Book Title: Chandraprabhacharitam
Author(s): Virnandi, Amrutlal Shastri
Publisher: Lalchand Hirachand Doshi Solapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001837/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ain Education International jIvarAja jaina granthamAlA - 21 zrIvIranandi - viracitaM candraprabhacaritam ( saMskRtaTIkA - paJjikA - hindI anuvAda AlocanAtmaka prastAvanA Adi sahita ) saM0 amRtalAla zAstrI bra. jIvarAja gautamacandajI prakAzaka lAlacanda hirAcanda dozI jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApura 1971 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra ni0 saM0 2497 ] jIvarAja jaina granthamAlA, grantha 21 granthamAlA - saMpAdaka pro0 A0 ne0 upAdhye va pro0 hIrAlAla jaina * ( municandraviracita-vidvanmanovallabhAkhya- vyAkhyAnena guNanandikRta paJjikayA ca sahitam ) hindI anuvAda, AlocanAtmaka prastAvanA va pariziSTa Adi sahita zrI-vIranandi - viracitaM candraprabhacaritam sampAdaka paM0 amRtalAla zAstrI, jainadarzanAcArya, sAhityAcArya, pro0 jainadarzana vibhAga, vA0 saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI prakAzaka lAlacanda hirAcanda dozI jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApUra san 1971 mUlya 16 ru0 mAtra vi0 saM0 2028 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: kAlacanda hirAcanda dozI jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra - sarvAdhikAra surakSita - mudraka : sanmati mudraNAlaya durgAkuNDa mArga, vArANasI-5 . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JiVARAJA JAINA GRANTHAMALA, No 21 General Editors : Dr. A. N. Upadhye & Dr, H. L. Jain VIRANANDIS Candraprabha-Carita ( along with the Sanskrit Commentay Vidvanmanovallabha of Municandra and Panjika of Gunanandi ) Critically Edited with Introduction, Appendices, etc. by Pt. Amritlal Shastri Varanaseya Sanskrit Visva-Vidyalaya Varanasi B. 24,100 Ganj VARANASI, Published by Lalchand Hirachand Doshi Jaina Samskriti Samraksaka Sangha Sholapur 1971 ALL RIGHTS RESEVERD Price Rs. 16 only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ First Edition; 1000 Copies Copies of this book can be had direct from Jaina Samskrti Samraksaka Sangha, Santosa Bhavana, Phaltan Galli, Sholapur ( India) Price Rs. 16/- per copy, exclusive of postage jIvarAja jaina granthamAlAkA paricaya solApUra-nivAsI brahmacArI jIvarAja gautamacandajI dozI kaI varSoMse saMsArase udAsIna hokara dharmakAryameM apanI vRtti lagA rahe the| san 1940 meM unakI yaha prabala icchA ho uThI ki apanI nyAyopArjita saMpattikA upayoga vizeSa rUpase dharma aura samAjako unnatike kAryameM kareM / tadanusAra unhoMne samasta dezakA paribhramaNa kara jaina vidvAnoMse sAkSAt aura likhita sammatiyA~ isa bAtakI saMgraha kI ki kaunase kAryameM saMpattikA upayoga kiyA jaaye| sphuTa mata saMcaya kara leneke pazcAt san 1941 ke grISmakAlameM brahmacArIjIne tIrthakSetra gajapanthA (nAsika ) ke zItala vAtAvaraNameM vidvAnoMkI samAja ekatra kI aura UhApohapUrvaka nirNayake lie ukta viSaya prastuta kiyaa| vidvatsammelanake phalasvarUpa brahmacArIjIne jaina saMskRti tathA sAhityake samasta aMgoMke saMrakSaNa, uddhAra aura pracArake hetuse 'jaina saMskRti saMrakSaka saMgha' kI sthApanA kI saura usake lie 30000 tIsa hajArake dAnakI ghoSaNA kara dii| unakI parigraha nivRtti bar3hatI gayI, aura san 1944 meM unhoMne lagabhaga 2,00,000, do lAkhakI apanI saMpUrNa sampatti saMghako TrasTa rUpase arpaNa kara dii| isa taraha Apane apane sarvasvakA tyAga kara dinAMka 16-1-57 ko atyanta sAvadhAnI aura samAdhAnase samAdhimaraNakI ArAdhanA kii| isI saMghake antargata 'jIvarAja jaina granthamAlA' kA saMcAlana ho rahA hai| prastuta grantha isI granthamAlAkA ikkIsavA~ puSpa hai| . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bra0 jIvarAja gautamacandajI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anu krama pRSTha I-III 1-2 3-33 8-13 14-16 17 18 20-24 25 26-27 viSaya 1. pradhAna sampAdakIya 2. sampAdakIya 3. prastAvanA 1. Adarza pratiyoMkA paricaya 2. grantha-paricaya 3. caM0 ca0kI kathAvastukA saMkSipta sAra 4. , , kathAvastukA AdhAra ,, prAsaGgika kathAeM meM saiddhAntika vivecana tattvopaplava Adi itaradarzanoMko AlocanA ko jaina va jainetara granthoMse tulanA ,, sAhityika suSamA meM rasa yojanA " , alaGkAra yojanA 12. , , chanda yojanA 13. , kI samIkSA 14. granthakAra-paricaya 15. saMskRta vyAkhyA 16. saMskRta paJjikA 4. viSayAnukrama 5. mUla grantha : saMskRta vyAkhyA aura hindo bhAvAnuvAda sahita 6. kavi prazasti 7. pariziSTa 1. paJjikA 2. zlokAnukramaNikA 3. saMskRtavyAkhyAntargata granthAntaroMke avataraNa 4. paJjikAntargata granthAntaroMke avataraNa 5. mUla granthako sUktiyA~ 6. mUla granthagata viziSTa-zabda-sUcI 7. vyAkhyAntargata , , , 8. paJjikAntargata , ,, ,, 9. caM0 ca0 meM prayukta chandoMkA vivaraNa 10. saMketa-vivaraNa 29-31 32 34-41 1-459 460-461 463-560 463-506 507-529 530-540 541-544 545-549 550-556 557 557 558 559-560 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna-sampAdakIya upadeza cAhe choTA ho yA bar3A, dhArmika ho yA naitika, sAmAjika va anya kisI viSayaka, vaha sAmAnya janoM ke hRdaya meM athavA smRti paTalapara tabataka spaSTataH sthiratAse aMkita hokara nahIM baiThatA jabataka ki anubhava meM AnevAlI jIvana-dhArAse mela milAkara na samajhAyA jAye / isIlie dharmake praNetAoM tathA AcAryAMne AkhyAnoM tathA kathAnakoM kA bahuta upayoga kiyA hai| kisI bhI dhArmika sAhityako dekhie, usakA adhikAMza bhAga mUlataH kathA-pradhAna ho pAyA jAvegA / hindU dharmake veda, upaniSad va purANa, bauddha dharmakA tripiTaka, IsAI dharmakA bAibila Adi sabhI grantha AkhyAnoMse paripUrNa haiM aura unake pracAraka prAyaH unhIM kathAnakoMke dvArA zrotAoMke hRdayapara apane dhArmika tattvoM va niyamoMkA prabhAva jamAnekA prayatna karate haiM / jainadharma meM yaha kathA - pravRtti vizeSa rUpase maulika, prAcIna tathA paripuSTa rahI hai| isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ manuSyako kriyAzIla banAne tathA apane kRtyoMke lie pUrNa uttaradAyI siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai / mAnava-jIvana meM jo utkarSa aura apakarSa Ate haiM, jo sukha aura duHkhakA ghaTanA cakra calatA dikhAI detA hai, usameM vicArazIla vyaktiyoMko kArya-kAraNa kI zrRMkhalA bhI dRSTigocara ho jAtI hai / parantu bahujana samAja ke lie prakRtikI niyAmakatA samajhanA - samajhAnA kaThina ho jAtA hai / phira aneka viSamatAe~ to aisI bhI sAmane AtI haiM jinake kisI niyamita kAraNakA patA lagAnA prAyaH asambhava ho jAtA hai / ekane rAjA ke mahala tathA dUsarene raMkakI kuTiyA meM janma kyoM liyA ? koI sundara va ghanI tathA koI kurUpa aura daridro kyoM ? koI niyamase calanevAlA bhI vyAdhi- pIr3ita tathA dUsarA khAna-pAna meM asaMyamI rahatA huA bhI svastha aura hRSTa-puSTa kyoM ? ImAnadArI karanevAlA vyApArI unnati nahIM kara pAtA, jabaki dhandhe meM sadaiva dhokhebAjI karanevAlA nitya unnati karatA kyoM dikhAI detA hai ? ityAdi, ityAdi / yoM to jo bhI paurANika, aitihAsika tathA loka pracalita va janazrutikI paramparAse cale Aye sabhI prakArake kathAnakoM va AkhyAnoMko grahaNakara jainAcAryoMne unheM surucipUrNa tathA apane dhArmika siddhAntoMke anukUla banAkara unheM apane sAhitya meM sthAna denekA prayatna kiyA hai / kintu unhoMne kucha aise mahApuruSoMkA bhI cayana kiyA hai jinake jIvana kI ghaTanAe~ manuSya ke manako pApa pravRttiyoM se virakta karake dharma aura puNyakI sAdhanAoM kI ora vizeSa rUpase AkarSita karanemeM prabhAvazAlI ho sakatI haiN| ina mahApuruSoMkI saMkhyA paramparAse tiresaTha mAnI gayI hai aura una mahApurupoMko zalAkA puruSakI saMjJA dI gayI hai / zalAkAkA artha hai sIMka yA salAI / arthAt - jinakA smaraNa rakhane ke lie unake nAmakI sIMka rakhI jAya ve zalAkA puruSa / inameM prAyaH ve sabhI avatArI, pUjya evaM pratApI puruSa A jAte haiM jinheM vaidika paramparAmeM bhI pratiSThA prApta huI hai / ve haiM cakravartI, vasudeva, nArAyaNa va inake mahAbalazAlI zatru bhI / kintu jinheM jaina dharma va sAhityameM vizeSa rUpase dharmakI vyavasthAoM kI sthApanA ke lie ucca sthAna diyA gayA hai, ve haiM RSabha Adi caubIsa tIrthaMkara / sabhI va aneka tIrthaMkaroM va anya tiresaTha zalAkA puruSoMke vaMzoM va jIvana vRttoMkA varNana karanevAle granthoMko mahApurANa mAnA gayA hai, aura jina granthoM meM kevala eka-eka mAtra mahApuruSoMkA vRttAnta ho unheM purANa yA caritakI saMjJA dI gayI hai / caritoMmeM prAyaH una chanda, rasa, bhAva alaMkAra Adi guNoM kA samAveza karane kA bhI prayatna kiyA gayA hai jinheM sAhitya- zAstriyoMne kAvyaguNa kahA hai| isa kAraNa ina carita granthoMne kAvya yA mahAkAvya kI saMjJA bhI prApta kI hai / ye racanAe~ sAhityakI utkRSTa upalabdhiyA~ mAnI jAtI haiM / jaba hama prAcInase lekara arvAcIna jaina sAhityako kAlakramake anusAra dekhate haiM taba hameM yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki ina kAvyamaya mahAn va vizAla purANoM va caritoMkA vikAsa kisa prakAra huaa| Upara kahA jA cukA hai ki dharmake vyAkhyAnoM va upadezoM ko vizeSa spaSTa, rocaka va hRdayagrAhI banAneke lie kathAoMkA upayoga Adise hI kiyA jAtA rahA hai / sAmAnya manuSyoMkI dRSTiko dharmako ora mor3ane, arthAt mithyAdRSTiko samyagdRSTi banAne hetu ina kathAoMkA sarva prathama yogadAna thaa| isI kAraNa isa kathAnaka-varNana Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna-sampAdakIya ko jaina AgamameM prathamAnuyoga arthAt dhArmika zikSaNakA prathama caraNa kahA gayA hai| AdimeM ina mahApuruSoMke caritoMko parNataH lipibaddha kiyA gayA pratIta nahIM hotaa| kathAnakoMke nAyakoMke nAma. unake nAma, janma-nagaro, janmAdi nirvANa paryanta vizeSa avasaroMkI tithiyA~ Adi hI likha lI jAtI thIM. yA yAda kara lI jAtI thIM, tathA inakA vistArase varNana guru-ziSya paramparA dvArA maukhika rUpase calatA thA / lekhana-sAmagrIko kaThinAI va aparigrahI muniyoM dvArA sAhitya-sAmagrI ko lekara nirantara vihAra karane meM asuvidhA Adi isake kAraNa ho sakate haiM / ina mukhya-mukhya bAtoMkI sUciyoMko nAmAvali kahate the| svayaM jaina paurANika paramparA anusAra prAcIna purANakAroM va carita-racayitAoMne isa bAtakA ullekha kiyA hai ki unheM apanI racanAoMkI AdhArabhUta sAmagrI 'nAmAvali nibaddha' hI prApta huI thii| sthAnAMga va samavAyAMga Adi jaina AgamoMmeM aisI hI nAmAvaliyA~ prApta hotI haiN| tiloya-paNNattimeM samasta tIrthaMkaroMkA vivaraNa aisI ho nAmAvaliyoMmeM pAyA jAtA hai| yaha zailI jaina sAhitya meM nirantara pracalita rahI aura 'dasa ThANA' 'bIsa ThANA' Adi samaya-samaya para saMkalita kI gayI sUciyA~ Ajataka bhI pracalita haiN| inheM kitane hI jaina muni kaNThastha bhI kara lete haiN| ina nAmAvaliyoMke AdhArase kathAnAyakoMke jIvana-caritrakA upadeza dene meM yaha to eka Ti avazyambhAvI hai ki usameM samasta ghaTanAoMke varNanameM ekarUpatA nahIM ho sktii|| dRSTise ye hI truTiyAM aura doSa una kathAoM aura AkhyAnoMke vikAsameM sahAyaka siddha hue haiN| pratyeka guru unake maulika DhA~ceko surakSita rakhakara usakA vistAra apanI pratibhAnusAra karane ke lie svatantra thaa| isI svatantratAke phalasvarUpa dhIre-dhIre na kevala kathAoMko uttarottara adhika vistRta, rocaka, romAJcakArI va nAnA zailiyoMmeM varNita kiyA gayA, kintu unameM alaMkAra yugameM nAnA kAvya guNoMkA tathA prasaMgAnusAra avAntara kathAoMkA samAveza bhI hone lagA / purANoM va caritoMko isa vikAsazIlatAke udAharaNa denekI yahA~ AvazyakatA nahIM hai; jaina sAhityika itihAsa kA avalokana karanese vaha svayaM spaSTa ho jAtA hai| prastuta candraprabha caritakI racanA gyArahavIM zatImeM huI hai| yaha yuga bhAratIya sAhityameM chanda, alaMkAra va rasa-bhAvAdi kAvyaguNoMke vikAsa meM carama sImApara pahu~ca cukA thaa| ataeva isa caritako racanAmeM yugakI isa vizeSatAkA pUrA pratibimba pAyA jAtA hai| dhArmika dRSTi se yaha yuga bar3A mahattvapUrNa thaa| isameM eka ora dArzanika va saiddhAntika cintanakA, aura dUsarI ora nyAya zailI tathA usako khaNDana-maNDana vRttiyoMkA bahuta utkarSa huaa| vaidika paramparAmeM paD darzanoMkA suvyavasthita rUpa sAmane A cukA thA tathA zaMkarAcArya, rAmAnujAcArya, maNDana mizra Adi mahAn dArzanika va tArkika bhI ho cuke the| cArvAka darzana bhI paripuSTa ho cukA thaa| tattvopaplavasiMha jaisI racanAeM bhI prasiddha ho cukI thiiN| jaina samAjameM samantabhadra, siddhasena, akalaMka, vidyAnandi Adike dvArA jaina darzana aura nyAyane ukta sabhI saiddhAntika dhArAoMse lohA liyaa| isa sabakA yathocita pratibimbana bhI prastuta racanAmeM pAyA jAtA hai| kathAke nAyaka eka jaina tIrthaMkara the, tathA muniyoMkI racanAoMkA uddezya sadaiva dhArmika pratipAdana aura pracAra rahA hai| ataeva isa racanAmeM pada-padapara prasaMgAnusAra jaina tattvoMkA vivaraNa upasthita kiyA gayA hai| jaina mAnyatAkA yaha eka sudRr3ha AdhAra-stambha hai ki AtmA anAdi-nidhana hai. amara aura zAzvata hai. evaM vyakti jaba jaisA hai vaha bahuta aMzameM usake pUrva janma-janmAntaroMmeM kiye gaye pApa-puNyAtmaka karmoMkA pariNAma hai| isI bAtako zRMkhalAvaddha batAne hetu prAyaH kathAnakake aneka, pUrva janmoMkA bhI varNana kiyA jAtA hai| aura vaha varNana kevala ihalaukika mAtra nahIM rahatA, kintu isa loka meM kiye gaye acche-bure karmokA pariNAma svargake sukha jJAnapITha narakakI yAtanAoM ke sahana dvArA darzAyA jAtA hai| isakA jaina sAhityameM kitanA mahattva hai yaha isatAnA prakaTa hogA ki prastuta caritameM kathAnaka candraprabha tIrthaMkarake chaha pUrva bhavoMkA varNana kiyA gayA hai aura vaha saMkSepameM nahIM, kintu itane vistArase ki granyake prathama pandraha sarga usImeM ghira gaye haiM, jabaki unake tIrthakara janmakA carita mAtra agale tIna soMmeM varNita hai| tIrthakara caritakA DhAMcA bahata kucha baMdhA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ II candrapramacaritam huA hai, kyoMki usameM vaiyaktika ghaTanAeM bahuta kama huA karatI haiM, mukhyatAse unake garbha, janma, tapa, jJAna aura nirvANa ina pA~ca kalyANakoMke vaNanakI pradhAnatA rahatI hai| phira bhI aisA nahIM hai ki yaha varNana kahIMsasAkA taisA rakha diyA gayA ho| usameM kavikI apanI maulikatA spaSTa dikhAI detI hai. jisase vaha samasta vivaraNa nIrasa nahIM kintu bahuta sarasa pAyA jAtA hai| kavine apanese pUrvakAlIna racanAoM, jaise padmapurANa, harivaMza purANa tathA Adi aura uttara purANameM varNita candraprabhake jIvanavRttako apanA AdhAra banAyA hai| phira bhI racanA-zailI va kAvyakI dRSTise yaha nahIM kahA jA sakatA ki unhoMne unakI nakala kI hai / yathArthataH unakI racanAmeM ukta pUrva racanAoMkI zAbdika chAyA prAyaH bilkula hI nahIM pAyI jaatii| isa carita yA kAvyake racayitA vIranandikA jaina muni-paramparAmeM bahuta UMcA sthAna hai| yaha isI bAtase siddha hai ki gommaTasArake kartA nemicandra siddhAnta cakravartIne apaneko.unakA 'vatsa' kahA hai tathA pArzvanAtha caritake kartA vAdirAja sUrine unakI bhAratIko kumudatIke samAna 'candra prabhAbhisambaddha,' 'rasapuSTa' aura 'manaHpriya' kahakara smaraNa kiyA hai| isapara TIkA aura paMjikA bhI likhI gayI, tathA usakI prAcIna hastalikhita pratiyAM uttarase dakSiNa bhArata taka zAstrabhaNDAroMmeM pAyI jAtI hai| ye isa racanAke lokapriyatA va pracAra ke pramANa haiN| yaha grantha pahale bhI eka bAra mudrita ho cukA thA, aura usakA eka anuvAda bhI chapa cukA thA / kintu ve prakAzana na to isa yugake vidvatsamAjakI AlocanAtmaka rucike anakala the aura na aba unakI pratiyAM hI upalabdha thiiN| aisI avasthAmeM yaha Avazyaka samajhA gayA ki isa prAcIna racanAkA eka acchA saMskaraNa taiyAra karAkara prakAzameM lAyA jaaye| bar3I prasannatAkI bAta hai ki isakA yatheSTa rItise sampAdana aura anuvAda paM0 amRtalAlajI zAstrIne bar3e prayAsapUrvaka sampanna kiyaa| unhoMne pUrvamudrita pAThako bhI apane sammukha rakhA tathA vividha sthAnoMse prApta bhinna-bhinna kAlIna sAta hastalikhita pratiyoMkA milAna karate hue pATha-zodhana kiyA evaM una pratiyoM ke pAThAntara bhI saMkalita kara pAda-TippaNa rUpase de diye| unakA anuvAda bhI bhAvAnuvAda hote hue bhI mUla racanAke sAtha pUrNa nyAya karatA hai / aura bhASAkI daSTise bhI parimArjita evaM dhArAvAhI hai jisase mUla AkhyAna va varNana hI nahIM, kintu usakI kAvya-kalAkA bhI pAThakako paryApta mAtrAmeM rasAsvAdana mila sakatA hai| unhoMne granthakI prAcIna TIkA evaM paMjikAkA bhI unakI aneka upalabhya prAcIna pratiyoMparase uddhArakara prastuta saMskaraNameM samAveza kara diyA hai| unhoMne apanI 33 pRSThakI prastAvanAmeM sampAdana-sAmagrI, granthakAra aura racanA tathA TIkA va paMjikAke viSayameM sabhI jJAtavya bAtoMkA vivecana kara diyA hai, tathA pariziSToMmeM 'mUla racanAke padyoM, vyAkhyA va paMjikAmeM uddhata avataraNoM evaM unake viziSTa zabdoMkI anukramaNikAe~ bhI saMlagna kara dI haiN| isa prakAra isa mahAkAvyakA prastuta saMskaraNa sarvAMga paripUrNa kahA jA sakatA hai jisake lie pradhAna sampAdaka paM0 amRtalAla zAstrIke anugRhIta haiM / hameM bArambAra kahanA par3atA hai aura kahe binA rahA bhI nahIM jAtA ki jisa jaina-saMskRti-saMrakSakasaMgha dvArA saMcAlita jIvarAja granthamAlAmeM isa granthakA prakAzana ho rahA hai usake saMsthApaka svargIya jIva. rAja gautamacandajI dozIko dhArmika bhAvanA unake dvArA saMgaThita TrasTake sadasyoM va adhikAriyoMko nirantara prerita karatI rahatI hai jisake phalasvarUpa prAcIna jaina sAhityake aise anupama ratnoMko khojakara uttama rItise prakAzameM lAyA jA rahA hai| ukta TrasTake adhyakSa zrImAn lAlacanda hIrAcanda va mantrI zrI bAlacanda devacanda zAhake hama vizeSa rUpase kRtajJa hai ki ve isa granthamAlAkI unnati aura vikAsako ... va jAgarUka rahate haiN| maisara A0 ne0 upAdhye bAlAghATa hIrAlAla jaina Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 'candraprabhacaritam' kI racanA mahAkavi vIranandIne vikramako gyArahavIM zatIke pUrva bhAgameM kI thii| isako saMskRtavyAkhyA-'vidvanmanovallabhA' municandrane vi0 saM0 1560 meM aura saMskRta paJjikA guNanandIne vi0 saM0 1597 likhI jo abhI taka aprakAzita rhiiN| 1691 padyoM meM parisamApta prastuta carita mahAkAvyameM aSTama tIrthaGkara candraprabhakA zikSAprada jIvanavRtta prAJjala saMskRta bhASAmeM varNita hai| candraprabhakA janma vArANasIke nikaTa candrapurImeM, jo samprati 'candravaTo', 'caMdarauTI' yA 'candrauTI' nAmase prasiddha hai, rAjA mahAsena aura rAnI lakSmaNAke yahA~ huA thaa| prastuta mahAkAvya kevala mUla rUpameM sabase pahale san 1892 meM nirNayasAgara presa bambaI se mahAmahopAdhyAya paM0 durgAprasAda aura paM0 vAsudeva zarmAke dvArA sampAdita hokara prakAzita huA thaa| paM0 rUpanArAyaNa pANDeya kRta isakA hindIrUpAntara hindI sAhitya prasAraka kAryAlaya bambaIse san 1916 meM mudrita huA thaa| isameM mulagranyako sthAna nahIM diyA gayA thaa| ArA, kAraMjA, jayapura, dillI, solApura aura byAvarase prApta bAraha hastalikhita prAcIna pratiyoMke AdhArapara mUla, vyAkhyA aura paJjikAkA sampAdana karake prastuta mahAkAvya hindI bhAvAnuvAdake sAtha aba isa naye pariveza meM pAThakoM ke samakSa prastuta hai| isa saMskaraNakI vizeSatAe~:-1. zuddha pATha; 2. saMskRta vyAkhyA; 3. saMskRta paJjikA; 4. mUlAnugAmI hindI bhAvAnuvAda; 5. prastAvanA; 6. pAThAntara, TippaNa tathA pariziSTa AbhAra:-50 bAlacandrajI siddhAntazAstrIne jIvarAja granthamAlAse isake sampAdana va anuvAdakA kArya dilavAyA aura saMskRta vyAkhyAkI do hastalikhita pratiyA~ bhI bhejii| DaoN0 nemicandrajI ArA, pannAlAlajI agravAla dehalI, DaoN0 kastUracandrajI jayapura, paM0 mANikacandra jI cavare kAraMjA aura paM0 hIrAlAlajI siddhAntazAstrI byAvarane hastalikhita pratiyAM bhejiiN| paM0 milApacandrajI-ratanalAlajI kaTAriyAne vibadha zrIdharake 'pAsanAtha cariu' ke katipaya padyoMkI caM. ca. ke padyoMse tulanA karake bhejii| paM0 kamalAkAntajI zukla vArANasIne vyAkhyAkArake kAla nirdhAraNameM sAhAyya pradAna kiyaa| paM. pannAlAlajI sAhityAcArya sAgarane samavasaraNase sambaddha nau padyoMke anuvAdameM sahayoga diyaa| paM0 dalasukhajI mAlavaNiyA ahamadAbAda, DaoN. mohanalAlajI mehatA 5.rANasI, agaracandrajI nAhaTA bIkAnera, paM0 paramAnandajI zAstrI dehalI, DaoN0 gulAbacandrajI caudharI, navanAlA aura paM0 ke0 bhujabalojI zAstro dhAravADane patroMke uttara diye / sthAnIya jaina vidvAnoMne utsAha bddh'aayaa| DaoN0 gokulacandrajIne kalApUrNa mudraNakI ora dhyAna diyaa| paM. mahAdevajI bedI, paM. haragovindajI dvivedI, paM0 zivadattajI mizra aura paM0 rAmAbhilASajI tripAThI Adi bhAratIya jJAnapIThake vidvAna pahala. prUpha dekhA aura kampojITara mahAvIrajI Adine kampoja karane meM sAvadhAnI brtii| . .eva ina sabhI mahAnubhAvoMkA hRdayase AbhArI huuN| mere Upara sabase adhika AbhAra DaoN0 e0 ena0 upAdhyakA hai, jinhoMne sampAdana sambandhI aneka sUcanAe~ bhejI, prArambhake pAMca phArmoM ke prUpha svayaM dekhe, pUrI prastAvanA par3hakara atyanta mahattvapUrNa sujhAva diye aura bIca-bIca meM na jAne kitane patra bhejakara utsAhakI mAtrAko bddh'aayaa| ataeva meM ApakA kRtajJa haiN| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam prastuta granthakA prakAzana zrIjIvarAjagranthamAlA, solApurako orase huA hai, ataH usake saMsthApaka vidyAnurAgI sva0 bra0 jIvarAjajI ke prati AbhAra vyakta karanA merA mukhya kartavya hai| donoM granthamAlAke mukhya sampAdakoMkA bhI AbhArI huuN| kSamA prArthanAH-sAvadhAnI baratanepara bhI mUla grantha ke do sthaloMmeM do azuddhiyA~ ho gayI hai1. nAbhisarovaram ( raH) (13,7) aura 2. kAJcanamedinISu janayati dhiSaNAm (14,28) / inake sthAnameM zuddha pATha aise hone cAhie the-1. nAbhisaro varam ( 13,7 ) / yahA~ nAbhisaro vizeSya hai aura varama usakA vishessnn| 2. kAJcanamedinISa satataM janayati dhiSaNAma / inake atirikta kucha prapha yA presa sambandhI azuddhiyA~ bhI raha gayI haiM, para unakI saMkhyA bahuta kama hai| ye azuddhiyAM aisI nahIM jo bhrAmaka hoN| prastuta granthakA sampAdana san 1959 meM prArambha kiyA thA, para merI dIrghasUtratAke kAraNa isake prakAzanameM itanA adhika vilamba ho gayA hai| yadi upAdhye jI bAra-bAra zIghratAke lie patra na likhate to aura bhI vilamba ho sakatA thaa| ataeva anta meM jJAta-ajJAta azuddhiyoM aura vilambake lie maiM pAThakoM evaM upAdhyejIse kSamA prArthI huuN| -amRtalAla zAstrI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA [1] Adarza pratiyoM kA paricaya candraprabhacaritamke prastuta saMskaraNa kA sampAdana nimnAMkita hastalikhita bAraha-mUla (7), saMskRtavyAkhyA (3) aura paJjikA (2) kI prAcIna pratiyoMke AdhAra para kiyA gayA hai mU0 1. a-yaha prati kAraMjAko hai| yaha 11645 iMca lambe-caur3e 130 patroM (260 pRSThoM) meM samApta huI hai| donoM ora Der3ha-Der3ha iMca kA hAsiyA chUTA hai| prati pRSTha paMkti-saMkhyA 8-8 hai, para antake do pRSThoM para 9-9 / prati paMkti lagabhaga 35-36 akSara haiN| lipi sundara evaM suvAcya hai| isameM paDimAtrA yA pRSThamAtrAkA upayoga kiyA gayA hai| 'sargaH'ke sthAnameM 'samra:' evaM 'ccha ke sthAna meM 'cha' likhA huA hai| yatra-tatra hAsiyoMmeM TippaNa bhI diye gaye haiN| kAgaja puSTa, pIle raMgakA hai| isameM kalAsanAthasya""ityAdi (1.59), jJAnamAgamanirodhi""ityAdi (7.52) tathA kaviprazastikA yaH zrIvarma nRpo babhUva""ityAdi (6) padya nahIM haiM / AdibhAga-OM namaH siddhebhyaH / zriyaM kriyAdyasya "ityAdi / puSpikA-iti zrIvIranaMdikRtAvudayAMke caMdraprabhacarite mahAkAvye prathamaH sarpaH ||1||ch| antima bhAga-svasti zrI saMvat 1591 varSe ASADhamAse / kRSNapakSe dazamyAM tithI somavAsare zrImalasaMghe sarasvatIgache / balAtkAragaNe zrIkUdakuMdAcAryAnvaye bhaTTAraka zrIpadmanaMdidevA tatlaTre bha0 zrIsakalakotidevAH tatpaTe bha0 bhuvanakIrtidevAH tatpaTTe bha. jJAnabhUSaNadevAH tatpaTTe zrI vijayakIrtidevAH tacchiSya zrI bra0 zrI haMsAkhyaH tacchiSyabrahmarAjapAlapaThanArtha caMdraprabhakAvyaM ciraM tiSThatu bhUtale / guruziSyayoH zubhaM bhUyAt / zloka saMkhyA 2340 // cNdrprbhkaavym| __ mU0 2. A-yaha prati kAraMjAkI hai / 12455 iJca lambe-caur3e 48 patroM (96 pRSThoM) meM isakI samApti huI hai| donoM ora eka-eka iJcakA hAsiyA chUTA hai| prati pRSTha 16-16 paMktiyAM haiM, aura prati paMkti 51-52 akSara haiM / isameM bhI aGkoM aura mAtrAoMko AkRti 'a' pratike samAna hai| Upara aura nIceke rikta bhAgoMmeM choTe-choTe saghana akSaroMmeM TippaNa bhI diye gaye haiN| isameM granthakArako prazastike padya nahIM hai| isakA lekhana kAla 1643 hai| Adi bhAga--OM namo vItarAgAya // // zriyaM kriyAdyasya"ityAdi / paSpikA-iti zrI vIranaMdikRtAvadayAMke caMdraprabhacarite mahAkAvye prathamaH sargaH ||ch||1|| antima bhAga-iti zrI siddhAntavedI zrIvIraNaMdyAcAryakRtau caMdraprabhasvAmImahAkAvyaM samAptamiti / saMvat 1643 varSe ekAdazI tithau bhaumavAsare tulavadeze baMgavATipattane jainarAjyasurAjye zAntIzvaracaityAlaye zrImUlasaMghe sarasvatIgache balAtkAragaNe zrIkundakundAcAryAnvaye mahAmunIzvarazrImahendrakIrtidevaruzrIcikkamahendrakIrtidevarugurUNAM pAdapadmArAdhakabhaTTArakazrIbhuvanakIrtitachIsyabrahmajJAnasAgarasvahastena lakhitaM svapaThanArtha karmakSayArthaM / zubhaM bhavatu kalyANamastu / maMgala mahA zrI zrI zrI ||shrii|| ||shrii|| ||shrii|| mU0 3. i-yaha prati bhI kAraMjAkI hai / yaha 11345 iJca lambe-caur3e 79 patroM (158 pRSThoM) meM samApta huI hai / prati pRSTha paMkti saMkhyA 9 (pR0 14 taka), 10 (pR0 15-38), 11 (pR039-74), 10 (1075-79) aura prati paMkti akSarasaMkhyA prArambhameM 37-38 hai para Age calakara 45-46 / donoM ora ekaeka iJcakA hAsiyA chUTA hai| isameM bhI prazasti-padya nahIM haiM, aura na TippaNa bhii| aGkoM aura mAtrAoMko AkRti kahIM-kahIM 'a'-'A' pratiyoMke samAna bhI hai| kAgaja puSTa, pIle raMgakA hai| isakA bhI lekhanakAla 1643 hai| Adi bhAga-zrIvItarAgAya namaH / atha candraprabhasvAmimahAkAvya likhyate / zrIyaM kriyAdyasya""ityAdi / puSpikA-iti vinaMdikRtAvudayAMke candraprabhacarite mahAkAvye prathamaH sargaH // 1 // antimbhaag-| gadya // iti zrIvIraNaMdikRtAvudayAMki candraprabhacarita mahAkAvye nirvANagamano nAma aSTAdazaH sargAH // * // 18 // iti zrIsiddhAntavedI zrIvIraNaMdyAcAryakRAto candraprabhasvAmImahAkAvya saMpUrNa samApta Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam miti / saMvat 1643 varSe ekAdazI tithI bhaumavAsAra tulavAdaze baMgavA Dipattane jena rAjyasurAjya zAntizvaracaityAlaye zrImUlasaMghe sarasvatIgache balAtkAragaNe zrIkuMkuMdAcAryAnvaye mahAmunIzvara zrImahendrakI rti devaru - zrIcimahendra kIrtidevaruguruNAM pAdapadmArAdhakabhaTTArakazrIbhuvanakIrti tachIsya brahmajJAnasAgarasvahAstana likhitaM svaparapaThanArthaM karmakSayArthaM // || zubhaM bhavatu || kalyANamastu || maMgala mahA zrI zrI zrI // zrI // // zrI // // zrI // cha // / 9 // // 9 // ukta tInoM pratiyoMkI prApti paM0 mANikacandrajI cavare kAraMjAkI kRpAse huI / mU0 . ka -- yaha prati nayAmandira, dharmapurA, dillIkI hai / isakA nambara 38 (ka) hai / yaha 12 x 63 iJca lambe-caur3e 112 patroM ( 224 pRSThoM ) meM samApta huI hai / prati pRSTha 7-7 paMktiyA~ haiM, kahIMkahIM 8-8 bhI / pratipaMkti akSara saMkhyA kahIM 45 to kahIM 52 hai / lipi sundara evaM suvAcya hai, para akSara sarvatra eka se nahIM haiM - 10 veM sarga taka bar3e-bar3e haiM, aura Age (11-18) choTe-choTe, yadyapi lekhaka eka hI hai / kahIM-kahIM TippaNa bhI haiM / lekhana kAla saM0 1899 hai / AdibhAga - oM namo vItarAgAya -- zriyaM kriyAdyasya'''''ityAdi / puSpikA - iti vIranaMdikRtAvRdayAMke candraprabhe viracate mahAkAvye prathamasargaH | 1| antima bhAga - pUrNaM saMvat 1899 bhAdrapada zukla 4 guruvAsare asmin granthe zlokAni dvisahasradvizetaviMzatipramANAni sargAH aSTAdaza idaM mahAkAvyaM lipIkRtaM zrAvaka agaravAlavakhatAvarasiMha svapaThanArthaM likhI dIllo nagaryAM lAlA gIradhArI lAlajI paMData zrAvaka tinoMse idaM mahAkAvyaM mayA adhItaM / zubhaM bhavatu kalyANamastu / 4 mU0 5. kha - yaha prati nayA mandira, dharmapurA, dillIkI hai| isakA nambara a 38 (kha) hai / yaha 12 x 6 iJca lambe-caur3e 144 patroM ( 228 pRSThoM) meM samApta huI hai / prati pRSTha paMktisaMkhyA 10 hai, aura prati paMkti akSara saMkhyA 30 / yatra-tatra TippaNa bhI haiN| Adi bhAga- oM namo vItarAgAya / zriyaM kriyAdyasya ityAdi / puSpikA - iti vIrarnAdikRtAvRdayAMke candraprabhaviracite mahAkAvye prathamaH sargaH // 1 // antimabhAga - saMvat 1872 kArtika kRSNasaptamyAM budhavAsare asmin zlokAni dvisahasradvizetaviMzatipramANAni / sargAH aSTAderza / idaM mahAkAvyaM giradhArIlAlazrAvakapaThanArthaM lipIkRtaM gopAlavipreNa meraThanagaryAM / mU0 6. ga - yaha prati bhI nayA mandira, dharmapurA, dillIkI hai| isakA naM0 a 38 (ga) hai / yaha 10345 iJca lambe-caur3e 162 patroM (324 pRSThoM) meM samApta huI hai / prati pRSTha paMkti saMkhyA 8 aura prati paMkti akSarasaMkhyA 29 hai / akSara saghana aura suvAcya haiM / yatra-tatra TippaNa bhI haiM / lekhana kAlakA ullekha nahIM hai | Adi bhAga - // 60 // oM namo vItarAgAya // zriyaM kriyAdyasya ityAdi / puSpikA - iti vIranaMdikRtAvRdayAMke candraprabhaviracite mahAkAvye prathamaH sargaH // 1 // antima bhAga - graMthapramANaM 2220 sargAH aThAraha bhaTTAraka zrI devendrakI rtinA dattaM vibudhAya rUpazine paThanArthaM pAvalyAM madhye / mU0 7. gha - yaha prati paJcAyatI mandira, masajida khajUra, dillIkI hai| isakA naM0 A 7 hai / yaha 11 x 5 iJca lambe-caur3e 110 patroM ( 219 pRSThoM) meM samApta huI hai / prati pRSTha paMkti saMkhyA 10 aura prati paMkti akSarasaMkhyA 33 para kahIM kahIM-kahIM 36 bhI hai / prathama patra eka hI ora likhA gayA hai aura antima patra meM 4 paMktiyA~ chUTI huI haiN| akSara sAdhAraNa haiM / TippaNoMkI mAtrA adhika nahIM hai / Adi bhAgaoM namo vItarAgAya // zriyaM kriyAdyasya ityAdi / puSpikA - iti vIranaMdikRtAvRdayAMke candraprabhaviracite mahAkAvye prathamaH sargaH // 1 antimabhAga - saMvat 1875 vaisASakRSNa tRtIyAyAM vRhaspatavAsare likhitamidaM pustakaM dillI madhye zrIbhaTTAraka zrI lalitakIrtiji tariSyapaNDitaratnacaMdapaThanArthaM / zubhamastu lekhaka pAThakayoH / zrI dehalI kI ukta cAroM pratiyoMke pATha prAyaH eka-se haiM, ataH inakI pratilipi kisI eka hI Adarza pratise kI gayI pratIta hotI hai / ina cAroM pratiyoMmeM azuddhiyoMkI bahulatA hai| ye cAroM pratiyAM zrI pannAlAlajI agravAla, dehalI ke saujanyase prApta huiiN| ma - mUlagrantha ke sampAdana meM ukta hastalikhita pratiyoM ke sAtha nirNayasAgarIya mudrita prati ( caturtha saMskaraNa, san 1926 ) kA bhI upayoga, pAThAntara lene kI dRSTise kiyA gayA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA caM0 ca0 kI saMskRta vyAkhyA-'vidvanmanovallabhA'kA sampAdana nimnAGkita hastalikhita pratiyoMke AdhArapara kiyA gayA hai vyA0 1. A-yaha jaina siddhAntabhavana, ArAko prati hai, jo 13 486 iJca lambe-caur3e 306 patroM ( 612 pRSThoM) meM samApta huI hai| prati pRSTha 20 paMktiyAM haiM, aura pratipaMkti prAyaH 23 akSara haiN| bAIM ora eka iJcI aura dAIM ora AdhA iJcI hAsiyA chUTA hai| kAgaja puSTa, sapheda raMgakA hai| ise do lekhakoMne pUrA kiyA hai| ekake akSara atyanta sundara haiM, aura dUsareke atyanta bhadde / ekane gAr3hI caTakIlI kAlI syAhIse likhA, aura dUsarene phIkI nIlo syAhIse / Adi bhAga-zrI sarasvatyai namaH / zrI candraprabhAya namaH / zrI cArukIrtimunaye namaH / zrI kAmayakSajvAlAmAlinyai namaH / zubhamastu / candraprabhasaMskRtavyAkhyAnam / nirvighnamastu / puSpikA-iti zrI vIranaMdikRtA udayAMke candraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye prathamaH srgH||1|| zrI // zrI // zrI // antima bhAga-zakavarSa 1761 neyavikArisaMvatsaradamAgha zuddha 1 DayadallazrImaccArukIrtipaMDitAcAryavaryasvAmiyavarapAdakamalabhaMgopamAniyAdabelaguladayiM vargadavaziSTagotradavijayaMNaiyanuyIcaMdraprabhakAvyadavyAkhyAnapustakabaradu saMpUrNavAyi tu AcandrArkaparyataM bhadraM zubhaM maMgalaM // yaha prati DaoN0 nemicandra jI, ArAke saujanyase prApta huii| vyA0 2. za--yaha prati zrAvikAzrama, solApurakI hai| yaha 12347 iJca lambe-caur3e 178 patroM ( 356 pRSThoM ) meM samApta huI hai| donoM ora 2-2 iJcakA hAsiyA chUTA hai| paMktisaMkhyA prathama pRSThapara 15, antimapara 10 aura zeSapara 16-16 hai| prati paMkti akSara saMkhyA kahIM 38 kahIM 40 aura kahIM 56 bhI hai| akSara sarvatra eka-se nahIM hai, yadyapi lekhaka eka hI hai| kahIM gAr3hI to kahIM phIkI kAlI syAhI kA upayoga kiyA gayA hai| patroMpara aGka DAlane meM sAvadhAnI nahIM baratI gyii| kAgaja puSTa, pIle raMgakA hai, para bAIM orakA konA gala gayA hai / AdibhAga-zrIcandraprabhAya namaH / zubhamastu / nirvighnamastu / / vaMdehaM sahajAnandakaMdalIkaMdabaMdhuraM caMdrAMka caMdrasaMkAzaM caMdranAthaM smarAharaM // puSpikA-itivIranaMdikRtA udayAMke caMdraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye prathamaH sargaH // antimabhAga-svargiNo devaaH| paMcamaM parinirvANAkhyaM / / kalyANaM maMgalakArya / pravidhAya / svaM svaM svakIyaM svakIyaM // padaM sthAnaM / aguH yuyuH / lu // 154 // // iti vIranaMdikRtAvudayAMke caMdraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhya aSTAdazaH sargaH // 19 // vyA0 3 sa-yaha apUrNa prati bhI zrAvikAzrama, solApurakI hai| isameM 13348 iJca lambe-caur3e 159 patra ( 318 pRSTha ) haiM / donoM ora 1-1 iJca kA hAsiyA chUTA hai / prati pRSTha paMktisaMkhyA 15-15 aura pratipaMkti akSarasaMkhyA prAyaH 32-33 hai| ukta do vyA0 pratiyoMkI bhA~ti isameM bhI akSaroMkI banAvaTa sarvatra eka-sI nahIM hai| hAsiyoM, aura pUrNa virAmoMmeM gAr3hI lAla syAhI tathA vyA0 lekhanameM caTakIlI gAr3hI kAlI syAhI prayukta huI hai| kAgaja puSTa, pIle raMgakA hai| isameM Adike bAraha sargoMkI vyAkhyA hai| isameM bhI upAntya 110veM padyakI vyAkhyA adhUrI hai aura antima 111veM kI vyAkhyA hai hI nhiiN| isameM bhI lekhanakAla hai| AdibhAga-zrIcandraprabhAya namaH / zabhamastu / nivighnamastu // vaMdehaM sahajAnaMdakaMdalIkaMdabaMdharaM / caMdrAMkaM caMdrasaMkAzaM caMdranAthaM smarAharaM // puSpikA-iti vIranaMdikRtA udayAMke caMdraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye prathamaH sargaH // 1 // antimabhAga-samaraM saMgrAmaM vA / pradizAmi / ityevaM / dvayAzrayaiH dvayamavalaMbanaM Azrayo yeSAM taiH / vacanaiH vacobhiH / ripudUtaH ripoH zatrordU ( isa pratikI samApti yahIM ho jAtI hai|)| 'za' tathA 'sa' pratiyoMkI pratilipi kisI eka hI Adarza pratise kI gayI hai| yadi kahIM thor3A-bahuta pAThabheda hai bhI, to usakA kAraNa lipikakI anavadhAnatA hai| ye donoM pratiyA~ 50 bAlacandrajI siddhAntazAstrIke saujanyase prApta huii| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam prastuta mahAkAvya kI saMskRtapaJjikAkA sampAdana nimnalikhita hastalikhita pratiyoMke AdhArapara kiyA gayA hai paM0 1. ba - yaha prati ai0 pa0 di0 jaina sarasvatI bhavana, byAvarakI hai / yaha 125 iJca lambecaur3e 53 patroM ( 104 pRSThoM) meM samApta huI hai / prArambhake 18 patroMpara donoM ora 1-1 iJcakA hAsiyA chUTA hai | prathama aura antima patra eka hI ora likhe gaye haiM / pratipRSTha paMktisaMkhyA 11-11 ( 12vaM pR0 taka ) tathA zeSa pRSThoMpara 13-13 hai / prati paMkti akSara saMkhyA prAyaH 40-40 hai / lipi suvAcya hai, para sundara nahIM / kAgaja patalA, pIle raMgakA hai / avasthA jIrNa-zIrNa hai / isameM lekhanakAla nahIM diyA gayA / AdibhAga - svasti zrI sarasvAtye / zrI zrutamunimunaye namaH // praNamya vIraM nRsurAsurastutaM prakRSTabodhaM vibudheSTasanmataM / kariSyate zaMsayadhAmabhaMjikA mAyAtha caMdraprabhakAvyapaMjikA || antimabhAga -- iti caMdraprabhakAvyapaMjikAyAM aSTAdazaH sargraH samAptaH || 18 || dazIyagaNe'gragaNyaH pradhAnaH / guNanandI ityarthaH || || || | |cha / paM0 2 ja - yaha prati zrI mahAvIra di0 jaina zodhasaMsthAna, jayapurakI hai / yaha 10 X 4 iJca lambe-caur3e 86 patroM ( 170 pRSThoM ) meM samApta huI hai / donoM ora 1-1 iJcakA kAlI syAhIkA hAsiyA chUTA hai / prathama aura antima patra kevala eka hI ora likhe gaye haiM / prati pRSTha paMkti saMkhyA 10 aura prati paMkti akSara saMkhyA prAyaH 35 hai / kAgaja puSTa, pIle raMgakA hai / 'ba' pratikI bhA~ti isameM bhI gAr3hI kAlI syAhI - kA upayoga kiyA gayA hai / akSara suvAcya evaM sundara haiM / 'ba' pratikI bhAMti isameM azuddhiyoMkI bahulatA nahIM hai / isameM bhI lekhanakAlakA ullekha nahIM hai / pratiyoMkI sthiti va mAtrAoMkI AkRti se itanA spaSTa hai ki 'ja' pratise 'ba' prati prAcIna hai| AdibhAga - // svasti zrI sarasvatyai // zrI zrutamunimunaye namaH // praNamya vIraM nRsurAsurastutaM prakRSTabodhaM vibudheSTasanmatam / kariSyate zaMzayadhAmabhaMjikA mayAtha caMdraprabhakAvyapaMjikA // 1 // antimabhAga - iti caMdraprabhakAvyapaMjikAyAM aSTAdazaH sargaH // 18 // dezIyagaNe'gragaNyaH pradhAnaH / guNanandI ityarthaH // ||ch ||zrIH || || zrIH ||b // 11 sampAdana paddhati [ka] zuddha pATha 1. ukta sAtoM ha0 li0 mUla pratiyoM ke pAThoM meM jo zuddhatama pratIta huA, use mUlameM rakhakara anya sabhI pratiyoM ke, jinameM eka mudrita prati bhI sammilita hai, pAThoMko pRthak-pRthak saMketa cihnoMke sAtha nIce sthAna diyA gayA hai / jahA~ unake pAThoMse vyAkhyAntargata mUla pATha aura bhI adhika zuddha jAna par3A, vahA~ usIko mUla meM milAkara sabhI pratiyoMke pAThoMko pAThAntaroMmeM sthAna diyA gayA hai, aura isakI sUcanA bhI vahIM de dI gayI hai / vyAkhyAkA svarUpa jaisA bhI ho, para usakI sabase bar3I vizeSatA hai lagabhaga pacAsI pratizata mUlapAThoMkI zuddhi / vyAkhyA meM pahale mUlako sthAna dekara bAda meM usakA artha kholA hai / 2. vyAkhyAkI tIna pratiyoM meM 'A' aura 'za' apekSAkRta prAcIna haiM, aura 'sa' arvAcIna / 'sa' prati apUrNa hai aura azuddha bhI / anya do pratiyoMmeM azuddhiyAM kama haiM / inhIM tIna pratiyoM ke AdhAra para vyAkhyAko zuddha banAne kA prayAsa kiyA gayA hai| tInoM meM jisakA pATha zuddha jJAta huA use yathAsthAna rakhakara zeSa ke pAThoMko tattat saGketoM ke sAtha nIce pAThAntaroMke rUpameM sthAna diyA gayA hai / kahIM-kahIM atyAvazyakatA par3anepara ( isa koSThaka meM sampAdaka ne apanI orase bhI likhA hai, aura kahIM-kahIM pAThAntaroMke sAtha nIce bhI, jise = isa cihna se pahacAnA jA sakatA hai / 3. paJjikAkI do pratiyoMmeM 'ja' adhika zuddha hai / 'ja' kI tulanA meM 'ba' meM adhika pATha chUTe hue haiM / donoM meM jisakA pATha zuddha jJAta huA, use yathAsthAna rakhakara anya pratike pAThako saMketa cihnake sAtha nIce pAThAntaroMmeM sthAna diyA gayA hai / jahA~ donoM ke hI pATha azuddha pratIta hue vahA~ ( ) aise koSThaka meM sampAdakakI orase nayA pATha prastuta kiyA gayA hai / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA [ kha ] avataraNoMke cihna aura mUla sthaloMke nirdeza prastuta granthakI vyAkhyA meM 329 tathA paJjikAmeM 63 avataraNa granthAntaroMke haiM / unheM ' isa cihnase pahacAnA jA sakatA hai / adhikAMza avataraNoMke mUla sthaloMke nirdeza [ gayA hai, aura azuddha avataraNoMko mUla granthoMke AdhArapara zuddha bhI kiyA gayA hai / ] aise koSThakoM meM kiyA , uddhRta koSavAkyoM ke mUla 'sthaloMkA nirdeza anekArthadhvanimaJjarI, anekArthaM nAmamAlA, anekArthasaMgraha, abhidhAnacintAmaNi, amarakoSa, dhanaJjayanAmamAlA, vizvaprakAza, vizvalocana aura vaijayantI - ina 9 saMskRta koSoMke AdhArapara kara diyA hai, para 'vizva' koSake na milanese usake sthaloMkA nirdeza nahIM kiyA jA sakA / isa koSa ke avataraNa jaina va jainetara kAvyoMkI TIkAoMmeM pAye jAte haiM, para yaha jJAta nahIM ho sakA ki yaha prakAzita yA aprakAzita / 7 aprakAzita koSa - prAcIna saMskRta koSa padya zailI meM nibaddha milate haiM, para caM0 ca0 kI vyAkhyA meM nAnArthakoSa ke nAmase lagabhaga pandraha avataraNa gadyasUtroMke rUpameM haiM / arhaddAsakRta munisuvrata kAvyam aura pAzvabhyudayamkI saM0 TI0 meM bhI isI koSake aneka avataraNa haiM, para munisu0 kI saM0 TI0 meM pR0 143 para jisa avataraNa ke Age 'nAnArtha koSe' likhA hai, usIke Age pR0 181 para 'nAnArtharatnakoSe' / saMbhavataH isa koSa ke do nAma prasiddha rahe hoN| jo kucha bhI ho, yaha koSa abhI taka kahIM se prakAzita nahIM huA / jaina sAhityakA bRhad itihAsa bhAga 5 ( pR0 93 ) se jJAta hotA hai ki isake racayitA asaga the / ' [ga] TippaNa prastuta granthameM vyAkhyAkArake abhiprAyako spaSTa yA puSTa karaneke lie yatra-tatra TippaNa bhI diye gaye haiM, jinameM kucha tulanAtmaka bhI haiM / TippaNoM meM kucha anya granthoMke, vizeSataH koSoMke aneka vAkya uddhRta kiye gaye haiM / prAyaH pratyeka pRSThake nIce mUla grantha aura usakI vyAkhyA ke pAThAntaroMke sAtha hI TippaNa diye gaye haiM / tInoM ke lie hindI aGkoM kA upayoga kiyA gayA hai| mUla zlokoM aura vyAkhyAke padoMpara DAle gaye aGkoM ke AdhArapara nIce DAle gaye aGkoMko dekhakara yaha spaSTatayA samajhA jA sakatA hai ki mUlake yA vyAkhyAke pAThAntara kaunase haiM / TippaNa, pAThAntaroMmeM rale-mile haiM, para ve ' = isa cihna se samajhe jA sakate haiM / ' pRthak hI [gha] pariziSTa prastuta grantha ke anta meM nimnalikhita pariziSTa jor3e gaye haiM - 1. saMskRta paJjikA, 2 mUlagranthakI padyAnukramaNikA, 3. vyAkhyA ke avataraNoMkI anukramaNikA 4 paJjikAke avataraNoMkI anukramaNikA, 5. mUlagranthakI sUktiyA~, 6. mUla grantha gata viziSTa zabda-sUcI, 7. vyAkhyAntargata viziSTa zabda-sUcI, 8. paJjikAntargata viziSTa zabda sUcI, 9. caM0 ca0 meM prayukta chandoM kA vivaraNa aura 10. saMketa vivaraNa / 2] grantha- paricaya nAma -- aSTama tIrthaGkara candraprabhake jIvana vRttako lekara likhe gaye prastuta mahAkAvyakA nAma 'candraprabhacaritam' hai, jaisA ki pratijJAvAkya ( 1, 9 ), puSpikA vAkyoM tathA 'zrIjinenduprabhasyedaM caritaM ' ityAdipadya ( pR0 460 ) se spaSTa hai / 1. 