatsalaH // 193 // varyena varNyavyaktau syaattekssitHprstutaakurH|| svarddhamauleralau guatyapi mugdhAsi mAlati // 194 // prastutAGkura iti kuvalayAnandAyuktamupekSaNIyam / kiMcidvailakSaNyamAtreNaivAlaMkArAntaratvakalpane vAgbhaGgInAmAnanyAdalaMkArAnanyaprasaGga ityasakRdAveditatvAditi / atrocyate / yadidaM yatra cetyAdinA bhavatA vyavasthApya kuvala. yAnandopekSaNamAjJaptaM tattvadanthena sahaivAgrimeNa viruddham / tathAhi agre tvayaivokam / evaM ca vAcyena vyaktena vA aprastutena vAcyaM vyakaM vA prastutaM yatra sAdRzyAdyanyatamaprakAreNa prazasyate sA'prastutaprazaMseti tallakSaNapariSkaraNaM, tathA aprastutaprazaMsAyAM prastutaM vyaGgayamiti nirvivAdamiti ca tadane kharahasyakathanamapi ca kRtam / taduktarItyA malinepItyAdipadye 'Apedire'mbarapathaM paritaH pataGgA bhRGgArasAlamukulAni samAzrayante / saMkocamaJcati sarastvayi dInadIno mIno nu hanta katamAM gatimabhyupaitu' iti tAvaka eva tAdRkpadyAntare cobhayorapi prastutatvenAyu. mato'bhimatatve kathaM saMgaccheta / nahi kamalinIbhramarAdiraprastuto vAcyo'rtho'pi lakSaNe saMgRhItaH, nApyavyaGgayasya zaktyekagamyasya tasya prakRtatvaM saMbhavati / uktaniyamabhaGgApatteH / kiMca vAcyaM vyaktaM vA prastutamiti pariSkAre vAcyasyApi prastutatvakathanaM prastutavyaGgayamiti nirvivAdamityuttaragranthaviruddhaM ceti nirmatsarAH sUrIzvarA eva vicArayantviti dik // 192 // proktodAharaNe bhAnoryAvaccakSuSmarasulabhatvena paramadurlabhasadgurunidarzanAnaucityAkhArasyAdudAharaNAntaramAha-tiryazvapIti / pakSe zatrurmohaH // 193 // evamaprastutaprazaMsAM nirUpya tatprasaGgasaMgantaM prAcAmasaMmatamapi kuvalayAnande zrImadappayyadIkSitaiH-'prastutena prastutasya dyotane prstutaangkurH| kiM bhRGga satyAM mAlatyAM ketakyA kaNTakeddhayA' ityAdinA pratipA, ditaM prastutAGkarAlaMkAraM lakSayati-varNenetyardhenaiva / kaveranyasya vA vakturvarNayitumiSTena prastutavyavahAreNetyarthaH / vayeti prastutavyavahAravyaJjanAyAM satyAmitye. tat / daikSitaH niruktarItyA zrImadappayyadIkSitakasamaMta iti yAvat / prstuteti| prastutAGkuranAmako'laMkAraH syAditi saMbandhaH / evaMca zaktivRttipratipAdyaprakRtavyavahArakaraNakavyaJjanAvRttidvArakapratipadyamAnaprastutavyavahAratvaM prastutAGkurAlaMkAratvamiti tatsAmAnyalakSaNaM paryavasitam / tamudAharati-svarityardhenaiva / kalpa. drumakusumazekharasaMbandhinItyarthaH / alau bhramare guJjatyapi tvadvikAsanAbhyarthanArtha guJjAravamapi kurvati satItyarthaH / etenAtyAdaraH sUcyate / re mAlati, tvaM mugdhaivAsya vikasitaiva vartasa itynvyH| pakSe idaM hi vRndAvane mAnavatI rAdhikA prati mAlatInikuJja guJjadbhaGgakorakapuje'nunayatyapi bhagavati aprasannAM tAM prati tatsakhIvAkyaM / tatra mAlatImukula eva bhUyaH paribhramaNena guJjabhamaravarAM mAlatI.
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 471 muddizya-svariti / etena kalpadrumasya kSIrasamudramathanotpannatvAttatsodarIbhUtandi. rAdharAmRtatRptatvaM bhagavati vyajyate / etAdRze alau zrIkRSNe kRSNavarNatvAtparAGganAlampaTatvAcca SaTpadasadRza ityarthaH / etena sAragrAhitvena guNajJatvaM dyotyate / tatrApi gujatyapi guJjAravasadRzamadhuratarAnulApamapi karoti satItyetat / etenAsAdaro dhvanyate / natu vadroSAtUSNImavasthita ityarthaH / evamapi re mAlati, tatsadRzakRzAGgi nisargasaurabhyazAlini rAdhike, tvaM maunamevAvalambasa idamanucitameveti bhAvaH / etena yadyayaM viphalayatnatvenodAsInaH sannanyatreyAttarhi tadAnIM vanmukhavikAso'pi tadAkhAdakAbhAvena viphala eva syAdatastvaM drutameva madupadezaM hitatamaM malA prasIdeyAzayaH sUcyate / yathAvA kuvalayAnande-'anyAsu tAvadupamardasahAsu bhRGga lolaM vinodaya manaH sumanolatAsu / bAlAmajAtarajasaM kalikAmakAle vyartha kadarthayasi kiM navamallikAyAH' iti / yathAvA tatraiva-kozadvandramiyaM dadhAti nalinI kAdambacaJcukSataM dhatte cUtalatA navaM kisalayaM puMskokilAkhAditam / ityAkarNya mithaH sakhIjanavacaH sA dIrghikAyAstaTe celAntena tirodadhe stanataTaM bimbAdharaM pANinA' iti / etasyAlaMkAratve prAcAM saMmatirapi tatraiva / uktaM hi dhvanikRtA-'zabdArthazaktyAkSipto'pi vyaGgayo'rthaH kavinA punH| yatrAviSkriyate khoktyA sAnyevAlaMkRti_neH' iti|ttraivaane yathA-'rAtriH zivA kA. cana saMnidhatte vilocane jAgratamapramatte / samAnadharmA yuvayoH sakAze sakhA bhaviSya. sacireNa kazcit' iti / yathAvA-'vahantI sindUraM prabalakabarIbhAratimiratviSAM vRndairbandIkRtamiva nviinaarkkirnnm| tanotu kSemaM nastava vadanasaundaryalaharIparI. vAhasrotaHsaraNiriva siimntsrnniH'| atra varNanIyatvena prastutAyAH sImantasaraNedanasaundaryalaharIparIvAhatvotprekSaNena paripUrNataTAkavatparIvAhakAraNIbhUtA khasthAne amAntI vadanasaundaryasamRddhiH pratIyate / sApi varNanIyatvena prastutaiveti / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte-'sitaiva kIrtirbhavati khabhAvatastato'sya mUrtyA'sitayApi saMgatA / rasena hInApi ca me sarakhatI kimatra tIrthe kharatAM na yAsyati' iti / atra varNanIyatvena buddhisthatayA sAkSipratyakSatvAdidaMzabdanirdiSTasya bhagavataH zrIkRSNasya sadguNakhyAtilakSaNA kIrtiH kavisamayaikasiddhazuklarUpavattvAt 'sitAsite sarite yatra saMgate' ityAdizrutyAdiprasiddhayA jagaduddhArakatvasAdharyeNa gaGgayA saha khAbhAvikatAdrUpyeNa varNanArtha stutaiva / tathAsya mUrtizabditendIvarasundarava. rNavyaktyA sahavAsayogyayA asitAkhyakAlindItAdAtmyApanayA saMgatirapi tasyAH saMvarNanAya prastutaiva / evaM gaGgAyamunAsaMgame prayAge zAstrakaprasiddhAyAH prAcyAH sarakhatyAH suguptatvena rasazabditajalavikalatvAttadabhinnatvenAmAnitvAdikhAbhAvyAdrasapadavAcyazRGgArAdirAhityena varNanIyA nijavANyapi tayorbhagavatkIrtimUryoH sitAsitayormelane sarakhatItvena saMniviSTA prastutaiva tathoktasAmayyA tasyAM tI. yezvarapadavAcyaprayAgavatprakRte'pi prAgvat zleSeNa bhagavatkIrtimUrtivarNanaparAyAM
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 sAhityasAram / [ uttarArdhe paryAyoktaM tu vnnrye'nyprkaaraakssepto'bhidhaa| kiMcidvirahazUnyo'pi yo na bhogI sa pAtu maam||195|| madvANyA zAstraziromaNitvanaiyatyamapyAkSepAdidhvanitaM prastutamevetyatra zaktivyatibhyAM gamyayoH kramAtripAdIcaramacaraNArthayorubhayorapi prastutatvAtprastutAGkurA. laMkAratvaM samucitameveti dhyeyaM dhIraiH // 194 // evaM zakyavyaGgayobhayorapi prastutatve prastutAGkurAlaMkAranirUpaNaprasaGgasaMgataM paryAyoktAlaMkAraM sAmAnyato lakSayati-paryAyoktaM vityardhenaiva / varNya vyaJjanAvRttipratipAdyavastuni viSaya ityarthaH / anyetyAdi / anyaH khavivakSitavyaGgayarUpAditaraH etAdRzo yaH prakAraH dharmaH tathA AkSepaH arthApattivyApAraH tAbhyAmiti tathA kvaciyaGgayakharUpaprakAretaraprakAreNa kvacicchakyArthAnyathAnupapattilakSaNAkSepeNa vetyarthaH / abhidhAzaktivRttimUlakavyaktivRttipratipAdyArthopasthitistu paryAyoktamakAraNaM bhavatItyanvayaH / tadAhuH paNDitarAjAH-'vivakSitasyArthasya bhaGgayantareNa pratipAdanaM paryAyoktam / yena rUpeNa vivakSito'rthastadatiriktaH prakAro bhaGgayantaraM AkSepo beti' / tadudAharati-kiMcidityardhenaiva / ya: vakSyamANaguNakaH prakRtaH padArthaH / kiMcidityAdi / khakAntApratiyogikayAvadviyogavirahito'pItyarthaH / bhogI sabAhyAbhyantarakhAGganAsaMbhogazAlItyetat / etAdRzo na bhavati / sa eva mAM pAtu bhavabhayAdrakSatviti saMbandhaH / atra bhagavAnardhanArIzvara eva sArvadikasAvAzikakharamaNIvirahavidhuratve sati sarvasaMbhogazUnyatvaprakAreNa taduktyanyathAnupapattilakSaNAkSepeNa vA dyotitaH khakarmakapAlanakriyAkartRtvaviziSTaH satatamastviti kavyAzIviSayaH / tenAtra niruktaparyAyokkAlaMkaraNalakSaNasamanvayaH spaSTa eva / yathAvA kuvalayAnande-'lokaM pazyati yasyAbhiH sa yasyAniM na pshyti| tAbhyAmapyaparicchedyA vidyA vizvagurostava' / atra gautamaH pataJjalizca khAsAdhAraNasvarUpAbhyAM gamyau rUpAntareNAbhihitAviti / yathAvA rasagaGgAdhare-'sUryAcandramasau yasya vAso rajayataH kraiH| aGgarAgaM sRjatyagnistaM vande paramezvaram' / atrApi gaganAmbara iti sUryacandrakararajyamAnavastra ityAkAreNa bhasmAGgarAga ityagnisRjyamAnAGgarAga ityA. kAreNa nirUpita iti / kiMca tatraivAgre yadasminprakaraNe kuvalayAnandakAreNokaM tatsarvamavicAritaramaNIyameva / tathAhi yattAvaducyate-'namastasmai kRtau yena mudhA rAhuvadhUstanau' / atra bhagavAnvAsudevaH 'khAsAdhAraNarUpeNa gamyaH rAhuvadhUku. cavaiyarthyakArakatvena rUpAntareNAbhihita iti / atra hi rAhuvadhUkucavaiyarthyakAritvena rAhuzirazchedakAritvaM vyajyata iti tAvanirvivAdam / bhagavadvAsudevatvaM tu vizeSaNamaryAdayA labhyaM na kAvyamArgIyavyaGgayakakSAmadhiroDhuM prabhavatItyAdinA / tasmAdatra cchedakAritvenAvagamaH paryAyoktasya viSayo natu bhagavadrUpeNeti sahRdayairAkalanIyamiti sAnuvAdaM kuvalayAnandavidalanaM yadakAri tattuccham / vizeSAbhAvAt / tathAhi / tvayA tAvadAhuvadhUkucavaiyarthyakAritvena rAhuzirazchedakAritvaM vyajyata
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 473 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / paryAyoktAntaraM vyAjeneSTakRddIkSiteritam / rAdhe matkandukau dehItyAcakarSA'cyutaH kucau // 196 // iti tAvanirvivAdamiti tasmAdatra cchedakAritvenAvagama iti copakramopasaMhArayo. rvadatA 'namastasmai kRtau yena mudhA rAhuvadhUkucau' ityudAharaNe paryAyoktAlaMkAraviSayatvena yadrAvadhakartRtvaM dharmajAtameva vyaGgayatveneSitaM taddharmiNaM vihAya nava kharUpaM labhetetyatastaddharmIyatacchandazakyatAvacchinnatvena vyaktaH zrImAnvAsudevaH prokavizeSaNanirUpitavizeSyatAvacchinnastvArthikastavApi saMmata eva / sa eva kuvalayAnandakAraiH spaSTapratipattyarthaM saMkSepato'tra bhagavAnityAdinA tathoktaH / tasyAyamarthaHbhatra namastasmA ityAdyardhapadya ityetat / bhagavAnmohinIrUpadhAraNaizvaryazAlI vAsudevaH paramAtmA viSNureva / sveti / khakIyamohinyavatArAtmakAbhinavarAhuzirazchedanakSamalokottaravapuSeti yAvat / gamyaH vyaJjanAvRttipratipAdya ityarthaH / rAhuvadhUkuca. vaiyarthyakArakatvena niruktarAhuzirazchedalakSaNakAraNajanyarAhuvadhUkucavaiyarthIkArarUpakAyAtmakadharmavizeSAvacchinnarUpAntareNAbhihita iti vicAre tava teSAM ca phalataH ko vizeSa iti niSpakSapAtinaH sahRdayacakravartina eva sUkSmadRzA vimarzayanvityalaM pallavitena // 195 // evaM 'paryAyokaM tadapyAhuryadyAjeneSTasAdhanam / yAmi cUta. latAM draSTuM yuvAbhyAmAsyatAmiha' / atra nAyikA nAyikena saMgamya cUtalatAdarzanavyAjena nirgacchantyA sakhyA tatvAcchandyasaMpAdaneneSTasAdhanaM paryAyoktamiti kuvalayAnandaprasiddha paryAyoktAntaramapi sasaMmatikaM saMkSepato lakSayati-paryAyo. taantrmiti| aparaM pryaayoktmityrthH|vyaajen kiMcinmiSeNa iSTakRt abhimatArthasAdhanamiti yAvat / etAdRzaM / dIkSiteti / zrImadappayyadIkSitaiH kuvalayAnande kathitamastItyarthaH / tadudAharati-rAdhe matkandukAviti / he rAdhe, tvaM imau svaparihitakaJcukyAM nigUhitAvityArtham / etAdRzau matkanduko balarAmasya mama ca krIDArtha nirmitI divyavasanaghanagucchAvityarthaH / dehIti vadaniti zeSaH / etAdRzaH san acyutaH khabhaktAnugrahArthe lokadRSTayA tAvadetadupalakSitA anantalIlAH kurvanapi svAdvaitasaccidAnandarUpAtkAlatraye'pyaskhalitaH zrIkRSNa ityarthaH / kucau prakRtarAdhikAyAH stanAveveti yAvat / AcakarSa balAdAkarSayAmAseti saMbandhaH / atra khakandukadvayanigRhanaM rAdhAyAmAropya tadyAcanacchadmanA tasyAH stanamardanaM nAyakakartRkaM kheSTasAdhanaM varNitamiti tallakSaNasaMgatiH / yathAvA kuvalayAnanda eva-dehi matkandukaM rAdhe paridhAnanigUhitam / iti vilaMsayanIvIM tasyAH kRSNo mudestuvaH' iti / nanvayamevArthaH prakRtodAharaNe'pi bhavatA saMgrathita ityarthacauryApattiriticenna / chAyAnuharaNasyaivAtra mayA kRtatvAt / tasya tu 'kaviranuharati chAyAmartha kukaviH padaM coraH / sakalaprabandhaharne sAhasakartre namastubhyam' ityabhiyuktoktyA srvsNmttvaat| cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasyA AliGganodAmavilAsavandhyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam' ityalaMkArasarvasvakArodA
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe nindAstutibhyAM stutyAdi siddhirvyAjastutirmatA / tamo hatvApi bodhena hA svabhAnamapi kSatam // 197 // kiM varNayAmi saMsAra tava saMsAratAmaham / yatrezAtirapi prAyo duHkhAyaiva viyogataH // 198 // haraNacchAyAyAH kuvalayAnande'pi 'namastasmai kRtau yena mudhA rAhuvadhUkucau' iti pUrvapayAyo kodAharaNe'pi dRSTatvAcca / arthacaurya hi tat / yathA - ' - 'mahAntaM vizvAsaM tava caraNapaGkeruhayuge nidhAyAnyannaivAzritamiha mayA daivatamume / tathApi tvaceto yadi mayi na jAyeta sadayaM nirAlambo lambodarajanani kaM yAmi zaraNam' iti zrIbhagavatpAdIyasaubhAgyalaharIpadyArthasya / 'tavAlambAdamba sphuradalaghugarveNa sahasA mayA sarve'vajJAsaraNimatha nItAH suragaNAH / idAnImaudAsyaM yadi bhajasi bhAgIratha tadA nirAdhAro hA rodimi kathaya keSAmiha pura:' iti gaGgAlaharIpaye saMgrathanaM jagannAthIyam // 196 // evaM vyAjeSTasAdhanarUpaM dvitIyaparyAyokta prasakkAmidAnIM vyAjastutiM lakSayati -- nindetyAdyardhenaiva / AdinA nindA | siddhipadena paryavasAnam / evaMca yatra nindAmukhena stutiH paryavasyati stutimukhena nindA vA paryavasyati sA vyAjastutiH / vyAjena nindAmiSeNa stutirvyAjAparyavasitanindAtvena miSarUpA vA stutiriti yogavRttyApi yathArthanAmrayalaMkRtiriti talakSaNaM siddhyati / taduktaM kuvalayAnande - 'uktirvyAjastutirnindAstutibhyAM stutinindayoH / kaH svardhuni vivekaste pApino nayase divam' / 'sAdhu dUti punaH sAdhu kartavyaM kimataH / param / yanmadarthe vilUnAsi dantairapi nakhairapi' iti / tAmudAharatyAyAmardhenaiva / to hRtvApItyAdinA / yathA jAgratkAlikasthUla dehAdisaMghAtAvacchinnacaitanyaviSayakaH prabodhaH svapna prayojaka suSuptyAkArapariNatAvasthAjJAnarUpaM tamaH prabhaJjaya vyA. vahArikaM prapaJcaM pramApayatIti prasiddhameva / tathA tu prakRtena advaitabrahmAtmaikya. viSayakena bodhena naiva kRtaM kiMtu zrIgurucaraNavicArita vedAntamahAvAkyajena kheddhena / tamaH savyApyakAryakaM mUlAjJAnaM hatvApi bAdhitvApi / heti khede / svabhAnamapi ahaM brahmajJAnavAnasmIti bodhaviSayakabhAnamapi kSatam / evaMca yatra svaviSayakabhAnasyApi bAdhastatra paraviSayakasya tasyAsau kaimutyasiddha eveti kimanena bodhena kRtamiti yathAzrute nindayA / 'yasyA'mataM tasya mataM mataM yasya na veda saH / avijJAtaM vijAnatAM vijJAtamavijAnatAm' ityAdizrutisahasrasiddhaphalavyAptyabhAvopalakSitAdvaitasaccidAnanda brahmAtmetarayAvadRzyabAdhaphalakatayA tatstutireva paryavasyatIti lakSaNasaMgatiH // 197 // atha dvitIyAM tAmudAharatikiM varNayAmIti / saMsAratAM samyak sAravattAm / yatra saMsAre / prAyaH padamabhedAptivyudAsAya / evaMceyaM stutirapi nindaikaparyavasAyitvAdyAjastutireveti lakSaNasaMgatiH / yattvatra rasagaGgAdharakAraiH kuvalayAnandIyAni anyanindayAnyastuteranyastulyAnyanindAyA anyastutyAnyastutezva vyAjastutitvaparANyudAharaNAni bha 474
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yatrAnyanindAdyairasmAdanyastutyAdi saapysau| dhinAgaM naumi vidvAMsaM dhanyazcandrastadAsyaruk // 199 // _ vyAjanindA tu yatrAnyanindayAnyasya sA mtaa| AzIM vihAya sarpANAM jihvAcchitki na nindyate // 200 // nayantaratayokatvAtkathaMcidaGgIkRtyApi 'ardha dAnavavairiNA girijayApyadhaiM zivasyAhRtaM devetthaM jagatItale smaraharAbhAve samunmIlati / gaGgA sAgaramambaraM zazikalA nAgAdhipaH kSmAtalaM sarvajJatvamadhIzvaratvamagamattvAM mAM ca bhikSATanam' iti rAjastutyA tannindodAharaNe yatsarvajJatvAdipratItivirodhAdidUSaNamuktaM tadvakturdaridrasaMtApapoSakatvAdrUSaNameva // 198 // nanvevaM cettarhi paryAyoktavaduktarUpA trividhA vyAjastutirapi niruktadvividhavyAjastu teranyaiva kuvalayAnandakArasaMmatA vaktavyA / tathAca vyAjastutipadazakyatAvacchinnatvena tadaikye'pyavAntarabhedAttatpaJcavidhalaM syAdityAzaGkaya camatkArAtizayAdiSTamevAstIti samAdadhastadbhedatrayalakSaNaM saMkSipatiyatretyardhenaiva / anynindaadyaiH| Adyapadena tadbhinnastutiyA / bahuvacanaM tu stutiprayojakastutyantarasaMgrahArtham / asmAtprakRtAnindyAderityarthaH / anyastutyAdi / AdinA nindAstutI grAhye / evaMca yatra anyanindayA taditarastutiH tathA anyastutyA taditaranindA tadvadanyastutyA taditarastutireva / sApi asau vyAjastutireva zrImadappayyadIkSitasaMmatAstItyarthaH / tAM trividhAmapyudAharati-dhigrAgamityA. dyardhenaiva / atra rAganindayA virAgastutirvidvastutyA mUrkhanindA candrastutyA vi. dvadvadanastutizceti kramAdudAharaNatrayaM bodhyam / yathAvA tatrayamapi kramAtkuvalayAnanda eva-'kastvaM vAnara rAmarAjabhavane lekhArthasaMvAhako yAtaH kutra purAgataH sa hanumAnirdagdhalaMkApuraH / baddho rAkSasasUnuneti bahuzaH saMtADitastarjitaH savrIDAttaparAbhavo vanamRgaH kutreti na jJAyate' / 'yadvakaM muhurIkSase na dhaninAM brUSe na cA. TUnmRSA naiSAM garvavacaH zRNoSi na ca tAn pratyAzayA dhAvasi / kAle bAlatRNAni khAdasi sukhaM nidrAsi nidrAgame tanme brUhi kuraGga kutra bhavatA kiM nAma taptaM tpH'| 'zikhariNi kva nu nAma kiyacciraM kimbhidhaanmsaavkrottpH| taruNi yena tavA. dharapATalaM dazati bimbaphalaM zukazAvakaH' iti ca // 199 // evaM tatsamatAmeva vyAjanindAmapi lakSayati-vyAjeti / anyasya tadbhinnasya / tAmudAharatiAzImiti / AzIviSa ityamarAdviSAdhAradaMSTrAmityarthaH / jihvAcchit kAve. cANAM darbhopari patitAmRtAvalehanakAle tadrasanAcchedanArtha tatra vajrapreraka indra ityarthaH / prasiddhamevedaM mahAbhAratAdau / evaM cAtrendranindayA sarpanindeti lakSaNasaM. gtiH| taduktaM kuvalayAnande-'nindAyA nindayA vyaktirvyAjanindeti giiyte| vidhe sa nindyo yaste prAgekamevAharacchiraH' / yathAvA-'vidhireva vizeSagarhaNIyaH karaTa tvaM raTa kastavAparAdhaH / sahakAratarau cakAra yo'sau sahavAsaM saralena kokilena' / yathAvA-'lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klezo mahAnarjitaH khacchandaM
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / uttarArSe niSedhazcArurAkSepaH so'neko mtbhedtH| astu cintAmaNime'sAvathavAste guroH kRpA // 201 // carato janasya hRdaye cintAjvaro nirmitaH / eSApi khaguNAnurUparamaNAlAbhAvarAkI hatA ko'rthazcetasi vedhasA vinihitastanvImimAM tanvatA' iti ca / etanmUlaM tu pUrvatantre nahi nindAnyAyamUlIbhUtamuditAnuditahomaprAzastyAdizravaNameva / viskharastu kuvalayAnandAdAveva // 200 // evaM vyAjanindAnirUpaNaprasaktamAkSepAlaMkAraM sAmAnyato lakSayati-niSedha ityardhena / 'sUcyagreNa sutIkSNena yAvadbhidyati medinI / ahaM tAvanna dAsyAmi vinA yuddhena kezava' ityAdiniSedhavyudAsAce vizinaSTi-cAruriti / cArutvamatra zravaNamAtreNa camatkArakArakatvameva / evaMca khazravaNamAtreNAnandajanakalaukikaniSedhatvamAkSepAlaMkArasAmAnyalakSaNaM paryavasyati / atra laukikapadena 'sa eSa neti netyAtmA' ityAdivaidikaniSedhavyAvRttyA kAvyaikaniSedhasaMgrahaH / nanvevaM cettarhi tadvizeSAH katividhAH santItyAzaGkaya matabhedena tasyAnekaprakArakatvamevetyAha-sa ityAdinA / evaMca tttnmtbhedsiddhttprkaarmedsthaantipryojktvaadihaasNgraahytvmevetibhaavH| tmudaahrti-astvityrdhenaiv| asau sarveSTadatvena shaastrprsiddhH| taduktaM rasagaGgAdhare matabhedaM nirUpya 'itare tu niSedhamAtramAkSepaH / camatkAritvaM cAlaMkArasAmAnyalakSaNaprAptameva / tacca vyaGgayArthe sati saMbhavatItyato vyaGgayo niSedhaH sarvopyAkSepAlaMkAraH' iti / tathAca prakRtodA. haraNe cintitamAtreNa sarveSTadAtRtvena cintAmaNiH prathamaM prArthitaH pazcAdvicAre zrIsadguroH kRpAyAH satatasarveSTakAritvasamanubhavAttatkaimarthyamanusaMdhAya mAstu sa iti vyaJjanAyAstaniSedhabodhanAyAthavetyAdicaturthapAda iti lkssnnsNgtiH| nacaivaM yadi tadA tvayApi lakSaNaM 'vyaGgayo niSedha AkSepaH' ityevaM kimiti na kRtamiti vAcyam / vakSyamANasya tdbhedvishesssyaasNgrhaaptteH| sa ca darzitaH kuvalayAnandakArairdvitIyatvena-'AkSepaH khayamuktasya pratiSedho vicAraNAt / candra saMdarzayAtmAnamathavAsti priyAmukhaM' iti prathamaM tatprakAramuktvA-'niSedhAbhAsamAkSepaM budhAH keca. na manvate / nAhaM dUtI tanostApastasyAH kAlAnalopamaH' / kecidalaMkArasarvakhakA. rAdaya itthamAhuH-'na niSedhamAtramAkSepaH kiMtu yo niSedho bAdhitaH samarthAntaraparyavasitaH kaMcidvizeSamAkSipati sa AkSepaH / yathA dUtyA uktau nAhaM dUtIti niSodho bAdhitatvAdAbhAsarUpaH saMghaTanakAlocitakaitavavacanaparihAreNa yathArthavAditve paryavasyannidAnImevAgatya nAyikojjIvanIyeti vizeSamAkSipatIti / evaM ceha niSe. dhasyAbhAsatvena vyaGgayatvAbhAvaH sphuTa eva / cArutvaM tUktavidhayA camatkArAtiza. yAdeveti dhyeyam / yathAvA tatraivAne-'AkSepo'nyo vidhau vyake pratiSedhe tirohite / gaccha gacchasi cetkAnta tatraiva syAjanirmama' ityAdi / evaM ca sAhitya. darpaNoktaviddhyAbhAsAlaMkArasyApyatraivAntarbhAvo vyaakhyaatH| tatrApi yathA 'gaccha gacchasi cetkAnta panthAnaH santu te zivAH / mamApi janma tatraiva bhUyAdyatra gato
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 477 virodhasyAlpabhAsazcedvirodhAbhAsa ucyte| zuddhaH zleSAdimUlazcetyasau dvividha iryate // 202 // dRzyamapyAsa dRGamAtraM me'sya dRyAtradarzane / supta eva prabuddho'yaM dvijarAjastrayItanuH // 203 // bhavAn' ityetatpadyasyaiva samudAhRtatvAdvizeSAbhAvAcca / yathAvA rasagaGgAdhare-'abhUdapratyUhaH kusumazarakodaNDamahimA vilIno lokAnAM saha nayanatApo'pi timiraiH / tavAsminpIyUSaM kirati paritastanvi vadane kutohetozceto vidhurayamudeti pratidinam' iti / yathAvA tatraivAgre-'kiM niHzakaM zeSe zeSe vayasi tvamAgato mRtyuH / athavA sukhaM zayIthA jananI jAgarti jAhnavI nikaTe' / 'rItiM girAmamRtavRSTikarI tvadIyAM tAM cAkRtiM kRtivarairabhinandanIyAm / lokottarAmatha kRtiM karuNArasAdroM jJAtuM na kasyacidudeti manaH prasAdam' / atra kariSyamANamanaHprasAdasya niSedho varNanIyasyAnirvAcyatAM bodhyitumiti| ayamapi niSedhaH prAgvadevAvyaGgayo'pi cArutvena saMgrAhya eva / yathAvA tatraivAgre-'taponidhe kauzika rAmacandraM ninISase cennaya kiM viklpaiH|nirntraaloknpunnydhnyaa bhavantu vanyA iha jIvabhAjaH' / vistarastu tatraivAnusaMdheya iti gauravabhayAduparamyate // 201 // evamAkSepAlaMkArasya niSedhaghaTitatvAttatpratipAdanaprasaGgasaMgataM tanmUlakaM virodhAbhAsAlaMkAraM lakSayativirodhasyetyardhena / taduktaM rasagaGgAdhare-'virodhAbhAsaviSayakaprAcyAdimatabhedapra. paJcAnantaram / ayaM ca virodhAlaMkAraH kuvalayAnandakRtA utprekssaashirsko'pyudaahRtH| yathA-'pratIpabhUpairiva kiM tato bhiyA viruddhadharmairapi bhettRtojjhitaa|amitrjinmitrjidojsaa sa yadvicArahavacAradRgapyavartata' iti tasya sasaMmatikamalaMkArAntaramizratva. mapyabhidhAya / virodhapratItyanantaraM yatrArthAntarapratItyA virodhAbhAsa iSyata iti / kuvalayAnandepi-'AbhAsatve virodhasya virodhAbhAsa iSyate / vinApi tanvi hAreNa vakSojI tava hAriNau' iti / asya prAcInamate'nekavidhatve'pi tasyAnatiprayojakatvAdvaividhyamevAbhidhatte-zuddha ityAdinA / etadapyuktaM rasagaGgAdhara eva virodhAbhAsaprakaraNe / vastuto jAtyAdibhedAnAmahRdyatvAt zuddhatvazleSamUlatvAbhyAM dvividho jJeya iti / AdinotprekSAdikamapyudAhRtadizaiva bodhyam // 202 // tatra zuddhamAdAvudAharati-dRzyamapItyAdipUrvArdhena / me mama asya purovartitvena dRzyasyaiva kasyacitpuruSasya / dRyaatreti| dRSTimAtrajJAne stiityrthH| dRzyamapi darzanayogyamapi vastujAtam / dRGmAnaM dRSTayekarUpamAseti sNbndhH| evaM cedaM sarvathA viruddhameva / nahi devadattasya yajJadattasaMbandhi cakSuSaH sAkSAtkAre sati yajJadattatadbhinnaghaTAdisakalaM dRSTiviSayIbhUtaM vastu khatadRSTayanyataradRSTimAtrakharUpaM saMpadyata iti virodhaH sphuTa evAdbhutarasavyaJjakenApinA dyotitaH / asyAbhAsatvaM tu yathA-asya smaryamANatvena sAkSipratyakSasya zrIguroH dRddyaatreti| kRpApAgAvalokane satItyarthaH / me mama / dRzyamapi yAvadvaitendrajAlamapIti yAvat / etenAsaMbhA
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 sAhityasAram / [uttarArdhe nanvatra katyaperA naca ye kozagA iti / vAcakatvaM nipAtAnAM na zAbdikanaye yataH // 204 // tanna lakSakatApyasya nApi dyotktaastytH| uktodAharaNAdIdaM va siyedata ucyate // 205 // vitatvaM vyajyate / dRDyAnaM advaitasaccidAnandAtmaikarasamAsetyanvayaH / evaMca prAk pratIto virodhastvAbhAsamAtra eveti bhaavH| yathAvA kAvyaprakAze-'sRjati ca jagadidamavati ca saMharati ca helayaiva yo niyatam / avasaravazataH zapharo janArdanaH so'pi citrmidm| pezalamapi khalavacanaM dahati tarAM mAnasaM suMtattvavidAm / paruSamapi sujanavAkyaM malayajarasavatpramodayati' iti ca / rasagaGgAdharepi. 'harSayanti kSaNAdeva kSaNAdeva dahanti ca / yUnaH smaraparAdhInAnirdayA hanta yoSitaH' iti / sRjati cetyAdi / avasareti / 'antaramavakAzAvadhiparidhAnAntarddhibhedatA. darthye / chidrAtmIyavinAbahiravasaramadhye'ntarAtmani ca' ityamarAtkAlavazataH so'pi janArdanaH 'zapharaH zapharIdvayoH' ityapi tata eva matsya ityarthaH / evaM zleSAdimUlamapi tamudAharati-suptaevetyAdyuttarArdhena / ayaM purovartI kazcitpuruSaH suptaH nidrita eva prabuddho'stIti virodhaH sphuTa eva / nahi yo nidrANaH sa jAgartIti / asyAbhAsatvaM tu| ayaM prAguktaH zrIguruH supta eva 'yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH' iti smRtezyaviSayakAnAdareNa tatra supta eva prabuddhaH / 'yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgati saMyamI' iti ca tadukteradvaitAtmaviSayakaprabodhavAniti / evaM dvijetyAdi / nahi candraH sUryoM bhavatIti virodhaH / tasyAbhAsatvaM tu ataeva zrIgururdvijarAja ityAdi // 203 // nanu dRzyamapyAsa dRGmAtramityuktodAharaNe nirarthaka evApizabdaH kimiti prtyuktH| tatsArthakatve kimasAve. kArtho'nekArtho vA / naadyH| pramANAbhAvAt / ataeva nAntyo'pIti gUDhAbhisaMdhi. statsaMkhyAM pRcchati-nanviti / atra alaMkArazAstre tatrAmarAdikozaprasiddhyA praznAnavasara evetyAzaGkAM zamayati-nacetyAdinA / tatra hetuM spaSTayativAcakatvamityAdyuttarArdhena / yataH zAbdikanaye vaiyAkaraNasiddhAnta ityarthaH / nipAtAnAM cAdInAM prAdInAmapItyarthaH / vAcakatvaM zaktatvaM netynvyH| taduktaM rasagaGgAdhare virodhAbhAsAlaMkAraprakaraNa eva-'yatrApizabdAdivirodhasya dyotakastatra virodhaH zAbdo'nyatra khArtha iti tAvatprAcAM siddhAnta ityuktvA'gre nanvapizabdA. dInAM prayoge zAbdo virodho bhAsata iti tathApyasaMgataM tat / nipAtAnAM zAbdikanaye zakerakhIkArAditi // 204 // nanu mAstu nipAtAnAM vAcakatA lakSaka tAyAM kiM bAdhakamityAzaGkaya zakyasaMbandho lakSaNeti sAmAnyatastArkikAdisaMmatala. kSaNAlakSaNena tasyAH zaktipUrvakatvaniyamAdvAcakatvAbhAvAdevAperlakSakatApi naivAstItyAha-tadityAdinA / tattasmAdvAcakatvAbhAvAdeva hetorapyaperlakSakatApi virodhAdilakSakatvamapi naivAstIti sNbndhH| nanvevamapi dyotakatAstvityAzaGkaya
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vAcakatvAdyabhAve'pi nirUDhA lakSaNA yathA / nirUDhadyotanApyevamaperastu satAM matA // 206 // tayaiva kauzikAH sarve'pyaperarthA yathAstyalam / vaktavyAH paNDitaistena kvoktApattirvadAtra te // 207 // gardAsamuzcayapraznazaGkAsaMbhAvanAsvapi / iti paJcAmare proktA aperarthAstathaiva ca // 208 // apiH saMbhAvanApraznazaGkAgarhAsamuccaye / tathA yuktapadArtheSu kAmacArakriyAsu ca // 209 // iti yuktapadArthazca kAmacArakriyApi ca / medinIkRnmatAvarthI pUrvasmAdadhikAvapeH // 210 // tasyAH zaktyAdimUlakatvena tadabhAvAtsApi naivetyAha- nApItyAdinA / upasaMharati - ata ityAdinA / AdinA tatpratipAdyo'laMkAraH / evaM pUrvapakSaM samAdhAtuM pratijAnIte - ata ityAdinA // 205 // niruktarasagaGgAdharAzaGkitazAbdikasiddhAntAnusAreNa yadA sAmAnyataH sarvanipAtAnAmeva vAcakatvAbhAvAttadantaHpAtino'pestathAtvasya kaimutyAttanmUlakalakSakatvAdyabhAvAcca yadyudAhRtavirodhAbhAvena tanmUlakavirodhAbhAsAdyasiddhistarhi tadIyAdeva siddhAntagranthAttasya sarvasyApyudAhRtavirodhAdeH sukaraiva siddhirityAzayena tameva siddhAntagranthamarthato'nuvadansamAdhatte - vAcakatvAdItyAdinA / prakRtasyApi zabdasyeti zeSaH / nirUDhetyAdinA dRSTAntaH / sA ca dvitIyaratne prAkprapaJcitaiveti bhAvaH / dAntike yojayati-nirUDhetyAdyuttarArdhena / evaM nidarzitanirUDhalakSaNAvadityarthaH / apeH nirUDhadyotanApi satAmAlaMkArikAdividuSAM matA saMmatAstviti yojanA / taduktaM rasagaGgAdhara evodAhRtatacchaGkAgranthottaramiti cenneti pratijJAya nirUDhalakSaNAyA iva nirUDhadyotanAyA api zaktisamakakSatvAditi // 206 // nanu bhavatvevaM sAmAnyato nipAtAnAM nirUDhadyotanApi vRttiH zaktisamakakSaivAthApi prakRte kimAgatamityAzaGkAM phalitakathanena samAdhatte -- tayaiveti / niruktanirUDhadyotanayaivetyarthaH / sarve saMpUrNa api kauzikAH kozaprasiddhAH / apernipAtAntaHpAtitvenApizabdasyetyarthaH / yathAsthalaM yathAyogyaviSayamiti yAvat / kriyAvizeSaNamidam / paNDitairvaktavyA ityanvayaH / phalitamAha-tenetyAdizeSeNa / atra apizabdArthaviSaya ityetat // 207 // nanu kasminkoze kepi zabdArthA uktA ityapekSAyAM prathamamatimAnyatvAtprasiddhatvAca nAmaliGgAnuzAsane amarasiMhakRte tadvAkyenaiva tAnkathayati -- garhetyAdyardhena / apIti nipAtaH garhAdiSu niruktavRttyA vartata iti saMbandhaH / atha tatsaMkhyAM kathayaMstattatsaMbandhitvAdibhramaM bhaJjayati -- itItyAdinA / atra kozAntaramapi samunetumAha - tathaivaceti // 208 // tadvAkyameva paThati -- apiriti // 209 // pUrvasmAdatra vizeSaM kathayastannAmApi prathayati -- itIti / - 479
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48. [uttarAce sAhityasAram / paranArIrapi prekSInarakaM kiM na yAsyasi / ataH saMnyasya vairasyAri haramapi smara // 211 // api kiM mAmakaM rUpaM vAstavaM tahuro vada / / api dvaitAmRtaM kiMvA mRSA mRgajalopamam // 212 // mukto'pi saMpatetsaGgAttaruNInAM mRgIdRzAm / saMsAro'pi na kiM dhvaMsyo vane nivasatA tvayA // 213 // svabhAryartuprasaGge tu yathecchamapi saMrama / iti saptApyaperarthAH kozoktAH smudaahRtaaH||214 // atra saMbhAvanApakSe svishessnnyuktitH| apirviruddhayukU cettadbhinne bodhyaniyAmakaH // 215 // pUrvasmAdamarakozAt / apeH apizabdasya // 210 // tatrAmarakramAnusAreNaiva thathA sthalamiti prAkU pratijJAtarItyA saptavidhAnapi tAn samudAharan prathamaM garhAbhiyanindAkhyamapi zabdArtha samudAharati-paranArIriti / re jAlma, tvaM paranArIrapi khetarasundarIrapItyarthaH / yataH prekSIH satatasuratAbhilASalakSaNaprakarSeNaivekSitavAnasthataH narakaM na yAsyasi kimapitu yAsyasyeveti yojanA / evaM ca dhiktvAmIdazamiti nindaiva vyajyate / tarhi kimitaH paraM kAryamityata Aha samuccayAkhyaM dvitIyamaperathai sUcayan-ata iti // 211 // api cetsudurAcAraH' ityAdismRteH sAnu. tApamuktAbhilASaM parityajyezaM bhajataH kharUpajijJAsayA praznAkhyaM tRtIyaM tamudAharati-apIti / tataH zaGkAbhidhasaMzayAkhyaM caturtha taM kathayati-api dvaitamiti / RtaM satyam // 212 // athoktapraznasamAdhAnazravaNe saGgatyAgyevAdhikArIti zrIguruva'nayan saMbhAvanAbhidhaM paJcamamapi shbdaarthmudaahrti-mukto'piiti| atra mRgIdRzAmiti bizeSaNena tAruNyavatsaundaryamapi dyoyate / bahuvacanaM tu jAtyabhiprAyameva / ekasya samakAlaM bahustrIsaMbhogAsaMbhavAt / etena citrAditaruNyAdidarzanAdyapi nindyameveti dhvnyte| taduktaM bhAgavate-'padApi naspRzedvidvAnyuvatIM dAravImapi / kathAM ca varjayettAsAM na pazyellikhitAmapi' iti / evaM tarhi me sudurlabha eva mokSastataH kiM vikekAdisAdhanaprayAsairiyatinirviNaM ziSyaM samAzvAsayannAcAryaH SaSThaM yuktapadArthamaperarthe prathayati-saMsAro'pIti / dhvaMstho'pi na kimiti saMbandhaH / etena tatra dhvaMsayogyatvaM vyajyate |vn ityAdinA tatsAdhanaM sarvathA saGgatyAga eveti dyotyate / ata eva taittirIyAH samAmananti-'na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRtatvamAnazuH' iti // 213 // nanu yadA saMnyAsaH kriyate mayAstu nAma vane nivAso me paraM lidAnI saMnyAsamantarA kiM mayA vicAro pi na kArya ityAzaGkaya saptamamapizabdArtha kAmacArAkhyaM kathayan samAdhatte-sveti / etena paranArIvihAraparihAra eva zAstre pradhAnasAdhanalena saMmata iti dhvanyate / upasaMharati-itIti // 214 // tanmadhye saMbhAvanAkhya