'nAnArtha koza' ke racayitA asaga nAmaka kavi the, aisA mAtra ullekha prApta hotA / ve zAyada digambara jaina gRhastha the / ve kaba hue aura granthakI racanAzailI kaisI hai, yaha grantha prApta nahIM honese kahA nahIM jA sakatA / - jaina sAhityakA bR0 i0 bhAga 5 pR0 93 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam prAkRta, saMskRta aura apabhraMza bhASAoMmeM nibaddha prAcIna evaM arvAcIna kAvyoMke parizIlanase jJAta hotA hai ki unake caritAnta nAma rakhanekI paramparA prAcIna kAlase ho calI A rahI hai / upalabdha kAvyoMmeM vimalasUrikA 'paumacariyaM' prAkRta carita kAvyoMmeM, azvaghoSakA 'buddhacaritam' saMskRta kAvyoMmeM tathA svayambhU kavikA 'paumacariu' apabhraMza kAvyoMmeM sarvAdhika prAcIna haiM / ina tInoMmeM prArambhake do kAvya I0 kI prathama zatIke tathA tIsarA I0 kI sAtavIM zatIkA hai| prastata mahAkAvyakA nAma isI paramparAke anakala viSaya-prastuta granthakA pratipAdya viSaya candraprabhakA jIvanavRtta hai, jo isake aThAraha soM meM samApta huA hai| prArambhake pandraha sargoM meM caritanAyakake chaha atIta bhavoMkA aura antake tIna sargoM meM vartamAna bhavakA varNana kiyA gayA hai| solahaveM sarga meM garbhakalyANaka, satrahaveM meM janma, tapa aura jJAna tathA aThArahaveMmeM mokSa kalyANaka varNita hai / mahAkAvyocita prAsaGgika varNana aura avAntara kathAe~ bhI yatra-tatra gumphita haiM / sabhI sargoke antima padyoMmeM 'udaya' zabdakA sanniveza hone se yaha 'udayAGka' kahalAtA hai| [3] caM0 ca0 kI kathAvastukA saMkSiptasAra caM0 ca0 meM caritanAyakake rAjA zrIvarmA, zrIdharadeva, samrAT ajitasena, acyutendra, rAjA padmanAbha, ahamindra aura candraprabha-ina sAta bhavoMkA vistRta varNana hai, jisakA saMkSiptasAra isa prakAra hai 1. rAjA zrIvarmA-puSkarArdha dvIpavartI sugandhi' dezameM zrIpura nAmaka pura thaa| vahA~ rAjA zroSeNa nivAsa karate the| unakI patnI zrIkAntA2 patra na honese sadA cintita rahA karatI thii| kisI dina geMda khelate baccoMko dekhate hI usake netroMse azradhArA pravAhita hone lgii| usakI sakhIse isa bAtako sunakara rAjA zrISeNa use samajhAte hue kahate haiM-devi, cintA na kro| maiM zIghra hI viziSTa jJAnI muniyoMke darzana karUMgA, aura unhIMse putra na hone kA kAraNa puuchuugaa| kucha hI dinoMke pazcAt ve apane udyAnameM acAnaka AkAzase utarate hue cAraNaRddhike dhAraka munirAja ananta ke darzana karate haiN| tatpazcAt prasaGga pAkara ve unase pUchate haiM-'bhagavan ! mujhe vairAgya kyoM nahIM ho rahA hai ?' / unhoMne uttara diyA-'rAjan ! putra prAptikI icchA rahane se Apako vairAgya nahIM ho rahA hai| aba zIghra hI putra hogaa| abhI taka putra na honekA kAraNa ApakI patnIkA pichale janmakA azubha nidAna hai|' ghara jAkara vaha apanI patnIko putra honekI ukta bAtako sunAtA hai / vaha prasanna ho jAtI hai| donoM dhArmika kAryoM meM saMlagna rahane lagate haiM / itanemeM ASTAhnika parva A jAtA hai / donoMne ATha-ATha upavAsa kiye, ASTAhnika pUjA ko aura abhiSeka bhii| kucha hI dinoMke bAda rAnI garbhadhAraNa karatI hai / dhIre-dhIre garbhake cihna prakaTa hone lage / nau mAsa botanepara putraratna kI prApti hotI hai| usakA nAma zrIvarmA rakhA gyaa| vayaska honepara rAjA usakA vivAha karake yuvarAja banA detA hai| ulkApAta dekhakara rAjAko vairAgya ho jAtA hai| phalataH vaha zrIvarmAko apanA rAjya sauMpakara zrIprabha munise jinadokSA lekara ghora tapa karatA hai aura phira mukti kanyAkA varaNa karatA hai| pitAke viyogase vaha kucha dinoM taka zokamagna rahatA hai / zokake kama honepara vaha digvijayake lie prasthAna karatA hai / usameM vaha pUrNa saphala hokara ghara lauTatA hai| zaratkAlIna meghako zIghra hI vilIna hote dekhakara use vairAgya jAtA hai / phalataH vaha apane putra zrIkAnta ko apanA uttarAdhikAra dekara zrIprabha munike nikaTa jAkara dIkSA grahaNa karatA hai aura ghora tapazcaraNa karane lagatA hai| 1. purANasAra saMgraha (76,2) meM dezakA nAma gandhila likhA hai / 2. purANasA0 (76,3) meM zrImatI nAma diyA hai / 3. u0 pu0 (54,44) meM rAjAkA cintita honA likhA hai / 4. u0 pu0 (54, 51) meM garbhadhAraNa karanese pahale cAra svapna dekhanekA ullekha hai, aura purANasA (76,5) meM pA~ca svapna dekhanekA / 5. purANasA0 meM garbhacihnoMkI carcA nahIM hai / 6. u0 pu0 ( 54,73 ) meM munikA nAma zrIpadma aura purANasA0 ( 78,19 ) meM zrIdhara likhA hai| jisa vanameM dIkSA lI thI, usakA nAma u0 pu0 meM zivaMkara aura purANasA0 meM priyaMkara diyA hai / 7. purANasA0 (78,19 ) meM zrIkAntake sthAnameM zrIdhara likhA hai / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 2. zrIdharadeva - ghora tapazcaraNake prabhAva se zrIvarmA pahale svarga meM dhodharadeva hotA hai| vahIM use do sAgaropama Ayu prApta hotI hai| usakA abhyudaya anya devoMse kahIM acchA hai| deviyoMkI dRSTi use sthAyI utsava samajhatI hai / 3. samrATa ajita sena- dhAtakI khaNDa dvIpake alakA nAmaka dezameM kozalA' nagarI hai| vahA~ rAjA ajitaMjaya aura rAnI ajitasenA nivAsa karate haiM / zrIdhara deva inhoMkA putra - ajita sena hotA hai, jo vayaska hote hI yuvarAja banA diyA jAtA hai / ajitaMjayake dekhate-dekhate usake sabhAbhavana se ajitasenako kukhyAta caNDaruci nAmaka asura pichale janmake vairake kAraNa uThA le jAtA hai| rAjA vyAkula hokara mUcchita ho jAtA hai| isI bIca tapobhUSaNa muni padhArate haiM aura yaha kahakara vApisa cale jAte haiM ki yuvarAja kucha dinoMke bAda sakuzala para A jaaygaa| udhara vaha asura use bahuta U~cAIse eka tAlAba meM girA detA hai| magaramacchoMse jUjhatA huA vaha kisI taraha kinArepara pahu~ca jAtA hai| vahA~ se vaha jyoM hI paruSA nAmakI aTavI meM praveza karatA hai tyoM hI eka bhayaGkara AdamI se dvandva chir3a jAtA hai / parAjita honepara vaha apane asalI rUpako prakaTa kara kahatA hai - 'yuvarAja, maiM manuSya nahIM deva huuN| merA nAma hiraNya hai| maiM ApakA mitra hU~, para Apake pauruSa ke parIkSaNa ke lie maiMne aisA vyavahAra kiyA hai, kSamA kiijie| pichale tIsare bhavameM Apa sugandhi dezake nareza the| ApakI rAjadhAnI meM eka dina zazIne seMdha lagAkara sUryake sAre dhanako curA liyA thaa| patA laganepara Apane zazIko kar3A daNDa diyA, jisase vaha mara gayA aura phira vaha caNDaruci asura huaa| isI bairake kAraNa usane ApakA apaharaNa kiyA barAmada dhana usake svAmIko vApisa dilavA diyaa| yuvarAja, vahI zazI maraneke bAda hiraNya nAmakadeva huA, jo isa samaya Apase bAta kara rahA hai / " tatpazcAt yuvarAja vipulapurakI ora prasthAna karatA hai| vahA~ke rAjAkA nAma jayavarmA, rAnIkA jayazrI aura unako kanyAkA zaziprabhA thA / mahendra nAmaka eka rAjA jayavarmAse usakI kanyAkI maMginI karatA hai, para kisI nimittajJAnIse use alpAyuSka jAnakara vaha svIkRti na de skaa| isase kruddha hokara mahendra jayavarmAko yuddhake lie lalakAratA hai| yuvarAja jayavarmA kA sAtha detA hai aura yuddha meM mahendrako mAra DAlatA hai| isase prabhAvita hokara jayavarmA yuvarAjake sAtha apanI kanyA zaziprabhAkA vivAha karanA cAhatA hai / itane meM vijayArdha bhI dakSiNa zreNI ke AdityapurakA rAjA dharaNIdhvaja jayavarmAko sandeza bhejatA hai ki vaha apanI kanyAkA vivAha mere ( dharaNIdhvaja ) ke sAtha kre| isake lie jayavarmA taiyAra nahIM hotA / phalataH bhayaGkara yuddha chir3a jAtA hai| pUrvacarcita hiraNyadeva ke sahayoga se yuvarAja ajitasena dharaNIdhvajako bhI yuddhabhUmimeM svargavAsI banA detA hai| isake uparAnta jayavarmA zubhamuhUrta meM yuvarAja ajitasena ke sAtha apanI kanyAkA vivAhakara detA hai| phira usake sAtha apane nagarakI zobhA bar3hAtA hai| vahA~ ajitaMjaya use apanA uttarAdhikAra sauMpa dete haiN| cakravartI honese vaha caudaha ratnoM evaM nau nidhiyoMkA svAmitva prApta karatA hai| tIrthaGkara svayaMprabhake nikaTa ajitaMjaya jina dIkSA le letA hai aura samrAT ke hRdayameM saccI zraddhA ( samyagdarzana ) jAga ur3atI hai| digvijaya meM pUrNa saphalatA prApta karake samrAT ajitasena rAjyakA saMcAlana karane lagatA hai| kisI dina eka unmatta hAthIne eka manuSyakI hatyA kara DAlI, isa duHkhada ghaTanA ko dekhakara samrATko vairAgya ho jAtA hai, phalataH vaha apane putra jitazatruko uttarAdhikAra sauMpakara zivaMkara udyAnameM guNaprabha munike nikaTa jinadIkSA grahaNa kara letA hai aura ghora tapazcaraNa karatA hai / 9 1. u0 pu0 ( 54,87 ) meM aura purANasA ( 80, 22 ) meM nagarIkA nAma ayodhyA likhA hai / 2. purANasA0 ( 80.23) meM zanIkA nAma zrIdattA likhA hai| 3. u0 pu0 (5489) meM zrIdhara devake garbha meM Ane se pahale rAnI ke ATha zubhasvapna dekhanekA bhI ullekha hai| 4. isa ghaTanAkA ullekha u0 pu0 aura purANasA meM nahIM hai| 5. isa ghaTanA kA ullekha u0 pu0 tathA purANasA0 meM nahIM hai 6. isa ghaTanAkA ullekha u0 pu0 aura purANasA0 meM nahIM hai| ina donoMmeM samrATke dvArA ariMdama muniko AhAra diye jAnekA / ullekha hai, jo caM0 ca0 meM nahIM hai| 7. u0 pu0 ( 54-122 ) meM udyAnakA nAma 'manohara' likhA hai| prastA0-2 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam 4. acyutendra-ghora tapazcaraNa karanese vaha acyutendra ho jAtA hai| vahA~ vaha bAIsa sAgaropama AyukI antima avadhi taka divyasukhakA anubhava karatA hai| 5. rAjA padmanAbha-Ayu samApta honepara acyutendra acyuta svargase cayakara dhAtakIkhaNDavartI maGgalAvatI dezake ratnasaMcayapurameM rAjA kanakaprabha ke yahAM unakI paTTarAnI suvarNamAlA kI kukSise padmanAbha nAmaka putra hotA hai| kisI dina eka bUr3he bailako daladalameM dhaMsakara marate dekhakara kanakaprabhako vairAgya ho jAtA hai| phalataH vaha apane putra padmanAbhako rAjya de detA hai aura zrIdhara munise jinadIkSA lekara durdhara tapa karatA hai| pitAke virahase vaha kucha dina duHkhI rahatA hai| phira mantriyoM ke prayatnase vaha apane rAjyakA saMcAlana karane lagatA hai| kucha kAla bAda apane putrako yuvarAja banAkara vaha apanI rAnI somaprabhA ke sAtha Anandamaya jIvana bitAne lagatA hai| kisI dina mAlIke dvArA zrIdhara munike padhAraneke zabha samAcAra sunakara padmanAbha unake darzanoMke lie manohara udyAnameM jAtA hai| darzana karaneke pazcAt vaha unake Age apanI tattvajijJAsA prakaTa karatA hai| ve tattvopaplava Adi darzanoMke mantavyoMkI vistRta mImAMsA karate hue tattvoMke svarUpakA nirUpaNa karate haiN| use sunakara padmanAbhakA saMzaya dUra ho jAtA hai| isake pazcAt padmanAbhake pachanepara ve usake pichale cAra bhavoMkA vistRta vRttAnta sunAte haiN| isa vRttAntakI satyatApara kaise vizvAsa ho? isa praznakA uttara dete hue munirAjane kahA-'rAjan ! Ajase dasaveM dina eka madAndha hAthI apane jhaNDase bichar3akara Apake nagarameM praveza kregaa| use dekhakara mere kathanapara vizvAsa ho jaaygaa|' isake uparAnta munirAjase vrata grahaNakara vaha apanI rAjadhAnImeM lauTa AtA hai| ThIka dasaveM dina eka madAndha hAthI sahasA rAjadhAnImeM ghusakara upadrava karane lagatA hai| padmanAbha use apane vaza meM kara letA hai, aura usapara savAra hokara vanakrIr3Ake lie cala detA hai| isI nimittase usa hAthIkA 'vanakeli' nAma par3a jAtA hai / krIr3Ake pazcAt padmanAbha use apanI gajazAlAmeM baMdhavA detA hai / rAjA pRthivIpAla isa hAthIko apanA batalAkara vApisa karavAnA cAhatA hai| padmanAbhake inakAra karanepara donoMmeM yuddha chir3a jAtA hai| yuddha meM pRthivIpAla mArA jAtA hai| isake kaTe sirako dekhakara padmanAbhako vairAgya ho jAtA hai, phalataH vaha zrIdhara munise jinadIkSA lekara siMhaniSkrIDita Adi vratoM va teraha prakArake cAritrakA paripAlana karatA haA ghora tapa karatA hai| kucha hI samayameM vaha dvAdazAGga zrutakA jJAna prApta karatA hai aura solaha kAraNa bhAvanAoMke prabhAvase tIrthaGkara prakRtikA bandha kara letA hai| 6. vaijayantezvara-Ayuke antameM saMnyAsapUrvaka bhautika zarIrako chor3akara padmanAbha vaijayanta nAmaka anuttara vimAnameM ahamindra hote haiM, aura tetIsasAgaropama AyukI antima avadhi taka vahAM ve divyasukhakA anubhava karate haiN| 7. tIrthaGkara candraprabha-inakA janmasthAna pUrvadeza kI candrapurI hai / 1. purANasA. ( 82-32 ) meM kanakAbha nAma diyA hai| 2. purANasA0 ( 82-32 ) ke anusAra rAnIkA nAma kanakamAlA hai| 3. isa ghaTanAko carcA u0 pu. aura purANasA. donoMmeM nahIM hai| 4. u0 pu0 ( 54-141 ) meM padmanAbhakI aneka rAniyAM honekA saMketa hai / 5. u0 pu. aura purANasA0 meM hasa ghaTanAkA tathA isake bAda honevAle yuddhakA ullekha nahIM hai / 6. vArANasose AsAmatakakA pUrvI bhArata 'pUrvadeza' ke nAmase prakhyAta rhaa| u0 pu0, purANasA0, triSaSTizalAkApuruSa0 aura triSaSTismRti meM isa dezakA ullekha nahIM hai / 7. triSaSTizalAkApuruSa0 ( 296,13 ) meM isa nagarIkA nAma 'candrAnanA', u0 pra0 (54,163 ) meM 'candrapura', purANasA0(82,39 ) meM 'candrapura', tiloyapaNNattI ( 4.533 ) meM 'candrapura' aura harivaMza (60,189 ) meM 'candrapurI' likhA hai / samprati isakA nAma 'candravaTI' 'candrauTI' yA 'caMdaroTI' prasiddha hai| yaha vArANasIse 18 mIla dUra gaGgAke bAyeM taTapara hai| yahA~ di0 va zve0 sampradAyake do alaga-alaga jainamandira haiM / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mAtA-pitA-inakI mAtAkA nAma lakSmaNA aura pitAkA nAma mahAsena hai / yaha paTTarAnI thii| ikSvAkuvaMzI mahAsena anekAneka guNoMkI dRSTise anupama rhe| digvijayake samaya inhoMne aGga, Andhra, aur3ha, karNATaka, kaliGga, kazmIra, kIra, cedI, Takka, dravila, pAJcAla, pArasIka, malaya, lATa aura sindha Adi aneka dezoMke narezoMko apane adhIna kiyA thaa| ratnavRSTi-digvijayake pazcAt candrapurImeM rAjA mahAsenake rAjamahalameM candraprabhake garbhAvataraNake cha: mAsa pahalese janma dinataka pratidina sAr3he tIna karor3a ratnoMko vRSTi hotI rhii| garbhazodhana Adi-ratnavRSTiko dekhakara mahAsenako Azcarya hotA hai, para kucha hI samayake pazcAt indra kI AjJAse ATha dikkUmAriyAM unake yahA~ rAnI lakSmaNAkI sevAke lie upasthita hotI haiN| unake sAtha hue vArtAlApase unakA Azcarya dUra ho jAtA hai| mahAsenase anumati lekara ve unake antaHpurameM praveza karatI haiM aura lakSmaNAke garbhazodhana Adi kAryoM meM saMlagna ho jAtI haiN| zubha svapna-mahArAnI sukhapUrvaka soyI huI thIM, itane meM unheM rAtrike antima praharameM solaha zubha svapna hue / prabhAta hote hI ve apane patike pAsa pahu~catI haiN| svapnaphala-patnI ke mukhase kramazaH sabhI svapnoMko sunakara mahAsenane unakA zubhaphala batalAyA, jise sunakara use apAra harSa huaa| garbhAvataraNa-Ayuke samApta hote hI pUrvacarcita ahamindra vaijayanta nAmaka anuttara vimAnase cayakara prazasta [ caitra kRSNA paJcamoke ] dina mahArAnI lakSmaNAke garbha meM praveza karatA hai / garbhakalyANaka mahotsava-isake pazcAt indra mahAsenake rAjamahalameM pahu~cakara garbhakalyANaka mahotsava manAte haiN| mAtAke caraNoMkI arcanA karake ve vahA~se vApisa cale jAte haiM, para zrI, hrI aura dhRti deviyAM vahIM rahakara unakI sevA-zuzrUSA karatI haiN| janma-pauSa kRSNA ekAdazI ke dina lakSmaNA sundara putra-candraprabhako janma detI haiN| isa zubha velAmeM dizAe~ svaccha ho jAtI haiM: AkAza nirzala ho jAtA hai: sugandhita vAyakA saMcAra hotA hai: puSpoMkI vRSTi hotI hai; kalpavAsI devoMke yahA~ maNighaNTikAe~, jyotiSkoMke yahA~ siMhanAda, bhavanavAsiyoMke yahA~ zaGga aura vyantaroMke yahA~ dundubhi bAje svayameva bajane lagate haiM-ina hetuoM tathA Asanake kampanase indra candraprabhake janmako jAnakara devoMke sAtha candrapurIkI ora prasthAna karate haiM / abhiSeka-indrANI mAtAke nikaTa mAyAmayI zizuko sulAkara vAstavika zizuko rAjamahalase bAhara le AtI hai| saudharmendra zizuko donoM hAthoMmeM lekara airAvatapara savAra hotA hai aura sabhI devoM ke sAtha sumeru parvatakI ora prasthAna karatA hai| vahAM pANDuka zilApara zizuko baiThAkara devoM dvArA lAye gaye kSIrasAgarake jalase abhiSeka karatA hai, aura vividha alaMkAroMse alaGkRta karake unakA candraprabha nAma rakha detA 1. tiloyapa0 (4,533 ) meM mAtAkA nAma 'lakSmImatI' likhA hai| 2. u0 pu0, purANasA0 aura triSaSTizalAkapu. meM kevala svapnoMkI saMkhyAkA hI ullekha hai| guNabhadra aura dAmanandIne svapnoMkI saMkhyA 16 aura hemacandra ne 14 dI hai| hemacandrakI dRSTise 14 svapna ye haiM-gaja, vRSabha, siMha, lakSmIabhiSeka, mAlA, candra, sUrya, kumbha, dhvaja, sAgara, sarovara, vimAna, ratnarAzi aura agni / siMhAsana aura nAga-vimAna ye do svapna digambara sAhityameM adhika haiN| 3. yaha miti u0 pu0 (54,166 ) ke AdhArapara do hai; kyoMki tiloyapa0, harivaMza aura purANasA0 kI bhAMti prastuta caM0 ca0 meM isakA ullekha nahIM hai / u0 pu0 meM jo miti dI gayI hai vahI triSaSTizalAkA pu0 ( 296,29 ) meM bhI dRSTigocara hotI hai| 4. yahI miti u0 pu0, harivaMza tathA tiloya0 meM aGkita haiM, triSaSTizalAkApu0 ( 297,32) meM pauSa kRSNA dvAdazI likhI hai, para purANasA0 (84,44 ) meM kevala anurAdhAyogakA hI ullekha milatA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 candraprabhacaritam hai| isake uparAnta saudharmendra anya indroMke sAtha candraprabhakI stuti karatA hai aura phira unheM mAtAke pAsa pahu~cAkara mahAsenase anumati lekara vApisa calA jAtA hai / bAlyakAla-zizu amRtalipta apanI aMguliyoMko cUsakara hI tRpta rahatA hai, use mA~ke dUdhakI vizeSa lipsA nahIM hotii| candrakalAoMkI bhA~ti usakA vikAsa hone lagatA hai| dhIre-dhIre vaha deva kumAroMke sAtha geMda Adi lekara krIr3A karane yogya ho jAtA hai| isake pazcAt vaha tairanA, hAtho-ghor3e para savArI karanA Adi vividha kalAoM meM pravINa ho jAtA hai / vivAha saMskAra-vayaska hote hI mahAsena unakA vivAha saMskAra karate hai, jisameM sabhI rAjemahArAje sammilita hote haiN| rAjya saMcAlana-pitAke Agraha para candraprabha rAjya saMcAlana svIkAra karate haiN| inake rAjyakAla meM prajA sukhI rahI, kisIkA akAla maraNa nahIM huA, prAkRtika prakopa nahIM huA tathA svacakra yA paracakra se kabhI koI bAdhA nahIM hii| dina-rAtake samayako ATha bhAgoMmeM vibhakta karake ve dinacaryA ke anusAra calakara samasta prajAko nayamArga para calanekI zikSA dete rhe| virodhI rAje-mahArAje bhI upahAra le-lekara unake pAsa Ate aura unheM namratA pUrvaka praNAma karate rhe| indra ke Adeza para aneka devAGganAe~ pratidina unake nikaTa gIta-nRtya karatI rhiiN| apanI kamalA Adi aneka patniyoMke sAtha ve cirakAla taka AnandapUrvaka rhe| vairAgya-kisI dina eka vRddha lAThI TekatA huA unakI sabhAmeM jAkara dardanAka zabdoMmeM kahatA hai-'bhagavan ! eka nimittajJAnIne mujhe mRtyu kI sUcanA dI hai| merI rakSA kIjie, Apa mRtyuJjaya hai, ataH isa kArya meM sakSama haiN|' isake bAda vaha adRzya ho jAtA hai| candraprabha samajha jAte haiM ki yaha vRddhake veSa meM deva AyA thA, jisakA nAma thA dharmaruci / isI nimittase ve bhogoMse virakta ho jAte haiM aura dIkSA lenekA nizcaya karate haiM / itane meM hI vahA~ laukAntika deva A jAte haiM, aura 'sAdhu' 'sAdhu' kahakara unake vairAgya kI sarAhanA karate haiN| isake uparAnta hI ve apane putra varacandra ko rAjya sauMpa dete haiN| tapa-tatpazcAta indra aura deva candraprabhako 'vimalA' nAmakI zibikAmeM baiThAkara le jAte haiM, jahA~ ve [ pauSa kRSNA ekAdazIke dina 1 do upavAsoMkA niyama lekara siddhoMko namana karate hue eka hajAra rAjAoMke sAtha dIkSA lekara tapa karate haiN| isI avasara para ve pAMca dRr3ha muSTiyoMse keza laghu vanameM 1. u0 pu0 (54,174 ) meM stutikA ullekha nahIM hai, 'Ananda' nATakakA ullekha hai| triSaSTizalAkApu0 meM nATakakA nahIM, stutikA ullekha hai| 2. u0 pu0 (54, 214 ) meM aura purANasA0 (86, 57,) meM kramazaH, niSkramaNake avasara para apane putra varacandra, va ravitejako candraprabhake uttarAdhikAra sauMpanekA ullekha hai para donoM meM unake vivAha ke spaSTa ullekha karanevAle padya nahIM hai| triSaSTi zalAkA pu0 (298, 55) meM candraprabhakI aneka patniyoMkA ullekha hai, jo candraprabhacaritam (17,60) meM bhI pAyA jAtA hai| 3. candraprabha ke vairAgyakA kAraNa tiloyapa0 (4, 610 ) meM adhruva vastukA aura u0 pu0 (54, 203) tathA triSaSTismRti (28,9) meM darpaNa meM mukhakI vikRtikA avalokana likhA hai / triSaSTizalAkApu0 aura purANasA0 meM vairAgyake kAraNakA ullekha nahIM hai / 4. harivaMza0 (722,222) meM zibikAkA nAma 'manoharA', triSaSTizalAkApu0 (298,61) meM 'manoramA. purANa sA0 (86,58) meM 'suvizAlA' likhA hai / 5. tiloyapa0 (4,651) meM vanakA nAma 'sarvArtha' u0 pu0 (54,216) meM 'sarvartuka', triSaSTizalAkA pu0 (298,62) meM evaM purANasA0 (86,58) 'sahasrAmra' likhA hai / 6. candraprabhacaritammeM miti nahIM dI, ataH harivaMza0 (723,233) ke AdhAra para yaha miti dI hai| u0 pu0 (54,216) meM bhI yahI miti hai, para kRSNa pakSakA ullekha nahIM hai| purANa sA0 (86,60) meM kevala anurAdhA nakSatrakA hI ullekha hai aura triSaSTizalApu0 ( 298,64 ) meM pauSa kRSNa trayodazI miti dI gayI hai| . Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA luJcana karate haiM / devendra aura deva milakara tapa kalyANakakA utsava manAte haiM, aura una kezoMko maNimaya pAtra meM rakhakara kSIrasAgara meM pravAhita karate haiM / 13 pAraNA -- nalinapura meM rAjA somadatta ke yahA~ ve pAraNA karate haiM / isI avasara para vahA~ pA~ca Azcarya prakaTa hote haiM / 3 kaivalya prApti - ghora tapa karake ve zukladhyAnakA avalambana lekara [ phAlguna kRSNA saptamI ke dina ] kaivalya - pUrNajJAnako prApti karate haiM / samavasaraNa - kaivalya prApti ke pazcAt indrakA Adeza pAkara kubera sAr3he ATha yojanake vistAra meM vartulAkAra samavasaraNakA nirmANa karatA hai / isake madhya gandha kuTI meM eka siMhAsana para bha0 candraprabha virAja mAna hue aura cAroM ora vartulAkAra bAraha prakoSThoM meM kramazaH gaNadhara Adi / divya dezanA - isake anantara gaNadhara ( mukhya ziSya) ke praznakA uttara dete hue bhagavAn candraprabha jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa - ina sAta tattvoMke svarUpakA vistRta nirUpaNa aisI bhASA meM kiyA, jise sabhI zrotA AsAnIse samajhate rahe / 5 gaNadharAdikoM kI saMkhyA - dasa sahaja, dasa kevala jJAna kRta aura caudaha devaracita atizayoM tathA ATha prAtihAyoMse vibhUSita bha0 candraprabhake samavasaraNa meM terAnave gaNadhara do hajAra kuzAgrabuddhi pUrvadhArI, do lAkha cArasau' upAdhyAya, ATha hajAra avadhijJAnI, dasa hajAra kevalI, caudaha hajAra vikriyA RddhidhArI sAdhu, ATha hajAra mana:paryayajJAnI sAdhu, sAta hajAra chaH sau vAdI, eka lAkha assI hajAra' AryikAe~, tIna lAkha samyagdRSTi zrAvaka aura pA~ca lAkha ' vratavatI zrAvikAe~ rahIM / 10 12 93 yatra-tatra AryakSetra meM dharmAmRtakI varSA karate hue bha0 candraprabha sammedAcala ( zikhara jI ) ke zikhara para pahu~cate haiM / bhAdrapada zuklA saptamI ke dina avaziSTa cAra aghAtiyA karmoMko naSTa karake dasa lAkha pUrva pramANa Ayuke samApta hote hI ve mokSa prApta karate haiM / pUrvadhAriyoMkI saMkhyA cAra hajAra dI hai / 1. harivaMza 0 ( 724,240 ) meM aura triSaSTizalApu0 (298, 66 ) meM purakA nAma 'padma khaNDa ' diyA hai, evaM purANasA0 (86, 62 ) meM 'nalinakhaNDa' / 2. harivaMza0 ( 724, 246 ) meM aura purANasA0 ( 86, 62 ) meM rAjAkA nAma 'somadeva' diyA hai / 3. candraprabhacaritam meM miti nahIM dI, ata: u0 pu0 (54, 224) ke AdhAra para dI hai / candraprabhacaritam meM candraprabha bhagavAn ke janma aura mokSa kalyANakoM kI mitiyA~ dI zeSa tIna kalyANakoM kI nahIM / 4. triSaSTizalAkA pu0 ( 298,75 ) meM samavasaraNakA vistAra eka yojana likhA hai / 5. tiloyapa0 ( 4,1120 ) meM 6. tiloyapa0 (4,1120 ) meM upAdhyAyoMkI saMkhyA do lAkha dasa hajAra cArasI dI hai / 7. tiloyapa0 ( 4, 1121 ) meM avadhijJAniyoMkI saMkhyA do hajAra likhI milatI hai / 8. tiloyapa0 ( 4,1121 ) meM kevaliyoMkI saMkhyA aThAraha hajAra dI hai / 9. tiloyapa0 (4,1121 ) meM vikriyA RddhidhAriyoMkI saMkhyA chaH sau dI hai; aura harivaMza 0 ( 736, 386) meM dasa hajAra cArasau / 10. tiloyapa0 ( 4.1121 ) meM vAdiyoM kI saMkhyA sAta hajAra dI hai / 11. tiloyapa0 ( 4, 1169 ) meM AryikAoMkI saMkhyA tIna lAkha assI hajAra dI hai aura purANasA0 (88, 75) meM bhI yahI saMkhyA dRSTigocara hotI hai / 12. purANasA0 ( 88, 77) meM zrAvikAoM kI saMkhyA cAra lAkha ekAnave hajAra dI hai / triSaSTizalAkApu0 meM dI gayI saMkhyAe~ inase prAyaH bhinna haiM / 13. u0 pu0 ( 54,271 ) meM candraprabhake mokSa kalyANakakI miti phAlguna zuklA saptamI dI gayI hai, purANasA0 (90, 79) meM mitI nahIM dI gayI kevala jyeSThA nakSatrakA ullekha kiyA hai / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 candraprabhacaritam [4] caM0 ca0 kI kathAvastukA AdhAra candraprabhacaritam'kI kathAvastuke AdhArake viSayameM isake racayitAne svayaM koI spaSTa ullekha nahIM kiyaa| prastuta kRtike prArambha (1,6 )meM jahA~ AcArya samantabhadrakA smaraNa kiyA hai, vahA~ kisI eka bhI purANakArakA nahIM / hA~, isake prathama sarga( 1, 9-10 )meM guruparamparAse prApta duSpraveza purANasAgarameM svayaM pravezArtha udyata honeko carcA vIranandIne avazya kI hai| vaha isa bAtako dhvanita karatI hai ki prastuta kRtikI sAmagrIke saMkalanake lie voranandIne aneka vizAlakAya purANoMkA parizolana kiyA thaa| aba dekhanA yaha hai ki ve vizAlakAya purANa kaunase haiM, jo vikramakI gyArahavIM zatAbdIke prathama caraNameM vIranandIke sAmane rhe| samprati jo purANa upalabdha haiM, unameM tIna vizAlakAya haiM-padmapurANa, harivaMzapurANa aura mahApurANa / yadi lekhakoMkI bhinnatAke AdhArapara mahApurANako AdipurANa aura uttarapurANake rUpameM vibhakta kara leM to purANoMkI saMkhyA tIna se cAra ho jAtI hai| caM0 cake parizIlanase jJAta hotA hai ki vIranandoke samakSa ina cAroMke atirikta anya purANa bhI rahe, jo abhI taka upa vIranandIkA anveSya viSaya candraprabhakA jIvanavRtta thA, jo unheM u0 pu0se paryApta mAtrAmeM upalabdha huaa| yoM yaha padmapurANameM bhI svalpatama mAtrAmeM vidyamAna hai, para harivaMzakI tulanAmeM sarvathA nagaNya hai| harivaMzameM isakA jo thor3A-bahuta aMza sUtrarUpameM upalabhya hai, vaha uttarapurANakI tulanAmeM aparyApta hai / uttarapurANake bAIsa ( 44-65 ) pRSThoMpara candraprabhakA sAGgopAGga jIvanavatta do sau chihattara sundara padyoM aGkita hai| harivaMzapurANameM candraprabhake janmAdi sthAnoM, pArivArika vyaktiyoM, vibhUtiyoM, atizayoM, paJcakalyANamitiyoM aura gaNadharAdikoMkI saMkhyA AdikA hI mukhyatayA ullekha hai| lagabhaga isI DhaMgakA atyanta hI svalpa ullekha padmapurANameM hai| jinaratnakoSa ( pR0 119 ) Adi granthoMse jJAta hotA hai ki AcArya guNabhadrake atirikta anya kaviyoMke bhI bhinna-bhinna bhASAoMmeM nibaddha candraprabhacaritake saMdarbha milate haiN| niSkarSa yaha ki vIranandIke 'purANasAgare' padase unheM jo vipula purANavAGmaya vivakSita hai, unameM samprati uttarapurANa hI aisA hai, jise unako kRti caM0 ca0 ko kathAvastukA AdhAra mAnA jA sakatA hai| u0 pu0 aura caMca. ke pratipAdya viSayameM jahA~-kahIM thor3A-bahuta vaiSamya hai, vahA~ harivaMzapurANa AdhAra hai, aura jahA~ ukta donoMse bhI vaiSamya hai, saMbhava hai vahA~ kavi paramezvarakA 'vAgarthasaMgrahaH' nAmaka purANa AdhAra rahA ho, jisake aneka padya vIranandIke samakAlIna cAmuNDarAyane apane purANameM uddhRta kiye haiN| __ AdipurANake AdhArapara nirmita purudevacampUmeM yatra-tatra AdipurANake aneka zlokoMko thor3e-bahuta parivartanake sAtha apanAyA gayA hai| aisA caM0 ca0 meM nahIM kiyA gyaa| u0 pu0 ko kathAvastukA AdhAra banAkara vIranandIne apanI kRtimeM athase iti taka sarvatra apanI maulika pratibhAkA upayoga kiyA hai| caM0 ca0 ke kevala eka sthala meM u0 pu0 ke do padoMkA thor3A-sA sAmya' hai, jo akasmAt huA jAna par3atA hai| caM0 ca0 ke 'gurusetuvAhite' (1,10) meM 'guru'kA artha TIkAkArane 'gaNadhara aura paJjikAkArane 'zrIjinasenAdi' kiyA hai| yadi paJjikAkArakA artha sAdhAra ho to u0 pu0 ko caM0 ca0 ke AdhAra mAnanekI bAta aura puSTa ho jAtI hai| kyoMki u0 pu0 jinasenakI kRtikA hI aGga hai / athavA 'zrIjinasenAdi' meM diye gaye 'Adi'se guNabhadrako bhI liyA jA sakatA hai| jo kucha bhI ho, yaha sunizcita hai ki vIranandIne u. pa. se paryApta lAbha uThAyA hai| isake lie u. pu0 aura caM0 ca0 kA sAmya hI sAdhaka hai, jo isa prakAra hai 1. grAmAH kukkuTasaMpAtyAH sArA bahukRSIbalAH / pazudhAnyadhanApUrNA nityArambhA nirAkulAH // -u0 pu0, pR0 45, zlo0 15 grAmaiH kukkuTa saMpAtyaiH sarobhirvikacAmbujaiH / sImabhiH sasyasaMpannairyaH samantAdvirAjate // -caM0 ca0. sarga 2, zlo0 118 . Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sAmya-1. kathAnaka-donoMkA eka-sA kathAnaka / 2. sAtabhava-donoMmeM 1. zrIvarmA, 2. zrIdharadeva, 3. ajitasena, 4. acyutendra, 5. padmanAbha, 6. vaijayantezvara aura 7. candraprabha-ina sAta bhavoMkA eka jaisA ullekha / Ayu-donoMmeM zrIdharadeva, acyutendra aura vaijayantezvarakI Ayu AdikI smaantaa| nAma-donoM meM zrIvarmA, ajitasena, padmanAbha aura candraprabhake janmAdisthAnoM evaM pAri vArika vyaktiyoM ke prAyaH samAna nAma / 5. munidarzana-donoMmeM cintA miTAneke lie rAjAoMke munidarzanakA prAyaH samAna varNana / 6. munidIkSA-donoMmeM putrake vayaska honepara pitAke dIkSita honekA eka-sA varNana / 7. saMkhyA-donoMmeM candraprabhake gaNadharoM, pUrvadhAriyoM, adhyAyoM, avadhijJAniyoM, vikriddhika maharSiyoM, manaHparyayajJAniyoM, vAdiyoM, AryikAoM, zrAvakoM, aura zrAvikAoMkI samAna sNkhyaa| .8. chanda-donoMmeM caritakI samAptimeM zArdUlavikrIDita chandameM nibaddha do-do zlokoM ko rcnaa| 9. bhavoMkA ullekha-donoMmeM eka-eka padyameM sAtoM bhavoMkA eka-sA ullekha / vaiSamya-caM0 ca0 tathA u0 pu0 meM bha0 candraprabhake sAtoM bhavoMke varNanameM jo vaiSamya hai, usakA vivaraNa isa prakAra haiviSaya caM0 ca0 u0 pu. 1. putra na honepara cintita zrISeNakI patnI zrIkAntA zrISeNa 2. cintita honepara cAraNamuni anantake darzana purohitase bheMTa 3. putra na honekA kAraNa zrIkAntAkA pichale jammakA nidAna 4. garbhAdhAnase pahale zrIkAntAko cAra svapna 5. zrISeNake dIkSAguru zrIprabha muni zrIpadmajina 6. zrISeNakA dIkSodyAna zivakara 7. ajitaMjayakI rAjadhAnI kozalA ayodhyA 8. garbhadhAraNase pUrva ajitasenAko ATha svapna 9. ajitasenakA apahartA caNDaruci asura 10. paruSATavIke nikaTa ajitasenakI bheTa hiraNyadevase 11. ajitasenake vairAgyakA kAraNa mRtapuruSakA avalokana 12. ajitasenake dvArA AhAra mAsopavAsI ariMdama muniko 13. kanakaprabhakI pradhAna rAnI suvarNamAlA kanakamAlA 14. padmanAbhakI rAnI eka aneka 15. padmanAbhakI rAjadhAnI meM vanyagajakA praveza 16. padmanAbhakA yuddha pRthivIpAlase 17. candraprabhakA janmasthAna candrapurI candrapura 1. zrIvarmA zrIdharo devo'jitaseno'cyutAdhipaH / padmanAbho'hamindro'smAn pAtu candraprabhaH prabhuH // u0 pu0, pR0 65, zlo0 276 / yaH zrIvarmanRpo babhUva vibudhaH saudharmakalpe ttstsmaaccaajitsenckrbhRdbhuugshcaacyutendrsttH| yazcAjAyata padmanAbhanRpatiryo vaijayantezvaro yaH syAttIrthakaraH sa saptamabhave candraprabhaH pAtu naH // caM0 ca0, pR0 461, prazasti zlo0 6 / xx ___ Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 viSaya 18. kalyANakoMko tithiyA~ 19. candraprabhake janmAbhiSeka ke samaya 20. candraprabhake vivAha viSayaka zloka 21. candraprabhakI patniyA~ 22. candraprabhake vairAgyakA kAraNa candraprabhacaritam caM0 ca0 u0 pu0 kevala do (janma aura mokSa) kI pA~coMkI X spaSTa aneka deva sakala Ananda nATaka aspaSTa 23. candraprabhakA dIkSAvana X 24. samavasaraNa meM candraprabha kI stuti 25. candraprabhake gaNadharAdikoMkI saMkhyA meM pahale upAdhyAya phira avadhijJAnI pahale avadhijJAnI phira upAdhyAya isa vaiSamyapara vicAra - ( 1 ) putra na honepara rAjA zrISeNakA cintita honA u0 pu0 meM varNita hai / ThIka aise hI prasaMga meM raghuvaMza (1, 33-34) meM dilIpakA, raghuvaMza (10, 2-4 ) meM dazarathakA aura dharmazarmAbhyudaya ( 2,69-74 ) meM mahAsenakA cintAtura honA likhA hai / kintu caM0 ca0 (3,30-35 ) meM zrIkAntAkA cintAmagna honA carcita hai / isakA AdhAra u0 pu0 ke sthAna meM guNabhadrakI dUsarI kRti 'jinadattacaritam' hai, jisameM putrake na honese jIvaMjasAkI cintAkA varNana hai / ataeva prathama vaiSamyake AdhArapara yaha siddha nahIM hotA ki u0 pu0 caM0 ca0 kI kathAvastukA AdhAra nahIM hai / (2) u0 pu0 meM zrISeNa purohitase putra prAptikA upAya pUchate haiM, para caM0 ca0 meM ve cAraNa muni anantake darzana karate haiM, jisase ve cintAse mukta ho jAte haiM / sUkSma vicAra karanepara jJAta hotA hai vIranando - ne jaina saMskRtiko anukUlatAko dhyAna meM rakhakara yaha parivartana kiyA / 11 darpaNa meM mukhakI vikRti sarvartuka aizAnendra ke dvArA ( 7 ) u0 pu0 ke anusAra ajitaMjayakI rAjadhAnIkA nAma ayodhyA aura caM0 ca0 ke anusAra kozalA hai / koSoMke anusAra donoMkA artha eka hI hai, ataH koI virodha nahIM hai / ( 9-10 ) caM0 caM0 meM ajitasenakA apaharaNa caNDaruci asura karatA hai, aura bAdameM paruSATavI ke nikaTa hiraNya devase bheMTa hotI hai- yaha u0 pu0 meM carcita nahIM hai / ina ghaTanAoMkA srota anyatra na mile to yaha mAnanA hogA ki vIranandIne guNabhadrake jinadattacaritam se sahAyatA lI hai / vaha isa prakAra - dadhipura ke udyAna meM jinadattakA usake svAmI seTha samudradattase paricaya ho jAtA hai| jinadattake vRkSAyurveda jJAnakA apane udyAnameM camatkAra dekhakara samudradatta usase prasanna ho jAtA hai / phalataH vaha vasantotsava - meM jinadattakA khUba sammAna karatA hai aura phira use apane sAtha vyApArake nimittase siMhaladvIpa meM livA le jAtA hai / siMhaladvIpa rAjA meghavAhanakI putrI zrImatI ke zayanAgArakI rakSA ke lie jo paharedAra niyukta hotA rahA vaha rAtri meM mArA jAtA thA / isase meghavAhana hairAna thA / jinadattane prayatna karake usa bhayaMkara sarpakA patA lagA kara piTArImeM banda kara diyA, jo pratidina paharedArake prANoMkA apaharaNa karatA rahA / isase prasanna hokara meghavAhanane apanI kanyA zrImatIkA jinadattake sAtha vivAha kara diyA / siMhaladvIpase lauTate samaya jinadatta kI patnoko dekhakara seTha samudradattakI dRSTi dUSita ho jAtI hai, phalataH vaha jinadattako samudra meM girAkara apane jalayAnako drutagatise Age bar3hA le jAtA hai / jinadatta eka lakar3IkA sahArA lekara 1. azokastabakeneva yauvanena mamAmunA / rAgiNA kevalaM kinnu na yatra phalasaMbhavaH // vAridheriva lAvaNyaM virasaM mama sarvathA / na yatrApatyapadmAni tena kAntajalena kim || nAmamAtreNa sA strIti guNazUnyena kIrtyate / putrotpattyA na yA pUtA yathA zakravadhUTikA || prasAdo'pi na me bhartuH zobhAyai sUnunA vinA / zabdAnuzAsanenaiva vidvattAyA vijRmbhitam / / sAhaM mohatamazchannA nizevodvegadAyinI / dIyate yadi no putrapradIpaH kulavezmani // cintayantIti sA bAlA kapolanyastahastakA / pAtayAmAsa sabhyAnAM netrabhRGgAn mukhAmbuje // - jinadattaca0 1,61-66 / 2. 'sAketa kozalAyodhyA' abhidhAnaci0 4,41 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA taTakI ora bar3hanekA yatna karatA hai| itane meM do vyakti AkAzamArgase vahA~ pahu~cakara use dhamakAne lagate haiM, para usa ( jinadatta ) ke vIratApUrNa vacanoMko sunakara ve pAnI-pAnI ho jAte haiM, aura use azokazrI nAmaka vidyAdharanarezake pAsa livA le jAte haiN| vaha apanI kanyA zRGgAramatIkA usake sAtha byAha kara detA hai / caM0 ca0 meM cacita hiraNyadeva pahale ajitasenako dhamakAtA hai, para bAda meM usakI vIratAse prasanna hokara usakI sahAyatA karatA hai| rAjA jayavarmA ke pratidvandvI dharaNIdhvajako mAranemeM ajitasenako yahI deva sahayoga detA hai / antatogatvA rAjA jayavarmA prasanna hokara apanI kanyA zaziprabhAkA ajitasenake sAtha vivAha kara detA hai| sUkSma dRSTise vicAra karanepara jinadattaca0 aura caM0 ca0 ko ukta ghaTanAoM meM paryApta samAnatA hai, ataH yaha spaSTa hai ki vIranandIne jinadattaca0 se bhI sahAyatA lii| guNabhadra ne jina ghaTanAoMse jinadattakA utkarSa siddha kiyA hai, unhIM jaisI ghaTanAoMse vIranandIne ajitasenakA / (13,17,23 ) suvarNamAlA, kanakamAlA; candrapurI, candrapura; sakalartu, sarvartuka-ye nAma kucha bhinna-se pratIta hote haiM, para inakA abhiprAya bhinna nahIM hai / suvarNa kanakakA, purI purakA aura sakala sarvakA paryAyavAcaka hai| inameM chandake anarodhase thoDA-sA antara AyA hai| (15 ) padmanAbhako rAjadhAnImeM eka jaMgalI hAthIke pravezako ghaTanA jo ca0 ca0 meM varNita hai, usakA AdhAra u0 pu0 ke sthAnameM jinadattaca0 (6,81-91 ) pratIta hotA hai| ina donoM kRtiyoMmeM varNita ghaTanAoM meM atyadhika sAmya hai| ukta ghaTanAoMke atirikta donoMmeM padyagata sAmya bhI yatra-tatra hai| candraprabhacaritam aura jinadattacaritamake katipaya padyoMkI kramazaH tulanA kIjie-caM0 ca0 1,17, 2,124; 2,116, 3,31, 3,32, 3,67; 3,74, 6,17, 6,19; 6,21, 11,76-90 kramazaH ji0 ca0 1,13; 2,7; 3,74, 1,61, 1,63; 1,72; 1,75-76; 6,7; 6,9; 6,13; 6,77-91 / ___ataeva yaha spaSTa hai ki caM0 ca0 kA kathAnaka guNabhadrake u0 pu0 se tathA katipaya ghaTanAoMke srota unhIMke jinadattaca0 se liye gaye haiN| (18) caM0 ca0 meM u0 pu. kI bhA~ti pA~ca kalyANakoMkI pAMcoM mitiyAM na dekara 'neminirvANam'kI bhA~ti kevala do hI mitiyA~ dI gayI haiN| isakA kAraNa kauna-sI paramparA rahI hai, yaha jJAta nahIM ho sakA / zeSa viSamatAoMke viSayameM sambhava hai vIranandIke sAmane koI anya AdhAra rahA ho| jo kucha bhI ho, tulanAtmaka sUkSma adhyayanase yaha jJAta hotA hai ki caM0 ca0 kI kathAvastukA mukhya AdhAra upalabdha purANoMmeM u0 pu0 hI hai| [5] caM0 ca0 kI prAsaGgika kathAe~ (1) sunandAkA nidAna-sugandhi dezake zrIpura nagarameM devAGgada vaNik rahatA thA, jisakI patnIkA nAma zrI aura putrIkA nAma sunandA thaa| kisI dina vaha eka garbhavatI navayuvatIke zrIhIna zarIrako dekhakara janmAntarameM bhI yuvAvasthAke prArambhameM usa jaisI na honekA nidAna bA~dha letI hai, aura AjIvana gRhasthadharmakA paripAlana karatI hai| mRtyuke pazcAt vaha saudharma svargameM devI hotI hai| vahA~se cayakara rAjA duryodhanakI putrI tathA rAjA zrISeNakI patnI zrIkAntA hotI hai| pichale janmake azabha nidAnake kAraNa use prArambhika navayauvanameM santAnakI prApti nahIM hotii| [caM0 ca0 3,53-55] (2) do kisAna-sugandhi nAmakA eka deza thaa| usameM kisI samaya rAjA zrISeNakA zAsana rhaa| unake zAsanakAla meM unhIM kI rAjadhAnI-zrIpurameM do kisAna gRhastha rahate the| unameM se ekakA nAma zazI thA aura dUsarekA sUrya / zazIne kisI dina seMdha lagAkara sUryakA sArA dhana curA liyaa| patA laganepara rAjAne barAmada haA dhana sUryako dilavAyA aura zazIko prANadaNDa / corI karanese zazI nAnA kuyoniyoMke duHkha bhogakara caNDaruci nAmaka asura hotA hai aura sUrya satkarma karanese suyoniyoMke sukha bhogakara hiraNya nAmaka deva / [caM. ca0 6,33-35 ] ina kathAoMkA srota u0 pu0 meM nahIM hai / prastA0-3 | Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [6] caM0 ca0 meM saiddhAntika vivecana vIranandIne caM0 ca0 ke antima sargameM bha0 candraprabhakI divya dezanAkA prasaGga pAkara jina saiddhAntika viSayoMkA vivecana kiyA hai, unameM mukhya haiM-sAta tattva, nau padArtha, cha: dravya, cAra gatiyA~, ATha karma, bAraha tapa, cAra dhyAna, ratnatraya aura cauMtIsa atizaya / isa vivecanase abhivyakta hotA hai ki vIranandI siddhAntavid bhI rahe / isa vivecana kA AdhAra kundakunda sAhitya, tatvArthasUtra aura usake vyAkhyAgrantha Adi haiM, na ki u0 pu0 / [7] caM0 ca0 meM tattvopaplava Adi itara darzanoMkI AlocanA ___ caM0 ca0 (2, 43-110) meM tattvopaplava darzanako vistRta AlocanAkI gayI hai, aura isIke prasaGgase cArvAka, sAMkhya, nyAya-vaizeSika, bauddha aura mImAMsA darzanoMkI bhii| tattvopaplava darzanakI mAnyatA hai ki vicAra karanepara loka prasiddha pRthivI Adi tattva bhI jaba siddha nahIM kiye jA sakate taba (jaina darzana mAnya ) anya tattvoMkI to bAta hI kyA hai; (kyoMki ve sabhI vAdhita hai )-'pRthivyAdIni tattvAni loke prasiddhAni, tAnyapi vicAryamANAni na vyavatiSThante kiM punaranyAni ?-tattvopaplavasiMha pR0 1 / cArvAka darzana dehako hI AtmA mAnatA hai, jo usIke sAtha utpanna hotA hai aura usIke sAtha samApta bhI ho jAtA hai-janmAntara grahaNa nahIM karatA / sAMkhyadarzana AtmAke astitvako svIkAra karatA hai, para vaha use kUTasthanitya aura akartA batalAtA hai| nyAya-vaizeSika darzana AtmAko jar3a mAnatA hai-AtmA svayaM jJAnavAn nahIM hai, jJAnake samavAyase jJAnavAn hai| mImAMsA darzanako mokSake viSaya meM vipratipatti hai (caM0 ca0 2, 90 ) / caM0 ca0 kI saM0 TI0 se isake do artha pratiphalita hote haiM-1. mImAMsA darzanake AcAryoMko mokSake viSayameM vivAda hai aura 2. mokSa nahIM hai / donoM artha saGgata hai| 1. maharSi jaiminIyane apane sUtroMmeM mokSakI carcA nahIM kii| inake uttaravartI bhaTTa aura prabhAkarake mokSa ke mantavyoMmeM vaiSamya hai| 2. nityakarmoMkA anuSThAna hI mokSa hai-niyogasiddhireva mokSa:-prakaraNapaJjikA pR0 188-190 / jaiminIya sammata mokSa kA lakSaNa likhate hue somadeva sUrine kahA hai-koyalA aura kajjalakI bhA~ti svabhAvataH malina cittavRtti kabhI zuddha nahIM ho sakatoyazasti0 u0 pR0 269 / bauddha darzana jJAnakI dhArAko hI AtmA mAnatA hai| isa taraha ukta darzanoMkI mAnyatAoMkI vIranandIne samAlocanA kI hai| isakI vizeSa jAnakArIke lie pAThaka prastuta granthakA hindI ra 'tattvasaMsiddhiH' dekha leN| isa prasaGgako AdyopAnta par3hakara vIranandIke dArzanika vaiduSyakA anumAna lagAyA jA sakatA hai| [8] caM0 ca0 kI jaina va jainetara granthoMse tulanA (a) jaina grantha [1] AcArya kundakunda ( I0 kI pahalI zatI ) aura vIranandI caM0 ca0-18,69,18,68,18,6; paJcAstikAya-85 18, 78-79. niyamasAra-34,16,20-24. [ 2 ] AcArya umAsvAmI ( vi0 1-3 zatI ) aura vIranandI caM0 ca0-18,2,18,7-8 tattvArthasUtra-1,4; 3,1 1. isI tarahase caM0 ca0 ke antima sargakA lagabhaga AdhA bhAga umAsvAmIke tattvArthasUtrake AdhArapara banAyA gayA hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] pUjyapAdasvAmI ( vi0 5vIM zatI ) aura vIranandI caM0 ca0 - 18,4;18, 2-31-2 sarvArthasiddhi - 1, 4, 1,4 18, 125-127 [ 4 ] akalaGka deva ( vi0 7vIM zatI) aura vIranandI caM0 ca0 - 18, 43; 18, 23-26; 17,75 caM0 ca0 - 1 ; 8; 18, 76-77 caM0 ca0 -- 2,142, 2, 138-140; 1, 36, 4, 48 (A) jainetara grantha prastAvanA [5] bhagavajjinasena ( I0 8vIM zatI) aura vIranandI AdipurANa - parva 1,31-32; parva 3,7; pR0 3 ( jJAnapITha saMskaraNa ) [ 6 ] nemicandra siddhAntacakravartI ( vi0 11vIM zatIkA prArambha ) aura vIranandI gommaTasAra jIvakANDa - gA0 85 caM0 ca0 - 18, 20-21 [ 7 ] mahAkavi asaga ( vi0 11vIM zatIkA prArambha ) aura vIranandI vardhamAnacarita - 5,12,5,14,5, 18; 7,64 caM0 ca0 - 18, 2,18,3,18,75; [8] mahAkavi haricandra ( vi0 12vIM zatI ) aura vIranandI dharmazarmAbhyudaya - 21,8,21,9; 21,89,21,166-67 [ 9 ] vibudha sIdhara ( vi0 12 - 13vIM zatI) aura vIranandI caM0 ca0 - 15, 27-30; 15, 32-34 pAsaNAhacariu saMdhi 3 kar3a0 16-17; saMdhi 4 kar3a06 18,132 caM0 ca0 - 3, 4,3, 14, 3, 73; tattvArthavArtika - a0 3 pR0 201 ( jJA0 saM0 ) a0 3 pR0 208 ( jJA0 saM0 ) a0 5 pR0 482 ( jJA0 saM0 ) [1] mahAkavi kAlidAsa ( I0 4-5 zatI ) aura vIranandI raghuvaMza - 1, 24, 3,83,16; 7,8 8,88 [ 2 ] mahAkavi bhAravi ( I0 7vIM zatI ) aura vIranandI caM0 ca0 - 3,48,5, 85, 12, 15; kirAtArjunIya - 3, 7,3,12; 2,41,1,42 12,89 parva 24,147 19 1. 'puNyapApayorbandhe'ntarbhAvAnna bhedenAbhidhAnam' iti haribhadrakRtAyAM vRttau pR0 27 (sUrata saMskaraNa) / 2. 'puNyapApapadArthopasaMkhyAnamiti cet, na; Asrave bandhe vAntarbhAvAt' / iti tattvArthavA0 a0 1 pR0 27 ( jJA0 saM0 ) / 3. mahAkavi haricandrakA 'dharmazarmAbhyudayam' atha se iti taka caM0 ca0 se prabhAvita hai / isake antima sargakA lagabhaga AdhA bhAga caM0 ca0 kA RNI hai / Upara kevala namUne ke lie 4-5 padyoMkI hI tulanA kI gayI hai / kharakarmIkA zabda sAmya haricandrako hemacandrakA uttaravartI siddha karatA hai / 4. yaha sUcanA paM0 ratanalAlajI kaTAriyA, kekar3I ( ajamera ) ke dinAGka 22 / 4 / 68 ke patra prApta huI / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 candraprabhacaritam [ 3 ] mahAkavi mAgha ( I0 7vIM zatIkA antima caraNa ) aura vIranando caM0 ca0 - 15,60, 5, 76-77; 6, 22; 8,58; 14,47, jaina va jainetara granthoMke sAtha kI gayo caM0 ca0 kI isa saMkSipta tulanAse vIranandIke vyApaka adhyayanakA patA calatA hai / [9] caM0 ca0 kI sAhityika suSamA caM0 ca0 eka mahAkAvya - nirdoSa, saguNa, sAlaGkAra aura kahIM ( jahA~ rasa Adiko spaSTa pratIti ho ) niralaGkAra bhI zabda aura artha donoMkA jahA~ sundara sanniveza ho use kAvya kahate haiM / dRzyakI bhA~ti zravyakAvya kI bhI aneka vidhAeM hai / mahAkAvya unhIM meM se eka hai / ATha sarpoMse adhika sargabaddha racanAko mahAkAvya kahate haiM / isameM deva yA dhIrodAttatva Adi guNoMse vibhUSita kulIna kSatriya eka nAyaka hotA hai / kahIM eka vaMza ke kulIna aneka rAjA bhI nAyaka hote haiM / isameM zRGgAra, vIra aura zAnta - ina tInoMmeM se koI eka rasa aGgI ( pradhAna ) hotA hai aura zeSa aGga ( apradhAna ) / nATakoMkI bhA~ti isameM bhI mukha, pratimukha, garbha, vimarza aura nirvahaNa - ye pAMca sandhiyA~ hotI haiM / isakI kathA aitihAsika yA lokavikhyAta sajjana se sambaddha hotI hai / isameM dharma Adi cAroM puruSArthoMkI carcA rahatI hai, para phalakA sambandha ekase hI rahatA hai / isakA Arambha AzIrvAda, namaskAra yA varNya vastu ke nirdezase hotA hai| isameM durjanoM kI nindA aura sajjanoM kI prazaMsA rahatI hai / pratyeka sarga meM eka chandakA prayoga rahatA hai, para usake anta meM anya chandoM kA bhI / kisI eka sargameM aneka chanda bhI prayukta hote haiM / sargake anta meM agale sargakI kathAkI sUcanA rahatI hai / isake varNya viSaya haiM - rAjA, rAnI, purohita, kumAra, amAtya, senApati, deza, grAma pura sarovara'", samudra e, sarit , udyAna 4, parvata aTavI, mantraNA, dUta", prayANa", 9. 