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / svaparodbhAsakasyApi pratibandhavazAtkacit / parekabhAsakatvaM syAdabhrAcchAditasUryavat // 216 // viziSTavAcake zabde vizeSyAMze virodhataH / vizeSaNaikavAcitvaM putryabhUdevamAdiSu // 217 // muktirnApratibarddhana bodhena tu vinA kvacit / tathAtve khasya dhUmena saGgavatpatanaM katham // 298 // paJcamApyarthapakSe kaMcidvizeSamAha - atreti / niruktasaptavidhApyarthamadhya ityarthaH / savizeSaNeti / 'savizeSaNau hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH sati vizeSye bAdhe' / 'putrI jAtaH zikhI dhvastaH' iti nyAyAdityarthaH / apiH viruddhayuk cettarhi tadbhinne / bodhyeti / bodhyasya vidheyAderniyAmakaH // 215 // nanu saMbhAvanAkhyapaJcamApyarthapakSe yaduktamapeH savizeSaNavidhiniSedhanyAyena svAbhidheyaviruddhArthavAcakapadAnvayitve kvacitprApte sati tadbhinnatvAvacchedenaiva svAbhidheyanaiyatyabodhakatvamiti tadanupapannam / tathAhi prAgukte bhAvatke mukto'pi saGgAtpatatItyAdau tadudAharaNe yathAzrute saGgAnyathAnupapattyA muktapadena jIvanmukta eva grAhya iti tu nirvivAdameva / tathAca tAdRzasyApi bharatAderhariNazizusaGgAtpunarha* riNAdijanmavadadhaHpAtasaMbhAvanaivApizabdArthaH pratIyate / naca muktipatanayostejastimirayoriva parasparavirodhayogAdeva tatrApeH saMbhAvanArthakatvaM bAdhitaM sanniruktasavizeSaNavidhyAdinyAyena tadbhinnapAtanaiyatyaikaparyavasAyi / bharatastu tadAnIM pratibaddhajJAnatvenaiva paJcadazyAM varNitatvenAmukta eveti sAMpratam / tathAtve tvadudAharaNasyaivAsAGgatyAt / evaMca niruktodAharaNe muktapadamudvAsya budhAdipadameva prayoktavyamiti cenna / uktavyutpattivizeSaprapaJcanArthameva tathA prayuktatvAdityabhisaMdhAya niruktanyAyadArthyArthamatra dRSTAntaM spaSTayati - svapareti / evaM hi loke sAmAnyavyAptiH / yatsvaparodbhAsakasyApi svaprakAzAdivastunaH kvacitpratibandhavazAdabhrAcchAdita sUryavatparaikabhAsakatvaM syAditi saMbandhaH / yadyapyatra sUryaH svaprakAzatvena svayamapi bhAtyeva / anyathA ghaTAdirapi na bhAyAttathApyasmadAdicakSuH kiragAnAM sUryasaMnikarSa eva pratibaddha iti // 216 // nanu bhavatvevaM sanidarzanA vyAptistataH prakRte kimAgatamityAzaGkaya tannidarzanena zabde'pi sAmAnyato vyavasthAM vyAptipUrvikA gUDhAbhisaMdhiH kathayati - viziSTeti / atra darzitahaSTAntAnvayastvArthika eva / viziSTavAcake vizeSaNavizeSyatatsaMbandhAkhyavastusamudAyAbhidhAyaka ityarthaH / etAdRze zabde vizeSyAMze virodhataH pratyakSAdipramANAntaravirodhAddhetorityarthaH / putryabhUdevamAdiSu udAharaNeSu / vizeSaNaikavAcitvaM vizeSaNIbhUta putramAtravAcakatvamastIti saMbandhaH / vizeSyIbhUtasya pituH prAgeva siddhatvAditi tattvam // 217 // idAnIM gUDhAbhisaMdhimudghATayati- muktiriti / muktistu apratibaddhena / aihikamapyaprastuta pratibandhe taddarzanAdizAstrasiddhabhUtabhAvi 1 41 481
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe 1 tanmukto'pItyaperbodhye virodhe na yujerbhavet / tadbhinneSveva saGgena pAtanaiyatyabodhanam // 219 // svavapotkhAdanenApi yAgaH kArya itIdRzAt / vAkyAttAtparyato'pyarthaH kiM nAstyanyAvadhAraNam // 220 // vartamAnAkhyatrividhapratibandhavidhureNetyarthaH / etAdRzena bodhena advaita brahmAtmaikyaviSayakasAkSAtkAreNetyarthaH / vinA kvacit kasmiMzciddeze kAle'pi na naiva bhavatItyanvayaH / phalitamAha - tathAtva ityAdinA / niruktapramaikakaraNakA vidyAdhvastirUpamuktizAlitve satIti yAvat / khasyAkAzasya dhUmena saGgavanna hyAkAzasya dhUmena dRzyamAnApi saMgatiriti prAcInAcAryavacanAtkathaM patanaM bhavediti yojanA // 218 // nanvevaM tarhi 'mukto'pi saMpatetsaGgAt' ityAdi tvadudAharaNasya kA gatirityata Aha- tanmukto'pItyAdinA ityasminnudAharaNa ityarthaH / tattasmAnniruktarUpAt muktirnApratibaddhenetyAdipUrvapadye nirNItAnmuktasya kathaMcidapi prArabdhaparisamAptyanantaraM bAdhitadvaitAvabhAsasyApyabhAvena narakapAtAsaMbhavAditi yAvat / apeH apizabdasya / bodhye nirUDhadyotanAvRttyA prAguktarItyA samudAhRtAmarasiMhoktasaM* bhAvanAkhye paJcamArtharUpe pratipAdye viSaya ityarthaH / virodhena niruktarItyA kadAcidapi patanAsaMbhavAttatsaMbhAvanayA saha sAmAnAdhikaraNyAbhAveneti yAvat / yujeH yogAddhetorityarthaH / tadbhinneSveva jIvanmuktetaramanuSyeSveva / saGgena paranArIsaMsargeNa / pAteti / narakapAtanizcayapratipAdanamityarthaH / bhavedityanvayaH / ayamabhiprAyaH / yathA loke vyAvahArikakhaprakAzatvena sUryasyAbhrAdyAnRtatve sati draSTRcakSuH saMnikRSTayAvatsvetarabhAsakatvameva dRSTaM yathAvA putrI jAta ityAdizabde'pi viziSTavAcakatvena tadvizeSyIbhUtasya pituH siddhatvAjjanikriyAsamabhivyAhRtasya putrIti viziSTavAcakasyApi zabdasya vizeSaNIbhUta putra mAtra vAcakatvaM savizeSaNa. vidhyAdinyAyasiddhaM, tathA prakRte apizabdasya 'mukto'pi saMpatetsaGgAt' ityAdau saGgAnmuktataditarasarvasAdhAraNyena narakapAtasaMbhAvanAlakSaNaviziSTArthavAcakasyApi dRSTAntayoH kramAdabhrAcchAdanarUpaH pituH siddhatvarUpazca pratirodha iva prakRte'pi jIvanmuktasya zAstrazatakoTisiddhapatanAbhAvaniyamarUpaH pratirodha: prasiddha eveti dRSTAnte sUryetaracakSuHsaMnikRSTaghaTAdivat putrAdivacca muktetarasakalamanuSyAvacchedena paranArIsaGgahetukaM patananaiyatyamevetyarthavAcakatvameveti / yadA mukto'pi saGgAtpatati tadA tadanyaH patatIti kaimutyasiddhamevetyarthastu sarvasaMmataH saeva sati pratibandhasatve'tra mayA vyutpattivaicitryAdupapAdita iti kSantavya evAyaM madaparAdhaH sudhIbhiriti zivam // 219 // nanu kimanayA kusRSTayA 'mukto'pi saMpatetsaGgAt ' ityAdi bhavatoktasyApeH saMbhAvanAlakSaNapaJcamArthodAharaNasya muktasya patanAsaMbhavarUpavirodhena saGgadustaratvamAtrabodhanaparatvAditi cetsatyam / 'prajApatirvA idameka AsItso'kAmayata prajAH pazUnsRjeyeti sa Atmano vapAmudakhkhidattamagnau 482
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 483 hatvApIti smRtAvevaM purANe jJAninAmapi / cetAMsItyAdike kAvye brahmApItyatra nirNayaH // 221 // virodhAbhAsamukhyaSu tvalaMkAreSu yAdRzAt / apyarthAtsyAccamatkAraH sa evaibhyaH pragRhyatAm // 222 // kAryakAraNabhAvasya vaicitryaM syAdvibhAvanA / vinaiva kAraNaM kAryamAdyAsyendurnizAM vinA // 223 // prAgRhNAttatojastUparaH samabhavatta 5 svAyai devatAyA Alabhata tato vai sa prajAH pazanasRjata' iti taittirIyakasaMhitAyA dvitIyASTakaprathamapraznaprathamAnuvAke samA. nAnAtpUrvatantre samunnIte AtmavapotsAdanenApi yAgaH kartavya iti vAkye'pyetAdRza evAtmavapotsAdane maraNaprasaGgena kaJabhAvarUpavirodhAtpazuvapotsAdanena yAgo'vazyaM kartavya evetyarthaH svIkRtastadvatprakRte'pi muktetaraH saGgAtpatatyeveti khIkAre kiM bAdhakam / apizabdasamabhivyAhArasya yathAzrutavirodhasya cobhayatrApi tulyatvAdityAzayena sAkSepaM prativAdinaM prati pRcchati-svavati / apyarthaH apizabdArthaH / anyeti / AtmetaracchAgAdipazuvapotkhAdanapUrvakAvazyayAgAnuSThAnAvadhAraNamityarthaH / ziSTaM tu spaSTameva // 220 // na kevalaM zrutAvevedRzo niyamaH kiMtu smRtipurANakAvyeSvapItyAha-hatvApitIti / 'yasya nAhaMkRto bhAvo buddhiryasya na lipyate / hatvApi sa imaoNllokAna hanti na nibadhyate' iti bhagavadgItAkhyasmRtAvityarthaH / 'jJAninAmapi cetAMsi devI bhagavatI hi saa| balAdAkRSya mohAya mahAmAyA prayacchati' iti mArkaNDeyAkhye purANa ityarthaH / tatra devImAhAtmyacandrikAkhye tayAkhyAne mayaivamevopapAditamiti bodhyam / kAvye bhartRharenItizatakAtmake / 'ajJaH sukhamArAdhyaH sukhataramArAdhyate vizeSajJaH / jJAnalavadurvidagdhaM brahmApi naraM na raJjayati' ityatreti yAvat / evaM prAgukta eva nirNaya ityanvayaH // 221 // prakRte kathamityata Aha-virodheti / ebhyo niruktArthebhyaH sakAzAdityarthaH // 222 // evaM virodhAbhAsaprasaGgato'pizabdA. rthavicAraM prapazya siMhAvalokananyAyena virodhAbhAsAdyeSvapi tadhaNavyavasthApyavirodhanirUpaNaprasaktAmevedAnIM SoDhA vibhAvanAM nirUpayitumupamArUpakAdivadAdau tatsAmAnyaM lakSayati-kAryetyardhenaiva / idaM hi SoDhA vibhAvanAsvapyanugataM bhavati / etena rasagaGgAdharakArairvibhAvanAyA upamArUpakAdivatsAmAnyalakSaNAbhA. vAdinA kuvalayAnandokAn SaTuprakArAn saMdUSya yatpunaH prakArAntareNa tadyava. sthApanamapi kRtaM tatpratyuktam / niruktarItyA tatsAmAnyalakSaNasiddheriti bodhyam / tatra kuvalayAnandakArikAnusAreNaiva prathamAM vibhAvanAM lakSayati-vinaivetyA. dinA / atha tAmudAharati-AsyetyAdizeSeNa / AsyenduH preyasImukhacandraH nizAM vinaiva kAraNIbhUtAM rAtrimantaraiva / udita iti zeSaH / ayaM bhAvaHrAkAmRtadyutirevAtra priyAmukharUpakArhaH sa ca nizArambhaM vinA naivodetIti tasyAM
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 sAhityasAram / [uttarArdhe dvitIyA kAraNAsAmagye'pi kArya vibhaavnaa| kaTAkSaireva rAdhA'sau bibheda hRdayaM hareH // 224 // pratibandhe'pi cetkArya tRtIyA syaadvibhaavnaa| zamakSIrodamano'pi dahyate smaravahninA // 225 // vibhAvanA caturthI tu kAryotpattAvakAraNAt / kamalAJcandrikodeti prakAmaM sarvadApyaho // 226 // viruddhAtkAraNAtkArye paJcamI syAdvibhAvanA / dAha virahe sItAM hA hanta malayAnilaH // 227 // tadudayakAraNatve'pyatra tadabhAve'pi preyasyAH sArvadikasuprasannAsyatvAttanmukhatA. dAtmyApanacandrodayalakSaNaM kAryamabhivarNitamiti prathamavibhAvaneyaM bhavatIti lakSaNasaMgatiriti / taduktaM kuvalayAnande-'vibhAvanA vinApi syAtkAraNaM kAryajanma cet / apyalAkSArasAsiktaM raktaM taccaraNadvayam' iti / yathAvA sAhityadapaNe-'anAyAsakRzaM madhyamazaGkAtarale dRzau / abhUSaNamanohAri vapurvayasi subhravaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'vinaiva zastraM hRdayAni yUnAM vivekabhAjAmapi dArayantyaH / analpamAyAmayavalgulIlA jayanti nIlAbjadalAyatAkSyaH' / 'nirupAdAnasaMsAramabhittAveva tanvate / jagaccitraM namastasmai kalAzlAghyAya zUline / 'yadavadhi vilAsabhavanaM yauvanamudiyAya candravadanAyAH / dahanaM vinaiva tadavadhi yUnAM hRdayAni dahyante' / atra hi upAtte yauvane dAhahetutvaM paryavasyatIti / iha vistarastu tata evAvagantavya ityalaM prasaktAnuprasaktayA // 223 // atha 'hetUnAmasamagratve kAryotpattizca sA matA / astrairatIkSNakaThinairjagajjayati manmathaH' iti kuvalayAnandoktadvitIya vibhAvanAM lakSayati-dvitIyeti / kAraNeti / kAraNAnAmupAdAnAdInAmasamagratve satthapItyarthaH / tAmudAharati-kaTAkSareveti / avadhAraNena sAdhanAntaravyudAsaH // 224 // evaM 'kAryotpattistRtIyA syAtsatyapi pratibandhake / narendrAneva te rAjandazatyasibhujaGgamaH' iti taduktAM tRtIyAM tAM lakSayati-pratibandhe'pIti / tAmudAharati-zameti / prasiddha eva tAdRzaH saubharyAdirityAzayaH / yathAvA kuvalayAnande-'citraM tapati rAjendra pratApatapanastava / anAtapatramutsRjya sAtapatraM dviSadgaNam' iti // 225 // tadvat 'akAraNAkAryajanma caturthI syAdvibhAvanA / zaGkhAdvINAninAdo'yamudeti mahadadbhutam' iti taduktAM caturthI tAM lakSayati-vibhAvaneti / tAmudAharati-kamalAditi / zrIgurumukharUpAdityarthaH / tasya smitapUrvAbhibhASitvAditi bhAvaH // 226 // evaM 'viruddhAtkAryasaMpattidRSTA kAcidvibhAvanA / zItAMzukiraNAstanvi hanta saMtApayanti mAm' ityapi taduktAM paJcamI tAM lakSayati-viruddhAditi / tAmudAharati-- dadAheti / yathAvA kuvalayAnande-'aviveki kucadvandvaM hantu nAma jatrayam /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam ] sarasAmodanyAkhyAsahitam / SaSThI vibhAvanA jJeyA kAryAtkAraNajanma cet / zrIrAma vijaya svadraH kIrtikSIroda udgataH // 228 // prasiddhakAraNaughasya sAmAnAdhikaraNyataH / kAryAnutpattiruktA cedvizeSoktiriSyate // 229 // advaitasaccidAnanda saguro tvayi sarvadA / hRdi satyapi dhikkAntAM taccintayati saMtatam // 230 // kAryasyAsaMbhavatvoktirdIkSiteSTo'styasaMbhavaH / dvaitameva mRSA kuryAddururityAsa kasyacit // 231 // zrutipraNayinorakSNorayuktaM janamAraNam' iti // 227 // atha 'kAryAtkAraNajanmApi dRSTA kAcidvibhAvanA / yazaHpayodhirabhavatkarakalpatarostava' iti ca taduktAM SaSThIM tAM lakSayati-SaSThIti / yathAvA kuvalayAnande - ' jAtA latA hi zaile jAtu latAyAM na jAyate zailaH / saMprati tadviparItaM kanakalatAyAM giridvayaM jAtam' iti / yathAvA madIyAdvaitAmRtamajaryAm - 'vidyutpayodhare'bhUtkApi na vidyuti payodharo dRSTaH / adya tu viparItamidaM mandagavidyuti payodharadvandvam' iti // 228 // evaM kAryakAraNabhAvavailakSaNyalakSaNavibhAvanApratipAdanaprasaGgasaMgatAM 'kAryAjaniviMzaSoktiH sati puSkalakAraNe / hRdi snehakSayo nAbhUtsmaradIpe jvalatyapi' iti kuvalayAnandoktAM vizeSoktiM lakSayati - prasiddheti / taduktaM rasagaGgAdhare'prasiddhakAraNakalApa sAmAnAdhikaraNyena varNyamAnA kAryAnutpattirvizeSoktiH' iti // 229 // tAmudAharati -- advaiteti / tat hRdayataH saMtatamapi kAntAM ramaNImeva cintayati / ataH tAdRzaM tatprati dhigastvityanvayaH / apyantaM tu saralameva / yathAvA kAvyaprakAze - 'karpUra iva dagdho'pi zAktamAnyo jane jane / namostvavAryavIryAya tasmai makaraketave' iti / yathAvA sAhityadarpaNe - ' dhaninospi nirunmAdA yuvAnospi na caJcalAH / prabhavo'pyapramattAste mahAmahimazAlinaH / atra mahAmahimazAlitvaM nimittamuktam / yathAvA kuvalayAnande - 'anurAgavatI saMdhyA divssttpurHsrH| aho daivagatizcitrA tathApi na samAgamaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare - 'upaniSadaH paripItA gItApi ca hanta matipathaM nItA / tadapi na hA vidhuvadanA mAnasasadanAdvahiryAti' / yathAvA - 'pratipalama khilAllokAnmRtyumukhaM pravizato nirIkSyApi / hA hatakaM cittamidaM viramati nAdyApi viSayebhyaH' iti / atra pratyudAharaNamapi tatraiva--'dRzyate'nudite yasminnudite naiva dRzyate / jagadetannamastasmai kasmaicidbodhabhAkhate' iti // 230 // evaM vizeSoktigata kAryAnutpattiprasaktamasaMbhacAlaMkAraM sasaMmatikaM lakSayati-- kAryasyetyardhena / kAryasya asaMbhavatvoktirasaMbhAvitatvavarNanamityarthaH / etAdRza: asaMbhava etannAmako'laMkAraH dIkSiteSTaH zrImadappayyadIkSitaikasaMmato'stItyarthaH / evaMca kArya pratiyogikA ghaTamAnatvavarNanaviSayatvamevAsaMbhavAlaMkAratvamiti tatsAmAnyalakSaNaM siddhyati / taduktaM kuvalayA W 485
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 sAhityasAram / - [uttarArdhe bhinnadeze viruddhAbhe hetukArye tvsNgtiH| saMyamaH sAdhitaH kezaiH zrutyantAnubhavo dazoH // 232 // nnde-'asNbhvo'rthnisspttersNbhaavytvvrnnnm| ko veda gopazizukaH zailamutpATayediti' / tamudAharati-dvaitamevetyardhanaiva / guruH zrImadAcAryaH yathopanayano. ttaraM kenacidAcAryeNa mAM prati vazAkhAtmako vedaH samupadiSTastathA prakRto'pyasau tadartha kaMciddharmAdikaM zaraNAgataM mAM prati brUyAdityevAzvAsaH sthitaH dvaitameva sakalaM dRzyameva mRSA mithyA kuryAditi vit saMbhAvanArUpA dhIH kasyAsa / na kasyApIti sNbndhH| etena tatrAdvaitabrahmAtmabodhadvArA dvaitamithyAtvakArakatvamadbhutamiti dyotyate / yathAvA bhAminIvilAse-'nisargAdArAme tarukulasamAropasukRtI kRtI mAlAkAro bakulamapi kutrApi nidadhe / idaM ko jAnIte yadayamiha koNAntaragato jagajAlaM kartA kusumabharasaurabhyabharitam' iti / yadyapIdaM padyamanyoktizatakAntargatamaprastutaprazaMsAlaMkAraghaTitatvenaiva mayA praNayaprakAzAkhyatayAkhyAne vyAkhyAtamathApi tadanuprANitaH prakRtAlaMkAro'pi nAtra daNDavArita iti tadudAharaNamapIti bodhyam / etena prAcAmarvAcInAnAM ca naivAyaM saMmata iti parAstam / diGmAtrasyaiva tatra tatra taistaiH pratipAditatvAt / yAvatkAvyakoDIkAreNAlaMkAranirNayasyAsarvajJAzakyatvAnnavyairapi jagannAthapaNDitaiH svakAvyanibaddhasyApyasyopalabhyamAnarasagaGgAdharIyAlaMkArAnane'saMgRhItatvAceti dikU // 231 // evamasaMbhavaprasaktAmasaMgatiM lakSayatibhinneti / bhinnau dezau yayoste tathA / vaiyadhikaraNyazAlinI ityarthaH / tathA viruddhAbhe viruddha iva A ISat bhAtaste tthaa|aapaatikvirodhprtibhaase iti yaavt|etaahshetu hetukArye asNgtiretnaamylNkRtirbhvtiiynvyH| tathAcoktaM kuvalayAnande'viruddhabhinnadezatvaM kArya hetvorasaMgatiH / viSaM jaladharaiH pItaM mUrchitAH pathikAGganAH' iti| rasagaGgAdhare'pi viruddhatvenApAtato bhAsamAnaM hetukAryayorvaiyadhikaraNyamasaM. gtiriti| tAmudAharati-saMyama iti / taruNyA iti zeSaH / kezaizcikuraiH saMyamaH samyaksImantAdiracanapUrvakaM kabarIbhAre niyamanamityarthaH / pakSe dhAraNAdhyAnasamAdhyAkhyayogAGgAntaraGgatrayamiti yAvat / atha kiM tatastatrAha-zrutIti / zrutyoH karNayoryAvantau caramabhAgau tayoryo'nubhavaH sa tathA / strINAM hyayaM saMpradAya eva yadve. NIkaraNAnantaraM mukuranirIkSaNaM kartavyamiti / evaM ca tadA kaTAkSAbhyAM karNAnti. mabhAgAnubhavo bhavatyevetyarthaH / kharUpAnubhava iti pAThe svasaundaryAnubhava iti yAvat / pakSe zrutyantAH vedAntAsteSAmanubhavastatpratipAditabrahmAtmaikyasAkSAtkAra itya. rthaH / pAThAntare khAtmarUpAdvaitasAkSAtkAraH dRzonayanayorAseti yojanA / atra hi zleSaNa kezaiH saMyamaH zrutamatArthAnubhavArtha nididhyAsanAkhyazcittavRttinirodhaH sA. dhito bhavatyatha tatphalaM zrutyantazabditavedAntArthAnubhavastu dRzoH saMpadyata iti kAryakAraNayorasAmAnAdhikaraNyaM vAstavikaprathamArthAnusAreNa tayoravirodhapUrvakamanu. 1 'svarUpAnubhavaH' iti pAThaH.
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yatra yatkartumiSTaM tattato'nyatra kRtaM ca saa| pado rAgaM cikIrSantI patyau rAgamajIjanat // 233 // rodhasatve'pi dvitIyArthAnusAreNa kasya vargasya tucchIkArAdIzA iva IzAH ye yo.. gIndrAstaiH sa yamazabdavAcyaH yamaniyametyAdyaSTAGgayogasUtrAnantaraM tatritayaM saMyama iti sUtrAt dhAraNAdhyAnasamAdhyaGgasaGghaH sAdhitaH parantu zrutyantAnubhavaH vedAntArthasAkSAtkAraH adRzoH na vidyate dRk dRzyabhAnaM yayoH 'zuko mukto vAmadevo muktaH' iti zruteH zukavAmadevAveva tayoH prasiddhajIvanmuktayorevetyarthaH / atrAkAraprazleSakaraNAyAsAdyathAzrutakiMcitpratibhAsamAnavirodhAllakSaNasaMgatiH / yathAvA sAhityadarpaNe-'sA bAlA vayamapragalbhamanasaH sA strI vayaM kAtarAH sA pInonnatimatpa. yodharayugaM dhatte sakhedA vayam / sAkrAntA jaghanasthalena guruNA gantuM na zaktA vayaM doSairanyajanAzritairapaTavo jAtAH sma ityadbhutam' iti / yathAvA kuvalayAnande'aho khalabhujaGgasya viparIto vdhkrmH| anyasya dazati zrotramanyaH prANairviyu. jyate' iti / evaM viruddha vizeSaNapadakRtyamapi tatraivoktam / yathA-'bhrUcApavallI sumukhI yAvannayati vakratAm / tAvatkaTAkSavizikhairbhidyate hRdayaM mama' iti / atra yadyapi kAryakAraNe vibhinnadezIye eva bhavatastathApi te na viruddha iti tatra capa. lAtizayoktAvativyAptivyAvRttaye viruddheti / AbhApadakRtyaM tvanupadamevoktamiti sarva ramaNIyam / yathAvA rasagaGgAdhare-'ajhaiH sukumArataraiH sA kusumAnAM zriyaM harati / praharati hi kusumabANo jagatItalavartino yUnaH' / yathAvA-'dRSTima'gIdRzo nityaM zrutyantaparizIlinI / mucyante bandhanAtkezA vicitrA vaidhasI gatiH' / atrAdyodAharaNe zuddhAdvitIye tu zleSopabRMhiteti vizeSaH / tatraivAne-'khidyati sA pathi yAntI komalacaraNA nitambabhAreNa / khidyanti hanta paritastadrUpavilokinastaruNAH' iti / apica 'mohaM jagatrayabhuvAmapanetumetadAdAyi rUpamakhilezvaradehabhAjAm / niHsImakAntirasanIradhinA'munaiva mohaM pravardhayasi mugdhavilAsinInAm' iti / atra vistarastu tatraiva jJeyaH / prakRte tviha gauravabhayAdeva mayA naivAsau saMgRhIta ityalaM pallaviteneti zivam // 232 // evamasaMgateraparamapi prakAradvayaM kuvalayAnandakRtsaMmataM krameNa saMlakSyodAharati-yatretyAdidvAbhyAm / tathAcoktaM ta. traiva-'anyatra karaNIyasya tato'nyatra kRtizca sA / anyatkartuM pravRttasya tadviruddhakRtistathA / apArijAtAM vasudhAM cikIrSandyAM tathA kRthAH / gotroddhArapravRtto'pi gotrodbhadaM purAkaroH' iti / tAmudAharati-padoriti / pAdayoH rAgaM lAkSArAgaraJjanena viziSTaraktimANamityarthaH / patyau tadraSTuH khakAntAntaHkaraNalakSaNe'dhikaraNa ityarthaH / ajIjanat punaHpunarjanayAmAseti saMbandhaH / atra khacaraNayorevAlaktakaraJjanaM kurvantyA nAyikayArthAttadavalokayitari svabhartaryeva svAbhilASalakSaNo rAgo bhUyo nirmita iti varNanAtsA pUrvoktA'saMgatireveti lakSaNasaMgatiH
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 saahitysaarm| [ uttarArdhe kartumiSTAdviruddhasya kAryasya kRtirpysau| aGgarAgaM vitanvAnA'naGgarAgaM tatAna sA // 234 // saMsargo'nanurUpasya viSamaM procyate budhaiH / kva rAdhA mAlatImRddhIkka hare virahAnalaH // 235 // // 233 // kartumiSTAditi / asAvasaGgatirityarthaH / tAmudAharati-aGgeti / khazarIre kaashmiirkrdmenaalepnmityrthH| vitanvAnA vistArayantIsatI sA pUrvapra. kRtA nAyiketyarthaH / anaGgeti / kAmasaMtarpaNaviSayakapremANamiti yAvat / tatAna prAgvattadraSTavapatyavacchedenaiva vistArayAmAsetyarthaH / atra kartumiSTAdaGgarAgAdviruddhasya anaGgarAgAkhyasya kAryasya kRtiriti lkssnnsNgtiH| atra rasagaGgAdharakAraiH prAgutkAlaMkAravizeSAnta vAdevedaM prakAradvayamapi naiva pRthakkathanIyamityuktam / tadyathA tatra tAvat 'apArijAtAM vasudhAM cikIrSan dyAM tathA kRthAH' ityatra pArijAtarAhitya cikIrSayA kAraNabhUtayA saha pArijAtarAhityasya kAryasya viruddhvaiydhikrnnyopni| bandhAt 'viruddhabhinnadezatvaM kAryahetvorasaMgatiH' iti prAthamikAsaMgatito vailakSaNyAnupapattariti prabhRtinA prathamabhede prathamaprakArasyAntarbhAvamupapAdya gotroddhArapravRttopItyudAharaNe tu 'viruddhakAryasaMpattidRSTA kAcidvibhAvanA' iti paJcamavibhAvanAlakSaNAkrAntatvAdvibhAvanayaiva gatArthatvAdasaMgatibhedAntarakalpanAnucitA / gotroddhAraviSayakapravRttergotrodbhedarUpakAryaviruddhatvAtsiddhAnte'pi vibhAvanAvizeSoktyoH saM. kara evAtrocita iti / atrocyate-'apArijAtAM vasudhAM cikIrSana dyAM tathA kRthAH' ityatra pArijAtarAhi tyacikIrSayA kAraNabhUtayetyAdi yaduktaM tadeva tadAzayAnavabodhanibandhanam / tathAhi atra kRSNaM prati zakrasyopAlambhavacane cikIrSitatayAnyatra karaNIyamapArijAtatvaM divi kRtamityekAsaMgatiriti kuvalayAnanda eva vyAkhyAtam / tatra anyatra pRthivyAM karaNIyaM apArijAtatvaM apagataM arijAtaM khazatrusAmAnyaM yasyAH sakAzAtsA apArijAtA tasyAH bhAvaH apArijAtatvamityeva vigrahasya tatpakSa iSTatvaM natu tvaduktaM pArijAtarAhityaM / tasyAtra pRthivyAM prAgeva siddhatvena tadviSayakacikIrSAnaucityAt / evaMca kathaM prAthamikAsaGgatyantIvo'sya bhedasya / tasmAdbhuvi apArijAtatva yatkartavyaM tattvayA divi kRtamiti 'anyatra kara* NIyasyatato'nyatra kRtizca sA'iti lakSaNalakSitamidamasaMgatyantaraM puurvsmaadvilkssnnmev| evaM gotroddhAretyAdAvapi viruddhakAryasaMpattirUpapaJcamavibhAvanAntarbhUtatvamapyayuktameva / tatra hi candrakiraNAnAM kAraNIbhUtAnAM saMtApakatvaM kArya viruddhameva / prakRte tu cikIrSAviSayIbhUtavastu viruddhameva taditi bhedAdanyatkartumityAdilakSaNalakSitatva. meveti sarvamavadAtam // 234 // evaM trividhAsaGgatiprasaGgAdviSamaM lakSayatisaMsarga iti / ananurUpasya ayogyasya vastuno yo vastvantareNa saha saMsargaH sA. mAnyato yaH ko'pi saMbandho varNyate tadviSamamalaMkaraNaM budhairAlaMkArikaiH procyata itynvyH| taduktaM kuvalayAnande-'viSamaM varNyate yatra ghaTanA'nanurUpayoH / kveyaM
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 489 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zirISamRdvaGgI va tAdRGmadanajvaraH' iti / rasagaGgAdharepi 'ananurUpasaMsargo viSamam' iti / tadudAharati-karAdheti / yathAvA kuvalayAnanda eva-'abhilaSasi yadIndo vakralakSmI mRgAkSyAH punarapi sakRdabdhau maja saMkSAlayAGkam / suvimalamatha bimbaM pArijAtaprasUnaiH surabhaya yadi nocettvaM ka tasyA mukhaM kva' / 'loke kalaGkamapahAtumayaM mRgAGko jAto mukhaM tava punastilakacchalena / tatrApi kalpayasi tanvi kalaGkarekhAM nAryaH samAzritajanaM hi kalaGkayati' itica / yathAvA rasagaGgAdhara eva'khaJjanadRzA nikujaM gatavatyA gAM gaveSayitum / apahAritAH samastA gAvo harivadanapaGkajAlokAtU' iti / pakSe gAvaH indriyANi / yathAvA tatraivAne-'rUpAruciM nirasituM rasayantyA harimukhendulAvaNyam / zivaziva sudRzaH sakale jAtA sakalevare jagatyaruciH' / 'prabhAtasamayaprabhAM praNayinI huvAnA rasAdamuSya vadanAmbujaM sapadi pANinA'mIlayat / anena khalu padminIparimalAlipATaccaraiH samIrazizukaizcirAdanumiye dinezodaye' iti / atra kAvyaprakAzasAhityadarpaNapratAparudrIyakuvalayAnandarasagaGgAdhareSu yAvanto viSamAlaMkArabhedAH pratipAditAste sarve'pyananurUpasaMsargatvenaikarUpyAdatraivAntarbhAvyAH / evaM kuvalayAnandopari rasagaGgAdharakArairyAni dUSaNAnyupanyastAni tAnyapi prAguktasamAdhAnadizaiva nirasanIyAnIti // 235 // atha viSamapratidvandvi samaM lakSayati-anurUpastviti / tuzabdaH pUrvavailakSa. NyArthaH / taduktaM kuvalayAnande-'samaM syAdvarNanaM yatra dvayorapyanurUpayoH / khAnurUpakRtaM sama hAreNa kucamaNDalam' iti / tadudAharati-vaidehIti / videhasya gotrApatyaM kanyA bhagavatI siitetyrthH| pakSe saptamabhUmikAbhidhaniraGkuzatRptyAtmakavidehAvastheti yAvat / raghunAthena bhagavatA zrIrAmeNa sahetyarthaH / pakSe ralayoH sAva llighUnAM mAdRzAM kSudrANAM nAthena advaitabrahmavidyAdinA sakalAniSTanivRttipUrvaka. sakaleSTakA zrIguruNA saheti yAvat |yuktaa gArhasthyAdidharmAnuSThAnakaraNayogyA'. bhavadityArthikam / pakSe kaivalyalIlAnubhavanayogyA'bhUditi zeSaH / nanvevaM nAyikAyA evottamanAyakasAhityAddhanyatvaM dhvanayatA bhavatA nAyakasyautkaTyepi tadapekSa. yA tasyAM rUpaguNAdinA nyUnatvenAnurUpatvaM naivoktaM / tathAca tasyAstatra sarvAtmanA premaprAcurye'pi tasya tasyAM tadabhAvAtsamAnurAgakaH zRGgAro naiva syAdityata Ahaso'pItyAdizeSeNa / so'pi raghunAtho'pi / tayA vaidehyA saha yukta iti prAgvat / gArhasthyAdidharmAnanuSThAtumityartha samAjAyAtameva / iti hetoH parasparA. nurUpasaMsargeNa alaM 'alaM bhUSaNaparyAptizaktivAraNavAcakam' ityamarAdvizvasyApIdaM bhUSaNamevAseti saMbandhaH / pksse'pyevmev| yathAvA kAvyaprakAze-'dhAtu: zilpAtizayanikaSasthAnameSA mRgAkSI rUpe devo'pyayamanupamo dattayatnaH smarasya / jAtaM daivAtsadRzamanayoH saMmataM yattadetacchRGgArasyopamatamadhunA rAjyamekAtapatram' iti / evaM sadvastuyogyasaMsarge samudAhRtyAsadvastuyogyasaMsargaviSaye'pi tatraivAgre / yathA. vA-'citraM citraM bata bata mahacitrametadvicitraM jAto daivAducitaracanAsaMvidhAtA
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 saahitysaarm| [uttarArdhe vidhAtA / yanimbAnAM pariNataphalasphItirAvAdanIyA yacaitasyAH kavalanakalAkovidaH kAkalokaH' iti / yathAvA sAhityadarpaNe raghuvaMzIya padyamindumatyajodvAhakAlikam-'zazinamupagateyaM kaumudI meghamuktaM jalanidhimanurUpaM jajhukanyAvatIrNA / iti samaguNayogaprItayastatra paurAH zravaNakaTu nRpANAmekavAkyaM vivatruH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare gaGgAlaharIpadyam-'anAthaH snehArdo vigalitagatiH puNyagatidAM patanvizvoddhI gadavidalitaH siddhabhiSajam / tRSArtaH pIyUSaprakaranidhimatyantazizukaH savitrI prAptastvAmahamiha vidadhyAH samucitam' iti / atra pIyUSaprakaranidhimiti prakarapadamadhikamapi cchandonurodhena naivekSitam / pIyUSanidhimityetAvataiva cAritArthyAt / evam 'kuvalayalakSmI harate tava kirtistatra kiM citram / yasmAnidAnamasyAlokanamasyAGgripaGkajastu bhavAn' iti prAthamikodAharaNe kIrteH kuvalayalakSmIhArakatvaM yaduktaM tatra kIrteH sarvatra kavisamaye zuklatvaprasiddheH kuvalayazobhAyAstu 'syAdutpalaM kuvalayam' ityamaraTIkAyAM rAmAzramyAM dve kumuda. kamalAdInAM sAmAnyenetyuktatvAtkuvalayamindIvaraM ceti nAmamAlAvacanAca zuklalAdinA saMdigdhatvena tatpratimahatvAnaucityameva / tathAca kairavalakSmI harata ityasaMdigdhaprayoga evejyaH / evaM ca yadviSamAlaMkAre kuvalayAnande dUSaNamuktaM tatvadoSANAmapyanabhijJatvAttucchameva / tadyathA-yattu 'aniSTasyApyavAptizca tadiSTArthe samudyamAt' iti viSamabhedalakSaNaM nirmAya apizabdasaMgRhItatayA iSTAnavAptizceti pratyekamapi viSamapadenAnvaya ityuktaM kuvalayAnandakRtA / tanna / avyutpatteH / asmin grAme devadattasya dravyasyApi lAbho'stItyAdau dravyazabdottarApizabdasamuci. tasya vidyAdevyAnvayinyevAnvayAvyasya lAbho vidyAyAzca lAbha iti dhIriti nirvi. vAdam / prakRte tvaniSTasyApnotinAnvaya iSTAnavAptezca tacchabdaparAmRSTena viSameNeti vaiSamyAt / pratyuta lakSaNavAkye'pizabdo'niSTAM dhiyamutpAdayati / aniSTasyAptiriSTasya ceti pratIteH cakArasamuccitayA iSTAnavApyA aniSTAvApterekavAraM mi. litAyAstatpadaparAmRSTena viSameNAnvayAdvAkyAvRttyA vArAntare ca pratyekamanvayAteMdatrayasaMgraha iti tu syAdapi / natvapizabdavikatthanamiti / tatra iSTArthe samudyamAt aniSTasya avAptiH tadviSamaM, tathA apizabdasaMgRhItA iSTAnavAptizca tadbhavatIti apizabdasyAvAptipadottaramevAnvayo'bhimata iti va vaissmyaavkaashH| nahyapeH sa. rvatra kAvye samabhivyAhRtena sahaivAnvayanayatyam / yathA tavaiva 'smRtApi taruNAtapaM karuNayA harantI nRNAmabhaGguratanutviSAM valayitA zatairvidyutAm / kalindanagana. ndinItaTasuradrumAlambinI madIyamaticumbinI bhavatu kApi kAdambinI' iti / kAvye smRtApi tathA karuNayA nRNAM taruNAtapamapi harantItyapizabdasyAvRttyAnyatrAnvayasyApi dRSTatvAt / 'api prAyazcittaprasaraNapathAtItacaritAnarAnUrIkartuM tvamiva janani tvaM vijayase' ityatra prAyazcittaprasaraNapathAtItacaritAnapIti samabhivyAhRtAduttarAnvayasyApyAvazyakatvAca / tasmAttadvAkyAnvayasya tavaiva vyutpattyabhAvamU
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / yatnaH svaspardhiphalako vicitramiti kathyate / muktaye gurupAdAnuraktyA baddho'smyahaM dRDham // 237 // AdhArAdheyayoranyatarAdhikye'dhikaM matam / kiyatI yatra cetyaM cit hRdi mAti na me'dya mut // 238 // lakamevedaM dUSaNopanyasanamiti sUraya eva vidAMkurvantviti saMkSepaH / evameva tatrA. gre'pi dUSaNoddhAre bodhyam / yacceha samAlaMkAre tAvaduccairgajairaTanamityAdi padye vyA jastutyA samAlaMkArasya bAdhanaM tattu bhavato'pi 'nitarAM dhanamAptumarthibhiH kSitipa tvAM samupAsya yatnataH / nidhanaM samalambhi tAvako khalu sevA janavAJchitapradA' ityudAharaNe samAnameva / yadi tatra kAlabhedena samAlaMkAravyAjastutyoH parasparaM bAdhyabAdhakabhAvastarhi nAsau prakRte'pyapavArayitumucita iti / evaMca kimatra dUSaNabIjaM tatsanta eva cintayantviti dik // 236 // evaM samAlaMkAranirUpaNAntagatAnurUpayogasmRtaM vicitraM lakSayati-yatna iti / sveti / svazabdenAtra yatna eva / tena saha spardhate virudhyatIti tathA tAdRzaM phalaM yasya sa tathetyarthaH / tadudAharati-muktaya iti / dRDhamiti kSaNikatvavyudAsArtham / taduktaM kuvalayAnande'vicitraM tatprayatnazcedviparItaphalecchayA / namanti santastrailokyAdapi labdhaM samunnatim' iti / atra vaiparItyaM pratibhAsata eva / yathAvA sAhityadarpaNe-'praNamatyuatihetojIvitahetorvimuJcati prANAn / duHkhIyati sukhahetoH ko mUDhaH sevakAdanyaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'bandhonmuktyai khalu makhamukhAnkurvate karmapAzAnantaH zAntyai munizatamatAnalpacintAM bhajanti / tIrthe majjantyazubhajaladhe: pAramudroDhukAmAH sarva prAmAdikamiha bhavabhrAntibhAjAM narANAm' iti / idamudAharaNadvayamapi bhrAntighaTitatvenaiva vaicitryasAdhakaM mama tvatathAtveneti vizeSaH // 237 // evaM vicitrAlaMkAraprasaktamadhikAlaMkAraM lakSayati-AdhAreti / krameNodAharaNe / kiyatItyAdipAdAbhyAm / yatredaM cetyaM cetayituM yogyamakhilaM dRzyendrajAlamapi kalpitaM seyaM brahmacit kiyatI anantaparimANAstItyarthaH / iyaM hyAdhArAdhikyA. tmakAdhikasyodAharaNaM / ataeva hRdItyAdi / adya evamadvaitabrahmatmavastunaH sarvAdhiSThAnatvena trividhaparicchedazUnyatvAnusaMdhAnakAle me hRdi antHkrnne| mut harSaH 'mutprItiH pramado harSaH' ityamarAdbrahmAtmAnusaMdhAnajanyAnanda ityrthH|n mAti aparicchinnoktavastuviSayakajJAnajanyatvena tasyApyaparicchinnatvAt paricchinne manasi na samAvizatItyanvayaH / idaM tvAdheyAdhikyAtmakAdhikasyodAharaNaM bodhyam / yathAvA kAvyaprakAze-'aho vizAlaM bhUpAla bhuvanatritayodaram / mAti mAtumazakyo'pi yazorAziryadatra te' / 'yugAntakAlapratisaMhRtAtmano jaganti yasyAM savikAzamAsata / tanau mamustatra na kaiTabhadviSastapodhanAbhyAgamasaMbhavA mudaH' iti ca // 230 //
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 sAhityasAram / [ uttarArdhe sUkSmAdAdheyataH saumyamAdhAre tvlpmucyte| atitanvyapi romAlimadhye tasyA na dRzyate // 239 // anyonyaM yadi tAdRk syAdupakAro guNAdinA / rAdhAsmitAdharatviDbhyAM kApi zobhA parasparam // 240 // AliliGga hariH kAmazarabhItastu rAdhikAm / sApi taM tAdRzI phullamallikAkuJjaraJjanAt // 241 // evamadhikapratyanIka kuvalayAnandakRdekasaMmatamalpaM lakSayati-sUkSmAditi / tuzabdaH / puurvvailkssnnyaarthH| suukssmaaddurlkssyaat|etaadRshaat AdheyataH / vRttimanovastuna ityarthaH / AdhAre'dhikaraNe / saumyaM durlakSyatvaM varNitaM cedalpaM etannAmakamalaMkaraNamucyata ityanvayaH / tadudAharati-atIti / romAliH prasidaiva / atitavyapi paramasUkSmApi tasyAH pUrvaprakRtAyAH kasyAzcitsundaryA iti yAvat / madhye avalagne na dRzyate tasya tato'pyatisUkSmatvAnnaiva lakSyata iti yojanA / taduktaM kuvalayAnande-'alpaM tu sUkSmAdAdheyAdyadAdhArasya sUkSmatA / maNimAlomikA te'dya kare japavaTIyate' iti / idaM hi virahiNI nAyikAM prati sakhIvAkyam / ayi priyasakhi / maNIti / maNInAM mAlA yasyAM etAdRzI yA UrmikA valayAkarAGgulimudrA sA adya te kare japavaTIyate japArtha argajA iti mahArASTradezabhASAprasiddha kastUryAdyanekasurabhitaradravyakalkanirmitarudrAkSAkAravaTIvalayamAlevAcaratItyarthaH / evaM cedRzaM virahakArya tava saMpannaM yadvalayAkAraM ratnAGgulIyakamatisUkSmAvakAzamapi tato'tyanupamasUkSme tvatkare 'pi kaGkaNavatpravezyata ityAkUtam / yathAvA tatraiva'yanmadhyadezAdapi te sUkSma lolAkSi lakSyate / mRNAlasUtramapi tannaiva mAti stanAntare' iti // 239 // evamAdhArAdheyayorubhayorapyatisaukSmyAtparasparAnukUlatvaghaTitAlpAlaMkAranirUpaNaprasaktam 'anyonyaM nAma yatra syAdupakAraH parasparam / triyAmA zazinA bhAti zazI bhAti triyAmayA' iti / kuvalayAnandoktamanyonyAlaMkAraM lakSayati-anyonyaM yadIti / tAdRk anyonyaM yathA syAttathetyarthaH / etAdRzaH guNAdinA / Adipadena kriyA jJeyA / evaM ca guNadvArA kriyAdvArA vetyarthaH / upakAro'nugraho yadi syAttadA anyonyaM nAmAlaMkaraNaM syAditi saMbandhaH / taduktaM rasagaGgAdhare-'dvayoranyonyenAnyonyasya vizeSAdhAnamanyonyam / vizeSazca kriyAdirUpaH / yathA-'sudRzo jitaratnajAlayA suratAntazramabi. ndumAlayA / alikena ca hemakAntinA vidadhe kApi ruciH parasparam' / atra guNarUpavizeSAdhAnaM rucerguNatvAditi / tadudAharati-rAdheti / kRteti zeSaH . // 240 // evaM guNadvArakaM tadudAhRtya kriyAdvArakamapi tadudAharati-AliliGgeti / turapyarthe / harirapi / evaMcAsmadAdeH kaiva katheti sarvathA durjaya eva kAmavega ityAzayaH / kAmeti / kandarpakalambakAndizIkaH sanniti yAvat / ataeva phulleti / etena vakSyamANAliGganAdernirutabhItizAmakopAyala karaNe kAraNIbhUta
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharanam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kiMcitsvAsthyasAmagrI sUcyate / ataeva rAdhikA AliliGgeti yojnaa| evaM sApi rAdhikApi tAdRzI / smarazaraparAbhUtA satItyarthaH / ataeva phulleti / ataeva taM zrIkRSNaM AliliGgetyAvRttyAnvayaH / evaM cAtra kriyAdvArakaparasparopakArakatvamiti tattvam / atra rasagaGgAdharakRtA-'parapuruSadRSTipAtavajrAhatibhItA hRdayaM priyasya sItA / avizatparakAminIbhujaGgIbhayataH satvarameva so'pi tasyAH' / atra kriyArUpavizeSAdhAnamiti prathamapAde cchandobhaGgalakSaNaM khadoSaM bAlairapyupahasanIyama. pazyatAmiyadane zrImadappayyadIkSitopari dUSaNaM praNItaM tanaiva parIkSaNanipuNaramaNIyam / tathAhi yattu 'yatho/kSaH pibatyambu pathiko virlaangguliH| tathA prapApAlikApi dhArAM vitanute tanum / atra prapApAlikAyAH pathike mukhAsaktayA pAnIyadAnavyAjena bahukAlaM svamukhAvalokanamabhilaSataH pathikasya dhArAtanUkaraNatazvirapAnIyadAnAnuvRttisaMpAdanenopakAraH kRta iti kuvalayAnandakAra Aha / tatra tAvadiyaM padaracanaivAyuSmato granthakarturyutpattizaithilyamudgirati / tathAhi sva. mukhAvalokanamabhilaSantyA ityatra khazabdasya prapApAlikAvizeSaNaghaTakatvena prapA. pAlikAbodhakatvameva nyAyyaM na pAnthabodhakatvam / evaM khamukhAvalokanamabhilaSata ityatrApi pAnthabodhakatvameva natvadiSTaprapApAlikAbodhakatvam / evaM sthite arthAsaMgatiH spaSTaivetyAdi / tatra yatkhazabdasyArthavarNanaM khArasikamAyuSmatA kRtaM tadeva kuvalayAnandakRtAmapi saMmatam / tathAca prapApAlikAyAzcetasi khazabdavAcyama. nmukhAvalokanamanena pAnthena cirakAlaM kartavyaM, tatoyaM mayi dRDhatamaM samAsaktaH sadya eva mahyaM yatheSTavanakuJjAdau yathecchaM saMbhogaM saMpradAsyatIti tayA jaladhArAta. nUkAraH kriyate / evaM pAnthamanasyapyanayA prapApAlikayA khazabditasya mama mukhAvalokanaM dIrghakAlameva kartavyaM, tata iyaM mayi dRDhaM samanurajya mahyaM yathAvatkAmasukhaM dAsyatIti tena jalagalanArthamaGgulInAM viralatvaM saMpAdyate / evaMca prapApAlikApravRtteH prAdhAnyenAtmopakArakatve'pi pAnthopakArakatvamapi tathaiva nAntarIyakatayaiva siddhyati / tadvatpAnthavyApArasyApi saMbhogasukhasyobhayavyApArasAdhyatveno. bhayatarpakatvAt / evaM gaGgAjalavadatulanirmale tadvAkyArthasAMgatye tattAtparyAnavabo. dhamUlA'sUyAdimUlA vA tadvAkyArthasyAsaMgatipratipattistava / etenAgre yaduktaM kiMcetyAdinA / ihahi dhArAtanUkaraNAGguliviralIkaraNayoH kartRbhyAM khakhakartRkaci rakAladarzanArthaM prayuktayostatraivopayogazcamatkArI nAnyakartRkacirakAladarzana ityanu. dAharaNamevaitadasyAlaMkArasyetyAdinA'nudAharaNavaM niruktakuvalayAnandodAhRtapadyasya tadapi pratyuktam / parasparopakAratvasyApi sphuTIkaraNam / tatrobhayoApArAbhyAM khakhopakArasadbhAve'pi parasparopakAro'pi na nivAryata iti kuvalayAnandepyupasaMhRta. tvAcca / tasmAdetaddUSaNakAraNaM kovidA eva kalayantviti dik // 241 // evaM
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 sAhityasAram / [ uttarArdhe vizeSastu tridhAsdhAraM vinAdheyasya varNanam / eko'parastu vastvekamapyanekatra kathyate // 242 // kiMcidudyogato labhyavastusiddhistathetaraH / gurauM kaivalyamAne'pi zAstrasthAstadgiraH svadAH // 243 // kRSNe madhupurIM yAte'pyasti me'ntarbahizca saH / rasaM varATakaM draSTuM yatatA'ptaH sa cinmaNiH // 244 // karteko yena yatkAryamakarodvA kariSyati / parastenAnyathA taccetsa vyAghAto dvidhA mataH // 245 // parasparopakArakatvalakSaNa vizeSarUpAnyonyanirUpaNaM prasaktaM trividhaM vizeSaM lakSayati - vizeSastvityAdisArdhena / evaM 'vizeSaH khyAtamAdhAraM vinApyAdheyavarNanam / gate'pi sUrye dIpasthAstamazchindanti tatkarAH' iti kuvalayAnandoktaM prathamavizeSaM lakSayitvA 'vizeSaH so'pi yadyekaM vastvanekatra varNyate / antarbahiH puraH pazcAtsarvadikSvapi saiva me' ityapi taduktam / dvitIyaM taM lakSayati / apara ityAdinA / pUrvavailakSaNyArthastuzabdaH // 242 // atha 'kiMcidArambhato'zakyavastvantarakRtizca saH | tvAM pazyatA mayA labdhaM kalpavRkSanirIkSaNam' iti ca taduktaM tRtIyaM taM la. kSayati- kiMcidityardhenaiva / evaM lakSitAnudAharati trInapi krameNa - gurAvityAdisArdhenaiva / gurau AcArya kaivalyaM advaitAtmatvenAvasthAnalakSaNaM mokSami - tyarthaH / Apte prApte satyapi / zAstreti / zAstragatA ityarthaH / etAdRzyaH tadviraH tasya guroH giraH vAca ityarthaH / tasya sarvAtmatvenAdvaitazAstravAcaH sarvA api AkarAdigatA anekagranthagatAzcetyarthaH / svadAH advaitAtmapradAH santItyarthaH / yathAvA kAvyaprakAze - 'divamapyupayAtAnAmAkalpamanalpaguNagaNA yeSAm / ramayanti jaga. nti giraH kathamiha kavayo na te vandyAH // 243 // evamAdyaM vizeSamudAhRtya dvitIyaM tamudAharati - kRSNa iti / idaM hi rAdhikAvAkyam / yathAvA kuvala: yAnande - 'hRdayAnnApayAto'si dikSu sarvAsu dRzyase / vatsa rAma gato'sIti sa: tApenAnumIyase' iti / rasagaGgAdhare'pi - ' nayane sudRzAM puro ripUNAM vacane vazyagirAM mahAkavInAm / mithilApatinandinIbhujAntaH sthita eva sthitimApa rAmacandraH' iti| evaM tRtIyamapi tamudAharati--- rasamiti / zRGgArAdirUpam / saH zrutyantaprasiddhaH cinmaNiH advaitaciccintAmaNirityarthaH / evamevoktaM prAprasalakSa. NAvasare caturtharatne / 'yadvA tatsaMyutivyaktasthAyyupAdhizcideva saH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare - 'kiM nAma tena na kRtaM sukRtaM purAre dAsIkRtA na khalu kA bhavaneSu lakSmIH / bhogA na ke bubhujire vibudhairalabhyA yenArcito'si karuNAkara helayApi' iti // 244 // evamAzcaryAtmaka trividha vizeSa nirUpaNaprasaktaM vyAghAtaapi dviprakAraM lakSayati -- karteti / ekaH kartA yena karaNena yatkArye akarot / yadvA kariSyati paraH anyaH kartA tena prAguktenaiva sAdhanena tadeva prAguktameva - -
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / vAcA hanti khalo dInAnavamtIjyAstayaiva tAn / ne mAM nayasi bhIrutvAdvanaM mA tarhi dUraya // 246 // dvidhA kAraNamAlA syaaddhetupuurvaaprtvtH| __ bhaktyA yuktirbhavedyuktyA muktireva bhaviSyati // 247 // kArya anyathA tadviruddhaM karoti vA kariSyati cettarhi saH vyAghAtaH etanAmako'laMkAraH dvidhA bhUtabhaviSyadbhedena dviprakArakA mataH prAcAmAcAryANAM saMmato'stIti saMbandhaH / taduktaM kuvalayAnande-'syAyAghAto'nyathAkAri tathAkAri kriyeta cet / yairjagatprIyate hanti taireva kusumAyudhaH / saukaryeNa nibaddhApi kriyA kAryavirodhinI / dayA cedvAla iti mayyaparityAjya eva te' iti / rasagaGgAdhare'pi'yatra dhekena kI yena karaNena kArya kiMciniSpAditaM niSpAdayiSitaM vA tadanyena kA tenaiva karaNena tadviruddha kAryasya niSpAdanena niSpipAdayiSayA vA vyAhanyate sa vyAghAta iti // 245 // tatra bhUtavyAghAtamAdyamudAharati-vAcetyAdyardhena / avanti rakSayanti / IjyAH pUjyAH sajjanA ityarthaH / evaM bhaviSyadyAghAtamanyamapyudAharati-namAmityardhenaiva / idaM hi pitRvacasA daNDakAraNyamiyAsuM bhagaH vantaM zrIrAmaM prati bhagavatyAH sItAyA vcH| bho bhagavaMstvaM mAM prati bhIrukhAt 'vizeSAstvaGganA bhIruH' irityamarAt strIvizeSalakSaNIbhUtabhayazIlatvAddhetorvanaM prati na nayasi cettahi tata eva hetomo dUraya svabhujAbhyantarAt dUrIkurviyanvayaH / yathAvA kAvyaprakAze-'dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yAH / virUpAkSasya jayinIstAH stuve vAmalocanAH' iti / yathAvA kuvalayAnande-'lubdho na visR. jatyartha naro daaridyshngkyaa| dAtApi visRjatyartha tayaiva nanu zaGkayA' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'dInadrumAnvacobhiH khalanikarairanudinaM dalitAn / pallavaya. ntyullasitAnityantairareva sjjndhuriinnaaH'| vimuJcasi yadi priya priyatameti mAM mandire tadA saha nayakha mAM prnnyyntrnnaayntritH| atha prakRtibhIrurityakhilabhItibhaGgakSamAna jAtu bhujamaNDalAdavahito bahirbhAvaya' iti ca // 246 // evaM kAryakAraNabhAvaghaTitavyAghAtAlaMkAranirUpaNaprasaktAM kAraNamAlAM lakSayati-dvidheti / tatra hetuM prakaTayati-hetviti / pUrvaM pUrva kAraNamaparamaparaM kAryamayamekastatprakAraH / pUrva pUrva kAryamaparamaparaM kAraNamiti dvitIyastatprakAra iti bhedAdityarthaH / taduktaM kuvalayAnande-'gumphaH kAraNamAlA syAdyathA prkraantkaarnnaiH| nayena zrIH zriyA tyAgastyAgena vipulaM yshH| bhavanti narakAH pApAtpApaM dAridyasaMbhavam / dAridyamapradAnena tasmAdAnaparo bhavet' iti / rasagaGgAdharepi-'saiva zaGkhalA AnuguNyasya kAryakAraNabhAvarUpatve kaarnnmaalaa| tatra pUrva pUrva kAraNaM paraM paraM kAryamityekA / pUrvapUrva kArya paraMparaM kAraNamityaparA' iti / tatrAdyAmudAharatibhaktyeti / sA 'parAnuraktirIzvara' iti zANDilyalakSitezaviSayakaniratizayAnuratyetyarthaH / yuktiH saguNAdyanyataratadrUpaviSayakamanaHpariNatiriti yAvat /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 sAhityasAram / sadvidyA sAdhusaGgena sAdhusaGgaH sukarmaNA / sukarma zuddhamArgeNa zuddhamArgaH zrutIyA // 248 // ekAvalI pUrvapUrvasyottarottarahetutA / sA dvidhA syAdvizeSyatvAdvizeSaNatayApi ca // 249 // sa vidvAnyo vivekI syAtsa viveko ya AtmadaH / dharmeNa dhIrdhiyA tyAgastyAgenAmRtamaznute // 250 // [ uttarA mukti: saguNapakSe salokatAdisArSTitAnyatamAvAptirnirguNapakSe advaitAtmasAkSAtkAreNA vidyAdhvastirityarthaH // 247 // dvitIyAmudAharaM stAdRzabhaktikAraNIbhUtasadviyAdiparamparAmapi vyanakti - sadvidyeti / zrutIti / zrutyekoktayAvajjIvaM ceSTayetyarthaH / yathAvA kAvyaprakAze - 'jitendriyalaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSo vi nayAdavApyate / guNaprakarSeNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi saMpadaH" iti / sAhityadarpaNe'pi - 'zrutaM kRtadhiyAM saGgAjjAyate vinayaH zrutAt / lokAnurAgo vinayAnna kiM lokAnurAgataH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare - 'labhyeta puNyairgRhiNI manojJA tathA suputrAH paritaH pavitrAH / sphItaM yazastaiH samudeti nUnaM tenAsya nityaH khalu nAkalokaH / svargApavargoM khalu dAnalakSmIrdAnaM prasUte vipulA samRddhiH / samRddhimatpetarabhAgadheyaM bhAgyaM ca zaMbho tava pAdabhaktiH' iti ca / vistarastvatra tatraiva bodhyo'nupayogAnneha prapaJcita iti zivam // 248 // evaM zRGkhalAmUlakAraNamAlAnirUpaNaprasaktAmekAvalIM lakSayati -- ekAvalIti / evaM sAmAnyato lakSitAyA ekAvalyAH punastAdRgdvaividhyaM pratibodhayati - setyAdyardhenaiva / sA ekAvalI pUrvapUrvasyottarottaraM prati vizeSyatvAddhetutAghaTitA tathApi vizeSaNatayA - pi hetutAghaTitA ceti dvidhA syAdityadhyAhRtya saMbandhaH / taduktaM kuvalayAnande - ' gRhIta * muktarItyArthazreNirekAvalI matA' iti lakSaNaM saMkSipya uttarottarasya pUrvapUrva vizeSaNabhAvaH pUrvapUrva syottarottara vizeSaNabhAvo vA gRhItamuktarItiriti / rasagaGgAdharepi - 'saMsargasya vizeSyavizeSaNabhAvarUpatve ekAvalI / sA ca pUrvapUrvasyottarottaraM prati vizeSyatve vizeSaNatve ceti dvidheti // 249 // athoktarItyA dvividhAmapi tAmudAharati-sa vidvAnityAdyarthAbhyAM krameNa / atra pUrvapUrvasya vidvAnityAderuttarottaraM prati vivekItyAdiprativizeSyatvAddhetutAghaTiteyamiti prathamaikAvalI lakSaNasamanvayaH / dharmeNeti / iha pUrvapUrvasya dharmAderuttarottaraM dhyAdikaM prati vizeSaNatayA hetutA ghaTiteti dvitIyA sA / yathAvA kAvyaprakAze - 'purANi yasyAM savarAGganAni varAGga* nA rUpapuraskRtAGgayaH / rUpaM samunmIlitasadvilAsamastraM vilAsAH kusumAyudhasya' / 'na tajjalaM yanna sucArupaGkajaM na paGkajaM tadyadalInaSaTpadam / na SaTpado'sau kalagujito na yo na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH' iti ca / yathAvA kuvalayAnande - 'netre karNAntavizrAnte karNau doH stambhadolinau / doHstambhau jAnuparyantapralambanama - noharau / jAnunI ratnamukurAkAre tasya mahIbhujaH' / dvitIyA yathA - 'dikkAlAtma
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam ] 8 sarasAmodavyAkhyAsahitam / sAro guNasvarUpAbhyAmuttarottaramucchrayAt / nAriGgazriyamAkRSya tato hemAnakozabhAm // 259 // stanau te smaramallasya svarNagolavivi / dvijebhyaH paNDitAH zreSThAstebhyo ye'tra virAgiNaH // 252 // 497 samaiva yasya vibhutA yastatra vidyotate yatrAmuSya sudhIbhavanti kiraNA rAzeH sa yAsAmabhUt / yastatpittamuSaH su yo'sya haviSe yastasya jIvAtave voDhA yadguNameSa manmatharipostAH pAntu vo mUrtayaH' iti / atra kramAdAkAzasUryacandrajalAgniyajamAnapRthvIvAyavo'STamUrtayaH // 250 // evamekAvalInirUpaNAntargatottarottarahetubhAvaprasaktottarottarotkarSAtmakaM sArAkhyamalaMkAraM lakSayati-sAra iti / guNasvarUpAbhyAM uttarottara ucchrayAdutkarSAtsAraH sArAbhidho'laMkAro bhavatItyanvayaH / evaM ca kvacidguNairuttarottaramutkarSaH kvacitsvarUpeNetyasau dvividha iti phali - tam / taduktaM kAvyaprakAze - ' uttarottaramutkarSo bhavetsAraH parAvadhi:' / paraH paryantabhAvo'vadhiryasya dhArAdhirohitatayA tatraivotkarSasya vizrAnteriti / rasagaGgAdhare tu 'guNasvarUpAbhyAM pUrvapUrvavaiziSTaye sAraH' iti tu lakSaNaM sArasya yuktamityuktam / evamardhena lakSitaM sAramudAharannAdau guNasAramudAharati-nAriGgetyekena / he priye ityArthikam / nAriGgAkhyaH phalavizeSaH prasiddha eva / evaMca te stanAvityu - ttarazlokagatamapyatrApakarSaNIyam / tvatkucAvetau nAriGga zriyaM pUrvaM nAriGgAkhyaprasiddhaphalazobhAmityarthaH / AkRSya mugdhAvasthAyAM hRtvetyarthaH / tataH taduttaraM madhyAvasthAyAm / hemeti / kanakakamalakozakAntim AkRSyetyatrApyanukRSyam // 251 // stanAviti / smareti / madanarUpamallasyetyarthaH / svarNeti / malA hi malazAlAyAM karAbhyAM pASANaguTike tolayantIti prasiddhameva / tathAca madana mallasya devatvena mallakiyocitau kanakagolAveva pASANaguTikA sthAnIyau / tayorvijitvarau kaThinatvaGgakhapItakAntimattvasamavartulatvasAdharmyeNa vijayazIlau saMprati prauDhatvadazAyAM bhavata ityadhyAhRtya saMbandhaH / evaM guNaprayuktottarottarotkarSalakSaNaM sAramudAhRtya svarUpakRtottarottarotkarSalakSaNaM tamudAharati -- dvijebhya ityardhenaiva / atra tvatsvanadvaya viSaya ityarthaH / ihodAharaNadvitaye kramAdekAneka viSayakatvamapi bodhyam / yathAvA kuvalayAnande - 'uttarottaramutkarSaH sAra ityabhidhIyate / madhuraM madhu tasmAcca sudhA tasyAH kavervacaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare - 'jambIrazriyamatilaGghaya lIlayaiva vyAnamrIkRtakamanIya hemakumbhau / nIlAmbhoruhanayane'dhunA kucau te spardhete khalu kanakAca lena sArdham' / 'girayo guravastebhyo'pyurvI gurvIIM tato'pi jagadaNDam / jagadaNDAdapi guravaH pralaye'pyacalA mahAtmAnaH' iti / atra pUrvAlaMkAre / etena 'dIpakaikAvalIyogAnmAlAdIpaka miSyate' iti yaduktaM kuvalayAnandakRtA tadbhAntimAtravilasitamiti yadukta tadeva bhrAntimAtravilasitam / mAlA
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 [ uttarAdha sAhityasAram / upadezakramAtsaMbandho yathAsaMkhyamucyate / zivaM mohaM bhavAmbhodhiM smara saMhara nistara // 253 // matsara paryAyosneke'pyekatra cetkramAt / zrI sImantAsyavakSoje haridRkU tatra tacciram // 254 // rUpakAdivanmAlAdIpakasyApi saMbhavAt // 252 // evaM dvitIyasya svarUpAtmasArasya kramAtpUrvapUrvApekSayottarottarAdhikyaprasaktaM yathAsaMkhyaM lakSayati -- upadezeti / arthAnAmiti tvArthikameva / sarvatra saMbandhasyArthadvayaikAyattatvAt / yadyapyekasminnapi kusume rUparasagandhAdyanekArthapratiyogikasaMsargo'pi dRzyata evAthApi tattatsaMsargastu tattadekapratiyogika eveti na kApyanupapattiH / evaM coddiSTAnAM padArthAnAM yathAkramaM vidheyaiH subantAdipadArthaiH samanvayo yathAsaMkhyamiti tallakSaNaM paryavasitam / taduktaM kuvalayAnande--' yathAsaMkhyaM krameNaiva kramikANAM samanvayaH / zatru mitraM vipattiM ca jaya raJjaya bhaJjaya' iti / upadezakrameNArthAnAM saMbandho yathAsaMkhyamiti rasagaGgAdharopi / tadudAharati- zivamiti / yathAvA rasagaGgAdhare - 'yauvanodgamanitAntazaGkitAH zIlazauryabala kAntilobhitAH / saMkucanti vikasanti rAghave jAnakInayananIrajazriyaH' iti // 253 // evaM yathAsaMkhya nirUpaNIyakrAmikAnvayaprasaktaM dvividhamapi paryAyAlaMkAraM lakSayati- eka iti / ekaH padArthaH kramAt anekatra anekeSvAdhArIbhUta padArtheSvAdheyatvena varNyate cedekaH paryAyo bhavati / tathA anekepyAdheyIbhUtAH padArthAH kramAdekatrAdhAre varNyante cetso'pyaparaH paryAyo'stIti yojanA / taduktaM kuvalayAnande - ' paryAyo yadi paryAyeNaikasyAnekasaMzrayaH / padmaM muktvA gatA candraM kAminIvadanaprabhA' iti / 'ekasminnapyanekaM vA paryAya: so'pi saMmataH / adhunA pulinaM tatra yatra srotaH purAjani' iti ca / rasagaGgAdhareSi krameNAnekAdhikaraNakamekamAdheyamekaH paryAyaH krameNAnekAdheyakamekamadhikaraNamapara iti / ubhAvapi kramAdudAharati- zrItyAdinA / haridRk viSNudRSTiH / zrIti / lakSmI kabarIvadanastanadvaya ityarthaH / ciraM Aseti zeSaH / etenAdya uktaH / tana haridRzi talakSmIsImantAdikaM kramAdviSayatAsaMbandhena ciramAseti dvitIyo'pi / yathAvA kAvyaprakAze - 'zroNIbandhastyajati tanutAM sevate madhyabhAgaH padbhyAM muktA: staralagatayaH saMzritA locanAbhyAm / dhatte vakSaH kucasacivatAmadvitIyaM ca va tvadgAtrANAM guNaviniyamaH kalpito yauvanena' iti / idaM prathame / dvitIye tu yathA rasagaGgAdhare - 'vidUrAdAzcarye stimitamatha kiMcitparicayAdudaJcaccAJcalyaM tadanu pari taH sphAritaruci / gurUNAM saMghAte sapadi mayi yAte samajani trapAghUrNattAraM nayanayugamindIvaradRzaH' iti / atrAcaryastimitatvAdyArdheyameva bhinnakAlikaM dharmajAtaM bodhyam / kiM cAtra kuvalayAnandodAharaNe dUSaNaM paNDitarAjairukaM bimboSTha evetyatra / adhunA pulinaM tatretyatra cAnudAharaNatvAdilo ki katvAdinA 1
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 499 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / parasparaM vinimayaH parivRttistu vstunoH| pakkaparNAzanaM tyaktvA jagRhe'rdhamumA vibhoH // 255 // parisaMkhyakamAbAdhya paratrArthasya nishcitiH| cetaH smarasi cedviSNuM smara no parasundarIm // 256 // tatkecinmatatvenaiva samAdheyamiti rahasyam // 254 // evaM paryAyanirUpaNIyAdhArAdheyabhAvaprasaktAM zrImadappayyadIkSitaiH 'parivRttirvinimayo nyUnAbhyadhikayomithaH / jagrAhaika zaraM muktvA kaTAkSAntsa ripuzriyAm' iti / kuvalayAnandoktAM parivRttiM lakSayati-parasparamiti / tAmudAharati-pakketi / vibhorvyApakasya pa. ramArthato bhUnnaH zrIzaMkarasyetyarthaH / ardhaM vAmAdhabhAgamiti yAvat / etena vibhupadadhvanitatrividhaparicchedazUnyasyApyardhamumApakvaparNAzanamapi tyaktvA jagRha ityadbhutaraso'pi dyotitH| rasagaGgAdhare tvatrAnekaprakArakatvamapyuktam / tadyathA parakIyayatkiMcidvastvAdAnaviziSTaM parasmai khakIyayatkiMcidvastusamarpaNaM parivRttiH / kraya iti yAvat / sAca tAvadvividhA samaparivRttirviSamaparivRttizceti / samaparivRttirapi dvividhA / uttamairuttamAnAM nyUnainyU~nAnAM ceti / viSamaparivRttirapi tthaa| uttamainyUnAnAM nyUnairuttamAnAM ceti / krameNodAharaNAni-'aGgAni datvA hemAGgi prANAntrINAsi cenRNAm / yuktametana tu punarlocanAmburuhadvayam' / atra pUrvArdha eva samaparivRttiruttarArdhe tu viSamaiva / 'asthimAlAmayIM datvA muNDamAlAmayIM tanum / gRhNatAM tvatpurasthAnAM ko lAbhaH smarazAsana' / 'garimANamarpayitvA laghimAnaM kucayugAtkuraGgazAm / svIkurvate namaste yUnAM dhairyAya nirvivekAya' / 'kimahaM kathayAmi yoSitAmadharaM bimbaphalaM samartha yAH / surasAni hanti hanta 'hA viduSAM puNyaphalAni satvaram' iti / madudAharaNe tu nyUnapradAnena mahattamAHdAnameveti // 255 // evaM krayaparyAyIbhUtobhayApekSaparivRttiprasaktAM parisaMkhyA niSidhyaikamekasminvastuyantraNam / snehakSayaH pradIpeSu na khAnteSu natadhruvAm' iti kuvalayAnandoktAM parisaMkhyAM lakSayati-parisaMkhyeti / taduktaM rasagaGgAdhare'sAmAnyataH prAptasyArthasya kasmAcidvizeSAyAvRttiH parisaMkhyA iti / tAmudAharaticeta iti / kAvyaprakAze tvasyAzcAturvidhyamuktam / 'kiMcitpRSTamapRSTaM vA kathitaM yatprakalpate / tAdRganyavyapohAya parisaMkhyA tu sA smRtA' / pramANAntarAvagata. mapi vastuzabdena pratipAditaM prayojanAntarAbhAvAtsadRzavastvantaravyavacchedAya yatparyavasyati sA bhavetparisaMkhyA / atraca kathanaM praznapUrvakaM tadanyathA ca paridRSTam / tathobhayatra vyapohyamAnasya pratIyamAnatA vAcyatvaM ceti catvAro'sya bhedAH / krameNodAharaNAni-'kimAsevyaM puMsAM savidhamanavadyaM gusaritaH kimekAnte dhyeyaM caraNayugulaM kaustubhbhRtH| kimArAdhyaM puNyaM kimabhilaSaNIyaM ca karuNA yadAsaktyA ceto niravadhi vimuktyai prabhavati' / 'kiM bhUSaNaM sudRDhamatra yazo na ratnaM kiM kAryamAryacaritaM sukRtaM na doSaH / kiM cakSurapratihataM dhiSaNA na netraM jAnAti
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 sAhityasAram / [ uttarArdhe vikalpaH pAkSikI prAptiH parasparaviruddhayoH / yAvadviSayasaMbhogaH zaMbho tyAgo'thavAstu me // 257 // akrAmikaH padArthAnAmanvayaH syAtsamuccayaH / rAdhAGkuritatAruNyA kRSNo'pyadharatRSNitaH // 258 // kastadaparaH sadasadvivekam' / 'kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugule taralatvaM nayanayorvasati' / 'bhaktirbhave na vibhave vyasanaM zAstre na yuvatikAmAstre | cintA yazasi na vapuSi prAyaH paridRzyate mahatAm' iti / rasagaGgAdhare'pi -- 'sevAyAM yadi sAbhilASamasi re lakSmIpatiH sevyatAM cintAyAmasi saspRhaM yadi ciraM cakrAyudhazcintyatAm / AlApaM yadi kAGkSase madhuripogIthAstadA'lapyatAM svApaM vAJchasi cennirargalasukhe cetaH sakhe supyatAm' / 'kiM tIthe haripAdapadmabhajanaM kiM ratnamacchA matiH kiM zAstraM zravaNena yasya galati dvaitA ndhakArotkaraH / kiM mitraM satatopakArarasikaM tattvAvabodhaH sakhe kaH zatrurveda khedadAnakuzalo durvAsanAsaMcaya:' / 'tIrtha gaGgA taditaradapAM nirmalaM saMghamAtraM devau tasyAH prasavanilayau nAkino'nye varAkAH / sA yatrAste sa hi janapado mRttikAmAtramanyattAM yo nityaM namati sa budho bodhazUnyastato'nyaH' ityAdi // 256 // ekamekaniSedhapUrvakamaparavidhAnAvadhAraNarUpaparisaMkhyAnirUpaNaprasaktaM vikalpAlaMkAraM lakSayati - vikalpa iti / taduktaM kuvalayAnande - 'virodhe tulyabalayorvikalpAlaMkRtirmatA / sadyaH zirAMsi cApAnvA namayantu mahIbhujaH' iti gaGgAdhare'pi 'viruddhayoH pAkSikI prAptirvikalpaH' iti rUpaH sA ca sundara bhavatyanuraktA / yAvadviSayatopayatyanuzayAdiva kAmaH' iti / yathAvA sAhityadarpaNe"madhyena tanumadhyA me madhyaM jitavatItyayam / ibhakumbhau bhinattyasyAH kucakumbhanibhau hariH' iti / siMha ityarthaH / yathAvA kuvalayAnande - 'mama rUpakIrti maharaddha ki yastadanupraviSTahRdayeyam' iti / 'tvayi matsarAdiva nirastadayaH sutarAM kSiNoti khalu tAM madanaH' / evaM balavati pratipakSe pratikartumazaktasya tadIyabAdhanaM pratyanIkamiti sthite sAkSAtpratipakSe parAkramaH pratyanIkamiti kaimutikanyAyena phalati / yathA - 'madhuvrataughaH kupitaH svakIyamadhuprapApadmanimIlanena / bimbaM samAkRSya balAtsudhAMzoH kalaGkamaGke dhruvamAtanoti' iti / aGke 'utsaGgacihnayoMraGkaH' ityamarAdaGkazabdavAcyotsaGgopalakSitazarIra ityarthaH / yathAvA rasagaGgAdhare'rere mano' mama manobhavazAsanasya pAdAmbujadvayamanAratamAnamantam / kiM mAM nipAtayasi saMsRtigartamadhye naitAvatA tava gamiSyati putrazoka:' / 'jitamauktikasaMpadAM radAnAM sahavAsena parAM mudaM dadAnAm / virasAdadharIkaroti nAsAmadhunA sAhasazAli mauktikaM te' / pUrvatropajIvyasyeha tUpajIvakasya tiraskArAdvairasyArthatvazAbdatvAbhyAM ca vailakSaNyamevamanyadapyUhyam / atra vicAryate / 'hetUtprekSayaiva gatArthatvAnnedamalaMkArAntaraM bhavitumarhati' ityAdinA 'sama rUpakAntim' ityAdina
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 501 samAdhirAkasmikahetvantarA kAryasAdhutA / yadA tIvavijijJAsA tadaivAptaH zivo guruH // 259 // gADhaM prema navaM vayo'tikaThinAH prANAH kulaM nirmalam / strItvaM dhairyavirodhi manmathasuhRtkAlaH kRtAnto'kSamI no sakhyazcaturAH kathaM nu virahaH soDhavya itthaM zaThaH' / atra virahAsahatvaM smaramArgaNA eva kurvanti tadupari priyatamadUrasthityAgrupAttam / eSa eva samuccayaH sadyoge asadyoge sadasadyoge ca paryavasthatIti na pRthaglakSyate / tathAhi-'kulamamalinaM bhadrA mUrtimatiH zrutazAlinI bhujabalamalaM sphItA lakSmIH prabhutvamakhaNDitam / prakRtisubhagAstvete bhAvAstvamIbhirayaM jano vrajati sutarAM dapai rAjasta eva tavAGkuzAH' / atra satAM yogaH uktodAharaNe tvasatAM yogaH / 'zazI divasadhUsaro galitayauvanA kAminI saro vigatavArijaM mukhamanakSaraM khA. kRteH / prabhudhanaparAyaNaH satatadurgataH sajano nRpAGgaNagataH khalo manasi sapta zalyAni meN'| atra zazini dhUsare zalye zalyAntarANIti zobhanAzobhanayogaH ityAdi / yathAvA sAhityadarpaNe-haho dhIra samIra hanta jananaM te candanakSamAbhRto dAkSiNyaM jagaduttaraM paricayo godAvarIvAribhiH / pratyaGgaM dahasIha me tvamapi ceduhAmadAvAgnivanmatto'yaM malinAtmako vanacaraH kiM vakSyate kokila' iti / yathAvA sarasvatIkaNThAbharaNe-'nikAmaM kSAmAGgI sarasakadalIgarbhasubhagA kalAzeSA mUrtiH zazina iva netrotsavakarI / avasthAmApannA madanadahanoddAmavidhurAmiyaM naH ka. lyANaramapAta bhagataH kampayati ca' iti / yathAvA kuvalayAnande-'bahunAM yugapadbhAvabhAjAM gumphaH samuccayaH / nazyanti pazcAtpazyanti trasyanti ca bhvdvissH| 'ahaM. prAthamikAbhAjAmekakAryAnvayo'pi saH / kulaM rUpaM vayo vidyA dhanaM ca mdytymum|ythaavaa-'prdaanN pracchannaM gRhamupagate saMbhramavidhinirutseko lakSmyAmanabhibhavagandhAH prkthaaH| priyaM kRtvA maunaM sadasi kathanaM cApyupakRteH zrute'tyantAsaktiH puruSamabhijAtaM kathayati' iti| yathAvArasagaGgAdhare-'yugapatpadArthAnAmanvayaH samucayaH / yugapaditikramavyAvRttyarthana tvekakSaNapratipattyartham / tena kiMcitkAlabhede'pi na samuccayabhaGga iti tallakSaNamuktvAgre 'prAdurbhavati payode kajjalamalinaM babhUva nabhaHArakaM ca pathikahRdayaM kapolapAlI mRgIdRzaH paanndduH'| uditaM maNDalamindoruditaM sadyo viyogi vrgenn|muditN ca sakalayuvajanacUDAmaNizAsanena mdnen'| atrAyena guNAnAM dvitIye priyANAMca yaugapadyena bhinnadharmyanvayaH / evamanyadapi tatra bodhyamityalaM pallavaneneti shivm||258||evmnekhetughttitsmuccyaalNkaarniruupnnprsktN tAdRzam 'samAdhiH kAryasaukarya kAraNAntarasaMnidheH / utkaNThitA ca taruNI jagAmAstaM ca bhAnumAn' iti kuvalayAnandoktaM samAdhyalaMkAraM lakSayati-samAdhiriti / Akasmi. keti / acintitAnyakAraNAdityarthaH / kAryeti / kAryasya sAGgazIghrasiddhila. 1 kulamityAdau / 2 rAjanityAdau /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 sAhityasAram / pratyanIkaM tiraskAraH pratipakSapriyasya cet / smaraH smarAre tvadbhaktAneva naH pIDayatyalam // 260 // kSaNAsAdhutA cetsamAdhiretannAmako'laMkAraH syAdityanvayaH / taduktaM rasagaGgAdhare'ekakAraNajanyasya kAryasyAkasmika kAraNAntarasamavadhAnAhitaM saukarya samAdhiH ' iti / tamudAharati yadeti / kasyacidanekajanmasaMcitasAtvikatamapuNyapuJjasaMcayaparipAkarUpaparamezvaraprasAdazAlino'dhikAriNa iti zeSaH / tIvrapadena phalAparyavasAyisAmAnyajijJAsAvyudAsaH / vinA tu parokSajijJAsAvyAvRttiH / ziSTaM tu spaSTameva / yathAvA kAvyaprakAze - 'samAdhiH sukaraM kArya kAraNAntarayogataH / sAdhanAntaropakRtena kartrA yadaklezena kAryamArabdhamAdhIyate sa samAdhirnA ! udAharaNam - 'mAnamasyA nirAkartuM pAdayorme patiSyataH / upakArAya diSTayedamudIrNa ghanagarjitam' iti / yathAvA rasagaGgAdhare -- ' AyAtaiva nizA manomRgadRzAmunimatanvatI mAno me kathameSa saMprati nirAtaGkaM hRdi sthAsyati / UhApohamimaM sarojanayanA yAvadvidhattetarAM tAvatkAmanRpAtapatrasuSamaM bimbaM babhAse vidhoH' iti // 259 // evamanAyAseSTasiddhiprasaGgatastadabhAvazcedvalavataH pratirodhAttarhi tanmitra eMva zastrapAtaucityasaGgataM pratyanIkaM balavataH zatroH pakSe parAkramaH / 'jaitranetrAnugau karNAvutpalAbhyAmadhaHkRtau' iti kuvalayAnandoktaM pratyanIkaM lakSayati- pratyanI* kamiti / uktaM hi rasagaGgAdharepi - 'pratipakSasaMbandhinastiraskRtiH pratyanIkam' iti / tadudAharati -- smara iti / evaM ca tvayaivAyaM samupazamanIya ityAzayaH / yathAvA kAvyaprakAze - ' tvaM vinirjitamanobhavarUpaH sA ca sundara bhavatyanuraktA / paJcabhiryugapadeva zaraistrAM tApayatyanuzayAdiva kAmaH' iti / yathAvA sAhityadarpaNe'madhyena tanumadhyA me madhyaM jitavatItyayam / ibhakumbhau bhinattyasyAH kucakumbhanibhau hariH' iti / siMha ityarthaH / yathAvA kuvalayAnande - 'mama rUpakIrti maharadbhuki yastadanupraviSTahRdayeyam' iti / 'tvayi matsarAdiva nirastadayaH sutarAM kSiNoti khalu tAM madanaH' / evaM balavati pratipakSe pratikartumazaktasya tadIyabAdhanaM pratyanIkamiti sthite sAkSAtpratipakSe parAkramaH pratyanIkamiti kaimutikanyAyena phalati / yathA - 'madhuvrataudhaH kupitaH svakIyamadhuprapApadmanimIlanena / bimbaM samAkRSya balAtsudhAMzoH kalaGkamaGke dhruvamAtanoti' iti / aGke 'utsaGgacihnayoM* raGkaH' ityamarAdaGkazabdavAcyotsaGgopalakSitazarIra ityarthaH / yathAvA rasagaGgAdhare'rere mano mama manobhavazAsanasya pAdAmbujadvayamanAratamAnamantam / kiM mAM nipAtayasi saMsRtigartamadhye naitAvatA tava gamiSyati putrazokaH ' / 'jitamauktikasaMpadAM radAnAM sahavAsena parAM mudaM dadAnAm / virasAdadharIkaroti nAsAmadhunA sAhasazAli mauktikaM te' / pUrvatropajIvyasyeha tUpajIvakasya tiraskArAdvairasyArthatvazAbdatvAbhyAM ca vailakSaNyamevamanyadapyUhyam / atra vicAryate / 'hetutprekSayaiva gatArthatvAnnedamalaMkArAntaraM bhavitumarhati' ityAdinA 'sama rUpakAntim' ityAdina - - [ uttarArdhe