10 12 18 21 22 Rtu " sUrya, candra 24, Azrama yuddha", vivAha, viyoga, surata, svayaMvara, aura jalakrIr3A / AlaGkArikoMke abhipreta mahAkAvya ke lakSaNakI kasoTIpara caM0 ca0 kA mahAkAvyatva kharA utaratA hai, jo sarvamAnya hai | 3 " 20 mRgayA- azva puSpa vacaya 9 zizupAla vadha - 5, 44; 1,14-15; 2,13; 8,66; 5,27, , 25 1 1. kAvyapra 0 1, 1 / 2. sAhityada0 6, 315 - 321 / 3. alaGkAraci 0 1 24 / caM0 ca0 ke varNya viSaya - 4. rAjA - kanakaprabha 1, 39-54; zrISeNa 3, 1-13 ajitaMjaya 5 23-25; mahAsena 16, 11-15; candraprabha 17, 52-60 | 5. rAnI - suvarNamAlA 1, 55-57; zrIkAntA 3, 14-18 ajitasenA 5, 36-39; lakSmaNA 16 16 - 19 kamalaprabhA 17, 60 / 6. purohita 7, 14 / 7. kumAra - padmanAbha 1, 5863; zrIvarmA 4, 1-14, ajitasena 5, 40-44 candraprabha 17 50 / 8 deza maGgalAvatI 1, 12- 20; sugandhideza 2, 114- 124; alakA 5 2- 11; ariMjaya 6, 41; pUrvadeza 16, 1-5 / 9. grAma 1, 20; 2, 118 / 10. pura - ratnasaMcaya 1, 21-38; zrIpura 2 125-132; kozalA 5, 12-22; vipulapura 6, 42; Adityapura 6, 75; candrapurI 16, 6-9 / 11. sarovara - manorama 6, 1 / 12. samudra 4, 65, 16, 29-30 / 13. sarit -jalavAhinI 13, 53-62 / 14. udyAna - manohara 2, 12-23 / 15. parvata 6, 12, maNikUTa 14, 1-40 / 16. aTavI - paruSA 6, 5-10 / 17. mantraNA 12, 57 - 111 / 18. dUta 12, 124 / 19. prayANa 4, 47-51; 7, 59-80, 13, 1-52; 16, 24- 53 / 20, azva 14, 51-54 / 21. gaja 14, 55-62 / 22. Rtu 8, 1-51 / 23. sUryodaya 10, 76-79; sUryAsta 10, 1-3 | 24. candrodaya 10, 17- 41; candrAsta 10, 63 / 25. Azrama 11, 34 / 26. yuddha 15, 1-132 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nAmakaraNa - sAhityadarpaNa (6, 324 ) ke anusAra mahAkAvyakA nAma kavike nAmapara jaise mAgha; varNyaviSayake nAmapara jaise kumArasambhava; nAyakake nAmapara jaise vikramAGkadeva carita; athavA raghuvaMza AdikI bhA~ti vaMza Adike nAmapara bhI rakhA jAtA hai / prastuta caM0 ca0 kA nAmakaraNa isake nAyaka candraprabhake nAmake AdhArapara huA hai, jo sadvaMza kSatriya rahe / maGgalAcaraNa - kAvyAdarza ( 1,14 ) ke anusAra mahAkAvyakA prArambha AzIrvAdAtmaka kiMvA namaskArAtmaka maGgalAcaraNa se yA sIdhe vastunirdeza se bhI hotA hai / caM0 ca0 kA prArambha AzIrvAdAtmaka ( tIna padya ) aura namaskarAtmaka ( caturtha padya ) maGgalAcaraNa se huA hai / 21 caM0 ca0 kA tulanAtmaka adhyayana -- raghuvaMza, kirAtArjunIyam, mAgha aura naiSadhIyacarita -- ina cAra mahAkAvyoM kI vidvatsaMsAra meM vizeSa khyAti hai / yahA~ inhIMke sAtha caM0 ca0 ke kucha aMzoMkA tulanAtmaka adhyayana prastuta hai / 1. maGgalAcaraNa - kirAta, mAgha aura naiSadhakA prArambha vastunirdezase huA hai / isI meM maGgalAcaraNakI kalpanA kI gayI hai, jaisA ki unakI TIkAoMse jJAta hotA hai / raghuvaMzameM kAlidAsane namaskArAtmaka maGgalAcaraNa kiyA hai / isameM unhoMne apane ArAdhya pArvatI aura paramezvara ( zivajI ) ko abhivAdana kiyA hai / isakA mukhya uddezya zabda arthakA jJAna prApta karanA hai| vIranandIne jagatkalyANake uddezyase caM0 ca0 ke prathama padya meM RSabhadevako, lokazAntike uddezya se dvitIya padya meM candraprabhako, AtmazAntike uddezya se tIsare padya meM zAntinAthako aura viziSTa guNoMkI prAptike uddezyase cauthe padya meM mahAvIrako namaskAra kiyA hai / maGgalAcaraNake ina padyoMse abhivyakta udAttabhAvanAkI dRSTise vIranandI kAlidAsa, bhAravi, mAgha aura zrIharSa - -ina cAroM kaviyoMse Age haiM / 2. sajjana - durjanoM kA varNana - raghuvaMza Adi cAroM mahAkAvyoM meM sajjana - durjanoM kA varNana nahIM hai, para caM0 ca0 ( 1, 7-8 ) meM hai / isa prasaGga meM eka mArmika bAta yaha bhI draSTavya hai ki vIranandIne durjanoM ko bhI guru mAnakara namana kiyA hai / 27. viyoga 10, 70-73 / 28. surata 10, 42-61 / 29. puSpAvacaya 9, 22-26 / 30. jalakrIr3A 9, 27-58 / mantraNAke prasaGgameM amAtyoM aura pramANake prasaGga meM senApatiyoMkI carcA kI gayI hai, para svayaMvara tathA vivAhakI bhA~ti inakA bhI svatantra rUpase koI varNana caM0 ca0 meM nahIM kiyA gayA / mRgayAke sthAna meM puSpAvacaya varNita hai, jo alaGkArazAstra kI dRSTise ThIka hai / 1. caM0 ca0 ke maGgalAcaraNa ke krama meM vizeSatA hai / isa yuga ke AdimeM prathamataH dharmatIrthakA pravartana karanese RSabhadevako, prastuta kRtike nAyaka honese candraprabhako, kRtiko nirvighna samApti ke lie zAntinAthako aura vartamAna dharmatIrthaMke nAyaka hone se mahAvIrako namaskAra kiyA gayA hai, jo yuktisaGgata hai / vIranandIke isa kramane inake uttaravartI haricandra evaM arhadAsa Adi aneka kaviyoMko prabhAvita kiyA hai| caM0 ca0 kA prArambha 'zrI' zabda se huA hai / jahA~taka maiM jAnatA hU~ yaha paramparA bhAravise prArambha huI hai / 2. AcArya guNabhadrane AtmAnuzAsana ( zlo0 141 ) meM likhA hai - koI guru ziSTatAvaza apane ziSya ke doSoMkA, auroMko jJAta haiM, yaha socakara udghATana na kare - chipAye rahe ki sanmArga meM pravartana karAnese kabhI yaha svayaM hI unheM chor3a degA, aura isI bIca yadi vaha divaMgata ho jAtA hai to usakA vaha ziSya sadoSa hI banA rahegA / phira kabhI koI mu~haphaTa khala, jo dUsaroMke aNupramANa bhI doSoMko parvatAkAra meM dekhatA hai, usake doSoM ko prakaTa kara de to usake mana meM yaha bAta ghara kiye binA nahIM rahegI ki usake guru to kore guru hI rahe, saccA guru to yaha khala hai jisake nipuNa samIkSaNase usakI A~kheM khulIM -- doSoMkA bhAna huA / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam kAvyetara grantha apane niyata viSayoMkA hI pratipAdana karate haiM, para kAvyako yaha vizeSatA hai ki vaha prasaGgataH anyAnya viSayoMpara bhI prakAza DAlatA hai| nIrasa viSaya bhI kAvyake samparkase sarasa bana jAte haiM / isI dRSTi se vIranandIne sajjana-durjanoMkA bhI AkarSaka varNana kiyA hai| 3. dvIpa varNana-caM0 caM0 meM kanakaprabha Adi sabhI rAjAoM ke anya varNanake sAtha unake dvIpoMkI bhI carcA kI gayI hai, para raghuvaMza Adi cAroM mahAkAvyoMmeM rAjAoM ke dvIpoMkI, jinake ve nivAsI rahe, carcA nahIM hai| caM0 ca0 kI bhAMti unakI bhI kathAvastu paurANika hai, ata: purANoM ke AdhArapara unameM bhI yaha carcA dI jA sakatI thii| 4. deza-pura-varNana-caM0 ca0 meM maGgalAvatI Adi aneka dezoM evaM ratnasaJcaya Adi puroMkA sajIva varNana draSTavya hai| inake varNanake prAyaH antima padyoM meM parisaMkhyAlaGkArameM vahA~kI sAmAjika sthitipara sundara prakAza DAyA gayA hai / jaise 2, 122, 2, 138-39 Adi / yaha bAta raghuvaMza Adi cAroMmeM nahIM hai / 5. nAyakavarNana-mahAkAvyameM usake nAyakakA utkarSa dikhalAnA kavikA mukhya lakSya hotA hai| caM0 ca0 meM isakI jitanI pUrti kI gayI hai, raghuvaMza Adi cAroMmeM dRSTigocara nahIM hotii| caM0 ca0 meM nAyakakA kramika utkarSa pichale sAtaveM janmase zurU hotA hai jo candraprabhake bhavameM carama sImAtaka pahu~catA hai| vAgbhaTa, asaga, vAdirAja, haricandra aura arhaddAsa Adi jaina mahAkaviyoMne apane mahAkAvyoMmeM isI DhaMgase nAyakoMkA utkarSa siddha kiyA hai| kAdambarImeM isakI AMzika jhalaka milatI hai, para vaha mahAkAvya nahIM hai| raghuvaMzameM dilIpase lekara agnivarNa paryanta rAmakI aneka pIr3hiyoMkA varNana hai, na ki unakI bhavAvalI kA / mAgha ( 1, 42.68 ) meM zizupAlake do pichale bhavoMkA varNana hai, para vaha nAyaka nahIM, pratinAyaka hai / kumArasambhava ( 1, 21 ) meM pArvatIke pichale bhavakA ullekha hai, kintu vaha bhI nAyaka nahIM hai| niSkarSa yaha ki nAyakakA utkarSa dikhalAnevAlI bhavAvalI jisa taraha caM ca0 meM varNita hai, usa taraha raghuvaMza Adi cAroM meM nahIM hai| bhavAvalIke varNanase mahAkAvyameM purANatva A jAyegA, yaha bAta sarvamAnya nahIM ho sktii| kisI bhI vyaktike vartamAna jIvanake utkarSameM usake pichale janmoMko sAdhanAkA prabhAva rahatA hai| vartamAna jIvanakI bhI pichalI sAdhanA usake bhAvI utkarSakA hetu hotI hai-yaha svAbhAvika hai / ataeva u0 pu0 ke AdhArapara caM0 ca0 meM nAyakake pichale chaH bhavoMkA jo varNana kiyA gayA hai, vaha usa ( caM0 ca0 ) ke vaiziSTayakA paricAyaka hai| 6. nAyikA varNana-caM0 ca0 meM candraprabha kI patnI ke atirikta unake pichale janmoM se sambaddha suvarNamAlA, zrIkAntA, ajitasenA AdikA bhI varNana hai| isakI vizeSatA yaha hai ki kisIkA bhI nakhazikha varNana nahIM kiyA gayA, sabhIke zIla Adi guNoMpara prakAza DAlA gayA hai| isake lie caM0 ca0 ke 1, 55; 3,16 Adi padya draSTavya hai / raghuvaMza, mAgha aura kirAta meM mukhya nAyikAoMkA nAma mAtrakA hI varNana hai| naiSadhameM damayantIkA nakha-zikha varNana hai, na ki zIla AdikA / ata: caM0 ca0 kA nAyikA varNana prastuta cAroM mahAkAvyoMse vilakSaNa hai| nAyikAoM kI ceSTAoMkA varNana-kisI viziSTa vyaktike Anepara use dekhaneke lie svAbhAvika kautUhala ( vaha icchA, jise rokA na jA sake ) vaza nAyikAoM meM aneka ceSTAe~ utpanna hotI haiN| inakA sajIva citraNa caM0 ca0 (7, 82-90), raghuvaMza (7, 6-12), mAgha ( 13, 31-48) aura naiSadha ( 16, 126-127 ) meM draSTavya hai| kirAtameM isa prasaGga padya dRSTigocara nahIM hue| isa prasaGgakA caM0 ca0 (7, 87 ) kA padya atyanta sundara hai, jisakA bhAva hai-koI anya nAyikA aMguliyoM meM aMguliyA~ milAkara donoM bAhuoM ko apane sirapara rakhakara jamuhAI lene lagI, jisase vaha aisI jAna par3I mAno samrATa ajitasenako dekhakara hRdayameM praveza karanevAle kAmadevake nimittase mAGgalika toraNa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA taiyAra kara rahI ho / aisI anUThI kalpanA raghuvaMza AdimeM khojanepara bhI nahIM milI / caM0 ca0ke isa prasaGgake anya padya bhI abhinava kalpanAoMse anusyUta haiM, ata: caM0 ca0 kA yaha prasaGga raghuvaMza Adi cAroM kAvyoM ke samIkSya sandarbhase kahIM adhika stutya hai| prastuta prasaGga ke naiSadha (16, 127), mAgha ( 13, 35), raghuvaMza (7, 11) tathA caM0 ca0 ( 7, 87 ) ke padyoMmeM kramaza: camatkRti adhika hai / naiSadhakA yaha padya aneka dRSTiyoMse doSapUrNa bhI hai| yoM naiSadha zreSTha mahAkAvyoM meM-se eka hai, para ukta padya usake rUpake anurUpa nahIM hai / / 8. RtuvarNana-RtuoMkA varNana prAyaH sabhI mahAkAvyoMmeM rahatA hai| raghuvaMza (9, 24-47 ) meM vasanta, kirAta ( 10, 19-36) meM varSA, hemanta, vasanta aura grISma evaM ( 4,1-36 ) meM zarad, mAgha ( 6, 1-79) meM sabhI tathA caM0 ca0 (8, 1-51) meM vasanta varNita hai / naiSadha (1, 75-106) meM nalake krIDAvanameM eka hI sAtha aneka RtuoMke phUla, phala aura pakSI varNita haiM, isake atirikta svatantra Rtu varNana nahIM kiyA gyaa| isa prasaMgake padyoMmeM bhAravi aura zrIharSako chor3akara zeSa ( kAlidAsa, mAgha aura vIranandI) ne yamakakA prayoga kiyA hai| raghuvaMzake prasaMgake padyoMke kevala uttarArdhameM, mAghake uttarArdhake sAtha kisIkiso padya ke pUrvArdhameM bhI yamaka prayukta hai, para caM0 ca0 ke sabhI padyoMke pUvArdha aura uttarArdha donoMmeM hii| caM0 ca0 ke dvitIya sarga ( 11-23 ) meM rAjA padmanAbhake udyAna meM yugapad sabhI RtuoM ke phala-phUla aura pakSI varNita haiN| isa sandarbha meM camatkArapUrNa arthAlaGkAroMkA prayoga huA hai| isakI eka jhalaka naiSadha ( 1, 75-106) meM dRSTigocara hotI hai, jo kirAta meM nahIM ke barAbara hai| ataH isa prasaMgakI racanAmeM caM0 ca0 kA apanA svatantra vaiziSTya hai| 9. parvata varNana-alaMkArazAstrake nirdezAnusAra mahAkAvyoMke varNya viSayoMmeM parvata bhI hai, para raghuvaMza aura naiSadhameM isake varNanake lie svatantra sarga dRSTigocara nahIM hote| kirAta, mAgha aura caM0 ca. meM kramazaH himAlaya, raivataka (giranAra ) aura maNikUTa parvatake varNanake lie pA~caveM, cothe tathA caudahaveM sargakA svatantra upayoga kiyA gayA hai / isa sandarbha meM bhAravine caudaha aura mAvane unnIsa chandoMkA prayoga kiyA hai to vIranandIne bIsa kaa| jaloddhatagati, drutavilambita, puSpitAgrA, praharSiNI, pramitAkSarA, mAlinI, vasantatilakA, zAlinI aura mAlinI, ina nau chandoMkA ukta tInoM mahAkaviyoMne parvata varNanake prasaMgameM samAnarUpase upayoga kiyA hai| prastuta sandarbha meM bhAravine kAntotpIDA aura prabhAkA, mAghane AryAgIti, kururIrutA, pathyA, mattamayUra, vaMzastha, sumaMgalA evaM sragviNIkA tathA vIranandone atirucirA, indravajrA, pathvI. mandAkrAntA aura rathoddhatA chandoMkA eka-dUsarese bhinna prayoga kiyA hai| ina tInoM mahAkAvyoMke prastuta prasaMga ke prAyaH sabhI padya camatkArapUrNa hai, para svAbhAvikatAko dRSTise vIranandI kahIM-kahIM donoMse Age cale jAte haiN| 10. sUryAsta AdikA varNana-kAlidAsane raghuvaMzameM yatra-tatra prabhAta AdikA saMkSipta varNana kiyA hai, para isake lie kisI pUre sargakA upayoga nahIM kiyaa| zrIharSane naiSadhake unnIsaveM sargameM prabhAtakA varNana kiyA hai, jo mAghakI tulanAmeM phIkA hai| bhAravine kirAtake navamasargameM aura mAdhane mAghake tIna ( 9-11 ) sargoM meM sUryAstase prabhAta takakA, jisameM goSThI, madhupAna, praNayAlApa tathA saMbhoga zRMgAra bhI sammilita hai, AkarSaka varNana kiyA hai| vIranandIne caM0 ca0 ke dazama sargameM madhupAnako chor3akara zeSa sabhIkA camatkArapUrNa varNana kiyA hai, jo kirAta aura mAghase bhI acchA hai| isa prasaGga ke padyoMkA pAThaka vIranandIkI zlAghA kiye binA nahIM raha sktaa| sUryAstake prasaMgameM kirAta ( 9,1), mAgha ( 9, 1) aura caM0 ca0 (10, 1) ko dhyAnase par3hanepara tInoMkI camatkRtikA uttarottara prakarSa jJAta hone lagatA hai| kevala eka hI padya nahIM dasavA~ sarga pUrA-kA-pUrA camatkAra se bharA huA hai, camatkArakA mUlakAraNa ukti vaicitrya hai| isa dRSTise vIranandI prastuta anya kaviyoMse kahIM adhika saphala hue haiN| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam 11. yuddha varNana-mahAkAvyoMmeM yuddha jaise bhayAvaha viSayakA bhI sarasa varNana kiyA jAtA hai| raghuvaMzake tIna ( 3, 7, 12 ) sargoM ke kucha padyoMmeM yuddhakA saMkSipta kintu sAragarbha varNana hai| kirAtake pUre pandrahaveM tathA mAghake unnIsa-bIsaveM sargoM meM yuddhakA varNana kiyA gayA hai| caM0 ca0 ke pUre pandrahaveM sargameM yuddhakA vistRta varNana hai| raghuvaMzakI bhAMti anya sargo meM bhI isakA jo saMkSipta varNana hai, vaha isase bhinna hai| kirAta aura mAgha kI bhA~ti caM0 ca0 kA yuddha varNana anuSTup chandameM kiyA gayA hai| naiSadhameM yuddhakA varNana dRSTigocara nahIM huaa| caM0 ca0 meM varNita yuddha meM ardhacandra, asi, kunta, kavaca, gadA, cakra, cApa, parazu, prAsa, bANa, mudgara, yaSTi, vajramuSTi, zaGka aura zakti Adi astra-zastroM ke prayogakA ullekha hai| kAlidAsane yuddha varNanake padyoMmeM arthacitrako aura bhAravi tathA mAghane zabdacitrako mukhyatA dI hai, para vIranandIne isa sandarbha meM madhyamArgakA Azraya liyA hai isIlie inhoMne eka padyameM ekAkSara citra, eka padyameM dvayakSaracitra tathA kucha padyoMmeM yamakakA prayoga kiyA aura zeSameM arthacitrakA / zabdacitrake pradarzana meM bhAravi aura mAgha donoM paTu haiM, para isameM mAgha adhika saphala hue haiN| raghuvaMzakI bhA~ti caM0 ca0 ke yuddhavarNanameM vIra rasakA jo AsvAda prApta hotA hai, kirAta aura mAghameM nhiiN| caM0 ca0 kA varNyaviSaya kirAta aura mAgha jaisA hai. para bhASA aura zailo raghuvaMza jaisii| yahI kAraNa hai ki yaddha jaise viSayameM bhI vIranandIko kAlidAsa kI hI bhA~ti saphalatA prApta huI hai| caM0 ca0 ke prastuta prasaMgameM eka vizeSa bAta yaha bhI hai ki raNAGgaNameM vijaya pAnevAle rAjA padmanAbhako jaba usake eka sainikane pratidvandvI rAjA pRthivIpAlakA kaTA huA sira dikhalAyA to use usI samaya vairAgya ho gyaa| isa avasara para usake mukhase jo udgAra nikale ve stutya haiM / antameM vaha pathivIpAlakA rAjya usake putrako aura apanA rAjya apane patrako dekara zrIdhara manike nikaTa jina dIkSA le letA hai| mAdhake antima sargameM bha0 kRSNake dvArA yuddha meM zizupAlake sira kATane kA ullekha hai, para usake bAda caM0 ca0 jaise vicAroMkA varNana nahIM hai| isa DhaMgakA varNana raghuvaMza, kirAta yA anya kisI mahAkAvya meM abhI taka dRSTigocara nahIM huaa| kisI bhI acche yA bure kAma ke bAda usake karanevAle vyaktike hRdayameM kucha-na-kucha vicAra avazya utpanna hote haiN| satkavike dvArA unakI carcA avazya kI jAnI cAhie / niSkarSa yaha ki caM0 ca0 kA yuddha varNana bhI apane DhaMgakA eka hai| 12. caturtha puruSArthakA varNana-bhAmahane ( kAvyA0 1,2 ) meM kAvya-prayojana batalAte hue likhA hai-satkAvyako racanA dharma, artha, kAma, mokSa, kalA pravINatA, Ananda evaM koti pradAna karatI hai / vizvanAthane (sA0 da0 1,2) meM likhA hai ki alpamati vyaktiyoMko bhI vizeSa parizrama kiye binA dharma Adi puruSArthoMke phala kI prApti kAvyase hI ho sakatI hai, at:"| isa prayojanakI dRSTise vIranandI apane kAvya nirmANameM pUrNa saphala hue haiN| kAvyocita anyAnya viSayoMke sAtha caM0 ca0 meM cAroM puruSArthoM para bhI paryApta prakAza DAlA gayA hai| caM0 ca0 ke antima sargameM kevala caturtha puruSArthakA hI varNana hai / isameM sAta tattva, mokSakA svarUpa aura usake prApta karaneke upAya-ina viSayoMkA vistRta varNana hai| isakA sIdhA sambandha candraprabhako divya dezanAse hai| nAyakakI mukti prApti para prastuta mahAkAvyakI samApti huI hai| satkAvyoM adhyayanase caturvarga rUpa phalakI prApti alaGkAra granthoM meM batalAyI gayI hai to dharmase lekara mokSa paryanta cAroM vargoM yA puruSArthoM kA varNana bhI satkAvyoMmeM honA cAhie, jaisA ki caM0 ca0 meM hai| raghuvaMza Adi cAroM jainetara kAvyoMmeM yaha dRSTigocara nahIM hotaa| kisI ekAdha padyase isakA sambandha jor3a diyA jAye to vaha alaga bAta hogii| caM0 ca0 kA aGgo rasa zAnta hai, jisakA phala mokSa hai, ata: isameM mokSa puruSArthakA varNana Avazyaka thA, jise vIranandIne pUrA kiyaa| isa tulanAtmaka saMkSipta adhyayanase yaha spaSTa hai ki vIranandI apane mahAkAvyake nirmANameM kAlidAsa. bhAravi, mAgha aura zrIharSa Adi mahAkaviyoMkI apekSA kahIM adhika saphala hue haiN| vIranandI yadi jaina-nahote to inakA mahAkAvya bhI raghuvaMza Adi kI bhA~ti khyAti prApta karatA aura pracArameM bhI A jaataa| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA [10] caM0 ca0 meM rasa yojanA ' sa kaviryasya vaco na nIrasam' (caM0 ca0 12, 108 ) -- isa uktise spaSTa hai ki vIranandIkI dRSTimeM zreSTha kavi vaha hai, jisakA kAvya sarasa ho / yahI kAraNa hai ki caM0 ca0 meM Adile anta taka rasakI avicchinna dhArA pravAhita hai / yahA~ isake mukhya rasoMkA ullekha prastuta hai / zAntarasa - caM0 ca0 kA aGgI (pradhAna) rasa sAnta hai, jo isake prathama, dvitIya, caturtha, paJcama, ekAdaza, paMcadaza (133 161 ) saptadaza aura antima aSTAdaza sargameM pravAhita hai| ina sargoM meM viraktike kAraNoMke milane para saMsAra, zarIra, yauvana, jIvana aura viSayoMkI anityatA munidarzana, dIkSA, tapasyA, divya dezanA aura mukti kI prApti varNita hai / udAharaNa ke lie 1, 78 4, 25; 11, 17, 15, 135; 17, 69 ityAdi padya draSTavya haiM / 25 zRGgArarasa - 0 ca0 ke saptama sargake bayAsIveM padyase lekara dazama sargake anta taka zrRGgAra rasa pravAhita hai / saptama sarga ke ukta aMza meM digvijaya ke uparAnta samrAT ajitasena apanI rAjadhAnI meM praveza karate haiM / inheM dekhane vAlI nAyikAoMkI vividha ceSTAe~ zRGgAra rasa ( pUrvarAga ) ko abhivyakta karatI haiM / aSTama sarga meM vasanta Rtu, navamameM upavana yAtrA, upavana vihAra evaM jalakrIr3A tathA dazama meM sAyaMkAla, andhakAra, candrodaya aura rAtrikrIr3A ( surata ) varNita haiM, jinameM saMbhoga aura vipralambha donoMkA AsvAda milatA hai / anya sargoM bhI nyUnAdhika mAtrAmeM zRGgAra rasa vidyamAna hai / 7, 83, 8, 39, 9, 24; 10, ityAdi padya zRGgAra rasa ke udAharaNa ke rUpameM draSTavya haiN| 60 pati-patnI ke hRdaya meM vidyamAna rati ( sthAyIbhAva ) yadi eka-dUsare ke prati ho to yaha vibhAva, anubhAva aura saMcArI bhAvake saMyogase zRGgAra rasake rUpameM pariNata ho jAtI hai| yadi yahI rati deva, muni yA rAjA Adike viSayameM ho to vaha 'bhAva' rUpameM pariNata hotI hai| isake udAharaNa isa prakAra haiN| deva viSayA rati- 17, 32 muniviSayA rati 11, 42; rAjaviSayA rati-12-68 / vIrarasa - gyArahaveM sarga ( 85 - 92 ) meM tathA pandrahaveM ( 1-131 ) meM vIrarasa hai / gyArahaveM sargake antameM rAjA padmanAbha ke dvArA adamya utsAha pUrvaka rAjadhAnI meM pralaya macAne vAle eka jaMgalI hAthIko vazameM lAnekA varNana hai aura pandrahaveM sarga ke isI hAthI ko apanA batalAkara apamAnajanaka vyavahAra karanevAle rAjA pRthivIpAla ke sAtha padmanAbha ke yuddhakA varNana hai, jo vorarasase AplAvita haiN| 15 36; 15, 48; 15, 58 15, 99 ityAdi patha isake udAharaNa ke lie avalokanIya haiN| - raudrarasa paM0 0 ke chaThe sargameM kurupAta caNDaruci nAmaka asura pichale baira ke kAraNa rAjakumAra ajita senakA apaharaNa karake usako hatyAkA duSprayAsa karatA hai| rAjA mahendra rAjA jayavarmAko anupama sundarI kanyA zaziprabhAko balAt chInane ke lie yuddha cher3a detA hai, aura isake parAjita hone para dharaNIdhvaja bhI zaziprabhA ko pAne ke uddezyase yuddha ke maidAna meM utara AtA hai, para jayavarmA mahendrakI bhA~ti isake bhI chakke chur3A detA hai| ina tInoM prasaMgoMmeM raudra rasakA paripoSa huA bIbhatsarasa -- caM0 ca0 ke ( 15, 53 ) Adi katipaya padyoMmeM bIbhatsa rasa abhivyakta hai, jinameM mAMsa aura raktAsavake sevana se unmatta DAkaniyoMkA dhar3oMke sAtha nAcanA varNita hai / 1 karuNarasa - caM0 ca0 (5, 55-71 ) meM karuNa rasa pravAhita hai, jahA~ apahRta putrake zokameM usake pitA ajijakA vilApa varNita hai| isake udAharaNa ke lie 5 58 5, 62 Adi paya draSTavya haiN| 1. mRtyuke uparAnta karuNa rasakI abhivyakti hotI hai / yahA~ ajitasenakI mRtyu nahIM huI, aniSTako prApti huI isI dRSTise karuNarasa abhivyakta huA hai| 'iSTanAzAdaniSTApte karuNAkhyo raso bhavet (sA0 60 2 222 ) / kAvyAnu0 (2, pR0 91 ) aura alaGkAraci0 (5, 101 ) se bhI isakA samarthana hotA hai, ataH caM0 ca0 ke ukta sandarbha meM karuNarasa mAnya hai / 1 prastA0-4 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam adbhutarasa-caM0 ca0 ( 5, 72.73 ) meM adbhuta rasakA AsvAda hotA hai, jahA~ AkAza mArgase utarate hue dIpti sampanna eka cAraNa muniko akasmAt dekhate hI ajitaMjaya aura usakI sabhAkA vismita honA varNita hai| vAtsalyarasa-caM0 ca0 ( 17, 43-48 ) meM vAtsalya rasakA bhI paripoSa huA hai, jahA~ zizu candraprabhakI bAlalIlAko dekha kara unake mAtA-pitA AnandakA anubhava karate haiN| bharata munikI bhAMti vizvanAtha kavirAja ( sA. da. 3. 251 ) ne ise svatantra rasa mAnA hai| yadi yaha rasa vIranandIko mAnya na rahA ho, to ukta sandarbha meM putra viSayaka ratibhAva svIkArya honA caahie| bhaktirasa, laulyarasa aura sneharasa Adi sarvamAnya nahIM haiM, ataH caM0 ca0 meM inheM khoja nikAlanA niSphala hogaa| isa taraha caM0 ca0 meM aGgAGgIbhAvase prAyaH sabhI rasa pravAhita hue haiM / [11] caM0 ca0 meM alaGkAra yojanA caM0 ca0 meM jina alaGkAroMkA sanniveza hai, unakA eka-eka udAharaNa yahA~ diyA jA rahA hai| (ka) zabdAlaGkAra chekAnuprAsa-divyAn divyAkArakAntAsahAyo bhogAn bhogI nirvizannirvizaGkaH / rAjyaM rAjyabhraMzitAkAralokazcakre cakrI pUrvapuNyodayena // 7,94 yahA~ vyaJjanoMkI eka-eka bAra AvRtti honese chekAnuprAsa hai / isameM svarasAmya nahIM dekhA jaataa| vRttyanuprAsa-itthaM nArIH kSaNarucirucaH kSobhayannItirakSaH kSINakSobhaH kSapitanikhilArAtipakSo'mbujAkSaH / kSoNInAtho vinihitamahAmaGgaladravyazobhaM prApattejovijitatapano mandiradvAradezam // 7,91 yahA~ vyaJjanoMkI aneka bAra AvRtti honese vRttyanuprAsa, aura AnunAsika vargoM kI AvRttike kAraNa zrutyanuprAsa bhI hai| inake atirikta luptopamA ( arthAlaGkAra ) bhI vidyamAna hai| zrutyanuprAsa-nayena nRNAM vibhavena nAkinAM gataspRhANAM vinayena yoginAm / mahIbhujAmeSa nijena tejasA tanoti citte satataM camatkRtim // 11,52 AnunAsika varNoMkI AvRtti honese yahA~ zrutyanuprAsa hai, aura uttarArdhameM 'ta' kI aneka bAra AvRtti honese vRttyanuprAsa bhI / inake atirikta dIpaka ( arthAlaGkAra ) bhI hai / antyAnuprAsa-mAnonmAdavyapanayacaturAzcaitrArambhe vidadhati mdhuraaH| yUnAmasmin ghaTitayuvatayo dUtIkRtyaM parabhRtarutayaH // 14,30 pUrvArdhake caraNoMke anta meM 'rAH' aura uttarArdhake donoM caraNoMke anta meM 'tayaH' kI AvRtti honese yahA~ antyAnuprAsa hai| athavA sahasaiva samudbhidya susruve kariNAM kttaiH| bheje ko'pi mahotsAho romAJcakavacairbhaTaiH // 15,29 pUrvArdha aura uttarArdhake anta meM 'Ta:' kI AvRtti honese yahA~ antyAnuprAsa hai| pAdayamaka-bhUribhairavadhIrAyA ruSTaH pratigajazruteH / / bhUribhairavadhIrAyAH samadAnaiH svapANinA // 15,10 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yahA~ prathama aura tRtIya caraNoMmeM ayutAvRttimalaka pAdayamaka hai / yahA~ visargakRta doSa nahIM hai, jaisA ki vAgbhaTA0 (1,20 ) meM batalAyA gayA hai| pAdayamaka-zastraprahArairgurubhiH samudA yena yojitH| tenAmarSAt punaH so'strasamudAyena yojitH||15,45 yahA~ dvitIya tathA caturtha caraNa meM ayutAvRttimUlaka pAdayamaka hai / padayamaka-senA senA yatI baddharAjirAjisamutsukA / cakre cakreSukhaGgAstrasArA sArAtisAdhvasam / / 15,20 yahA~ saMyutAvRttimalaka pratipAdAdi padayamaka hai| padayamaka-vaNikpathastUpitaratnasaMcayaM samasti tasminnatha ratnasaMcayam / puraM yadAlAnitamattavAraNa vibhAti hamyazca samattavAraNaiH // 1,21 yahA~ ayutAvRttimalaka pratyardhabhAgabhinna pAdAntya padayamaka hai / padayamaka-yathA palAzAstatreza zobhante nava kiNshukaiH| tathaiva jambUtaravo virAjante na kiMzukaiH // 2,17 yahA~ ayutAvRttimUlaka padyArdhAntya padayamaka hai / padayamaka-bhayAt palAyamAnasya kAmasya galitaH karAt / bANAvalirivAbhAti bANAvaliritastataH // 2,20 yahA~ ayutAvRttimUlaka tRtIya-caturtha pAdAdigata padayamaka hai / padayamaka-tatra zAsati mahIM janatAyAstrAtari krmsrojntaayaaH| modayanmadhurabhUnmadhupAnAM saMtati kRtagalanmadhupAnAm // 8,1 yahAM ayutAvRttimUlaka prathama-dvitIya-tRtIya-caturthapAdAntagata padayamaka hai / caM0 ca0 ke AThaveM, caudahaveM tathA pandrahaveM sargameM aise hI udAharaNa aura bhI haiM / varNayamaka-saporaH sasuhRdvargaH sakalatraH sabAndhavaH / satanUjaH sasAmantaH sa cacAla sasainikaH // 2,30 yahA~ ayutAvRttimUlaka Adyanta varNayamaka hai| ekAkSaracitra-rairorA rairarairerI roro rorurarerari rurUrUrururUrUrorArArIrairuroraram // 15,39 Adise anta taka kevala 'ra' vyaJjanake honese yahA~ eka vyaJjanacitra yA ekAkSaracitra hai| dvayakSaracitra-dhIradhIrArirudhirairurudhArAdharairarama / dharA dharAdharAdhArA rurudhe'dho'dharAdharA // 15,49 Adise anta taka 'dha' aura 'ra'-ina do vyaJjanoMke rahanese yahAM dvivyaJjanacitra yA dvayakSara citra hai| kAkUvakrokti-vizadAmasamujjhitAnvayAM nayasArAmavihInasauSThavAm / girameSa kadAcidIdazImabhidadhyAdathavA bRhaspatiH // 12,100 'athavA bRhaspati bhI kabhI aise vacana kaha sakate haiM ?'-isa taraha kaNThadhvanike parivartanake sAtha artha karanepara yahA~ 'kAkuvakrokti' alaGkAra ghaTita hotA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 candrapramacaritam (kha ) arthAlaGkAra caM0 ca0 meM jina arthAlaGkAroMkA pracuramAtrAmeM sanniveza hai, unake nAma isa prakAra haiM pUrNopamA ( 1,31), mAlopamA (16,17), luptopamA ( 11,15 ), upameyopamA ( 10,27), pratIpa (3,3 ) rUpaka (15,53 ), paramparitarUpaka ( 1,10), pariNAma (5,60), bhrAntimAn (1,26;1,27,6,9;9,6,9,30,15,5,14,32,14,38 Adi ), apahanuti (5,43 ), kaitavApahanuti (14,64), utprekSA ( 1,13 ), atizaya ( 16,36), antadIpaka ( 1,45 ), tulyayogitA ( 15,135), prativastUpamA ( 1,63 ), dRSTAnta ( 11,21 ), nidarzanA ( 4,24 ), vyatireka (1,44 ), sahokti ( 3,66 ), samAsokti ( 1,16 ), parikara ( 17,62 ), zleSa ( 2,142 ), aprastutaprazaMsA ( 15,134 ), paryAyokta ( 16,26 ), anya prakArakA paryAyokta ( 9,24), virodhAbhAsa (1,37), vibhAvanA ( 1,59 ), anya prakArako vibhAvanA ( 6, 66 ), vizeSokti ( 4, 6 ), viSama ( 15, 130 ), adhika ( 2, 24 ), anyonya ( 14, 14), kAraNamAlA ( 4,37, 4, 38 ), ekAvalI ( 1, 35 ) parivRtti ( 9, 43), parisaMkhyA ( 2, 138), samuccaya (3, 49), arthApatti (1, 73), kAvyaliGga (4, 19), arthAntaranyAsa (4, 11 ), tadguNa ( 14, 29 ), lokokti ( 2, 26 ), svabhAvokti ( 14, 63 ), udAtta (2, 128 ), anumAna ( 9, 13 ), rasavat ( 15, 8), preya ( 15, 144 ), Urjasvit (8, 20 ), samAhita ( 8, 45 ), bhAvodaya ( 8, 21 ), saMsRSTi ( 1, 10 ) aura saGkara' ( 8, 43 ) / [12] caM0 ca0 meM chanda yojanA caM0 ca0 meM eka mAtrika ( aupacchandasika ) aura tIsa vaNika chanda prayukta hue haiM, jinake nAma nimnalikhita haiM ( 1 ) atirucirA, ( 2 ) anuSTup, ( 3 ) indravajrA, ( 4 ) udgatA, ( 5 ) upajAti, ( 6 ) upendravajrA, (7) aupacchandasika, (8) kSamA, (9) jaladharamAlA, (10) jaloddhatagati, (11) drutavilambita, ( 12 ) narkuTaka, ( 13 ) puSpitAgrA, ( 14 ) pRthvI, ( 15 ) pramitAkSarA, (16) praharSiNI, (17) bhramaravilasita, ( 18 ) mandAkrAntA, ( 19 ) mAlinI, (20) rathoddhatA, (21) vaMzastha, .( 22 ) vaMzapatrapatita, ( 23 ) vasantatilakA, ( 24 ) vasantamAlikA, ( 25 ) zArdUlavikroDita, ( 26 ) zAlinI, ( 27 ) zikhariNI, ( 28 ) sundarI, ( 29 ) sragdharA, ( 30 ) svAgatA, ( 31 ) hrinnii| [13] caM0 ca0 kI samIkSA vIranandIko candraprabhakA jo saMkSipta jIvanavRtta prAcIna srotoMse samupalabdha huA, use unhoMne apane caM0 ca0 meM khUba hI pallavita kiyA hai| candraprabhake jIvana vRttako lekara banAyI gayIM jitanI bhI di0-zve0 kRtiyA~ samprati upalabdha haiM, unameM vIranandIko prastuta kRti hI sarvAGgapUrNa hai| isakI tulanAmeM u0 pu0 gata caM0 ca0 bhI saMkSipta-sA pratIta hotA hai, jo upalabdha anya sabhI candraprabhacaritoMse, jinameM hemacandrakA caM0 ca0 bhI zAmila hai. vistata hai| ataH kevala kathAnakake AdhAra para hI vicAra kiyA jAye to bhI yaha mAnanA par3egA ki vIranandIko sabase adhika saphalatA prApta huI hai| sarasatAkI dRSTise to inakI kRtikA mahattva aura bhI adhika bar3ha gayA hai / 1. sabhI alaGkAroMke lakSaNa ghaTAne meM prAyaH kuvalayAnandakA upayoga kiyA gayA hai| 2. sabhI chandoMke lakSaNa vRttaratnAkarake anusAra ghaTAye gaye haiN| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vIranandI kA caM0 ca0 apanI vizeSatAoMke kAraNa saMskRta mahAkAvyoM meM viziSTa sthAna rakhatA hai / komala padAvalI, artha sauSThava, vismayajanaka kalpanAe~, adbhuta ghaTanAe~, viziSTa saMvAda, vaidarbhI rIti, oja, prasAda tathA mAdhurya guNa, vividha chandoM aura alaGkAroMkI yojanA, rasakA avicchinna pravAha, prAjJjala saMskRta, mahAkAvyocita prAsaMgika varNana aura mAnavocita zikSA AdikI dRSTise prastuta kRti atyanta zlAghya hai / prastuta kRti meM vIranandIkI sAhityika, dArzanika aura saiddhAntika vidvattAkI triveNI pravAhita hai / sAhityika veNI (dhArA ) athase iti taka avicchinna gati se bahI hai / dArzanika dhArAkA saGgama dUsare sargameM huA hai, aura saiddhAntika dhArA sarasvatIkI bhA~ti kahIM dRzya to kahIM adRzya hokara bhI antima sarga meM viziSTa rUpa dhAraNa karatI hai / para kavikI apratima pratibhAne sAhityika dhArAko kahIM para bhI kSINa nahIM hone diyA / phalataH dArzanika aura saiddhAntika dhArAoM meM bhI pUrNa sarasatA anusyUta hai / azvaghoSa aura kAlidAsakI bhA~ti vIranandoko artha citrase anurakti hai / yoM ina tInoM mahAkaviyoMkI kRtiyoM meM zabdacitra ke bhI darzana hote haiM, para bhAravi aura mAghakI kRtiyoMkI bhA~ti nahIM, jinameM zabda citra AvazyakatAkI sImA se bAhara cale gaye haiM / buddhacarita, saundarananda, raghuvaMza aura candraprabhacarita ina cAroMko racanA zailI meM paryApta sAmya hai, phira bhI itanA avazya hai ki vIranandIko kAlidAsakI apekSA azvaghoSane adhika mAtrAmeM prabhAvita kiyA hai / jAna par3atA hai ki caM0 ca0 kA nAmakaraNa bu0 ca0 se aura sarga saMkhyA sau0 na0 kI sarga saMkhyAse prabhAvita hai / bu0 ca0 meM varNita bha0 buddhake janma se nirvANa taka ke jIvana vRttakI bhA~ti caM0 ca0 meM candraprabhakA jIvana vRtta varNita hai| hA~, candraprabhacarita meM varNita candraprabhake pichale janmoMkA vRtta usakI apanI vizeSatA hai, jo jainetara kAvyoM meM nahIM hai / azvaghoSako kRtiyoMmeM bauddha dharmake anusAra jisa taraha mAnava janma ke lAbha, sAMsArika sukhakI asAratA batalAyI gayI hai, dArzanika carcA kI gayI hai aura pAribhASika zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai, usI taraha vIranandIko kRti caM0 ca0 meM jaina dharmake anusAra / atha ca azvaghoSakI bhA~ti vIranandako bhI zAntarasa abhipreta hai / isI AdhArapara jAna par3atA hai ki vIranandI azvaghoSa se se adhika prabhAvita rahe / 29 caM0 ca0 meM varNita candraprabhakA jIvanavRtta atIta aura vartamAnakI dRSTise do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| prArambhake pandraha sargoM meM atItakA aura antima tIna sargoM meM vartamAnakA varNana hai / isa lie atIta varNanase vartamAnakA varNana kucha daba-sA gayA hai / candraprabhako pradhAna patnIkA nAma kamalaprabhA hai / nAyikA hone ke nAte inakA vistRta varNana honA cAhie thA, para kevala eka ( 17, 60 ) padya meM inake nAma - mAtrakA hI ullekha kiyA gayA hai| isI taraha inake putra varacandra kI bhI kevala eka ( 17, 74 ) padya meM hI nAmamAtra kI carcA kI gayI hai / dAnoMke prati baratI gayo yaha upekSA khaTakane vAlI hai / dUsare sargameM kI gayI dArzanika carcA adhika lambI hai / isake kAraNa kathAkA pravAha kucha avaruddha-sA ho gayA hai / itanA hote hue bhI kavitva kI dRSTise prastuta mahAkAvya prazaMsanIya hai / kliSTatA aura dUrAnvayake na honese isake padya par3hate hI samajha meM A jAte haiM / isakI saralatA raghuvaMza aura buddhacaritase bhI kahIM adhika hai / [14] granthakAra - paricaya caM0 ca0 ke anta meM mudrita granthakArako prazasti ( zlo0 14 ) se unakA nimnalikhita paricaya prApta hotA hai (ka) saMgha aura gaNa - pranthakAra vIranandI 'nandI' saMghake 'dezIya' gaNa meM hue haiM / mUla saMgha arthAt di0 sampradAyakI cAra zAkhAe~ haiM - ( 1 ) nandI, (2) siMha, (3) sena aura ( 4 ) deva / ina zAkhAoMkI pratizAkhAe~ gaNa, gaccha Adi nAmoMse prasiddha | nandI saMghameM jo kaI gaNa, gaccha Adi haiM, dezIya gaNa unhIM meM se eka hai / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam (kha) guruparamparA-vIranandIke gurukA nAma abhayanandI, dAdA gurukA nAma 'vibudha' guNanandI aura paradAdA gurukA nAma guNanandI thaa| vIranandI asAdhAraNa vidvAna the, jaisA ki unakI kRtike adhyayana evaM anya granthoMke ullekhoMse jJAta hotA hai| vidvattA tathA prabhAva (ka) vidvattA-caM0 ca0 ke kriyApadoMke dekhanese spaSTa hai ki vIranandokA byAkaraNazAstrapara pUrNa adhikAra rahA / dvitIya sarga ( zlo0 44-110 ) yaha siddha karatA hai ki vIranandI jaina va jainetaradarzanoMke adhikArI vidvAn the| tattvopaplava darzanako samIkSAke sandarbhameM unhoMne jo yuktiyA~ dI hai, ve aSTasahasrI Adi viziSTa dArzanika granthoM meM bhI dRSTigocara nahIM hotii| antima sarga vIranandIko siddhAnta marmajJatAko vyakta karatA hai| caM0 ca0 ke tattatprasaGgoMmeM cacita rAjanIti, gajavazIkaraNa aura zakuna-apazakuna Adi viSaya unakI bahujJatAko pramANita karane meM sakSama haiN| (kha) prabhAva-abhayanandoke ziSya hone ke nAte vIranandI nemicandra siddhAntacakravartIke satIrtha rahe, jinhoMne zaurasenI prAkRtameM gommaTasAra ( jIvakANDa, karmakANDa ), trilokasAra, labdhisAra aura kSapaNAsAra Adi viziSTa granthoMkI racanA kI thI, phira bhI unhoMne karmakANDameM apaneko vIranandIkA 'vaccho" ( vatsa ) likhA hai, aura ekAdhika bAra unakA nAmollekha kiyA hai| vIranandIke nAmake Age 'NAha' ( nAtha ) aura caMda ( candra ) kA prayoga aura maGgalAcaraNake prasaGgameM unakA bAra-bAra smaraNa kiyA jAnA unake prabhAvakA dyotaka hai| vAdirAja sUrine apane pArzvanAthacaritameM nAmollekhaparvaka unakI kRti-caM. ca0kI sarAhanA kI hai| kavivara dAmodarane apane candraprabhacaritameM unheM 'kavIza' batalAyA hai aura vandana bhI kiyA hai| paNDita govindane apane puruSArthAnuzAsanameM unakA ullekha dhanaJjaya, asaga aura haricandrase bhI pahale kiyA hai aura unake kAvyako prazaMsA bhI / paNDita pravara AzAdharane unake caM0 ca0 ke eka (4, 38) padya ko uddhRta karake apane sAgAradharmAmRtake nyAyopAtta-ityAdi (1,11) zlokameM carcita kRtajJatA guNakA samarthana kiyA hai, aura iSTopadezakI apanI TIkAmeM bhI caM0 ca0 kA eka padya uddhRta kiyA hai| ___ jIva0 ca0 tathA dharmaza0ke kartA mahAkavi haricandrane dharmazarmAbhyudayako rUparekhA caM0 ca0 ko sAmane rakhakara bnaayii| caM0 ca0 aura dharmaza0 kI maGgalAcaraNapaddhati, purANoMke AzrayakI sUcanA, dArzanika carcA aura dharmadezanA prAyaH eka-sI hai| dharmadezanAke katipaya padyoMke caraNa-ke-caraNa milate haiM / yadi anukrama aura bhAvakI samAnatApara dhyAna diyA jAye to lagabhaga AdhI dharmadezanA donoMkI eka jaisI hI siddha hogii| ataeva yaha spaSTa hai ki samakAlIna aura uttarakAlIna aneka vidvAnoMpara vIranandIkI vidvattAkA mahAn prabhAva rahA hai| 1. jassa pAyapasAyeNa zaMtasaMsArajalahimuttiNNo / vIriMdaNaMdivaccho NamAmi taM abhayaNaMdiguruM gA0 436 // 2. NamiUNa abhayaNadiM sudsaagrpaargiNdnnNdigruuN| varavIraNaMdiNAhaM payaDINaM paccayaM vocchaM ||gaa0785|| Namaha guNarayaNabhUsaNasiddhaMtAmiyamahaddhibhavabhAvaM / varavIraNaMdicaMdaM NimmalaguNamidaNaMdiguruM ||gaa0896|| 3. candraprabhAbhisaMbaddhA rasapuSTA manaH priyam / kumudatIva no dhatte bhAratI vIranandinaH // 1.30 // 4. candraprabhajinezasya caritaM yena vaNitam / taM vIranandinaM vande kavIzaM jJAnalabdhaye // 1.19 / / 5. zrIvIranandidevo dhanaJjayAsagau hrishcndrH| vyadhurityAdyAH kavayaH kAvyAni saduktiyuktIni ||-'jaingrnthprshstisNgrh' pR0 127 se uddhRta / 6. tulanA kIjie-caM0 ca018, 2 tathA dharmaza0 21,8; caM0 ca0 18, 78 tathA dharmaza0 21, 90; caM0 ca0 18, 88 tathA dharmaza0 21, 99 ityAdi / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prazasta vicAradhArA vIranandI sAdha the, ataH unakA mana virAgatAse prabhAvita rhaa| isakA AbhAsa unake caM ca0 meM hI yatra-tatra upalabhya hai| lagabhaga ATha sthaloMpara unhoMne viraktike vicAroM evaM narezoMke dIkSita honekA varNana kiyA hai / prAyaH aise hI prasaGgoMmeM unakI prazasta vicAradhArAkI jhalaka milatI hai, jo isa prakAra hai pratyeka jantukA jIvana maraNase aura yauvana bur3hApese AkrAnta hai-ise dekhatA huA bhI jar3a manuSya apane hitako ora dhyAna nahIM detA, yaha kheda aura Azcaryako bAta hai // 1, 69 / / yaha manuSya janma azubhakarmodayako mandatAse kisI taraha kAkatAlIya nyAyase prApta huA hai| ataH ise pAkara caturgatiparibhramaNake vRttAntako samajhanevAle vyaktiko Atmahitake viSayameM pramAda karanA ucita nahIM hai // 4,26 // aniSTa saMyoga aura iSTaviyoga samAnarUpase sabhIke sAtha lage hue haiM-isa bAtako socakara buddhimAn mAnava viSAda karake apane manako khinna nahIM karatA / / 5, 87 // buddhimAn mAnava khUba AgA-pIchA socakara kArya karatA hai yA phira usakA Arambha hI nahIM karatA: kyoMki sahasA kArya karanA pazaoMkA dharma hai. vaha mAnavameM kaise ho sakatA hai ? // 12, 102 // putra vaha hai, jo apane kulakA vistAra kare; mitra vaha hai, jo vipatti meM sAtha de; rAjA vaha hai, jo prajAko rakSA kare aura kavi vaha hai, jisake vacana nIrasa na hoM // 12, 108 // premase bar3hakara koI bandhana nahIM hai; viSayase bar3hakara koI viSa nahIM hai; krodhase bar3hakara koI zatru nahIM hai aura janmase bar3hakara koI duHkha nahIM hai // 15, 143 // aise vicAra caM0 ca0 meM yatra-tatra vikhare par3e haiN| vistArakA bhaya na hotA to una sabhIkA saMkalana yahA~ prastuta kiyA jaataa| ___ anya vIranandI-prastuta vIranandIke atirikta anya vIranandI bhI hue haiN| (1) AcArasArake praNetA, jo medhacandra vidyake ziSya the, (2) mahendrakortike ziSya evaM kaladhautanandIke praziSya / (3) 'siddhAntacakravartI' upAdhise vibhUSita aura ( 4 ) paNDita mahendrake ziSya / vIranandIkA samaya caM0 ca0 ke racayitA-vIranandIne apanI isa kRtimeM kahIM para bhI apane samayakA ullekha nahIM kiyA, para anya AcAryoMke, jinhoMne apano kRtiyoMmeM unake nAmakA ullekha kiyA hai, samayake AdhArapara unakA samaya sunizcita hai| nemicandra siddhAntacakravartIne apane karmakANDa meM unake nAmakA tIna bAra ullekha kiyA hai jaisA ki pIche likhA jA cukA hai| isase yaha bhI siddha hotA hai ki ve nemicandra si0 ca0 ke samakAlIna haiN| premIjIne nemicandra si0 sa0 kA samaya vikramakI gyArahavIM zatIkA pUrvArddha siddha kiyA hai, ataH caM0 ca0 ke kartAkA bhI yahI samaya siddha hotA hai / baladeva upAdhyAyane caM0 ca0 ke kartA vIranandIkA samaya 1300 I0 likhA hai, aura DaoN0 bahAduracandane bhI lagabhaga yahI samaya batalAyA hai, jo bhramamUlaka hai| vAdirAja sarine apane pArzvanAthacaritameM vIranandI aura unake caM0 ca0 kI prazaMsA kI hai. jisako samApti zaka sa0 947 ( vi0 saM0 1082 ) meM samApta huI thii| ata: vIranandI inase pUrvavartI hI Thaharate haiM / aisI sthitimeM vIranandIkA sunizcita samaya vikramako gyArahavIM zatIkA pUrvArdha hI siddha hotA hai / 1. isase ukta donoM granthoMke kartA nemicandra si0 ca0 aura unake sahayogiyoM-vIranandI, indranandI, kanakanandI-kA samaya bhI vikramakI gyArahavIM sadIkA pUrvArdha ThaharatA hai |-jain sAhitya aura itihAsa pR0 274 / 2. vIranandI ( 1300 I0 )-candraprabhacarita |-sNskRt sAhityakA itihAsa pR0 273 / 3. saMskRta sAhityakA itihAsa (13vIM zatAbdIke mahAkAvya) p0868| 4. 'candraprabhAbhisaMbaddhA rasapaSTA manaH priyam / kumudatIva no dhatta bhAratI vIranandinaH / pArzvanAthaca0 1, 30 // 5. 'zAkAbde nagavAdhirandhragaNane saMvatsare krodhane, mAse kArtikanAmni buddhimahite zuddha tRtIyAdine / siMhe pAti jayAdike vasumatI jainI katheyaM mayA, niSpatti gamitA satI bhavatu vaH kalyANaniSpattaye ||paashvnaathc0 pr0p05|| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 candrapramacaritam [15] saMskRta vyAkhyA nAma - prastuta grantha ke sAtha mudrita saMskRta vyAkhyAkA sampAdana jina Adarza ha0 li0 pratiyoMke AdhArapara kiyA gayA hai, unake puSpikAvAkyoMke anusAra yaha 'vyAkhyA' nahIM 'vyAkhyAna' hai aura isakA nAma 'vidvanmanovallabha' hai, para 'za' prati ( sarga 11 ) ke puSpikAvAkyako dhyAna meM rakhakara saundarya kI dRSTise caM0 ca0 ke Upara vyAkhyAkA nAma 'vidvanmanovallabhA' prakAzita kiyA gayA hai, aura andara 'vidvanmanovallabha', yadyapi samasyanta padake kAraNa itanA sUkSma antara bAdameM jJAta ho pAtA hai / vizeSatA -- prastuta vyAkhyA sAdhAraNa sI hI hai / vijJa pAThakoM ko isameM svayaM vyAkhyAkAra kI kucha azuddhiyA~ dRSTigocara hoMgI / alaGkAroMke nirdeza bhI yatra-tatra bhrAntipUrNa haiM / para isakI sabase bar3I vizeSatA zuddhapAThoM kI bahulatA hai, jisake kAraNa mUla granthake sampAdana meM bar3I sahAyatA milI hai / mUla granthake padoM ko anvayake anusAra rakhakara unakI vyAkhyA kI gayI hai / isake sAhAyyase dArzanika aMzako chor3akara prAyaH pUre mUlagranthakA artha khula jAtA hai | vyAkaraNa aura koSa Adi granthoMke isameM jo uddharaNa diye gaye haiM ve mahattvapUrNa haiM / isakI tulanA arhadAsa ke munisuvratakAvya kI saMskRta TIkA- 'sukhabodhinI' se kI jA sakatI hai / vyAkhyAkArakA paricaya - isa vyAkhyA ke racayitAkA nAma 'municandra' hai / inhoMne apaneko 'vidyArthI' likhA hai / ' kannaDaprAntIya - tADapatra grantha sUcI' ( pR0 123 ) ke janusAra ye alagaMcapurI ke nivAsI dvijottama devacandrake putra the / vyAkhyAkArakA samaya prastuta vyAkhyA meM anekArthadhvanimaMjarI, anekArthasaMgraha, abhidhAnacintAmaNi, amarakoSa, nAmamAlA, nAnArthakoSa ( gadyAtmaka ), nItivAkyAmRta, vAgbhaTAlaGkAra, vizvaprakAza, vizvalocana, vaijayantI, zAkaTAyana aura samavasaraNa stotra - ityAdi granthoMke avataraNa haiM / inameM anekArtha saMgraha aura abhidhAnacintAmaNi ke racayitA A hemacandra ( vi0 12 vIM zatI) haiM, ataH vyAkhyAkAra inake uttaravartI siddha hote haiM / caM0 ca0 ( 18,1, pR0 429 ) kI vyAkhyA meM gaMbhIraM madhuraM senake samavasaraNa-stotra ( pa0 29 ) aura vi0 13 vIM yadi yaha padya AcArasArakA hI siddha ho jAye to vyAkhyAkAra inake bAdake siddha hote | bhA0 jJAnapIThase prakAzita ' kannaDa prAntIya- tADapatra - granthasUcI ( pR0 123 ) ke anusAra vyAkhyAkArakA samaya 'pramodUta' ( pramoda ) saMvatsara mAgha zu0 pratipad rohiNI nakSatra hai, jise paM0 kamalAkAntajI zukla, prA0 jyotiSa vibhAga, vA0 saM0 vi0 vi0, vArANasIne vi0 saM0 1560 ( zaka saM0 1425 ) mAgha zuklA pratipad zanivAra pramANita kiyA hai / " ityAdi padya uddhRta hai, jo ajJAtasamaya viSNuzatIke AcArasAra ( 4,95 ) meM pAyA jAtA hai / 1. prastuta 'pramodUta' ( pramoda ) saMvatsara vi0 saM0 1560 ( zaka saM0 1425 ) mAgha zuklA pratipad zanivAra ghaTI 53 / 48 zravaNa nakSatra meM siddha hotA hai / jisakA niyAmaka grahalAghavIya RNAhargaNa 1890 tathA madhyama sUrya 9 / 18 / 42 / 47 triphala candramA 9 / 19 / 46 hai / vizeSa - mAgha zuklA pratipadko rohiNI nakSatra kA honA saMbhava nahIM hai, jaisA ki sUryasiddhAnta mAna adhyAya zloka 16 se jJAta hotA hai 'kArtikAdiSu saMyoge kRttikAdidvayaM dvayam / anyopAntyo paJcamazca tridhA mAsatrayaM smRtam // ' isa AdhArapara mAgha zuklA pUrNimAko zleSA yA matrAkA honA saMbhava hai / isase pUrva pandrahaveM dina pratipadko zravaNa yA ghaniSThA nakSatra ho sakatA hai, na ki rohiNI / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA [16] saMskRta paJjikA prastuta grantha ke prathama pariziSTa meM saMskRta paJjikA bhI mudrita kI gayI hai / saMskRta vyAkhyAkI bhA~ti yaha bhI abhI taka aprakAzita raho / jisameM granthake kliSTa padoMkA artha kholA jAye, use paJjikA kahate hai - 'viSamapadabhaJjikA paJjikA' - yaha paribhASA prastuta paJjikAmeM akSarazaH ghaTita hotI hai / dvitIya sargake dArzanika padyoM para isameM acchA prakAza DAlA gayA hai, jisase paJjikAkArakA dArzanika vaiduSya vyakta hotA hai / prArambhika do saga~kI paJjikA vyAkhyAkA kAma karatI hai| isakI racanA apekSAkRta praur3ha hai / 33 paJjikAkArakA nAma-jina Adarza pratiyoM ke AdhArapara isakA sampAdana kiyA gayA hai, unameM isake racayitAkA nAma aGkita nahIM hai, para DaoN0 kastUracandrajI kAsalIvAla, jayapurane apane yahA~ko hastalikhita pratiyA~ dekha kara inakA nAma guNanandI batalAyA hai, jo 'jinaratnakoSa' ( bhAga 1, pR0 120 ) meM bhI diyA gayA hai / paJjikAkArakA samaya - 'jinaratna koSa' ( bhA0 1, pR0 120 ) meM paJjikAkArakA samaya vi0 saM0 1597 diyA gayA hai / paJjikA meM anagAradharmAmRta, anekArthadhvanimaJjarI, amarakoSa, AtmAnuzAsana, AptamImAMsA, kAmandakIya nItisAra, kAvyAdarza, tattvArthasUtra, paJcasaMgraha, padmanandipaJcaviMzatikA, mAdhava - nidAna, raghuvaMza, aura vAgbhaTAlaGkAra Adi granthoMke uddharaNa dRSTigocara hote haiM / inameM se anagAradharmAmRtakI racanA vi0 saM0 1300 meM samApta huii| isase paJjikAkAra AzAdharake uttaravartI siddha hote haiM / paJjikAkArane prathamako chor3a kara zeSa sabhI sargoM kI paJjikAke prArambha meM zrutamunikA jayaghoSa kiyA hai aura unake vaiduSkI zlAghA bho / vi0 saM0 1398 meM samApta paramAgamasAra ke racayitAkA nAma bhI zrutamuni hai / yadi inhIMkA jayaghoSa paJjikAkArane kiyA ho to ve inase paravartI hI Thaharate haiM / aisI sthiti meM jinaratnakoSa ( bhA0 1, pR0 120 ) meM diyA gayA inakA samaya ( vi0 saM0 1597 ) sahI-sA pratIta hotA hai / vizeSa nirNaya ke lie anya sAmagrIkI apekSA hai / isa taraha prApta sAmagrI ke AdhArapara grantha, granthakAra, vyAkhyAkAra aura paJjikAkArake viSaya meM saMkSipta prakAza DAlA gayA hai / 1. 