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / ,kaimutyenArthasiddhizcetkAnyArthApattirucyate / avidyApyAtmabodhena bAdhitAnyakathaiva kA // 261 // sAmAnyAdyanavacchinno'numityakaraNatvavAn / arthaH prakRtasiddhISTaH kAvyaliGgaM satAM matam // 262 // . sarvainovilayaM yAvadurguNArNavamapyalam / . mAM kSaNAtkRpayoddhartuM dhuryaH ko vA'paro guro // 263 // . 'sutarAM kSiNoti khaLa tAM madanaH' iti kuvalayAnandakAreNodAhRte padye hetvaMza utprekSAMzazcetyubhayamapi zAbdamiti kathaMkAramasyAlaMkArasyodAharaNatAM nItamidamAyuSmateti na vidma iti prakRtAlaMkArakhaNDanaM kuvalayAnandadUSaNaM coktaM yattattvaduktapUrvagranthavadeva susamAdheyam / prAcAmanurodhasyobhayatrApi taulyAt / evaM vicArAsahatvAdeva kuvalayAnandakAraizcitramImAMsAyAmutprekSAntameva tadvivecanasya kRtatvAceti na kopi doSa iti zivam // 260 // evaM pratipakSapriyatiraskArAtmakapratyanIkapratipAdanaprasaktAM 'kaimutyenArthasaMsiddhiH kAvyApattiriSyate / sa jitastvanmukhenenduH kA vArtA sarasIruhAm' iti kuvalayAnandakRdekamatAM kAvyArthApatyalaMkRti lakSayati-kaimutyeneti / kaimutikanyAyenetyarthaH / tAmudAharatiavidyApIti / Atmabodhena yathoktAdhikAriNaH sadguruNA samupadiSTazravaNAdisuvicAritakhazAkhIyavedAntamahAvAkyajanyApratibaddhadvaitabAdhapUrvakAdvaitabrahmAtmaikyaviSayakanirvikalpapramAlakSaNasAkSAtkAreNetyarthaH / avidyApi nikhiladvaitendrajAlakalanoktacinmAtraikAzrayaviSayakamUlAjJAnavyaktirapIti yAvat / apinA niruktarUpatvena tasyAH paramadurvirasatvaM sUcitam / yadAbAdhitapratipannopAdhau traikAlikaniSedhapratiyogitvalakSaNena mithyAtvena nirnniitetyrthH| tadA anyakathaiva kA tatprayuktadvaita vArtava kA na kApyastIti saMbandhaH / yathAvA kuvalayAnande-'adharo'yamadhI. rAkSyA bandhujIvaprabhAharaH / anyajIvaprabhAM hanta haratIti kimadbhutam' / 'khakIyaM hRdayaM bhitvA nirgatau yau payodharau / hRdayasyAnyadIyasya bhedane kA trapA tayoH' iti ca // 261 // evaM kAvyApattipratipAdanaprasaktaM kAvyaliGgaM lakSayatisAmAnyAdIti / AdinA vizeSaH / etena 'uktirarthAntaranyAsaH syAtsAmAnya vizeSayoH' iti prasiddhArthAntaranyAsavyudAsaH / anumitikaraNatvaghaTitAnumAnA. laMkAraM vyAvartituM punarvizinaSTi-anumitIti / etaadRshH|prkRteti / prakRtaH pratipAdyo yaH padArthaH tasya yA siddhiH tasyA iSTaH / prakRtavastupratipattaye vivakSita ityarthaH / etAdRzazca yo'rthaH sa kAvyaliGganAmAlaMkaraNaM satAmAlaMkArikavarANAM mataM saMmataM bhavatIti yojanA / taduktaM rasagaGgAdhare-'anumitikaraNatvena sAmAnyavi. zeSabhAvAbhyAM cAnAliGgitaH prakRtArthopapAdakatvena vivakSito'rthaH kAvyaliGgamiti / atra vistarastatraivAnusaMdheyaH / iha prakRtetyAditRtIyavizeSaNakRtyaM tUpamAdivAraNArthamevetsalaM pallavitena // 262 // athaivaM lakSitaM kAvyaliGgamudAharati
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 sAhityasAram / / uttarArdhe vAksAstyarthAntaranyAso yA sAmAnyavizeSayoH / sAdhavazchidyapi prItyai dagdho'pyagururiSTakRt // 264 // sarveti / dAriyAditarkitaduSprArabdhalakSaNasarvapApakArikaraNatve'pi sAMpratikasAdguNyasatve syAdeva niHzreyasAdhikRtirityazaGkAya punarvizinaSTi-yAvadityA. dinA / alaM paryAptaM yathA syAttathA yAvaddurguNArNavamapi sakalAsurAdisaMpatsamRddhisaMpannamapItyarthaH / etAdRzaM mAM kSaNAnimeSamAtreNaiva / kRpayA ananyazaraNatvajJAna. janyoddharaNavilambAsahiSNutayeti yAvat / uddhartu sNsaarsmudraannisskaashyitumityett| ayi guro, kovA aparastvadanyo dhuryaH samartho'sti na kazcidapIti sNbndhH| tasmAttvameva maduddharaNakaraNapravINo bhavasIti bhAvaH / atra niruktalakSaNasyArthasya sAdhakatvena vivakSitaH pUrvArdhoktarItyAnumAnAdisAmagrIvidhuraH sarvetyAdisakala. zlokArthaH spaSTa eveti lkssnnsNgtiH| yathAvA kAvyaprakAze-'vapuHprAdurbhAvAdanumitamidaM janmani purA purAre naivAsmi kSaNamapi bhavantaM praNatavAn / namanmuktaH saMpratyahamatanuragre'pyanatimAnitIza kSantavyaM tadidamaparAdhadvayamapi' iti / yathAvA. kuvalayAnande-'samarthanIyasyArthasya kAvyaliGgaM samarthakam / jito'si mandakandarpa macitte'stitrilocanaH' iti / 'asoDhA tatkAlollasadasahabhAvaH sa tapasAM kathAnAM visrambheSvatha ca rasikaH zailaduhituH / pramodaM vo dadyAtkapaTabaTuveSApanayane tvarAzaithilyAbhyAM yugapadabhiyuktaH smaraharaH' / 'jIyAdambudhitanayA'dhararasamAkhAdayanmurArirayam / ambudhimathanaklezaM kalayanviphalaM ca saphalaM ca' iti ca / yathAvA rasagaGgAdhare-'padmAsanaprabhRtinirjaracittavRttiduSprApadivyamahiman bhavato guNaughAn / tuSTUSato mama nitAntavizRGkhalasya mantuM zizoH ziva na, mantumihAsi yogyaH' iti / yattvetaiH paNDitarAjaiH kuvalayAnandakAralakSaNamanUdya tadapi sAmAnyavizeSabhAvAnAliGgitatvavizeSaNarahitaM cedarthAntaranyAse syAdevAtiprasaktamityuktaM tatsatyameva / paraMtu tadvizeSaNaM teSAM saMmatameveti tadAzayajJena cetpadaM prayuJjatA bhavataiva jJApitamiti sarva tadanavadyameveti dik // 263 // evaM vyAptimUlakakAvyaliGgAlaMkArapratipAdanaprasaktaM taddhaTitasAmAnyAdyAtmakamarthAntaranyAsaM lakSayati-vAgityardhenaiva / yA sAmAnyavizeSayorvAguktiH sA arthAntaranyAso'stIti saMbandhaH / taduktaM kuvalayAnande-'ukirarthAntaranyAsaH syAtsAmAnyavizeSayoH / hanUmAnabdhimatarahuSkaraM kiM mahAtmanAm / 'guNavadvastusaMsargAdyAti khalpo'pi gauravam / puSpamAlAnuSaGgeNa sUtraM zirasi dhAryate' iti / tmudaahrti-saadhvityaadisaardhen| atrAdyapAde sAmAnyoktiH antyapAde vizeSoktiriti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kuvalayAnande-'yaducyate pArvati pApavRttaye na rUpamityavyabhicAri tdvcH| tathAhi te zIlamudAradarzane tapasvinAmapyupadezatAM gatam' iti / yathAvA rasagaGgAdhare--'kastRpyenmArmikastanvi ramaNIyeSu vastuSu / hitvAntikaM sarojinyAH pazya yAti na SaTpadaH' / yathA
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / saMtarpito'pyahiH kSIrairviSameva vamatyalam / durjanAnAM svabhAvo'yamupakAre'pi yAhatiH // 265 // utkarSAkAraNe taddhetutvaM prauDhoktiriSyate / mRgAGkamRganetrazrIhAriNI te priyekSiNI // 266 // dharmiNi prakRte tasya vyavahArAnudIraNAt / atathAvyavahArasya saMbandho lalitaM smRtam // 267 // 'prabhurapi yAcitukAmo bhajeta vAmoru lAghavaM sahasA / yadahaM tvayAdharArthI sapadi vimukhyA nirAzatAM nItaH' iti // 264 // evaM sAmAnyapUrvakavizeSArthAntaranyAsamudAhRtya vizeSapUrvakasAmAnyArthAntaranyAsamudAharati--saMtarpito'pIti / AhatirupakarturdhvastiH / nanu kAvyaliGgasyAnupadoktasya prAguktasyodAharaNA laMkArasya prakRtasyArthAntaranyAsasya tathA vakSyamANayorhetvanumAnAlaMkArayozca vyAptimUlakatvasAmye'pi koMzo viziSya pratyekaM parasparabhedaka iti cecchRNu / kAvyaliGge tu niruktavizeSaNadvayenAnumAnArthAntaranyAsavadudAharaNahetvalaMkArAbhyAmapi vailakSaNyamabhisaMbhavatyeva / sAmAnyAdyavacchinnatvasya tatra satvAt / udAharaNArthantaranyAsayorvailakSaNyasya rasagaGgAdhara evoktatvAcca / tathAcoktaM tatraiva --' idamasti vailakSaNyaM sAmAnyArthasamarthakasya vizeSavAkyArthasya dvayI gatiH / anuvAdyAMzamAtre vizeSatvaM vidheyAMzastu sAmAnyagata evetyekA / anuvAdyavidheyobhayAMze'pi vizeSatvamityaparA / tatrAdyodAharaNAlaMkArasya viSayaH / dvitIyAtvarthAntaranyAsabhedasyeti' / evaM kAvyaprakAze vaidharmyeNApyarthAntaranyAsabhedAvuktau // 265 // evaM vyAptimUlakArthAntaranyAsanirUpaNe sati tadvaiparItyaprasaktAM prauDhoti lakSayati-utkarSeti / taddhetutvamutkarSahetutvamityarthaH / tAmudAharati- mRgAGketi / aye priye, te akSiNI / mRgAGketi / mRgAGkasya candrasya aGkasthito yo mRgaH kizorakuraGgaH - tasya yA netrazrIrnayanazobhA tasyAH hAriNI svazobhayApaharaNazIle bhavata ityanvayaH / atra netrazobhAyAM hariNasAmAnyasya kAraNatve suprasiddhe'pi tatrAtathAbhUtasyApi candracamUrostatkalpanAllakSaNasaMgatiH / yathAvA kuvalayAnande - 'prauDhoktirutkarSAhetau taddhetutvaprakalpanam / kacAH kalindajAtIratamAlastomamecakAH' iti / etena 'kiMcinmithyAtvasiddhyarthaM mithyArthAntarakalpanam / mithyAdhyavasitirvezyAM vazayetkhasnajaM vahan' iti taduktA mithyAdhyavasitivyAkhyAtA / atraivAntarbhAvAt bAlavyutpAdanArthameva tatra pRthaguktezca // 266 // evaM prauDhoktiprasaktaM lalitaM lakSayatidharmiNIti / atatheti / aprakRtavyavahArasyetyarthaH / taduktaM kuvalayAnande-- 'prastute varNyavAkyArtha pratibimbasya varNanam / lalitaM nirgate nIre setumeSA cikIrSati' iti| rasagaGgAdharepi - ' prakRtadharmiNi prakRtavyavahArAnullekhena nirUpyamANo'prakRtavyavahArasaMbandho lalitAlaMkAraH / ' AdadAnaH paradravyaM viSaM bhakSayasi dhruvam ' ityAdinidarzanAvAraNAya tRtIyAntam / aprastutaprazaMsAvAraNAya prakRtadharmiNIti 43 kaustubharatnam 8 ] . 505
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 sAhityasAram / [uttarArdhe kiMvA bravImyahaM citraM sakhi tvaM pazya kautukam / goSThadvAramiyaM pazcApidhatte'dya vRSe gate // 268 // vinA tatkaraNe yatnamabhISTAptiHpraharSaNam / rAdhAM pratIkSate kRSNo yAvattAvattu sAbhyagAt // 269 // // 267 // athaitadudAharati-kiMveti / idaM hi rAdhayA mAnAtizayenAvahe. litatvAt zrIkRSNe tanmandirAdaudAsInyena gate sati pazcAttApena tasyAM dUtyAdipreSaNena punastadAnayane yatamAnAyAM satyAM tadrahaHsakhI prati tadrahaHsakhyantaravA. kyam / ayi sakhi, ahaM tvAM prati kiMvA citraM bravImi / tasya lokottaratayA sAkalyena vaktumazakyatvAnnaiva bravImi kiMtu tvamevedaM kautukaM pazyeti saMbandhaH / nanu kiM taditi tatsUcanamAtraM tvapekSitamevetyata Aha--goSThadvAramityAdhuttarArdhena / iyamityaGgulyA nirdizyamAnA nikaTavartinI priyasakhI rAdhiketyarthaH / vRSe vRSabhe gate bahiH khairagRhAthai rAtrau prayAte satIti yAvat / pazcAdadya goSThadvAraM goSThasya 'goSThaM gosthAnakam' ityamarAdgavAM nirodhanAdinilayadvAraM pidhatte kapATAdinAcchAdayatIti yojanA / atra prakRtadharmIbhUtAyAM rAdhikAyAM prakRtadharmasya mAnAtizayena zrIkRSNAvahelanalakSaNasyAnullekhena aprakRtavyavahAro'yaM vRSe gate satyanantaraM goSThadvArapidhAnavyavahArastatsaMsargasya nirUpaNasatvAllakSaNasaMgatiH / yathAvA kuvalayAnande naiSadhIyacaritapadye-'anAyi dezaH katamastvayAdya vasantamuktasya dazAM vanasya' ityAdau / atra katamo dezastvayA parityakta iti prastutArthamanupanyasya vasantamutasya vanasya dazAmanAyIti tatpratibimbabhUtArthamAtropanyAsAlalitAlaMkAraH iti / atra rasagaGgAdhare 'iha ca prastute dharmiNi dezavizeSe rAjakartRkatyAgakarmatvarUpasya varNyasyArthasyAvarNane'pyaprastutasyAvasantakartRkatyAgakarmatvasyApyavarNanAtkathaM saMgacchatAm' iti caramaM dUSaNamuktaM tattuccham / tatpratibimbIbhUtArthamAtropanyAsAditi mAtracaiva dattottaratvAt / vasantena muktamiti vigrahasya tavApISTatvenArthamAtrasyA-- napahnavAca / evaMca prAktanadUSaNagaNo'pIrSyAdimUlakatvAdeveti nipuNaM vibhAvya sUribhiH parAkaraNIya iti dik // 268 // evaM lalitaprasaktam 'utkaNThitArtha. saMsiddhivinAyatnaM prhrssnnm| tAmeva dhyAyate tasmai nisRSTA saiva dUtikA' iti kuvala. yAnandoktaM prathamapraharSaNAlaMkAraM lakSayati-vineti / abhISTeti / 'sarvendriyasukhAkhAdo ytraastiitybhimnyte| tatprAptIcchAM sasaMkalpAmutkaNThAM kavayo viduH' iti taduktotkaNThAviSayIbhUtArthaprAptirityarthaH / tadudAharati-rAdhAmiti / yathAvA gItagovinde-'medhairmaduramambaraM vanabhuvaH zyAmAstamAladrumairnaktaM bhIrurayaM tvameva tadimaM rAdhe gRhaM praapy| itthaM nandanidezatazcalitayoH pratyadhvakuJjadrumaM rAdhAmAdhavayorjayanti yamunAkUle rahaHkelayaH' iti / idaM hi mAmakaM praharSaNalakSaNaM trividhapraharSaNasAdhAraNameva / paraM tvatra tatkaraNe abhISTAtyasAdhAraNakAraNaviSaye yatnaM vinA prayatnamantaretyarthaH / sAdhAraNaH akasmAditi tu zeSapUra
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 507 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / ipsitAdadhikAptistaddIpArthyApAtmabhaM maNim / upAyayatnAphalamapyaJjanArthyalabhannidhim // 270 // Nam / prathamabhedapakSa evAtreti vizeSaH / evamevoktaM rasagaGgAdhare 'sAkSAduddezyakayatnamantareNApyabhISTArthasya lAbhaH praharSaNam' / idaMca sAmAnyalakSaNaM trividhapraharSaNasAdhAraNam / tatrAkasmAdabhIpsitArthasya lAbha ityekA vidhA / vAJchitArthasiddhyartha yatne kriyamANe tato'pyadhikatarArthalAbha ityaparA / upAyasidhdharthAdyatnAtsAkSAtphalasya lAbha iti tRtIyA / asyAmevAvyAptinirAsArtha lakSaNe sAkSAdityuktam / krameNodAharaNAni-'tiraskRto roSavazAtpariSvajan priyo mRgAkSyA zapitaH parAGmukhaH / kiM mUrchito'sAviti kAMdizIkayA kayAcidAcumbya cirAya sakhaje / atra yatnasAmAnyazUnyasyApISTalAbhaH / 'kelImandiramAgatasya zanakairAlIrapAsyezitaiH suptAyAH saruSaH saroruhadRzaH saMvIjanaM kurvataH / jAnantyApyana. bhijJayeva kapaTavyAmIlitAkSyA sakhi zrAntAsItyabhidhAya vakSasi tayA pANirmamA'dhIyata' / atra bhAminyA roSanivAraNAya yatne kriyamANe roSanivAraNAdapya. dhikatarasukhapradaH kAmukasya bhAminIkartRkaH svakarakarmakastatkucAdhikaraNaka aasnggH| nacAtra tRtIyabhedaH zaGkayaH / vyajanavIjanasamaye kAmukasya mAnanivAraNasyaiva mukhyoddezyatvena tadupeyakucasparzAdiphalAntarasyAnupasthiteH / yathAvA-'lobhAvarATikAnAM vikretuM takramanizamaTanyA / labdho gopakizoryA madhyerathyaM mahendranI. lamaNiH' / atra praharSaNadvitIyabhedaH sphuTa evetyAditaddarzanopAyavimarzanArtha 'mayA tadAlIsadanaM gatena tatraiva sA'lakSyata pakSmalAkSI / dAkSAyaNImarcayituM prayAtA' / atra taddarzanopAyasidhyarthaM prayuktAttatsakhIsadanagamanayatnAt sAkSAdeva taddarzanalAbha iti // 269 // atha 'vAJchitAdadhikArthasya saMsiddhizca praharSaNam / dIpamudyojaye- ... dyAvattAvadabhyudito raviH' ityapi kuvalayAnandoktaM dvitIyapraharSaNaprabhedaM lakSayati-IpsitAditi pAdena / tatpraharSaNaM bhavatItyarthaH / tadudAharati-dIpeti pAdenaiva / AtmabhaM khaprakAzam / yathAvA kuvalayAnandaeva-'cAtakatricaturA. npayaHkaNAnyAcate jaladharaM pipAsayA / so'pi pUrayati vizvamambhasA hantahanta mahatAmudAratA' iti / atra rasagaGgAdhare dUSaNamuktaM yat 'lakSaNe saMsiddhizabdArtho lAbhena kRtaH saMtoSAtizayaH / evaM ca prakRte cAtakasya tricaturakaNamAtrArthitayA jaladakartRkajalakaraNakavizvapUraNena harSAdhikyAbhAvAtpraharSaNaM kathaMkAraM padamAdhattAm' iti / tadasat / zloke mAtrapadAbhAvAtkAlAntare tRDAvirbhAvatastadarthitvasaMbhavAtprA. vRTkAle sarvadA vRSTayA niruktajaladakartRkajalakaraNakavizvapUraNataH kAlAntarIyatRDupa. zamAzvAsena praharSaNasaMbhavAceti dik / evaM 'yatnAdupAyasiddhyarthAtsAkSAlAbhaH phalasya cAnidhyaJjanauSadhImUlaM khanatAsAdito nidhiH' iti ca kuvalayAnandoktaM tRtIyaM praharSaNaprakAraM praagvdevaah-upaayeti| upaayvissykprytnaadityrthH| phalamapi praharSaNaM bhvtiityaarthikm|ajnetyaayudaahrnnm|uktriityevedN spssttm|ythaavaa tatraiva-'ucitya
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 sAhityasAram / [ uttarArdhe ullAso guNadoSAbhyAmekasyAnyatra tau yadi / nAsikAM saralAM vIkSya sImantaH saralo'bhavat // 271 // bhravaH kauTilyamAlakSya kaTAkSAvapi tAdRzau / vakSojayorgurutvena laghurmadhyo mRgITazaH // 272 // dRSTeratulacApalyAdgati(raiva srvdaa| tAbhyAM tu tadabhAvazcedavajJA'laMkRtirmatA // 273 // prathamamavasthitaM mRgAkSI puSpaughaM zritaviTapaM grhiitukaamaa| AroDhuM padamadadhAdazokaya. TAvAmUlaM punarapi tena puSpito'bhUt' iti / viSAdanamapyetadviruddhatvAtsvayamevohyam / amaGgalaprAyatvAnmayA naiva mUle prapaJcitam / kuvalayAnande tu yathA-'idhyamANaviruddhArthasaMprAptistu viSAdanam / dIpamudyojayedyAvanirvANastAvadeva saH' / 'rAtri. rgamiSyati bhaviSyati suprabhAtaM bhAsvAnudeSyati hasiSyati paGkajazrIH / itthaM vicintayati kozagate dvirephe hA hanta hanta nalinI gaja ujjahAra' iti / rasagaGgAdhare yathA-vasvavyApRtinagnamAnasatayA matto nivRtte jane caJcakoTivipATitAralakuTo yAsyAmyahaM paJjarAt / evaM kIravare manorathamayaM pIyUSamAsvAdaya. tyantaH saMpraviveza vAraNakarAkAraH phaNigrAmaNIH' / 'celAJcalenAnanazItarazmi saMvRNvatInAM haridRzvarINAm / gopAGganAnAM smarajAtakampAdakANDasaMpAta miyAya nIvI' ityapi coktam / vistarastvatra tatraiva draSTavyaH / prakRtAnupayogAneha saMgRhIto'sAviti dik // 270 // evaM praharSaNaprasaktamullAsaM lakSayati-ullAsa ityardhenaiva / evaM caikasya guNenAnyatra guNaH / ekasya doSeNAnyatra dossH| ekasya guNenAnyatra dossH| ekasya doSeNAnyatra guNa / ityayaM caturvidha eva phlitH| krameodAharati-nAsikAmityAdidvAbhyAm / atra nAsikAyAH sAralyarU. paguNena sImante saralatvaM guNaH // 271 // bhrvoriti| tAdRzau kuttilaavityrthH| abhUtAmityArthikam / atraikasaMbandhidoSeNAnyAdhikaraNakadoSaH / evaMcAnayorudAharaNayoH sarvathA naiva vaiparItyamityAzayaH, paraMtu kramAt kAntAvayavavarNane'pi strIliGgAdinirdezAtstrIguNAtpuMsi guNaH strIdoSo'pIti vyajyate vakSojayoriti / atra puMguNenApi puMsyeva doSa iti vaiparItyam // 272 // dRSTeriti / atra strIdoSeNAphi striyAmeva guNa evetyapi tat / taduktaM kuvalayAnande-'ekasya guNadoSAbhyAmullAso'nyasya tau ydi| api mAM pAvayetsAdhvI snAtvetIcchati jAhnavI' / 'kAThinyaM kucayoH sraSTuM vAJchantyaH pAdapadmayoH / nindanti vizvadhAtAraM tvddhaattiivriyossitH'| 'tadabhAgyaM dhanasyaiva yannAzrayati sajjanam / lAbho'yameva bhUpAla sevakAnAM nacedvadhaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'anyadIyaguNadoSaprayuktamanyasya guNadoSayorAdhAnamu. llAsaH / tacca guNena guNasya doSasya doSeNa guNena doSasya doSeNa guNasya veti cturdhaa| AdhAnaM ca tadvattAbuddhiH / krameNodAharaNAni-'alabhyaM saurabhyaM harati niyataM yaH sumanasAM kSaNAdeva prANAnapi virahazastrakSatabhRtAm / tvadIyAnAM lIlAcalitalaha
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 509 cAtako'tulavRSTAvapyeti ca mitaM jalam / maunaM yadi kumudvatyAH kA kSatiH syAtrayItanoH // 274 // guNadoSAvaniSTeSTakRttvAllezo na tAdRzau / varaM bhikSA zriyo'satyAH svarapi kSIyate bata // 275 // rINAM vyatikarAtpunIte so'pi drAgahaha pavamAnastribhuvanam' / 'vizAlAbhyAmAbhyAM kimiha nayanAbhyAM khalu phalaM na yAbhyAmAlIDhA paramaramaNIyA tava tanuH / ayaM tu nyakkAro janani manujasya zravaNayoryayonIntayAtastava lhriliilaaklkl:'| 'hiMsApradhAnaiH khalu yAtudhAnairyA'nIyatA'pAvanatAM sadaiva / rAmAjiyogAdatha sApi vanyA vindhyasya dhanyA sa muneH satI vA' ityAdi / vistarastvihaitadvanthayoreva bodhyaH / athAsya pratimallAmavajJAM lakSayati-tAbhyAM tviti / guNadoSAbhyAM taditi / guNAdyabhAvazcedityarthaH // 273 // tAmudAharati cAtaka iti / atrAtuladRSTikAritvarUpameghaguNenApi cAtakasyAnadhikAritvAdalpajalAvAhyA vipulajalaprAptirUpaguNAbhAva iti bhAvaH / evaM guNenAnyadIyenAnyasya guNAbhAvamudAhRtya doSeNa tAdRzena tasya doSAbhAvamapyudAharati-maunamiti / trayItanoH 'aMzumAlI trayItanuH' ityamarAtsUryasyetyarthaH / yathAvA kuvalayAnande-'khalpame. vAmbu labhate prasthaM prApyApi sAgaram / mIlanti yadi padmAni kA haanirmRtdyuteH| yathAvA tatraiva-'maduktizcedantarmadayati sudhIbhUya sudhiyaH kimasyA nAma syAdalasapuruSAnAdarabharaiH / yathA yUnastadvatparamaramaNIyApi ramaNI kumArANAmantaHkaraNaharaNaM naiva kurute' / 'tvaM cetsaMcarase vRSeNa laghutA kA nAma digdantinAM cyAlaiH kaGkaNabhUSaNAni kuruSe hAnina henAmapi / mUrddhanyaM kuruSe sitAMzumayazaH kiMnAma lokatrayIdIpasyAmbujabAndhavasya jagatAmIzo'si kiM brUmahe' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'niSNAto'pi ca vedAnte vairAgyaM naiti durjanaH / ciraM -jalanidhau manno mainAka iva mArdavam' / 'madhyegalaM viharatAM garalaM nikAmaM nAgAdhipAH zirasi bhAlatale hutAzaH / dhyAtA bhavajvalanamadhyagatastathApi tApaM tadaiva harate hara te tanuzrIH' / 'madvANi mA kuru viSAdamanAdareNa mAtsaryamandamanasAM sahasA khalAnAm / kAvyAravindamakarandamadhuvratAnAmAsyeSu yAsyasi satAM vipulaM vilAsam' itica // 274 // evaM guNadoSaghaTitatvenollAsaprasaktaM lezaM lakSayatiguNadoSAviti / aniSTeti / aniSTeSTe kurutaH kramAtsaMpAdayatastau tathA tayorbhAvastasmAddhetorityarthaH / atAdRzau vyatyayena varNitau cellezaH syAditi saMbandhaH / tamudAharati-varamityAdipAdAbhyAM vyukrameNa / bhikSAyAH doSatve'pi guNatvaM svargasya guNatve'pi dosstvmiti| taduktaM kuvalayAnande-'lezaH syAhoSaguNayorguNadoSatvakalpanam / akhileSu vihaGgeSu hanta khacchandacAriSu' / 'zuka paJjarabandhaste madhurANAM girAM phalam' / yathAvA tatraiva-'santaH saccaritodayavyasaninaH prAdurbhavadyantraNAH sarvatraiva janApavAdacakitA jIvanti duHkhaM sadA / avyu.
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarAdhe tahuNaH svaguNAvRttyA svasaMsRSTaguNagrahaH / uttaMsendIvaraM te'dya kaTAkSaiH kumudAyate // 276 // pUrvarUpamidaM sviiygunnaaptaavnysNnidheH| tadapIndIvaraM bAle kaTAkSaireva te sitaiH // 277 // atahuNastu sNsrge'pynydiiygunnaagrhH| zivagrIvAnuSakto'pi prakoSTho gaura eva te // 278 // mato'styanuguNaH sviiygunnotkrsso'nysNnidheH| nAsAbharaNamuktAliH smitAdhararucAtiruk // 279 // pannamatiH kRtena na satA naivAsatA vyAkulo yuktAyuktavivekazUnyahRdayo dhanyo janaH prAkRtaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'api bata gurugarva mAsma kastUri yAsIrakhilaparimalAnAM maulinA saurabheNa / girigahanaguhAyAM lInamatyantadInaM khajanakamamunaiva prANahInaM karoSi' / 'nairguNyameva sAdhIyo dhigastu guNagauravam / zAkhino'nye virAjante khaNDyante candanadrumAH' iti ca / sarvatra lakSaNasamanvayaH prokavadeva // 275 // evaM lezaprasaGgAttadguNaM lakSayati-tahaNa iti / sveti / khaguNasyAvRttiH svacchatame'pi sphaTike japAkusumalohitarUpapratibimbAva. cchedena nijshuklruupaasphuurtistyetyrthH| khsNsRsstteti| khasaMbaddhavastusaMbandhiguNasaMgrahaiti yAvat / taduktaM kuvalayAnande-'tadguNaH svaguNatyAgAdanyadIyaguNagrahaH / padmarAgAyate nAsAmauktikaM te'dharatviSA' / rasagaGgAdhare'pi--'svaguNatyAgapUrvakaM vasaM. nihitavastvantarasaMbandhiguNagrahaNaM tadguNaH' iti / tamudAharati-uttaMseti / aye priye ityArthikam / adya te tvatsaMbandhi / uttaMsendIvaraM karNapUrIkRtanIlotpalam / te vatsaMbandhibhiH kaTAkSareva saMcAravizeSAvacchedena sitApAGgataraGgairityarthaH / kumudAyate kairavIbhavatItyanvayaH / yathAvA rasagaGgAdhare--'nIto nAsAntikaM tanvyA mAlatyAH kusumotkaraH / bandhUkabhAvamAninye rAgeNAdharavartinA' iti--- // 276 // etasyaiva saMjJAntaraM pUrvavadrUpAntarAdevAha-pUrvarUpamiti / tadudA. harati-tadapIti / asitairiticchedaH / yathAvA kuvalayAnande-'punaH khaguNasaMprAptiH pUrvarUpamudAhRtam / harakaNThAMzulipto'pi zeSastvadyazasA sitaH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare--'adhareNa samAgamAdradAnAmaruNimnA pihito'pi zuddhabhAvaH / hasitena sitena pakSmalAkSyAH punarullAsamavApa jAtapakSaH' iti // 277 // evama. tadguNaM lakSayati-atahuNastviti / tamudAharati-ziveti / ayi gaurIti zeSaH / yathAvA kuvalayAnande-'saMgatAnyaguNAnaGgIkAramAhuratadguNam / ciraM rAgiNi maccitte nihatApi na rajyasi' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-kucAbhyAmA. lIDhaM sahajakaThinAbhyAmapi rame na kAThinyaM dhatte tava hRdayamatyantamRdulam / mRgAGgAnAmantarjanani nivasantI khalu ciraM na kastUrI dUrIbhavati nijasaurabhyavi. bhavAt' iti // 278 // evamatadguNanirUpaNaprasaktamanuguNaM lakSayati-mato
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 511 mIlitaM liGgasAmyena pratyakSe'pi bhidgrhH| nityamabhyajanaM sIte yoSitAM vihitaM kimu // 280 // stIti / anyasaMnidheH khgunnsjaatiiygunnketrvstusNnidhaanaadityrthH| anyeti| svIyeti / svasiddhaguNasamRddhiriti yAvat / anuguNaH etannAmako'laMkAraH / mataH sayuktikatvAtsaMmato'stItyarthaH / tadAhuH kuvalayAnandakRtaH--'prAksiddhakhaguNotkarSo'nuguNaH parasaMnidheH / nIlotpalAni dadhate kaTAkSarati nIlatAm / 'kapirapi ca kApizAyanamadamatto vRzcikena saMdaSTaH / apica pizAcagrastaH kiM brUmo vaikRtaM tasya' iti / tamudAharati-nAseti / atrAdharapadena niruktamauktikeSu padmarAgasAhacaryAtkicitpATalimasaMbhavAtsmitakAntAvapi svAruNimasahakRtestatsAjAtyena tadAdhikyAdhAyakatvaM dhvanitam // 279 // evametatsAdharmyaprasakta mIlitamapi lakSayati-mIlitamiti / pratyakSe cAkSuSe'pi vastuni viSaye / liGgasAmyena hetutaulyaina / bhidagrahaH satyasaMbhAvitapadArthayorbhedAnavabodha iti yAvat / mIlitaM etannAmakamalaMkaraNaM bhavatItyanvayaH / tadudAharati-nityamiti / idaM hi bhagavataH zrIrAmasya ratyAgAre jAnakI prati tallAvaNyamalaukika dRSTvA vAkyam / bho sIte, yoSitAM strINAM abhyaJjanaM abhyaGgasnAnaM nityaM vihitamasti kiMnviti saMbandhaH / ayamAzayaH-yathA nitye'khilamiti muhUrtamArtaNDavacanAddezavizeSAvacchedena puruSaiH kriyamANe nityamabhyaGganAne akhilaM puSpavAsitaM tadbhinnAdisaMpUrNatailaM zubhamevetyarthakAtpuMsAmabhyaGgasnAnaM nityaM vihitamasti tadvatstrINAmapi nityamabhyaJjanaM bhavati kimvityAkSepastu 'atha budhAmbupaHpitRbhAbhyaGgAtpatighyaGganA' iti tadvAkyAbrudhavAsarazatatArakAmaghAnakSatradivasaniSedhAdupapanna e. veti / evaMcAtra bhagavatyAH sItAyAH kharUpe pratyakSe'pi bhagavataH zrIrAmasyAbhya. gasAdhAraNenAtmani pratibimbagrahaNayogyatArUpakAntimattvAtmakAlaukikatallAvaNyalakSaNena liGgasAmyena tasyAmabhyaGgajanyanisargasiddharociSobhaiMdAgraho dhvanimaryAdayA siddha iti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kAvyaprakAze-'apAGgatarale dRzau madhuravarNavakrA giro vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham / iti sphuritamaGgake mRgadRzaH khato lIlayA tadatra na madodayaH kRtapado'pi saMlakSyate' iti / yathAvA sAhityadarpaNe-'lakSmIvakSojakastUrIlakSma vakSaHsthale hareH / prastaM nAlakSi bhAratyA bhAsA nIlotpalAbhayA' iti / yathAvA kuvalayAnande-'mIlitaM yadi sAdRzyAdbheda eva na lakSyate / raso nAlakSi lAkSAyAzcaraNe sahajAruNe' / 'mallikAmAlyabhAriNyaH sarvAGgINAcandanAH / kSaumavayo na lakSyante jyotsnAyAmabhisArikAH' iti / yathAvA rasagaGgAdhare--'sphuTamupalabhyamAnasya kasyacidvastuno liGgairatisAmyAdbhinnatvenAgRhyamANAnAM vasvantaraliGgAnAM khakAraNAnanumApakatvaM mIlitam / saMgrahazca 'bhedAgraheNa liGgAnAm' ityAdi lakSaNapariSkArastatraiva drssttvyH| yathAvA-'sarasiruhodarasurabhAvadharitabimbAdhare mRgAkSi tava / vada vadane maNi
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 sAhityasAram / [ uttarArdhe sAmAnyaM nekSyate yatra vizeSaH ko'pi saamytH| AdarzamandirasthAyA damayantyA na nirnnyH|| 281 // sAkUrti prativAkyaM ceduttaraM pribhnnyte| yatrAsau mallikAkuJjastatra cchAyA ghanekSyate // 282 // radane tAmbUlaM kena lakSayeya vayam' / atra priyeNa tAmbUlaM kuto na gRhNAsItyukte etAvantaM samayaM tAmbUlAni bhuktvaiva samAgatAsmItyuktavatIM prati tasyeyamuktiH / yathAvA madIyAyAmadvaitAmRtamajAryAm-'rAdhe'GgarAgamiha na kvacidapi dhatse kutastvamurasISTam / nityaM dadhAmi kauGkumamiti cenno lakSyate kasmAt' iti / idaM hi bhagavataH zrIkRSNasya rAdhikA prati kucakanakakamalakozamardanakAlikaM vAkyam / bho rAdhe,tvaM iha mayA madyamAnastanakAJcanakamalakozAvacchedena pratyakSa ityrthH| etAdRze urasi tvaM iSTamasmadabhilaSitaM aGgarAgaM kAzmIrakardamAdyaGgodvartanadravyAlepanaM kvaci. dapi kuto na dhatsa ityAkSepe sati, ahaM kauGkumaM kAzmIrajanmajaM taM nityaM dadhA. mIti vadasi cettarhi so'smAbhiH kasmAddheto! lakSyata ityanvayaH / evaMca tasyAH paramagauratvena pratyakSe'pi tadbhedAgraha ityAzayaH // 280 // evaM bhedAgrahanibandhanamilitAlaMkAranirUpaNaprasaktaM sAmAnyAlaMkAraM lakSayati-sAmAnyamiti / yatra upamAnopameyayoriti zeSaH / sAmyataH paramasAdhayeNetyarthaH / ko'pi vizeSo naivekSyate ttsaamaanymitydhyaahRtyaanvyH| astItyArthikam / taduktaM kuvalayA. nande-'sAmAnyaM yadi sAdRzyAdvizeSo nopalakSyate / padmAkarapraviSTAnAM mukhaM nAlakSi subhruvAm' iti / yathAvA rasagaGgAdhare-'pratyakSaviSayasyApi vastuno bala. vatsajAtIyagrahaNakRtaM tadbhinnatvenAgrahaNaM sAmAnyam' iti / tadudAharati-Ada. zeti / nalasyAsIditi zeSaH / yathAvA sAhityadarpaNe-'mallikAJcitadhammillAzvArucandanacarcitAH / avibhAvyAH sukhaM yAnti candrikAva bhisArikAH' / mI. lite utkRSTaguNena nikRSTaguNasya tirodhAnaM iha tUbhayostulyaguNatayAbhedAgraha iti / yathAvA kuvalayAnande-'ratnastambheSu sNkraantprtibimbshtairvRtH| lakezvaraH sabhAmadhye na jJAto vAlisUnunA' iti / vistarastu tatraiva jJeyaH // 281 // evaM vizeSaH sannapyatisAmyAnna lakSyata iti sAmAnyalakSaNaprasaktaM gUDhAbhisandhighaTitaprativacanAtmakamuttarAlaMkAraM lakSayati-sAkUtamiti / tmudaahrti-yti| idaM hi caitrAtapaklAntaM vRndAvane zrIkRSNamAlakSya saMketasUcakaM rAdhikAyAstaM prati vAkyam / yathAvA sAhityadarpaNe-vIkSituM na kSamA zvazrUH svAmI dUrataraM gataH / ahamekAkinI bAlA taveha vasatiH kutaH' iti / yathAvA kuvalayAnande-'kiMci. dAkUtasahitaM syAgUDhottaramuttaram / yatrAsau vetasI pAntha tatreyaM sutarA sarit / 'grAme'sminprastaraprAye na kiMcitpAntha vidyte| payodharonnatiM dRSTvA vastumicchasi ce. dvasa' / idamunneyapraznasyodAharaNam / nibaddhapraznasyodAharaNaM yathA-'kuzalaM tasyA jIvati kuzalaM pRcchAmi jIvatItyuktam / punarapi tadeva kathayasi mRtAM nu katha
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / jJAtvA parAzayaM ceSTA sAkUtA sUkSmamucyate / rAdhA mayekSitA jAtI kusumeJjanamAtanot // 283 // parAzaya vide ceSTA sAkUtA pihitaM matam / sapatnyAzcitramalikhadrUDhAyAH sA svamandire // 284 // svAkAraguptirvyAjoktirhetvantaraniruktitaH sakhyasmi pIDitodyAne vAnareNa nakhakSataiH // 285 // / kaustubharatnam 8 ] 513 yAmi yA zvasiti iti / yathAvA rasagaGgAdhare - 'prazna pratibandhakajJAnaviSayIbhUto'rtha uttaram / taccottaraM dvividham / unnIyapraznaM nibaddha praznaM ca / krameNodAharaNe'tvamiva pathikaH priyo me viTapistomeSu gamayati klezAn / kimito'nyatkuzalaM meM saMprati yatpAntha jIvAmi' / 'kimiti kRzAsi kRzodari kiM tava parakIyavRttAntaiH / kathaya tathApi mude mama kathayiSyati yAhi pAntha tava jAyA' iti // 282 // evaM sAkUtatattvasAdharmyeNottarAlaMkAranirUpaNaprasaktaM sUkSmAlaMkAraM lakSayati -jJAtveti / tadudAharati -- rAdheti / idaM hi bhagavataH zrIkRSNasya kharahaH sakhaM prati svaguhya vedakaM vAkyam / re priyasakha, adya rAdhA mayekSitA suratAbhilASeNAvalokitA satI tAdRzaM madAzayaM jJAtvA tatsaMketasUcakAkhyarahasyarUpAkUtena jA* tIkusume vRndAvane'tra nikaTavartimAlatIpuSpa ityarthaH / aJjanaM svanetravartikajjalam / AtanolApayAmAseti saMbandhaH / evaM cAsminmAlatIkuJje kajjalasadRzatamakhinyAM rajanyAmadyAvayoH suratasaMketa ityAkUtamuktaceSTayA jJApayAMbabhUveti bhAvaH / yathAvA kAvyaprakAze--'saMketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / hesanetrArpitAkUtaM lIlApadmanimIlitam' / atra jijJAsitaH saMketakAlaH kayAcidiGgitamAtreNa vi. dito nizA samayazaMsinA kamalanimIlanena lIlayA pratipAdita iti / yathAvA ku valayAnande - 'sUkSmaM parAzayaM jJAtvA yattu sAkUtaceSTitam / mayi pazyati sA kezaiH sImantamaNimAvRNot' iti // 283 // ataeva prasaGgasaMgataM pihitamapi lakSayati -- pareti / tadudAharati - sapattyA iti / sA pUrvoktA rAdhA / zrIkRSNo hi kasyacidanyasyAM khatulyarUpaguNAyAmAsakto'sti naveti saMdihAnA satI tannirNayArtha tasyAH gUDhAyAH sapatnyAzcitraM svamandire'likhattadvIkSaNenAyaM kiM prasIdatyuta viSIdatyathavodAste / yadyAdyaH kalpastadA saMjAtasaMyukteryadi dvitIya starhi bhaviSyatsaMbhuktaryadi tRtIyastadA'nAsaktezca nirNayaH sughaTa eveti dhiyA lilekheti yojanA / taduktaM kuvalayAnande - 'pihitaM paravRttAntaM jJAtuM sAkUtaceSTitam / priye gRhAgate prAtaH kAntAtalpamakalpayat' iti // 284 // evamatulacAturIprasaktAM vyAjoktyalaMkRtiM lakSayati-svAkAreti / tAmudAharati - sakhIti / atrAkArasya hetvantaravarNanena gopanAdvacanasyAnyathAnayanena tadarthagopanarUpAyAiche - 1 AsIditi pAThaH /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 sAhityasAram / [uttarAI anyoddezyaiva gIranyamuktA gUDhoktirucyate / kIrApasara gostanyAH prApto maalaakRduddhtH|| 286 // . kaaphRterbhedH| yathAvA kAvyaprakAze-'zailendrapratipAdyamAnagirijAhasto'vagUDho. lasadromAJcAdivisaMsthulAkhilavidhivyAsaGgabhaGgAkulaH / hA zailyaM tuhinAcalasya karayorityUcivAnsasmitaM zailAntaHpuramAtRmaNDalagaNaidRSTo'vatAdvaH zivaH' iti / yathAvA kuvalayAnande-'vyAjoktiranyahetUktyA yadAkArasya gopanam / sakhi pazya gRhArAmaparAgairasmi dhUsarA' / 'kasya vA na bhavedroSaH priyAyAH savraNe'dhare sabhRGgapadmamAghrAsIrvAritApi mayA dhunA' / upapatinA khaNDitAdharAyA nAyikAyA sakAzamAgacchantaM priyamapazyanyeva sakhyA nAyikAM prati hitopadezavyAjena ta prati nAyikAparAdhagopanamiti // 285 // evaM guptivizeSaghaTitavyAjoktyalaMkR. tiniruktiprasaGgasaGgatAM gUDhoktyalaMkRtiM lakSayati / anyaH zAbdabodhe saMbodhyatAvacchinnatvapratIyamAnaviSayatAnavacchinnaH pramAtetyarthaH / saH uddezyo'bhisaMdhiviSayo yasyAH sA tatheti yAvat / etAdRzyeva gIrvAk yadi anyaM uddezyabhinnaM prati uktAsti cettarhi gUDhoktyalaMkRtiH kathyata iti phalito'rthaH / tAmudAharatikIreti / atra 'mRdvIkA gostanI drAkSA' ityamarAnAyikAyAmatulasarasatvena lo. bhajanakatve'pi kIrapadena pakSaprAbalyataH sadyopasaraNe'pi kAlAntare tallAbhasaMbhAvanA dhvanyate / anyathoddhatapadena tanAyake kSamAzUnyatvena prANaviyogo'pi saMbhavettadapekSayA varaM sadyastattyAga eveti bhAvaH / idaM hi parakIyAsaMsaktaM kaMcinnAyakaM prati tatpatyAgamanamavalokayantyAstatsakhyAH kIrApadezena samavabodhakaM vAkyamiti lakSaNasaMgatiH / taduktaM kuvalayAnande-'gUDhoktiranyoddezyA gIryadhanyaM prati ka. thyate / vRSApehi parakSetrAdAyAti kSetrarakSakaH' / neymprstutprshNsaa| kAryakAraNatvAdivyaGgayatvAbhAvAt / nApi zleSamAtram / aprakRtArthasya prakRtArthAnvayitvena vivakSitatvAt / tasya kevalamitaravacanArthanirdiSTatayA vicchittivizeSasadbhAvAt / yathA-'nAtho me vipaNiM gato na gaNayatyeSA sapatnI ca mAM tyaktvA mAmiha pu. piNIti guravaH prAptA gRhAbhyantaram / zayyAmAtrasahAyinIM parijanaH zrAnto na mAM sevate svAminnAgamalAlanIya rajanI lakSmIpate rakSa mAm' / atra lakSmIpatinAmno jArasyAgamanaM prArthayamAnayA taTasthavaJcanAya bhagavantaM pratyAkrozasya pratyAyanamiti / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaJjayA~ nItimukule-'hRtvA tamo'pi sadazaM prakAzamabhinIya sarvataH sneham / dIpa kathaM kajjalamapi samudgirasyatulasaMtApAt' / idaM hi bAhyapANDityena paramanigUDhaM parataruNIH susaMbhuktavantaM khakAntaM prati kasyAzcidvidagdhAyAH paramanigUDhaM rahasi ratyAgAre dIpAnyokticchalena pratyuta khopa. ryeva kopakRtadurvAkyavarSaNopazamanArthaM vacaH / bho dIpa prasiddhapradIpa, tvaM sadazaM dazAjanyavartikAbhiH sahitaM tamo'pi timiramapi hRtvA kramAddAhasahAnavasthAnalakSaNavirodhAbhyAM vinAiyetyarthaH / atrApinA tamasyAlokamantaropAyazatenApi durnirasatvaM
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmodavyAkhyAsahitam / yuktiH svamarmaguptyartha vyApAreNAnyavaJcanam / tubhyaM sAkRtatAmbUlaM dRSTvAnyaM zambhave 'rpayat // 287 // sUcitam / tathA sarvataH svasaMnikRSTadezAvacchedena prakAzamAlokaM abhinIya abhitaH samantAdbhAgena nItvA / prasAryeti yAvat / evaM sarvataH samantAdbhAgena snehamapi tailamapyabhinIyAbhitaH samAkRSya dagdhvetyapizabda manukRSyAnvayaH | atuleti nirupamoSmajananAdityarthaH : / kajjalamapi aJjanamapi / etena prakAzAtmakatvena tamo. bhivirodhinastava tatsadRza kRSNavarNAJjana janakatvamanucitameveti dyotyate / kathaM samudvirasi niruktarItyA tava tamaH samabhivamanamanucitameveti bhAvaH / pakSe bho dIpa iva gRhamaNDanapaNDitavara matprANanAtha, tvaM sadazaM dazAbhiH AvaraNavikSepadazAbhiH sahitaM sadazaM / etAdRzaM tamaH mUlAjJAnaM hRtvA svasaMpAditagurUpadiSTavicAritatatvamasyAdivedAntamahAvAkyajanya sakala dvaitabAdhakapratyagbrahmaikya viSayakA pratibaddhaprAyAparokSaprabodhena pradhvaMsyetyarthaH / nacAjJAnasya 'AcchAdya vikSipati saMsphuradAtmarUpaM jIvezvaratvajagadAkRtibhirmRSaiva / ajJAnamAvaraNavibhramazaktiyogAdAtmatvamAtraviSayAzrayatAbalena' iti saMkSepazArIrako terAvaraNAdizaktidvayavattvameva natu cetana de. hasya bAlyAdivaddazAvattvamapIti vAcyam / asya vAkyasya sArasyajJaiH zrImadbhAratItIrthaistayoravasthAtvasyApi varNanAt / tathAcoktaM tRptidIpe - 'ajJAnamAvRtistadvadvikSepazca parokSadhI: / aparokSamatiH zokamokSastRptirniraGkuzA / saptAvasthA imAH santi cidAbhAsasya tAsvimau / bandhamokSau sthitau tatra tisro bandhakRtaH smRtAH ' iti / nanvevamapImAzcidAbhAsAkhyajIvasyaivAvasthAH santi natvajJAnasyeticenna / ci dAbhAsapRthakkAre tasya gaganakusumAyamAnatayA tathoktatvAt / nApyevaM ceddazAbhiriti bahuvacanAnarthakyamiti zaGkayam / palatrAjJAnAbhiprAyeNa tatsArthakyAt / evaM sadazamiti prakAzazabdita prabodhasyApi vizeSaNam / tatrApi parokSadhyAdyavaziSTa mokSakArakAvasthAcatuSTayasyApi saMbhavAddazAvasthApadayoH paryAyatvAcca / abhinIya abhinayazabditaM viSayijaneSu tannATanamAtraM kRtvetyarthaH / evameva sarvataH sarvajaneSu snehaM premANamapyabhinIya nATayitvA / atuleti khAparAdhabodhasaMbhAvitetara krodhaprabAdhakanirupamaroSAddhetoriti yAvat / kajjalamapi kajjalasadRzakalaGkasaMpAdakaM durvA - kyamapItyarthaH / etena niruktamahimnastavedamayuktameveti vyajyate / kathaM samudgirasi vamanavatkimiti vegAduccArayasIti saMbandhaH / tasmAdetAdRzena viduSA pAradArikaH kAmaH skhendriyadamanAdyanyasthAnaviSayakaH krodhazca naiva kArya iti nItirityA kUtam / tathAceha gUDhoktilakSaNaM sphuTameva / udAharaNacatuSTaye'trAvAntaravaijAtyaM tu svayamevohyam // 286 // evaM guptisAdharmya saMgatAM yuktyalaMkRtimapi lakSayati-yuktiriti / tAmudAharati -- tubhyamiti / sA rAdhikA he zrIkRSNetyArthikam / tubhyaM tvadarthaM kRtatAmbUlaM viracitavITikAvizeSaM rahasi maddhastadvArA preSayantI satIti zeSaH / anyaM itaraM kaMcidakasmAddaivavazAttatra samAgataM janaM dRSTvA avalokya zaMbhave kaustubharatnam ] 8 515
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ uttarArthe sAhityasAram / zleSeNa kAkA vAnyArthakuptirvakroktirIyate / prasIda pramade harSAtprasAdaH ko'paro bhavet // 288 // nikaTavartidevAlayasthazaMkarAyetyarthaH / arpayat nivedayAmAseti saMbandhaH / evaM caitAdRzakriyAvadagdhyAdibhUricAturIzAlinyeva matsakhI rAdhiketi tvayAdya niHzaGkameva tanmandiraM prati samabhisartavyamiti tatsakhyA dyotyate / yathAvA kuvalayA. nande-'yuktiH parAtisaMdhAna kriyayA mrmguptye| tvAmAlikhantI dRSTvAnyaM dhanuH pauSpaM kare'likhat / yathA-'dampatyornizi jalpatohazukenAkarNitaM yadvacastatprA. targurusaMnidhau nigadataH zrutvaiva tAraM vadhUH / karNAlambitapadmarAgazakalaM vinyasya capuTe vrIDArtA vidadhAti dADimaphalavyAjena vAgbandhanam' iti // 287 // evaM yuktimUlIbhUtacAturyaprasaktAM vakroktiM lakSayati-zleSeNeti / kAkA 'kAkuH striyAM vikAro yaH zokabhItyAdibhirdhvaneH' ityamarAddharSAdijanyakharabhaGgAbhivyaJjakakaNThadhvani vikRtyetyarthaH / tAmudAharati-prasIdeti / idaM hi mAnavatIM kha. kIyAM prauDhAM prati nAyakasyAnunayavAkyam / he pramade, 'pramadA mAninI' ityamarAttvaM prasIda / mayi viSaye prasannA bhavetyarthaH / athAsau vakroktyA taM pratyuttarayatiharSAdityAdinA / evaMca tayA 'mutprItiH pramado harSaH' ityamarAtpramade iti strIliGgakavasaMbuddhyarthakatvaM vihAya zleSeNa harSe viSaye tvaM prasIdeti vAkyAthai gRhItvA 'prasAdastu prasannatA'ityapi tadukteharSAdiparo'nyaH kaH prasAdo bhavedyena tadviSayaH sa kAryaH syAditi kAkA'kSipyedaM vAkyamevAprayojakamiti vyanaktIti yojanA / yathAvA kuvalayAnande-'vakroktiH zleSakAkubhyAM yadarthAntarakalpanam / muzca mAnaM dinaM prAptaM neha nandI hraantike'| 'aho kenedRzI buddhirdAruNA tava nirmitaa| triguNA zrUyate buddhirnatu dArumayI kvacit / idamavikRtazleSavakrokterudAharaNam / vikRtazleSavakrokryathA-'bhavitrI rambhoru tridazavadanaglAniradhunA sa te rAmaH sthAtA na yudhi purato lakSmaNasakhaH / iyaM yAsyatyuccairvipadamadhunA vAnaracamUrlaghi.. TedaM SaSThAkSaraparavilopaM paTha punaH' / sarvamidaM zabdazleSamUlAyA vakrokterudAharaNam / arthazleSamUlAyA yathA-'bhikSArthI va prayAtaH sutanu balimakhe tANDavaM vAdya bhadre manye vRndAvanAnte va nu sa mRgazizu va jAne varAham / bAle kacina naSTo jaraThavRSapatirgopa evAtra vettA lIlAsaMlApa itthaM jalanidhihimavatkanyayostrAyatAM nH'| kAkA yathA-'asamAlocya kopaste nocito'yamitIritA / naivocito'yamiti taM tADayAmAsa mAlayA' / atra naivocitoyamiti kAkA svaravikAreNa ucita evetyarthAntarakalpanam / yathAvA kasyacitprAcInasya-'yAmi vidhAvabhyudite punareSyA- . mIti yaduditaM bhavatA / jAnAtyudantamAtraM nedaM tattvena mugdhavadhUH' iti / idaM hi kaMcit zrIkRSNAdinAyaka prati tadvAkyAnuvAdapUrvakaM rAdhAdinAyikAsakhIvAkyam / aye nAyaka, ahamidAnIM yAmi pravAsaM gacchAmi / tathA vidhau abhyudite sati punaH eSyAmi khAM pratyupAgamiSyAmIti yadbhavatA tvayA uditamuktam /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8 ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / jAtyAdigasvabhAvasya vAksvabhAvoktirucyate / pArAvato rutaM kurvanriraMsati nijapriyAm // 289 // niruktiyagavRtyaiva nAmno'rthAntarakalpanam / anAthavyathakatvena yuktaM zazadharo bhavAn // 290 // 517 atra iyaM matsakhI yataH mugdhavadhUH ataH udantamAtraM 'vArtA pravRttirvRttAnta udantaH syAt' ityamarAdvRttAntamAtraM jAnAti / idantatvena vAstavikArthatvena na jAnAtIti yojanArthazleSapakSe / zabdazleSapakSe tu vidhau candre abhyudite sati punareSyAmi iti udantamAtraM ut ukAraH / taparakaraNaM hi tatra vyAkaraNe prasiddham / tat zabdarUpaM ante yasya vidhuzabdasya tAvanmAtraM jAnAti / natu idantatvena it ikAraH ante yasya vidhizabdasya tatvena tava daive abhyudite satyeva punareSyAmIti tvadvivakSitArthatvena naiva jAnAtIti / tasmAdvAlA / ataeva saraleyaM matsakhyevaM naiva tvayA vacanIyeti bhAva iti / yathAvA madIyAdvaitAmRtamaJjaryAm - 'sarasamapi sAdi sAntaM tava tAruNyaM kathaM kRtaM vidhinA / yadyatsadvayametattatheti sudRzAM tu siddhAntaH ' iti / atra pUrvArdhaH zrIkRSNaprazno rAdhAM prati / uttarArdhastu taduttarameva sAdijanyam sAntaM tata eva kSayitvena tarkitam / pakSe saH sakAraH sadvayaM kucadvayAvirbhAvasahitam / pakSe dvaitasahitam / pakSAntare sakArayugavat tathA sAdi sAntaM ceti tu sudRzAM mAdRzAM mRgIdRzAM, pakSe bhavAdRzAM sadasadvicAraspRzAmityarthaH / ziSTaM tu spaSTameva / evaM cAtrodAharaNadvaye'pi zleSavakroktiH spaSTaiva // 288 // evaM cakrotyalaMkRtinirUpaNe 'vAcA kiMca sudhA samudralaharIlAvaNyamAmantrya' iti rasamaJjaryuktarItyA tasyAstaruNI svAbhAvyaprasaktAM svabhAvoktiM lakSayati- jAtyAdigeti / vAk varNanaghaTitavANItyarthaH / tAmudAharati - pArAvata iti / 'pArAvataH kalaravaH' ityamarAtprasiddhaeva / rutaM 'tirazcAM vAzitaM rutam' itymraacchbdvishessmityrthH| kurvansanneva nijapriyAM riraMsatIcchApUrtyavadhi ratiM kartumicchatItyanvayaH / yathAvA sAhityadarpaNe-'lAGgUlenAbhihatya kSititalamasakRddArayannagrapadbhyAmAtmanyevAcalIya drutamatha gaganaM protpatanvikrameNa / sphUrjaddhUtkAraghoraH pratidizamakhilAndrAvayanneSa jantUnkopAviSTaH praviSTaH pratibalamanaloddIptacakSurmRgendraH' iti / yathAvA kuvalayAnande--'svabhAvoktiH : svabhAvasya jAtyAdisthasya varNanam / kuraGgairuttaraGgAkSaiH stabdhakarNairudIkSitam ' / yathA - ' tau saMmukhapracalitau savidhe gurUNAM mArgapradAnarabhAtskhalitAvadhAnau / pArzvapasarpaNamukhAvapi bhinnAdikaM kRtvA muhurmuhurupAsaratAM salajjam' iti // 289 // evaM svabhAvoktiprasaGgena zabdasyApi yogavRttyA kacidarthAntarabodhakatvakhAbhAvyAtprAptAM niruktyalaMkRtiM lakSayati- niruktiriti / tAmudAharati - anAtheti / zazaH prasiddha eva / tasya dhartI hi mRgavyApAre kSatriyapAlitaH zvavizeSaH prasiddha eva / sa yathA anAthAnAM zazamRgAdInAM vyathakastadvadanAthAyAH proSitapatikAyA virahiNyAH prANAntavyathAkara candra tvaM zazadhara iti yuktameveti bhAvaH / 1 44
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 sAhityasAram / [ uttarArdhe pratiSedho'nuvAdo yaH sAbhiprAyo nissedhgH| neyaM prahasanaprauDhI kiMtu pANDityamaNDanA // 291 // yatsiddhasya vidhAnaM tdviddhylNkRtimuucire| prApte tu SoDaze varSe sundarI sundarI bhavet // 292 // yadItthaM tattadaivaivamUhaH saMbhAvanaM mtm| sahuro tvaguNAgaNyAstvameva yadi varNayaH // 293 // . yathAvA kuvalayAnande-'niruktiogato nAmnAmanyArthatvaprakalpanam / IdRzaizcaritairjAne satyaM doSAkaro bhavAn' / 'purA kavInAM gaNanAprasaGge kaniSThikAdhiSThita- ' kAlidAsA / adyApi tattulyakaverabhAvAdanAmikA sArthavatI babhUva' iti / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte-'vasUni ratnAni vavarSa devakI mahA'kare'to vasudeva ucyate / yadatra kRSNAbhidhamAtmavastvapi prajajJivaddivyamahendranIlaruk' iti // 290 // evaM niruktau prasiddhanAmArthaniSedhAtprasaktaM niSedhAlaMkAraM lakSayatipratiSedha iti / niSedhagaH niSedhaviSayakajJAnajanaka ityetat / tamudAharatineyamiti / yathAvA kuvalayAnande-'pratiSedhaH prasiddhasya niSedhasyAnukIrtanam / na dyUtametatkitava krIDanaM nizitaiH zaraiH' iti / yuddharaGge pratyavatiSThamAnaM za. kuni prati vidagdhavacanamupahAsasUcakamityAzayaH // 291 // evaM pratiSedhAlaMkA. ralakSaNAntargatAnuvAdalakSaNasiddhabodhanaprasaktAM vidhyalaMkRtimapi lakSayati-yadi. ti / Ucire AhuH / pUrvAcAryA ityArthikam / tAmudAharati-prAptetviti / atra yadyapi ghaTe ghaTatvavidhAnavatsundayA~ sundarItva vidhAnAnupapattardvitIyasundarIzabdo'nupayuktaeva tathApyasau svArthabodhanapratibandhAdarthAntarasaMkramitavAcyatve'pi loko. ttarasaundaryazAlikhalakSaNavyaGgayArthasya ca 'prApte tu SoDaze varSe' ityAdinA kaNThata eva sphuTIkRtatvena dhvanikhAnahatvAcAlaukikasaundaryazAlivaparyavasAyyeveti bhaavH| tenAtra vyaGgayAdibhinnatvena camatkRtijanakatvAdalaMkRtitvamakSatameveti bodhyam / - taduktaM kuvalayAnande-'siddhasyaiva vidhAnaM yattAmAhurvidhyalaMkRtim / paJcamodaJcane kAle kokilaH kokilo bhavet' / yathA--'he hasta dakSiNa mRtasya zizordvijasya jIvAtave visRja zUdramunau kRpANam / rAmasya gAtramasi nirbharagarbhakhinnasItApravAsanapaToH karuNA kutste'| atra rAmasya khahastaM prati rAmasya gAtramasIti vacanamanupayukaM sadrAmasyetyanena khasyAtyantaM niSkaruNatvaM garbhIkaroti / tacca nirbharetyAdivizeSaNenAviSkRtam / adhikaM tu tatraiva bodhyam // 292 // evaM vidhyalaMkRtiniruktiprasaktaM vidhyalaMkRtilakSaNaniviSTasya yadi SoDazavarSe prAptaM syAcettadaiva sundarIsundarI syAditi vyAptiniyamasya prasaGgataH saMgataM saMbhAvanAlaMkaraNaM lakSayatiyadItthamiti / yadItthaM bhavettarhi tadaiva tatsyAdevaM UhastarkaH saMbhAvanamalaMkaraNaM mataM prAcAmAcAryANAM saMmataM bhavatIti saMbandhaH / tadudAharati-sahuro iti / evaMca sadguroramAnitvAdiskhAbhAvyena svamukhataH svaguNavarNanapravRtteH kAlatraye'pya
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 519 sabIjo lokavAdazca yatra cchekoktireva saa| vAyuti yathA pRSThaM tathA kArya tadunmukham // 294 // saMbhavAdguNAnAmagaNyatvameveti bhAvaH / taduktaM kuvalayAnande-'saMbhAvanaM yadItthaM syAdityUho'nyasya siddhaye / yadi zeSo bhavedvaktA kathitAH syurguNAstava' / yathAvA-'kastUrikAmRgANAmaNDAdgandhaguNamakhilamAdAya / yadi punarahaM vidhiH syAM khalajihvAyAM nivezayiSyAmi' iti // 293 // evaM saMbhAvanAlaMkaraNasya vyAptimUlakatvaprasaktAM. chekoktiM lakSayati-sabIja iti / yatra lokavAdaH lokapravAdo'pi / co'pyarthe / sabIjaH sAbhiprAyaH kiMcidarthAntaraparyavasAyI sA chekoktirevAlaMkRtirbhavatItyanvayaH / tAmudAharati-vAyuriti / iyaM hi loko. ktireva / tathApyatra zrIkRSNaH surabhisaMphullavRndAvanIyamadhumAlatIkujhe candrikAyAM mAM jyotsnAbhisArikAtvena sasaMketamAkAritavAMstadA tvahamapi rahaHpriyasakhi tadAjJAbhaGgabhiyAGgIkRtavatyevAsamarthApi nizi mayA khagRhAtpatityAgasarvajanavaJcanapUrvakamatigUDhaM tatrAbhisartuM kathaM pAryeteti khasaMkaTaparihAraparipitsuM rAdhikA prati sakhIvAkyameva puMliGgAdinAdhyavasIyate / evaMca vAyusthAnIyotrabhagavAn zrIkRSNa evAsaGgatvAtprabalatamatvAca / sa yathA vAti 'vA gatigandhanayoH' iti smara. NAdyayA rItyAntaHprasAdapUrvakaM tubhyaM saugandhyajananopalakSitaM surataM dadAti tathaiva tvayA pRSThaM kAmazAstraprasiddhapAzukaratibandhe yathAzrutameva / kAyasya saralasuratakAlepi pRSThaikAdhAratvAttadupalakSitaM vapustadunmukhaM sarvAtmanA tadanukUlameva kAryamiti tAtparyAnusArI sNbndhH| yathAzrute tu yathA vAyuti tathA tadunmukhaM pRSThamiti saralaiva yojanA / evaMca yathAprasaGgaH patati tathaiva vartitavyamiti niiti?tyte| etAvAnAyAsastu sakhyAH sarvajanapratAraNapUrvakaM rAdhAmupadeSTumeva / yathAvA kuvalayAnande-'chekoktiryatra lokokteH syAdarthAntaragarbhatA / bhujaMga eva jAnIte bhujaMgacaraNaM sakhe' / yathA-'malayamarutAM vrAtA yAtA vi. kAsitamallikAH parimalabharo bhagno grISmastvamutsahase yadi / ghana ghaTayituM taM niHsnehaM ya eva nivartane prabhavati gavAM kiM nazchinnaM sa eva dhanaMjayaH' / atra dhanalipsayA proSitAGganAsakhIvacane ya eva gavAM nivartane prabhavati sa eva dhanaM. jaya ityAdiprasiddhalokavAdAnukAro'trAtisaundaryazAlinImimAmapahAya dhanalipsayA prasthito rasAnabhijJatvAdgoprAya eva, tasya nivartakastu dhanasya jetA dhanenAkRSTasya tadvimukhIkaraNena pratyAkarSakatvAdityarthAntarameva garbhIkRtamiti / nanvatanmUlIbhUtA 'lokapravAdAnukRtirlokoktiriti bhaNyate / sahakha katicinmAsAnmIlayitvA vilo. cane' iti kuvalayAnanda evokAlokotiratra prAkuto nokteti cecchRNu / niruktacchekoktyA sahaikIkRtya madudAhRtarItyA'traiva tadantarbhAvasya lAghaveneSTatvAt / evamevaitat prAktanAnAM kuvalayAnandoktAnAM AvRttidIpakamAlAdIpakakArakadIpakAnA dIpakabhedavizeSANAM tatraivAntarbhAvastathA taduktasya vikakharasya cArthAntaranyAso.
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe bhUtAdyarthasya yA sAkSAttvenoktirbhAvikaM tu tat / adyApi sA me hagbaddhA kAmitAnumatIGgitA // 295 // dAharaNasaMsRSTau mithyAdhyavasiteH prauDhoktau doSasyAbhyarthanAnujJA tatraiva guNadarzanAt / 'vipadaH santu naH zazvadyAsu saMkIrtyate hariH' ityanujJAyAH 'kAryAjanirvizeSoktiH sati puSkalakAraNe / hRdi snehakSayo nAbhUtsmaradIpe jvalatyapi iti vizeSoktau / 'sUcyArtha - sUcanaM mudrA prakRtArthaparaiH padaiH / nitambagurvI taruNI hagyugmavipulA ca sA' iti mudrAyAH 'alaMkAraH parikaraH sAbhiprAye vizeSaNe ! sudhAMzukalitottaMsastApaM haratu vaH zivaH' iti parikare - 'pUrvAvasthAnuvRttizca vikRte sati vastuni / dIpe nirvApite'pyAsItkAzvIra nairmahanmahaH' iti pUrvAvasthAyAH 'punaH svaguNasaMprAptiH pUrvarUpamudAhRtam / harakaNThAnulipto'pi zeSastvadyazasA sitaH' iti pUrvarUpe / ' kramikaM prakRtArthAnAM nyAsaM ratnAvalIM viduH / caturAsyaH patirlakSmyAH sarvajJastvaM mahIpate' iti ratnAvalyAH 'praznAkSarottarAbhinnamuttaraM citramucyate / kedArapoSaNaratAH ke kheTAH kiM calaM vayaH' iti citrasya cAgrime vakSyamANe zabdAlaMkArarale tadalaMkAra vizeSayoH / tathA 'bhedavaiziSTayayoH sphUrtAvunmIlita vizeSakau / himAdriM tvadyazo manaM surAH zItena jAnate' / 'lakSitAnyudite candre padmAni ca mukhAni ca' iti conmIlita vizeSa * kayoH kAvyaliGge vakSyamANe'numAnAlaMkAre vA - -" vivRtoktiH zliSTaguptaM kavinAviSkRtaM yadi / vRSApehi parakSetrAditi vakti sasUcanam' iti vivRtokteH 'gUDhoktiranyoddezyA gIryadanyaM prati kathyate / vRSApehi parakSetrAdAyAti kSetrarakSaka: " iti gUDhottau 'udAttamRddhisahitaM zlAghyaM cAnyopasarjanam / sAnau yasyAbhavadyuddhaM taddhUje rjaTikirITino:' / ' ratnastambheSu saMkrAntapratibimbazatairvRtaH / jJAto laGkezvaraH kRcchrAdAJjaneyena tattvata:' ityudAttasya 'hetorhetumatA sArdhaM varNanaM heturucyate / asAvudeti zItAMzurmAnacchedAya subhruvAm' ityAdihetvalaMkArasyAgrimasya kAvyaliGge tadvata 'atyuktiradbhutAtathyazauyaudAryAdivarNanam / tvayi dAtari rAjendra yAcakAH kalpazAkhinaH' / 'rAjansaptApyakUpArAstvatpratApAgnizoSitAH / tvadvairirAjavanitAbASpapUreNa pUritAH' ityukterapi 'anayoranavadyAGgi stanayorjumbhamANayoH / avakAzo na paryAptastava bAhulatAntare' ityAdivadatizayoktivizeSa evAntarbhAva iti dhyeyam / dhIraiH kSantavyaM ca madaparAdhajAtam // 294 // evaM cchekokterabhiprAyaghaTitatvena tAdRktayA prasaktaM bhAvikAlaMkaraNaM lakSayati-bhUtAdIti / Adizabdena bhaviSya - to'pyarthasya saMgrahaH / prasiddhaM caitadbhAgavate'krUrAnandavarNane / tadudAharati -- adyA pIti / sA pUrvAnubhUtA priyA / dRgiti / dRzi dRSTau baddheva baddhA saMbaddhA pratya kSetyarthaH / tatra hetuM vadaMstAM vizinaSTi- kAmiteti / me ityatrApyanukRSTa yojyam / kAmitasya matprArthitasya anumatiranumodanaM yatra tAdRzamiGgitaM sakaTA kSamandasmitagrIvAbhivalanaM yasyAH sA tathetyarthaH / yathAvA kAvyaprakAze -- 'AsI daJjanamatreti pazyAmi tava locane / bhAvibhUSaNasaMbhArAM sAkSAtkurve tavAkRtim -- I 520
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam ] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 521 vyApyAropAdvitarkaH syAdyApakAropaNaM yadi / yadIyaM nAnuraktA syAttanna pazyetkaTAkSataH // 296 // prAtikalye'pi cediSThamanukUlamudIryate / aparAdhI priyaH pAtyo'dhastvayaitaduraHsthayA // 297 // bAhyAntaHkaraNotpannaM jJAnaM pratyakSamiSyate / saMnikarSe priyAsyena zaktapyatyanyadA manaH // 298 // iti / yathAvA kuvalayAnande-'bhAvikaM bhUtabhAvyarthasAkSAtkArasya varNanam / ahaM vilokaye'dyApi yudhyante'tra surAsurAH' / 'adyApi tiSThati dRzoridamuttarIyaM dhatuM punaH stanataTAdgalitaM prvRttaa| vAcaM nizamya nayanaM nayanaM mameti kiMcittadA yadakarosmitamAyatAkSI' iti // 295 // evaMca yatra yatra bhUtAdyarthaviSayakasAkSAtkArakhoktistatra bhAvikatvamiti / bhAvikanirUpaNe vyAptiprasakaM vitarkAlaMkAraM lakSa. yati-vyApyeti / yadyayaM nirvahniH syAttadA nidhUmo'pi syAt / tamudAharatiyadIyamiti / yathAvA sarakhatIkaNThAbharaNe vitarkabhedAn prakRtya / teSu nirNayAntastatvAnupAtI yathA-'mainAkaH kimayaM ruNaddhi gagane manmArgamavyAhataM zaktistasya kutaH sa vajrapatanAdbhIto mahendrAdapi / tAyaH so'pi samaM nijena vibhunA jAnAti mAM rAvaNaM AH jJAtaM sa jaTAyureSa jarasA kliSTo vadhaM vAJchati' ityAdi / vistarastu tatraiva jJeyaH // 296 // evaM vitarkasiddhavyAptiprasaktamanukUlAlaMkaraNaM lakSayati-prAMtikUlyapIti / tadudAharati-aparAdhIti / iyaM hi nA. yikAM prati sakhyuktiH / yathAvA sAhityadarpaNe-'anukUlaM prAtikUlyamAnukUlyAnubandhi cet' / yathA 'kupitAsi yadA tanvi vidhAya karajakSatam / badhAna bhujapAzAbhyAM kaNThamasya dRDhaM tadA' iti / yathAvA amarukazatake-'kopAtkomalalo. labAhulatikApAzena badhvA dRDhaM nItvA vAsaniketanaM dayitayA sAyaM sakhInAM purH| bhUyo'pyevamiti skhalanmRdugirA saMsUcya duzceSTitaM dhanyo hanyata eva nihutiparaH preyAtrudatyA hasan' iti / atra vAkyArthavistarastu madIye zAradodayAkhyaitaTipaNagrantha eva draSTavyaH // 297 // evamanukUlAlaMkAralakSaNakukSinikSiptaprAtikUlyabAdhakeSTajJAnasya pramAtvenaiva lakSaNaghaTakatayA prasaktAnyalaMkArANAM purANAdi. dhvapi dRSTatvAtpaurANikasaMmatAnyaSTau pratyakSAnumAnopamAnazabdArthApattyanupalabdhisaM. bhavaitihyAkhyapramANAnyapyalaMkAratvena didarzayiSuH prathamaM pratyakSAlaMkAraM lakSayatibAhyeti / iSyate'laMkAratvena prAcInainavInaizcAlaMkArikaiH khIkriyata ityarthaH / kramAttamudAharati-saMnikarSa iti / anyadA viprakarSe / evaMca saMnikarSe sati priyAsyaviSayakaM cAkSuSaM pratyakSaM tadabhAve tatsaMskArataH smRtyA dhyAnena vA 3 manasastadAkAratvalakSaNa mAnasaM pratyakSaM bhavatItyasya vilakSaNacamatkArajanakatvAdukkAlaMkAratvamiti lakSaNasaMgatiH / taduktaM sarakhatIkaNThAbharaNe-'pratyakSamakSa jJAnaM mAnasaM cAbhidhIyate' iti / yathA-'mandamandavigalanapamISacakSurullasitapakSama
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [ uttarArdhe vyApyena vyApake dhIkRdanumAnamihocyate / anurakteyamasmAsu smitapUrvakaTAkSataH // 299 // dadhatyA / vIkSyate sma zanakainavavadhvA kAmino mukhamadhomukhayaiva' / amithyAtmakaM yathA-'manaH pratyakcitve savidhamavadhAyAttamarutaH prahRSyadromANaH prmdslilotsnggitdRshH| yadAlokyAbAdaM hada iva nimajjyAmRtamaye dadhatyantastattvaM kimapi yaminastatkila bhavAn' itica / yathAvA kuvalayAnande-'kiM tAvatsarasi sarojametadArAdAhosvinmukhamavabhAsate yuvatyAH / saMzayya kSaNamiti nizcikAya kazcidvimbokairbakasahavAsinAM parokSaiH' iti // 298 // evaM kramaprAptamanumAnAlaMkAramapi tadupajIvyatvAttaduttaraM lakSayati-vyApyeneti / vyApyena liGgena / vyApake sAdhye etAdRze iha kAvyavyApAragocarArthaviSaya ityarthaH / dhIti / pramitijanakamityarthaH / anumAnaM anumAnAlaMkaraNam / ucyata ityanvayaH / tamudAharatianurakteti / idaM hi bhagavataH zrIkRSNasya kAMcittAhagAzayasUcikAM gopikA vilokya vamanasyeva vasuhRdaM prati vA vacaH / atra purovartitvena pratyakSagopikApakSaH / tadAzritaH khaviSayakAnurAgaH sAdhyaH / mandahAsApAGgavIkSaNaM tatkartRkaM svakarmakaM hetuH| arthasamAjasiddhatAdRggopyantaraM dRSTAnta ityUhyam / ihoktarUpeNa vyApyena hetunA gavyavyApAragocaraniruktagopIvizeSapakSakakhaviSayakAnuraktatvarUpasAdhya viSayakapramA bhavatIti lakSaNasaMgatiH / taduktaM rasagaGgAdhare-kAvyavyApAragocarAnumitikaraNamanumAnam / kAvyaliGgavAraNAya gocarAntamiti / evaM ca 'himAdriM tvadyazo manaM surAH zItena jAnate / lakSitAnyudite candre padmAni ca mukhAni ca' iti kuvalayAnandodAhRtayoH bhedavaiziSTayayoH sphUrtAvunmIlitavizeSako' iti tallakSitonmIlitavizeSakayoH prAgukto'trAntarbhAvaH sughaTa eva / ubhayatrApi kramAt zaityapramAliGgakahimAdripramArUpAyAH kamalapratiyogikarabhaNImukhAnuyogikabhedaviSayakAnumitirUpapramiteH sarvadA vikasamAnatvahetukAyAzcoktakAvyavyApAragocarAnumAnaikasAdhyatvAditi dhyeyam / yathAvA sarasvatIkaNThAbharaNe-'aviralavilolajaladaH kuTajArjunanIpavanavAtaH / ayamAyAtaH kAlo hanta hatAH pathika gehinyaH' / 'sAvajJamAgamiSyannUnaM patito'si pAdayostasyAH / kathamanyathA lalATe yAvakarasatilakapatiriyam'itica / yathAvA kuvalayAnande-'yathA randhaM vyomnazcalajaladadhUmaH sthagayati sphuliGgAnAM rUpaM dadhati ca yathA shkrmnnyH| yathA vidyujjvAlollasitaparipiGgAzca kakubhastathA manye lagnaH pathikatarukhaNDe smaradavaH' / yathAvA-'yatraitA laharI calAcaladRzo vyApArayanti dhruvaM tattatraiva patanti saMtatamamI marmaspRzomArgaNAH / taccakrIkRtacApapuhitazaraH pretatkaraH krodhano dhAvatyagrata eva zAsana. dharaH satyaM tadAsAM smaraH' / pUrva rUpakasaMkIrNamidamatizayoktisaMkIrNamiti bhedaH / zuddhAnumAnaM yathA-'nilIyamAnairvihagainimIladbhizca paGkajaiH / vikasantyA ca mA. latyA gataH saMjJAyate raviH' / yathAvA-'saumitre nanu sevyatAM tarutalam' ityAdi
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam ] C sarasAmodavyAkhyAsahitam / dhIH saMjJAsaMjJisaMbandhe yatastadupamAnakam / bhagaNaM zakaTAkAraM bAle tvaM viddhi rohiNIm // 300 // yathArthavaktRvacanaM zabda ityabhidhIyate / rAdhe kRSNaH parAtmAyaM lIlAkRditi nizcinu // pratyakSAdiprasiddho'pi yo'rtho naivopapadyate / arthAntaraM dizatyeSA tvarthApattirihoditA // 302 // 309 // 523 // 299 // evaM kramaprAptamupamAnapramANAlaMkAraM lakSayati- dhIriti / yataH sakAzAt / saMjJetyAdi / saMjJA gavayAdipadazakyatA, saMjJI gavayAdipadavAcyo gavAdisadRzaH piNDavizeSaH / anayoryaH saMbandhaH vAcyavAcakabhAvarUpaH saMsargastasmi nviSaya ityarthaH / dhIH pramA bhavati tat niruktapramAkaraNaM gavayAdipiNDamAtrapratyakSottarakAlikaM gosadRzo gavaya ityatidezavAkyasmRtirUpaM karaNamiti yAvat / upamAnakamastIti saMbandhaH / etenopamAlaMkArasya vyAvRttiH sUcitA lakSaNaphalAdibhedAditi bodhyam / tamudAharati - bhagaNamiti / he bAle, tvam / zakaTeti / zakaTasadRzasaMsthAnavizeSamityarthaH / etAdRzaM bhagaNaM nakSatrasaMgham / rohiNIM viddhIti yojanA / taduktaM kaNThAbharaNakuvalayAnandayoH / 'tAM rohiNIM vijAnIhi jyotiSAmatra maNDale / samUhastArakANAM yaH zakaTAkArakAzritaH' iti / 'yastanvi tArakAnyAsaH' iti kuvalayAnandapAThaH / AlekhyanAmakacitrasya pAdAdicihnarUpAyA mudrAyA AdarzAdipratibimbasya cAtraivAntarbhAvaH / uktajJAnajanakatva taulyAditi dik // 300 // idAnIM kramaprAptaM zabdapramANamalaMkAratvena lakSayati-yathArtha - ti / tadudAharati-rAdha iti / yathAvA sarasvatIkaNThAbharaNe - ' damaM dAnaM dayAM zikSeH stanayitnurvedatyasau / dadadda iti vAgdevI dayadhvaM datta dAmyata' tadetadvidhirUpamAptavacanam / niSedharUpaM yathA-' - "nivAryatAmAli kimapyayaM baTuH punarvivakSuH sphuritottarAdharaH / na kevalaM yo mahatopabhASate zRNoti tasmAdapi yaH sa pApabhAkU' iti / yathAvA kuvalayAnande - ' vivakSatA doSamapi cyutAtmanA tvayaikamIzaM prati sAdhu bhASitam / yamAmanantyAtmabhuvo'pi kAraNaM kathaM sa lakSya prabhavo bhaviSyati' | 'balAtkuruta pApAni santu tAnyakRtAni vaH / sarvAnbalavatA'narthAnakRtAnmanurabravIt' / 'mahAjanAcAraparamparehazI khanAma nAmAdadate na sAdhavaH / ato'bhidhAtuM na tadutsahe punarjanaH kilAcAramucaM vigAyati' / 'asaMzayaM kSatraparigrahakSamA yadAryamasyAmabhilASi me manaH / satAM hi saMdehapadeSu vastuSu pramANamantaHkaraNasya vRttayaH' iti // 301 // atha kramaprAptamarthApattimapyalaMkAratvena lakSayati- pratyakSAdIti zlokenaiva / AdinAnumAnAdiH / yaH sarvadivasAbhujAnatve sati pInatvAdilakSaNo'rthaH pratyakSAdiprasiddho'pi devadattAzritatvena pratyakSAdipramANasiddho'pi naiva upapadyate yuktisaho naiva bhavati / ataH stropapattaye'rthAntaraM rAtribhojanalakSaNaM padArthAntaraM dizati jJApayati / eSA tu ihaM
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 sAhityasAram / [ uttarArdhe upavItasamaM hAraM prAtarvIkSya mRgiidRshH| viparItarataM sakhyo vinirNeyuH svacetasi // 303 // asatvaM yatpadArthAnAM so'bhAvo'nupalabdhikaH / priye madhyastavAstyeva paraM naivopalabhyate // 304 // pramANAntarato bAdho yogyataivAtra sNbhvH| kRpAdhIza kRpAsmAsu pAtityAdeva bhAvinI // 305 // loke zAstre ca arthApattiretannAmakapramANavyatirekaprakRte'laMkAratvenApyuditA kathi. tAstItyanvayaH / tadukkaM sarasvatIkaNThAbharaNe-'pratyakSAdipratIto'rtho yastathA nopapadyate / arthAntaraM ca gamayatyarthApattiM vadanti tAm' iti // 302 // tAmu. dAharati-upavIteti / yajJopavItasamAnasaMsthAnamityarthaH / dakSiNaM bAhuM madhyataH samuddhatya vAmaskandhe'vasthApitamiti yAvat / etAdRzaM mRgIdRzaH pArvatyAH hAraM muktAvalivizeSam / 'hAro muktAvalI' ityamaraH / prAtaruSasi vIkSya Alokya sakhyaH rahaHsahacaryaH vacetasi viparItarataM / puruSAyitamityarthaH / mRgIdRza ityArthikam / vinirNeyuriti yojnaa| aya bhAvaH / sA tAvanizi bhagavatA zivena saha viparItasurataM kurvANA puMstvaveSArtha yajJopavItasthAne svamuktAhArameva tAdRzaM nivezayAmAsa / sa tu tAhaksuratazrAntivismRtyA tathaiva nidrAyAmapyAsIdataH sakhIbhiH prabhAte tathekSitaH proktasuratagamako'bhUditi / yathAvA kaNThAbharaNa eva-'nirgatuM zakyamastIti madhyaM tava nitambini / anyathAnupapattyaiva payodharabharasthiteH' iti / vistarastu tatraiva draSTavyaH / yathAvA madIye kRSNalIlAmRte-'samudra eSo'sya sapatnasundarIsravaTTagabjAmbubhireva nirmitaH / nacetkathaM kSAra udAraraMhasA prapUrito. 'pyasya nakhendujAmbhasA' iti / yathAvA'smadIyAyAmevAdvaitAmRtamaJjaryAm-'va. lmIkAnmunimiSataH kimanantaH prAdurAsa yadi nedam / tadvAkyalalitakaNThaH ko vA nAbhUcchivaH sAkSAt' iti // 303 // evaM kramaprAptamabhAvAparAbhidhamanupalabdhyAkhyaM SaSThaM pramANamapyalaMkAratvena lakSayati-asatvamityardhenaiva / yatpadArthAnAmasavaM samIhitasthale'vidyamAnatvaM saH abhAva eva / anupalabdhikaH anupalabdhyaparAbhidho'laMkAro bhvtiitynvyH| tamudAharati-priye iti / idaM tu niga. davyAkhyAtameva / yathAvA kaNThAbharaNa eva-'mAnuSISu kathaM vA syAdasya rUpasya saMbhavaH / na prabhAtaralaM jyotirudeti vasudhAtale' iti / yathAvA kuvalayAnande / anupalabdhiryathA-'sphuTamasadavalanaM tanvi nizcinvate te tadanupalabhamAnA rUpayanto'pi lokAH / kucagirivarayugmaM yadvinAdhArametattadiha makaraketorindrajAlaM pratImaH' iti // 304 // evaM kramAgataM saMbhavAkhyamapi saptamaM pramANamalaMkAratvena lakSayati-pramANAntarata ityardhenaiva / anyapramANenetyarthaH / abAdhaH bAdhAbhAvaH / etadrUpAyogyataivAtra loke zAstre ca saMbhava etadabhidho'laMkAro'stIti saMbandhaH / tamudAharati-kRpAbdhIti / yathAvA kuvalayAnande-'ye nAma ke.