'jaina sAhityakA bRhad itihAsa' ( bhAga 5, pRSTha 241 ) ke anusAra 'kAmandakIya nItisAraH ' kA saMkalana upAdhyAya bhAnucandra ke ziSya siddhicandra ( akabara bAdazAha ke samakAlIna ) ne kiyA thA / yadi yaha pramANita ho jAye to paJjikAkAra ke samaya para paryApta prakAza par3a sakatA hai / prastA0-5 - amRtalAla zAstrI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 1. prathamaH sargaH 1-5 maGgalAcaraNam / 6 smntbhdrprshNsaa| 7-8 sajjanadurjanavarNanam / 9 Atmano laghutApradarzanam / 10 purANasAgarapravezanivedanam / 11 pUrvamandaravarNanam / 12-20 maGgalAvatInAmno dezasya varNanam / 21-38 ratnasaMcayapuravarNanam / 39-53 rAjJaH kanakaprabhasya varNanam / 54-57 tanmahiSyAH suvarNamAlAyA varNanam / 58-63 tatputrasya padmanAbhasya varNanam / 64-80 saudhazikharArUDhasya rAjJa Asannatamaikapalvale dhanapaGkanimagnamakSamaM mriyamANamekaM jaradgavamudIkSya nirvedaprAptervarNanam / 81 padmanAbhAya rAjyaM vitorya rAjJaH kanakaprabhasya jinadIkSAyA varNanam / 82 pitRvirahataH padmanAbhasya zokAnubhUtevarNanam / 83 amAtyaiH padmanAbhapratibodhanavarNanama / 84 siMhAsanAsInaM padmanAbhaM prati sAmantAnAM vyavahRtervaNanam / 85 svasUtAya suvarNanAbhAya yauvarAjyaM datvA padmanAbhasya bhogAnubhavanasya varNanam / 2. dvitIyaH sargaH 1-2 rAjJaH padmanAbhasya vanapAlamukhAcchodharAbhidhasya munerAgamanazravaNam / 3-10 munevaiziSTayavarNanam / 11-23 muniprabhAvataH saMjAtAyA udyAnavibhUtevarNanam / 24 munivRnAntaM nizamya rAjJo harSodrekaH / 25 vanapAlAya pAritoSikapradAnam / 26-27 municaraNayo rAjJaH parokSanamaskRtiH / 28 munivandanayAtrAyAH kRte sarve'pi paurajanAH sajjIbhavantviti rAjJa AdezaH / 29 rAjagopure rAjJAM samAgamanam / 30 saparikarasya rAjJo manidarzanArtha gamanavarNanam / 31 gamanavelAyAmilApateH zobhAyA varNanam / 32 vanaM prApya rAjJaH prsnntaa| 33 vAyuvarNanam / 34 senAmAvAsayeti senApati prati rAjJa Adezo vanapravezazca / 35 rAjJo munidarzanam / 36 nIlazilAtale sthitasya muneH zobhA / 37 savinayaM, muni praNamya rAjJastatpurastAdupavezanam / 38 rAjJaH kamalamukulAkArayoH karayovarNanam / 39 saMgatayormanIndranarendrayoH shobhaa| 40-51 jIvAdisaptatattvaviSayako rAjJaH praznaH / 52-53 munidvArA rAjJaH praznasya prazaMsA taduttaradAnasya svIkRtizca / 54 tattvopaplavavAdinAM 'jIvo nAstIti' pakSasya pratikSepaH / 55 pratijantu jIvasya svasaMvedanagocaratvam / 56.61 jJAnasyAsvasaMveditvaM nirAkRtya svasaMveditvasya saMsiddhiH pUrvapakSiNAM pakSasya pratyakSabAdhA ca / 62 garbhakAlato maraNaM yAvajjIvasya svasaMvedanapratyakSataH siddhiH / 63 sadakAraNavattvena jIvasyAnAditAyA anantatAyAzca siddhiH / 64.52 hetorasiddhatvadoSasya vAraNaM, bhUtAnAM hetutvasya khaNDanaM, pakSasyAnumAnabAdhitatvaM, tattvopalavavAdinAm Atmano'bhAvasAdhanAthaM prayuktasya 'anupalambhAt' iti hetorasiddhatvasAdhanaM ca / 73 AtmabhUtayorekyanirAsaH / 74-75 Atmano nityatAyA nirAkaraNam / 76 AtmanaH sukhaduHkhAdiparyAyaiH sahAbhedatvopapAdanam / 77. samavAyasaMbandhamImAMsA / 78-79 samavAyakRta upakArastadbhinno'bhinno veti vicAraH / 80 Atmano jaDatAyA nivAraNam / 81 Atmano'kartRtAyAH khaNDanam / 82 AtmanaH katatvopapAdanam / 83 Atmano'kartatA pApIyasIti pratipAdanam / 84-86 AtmanazcittasaMtatimAtratvasya khaNDanama / 87 Atmano vyApa nirasanam / 88 jIvo'nAdinidhano dehapramANakaH kartA bhoktA cidAkArazcetyabhiprAyagarbha upasaMhAraH / 89 jIve siddhe'jIvAdayo'pi vyavasthitA atastattvamupaplutamityabhiprAyagarbhastattvopaplavavAdinAM khaNDanasyopasaMhAraH / 90-110 mokSe vipratipadyamAnAnAM sarvajJAbhAvavAdinAM mImAMsApakSapAtinAM mImAMsakAnAM khaNDanaM sarvajJasiddhi Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH puraHsaraM mokSatattvasya prasAdhanaM ca / 111 punarapi muniM prati rAjJaH svapUrva janmaviSayakaH praznaH / 112 rAjAnaM prati muneruttaradAnasyopakramaH / 113 puSkarArdhavartinaH pUrvamandarasya varNanam / 114 - 124 tatpUrvavidehavartinaH sugandhinAmno dezasya varNanam / 125-143 zrIpurAkhyasya purasya varNanam / 3. tRtIyaH sargaH 1-13 rAjJaH zrISeNasya varNanam / 14-18 tanmahiSyAH zrIkAntAyA varNanam / 19 rAjJastrivargasevanavarNanam / 20 anapatyatayA zrIkAntAyAH zokavarNanam / 21-26 rAjJaH tatkAraNa jijJAsAyA varNanam / 27-35 zrIkAntAyA bAlasakhyA tacchokakAraNaprakAzanam / 36-41 rAjJA tatpratibodhanam / 42-43 rAjJaH krIDAvanavihAraH / 44 tatra tArApathAdavatIrNenAnantasaMjJakena cAraNamuninA saha rAjJaH samAgamavarNanam / 45-49 municaraNavandanA stutizca / 50 ' adyApi me mAnasaM virati kiM nopayAti' - iti muni prati rAjJaH praznaH / 51-58 rAjAnaM prati muneruttaradAnam / 59 rAjJo dharmapravRttiH / 60-61 ASTAhnikaparvaNi samIhitanimittaM - patnyA saha rAjJastadvratasevanavarNanam / 62 zrIkAntAyA garbhadhAraNavarNanam / 63-67 garbhacihnavarNanam / 68 dohadavarNanam / 69 putrajanmavarNanam / 70 putrajanmani nabhaHprabhRtInAM zubhratAdivarNanam / 70-74 rAjabhavane porasadaneSu ca tajjanmotsavavarNanam / 75 putrasya 'zrIvarmA' iti nAmakaraNavarNanam / 76 sute jAte rAjJo'bhyudayAvArvarNanam / 35 4. caturthaH sargaH 1-2 zizoH zrIvarmaNo vRddhivarNanam / 3 zrIvarmaNo vidyopavidyAdhyayanam / 4 zrIvarmarNaH kalAbhyAsasya prakarSa: / 5 zrIvarmaNaH zastrAstraprayogapaTutvamazvagajArohaNa pravINatvaM ca / 6 zrIvarmaNaH saundaryavarNanam / 7 zrIvarmaNa audAryam / 8 zrIvarmaNaH zauryam / 9 zrIvarmaNaH tyAgAdiguNAnAM vikAsaH / 10 zrIvarmaNa AzrayijanAnAM patitvaM gurutvaM ca / 11 zrIvarmaNA svapakSavadvipakSo'pi praharSitaH / 12 zrIvarmaNo'nupamA rUpasaMpat / 13 zrIvarmaNo garvarAhityam / 14 zrIvarmaNaH SaDvargajetRtvaM doSasparzazUnyatvaM ca / 15 zrIvarmaNaH prabhAvatyA saha pariNayaH / 16-17 zrIvarmaNe yauvarAjyaM vitIrya tatpituH zrISeNasya nizcintatayA rAjyasaukhyAnubhUtiH / 18 ambarataH patantImulkAM vilokya zrISeNasya vairAgyam / 19-27 zrISeNasya viSayagarhaNam / 28-33 zrIvarmaNaH purastAttatpituH zrISeNasya jinadIkSAgrahaNAbhilASaprakAzanam / 34-44 zrIvarmANaM prati zrISeNasya sadupadezaH, tasmai rAjyasamarpaNaM ca / 45 zrIprabhamuneH pAdamUle jinadIkSAgrahaNaM vidhAya tapastaptvA ca zrISeNasya nirvANagamanam / 46 zrIvarmaNo digjaitra yAtrA / 47 maulaM balamAtmamUle vidhAya zrIvarmaNaH prayANam / 48 senArajovarNanam / 49 sainyadhvajavarNanam / 50 mAtaGgamadapravAhavarNanam / 51 paTahapraNAdavarNanam / 52 paurairgrAmamahattaraizca zrIvarmaNo'bhinandanam / 53-55 dviSAM ceSTitAni / 56-67 digvijayavarNanam / 68 zrIvarmaNaH zrIpuraM pratyAgamanavarNanam / 69 pratyAgataM taM praNantuM satkartuM cArcahastAyA janatAyA bahiravasthAnam / 70 manoharAn kacchavATAn ( 'kachavAre' - iti bundelakhaNDabhASayA vyavahRtAn ) vilokayan sa zrIvarmA gopurAbhimukho babhUveti varNanam / 71 tarumUlabaddhAnAM zirodhIn dhunatAM kRtapraNAmAnAmiva gajAnAmavalokanam / 72 parikhAtaTISu haMsAvalInAM darzanam / 73 khAtikAyAH payaso vinirgacchataH pAThInakulasya nirIkSaNam / 74 zrIvarmadarzanArthaM paurAGganAnAmautsukyaM ceSTitaM ca / 75 purapravezavarNanam / 76 zrIvarmaNo rAjyasaMcAlanaM viSayAnubhavazca / 77 zaranmeghAvalokanena zrIvarmaNo vairAgyam / 78 svasutAya zrIkAntAya rAjyaM samarpya zrIprabhapAdamUle pravrajya ca duzcaraM tapastaptvA zrIvarmA saudharmasvarge zrIdharAbhidho devo babhUva iti varNanam / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam 5. paJcamaH sargaH 1 dhAtakokhaNDadvIpasya dakSiNadigvatina iSukAragirevarNanam / 2-11 tatpUrvabharatavartino'lakAbhidhasya dezasya varNanam / 12-22 tatra kozalAkhyanagarIvarNanam / 23-35 tadadhipate rAjJo'jitaMjayasya varNanam / 36-39 tanmahiSyA ajitasenAyA varNanam / 40 sa zrIdharAbhidho devastayorajitasenasaMjJaH sutaH samajanIti varNanama / 41-45 ajitasenasya kalAnAM yazaso rUpasaMpado vinayasya tatpitaH prasannatAyAzca varNanam / 46-48 ajitasenaviSaye tatpiturvicAraH / 49 ajitasenAya tatpitA yauvarAjyapadavI prAyacchaditi varNanam / 50-51 yauvarAjyapadavIprAptyanantaramajitasenaM prati rAjJAM prajAjanAnAM ca vinayavyavahAravarNanam / 52 upahArapradAnArtha samupAgataH sAmantaiH saha rAjJo yuvarAjasya ca sabhAbhavane'vasthAnam / 53 caNDarucinAmAsura: sabhAbhavanato yuvarAjamapajahAreti varNanam / 54-71 yuvarAjavikalAM sakalAM sabhAmavalokyelAdhipatevilApo mUrchAvasthA ca / 72 apanItamUchoM rAjA tapobhUSaNanAmAnaM muni dadarza / 73 munimIkSamANA sabhA vismayamAjagAma / 74 munisamAganavarNanam / 75 tadarzanAdrAjJaH zokopazamaH / 76-80 munirAjasya satkRtimarcanAM ca vidhAya rAjJo'bhUtapUrvaH toSa AzIrvAdAvAptizca / 81-83 munizlAghA / 84-89 'katipayairahobhistvaM samAyAtaM svasutaM drakSyasi' iti rAjAnaM prati munerAzvAsanam / 90-91 munIndre gatavati sati tadvacanavizvAsAdrAjJaH sukhAvasthitiH / 6. SaSThaH sargaH 1 tenAsureNa paribhramayya nabhasto muktasya yuvarAjasya manoramAkhye sarasi nipatanam / 2 tannipatanAjjAtAyAH saraso'vasthAyA varNanam / 3 tata uttrnnvrnnnm| 4-11 paruSAbhidhATavIvarNanaM tato yuvarAjasya prasthAnaM ca / 12 parvatavarNanam / 13 vanasImAntabubhutsayA tadupari yuvarAjAvarohaNam / 14-26 tatra sahasA samAyAtena kenacitkarAlavaktreNa puruSeNa saha yuvarAjasya bAkkalaho niyuddhaM yuddhaM vijayAvAptizceti vrnnnm| 27.37 yuvarAjena parAjitaH sa puruSo divyarUpamAsthAya 'ahaM hiraNyanAmA devastava mitramasmi caNDarucizca zatraryo bhavantaM sabhAbhavanato jahAra nabhastaH pAtayAmAsa ca' iti jagAdeti varNanam / yuvarAjo hiraNyaprabhAveNAtmAnaM vanasImni vyalokayaditi varNanam / tato yuvarAjasya rASTrapravezastatra ca palAyamAnAJa janAna nirIkSya tatkAraNajijJAseti varNanam / 38-48 tato 'ariMjayAkhye deze vipulAbhidhapure rAjJo jayavarmaNaH zaziprabhAnAmadheyAM kanyAmapahartuM mahendrAhvo bhUpatirAyAto yuddhe jayavarmabalaM ca nihatya puramAvRtya vitiSThate / tadbhayAjjanAH palAyante' iti jJAtvA yuvarAjasya vipulapuraM prati prasthAnamiti varNanam / 49-56 tatra mahendraM nihatya jayavarmaNA saha yuvarAjasya tatpurapravezaH / 57 puranArINAmamandAnandAnubhUtiH / 58 jayavarmaNA yuvarAjasya vapuSA pauruSeNa ca tajjAtikulonnateranumAnam / 59 kRtasatkRtiyuvarAjo jayavarmaNo dharitrI vazyAM cakAreti varNanam / 60-69 yuvarAje zaziprabhAyA anurAgavarNanam / 70 tadAkarNya jayavarmaNaH prasannatA / 71 nimittinamApRcchaya jayavarmaNo vivAhanizcayaH / 72 tato yuvarAjasya autsukyam / 73.74 vijayAgirevarNanam / 75 taddakSiNato ramyasyAdityAkhyasya purasya varNanam / 76 tadadhipateH khecarendrasya dharaNIdhvajasya varNanam / 77 sa priyadharmanAmadheyaM kSullaka dadarzati vaNanama / 78 tatsatkRtervarNanama / 79-87 tanmakhAcchaziprabhApariNetuH sakAzAdAtmano vadhamazrosIditi varNanam / 88 sa khecarendro jayavarmapuraM rurodheti varNanam / 89 jayavarmANaM prati khecarendreNa dUtapreSaNam / 9094 dUtAktivarNanam / 95-97 dUtavisajanam / 98 jayavamasamIpe'jita senasya kheca visarjanam / 98 jayavarmasamIpe'jitasenasya khecarendravadhapratijJAvarNanam / 99 ajitaseno hRdi hiraNyadevaM sasmAra, sa ca smRta eva divyaM rathaM gRhItvA tatpuro'bhavaditi varNanam / 100-106 ajitasenadharaNIdhvajayoyuddhe dharaNodhvajasya vadhaH / 107 vijayAnantaramajitase nasya vipulapurapravezaH / 108 ajitasenasya zaziprabhayA saha vivAhaH / 109-110 vadhvA saha tasya svapuraM prati prasthAnam / 111 svapurapravezavarNanam / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 7. saptamaH sargaH 1-17 ajitasenasya caturdazaratnAnAM varNanam / 18-27 tasya navanidhInAM varNanam / 28 tAdRzIM zriyaM samavApyApi sa nodasikta-iti varNanam / 29 nidhiratnapUjanam / 30-39 rAjyAbhiSekamahotsavasya varNanam / 40 svayaMpramAmidhasya jinapaterAgamanavarNanam / 41 taM vanditumajitasenAjitaMjayayorgamanavarNanam / 42-43 praNAmAnantaraM svayaMprabhaM pratti rAjJo'jitaMjayasya 'jantuH karmabhiH kathaM badhyate kathaM ca mucyate' iti praznaH / 44-53 taduttaradAnam / 54 taccha tvAjitasenasya viraktavarNanam / 55 tato jinadIkSAgrahaNam / 56 jinaM praNamya cakravartinaH svapurapravezavarNanam / 57-69 ajitasenasya digvijayavarNanam / 70-79 tatsamRddhivarNanam / 80 svapurapravezavarNanam / 81-90 purastrIceSTAvarNanam / 91-92 rAjabhavanapravezavarNanam / 93 kRtacaraNanamaskriyANAM nRpANAM vidyAdharANAM ca visarjanam / 94 rAjyopabhogavarNanam / 8. aSTamaH sargaH 1-50 vasantavarNanama / 51-60 zaziprabhAkhyAyA mahiSyAH puruto rAjamakhena puropavanazobhAyA varNanam / 61 rAjJo'jitase nasya vanaviharaNayAtrAghoSaNA / 62 prasthAnazaMsI dhvanioma vyApa-iti varNanam / 9. navamaH sargaH 1 vanazriyaM vIkSituM cakriNo'jitasenasya prasthAnam / 2 tAmeva zriyaM vikSituM ramaNInAM prasthAnam / 3-17 upavanayAtrAvarNanam / 18 upavanapravezavarNanam / 19-26 upavanavihArasya puSpAvacAyasya ca varNanam / 27-57 jalakelivarNanam / 58 vastraparivartanam / 59 ravau pazcimAcalasya prasthaM samanusarati sati cakrI parijanaiH sahAnnapAnAdikRtyaM cakre-iti varNanam / 10. dazamaH sargaH 1 sUryasyAstAcalasaMzrayaH / 2 sUryasyAruNyam / 3-6 sAyaMkAlavarNanam / 7-16 andhakAravarNanan / 17-40 candrodayavarNanam / 41-74 rAtrikrIDAyA ( suratasya ) varNanam / 75-76 vaitAlikamukhena nizAvasAnavarNanam / 77-79 rAjJaH prabodhaH zayyAtyAgaH zayanAgArato nirgamanaM c| 11. ekAdazaH sargaH 1-2 rAjJo'jitasenasya sabhAbhavanapravezavarNanam / 3-6 rAjJo gajakrIDAvalokanavarNanam / 7-9 gajena nihataM kaMcanamAnavamavalokya rAjJo vairAgyam / 10-30 viSayagahaNam / 31-33 tadaiva vanapAlamukhAd guNaprabhAbhidhasya munIndrasyAgamanazravaNaM saparikarasya rAjJo tadarzanArthaM gamanavarNanaM ca / 34-38 AzramAvalokanaM nAnAmunInAM darzanaM ca / 39.49 rAjamukhena munIndrastutiH / 50-66 munIndranarendrayoH paricarcAvarNanam / 67 jitazatrusaMjJakAya putrAya rAjyaM vitIrya rAjJo jinadIkSAgrahaNam / 68-72 tattapazcaraNavarNanam / 73 rAjJo'cyutendrapadAvAptiH / 74 tatazcyutvAtra ratnasaMcayapure suvarNamAlA kanakaprabhayoH putraH padmanAbho jAto'siiti pratipAdanam / 75-76 svajanmAntarANi samAkarNya tatra saMdihAnaH padmanAbhastatpratyayArthaM zrIdharamuni punaH papraccheti varNanam / 77-78 ito 'dazame'hani tava nagare yUthaM parityajya kazcideko madAndhagaja AgamiSyati tatpratyayAt tvamakhilaM maduktaM vacanaM nizceSyasi' iti rAjAnaM prati munaruktivarNanam / 79 padmanAbhasya nijapuraM prati pratyAvartanam / 80 tatpure mahAn kalakalaH / 81 tatparijJAnAya bhRtyapreSaNam / 82-84 tato gajapravezasya tatkRtAyAH saMhAralIlAyAzca vRttaM parijJAya rAjA viSAdaM bheje munivacanasya prAmANyaM ca nizcitya Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam jaharSa-iti varNanam / 85-91 tadvazIkaraNavarNanam / 92 tamAruhya vane krIDAkaraNaM, tatastasya 'vanakeli.' iti nAmakaraNaM tatpazcAcca purapravezakaraNam-iti kathanam / 12. dvAdazaH sargaH 1-24 gajArthaM rAjAnaM padmAnAbhaM prati preSitasya pRthivIpAladUtasyoktivarNanam / 25-41 dUtaM prati yuvarAjoktivarNanam / 42-54 yuvarAjaM prati pRthivIpAladUtasya pratyuktivarNanam / 55 dUtabhASitaiH kSubhitAM sabhAM rAjAvArayaditi pratipAdanam / 56 dUtasatkRterAdezaH / 57-111 mantraguhe rAjJaH purato mantriNAM mantraNA / 13. trayodazaH sargaH 1 pathivIpAlajigISayA rAjJaH padmanAbhasya prayANopakramaH / 2 rAjJaH sitacchatrasya suSamA / 3-7 rAjJo hAra-kuNDala-mukuTa-aGgada-razanAbharaNAnAM varNanam / 8 tamanye'pi bhUbhujo'nujagmuriti varNanam / 9-23 senAGgAnAmazvAdInAM varNanam / 24 gajavadhUSu kRtAsanAnAmavarodhapurandhrINAM vrnnnaa| 25 darzanArthinAmAgamanam / 26 parayoSitAM kautakama / 27 taralavegasarAdavarodhikApatanama / 28 karibhayAtpalAyata uSTasya vrnnnaa| 29 zakaTavRSabhANAM karisUtkRtibhiyAsanmArgAzrayaNAd vaNijAM ghRta ghaTAnAM vighaTanam / 30 vAraNabhayabhavatpatanabhagnadadhipAtrAyA ballavayoSito rAjamArgAtpratyAvartanam / 31 vaivadhikAnAmAzugamanavarNanam / 32 nRpavadhUjanayAnavarNanam / 33 puravIthISu senAyAH sussmaa| 34 azvasenAvarNanam / 35 prasthAnapaTahadhvanivarNanam / 36 rathArUDhasya padmanAbhasya purazobhAvalokanam / 37 puragopurataH sainya nirgamanavarNanam / 37-52 mArge nAnAmanoramapadArthAnAmavalokanavarNanam / 53-61 mArge prAptAyA 'jalavAhinI' iti khyAtAyAH sarito varNanam / 62 rAjJastaduttaraNavarNanam / 14. caturdazaH sargaH 1-18 rAjJaH padmanAbhasya maNikUTAbhidhaparvatasyAvalokanam / 19-40 rAjJaH purataH senApatimukhena tacchobhAvarNanam / 41 tadAkarNya rAjA tatra rntumiyess| 42 tatrAnuttaTa paryaTan rAjA madhyaMdinavelAyAM senAnivezapradezaM prAptaH / 43 priyANAM kapolasthalISu dharmodabindUnavalokayato rAjJo bAdhAkaro'pi madhyaMdinadivAkaro'bhimato babhUva / 44 vaNigvipaNivarNanam / 45 AzrayasthAnaM prati yAntInAM sAmantasantatInAM varNanam / 46 padmanAbhavasatiM vilokya pazcAdAgatAnAM janAnAM svAvAsabhUmeravagamaH / 47 veshyaavrgvrnnnaa| 48 vilambataH samAyAtAnAM sthAnAnveSaNaprayAsavarNanam / 49 kAndavika ( halavAI ) dhAma kaTakibhiyAptamiti varNanam / 50 zailAnilavarNanA / 51-53 senAyA azvAnAM varNanA / 54-62 gajavarNanam / 63-64 vRSabhavarNanam / 65-66 uSTravarNanam / 67 skandhAvAravarNanam / (itthaM 44-67 senAsaMnivezavarNanam) / 68 tatra sasainyasya pratidvandvi naH pRthivIpAlanarapaterabhigamanam / 69 rAtrivarNanam / 70 padmanAbhasya nijabhaTai: saha bhAvisaGgrAma carcA / 71 rAtrisamAptivarNanam / 15. paJcadazaH sargaH 1 saMnAhapaTahadhvaniH / 2-5 bhaTAnAM saMnAhopakramaH / 6-14 kavacAdidhAraNavarNanam / 15-18 dInAnAthakRtotsarga: padmanAbho maNikaGkaNAdibhiH svAbharaNaiH sahayoginaH sAmantAn saccakAra- itivarNanam / 19-25 yuyutsUnAM rAjJAM sainikAnAM ca zastrAstragrahaNasya rathAcArohaNasya ca varNanam / 26 yuddhodyatasenA vyakteyattA na-iti kathanam / 27-30 zubhazakunavarNanam / 31 sa rAjakaH pRthivIpAlo'pi saMnahyAmarSAdabhiniryayo / 32-34 apazakunavarNanam / 35-60 yuddhavarNanam / 61-65 pRthivIpAlasya senApatizcandrazekharo raNaparAGmukha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH mAtmasainyaM saMdhIrayan sotsAhaM cakAra iti varNanam / 66-74 candrazekharasya padmanAbhasenApatinA bhImena saha yuddham / 75-96 sAmantAnAM pratidvandvibhiH sAmantaiH saha yuddham / 97-105 suvarNanAbhadharmapAlayoH ( padmanAbhapRthivIpAlaputrayoH ) vAyuddhavarNanam / 106-111 dvandvayuddhe suvarNanAbho dharmapAlaM bandIkRtya piturantika ninAyeti varNanam / 112-113 padmanAbhasAmantaiH pRthivIpAlasAmantA bhagnamanorathAH kRtAH- iti varNanam / 114-129 padmanAbhapRthivIpAlayoyuddham / 130 padmanAbhastatra pRthivIpAlasya zirazciccheda-iti varNanam / 131 zatrUNAM palAyanaM raNabhUmisaMzodhanaM ca / 132 yuddha mUni mRtAnAM dAhasaMskAraH / 133 zatrozchinnaM ziro nirIkSya padmanAbhasya vairAgyam / 134-144 vairAgyavicAgaH / 145-147 nijatanUjAya suvarNanAbhAya rAjyabhAraM vitIrya pRthivIpAlanandanAya ca tatpituH padaM, padmanAbhaH zrIdharamuneH sakAzAddokSAmAdAya zramaNo babhUva / 148-150 padmanAbhasya jJAnaddhi prAptestapazcaraNasya ca varNanam / 151-160 SoDaza bhAvanA bhAvayan padmanAbhastIrthakRnnAmakarma vabandha-iti varNanam / 161-162 svatanuM tyaktvA so'nuttaravaijayantaM bheje, tatra divyaM sukhaM ca lebhe / 16. SoDazaH sargaH 1-5 pUrvadezavarNanam / 6.9 candrapurIvarNanam / 10 rAjavezmavarNanam / 11-15 tadadhipatermahAsenanRpatervarNanam / 16-20 tanmahiSyA lakSmaNAyA varNanam / 21 tAM lakSmaNAmavApya rAjA mahAmena AtmAnaM sArvabhaumaM kalayatisma-iti varNanam / 22 tAM prati rAjJo'nuraktavarNanam / 23 tadanurakteH prabhAvAt sAmantAnAM svAcchandyam / 24 sacivamukhAttacchrutvA rAjJastadvijayasya vicAraH / 25-52 rAjJo digvijayavarNanam / 53 rAjJaH svapurI prati pratyAgamanam / 54 satkRtyanantaraM rAjJAM visarjanam / 55 rattavRSTivarNanam / 56 dikkumAryo lakSmaNAyA garbhazodhanAdi kartavyaM vyadhiSata-iti varNanam / 57-62 devI SoDaza svapnAn dadarza-iti varNanam / 63-66 rAjamukhena svapnaphalavarNanam / 67 tacchratvA lakSmaNA devI pramodaM bheje-iti varNanam / 68 candraprabhasya garbhAvataraNam / 69 garbhakalyANamahotsavasya varNanam / 70 zrIhrodhRtyAdibhirdevobhiH sevyamAnA lakSmaNA devI navamAsAna sUkhenaiva ninya-iti varNanam / 17. saptadazaH sargaH 1 jinajanmavarNanam / 2-3 jinajanmasamaye kakubhaH praseduH, nabhastalamamalaM jAtaM, surabhirvAyurvavo, viyato divyakusumavRSTirjAtA-iti varNanam / 4-5 kalpavAsiprabhRtidevAnAmAvAsasthAneSu maNighaNTikAdayaH svayameva reNuH-iti varNanam / 6 jJAtacandraprabhajinajanmanAM devAnAM candrapurI prati prasthAnam / 7 surAsurAbharaNakiraNaH kakubhAM zobhAyA varNanam / 8 nabhasi devavimAnAnAM sussmaa| 9 amarAlayAdAnRpatigehaM vistRtAyA devapaGa kteH saundaryam / 10 savAsavaH suragaNo nRpasama prApa----iti varNanam / 11 zacI mAyAzizuM mAturura si vinivezya jinamujjahAra-iti varNanam / 12 tamudokSya hareharSaprakarSaH samajani--iti varNanam / 13 sodharmendrastamarbhakamAtmagajamaropayat--iti varNanam / 14 anyeSAmamarapatInAmAnamanavarNanam / 15 maGgalagAnapUrvakaM devInAmagrato'bhimeru prasthAnam / 16 devAnAM prasthAnavelAyAM dundubhinAdaH / 17 tadavasare nabhastale devanRtyamajaniiti varNanam / 18 sumeruprAptivarNanam / 19 sumeruzikharasya pANDukazilAyAM siMhAsane jinA kasya sthApanam / 20 tadabhiSekavarNanam / 21 sotsavaM tatkarNacchedanasaMskAraM surezvarAzcakruH--iti varNanam / 22 surAstaM jinArbhakaM maNikuNDalAdibhirAbharaNairabhUSayan-iti varNanam / 23 tannAmakaraNasaMskAraH / 24 tatstuterupakramaH / 25-40 indramukhena jinArbhakastutiH / 41 sumerutazcandrapurNa prati prasthAnam / 42 jinArbhakaM samarpA surAH surendrAzca tatra mahotsavaM cakruH-iti varNanam / 43-48 jinArbhakasya bAlakrIDAyA vaNanam / 49 dhanadaprepitAnAM tadAbharaNAnAM varNanam / 50 tatkalAvagamanavaiziSTayam / 51 tadvivAhasaMskAraH / 52 rAjyalAbhaH tatprazAsanaM c| 53-56 tacchAsane prajAyAH sukhAvasthitiH / 57 sAmantAnAmAnukUlyam / 58 rajanImahazcASTadhA vibhajya vihitaH Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam kaarykrmH| 59 samaye samaye sUravanitAnAmAgamanaM lalitagItanartanAdividhAnaM ca / 60 candraprabhasya bhogasukhAnubhavanam / 61-64 candraprabhasya purato dharmarucinAmno dhRtavRddhavigra hasya surasya puutkRtiH| 65 antarhite tasmin sa ka iti sabhyajanAnAM jinaM prati jijJAsA / 66 taduttaram / 67-70 saMsArAsAratAyAzcintanam / 71 kRtsnakarmakSayasya nizcayaH / 72 lokAntikadevAnAmAgamanam / 73 vimalAbhidhAM zibikAmAruhya candraprabhaH sakalartuvanaM prApat-iti varNanam / 74 varacandrAbhidhAnAya svaputrAya rAjyaM vitIrya sa tapo'grahIt-iti varNanam / 75 apAkRtAMstatkacAnamarAdhipaH kSIrasamudre nidadhe-iti varNanam / 76 dIkSAkalyANamahotsavaH / 77 nalinapurapAlinaH somadattasya gRhe candraprabhasya pAraNA / 78 caturNAM kaSAyANAM nAzanam / 79 parISahajayavarNanam / 80 candraprabhasya pArzve saMzayanirAsAya nAnAmunInAmanudinamAgamanam / 81 punarapi dIkSAvanaM prati gamanam / 82 tatra nAgazAkhinastastalabhuvi kaivalyalAbhaH / 83-91 samavasaraNavarNanam / 18. aSTAdazaH sargaH 1 gaNadharapraznAjjinezvarazcandraprabhastattvaM jagAda-iti kathanam / 2 saptatattvAnAM nAmAni / 3 puNyapApayorbandhe'ntabhAvo'nantarbhAve ca navapadArthAH- iti pratipAdanan / 4. jIvasvarUpanirUpaNam / 5 vivakSAvazAjjIvasya dvaividhyaM cAturvidhyaM c| 6 pRthivIbhedAnnArakaH saptadhA prabhidyate / 7-8 adholokasthitAnAM saptapRthivInAM nAmAni / 9-10 nArakANAmutsedhaH / 11-12 nArakANAmAyuH / 13-14 nArakabilAnAM saMkhyA / 15 pApA narakaM prayAnti tatra du:khaM cAnubhavanti / 16 narakagativarNanasyopasaMhArastiryaggativarNanasyopakramazca / 17 tiryagyonijAnAM jIvAnAM bhedAH / 18-19 sthAvarajIvAnAM bhedaaH| 20-21 indriyApekSayA jiivaanaamutkRssttaavgaahnaa| 22. indriyANAM nAmAni dvIndriyAdijIveSu tadvaddhikramazca / 23-24 sthAvarajIvAnAmAyuSaH pramANam / 25-26 trasajIvAnAmAyuSaH pramANam / 27 tiryaggativarNanasyopasaMhAro manuSyagativarNanasyopakramazca / 28 manuSyANAM bhedA bhogabhUmInAM saMkhyA c| 29 uttamAdibhedena bhogabhUmInAM traividhyamuttamAsu ca bhogabhUbhiSu nRNAmutsedhaH / 30 bhogabhUmijAnAmAyuH / 31 bhogabhUmijAH kalpadrumodbhavaM phalaM bhujateiti kathanam / 32 karmabhUmijAnAM mAnavAnAM bhedAH karmabhUmInAM saMkhyA ca / 33 karmabhUmijAnAM mAnavAnAmutkRSTa utsedhH| 34 karmabhUmijAnAmAyuH, videhe vRddhihrAsau na-iti kathanam / 35 bharatairAvatayoH kAlakRtI vRddhihrAsau, kAlazca dvividhaH- iti prtipaadnm| 36 utsapiNyA avasarpiNyAzca kAlasya pramANama / 37-38 tayoH suSamAsuSamAdayo bhedAH / 39-41 suSamAsUSamAdInAM kAlastha pramANama / 42 mlecchAnAM bhedaaH| 43 AryANAM bhedAH / 44-46 guNasthAnAnAM nAmAni / 47 manuSyagativarNanasyopasaMhAro devagativarNanasyopakramazca / 48 nikAyApekSayA devAnAM cAturvidhyaM tatra ca bhavanavAsinAM dazavidhatvam / 49 vyantarA assttdhaa| 50 vaimAnikadevAnAM bhedAH / 51 kalpAtItadevAnAM varNanam / 52 bhavanavAsinAM devaanaamvgaahnaa| 53 vyantarajyautiSasaudharmezAnadevAnAmutsedhaH / 54-58 anyeSAM sumanasA ( vaimAnikAnAM) kAyocchrAyaH / 59-65 devAnAmAyuHpramANam / 66 jIvanirUpaNAyA upasaMhAro'jIvavarNanAyA upakramazca / 67 ajIvadravyasya paJcavidhatvam / 68 SaSThasya jIvadravyasya paJcAstikAyanAM ca pratipAdanam / 69-70 dharmadravyasya svarUpanirUpaNam / 71 adharmadravyasya svarUpam / 72 AkAzadra vyasya nirUpaNam / 73 dharmAdidravyANAM pradezasaMkhyA / 74 kAladravyasya lakSaNamupakArazca / 75-77 dinakarAdInAM kriyAM vihAyAparaH kAlo nAstIti pUrvapakSastaduttarapakSazca / 78 pudgalasya svarUpanirUpaNamaNuskandhavivakSayA dvaividhyaM ca / 79 sthUlasUkSmAdibhedataH pudgalAnAM bahuvidhatvam / 80 pudgaladravyasyopakAraH / 81 pudgalavarNanasyopasaMhAra Asravatattvasyopakramazca / 82 Asravasya svarUpam / 83 Asravasya bhedo tatsvAminI ca / 84 jJAnadarzanAvaraNayorAsravahetavaH / 85 asAtavedanIyasyAsravahetavaH / 86 sAtavedyasyAsrabahetavaH / 87 darzanamohanIyasyAsravahetavaH / 88 cAritramohanIyasyAsravahetavaH / 89 nArakAyuSastiryagAyuSazcAsravahetavaH / 90 manuSyAyuSo devAyuSazcA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 41 sravahetavaH / 91 zubhasyAzubhasya ca nAmakarmaNa AsravahetavaH / 92 tIrthakRnnAmakarmaNo nocagotrasya cAsravahetavaH / 93 antarAyakarmaNa AsrabahetavaH / 94 AsravasyopasaMhAro bandhasyopakramazca / 95 bandhahetavaH / 96 bandhasvarUpam / 97 bandhasya bhedAH / 98 mUlaprakRtayaH / 99 mUlaprakRtInAM bhedAH / 100 jJAna-darzanAvaraNa-vedanIyAntarAyANAM parA sthitiH / 101 mohanIyanAmagotrAyuHkarmaNAM parA sthitiH| 102 aSTakarmaNAmaparA sthitiH / 103 anubhAvabandhasya svarUpam / 104 pradezabandhasya svarUpam / 105 bandhasyopasaMhAraH saMvarasyopakramazca / 106 saMvarasya svarUpaM vyutpatizca / 107 sNvrhetvH| 108 saMvarasyopasaMhAro nirjarAyA upakramazca / 109-110 nirjarAyAH svarUpaM bhedau tatsvarUpaM ca / 111 nirjarAyA kAraNaM tapo bAhyAmyantaravivakSayA dvividhaM taduttarabhedApekSayA ca dvAdazavidham / 112 bAhyatapasaH ssddbhedaaH| 113 AbhyantaratapasaH SaDbhedAH / 114 svAdhyAyAdInAM vyaktatvAta kevalaM dhyAnavarNanasyopakramaH / 115 dhyAnasya catvAro bhedAH / 116-117 ArtadhyAnasya catvAro bhedAH / 118 rodradhyAnasya caturvidhatvam / 119 dharmyadhyAnasya catvAro bhedAH / 120-121 zukladhyAnasya catvAro bhedAH / 122 nirjarAvarNanasyopasaMhAro mokSatattvavarNanasyopakramazca / 123 mokSasya svarUpamupAyaH svAmI ca / 124 ratnatrayasya svarUpam / 125-127 ekAGgavikalaM ratnatrayaM bheSajamiva kAryakAri na / 128-129 muktiM prati ratnatrayasya hetutvopapAdanam / 130 kSINakarmA jIvo'gnijvAlAkalApavat svabhAvata Urdhva prayAti / 131 muktajIvasya lokAnAvasthAne hetuH / 132 bhagavatazcandra prabhasya vihaarH| 133-144 bhagavatazcandraprabhasyAtizayAnAM varNanam / 145 prAtihAryANAM nirUpaNam / : samavasaraNe gaNadharANAM pUrvadhAriNAM ca sNkhyaa| 147 upAdhyAyAnAmavadhijJAninAM ca saMkhyA / 148 kevalajJAninAM vikriddhimupeyuSAM ca sNkhyaa| 149 manaHparyayajJAninAM vAdinAM ca sNkhyaa| 150 AyikANAM sNkhyaa| 151 zrAvakANAM zrAvikANAM ca saMkhyA / 152 bhagavAna saMmedazailazikharaM samAsasAda-iti varNanam / 153 bhagavato muktiH / 154 antimasaMskAro mokSakalyANakamahotsavazca / granthakartuH prazastiH 1 AcAryazrIguNanandinaH paricayaH / 2 vibudhaguNanandinaH paricayaH / 3 abhayanandinaH paricayaH / 4 vIranandinaH ( granthakartuH) paricayaH / 5 tadracitasya candraprabhacaritasya samullekhaH / 6 bhagavatazcandraprabhasya bhvaavliH| prastA0-6 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaH zrIvarmanRpo babhUva vibudhaH saudharmakalpe tatastasmAccAjitasenacakrabhRdabhUyazcAcyutendrastataH / yazcAjAyata padmanAbhanRpatiyoM vaijayantezvaro yaH syAttIrthakaraH sa saptamabhave candraprabhaH pAtu naH // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIranandi-praNItaM candraprabhacaritam [ 1. prathamaH sargaH ] zriyaM kriyAdyasya surAgame naTatsurendranetraprativimbalAJchitA / sabhA babhau ratnamayI mahotpalaiH kRtopahAreva sa vo'grajo jinaH // 1 // sa pAtu yasya sphaTikopalaprabhe prabhAvitAne vinimagnamUrtibhiH / vididyute dugdhapayodhimadhyagairivAmarairvaH zazilAJchano jinaH // 2 // vidvanmanovallabhA vande'haM sahajAnandakandalIkandabandhuram / candrAkaM candrasaMkAzaM candranAthaM smarAharam // 1 // candraprabhAhaMdIzasya' kAvyaM vyAkhyAyate myaa| vizvamanvayarUpeNa spaSTasaMskRtabhASayA // 2 // zriyamityAdi / yasya svAminaH / surAgame surANAmAgamastasmin / naTatsurendranetrapratibimbalAJchitA naTatAM nRtyatAM surendrANAM devendrANAM netrANAM pratibimbAJchitA cihnitA tthoktaa| ratnamayI ratnasya [ ratnAnAM ] 'vikArastathoktA maNinirmitA / sabhA samavasaraNam / mahotpalaiH mahAnti ca ca tAnyutpalAni ca tairnIlotpalaiH / kRtopahAreva kRtA upahArA yasyAH sA viracitapuSpAJjaliyaktevetyarthaH / babhau reje| saH agrajaH agre jAyata ityagrajaH prathamakAle jAtaH / jinaH durjayakarmaThakArAtIna jayati nirmalayatIti jinaH puruparamezvaraH / vaH yuSmAkam / 'padAdvAkyasya' ityAdinA yuSmadaH SaSThIbahuvacanasya vasAdezaH / zriyam antaraGgabahiraGgasaMpattim / kriyAt vidheyAt DukRJ karaNe liG / utprekSA // 1 // sa ityAdi / yasya svAminaH / sphaTikopalaprabhe sphaTikasyopalasyeva prabhA yasya tasmin / upmaa| prabhAvitAne prabhANAM kAntInAM vitAne samUhe / vinimagnamUrtibhiH vinimajjanti sma vinimagnAstA mUrtayo yeSAM te tathoktAstaiH / amaraiH bhAvAnuvAda prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva tuma sabako kalyANa sampatti pradAna kreN| isa yugameM sabase pahale avatarita honese ve agraja arthAt AdipuruSa kahe jAte haiN| unheM jaba kevalajJAnakI prApti huI thI taba samasta indroMne utsava manAyA thaa| unhoMne devoMkI upasthitimeM ukta RSabhadevake sAmane sabhA ( samavasaraNa ) meM nRtya kiyA thaa| sabhAkI bhUmi cUMki ratnajaTita thI, ataH vahA~ indroMke netroMkI chAyA par3anese aisA pratIta hotA thA mAno vaha una ( RSabhadeva ) ke lie svayaM nIla kamaloMkA upahAra bheMTa kara rahI ho // 1 // candra-cihnase vibhUSita aSTama tIrthakara bhagavAn candraprabha ( caritanAyaka ) tuma sabakI rakSA kreN| unake dehakI kAnti sphaTika 1. A haMdhIrasya / 2. A sa vikArAsta / 3. A ca tathoktAni tairnI / 4. = kRta upahAraH pajAvizeSo yasyAM saa| 5. = sacarAcare jagati prasiddhaH / 6. za sa vidhIyAt / 7. A ikRDa za sa ikija / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1, 3 candraprabhacaritam anantavijJAnamanantavIryatAmanantasaukhyatvamanantadarzanam / bibharti yo'nantacatuSTayaM vibhuH sa no'stu shaantirbhvduHkhshaantye||3|| 'jarAjaratyAsmaraNIyamIzvaraM svayaMvarIbhUtamanazvarazriyaH / nirAmayaM vItabhayaM bhavacchidaM namAmi vIraM nRsurAsuraiH stutam // 4 // devaiH / dugdhapayodhimadhyagaiH dugvasya payodhidugdhapayodhi: kSIrasa mudraH tasya madhyaM gacchanti sma tathoktAstairiva / vididyute / dyuti dopto bhAva liT / saH zazilAJchanaH zazyeva lAJchanaM yasya saH, candralAJchana ityartha / jinaH aSTamatIrthaMkaraH / vaH yuSmAn / 'padAdvAkyasya' ityAdinA yuSmacchabdasya dvitIyAbahavacane vasAdezaH / pAtu rakSatu / pA rakSaNe loT / utprekSA // 2 // anantavijJAnamityAdi / yaH svaamii| anantavijJAnaM na vidyate'nto'vasAno(naM) yasya tat anantaM ca tadvijJAnaM tathoktam / anantavIryatAm anantaM ca tadvIyaM cAnantavIryama, tasya bhaavstaam| anantasaukhyatvaM sukhameva saukhym| 'bheSajAdi-' ityAdinA svAthikasTayaNa anantaM ca tatsaukhyaM cAnantasaukhyaM tasya bhAvastata / anantadarzanama anantaM ca tadarzanaM ca tthoktm| iti anantacatuSTayam anantAnAM catuSTayaM tathoktam / bibharti dharati / huna dhAraNa-poSaNayolaT / saH / zAntiH zAntijinaH / vibhuH svaamii| naH asmAkam / 'padAdvAkyasya' ityAdinA yuSmadasmatSaSThIbahuvacanasya nasAdezaH / bhavaduHkhazAntaye bhavasya saMsArasya duHkhasya zAntaye zamananimittam / astu bhUyAt / // 3 // jaretyAdi / jarAjaratyA jaraiva jaratI tayA / asmaraNIyaM dhyAtumayogyam / IzvaraM svAminam / anazvarazriyaH nityazriyaH / svayaMvarIbhUtaM prAgavara idAnIM varo bhavati sma tathoktastam 'karmakartRbhyAm-' ityAdinA triH / 'cvau cAsyAnavyayasya' itIkArAdezaH / nirAmayam AmayAnnirgato nirAmayaH taM vyAdhirahitam / vItabhayama vItaM bhayaM yasya taM bhayarahitam / bhavacchidam bhavaM chinattIti bhavacchit taM saMsAranAzakam / na-surAsurastutama narAmarAsuraiH sannutam / vIram viziSTAm I lakSmI rAti dadAtIti vIraH taM vardhamAnasvAminam / namAmi maNikI prabhA jaisI dhavala thii| ataH cAroM ora baiThe hue deva usa ( kAnti ) meM nimagna hokara aise suzobhita hote the mAno ve kSIrasAgarameM DubakI lagA rahe hoM // 2 // anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya isa anantacatuSTayake dhAraNa karanevAle solahaveM tIrthakara bhagavAn zAntinAtha hama sabake sAMsArika duHkhoMkA upazamana kareM // 3 // maiM ( vIranandI) caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrako namana karatA huuN| ve sarvathA nIroga va nirbhaya the| unhoMne bhavaparamparAko nAza kara diyA thA, tathA kyA nara, kyA sura aura kyA asura sabhI unake pavitra guNoMkI prazaMsA karate the| unameM ve saba guNa vidyamAna the jo muktike yogya varameM Avazyaka hote haiN| isIlie anantacatuSTayAdisvarUpa avinazvara lakSmIse sampanna mukti-zrIne, svayaM ho unakA varaNa kiyA thaa| vecArI jarA ( vRddhAvasthA ) unake sAtha apane sambandhake viSayameM unakA smaraNa bhI nahIM kara sakatI thii| kAraNa ki usakA tAruNya Dhala cukA thA - 1. TokAzrito'yaM pAThaH pratiSu tu tyAH smaraNIya ityevaMbidha eva pATa upalabhyate / 2. A leTa / 3. A ityAdinA zAstrArthika-vat / 4. bhA dharati sma / 5. A bhRJ / 6. za sa leT / 7. A jaratiH / 8. za sa viziSTaM i iSTaM rAti / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH hitaM visaMvAdavivarjitasthiti parairabhedyaM pravitIrNanirvRtim / zaraNyabhUtaM zaraNaM jinAgamaM gato'smyahaM bhavyajanakabAndhavam // 5 // guNAnvitA nirmalavRttamauktikA narottamaiH kaNThavibhUSaNIkRtA / na hArayaSTiH parameva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // 6 // naumi / Nama prahvatve zabde laTa / rUpakam / / 4 / / hitamityAdi / hitama upakArakam / visaMvAdavivajitasthiti visaMvAdena virodhavacanena vijitA rahitA sthitiryasya tam / 'maryAdA dhAraNA sthitiH' ityamaraH / paraiH anyavAdibhiH / abhedyaM kuhetudRSTAntara bhedyam / pravitIrNa nirvRti pravitIrNA pradattA nirvRtirmokSo yena tam / zaraNyabhUtaM zaraNyamapAyasaMrakSaNopAyo bhavati sma, tthoktstm| bhavyajanakabAndhavaM ratnatrayAvirbhavanayogyA bhavyAH te ca te janAH teSAmeko mukhyo bAndhavaH tam / jinAgamaM jinena praNIta AgamaH tam / ahaM vIranandI / zaraNaM rakSakam / 'zaraNaM gRharakSitroH' ityamaraH / gataH yAtaH / asmi bhavAmi / asa bhuvi laT // 5 // guNAnvitetyAdi / [ guNAnvitA] guNaiH tantubhiH pakSe prsaadmaadhuryaadibhirnvitaa| 'mauyaMpradA[dhA]napAradendriyasUtrasattvAdisaMdhyAdividyAdiharitAdiSu guNaH' iti nAnArthakoze / nirmala-vRttamauktikA nirmalaM nirdoSa trAsAdidoSarahitaM vRttaM padyaM vartulaM yeSAM te tathoktA mauktikA muktiH prayojanaM yeSAM te mauktikA bhavyAH, pakSe muktAmaNayaH nirmalA vRttA mauktikA yasyAH sA tathoktA / ( nirmalAni trAsAdidoSaratihAni vRttAni vartulAni mauktikAni muktAphalAni, pakSe nirmalAni yatibhaGgaprabhRtidoSazUnyAni vRttamauktikAni zreSThacchandAMsi yasyAM sA) hAraSTiriva[reva] hAralateva[taiva] / param atyantam / narottamaiH nareSUttamaiH zreSThaiH / kaNThavibhUSaNIkRtA prAgakaNThaghi bhUSaNamidAnI kaNThavibhUSaNaM kriyate sma tthoktaa| [ na ] nAsIt, saikaiva na dhRtetyarthaH / punaH kApIti cet / durlabhA duHkhena mahatA kaSTena labhyata iti durlabhA / samantabhadrAdibhavA samantAdbhadraM kalyANaM yasyAsau samantabhadraH, sa AdiryeSAM te samantabhadrAdayaH, teSu bhavA tthoktaa| bhAratI ca bhASA vaha bur3hiyA ho cukI thI / / 4 // mere lie jinAgama hI zaraNa ( rakSaka ) hai| maiM usIkI zaraNa AyA huuN| vaha sabako hitakArI hai| usakI sthiti pUrvApara virodhase rahita hai| usake siddhAnta dUsaroMke lie akATya haiN| vaha zAnti aura mukti pradAna karanevAlA hai tathA bhavyajIvoMkA to eka mAtra bandhu hai // 5 // isa yugameM kevala hAra hI nahIM, balki samantabhadra Adi AcAryoMkI vANI bhI atyanta durlabha hai| hAra aura samantabhadra Adi AcAryoMkI vANI meM adbhuta sAmya hai - jisa prakAra nirmala gola motiyoMko dhAgemeM pirokara hAra banAyA jAtA hai aura uttama puruSa use apane galemeM AbhUSaNake rUpameM pahanate haiM isI prakAra samantabhadra Adi AcAryoMkI vANI oja, prasAda aura mAdhurya guNoMse gumphita hai, nirdoSa sundara chandoMmeM nibaddha 1. = nanu ca catvAra eva tIrthakarAH kathamabhiSTutA na sarve'pi, iti cet; ucyate'tra kaverabhiprAyaH - bRhatkathApravarasyAsya kAvyasya vistarabhayAt / athavotsapiNIsamayAditIrthapravartanAdAdijinasyAbhiSTavaH. prArabdhakathAnAyakatvAdaSTamasya, nivighnataH zAstraparisamApteH kAraNatvAta zAnteH, vartamAnatIrthasvAmitvAdantyasyeti / tadApi zeSANAM namanAkaraNe'parIkSakatvamiti cet sarve'pi nutA bhagavatAcAryeNa - vIraM viziSTAma I samavasaraNAdilakSaNAM lakSmIma Irate iti vIraH tIrthakarasamudAyaH taM namAmi, yataH sarveSAmapi zrI: paJcakalyANAbhidhA prAtihAryAtizayAdilakSaNA samAnava zrRyate shrte| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [1,7 guNAnagRhNan sujano na nivRtiM prayAti doSAnavadanna durjanaH / ciraMtanAbhyAsanibandhaneritA guNeSu doSeSu ca jAyate matiH // 7 // guNAnyathaivopadizanprazaMsayA gurutvabuddhayA sujano namasyate / tathaiva doSAndizataH praNindayA kRtaH khalasyApi mayAyamaJjaliH // 8 // suduSkaraM yanmanute gaNAdhipo'pyavaiti vAgdevyapi bhaarmaatmnH| vidhitsurarhaccaritaM tadalpadhIdhruvaM na yAsyAmi na hAsyatAM satAm // 6 / / ca, narottamaiH kaNThavibhuSaNIkRtetyarthaH / zleSaH // 6 // guNAnityAdi / sujanaH zobhano janaH / guNAn agRhNan gRhNAtIti gRhNan, na gRhNan [ agRhNan ] tathoktaH, asvIkurvan / nirvRti saMtoSam / 'nivRtistu manastoSe mokSe samayavADhayoH' iti vizvaH / na prayAti / durjana: nindito jano durjanaH / doSAn avadan vadatIti vadan na vadan avadan tathokto'bruvan nirvRtim / na prayAti / cirantanAbhyAsanibandhaneritA ciraM bhavazcirantanaH / 'sAyaM ciraM prAle prage'vyayAt' iti tanaT / cirantanazcAsAvabhyAsazca sa eva nibandhanaM teneritA preritA / mati: buddhiH / guNeSu smygjnyaanaadishbhaaviprinnaamessu| doSeSu ca tadviparIteSu ca / ca-zabdaH samuccayArthaH / jAyate utpadyate / janai prAdurbhAve laT // 7 // gunnaanityaadi| guNAn upadizan upadizatyupadizan / 'salla' ityAdinA zatRpratyayaH / upadezaM kurvan / sujanaH satpuruSaH / prazaMsayA stutyA / gurutvabuddhayA gurutvasya mahattvasya bddhyaa| yathaiva namasyate namaskriyate / 'namo varivastapasaH kyaca' / tathaiva doSAn dizataH bruvataH / khalasya durjanasyApi praNindayA prgrhyaa| mayA kavinA / ayam eSaH aJjali: mukulitahastaH / tI yutAvaliH pumAn' ityamaraH / kRtaH kriyate sma kRto vihitaH // 8 // saduSkaramityAdi / yata caritama / gaNAdhipo'pi gaNAnAM dvAdazAnAmadhipo'pi gaNAdhipo'pi / suduSkaraM su suSThu duHkhena mahatA kaSTena kriyata iti tathoktam / manute jAnAti / vAgdevyapi sarasvatyapi / AtmanaH svasya / bhAram / avaiti budhyte| tat arhaccaritam arhatazcaritam / vidhitsa: vidhAtumicchaH / 'sanbhikSA-' ityAdinA u-pratyayaH / alpadhIH alpAdhIryasya saH, stokabuddhirityarthaH / dhravaM nizcayam / satAM satpuruSaiH / 'vA nAkasya' ityAdinA karaNe sssstthii| hAsyatAM hAsyasya bhAvam / na yAsyAmi na gamiSyAmi / na iti na, api tu yAsyAmyeva / dvau nau prakRtamathaM gamayataH hai aura use zreSTha puruSa kaNThastha karate haiM / / 6 // dUsaroMse guNa grahaNa kiye binA sajjanako aura unake doSoMkA vyAkhyAna kiye binA durjanako caina nahIM pdd'tii| isakA eka mAtra kAraNa hai apanA-apanA cirantana abhyAsa, jisase prerita hokara mAnava ( sajjana aura durjana ) kI mati guNoM yA doSoMkI ora jhukatI hai // 7 // sajjana dUsaroMke sadguNoMkI-unakI kRtikI prazaMsA karatA hai aura unake grahaNa karanekA upadeza bho detA hai, ataH loga use apanA guru mAnakara namaskAra karate haiN| isI prakAra durjana dUsaroMke doSoMkI-unakI kRtikI-nindA karatA huA unako prakhyAta karatA hai, ataH maiM use bhI hAtha jor3atA hU~ // 8 // arahaMta bhagavAnke jisa caritako cAra jJAnake dhArI, svayaM gaNadhara bhagavAn bhI kaThina mAnate haiM aura jise bhagavatI sarasvatI devI ( tIrthaMkarakI vANI ) bhI apanA bojhA samajhatI hai, arthAt aparimita honese jisakA varNa, pada va vAkyoMke dvArA pUrNatayA varNana nahIM kiyA jA sakatA hai, usIko likhaneke lie maiM manda buddhi hokara bhI pravRtta huA huuN| ata: satpuruSoMke sAmane parihAsa yogya nahIM banU~gA, yaha kabhI nahIM ho sakatA--nizcita hI unakI ha~sIkA bhAjana banU~gA // 9 // 1. za sa 'vihitaH' nAsti / 2. za sa suduSkaramiti / 3. za sa sanviSetyAdinA / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1, 12] prathamaH sargaH tathApi tasmin gurusetuvAhite suduSpraveze'pi purANasAgare / yathAtmazakti prayato'smi potakaH pathIva yUthAdhipatipravartite // 10 // athAsti' zRGgollikhitAmarAlayo dvipUraNadvIpagato gbhstibhiH| sRjannameghAM kalamAgrapiGgalaistaDicchriyaM vyomani pUrvamandaraH // 11 // vibhUSya tatpUrvavidehamAtmanaH zriyA sthito nAkinivAsasaMnibhaH / samasti dezo bhuvi maGgalAvatItyabhikhyayA yaH prathito'rthayuktayA / / 12 / / // 9 // tathetyAdi / tathApi hAsyagamanaprakAreNApi [ prakAre'pi ] / suduSpraveze'pi suSThu duHkhena mahatA kaSTena pravezanIye'pi / gurusetuvAhite guravo gaNadharAdayaH ta eva setustena vAhite prApite / tasmin purANasAgare purANameva sAgaraH tasmin / yathAtmazakti AtmanaH zaktistathoktA, Atmazaktimanatikramya yathAtmazakti / yUthAdhipatipravartite yUthAnAmadhipatirgajAdhipaH tena pravartitaH zodhitaH tasmin / pathi maarg| potaka iva karizAvaka iva / prayata: udyataH / asmi bhavAmi / upamA // 10 // athetyAdi / atha purANapravezAnantaram / zRGgollikhitAmarAlayaH zRGgeNollikhitaH saMspRSTaH surAlayaH svargo yasyAsau tathoktaH, atyunnatatvAdityarthaH / dvipUraNadIpagataH dvayoH pUraNaM dvIpaM gacchati sma tathoktaH, dvitIyadvIpasya dhAtakIkhaNDasya madhyagata ityrthH| kalamAgrapiGgalaiH kalamAnAM zAlInAmagrANi majaryaH tAnIva piGgalAH suvarNavarNAH taiH / gabhastibhiH kiraNaH / ameghAM jaladhararahitAm / vyomani AkAze / taTicchriyaM taTito vidyutaH zriyaM saMpattim / sRjan sRjatIti sRjan nirmApayan / pUrvamandaraH pUrvamandaro meruH / asti vartate / asa bhuvi laT // 11 // vibhUSyetyAdi / yaH viSayaH / AtmanaH svasya / zriyA puNyavata: puruSAn zrayatIti zrIH, tayA sNpdaa| tatpUrvavidehaM tasya pUrvamandarasya pUrva paurastyaM videhaM janapadam / vibhUSya vibhUSaNaM pUrva pazcAt kiMciditi, alaMkRtya / sthitaH nAkinivAsasaMnibhaH nAkinAM devAnAM nivAsasya svargasya saMnibhaH samAnaH / arthayuktayA arthena yuktA tayA, saarthkyaa| maGgalAvatItyabhikhyayA 'maGgalAvatI' iti abhikhyayA abhidhAnena / bhuvi bhUmau / prathitaH pratItaH / dezaH viSayaH / samasti samyag vartate / asa bhuvi laT // 12 // yadyapi mujhe apane parihAsakA pahalese hI bhAna ho gayA hai, kintu phira bhI jaise setu ( pula ) kI sahAyatAse samudrameM praveza karanA sarala ho jAtA hai, isI taraha guru-paramparAko kRpAse mujhe purANa ( uttarapurANa, jisake AdhArase candraprabhacarita likhA gayA hai ) meM praveza karanA sarala ho gayA hai / yaha purANa bhI samudrase kisI aMzameM kama nahIM hai, to bhI guruoMko kRpAse apanI pratibhA zaktike anusAra isameM praveza karaneke lie udyata huA huuN| jaise gajarAjake dvArA banAye gaye mArgameM usakA baccA ( potaka ) praveza karaneke lie udyata hotA hai // 10 // aba yahA~se kathAkA prArambha hotA hai-dUsare dvIpakA nAma dhAtakI khaNDa hai| vahA~ pUrva dizAmeM jo meru parvata avasthita hai, usakA zikhara svargako chUnevAlA-bahuta uuNcaa-hai| usakA UparI bhAga sunahare raMgakA hai, ataH vaha pakI dhAnako bAloM ( maJjarI ) ke samAna pIlI kiraNoMke dvArA AkAzameM meghoMke na rahanepara bhI bijalIkI chaTA dikhalAtA hai / / 11 / / usake usa kSetrameM-jisakA nAma pUrva videha hai-eka maMgalAvatI nAmakA deza hai| sadA maMgalamaya rahanese vaha sArthaka nAmavAlA hai / vaha usa videhakA bhUSaNa hai| vaha apanI zrI-vibhUti aura utkRSTa zobhA-kI dRSTise svargake samAna hai| isIlie vaha sAre bhUmaNDalameM vikhyAta hai // 12 // 1. a athosti / 2. sa pravezanIyo'pi / 3. za sa asmin / 4. A lobhitaH / 5. A za sa prveshaanntre| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [1, 13 - nirantarairyatra zukAGgakomalaiH smaanssyaangkursNcyshcitaaH| janasya cetAMsi haranti bhUmayo harinmaNivAtavinirmitA iva // 13 // nizAkarAMzuprakarAcchavAribhirvinidranIlotpalarazmiraJjitaiH / cyutairnirAlambatayA vihAyaso vibhAti khaNDairiva yaH srovraiH||14|| nizAlu zItAMzumaNisthalacyutaiH payaHpravA haiH pripuuritaantraaH| vahanti yasmiJjalarAziyoSito nidAghakAleSvapi kuulmudrjaaH||15|| nirantarairityAdi / yatra yasyAM maGgalAvatyAm / nirantaraiH antarAnnirgataiH, niravakAzairityarthaH / zukAGgakomalaiH zukAnAmaGgAnIva komalaimRdulaiH / samAnasasyAGkarasaMcayaiH samAnAnAM sasyAnAm aGkarANAM saMcayaiH samUhaiH / citA: cIyante sma citAH, vyaaptaaH| bhUmayaH bhuvaH / harinmaNivAtavinirmitA iva haritAM maNInAM marakataratnAnAM vAtena samahena vinirmitA: sRSTA iva / janasya lokasya / cetAMsi cittAni / haranti apaharanti / hRJ haraNe laT / utprekSA // 13 // nizAkaretyAdi / yaH dezaH / nizAkarAMzuprakarAcchavAribhiH nizAkarasya candrasya aMzanAM prakara: samaha iva acchAni nirmalAni vArINi jalAni yeSAM