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 525 aiticaM vRddhavAkyAnAmAdihInA paramparA / vadanti hyakhilA vRddhAH zrIzasevyamRtItyapi // 306 // tilatandulavatsaGghaH sNsRssttirbhvlNkRteH| sahuro pAhi mAM dInaM bhavadAvAnalAkulam // 307 // kSIranIrasamo nAnAlaMkArANAM sa sNkrH| harirjayati saMsAratimiradhvaMsakRJciram // 308 // cidiha naH prathayanyavajJAM jAnanti te kimapi tAnprati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA kAlo hyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI' iti // 305 // athaitihyamapi kramAgatamaSTamaM pramANamalaMkAratvena lakSayati-aitihyamiti / taamudaahrti-vdntihiiti|amRtii mokSazAlI yAvadArabdhaM jIvanmukta ityrthH| apinA sadyomuktopItyetat / pakSadvayamapi saMkSepazArIrakAdizAstrasiddhameveti bhAvaH / yathAvA kuvalayAnande-'kalyANI bata gAtheyaM laukikI pratibhAti mAm / eti jIvantamAnando naraM varSazatAdapi' iti // 306 // evamupamAdyaitihyAntAnAmaSTanabatyalaMkArANAM madhye'nyatamAnAM melane vispaSTe sati citrarUpavatsaMsRSTayAkhyo. 'nya evAlaMkAroM bhavatIti sUcayaMstaM lakSayati-tileti / bahviti / ekavacanamatra jAtyabhiprAyakameva / anekAlaMkArANAmityarthaH / tilatandulavatsaMmelane. 'pi yathA tilatandulAnAM parasparaM bhedaH spaSTa eva pratibhAti tathA alaMkArANAM saMmelane'pi yatra bhedaH parasparaM sphuTataraM pratyakSIkriyate iti yAvat / etAdRzo yaH saGghaH nirukkAlaMkArasamudAyaH sA saMsRSTiretannAnyalaMkRtirbhavatIti yojanA / tAmudAharati-sahuro iti / ayi sadguro, vaM bhaveti sNsaardaavaanlviklmityrthH| ataeva dInametAdRzaM mAM pAhi kRpAdRSTayamRtavRSTayA paripAlayeti saMbandhaH / atra saditi parikarAGkuraH / bhavetyatra rUpakaM luptopamA vA dInamityAdau parikaraH pAhItyAdau kAvyaliGgaM cetyetanmelanasya vispaSTatvAlakSaNasaMgatiH / yathAvA sarakhatIkaNThAbharaNe-'pinaSTIva taraGgAprairudadhiH phenacandanam / tadAdAya karairindulipantIva digaGganAH' / atrotprekSAdvayaM rUpakadvayaM ca tilataNDulavatsaMkIryate iti saMsRSTiM prakRtyoktam / yathAvA kAvyaprakAze tAM prakRtya-'limpatIva tamoGgAni varSatIvAjanaM nabhaH / asatpuruSaseveva dRSTiniSkalatAM gatA' iti / atra pUrvArdha utprekSAdvayamuttarArdha upamA ca vyakaiveti tathA / yathAvA sAhityadarpaNe-'devaH pAyAdapAyAdvaH smerendiivrlocnH| saMsAradhvAntavidhvaMsahaMsaH kaMsaniSUdanaH' iti / atra smeretyatra luptopamA saMsAreti rUpakadvayaM ca vyaktameva / yathAvA kuvalayAnande-limpatIvetyAdyarthAlaMkArasaMsRSTayudAharaNaM vilikhya / 'AnandamandirapurandaramuktamAlyamaulau haThena nihitaM mahiSAsurasya / pAdAmbujaM bhavatu vo vijayAya maJjumaJjIrasiJjitamanoharamambikAyAH' ityuktam // 307 // evaM arthateSAmalaM. kArANAM yathAsaMbhavaM vacinmelane laukikAlaMkArANAM melana iva cArutvAntarAlamba
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 sAhityasAram / [ uttarArdhe Arambha upamAcatvAriMzAdhikazataM bhirdA / ananvayezvopameyopamA'nyonyopamA tathA // 309 // asamacodAharaNaM pratIpaM paJcadhAmatam / rUpakaM saMmataM vidyAmitaM pariNatistathA // 310 // nena narasiMhanyAyena pRthagalaMkAratvasthitau tanirNayaH kriyate / tatra tilataNDulanyAyena sphuTAvagamyamAnabhedAlaMkAramelane saMsRSTiH kSIranIranyAyenAsphuTabhedAlaMkAramelane saM. kara iti kuvalayAnandoktAM saMsRSTiM nirUpya saMkaramapi taduktaM lkssyti-kssiireti| saH prAguktaH sNghH| tmudaahrti-hririti| atra harizabde haratyadvaitAtmaprabodhajanakavedAntamahAvAkyavicAropadezena mUlAvidyAmiti vyutpattyA saMsAratimiretyAdivizeSaNAddharizabdasya 'yamAnilendracandrArkaviSNusiMhAMzuvAjiSu' ityAdya. marAtsUryavAcakavAdapi tadrUpaH sadgururiti rUpakaM tathA viSNuvAcakatvAcca zleSazcaivaM mayUravyaMsakAdisamAsAzrayaNena timiramiti rUpakaM saMsArastimiramiveti luptopamA ca na sphuTIbhavatIti lakSaNasaMgatiH / yathAvA kaNThAbharaNe--'kSIrakSAlitacandreva nIlIdhautAmbareva ca / TaGkollikhitasUryeva vasantazrIradRzyata' / atropamotprekSe kSIranIravanmizre iti| 'kRSNArjunAnuraktApi dRSTiH karNAvalambinI / yAti vizvasanIyatvaM kasya te kalabhASiNi' / atra pAMsUdakayoriva mRtpiNDe zleSavirodhayoravyaktayoreva vyAjastutAvaGgabhAvo'vagamyata iti ca / yathAvA sAhityadarpaNe'anurAgavatI saMdhyA divasastatpuraHsaraH / aho daivagatizcitrA tathApi na samAgamaH' / atra samAsoktivizeSokteraGgamiti / yathAvA kuvalayAnande-'saMkaraM prakRtya sa cAGgAGgibhAvena samaprAdhAnyena saMdehenaikavAcakAnupravezena ca caturvidha iti / pratijJAya aGgAGgibhAvasaMkaro yathA-'taleSvavepanta mahIruhANAM chAyAstadA mAru. takampitAnAm / zazAGkasiMhena tamogajAnAM lUnAkRtInAmiva gAtrakhaNDAH' / atra vistarastu samudAhRtakaNThAbharaNAdigranthatraye'yanusaMdheyaH prakRtAnupayogAneha mayA saM-:gRhIto'sAviti zivam // 308 // evamitthaM zatamalaMkArA ityAdikuvalayAna. ndIyAntimakArikoktarItyA zatasaMkhyAkAneva khakRtapriyavratacaritacandrikAntimabhAgoktabrahmazarIradvaidhIbhAvotpannArdhanArIzvaratAdAtmyAnusaMdhAnajanyadakSiNavAmobhaya. bhAgakramotpannamanuzatarUpAtmakamithunasaMbhUtapriyavratAkhyajyeSThaputratajjyeSThapatnIbahirmatyabhidhadampatyoH prAthamikasuratakAlikasaMvAdoktazatAlaMkArAnupamAdisaMkarAntAnirUpya tAnanukrAmati-Arambha ityAdisaptadazazlokaiH / saMkhyAdisubodhArthamanyaprakSepanirAkaraNAthai ca / Arambhe prathamamityarthaH / bhidA tadbhedena / ananvayazve. ti| ananvayAdInAM naiva bheda ityrthH| anyonyopameti cchedaH / cazabdatathAzabdau samuccAyakAveva / evamevAgre'pi sarvatra draSTavyam // 309 // asmshceti| vidyeti / 'purANanyAyamImAMsAdharmazAstrAGgamizritAH / vedAH sthAnAni vidyAnAM dharmasya ca caturdaza' iti smRtezcaturdazasaMkhyAbhedabhinnamityarthaH // 310 //
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 527 kaustubharatnam 8] sarasAmodavyAkhyAsahitam / saMdehatritayaM bhraantishcaivmaansmRtirpyth| ullekhaH SaDvidhazcaivApaddhatizcApi SaDvidhA // 311 // nizcayazca tathotprekSA saptadhA prikiirtitaa| dazadhAtizayoktiH syAdekadhA tulyayogitA // 312 // dIpakaM prativastUpamA tridhA gaditA budhaiH / dRSTAnto dvividhazcaiva caturdheva nidarzanAH // 313 // vyatirekaH sahoktizca vinoktizca tathaivaca / samAsoktiH parikarastathA prikraangkurH|| 314 // zleSo navavidho'prastutaprazaMsaikadhA mtaa| prastutAGkara ekaH syAtparyAyoktadvayaM tathA // 315 // vyAjastutiH paJcadhaiva vyAjanindA tathaiva c| AkSepazca virodhAbhAsadvayaM parikIrtitam // 316 // vibhAvanA SaDvidhA syAdvizeSoktistathaiva ca / asaMbhAvo'saMgatizca trividhA viSamaM samam // 317 // vicitramadhike cAlpamanyonyadvayameva ca / vizeSatritayaM vyAghAtau ca kAraNamAlike // 318 // ekAvalyau tathA sArau yathAsaMkhyaM tathaiva ca / paryAyau parivRttizca parisaMkhyA vikalpakaH // 319 // samuccayaH samAdhizca pratyanIkaM tathaivaca / kAvyArthApattirevaM syAtkAvyaliGgaM tathaiva ca // 320 // tadvadarthAntaranyAsau prauDhoktirlalitaM tathA / praharSaNatrayaM caiva tathollAsazcaturvidhaH // 321 // avijJA dvividhA lezau tahuNaH pUrvarUpakam / atadguNazcAnuguNo mIlitaM ca tathaivaca // 322 / / sAmAnyamuttaraM sUkSma pihitaM ca tathaivaca / vyAjoktiratha gUDhoktiyuktirvakroktireva ca // 323 // saMdeheti // 311 // nizcayazceti / ekadhA ekaprakArA // 312 // dIpakamiti // 313 // vyatireka iti // 314 // zleSa iti / aprastuteti cchedaH // 315 // vyAjastutiriti // 316 // vibhAvaneti / asaMgatiriti tu spaSTameva // 317 // vicitramiti / adhike iti dvivacanAttadIyaM bhedadvayamevetyarthaH / evameva vyAghAtAvityatrApi / etena kAraNetyAdyapi vyAkhyAtam // 318 // ekAvalyAviti / prAgvadeva // 319 // samuccaya iti / // 320 // tadvaditi // 321 // avazeti // 322 // sAmAnyamiti
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ -528 saahitysaarm| [ uttarArdhe svabhAvoktiniruktizca pratiSedho vidhistthaa| saMbhAvanaM ca cchekoktirbhAvikaM ca vitarkakaH // 324 // anukUlaM tathA pratyakSAdimAnASTakaM tthaa| saMsRSTiH saMkarazcaivamalaMkArazataM matam // 325 // gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddabhre / arthAlaMkAravapuH kaustubhanAmASTamaM ratnam // 326 // iti zrIsAhityasAre kaustubhAkhyamaSTamaratnaM saMpUrNam // 8 // ___ kAmadhenuratnam 9 arthAlaMkArato'thAhaM zabdAlaMkArasaMcayam / jaghanyaM pravihAyaiva padyAdyarha dizAmi tam // 1 // // 323 // svabhAvoktiriti // 324 // anukUlamiti / pratyakSAdIti / AdinAnumAnopamAnazabdArthApattyanupalabdhisaMbhavaitityagrahaH / mataM prAcInAdyAcAryaskhArasyAnusAriNo mama saMmatamityarthaH // 325 // gokSIreti / pUrvArdhamidaM prAgeva vyAkhyAtam / athaiti / arthAlaMkAranirUpaNasvarUpamityarthaH / kaustubheti / kaustubha iti nAma yasya tattathetyarthaH // 326 // iti zrImata0 kaustubhAkhyASTamArthAlaMkAraratnasarasAmodollAsaH saMpUrNaH // 8 // evamaSTamaratne'rthAlaMkArAntsaMprapaJcya tena prathamaratnoktacaturvidhakAvyamadhye tRtIyaM madhyamaM tadupapAdyAdhunA'vasaraprAptaM adharma kAvyabheda nirUpayiSyannavamaM zabdAlaM. kAraratnamArabhamANaH prAktanaratrnena sahAsyAvasarasAMgatyaM samabhidadhAnaH zleSeNA. dhamakAvyaprapaJcarUpatvenaitasmAdudvijataH ziSyAdInsArataH saMkSepakathanapratijJayA sa. mAzvAsayati-arthAlaMkArata iti / ahaM prakRtagranthalekhakatvopahitazcinmAtra ityrthH| atheti / prAcInaratne arthAlaMkAranirUpaNAt / atha anantaram / zabdeti / nanu yamakAdeH khaDgabandhAdezca tatra kevalaM bAlaikalAlanopayogitvena prekSAvadanAdaraNIyakhamevetyata Aha-jaghanyAmityAdi nRtIyapAdena / tatra jaghanyatvenAtinindyatvAdeva taddhAne prakarSA'navadhAraNaM ca pretyAdinI dhvanyate / evaM tarhi kiM tadadhame'pi kAvyaprapaJce'tra prekSAvadAdaraNIyamavaziSyatetyatrAha-padye. tyAdhantyapAdena / AdinA gadyam / taM prAkpratijJAtazabdAlaMkArasaMcayamiti yA. vat / dizAmi kathayAmItyanvayaH / pakSe ahaM khadharmapatnyupabhogalAlasaH / artheti / dharmAkhyapumarthaikakRnnAsAbharaNamaGgalasUtrAdyalaMkAradhAraNAdityarthaH / athAvyavahitam / zabdeti / khanajanakAbharaNanikaramityarthaH / jaghanyaM jaghanArha kAzyAkhyaM jaghanaikopayuktamiti yAvat / tasya ziSTAcAravirodhAttaddhAne prakarSAdi 150171FKatha PVITMAP
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 529 kAmadhenuratnam 9] sarasAmodavyAkhyAsahitam / savyaJjanAlirevAtra chekAnuprAsazAlivAk / kundamandasmitA rAdhA hariM yAti ratIkSitam // 2 // varNA dvijAdijAtmAnaH sthAnasAdRzyato yadi / satataM lalitAH santi zrutyanuprAsa eva sH||3|| padyAdIti / 'saraNiH paddhatiH padyA' ityamarAnmajIrAdikam / AdinA kaGkaNAdi // 1 // tatrAdau zleSeNa cchekAnuprAsaM lakSayati-setyAdyardhena / samAnAni ca tAni vyaJjanAni ceti tathA / acaH svarAH svarahInaM vyaJjanamiti vacanAtkhajAtIyahalaikAkSarANi teSAM yA AliH patirddhitrAdisaraNiH sAckakhalpavijAtIyavyaanAntaravyavadhAne satyeva sAckasajAtIyavyaJjanarAjirevetyarthaH / atra zabdAlaMkAraprakaraNe / evaM lakSaNamabhidhAya lakSyamuddizati-cheketi / cheko vidagdha ityabhidhAnAcchekAnAM vidagdhapadAbhidhavibudhAnAM anu rasAyanusAreNa madhuraraseSu zRGgArAdiSu / 'tato'ruNaparispandamandIkRtavapuH zazI / dadhe kAmaparikSAmakA. minIgaNDapANDutAm' iti kAvyaprakAzodAhRtarItyA madhuravarNamayI paruSeSu vIrAdiSu paruSavarNamayI / 'kSatradhvAntazaradbhAvadgarvahRdbhAjadojasA / kaH saMgare'rbhakaH pArthaH zastraM madhvantakoddadhe' ityAdimUlaprAgudAhRtA etAdRzI yA prakarSeNa varNavi. nyAsotkarSeNa AsanamevAsaH padAdivinyAsastenAnvarthakasaMjJA vizeSeNa tantraikapra. siddhena zAlate etAdRzI vAkAvyavizeSagatazabdAlaMkAravANI bhavatItyarthaH / tamu. dAharati--kundetyAyuttarArdhena / nkudavatparamAraktAdharakAntisaMkIrNatvAdonmIlitabahiraruNakundamukuladalavanmandaM zanaiH smitaM kiMcideva hAsyaM yasyAH sA tathetyarthaH / etena padminIsvAbhAvyamiSTalAbhahRSTatvaM ca sUcyate / etAdRzI rAdhAratIti / ratyarthamIkSitaM svayaM prAgavalokitam / ataeva rataye krIDArthamIkSitaM rAdhAM pratyavalokitaM yasya sa tathA tamityarthaH / evaMca prakRte samAnurAgakatvaM vyajyate / IdRzaM hari yAtIti saMbandhaH / tatra hetuM dyotayatrAdhAM vizinaSTi-setyAdi. dvAbhyAm / savyaJjanAratisAmagrIyuktA Ali: sakhI yasyAH, svayaM tu chekAzcaturAstAnanu prakarSeNa AsanazAlinI vAgyasyAH sA / atra kundamandeti yAti ratIkSitamiti ca cchekAnuprAsa eva / vRttyanuprAsastu vRttInAM guNaratna eva saptame prapaJcitatvena tadanatiriktatvAnneha pratanyata iti dik // 2 // evaM zleSeNaiva darpaNasaMmataM zrutyanuprAsamapi lakSayati-varNA ityAdizlokenaivodAharati ca / yadi varNAH sAckA halaH / dvijeti| dvijAH 'dantaviprANDajA dvijAH' ityabhidhAnA. hantAH / AdinA akuhavisarjanIyAnAM kaNTha ityAdivacanAtkaNThAdisthAnAntaraM bodhyam / tatra jAtaH abhivyaktaH AtmA svarUpaM yeSAM te tathA dantAyuktasuprasiddhatattatsthAnajanyasvarUpA ityarthaH / sthAneti / khasthAnakajanyatvarUpasaundaryatvalakSaNasAdhayeNeti yAvat / satataM kavinA padyAdinibaddhatvena nirantaramityarthaH / lalitAstatrApi rasAdyanukUlatvena sundarAH santi tarhi saH zrutyanuprAsa eva bhava
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 sAhityasAram / vAgarthAvRttike lATAnuprAso bhedasaMmateH / bAle bAlendubhasmere smereNAkSNAvalokaya // 4 // [ uttarArdhe tIti yojanA / atra tRtIyacaraNa evodAharaNam / sarveSAmapi tadvarNAnAM dantyatvAt / lRtulasAnAM dantA iti dantasthAnasthA eva tatra satataM lalitAH santIti varNAH spaSTA eva / atra akuhavisarjanIyAnAM kaNTha iti khodAhRtasuprasiddhasthAnakramaM vihAya tavargIyavarNodAharaNaM tu darpaNeSTe tAluradAdika iti mAdhuryAdhikyAdeva / taduktaM sAhityadarpaNe - ' uccAryate yadekatra sthAne tAluradAdike / sAdRzyaM vyaJjanasyaitacchrutyanuprAsa ucyate' / udAharaNam -' dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti zaiva yAH / virUpAkSasya jayinIstAH stuve vAmalocanAH / atra jIvayanti jayinIriti / atraca jakArayakArayorekasthAne tAlAbuccAryatvAtsAdRzyam / evaM dantyakaNThyAnAmapyudAhAryam / eSa sahRdayAnAmatIva zrutisukhAvahatvAcchruttyanuprAsa iti / pakSe yadi dvijAdIti / AdinA zUdraH / etAdRzAH varNAH prasiddhA eva brAhmaNAdayazcatvAraH / sthAneti gaGgAdinadIpravAhAgamanordhvodagAdidigarvAgAdyanukramanivAsasthAnottamottamottamamadhyamAdhamatvarUpasAmyenetyarthaH / satataM lalitAH santi tarhi saH dezaH / zrutIti / zrutyanusAreNaiva prakarSeNAsanamavasthAnaM yasyaitAdRgityarthaH 3 // evameva lATAnuprAsamapi maMmaTabhaTTAdisaMmataM lakSayati- vAgartheti / vAgarthayoH sArvozikasAmyenAvRttiH paunaH punyena kathanaM yasminkAvye tatretyarthaH / bhedeti / ananvayabhedasyaiva saMmatatvena hetuneti yAvat / lATeti / lATadezIyajanamanoraJjakatvAttannAmata evAsau pracuraprasiddho bhavatIti bhAvaH / tamudAharati - bAla ityAdyuttarArdhenaiva / bAla iti bAlacandranibhaH avazyadarzanIyatvAtsUkSmatvAcca smero mandahAso yasyAH sA tathA tatsaMbuddhAvityarthaH / smereNa suprasannena / ekavacanaM tu kaTAkSanirIkSaNAbhiprAyakameva / mAM tvatprANezamiti zeSaH / tatra prayojanApekSAyAM tatra punaH pUrvArdha yojayati - vAgityAdizleSeNa / vAya rthayoriva yatsaMmelanaM 'sa bhUriti vyAharat / tena bhuvamasRjata ' iti / ' tasmAdvA etasmA * dAtmana AkAzaH sabhUtaH' iti ca zrutervAkprAdhAnyenArtha prAdhAnyena vA sRSTidarzanAdviparIta suparItAnyatarasuratamityarthaH / tasya yA AvRttiH paunaHpunyenAnuSThAnaM tena kamaihikaM pAratrikaM ca sukhaM yasyAH sakAzAtsA tathA tatsaMbuddhAvityarthaH / tathAca taittirIyAH samAmananti' prajAtiramRtamAnanda ityupasthaH' iti / evaM ca prajAtipadavAcyaputrasaMtatidvArA pitRRNamocanatastatprasAdAsAditacittazuddhidvAraka vivekAdiparamparayA jJAnenAmRtamadvaita kaivalyamapi tathA 'sarveSAmAnandAnAmupastha ekAyatanam' iti zrutyantarAdAnandazca tvadekAyatta ityAzayaH / etenAsyAM khakIyAtvamevArundhatyAdivaditi dhvanitam / anyathoktazrutyuktaphalasAkalyAsaMbhavAt / tasmAdyata etAdRzI tvaM svIyaiva bhavasyataH abhedeti cchedaH / abhedasya dvaitamithyAtvapUrvakaM brahmAtmaikyaviSayiNI yA samyagdRDhA parokSatvAdinA abAdhitA
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmadhenuratnam 9] sarasAmodavyAkhyAsahitam / akSaravAtakAvRttiyamakaM yamakaM kviH| varNI gRhI vanI daNDI sAdhayanti dhayanti ca // 5 // apratibaddhA ca matirvicAritasadgurUpadiSTakhazAkhopaniSanmahAvAkvaikakaraNikA caramapramA tasyA hetubhUtAyA iti yAvat / evaM alATetyatrApi cchedaH / aM viSNu 'akAro vAsudevaH syAt' ityabhidhAnAlAtyAtmatvenAdatta ityalastattvAvabodhastadarthamaTanti tattattIrthakSetrazAstrAdiSu paribhramantIti tathA tIvramumukSavastAnanulakSya prakarSeNa taduddhAramAtradhiyA AsanamavasthAnamevAsaH sakalasaMprAptAdvaitatattvajijJAsUddhArastvatprasAdakAdhIno'styatastvaM mAnaM vihAya saprasAdaM mAmavalokayetyuttarArdhana saMbandhaH / taduktaM kAvyaprakAze-'zAbdastu lATAnuprAso bhede tAtparyamAtrataH' / zabdArthayorabhede'pyanvayamAtrabhedAllATajanavallabhatvAllATAnuprAsaH / udAharaNam 'yasya na savidhe dayitA davadahanastuhinadIdhitistasya' iti / idamevAdhasamajAtIyayamakasyApyudAharaNam / paraMtUbhayatrApi nakAra uttarArdhe yasya savidhe dayitAsti tasya tuhinadIdhitirna davadahano bhavatIti yojyaH / sAhityadarpaNe'pi 'zabdArthayoH paunaruktyaM bhede tAtparyamAtrataH / lATAnuprAsaH' ityuktaH / udAharaNam-sme rarAjIvanayane nayane kiM nimIlite / pazya nirjitakandarpa kandarpavazagaM priyam' iti // 4 // evameva yamakamapi lakSayati-akSareti / akSarANAM sakharavyaJjanAnAM yo vrAtaH samUha eva vAtakaH vAkyaM tasya yA AvRttiranyUnAnatiriktatvena punaruktiryatra tAdRzaM kAvyaM yamakametatsaMjJakaM bhavatIti lakSaNa nideshH| athaitadudAharati-yamakamityAdinA prAgvadeva / etAdRzaM yamakaM yamayati tadekacintanenendriyANi niyamayati taditaraviSayebhyo vyAvartayatIti yathA syAttathetyarthaH / evaMprakAreNa kaviH kAvyakartA, pakSe akSareti / akSarANAM 'amimILe purohitam' ityAdInAM 'iSetvorjatvA' ityAdInAM ca vedavarNAnAM yo vrAtakaH sakalakhazAkhA. lakSaNaH saGghaH tasya yA AvRttiH sarvadA brahmayajJAdau yathAvidhipaThaNasaMtatistayA ye yamAH 'ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH' iti pAtaJjalasUtraprasiddhA hiMsAdayo nivRttidharmAstairyatkaM sukhaM tadityarthaH / yamakaM yamanameva yamakaM vedAbhyA.. sajanyA hiMsAdinivRttidharmaparipAke taditaraviSayapAravazyanirasanapUrvakaM yathA bhavati tatheti yAvat / IdRkprakAreNa varNI brahmacArI / pakSe akSareti / 'akSaramambarAntadhRteH' iti pAramarSasUtrAt / 'etadvai tadakSaraM gArgi brAhmaNA abhivadantyasthUlamanaNu' ityAdizrutezca akSarasya advaitabrahmaNa eva ye vAtAH asmadAdya. dRSTayA tatra kalpitajanyajagadabhinnanimittakAraNatvaprayojakAnAdibhAvarUpamUlajJAnaM tena ye vAtAH sUryAdidevagaNAsteSAM kaM sukhaM yebhyaste tathA etAdRzaH ye yAvatkAmyaniSiddhavarjanapUrvakaM yAvannityanaimittikaprAyazcittAni teSAM yA AvRttiH pauna:punyena phalAbhisaMdhikartRtvAbhimAnarAhityena yadanuSThAnaM tena ye yamAH ahiMsAdayaH prAguktA eva tairyatkaM sukhaM tadityarthaH / etAdRzaM yamakaM yathA syAttathetyAyagre
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 [ uttarArdhe sAhityasAram / ekasyAM cetkriyAyAM syuH kartAro bahavo yadi / naJA'nvitA api preSThaM tattAdRgdraupadIzavat // 6 // sarvapakSeSu prAgvadeveti yAvat / evaMrItyA gRhI gRhastha ityarthaH / tathA pakSe akSareti prAgvadeva / vanI vAnaprastha ityarthaH / tannityAdikarmaNAM gRhasthato'vizeSAt / tathA / pakSe akSareti / akSare advaitabrahmaNi trAtakasya samudAyAtmakasya dvaitasya yA avRttiravidyamAnatvaM tadviSayako yo yamazcittaniyamanaM vedAntazravaNAdinA brahmAtmaikyaviSayakaM nididhyAsanaM tena yatkaM sukhaM tadityarthaH / yamakamiti kriyAvizeSaNaM tUktArthameva / evaMprakArataH daNDI ekadaNDI paramahaMsasaMnyAsI ceti yAvat / sAdhayanti niruktasukhAni saMpAdayanti tathA dhayanti tadrasAnapyAkhAdayantItyanvayaH / taduktaM candrAloke - 'AvRttavarNastabakaM stabakandAGkuraM kaveH / kaveH kavisaMbandhinaH / staveti / bavayoH sAvarNyAtstutirUpakandAGkuraM tatpoSakAraNamastItyarthaH / idaM hi vakSyamANayamakasyodAharaNamapi mAdhuryamAdhuryetivat / 'yamakaM prathamAdhuryamAdhuryavacaso viduH' iti / prathamAH prAcInAH kavaya ityarthaH / ziSTaM tu spaSTArthameva / yathAvA madIyapriyavratacaritacandrikAyAM 'sA kavitA sA vanitA naiva yataH zakyate dRgapanetum / ' punaH seti / ardhasamajAtIyakaM yamakamidam // 5 // nanvekavacanAnte kartRpade bahuvacanAntamAkhyAtamakhyAtameveti cenna / ArSapauruSodAharaNeSu tAdRkprayogadarzanAnyathAnupapattyA niyamavizeSasyaiva tatra hetutvAdityAzayaM vizadayati - ekasyAM cediti / ekasyAM kriyAyAM bahava eva kartAraH anvitAH syuzcet yadi vA naJA'pi anvitAH ekasyAM kriyAyAM bahavaH kartAraH syustathApi tanniruktakriyAvAcakamAkhyAtamityarthaH / tAdRgeva bahuvacanAntameva / preSTaM prakarSalakSaNanaiyatyenaiva vidAmabhimatamastItyanvayaH / nanu kimatra mAnamityAzakya sarvapramANamUrdhanyArSAditAdRkprayogasaMdarzanAnyathAnupapattyanugrAhakamanumAnaM sUcayaMstatsAdhakaM dRSTAntaM spaSTayansamAdhatte - draupadIzavaditi draupadyA eva dharmAdipaJcabhartRkatA mahAbhArataprasiddhaiva tadvaditi yAvat / ayaM bhAvaH / draupadIpANigrahaNalakSaNA kiyA tAvadekaiveti nirvivAdameva / paraMtu tatra kartAro dharmarAjAdayaH pazJceti bahava eva Asan tadvatte tasyAH prAthamikasuratasamArambhakAlAvacchedena lajjAtirekasvAbhAvyAttaduccAritanakAra zakya niSedha viSayatAvacchinnA apyabhavan / tena tadgarbhAdhAnaM dharmarAjAdibahukartRkameva yathA loke zAstre ca suprasiddhameva / tadvatprakRte tAvatpUrvapadye sAdhanAdirUpAyAmekasyAmeva kriyAyAM kavyAdayaH paJcApyanvitAH pratyekamekavacanAntA etra santi tena tatra sAdhayantItyAdi - bahuvacanAntamAkhyAtamatyucitameva viracitamastIti / evaM vakSyamANArSodAharaNeSu tAvadekasyAmeva kriyAyAM kartAraH pratyekamekavacanAntAstathA natrA tatparyAyIbhUtena nakAreNApi pratyekamanvitAH santi tatra bahuvacanAntAni kriyApadAnyapi samucitAnyeva / ekakriyAnvayitvasya nakArAnvitatvepi tulyatvAttasyaivokta niyamasA
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmadhenuratnam 9] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 533 dhakatvAcca / tathAcAtrAyaM prayogaH / ekavacanAntapadavAcyabahavaH kartAraH bahuvacanAntAkhyAtavantaH ekaphalopadhAyakatvalakSaNaikakriyAnvayitvAt draupadIzavaditi / draupadyAstAvadIzeSu bhartRSu dharmabhImArjunanakulasahadeveSu yathA ekakriyAnvayivaM draupadIsaMbhogasaMpAdanalakSaNAdvitIyavyApAraparavaM yato vartate ataH dharmaH bhImaH arjunaH nakulaH sahadeva ityekavacanAntapadavAcyabahuSu kartRSu vijahuriti bahuvacanAntAkhyAtavattvamapi vartata eveti vyAptigrahaH sugraha eva sUkSmadhiyAm / yadi te ekavacanAntapadavAcyA bahavaH kartAro na bahuvacanAntAkhyAtavantaH syustarhi ekakriyAnvayino'pi na syurityAyanukUlatarkasatvAnedamasadanumAnam / nacedaM vijahuriti bahuvacanAntAkhyAtavattvaM pANDaveSvekavacanAntapadavAcyeSvekakriyAnvayitvahetunA kapolakalpitamiti sAMpratam / mahAbhArata eva dRSTatvAt / tathAcokamAdiparvaNi draupadIkhayaMvare kaNThata eva-'tataH samAdhAya sa vedapArago juhAva mantrairdhvalitaM hutAzanam / yudhiSThiraM cApyupanIya mantraviniyojayAmAsa sahaiva kRSNayA / pradakSiNaM tau pragRhItapANI parINayAmAsa sa vedapAragaH / tato'bhyanujJAya tamAjizobhanaM purohito rAjagRhAdviniryayau / krameNa cAnena narAdhipAtmajA varastriyAste jagRhustadA karam' / 'patizvazuratA jyeSThe ptidevrtaa'nuje| madhyameSu ca pAJcalyAstritayaM tritayaM triSu / kRte vivAhe tu tatastu pANDavAH prabhUtaratnAmupalabhya tAM zriyam / vijahurindrapratimA mahAbalAH pure tu pAJcAlanRpasya tasya ha' iti / atra yudhiSThiramityAyekavacanAntapadavAcyapakSasArUpyam / vijahuriti bahuvacanAntAkhyAtavatvasAdhyasArUpyam / pANDavAH 'prabhUtaratnAmupalabhya tAM zriyam' ityekakriyAnvayi hetusArUpyamapi dRSTAnte spaSTameva / tasmAdyuktamevo. ktAnumAnAdIti dik / nanu yadarthametAvAnAyuSmataH prayAsaH kAni tAnyArSamAnu. SodAharaNAnyevAdAviti cecchRNu / 'na krodho na ca mAtsarya na lobho nAzubhA 1 ayaM zlokastu ratnagarbhAkhyabhArataTIkApAThe likhitopi tatra naiva vyAkhyAtazcaturdha. raTIkApAThe tu naiva likhitopi loke kAlidAsaM prati vyAsakAzyAM samasyAtvena prasiddha iti prakSipta egha mamAvabhAti / tathAhi / loke hyevaM kiMvadantI ziSTaraitihyatvenocyate'bhojanRpaH kAzIyAtrArtha sakAlidAsa eva gataH sa nAyAtaH punaH parAvRtto vyAsakAzIdarzanAya mArgavazAdevAyAtastatra tu vyAsapratimA pASANamayI kenacitsthApitA seti tAM pRthUdarAM karataH kAlidAsaH parAmRzan 'droNaM ca bhISmaM ca jayadrathaM ca' ityAdiprayogakaraNAt vyAsazcakArakukSireveti picaNDila iti kavitvagarvAyadopajahAsa tadaiva taddhastastatra saMlagno'bhUt / anantaraM tadrAvyantyayAme kazcidrAhmaNastamupetya papraccha-kimiti tvamatra ko'sIti' taduttaraM tadvattaM zrutvA 'tritayaM tritayaM triSu' iti samasyoktA / atha kAlidAsena 'patizvazuratA jyeSThe patidevaratA'nuje / itareSu ca pAcAlyA' iti tripAdyA tatpUraNe kRte taddhastaH sunirmuktaH saca brAhmaNo'ntarhito'bhUditi / tadayaM zlokaH prakSipta eveti dhyeyaM dhIraiH sudhIbhiriti dik /
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 sAhityasAram / [ uttarArdhe sa matiH / bhavanti kRtapuNyAnAM bhaktAnAM puruSottame' iti viSNusahasranAmaphalazrutau naJpratirUpanakA raghaTitaikaikavacanAnta bahUnkartRnekakriyAnvitAnuddizya bahuvacanAntatadA khyAtavidhAnaM suprasiddhameva / atrahi zrImadbhagavatpAdIyaM bhASyamidaM ' na krodhona lobho nAzubheti akArAnubandharahitena nakAreNa samastaM padatrayam / akrodhAdayo bhavanti mAtsarya ca na bhavatItyartha iti / evaM dazamaskandhapUrvottarArdhayorapi kramAt 'nemaM viriJco na bhavo na zrIrapyaGgasaMzrayA / prasAdaM lebhire gopI yattasprApa vimuktidAt' iti / 'na pradyumno nAniruddho na rAmro na ca kezavaH / zekuryasya paritrAtuM ko'nyastadavitezvaraH' itica / nacAtra tvadudAhRtabhASya eva akrodhAdayo bhavanti mAtsarya ca na bhavatItyuktatyoktasthale tAvadeta ityadhyAhAra eva tatsaMmata iti vAcyam / tattAtparyasya tvayAdyApyajJAtatvAt / tathAhi tadAzayastu naca mAtsaryamityatra cakAreNa vyavadhAnAnna krodho na lobho nAzubhetyAdiprayoga - yespi akArAnubandhavidhuratvAnnabhinnena nakAreNaiva 'zailavRkSAvagau nagau' ityamaroktarnagAdivatsamastatvamabhipretya akrodhAdayo bhavantItyuktaM paraMtu tatra tathA vaktumazakyatvAdekakriyAnvayitve'pi kiMcidvaijAtyAdagatyaiva mAtsaryaM ca na bhavatItyekavacanAntAkhyAtamadhyAhRtya bhinna evAnvayaH kRta iti / naitAvatoktavyAptibhaGgo bhavati / atha 'nemaM virizca' ityatratu viriJcazcaturAnanAkhyaH nA / ' sa vai zarIrI prathamaH vai puruSa IzvaraH / AdikartA sa bhUtAnAM brahmAgre samavartata' iti smRteH 'puruSAH pUruSA naraH' ityamarAcca puruSa ityarthaH / tathA na bhavaH na vidyate bhavaH utpattiH saMsAro vA yasya sa ziva ityarthaH / tathA aGgasaMzrayAtpatnItvenAGgasaGginyetAdRk zrIrapItyAdyanvaye pratibandhakAbhAvAdekasyAmityAdyuktaniyamaH sughaTa eva / evaM 'na pradyumno nAniruddho na rAmaH' iti padatraye tu naga ityAdivadeva samAse pradyumna - tvAdivIryAbhAvAdabhipretya yasya paritrAtuM na zekustathA cakAreNApyarthakena kezavo'pi yasya paritrAtuM na zazAketi niruktabhASyavadagatyaivaikavatvenAntavibhaktivipariNAmaM kRtvA ko'nyastadavitezvara iti caramacaraNenAnvayaH kArya iti tAtpa ryam / yadvA asau pradyumnaH na kiMtu pradyumna eveti kAkureva triSvapi paraMtu covadhRtau / yasya paritrAtuM naiva zekuH ko'nyastadavitezvara iti natraM vinApIdaM tat / pauruSodAharaNaM tu kuvalayAnandakArikAkAraiH zrImadappayya dIkSitaiH samuccayAlaMkArAtmanA proktam -- 'ahaM prAthamikA bhAjAmekakAryAnvaye'pi saH / kulaM rUpaM vayo vidyA dhanaM ca madayantyamum' iti / ihApyuktaniyamaH sarala eveti saMkSepaH / evamevopapAditaM vyutpattivAde gadAdharabhaTTAcAryaiH - AkhyAtadvivacana bahuvacanayostu saMkhyAbodhakatvamAvazyakaM caitro maitrazca gacchataH / caitro maitro devadattazca gacchantItyAdau / 'candre kalaGkaH sujane daridratA vikAsalakSmIH kamaleSu caJcalA / mukhAprasAdaH sadhaneSu sarvadA yazo vidhAtuH kathayanti khaNDitam' ityAdau ca dvilabahutvabodhakasupo'bhAvAt / naca tatra subekavacanasyaiva dvitvabahutvAdau lakSaNA'stvi
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmadhenuratnam 9] sarasAmodavyAkhyAsahitam / nanu yatpUrvapadye'tra proktaM taccArvathApi yat / naJA'nvitA apItyuktaM ko'rtho'trAperihocyate // 7 // 535 tivAcyam / AnuzAsanikAtiriktArthe subvibha kerlakSaNAyA anabhyupagamAt / anyathA caitro maitrazca gacchata ityAdAviva cchandasi lakSaNayaiva svAdinA dvitvAdibodhanasaMbhavAt / aujasAdirUpAde zismRtidvArA dvividhabodhanirvAhAya cchandasi 'supAM su:' ityAdisUtreNa aujasA disthAne khAdyAdezasya vaiyarthyAt / caitrAdipadottaraikavacanasya dvitvAdilAkSaNikatve tadaprakRtyartha maitrAdisAdhAraNadvitvAdibodhe ca uktavyutpatti virodhenAnupapattizca' iti / nanvatra bhavadabhimatoMzastAvadekasyAM kriyAyAmekavacanAntA bahavaH kartArastAtparyataH samanvitA yatra vivakSitAH santi tatrAkhyAtaM bahuvacanAntameva niyatamiti natu tAdRgArSapauruSaprayogasthale'pyetadAdipadAdhyAhAro'pItyatra saMmatitvena vyutpattivAdagrantho'yaM samudAhRto'styAkhyAtadvivacanetyAdiruktavyutpattivirodhenAnupapattizcetyantastatra kimAgatamiti cedAkalayaitattAtparyam / AkhyAtadvivacana bahuvacanayostu saMkhyAbodhakatvamAvazyakamiti pratijJAya caitro maitrazca gacchataH / caitro maitro devadattazca gacchantItyAdAviti hetutvena vAkyadvayaM svayaM prayuktam / tena vibhaktyarthIbhUtalaDAgacchataH gacchantIti ca kramAt dvitvabahutvasaMkhyAvAcake evAkhyAte prayukte na tu caitro maitrazca etau caitro maitro devadattazca ete gacchantItyetacchabdAdeH pUrvaparAmarzakasya adhyAhA - ropi / tatra prAcAM prayogo'pi tathA samudAhAri candre kalaGka ityAdipadyAtmakaH / tasmAnmadabhimatArthatAtparyakatvamevoktagranthasyeti sudhIbhirevAvadhAryam / naca caitro . maitrazcaitau gacchataH / caitro maitro devadattazcaite gacchantItyadhyAhAreNaiva nirvAhe kiM bAdhakamiti vAcyam / gauravAt / zabdAdhyAhArasya cArthAdhyAhArasya cAvazyakatvAdanyathA zAbdabodhasyaivAsaMbhavAt / evamapi caitro maitrazcetyAdivAkyazrotuH karaNAdinA samudbuddhasaMskArAdeva vinaivAdhyAhAraM gacchata ityAdyekakriyAnvayitvena niyata eva zAbdabodhaH / uktagauravamapyaGgIkurvANaM pratyadhastAdevoktaM dvitIyarale / 'ghaTaM guNaM ca saMpAdya vApyAH peyaM jalaM tataH / nirvedhaM nikaTasthAyA gaGgAyAH ko na vitpibet' iti // 6 // evaM vicitravyutpatti niyamazravaNenAtihRSTaH ziSyaH zAstrAdyuktasyAvyayatvena prasiddhasyApyapizabdasyArthanirNaya jijJAsuH zaGkate - nanviti / yadityAdicArvantaM saprasAdaM samAdhAnakathanArthameva prAktanagranthAbhinandanaM athApItyAdyuktamityantaM nigadavyAkhyAtameva / atra apeH apizabdasya ko'rthaH ityetatparyantameva praznaparo granthaH / atra sAnuvAdamAcAryaH pratijAnIte / ihetyAdi - zeSeNa / uktaprazne viSaya ityarthaH / ucyate samAdhIyata iti yAvat // 7 // *
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 sAhityasAram / [uttarArdha apiH padArthasaMbhAvanetyAdeH pANinergiraH / gardAsamuccayapraznazaGkAsaMbhAvanAsvapiH // 8 // iti paJcAmarasyeSTA aperAstathaivaca / apiH saMbhAvanApraznazaGkAgarhAsamuccaye // 9 // tathAyuktapadArtheSu kAmacArakriyAsu ca / iti yuktapadArthazca kAmacArakriyApi ca // 10 // medinIkRnmatAvarSaM puurvsmaaddhikaavH| udAharaNataH saptApyetAnspaSTaM bravImyaham // 11 // paranArImapi prekSInarakaM kiM na yAsyasi / atra gaepizabdArthaH sphuTo'maragirekSyate // 12 // samuccayo'taH saMnyasya haraM harimapi smara / api kiM mAmakaM rUpamiha prazno'styapestathA // 13 // api dvaitaM mRSAstIdaM satyamityatra sNshyH| muktopi saMpatetsaGgAttaruNyA iha saMbhavaH // 14 // saMsAropi na kiM dhvaMsyo vicArAdityaso tathA / tatrAdye'pirviruddhena saMbaddho'nyAvadhArakaH // 15 // athaitadarthapramANAnyupanyasati-apirityAdinA / 'apiH padArthasaMbhAvanAnvavasargagardAsamuccayeSu' iti tatsUtram / gira iti paJcamI / pANinervAgvazAdityarthaH / athaitadekamUlamamaramapi saMgRhNAti-garhetyarthena // 8 // tataH kiM tdaah-itiiti| tatra modinImapi kiMcidAdhikyAtsaMgRhNAti-apirityAdinA // 9 // tatheti / itIti medinIsamApyoM nipAtaH / athaitaduktArthadvayaM kiMpUrvatodhikaM tatrAha-yuktetyAdinA // 10 // mediniiti| nanu naite spaSTIbhavantItyatrAzvAsanaM pratijAnIte-udAharaNata ityardhena // 11 // atha pratijJAtodAharaNapU. rvakamuktasaptavidhAnapyarthAn krameNa vizadayati-paranArImapItyAdinA / re devadattetyArthikam / aparagireti / ya uktosti sa iti shessH|| 12 // samuzcaya iti / ataH yatastvayA paranArIkSaNaM narakAvahaM kRtamata iti saMbandhaH / apI. ti / aperartha iti zeSaH // 13 // apIti / dvaitaM dRzyam / mukkopIti / saMbhavAkhyo hyapyarthaH prakRte dvividhaH khaviruddhakhAviruddhasaMbaddhatvabhedAttatrAyamAdya ityaashyH| nanu khaviruddhasaMbaddha saMbhavatvamevAsiddhaM nahi padArthatvena hrade vahnimattvaM saMbhavatIti cenna / saMbhavasya taruNyAM puMyogena garbhadhAraNAderiva yogyatAyA eva vivakSitatvAt / tatrAdRSTAdilakSaNabalavatpratibandhakasatve kAryAjananasya prakRte'pi tulyatvAceti dik // 14 // nanu kimatra muktasya saGgAt patane pratibandhakamiti 1 anvavasarga: kAmacArAnujJetisiddhAntakaumudI /
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmadhenuratnam 9] sarasAmodavyAkhyAsahitam / kanduko hi viruddhena kuDyena yadi saMgataH / tarhi drutaM parAvRtya tadanyatraiva saMpatet // 16 // tadvanmukte taruNyAdeH saGgAtpAto ya Iryate / sa tu tadbhinna eva syAnmukte dRzyavimardanAt // 17 // tanmuktopItyaperbodhyaviruddhena yujA bhavet / tadbhinneSveva saGgena pAtanaiyatyabodhanam // 18 // svavapotsAdanenApi yAgaH kArya itIdRzAt / vAkyAttAtparyato'pyarthaH kiM nAstyanyAvadhAraNam // 19 // cenmuktatvameveti gRhANa / tacca muktireva sAca 'avidyAstamayo mokSaH sAca bandha udAhRtaH' iti vArtikAdavidyA tasyAH pradhvaMse tadekopAdAnakasya dRzyasyaiva mRSAtvena patanajananAsaMbhavAdityabhiprAyeNa khAviruddhasaMbaddhatvena dvitIyasaMbhavamape. rarthamudAharati-saMsAro'pIti / nanu bhavatvevamathApi muktopItyAdau kathamartha ityatrAha-tatreti / anyeti / anyaH amuktaH yaH tatra avadhArakaH / parataruNIsaGgenAdhaHpAtaniyAmaka ityarthaH / ajJastUktasaGgAtpatatyeveti bhAvaH // 15 // nanvapeH saMbhavarUpArthasthale viruddha nArthavizeSeNa saMbaddhatve prakRtAnyAvadhArakatvamuktalakSaNaM kayA yuktyetyapekSAyAM tAM saMkSipati-kanduka ityAdi dvAbhyAm / lIlayA raGgavizeSAGkitapatramAtranirmitAviruddhakuDyavyudAsAya vizinaSTi-viruddheneti / kanduko'tra puSpapaTAdinirmito lIlAgucchaH // 16 // evaM dRSTAntaM kathayitvA dArzantike yojayati-tadvaditi / uktArthamevedamadhastAtpra. pUrvapadyAvataraNa eva // 17 // phalitamAha-taditi / tattasmAtkAraNAt / muktopItyapeH 'muktopi saMpatetsaGgAttaruNyA iha saMbhavaH' ityanupadoktodAharaNagatApizabdasyetyarthaH / bodhyeti / bodhyaM yattaruNIsaMsargakaraNakaM tasyAH parakIyAtvaM cetrarakanipatanaM tena saha viruddho yo yAvadbhedavidalanakRdadvaitabrahmarUpo muktapadazakyo yAva. prArabdhaM bAdhitatvena pratibhAsamAnadRzyAvabhAso jIvanmukta iti yAvat / tena. saha yA yuksaMbandhaH / mukto'pItyAdiprAguktavAkye samabhivyAhRtistayA karaNIbhUtayetyarthaH / tadbhinneSveveti / muktetarajIvAkhyakarmAdhikAryavacchedenaivetyetat / saGgena parataruNyAdyupalakSitayAvadviSayAdhyAsena / pAteti / niruktAdhaHpAtaniyatatvajJApanameva aperarthaH siddhAntito bhavatIti saMbandhaH / atredamanumAnam / mukto'pi saGgAtpatatIyapizabdaH amuktaH saGgAtpatatyeveti niyamabo dhakaH / yadvA vimatopizabdaH tadbhinna evAghAtakaH / viruddhasaMgatatvAt / kujyasaMsRSTakandukavat / atra viruddhavasvaghaTitavAkyavidheyarodhakatvameveti talam // 18 // nanvidaM loke zAstre cAprasiddhamevetyAzaGkaya 'prajApatirAtmano vapAmudakhidat / tenAyajat' ityAdizrutimUlake AtmavapotsAdanenApi yAgaH kartavya ityAdimImAMsakavAkye tatprasiddhi bodhayati-sveti / anyeti / anISomIyAdipazuva
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ [uttarArdhe sAhityasAram / yasya nAhaMkRto bhAvo buddhiryasya na lipyate / hatvApi sa imAMllokAnna hanti na nibaddhyate // 20 // jJAninAmapi cetAMsi devI bhagavatI hi sA / balAdAkRSya mohAya mahAmAyA prayacchati // 21 // iti smRtipurANAdau viruddhArthena saMgatau / apestadbhinna eva svavidheyArthAvabodhanam // 22 // dvitIye tvaviruddhArthasaMgatApestu saMbhavaH / syAdyathAzruta eveha jalakSiptadRSatsamaH // 23 // api vedaM paThetyAdAvapiryuktapadArthagaH / apikrIDArbhaketyAdau kAmacArakriyAsvapiH // 24 // tena prAktanapadye'piH samuccaya iti sphuTam / tava cintAmaNerlAbho varATayamavekSataH // 25 // potsAdanena yAgaH kArya eveti niyamanamityarthaH / nAsti kiM apitvastyeveti yAvat / tasmAdyuktamevedamapi zabdArthakathanaM kathakAnAmityabhiprAyaH // 19 // atra zrImadbhagavadvAkyaM mArkaNDeyapurANavAkyaM ca saMvAdayati-yasyetyAdidvAbhyAm // 20 // jJAninAmapIti / atra jJAnizabdaH zrIbhagavadgItAsu 'jJAnI khAtmaiva me matam' ityAdiSu bahudhA brahmAtmaikya viSayakasAkSAtkAravatyeva prasiddha iti tatsaMkocena parokSajJAniparatvena netumazakya evetyuktaiva gatiryuktetyAkUtam // 21 // evaMca pUrvavAkye tAvadekabrahmAtmaikyasAkSAtkArazAlikartRkatulyakAli. kasarvajIvakarmakavadhakriyA'nupapattestadvidhAnabodhanA'saMbhavaH prakRtavAkye cAparokSajJAnino hyabAdhitamAyAvazeSasyaivAsaMbhavazceti tadvAkyAdyanyathAnupapattirapi prakR. topayakkaiveti nigamayati-itIti / AdinAtra 'brahmApi naraM na raJjayati' iti bhartRhariH / saMgatau satyAm / sveti / vaghaTitavAkyetyarthaH / siddha miti zeSaH // 22 // evaM saMbhavAbhidhasya apizabdArthasya pUrvoktarItyA dviprakAratvAtprathamaprakArakArthakathanAnantaramavasaraprAptaM dvitIyaM tatprakAraM prathayati-dvitIye viti| pUrvavailakSaNyArthastuzabdaH / tatra dRSTAntaM spaSTayati-jaleti / jalakSiptahaSadaH pratirodhakAbhAvAdyathA tadekAbhighAtakavaM dRzyate tadvatsaMsAropi nakiMdhvaMsyo vicA rAdityasau tatheti prAgudAhRte'tra pratirodhAbhAvAtsaMbhavAbhidhaM yathAzrutatvameveti bhAvaH // 23 // itthamamarasaMmatApizabdArthapaJcakaM saMprapaJcyAtha tadadhikaM medinI. saMmatamarthadvayamudAharati-apivedamiti / he arbhaka, tvaM krIDApi anupanItatvAdyathecchaM khelanamapi saMpAdayetyanvayaH // 24 // evaM prAsaGgikaM samApya prAkRtapraznasya samAdhAnamabhidhatte-teneti / samuccaye viSaye / nanu kimitIdRkprazne tvayaitAvAnAyAsaH kRta ityata Aha-taveti / niruktabhagavadgItAdi. gatApizabdavArasyalAbhaH sakalazAstrAvirodhena tava apizabdArthasAmAnya viSayaka
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasAmoda vyAkhyAsahitam / anekaliGgakoddezyeSvantyaliGgaM vidhAyakam / vidyA vittaM ca vaMzo'pi viphalaH sukRtaM vinA // 26 // uddezyavacanaM vA syAdvidheyavacanaM tathA / AkhyAtaM sumatiH zrIH syAdvidyA dArAH spRzantyalam 27 svaparodbhAsakasyApi pratibandhavazAtkvacit / paraikabhAsakatvaM syAdabhrAcchAditabhAnuvat // 28 // viziSTavAcake zabde vizeSyAMze virodhataH / vizeSaNaikavAcitvaM putryabhUdevamAdiSu // 29 // gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddadhre / zrIkAmadhenusaMjJaM zabdAlaMkAradaM navamaratnam // 30 // kAmadhenuratnam 9] 539 bubhutsozcintAmaNi lAbhatulya eva babhUveti bhAvaH // 25 // nanvanekaliGgako ddezyeSu vidheyaM kiMliGgakamityatrAha - aneketi / atrAntya uddezyo vaMza iti puMliGgaka eva zabdastena vidhAyakaH zabdo viphala iti talliGgaka eveti bhAvaH // 26 // nanvevamapyAkhyAtaM kimuddezyavacanaM bhavati vidheyavacanaM netyata Ahauddezyeti / tadubhayamapyudAharati / sumatirityAdizeSeNa // 27 // nanvevamapi 'putrI jAtaH zikhI dhvastaH' ityAdyudAhRtya pUrvAcAryaiH 'savizeSaNe hi vidhiniSadhau vizeSaNamupasaMkrAmataH sati vizeSye'bAdhe' iti nAnyaM prakalpya vizeSaNIbhUtaputrAdAveva jAtatvAderanvayaniyamaH svIkRtaH paraM vizeSyIbhUtadevadattAdau tadanvayasya tatprAgadya ca vartamAnatvAdinA bAdhitatvAdityatra paraM yuktiH prakRtaprayogAnyathAnupapattibhinnA kApi noktetyAzaGkaya tAM sadRSTAntaM spaSTayati - svapareti / abhreti / sa ghaTAdInna bhAsayatIti na kiMtu svayamevAsmadAdidRzA na bhAsata ityarthaH // 28 // athaitaddAntike yojayati - viziSTeti / yadyapyayaM nyAyaH prAgevAtra vivRta evAthApi tatprakArAntarameveti naiva paunaruktyamityabhiprAyaH // 29 // evaM prAsaGgikaM samApya prakaraNamupasaMharati -- gokSIreti / zabdeti / zabdAlaMkArasArabodhakamityarthaH / pakSe prArthanAzabdamAtra zravaNena alaMkAraM alaMbhUSaNaparyAptizaktivAraNavAcakamityamarAtparyAptikRtiparyantaM yAvatkAmitavastupradamityarthaH // 30 // iti zrImatpadavAkyapramANakSIrArNava viharaNazrImada dvaita vidyendirAramaNaSaSTacapanAmakazrImannArAyaNazAstricaraNasarojarAjahaMsAyamAnamAnasena moDakopAyena acyutazarmaNA vidyArthinA viracitasAhityasAravyAkhyAyAM sarasAmodAkhyAyAM kAmadhenvAhanavamaratnAmodaH saMpUrNaH
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasAram / [uttarArdha rambhAratnam / guruvatkaragaM kRtvA zabdAlaMkaraNaM param / sudRzaM svAtmaratyartha saMdizAmi suvistaram // 1 // . svakIyA parakIyA ca sAmAnyeti tridhA sudRk / sarvadA patimAtrAtmaratirAdyA nigadyate // 2 // atha granthakRddazamaratnamapsarovarAkhyaM nAyikaikanirUpakatvena yathArthocitasamAkhyamAriripsuH prAktanaratnena sahAsya sAMgatyaM sUcayan saprayojanamabhidheyavidhAnaM pratijAnIte-guruvaditi / atrAhamityadhyAhArAtkavAvamAnitvAdivyajyate / guruvadAcAryatulyamityarthaH / sa hi jijJAsoH zabdAlaMkaraNaM zabdabrahmaparyAptisaMpAdanamiti yAvat / karagaM hastaprAptaprAyaM kRtvA yathA sudRzamadvaitAtmatattvavidyAmityarthaH / tasyA eva sakalasaMvicchobhanatvAtsauSThavam / sveti / svapramAtuzvidAbhAsasya ya AtmA vAstavikasvarUpaH svaprakAzAdvaitasaccidAnandaparabrahmapratyakUTasthaH paramAtmA tatra yA ratiH 'AtmaratirAtmakrIDa Atmamithuna AtmAnandaH sa kharAT bhavati' iti zruteH / 'yastvAtmaratireva syAdAtmatRptazca mAnavaH / Atmanyeva ca saMtuSTa. stasya kArya na vidyate' iti smRtezca tRptaparyAyIbhUtA tadekAkAravRttirUpA jIva. nmuktireva tadarthe tallakSaNaphalasiddhaye ityarthaH / sudRzaM suSTha apratibaddhAparokSalakSaNA yA dRk vicAritasadgurUktatattvamasyAdimahAvAkyamAtrakaraNakAdvaitabrahmAtmaikyaviSayakadRzyamithyAtvapUrvakacaramapramAnAmakabrahmavidyArUpapramitistAmiti yAvat / etatpa. dasyAvRttyAtra yojanAtparokSAparokSavidyAdvayamapi sakalazabdabrahmasArasyAkalanamantarA naiva bhavatItyAvedyate / paraM yAvadbhedavAdividalanapUrvakameva yathA syAttathA tadvatsuvistaraM ca saMpUrNaprakaraNAkarapUrvakamapItyarthaH / adhikAriNaM ziSyaM prati saMdizati / avidyAdi yAvadRzyabodhenopadizatIti yAvat / pakSe guruvRhaspatiH / pakSAntare guruH 'syAniSekAdikRdguruH' ityamarAtpitetyarthaH / sudRgapi dRgupalakSitayAvadrUpaguNaviziSTakanyaiva tAmityarthaH / sveti / svakIyena vivAhitanAyakena saha yA mAtmanaH nijavyakteH ratiH suratasaMbhuktistadarthamityarthaH paraM utkaTam / zabdeti / kAcakaGkaNAdikamiti yAvat / karagaM hastaniviSTaM kRtvA suvistaraM yathA lokazAstravihitavastrAlaMkArAdipradAnanAnAvidhaturya ghoSalakSaNaniratizayamaGgalavistarapuraH. saraM yathA bhavati tathaiva yathoktavaraM prati saMdizati yathAzAstrameva brAhmavivAhena vinivedayatItyarthaH / tathaiva paraM jaghanyahAnenAtiramyam / zabdeti / niruktAnuprAsAdItyetat / karagaM hastadattamiva kRtvA sudRzaM sakalalaukikarasamukhyazRGgA. rAlambanavibhAvIbhUtAM khakIyAM nAyikAmityarthaH / ataeva nirbhayatvAt khAtmeticchedaH / svasya nijasya AtmA brahmAnando yathA bhavati tatheyarthaH / ratyartham / suvistaraM parakIyAdiheyayathAvidhitadupakaraNAdyupAdeyaprAcuryapUrvakaM yathA syaattthaa| atra ratne saMdizAmi cArunirUpayAmItyanvayaH // 1 // evamuktarItyocAhi
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ rambhAratnam 10] sarasAmodavyAkhyAsahitam / tayaiva striyA saha dharmAdinikhilapumarthasiddhihasthasya natvanyayeti nirNIte kalAvadya kvacidudvAhitAkhapi vyabhicAro dRzyata iti kathamAdau dharmasyaiva siddhiH saMbhavedityetadvibhAgajJAnArtha tallakSaNatastaddhAnamupAdAnaM ca sUcayannAdau sAmAnyataH strItraividhyamuddizati-svakIyetyardhenaiva / taduktaM dazarUpakakArikAkRtA'vAnyA sAdhAraNastrIti tadguNA nAyikA tridhA'iti / rasamaJjaryAmapi nAyikA tAvanirUpyata iti pratijJAya 'sAca trividhA svIyA parakIyA sAmAnyA ca' iti / tatrAdyAM lakSayati-sarvadetyardhenaiva / kSaNikaratistu parakIyAderapIti sarvadeti / ataeva mAtra / AtmapadaM tu raterniratizayatvasUcakopamAnArthameva / tathAca nirantaraniratizayapatiratimattvaM khakIyAtvamiti tallakSaNaM phalitam / taduktaM sAhityadarpa. Ne-'vinayAjavAdiyuktA gRhakarmaratA pativratA svIyA' iti / tatra svAminyevAnuraktA svIyeti rasamaJjarIkRttallakSaNaM saMkSipyodAjahAra ca-'gatAgatakutUhalaM nayanayorapAGgAvadhi smitaM kulanatabhravAmadhara eva vizrAmyati / vacaH priyatamazruteratithireva kopakramaH kadAcidapi cettadA manasi kevalaM majjati' iti| atra kazcididaM padyamanyathA vyAkhyAya sAmAnyAyAM tatprasaMjayati / tadyathA-kuleti / kule puruSanikara eva tadvazIkArArtha natAH saMkucitAH bhruvo yAsAM taastthetyrthH| ataeva apAGgAvadhyapi / apagataM aGgamavayavo yasya saH avadhiH parisamAptiryasminkarmaNi yathA bhavati tathA / vigatanAsAdyavayavapuruSaparyantamapIti yAvat / nayanayoH netrayoH gateti gamanAgamanakautukamiti yAvat / bhavatIti zeSaH / etena vittaikopAdhikaratimattvaM sAmAnyavanitAliGgaM vyajyate / ataeva smitaM mandahasitamapi adhare nIca eva natu paramottame / tatrApi vizrAmyati susthiraM bhavati natu tato'nyatrApi saMcaratItyarthaH / idamapi prAgvadeva liGgam / ataeva vaca ityAdyuttarArdhena vacopi / mUlyasUcakavittaviSayakavAkyamapIti yAvat / priyeti / vipuladhanadAtRtvenA. tiprItiviSayakapuMkaraNasyetyarthaH / atithireva tadekAvacchedena kSaNAvasthAyyeve. tyarthaH / idamapi pUrvavadeva / athaitenoktavAkyasya daivAtpratyuttarApradAne kRte sati bahudhA vittalubdhatayA kopakramo naiva jAyate'thApyasau kadAcidapi cettadA manasi kevalamantaHkaraNa eva majjati / jaladhigatamainAkavadISadapi naiva bahirvakradRSTayAdidvArA spaSTIbhavatIti yAvat / etenApi tadeva dRDhIbhavatIti bhAva iti / evaMcedaM durudAharaNameveti saMdUSyAtra mayA tvevamudAhiyata iti pratijJAya paThati-'padanyAso gehAdahirahiphaNAropaNasamo vaco lokAlabhyaM kRpaNadhanatulyaM mRgdRshH| nijAvAsAdanyadbhavanamaparadvIpatulitaM pumAnanyaH kAntAdvidhuriva caturthIsamuditaH' iti| atrocyate / yathA bhAnumizrapadye tvayA tAvadapAGgakalAdharepi padatrayAnyathAvyAkhyAnenaivAkhilopi zlokaH sAmAnyasImantinyAmativyApitastadvattAvekopyayaM mRgakAntapadadvayAnyathAkaraNenaiva parakIyAyAM vyabhicarati / 'mRga anveSaNe' iti dhAto. {gayati zodhayati khajAramiti tathA tAdRzI dRgdRSTiryasyAstasyAH sugUDhavyabhicAriNya
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 sAhityasAram / [ uttarArdhe nigUDhAnyaratistadvadvitIyA prikiirtitaa| vittaikopAdhikaratistRtIyA jagatIpyate // 3 // nAradena stute viSNau pitrA cApyanumodite / tapaH kRtvaiva gaurI tu svapreyordhatvamapyagAt // 4 // iti yAvat / yadyapi padanyAsa ityAdyavaziSTatripAdIvarNitArthavattvaM bahirastyeva tathApi 'kamu kAntau kAntiriccheti dhAtvAdeH kAntaM manoramam'ityamarAca khamanobhilaSitapuruSAdeva kAntapadAbhidheyAdanyaH pumAn caturthIsamuditaH vidhuriva varadacaturthIcandra ivAnIkSyo'stIti doSasAmAnyAdidamapi tAdRgeveti vayaiva dhyeyam / tathAcodAharaNadvayamapi yathAzrutarItyA cArutarameveti dik / pakSe athoktacitraividhyaM vyavahRtaye'bhidhatte-svakIyeti / cetanajaDobhayAnugatibhedAt / tatra prathamAM lakSayati-sarvadeti / patidRzyasattAdipradaH sacAsau mAtrAsu viSayeSu Atmara. tiryayA sA tathA // 2 // evamuddezakramAnusAreNa prathamoddiSTAM khIyAM saMkSepataH saMlakSyAtha dvitIyAM parakIyAM lakSayati-nigUDhetyardhena / anyaH patItaraH evaM ratirapi / tatra vittAnaupAdhikyeva / tena na sAmAnyAyAmativyAptiH / etadanugrAhakameva nigUDheti / tatrApi patitaulyameva dyotayituM tadvaditi / etena tadraterapi niHsImatvaM sUcyate / pakSe nigUDhA anAdibhAvarUpA'varaNapihitA Atma. rUpA ratiH prItiH 'mutprItiH pramado harSaH' ityamarAtpratyagAnando yasyAM sA tathetyarthaH / tadvatprAgvadeva dvitIyA parakIyA avidyAdijaDAvacchinnaciditi yAvat / atha sarvathaiva hAnArtha sAmAnyAmapi tAM lakSayati-vittaiketi / sarvalokaprasiddhyartha jagatIti / pakSe vettIti vit tasya bhAvo vittA saiva ekaH mukhyaH upAdhiH prayojako yasyAstAdRzI ratiH prAguktaprItyaparanAnI cidrUpA mudeva yasyAM sA tathetyarthaH / evaMca cijaDobhayAnugataM bimbapratibimbAnugataprakAzavaccinmAtrasukhameva brahmAstIti parokSajJAnamantarA saMpUrNAdvaitazAstrazravaNaM nirNatuM naiva zakyata iti yuktamevoktajJAnAvasthAyAM sAmAnyasudRkvamityAzayaH / nanu bhavatvevaM bandha. mokSAdisarvavyavahArasiddhyarthameva bhavatA citraividhyamaGgIkRtaM tathApi jIvezvarAkhya. cetanAvacchinnacita eva kutaH svakIyAtvalakSaNaM mukhyatvamavidyAdijaDAvacchinnAyAstasyAH parakIyAtvalakSaNaM madhyamatvaM cetanajaDobhayAnugatatvAvacchinnAyAsta. syAstu sAmAnyAtvalakSaNaM jaghanyatvamiti cetsatyam / cetanayorjIvezvarayoreva kramAnmokSaphalabhAktvanityamuktalasatvAdavidyAdijaDasya tu sarvavyavahAranirvAhakatvAdubhayAnugatimadhye cetane citvenaivAtizayAntarAsaMbhavena jaDa eva tatsaMbhavena khadyotavattadaGgatvAnmukhyatvAdikramAducitamevetyalaM pallavitena // 3 // nanu bhavatvevaM tisRNAmapi lakSaNAni paraM tvatra bhavatsaMmatAnyudAharaNAni kAnItyataH prathamAyAH 'tadyo yo devAnAM pratyabudhyata sa eva tadabhavattatharSINAM tathA manuSyANAm' iti zruteryathAzAstrapAtivratye sAkSAtparamparayA vA jJAnotpattidhrauvyamabhi
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ rambhAratnam 10] sarasAmodavyAkhyAsahitam / nijadarzanamAtreNa brAhmaNyaM dadatI stii| arundhatI vasiSThAnyaM naiva pazyati kutracit // 5 // indrAgniyamapAziSvapyAtmapreyaHsameSvipi / mukhyameva nalaM vane damayantI gireritA // 6 // rAdhAdireva loke'sminbhavatyanvarthagopikA / sAmAnyA sA tvamAnyaiva jagati prathitA bhRzam // 7 // presa devAdiSu triSvapi tadudAharaNAnyanukrameNAha-nAradenetyAditribhiH / idamupAkhyAnaM zivapurANe prasiddhameva / nAradena prasiddhena viSNau stute / copyarthe / pArvatIyogyavaratvena himAcalanikaTe varNite satyapItyarthaH / tatrApi tatpituranu. modanaM nacet kiM tatastatrAha-pitrAcApIti / tataH kiM tadAha-tapa ityAdhuttarArdhena / gaurI tu iti tuzabdaH sarvalokavailakSaNyArthakaH / ataeva tapa eva kRtvA sveti samApyavadhi yathAzrutameva yojyam / etena niratizayatvameva ratau dyotyate / pakSe kalisaMtaraNopaniSadrItyA harerAmetyAdyanuSTubhoktaSoDazanAmabhirnAradena viSNau stute tathA tatpitrA brahmaNoktamantropadeSTutvAttasminnanumodite'pi sati gaurI niratizayazuddhasatvAtmakacaramavRttirUpabrahmavidyA tu tapaH kRtvaiva ahaM brahmAsmIti savivecanasaMprajJAtamabhyasyaiva preyordhatvamapi tadetatpreyaH putrAtpreyo vittAtpreyo'nyasmAtsarvasmAdantarataraM yadayamAtmA' iti zruterAsmaikarasyamapyagAdi. tyanvayaH // 4 // nijeti / 'ubhayoH saMnidhAya zirasI udakumbhenAvasicya brAhmaNyAzca vRddhAyA jIvapalyA jIvaprajAyA agAra etAM rAtrI vasebruvamarundhatIM saptaRSIniti dRSTvA vAcaM visRjeta jIvapatnI prajAM vindeyeti' ityAzvalAyanasUtre vadhUpravezaprakaraNa uktatvAt / arundhatI nijeti brAhmaNyamiti brAhmaNI ca brAhmaNazca brAhmaNau tayorbhAvaH brAhmaNyaM brahmaniSThavaM tadyogyatAM dadatI satI arundhatItyAdi yathAzrutameva yojyam / pakSe nijeti / advaitAtmasAkSAtkAraikakaraNenaive. tyarthaH / arundhatIsamAdhivadvRttirodhamakurvANA brahmavidyA / vasiSTheti / paramavariSThAdvaitAtmabhinnam / aparaM tu saralameva // 5 // indreti / girA sarakhatyA / pakSe damayantI indriyadamanazIlAtmavidyA / girA 'indraM mitram' ityAdizrutyeritA satI nalaM na lAti dRzyaM naivAdatte tamadvaitAtmAnamityarthaH // 6 // evaM sarvAtmanopAdeyAM khakIyAM bhUyudAhRtyAdau dAsAnyaviSayAM parakIyAmudAharati-rAdhAdirevetyardhena / AdinA tatsajAtIyAnyagopikA api / anvartheti / gopayatIti vyutpattyA yathArthazrIkRSNAkhyaparapuruSAnurAgagopanakItyarthaH / yathA tada. nurAgasya taddezakAlAvacchedena bhagavadvacovinA nakvApi prAkaTyaM tathaiva tadvarasya tAbhiH kharUpaguNAdinA saMpAditatvAditi tattvam / etena vyAsAderuddhavAdezva tajjJAnasatvepi na kSatirityAkUtam / pakSe 'rAdhasAdha saMsiddhau' iti smaraNAdAdhayati avidyAtavyApyajIvezvarAditatkAryamAkAzAdivyAvahArikasattApanaM jaDajaga
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 sAhityasAram / [ uttarArdhe svIyA tu mugdhamadhyADhyAvasthAbhedAsu dRk tridhA / latevAGkurataH puSpAtphalAccAtmaraterapi // 8 // jAlaM sattAprakAzavattayA sAdhayatIti tthaa| AdinA zuktirajatAdiprAtibhAsi. kasattAprakAzasAdhikA cideva grAhyetyAzayaH / gopanaM vatra tasyAdhiSThAnatatvAva. dhRtimRte'mithyArthatvasaMprathanameveti bhAvaH / evaM parakIyAmudAhRtyAvasaraprAptAM sAmAnyAM jagatyamAnyatvenaiva prasiddhatvAdvizeSato'nudAhRtyaiva tAmudAharati-sAmAH nyetyardhenaiva / pakSe cijjaDobhayAnugatacideva sAmAnyasudRgityeva prAgupanyastaM sA tu jagatyahaM bhAmi ghaTo bhAtItyAdyanubhavAdbhazaM prathitApi vinA vicAraM cetanajaDAnugatatRtIyacittvenAmAnyaivAstIti saMbandhaH // 7 // atha siMhAvalokananyAyena khakIyAmeva punaranusaMdhAya sakalapumarthanidhAnatvena bhUri prapaJcayitumavasthAmAtrabhe. dAttatraividhyaM vidhatte-svIyAtviti / tuzabdaH pUrvavailakSaNyArthaH / AtyavaM prAgalbhyameva / evaMca khIyA tu sudRk / mugdhetyAdi / Atmeti / AtmavadyA patyau ratiH prItistasyA ityarthaH / api: saMbhAvanArthaH / 'garhAsamuccayapraznazaGkAsaM. bhAvanAkhapi' ityabhidhAnAt / lateva drAkSAdivallIva / aGkurataH puSpAtphalAca tridhA triprakArA bhavatItyanvayaH / pratipAditaM cedaM rasamaJjaryAm-svakIyA tu tridhA mugdhA madhyA pragalbhA ceti / sApi kathitA tribhedA mugdhA madhyA pragalbheti sAhityadarpaNepi / atra latAdidRSTAntenAGkaritAtmarativaM mugdhAtvam, puSpitAtmaratitvaM madhyAtvam, phalitAtmaratitvaM pragalbhAtvaM ceti tAsAM lakSa. NAnyapi saMkSiptAni bhavanti / aGkuritatvamapi balavatpratibandhakAsatve'vazyakhakAryajananayogyatvam / evaM puSpitatve'pi bodhyam / phalitatvaM phalajananazU. nyatve sati saMpUrNarUpatvameva / pakSe khIyA tu sadRk prAgupanyastarItyA cetanatvAvacchedakAvacchinnaniSThacidviSayakacaramapramArUpA advaitabrahmavidyetyarthaH / tuzabdaH pUrvavailakSaNyArthaH / latevAmrAdilateva / AtmarateH / 'AtmakrIDa AtmaratiH kriyAvAneSa brahmavidAM variSThaH' iti shruteH| 'yastvAtmaratireva syAdAtmatRptazca maanvH| mAtmanyeva ca saMtuSTastasya kArya na vidyate' iti smRtezca suvicAritakhazAkhIyasa. durUpadiSTabrahmAtmaikyalakSaNArthaviSayakasAkSAtkArAnantaramadhikAriNaH khato vyutthAnaprabhRtilakSaNajIvanmukteriti yAvat / aGkurataH khato vyutthAnaza litvarUpapaJcama. bhUmikAta ityarthaH / apiH smuccye| tathA puSpAt parato vyutthAnazAlitvarUpaSaSThabhUmikAta iti yAvat / tathA phalAdapi / co'pyarthe / punaryutthAnIbhAvazAlisaptamabhUmikAta ityarthaH / apiH smuccye| kramAt mugdheti / mugdhA ca madhyA ca AnyA prauDhA ceti mugdhamadhyAhyAstAzca tA avasthAzceti tathA tAsAM yo bhedastasmAddhetoriti yAvat / tridhA triprakArA'stIti sNbndhH| evaMca brahmavidyA hi paJca. mabhUmAvaGkuritAtmaratitvena mugdhA SaSThabhUmau puSpitAtmaratitvena madhyA saptamabhUmau phalitAtmaratitvena pragalbhA ca khIyeva tridhA triprakArA bhavatIti bhAvaH // 8 //
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ rambhAratnam 10] sarasAmodavyAkhyAsahitam / zrutyantenApi sa draSTuM preyAMsaM saMkucatyalam / hRdayaM nityasadvRttavRddhyA merutvamIhate // 9 // preyasA sumanaHzayyAM hAtuM vyutthApyate pikaiH / paramAnandasaMdohasollAsAliGganAdiyam // 10 // kvAmbarAdi va hArAdi va svayaM ka ca sa priyH| advaitaparamAnandAtsaikatAnatvamAgatA // 11 // vidyA bhUmihiraNyaM ca pazurdhAnyamamatrakam / mitrAdiH saptadhetyarthaH saMgrahAvanavardhanaiH // 12 // evaM lakSitAsu mugdhAditisRSvapi khIyAvasthAsvatha tAH kramAdudAharati-zrutyantenApItyAdikramAtribhiH / tatrAGkuritAtmaratirmugdhetyetanmataM tallakSaNam / prAcAM tu aGkuritayauvanA mugdheti / ataeva sA khIyA sudRgiti sarvatrAnukRSya yojyam / preyAMsaM niratizayasvapremapAtrIbhUtaM khapatimapItyarthaH / zrutyantenApi kaTAkSato'pItyetat / evaM cAtra saMpUrNadRSTistu dUratopAsteti phalitam / tena lajjAtizayo vyajyate / saMdraSTuM samyagavalokitum / alaM atyantaM natu yatkiMcit / saMkucati mukulitAkSI bhavatItyanvayaH / nanu kAmodayAbhAve rahasyapyetadbhItyAdinA saMbhavatyevetyata Aha-hRdayamiti / asyA ityArthikam / lAkSaNikamidaM tajjanuSoH stanayorityAkUtam / tena tayorniravakAzatvenAtipInatvayogyatA dhvnyte| ataeva nityetyAdi / Ihate icchati / pakSe zrutyanto vedAntaH / hRdayaM cetaH / merutvamacalatvam / etena khato vyutthAnavatI paJcamI bhUmiH suucyte||9||preyseti / atra 'puSpitAtmaratirmadhyA'iti khasaMmataM madhyAla kSaNaM 'samAnalajjAmadanA madhyA'iti prAcAm / preyasA khaprIti viSayatApannakhapatinApi sahetyarthaH / sumanaHzayyAM ardhonmIlitamAlatImukulatalpamapItyarthaH / hAtuM tyaktuM / parameti kriyAvizeSaNamidam / ataeva sollAseti / preyasa iti zeSaH / athApi iyaM kairapi vyutthApyate / apitu kairapi naiva vyutthApyate sakhIjanairapi / kiMtu brAhma muhUrte khayameva vyuttiSThatItyarthaH / pakSe iyaM prakRtabrahmavinmatiH / ziSTamuttarArdhe yathAzrutameva / AliGganaM paraM nirvikalpasamAdhikAlikamadvaitAtmatAdAtmyameva / ataeva preyasA nirukAtmanA saha sumanaHzayyAM zuddhacittazayanIyam / hAtuM tyaktum / pikaiH araNye prAtaH kUjadbhiH kokilaireva vyutthApyata iti saMbandhaH / etena parato vyutthAnAdiyaM SaSThabhUmiriti dyotyate // 10 // kveti / ambaraM prihitshaattii| AdinA knycukii| sA prakRtA pragalbhA khIyA / advaiteti / mithunIbhAvetyarthaH / pakSe ambarAyAkAzAdi / hArAdi zivabhakkAdi / tena saptamIyam // 11 // nanvevamapi nirukalakSaNA svakIyaivAdau pariNayaikasAdhyA saca loke prAyothai vinA naiva sidhyatIti cetsatyam / ataevoktaM vAtsyAyanasUtre--'zatAyurvai puruSo vibhajyakAlamanyonyAnubaddhaM parasparasyAnupaghAtakaM trivarga seveta / bAlye vidyAgrahaNAdInAnkuryAt /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ uttarArdha 546 sAhityasAram / zrotrAdISTAptitastRptiH kAmaH sAmAnyato mtH| yA tu sparzavizeSeNa prAdhAnyAtsa tathA mtH|| 13 // hastagasyApi dhAnyasya bhuvi tyAgo'bhivRddhaye / dRSTo vRSTayAdisAmarthyAttasmAddharma samAcaret // 14 // kAmAdrudrAdinAzastu dharmapratyarthino'bhavat / dharmAviruddhaH kAmastu zrutismRtyorvimuktidaH // 15 // artha kAmaM ca yauvane / sthAvire dharma mokSaM ca / anityatvAdAyuSo yathopapAdyaM vA seveteti / vidyAgrahaNAdInityAdipadAbhipretamapi tatraiva / "vidyAbhUmihiraNyapazudhAnyabhANDopaskaramitrAdInAmarjanamarjitasya ca rakSaNaM rakSitasya vivardhanamarthaH' iti| etena saptavidhasyArthasaMjJakapumarthasyApi kharUpamuktamityabhipretyAha-vidyeti / mitrAdItyatrAdinA / 'atyAgasahano bandhuH sadaivAnugataH suhRt / ekakriyaM bhavenmitraM samaprANaH sakhA mataH' ityanyatroktalakSaNabandhvAdaya eva // 12 // evaM kramAgataM kAmamapi sAmAnyavizeSAbhyAM lakSayati-zrotrAdIti / AdinA vagAdijJAnendriyANyeva / yAtviti / tuzabdaH pUrvavailakSaNyArthaH / strIpuMsayoH parasparaM sparzavizeSeNa yA tRptiH sa tu prAdhAnyAttathA kAmAkhyapuruSArthatvena mataH prAcInAcAryasaMmato'stIti yojanA / etadapyukaM kAmasUtraeva-'zrotratvakcakSujihvAghrANAnAmAtmasaMyuktena manasAdhiSThitAnAM sveSu sveSu viSayeSvAnukUlyataH pravRttiH kAmaH / sparza vizeSaviSayitvAdAbhimAnikasukhAnuviddhA phalavatyarthapratItiprAdhAnyAtkAmaH' iti // 13 // nanUbhayorapyanayordhamaikasAdhyatvAtsa kathaM vAtsyAyanI. ye'tra vArdhakye sAdhya iti cokta iticena |ttraivaagre anityatvAdityAdinoktapakSasya parityAgAdityAzayyAha-hasteti / etadapyuktaM tatraiva 'hastagatasya ca bIjasya bhaviSyataH sasyasyArthe bhUmau tyAgadarzanAcareddharmAniti vAtsyAyanaH' iti / ayaM bhAvaH / avagrahanAzArtha tatra kArIyoM sAGgAyAM kRtAyAM tayA tannAzato vRSTayA sasyotkarSa iti // 14 // nanu sadyaH khaparasaMtoSakaratvena dRSTaphalatvAdarthena kAma eva sAdhyaH kiM dharmeNetyata Aha-kAmAditi / ataevAha vAtsyAyanopi 'pAkSikatvAtprayogANAmapAyAnAM ca darzanAt / dharmArthayozca vailomyAnAcaretpAradArikam' iti / nanvevaM tarhi 'Rtau bhAryAmupeyAt' ityAdividheH kA gatirityatrAha-dharmeti / zrutIti / evaMcaM tuzabdaH pUrvArdhoktendrarAvaNaduryodhanAdInAM ahalyAdiparakIyAviSayakakAmavailakSaNyArthaH / tena 'Rtau bhAryAmupeyAt' iti zrutyA vihitakAmasya svakIyAviSayakatvena dharmAviruddhatvAttAdRzastvasau 'prajAtiramRtamAnanda ityupasthe' iti taittirIyazrutau 'dharmAviruddho bhUteSu kAmosmi bharatarSabha' iti bhagavadgItAsmRtau cAnuSThAtRNAM cittazuddhyAdidvArA vimuktida evokta itynvyH| tasmAtsvakIyAviSayaka eva kAmo vidhizAstraviSayakatvena sarvathA hitaiSibhirupAdeya eva parakIyAdiviSayakastvasau kAlatrayepi heya eveti bhAvaH // 15 //
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ rambhAratnam 10] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 547 ataeva-dharmati / dharmazAstraM skhakalpasUtraM tadanuguNaM mAdhavAdigranthajAtamapi / sAmudrikamavazyaniSiddhavajyaM purANAdiprasiddham / strIlakSaNazAstraM' jyotiHzAstraM prasi. dvameva vivAhamuhUrtaprabhRtiparyantaM vadhUjanmakAlikagrahAdivicArakaM strIjAtakazAstraM ca tairityarthaH / manoharAm / rUpalAvaNyAdinA pariNeturantaHkaraNAkarSaNImiti yAvat / etAdRzIM sudRzaM mRgAkSIm / ataeva dharmeti / trivargakAriNImityarthaH / sudhIrvara evodvahediti saMbandhaH / etena nAyakasyApi niSiddhalakSaNazUnyatvamAvazyakameveti dhvanyate / vAtsyAyanIyepyuktam 'savarNAyAmananyapUrvAyAM zAstrato'dhigatAyAM dharmArtha saMbandhaH pitroH pakSavRddhiranupaskRtA ratizca' iti / prodvAhyavadhUlakSaNaM tUktaM skAnde kAzIkhaNDe diGmAtreNAtra saMgRhyate-'udvaheta dvijo bhAryA saumyAsyAM mRdubhASiNIm / nacAtiriktahInAGgI nAtidIrghA navA kRzAm 1 nAlomiko nAtilomAM nAsnigdhasthUlamaulijAm / mohAtsamupayaccheta kulahInAM ca kanyakAm 2 strINAM pAdatalaM snigdhaM mAMsalaM mRdulaM samam / asvedamuSNamaruNaM bahubhogocitaM smRtam 3 rUkSaM vivarNa paruSaM khaNDitapratibimbakam / sUryAkAra vizuSkaM ca duHkhadaurbhAgyasUcakam 4 rekhAkhusarpakAkAmA duHkhadAriyasUcikA / unnato mAMsalo'GguSTho vartulo'tulabhogadaH 5 vakro hakhazca cipiTaH sukhasaubhAgyabhaJjakaH / vidhavA vipulena syAddIrghAGguSThena durbhagA 6 mRdavo'GgulayaH zastA ghanA vRttAH samubatAH / dIrghAGgulIbhiH kulaTA kRzAbhiratinirdhanA 7 hrasvAyuSyA ca hakhAbhi - mAbhirbhugnavartinI / cipiTAbhirbhavedAsI viralAbhirdaridriNI 8 parasparaM samArUDhA yadAGgulyo bhavanti hi / hatvA bahUnapi patInparapreSyA tadA bhavet 9 yasyAH pathi samAyAntyA rajo bhUmeH samucchalet / sA pAMsulA prajAyeta kulatrayavinA'zinI 10 yasyAH kaniSThikA bhUmi na gacchantyAH parispRzet / sA nihatya pati yoSA dvitIyaM kurute patim 11 anAmikA ca madhyA ca yasyA bhUmi na saMspRzet / patidvayaM nihantyAdyA dvitIyA ca patitrayam 12 patihInatvakAriNyau hIne te he ime yadi / pradezinI bhavedyasyA aGguSThavyatirekiNI 13 kanyaiva kulaTA sA syAdeSa eva vinizcayaH / snigdhAH samunnatAstAmrA vRttAH pAdanakhAH zubhAH 14 rAjJItvasUcakaM strINAM pAdapRSThaM samunnatam / asvedamazirAvyaM ca masRNaM mRdu mAMsalam 15 gUDhau gulpho zivAyoktAvazirAlau suvartulau / samapANiH zubhA nArI dIrghapANizca durbhagA16 romahIne same snigdhe jo skrmvrtule| sA rAjapatnI bhavati vizire sumanohare 17 ekaromA rAjapatnI dviromApi sukhAvahA / triromA romakUpeSu bhavedvaidhavyaduHkhabhAk 18 vRttaM pizitasamagnaM jAnuyugmaM prazasyate / nirmAsaM khair| cAriNyA daridrAyAzca vizlatham 19 viziraiH karabhAkArairUrubhirmasRNairdhanaiH / suvRttai romarahitairbhaveyubhUpavallabhAH 20 kapitthaphalavadvRttau mRdulau mAMsalau ghanau / 1 'khaNDitapratibimbakaM vAlukAdAvajAtacihnamiti' /
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 sAhityasAram / [uttarArSe sphicau valivinirmuktau ratisaukhyavivardhanau 21 zubhaH kamaThapRSThAbho gajaskandhopamo bhagaH / vAmonnatastu kanyAjaH putrajo dakSiNonnataH 22 AkhuromA gUDhamaNiH suzliSTaH saMhataH pRthuH / tuGgaH kamalavarNAbhaH zubho'zvatthadalAkRtiH23 bhagasya bhAlaM jaghanaM vistIrNatuGgamAMsalam / mRdulaM mRduromADhya dakSiNAvartamIDitam 24 gabhIrA dakSiNAvartI nAbhiH syAtsukhasaMpade / sUte sutAnbahUnnArI pRthukukSiH sukhAspadam 25 samaiH samAsamuMdubhiryoSinmanAsthibhiH zubhaiH / pAzrvaiH saubhAgyasukhayornidhAnaM syAdasaMzayam 26 udareNAtitucchena vizireNa mRdutvacA / yoSidbhavati bhogADhyA nityaM miSTAnnasevinI 27 nirloma hRdayaM yasyAH samaM nimnatvavarjitam / aizvarya cApyavaidhavyaM priyaprema ca sA labhet 28 aSTAdazAGgulatatamuraH pIvaramunnatam / sukhAya duHkhAya bhavedromazaM viSamaM pRthu 29 ghanau vRttau dRDhau pInau samau zastau payodharau / sthUlAgrau viralau zuSkau vAmorUNAM na zarmadau 30 dakSiNonnatavakSaujA putriNISvagraNImatA / vAmonnatakucA sUte kanyAM saubhAgyasundarIm 31 sudRzAM cUcukayugaM zastaM zyAmaM suvartulam / antarmagnaM ca dIrgha ca kRzaM klezAya jAyate 32 pIvarAbhyAM ca jatrubhyAM dhanadhAnyanidhirvadhUH / nigUDhasaMdhI zastAgrau zubhAvaMsau susaMhatau 33 syAtAM doSau sunirdoSau gUDhAsthigranthikomalau / vizirau ca viromANI saralau hariNIdRzAm 34 ambhojamukulAkAramaGguSThAGgulisaMmukham / hastadvayaM mRgAkSINAM bahubhogAya jAyate 35 mRdumadhyonnataM raktaM talaM pANyorarandhrakam / prazastaM zastarekhAvyamarUparekhaM zubhazriye 36 viroma viziraM zastaM pANipRSThaM samunnatam / raktA vyaktA gabhIrA ca snigdhA pUrNA ca vartulA 37 kararekhAGganAyAH syAcchubhA bhAgyAnusArataH / matsyena subhagA nArI khastikena vasupradA 38 pa na bhUpateH patnI janayedbhUpatiM sutam / zubhadaH saraloGguSTo vRtto vRttanakho mRduH 39 aGgulyazca suparvANo dIrghA vRttAH kramAtkRzAH / aruNAH sazikhAstuGgAH karajAH sudRzAM zubhAH 40 nakheSu bindavaH zvetAH prAyaH syuH khairiNIstriyAH / puruSA api jAyante duHkhinaH puSpitairnakhaiH41antarnimamavaMzAsthipRSThiH syAnmAMsalA zubhA / pRSThena romayuktena vaidhavyaM labhate dhruvam 42 mAMsalo vartulaH kaNThaH prazastazcatu GgulaH / zastA grIvA trirekhAGkA tvavyaktAsthiH susaMhatA 43 hanuzcibukasaMlagnA nirlomA sughanA zubhA / zastau kapolau vAmAkSyAH pInau vRttau samunnatau 44 samaM samAMsaM susnigdhaM svAmoda vartulaM mukham / jani. turvadanacchAyaM dhanyAnAmeva jAyate 45 pATalo vartulo snigdho rekhAbhUSitamadhyabhUH / 1 'kuurmpRsstthvnibiddH'| 2 'unntH'| 3 'knyaajnkH'| 4 'putrajanakaH' / 5 'AkhUnAM mUSakauNAmiva piGgalAni romANi yasya sa tthaa'| 6 'gUDho maNiriva maNivairAGgatvAnmadhyabhAgavizeSo yasya sa tathA / suzliSTaH sunibiDaH saMhato dRDhaH pRthuvistIrNaH kamalaparNAbhaH pdmptraakaarH| kamalavarNAbha iti kvacit / kamalagIbha iti caanytr'|
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 rambhAratnam 10] sarasAmodavyAkhyAsahitam / dharmasAmudrikajyotiHzAstrairI manoharAm / udvaheddharmakAmArthasAdhikA sudRzaM sudhIH // 16 // nArINAM dvAradezAvasthAyitvAdyeva dUSaNam / anantarmukhatAdyevaM buddhInAmiva sarvadA // 17 // atilaukikavArtA ca svAtantryaM svairibhartRtA / puruSaiH sahavAsazca prakAze'vasthitiH sadA // 18 // videzavAsaH svAcAravirahaH svairinniispRhaa| patyurIyAlutA ceti nava strInAzahetavaH // 19 // sImantinInAmadharo dharAjAnipriyo bhavet 46 gokSIrasaMnibhAH snigdhA dvAtriM. zaddazanAH zubhAH / adhastAdupariSTAca samAH stokasamunnatAH 47 alakSitadvijaM kiMcitkicitphullakapolakam / smitaM prazastaM sudRzAmanimIlitalocanam 48 sama. vRttapuTA nAsA laghucchidrA zubhAvahA / lalanAlocane zaste raktAnte kRSNatArake 49 gokSIravarNavizade susnigdhe kRSNaparvaNI / madhupiGgAkSI ramaNI dhanadhAnyasamR. ddhibhAk 50 pakSmabhiH sughanaiH snigdhaiH kRSNaiH sUkSmaiH subhAgyabhAkU / bhravau suvartulau tavyau snigdhe kRSNe asaMhate 51 prazaste mRduromANau subhravaH kArmukAkRtI / lambau karNau zubhAvatauM sukhadau ca zubhapradau 52 bhAlaH zirAvirahito nirlomArdhendusannibhaH |animnkhynggulo nAryAH saubhAgyArogyakAraNam53vyaktakhastikarekhaM ca lalATaM rAjyasaMpade / sImantaH saralaH zasto mauliH zastaH samunnataH 54 gajakumbhanibho vRttaH saubhAgyaizvaryasUcakaH / kezA alikulacchAyAH sUkSmAH snigdhAH sukomalA: 55 kiMcidAkuJcitAgrAzca kuTilAzcAtizobhanAH' iti| vistaro'tra vIramitrodayata eva jJeya iti dikU // 16 // nanu bhavatvevaM suparIkSya vivAhastataH kiM niruktalakSaNAdivizvAsAttadupekSaNameva kartavyaM kiMvA parirakSaNamapItyAzaGkaya satkSetre sadvRttipUrvakaM sadAlavAle'pyupte'pyAmrAdicArubIje yAvadRDhaphalodayaM tatra jalaniSekado. hadAdipradAnaparirakSaNApekSaNavadihApyuttarapakSa eva zreyAniti tadabhAve doSakathanena vyanakti-nArINAmityAditribhiH / avadhAraNaM tvatrAgre parapuruSanirIkSaNAditaH saMbhAvitapApAttatkaimutyArthameva / pakSe dvArazabdena niSiddhaviSayaparANi paJca jJAnendriyANyeva / Adipadena tadautkaNThyam / nanvevamapi gRhepi parapuruSanirIkSaNAdi saMbhavatyevetyata Aha-anantariti / atra sarvadetyubhayapakSepi kSaNamAtramapi prekSAvatAmupekSAnucitaiveti dyotyate / taduktaM vAtsyAyanIye--'yoSitastvimA abhiyogamAtrasAdhyAH / dvAradezAvasthAyinI prAsAdAdrAjamArgAvalokinI' ityAdi // 17 // evaM sAmAnyato doSayugamuktvA vizeSatastu navavizeSaguNAniva tAnAhaatItyAdivAbhyAm / etadapi tatraiva / atigoSThI niraGkuzatvaM bhartuH khairitA puruSaiH sahAniryantraNatA prakAze sthAnaM videzavAsaH khavRttyupaghAtaH khairiNIsaMsargaH patyurIAlutA ceti strINAM vinAzakAraNAnIti // 18 // 19 //
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 sAhityasAram / [ uttarArdhe dharmamartha tathA kAmaM labhante sthAnameva ca / niHsapatnaM ca bhartAraM nAryaH sdvttmaasthitaaH||20|| nanu nAyakasya bhavatvevaM vanAyikAsaMrakSaNAdinA trivargasiddhiH kiM tatastAsAmityatrAha -dharmamiti / idaM hi vAtsyAyanavacanameva / sthAnaM bhartRzuzrUSAkhyavadharmadvArA paramparayA mokSasukhalakSaNamadvaitakaivalyAvinAzisthalamityarthaH / niH sapatnaM nirgataH sapatnaH bhAvapradhAnoyaM nirdeshH| zatrubhAvo yasmAtsa tathA tamityarthaH / bhartRmano'nanukUlavartane tanmanasi paraniratatvazaGkayA zatrutvamAvirbhUyAtvasadvRttAdinA tanmanonukUlavartane tu tannaiva bhUyAditi bhaavH| tasmAnArIbhiH sarvadA sadvRttaM saMpAdanIyamityAzayaH / etatprA. kanasUtraM tvitthaM 'bhAba~kacAriNI rUDhavizrambhA daivataM patimAnukUlyena varteta / tanmatena kuTumbacintAmAtmani nivezayet / vezma ca zuci susaMmRSTasthAnaM vividhakusumaM zlakSNaM bhUmitalaM hRdyadarzanaM triSavaNaM viracitabalikarma pUjitadevatAyatanaM kuryAt / nahyato'nyadgahasthAnAM cittagrAhakamastIti gonIyaH / guruSu mitravargeSu bhRtyavargeSu nAyakabhaginISu tatpatiSu ca yathArhA pratipattiH / paripUjiteSu ca sthAneSu haritazAkavaprAnikSustambAn jIrakasarSapAjamodazatapuSpatamAlagulmAMzca kArayet / AmalakyabjakamallikAjAtikuraNTakanavamAlikAtagaranandyAvartajapAgulmA. nanyAMzca vAlakozIrapITikAyAM sthaNDilAni manojJAni kArayet / zaktyanurUpaM cAtra kUpaM vA dIrghikAM khAnayet / bhikSukI zramaNikA kulaTA kuhakekSaNikA mUlakArikAbhizca na sRjyeta / bhojane ca rucitamidamasmai dveSyamidaM pathyamiti vi. nyAt / khaM bhavanamAgacchato bahirupazrutya kiM kRtyamiti bruvatI sajjA bhavanamadhye tiSThet / paricArikAmapyanupadya pAdau svayaM prakSAlayet / nAyakaprayANe ca vimuktavibhUSaNA vimanA vA asya bAhyasaMdarzane na tiSThet / ativyayamasadyayaM vA kurvANaM pati rahasi vArayet / AvAhavivAhayajJe gamanaM sakhIbhirgoSThI saMbhUya pAnaM bhojanAbhigamanamityanujJAtaH kuryAt / sarvakrIDAsu ca taccittAnulomyena pratipattiH / pazcAtsaMvezanaM pUrvamutthAnamanavabodhanaM ca suptasyAnyatra dharmAtipatteH / mahAnasamahAraM suguptaM syAddarzanIyaM ca / nAyakApacAre tu kiMcitkaluSA nAtyarthe nirvadetsAdhikSepavacanam / kiMtvevaM mitrajanamadhyasthamekAkinaM vApyupAlabheta / na ca mUlakArikA syAt / nahyato'nyadapratyayakAraNamastIti gonardIyaH / durvyAhRtaM durnirIkSitamanyato nimantraNaM dvAradezAvasthAnaM nirIkSaNaM vA niSkuTeSu mantraNaM vivikteSu vA ciramavasthAnamiti varjayet / khedadantapaGkadurgandhAniti ca buddhyeta / bahubhUSaNavividhakusumAnulepatAmbUlavividhAGgarAgamukhavAsaM vA virajaskamujjvalaM vAsa ityA. bhigAmiko veSaH / pratanuzlakSNAlpadukUlatApariNatAbharaNatAsugandhitAnAtyuddhatamanulepanaM tathA puSpANi zuklAnIti vaihAriko veSaH / nAyakasya vratamupavAsaM vA khymnukrnnenaanuvrtet| vAritA ca nAhamatra nibandhanIyeti tadvacaso nivrtnm| mRdvidalakASTacarmalohabhANDAnAM ca kAle samarghasaMgrahaNam / lavaNasnehAnAM ca ga.