taiH| vinidranIlotpalarazmirajitaiH vinidrANAM vikasitAnAM nIlotpalAnAm indIvarANAM razmibhiH kAntibhI raJjitaibimbitaiH ( nIlavarNIkRtaiH ) / sarovaraiH mahAsarobhiH / nirAlambatayA AlambanAta [AlambAta ] nirgataM nirAlambaM tasya bhAvaH tayA, AdhArarahitatvenetyarthaH / cyutaiH cyavante sma cyutAH taiH, patitaiH / vihAyasaH gaganasya / khaNDairiva zakalairiva / vibhAti virAjate / bhA dIptau laT / utprekSA / / 14 // nizAsvityAdi / yasmin deshe| nizAsu rAtripu / zItAMzumaNisthalacyutaiH zItAMzumaNeH candrakAntamaNe: sthalAt pradezAt cyutaiH patitaiH / payaHpravAhaiH payasAM salilAnAM pravAhaiH / paripUritAntarAH paripUryate sma paripUritam antaraM madhyapradezo yAsAM tAH / jalarAziyoSitaH jalarAzeH samudrasya yoSitaH striyo nadya ityarthaH / nidAghakAleSvapi nidAghAzca te kAlAzca nidAghakAlAH teSvapi, uSNakAleSvapi / kUlamudrujAH kUlam udrujantIti kUlamudrujAH / 'kUlAdudirujvahaH' iti zkhaH, "khityaruH - ' ityAdinA am [ mam ] / taTavidArakAH satyaH / vahanti sravanti / vaha prApaNe vahA~ dhAnyakI khetI pracura mAtrAmeM hotI hai| vahA~kI bhUmi upajAU hai| jaba usameM cAroM ora samAna U~cAIvAle komala, itane komala jitanA ki totekA zarIra komala hotA hai, dhAnyake aMkura dRSTi-gocara hote haiM, taba vaha aisI jAna par3atI hai mAno usameM hare maNi jar3a diye gaye hoN| isIlie vaha dekhanevAloMke manako barabasa hara letI hai-dekhanevAle vahA~se bhale hI cale jA~ya, kintu unakA mana vahIM ramA raha jAtA hai // 13 // vahA~ jo bar3e-bar3e sarovara haiM unameM candramAkI kiraNoMke samAna nirmala jala bharA haA hai aura usameM nIla kamala khile una kamaloMkI nIlI prabhAse sarovaroMkA jala nIlA dikha rahA hai| ataH ve aise jAna par3ate haiM mAno AdhAra na rahanese TUTakara gire hae AkAzake TakaDe hoN||14|| vahA~ jahA~-tahA~ jo candrakAnta maNimaya bhavana haiM unase rAtrike samaya candramAkI kiraNoMkA sparza hote hI jo jalakA pUra bahane lagatA hai usake prabhAvase vahA~kI nadiyoMke pravAha grISmakAlameM bhI apane donoM 1. za sa niraalmbnN| 2. A yessaaN| 3. za Sa nidAghakAle'pi / 4. za sa maTa / 5. A bahi praapnne| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1, 19 ] prathamaH sargaH sadA yamasmatpratipakSabhUtayA kRtAdhivAso dhanadhAnya saMpadA / itIva yasmin vihitAbhyasUyayA na jAtu loko vipadA vilokyate || 16 || vikAsavadbhiH zaradabhrapANDuraiH sitAtapatrairiva yaH prasAritaiH / samastadezAdhipatitvamAtmano vyanakti loke sthalanIrajAkaraiH // 17 // samujjvalAbhiH kanakAdiyonibhirvikAsinIbhiH khajibhiH samantataH / kRtAspadA yatra janarddhihetubhiryathArthanAmA vasumatyajAyata || 18 || zikhAvalIlIDhaghanAghanAdhvabhirbahiH sthitairnUtanadhAnyarAzibhiH / vibhAnti yasminnigamAH kutUhalAdivopayAtaiH kulamedinIdharaiH // 16 // 3 laT / / 15 / / sadetyAdi / yasmin videhe / ayam eSa maGgalAvatIdezaH / asmatpratipakSabhUtayA asmAkaM pratipakSabhUtayA viruddhabhUtayA / dhanadhAnyasaMpadA dhanAnAM dhAnyAnAM saMpadA saMpattyA / sadA sarvasmin kAle / kRtAdhivAsaH kRto vihito adhivAsaH sthAnaM yasyAsau iti evaM prakAreNa / vihitAbhyasUyayA vihitayA kRtayA abhyasUyayA Iyeva yadvA vihitA abhyasUyA yayA sA tathoktA tathA / vipadA vipattyA / lokaH janaH / jAtu kadAcidapi / navilokyate na vIkSyate / lokRJ darzane karmaNi laT ||16|| vikAsavadbhirityAdi / yaH deza: / vikAsavadbhiH vikAsosstyeSAmiti vikAsavantaH taiH vikasanayuktaiH / ' astyasminveti matuH' iti matuH 'mAntopAnta - ityAdinA masya vaH / zaradabhrapANDuraiH zaradi zaratkAle pravartamAnam abhraM megha iva pANDurAH zubhrAH taiH / prasAritaiH vistRtaiH / sthalanIrajAkaraiH sthale pravartamAnAnAM nIrajAnAm AkaraiH khanibhiH sitAtapatrairiva sitaiH Atapatrairiva zvetacchatrairiva / loke jagati / AtmanaH svasya / samasta dezAdhipatitvaM samastAnAM dezAnAm adhipatitvaM prabhutvam / vyanakti vyaktIkaroti / aJjU gativyaktimrakSaNeSu laT ||17|| samujjvalAbhirityAdi / yatra deze / janaddhihetubhiH janAnAm RddhInAm aizvaryANAM hetubhiH kAraNabhUtaiH / samujjvalAbhiH prakAzamAnAbhiH / kanakAdiyonibhiH kanakAdInAM yonibhiH utpattisthAnaH / vikAsinobhiH vikasanazIlAbhiH / khanibhiH AkaraiH / samantataH paritaH kRtAspadA kRto vihita Aspada' Azrayo yasyAH sA tathoktA / vasumatI vasu dravyam asyA astIti vasumatI / yathArthanAmA yathArtha nAma yasyAH sA yathArthanAmA yathArthAbhidhAnA / ajAyata jaG prAdurbhAve laG || 18 || zikhetyAdi / yasmin deze / zikhAvalIlIDhaghanAghanAdhvabhiH zikhAnAm agrANAm AvalyAM loDhaH saMzliSTo ghanAghanasya meghasyAdhvA mArgo yeSAM tai:, atyudagraiH ityarthaH / 'ghanAghano ghano meghaH' 7 kinAroMse TakarAte hue bahA karate haiM || 15 || yahA~ke logoMke pAsa sadA merI virodhinI ( sauta ) dhana-dhAnya-sampatti nivAsa karatI hai / ataH yahA~ merI dAla galanA kaThina hai / mAno isI sotiyADAhake kAraNa vipatti vahA~ke kisI manuSyakI ora dekhatI taka na thI || 16 | vahA~ jo zaratkAlIna megha ke samAna dhavala sthalakamala khile hue haiM ve khule hue zubhravarNa chAtoMke samAna dikhate haiM / ataH lagatA hai ki vaha deza unase yaha vyakta kara rahA hai ki 'maiM sabhI dezoMkA rAjA hU~' // 17 // vahA~ cAroM ora jo nirmala, svarNa Adi dhAtuoMkI utpAdaka evaM logoM kI samRddhiko kAraNabhUta khAneM phailI huI thIM unase vahA~kI vasumatI - bhUmi kA vasumatI - dhanavAlI - nAma sArthaka ho gayA hai || 18 | usa dezake nikaTavartI gA~voM meM anna bahutAyata se utpanna hotA hai / una gA~voM ke bAhara khalihAnoM meM megha mArgako chUnevAlI - atizaya U~cI - jo navIna 1. a vikAzanobhiH, A i vikAzinIbhiH / 2 [ maGgalAvatIviSaye ] / 3 [ yasminnasau ] 4. sa lokRy / 5. [ samUhaiH ] / 6. [ Aspadam ] / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [ 1, 20 - gataiH samAsattimivetaretarazriyAmananyatrabhuvAM didRkssyaa| nirantarodyAnavitAnarAjitairmahAgR haiAmapuraivibhAti yaH // 20 // vaNikpathastUpitaratnasaMcayaM samasti tasminnatha ratnasaMcayam / puraM yadAlAnitamattavAraNairvibhAti hamryaizca samattavAraNaiH // 21 // gabhIranAdaiH pratimAnipAtibhiH pyodhrairmndsmiirnneritaiH| jalebhayUthairiva saMkulAntarA virAjate yatparikhA prathIyasI // 22 / / iti dhanaMjayaH / bahiH sthitaiH bAhyasthitaiH / nUtanadhAnyarAzibhiH natanAnAM navInAnAM dhAnyAnAM rAzibhiH pujaiH / kutUhalAt kautukAt / upayAtaiH upAgataiH / kulamedinIdharaiH kulabhUdharairiva / nigamAH bhaktagrAmAH / vibhAnti virAjante / bhA dIptau laT / utprekSA // 19 // gatarityAdi / ya: dezaH / ananyatrabhuvAm anyatra bhavantItyanyatrabhuvo nAnyatrabhuvo'nanyatrabhuvaH tAsAm anyatra [degtrA ] saMbhUtAnAm / itaretarazriyAm itaretarasya zriyaH tAsAm anyonyasaMpadAm / didRkSayA draSTuM vaanychyaa| 'sanbhikSA-' ityAdinA u-pratyayaH / samAsani sAmIpyam / gataH yAtairiva / nirantarodyAnavitAnarAjitaiH nirantarANAM nibiDAnAm udyAnAnAm ArAmANAM vitAnena nivahena rAjitaiH / "vistArAvasarakratuvRttabhedatucchamandasamAjeSu vitAnam' iti nAnArthakoze / mahAgRhaiH [ mahAnti vizAlAni gRhANi bhavanAni yeSu taistathoktaiH ] / grAmAzca purANi ca taiH grAmaiH pattanaizca / vibhAti virAjate / bhA dIptau laT / utprekSA // 20 // vaNikpathetyAdi / atha dezavarNanAnantaram / / yata yasmAta AlAnitamattavAraNaH bandhasaMbhAvitA4 mattavAraNA mattagajA yeSAM taiH / samattavAraNaH mattavAraNena saha vartanta iti samatta vAraNAH, taiH, updhaanphlkvishessytaiH| 'mattavAraNamicchanti dAna klinnkttdvipe| mahAprAsAdavIthInAM varaNDe cApyupAzraye' iti vizvaH / hamyaH dhaninivAsaiH / vibhAti virAjate / vaNikpathastupita ratnasaMcayaM vaNijAM pathiSu vaNikpatheSu / 'RkpU pathyapo't' iti at, stUpito rAzIkRto ratnAnAM saMcayo yasmin tattathoktam / ratnasaMcayaM nAma [ratnasaMcayanAmakam / puraM pattanam / samasti pravartate / asa bhuvi laT / pAdAntyayamakam // 21 // gabhIranAdarityAdi / prathIyasI prakRSTA pRthvI prathIyasI, atyantaM mhto| 'guNAGgAdveSTheyasu' iti Iyasu / yatparikhA yasya purasya parikhA khAtikA / gabhIranAdaiH gabhIro nAdo yeSAM tairgabhIradhvanisahitaiH / pratimAnipAtibhiH pratimAM nipAtayantItyevaM annakI DheriyA~ lagI huI haiM ve aiso pratIta hotI haiM mAno una gA~voMkI zobhAke dekhanekI icchAse kautUhalavaza kulAcala hI cale Aye hoM // 19 // vahA~ke nikaTavartI grAmoM aura nagaroMmeM aTUTa sampatti hai, aisI sampatti aura kahIM sambhava nahIM hai| ve grAma-nagarAdi mAno eka dUsarekI isa sampattike dekhanekI icchAse hI samIpatAko prApta hue haiN| thor3e-thor3e antarase lage hue bAgabagIcoMke samUhoM aura bar3e-bar3e mahaloMse una grAmoM aura nagaroMkI zobhA dekhate hI banatI hai // 20 // aba yahA~se nagarakA varNana prArambha hotA hai-usa dezameM eka ratna saMcaya nAmakA nagara hai| usa nagarake bAjAroMmeM ratnoMkI DheriyA~ lagAyI jAtI haiN| isase usakA 'ratnasaMcaya' yaha sArthaka nAma hI samajhanA caahie| vaha pura khambhese ba~dhe hue mattavAraNoM-hAthiyoM-aura mattavAraNa sahita-chajjevAle-bar3e-bar3e bhavanoMse suzobhita hai / / 21 // meghoM aura hAthiyoMmeM bar3I samAnatA pAI jAtI hai| donoMkA garjana eka-jaisA gambhIra hotA hai| donoMkI vizAla chAyA dRSTigocara hotI hai| donoM hI mandavAyuse prabhAvita hote haiM - megha usI dizAkI ora jAte haiM, jidhara 1. za sa yAtaiH / 2. rApasara / 3. [ yat puraM ] / 4. A bandhAsambhAvitA / 5. [ bandhasambhAvitAzca te mattavAraNA mattagajA: taiH ] / 6 za sa raashito| 7. [ atizayena pRthvI pRthIyasI ] / 8. A za sa Iyas / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1,25 ] prathamaH sargaH parItazRGgaH sphuradaMzujAlakairnizAsu nakSatragaNaiH samantataH / so vibhAti yasmin paridhiH sthiraprabhairiva pradIpaprakaraiH prabodhitaiH // 23 // malImasaM bhRGganibhena lakSmaNA vilokyate yatra ghanAdhvamadhyagam / hairivAliGgakoTibhirnighRSTadehacchavi candramaNDalam ||24|| madAbhambho visRjadbhirullasattaDillatAlaMkaraNairadhogataiH / zarIriNAM gopuraTaGgavartinAM vitanyate yatra gajabhramo ghanaiH ||25|| zIlAH taiH pratibimbapradAnazIlaiH / mandasamIraNeritaiH mandena samIraNena vAyunA IritaiH preritaiH / payodharaiH medhaiH / vyomagatairiti zeSaH / jalebhayUthaiH jalagajAnAM samUhaiH / saMkulAntareva saMkulaM saMghaTitamantaraM madhyaM yasyAH seva / virAjate vibhAti / rAjan dIptI laT / / 22 / / parItazRGga ityAdi / yasmin pure / nizAsu rAtriSu / prabodhitaiH pradIpitaiH / sthiraprabhaiH sthirA nizcalAH prabhAH kAntayo yeyAM taiH / pradIpaprakaraiH pradIpAnAM prakaraiH samUhairiva / samantataH samantAt samantataH sarvataH / sphuradaMzujAlakaiH sphuratprajvaladazUnAM kiraNAnAM jAlaM samUho yeSAM taiH / nakSatragaNaiH nakSatrANAM gaNainivahaiH / parItazRGgaH parItAni pariveSTitAni zRGgANi zikharANi yasya saH / paridhiH prAkAraH / vibhAti virAjate / utprekSA // 23 // malImasamityAdi / yatra pure / bhRGganibhena bhRGgasya bhramarasya nibhena samAnena / unamA / lakSmaNA cihnena / malImasam malama - " syAstIti malImasam | 'malAdImasaraca' iti ImasaH pratyaya: / 'malImasaM tu malinam' ityamaraH / ghanAdhtramadhyagamU ghanAdhvana AkAzasya madhyaM gacchatIti madhyagam / 'gamaH khakhaDDA:' iti Da-pratyayaH / candramaNDalaM candrasya maNDalaM bimbam / abhraMlihazRGgakoTibhiH abhraM lihantItyabhraMlihAni tAni ca tAni zRGgANi ca tathoktAni teSAM koTosprabhAgA yeSAM taiH / ' vahAbhrAliha:' iti rakha: / 'khityaru -' ityAdinA mamAgamaH / gRhaiH mandiraiH / nighRSTadehacchavi nighRSTA ghRSTA dehasya chaviH kAntiryasya tat tadiva / vilokyate lakSyate / lokan darzane laT / utprekSA // 24 // madAbhamityAdi / yatra pure / madAbhaM madajalAmam / ambhaH salilam / visRjadbhiH visravadbhiH | ullasatta DillatAlaGkaraNaiH ullasantyo vibhAntyaH taDitAM latA evAlaGkaraNaM yeSAM taiH / adhogataiH adhoyAtaiH / ghanaiH vArivAhaiH / gopurazRGgavartinAM gopurasya puradvArasya zRGge zikhare vartinAM 5 usakA rukha ho aura hAthI usIkI cAla ( mandagati ) se calate haiM / ataeva meghoMkI chAyA par3hanese usa nagarakI vizAla parikhA ( khAI ) aisI jAna par3atI hai mAno usake bIca meM jalagajoMkA jhuNDa ikaTThA ho gayA ho ||22|| usa nagarake cAroM ora vizAla parakoTA hai| usake unnata zikharoM para rAtri ke samaya jaba cAroM orase camacamAte hue nakSatra dRSTigocara hote haiM taba aisA mAlUma par3atA hai mAno vahA~ ( zikharoMpara ) sthira prabhAko dhAraNa karanevAle dIpaka jalAkara rakha diye gaye hoM / isa avasarapara usa ( parakoTe ) kI chavi dekhate hI banatI hai // 23 // usa nagara meM rAtri ke samaya AkAzake bIcase jAte hue candramaNDalake bhramara ke samAna kAle cihnako dekhakara aisA bhAna hotA thA ki mAno vahA~ke gaganacumbI zikharoMke agrabhAgavAle bhavanoMse usake zarIrakI kAnti ghisa gaI hai || 24|| meghoM aura hAthiyoMmeM aneka dRSTiyoMse bar3I samAnatA hai / megha madajalake samAna sugandhita jala barasAte haiM va kauMdhatI huI bijalI ke AbhUSaNase bhUSita rahate haiM aura hAthI bhI sugandhita madajala barasAte haiM evaM bijalI sarIkhe camacamAte hue soneke 1. ma parItazRGgaH / 2 a 'yugmaM ' ityupalabhyate / 3. za sa malImasa ityAdi / 4. [malossyA0] / 5. za sa 'gamaH -' ityAdi nAsti / 6. A 'candrasya' nAsti / 7 A vispRSTA / 8. A loka darzane / 9. za sa visRpadbhiH / 2 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [1, 26 - sugandhiniHzvAsamarunmanohare manobhuvApANDuni kAminImukhe / samApatan rAhurivenduzaGkayA vilokyate yatra madhubratavrajaH // 26 // nipAtayantI tarale vilocane sajIvacitrAsu nivAsabhittiSu / navA vadhUryatra janAbhizaGkayA na gADhamAliGgati jIvitezvaram // 27 // zazAGkakAntAzmamayodhrvabhUmikAt patatpayaH saudhacayAd vidhUdugame / zikhaNDinAM yatra payodazaGkinAM tanotyakANDe'pi vikAsi'tANDavam // 28 // vartanazolAnAm / zarIriNAM zarIramastyeSAmiti zarIriNasteSAM prANinAm / gajabhramaH gajA iti bhramaH / vitanyate vistAryate / tanu vistAre karmaNi laT / bhrAntimAn / / 25 // sugandhItyAdi / yatra pure / sugandhinizvAsamarunmanohare su zobhano gandho yasya [ sa ] sugandhiH, 'sUtpUtisurabhegandhAdid guNe' iti it, sa cAsau nizvAsazca tasya marud vAyuH tena manoharaM tasmin / manobhuvA pANDDani manobhavena manmathena manmathakrIDayetyartha ApANDuni ISacchubhre / kAminImukhe kAminInAM vanitAnAM mukhe| madhuvratavrajaH madhuvratAnAM bhramarANAM vrajaH samUhaH / induzaGkayA induriti candra iti zaGkayA saMdehena / samApatan samAgacchan / rAhuriva rAhugraha iva / vilokyate vIkSyate / lokRna darzane karmaNi laT / bhrAntirutprekSA ca // 26 / / nipAtayantItyAdi / yatra pure| sajIvacitrAsu jIvacitraiH saha vartanta iti tathoktAH tAsu bhAvacitrasahitAsu / nivAsabhittiSa nivAsasya gRhasya bhittiSu kuDyeSu / tarale caJcale / vilocane nayane / nipAtayantI vyaapaaryntii| navA navoDhA / vadhUH naarii| janAbhizaGkayA janA vartanta ityabhizaGkayA saMdehena / jIvitezvaraM prANakAntam / gADham dRDham / na AliGgati AliGganaM na karoti / ligu gatI laT // 27 / / zazAGketyAdi / yatra pure| vidhUdgame vidhozcandrasyodgama udayaH tasmin / zazAGkakAntAzmamayoqhabhUmikAt zazAGkakAntazcAsAvazmA ca zazAGkakAntAzmA candrakAntazilA tasya vikArAH zazAGkakAntAzmamayAH, UrdhvA cAso bhUmizca tathoktA zazAGkakAntAzmamayordhvabhUmiryasya tasmAt / saudhacayAt saudhAnAM cayaH tasmAt / patatpayaH sravadudakam / akANDe'pi akAle'pi / 'kANDo'strI daNDabANAvargAvasaravAriSa' ityamaraH / payodazaGkuinAM payodo megha iti zakinAM zikhaNDinAM zikhaNDo'styeSAmiti zikhaNDinaH teSAM mayUrANAm / vikAsitANDavam, vikAsi manoharaM tANDavaM nartanam / tanoti AbhUSaNa pahanate haiN| phalataH usa nagarake pramukha dvArake zikharapara jo bhI manuSya pahu~cate haiM, unheM nIce ghumar3ate hue meghoMmeM hAthiyoMkA bhrama ho jAtA hai / / 25 // vahA~ atyanta sundara striyA~ nivAsa karatI haiN| unake gore mukhamaNDalako kAmadevane aura bhI adhika gorA kara diyA hai| unake zvAsavAyumeM manako haranevAlI sugandhi nikalatI hai| phalataH unake mukhamaNDalapara jo bhauroMkA jhuNDa giratA hai, use dekhakara aisA jAna par3atA hai mAno vaha unake usa mukhamaNDalako pUrNamAsIkA candramaNDala samajhakara hI usapara gira rahA hai // 26 // vahA~ko citrakalA aura mahaloMkI sajAvaTa darzanIya hai| una mahaloMkI dIvAloMpara jo manuSya Adi prANiyoMke aneka citra bane hue haiM ve saba-ke-saba sajIva jAna par3ate haiN| aisI avasthA meM pahalI bAra AI huI bahU unheM apanI caMcala dRSTise dekhakara vahA~ anya logoMkI upasthitike bhramameM par3a jAtI hai ata eMva vaha apane patike sAtha gADha AliMgana nahIM karatI / / 27 // vahA~ke mahala bahuta UMce haiN| unakI chatoM para candrakAntamaNi jar3e hue haiM / ataH candrodaya hote hI unase pAnI jharane lagatA hai / 1. a A i vikAzi / 2. = atra mukha-candrayoH kAntimattayA samAnatve'pi sugandhitvena kAminImukhe vizeSa iti bhAvaH / 3. za sa manobhuvApANDura / 4. A 'ca' nAsti / 5. prANanAtham / 6. azmamayo / 7. [ vikAsi protphullabaha ] / . Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1,31] prathamaH sargaH nizAgame saudhazirodhirohiNo vadhUjanasthAmalagaNDamaNDalAt / abhinnadezo vidhurAnanAmbujAd vibhajyate yatra kalaGkarekhayA // 26 // samullasadbhiH shrdbhrpaannddubhirdhvjaaNshukairydvinivaaritaatpaiH| gRhAgrabhAgolikhitasya nirmalaivibhAti nirmokalavairivoSNagoH // 30 // vizAlazAlopavanopazobhinaH shirHsmuttmbhitmeghpngktyH| jinAlayAH siMhasanAthamUrtayo vibhAnti yasmin dharaNIdharA iva // 31 / / vistArayati / utprekSA' // 28 // nizAgama ityAdi / yatra pure / nizAgame nizAyA rAvyA AgamaH tasmin / saudhazirodhirohiNaH saudhAnAM hANAM ziro'grabhAgamadhirohiNa ArohaNazIlasya / vadhUjanasya vanitAlokasya amalagaNDamaNDalAta amalaM gaNDayomaNDalaM yasya tasmAd vizuddhakapolatalayutAt / AnanAmbujAt vadanakamalAt / rUpakam / abhinnadeza: abhinno dezo yasya so'vibhaktapradezayuktaH / vidhuH candraH / kalaGkarekhayA kalaGkasya lAJchanasya rekhayA lekhyaa| vibhajyate vibhidyate / bhaja sevAyAM karmaNi laT // 29 // samullasadbhirityAdi / yat puram / samullasadbhiH samullasantIti samullasantaH taivirAjamAnaiH / zatapratyayaH / zaradabhrapANDubhiH zaradaH zaratkAlasyAbhravanmeghavatpANDubhiH zubhaiH / vinivAritAtapaiH niruddhAtapaiH / dhvajAzukaiH dhvajAnAM patAkAnAmaMzukarvastraiH / gRhAgrabhAgollikhitasya gRhANAM sadanAnAmagrabhAgairullikhitasya vidAritasya / uSNagoH uSNAH tIkSNA gAva: kiraNA yasya saH, sUryasya / 'svargeSupazuvAgvajradiGnetraghRNibhUjale / lakSadRSTayA striyAM puMsi gauH' ityamaraH / nirmala: zubhraH / nirmokalavairiva kaJcukalezariva / vibhAti viraajte| bhA dIpto laT / utprekSA / / 30 // vizAletyAdi / yasmin pure / vizAlazAlopavanopazobhinaH vizAlAmyAM zAlopava. nAbhyAM prAkArodyAnAbhyAmpazobhinaH zobhanazIlAH pakSe zAlAzca te sAlAzca zAlasAlA: viziSTA zAlasAlA vizAlasAlA vizAlasAlAzcopavanAni ca vizAlazAlopavanAni taiH zobhino viziSTasarjavakSaH samIpagatavanaizca virAjamAnAH / 'zAlo hAle nape matsyaprabhede srjmaadpe| sAla: pAdapamAtre syAprAkAre zizukadrume / ' ityubhayatrApi vizvaH / ziraHsamuttambhitameghapaMktayaH zirobhiH zikharaiH samuttambhitA saMruddhA meghAnAM jaladharANAM paMktiryeSAM te tathoktAH / siMhasanAthamatayaH siMha: mRgendraH sanAthAH sahitA matayaH pratimAH, phalataH mayUgeko meghakA bhrama ho jAtA hai| isIliye ve asamayameM hI-varSAkA samaya na rahane para bhI-apane picchako phailAkara nRtya prArambha kara dete haiM // 28 // vahA~ ko striyA~ cA~danIkA Ananda leneke lie rAtrike samaya mahaloMkI chata para calI jAtI haiN| vahA~ unake nirmala kapolamaNDalavAle mukhakamala aura candramaNDala eka hI pradeza meM pahu~ca kara-Upara AkAza meM sthita hokara-samAna dikhate haiN| taba usa avasthA meM candrako pahacAna kevala usake kalaMkakI rekhAse hI ho pAtI hai / / 29 // vahA~ke mahaloMpara zaratkAlIna meghake samAna zveta dhvajAoMke vastra laharA rahe haiM : ve dhUpako rokate haiM : ve aise jAna par3ate haiM mAno vahA~ke mahaloMke unnata zikharoMse ghisakara gire hue sUryake svaccha vastrake Tukar3e hI hoM / / 30 // vahA~ke jaina mandira parvatoMke samAna haiM-mandiroMke cAroM ora vizAla cahAra dIvArI khiMcI huI hai| unake Asa-pAsameM aneka upavana haiN| unameM aneka prakArake vRkSa lage hue haiN| una ( mandiroM ) ke zikharoMpara megha vizrAma karate haiN| unake andara vediyoMpara aisI mUrtiyA~ virAjamAna haiM, jinakA cihna siMha hai aura unake praveza dvArake Upara bhI siMhoMkI mUrtiyA~ banI huI haiM / 1. [ udAtto bhrAntimAMzca ] / 2. za sa viruddhAtapaiH / A akssdRssttyoH| za sa lakSyadRSTyoH / 3. za sa 'vizAlAbhyAM' ityataH prArabhya 'taiH zobhino' paryanta: saMdarbho nopalabhyate / 4. za sa zaMkhakadra me| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1,32 candraprabhacaritam madena yogo dviradeSu kevalaM vilokyate dhAtuSu sopsrgtaa| bhavanti zabdeSu nipAtanakriyAH kuceSu yasmin karapIDanAni ca // 32 // dvijitA yatra paraM phaNAbhRtAM kuleSu cintAparatA ca yogiSu / nitambinInAmudareSu kevalaM daridratISTheSvadharatvasaMbhavaH // 33 // pakSe mUtiH svarUpaM yeSAM te tathoktAH / 'mUtiH kAThinyakAyayoH' ityamaraH / jinAlayA: caityAlayAH / dharaNIdharA iva parvatA iva / vibhAnti virAjante / zleSopamAlaGkAraH // 31 // madenetyAdi / yasmin pure / madena gaNa' / 'mado retasi kastUyA~ garve harSebhadAnayoH / madye'pi mada AkhyAto mudi kRtakavastuni / ' iti vizvaH / yoga: saMbandhaH / kevalaM param / dviradeSu gajeSu vilokyate dRzyate, nAnyatretyarthaH / sopasargatA upasargasahitatvaM, pakSe prAdyupasargayutatvaM kriyAvasanasyAdi ( ? ) 'upasargaH smRto roge vighnopaplavayorapi' iti vizva: / dhAtuSu dhAtupATheSu vilokyate / nipAtanakriyA: nipAtanasya nAzanasya kriyA: kAryANi, pakSe 'lokaprasiddhazabdasvarUpoccAraNaM nipAtanam' iti vacanAt teSAM vyApArA: / zabdeSu zabdazAstreSu bhavanti / karapoDanAni ca karasya siddhAyasya, pakSe karayohastayoH poDanAni bAdhanAni ca / 'balihastAMzavaH karA:' ityamaraH / kuceSu staneSu bhavanti, nAnyatra / parisaMkhyAlaGkAraH // 32 // dvijihvatetyAdi / yatra pure / dvijihvatA dvijihvasya bhAvaH sUcakatvaM, pakSe sarpatvam / "dvijihvI sarpasUcakau' ityamaraH / paraM kevalam / phaNAbhRtAM sarpANAm / kuleSu samUheSu, nAnyatra / cintAparatA udvegaparatvaM, pakSe dhyAnatatparatvam / yogiSu munIzvareSu / daridratA daridratvaM, pakSe amAMsalatvam / kevalaM param / nitambinInAm vanitAnAm / udareSu adharatvasaMbhavaH adharatvasya hInatvasya, pakSe radanacchadatvasya saMbhavo'stitvam / 'adharo dantavasane'nUrve hone dharo'nyavat / ' iti vizvaH / oSTheSu radanacchadeSu saMbhavati, nAnyatreti / iyamapi parisaMkhyA isI taraha parvata bhI bar3e-bar3e sarja vRkSoMke upavanoMse vibhUSita haiN| unake zikhara meghoMko vizrAma dete haiN| unakI guphAoMmeM siMha nivAsa karate haiM / vahA~ke jinAlayoM aura vahA~ke parvatoMkI zobhA eka sI hai // 31 // vahA~ mada-madajalakA sambandha kevala javAna hAthiyoMmeM hI dRSTi-gocara hotA hai; vahA~ke nivAsiyoMmeM mada-dhamaNDakA sambandha nahIM hai-ve ahaMkArI nahIM haiN| kevala 'bhU' Adi dhAtuoMmeM hI 'pra' Adi bAIsa upasargokA sambandha dekhA jAtA hai; vahA~ke nivAsiyoMke Upara kisI prakArakA upadrava nahIM hotaa| kevala zabda-zabdazAstra vyAkaraNama hA nipAtanasa siddhi hotI hai; vahA~ke nivAsiyoMmeM eka dUsareko girAnekI ceSTA nahIM dekhI jAtI / kevala striyoMke stanoMmeM hI unake patiyoMke dvArA karamardana hotA hai; vahA~ke nivAsiyoMko TaiksakI bAdhA nahIM hai-itanA Taiksa nahIM denA par3atA, jisase unheM pIr3A ho / / 32 // kevala sarpoke kulameM hI do jIbheM pAI jAtI haiM; vahA~ke nivAsiyoMmeM do jImeM nahIM haiM--pratyakSameM eka aura parokSameM dUsarIve cugalakhora nahIM haiN| kevala yogiyoM meM hI dhyAnakI tatparatA dRSTigocara hotI hai; vahA~ke nivAsiyoMko kisI bAtakI cintA nahIM hai| kevala striyoMke udarameM ho kRzatA dekhI jAtI hai; vahA~ke nivAsiyoM meM daridratA-garIbI nahIM hai / kevala striyoMke nIceke hoThameM hI 'adhara' zabdakA prayoga hotA hai; vahA~ke nivAsiyoM meM koI adhara-nIca nahIM hai // 33 / / ___1. [ dviradapakSe madajalena ] / 2. za sa amAMsatvam / 3. [ jaThareSu ] / 4. za sa nAnyatreti prisNkhyaa| . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1, 37 ] prathamaH sargaH vibhAnti yasmin bahudhojjvalopala praNaddhabhittIni gRhANi sarvataH / nijeSu lInAni dadhatsu dIpratAM pataGgasaMtApabhiyeva dhAmasu // 34 // sana pradezo'sti na yo janAkulo jano'pyasau nAsti na yo dhanezvaraH / dhanaM na tad bhogasamanvitaM na yanna yatra bhogo'pi sa yo na saMtataH // 35 // viluptazobhAni vilocanotpalaiH sitetarANyamburuhANi yoSitAm / maruccaladvIcini yatra zItale luThanti tApAdiva dIrghikAjale // 36 // mahAguNairapyaguNairmadojjhitairapi pravRttapramadairmahAjanaiH / adhiSThitaM yatpravibhAti nirbhayairapi prakAmaM paralokabhIrubhiH // 37 // 3 7 / / 33 / / vibhAntotyAdi / yasmin pure / vividhojjvalopalapraNaddhabhittIni vividhairnAnAprakArairujjvalaidivyairupalai ratnazilAbhiH praNaddhA nibaddhA bhittayo yeSAM tAni / gRhANi sadanAni / sarvataH samantataH / dIpratAm prakAzanazIlatAm' / 'na kamyaskampa smihiMsadopo raH' iti ra pratyayaH / dadhatsu dharatsu / nijeSu svakIyeSu / dhAmasu kAntiSu / ' gRhadehatviTprabhAvA dhAmAni ' ityamaraH / pataGgasaMtApabhiyA pataGgasya sUryasya saMtApAjjAtayA bhiyA bhItyA | 'paJcamo bhayAdibhi:' iti paJcamI / 'pataGgI pakSisUryau ca' ityamaraH / lInAni sthagitAnIva / vibhAnti virAjante / utprekSA // 34 // sa ityAdi / yatra pure / yaH pradezaH / janAkula: lokasaMkIrNaH / na-na bhavati / sa pradezaH / na asti na vidyate / yaH jano'pi loko'pi / dhanezvaraH dravyapatiH / nanna bhavati / asau jano'pi / nAsti na vidyate / yat dhanam / bhogasamanvitaM bhogasaMyutam / na-na saMbhavati / tat dhanam / na na saMbhavati / yaH bhogo'pi / santataH zAzvataH / na-na bhavati / saH bhogaH / na-na vidyate / ekAvalyalaMkAraH / / 35 / / viluptazobhAnItyAdi / yatra pure / yoSitAM vanitAnAm / vilocanotpalaiH vilocanAni evaM utpalAni taiH / viluptazobhAni viluptA apahRtA zobhA yeSAM tAni tathoktAni / sitetarANi sitasya itarANi sitetarANi / amburuhANi ambuni ruhantItyamburuhANi nIlotpalAni ityarthaH / maruccaladvIcini marutA calantyo vIcayo yasmin tasmin / zItale dIrghikAjale dIrghikAyAH sarovarasya jale | tApAdiva saMtApAdiva / luThanti / luThi pratighAte laT / utprekSA // 36 // mahAguNairityAdi / yat puram / mahAguNairapi mahAnto guNA yeSAM taiH sabhyaktvAdiguNayuvatairapi / aguNaiH guNahInaiH, pakSe na guNA aguNAH tairmukhaiH [ mukhyaiH ] / 'rUpAdau tantuSu jyAyAmapradhAne naye guNa:' ityabhidhAnAt / madojjhitairapi garvarahitairapi / pravRttapramadaiH prakRSTo madaH pramado mahAhaMkAraH, pakSe pramadaH saMtoSa:, pravRtto niSpannaH pramado yeSAM taiH / nirbhayairapi saptabhayarahitairapi / vahA~ke bhavanoMkI bhittiyA~ bahuta prakArake ujjvala -- camakIle - pASANoMse nirmita thIM / isaliye ve dina meM khUba camakate haiN| unakA teja itanA adhika hai ki usameM ve svayaM dRSTigocara nahIM hote / ata eva aisA jAna par3atA hai mAno ve sUryakI teja dhUpake bhayase apane dhAma - teja - meM chipa rahe haiM ||34|| vahA~ aisA koI pradeza ( muhallA ) nahIM jo manuSyoMse vyApta na ho; aisA koI manuSya bhI nahIM, jo dhanakubera na ho; aisA dhana bhI nahIM, jo bhogameM na AtA ho; aura aisA koI bhoga bhI nahIM, jo nirantara upalabdha na ho ||35|| vahA~kI striyoMke netra-kamaloMne nIla kamaloMkI zobhAko lupta kara diyA hai-- jIta liyA hai / isase aisA pratIta hotA hai ki isa parAjayajanita santApake kAraNa hI mAno ve dIrghikAoM ( jalAzayoM ) ke bhItara vAyuke vegase laharAte hue zItala jala meM idhara-udhara loTa rahe haiM / / 36 / / usa nagarakI zobhA jina mahAn puruSoMse hai, ve samyagdarzana 13 1. za sa prakAzazIlatAM / 2. za sa santApAjjAtayA' nAsti / 3. A 'bhiyA' nAsti / 4. [tirohitAnIva ] / 5. A bhogaiH saMyutaM / 6 za na vidyate / 7 [ sitebhyaH ] / 8 = luThanti prakampante / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 candraprabhacaritam sa yatra doSaH parameva vedikAziraH zikhAzAyini mAnabhaJjane / patatkule kUjati yanna jAnate rasaM svakAntAnunayasya kAminaH // 38 // athAbhavad bhUriguNairalaMkRto narezvarastasya purasya zAsitA / na kenacidyastu litadyutistathApyuvAha rUDhayA kanakaprabhAbhidhAm // 36 // yazobhireNAGka kalA samujjvalaiH puraH prayAtairiva pUritAntare / vidhUpitArAtikulAni bhUtale na yasya tejAMsi mamurmahaujasaH ||40|| paralokabhorubhiH paralokebhyaH zatrulokebhyaH, pakSe paralokebhyo janmAntarebhyo bhorubhirbhayacAkitaiH mahAjanaiH satpuruSaiH / prakAmaM yatheSTam / adhiSThitam Azritam / pravibhAti pravirAjate / bhA dIptau laT / virodhaH / || 37 // sa ityAdi / yatra pure / vedikAziraH zikhAzAyini vedikAyAH zirasaH purobhAgasya zikhAyAmagrabhAge zAyini svApini / mAnabhaJjane mAnaM garva bhanaktIti mAnabhaJjanaM tasmin garvAvamardane / patatkule patatAM pakSiNAM ku samUhe / kUjati dhvanati sati / kAminaH kAmukAH / svakAntAnunayasya sveSAM kAntAnAM prANanAyikAnAm / anunayasya prArthanAyAH / rasaM svAdam / yat yasmAddhetoH / na jAnate na budhyante / jJA avabodhane laT / yattadonityasaMbandhAditi tato hetoH / saH arasajJatAlakSaNo guNaH / parameva kevalameva / doSaH syAnnAparo bhavet / taddhvaniH tato'pyadhikaH ( ? ) iti bhAvaH / / 38 / / abhUta athetyAdi / atha puravarNanAnantaram / yaH rAjA / kenacit cetanAcetanadravyeNa / tulitadyutiH tulitA upamitA dyutiH kAntiryasya saH / na - na bhavati / tathApi kanakaprabhAbhidhAM kanakaprabha ityabhidhAm abhidhAnam / rUDhyA pratItyA / uvAha dadhau / vaha prApaNe liTi / bhUriguNaiH bhUribhirbahulaM guNairnaya pratApAdibhiH / alaMkRtaH bhUSitaH / sa narezvaraH narANAmIzvaro narapatiH / tasya purasya ratnasaMcayapurasya / zAsitA rakSakaH / abhavat I bhU sattAyAM laG / / 39 / / yazobhirityAdi / eNAGkakalA samujjvalaiH eNAGkasya candrasya kalA iva samujjvalaiH prakAzamAnaiH / puraH prayAtairiva agre dhAvadbharitra / yazobhiH kIrtibhiH / pUritAntare pUritaM paripUrNam antaraM madhyaM yasya tasmin / bhUtale bhUmipradeze / mahaujasaH mahAparAkramasya / yasya rAjJaH / vidhUpitArAtikulAni vidhUpitAni saMtApitAni arAtInAM zatrUNAM kulAni yaiH tAni / tejAMsi parAkramAH / na mamuH Adi uttama guNoMse vibhUSita haiM; mukhya haiM; arahaMta yA viSNuke samAna guNI haiM; mada rahita haiM; sadA harSa manAte haiM; nirbhaya haiM aura kabhI kisIse zatrutA nahIM rakhanA cAhate / / 37 / / vahA~ yadi koI doSa hai to kevala yahI ki vedikAke UparI bhAga meM sonevAle pakSI, jo avyakta madhura dhvani - kalakala zabda - karate haiM use sunate hI mAnavatI nAyikoM kA mAna galita ho jAtA hai / phalataH unake sAtha anunaya karanese jo rasa mila sakatA hai, usase unake kAmakrIDAke icchuka patideva sarvathA vaMcita raha jAte haiM - usake anubhavakA unheM avasara prApta ho nahIM hotA // 38 // [ 1, 38 aba Age usa purake rAjAkA varNana prArambha hotA hai / usa nagarakA zAsaka -- rAjA aneka guNoMse vibhUSita thA / usake zarIrako AsAdhAraNa kAntike lie yadyapi kisI suvarNAdikI upamA nahIM dI jA sakatI thI, phira bhI vaha rUDhivaza kanakaprabha - suvarNa-jaisI kAntivAlA isa nAmako dhAraNa karatA thA - usakA nAma kanakaprabha thA || 36 || vaha bar3A balavAna thA / usakA yaza candramAkI kalAoMke samAna nirmala thA - jo pahalese ho pRthvIko vyApta kara cukA thA-- usakA parAkrama prasiddha ho cukA thA / mAno isIlie zatruoMko santApa denevAlA usakA 1. [ praNayinInAm ] / 2. A taddarzanAnantare / 3. A vahi prApaNe liTi / 4. [ kalAbhiH ] / 5. A pradhUSitAni za sa pradhUpitAni / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1,43 ] prathama sagaH prayAsamuccaiHkaTakeSu bhUbhRtAM gaNeSu saMcAravazAdavApa yA / babhUva bhIteva tataH punazciraM sthirA jayazrIradhigamya yadbhujam // 41 // acintyamAhAtmyaguNo janAzrayaH svvikrmaakraantsmstvissttpH| zriyA sanAthaH puruSottamo'pyabhUnna yo vRssocchedvidhaayicessttitH||42|| garIyasA yasya parArthasaMpado nisargajatyAgaguNena nirjitaiH / zuceva kalpopapadairmahIru hairdadhe nitAntaM vimanaskavRttitA // 43 // na pramAnti sm| mA mAne liT // 40 // prayAsamityAdi / yA jayalakSmIH uccaiHkaTakeSu uccairmahat kaTakaM senA, pakSe sAnu yeSAM teSu / 'kaTakaM valaye sAnau rAjadhAnonitambayoH' iti vizvaH / bhUbhRtAM bhUpatInAm, pakSe parvatAnAm / 'bhUbhRd bhUmidhare nRpe' ityamaraH / gaNeSu samavAyeSu / zleSaH / saMcAravazAt paryaTanavazAt / prayAsa parizramam / avApa praap| punaH bhUyaH / tataH saMcAravazataH / bhIteva trasteva / jayazro: jayalakSmIH / yadbhujam, yasya kanakaprabhasya bhujaM bAham / adhigamya prApya / ciraM dIrghakAlam / sthirA nishclaa| babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liT // 41 // acintyetyAdi / yaH bhUpaH / acintyamAhAtmyaguNaH acintyam agaNyaM mAhAtmyaM mahimA, pakSe vyapagatA(?)tadeva guNaH sahabhAvapariNAmo yasya saH / janAzrayaH janAnAm AzrayaH zaraNyabhUtaH, pakSe janArdanatvAt jagatsukhaheturityarthaH / svavikramAkAntasamastaviSTapa: svasya vikrameNa parAkrameNa, pakSe viziSTaH kramo vikramo vikriyaddhiprAptazcaraNaH, tena AkrAntaM vyAptaM samastaM viSTapaM loko yasya saH / zriyA saMpadA, pakSe lakSmyA / sanAthaH yuktaH / puruSottamo'pi puruSeSu uttamo'pi zreSTho'pi, viSNurapi / vRSocchedavidhAyiceSTitaH vRSasya dharmasya, pakSe vRSa iti ariSTAsurasya [ syo ] cchedavidhAyi nAzakAri ceSTitaM vyApAro yasya saH / 'zreSThavAsakasaurabheyadharmarAzibhedapuruSeSu vRSaH' iti naanaarthkoshe| nAbhUt nAbhavat / bhU sattAyAM luG // 42 // garIyasetyAdi / parArthasaMpadaH parArthaM paranimittaM saMpad yasya tasya / yasya kanakaprabhasya / garIyasA prakRSTo gurugarIyAn tena / 'guNAGgAdveSTheyasU' iti Iyasu / 'priyasthira-' ityAdinA guruzabdasya garApratApa pRthvItala para samA nahIM rahA thA-Upara aura nIce bhI calA gayA // 40 // bar3obar3I senAeM rakhanevAle aneka rAjA mahArAjAoMke pAsa bArI-bArIse jAneke kAraNa vijayalakSmI bahuta thaka cukI thii| mAno isolie vaha kanakaprabhakI bhujAkA Azraya pAkara vahIM sthira hokara basa gaI / bhUbhRt zabdakA artha rAjA aura parvata tathA kaTaka zabdakA artha zibira ( chAvanI ) aura nitamba bhAga bhI hotA hai| isase yahA~ yaha abhiprAya vyakta kiyA gayA hai ki vaha vijaya lakSmI mAno parvatoMke nitamba bhAgoMmeM bhaTakate rahanese cUMki atyanta thaka cukI thI, isIliye vaha usa rAjAkI prabala bhujAko pAkara vahIM sthira ho gaI thI // 41 // viSNukI mahimA acintya thii| ve mAnavamAtrake AzrayadAtA the| unhoMne vAmanAvatArameM tIna kadamameM sArI bhami mApa lI thii| ve zrI-lakSmIke pati the aura ve puruSottama kahalAte the| isI taraha mahArAja kanakaprabhakI bhI mahimA acintya thii| vaha zaraNAgatakA rakSaka thaa| usakA parAkrama sAre saMsAra meM phailA huA thaa| vaha zrI-sampatti kA svAmI thA aura puruSoMmeM uttama (viSNu) thaa| yoM vaha aura viSNu donoM samAna the| kintu viSNune vRSa-vRSAsura ( dharma yA baila ) kA uccheda-vinAza yA vadha kara DAlA thA, jaba ki kanakaprabhane vRSa-asura ( dharma yA baila ) ke uccheda-vinAza yA vadhake lie kabhI koI ceSTA nahIM kI // 42 // vaha bar3A udAra thaa| usakI sArI sampatti 1. a parArthasaMpadA / 2. A zliSTaH / 3. [ mano'gocaram ] / 4. [ mahattvaguNaH - sarvavyApakatA] / 5. [ yena ] / 6. A 'viSNurapi' nAsti / 7. [ atizayena ] / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 candraprabhacaritam kalAsamagro'pi janAbhinandyapi zriyaM dadhAno'pyabhibhUtaviSTapAm / pradoSasaMsargitayA yamujjvalaM zazAka jetuM naM kuraGgalAJchanaH // 44 // kulaM caritreNa vizuddhavRttinA yazobhirAzAH zaradabhravibhramaH / vaguNairyaH zravaNena zemuSIM vizeSayAmAsa jagadvizeSakaH // 45 // 2 3 dezaH / nisargajatyAgaguNena nisargajena svabhAvajanitena tyAgaguNena vitaraNaguNena / nirjitaiH parAjitaiH / kalopapadaiH kalpa evopapadaM yeSAM taiH / mahIruhaiH vRkSaH, kalpavRkSairityarthaH / zuceva zokeneva / nitAntam atyantam / vimanaskavRttitA vinaSTaM mano yasthA sA vimanaskA sA vRttiryeSAM te vimanaskavRttayaH teSAM bhAvaH tathoktA manovihInavarttanatvam / dadhe dadhe / DudhAJ dhAraNe ca karmaNi liT // 43 // kalAsamagro'pItyAdi / kuraGgalAJchanaH mRgAGkaH candraH / kalAsamagro'pi kalAbhi: SoDazabhAgaiH samagro'pi saMpUrNo'pi, pakSe kalAbhiH zilpAdikozalaiH saMpUrNo'pi / 'kalA syAnmUlavRddhI zilpAdAvaMzamAtrake / SoDazAMze ca candrasya kalAkAlayoH kalAH / / ' iti vizvaH / janAbhinandyapi lokapoSaNazIlo'pi pakSe jagadAhlAdyapi / abhibhUtaviSTapAm abhibhUtaM tiraskRtaM viSTapaM yayA tAm / zriyaM zobhAm, pakSe saMpattim / dadhAno'pi dhatta iti dadhAna: / 'sallaD -' ityAdinA Anaz-pratyayaH / pradoSa saMsaMgitayA pradoSasya rajanImukhasya, pakSe prakRSTo doSaH pradoSa iti dhvaniH taspa saMsargitayA saMbandhitvena / ujjvalam uttejasam / yaM kanakaprabham / jetuM jayanAya / na zazAka samartho na babhUva / zaklR zakto liT // 44 // kulamityAdi / jagadvizeSakaH jagatAM vizeSako jagattilaka ityarthaH / ' tamAlapatra tilakacitrakANi vizeSakam' ityamaraH / yaH kanakaprabhaH / vizuddhavRttinA vizuddhayA nirmalarUpayA vRttyA yuktena / caritreNa cAritreNa / kulaM gotram / vizeSayAmAsa alaMkAra / ziSlR vizeSaNe NijantAlliT tadyoge 'dayAyAska -' ityAdinA asa bhuvIti dhAtoryogaH / zaradabhravibhramaiH zarada: zaratkAlasyAbhrasyeva vibhramo yeSAM taiH zubhaiH yazobhiH kIrtibhiH / AzAH dizAH / vizeSayAmAsa / guNaiH zaktitrayAdibhiH / vapuH zarIram / vizeSayAmAsa / zravaNena zAstreNa / 'zravaNaM zrutikarNayoH' iti 5 [1, 44 dUsaroMke lie thI / usane apane sarvotkRSTa svAbhAvika dAnaguNase kalpavRkSoM ko jIta liyA thA / isI zokase mAno una sabane atizaya acetanAko -- pRthivIkAyikarUpatAko -- grahaNa kiyA thA // 43 // vaha samasta ( 72 ) kalAoM meM pravINa thA, prajAko Ananda detA thA aura usake pAsa apAra sampatti thI yoM candramA bhI samasta ( 16 ) kalAoMkA svAmI hai, logoMko AhlAda pradAna karatA hai aura utkRSTa zobhA va lakSmIko dhAraNa karatA hai / phira bhI vaha cUMki pradoSa saMsargitAse-rAtrike samAgama rUpa doSase -- dUSita hai ataH vaha kuraMgalAMchana -- mRgale cihna upalakSita ( kalaMkI ) candramA - usa ukta pradoSasaM saMgitA doSase--aneka niSkRSTa doSoMke sambandharUpa kalaMkase rahita usa kanakaprabhako jItane ke lie samartha nahIM ho sakA || 44 // vaha samasta jagatkA tilaka thA / usane pavitra caritrase apane kulako, dhavala yazase dizAoMko, 1. a ka kha ga gha zazAMkaketurna A i zazAMka jetuM na / 2. vigataM mano yasyAsau vimanasko'cetanastasya vRttirvyApArastasyA bhAvastAm, acetanatvamityarthaH ] / 3 A mUlagaivRddhA za sa mUlage vRddhau / 4. A za sakalAnAM / 5. A prakRSTadoSaH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1, 48] prathamaH sargaH na bhUridAno'pi madena saMgatiM jagAma yaH sAdhitazatraSaDguNaH / ahInasaMsargasamanvito'pi vA dvijihvasaMsargatayA na dUSitaH // 46 // nijaiH samastAnabhibhUya dhAmabhiH samuddhatAn maNDalino'tiduHsa hai / cakAra yo gAmapi sarvaviSTapapratotakIrtiH kariNI vasuMdharAm // 47 // nitAnta vRddhana kaThoravRttinA sanItinA kaJcakineva tejasA / nirantaraM yasya vibhorvadhUriva vyadhIyata zrozcapalApi nizcalA // 48 // vizvaH / zemuSIm buddhiM ca / vizeSayAmAsa // 45 // netyAdi / sAdhitazatruSaGgaNaH sAdhitAH zatravaH SaGgaNAzca yena sa: 'saMdhirnA vigraho yAnamAsanaM dvaidhamAzrayaH / SaGgaNAH' ityamaraH / yaH kanakaprabhaH / bhUridAno'pi bhUri bahulaM dAnaM vitaraNaM yasya, bahuvitaraNo'pi, pakSe bahugarvayukto'pi / 'tyAgaga jamadazuddhipAlanacchedaneSu dAnam' iti nAnA. thakoSe / madena ahaMkAreNa / saMgati saMsargam / na jagAma na yayau / gamla gatau liT / ahonasaMsargasamanvito'pi na hInA ahInAH, teSAM mahatAM saMsargeNa saMparkeNa samanvito'pi yakto'pi, pakSe ahonAm ino'hIna. tasya sarparAjasyasaMsargasahito'pi / dvijihvasaMsargatayA dvijihvasya durjanasya, pakSe, sarpasya saMsargatayA saMparkayuktayA [ yuktatayA ] dUSitaH ninditaH / na-na babhUva // 46 // nijairityAdi / sarvaviSTapapratItakIrtiH sarveSu viSTapeSu pratItA prathitA kItiryasya saH / yaH kanakaprabhaH / anyaduHsahaiH anyaiH itaraH soDhamazakyaH / nijaiH svkiiyH| dhAmabhiH tejobhiH / 'gRhadehatvitprabhAvA dhAmAni' ityamaraH / samuddhatAn garvitAn / samastAn sakalAn / maNDalinaH maNDalam astyeSAm iti maNDalinaH bhUpAlAn / 'syAnmaNDalaM dvAdazarAjake ca deze ca bimbe ca kadambake ca / kuSTaprabhede'pyupasUrya ke'pi bhujaGgabhede zuni maNDala: syAt // ' iti vizvaH / abhibhUya tiraskRtya / vasuMdharAM vasu dravyaM dharatIti vasuMdharA tAM dravyadhAriNI bhUmim / gAma api gosaMjJAma api / kariNI hastinI karavatI ca / cakAra viddhau| DukRJ karaNe liT // 47 // nitAntetyAdi / vibhoH prbhoH| yasya kanakaprabhasya / nitAntavRddhena nitAntam atyantaM vRddhena varSIyasA pravRddhena ca / kaThoravRttinA niSThuravartanAyuktena / sanItinA nItiyuktena / kaJcukineva antaHpurAdhikAriNeva / tejasA parAkrameNa / zro: lakSmIH / capalA caJcalApi / vadhUriva sImantinIva / nirantaraM sadaiva / nizcalA sthiriibhuutaa| vyadhIyata akriyata / DudhAJ dhAraNe ca karmaNi laG guNoMse zarorako aura zAstra-zravaNase buddhiko vibhUSita kiyA thA // 45 // vaha bar3A dAnI ( hAthI ) thA kintu use tanika bhI mada-ghamaNDa ( madajala ) nahIM thA, ho bhI kaise sakatA thA; kyoMki usane kAma, krodha, harSa, mAna, lobha aura mada ina cha: antaraGga zatruoMpara pUrNa vijaya pA lI thii| vaha uttama puruSoM ( zeSanAga ) se sambandha rakhatA thA, kintu use cugalakhoroM va durjanoM ( sarpo ) kA saMsarga dUSita nahIM kara sakA thA-vaha kAnakA kaccA nahIM thA / / 46 / / usakI kIti sAre saMsArameM phailI huI thii| usane apane asahya teja va prabhAvase uddaNDa maNDalezvaroMko jItakara apane adhIna kara liyA thaa| isa prakArase usane goko-gAyako-bhI kariNIhathinI-banA diyA thA, ( virodhAbhAsa hai; usakA parihAra hai-) goko-pRthivIko-kariNIkaravAlI ( rAjazAsana grAhya bhAgase saMyukta )-banA diyA // 47 // usakA pratApa unnatikI carama sImApara thA, kaThora vyavahAra karanevAlA thA tathA kAnUna usakA sAtha de rahA thaa| usa ( pratApa ) ne usa ( kanakaprabha ) kI caJcala lakSmIko hamezAke lie sthira kara diyA thaa| 1. TokAnusRto'yaM pAThaH, pratiSu SaDgaNaH / 2. A i adIna / 3. a A ( TIkAkRtastu samakSa 'no'nyaduHsahaiH' pATha Asoditi pratIyate ) inoriduHsahaiH / 4. = sAdhito vazaM nItaH zatrUNAM SaDgaNo yena saH / taduktam - kAma: krodhazca harSazca mAno lobhastathA madaH / antaraGgo'riSaDvargaH kSitIzAnAM bhavatyayam / 5. za sa tyAgamada gajamada / 6 A za sa saMsargitayA / 7. A za sa tAM bhUmi dravyadhAriNIM / 3 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 candraprabhacaritam [1, 49dharAzrayaH saMtatabhUtisaMgamaH zazAGkakAnto dhRtnaagnaaykH| adhobhavadgopatirIzvaro'pi san babhUva yo nAsamadRSTi dUSitaH // 46 // yadIyagAmbhIryaguNena nirmalaprasiddhinA luptayazomahAdhanaH / karoti pUtkAramivAdhunApyasAvudastakallolabhujaH payonidhiH // 50 // narendravidyAdhigamAdvizuddhayA vimRzya kAryANi vidhitsato dhiyaa| na yasya niHzeSitazatrusaMtaterajAyatASTApadavRtticeSTitam // 51 // // 48 // dharAzraya ityAdi / yaH kanakaprabhaH / dharAzrayaH dharAyAH bhUmeH AzrayaH, pakSe parvata AzrayaH sthAnaM yasya sH| saMtatabhUtisaMgama: saMtatam anavarataM bhUtyA saMpadA, pakSe bhasmanA saMgamo yasya saH / 'bhUtibhasmani saMpadi' ityamaraH / zazAGkakAntaH zazAGka iva kAnto manoharaH, pakSe zazAGlena candreNa kAnto manoharaH, candrazekharatvAt / dhRtanAganAyakaH dhRto nAgAnAM gajAnAM nAyako yena saH, pakSe dhRto nAgAnAM sarpANAM nAyako yena saH, sarpAbharaNa ityarthaH / adhobhavadgopatiH adhobhavanto gavAM bhUmInAM patayo yasya saH pakSe adhobhavan gopativRSabho yasya saH / Izvara: sana api zaMkaraH sannapi bhavannapi / asamadaSTidaSitaH asamAbhiH viSamAbhirdaSTibhineSito ninditaH pakSapAtena ninditaH, pakSe viSamadRSTibhistrinayanaiH nindito na babhUva na bhavati sma / bhU sattAyAM liT // 49 / / yadIyetyAdi / nirmalaprasiddhinA nirmalena vimalena prasiddhinA pratItinA' / yadoyagAmbhIryagaNena yadIyena yatsaMbandhinA gAmbhIryaguNena / luptayazomahAdhanaH luptam apahRtaM yaza eva mahAdhanaM yasya sH| asau payonidhiH samudraH / adhunApi idAnImapi / udastakallolabhujaH udastA uddhRtAH kallolA: taraGgAH ta eva bhujA bAhavo yasya saH, evaMbhUtaH san / pUtkAramiva phUtkAradhvanimiva / karoti vidadhAti / Dukun karaNe laT / utprekSA // 50 / / narendretyAdi / narendravidyAdhigamAt narendrasya rAjJaH vidyAnAm AnvIkSikItrayovAdiNDanItInAm adhigamAt parijJAnAt / vizuddha yA nirmlyaa| dhiyA buddhyaa| kAryANi kRtyAni / vimRzya vicArya / vidhitsataH vidhAtumicchataH / jaise eka vRddha, kaThora aura nItikuzala kaJcuko antaHpurameM AnevAlI navavadhUko, usakI caJcalatAko dUra kara gambhIra banA detA hai / / 48 // vaha sArI pRthvIkA rakSaka thaa| usake yahA~ sadA sampatti Ato rahatI thii| vaha candramAke samAna sundara thaa| usake pAsa bar3e-bar3e gajarAja the| usane samasta rAjoM-maharAjoMko apane adhIna kara liyA thA tathA vaha saba kucha karaneke lie samartha thA / ataH vaha sAkSAt Izvara-zaGkara thA kyoMki yahI vizeSatA zaGkarameM bhI hai-ve kailAsa parvatakA Azraya lete haiM-vahIMpara nivAsa karate haiM, bhasma ramAte haiM, mastakapara candrakalA dhAraNa karanese bar3e hI sundara lagate haiM-unake mastakapara candrakalA phabatI hai, sarpoke vibhUSaNase vibhUSita haiM aura baila-nandIpara savArI karate haiN| isa taraha donoMmeM itanI samAnatA honepara bhI eka antara thA-zaGkara asama dRSTi--tIna netroM (pakSapAta) se dUSita aura virUpa the, kintu vaha rAjA samadRSTi-do netroM ( niSpakSatA ) se bhUSita tathA surUpa thaa| ataH vaha zaGkarase kahIM acchA thA // 49 // gambhIratA bhI eka guNa hai / yaha gambhIratA guNa( gaharAI ) samudra meM sadA hI rahA hai aura isIse usane bar3A yaza kamAyA jo usakA dhana hai| kintu jyoM-jyoM rAjA kanakaprabhako gambhIratAkA nirmala yaza pRthivIke kone-konemeM phailA tyoM-tyoM samudrakA yaza kama hotA gayA-yahA~ taka ki vaha usa rAjAke sAmane sarvathA hI lupta ho gyaa| phalataH vaha yaha socakara ki usake yazodhanakA apaharaNa kanakaprabhake gambhIratA guNane kiyA . 