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ rambhAratnam 10] sarasAmodavyAkhyAsahitam / virahotkaNThitA mAnavatI vaasksjikaa| svAdhInapatikA ceti matizca yuvatiH satAm // 21 // preyaH sAkSAtkRtirbhUyAtki me kSaNagalattanoH / saMpUrNAmRtabhe phulle rasAle parabhRdrAi // 22 // ndhadravyakaraNDakabhANDopadhAnAnAM durlabhAnAM ca bhavane pracchannaM nidhAnam / mUlakAlukapAlakyamadanAmrAtakairvArukatrapusavArtAkakUSmANDakAlAbusUraNazukanAsAM khayaMgusAtilaparNikAmanthalazunapalANDuprabhRtInAM sauSadhInAM ca bIjagrahaNaM kAle vApanaM ca / khasya ca vyavahArasya parebhyo nAkhyAnaM bhartRmitrasya samAnAyAH striyAH kau. zalenojjvalatayA pAkena mAnenopacArairapyatizayIta / sAMvatsarikamAyaM saMkhyAya tadanurUpaM vyayaM kuryAt / bhojanAvaziSTAna gorasAderAkRtikaraNam / tathA tailaguDayoH kArpAsasya ca sUtrakartanam / sUtrasya vayanam / zikyarajjupAzavalkalasaMgrahaNaM ca kuryAt / kuddAlakakundanakhaNDanakSepaNAvakSodanamityAdi // 20 // nanu bhavatvevaM strINAM sadRttamAhAtmyena khIyAyA eva dhanyatamatvamathApyasau prAguktamugdhAdibhedena vyavasthApi tattaddharmabhedena punaH katividhetyAzaGkaya dharmabhedAnAmAna. ntyAtprAdhAnyena tacAturvidhyameva vidhtte| viraheti / yadyapi rasamajaryAdau proSitabhartRkAdayo'STau nAyikAbhedA uktAstathApi tatrApi sarveSAM tadbhedAnAmanudAhRteranatiprayojakatvAcca diGmAtramevedamatra mayopanyastamityAkUtam / vAsaketi / vAsaH suratAvAsaH / kharatimandiraM tatra sakalazayyAdisuratasAmayyAyA sajjIbhUya patiM pratIkSate sA vAsakasajjA vAsakasajjaiva vAsakasajjikA / proSita bhartRkAyAH pravatsyatpatikAyAzca virahotkaNThitAyAmevAntarbhAvaH / pakSe mAnavatI vedAntamahAvAkyarUpacaramapramANavatI / tthaa| vAsaketi / AtmaratitvasAmagrIbhUtazamAdimatItyarthaH / ataeva sveti // 21 // krameNodAharati-preya "ityaadicturbhiH| saMpUrNeti / pUrNendUdaye satItyarthaH / tathA rasAle Ane phulle vikasite satIti yAvat / pareti / kokilklenetyrthH| kSaNagaladiti / vizarAruzarIrAyA iti yAvat / preya ityAdi spaSTam / pakSe preyaH AtmA tasya sAkSAtkRtiradvaitabrahmatvenAparokSapramitirityarthaH / saMpUrNeti / akhnnddkaivlyaanndprkaashvissye| rasAle rasaM 'raso vai saH' iti zruteradvaitabrahmAnandaM lAtyAdatta iti tathA vedAnta ityarthaH / phulle bhASyAdibhirvikasite satIti yAvat / pareti / guruvAcetyarthaH / proSitapatikAdharmastUkto vaatsyaayniiye| nAyakapravAse ca maGgala. mAtrAbharaNA daivatopavAsaparA vArtAyAM sthitA gRhAnavekSata / zayyA ca gurujanasamIpe / tadabhimatakAryapratipattiH / nAyakAbhimatAnAM cArthAnAmupaskAre Ava. jane ca yatnaH / nityanaimittikeSu karmasUcito vyayaH / tadArabdhAnAM ca karmaNAM samApanam / jJAtikulasamAjAnabhigamanamanyatra vyasanotsavAbhyAm / abhigamanaM ca naaykprijnaanuyaataayaaH| nAtikAlamavasthAnamaparivartitapravAsaveSatA ca / guru
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 sAhityasAram / [ uttarArdhe preyasi praNate'pyAste bhuumyekollekhttpraa| zrutyantasaMcaradRSTiH sravadazrukalAkulA // 23 // surabhisnehasunAtAM svAnatAM sasmitAM patiH / rUMpaikAlaMkRtiM vIkSya svarahaHsudRzaM kRtii|| 24 // kaivalyaratnapIThe yA sthitA pazyati tANDavam / svapreyasaH parityaktAmbarasyApi satIha sA // 25 // janAnujJAtAnAM ca karaNamupavAsAnAm / ityAdi // 22 // preyasIti / preyasi khakIyaniratizayapremapAtrIbhUte khapatAvityarthaH / etena bahivainodikarUpAdigarvala. kSaNamAnakaraNepyantaH pramaprAcurya sUcyate / praNatepi prasAdanArtha kRtapraNAme'pi satIti yAvat / apinA prArthanakASThAtvaM praNAme vyjyte| zrutIti / zrutyante karNaprAntabhAge saMcarantI paribhramamANA dRSTiryasyAH sA tathA / etena mAnasAma.. grIrUpA yauvanalakSaNA dyotyte| ataeva sravaditi / niruktamAnasya tyaagaa| sAmarthyAtpreyaHpraNAmasyApyuttamanAyikAtvena sahanAzaktezca / sravanti netrAbhyAM skhalanti ca tAnyazrUNi netrodakAni teSAM yA kalA lezastata AkulA vyAkulI. bhUtaitAdRzyapi / bhUmyaketi / bhUmeH svAvasthAnapRthvyAH / ekaM kevalaM ya ullekhaH khapAdanakhena vilekhana tatra tatparA sAdaraivAsta ityanvayaH / etena mAnAtizayo dhvnyte| pakSe zrutIti zrutyanteSUpaniSadbhAgeSu saMcarantI tattAtparyanirNayArtha paribhramamANA etAdRzI yA dRSTimananAtmikA cittvRttirityrthH| preyasi 'tadetatpreyaH putrAtpreyo vittAtpreyo'nyasmAtsarvasmAdantarataraM yadayamAtmA' iti zruteH sAkSitve. nopalakSite / advaitvprkaashaanndaatmniityrthH| praNatepi nirukakhasaMcArapradezeSu viSayIbhUtatvenAtinane satyapIti yAvat / ataeva zrUyate 'tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti' iti / ataeva sravaditi praskhaladAnandAcalezavyAkuletyarthaH / bhUmye. keti / bhUmeH paJcamabhUmikAderya ullekhaH kalpanaM tatra tatparA tanmAtraparAyaNA'sta iti // 23 // athoddezakramaprAptAM vAsakatajAmudAharati-surabhIti / surabhi sugandhi etAdRzaM yatsnahaM tailaM tena sunAtA kRtAbhyaGgasnAnAmityarthaH / etena sakalasuratasAmagrIsaMpannatvaM sUcyate / ataeva-sveti / khazabdenAtra patireva / tena patyuH kharatyAgAra AgamanavelAyAmevotthAya pratyudgamya taM prati kRtprnnaamaamityrthH| etena satIdharmadhuraMdharavaM dhvanyate / ataeva seti sadyaH suratasAmagrIsaMpatsamakAlameva kAntAgamanena pramuditAmiAta yAvat / tatrApi-rUpaiketi / rUpaM kezAdipAdatalAntayAvadavayavasauSThavamava ekA mukhyA alaMkRtiralaMkAraparaM. parA yasyAH sA tathA tAmityarthaH / ataeva sudRzaM vamRgAkSIm / svarahaH khakI. yaratyAgAre / patiH kAntaH / vIkSya avalokya / kRtI kRtArthobhUditi saMbandhaH // 24 // evaM svAdhInapatikAmapyudAharAta-kaivalyati / kaivalyamiva niratizayasukharUpamIdRzaM yadranapIThaM cintAmaNibhayasiMhAsanaM tatretyarthaH / yA sthitA
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraratnam 11] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 553 gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddabhre / svIyaikanirNayaparaM rambhAsaMzaM dazamaratnam // 26 // candraratnam 11 / sudRzaM saMnirUpyaivaM nAyakaM kathayAmyalam / tadekalakSyaM saMkSepAdanurUpaM vidAM mude // 1 // udAtto lalitaH zAntastridhA netA prkiirtitH| sarvo'pi dhIra evAyaM vizeyo nAyakatvataH // 2 // satI / sveti / nijapremaviSayasya bhagavataH zrIzaMkarasyeti yAvat / parIti / parityaktaparidhAnasyApItyarthaH / etena niratizayavazIkAro vyajyate / tANDavaM pratyahaM pradoSakAlikamuddhatanRtyamiti yAvat / pazyati avalokayati / iha saMsAre saiva satI pAtivratyataH svAdhInapatikAtvena dhanyAstIti yojanA // 25 // nigamayati-gokSIrAbdheriti // 26 // iti zrImatpadavAkyapramANakSIrArNavavi0 sarasAmode dazamaratnaprakAzaH saMpUrNaH // evaM nAyikAnirUpaNAtmakaM rambhAkhyaM dazamaM ratnaM parisamApya tadavazyApekSitanAyakanirUpaNAtmakaM candrAkhyamekAdazaratnamArabhamANaH zleSeNa tayoH saMgatiM kathayatisuzamiti / ahamityArthikam / tena khasyAmAnitvaM dhvanyate / evaM prAguktaprakAreNa / sudRzaM yAvatstrIguNaviziSTakhakIyAM naayikaamityrthH| saMnirUpya vyAvartyakathanapUrvakamabhidhAyeti yAvat / anurUpaM niruktanAyikAhamityarthaH / ataeva alamatyantaM tadekalakSyaM tasyAH proktanAyikAyAH ekaM kevalaM lakSyaM atitarAnu. rAgasvArasyaM yatra tamiti yAvat / tatra hetustu anurUpamityukta eva / vidAM paNDitAnAm / mude yogyasaMbandhaparIkSaNajanyaharSaNArthamityarthaH / sNkssepaatkthyaamiitynvyH| etena vakSyamANanAyakasAmAnyasAmyena sakalaguNavattvaM nAyake vyajyate / pakSe sudRzaM aprokssaadvaitbrhmaatmaikyprmitimityrthH| saMnirUpya prAcInAcAryatAtparyAnusAreNa samupapAdyeti yAvat / evamanayaiva rItyA / anurUpa tadekaviSayatAhamityarthaH / nanvevaM tarhi viSayatAvacchinnatvenAtmano dharmitvAdapasiddhAntApattirataH punastaM vizinaSTi-tadeketi / alamityatraiva sNbdhyte| anyUnAnatirikaM yathA syAttathetyarthaH / etena 'tameva viditvAtimRtyumeti' iti zrutyarthaH saMgRhyate / saca sarva. paricchedavaidharmya vinA naiva siddhyatIti / ataeva tayA nirutAparokSapramayaiva ekaM kevalaM lakSyate vRttivyApyA tanmAtrAzrayaviSayakAvidyAnivRttyaivopalakSyata iti tathA tamiti yAvat / tatrApi saMkSepAdvidAM mumukSUNAM mude kathayAmIti saMbandhaH // 1 // atha kathanIyatvena pratijJAtanAyakasya kiM sAmAnyalakSaNaM ke vA tadbhedAH prakRte
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 . sAhityasAram / [uttarArdhe sthiro nigUDhAlaMkArI dhIrodAtto dRddhvrtH| yAsyAmi saha jAnakyA vanaM rAjyena kiM mama // 3 // nizcito dhIralalitaH kalAsaktaH sukhI mRduH| veNuM raMNayati svairaM kRSNo gopyavazo vane // 4 // bhavadabhipretA ityapekSAyAM tadubhayaM saMkSipati-udAtta iti / udAttatvamudAratvam / lalitatvaM sArvAzikasundaratvam / zAntatvaM kvacidapyakSubdhatvamiti tadvizeSalakSaNAni / athAmISAM sAmAnyalakSaNamapi sNkssipti--srvo'piiti| dhIratvaM lokazAstrarItyacalakham / tatra hetuH / nAyakatvata iti| taduktaM dazarUpakakArikAkRtA netRprakaraNe-'netA vinIto madhurastyAgI dakSaH priyaMvadaH / raktalokaH zucirvAgmI rUDhavaMzaH sthiro yuvA / buddhyutsAhasthitiprajJAkalAmAnasamanvitaH / zUro dRDhazca tejasvI zAstracakSuzca dhArmikaH' iti / atra dhArmika iti carama vizeSaNenaiva laukikAdidharmavattvaM tadAveditam / nanu tatra vagrimakArikAyAmeva / 'bhedaizcaturdhA lalitazAntodAttoddhatairayam' ityuddhatAkhyopi caturthastadbhedaH pratipAditaH sa kathaM tvayAtra nokta iticena / nAyakatvata ityanenaiva dattottaratvAt / tenetyAdinoktatadIyanAyakasAmAnyalakSaNasyaivoddhate svapne'pyasaMbhAvitatvAcca / tasmAdandhaparamparai.. veyaM prAcAmuddhatatvakatheti dik // 2 // tatra dhIrodAttaM viziSya lakSayatisthira iti / nigUDheti vishessH| dRDheyaudAryam / tmudaahrti--yaasyaamiiti| yathAvA bhAminIvilAse--'ApadgataH khalu mahAzayacakravartI saMdarzayatyakRtapUrvamu. dArabhAvam / kAlAgarurdahanamadhyagataH samantAllokottaraM parimalaM prakaTIkaroti' iti // 3 // tata uddezakramaprAptaM dhIralalitamapi tathA lakSayati-nizcita iti / atrApi sthira ityAdipUrvapadyavallakSaNaghaTakaM pUrvArdhaM dazarUpakIyakArikAkAramaina'upamA yatra sAdRzyalakSmIrullasati dvayoH' iti pUrvArdha kuvalayAnande yathA candrAlokIyameva gRhIta tadvadeva saMgRhItamiti jJeyam / nizcitaH lokazAstramaryAdAnullaGghananizcayavAnityarthaH / etena dhIratvasAmAnyasaMgrahaH suucyte| mRduriti tallAlitya. lakSaNaM sAvauzikasundaratvaM dhvanyate / kaletyAdi tu tadvizeSaghaTakameva / tamudAharati-veNumiti / vane vRndAvane kRSNaH gopyavaza eva gopasundarIpAravazyavi. dhura eva san khairaM svacchandaM yathA syAttathA veNuM raNayatIti yojanA / nanu katha. metatsaMbhavetkAtyAyanIvratopAkhyAnaprasiddhagopakanyakAguhyanirIkSaNamArabhya kRSNasya / mathurAgamanAvadhi zrImadbhAgavataprasiddhAsaMkhyAtazRGgAralIlAzAlina iticena / u. panayanAtpUrva kAmacArasya zAstraprasiddhatvAtkRSNasya kubjAsaMbhogottarameva kSatriya. tvenopanayanasya tatraiva varNitatvAceti dharmazAstravarmanA samAdhAnam / nacaivaM cettarhi tatraiva parIkSitprazne 'dharmavyatikramo dRSTa IzvarANAM ca sAhasam / tejIyasAM na do.
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraratnam 11] sarasAmodavyAkhyAsahitam / sAmAnyaguNayuktazca dhIrazAnto dvijaadikH| zrIsahururjayatyuccairyuto daivyaiva saMpadA // 5 // gokSIrAbdheH zivaguruvivudhasahAyo'cyutaH samuddabhre / nAyakanirNayarUpaM candrAkhyaM rudrasaMkhyamapi ratnam // 6 // SAya vahnaH sarvabhujo yathA' iti kathaM zrIzukasamAdhAnamiti vAcyam / tasyezvarA NAmitIzvaratvena samAdhAnasya vivakSitatvAt / ttraaymaashyH| Izvarasya nityapUrNakAmatvepi samudramathane samudbhatayA lakSmyA kSatriyatvena viSNureva vizvasundaryA. pi vRtastena 'striyaH kAmitakAminyo lokaH pUjitapUjakaH' iti vaidurikanyAyA. tsamudrodbhUtasAtvikAdisarvadevAGganAbhiH sa eva kAmito'bhUt / tena 'tanmanorathapU. raNArtha' 'saMbhavantu surastriyaH' iti brhmaannmbhynujnyaa| tatra sAtvikInAmudvAha eva ssoddshsrsptaadhikaikshtaanaampi| rukmiNItu vivAhe'pi lakSmyavatAratvAna tathA / rAjasInAmiha gopyAtmanaivopabhogastAmasyAstvekAyAH kubjAyA eva sa iti na kApyanupapattiH // 4 // evaM zAntamapi nAyakaM lakSayati-sAmAnyeti / ida. mapi pUrvArdhaM prAgvadeva / sAmAnyaguNAstu netA vinIta ityAdayaH prAguktA eva / dvijAdika ityatrAdipadena kSatriyAdigrahaH / tamudAharati-zrIti / zrImattvamaNimAdiyogaizvaryavattvam , satvamadvaitabrahmaniSThatvam , gurutvamananyazaraNAgatakaruNAnugrahapravINatvam , ataeva daivyaiva saMpadA 'abhayaM satvasazuddhiH' iti zrImadbhagavadgItAprasiddhayetyarthaH / avadhAraNaM tu lokaprasiddha kanakakarituragarathapadAtyAdisaMpAdAsArthameva / yutaH yuktaH / ataeva uccaiH sarvotkaTatvena jayati jagadvandyo bhvtiitynvyH| yathAvA bhartRharikRtavairAgyazatake-'pANiH pAtraM pavitraM bhramaNaparigataM bhaikSamakSayyamanaM vistIrNa vastramAzAdazakamapamalaM talpamasvalpamurvI / yeSAM niHsaGgatAGgIkaraNapariNatiH khAtmasaMtoSiNaste dhanyAH saMnyastadainyavyatikaranikarAH karma nirmUlayati' iti // 5 // gokSIreti / nAyaketi / ataeva / candreti / candra ityAkhyA yasya tattathetyarthaH / candre hyudAttatvarUpamaudArya kuraGgakizorasya karuNayA khAGkasthApanena lAJchanApatterapyaGgIkRtatvAlAlityAkhyaM saundarya darzanIyatamatvAcchAntatvarUpamakSubdhatvamamRtamayatvAca suprasiddhameveti bhAvaH // 6 // // iti zrImatpadavAkyapramANakSIrArNavaviharaNazrImadadvaitavidyendirAramaNaSa0 sarasAmode ekAdazaratnaprakAzaH saMpUrNaH // 11 //
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ saahitysaarm| [ uttarArdhe amRtaratnam 12 / nAyakaM sunirUpyaivaM rasaM saMvarNayAmyaham / sUtradhAra iva prauDhaM viduSAM modasiddhaye // 1 // jayato daMpatI kAvapyanyonyAzleSatoSitau / vedAntavANyagamyAbhAvanantaguNabhUSaNau // 2 // evamekAdazaM candrAbhidhaM nAyakapratipAdakaM ratnaM dvitIyAcandrasyaiva sarvavandyatvena tatvadhvananArtha saMkSipyAthAmRtasaMjJaM dvAdazaM rasaratnamapi tadekopajIvyatvena tAdRge. vArabhamANastayoH saMgatimAha-nAyakamiti / ahaM grnthkaarH| evaM prAguktarItyA nAyakaM niruktalakSaNaM sunirUpya sayuktikaM pratipAdya prauDhaM pradhAnaM sAtvikarAjasatvasAtvikasAtvikatvAbhyAM caturtharatne pratipAditaM svakIyaikaviSayaM saM. bhogazRGgAra tathA zAntaM ca sUtradhAra iva viduSAM modasiddhaye sNvrnnyaamiitynvyH| prauDhamiti nAyakavizeSaNamapi tena niruktanAyakatriprakArakatvamAtrapratipAdane heturyotyate / pakSe nATake hi sUtradhAraH prasiddha eva sakalanATakapAtrapravezapUrvaraGgAdivyavasthApakaH zailUSavizeSaH / sa yathA prauDhaM nikhilanAyakaguNavattvena sarvasa. bhyasaMmatamityarthaH / etAdRzaM nAyakaM sunirUpya / evaM prauDhameva rasaM zRGgAravIrAnyataram / viduSAM sadasyAnAM modasiddhaye harSalabdhyarthaM varNayati prArabhate iti loke prasiddhameva tathAhamapi saMvarNayAmIyetat // 1 // atha pratijJAtaM rasaM varNa 1 'ayamabhiprAya:-saMvicchrIvilAsArthamiti prathamaratnoktaprayojanakasyAsya granthasya muktamumukSUbhayAnugrAhakatvAttadupayuktatvena mukhyamityarthaH / tatra hetuH-sAtviketyAdi / uktarUparasasya sAtvikarAjasasya sarasamumukSUpayuktatvaM niruktarUpasya sAtvikasAtvikasya tu muktopayuktatvaM draSTavyam / tatrAdyaM tUktaM bRhadyogavAsiSThe sthitiprakaraNe SaSTitamasarge-'saMbhavantIha puruSA rAma rAjasasAtvikAH / pravicArya samAyAtA mantavyaM ceha taddhiyA // prAdhAnyena sAmAyAtA ye pdaatprmaatmnH| durlabhAH puruSA rAma te mahAguNazAlinaH' iti / upazamaprakaraNe'pi 'purA katipayAnyeva bhuktvA janmAni rAghava / asminjanmani yo muktastasmAdrAjasasAtvikaH // jAtosau vRddhimabhyeti pArvaNazcandramA iva / kuTajaM prA. vRSIvainaM saubhAgyamanugacchati // ' TI-saubhAgyaM sAdhanacatuSTayaM, kujapakSe puSpazrIH 'yasyedaM janma pAzcAtyaM tamAzveva mahAmate / vizanti vimalA vidyA muktA veNumivottamam / Arya tAhRyatA maitrI saumyatA karuNAjJatA / samAzrayanti taM nityamantaHpuramivAGganAH / yaH kurvansarvakAryANi puSTe naSTe'tha ttphle| samaH sansarvakAryeSu na tuSyati na zocati / tamAMsIva divA yAnti tatra dvandvAni saMkSayam / zaradIva ghanAstatra guNA gacchanti zu. ddhatAm // pezalAcAramadhuraM sarve vAJchanti taM jnaaH| veNuM madhuranidhvAnaM vane vanamRgA iva // naraM pAzcAtyajanmAnamevaMprAyA guNazriyaH / jAtamevAnudhAvanti balAkA iva vA. ridam' iti / antyaM tu prasiddhameva sarvatreti dik /
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ amRtaratnam 12] sarasAmodavyAkhyAsahitam / 557 zrIkucasparzasukhitaM vIkSya nArAyaNaM muhuH / hRdi ke na prahRSyanti sarvaduHkhanirAsataH // 3 // vaidehyapAGgasaMzliSTo dRSTo yairdvyaakRtiH| raghuvIrasta eveha kRtakRtyA bhavantyalam // 4 // herambo'vyAtsa naH siddhibuddhibhyAM suniSevitaH / pArzvagAbhyAM nijApAGganIlotpalazatairalam // 5 // yiSyannakhilajagadupAdAnatvena mahAmAyAparamAtmalIlAvigrahI zrImadumAmahezvarAveva varNayati-jayata iti / kAvapi avAGmanasagamyatvenAcintyamahimAnAvityarthaH / etAdRzau / tatrApi anyonyeti / parasparAliGganAnanditAvitiyAvat / tatrApi vedAnteti / upaniSadvAcAmapyagocarIbhUtakAntI ityarthaH / ataeva ananteti / asaMkhyAtasaundaryAdisadguNamAtrAbharaNaramaNIyAvityarthaH / etAdRzau daMpatI jAyA. patI jayataH sarvotkarSeNa vartamAnau bhavata iti yojanA / atra kAvapIti tadvarNane khAsAmarthya, anyonyeti saMbhogazRGgAre samAnurAgakatvam , vedAnteti nirati. zayacidekavarUpatvam , anantetyaparimitarUpalAvaNyAdimattvaM ca niruktadaMpatyoryo. tyte| teneha svakIyaikAlambitaH parasparAzleSAnubhAvitaH parasparamukhanirIkSaNo. ddIpitaH parasparasparzasukhasahakRtazca samAnurAgakaH khakIyAviSayakatvenottamatamaH parasparaniratizayaratyAkhyasthAyyeva paripuSTaH parikarAdyalaMkArataH prAdhAnyena dhva. nyate / tenedamuttamottamameva kAvyam / tallakSaNAdikaM tu prAguktadizA svayamevoyam / yathAvA govardhanasaptazatyAm-'unnAlanAbhipaGkeruha iva yenAvabhAti zaMbhurapi / jayati puruSAyitAyAstadAnanaM zailakanyAyAH' iti // 2 // evaM pArvatIparamezvarayorvastuto'khaNDAdvaitabrahmAnandarUpatvena zAntaM niruktabhaktAnugrahArthaprakaTitoktalIlAvigrahavizeSAdimattvena zRGgAravizeSaM ca saMvaNyaivaM lakSmInArAyaNayorapi taM tathA varNayati-zrIti / lakSmyAliGganAnanditamityarthaH / etAdRzaM nArAyaNaM zrIviSNuM muhuH * saguNadhyAnAbhyAsamahinA vAraMvAramityarthaH / hRdi nizcalIkRtacitte vIkSya pratyakSatAmiva nItvA / sarveti paramAnandarUpasya tasya niruktasaguNadhyAnavizeSeNApi vstumaahaatmyaanikhilduHkhonmuulnenetiyaavt| ke pu. ruSAH na prhRssynti| apitu sarvepyAnanditA eva bhavantIti bhAvaH / ziSTaM tviha pUrvapadyoktavidhayevohyamiti dik // 3 // evaM zrIgurvabhinatvena zrIrAmamapi varNayativaidehIti / sItAdRgantAliGgita ityarthaH / tatra hetuH / advyeti|nirupmrmnniiyH pakSe unmanIkaTAkSitaH / tatrApi hetuH advayeti / advaitabrahmarUpaH ataeva / radhviti / ralayoH sAvAllaghavo'lpaprajJA api vIrAH saMsArasaMgrAmavijayino yena sa tathetyarthaH / yaiH puruSaiH pUrvapuNyaparipAkAdRSTaH sAkSAtkRtasta eveha saMsAre / alamatyantaM kRtakRtyA bhavantIti saMbandhaH / anyattUktameva // 4 // evameva zrIgaNapa
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 [ uttarA sAhityasAram | AdyaM zarAgnisaMkhyAkazlokaM ratnaM dvitIyakam / munirAmendupadyaM ca tRtIyaM vahnibhUmitam // 6 // caturtha candrabhUnetrazlokaM rAmarSipaJcamam / SaSThaM vedAgnipadyaM saptamaM khenduhapritam // 7 // aSTamaM rasadRgrAmaM navamaM khAgnisaMmitam / dazamaM zAstradRkpadyamitamekAdazaM rasaiH // 8 // dvAdazaM dvAdazazlokyA yutamevaM sumelanAt / sAhityasAraH sAnaGgAnaGgazatyanvito'bhavat // 9 // zrInArAyaNagurvaGghripadmayugmaM namAmyaham | yadekakRpayAhaM sacchAstrasaurabhya saMskRtaH // 10 // advaitasaccidAnandendrapAdAmburuhadvayam / praNamAmi na me yena bhAti kApi kvacidvayam // 11 // timapi saMvarNayati - heramba iti / saH sarvAgryapUjyatvena jagadvikhyAta ityarthaH / etAdRzaH ataeva siddhIti / svapatnIbhyAmevaitadabhidhAbhyAmiti yAvat / tatrApi pArzvati / ataeva nijeti / svApAGgendIvara sahasairityarthaH / alaM atyantam / ataeva viti paramapremNaiva vAraMvAramarcitamityetat / etAdRzaH paramAnandAvasthApanno'taeva naH asmAnananta duHkhino'khilajIvAnpratItyarthaH / avyAdAdhyAtmikAditrividhaduHkhAdapi tatprAgabhAvAsaha vRttitasanena pAlayatvityarthaH / ziSTaM tu rasAdikaM prAgvadeva // 5 // athaitadvAdazaratnAnAM zlokasaMkhyAnukramaNikAM tanotiAdyamityAdicaturbhiH / zareti 35 munIti 137 vahnIti 13 // 6 // candreti 211 rAmeti 73 vedeti 234 khendviti 210 // 7 // raseti 326 etatsaMkhyAkazlokAtmakamityarthaH / kheti 30 etatsaMkhyAka zloka parimitamityarthaH / zAstreti 26 etacchloka saMkhyAtmaka mastItyarthaH / rasairiti 6 etatsaMkhyazlokairmitaM parimitamityarthaH // 8 // dvAdazamityAdinigadavyAkhyAtameva / evamityAdi / evaM prAguktadvAdazaratnazlokAnAM sumelnaatsmygekiikrnnaadityrthH| sAhityasAraH grantho'yam / sAnaGgetyAdi / anaGgasaMkhyAkatrayodazazlokaiH sahitA etAdRzI yA anaGgazatI anaGgazabdena trayodazasaMkhyAkAnAM zatAnAM samAhArastathA tayA anvitaH / parimitatvena viziSTa ityarthaH / abhavaditi yojanA // 9 // athAdvaita vidyAgurucaraNau praNamati - zrIti / uttarArdhapaThitaya* cchabdAnurodhAdiha tadityadhyAhAryam / sacchAstreti / sacchAstramadvaitazAstrameva // 10 // atha zrImatsadgurupAdapadmadvayaM praNamati - advaiteti / ihendrapadAdagre sarakhatIpadaM draSTavyam / yenoktapAdapadmapraNAmenetyarthaH / kvApi deze kvacidapi kAla
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ amRtaratnam 12] sarasAmodavyAkhyAsahitam / gokSIrAbdheH zivaguruvibudhasahAyo'cyutaH samuddabhre / mukhyarasanirNayAtmakamamRtAkhyaM dvAdazaM ratnam // 12 // . iti yAvat / dvayaM dvaitam / bhAti satyatvena parisphuratItyarthaH // 11 // upanigamayati-gokSIreti // 12 // zrIgurvAzaprasAdena saha tajjJaiH zivaMkaraH / granthaH sAhityasAro'yaM bhUyAdAcandratArakam // 1 // iti zrImatpadavAkyapramANakSIrArNavaviharaNazrImadadvaitavidyendirAramaNaSaSTayupanA makazrImanArAyaNazAstriguruvaracaraNAravindarAjahaMsAyamAnamAnasena mo.. DakopanAnAcyutazarmaNA vidyArthinA viracitaH svakRtasAhityasArakhArasyavalitasarasAmodAkhyavyAkhyAnasya dvAdazaH prakAzaH saMpUrNaH // 12 // zAke'gnibANamunibhUmitavarSe kharasamAhvaye'pi bata / zrAvaNasitadazamIjye pUrNo'bhUtpaJcavaTikAyAm // 1 // sAhityasArasarasAmodo'yaM mInalagna eva nizi / hariharaguruvarakRpayA cirAya sarveSTado bhavatu // 2 // -
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
_