1. a babhUva bhUpo na sa dRSTi / 2. [ nirmalA vimalA prasiddhiH khyAtiryasya sa tena ] / 3 za za 'uddhRtAH' nAsti / 4. TIkAkArasya purata: 'phUtkAra' pATha AsIt / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1, 53 ] prathamaH sargaH paratipradAnapravaNena kurvatA vicitravarNakramavRtti mujjvalAm / guNAnurAgopanatA kRtAyatiH prasAdhitA yena vadhUriva prajA // 52 // atItasaMkhyaH parirabdhakIrtibhiH shrnnishaanaathmraacinirmlaiH| rurutsubhirdoSacamUmivAkhilairakAri yasmin samudAyitA guNaiH // 53 // niHzeSitazatrusaMtateH niHzeSitA nirAkRtA zatrUNAm arINAM saMtatiryena tasya / yasya kanakaprabhasya / pauruSaM sAmarthyam / aSTApadavRtti aSTApadasyeva vRttiryasya tadavicAritavartanam / nAjAyata nAbhavat / janaiGa, prAdurbhAve laG // 51 // ratipradAnetyAdi / ratipradAnapravaNena ratyAH suratasya saMtoSasya ca pradAne karaNe pravaNena samarthena / ujjvalAm prajvalAm / vicitravarNakramavRttim, vicitrAM vividhAM varNAnAM jAtonA, pakSe'dbhU tamakarikApatramAlyAnulepanAdInAM vA kramasya paripATayA vRtti vartanaM jIvanaM vaa| 'stutirUpayazokSaravilepanadvijAtizuklAdiSu varNaH' iti naanaarthkoshe| kurvatA viddhtaa| yena kanakaprabheNa / guNAnurAgopanatA guNAnAm anurAgeNa prItyopanatA vshNgtaa| kRtAyatiH kRtA AyatiH prabhutvaM, pakSe unnatiryasyAH sA / 'Ayati>rghatAyAM syAt prabhutA''gAmikAlayoH' ityabhidhAnAt / prajA janaH / vadhUriva nArIva prasAdhitA saMtoSitA pakSe'laMkRtA / / 52 / / atItetyAdi / atotasaMkhyaH atItA atikrAntA saMkhyA yeSAM taiH / parirabdhakItibhi: parirabdhA kItiryeSAM [yai:] te ! zarannizAnAthamarIcinirmalai: zaradaH zaratkAlasya nizAnAthasya candrasya marIcayaH kAntaya iva nirmalaiMvimalaiH / akhila: sklaiH| guNaiH / doSaca doSasenAm / rurutsubhiH rodbhumicchubhiH / yasmin kanakaprabhe / samudAyitA samudAyayuktatA / akAri vyadhAyi / DukRJ karaNe karmaNi luG // 53 // parAkrametyAdi hai, bar3A duHkhI rahane lgaa| Aja bhI jaba usameM uttAla taraMgeM uThatI haiM aura bhayAnaka zabda hotA hai taba lagatA hai mAno vaha Aja bhI apane kallola-bAhuoMko Upara uThAkara karuNa krandana kara rahA hai / / 50 // usane rAjanItike jJAnase tathA AnvIkSikI, trayI, vArtA aura daNDanIti ina cAra vidyAoMke abhyAsase apanI buddhiko nirmala banA liyA thaa| vaha jo bhI kAma karanA cAhatA thA, usake bAremeM pahale khUba soca letA thA / phalataH usake zatruoMko paramparA sarvathA nirmUla ho cukI thii| isIliye use kabhI aSTApada ( eka hiMsaka pazu-dekhiye dvisaMdhAna 2,20 ) ke samAna pravRtti-yuddhajanya ghora hiMsA-nahIM karanI par3I // 51 // vaha sabhIke sAtha aisA vyavahAra karane meM kuzala thA, jisase unakI premakI bhUkha miTatI thI aura santoSa hotA thaa| usane brAhmaNa Adi cAroM vargoMkI nirdoSa vyavasthA kI thii| isIlie sArI unnatizIla prajA usake guNoMse usake pAsa khicI calI AtI thii| isa taraha usane apanI prajAko vaza meM kara liyA thaa| jaise sambhogakI kalAmeM kuzala pati apanI navavadhUko usake lalATa, kapola aura stana Adi aGgoMmeM raMga-viraMge nAnA prakArake citra banAkara apane saundarya Adi guNoMse AkRSTa kara use apane vazameM kara letA hai / / 52 / / jaise eka senA apanI virodhinI senAko jItaneke lie ApasameM saMgaThana karatI hai va yogya sthAnameM sthita hokara DaTakara pratIkAra karatI hai| isI taraha zaratkAlIna candramAke nirmala aura koti utpanna karanevAle agaNita guNa mAno doSoMkI senAko rokaneke lie use rAjAke bhItara saMgaThita hue the / / 53 // 1. a ratipradAne pr| 2. a krm-vRddhimu| 3. A parilabdha / 4. za sa 'prajvalA' nAsti / 5. za sa atikrAntAH / 6. za sa parilabdha / 7. za sa parilabdhA / 8. = parilabdhA kotiya~ste taiH / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam parAkramAkAntamahobhujo jglllaamlkssmiinilyiikRtorsH| nRpasya tasyAtha nizAntanAyikA suvarNamAleti babhUva bhAminI // 54 // yadIyameNAGkamarIcihAriNA visAriNA kAntimayena vaarinnaa| nitAntanidhautamivAvininditaM na jAtucicchIlamabhUnmalImasam // 55 // vahan smarApANDukapolamaNDale zazAGkazaGkAmiva vktrpngkje| sahAsapheno vicakAsa yattanAvanUnalAvaNyamayaH payonidhiH // 56 / / bhuvaH samuddharturadhiSThitAtmano balena styaanurtaikcetsH| babhUva lakSmIH puruSottamasya sA mRgekSaNA tasya nRpasya mandire // 57 // atha narapativarNanAnantarama / parAkramAkAntamahobhajaH parAkrameNa vikrameNa AkrAntA nirAkRtA mahobhujo rAjAno yasya, tasya / jagallalAmalakSmInilayIkRtorasa: jagato lokasya lalAmnA zreSThayA lakSmyA ramayA nilayIkRtam AvAsIkRtam uro vakSo yasya tasya / napasya kanakaprabhasya / suvarNamAleti suvarNamAletyabhikhyA nizAntanAyikA antHpurprdhaanaa| bhAminI kaaminii| babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liTa // 54 // yadIyamityAdi / yasyAH suvarNamAlAyA idaM yadIyam / 'dozcchaH' iti cha-pratyayaH / avininditam akutsitam / zIlaM svabhAvaH / 'zIlaM svabhAve sadvRtte' ityamaraH / eNAGkamarIcihAriNA eNAGkasya candrasya marIcihAriNA apahArazolena / bisAriNA prasAriNA / kAntimayena kAntisvarUpeNa / vAriNA salilena / nitAntanidhau tamiva nitAntam atyantaM nidhautamiva prakSAlitamiva / jAtucit sakRdapi / malImasaM malayuktam / nAbhUt nAbhavat / bhU sattAyAM luG / // 55 // vahannityAdi / yattanau yasyAH suvarNamAlAyAH tano shrore| sahAsaphenaH hAsa eva phenaH tena sahita: / anUnalAvaNyamayaH anUnaM saMpUrNa lAvaNyamayaM dehakAntimayaM lavaNamayaM vA yasya saH (?) / payonidhiH samudraH / smarApANDukapolamaNDale smareNa manmathena ApANDu ISacchubhra kapolayogaNDayo maNDalaM pradezo yasya tasmin / vaktrapaGkaje mukhakamale / zazAGkazaGkA candra iti zaGkAM saMzayam / vahanniva dharanniva / vicakAsa vavRdhe / kasa gatau liT / utprekSA // 56 // bhuva ityAdi / bhuvaH bhuumeH| samuddhartuH rakSakasya / 'kRtakAmukasya-' ityAdinA karmaNi SaSThI / pakSe samuddhartuH dhArakasya / balena sAmarthyena, baladevana / adhiSThitAtmana: adhiSThito yukta AtmA buddhiH, pakSe deho yasya / 'AtmA yatno dhRtirbuddhiH svabhAvo brahma varma ca / ' ityamaraH / satyAnurataikacetasaH satye'nurataM tatparam ekaM mukhyaM ceta: cittaM yasya tasya, pakSe satyAyAM satyabhAmAyAm anuratam aba yahA~se rAnIkA varNana prArambha hotA hai| usake parAkramase sabhI rAjA-maharAjA prabhAvita the| jagatke padArthoM meM sabase zreSTha jo lakSmI hai usane kanakaprabhake vakSasthalako apanA nivAsagRha banA liyA thaa| usake antaHpura meM rAnI suvarNamAlA mukhya thii| vahI usako paTarAnI thI // 54 / / suvarNamAlAkA zola kabhI malina nahIM huA, usakI sabhI prazaMsA karate the| vaha mAno candrakiraNoMke samAna manohara va cAroM ora phailanevAle usake kAnti-jalase khUba dho diyA gayA thA // 55 / / usakA kapola maNDala gorA thaa| kAmadevane use aura bhI gorA kara diyA / ataeva vaha candra sadRza dikhatA thaa| lAvaNyake samudrane use sAkSAt candramA samajha liyaa| phalataH vaha usake zarIrameM vRddhiko prApta huA thaa| usakA mandahAsa usameM phenakA sthAna le rahA thA // 56 // kanaka prabhane kRSNake samAna pRthvIkA uddhAra kiyA thaa| kRSNa jahA~ balarAmase yukta the vahA~ kanakaprabha Atmabalase saMyukta thaa| kRSNakA mana yadi satyabhAmA 1. a bhoginii| 2. a degmivAvaninditaM mamivArininditaM / 3. [ eNAGka: candraH, tasya marocayaH kiraNAH, tadvat hAriNA manohareNa ] | 'yatrAkRtistatra guNA bhavanti prAyo virUpAsu bhavanti doSAH' iti sUcitam / 4. za sa 'bhU sattAyAM luG' nAsti / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 -1,60] prathamaH sargaH prsprsnehnibddhcetsostyorbhddhaamnidhistndhyH| sa yena dabhre narakadviSA paraM na saMzayArthena ca padmanAbhatA // 8 // 'kalAsanAthasya himAteriva himetarAMzoriva tIvratejasaH / na yasya niHzeSajanAnukampino babhUva bAlye'pi vivekariktatA // 56 // samAcaran yaH zizubhAvadurlabhAH kriyAH kRtajJo nayamArgazAlinIH / samastavidyAdhigama pravRddhadhIrbabhUva vRddhaH palitAGkuraivinA // 60 // eka ceto yasya tasya / 'zlugvA' iti samAsavidhAdu [ 2 ] tarapadasya lopaH / puruSottamasya puruSeSUttamasya zreSThasya, nArAyaNasya / tasya nRpasya kanakaprabhasya / mandire rAjasadane / mRgekSaNA mRgasyeva IkSaNe locane yasyAH sA, mRgasadRzanayanetyarthaH / sA suvarNamAlA / lakSmI: zroH / babhUva bhavati sma / liT / zleSaH // 57 // parasparetyAdi / narakadviSA narakagatedviSA vairiNA''sanna bhavyatvAd ityarthaH, pakSe nrkaasurvairinnaa| yena paraM kevalam / saMjJayA nAmnA / padmanAbhatA nAbhI padmaM yasyAsau padmanAbhaH tasya bhAvaH / 'nAbhernAnni' ityapapratyayaH / na dabhre na babhre / dhRja dhAraNe karmaNi liT / kiMtu arthena ca abhidheyena ca / ca-zabdo'pizabdArthaH / daghe babhre / parasparasnehaniddhacetasoH parasparasya anyonyasya snehena premNA nibaddham AsaktaM cetaH cittaM yayoH. tayoH knkprbhsvrnnmaalyoH| dhAmanidhiH dhAmnaH tejaso nidhinidhAnama / sa: stanaMdhayaH putraH / abhUt abhavat / luGa, // 58 / / kalAsanAyasyetyAdi / himAteriva himarUpA dyutiH kiraNA yasya tasyeva / kalAsanAthasya kalAbhiH catuHSaSTikalAbhiH SoDazabhAgairvA sanAthasya yuktasya / himetarAMzoriva himAditare tIkSNA aMzabo yasya tasyeva, sUryasyevetyarthaH / tIvratejasaH tIvaM tIkSNaM tejo dhAma yasya, tasya / ni:zeSajanAnukampina: niHzeSeSu sarveSu janeSu lokeSu anukampina: kRpAvataH / yasya padmanAbhayaM / bAlye'pi bAlyAvasthAyAmapi / vivekariktatA heyopAdeyavijJAnazUnyatvam / na babhUva na bhavAta sma / carannityAdi / zizubhAvadurlabhAH zizubhAve bAlyAvasthAyAM durlabhA duSprApAH / nayamArgazAlinI: nayasya notemeM Asakta thA to kanakaprabhakA mana satya bolane meM Asakta thaa| kRSNa nAmase puruSottama kahe jAte the to kanaka prabha puruSoMmeM uttama samajhA jAtA thaa| kRSNake mahalameM jahA~ sAkSAt lakSmI nivAsa karatI thI vahA~ svarNamAlA kanakaprabhake mahalako lakSmI thii| isa taraha rAjA kRSNake samAna aura rAnI lakSmIke samAna thI // 57 // ___ kanakaprabha aura svarNamAlAkA hRdaya eka dUsareke sneha rUpa bandhana meM baMdhA huA thaa| una donoMke eka putra utpanna huaa| vaha bar3A tejasvI thaa| usakA nAma padmanAbha thaa| padmanAbhakRSNa-ne, yadi naraka-narakAsura-kA badha kiyA thA to rAjakumAra padmanAbhane sadvicAroMke balase narakake kAraNoMkA nirodha kiyA thaa| isa prakAra narakadveSI donoM hI the| ataeva usakA 'padmanAbha' nAma sarvathA sArthaka thA // 58 // vaha candra mAke samAna kalAoMkA svAmI -zotala aura sUryake samAna tejasvI hokara bhI manuSyamAtrake prati dayAlu thaa| bacapana meM jo svabhAvataH viveka zUnyatA hotI hai vaha usameM nahIM thI, yaha usako eka vizeSatA thI // 59 // use dasaroMke dvArA kRta upakArakA sadA smaraNa rahatA thaa| jo kAma bacapana meM kaThina samajhe 1. a etat padyamatra nopalabhyate / 1. TokAnugato'yaM pAThaH / mUla pratiSu tu 'prabuddhadhI' pATho'sti / 3. [ padma naabhau]| 4. [parasparam anyonyam / 5. za sa 'saH' nAsti / 6. za sa kirnno| 7. [ himA zotalA dyutiH kAntiryasya saH, tasyeva ] / 8. A yasya yuktasya padmanAbhasya / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [1,61galanmadasyonnatavaMzazAlino gRhItasamyagvinayasya sonnteH| gajAdhipasyeva garIyasaujasA yutasya yasyAbhavadakuzo guruH // 61 / / / vibhUSitaM yauvanarUpasaMpadA vikAravatyA dadhato'pi vigraham / pramAthibhiryasya jitAntaradviSo mano na jarA vyasanairmanasvinaH // 62 // sa bahnapatyo'pi vizAmadhIzvaraH sutena tenaiva rarAja jiSNunA / virAjate'nekazakuntasaMkulo na rAjahaMsena vinA jalAzayaH // 63 // rmArgeNa zAlinI: zobhamAnAH / kriyAH jinapUjAdivyApArAn / samAcaran' pravartayan / kRtajJaH kRtaM jAnAtIti kRtajJaH upakArasmaraNavAn / samastavidyAdhigamAt samastavidyAyAH parijJAnAt / pravRddhadhI: 'pravRddhA dhoryasya tathoktaH samRddhabuddhirityarthaH / saH padmanAbhaH / palitAGa kuraivinA sitakezavinA / vRddhaH sthaviraH / babhUva bhavati sma / liT // 60 // galannityAdi / galanmadasya galana sravan mado garvo madajalaM vA yasya tasya / unnatavaMzazAlinaH unnatena mahatA vaMzena gotreNa, pakSe mahatA bhadrajAtyA athavA paSThAsthinA zAlinaH zobhamAnasya / 'vaMzo veNI kUle varge pRSThasyAvayave'pi ca / ' iti vizva: / gahItasamyagvinayasya gahIta: samyak samIcIno vinayaH satkAro yena tasya / sonnateH unnatyA gAmbhIryeNa dairdhyaNa ca sahitasya / gajAdhipasyeva hastina iva / yasya padmanAbhasya / guruH pitaa| aGakuzaH sRNiriva / abhavat abhUt / laGa / zleSopamA / / 61 // vibhUSitamityAdi vikAravatyA vikArayuktayA / yauvanarUpasaMpadA yauvnsvruupsNpttyaa| vibhUSitam alaMkRtam / vigrahaM zarIram / dadhato'pi dharato'pi / jitAntaradviSaH jitA nirAkRtA antaradviSaH kAmakrodhalobhamAnamadarUpA ariSaDvargA yena tasya / manasvinaH sumanoyuktasya" / yasya padmanAbhasya / pramAdibhiH tiraskaraNazIlaH / vyasanaiH svAbhAvikAdibhiH / na jahne nApahriyate sma / hRJ haraNe karmaNi liT / / 62 // sa ityAdi / vizAM manujAnAm / 'dvo vizau vaizya manujo' ityamaraH / adhIzvaraH prabhuH / saH kanakaprabhaH / bahvapatyo'pi bahu. putrayukto'pi / jiSNunA jayazIlena / 'bhUjessnuk' iti zIlArthe snuk / tenaiva padmanAbhenaiva / sutena putreNa / jAte haiM unheM bho vaha AsAnIse kara dikhalAtA thA, tathA ve saba nyAya mArgake anukUla honese sundara dRSTigocara hote the / samasta vidyAoMkA abhyAsakara lenese usakI buddhi vikasita ho gaI thii| yadyapi usake bAla zveta nahIM hue the, phira bhI vaha buddhise vRddha ho gayA thA / / 60 // jaise gajarAjake gaNDasthalase madajala jharatA hai; usako pIThakI haDDI ubharI rahatI hai; vaha acchI zikSA prApta karatA hai; vaha U~cA hotA hai; bahuta adhika balavAna hotA hai aura usakA dabAnevAlA kevala aGkuza ho hotA hai| isI taraha padmanAbhako jJAna AdikA mada-ahaGkAra nahIM thA; usane unnata vaMzameM janma liyA thA; usane acchI zikSA prApta kI thI; vaha nirantara unnatizIla thA, vaha balavAna thA aura vaha apane pitAjIko hI apanA aGakuza mAnatA thA-kevala pitAjIse hI dabatA thA, aura kisIse bhI nahIM dabatA thA // 61 // yauvana rUpa sampatti kAmakrodhAdi vikAroMko utpanna karanevAlI hotI hai ! kintu padmanAbhake zarIrako vibhUSita karake bhI vaha use vikArayukta nahIM banA skii| vaha bar3A manasvo thaa| usane kAma Adi Abhyantara zatruoMpara usane vijaya pAlI thii| ataH ghora duHkha denevAle vyasana usake manako nahIM hara sake / 62 / / kanakaprabhake aura bhI aneka putra the, kintu usakI zobhA kevala vijayazIla padmanAbhase hI thI, so 1. sa 'samAcaran pravartayan' nAsti / 2. = prabuddhA dhIryasya saH / 3. za sa yAgahastina / 4. za sa vrgoN| 5. = manasvinaH paNDitasya / 6. mUlapratiSa 'pramAthibhiH' pATho'sti / = pramAthibhiH prapAtibhiH / 7. A bhAvikAdibhiH / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1, 67 ] prathamaH sargaH atha jAtu sa medinIpatirnijalakSmIparibhUSitaM puram / parihRSTamatirvilokayannavatasthe gurusaudhamUrdhani ||64 // vinipAtayatA yacchayA dazamAsannatamaikapalvale / paripIya payaH samuttaran dadRze tena tadA gavAM gaNaH ||65 || ghanapaGkanimagnamamaM kila tatraikamasau jaradgavam / mriyamANamavecya tatkSaNAditi nirvedamagAdvicakSaNaH ||66 || kSaNabhaGguravRtti jIvitaM bhavabhAjAmiti nAtra vismayaH / tadihAdbhutametadIdRzaM yadavasyadbhirapiM pramuhyate // 67 // rarAja babhau / rAjaJa dIpto liT / anekazakuntasaMkulaH anekaM zakuntAnAM saMkulaM yasya sa jalAzayaH sarovaraH / rAjahaMsena vinA rAjahaMsapakSiNA vinA / na virAjate na bhAti / laT // 63 // 23 / athetyAdi / atha anantaram / sa medinIpatiH kanakaprabhaH / nijalakSmIparibhUSitam, nijasya svasya lakSmyA saMpadA paribhUSitam alaMkRtam / puram ratnasaMcayam / parihRSTamatiH parihRSTA saMtuSTA matiryasya saH, saMtuSTabuddhiH san / vilokayan gurusodhamUrdhani guro mahati sodhasya harmyasya mUrdhani upari / avatasthe avatiSThati sma / sthA gatinivRttau liT // 64 // vinipAtayatetyAdi / yadRcchayA svecchayA / dRzaM netram / vinipAtayatA vyApArayatA / tena kanakaprabheNa / tadA tatsamaye / Asannatame atyantasamIpe / ekasmin palvale sarasi / payaH salilam / paripIya paripAnaM pUrvaM pItvA / samuttaran nirgacchan / gavAM pazUnAm / dadRze dRzyate sma / dRzU prekSaNe karmaNi liT // 65 // ghanapaGketyAdi / vicakSaNaH prauDhaH / asau kanakaprabhaH / tatra sarasi / ghanapaGkanimagnaM gha sAndre paGke kardame nimagnaM patitam / mriyamANam, mriyata iti mriyamANaH taM jIvitaM tyajantam / ekaM jaradgavam jaraMzcAsau gauzca jaradgavaH taM 'gostatpuruSAt' ityaT, vRddhavRSabham / avekSya avekSaNaM pUrvaM dRSTvA / tatkSaNAt tasmAtkSaNAt / iti vakSyamANaprakAreNa / nirvedaM vairAgyam / agAt agamat / iNa gato luGa / 'gatyoH' iti gAdeza: / / 66 / / kSaNabhaGguretyAdi / bhavabhAjAM bhavaM bhajanti sma bhavabhAjaH teSAm, saMsAriNAmityarthaH / jIvitaM jIvanam / [ kSaNabhaGguravRtti kSaNabhaGgurA vinazvarA vRttiryasya tat ] / iti evaM prakAreNa / atra loke / vismayaH Azcaryam / nana bhavati / kiMtu yat etat idam / IdRzam etatprakAram 'tyadAdya-' ityAdinA dRzerdhAtoH kaTu pratyayaH / avasyadbhirapi jAnadbhirapi / pramuhyate mugdhIbhUyate / muha vaicitye laT / [ eSa vismayaH ] kintu rAjahaMsa ke binA vaha zobhA ThIka bhI hai-- jalAzaya meM kitane hI anya pakSI kyoM na raheM, nahIM pAtA // 63 // eka dina rAjA kanakaprabha vizAla rAjamahalakI chatapara baiThe hue apanI vibhUtise vibhUSita rAjadhAnIkI zobhAko dekhakara mana-hI-mana bar3e prasanna ho rahe the || 64 // itanemeM unakI dRSTi pAsake eka jalAzayapara par3I jahA~ pAnI pIkara eka bailoMkA jhuNDa vApisa lauTa rahA thA // 65 // jidhara se vaha jhuNDa lauTa rahA thA vahA~ saghana kIcar3a jamA huA thA / usameM eka bUr3hA baila pha~sa gayA thA / use marate hue dekhakara buddhimAn rAjAko vairAgya utpanna ho gayA, vaha mana meM isa prakAra vicAra karane lagA // 66 // saMsArI jIvoMkA jIvana yadi kSaNabhaGgura vijalIke samAna dekhate-dekhate naSTa honevAlA hai to isameM koI Azcarya nahIM hai, Azcarya to kevala yahI hai ki jIvanakI kSaNabhaGguratAko 1. a paripAya / 2. ka kha ga gha yadvazyadbhirapi / 3. [ aneke nAnA zakuntAH pakSiNaH taiH saMkulo vyAptaH ] / 4. [ bhajantIti ] / 5. A mUDho bhUyate / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 candraprabhacaritam [1, 68kSaNadRSTatirohitairjano viSayaiH svapna iva pratAryate / . ratimeti tathApi teSvayaM jaDabuddhirdhiganAtmaveditAm // 6 // prahataM maraNena jIvitaM jarasA yauvanamaiSa pazyati / pratijantu janastadapyaho svahitaM mandamatirna pazyati / / 66 // yadatItamatItameva tatsukhamAgAmini ko vinizcayaH / samupaiti vRthA bata zramaM puruSastatkSaNasaukhyamohitaH // 7 // pariNAmahite samIhate pathi sadyaH sukhalipsayA na yH| sa zivAdativiprakRSyate jvararogIva viruddhasevayA // 71 // // 67 // kSaNadRSTetyAdi / svapna iva svapne yathA / kSaNadRSTatirohitaiH kSaNe svalpakAle dRSTaH pazcAt tirohitaiH adRSTaiH / viSayaiH paJcendriyaviSayaiH / janaH lokaH / pratAryate vaJcyate / tR plavana-taraNayoH / NijantAtkarmaNi laT / tathApi tena prakAreNApi / mandabuddhiH mndmtiH| ayaM janaH / teSu viSayeSu / rati protim / eti gacchati / iNa gatI laT / anAtmaveditAm AtmajJAnarahitAm / dhik kaSTam / 'hA dhik samayA-' ityAdinA dvitIyA // 68 // prahatamityAdi / eSaH ayam / jana: lokaH / pratijantu jantUn jantUn pratijantu teSu sakala. jIveSu / jIvitaM jIvanam / maraNena mRtyunaa| prahataM vinaSTam / yauvanaM jarasA jarayA / 'jarAyAGasindrayasyAci' iti jasAdezaH / prahatam iti pazyati svayamIkSate / tadapi tathApi / mandabuddhiH mandamatiH svahitaM svasmai hitam Atmanehitam / na pazyati / dRza prekSaNe laT / '[pAghrAdhmA-] dheTa dRzaH zaH' ityAdinAti (?) iti pazyAdezaH / aho Azcaryama // 69 / / ydityaadi| yatsakhama atItaM bhatama / tadatItameva atigatameva / AgAmini bhaviSyati / sukhe vinizcayaH vyavasAyaH kaH, na ko'pItyarthaH / tatkSaNasaukhyamohitaH / tatkSaNe tatkAle jAtasaukhyena sukhena mohito mUDhaH / puruSaH / vRthA mudhA / zramaM prayAsam / samupaiti saMprayAti / bata hanta / / 70 / / pariNAmahita ityAdi / yaH sadyaH zIghram / sukhalipsayA sukhaM labdhumicchayA / pariNAmahite pariNAme'nte hite / pathi ratnatrayAtmake' / na samohate na ceSTate / saH janaH zivAt mokSAt / 'sukhasalilamokSamaGgalakolakavAlukAmayAmajAnanevAle bhI mohajAlameM phaMse hue haiM / / 67 // sparzana Adi pA~ca indriyoMke viSaya svapnameM dekhe gaye rAjyAdike samAna kSaNabhara dikhalAyo dete haiM, bAdameM ve dRSTise ojhala ho jAte haiN| ve viSaya prANIko dhokhA dekara cale jAte haiN| phira bhI unakI mUrkhatA dekhie jo ve unhIM viSayoMmeM Ananda mAnate haiM ve apanI AtmAkI ora jarA bhI dhyAna nahIM dete isa anAtmajJatAko dhikkAra hai // 68 / / pratyeka jIvakA jIvana mRtyuke dvArA aura yauvana bur3hApeke dvArA naSTa kiyA jAtA hai| parantu ise dekhate hue bhI mUrkha jIva apane hitakI ora dhyAna nahIM detA, yaha kitane AzcaryakI bAta hai // 69 / / bhUtakAlameM jo bhogane meM AyA, vaha to bIta hI gayA-aba vaha lauTakara nahIM aaygaa| rahA bhAvI sukha, so usakA nizcaya hI kyA hai-kadAcit vaha na bhI prApta ho sake ? phira bhI bar3A kheda aura Azcarya hai ki manuSya usa kSaNika tAtkAlika sukhake mohameM magna hokara vyartha hI parizrama karatA rahatA hai // 70 // jo manuSya Age sukha denevAle mArga ( ratnatraya ) icchAse tAtkAlika sukhakI abhilASAse zIghra hI nahIM lagatA, vaha mokSase 1. ka kha ga gha veditam / 2. a smiihite| 3. [kSaNaM svalpakAlaM ] / 4. A dRSTaH pAzcAnna dRSTaH adRSTaH za sa dRSTaH tirohitaiH pAzcAnna dRSTa: adRSTaiH / 5. [ jantuM jantuM prati iti pratijantu ] / 6. A dheDvetyAdinA zidhe pazyAdezaH / 7. [ gatam ] / 8. za sa atigatamiva / 9. [ sukhasya labdham icchA lipsA, tyaa]| 10. sa aatmtryaatmke| , Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1,75] prathamaH sargaH dahanastRNakASThasaMcayairapi tRpyedudadhirnadIzataiH / na tu kAmasukhaiH pumAnaho balavattA khalu kApi karmaNaH // 72 / / vapurapyatimAtramAntaraM tyajati prANinamAyuSaH kssye| virahe khalu ko'tra vismayo bahiraGgairdhanamitrabAndhavaiH // 73 // sukhamiSTasamAgame yathA virahe tasya tathaiva cAsukham / ata eva sajanti nivRtau sudhiyaH saMgasukhaikaniHspRhAH // 7 // hitameva na vetti kazcana bhajate'nyaH khalu tatra saMzayam / viparItaruciH paro jagattribhirajJAnatamobhirAhatam / / 7 / / lakyadrijAkroSTuzaGkareSu zivam' iti naanaarthkoshe| ativipra kRSyate dUro kriyate / viruddha sevayA virodha-[dhi ] vastusevanena / jvararogIva jvararogavAniva / upamA / / 71 // dahana ityAdi / api yadi / tRNakASThasaMcayaiH tRNAnAM kASThAnAM saMcayaiH samUhaiH / dahanaH agniH / tRpyet proNa yet' nadozataiH nadInAm anekaiH / udadhiH samudraH / pumAn tu puruSastu / kAmasukhaiH kAmasya sukhaiH / na tRpyet / karmaNaH duritasya / kApi kAcit / balavattA khalu balayuktatA hi / aho adbhutam // 72 // vapurityAdi / atra saMsAre / vapurapi zarIramapi / AyuSaH AyuSyasya / kSaye naashe| Antaram anta:sthitam / prANinaM jIvam / atimAtraM bhRzam / tyajati vimuJcati / bahiraGgaiH baahyH| dhanamitrabAndhavaiH dhanaiH dravyaiH mitraiH sakhibhiH bAndhavaiH bndhubhiH| sh| virahe vigme| vismayaH aashcrym| kaH khala na kopItyarthaH // 73 // sukhamityAdi / yathA yena prakAreNa / iSTasamAgame iSTamya vanitAdeH samAgame sNpraaptau| sukham / tathaiva c| tasya iSTasya / virahe vigme| asukhaM duHkham / syAdityadhyAhAraH / ataeva etasmAtkAraNAdeva / saMgasukhaikanispRhAH saMgena parigraheNa jAte sukhe eka kevalaM nispRhA vAJchArahitAH / sudhiyaH kalyANa buddhayo janAH / nivRttI mokSa kAraNe / sajanti sannahyanti, sannaddhA bhavantItyarthaH / Saja saMge laT / 'danzasanjazzapi' iti na luk / / 74 // hitmityaadi| kazcana puruSaH / hitameva na vetti na jAnAti / anyaH aprH| tatra hite| saMzayaM saMdeham / bhajate sevate / khalu sphuTam / paraH anyaH / viparItaruciH vivarItA ruciH zraddhAnaM yasya saH / jagatribhiH jagatAM tribhirmUDhasaMzayaviparItalakSaNa: tribhiH / ajJAnatamobhi: bahuta dUra pahu~ca jAtA hai| jaise jvarakA rogI kupathyakA sevana karanese jvarake mokSase-Arogya lAbhase-dUra jA pahu~catA hai / 71 // sambhava hai kabhI agni ghAsa va lakar3I Adike Dherase aura samudra saikar3oM nadiyoMse tRpta ho jAya / kintu manuSya viSaya-sukhase kabhI bhI tRpta nahIM ho sktaa| karmoko prabalatA Azcarya janaka hai // 72 / / Ayuke naSTa hote hI jaba zarIra bho sadA apane antaravartI-zarorase kabhI pRthak na dikhanevAle-jIvako chor3a detA hai, to pratyakSameM pRthak dRSTigocara honevAle sampatti, mitra aura bhAiyoMse viraha hone meM Azcarya hI kyA hai // 73 // patnI va dhana Adi iSTa vastuoMke saMyogameM jaise sukha hotA hai, vaise hI unake viyogameM duHkha bhI hotA hai / isIliye buddhimAn manuSya usa saMyogajanita sukhakI cAhako ThukarAkara muktisukhakI prAptikA prayatna karate haiM-mokSamArgameM laga jAte haiM / / 74|| isa jagatmeM tIna prakArake ajJAnI haiMpahale ve jo apane hitako jAnate hI nahIM, dUsare ve jo hitako jAnakara bhI usake viSayameM sandeha karate haiM, aura tIsare ve jo hitako ahita yA ahitako hI hita samajhate haiN| isa prakAra sabhI saMsArI prANI ina tIna prakArake ajJAnoMse naSTa ho rahe haiM- sadA dukhakA anubhava kara rahe haiM / jisa 1. [ tRptimavApnuyAt ] / 2. [ nadInAM zatAni taiH zatasaMkhyAparimitAbhinaMdobhirityarthaH ] / 3. za sa saMgamasu / 4. za sa saMgamena / 5. A mokSakAraNaM / 6. za sa bhajati / 7. [ jagat lokaHtribhiH0] / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 [1,76 - candraprabhacaritam pariNAmasukhaM zarIriNAM jinavAkyaM na vihAya vidyate / sarujAmiva pathyamauSadhaM tadanAtmazatayA' na rocate / / 76 // adhigamya yathAvidhi zrutaM pratipadyottamasAdhusaMgamam / avayana bhavaphalgutAmimAmaparaH ko'hamiva pramAdyati // 7 // sukhamAyatiduHkhamakSajaM bhajate mandamatirna buddhimAn / madhudigdhamukhAmamandadhIrasidhArAM khalu ko lili kSati // 78 // svarUpajJAnarahitaH / AhataM vinaSTama // 75 // pariNAmetyAdi / sarujAM rogasahitAnAma / auSadhama / pathyaM hitamiva / zarIriNAM dehinAm / jinavAkyaM jinasya jinezvarasya vAkyam Agamam / vihAya tyaktvA / pariNAmasukhaM pariNAme'nte sukhaM saukhyam / na vidyate nAsti / tat jinavAkyam / anAtmajJatayA svruupjnyaanrhittyaa| na rocate na prINAti / ruci abhiprItyAJca / laT // 76 // adhigamyetyAdi / yathAvidhi vidhimanatikramya / zrutaM dvAdazAGgarUpam / adhigamya jJAtvA nizcitya vA / uttamasAdhusaMgamam uttamAnAM vareNyAnAMsAdhUnAM munIzvarANAM saMgamaM saMsargam / pratipadya pratipadanaM pUrva' pazcAt kicit, labdhvA / imAm etAm / bhavaphalgutAm niHsAratAm / avayan jAnan / ahamiva kaH paraH anyaH / pramAdyati pramAdobhavati / madi harSaglapanayoH // 77 // sukhmityaadi| AyatiduHkham AyatI uttarakAle duHkhaM kaSTakarama / 'uttaraHkAla AyatiH' ityamaraH / akSajam akSebhya indriyebhyo jAyata iti tathoktaM paJcendriyajanitaM sukham / mandamatiH mandabaddhiyataH / bhajate sevate / bhaja sevAyAM laT / buddhimAn matimAn / na bhajate / tathA hi madhudigdhamukhAM madhunA digdhaM liptaM mukhaM yasyAH tAm / asidhArAm aseH khaGgasya dhArAm / amandavoH amandA mahato dhoryasya / kaH ko vA / khalu sphuTam / lilikSati leTumicchati / liha AsvAdane sannantAllaT / na ko'potyarthaH / / 78 // prakAra andhakArase AcchAditamArgameM calanevAloMmeM-se kisIko to apanA mArga hI nahIM sUjhatA, kisIko kucha sUjhatA bhI hai tI usameM sandeha hotA hai, aura kisIko vaha ThIka viparIta pratIta hotA hai, isI prakAra mithyAjJAnake vazIbhUta honepara koI to hitamArgako samajha hI nahIM pAtA, koI samajhakara bhI usameM sandeha karatA hai, aura koI use ahitakA hI mArga samajha baiThatA hai // 75 / / prANiyoMko bhaviSya meM sukha denevAlI kevala jina-vANI (jainAgama) ho hai--use chor3akara anya koI bhI vastu bhaviSyameM sukha nahIM de sktii| kintu jinheM AtmajJAna nahIM hai unheM vaha rucatI nahIM hai| jaise rogIko kevala auSadhi hI hitakara hotI hai-use chor3akara usake lie anya koI vastu hitakara nahIM ho sktii| kintu jisa rogIko svayaM apane hitakA viveka nahIM hai, use vaha rucatI nahIM hai / / 76 // vidhipUrvaka zAstrako par3hakara, uttama sAdhuoMkI saGgatiko pAkara aura saMsArakI asAratAko jAnakara bho mere samAna AtmahitameM pramAda karanevAlA dUsarA kauna hogA / / 77 / / indriyajanyasukha pariNAmameM dukhaprada hotA hai / ataeva usakA sevana kevala mUrkha hI kiyA karate haiM, na ki buddhimAn / ThIka hai, kauna aisA buddhimAn manuSya hogA jo zahadala 1. a tdihaajnyaantyaa| 2. [ mithyAjJAnatimiraiH ] / 3. [sUkhakaram / 4. na ruciraM pratibhAti / 5. za sa 'pUrva' nAsti / 6. [ aparaH kaH ] / 7. za sa 'dhArAM' nAsti / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 - 1, 81] prathamaH sargaH asukhaikaphalaM prabhajya yo rasati' premamayaM na pallavam / - praviraktamatiH pravartate puruSaH zreyasi hA sa vaJcitaH // 7 // iti viSayaviraktazchannayA karNajAhaM svayamiva sa sametya vyAhRto muktiduutyaa| nyavizata munimArge cetasA cArucetA / bhavati hi matibhAjAM kAlalabdhirna vandhyA / / 80 // prapRcchaya sutamAtmanastamaparedhurudhacchiyaM pramRjya ca tadakSiNI vigaladazruNI paanninaa| asukhaikaphalamityAdi / praviraktamatiH praviraktA buddhiyasya saH, prakRSTavirakta buddhiH san / yaH puruSaH / asukhaikaphalam asukhaM duHkhamevaikaM mukhyaM phalaM yasya tam / premamayaM rAgarUpam / pallavaM kisalayam / rasati rasatItyanukaraNam / na prabhajya prabhajanaM pUrva nAvamA / pravartate / saH puruSaH / zreyasi sukhanimittam ! vaJcitaH pratAritaH / hA kaSTam / 'hA duHkhahetA uddiSTo vismayaviSAdayoH' iti vizvaH // 79 // itItyAdi / channayA gUDhayA / muktidUtyA muktyA mokSaladamyA dUtyA sakhyA / karNajAham karNamUlam / 'karNAdi pakSAjjAhati male' iti jAha pratyayaH / sametya saMprApya / svayam Atmanaiva / vyAhRta Ahata iva / iti uktaprakAreNa / viSayaviraktaH viSayeSu paJcendriyaviSayeSu viraktaH / cArucetA: cAru zobhanaM cetaH cittaM yasya sa tathoktaH / saH kanakaprabhaH / cetasA cittena / munimArga munInAM yatInAM mArge : nyavizata pravizati sma / tathA hi-matibhAjAM mati bhajanti sma matibhAjaH teSAM buddhimatAm / kAlalabdhiH kAlasya labdhiH prAptiH / vandhyA niSphalA / na bhavati / / 80 // prapRcchatyeyAdi / saH kanakaprabhaH / aparedhu : anyasmin dine / 'pUrvApara-' ityAdinA edyus pratyayaH / udyacchiyam udyantI zrIryasya tamudayonmukhasaMpadam / AtmanaH svasya / taM sutam-padmanAbhasutam / prapRcchaya prArthya' / vigaladazruNI vigalat syandannetrodakaM yayoH te tadakSiNo tasya peTo talavArakI dhArako cATanA cAhegA / / 78 // jo virakta manuSya ekamAtra duHkharUpa phalake denevAle rAgarUpa navIna komala patte ko tor3akara zoghra hI kalyANake mArgameM nahIM lagatA, kheda hai ki vaha ThagA jAtA hai-usa kalyANase vaJcita hI raha jAtA hai / / 77 // isa prakArakA vicAra karate hue nirmalabuddhi mahArAja kanakaprabhako viSayasukhase atizaya vairAgya utpanna huaa| phalataH vaha hRdayase munimArga meM praviSTa huaa| mAno mukti-dUtIne guptarUpameM svayaM pahu~cakara isake liye usake kAnameM kahA ho / saca hai, buddhimAnoMko kAlalabdhi kabho vyartha nahIM jAtI // 80 / jisa dina use vairAgya huA, usake dUsare hI dina kanakaprabhane apane uttarAdhikArI putra padmanAbhase dIkSA grahaNa karanekI anumati maaNgii| yaha sunate hI usake netroMmeM A~sU bhara Aye / isapara kanakaprabhane apane hAthase usake A~sU poMcha kara use saMsArako sthiti samajhAyI ! tatpazcAt vaha 1. a yaH spRzati A i yaH pRzati / ( mudritapratI 'jhaTiti' pAThAntaramupalabhyate ) / 2. = rasiti jhaTiti prabhajya Amadya na pravartate sa paruSaH zreyasi maktyarthaM vaJcitaH hi vismye| niviNNena jhaTityadyamo vidheya iti bhAvaH / 3. A sati - sitItyanukaraNam / 4. A hi duHkhahetA uddiSTo hi vi0 / 5. bhajantIti ] / 6. zrA za sa na bhavati hi / 7. A 'kalakaprabhaH' nAsti / 8. [ pRSTvA ] / 9. za sa spandadAtmanetrodakam / 10. [ yAbhyAm ] | Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 candraprabhacaritam munIndramavininditaM samabhivandya sa zrIdharaM tapaH samadhizizriye nRpatibhiH samaM bhUribhiH // 81 // guruvirahabhavena padmanAbho bhRzamasukhena hatastadA tatAm / narapatipadamAsthito'pi lakSmIrbhavati mudde nahi bAndhavairviyuktA ||2|| vipulamatibhivRddhAmAtyaiH kRtapratibodhanaH pitRvirahajaM hitvA zokaM kiyadbhirasau dinaiH / nayanavigaladvASpApUrAM sudhIH samabhAvayat prakRtimubhayIM svAmi snehAkulIkRtacetasam // 83 // padmanAbhasya akSiNI nayane / pANinA hastena / pramRjya pramArjanaM pUrvaM saMmAyaM / avininditam akutsitaM saMpUrNa - cAritram ityarthaH / zrIdharaM zrIdharanAmadheyam / munIndraM munInAm indraH taM munipatim / samabhivandya saMstutva | bhUribhiH anekaiH / nRpatibhiH nRNAM narANAM patibhiH / samaM sAkam / tapaH bAhyAbhyantarabhedam / samadhizizriye svIkaroti sma / zriJ sevAyAM liT // 81 // guruvirahetyAdi / guruvirahabhavena pitRviyogajanitena / asukhena duHkhena / hataH pIDitaH / padmanAbhaH padmanAbhanarendraH / narapatipadam adhirAjapadam / Asthito'pi ArUDho'pi / 'zIsthAso'dherAdhAraH' ityAdhAre dvitIyA / tadA tasmin avasare / bhRzam atyantam / tatAma saMkliSTavAn / tamu glAno liT / bAndhavaiH jJAtibhiH / viyuktA rahitA / lakSmI: saMpattiH / mude prItaye / na bhavati / arthAntaranyAsaH || 82 / / vipulamatibhirityAdi / vipulamatibhiH vipulayA mahatyA matyA buddhyA sahitaiH / vRddhAmAtyaiH vRddhaiH paraMparAgataiH amAtyaiH mantribhiH / kRtapratibodhanaH kRtA pratibodhanA yasya saH / sudhIH zobhanadhiSaNaH / asau padmanAbhaH / kiyadbhiH kiM mAnam astyeSAm iti kiyanti taiH katicidbhiH / dinaiH divasaiH / pitRvirahajaM pitu: viraheNa jAtam / zokaM duHkham / hitvA tyaktvA / nayanavigaladvASpApUrAm nayanaiH vigalan vASpasya ApUraH pravAho yasyAH tAm / svAmisnehAkulIkRtacetasam svAminaH snehena premNA prAganAkulamidAnImAkulaM kriyate, AkulIkRtaM svAmisnehena AkulIkRtaM ceto yasya tam ubhayAm ubhayarUpAM prajAparivArabhedabhinnAm AptabalamUlabalavikalpAM vA / prakRtim amAtyAdisaMhatim / prakRtiH paJcabhUteSu svabhAve mUlakAraNe / chandaHkAraNaguhyeSu jantvamAtyAdimAtRSu / ' iti vaijayantI / samabhAvayat AzvAsayat / bhU kRpova 3 15 zrIdhara munike pAsa pahu~ce / nirmala cAritra ke dhAraka honese unakI prazaMsA sabhI karate the / unako namaskArakara kanakaprabhane aneka rAjAoMke sAtha jinadIkSA le lo aura tapasyA prArambha kara dI || 81 // rAjagaddI para baiThakara bhI padmanAbhako pitAke cale jAnese bar3A duHkha huA, usase usake hRdayako bar3I coTa pahu~cI / ThIka hai -- bandhuoMke binA rAjyalakSmI bhI sukha nahIM de sakatI || 82 // kanakaprabhake cale jAnese padmanAbhake samAna prajAko bhI bahuta santApa huA / usakI A~khoMse azrudhArA pravAhita ho rahI thI aura usakA hRdaya bhI vyAkula ho uThA thA | svAmIke prati use sneha jo thA / isa sthitiko dekhakara buddhimAn vRddha mantriyoMne padmanAbhako sAntvanA dI / phalataH kucha dinoMmeM usakA vaha zoka dUra ho sakA / svayaM zokako chor3akara usane donoM prakArakI prakRtiko apane svabhAva ( svAsthya ) 1. Aza sa na bhavati hi / 3. [ nayanebhyo ] 4 [ yasyAH tAm ] [ 1, 8: isa prakAra aura prajA 2. za pa A 'vipulayA mahatyA matyA buddhayA sahitaiH nAsti / / 5. = saMskRtavAn / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1,85] prathamaH sargaH etasyAnRjurayamaSTamImRgAko vyAkSipto vikaTalalATapaTTakena / saMjAtAnatibhiritIva tatra bheje bhUpAlana kuTilatA nRpAsanasthe // 4 // tejonidhAvudayadhAmina suvarNanAbhanAmni pravartya tanaye yuvarAjazabdam / bhogAnavAsthita sadAnubhavan sa bhUpaH somaprabhAdazanajAtakiNAGkitoSTaH // 8 // // iti zrIvIranandikRtAvudayAle candraprabhacarite mahAkAvye prathamaH sargaH // 1 // kalpane laG // 83 // etasyetyAdi / etasya padmanAbhasya / vikaTalalATapaTTakena vikaTasya vizAlasya lalATasya paTTa kena pradezena 'sundaravizAlavikarAleSu vikaTaH' iti nAnArthakoze / anRjuH vakraH / ayam eSaH / aSTamomRgAGkaH aSTamyA: candraH / vyAkSiptaH nirAkRtaH / itIva saMjAtAnatibhiH saMjAtA niSpannA AnatinamaskAro yeSAM taiH / bhUpAlaiH bhUpatibhiH / nRpAsanasthe siMhAsanasthite tatra tasmin padmanAbhe / kuTilatA vkrtaa| na bheje na sisseve| bhaja sevAyAM karmaNi liT // 84 // teja ityaadi| somaprabhAdazanajAtakiNAGkitoSThaH somaprabhAdevyA dazanadantairjAtena kiNena kalaGkana aGkita: cihnita oSTho yasya saH / saH bhUpaH padmanAbhaH / tejonidhau praakrmnidhaane| udayadhAmni udayasya bhAgyasya dhAmni nilye| sUvarNanAbhanAmni suvarNanAbhanAmadheye / tanaye putre / yuvarAjazabdaM yuvarAjAbhidhAnam / pravartya pravartanaM kRtvA / bhogAn paJcendriyabhogAn / sadA anavaratam / anubhavan / nivizan / avAsthita avasat / sthA gatinivRttI luG / 'saMviprAvAt' iti taG // 85 // // iti zrIvIranandikRtAvudayAGka candrapnabhacarite mahAkAvye tayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye prathamaH sagaH // 1 // donoMko samhAlA // 83 // padmanAbhane jaba apane vistIrNa sundara lalATakI zobhAse kuTila aSTamIke candramAko bhI jIta liyA, taba usake sAmane hamArI kyA dazA hogI, mAno isI cintAke kAraNa padmanAbhake rAjasiMhAsanapara ArohaNa karate hI sabhI rAjA usake sAmane natamastaka ho gaye aura unhoMne apanI kuTilavRtti chor3a dI // 84 // padmanAbhakI rAnIkA nAma somaprabhA aura putrakA nAma sUvarNanAbha thaa| putra bar3A tejasvI aura pragatizIla thaa| use yuvarAja banAkara padmanAbha apanI patnI somaprabhAke sAtha-jisane sambhogake samaya anurAgavaza usake hoThako dantakSatase cihnita kara diyA thA-bhogoMkA anubhava karane lagA // 85 / / isa prakAra vIranandI viracita udayAGka candraprabhacarita mahAkAvyameM pahalA sarga samApta huA // 1 // 1. za sa vyAklaSTaH / 2. = bhUpAlaiH rAjabhiH / nRpAsanasthe siMhAsanasthite / tatra rAjani / kuTilatA vakratvam / na bheje| yathAyamaSTamImagAGgo'nena vakrataro'pi jita: tatra ke vayam, iti vakratvaM vihAya padayoH patitA iti bhAvaH / 3. za sa toSThaH / 4. za sa 'kalana' nAsti / 5. A adhikato cihnitAvoSThI yasya saH / 6. za sa 'zrI' nAsti / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2,1 [ 2. dvitIyaH sargaH] athaikadAsthAnagataM prtiihaarniveditH| vanapAlo mahIpAlamiti natvA vyajizapat // 1 // deva devocitasthAne sugandhipavane vane / munirekaH samAyAtaH zabdArthAbhyAM manohare / / 2 / / bhuvanavyApinI bhavyapuNDarIkAbhinandinIm / / dhatte zrIdhara ityAkhyAM yo bhAnuriva dodhitim // 3 // zrIpuSpadantajinapaM praNamAmi nityaM yatkAyakAntirajatAdrisamAnazobham / devAsuroraganarendrakirITakoTImANikyakAntiparicarcitapAdapITham // athetyAdi / atha prathamasarganirUpaNAnantaram / ekadA ekasmin dine / pratIhAraniveditaH pratIhAreNa dvArapAlena nivedito jJApitaH / vanapAla: udyAnapAla: / AsthAnagataM sabhAyAM sthitam / mahIpAlaM padmanAbhamahopatim / natvA namanaM pUrva ( pazcAt kiMcit ) praNamya / iti vakSyamANaprakAreNa / vyajijJapat vyajJApayat / jJA avabodhane NijantAllaGa // 1 // devetyaadi| deva bho rAjan / devocitasthAne devAnAm ucitaM yogyaM syAnaM yasya' tasmin / sugandhipavane zobhanagandhasahitavAyuyukte / zabdArthAbhyAM zabdena nAmnA arthena ca abhidheyenApi ca / manohare manoharanAsti / vane udyAne / ekaH kazcit / muniH ytiishvrH| samAyAta: samAgataH / / 2 / / bhuvanavyApinImityAdi / yaH muniptiH| bhavanavyApinI bhuvanaM lokaM vyApnotItyevaM zIlA tAm / bhavyapuNDarIkAbhinandinI bhavyapuNDarIkANAM bhavyazreSThAnAm abhinandinI saMtoSakarIm, pakSe bhavyAni manoharANi puNDarIkANi kamalAni abhinandanazIlA ( abhinandayatItyevaMzIlA ) vikAsanazIlA tAm / bhAnuH sUryaH / dIdhitimiva kiraNamiva / zrIdhara ityAkhyA zrIdhara iti nAmadheyam / dhatte DudhAJ dhAraNe ca isake bAda eka dinako bAta hai| rAjA padmanAbha sabhAmeM baiThA huA thaa| itane meM dvArapAlane use manohara bAgake mAlIke Aneko sUcanA dI, aura usakI anumati lekara mAlIko andara livA le gyaa| vahA~ pahu~cate hI mAlIne rAjAko praNAma kiyA aura khaa-||1|| rAjan ! jisameM devoMke yogya sthAna hai aura jahA~ sadA sugandhita vAyu bahA karatI hai, vaha bAga na kevala nAmase balki arthase bhI manohara hai| vahIMpara eka munirAja padhAre haiM // 2 // unakA nAma zrIdhara hai jo vizvake kone-kone meM prasiddha hai| use sunakara bhavya jIvoMko bar3A Ananda hotA hai| jaise sUryako kiraNeM sAre saMsAra meM phailI huI hai| ve sundara kamaloMko vikasita kara 1. za sa nantare / 2. A pAlakena / 3. = vijJApayAmAsa / 4. = jJara jJAne jJApane ca / 5. = yasmin / 6. zobhano gandho yasya sa sugandhiH , sugandhiH pavana: pavamAno yasmin sa tasmin / 7. A pratAveva 'kiraNamiva' iti samupalabhyate / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2,7] dvitIyaH sagaH dAruNaM yastapastejaH saumyAM ca dadhadAkRtim / samAhAreNa nirvRttaH sUryAcandramasoriva / / 4 / / mokSasaMdhAnacittena guNamArgaNazAlinA / yena cApadhareNeva bhUtebhyo'dIyatAbhayam // 5 // trikAlagocarAnantaparyAyapariniSThitam / pratibimbamivAdarza jagadyadvacasIyate // 6 // suvarNairabhinirvRttA dattamuktottamAspadAH / yasyAzcaryakathAH karNapUrAyante vipazcitAm // 7 // laT // 3 // daarunnmityaadi| yaH munipatiH / dAruNaM bhayaMkaram ( tIvram ) / tapastejaH tapa eva tejaH' tapaHpratApam / saumyAM manoharAm / AkRti ca AkAraM ca / dadhat dadhAtIti dadhat gharan / sUryAcandramasoH sUryazca candramAzca sUryAcandra masau tayoH / 'indrAsomAdiSu devatAnAm' iti saadhuH| samAhAreNa samUhena nivRttaH niSpanna iva / bhAtItyadhyAhAraH // 4 // mokssetyaadi| mokSasaMdhAnacittena mokSe paramanirvANe saMdhAna saMbandho yasya tat tathoktaM mokSasaMdhAnaM cittaM yasya tena, pakSe mokSazca saMdhAnaM ca tayoH zaramokSaNazarasaMdhAnayoH cittaM yasya tena / guNa mArgaNazAlinA guNaH guNasthAnaH mArgaNaiH mArgaNAsthAnaH zAlinA sampUrNena, pakSe guNena mauA mArgaNaH bANaizca shaalinaa| yena muniptinaa| cApadhareNeva dhanurdhareNeva / bhUtebhyaH prANibhyaH / abhayam adIyata / dAN dAne karmaNi laG , pakSe abhayam adIyata akhaNDayata / do avkhnnddne| zleSopamA / / 5 / / trikAletyAdi / trikAlagocarAnantaparyAyapariniSThitaM trikAla eva gocaro yeSAM te trikAlagocarAH anantAH anantasaMkhyAvacchinnA: paryAyAH sahabhAviparibhAvipariNAmAH tathoktAH trikAlagocarAzca te anantaparyAyAzca taiH pariniSThitaM yuktam / jagata lokaH / yadvacasi yasya zrIdharamunIndrasya vacasi vacane / Adarza drpnne| pratibimbamiva pratikRtiriva / IkSyate dRzyate / IkSi darzane karmaNi laT // 6 // suvarNarityAdi / suvarNaiH spaSTAkSaraH, pakSe knkaiH| abhinivRttAH viracitAH / dattamuktottamAspadAH dattaM muktAnAM siddhAnAm uttama zreSTham AspadaM yeSAM taiH, pakSe dattaM muktAnAM mauktikAnAm uttamam AspadaM yeSAM te / yasya munipateH / unheM Ananda deto haiM // 3 // unakI AkRti saumya hai aura usapara unake tapakA tIvra teja hai| ata: lagatA hai ve sUrya aura candrake saMmizraNase race gaye haiN| ve tejasvI hokara bhI zAnta haiM // 4 // unakA mana muktike anusandhAna meM lagA huA hai, sadguNoMke anveSaNase unako zobhA hai aura ve samasta prANiyoMko abhaya pradAna karate haiM / ataeva ve isa samaya usa dhanurdhArIke samAna jAna par3ate haiM, jisakA mana kevala bANa chor3ane aura usake sthAna meM dUsarA bANa rakhane meM lagA huA hai; jisakI zobhA DorI aura bANoMse hai tathA jo logoMko nirbhaya kara rahA hai // 5 // jisa prakAra darpaNa meM, sAmane rakhe sabhI padArthoM aura unako vartamAna avasthA kI spaSTa jhalaka mila jAtI hai, usI prakAra unake vacanoM meM sAre jagat aura usakI bhUta, vartamAna aura bhaviSya meM honevAlI sabhI avasthAoMkI spaSTa jhA~kI mila jAtI hai // 6 // upadeza dete samaya ve prasaMgavaza jo kathAeM sunAte haiM, ve karNabhUSaNa sarIkhI rahatI haiN| jisa prakAra karNabhUSaNa sonese banAye 1.=tapasaste jastapastejaH / 2. = samuccayena / 3. za sa akhaNDayata / 4. paribhAvi / 5. A pratI kevalaM 'te' iti dRzyate / 6.= yAsa taaH| 7.=yAsa tAH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [2,8bhramanti bhuvanAbhoge nizcalA api yadguNAH / asaMkhyeyAzca sarvatra vrajanti gaNanIyatAm / / 8 / / ytpaadpaaNsusNprkaadlNkRtshiroruhaaH|| nispRhA vAsacUrNeSu bhavanti nRsurAsurAH / / 6 / / bhAsvAnapi ca yaH sevyapAdo'bhUttApavarjitaH / vikAsayati cAzeSakumudaM kumudojjvalaH / / 10 / / AzcaryakathAH vismayakathAH / vipazcitAM viduSAm / karNapUrAyante kuNDalamivAcaranti / karNapUramiti subdhAtoH kyaGpratyayaH // 7 // bhramantItyAdi / yadguNAH yasya munipaterguNA: / nizcalA api sthirA api / bhuvanAbhoge bhuvanAnAM lokAnAm Abhoge vistAre / 'Abhoga: paripUrNatA ityamaraH / bhramanti calanti / bhrama calane laT / asaMkhyeyAzca agaNeyAzca / sarvatra sarvasmin sarvatra / gaNanIyatAM,(pakSe) ilAdhyatAM / vrajanti gacchanti / / 8 / / ydityaadi| yatpAdapAMsusaMparkAt yasya munipateH pAdayoH caraNayoH rajaso dhUlyA: samparkAt saMgAt / alaGkRtaziroruhAH alaGkRtA: bhUSitAH ziroruhAH kezAH yeSAM te| nRsurAsurAH manuSyadevAsurAH / vAsacUrNeSu sugandhicUrNeSu / nispRhAH vAJchArahitAH / bhavanti / / 9 // bhAsvAnityAdi / yaH munipatiH / bhAsvAnapi ca tejoyukto'pi ca, sUrya iti dhvaniH / sevyapAdaH sevyau pUjanIyau pAdau yasya, pakSe sevyAH kiraNA: yasya saH / 'pAdA razmyaMghrituryAzAH' itymrH| abhUt abhavat / luGa / tApajitaH tIkSNapariNAmarahitaH santAparahitazca / kumudojjvalaH kumudabat candravadujjvalo bhAsamAnaH / 'zazivRkSotpala kapikRpaNa. diggajeSu kumudaH' iti nAnArthakoze / yo bhAsvAnapItyatrApi yojyaH / azeSakumudam azeSA cAsau kuzca azeSakuH tasyAH mut harSaH tAM, pakSe azeSaM ca tat kumudaM ceti kasaH (?) samastakairavam / vikAsayati ca prakAzayati, pakSe jAte haiM; unameM motI jar3e rahate haiM aura ve paharanevAloMke kAnoMkI zobhA bar3hAte haiN| isI prakAra unakI kathAe~ acche akSaroMse racI rahatI haiM; unameM yathAsthAna mukta jIvoMko uttama carcA rahatI hai aura aneka vizeSatAoMke rahanese ve Azcaryajanaka hotI haiM tathA unakA zravaNa vidvAn zrotAoMke kAnoMko suzobhita karatA hai // 7 // unake guNoM meM do vicitra bAteM haiM-pahalo yaha ki ve calate nahIM haiM kintu ghUmate sAre saMsAra meM haiM aura dUsarI yaha ki ve gaNanAke bAhara haiM para saba jagaha gaNanAmeM Ate haiN| vastutaH ve bar3e hI guNo haiM-unake guNa avinAzI haiM; unake guNoMko carcA sabhI karate haiM; unake guNoMko ginAyA nahIM jA sakatA aura ve (guNa) sarvatra Adara pAte haiM // 8 // jo bhavanavAsI, vyantara, jyautiSo, kalpavAsI aura manuSya unake caraNarajase apane bAloMko vibhUSita kara lete haiM, unheM sugandhi-cUrNakI cAha nahIM rahatI // 9 // zrIdhara muni tejakI dRSTi se sUrya haiM, kintu unameM kucha aisI bhI vizeSatAeM haiM, jinase ve usase kahIM acche haiM; kyoMki uSNatAke kAraNa sUryake kiraNa (caraNa) sevana karane yogya nahIM hai jaba ki unake caraNa sevana karane yogya haiN| sUrya santApasahita hai kintu ve santAparahita hai; kyoMki ve kabhI aisA kArya hI nahIM karate jisase unheM santApa ho| sUryakA varNa candra-jaisA ujjvala nahIM hai| kintu unakA zarIra candra-jaisA ujjvala hai| ve sAre bhUmaNDalake pramodako bar3hAte haiM para sUrya sAre bhUmaNDalako bAta to dUra raho kumuda ko bhI pramoda nahIM de pAtA // 10 // 1. za sa 'bhramanti ityAdi' iti / 2. za bhramu sa bhrm| 3. za sa agaNIyAzca / 4. - gaNanIyatAM gaNanAviSayatA, gaNeta janavRndena nIyatAM prApyatAM ca / - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2,15] dvitIyaH sargaH munestasya prabhAveNa yA vibhUtirabhUdane / tAM vivakSAmyahaM kiM tu vaktraM noktaM karoti me // 12 / / vasantamanapekSyaiva tsyaatishyvismitaaH| romAJcAniva muJcanti korakAMzcatapAdapAH // 12 // tatsaMgAdiva saMjAtazAntacittena pusspytaa| na visoDhamazokena kAminIpAdatADanam // 13 / / bakulA api dRSTvA tmnnuvrtmivaashritaaH| yadvadhUmadhugaNDUSAnanAdRtyaiva pusspitaaH||14|| tilakastilakaM pRthvyAstaM dRSTvA vyakasatkSaNAt / svapakSadarzanAtakasya na prItirupajAyate / / 15 / / sphuTayati / kAzi dIptau NijantAllaT // 10 // munerityAdi / tasya muneH zrIdharamunipasya / prabhAveNa sAmarthyena / vane mnohrodyaane| yA vibhUtiH saMpattiH / abhUt abhavat / tAM vibhUtim / ahaM vivakSAmi vaktumicchAmi / vaca paribhASaNe / 'kamyekakata kAta' ityAdinA san pratyayaH tasmAllaTa / kiMtu vizeSo'sti / me mama / 'te mayAvekatva' iti asmacchabdasya SaSThayekavacane me ityaadeshH| vaktraM vadanam / uktaM bhASitam / na karoti na vidadhAti / DukRJ karaNe laT / tadvibhUtirvAcAmagocareti bhAvaH / / 11 / / vasantamityAdi / tasya munipateH / atizayavismitAH atizayena utkarSeNa vismitA: AzcaryaM gatAH / catapAdapAH shkaarvRkssaaH| vasantaM vasantakAlam / anapekSyaiva apekSAmakRtvaiva / romAJcAniva romaharSaNAnIva / korakAn mukulAni / muJcanti dharantItyarthaH / mucchR mokSaNe // 12 // tatsaMgAdityAdi / puSpyatA vikstaa| azokena ashokvRkssnn| tatsaMgAt tasya munipateH saMgAt samparkAt / saMjAtazAntacittena samyagjJAnazAntahRdayeneva / kAminIpAdatADanaM kAminInAM strINAM pAdatADanaM caraNAghAtam / na viSoDhaM na mRSTam, vAJchitaM na bhavatItyarthaH / / 13 / / bakulA ityAdi / bakulAH bakulavRkSAH api / taM munIndram / dRSTvA vIkSya / aNuvrataM sUkSmavrata-zrAvakavratam / zritA iva AzritA iva / "zritAdibhiH' iti samAsaH / yana yasmAtkAraNAta / vadhamadhugaNDaSAna vadhUnAM strINAM madhuno madyasya gaNDUSAna niSThovanakriyAH / anAdRtyaiva udAsInaM kRtvaiva / puSpitAH puSpANi saMjAtAni eSAm iti puSpitAH kusumitAH / bakulavRkSANAM strINAM madhagaNDUSaNa puSpANi jAyante'tra tadapekSA nAstItyarthaH / / 14 / / tilaka ityAdi / tilakaH unake prabhAvase manohara bAgakI jo vibhUti prakaTa huI hai, use maiM to kahanA cAhatA hU~, kintu merA mu~ha kahanA nahIM mAna rahA hai / zabdoMmeM itanA sAmarthya hI kahA~, jo ve use kaha sakeM; vaha to kevala dekhate hI banatI hai // 11 // sabhI jagaha vasanta Rtuke Anepara hI Amake per3oMmeM baura lagatI hai, kintu rAjan, Apake manohara bAgameM binA vasantake Aye hI unameM baura laga gaI hai / lagatA hai munirAjake atizayase cakita ho jAne ke kAraNa unheM romAJca ho AyA hai // 12 // striyoMke caraNoMkI coTa sahe binA hI azoka vRkSa vikasita ho gaye haiN| mAno munirAjake samAgamase unakA citta zAnta ho gayA hai // 13 // maulasirI vRkSa striyoMke madyake kuraloMkI avahelanA karake apane-Apa vikasita ho gaye haiN| mAnoM munirAjake darzana pAkara unhoMne pA~ca aNuvrata grahaNa kara liye haiM // 14 // munirAja pRthivIke tilaka haiN| mAno isIlie unake darzana 1. ka kha ga gha prbhaaven| 2. a tizayi / 3. a A i ka kha ga gha za sa pussytaa| 4. kAsa dIpto iti zAkaTA0 dhAtupAThe, kAzR dIptau iti paanniniiye| 5. za sa bhAvena / 6. za sa muca / 7. zasa GgAditi / 8. za sa puSyatA / 9. = anapekSyaiva / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cadrapramacaritam [2, 16 - taddharmazravaNajjAtavibodhA iva cmpkaaH| na manAgapyajAyanta mlinaalismaashryaaH||16|| yathA palAzAstatrava' zobhante nava kiNshukaiH| tathaiva jambUtaravo virAjante na kiM zukaiH // 17 // jayazabdaM vayaHzabdaiH kurvatyAH kaannshriyH| dantAvalirivAbhAti kundakuDmalasaMtatiH // 18 / / hAsAniva vimuJcantaH saMtoSAtkusumodgamAn / zikhaNDitANDavATopaM tanvanti kuTajadrumAH // 16 // tilakavRkSaH / pRthvyAH bhUmeH / tilakaM zreSTham / taM munim / dRSTvA vIkSya / kSaNAt utsavAt / 'kAlavizeSo. tsavayoH kSaNaH' ityamaraH / vyakasat asphuTat / kasa gatau laG / tathA hi-svapakSadarzanAt sveSAM pakSANAM sahAyAnAM darzanAt vIkSaNAt / kasya puruSasya / protiH saMtoSaH / nopajAyate notpadyate, api tu upajAyate evaM // 15 // tddhrmtyaadi| campakAH cmpkvRkssaaH| taddharmazravaNAt tasya zrIdharamunIndrasya dharmasya dharmopadezasya zravaNAt / jAtavibodhA iva jAta utpanno bodho yeSAM te ta iva / manAgapi svalpamapi / malinAlisamAzrayAH malinAnAM kRSNavarNAnAma alInAM bhramarANAM samAzrayAH saMbandhayuktAH, pApasamUhasyAdhArA na bhavantIti dhvaniH / nAjAyanta nAbhavana / janaGa prAdurbhAva laGaH / / 16 / / yathetyAdi / tatraiva manoharodyAna eva / palAzA: palAzavRkSAH / navakiMzukaiH navanavInaiH kiMzukaiH kiMzukavRkSasya puSpANi kiMzukAni taiH / 'bahulaM zluk puSpamUle' iti vihitapratyayasya zluka / yathA yena prakAreNa / zobhante virAjante / tathaiva tena prakAreNaiva / jambUtaravaH jmbuuvRkssaaH| zukaiH korapakSibhiH / na virAjante kiM na zobhante kim / api tu virAjanta eva / rAjan dopto laT / yamakam // 17 // jyshbdmityaadi| kundakuDmalasaMtatiH kundAnAM mAdhyAnAM kuDmalAnAM makUlAnAM saMtatiH samahaH / vayaHzabdaH vayasAM zabdaiH pakSidhvanibhiH / 'khagabAlyAdinovayaH' ityamaraH / jayazabda jayetizabdam / kurvatyAH viddhtyaaH| kAnanazriyaH udyAnalakSmyAH / dantAvaliriva dantAnAM radanAnAma AvaliH paMktiH samaha iva / AbhAti viraajte| bhA dIpto laT / utprekSA // 18 // haasaanityaadi| saMtoSAt pramodAt / hAsAniva hAsthAnova / kusumodgamAn kusumAnAM puSpANAm udgamAn kuDmalAni / pAkara tilakavRkSa mAre khuzIke phUla uThe haiN| apane pakSake vyaktiko dekhakara kise prasannatA nahIM hotI ? // 15 // jAna par3atA hai unake zrImukhase dharmopadeza sunakara campaka vRkSoMkA viveka jAga uThA hai, mAno isIlie unhoMne apanA pUrNa vikAsa kara liyA hai aura isake pazcAt kAle bhauMroMko-bhauMroMko kyA pApapuJjako-Azraya leneke lie apane pAsa tanika bhI nahIM phaTakane diyA // 16 // rAjan ! yaha to sabhI jAnate haiM ki DhAkake per3a vasantameM aura jAmunake per3a varSA RtumeM vikasita hote haiN| kintu Apake bAgameM isa samaya DhAkake per3a jaise navIna phUloMse zobhA pA rahe haiM kyA usI prakAra jAmunake per3a totoMse zobhA nahIM pA rahe haiM ? // 17 // rAjan ! vahA~ pakSI cahacahA rahe haiM, ataH lagatA hai munirAjako dekhakara vanalakSmI jayajayakAra kara rahI hai / kunda vRkSoMmeM kaliyA~ khila rahI haiN| unheM dekhakara aisA pratIta ho rahA hai mAno jayajayakAra karanese usake dA~toMkI paMkti dekha par3a rahI ho // 18 // kuTajavRkSa vikasita ho gaye haiN| unameM kaliyAM khila uThI haiM / ataeva aisA jAna par3atA hai ki munisamAgamake santoSase ve ha~sa rahe haiN| 1. A i tatreva ma ttresh| 2. a ka kha ga gha ma saMhatiH / 3. za sa tathApi / 4.-vibodhoN| 5. A kuttm| . Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 - 2,23 ] dvitIyaH sargaH bhayAtpalAyamAnasya kAmasya galitA karAt / bANAvalirivAbhAti bANAvaliritastataH // 20 // zucisaMgAdvikAso me kazcAto'pi muneH zuciH / itIva manyamAnAgAdvikAsaM navamallikA // 21 / / kadambaiH sahasA nAtha vikstkusumotkraiH| romAJcakaJcukAdAnAdalamAtmasamIkRtaH / / 22 / / tirazcAM saMhatistatra parasparavirodhinI / virodhaM sahajaM hitvA bandhubhAvena vartate / / 23 / / vimuJcantaH vimuJcamAnAH / kuTajadrumAH kuttjvRkssaaH| zikhaNDitANDabATopaM zikhaNDinAM mayUrANAM tANDavasya nartanasya ATopaM saMbhramam / tanvanti vistArayanti / tanU vistAre laT // 19 // bhyaadityaadi| bhayAt bhoteH / itastataH ito'mutazca / palAyamAnasya / kAmasya manmathasya / karAt hastAt / galitA patitA / bANAvaliriva bANAnAM zarANAm Avaliriva samUha iva / bANAvaliH bANAnAM kuraNTakAnAm Avali: samUhaH / AbhAti zobhate // 20 // zucisaMgAdityAdi / me mama / zucisaMgAt zuceH ASADhamAsasya saMgAt saMparkAta, pakSe zaceH nirmalapuruSasya saMgAt / vikAsaH vikasanam / bhavitavya iti zeSaH / ato amuSmAt / munerapi yogIndrAdapi / kaH zuciH ko nirmala: na ko'dhanya iti bhAvaH / iti ittham / manyamAneva budhyamAneva / navamallikA nUtanamallikA / vikAsa vikasanam / agAt AyAt / iNa gatau luG / 'gaityoH' iti gAdezaH // 21 // kadambairityAdi / nAtha, bho svAmin / vikasatkusumotkaraiH vikasan kusumAnAm utkaro yeSAM taiH, vikasatpuSpasamUhayuktarityarthaH / kadambeH kadambavRkSaH / romAJcakaJcukAdAnAt romAJca eva romaharSaNam eva kaJcuko vArabANaH tasya AdAnAt / AtmA svayam / sahasA zIgheNaM / alam atyntm| samIkRtaH prAka asama idAnIM samaH kriyate sma samokRtaH, abhUvam iti bhAvaH // 22 // tirazcAmityAdi / tatra manoharodyAne / parasparavirodhinI paraspara vairavatI / tirazcAM tiryagjovAnAm / saMhatiH sNdohH| sahajaM sahabhAvinam / virodhaM / hitvA tyaktvA / bandhubhAvena bandhutvena, upazamabhAvenetyarthaH / kuTaja vRkSoMkA vikAsa dekhakara mayUra yaha samajha rahe haiM ki varSARtu A gayI hai, ataH ve bhI nAca rahe haiM / / 19 // rAjan ! vahAM idhara-udhara bANa-vRkSoMkI paMktiyA~ lagI huI haiN| ve aisI jAna par3atI haiM mAno munirAjake bhayase bhAge hue kAmadevake hAthase gire hue bANoMkI paMktiyA~ hoM // 20 // 'zuci-ASAr3hamAsake samAgamase merA vikAsa hotA hai| ina munirAjase bar3hakara zucipavitra (ASAr3ha mAsa ) aura kauna hogA' mAno yahI socakara camelI khila uThI // 21 // rAjan ! munirAjake Anepara jisa samaya kadamba vRkSoMmeM phUla khile usI samaya mere sAre zarIra meM romAMca ho AyA, isase aisA jAna par3A mAno maiMne kavaca pahana liyA ho| isa avasarapara kadamba vRkSoMne mujhe pUrI tarahase apane samAna banA liyA // 22 // jina pazuoMmeM ApasI virodha hai, unakA jhuNDa vahAM janmajAta virodha chor3akara mitroMkI bhA~ti hila-milakara baiThA huA 1. a ka kha ga gha madahamA / 2. za sa tanuG / 3. A pratau kevalaM 'ito'mutazca' iti pATho dRzyate / 4. A 'ato' iti nAsti / 5. 'dAnAt' iti TIkAkArasaMmataH pAThaH, "dhAnAt' iti sarvAsu pratiSu / 6. = zIghram / 7. A 'paraspara' iti nAsti / 8. A hitvA hA saMpUrvaM tyaktvA / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [2, 24 - iti zrutvA sa tadvANI munivRttAntazaMsinIm / svAGge'pi na mamau harSAdudvela iva vAridhiH // 24 / / satkRtya sa svakIyaistaM bhUSaNaiH pAritoSikaiH / vanapAlamathAnyaizca kRtArthamakaroddhanaiH / / 25 / / yasya devasya gantavyaM sa devo gRhamAgataH / ityukti ghoSayannuccairudasthAdAsanAdasau // 26 / / dizi tasyAmavasthAya yatrAsau prmeshvrH| badadhvA lakSyamasaubhamAvanaMsIttasya pAdayoH // 27 // vyAnaze'tha tadAdezAtpuraM paTahaniHsvanaH / munivandanayAtrAyAM kurvansaMketinIH prajAH // 28 // varttate tiSThati / vRtu vattana Atmanepadam // 23 // itItyAdi / saH pdmnaabhmhoptiH| munivRttAntazasinoM muneH zrIdharamunIndrasya vRttAntazaMsinI vArtAbhidhAyinIm / tadvANoM tasya vanapAlasya vANI vacanam / iti uktaprakAreNa / zrutvA nizamya / harSAt saMtoSAt / svAGge'pi svasya Atmana: aGge'pi zarIre'pi / udvela: velAmudgataH, tIramatikrAnta ityarthaH / vAridhiriva samudra iva / na mamo na pramimote sma / mA mAne liT // 24 // satkRtyetyAdi / saH pdmnaabhH| atha vAzrivaNAnantaram / svakIyaH svasya saMbandhaH / pAritoSakaiH pAritoSasya saMtoSasya yogyAni pAritoSakANi taiH / bhUSaNaiH AbharaNaiH / taM vanapAlam RSinivedakam / satkRtya satkAraM kRtvA / 'kArikA'-ityAdinA ti saMjJA / anyaizca zeSazca / dhanaH dravyaH / kRtArthaM kRto niSpanno'rthaH prayojanaM yasya tam / akarot akArSIt / DukRJ karaNe laG // 25 // yasyetyAdi / yasya devasya devatAyAH / gRham AvAsaH / gantavyaM gantuM yogyam / sa devaH devtaa| AgataH samAyAtaH / ityuktim evaM prakAra [ka] nItivacanam / uccaiH nitAntam / ghoSayan uccArayan / aso pdmnaabhmhiiptiH| AsanAt siMhAsanAt / udasthAt udatiSThat / SThA gatinivRttI luGa / / 26 / / dishiityaadi| asau padmanAbhabhUpatiH / yatra yasyAM dizi / aso ayam / paramezvaraH zrIdharamuniparameSThI vartate / tasyAM dizi / avasthAya avasthAnaM pUrva sthitvA / lakSyam aGkam / badhvA kRtvA / tasya zrIdharamunIndrasya / pAdayoH crnnaarvindyoH| bhUmau dharaNyAm / anaMsIt anamat / Nam prahatve shbde| laGa // 27 // vyAnaza ityAdi / atha va.danAnantaram / tadAdezAt tasya padmanAmamahIpateH AdezAta AjJAyAH / manivandanayAtrAyAM maneH muna'ndrasya vandanasya yAtrAyAM prara paurajanAn / saMketinI: saMketavatoH / kurvan vidadhAnaH / paTahasvanaH paTahasya Anakasya svanaH dhvaniH / puraM ratnasaMhai // 23 // isa prakAra mAlIse manohara bAgameM munirAjake Aneke samAcAra sunakara mahArAja padmanAbha candrodaya honepara umar3e hue sAgarako bhA~ti khuzoke mAre apane zarIrameM phUlA nahIM samAyA // 24 // padmanAbhane apane AbhUSaNa dekara usa mAlokA satkAra kiyA aura use aura bhI dhana inAmameM dekara kRtArtha kara diyA // 25 // 'jinake mandirameM mujhe svayaM jAnA cAhie thA ve deva svayaM hI mere ghara padhAre haiM' isa uktiko jorase duharAtA huA rAjA padmanAbha unnata siMhAsanase uTha khar3A huA // 26 // aura jisa dizAmeM munirAja virAje the usI ora khar3e hokara padmanAbhane bhUmipara unake caraNoMkA dhyAna kara namaskAra kiyA / / 27 / isake pazcAt mahArAja padmanAbhake Adezase prajAko munirAjakI vandanAke lie jAnevAle julUsa meM sammilita honekI sUcanA deneke 1. a vAridheH / 2. yaiH sNbhuuss| 3. A SThA gatinivRtto laT Atmane padam / 4. = na mAti sma / 5. = AtmIyaH / 6. A pratAveva 'RSinivedakam' iti samupalabhyate / 7. = AdRtya / 8. A za sa ityuktam / 9. = pazcAt kiJcit / 10.=namanoddezyam / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2, 32] dvitIyaH sargaH paJcaSAnapi kRtvAgre pttiinpraaptnraadhipH| kramazaH saMmilallokairatubhyadrAjagopuram / / 26 / / sapauraH sasuhRdvargaH sakalatraH sabAndhavaH / satanUjaH sasAmantaH sa cacAla sasainikaH // 30 // gacchaMllAvaNyasaMkrAntadidRtunayano vanam / nandanAbhimukhIbhUtazakrazobhA babhAra sH||31|| kSaNAdazokasaMyuktaM puMnAgaparivAritam / vanamAtmasamaM prApya pipriye pRthivIpatiH // 32 // cayam / vyAnaze vyApnoti sma / azoG vyApto kartari liT / 'nakcAznvRdAdyanekahalaH'' iti nagAgamaH // 28 // paJcaSAnapItyAdi / paJcaSAnapi paJca vA SaDvA iti paJcaSAH tAn / 'sujvA--' iti samAsaH / 'pramANIsaMkhyADDaH' iti dd-prtyyH| patton padAtona, paadcaaribhRtyaanityrthH| agre purH| kRtvA vidhAya ! prAptaH prayAtaiH / narAdhipaH narANAm adhipAH taiH bhuupaaleH| krapazaH kramAt / 'bahvalpArtha-' ityAdinA zasi pratyayaH / saMmilallokaiH saMmiladbhiH saMyujAnaH lokaH janaH / rAjagopuraM rAjadvAram / akSubhyat / kSubha saMcalane // 29 // sapaura ityAdi / saporaH paurjnshitH| sasuhRdvargaH suhRdAM vargeNa samUhena sahitaH / sakalatraH antHpursNyuktH| sabAndhavaH bandhujanaiH yutH| satanUjaH tanU jaiH putraiH yuktaH / sasAmantaH rAjyasaMdhisthabhUpaiH' sahitaH / sasainika: senApatisanAthaH / saH padmanAbhamahIpAlaH / cacAla pratasthe / cala kampane liT // 30 // gacchannityAdi / lAvaNyasaMkrAntadidRkSunayanaH lAvaNye dehakAnto saMkrAntAni pratibimbitAni didRkSUNAM draSTumicchUnAM nayanAni netrANi yasya saH / vanaM manoharodyAnam / gacchan yAn / saH padmanAbhamUpatiH / nandanAbhimukhIbhUtazakrazobhAM prAganabhimukha idAnomabhimukho bhavati sma abhimukhobhUtaH nandanasya nandanavanasyAbhimukhIbhUtaH tathoktaH sa cAso zakrazca tasya zobhA lIlAm / babhAra dharati sma / bhRJ bharaNe / liT // 31 // kSaNAdityAdi / pRthivIpatiH padmanAbhamahIpatiH / azokasaMyuktam azokaH azokavRkSaH, pakSe zokarahitajanaiH saMyukta sahitam / punAgaparivAritaM punnAgaH punnAgavRkSaH, pakSe puMsAM puruSANAM nAgaH zreSThaH parivAritaM veSTitam / 'syuruttarapade vyAghrapuMgavarSabhAU jarAH / siMhazArdUlanAgAdyAH puMsi shresstthaarthgocraaH|' ityamaraH / AtmasamaM AtmanaH svasya lie bherIkI AvAja sAre nagarameM gUMja uTho // 28 // isa samAcArako sunate ho Asa-pAsake anya nagaroMke rAje-jinake Age pAMca-chaha naukara the-purake daravAjepara jA phuNce| dhIre-dhIre aura loga bhI kramase A gaye / phalataH vahA~ bar3o bhor3a ho gayI // 26 // phira Ane putra, mitra, kalatra, bhAI, puravAsI aura sAmantoMke sAtha mahArAja padmanAbhane bho prasthAna kiyA // 30 // mahArAja padmanAbha jaba vanako ora jA rahe the, usa samaya sabhI darzakoMkI dRSTi unhIMkI ora lagI huI thii| isase unake dIptimaya dehameM hajAroM netra dRSTigocara hone lge| phalataH ve nandana vanakI ora jAnevAle indrako bhA~ti suzobhita ho rahe the // 31 // mahArAja padmanAbha zIghra hI vana pahu~ca gye| usa vana meM azoka vRkSa the aura vaha cAroM orase nAgakesarake vRkSoMse ghirA huA thaa| padmanAbhake sAtha jitane manuSya the ve sabake saba azoka-zoka rahita the tathA use cAroM orase zreSTha puruSa ghere hue the| ata: usa vanako apane hI samAna pAkara padmanAbhako 1. A pratAveva kevalaM sUtramidaM dRzyate / 2. za sa za:-pratyayaH / 3. = cukSobha / 4. za sa tanujaiH / 5. za sa sthabhAvaiH / 6. a sasainyakaH / 7. = 'muktaaphlessucchaayaayaastrltvmivaantraa| pratibhAti yadaGgeSu tallAvaNyamihocyate // ' 8. za sa yan / 9. za sa saha sNyu| | Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 candraprabhacaritam vAyunA vidadhe kiMcitsaMjAtAdhyaparizramaH / vanalakSmIviniHzvAsasamena viparizramaH ||33|| senApatiM samAdizya senAmAvAsayeti saH / praviveza mahAnAgAdavatIrya mahAvanam // 34 // rAjalIlA' parityajya cAmarAdiparicchadAm / vinItaH ziSyavad bheje dezaM munisamAzritam ||35|| dadRze ca munistena sthito nIlazilAtale / zaratprasanna zItAMzurivAkAzaikamaNDale ||36|| triH parItya praNamya tristrirjayeti nigadya saH / triruktamakhilaM kRtvA nyavikSata muneH puraH ||37|| samaM sadRzam / vanaM manoharodyAnam / kSaNAt zIghrAt / prApya gatvA / pipriye prAMti yayo / prI prItau / liT / zleSaH ||32|| vAyunetyAdi / kiMcitsaM jAtAghvaparizramaH kiMcit ISat saMjAtena utpannena adhvanaH mArgasya parizrameNa yuktaH vanalakSmIni[ vini] zvAsasamena vanasya udyAnasya lakSmyAH zriyaH ni[vini] zvAsasya samena sadRzena / vAyunA mandamArutena / viparizramaH vigataparizramaH / vidadhe cakre / DudhAJ dhAraNe ca / karmaNi liT / upamA ||33|| senApatimityAdi / saH padmanAbhabhUpAlaH / senAM camUm / AvAsayeti nivAsayeti senApati senAnAyakam / samAdizya AjJApayitvA / mahAnAgAt mahAgajapateH / avatIrya avaruhya / [ mahAvanaM ] mahat pRthu vanam udyAnam / praviveza jagAma / viza pravezane liT ||34|| rAjalIlAmityAdi / vinItaH vinayayutaH / cAmarAdiparicchadAM cAmarAdibhiH prakorNakAdibhiH paricchadaiH parikaraiH yuktAM rAjalIlAM rAjavilAsam / parityajya vimucya / munisamAzritaM muninA munIndreNa samAzritam / dezaM pradezam / ziSyavat chaatrvt| bheje siSeve ' / bhaja sevAyAm | liT ||35|| daza ityAdi / zaratprasale zaradA prasanne nirmale / AkAzaikamaNDale AkAzasya ekamaNDale ekapradeze / zItAMzuriva candra iva / nIlazilAtale indranIla zilApradeze / sthitaH / muniH munIndraH / tena padmanAbhabhUpena / dadRze ca vakSye / dRzu prekSaNe / karmaNi liT // 36 // triH parItyetyAdi / saH padmanAbha bhUpaH / triH parotya trIn vArAn parItya pradakSiNIkRtya / triH trIn vArAn jayeti sarvotkarSeNa varttasveti / nigadya uccArya / akhilaM samastam / triruktaM trivAroktam / kRtvA vidhAya / 9 10 [ 2, 33 - bar3I prasannatA huI ||32|| padmanAbhako rAstekI thor3I-sI thakAna ho gayI thI / kintu use vanalakSmIkI zvAsa- sarIkhI vahA~ko manda, sugandha aura zItala vAyune zIghra hI dUra kara diyA ||33|| padmanAbhane pahale senApatiko Adeza diyA ki senAko yahIMpara ThaharA do aura phira hAthIse utarakara vana meM praveza kiyA ||34|| padmanAbhane cAmara Adi zAhI ThATako haTA diyA aura phira eka vinIta ziSyakI bhA~ti ve usa pradeza meM jA pahu~ce jahA~ munirAja virAje the || 35 // vahA~ pahu~cakara padmanAbhane munirAjake darzana kiye / ve usa samaya nIlI caTTAnapara virAjamAna the / ataH ve zaratkAlIna nirmala AkAzake eka pradeza meM pUrNacandrakI bhAMti suzobhita ho rahe the || 36 || phira padmanAbhane munirAjako tIna bAra parikramA ko; unheM tIna bAra praNAma kiyA aura tIna bAra unakA jayajayakAra kiyA / isa taraha saba tona-tIna bAra karake unake Age 1. ka kha ga rAjalakSmIm / 2 = zIghram / 3. = kiMcid ISat saMjAta utpanno'nvaparizramo yasya saH / 4. = nivezaya, iti ittham / 5. A za sa mahAgajapateH sakAzAt / 6= pravezaM cakAra / 7. ka kha gha rAjalaH mom / 8. = prApa ityarthaH / 9. = dRSTazca / 10. A dRSTa prekSaNe za sa dRza prekSaNe / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2, 42] dvitIyaH sargaH nRpatermukulIkurvansa karAmbhoruhadvayam / zItagutvaM vyanakti sma svakIyaM munipuMgavaH // 38 / / bhuvaH zobhAbhavadyogAdyA jinendrasurendrayoH / tayoH saMgatayorAsItsA munIndranarendrayoH // 36 // zAnte jayajayetyuccairbhavyakolAhale ttH| dattAzIrmuninA tena jagAda jagatIpatiH // 40 // nirAloke jagatyasminnadRSTazivavarmani / sanmArgadarzanAnAtha tvamAloka ivodgataH // 41 / / khapuSpaM tadahaM manye bhuvane sacarAcare / divyajJAnamaye yanna sphuritaM tava catuSi // 42 / / muneH munIndrasya / puraH ane| nyavikSata upAvizata / viza pravezane / luG // 37 // nRpaterityAdi / nRpateH padmanAbhamahIpateH / karAmbhoruhadvayaM mukulokurvan kuDmalIkurvan / saH munipuMgavaH munInAM puMgavaH zreSThaH / svakoyaM svasaMbandham zItagutvaM zotAH gAvaH kiraNAH yasya [saH] zItaguH, tasya bhAvaH tat / vyanakti sma vyaktIkaroti sma / aJju gativyaktimrakSaNeSu / laT / laTaH sma yoge bhUtArthaH // 38 / / bhuva ityAdi / jinendrasurendrayoH tIrthaMkaradevendrayoH / yogAt saMbandhAta / bhuvaH bhUmeH / yA zobhA dyutiH / abhavat abhUt / laG / saMgatayoH saMyuktayoH / tayoH manIndranarendra yo: zrIgharamanIndrapadmanAbhayoH / yogAta sA zobhA / AsIt abhavat / asa bhavi laGa // 39 // zAnta ityAdi / tataH pazcAta / jaya jayeti sarvotkarSaNa vartasvati / uccaiH nitAntam / bhavyakolAhale bhavyAnAM ratnatrayAvirbhavanayogyAnAM kolAhale klkle| zAnte stimite / tena muninA munIndreNa / dattAzIH vitiirnnaashiiH| jagatIpatiH jagatyAH lokasya ptiH| jagAda uvAca / gada vyaktAyAM vAci / liT // 40 // nirAloka ityAdi / nAtha svAmina / adaSTazivavartmani zivasya mokSasya varma mArga: ziva. vartma, adRSTaM zivama yena (yasmina) tasmin / nirAloke AlokAnnirgato taM] nirAlokaH ka] tasmina, prakAzarahita ityrthH| 'Aloko darzanodyoto' ityamaraH / asmina etasmina / jagati loke / sanmArgadarzanAt'' sato viziSTasya mArgasya abhyupetaprAptyupAyasya darzanAt prakAzanAt / tvaM bhavAn / Aloka iva pradIpa iva / udgataH udgacchati sma tathoktaH adhigataH / gamlu gatau / ktapratyayaH / upamA / / 41 / / khapuSpamibaiTha gayA // 37 // munirAjake Age baiThate ho padmanAbhake donoM hAtha apane Apa saMkucita kamalakI kalIkI bhA~ti jur3a gye| ataH aisA pratIta ho rahA thA mAno munirAjane apanA candrapanA vyakta kara diyA ho // 38 // munirAja aura rAjA padmanAbhake saMyogase usa samaya pRthivIkI vahI zobhA utpanna ho gayo jo pahale tIrthaMkara aura indra ke saMyogase huI thI // 39 // bhavya jIva isa samaya munirAjakI jayajayakAra kara rahe the| isase bar3A kolAhala sunAyo par3a rahA thaa| usake zAnta hote hI padmanAbha munirAjase AzIrvAda lekara yoM bolAnAtha ! isa jagat meM jJAnakA prakAza na rahanese kalyANakA mArga nahIM sUjha rahA thA / Apake Ate hI vaha sUjhane lagA hai, ata: Apa prakaTa hue prakAzake samAna haiM // 42 // isa jaMgama 1. ma narendra munIndrayoH / 2. a A i "dezanAnnAtha / 3. A kara evAmbhoruhayo dvayam (karAvevA. mbhoruhe tayordvayaM karakamalayagalama ) / 4. za sa karAmbho-ityAdi malaM tadvayAkhyAnaM ca nAsti / 5. = AtmIyam / ni / 7. za sa bhavana ityaadi| 8. ma narendra manIndrayoH / 9. A mAgaM / 10. aaloko| 11. a A i dezanAnnAtha / 12. A prato kevalam 'abhyupetaprAptyupAyasya' iti samupalabhyate / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2, 43 candrapramacaritam tato'vagantumicchAmi tvattastattvaM jgtprbho| saMdigdhaM hi parijJAnaM gurupratyayavarjitam // 43 // keciditthaM yataH praahurnaastikaagmmaashritaaH|' na jIvaH kazcidapyasti padArtho mAnagocaraH // 44 / / tyAdi / sacarAcare carAzca avarAzca carAcarAH tai: saha vartante iti sacarAcaraM tasmin, jaGgamasthAvarasahite ityarthaH / bhuvane jagati / yat vastu / divyajJAnamaye apuurvjnyaansvruupe| tava bhvtH| cakSuSi jJAnacakSuSi / na sphuritaM na dRSTam / tat vastu / khapuSpam AkAzakusumamiti / manye jAnAmi / mani jJAne laT // 42 / / tata ityAdi / tataH tasmAta kAraNAt / jagatprabho jagatAM prabho jagannAtha / tvattaH tvat tvattaH bhavataH sakAzAt / tattvaM vastusvarUpam / adhigantum adhigamanAya adhigantuM jJAtum / gatyarthAnAM dhAtUnAM jJAnArthatvAdityarthaH / icchAmi vAJchAmi / iSu icchAyAM laT / 'yaM miSoH iccha iti dAdezaH3 ( 'yamgamiSoziza cchaH' zAkaTA0 4 / 2 / 57 yam gam iSu ityeteSAM dhAtUnAM zi pratyaye chakArAdezo bhavati / yacchati gacchati icchati ) / gurupratyayajitaM guroH pratyayena upadezena vajitam / parijJAnaM vijnyaanm| saMdigdhaM saMzayitam / hi sphuTam / arthAntaranyAsaH // 43 / / kecidityaadi| mAnagocaraH mAnasya pramANasya gocaro viSayaH sAmAnya vizeSAtmA pramANArtho viSaya ityabhiprAyaH / kazcidapi eko'pi / jIva: jIvati jIviSyati ajIjIvata' iti jIvaH prANipadArthaH vastU / nAsti na vidyte| asa bhuvi / laT / nAstikAgamaM nAsti paralokAdimadimatiryasya [saH] nAstika: cArvAkaH, tasya AgamaM matam / AzritAH Azrayante sma tathoktAH, aGgIkRtA ityarthaH / kecit anye / ittham anena prakAreNa / 'kathamitthamuH' iti sAdhuH / yataH yasmAt / yataH ksmaat(?)| prAhuH aurasthAvara jagatmeM, maiM usa vastuko AkAzakA phUla samajhatA hai, jo Apako divyajJAnakI daSTise ojhala ho // 42 // he jagannAtha ! isIlie maiM Apase tattvoMkA svarUpa jAnanA cAhatA hai; kyoMki guruke upadezake binA tattvajJAnameM sandeha banA rahatA hai / / 43 / / koI nAstikAgamAnuyAyI ( cArvAka darzanavAle, aura kucha bAtoMmeM cArvAkoMse bhI cAra kadama Age calanevAle 'tattvopaplava' darzanake anuyAyI ) yaha kahate haiM ki 'jIva' nAmakA aisA koI padArtha hI nahIM hai, - ------- - 1. cArvAka darzana bahuta purAnA hai| isakA ullekha mahAbhAratameM bhI milatA hai| isa darzanako dRSTise puNya-pApa, svarga-naraka aura AtmA-paramAtmAko svatantra sattA nahIM hai; pRthivI, jala, teja aura vAyu ye cAra bhUta haiM ( AkAza nahIM ); jIva bhUta catuSTayake saMyogase utpanna hotA hai, jo dehake sAtha utpanna hokara, usIke sAtha naSTa ho jAtA hai aura kevala pratyakSa hI pramANa hai| tattvopaplavadarzana, cArvAkadarzanase utpanna haA eka navona darzana hai| yoM yaha darzana sthUla rUpase cArvAkadarzana samajhA jAtA hai, kintu sUkSma vicAra kiyA jAye, to usase bhinna hai, yadyapi usIse utpanna huA hai| bhinnatAkA kAraNa mAnyatAkA bheda hai| cArvAkadarzana, bhatacatuSTaya rUpa cAra tattva, kisI-na-kisI rUpameM jIvatattva, aura anya pramANako na mAnakara bhI pratyakSa pramANako svIkAra karatA hai, jaba ki tattvopaplava darzana kisI bhI tattva aura kisI bhI pramANako nahIM maantaa| isa darzanakI daSTise sarvatra bAdhA-hI-bAdhA hai| isIlie AcArya vidyAnandane aSTa sahasrImeM ukta donoM darzanoMkI pathaka-pRthaka samAlocanA kI hai| prastuta prakaraNameM mahAkavi vIranandone tattvopaplavadarzanako yahAM parvapakSake rUpameM upasthita kiyA hai| 2. aacrH| 3. za sa ' '-cihnitaH pATho nAsti / 4. A ajijIvata / 5. = praannii| padArthaH vastu / 6. za sa AgamoM / 7. = aGgIkRtavantaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH ajIvazca kathaM jIvApekSastasyAtyaye bhavet / anyonyApekSayA tau hi sthUlasUkSmAviva sthitau / / 4 / / kathaM ca jIvadharmAH syurvandhamokSAdayastataH / sati dharmiNi dharmA' hi bhavanti na tadatyaye // 46 / / tasmAdupaplataM sarva tattvaM tiSThatu saMvRtam / prasAryamANaM zatadhA zIryate jIrNavastravat / / 4 / / bruvanti / 'bruvastipyaJcata-' ityAdinA roru sAdezaH bruva Aha ityAdezazca / laT // 44 // ajIva ityaadi| tasya jIvapadArthasya / atyaye abhAve sati / jIvApekSaH jo padArthasApekSaH / ajIvazca ajIvapadArthaH / kathaM kena prakAreNa / bhavet syAt / jIvapadArthasya vidyamAnatve ajIvapadArtha iti vyapadezaH, tadabhAve tadvayapadezAbhAvaH, tasmAtkAraNAta ajIvapadArthasya jiivpdaarthaapekssetyrthH| ajIvajIvapadArtho sthalasUkSmAviva / iva zabdo vaakyaalngkaare| anyonyApekSayA prspraapekssyaa| sthito tiSThataH sma hi / SThA gatinivRtto kartari ktaH // 45 / / kathamityAdi / tata: jIvAjIvayoH parasparApekSayA vidyamAnatvAt / bandhamokSAdayaH bandhazca mokSazca bandhamokSau to AdI yeSAM te tthoktaaH| jIvadharmAH jIvasya dharmAH / kathaM ca kena prakAreNa / syuH bhaveyuH / dharmiNi dharmAH santi asya iti dharmI tasmin / sati vidymaane| dharmAH svabhAvAH / bhavanti santi / bhU sattAyAM laTa / tadatyaye tasya dharmiNaH atyaye naashe| na hi dharmAH na bhavanti hi // 46 // tasmAdityAdi / tasmAt kAraNAt / sarva vizvam / tattvaM jIvAdi vastusvarUpam / upaplutaM' nirAkRtaM saMvRtam asatyam / tiSThatu varttatAm / prasAryamANaM prasAryate iti prasAryamANaM vistIryamANam / karmaNyAnaz / jIrNa vastravat vizIrNavastramiva / zatadhA jo pratyakSa Adi kisI bhI pramANase siddha ho // 44 // jIva padArthakI sattA jaba kisI pramANase siddha nahIM hotI, to usakA abhAva hI mAnanA hogA, aura usakA abhAva mAnanepara ajIva padArtha kaise siddha ho sakatA hai ? kyoMki jIva aura ajIva padArthoMkA vyavahAra paraspara sApekSa hai| jaise sthUla aura sUkSmakA vyavahAra / sthUla vyavahAra tabhI hotA hai, jaba koI sUkSma ho aura sUkSma vyavahAra bhI tabhI hotA hai, jaba koI sthUla ho| isI taraha jIva vyavahAra ajIvako jAnakara aura ajIva vyavahAra jIvako jAnakara kiyA jAtA hai // 45 / / aura jaba jIva padArtha hI siddha nahIM hai, to usake bandha aura mokSa Adi dharma kaise siddha ho sakate haiM ? kyoMki dharmI-padArthake honepara hI usakA karma-svabhAva yA guNa siddha hotA hai, na ki usake abhAvameM // 46 // ata: jIva, ajIva, bandha aura mokSa Adi sabhI tattva bAdhita haiN| aisI sthitimeM ve zAstroMmeM hI chipe rheN| anyathA jyoM-jyoM vicAra kiyA jAyagA tyoM-tyoM purAne sar3e-gale vastrakI taraha unameM saikar3oM ulajhaneM upasthita ho jaayeNgii| galA huA purAnA kapar3A tabhItaka sundara mAlUma par3atA hai, jabataka usakI taha na kholI jaaye| taha kholanepara to usakI saikar3oM dhajjiyA~ dRSTigocara hone lagatI haiM, aura ve ApasameM ulajhane bhI lagatI haiM // 47 // 1. i 'dharmA' iti nAsti / 2. sthUlazca sUkSmazceti sthUlasUkSmau tadvat / 3.= aupamya vAcakaH / 4. A aadiH| 5. = upaplutaM bAdhitaM saMvRtamaprasAritaM vaa| 6. = vistAryamANam / 7. za sa 'nat / 8. za vastra iva / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [ 2, 48 - jIvamanye prapadyApi taddharma prati vAdinaH / vivadante prabandhena vividhAgamavAsitAH // 48 // kUTasthanityatAM kecitkecidAhurakartRtAm / anye tu jaDatAmanye cittasaMtatirUpatAm // 49 // ityAdyanekasiddhAntagahane gahane sthitaH / yAtu digbhramasaMbhrAntaH puruSaH kena varmanA // 50 // zataiH prakAraiH zatadhA anekaprakArairityarthaH / vizIryate vinazyati / zR hiMsAyAM karmaNi laT // 47 // jiivmityaadi| anye kecit / vividhAgamavAsitAH vividha nAprakAraiH AgamairvAsitAH saMskRtAH / vAdinaH mithyAvAdinaH / jIvaM jIvapadArtham / prapadyApi aGgIkRtyApi / taddharma prati jIvasya dharma prati / 'bhAgini ca pratiparyanubhiH' iti dvitiiyaa| prabandhena nAnA pravidhena' vivadante vivAdaM kurvanti / vada vyaktAyAM vAci / 'vipralApe vA' iti taG // 48 // kUTasthetyAdi / kecit anye / kUTasthanityatAM kUTasthazcAsau nityazca tathoktaH tasya bhAvaH tAM trikaalvyaapyvinshvrsvruupm| AhuH bruvanti / kecit anye / akartRtAm akartuH bhAvaH tAM sukhaduHkhAdyakartRtvam / AhuH bruvanti / anye tu kecittu jaDatAm ajJAnatvam / 'jaDo'jJaH' ityamaraH / AhuH bruvanti / anye ke'pi / cittasantatirUpatAM cittasya jJAnasya santatireva santAnameva rUpaM svarUpa yasya tasya bhAvaH tAm, vijJAnAdvaitasvarUpatvamityarthaH / AhuH bruvanti // 49 // itItyAdi / gahane praveSTumazakye / 'gahvaraduHkhavipinakalileSu gahanam' iti naanaarthkoshe| ityAdyanekasiddhAntagahane iti AdiryeSAM te ityAdayaH, aneke ca te siddhAntAzca tathoktAH, ta eva gahanaM tasmina ityAdinAnAmatAraNye / sthitaH tiSThatisma sthitaH / digbhramasaMbhrAntaH dizAM kakubhAM bhrameNa mohena saMbhrAnto mohitH| puruSaH jIvaH / kena vamanA kena mArgeNa / yotu gacchatu / yA prApaNe loT // 50 // sAMkhya, naiyAyika aura bauddha Adi anyavAdI jIvatattvako svIkAra karake bhI usake nityatva Adi dharmoMko lekara ApasameM vivAda karate haiM, tathA apane-apane pakSake samarthana meM apane-apane zAstroMke saMskAravaza pramANa bhI upasthita karate haiM // 48 // sAMkhya loga jIvako sarvathA nitya aura sukha-duHkha AdikA akartA mAnate haiN| ye loga kahate haiM ki pradhAna-acetana sukha AdikA kartA hai aura puruSa-cetana usakA bhoktaa| naiyAyika loga jIvako jar3a mAnate haiN| ve kahate haiM ki jIva svayaM jJAnavAn nahIM hai; jJAnake samavAyase vaha jJAnavAn hai| bauddha loga jIvako cittajJAnakI santati rUpa mAnate haiN| unakA kahanA hai ki jJAnakI santAna hI jIva hai // 46 // ityAdi aneka siddhAntoMke durgama evaM bIhar3a jaMgalameM jo yAtrI apanI gantavya dizA hI bhUla gayA ho, vaha kisa mArgase jAye-kisa siddhAntako apanAkara apane lakSyako siddha kare ? bhagavan 1. A nAnA pravidena / 2.= sAMkhyAH / 3. naiyAyikAH / 4. bauddhAH / 5. = santAna eva / 6. kUTastha "ityAdi zlokake pUrvAddha meM sAMkhyoMke do siddhAnta batalAye gaye haiM-pahalA kUTastha nityatAkA aura dUsarA akartRtvakA / nirNayasAgarako mudrita pratike TippaNase jJAta hotA hai ki pUrvAddha meM pahalA siddhAnta sAMkhyoMkA aura dUsarA mImAMsakoMkA hai| kintu TippaNakArakA yaha nirA bhrama hai| yadi TippaNakArakI dRSTi isI sargake 81, 82, 83 naM. ke zlokoMpara par3a jAtI, to unheM yaha bhrama nahIM hotaa| pUrvArddha meM 'kecit' kA do bAra prayoga na hotA, to bhI ve isa bhramase baca sakate the| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2, 54] dvitIyaH sargaH ityuktvA vAcamuccArthI virarAma narezvaraH / bhAratImatha gambhIrAM jagAda prmeshvrH|| 51 // tvayaiyaM bruvatA sUktaM nRpa satyamidaM kRtam / uparyupari buddhInAM crntiishvrbuddhyH|| 52 // jIvAjIvAdi ytpRssttmspRssttprduussnnm| yathA bhavati tatsarva tathAhaM kathayAmi te // 53 // jIvo nAstIti pakSo'yaM pratyakSAdinirAkRtaH / / tatra hetumupanyasyankuryAtkaH svaviDambanAm // 54 // itiityaadi| narezvara: narANAM manuSyANAmIzvaraH padmanAbhaH / uccAmi ucco gambhIrabhUto aryo'bhidheyo yasyAH tAm / vAcaM vANIm / iti evaM prakAreNa / uktvA procya / virarAma tuSNIM sthitaH / rami kroDA. yAm / liT / 'na paryAGve ramaH' iti taG-niSedhaH / atha virAmAnantaram / paramezvaraH paramazcAsau Izvarazca tathoktaH zrIdharAcAryavaryaH / gambhIrAM gambhIra bhUtAm / bhAratI vANIm / jagAda uvAca / gada vyaktAyAM vAci / liT // 51 // tvayetyAdi / nRpa ! nUn janAn pAtIti nRpaH, tasya saMbuddhiH / evam uktaprakAreNa / bruvatA brUja vyaktAyo vAci bravItIti bravan tena bruvatA zatRpratyayaH vadatA ityarthaH / tvayA bhvtaa| idaM sUktaM praznavacanam / satyaM tathyam / kRtaM vihitam / IzvarabuddhayaH IzvarANAM puNyavatAM buddhayo matayaH / "Izvaro vibhavairADhya zambho svAmini manmathe / " iti vizvaH / buddhInAM jJAnAnAm / uparyupari puraH puraH / caranti pravartante / uparyupari vaizadyarUpeNa vartante ityarthaH / cara gato laT // 52 // jIvetyAdi / yat jIvAjIvAditattvam / dRSTaM zrutam ( ? ) / aspRSTaparadUSaNaM na spRSTam aspRSTaM pareSAM mithyAvAdibhiruktaM dUSaNaM tathoktam aspRSTaM paradUSaNaM yasmin karmaNi tat / yathA yena prakAreNa bhavati / tathA tena prakAreNa / ahaM zrIdharamuniH / tatsarvaM tatsamastam / te tava / kathayAmi bravImi / katha vAkyaprabandhe / laT // 53 // jIva ityAdi / jIvaH jIvapadArthaH, nAstIti, ayama eSaH, pakSaH anggiikaarH| pratyakSAdinirAkRtaH pratyakSAnumAnAdipramANanirAkRta: tiraskRtaH / tatra jIvo nAstIti pakSe hetUM jIvo nAstyanupalambhAditi sAdhanam / upanyasya prayojya / svaviDambanA svasya viDambanAM tiraskAram / kaH purussH| kuryAt vidhIyAt / DukRJ krnne| liG // 54 // batAie / // 50 // isa prakAra rAjA padmanAbha utkRSTa artha-bhare zabdoMmeM apanI bAta kahakara cupa ho gye| isake bAda munirAjane gambhIra zabdoMmeM yoM uttara diyA- // 51 // rAjan ! isa prakArase apanI bAta kahakara tumane isa kahAvatako satya siddha kara diyA ki 'puNya vAn puruSoMkI buddhi anya buddhimAnoMkI buddhike Age calatI hai' // 52 // jina jIva aura ajIva Adi tattvoMke viSayameM tumane pUchA hai, unako maiM tumheM aise DhaMgase batalAye detA hU~, jisase anyavAdiyoMke doSa unakA sparza taka na kara sakeM // 53 // 'jIva nahIM hai' yaha tattvopaplavavAdiyoMkA pakSa pratyakSa Adi pramANoMse khaNDita hai| aisI avasthAmeM 'kyoMki usakI upalabdhi 1. aparaharSaNam / 2. A ram / 3. sNbuddhau| 4. A brUG / 5. = subhASitam / 6. A za sa kRtaM vihitam / idaM sUktaM praznavacanam / satyaM tathyam / 7. prtygrprtibhaaH| 8. A pratI zlokasyAsya vyAkhyA nopalabhyate / 9. = pRSTaM jijnyaasitm| 10.= jIvo nAstIti caarvaakairupnysyte| prasiddho dharmI pakSaH. tatra cArvAkAprasiddhasya jIvasya pakSatvakaraNe svaviDambanAM kaH kuryAt ? prasiddhapakSasya hetuviSayatvaM kriyate / athavA jIvo nAsti, anupalabdha:-iti bhavatAnupalambhaviSayI kriyamANo jIvaH pakSaH, pratyakSeNopalambhena svasaMvedanalakSaNenaiva nirAkRta iti / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 candrapramacaritam [2,55pratijantu yato jIvaH svasaMvedanagocaraH / sukha duHkhAdiparyAyairAkAntaH pratibhAsate / / 55 / / nacAsvaviditaM jJAnaM vedyatvAtkalazAdivat / / svAtmanyapi kriyAdRSTIpAdeH svaprakAzanAt / / 56 // viSayAntarasaMcAro na ca syAdasvavedinaH / aparAparabodhasya vedanIyasya saMbhavAt // 57 // pratItyAdi / yataH yataH kAraNAt / pratijantu jantuM jantuM prati [iti] pratijantu / avyyiibhaavH| svasaMvedanagocaraH svasaMvedanasya sUkhI ahaM du:khI ahama ityAdi svasaMvedanapratyakSasya gocaro viSayaH / sukhaduHkhAdiparyAyaH sukhaM ca duHkhaM sukhadu:khaM te AdI yeSAM te tathoktAH sUkhaduHkhAdayazca te paryAyAzca taiH, Adipadena rAgadveSAdi vipariNAmAH parigahyante / AkrAntaH prApitaH, jIvaH jIvapadArthaH / pratibhAsate prakAzate / bhAsi dIptI / laT // 55 // na cetyAdi / jJAnaM dhami / asvaviditaM svaviditaM na; asvaviditam iti sAdhyam / vedyatvAt jJAtuM yogyatvAt / iti prameyatvAt hetuH / kalazAdivat iti dRSTAntaH evaM na ca / svAtmani svarUpe / kriyAvRtteH kriyAyAH vyApArasya vRttaH pravRteH / dopAdeH prdopaadeH| Adizabdena sUryAdeH, svaprakAzanAt svasya prakAzanaM prabhAsanaM svaprakAzanaM tasmAt, svaprakAzanAbhAve paraprakAzanAnupapattirityarthaH // 56 // viSayetyAdi / asvavedinaH svavasAyarahitasya jJAnasya / viSayAntarasaMcAraH viSayAntareSu paraviSayeSu saMcAra: pravRttiH / na syAt na bhavet / nahIM hoto' yaha hetu dekara kauna apanA parihAsa karAvegA ? // 54 // 'anupalabdhi' hetu dekara jIvakA abhAva siddha nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki jagatmeM jitane bhI jantu haiM, unameM jIvakI sattA svasaMvedana pratyakSase siddha hai-pratyeka jantuke-jIvake sAtha sukha-duHkha Adi avasthAeM lagI huI haiM, aura isIlie unheM 'maiM sukhI hU~' ( sukhAvasthAmeM ) 'maiM duHkhI hU~' ( duHkhAvasthAmeM ) isa prakArakA spaSTa AbhAsa hotA rahatA hai // 55 // yadi yaha kaho ki 'jJAna svasaMvedI-apaneko jAnanevAlA nahIM hai; kyoMki use dUsarA jJAna jAnatA hai, ataH vaha vedya hai / jaise kalaza Adi / jaise kalaza Adi apaneko nahIM jAnate, vaise jJAna bhI apaneko nahIM jAnatA; kyoMki apane meM kriyA nahIM hotii| jisa prakAra naTa nRtyakalAmeM kitanA hI kuzala kyoM na ho, para vaha svayaM apane hI kandhepara car3hakara nRtya nahIM kara sktaa| isI prakAra jJAna kitanA hI nirmala ho, kintu vaha apaneko nahIM jAna sktaa|' ThIka nahIM; kyoMki apane meM bhI kriyA dekhI jAtI hai| dekhie na, dIpaka, candra aura sUrya Adi apaneko bhI prakAzita karate haiN| dIpaka Adi apaneko prakAzita karanese yadi prakAzya haiM, to anya padArthoM ko prakAzita karaneke kAraNa prakAzaka bhii| isI prakAra jJAna apaneko jAnatA hai, ataH vedya hai aura anya padArthoM ko jAnatA hai, ataH vedaka bhI // 56 / / yadi jJAna asvasaMvedI ho to vaha cetana yA acetana kisI bhI padArthako nahIM jAna sktaa| yadi yaha kaho ki 'pahale jJAnako dUsarA jJAna jAna letA hai, ata: pahalA jJAna padArthoM 1. inatvAsva / 2. bhA AdiH za sa aadi| 3. A 'vi' nAsti / 4. za sa dharmI / 5. 3 iti hetuH| 6. = vAcyam / 7. za sa vRtti / 8. =kriyAdRSTe: kriyAdarzanAt / 9. za sa sUryAdiH / 10. = pramANAdhInatvAt prameyasya / ataH pramANameva mImAMsyate / nanu cedaM svasaMvedanalakSaNaM pramANamasiddhamiti cet; ucyate-na cetyAdi / jJAnaM-svasaMvedanam asvaviditaM bhavati, vedyatvAt / yadvedyaM tad asvaviditam / yathA kalazAdiH / [ iti] na ca-na vAcyam / svAtmanyapi kriyAdRSTe:-kriyAdarzanAt / dIpAdeH svaprakAzanAt yathA dIpaH svaM prakAzayannevArthaM prakAzayati / tathA jnyaanm| . Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 -2,61] dvitIyaH sargaH anavasthAlatA ca syaannbhstlvisrpigii| yadevAviditaM teSu tanna pUrvasya vedakam / / 58 // tasmAdviSayavijJAnamapratyakSamavarithatam / tadapratyakSatAyAM ca viSayasyApi sA gatiH // 56 / / parokSAdapi cejjJAnAdarthAdhigatiriSyate / pareNa vidito'pyarthastathA svavidito bhavet / / 60 // tasmAtsvavedane siddhe pratyakSa sati yuktitaH / pratyakSabAdhA na bhavetkathaM nAstitvavAdinAm // 61 // kasmAt, ityukte / aparAparabodhasya aparAparasya uttarottarasya bodhasya jJAnasya / vedanIyasya jJAtavyasya / saMbhavAt astitvAt // 57 // anavasthetyAdi / teSu aparAparabodheSu / yadeva jJAtam / aviditam ajJAtam / jnyaanm| pUrvasya prthmjnyaansy| vedakaM bodhakam / 'kRtakAmukasya'-ityAdinA karmaNi sssstthii| na bhvti| nabhastalavisarpiNI nabhasaH AkAzasya tale pradeze visarpiNo prasAriNI, avasAnarahitetyarthaH / anavasthAlatA anavasyaiva anavasthA doSa eva latA vRtatizca tathoktA / syAt / asa bhuvi ling||58|| tsmaadityaadi| tasmAt kAraNAta / viSayavijJAnaM viSayasya padArthasya vijJAnaM parijJAnam / apratyakSa parokSam / avasthitaM sthitam / tadapratyakSatAyAM tasya viSayaparijJAnasyApratyakSatAyAM ca / viSayasyApi padArthasyApi / sA parokSatA / gatiH zaraNam / syAdityadhyAhAraH // 59 // parokSAdityAdi / parokSAdapi aprtykssaadpi| jJAnAt parijJAnAt / arthAdhigatiH arthasya viSayasya adhigatiH nishcyH| iSyate cet aGgokriyate cet / pareNa anyajJAnena santAnAntarajJAnena vA / vidito'pi jJAto'pi / arthaH ghaTAdipadArthaH / tathA parapratyakSaprakAreNa / svaviditaH svena vidito jJAtaH / bhavet syAt / bhU sattAyAM liGa // 60 // tsmaadityaadi| tasmAt svena jJAta: ( ? ) anyasya jJAnena svasya jJAnaM na jAyate tasmAt / yuktitaH vicArAt / svavedane svasya vedanaM tasmin svasaMvedane prtyksse-prtykssprmaanne| siddhe niSpanne sati / 'yadabhAvo bhAvalakSaNam' iti sptmo| nAstitvavAdinAM nAstitvaM vadantItyevaMzolAH teSAM zUnyavAdinAm / pratyakSavAdhA pratyakSeNa pratyakSa ko jAna letA hai' to yaha bhI ThIka nahIM; kyoMki uttarottara jitane bhI jJAna hoMge, ve saba agale-agale jJAnake vedya hI to hoMge // 57 // pUrva-pUrva jJAnako uttarottara honevAle jJAna jAnakara unheM padArthoMko jAnane yogya banAte raheMge, aisA mAnanepara to anavasthA doSakI bela pUre AkAzameM phaila jAyegI-AkAzakI taraha usakA bhI anta nahIM aayegaa| uttarottara honevAle jJAnoMko yadi svataH asvasaMvedI hI mAnate haiM to ve pUrva-pUrva jJAnako nahIM hI jAna sakeMge // 58 / / aisI avasthA meM padArthoM ko jAnanevAlA jJAna apratyakSa hI banA rhegaa| usake apratyakSa rahanese viSayakI bhI vahI gati hogI-vaha bhI apratyakSa banA rahegA // 59 / / yadi parokSa jJAnase bhI padArthoM kA jJAna ho jAtA hai, yaha svIkAra karate ho to eka manuSyane jisa padArthako jAnA hai, usakI jAnakArI dUsareko bhI ho jAnI cAhie // 60 // isalie yuktibalase svasaMvedana pratyakSake 1. = yadi jJAnamanyena jJAnena viditaM sad vedakaM syAt tdaa| 2. A pratAveva kevalaM 'parokSam' ityupalabhyate / 3. A niraakRtm| 4. = tasmAt kAraNAd yuktita: pramANopapattyA svavedane svasaMvedane nAmni pratyakSe pramANe siddha vyavasthApite sati nAstitvavAdinAM cakitattvopaplavAnAM pratyakSeNa bAdhA pratyakSabAdhA kathaM na bhaveta ? adhyakSeNa jIvamapahanuvAnAnAM teSAM pratyakSameva jIvavyavasthApakaM bhaveta iti bhaavH| 5. tattvopaplavavAdinAm / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 [2,62 candraprabhacaritam jIve siddhe'pi garbhAdimaraNAnte svedanAt / prAgUz2a ca kathaM siddhastasyeti yadi manyase // 62 // sadakAraNavattvena siddhA ttraapynaaditaa| anantatA ca vAyvagnipRthivIpayasAmiva // 63 // na ca siddhamahetutvaM hetoH kasyApyayogataH / bhUtAnAM na ca hetutvaM sahapratyekapakSayoH / / 64 / / pramANena bAdhA pIDA / kathaM kena prakAreNa / na bhavet, apitu bhavedeva / bhU sattAyAM liG // 61 // jIva ityAdi / svavedanAt svasaMvedanapratyakSAta / garbhAdimaraNAnte garbha evAdirmaraNamevAnto maraNAntaH; garbhAdirmara. NAnto yasya tasmin / jove jIvapadArthe / siddhe'pi niSpanne'pi / tasya jIvapadArthasya / prAk garbhAt prAk / UdhvaM ca maraNAvaM ca / cakAraH samuccayArthaH / kathaM kena prakAreNa / siddhiH astitvam / iti yadi manyase jAnAsi / mani jJAne laT // 62 / / sadityAdi / tatrApi jIvapadArthe'pi / sadakAraNavattvena sato nityasyAkAraNavattvaM tena, 'sadakAraNavannityam' ityabhidhAnAt / vAyvagnipRthivIpayasAmiva vAyuzcAgnizca pRthivI ca payazca tayoktAni / anAditA na vidyate Adiryasya [ saH ] anAdiH tasya bhAvaH tathoktA Adirahitatvam / anantatA na vidyate'nto'vasAno [naM] thasya [saH] anantaH tasya bhAvo'nantantA avasAnarAhityam / siddhA niSpannA // 63 // na cetyAdi / ahetutvam asAdhanatvam / asiddham aprasiddham [aniSpannam] / na ca na bhavati / kasyApi hetoH sAdhanasya / ayogata: ayogAdayogato'ghaTanAta / sahapratyekapakSayoH saha sahitazca pratyekazca sahapratyekI tau ca tI pakSI ca tayoktI, tayoH yogapadya-a(pArthakyapakSayoH, vAyvagnipRthivIpayAMsi jIvasya yugatkAraNAni pRthivyAyekaikaM pratyekatayA kAraNam iti sahapratyekapakSI tayorityarthaH / bhUtAnAM pRthivyAdInAm / hetutvaM siddha ho jAnepara tattvopaplavavAdiyoM ko pratyakSa bAdhA kyoM nahIM hogI ? // 61 // yadi tuma svasaMvedana pratyakSake AdhArapara garbhase lekara maraNa paryAta jIvakI sattAko mAnakara bhI yaha pUcho ki 'garbhase pahale aura maraNake bAda usakI sattA kaise mAnI jA sakatI hai ?' to suno, jo padArtha sat hoM aura jinakI utpatti kisIse na huI ho, ve saba nizcita hI anAdi aura ananta hote haiN| jaise pRthivI, jala, agni aura vAyu // 62-63 // jovakI utpattikA koI hetu nahIM hai-vaha kisIse utpanna nahIM huA, yaha asiddha hai, aisA bhI nahIM kaha sakate; kyoMki usako utpattikA koI hetu siddha nahIM hai / yadi yaha kahA jAye ki pRthivI, jala, agni aura vAyu ye cAra bhUta usakI utpatti meM hetu haiM, to do vikalpa uThate haiM-(1) cAroM bhUta milakara jIvakI utpattimeM hetu haiM, (2) yA eka-eka karake ? ve donoM hI taraha jIvakI utpattimeM hetu 1. virodhaH / 2. za sa yasmin / 3. za sa vannityAbhidhAnAt / 4. = vAdiprativAdyapekSayA vyavasthApyamAno jovaH pakSaH, anAdyananto bhavati, sadakAraNavattvAt / yeSAM sadakAraNavattvaM teSAmanAdyanantatvam / yathA vAyvagnipRthivIpayasAm / sadakAraNavAMzcAsau tasmAdanAMdyanantaH / 5. a A ina cana hetu = akAraNavattvam / 6. = sahapakSo yogapadyapakSaH, pratyekapakSaH kramapakSaH / , Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2,66 ] dvitIyaH sargaH pratyekapakSe jIvAnAM bhRtasaMkhyA prasajyate / sahapakSe 'pyasaMviddhayastebhyaH syAccetanaH katham // 65 // sajAtIyaM hyupAdAnaM dRSTuM ghaTapaTAdiSu / mRdAdInAM hi hetUnAM ghaTAdyanugamekSaNAt // 66 // sAdhanatvam / na ca bhavet // 64 // pratyeketyAdi / pratyekapakSe pRthak pakSe' / jIvAnAM jIvapadArthAnAm / bhUtasaMkhyA bhUtAnAM pRthivyAdInAM saMkhyA gaNanA / prasajyate prazaMsyate (?) sahapakSe'pi yogapadyapakSe'pi / asaMvidbhayaH / na vidyate saMvit yeSAM tebhyo'cetanebhyaH / tebhyaH bhUtacatuSTayebhyaH / cetanaH jIvapadArthaH / kathaM kenaprakAreNa / syAt bhavet na syAdityarthaH / asa bhuvi liG // 65 // sajAtIyamityAdi / ghaTapaTAdiSu ghaTazca paTazca ghaTapaTI tau AdI yeSAM teSu ghaTapaTAdipadArtheSu / sajAtIyaM samAnAjAtiryasya [tat] sajAtIyam, 'jAtezchaH sAmAnyavati' iti cha - pratyayaH, samAnajAtiyuktam / upAdAnaM tyaktAtyavatarUpam upAdAnam iti lakSaNam, mukhyakAraNa - mityarthaH / dRSTaM dRzyate sma dRSTam / hi sphuTam / hi yasmAt / mRdAdInAM mRtpiNDAdInAm" / hetUnAM mukhyakAraNAnAm / ghaTAdyamugamekSaNAt ghaTAdiSu kalazAdiSu anugamasyAnvayasya IkSaNAt darzanAt / idaM heturUpam || 66 // 3 47 nahIM ho sakate / kyoM ? sunie - // 64 // yadi cAra bhUtoM meM se kisI bhI ekako jIvakI utpatti meM hetu mAna liyA jAye to jIvameM usakI saMkhyAkA prasaMga AyegA -- jisa bhUtase jIvakI utpatti hogI, usake pratyeka kaNameM jIvotpAdanakI zakti hogI yA unake samudAya meM ? yadi pratyeka meM, to jitanI saMkhyA kaNoMkI hogI, utanI hI jIvoMkI saMkhyA hogI / kintu kisI bhI eka zarIra meM aneka jIvoMkI utpatti mAnanA ThIka nahIM; kyoMki sabhI jIvoMkI alaga-alaga icchAeM utpanna hoMgI, phalataH una icchAoMkI pUrti ke lie sabhI jIvoM meM sadA mahAbhArata chir3A rahegA / yadi isa saMkhyA ke prasaMgase bacane ke lie kisI eka yA cAroM bhUtoMke kaNa-samudAya meM jIvotpAdana kI zakti mAna lI jAye, to yaha bhI ThIka nahIM; kyoMki cAhe eka bhUtake kaNa hoM cAhe cAroMke, ve sabake saba acetana haiM, aura acetanase cetanakI utpatti ho nahIM sakatI / aisA eka bhI udAharaNa nahIM jo acetanase cetanakI utpatti siddha karane meM sahAyaka ho // 65 // pratyeka kAryakI utpatti meM upAdAna aura nimitta ye do kAraNa hote haiM / unameM upAdAna kAraNa sadA sajAtIya hI hotA hai, yaha niyama hai / ghaTakI utpatti meM upAdAna kAraNa miTTI hai aura kapar3e kI utpatti meM tantu / miTTI ghar3ekI sajAtIya hai aura tantu kapar3e ke / ina sajAtIya upAdAna jise hama saba dekhate hI haiM / ataH kAraNoM kA ghar3e aura kapar3e meM sadA anvaya banA rahatA hai, cAroM bhUta cU~ki jIvake sajAtIya nahIM, vijAtIya haiM, isalie unheM jIvakI utpatti meM upAdAna kAraNa nahIM mAna sakate | una cAroMkA jIvameM anvaya bhI to hama nahIM dekhate ||66 // " 1. pratyeka bhutAjjIvo jAyate iti pakSe / 2 = bhUtAnAM yAvatI saMkhyA tAvatI saMkhyA tadutpannAnAM jIvAnAmapi syAdityarthaH / 3. za sa AdiH / 4 = tyaktAtyaktAtmarUpaM yatpUrvApUrveNa varttate / kAlatraye'pi tad dravyamupAdAnamiti smRtam / aSTasahasro - 210 / 5. za sa mRdghaTAdInAm / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [ 2, 67 - yujyate vyabhicAro'pi na zRGgAdeH zarAdinA / tatrApi pudgalatvena sajAtIyatvasaMbhavAt // 67 // vijAtibhyo'pi bhUtebhyo jAyate yadi cetnH| payaso'pi bhavetpRthvI tanna tattvacatuSTayam // 68 / / na cAnyadastyupAdAnaM myaadivytirektH| bhUtAnAM saMhatiryena kalpyeta sahakAriNI / / 66 // yujyata ityAdi / zRGgAdeH viSANAdeH sakAzAt-vijAtIyAdapi zRGgAdeH zarAdyutpattidarzanAt / zarAdinA bANAdinA vyabhicAro'pi anaikAntiko'pi / na yujyate na saMbadhyate / tatrApi zarAdAvapi / pudgalatvena galati pUrayatIti pudgala: tasya bhAvaH tena acetanatvena / sajAtIyatva saMbhavAt samAnajAtiyuktatvasya saMbhavAt saddhAvAta / idamapi heturUpam / acetanebhyo'pi bhatebhyazcetano jIvo janiSyate iti vyabhicAritA na. sajAtIyAdeva sajAtIyotpattiniyama iti cet, na yuktam, tatrApi zarAdiSu pudgalatvena' sajAtIyatvasaMbhavAditi bhAvaH // 67 // vijAtibhyo'pItyAdi / yatra kutrApi vijAtibhyo'pi bhUtebhyaH pRthivyAdibhyaH / cetanaH jovapadArthaH / jAyeta utpadyata / tat tarhi / payaso'pi jalAdapi / pRthvI pRthivii| bhavet jAyeta / tattvacatuSTayaM catvAro'vayavA asya catuSTayam 'avayavAttayaT' tattvAnAM catuSTayaM tathoktam / na nabhavet / vijAtIyAdvijAtIyotpattirityukte bhUtacatuSTayasyaikatvApattiH, teSAmanyonyotpattidarzanAdityarthaH // 68 // na cetyaadi| upAdAnakAraNAni mA bhUvana sahakArikAraNAni bhaviSyantItyapi yuktaM na bhavati, bhUtacatuSTayamantareNa padArthAntarAbhAvAdanupAdAnasiddhiprasaMgAt / tasmAt kathaM sahakArikAraNabhAvo bhUta catuSTayasyetyabhiprAyeNa na cAnyadapItyAha / bhUmyAdivyatirekato bhamyAdibhyo vyatirekato bhinnatvAt / anyadapi aprmpi| upAdAnaM mukhya kAraNam / na ca na bhavati / bhUtAnAM pRthivyA yadi yaha kahA jAye ki 'sIMga yadyapi bANakA sajAtIya nahIM hai, phira bhI usase bANa banAyA jAtA hai, ataH sajAtIya hI upAdAnakAraNa hotA hai, yaha niyama kahA~ rahA ? vaha to vyabhicarita ho jAtA hai / ' to yaha bhI ThIka nahIM; kyoMki sIMga pudgala hai aura bANa bhI pudgala hai, ataH donoM sajAtoya hI haiM, vijAtIya nhiiN| cAroM bhUta acetana haiM aura jIva cetana, ataH jIvakI utpattimeM ve sajAtIya nahIM, vijAtIya haiM // 67 / / yadi vijAtIya bhUtoMse bhI jIva utpanna ho jAye to jalase pRthivIkI bhI utpatti ho jAye, aura aisI dazAmeM Apake cAra bhUta tattva bhI siddha nahIM ho sakeMge // 68 // pRthivI Adi cAra bhUtoMko chor3akara koI padArtha jIvakI utpattimeM upAdAnakAraNa nahIM hai, jisase bhUta samudAyako usakI utpatti meM sahakArI kAraNa mAnA jAya / arthAt yaha nahIM kahA jA sakatA ki jIvakI utpatti meM bhUta samudAya sahakArI kAraNa hai| kyoMki jI vakI utpattimeM yadi koI upAdAna kAraNa siddha ho jAtA to bhUta samudAyako usameM sahakArI kAraNa kalpita kiyA jA sakatA thaa| upAdAnake binA sahakArI kAraNa 1. a A i kalpeta / 2. za sa zarAdInAM bANAdInAm / 3. Adegbandhyate / 4. = pUrayati galatIti pudgala: pUraNAd galanAdvA pudgalaH / 5. za sa tvena n| 6. A vijAtIyetyAdi / 7. zasa 'tpttiriktiibhuut| , Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2,71] dvitIyaH sargaH na copAdAnadharmo'pikAye ko'pyavalokyate / zarIre tadavasthe'pi jIva vikRtidarzanAt / / 70 / / ghaTAdikAraNeSvatanmRdAdiSu na cekSyate / tato'numAnabAdhApi pakSaM vyAghrIva vIkSate // 71 // donAm / saMhatiH smuuhH| sahakAriNo sahakArikAraNabhUtA / yena kathaM kalpyeta ? kAkuH / / 69 // na cetyAdi / kAye dehe / ko'pi upAdAnadharmaH upAdAnasya makhyakAraNasya dharmo'pi svarUpamapi / na cAvalokyate na ca dshyte| zarIre dehe / tadavasye'pi pUrvAkArasahite satyapi / jIve jIvapadArthe / vikRtidarzanAt vikRtaivikArasya darza. nAt avalokanAt // 70 // ghaTAdItyAdi / ghaTAdikAraNeSu ghaTAdInAM kAraNeSu mRdAdiSu mRdAdiryeSAM teSu mRtpiNDAdiSu / etat caitanyam / na ceSyate nAGgokriyate / iSa icchAyAm / karmaNi laT / tato mRdAdiSu caitanyAbhAvAdeva / anumAna bAdhApi anumAnapramANena bAdhApi / vyAghrova zArdUlova / pakSaM jIvo nAstIti pakSam / kAryakI utpatti nahIM kara sakatA hai // 69 / / yadi yaha kaho ki jIvako utpattimeM usakA zarIra upAdAna kAraNa hai, to yaha bhI ThIka nahIM; kyoMki AtmAmeM upAdAnarUpa zarIrakA svabhAva nahIM dekha pdd'taa| upAdAna kAraNameM yadi koI vikAra utpanna ho to usakA prabhAva kAryapara avazya ho par3atA hai, kintu zarIrake jyoM-ke-tyoM bane rahanepara bhI jIvameM vikAra dekhA jAtA hai| yadi zarIra upAdAna kAraNa hotA to usake avikRta rahanepara jIvako bhI avikRta rahanA caahie| upAdAnakA dharma upAdeyapara apanA prabhAva avazya hI DAlatA hai| yadi zarIrako upAdAna aura AtmAko upAdeya mAnate haiM, to AtmAmeM zarIrakA koI dharma avazya dekha par3anA cAhie, kintu nahIM dekha par3atA-zarIra A~khoMse dekha liyA jAtA hai, kintu AtmA A~khoMse kabhI nahIM dekhA jA sakatA; zarIra meM aneka vikAra dekhe jAte haiM, kintu ve AtmAmeM nahIM dekhe jAte; zarIrake balameM nyunatA dekhanepara bhI AtmAke balameM adhikatA dekhI jAtI hai| ataH zarIra AtmAkA upAdAna kAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai / / 70 // ghaTa Adi padArthoke jo miTTI Adi upAdAna kAraNa haiM, unameM yaha bAta nahIM dekhI jAtI ki miTTo Adi upAdAna kAraNameM vikAra honepara bhI ghaTa AdimeM vikAra na ho| ataH anumAna bAdhA bhI Apake pakSapara vyAghrokI taraha krUra dRSTi DAla rahI hai| cavAlIsaveM zlokameM tattvopaplavavAdIne kahA thA ki jIva padArthakI koI pramANasiddha sattA nahIM hai| usake 'jIva nahIM hai' isa pakSameM cauvanase ikasaThaveM zloka taka pratyakSa-svasaMvedana pratyakSase bAdhA dikhalAI thii| usake pazcAt bAsaThaveM zlokase bahattaraveM zloka taka anumAna bAdhA dikhalAI gyii| svasaMvedana pratyakSase garbhase lekara maraNa paryanta jIvakI sattA siddha hotI hai aura 'jIva anAdi aura ananta hai; kyoMki vaha sat padArtha hai aura usakI utpatti kisI anya padArtha se nahIM huI hai| jaise bhUta catuSTaya' isa anumAnase jIvakI anAditA aura anantatA siddha hotI hai aura isalie yahI anumAna pUrva pakSIke pakSa meM bAdhA upasthita karatA hai // 71 / / 1. a madyopAdAnadharmo'pi / 2. ma baadhaadi| 3. a vyAghrAvatIkSate / 4. A vApi / 5. zasa zarIrI dehii| 6. = ghaTAdikAraNeSu mRdAdiSu, etadbhinnalakSaNatvaM nedayate ca, tatastasmAdanu mAnabAghApi pakSaM vIkSate / vyAghrIvat / yathA pratyakSeNa pakSabAdhA tathAnumAnato'pIti rahasyam / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam hetuzcAnupalambhAdirasiddho'bhAvasAdhane / tasya svavedanAdhyakSAdupalambhasya saMbhavAt / / 72 / / na cAtmabhUtayoraikyaM cidacidrUpabhedataH / vibhinnapratibhAsitvAdabhedalakSaNasaMbhavAt // 73 // itthamAtmani saMsiddhe'nityatvaikAntakalpanA / tasyAnyaiH kriyate te'pi pratyakSeNaiva bAdhitAH // 74 // yasaH svavedanAdAtmA' sukhduHkhaadipryyaiH| vivartamAnaH satataM pratiprANi prakAzate / / 75 / / vIkSate pazyati / IkSi darzane / laT // 71 // heturityaadi| abhAvasAdhane abhAvasya nAstitvasya sAdhane / anupalambhAdiH aprameyatvAdiH / hetuH sAdhanam / asiddhaH asatsattAnizcayarUpaH / kasmAdityukte, tasya caitanyasya, svavedanAdhyakSAta svavedanaM tacca tadadhyakSaM ca pratyakSaM ca tasmAta, svsNvednprtykssaadityrthH| upalambhasya astitvasya / saMbhavAta sadbhAvAta // 72 // na cetyaadi| cidacidrapabhedataH cicca acicca cidacito tayoH rUpaM bhedastasmAt tataH, cetanAcetanasvarUpavizeSAt / vibhinna pratibhAsitvAt vibhinnena bhedena pratibhAsatvAt prakAzatvAt / bhedalakSaNasaMbhavAt bhedalakSaNasya saMbhavAt sadbhAvAt / AtmabhUtayoH cetanAcetanayoH / aikyam abhedaH / na ca ca bhavati // 73 / / itthmityaadi| ittham anena prakAreNa / Atmani caitnypdaarthe| saMsiddhe niSpannesati / tasya jovapadArthasya / yaiH vAdibhiH / nityatvakAntakalpanA nityatvamevaikAnta: tasya klpnaa| kriyate vidhIyate / te'pi vAdinaH / pratyakSeNaiva pratyakSapramANenaiva / bAdhitAH bAdhyante sma bAdhitAH / kt-prtyyH||74|| yata ityaadi| yataH yasmAdityukte / sukhaduHkhAdiparyayaiH sukhaM ca duHkhaM ca sukhaduHkhe te AdiH yeSAM te ca te paryAyAzca taiH sukhaduHkhAdipariNAmaH / satatam anvrtm| vivartamAna: pravarttamAnaH vikurvANo vaa| AtmA jovapadArthaH / svavedanAt svasaMvedanapratyakSAt / pratiprANi prANiSu prANiSu pratiprANi / vibhaktya'vyayIbhAvaH / jIvakA abhAva siddha karaneke lie tattvopaplavavAdIne jo anupalambha ( 'anupalambhAt'--'upalabdhi na honese' yaha ) hetu diyA hai, vaha asiddha hai; kyoMki svasaMvedana pratyakSase usakA sadbhAva siddha hai / 72 / / dUsarI bAta yaha hai ki jIva tathA bhUtoMmeM ekatA nahIM mAnI jA sakatI; kyoMki unake svarUpa bhinna-bhinna haiM-jIvakA svarUpa cetana aura bhUtoMkA svarUpa acetana hai| jova aura bhUtoMkA pRthak-pRthak pratibhAsa hotA hai| jisa prakAra bhinna-bhinna pratibhAsa honese pRthvI Adi cAra bhUtoMko pRthak-pRthak svIkAra kiyA hai, isI prakAra jIvakA bhI to bhUtoMse bhinna pratibhAsa hotA hai / ataH use bhI bhUtoMse bhinna mAnanA cAhie / jIva aura bhatoMmeM bheda siddha karanevAle unake bhinna lakSaNa pAye jAte haiM // 73 // isa prakAra jIvakI siddhi ho jAnepara jo (sAMkhya) loga use sarvathA nitya mAnate haiM, unakA bhI khaNDana pratyakSase hI ho jAtA hai / / 74 / kyoMki pratyeka prANI svasaMvedana pratyakSase yaha sadaiva anubhava karatA hai ki usakI AtmA kabhI sukhakI avasthAko aura kabhI duHkhako avasthAko prApta hotA hai-- usakI sukha-duHkhako avasthA badalatI rahatI hai| AtmA dravya hai aura sukha-duHkhAdi usakI paryAyeM haiN| guNa aura paryAyoMke samudAyako dravya kahate haiN| paryAyoMke parivartanakA prabhAva dravyapara bhI par3atA hai| ataH paryAyoMkI anityatAke kAraNa dravya bhI kathaJcit anitya ThaharatA hai| 1. madanAvAtyA / 2. za sa jiivcidruu| 3. A za sakAreNettham / 4. A za sa paryAyaiH / 5. = Adau / 6. = paryayAzca / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2,78] dvitIyaH sargaH sukhaduHkhAdiparyAyA jIvAnna ca vibhedinaH / tasyAmiti'sambandhakalpanAnupapattitaH // 76 / / nityasyAnupakAritvAtsamavAyo na yujyate / . upakArAzrayA sarvA saMbandhasamavasthitiH / / 77 / / upakAro'pi bhinnatvAttasyeti kathamucyate / / upakArAntarApekSA vidhyAdanavasthitim // 78 // prakAzate pratibhAsate / kAzi dIpto laT / / 75 / / sukhetyAdi / sukhaduHkhAdiparyAyAH sukhaduHkhAdipariNAmAH / jovAt caitanyapadArthAt / vibhedina: atyantaM bhinnarUpAH / na ca na ca bhavanti / kasmAditi cet tasya jovapadArthasya ayam iti eSa paryAya iti saMbandhakalpanAnupapatteH saMbandhasya samavAyAdeH kalpanAyAH anupapaterabhAvAt // 76 // nityasyetyAdi / samavAyasaMbandho vartate ityakte-nityasya sarvathA nityapadArthasya / anupakAritvAta upakArarahitatvAt / samavAyaH samavAyAkhyasaMbandhaH / na yujyate na saMbadhyate / yujaJ yoge karmaNi laT / sarvA samastA / saMbandhasamavasthiti: sambandhasya samavAyAde: samavasthitiH saMprAptiH / upakArAzrayA upakAra evAzraya AdhAro yasyAH sA tathoktA / .77 / / upakAra ityAdi / upakAro'pi prakRtopakAro'pi / bhinnatvAt upakAriNaH sakAzAt sarvathA bhinnatvAt pRthaktvAdityarthaH / tasyeti tasya upakAriNo'yampakAra iti / kathaM kena prakAreNa / ucyate bhASyate / brUja vyaktAyAM vAci karmaNi laTa / 'asti bruvobhavacau' iti vacAdezaH / 'zvyA-' ityAdinA ya ig rUpasya vakArasya igrupa ukArAdezaH / upakArAntarApekSaprakRtopakArAdanya upakAra upakArAntaraM tasyApekSA vartate cet na / ataH use sarvathA nitya mAnanA ThIka nahIM // 75 // sukha-duHkha Adi avasthAeM jIvase bhinna nahIM haiM / yadi ina avasthAoMko jIvase bhinna mAnA jAye to 'ye avasthAeM-paryAyeM isa jIvakI haiM' isa prakArake sambandhako kalpanAe~ nahIM ho sakatI / / 76 // yadi kahA jAye ki paryAyoMke sAtha jIvakA samavAya sambandha hai to yaha kahanA ThIka nahIM; kyoMki vaizeSika loga samavAyako sarvathA nitya mAnate haiN| sarvathA nitya honese vaha kisIkA upakAra nahIM kara sktaa| phalataH samavAya sambandhase bhI paryAyoMke sAtha jIvakA sambandha nahIM ho sakatA / upakArake AdhArapara hI sambandhoMkI vyavasthA kI jAtI hai| jaba samavAya upakAra nahIM kara sakatA, to vaha dravya aura paryAyoM ke bIca kaise mAnA jA sakatA hai ? // 77|| acchA, thor3I derako yaha mAna bhI leM ki samavAya upakAra karatA hai, to upakAra to abhI-abhI utpanna huA hai, ataH vaha anitya hai aura samavAya nitya hai| aisI sthiti meM upakArako samavAyase bhinna mAnanA hogaa| bhinna mAna lenepara 'yaha upakAra samavAyakA hai' vaha kaise siddha hogA ? yadi prastuta samavAyakA usake upakArake sAtha sambandha siddha karane ke lie dUsare samavAyako mAnA jAya, to phira yaha prazna hogA ki dUsare samavAyakA usake upakArake sAtha sambandha kaise hogA ? isake uttarameM bhI yaha kahA jAya ki tIsarA samavAya mAna liyA jAyagA to phira vahI prazna hogaa| phalataH anabasthA ho 1. a A i ka kha ga gha ma tasvAmI iti / 2. A za sa tvantabhinna / 3. 'taspAyamiti' TIkAkRdabhimataH pAThaH, sarvAsu pratiSu tasyAmI iti' ityeva smplbhyte| paJjikAyAmapi 'tasyAmI iti' iti vartate'te ca sukhaduHkhAdi paryAyI jIvAt sarvathA vibhedina iti cet, na, bhede sati 'tasyAmI' iti saMbandhAnupapatteH / ' Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 candraprabhacaritam syAdabhinnastato jIvaH sukhaduHkhAdiparyayaiH / tathA ce pariNAmitvAtkathaM kUTasthanityatA // 72 // etena jaDatAM tasya bruvANA vinivAritAH / cidrUpasukhaduHkhAdiparyAyairaikyasaMbhavAt // 80 // na cApyakartRtA tasya bandhAbhAvAdidoSataH / kathaM kurvanbadhyeta kuzalAkuzalakriyAH // 81 // anavasthitiM mUlakSayakarIm / vidadhyAt kuryAt / DudhAn dhAraNe ca kartari liG // 78 // syAdityAdi / tataH anavasthAdoSAt / jIvaH caitanyapadArthaH / sukhaduHkhAdiparyayaiH sukhaduHkhAdipariNAmarUpaiH | abhinnaH abhedarUpaH / syAt yadi bhavet / asa bhuvi liG / tathA ca pariNAmitvAt pUrvAkAraM tyajatyuttarAkAramavApnoti 'kecitprakAreNa tiSThatIti pariNAmI tasmAt pariNAmarUpaparyAyAdabhinnatvAt nityasya kUTasthanityatA trikAlavyAptirUpanityatvam / kathaM kena [ prakAreNa ] syAt ? || 79 // eteneti / etena anena nityatvAbhAvena / tasya jIvastra | jaDatAm ajJatvam / bruvANAH bhASamANAH / vinivAritAH nirAkRtAH / kasmAditi cet -- cidrUpasukhaduHkhAdiparyAyaiH vitazcetanAyA rUpaiH sukhaduHkhAdibhiH sukhaduHkhapramukhaiH paryAyaiH pariNAmaiH / aikya saMbhavAt aikyasya ekatvasya saMbhavAt sadbhAvAt cetanAsvarUpasukhaduHkhAdipariNAmairabhinnatvAdityarthaH // 80 // na ceti / tasya padArtha / puNyapApAdyakartRtvam / na ca na ca bhavati / bandhAbhAvAdidoSataH bandhasya puNyapApAdibandhasyAbhAvaH tathoktaH sa evAdiryasya, bandhAbhAvAdizcAsau doSazca tasmAt tataH / kuzalAkuzala kriyAH puNyapApakarmANi / akurvan na karotItyakurvan / zatR pratyayaH / kathaM hi yena hi ( kena prakAreNa hi ) / badhye dha jAyagI // 78 // isalie yaha siddha hai ki sukha-duHkha Adi paryAyoMke sAtha jIvakA kathaJcit abheda hai / aura isIlie yaha nizcita hai ki vaha pariNamanazIla hai / aisI sthiti meM jIva kUTastha nitya kaise ho sakatA hai ? // 76 // ' sukha-duHkha Adi paryAyeM AtmAse bhinna haiM' isa siddhAnta ke khaNDanase AtmAko jar3a mAnanevAloM kA bhI khaNDana ho jAtA hai| kyoMki cetana svarUpa sukha-duHkha pariNAmoMke sAtha usakA abheda sambhava hai ( bheda nahIM ) ||80 // sAMkhyoMkA jIvako akarttA mAnanA bhI Thoka nahIM; kyoMki akarttA mAnanese karmabandhakA abhAva ho jAyagA / dhyAna denekI bAta hai, yadi jIva acche-bure kAma nahIM karegA to use puNya-pApakA bandha kaise hogA ? acche kAma karanese puNya bandha hotA hai aura bure kAma karanese pApabandha / jIvako akarttA mAnanese ye bandha nahIM hogA aura bandhake na honepara mokSa kaise hogA ? // 81 // [ 2, 79 - 5. 1. a A i ka kha ga gha ma tathApi / 2 = asti nityasyopakAritvamiti cet, tasmAdupakAro'bhinno bhinnovA ? abhinnazcet tatsamaH bhinnazcet saMbandhAsiddhiH / upakArAntaramapekSya saMbandha karaNe'navasthiti: syAt / 3. = 'mUlakSayakarImAhuranavasthAM ca dUSaNam / ' 4 == 'pariNAmapraklRptazca nityatvaikAntabAdhinI / ' etena kUTasthatAnirAkaraNena tasyAtmano jaDatAmajJatvaM bruvANA naiyAyikavizeSA vinivAritA:- prakSiptAH; cidrUpasukhaduHkhAdiparyAyavivaraikyasaMbhavAt pariNAmitvenaikyaghaTanAt / 6. za sa cetazceM / 7. = taha AtmA'karttA-iti cet, tasyAtmano'kartRtApi na ca banyAbhAvAdidoSat / hi yasmAt / kuzalAkuzalakriyA:-- manojJa (manojJa kAryANi akurvannAtmA kathaM badhyeta ? na kathamapi / 8. za sa karmaNo / 9. = baddho bhavet / 10. vaizeSika loga yaha mAnate haiM ki sukha-duHkha Adi AtmAse bhinna haiM aura ve yaha bhI mAnate haiM ki jJAna AtmAse bhinna hai / inakI yaha bhI mAnyatA hai ki AtmA svayaM na AtmA hai aura na anAtmA, kintu Atmatva ke samavAyase AtmA hai / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2,5] dvitIyaH sargaH bhuktikriyAyAH kartRtvaM bhoktAtmeti svayaM vadan / tadevApahnavAnaH sanki na jiti kApilaH / / 82 // acetanasya bandhAdiH prdhaansyaapyyuktikH| tasmAdakartRtA pApAdapi pApIyasI matA / / 83 // cittasaMtatimAtratvamapyayuktaM prakalpitam / saMtAnivya tirekeNa yataH kAcinna saMtatiH // 84 / / vyatireke'pi nityatvaM saMtAnasya ydiissyye| pratijJAhAnidoSaH syAtkSaNikaikAntavAdinAm // 85 / / bandhane karmaNi liG / / 81 / / bhuktIti / AtmA jIvapadArthaH / bhoktA sukhAdibhoktA / iti evam / bhukti'kriyAyAM bhukteranubhavasya kriyAyAM kAyeM / kartRtvaM svatantratvam / svayaM vadan vadatIti vadan bruvan / kApila: sAMkhyaH / tadeva katrtRtvameva / apahanuvAnaH san apahanute iti apanuvAnaH apalapan san / kiM kiM nimittam / na jihrati lajjAM na prApnoti / ho lajjAyAM laT / AtmanaH svayaM kartatvopagamAbhAve bhoktRtvaM na ghaTate iti tAtparyam // 82 / / acetanasyeti / acetanasya acetanadravyasya / pradhAnasyApi prakRtitattvasyApi / ayuktitaH ayukterayuktitaH / pradhAnasya zubhAzubhakarmakaraNe yuktarasaMbhavAt / bandhAdi: karmabandhAdiH / na na bhavati / tasmAt yuktarabhAvAt / akartRtA akartRtvam / pApAdapi kaSTAdapi / pApIyasI" atizayena pAparUpeti / matA manyate sma matA jJAtA / / 83 / citteti / yataH yasmAta / saMtAnivyatirekeNa saMtAninamantareNa / kAcita ekaa| saMtatiH saMtAnaH / na na bhvti| cittasaMtatimAtra [ tva-] mapi cittasya cetasaH' saMtatireva saMtatimAtraM tasya bhAvaH tattvam / tadapi ayaktaprakalpitama ayaktena yaktirahitena prakalpitaM vihitama // 84 // vyatireka iti / vyatireke'pi saMtAnivyatireke'pi sati / saMtAnasya saMtateH / nityatvaM sthiratvam / yadISyate yadyaGgIkriyate / tahi / 'AtmA bhoktA hai' yaha kahakara sAMkhyane svayaM hI yaha svIkAra kara liyA ki vaha 'bhukti' kriyAkA kartA hai, kintu phira bhI usake katrtRtvako chipAte hue use kyoM saMkoca nahIM hotA ? AtmAko kartA mAne binA use bhoktA nahIM mAnA jA sakatA // 82 // yadi yaha kahA jAya ki yaha pradhAnaprakRtike bandha Adi hote haiM, to yaha bhI yuktisaGgata nahIM; kyoMki vaha acetana hai| acetanako na bandha hotA hai aura na mokss| isalie AtmAko akartA mAnanA pApa hai, pApa hI nahIM mahApApa hai // 83 // bauddha logoMkI kalpanA hai ki kevala citta santAna-jJAnadhArA hI AtmA hai, yaha bhI asaGgata hai; kyoMki santAnI--santAnavAn dravyake binA koI bhI santAna-guNa yA paryAya sambhava nhiiN| guNa, dravyako Azraya banAkara usI meM rahate haiN| dravyake binA guNa nahIM raha sakate, yaha sabhI dArzanika svIkAra karate haiN| bauddha jJAnako dhArAko hI AtmA mAnate haiM, kintu jJAnako dhArA to guNa hai, ataH guNI-AtmAke binA guNa-jJAnadhArAkI sattA kaise raha sakatI hai ? ||84 // yadi Apa santAnako santAnIke abhAva meM bhI mAnate haiM, to hama Apase pUchate haiM ki vaha santAna nitya hai yA anitya ? yadi Apa nitya mAnate haiM, to ApakI 1. zra sattAdi / 2. 'bhuktikriyAyAM' iti TIkAkAradhRtaH pAThaH / sarvAsu pratiSu tu 'bhuktikriyAyAH' ityeva dRshyte| 3. A za sa cetneti| 4. ayamapi pAThaH TIkAkRtAdhRtaH, pratiSu tu 'ayuktikaH' ityeva samupalabhyate / 5. = nanvAtmA na badhyate, iti cet, na, acetanasya pradhAnasya bandhAdirapyayuktikaH, tana eva badhyate-ityarthaH / tasmAdAtmano'kartatA pApAdapi paapiiysii| 6. =jnyaansy| 7. pratiSa tu 'ayuvataM' ityevAsti / 8. = saMtAninaH sakAzAda bhinnatve'pItyarthaH / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [2,86 - kSaNikatve'pi saMtAnipakSanikSiptadUSaNam / kRtanAzAdikaM tasya sarvameva prasajyate // 86 // na ca vyApakatA tasya ghaTanAmupaDhaukate / svasaMviditarUpasya bahirdaihAdavedanAt / / 87 / / tasmAdanAdinidhanaH sthito dehapramANakaH / kartA bhoktA cidAkAraH siddho jIvaH pramANataH // 88 // kSaNikaikAntavAdinAM sarva kSaNikamiti kSaNikaikAntavAdisaugatAnAm / pratijJAhAnidoSaH pratijJAyAH saMgarasya hAnireva doSaH / syAta bhaveta / nityatvADokArAdeva kSaNikaikAnta iti pratijJAhAnidoSaH / / 8 iti / kSaNikatve'pi saMtAnasya kSaNikadharmavattve'pi / tasya AtmanaH / kRtanAzAdikaM kRtasya pApAdeH nAzAdika kRtanAzAkRtAbhyAgamAdikam / sarvameva sakalameva / saMtAnipakSanikSiptaSaNaM saMtAnasyaM pakSe nikSiptaM proktaM tacca tadduSaNaM ca tathoktam / prasajyate prApyate / / 86 / / na ceti / tasya jIvasya / vyApakatA vibhutvam / ghaTanAM vyApatim / na coraDhokate nopayAti / svasaMviditarUpasya svena saMviditaM jJAtaM rUpaM svarUpaM yasya tasya / dehAt zarIrAta / bahiH baahye| avedanAta adarzanAta / Atmano vyAyakatve dehAdapi bahiH dRzyatAmityarthaH / / 87 // tasmAditi / tasmAt dehAdahirdarzanaM na bhavati yasmAt tasmAt anAdinidhanaH Adizca nidhanaM ca Adinidhane, na vidyate Adinidhane yasya sa tathoktaH, a.dyantarahita ityarthaH / sthitaH nityarUpaH / dehapramANaka: deha eva pramANaM yasya tathoktaH, svIkRtadehapramANa ityarthaH / kartA puNyaNapayo: krtaa| bhoktA puNyapApajanitasukhaduHkhAdInAM bhoktA bhuMjAnaH / cidAkAraH cidevAkAro yasya tathoktaH, caitanyarUpa ityrthH| pramANata: pratyakSAdi. yaha pratijJA ki 'sarva kSaNika sattvAt'-'sabhI padArtha kSaNika haiM; kyoMki ve sat haiM' TUTa jAyagI, aura pratijJAkA bhaGga (TaTanA) eka mahAna doSa hai, jisase Apa nahIM baca sakeMge // 85 / / yadi isa doSase bacaneke lie Apa santAnako kSaNika svIkAra karate haiM, to kSaNika santAnIke mAnane meM jo kRtanAza Adi doSa diye jAte haiM, ve saba-ke-saba santAna meM bhI AyeMge - yadi santAna kSaNika mAnI jAya to jo santAna kSaNa acche-bure karma karegA, vaha dUsare kSaNameM to rahegA nahIM, phalataH jo dUsare kSaNameM utpanna hogA, vaha usake phalako bhogegaa| aisI avasthA meM karanevAle santAna kSaNako kRtanAza aura na karanevAle bhoktA santAna-kSaNako akRtAbhyAgamakA doSa lagegA // 86 // kucha dArzanika AtmAko vyApaka mAnate haiM | kintu unakA yaha mAnanA ThIka nahIM; kyoMki usakI vyApakatA siddha nahIM hotI / zarIrake bhItara usako sattA svasaMvedana pratyakSase siddha hai para zarIrake bAhara rahanevAlI AtmAkI sattA svasaMvedana pratyakSase siddha nahIM hai / / 87 / / ataH pramANake AdhArapara jIva anAdi-Adirahita: anidhana-antarahita; nitya; zarIrapramANa; acche-bure karmoMkA kartA tathA unake phalakA bhoktA aura cetanAsvarUpa siddha hotA 1. a A i prmaanntH| 2. a A i vidaakaarH| 3. =kSaNikaikAntaM vadantItyevaM zIlA: kSaNika danaH teSAM saugtaanaamityrthH| 4. = saMtAninaH sakAzAta santatibhinnAbhinnA vA? yadyabhinnA tahi tatsamA, abhinnA ceta, nityAnityA vA? nityatve kSaNikaikAntavAdinAM pratijJAhAnidoSaH syAta / 'sarva kSaNikaM sattvAt' iti teSAM prtijnyaa| 5. A anggsy| 6. = 'kRtapraNAzAkRtakarmabhogabhavapramokSasmRtibhaGgadoSAna / upekSya sAkSAta kSaNabhaGgamicchanna ho mahAsAhasikaH pro'sau|' 7. A za sa saMtAna / 8. = saMtAninaH / 9. = ananubhavAt / 10. = uktavivecanAt / .. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2,92] dvitIyaH sargaH ye'pyajIvAdayo bhAvAstadapekSA vyavasthitAH / te'pi saMprati saMsiddhAstanna tattvamupaplutam // 89 // jIvAjIvAdiSaDvarga pratipadyApare punaH / mokSe vipratipadyante mImAMsApakSapAtinaH // 10 // teSAmapyanumAbAdhA paridhAvati pRsstthtH| yataH karmakSayo mokSaH sa ca siddho'numAnataH / / 61 // tathAhi kvacidapyasti puMsi kRtsnaavRtikssyH| ttkaarysklktvsyaanythaanuppttitH|| 12 // pramANAta / jIva: aatmaa| siddhaH nizcitaH / / 88 / ye iti / ye'pi tadapekSA: tasyApekSA yeSAM te tadapekSA jovatattvavyapekSAH / ajIvAdayaH na vidyate jIvo yasya sa evAdiryeSAM te tayoktAH ajIvapramukhAH / bhAvA: pdaarthaaH| vyavasthitAH syApitAH / syurityadhyAhAraH / te'pi ajIvAdayo'pi / saMprati idAnIm / saMsiddhA: prmaannprsiddhaaH| tat tasmAt kAraNAt / tattvaM dravyam / upaplutaM bAdhitam / na na bhavati // 89 / / jIveti / mImAMsApakSapAtinaH mImAMsAyAH momAMseti nAmadheyazAstrasya pakSe'GgokAre pAtinaH pravartamAnAH / anyavAdinaH apare kecit / jIvAjIvAdiSaDvarga jovAjIvAdInAM SaNNAM vargam / pratipadya pratipadanaM puurv'| punaH pazcAt anggiikRty| mokSe paramanirvANe / vipratipadyante vivAdaM kurvanti, jIvasya mokSa evaM nAstoti vivadante ityarthaH / padi gato laT / / 90 // teSAmiti / yataH yasmAt / karmakSayaH karmaNAM kSayo nAzaH / mokSa: para nanirvANaM, puNyasapakarmaNAM pradhvaMsa ena mokSa ityarthaH / na ca [saca] mokSaH / anumAnataH anumAnapramANAt, doSAvaraNayorhAniH kvacit puMsi niHzeSAstyatizAyanAdityanumAnAdityarthaH / 'bamdhahetvAbhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH' iti sUtrakAravacanAcca / siddhaH nishcitH| teSAmapi mImAMsakAnAmapi / pRSThataH pRSThe pRSThataH pshcaaddhaage| anumAbAdhA anumAnabAdhA / paridhAvati paripalAyate, kathamapi na muJcatoti bhAvaH / sR gato laT / 'sarte dhau vege' iti dhAvAdezaH // 91 // tatheti / tathAhi-uktArtha vivRNoti / kvacidapi kasmizcidapi / puMsi puruSavizeSe / kRtsnAvRtikSayaH kRtsnAyAH samastAyA AvRterAvaraNasya kSayo nAzaH / asti vartate / tatkAryasakalajJatvasya tasya samastAvaraNakSayasya kAryasya sakalajJatvasya sarvajJahai // 88 // isa prakAra jIvako sattA siddha ho jAnepara, usakI apekSA rakhanevAle anya ajIva Adi padArtha bhI prastuta prasaGgameM siddha ho jAte haiM, aura una sabhI padArthoMke siddha ho jAnepara yaha nizcata huA ki tattvopaplavAdIkA kahanA ThIka nahIM / tattvopaplava vAdI sabhI tattvoMko bAdhita mAnatA hai // 89 / / mImAMsaka loga jIva-ajova Adi chahoM padArthoM ko svIkAra karate haiM, kintu ve mokSake viSaya meM vivAda karate haiM-mokSa nahIM mAnate // 90 // mImAMsakoMkA yaha vivAda ThIka nahIM; kyoMki anumAna bAdhA unakA pIchA kara rahI hai| kAraNa ki samasta karmoke kSayako mokSa kahate haiM, jo anumAna pramANase siddha hai // 91 / vaha isa prakAra siddha hai-kisI bhI puruSameM samasta AvaraNoMkA kSaya ho jAtA hai; kyoMki AvaraNoMkA kSaya hue binA usameM sarvajJatA nahIM ho sakatI / kAyaMse kAraNakA anumAna kiyA jAtA hai, yaha nizcita hai| prastuta prasaGga meM karmokA kSaya kAraNa haiM aura sarvajJatA usakA kArya hai| puruSameM sarvajJatA 1. za sa degkssprmaa| 2. aattvsyaapekssaaH| 3. ThutaM / 4. = apare anye kecit, momAMsakA ityarthaH / 5. = pazcAt kiJcit / 6. A prato kevalaM 'teSAmiti' iti samupalabhyate / 6. = 'doSAvaraNayorhAninizzeSAstyatizAyanAt / kvacidya yA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH / / 7. A 'sata DhauM bve na' za sa 'sute dho vega' / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [2, 93 - sarvajJatvaM na cAsiddhaM kasyacidbAdhakAtyayAt / sarvatra bAdhakAmAvAdeva vastuvyavasthitiH / / 63 // na tasya bAdhakaM tAvatpratyakSamupapadyate / tasyAkSa jatvAdatya na vidhirna niSedhanam / / 64 / / na cAnumAnaM tadvAdhAM vidhAtuM bhavati kSamam / talliGgaM puruSatvAdi vyabhicAri yato'khilam // 95 / / yathAhi puruSatve'pi vedaarthjnyaangocrH| kasyApyatizayastadvatsarvArthajJAnagocaraH // 66 // tvasya / anyathAnupapattitaH anyayA sakalAvaraNakSa yAbhAve' anupapattita: asaMbhavAt / / 92 // sarvajJatvamiti / kasyacit puruSasya / sarvajJatvaM sakalajJatvam / asiddham anizcitam / na ca naca bhavati / bAdhakAtyayAt bAdhakAbhAvAt / sarvatra sarvasmin sarvatra, sarvasmin anumAnAdI / vastuvyavasthitiH vastunaH padArthasya vyavAsthAtaH saMsiddhiH / bAdhakAbhAvAdeva bAdhakasyAsaMbhavAdeva / / 93 / / neti / tasya sarvajJatvasya / tAvat prathamam / pratyakSaM pratyakSa pramANam / bAdhakaM bAdhAkArakam / na upapadyate nopayAti bhavituM / tasya pratyakSa pramANasya / akSajatvAt indriyotpannatvAt / apratyakSe atIndriyaviSayapadArthe / vidhina vidhina bhavati / niSedhanaM ca niSedhanamapi na bhavati // 94 // na ceti-'anumAnaM ca anumAnapramANamapi / tadvAdhAM tasya sarvajJatvasya bAdhAm / vidhAtuM karttam / kSamaM samarthama / na bhavati na vartate / ' yataH yasmAt / akhilaM samastam / puruSatvAdi-kazcit sarvajJo na bhavati puruSatvAt ziraHpANyAdimatvAt rathyApuruSavaditi / talliGgaM tasya sarvajJAbhAvasya sAdhakaM liGgam / vyabhicAri anaikAntikaM bhavati / anumAnam (?) / athavA arhan sarvajJo na bhavati vaktRtvAt puruSatvAt brahmAdivadityanumAnam / tadvAdhAM tasya sadbhAvabAdhAm / vidhAtuM vidhAnAya vidhAtuM kartum / kSa maM samartham / na ca bhavati / bhU sattAyAM laT // 95 // yatheti / yayA hi puruSatve'pi puruSatvasadbhAve'pi / kasyApi puruSasya / vedArthajJAnagocaraH vedAnAm artho vedArthaH tasya jJAnaM gocaro viSayaH [ yasya saH ] atizayo yukti siddha honese karmoMke kSayakA anumAna hotA hai| sarvajJatA karmakSayako chor3akara aura kisI taraha nahIM ho sakatI / / 62 // aura sarvajJatA asiddha nahIM hai; kyoMki puruSako sarvajJa mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| bAdhA na honese ho saba jagaha vastuko vyavasthA hoto hai / / 63|| Apa hameM yaha samajhAie ki amaka pramANa sarvajJatAkA bAdhaka hai| yadi Apa pratyakSako sarvajJatAkA bAdhaka samajhate haiM, to ThIka nahIM; kyoMki pratyakSa usakA bAdhaka siddha nahIM ho sktaa| cUMki pratyakSa indriyajanya hai, isalie vaha atIndriya padArthoMkA na sAdhaka hai aura na bAdhaka / sarvajJatA atIndriya hai, ataH indriyoMse utpanna huA pratyakSa usakA sadbhAva yA asadbhAva siddha nahIM kara sakatA // 94 / / aura isI prakAra anumAna bho sarvajJatAmeM bAdhA DAlanemeM samartha nahIM hai; kyoMki aisA koI hetu hI nahIM hai, jo sarvajJatAkA abhAva siddha kara sake / yadi yaha kahA jAya ki puruSatva Adi heta usake bAdhaka haiM-'kazcitsarvajJo na bhavati puruSatvAta ziraH pANyAdimatvAd rathyApuruSavat'-arthAt 'koI sarvajJa nahIM ho sakatA; kyoMki vaha puruSa hai aura usake zira tathA hAtha Adi haiN| jaise galI meM phiranevAlA AdamI' / to yaha bhI ThIka nahIM; kyoMki ukta hetu dUSita haiM // 95 // jisa prakAra puruSatvake rahate hue bhI kisI vyaktimeM 1. A prato kevalaM 'sakalAvaraNakSayAbhAve' iti samupalabhyate / 2. = anupapannam / 3. = vyavasthA / 4. za sa pratyakSaM / 5. = bhavituM nArhati / 6. = yathA hi puruSatve'pi kasyApi vedArthajJAnagocaro'tizayastadvat kasyApi sarvArthajJAnagocaro'pi / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2, 99] dvitIyaH sargaH rAsabho na yathA zRGgI dezakAlAntare'khilaH / tathA pumAnna sarvazo dezakAlAntare'khilaH / / 67 // ityAdi nApamAnaM ca yuktmissttvighaattH| tathA hi khacarAdInAM na syAtkhagamanAdikam // 68 // tasmAnaravizeSo'sau yasya sA sakalazatA / tathA kharavizeSazcediSTA tasyApi zRGgitA // 66 / / bhavati / nana] vedArthavedI sarvArthavedI iti / tadvata vedArthajJAnagocarAtizayavata / sarthijJAnagocara: sarve. pAmarthAnAM jJAnasya gocaro viSayaH ( sarve ca te'zci sarvAryAH teSAM jJAnaM gocaro viSayo yasya saH, atizayaH puruSatve'pi kasyacit ) / bhavati / / 96 / / rAsama iti / yathA dezakAlAntare dezAntare kAlAntare vaa| akhila: sakala: / rAsabhaH kharaH / zRGgo viSANI / na bhavati / tathA tena prakAreNa / akhila: sakalaH / pumAn puruSaH / dezakAlAntare dezAntare kaalaatre| sarvajJaH sklaarthvedii| na bhavati / iti mImAMsakAbhiprAyaH // 97 / / ityAdIti / ityAdi evamAdi / upamAnam upamAnapramANamapi / iSTavighAtataH iSTasyAGgokArastha vidhAtato virodhAdityarthaH / na yaktaM na saMgatam / tathA hi uktArthaM vivaNoti tathA hoti / khacarAdInAM khe carantIti khacarA: te Adayo yeSAM teSAM dhidyAdharAdInAm / khagamanAdikaM khagamanamAdi yasya (tat) khagamanAdikam AkAzagamanAdikam / syAt na bhavet / / 98 / / tasmAditi / tasmAt kAraNAt yastha puruSasya / sA sakala. jJatA sakalaM jAnAtoti sakalajJaH tasya bhAvaH sakala jJatA sarvajJatA / asau ayam / naravizeSa: puruSa vizeSaH / tathA tena prakAreNa / kharavizeSazca[cetrAsa bhavizeSazca[cet / tasyApi kharasyApi / zRGgitA viSANitA / samasta vedoMke arthako jAnanekA atizaya pAyA jAtA hai, isI prakAra puruSatva Adike rahate hue bhI kisI puruSameM samasta padArtha jAnanekA atizaya pAyA jA sakatA hai // 16 // yadi yaha kahA jAye ki jaise kisI bhI deza aura kisI bhI kAlameM gadahe sIMgavAle nahIM dekhe jAte, vaise hI kisI bhI deza aura kisI bhI kAlameM manuSya sarvajJa nahIM dekhA jAtA, ityAdi upamAna sarvajJatA kA bAdhaka hai' to yaha kahanA ThIka nahIM; kyoMki aisA mAnanepara Apake ho iSTakA vinAza hogaa| vaha isa taraha-jaise kisI deza aura kisI bhI kAlameM Apaloga AkAzameM gamana karanevAleke abhAvako upamAna mAnakara manuSyamAtrameM AkAza gamanarUpa upameyakA abhAva mAna leM to Apako vidyAdharoMmeM bhI AkAza gamanakA abhAva mAnanA pdd'egaa| kintu yaha Apako iSTa nahIM hai| isI taraha upamAnake AdhArapara sarvajJatAkA abhAva mAnanA bhI Apako iSTa nahIM honA cAhie // 97-98 // isa kAraNa yadi yaha kahA jAye ki vaha viziSTa puruSa hotA hai, jo AkAzameM gamana kara sakatA hai, to hama bhI yaha kaha sakate haiM ki vaha viziSTa puruSa hotA hai, jisameM sarvajJatA hotI hai| yadi kaheM ki isa prakAra to koI vizeSa prakArakA gadahA bhI aisA ho sakatA hai, jisake sIMga hoM, to ThIka hai yadi Apako kahIM aisA gadahA mila jAye, jisake sIMga sacamuca hoN| kintu aisA gadahA milanA asambhava hai, para kisI viziSTa 1. mImAMsakoMkI mAnyatA hai ki veda hI puruSako trikAlavartI samasta padArthoM kA bodha karA detA hai| ataH vedake AdhArapara paruSameM sabhI padArthoM ko jAnane kA atizaya prakaTa ho jAtA hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 candramacaritam na cArthApattirapyasti sarvajJAbhAva sAdhinI / ko hyartho'saMbhavI tena vinA yastataM prakalpayet // 100 // nayAgamena sarvajJaH kRtakenetareNa vA / bAdhyate kartRhInasya tasyAtyantamasaMbhavAt // 101 // karturasmaraNAdibhyaH kartrabhAvo na siddhyati / ajJAtakartRkairvAkyairvyabhicArasya saMbhavAt // 102 / / na ca kazcidvizeSo'sti pauruSeyeSvasaMbhavI / atIndriyArthasaMvAdaH sarvajJokte'pi saMbhavet // 103 // 3 iSTa aGgIkRtA / / 99 / / na ceti / sarvajJAbhAvasAdhinI / srvjny| bhAvasya sAdhinI arthApattirapi arthApattipramANamapi / na cAsti na saMbhavati / tena vinA sarvajJAbhAvena vinA / asaMbhava abhAvarUpaH (anupapadyamAna: ) / arthaH padArthaH / kohi na kopItyarthaH / yaH ko vA / taM sarvajJam / prakalpayet samarthayet / kRroG sAmarthyaM NijantAlliG // / 100 / / neti / kRtakena pauruSeyeNa, puruSaproktenetyarthaH / itareNa vA apauruSeyeNa, anAdirUpeNetyartha: / Agamena AgamapramANena / sarvajJaH / na bAdhyate na nirAkriyate / kartRhInasya kartrA praNetrA hInasya rahitasya / atyantam asaMbhavAt abhAvAt, * kartRrahitasyAgamasya sarvatho'saMbhava ityarthaH / / 101 / / karttariti / karttaH devasya [ vedasya ] karttu: / asmaraNAdibhyaH vedaH puruSeNa prokta iti smaraNAbhAvAdibhyaH / kartrabhAvaH vedakartturabhAvaH / na siddhyati na saMbhavati / ajJAtakartRkaiH ajJAtaH karttA yeSAM taiH / vAkyaiH tiGsubantacayarUpavAkyaiH / vyabhicArasya anaikAntikasya saMbhavAt sadbhAvAt / / 102 / / na ceti / pauSeyeSu puruSaprokteSu vedeSu satsu, evaM kathanaM na saMbhavatIti kazcidvizeSo nAsti / atIndriyArthasaMvAdaH teSu na saMbhavatIti cet, sarvavidukte vede so'pi saMbhavatyeva / asaMbhavo asaMbhavarUpaH / kazcidvizeSaH ko'pivizeSaH / na cAsti nAsti / atIndriyArthapuruSakA sarvajJa honA asambhava nahIM hai || 99 || arthApatti bhI sarvajJa ke abhAvako siddha nahIM kara sakatI; kyoMki aisA koI padArtha nahIM, jo sarvajJake abhAva ke binA asambhava hokara usake abhAvako siddha kara sake / yadi aisA koI padArtha ho, jo sarvajJake abhAva meM hI ho, to use dekhakara sarvajJa abhAvakI kalpanA kI jA sakatI hai / kintu aisA eka bhI padArtha nahIM hai || 100 // yadi Apa yaha kaheM ki Agamase sarvajJakA abhAva siddha hotA hai, to yaha bhI ThIka nahIM; kyoMki hama Apase pUchate haiM ki pauruSeya Agamase sarvajJakA abhAva siddha hotA hai, yA apauruSeyase ? apauruSeya Agamase usakA abhAva siddha nahIM ho sakatA; kyoMki aisA Agama atyanta asambhava hai, jo binA puruSa ke hI bana gayA ho // 101 // kartAkA smaraNa na honA Adi hetuoMse usake karttAkA abhAva siddha nahIM ho sakatA / yadi karttAke smaraNa na honese kisI Agamako kartArahita - pauruSeya mAnA jAye, to aise aneka vAkya haiM, jinake karttAkA kisIko patA nahIM hai, ataH una vAkyoMke sAtha ukta hetu vyabhicArI hai // 102 // jise Apa apauruSeya Agama siddha karanA cAhate haiM, usameM aisI koI vizeSatA dRSTigocara nahIM hotI, jo pauruSeya Agama meM sarvathA asambhava ho / yadi Apa yaha kaheM ki atIndriya padArthoM kI prAmANika carcA apauruSeya AgamakI vizeSatA hai, jo pauruSeya AgamameM asambhava hai, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM; kyoMki sarvajJa [ 2, 100 - 1. a A i ma dhanI / 2. A pauruSeyasya saMbhavI / 3 = pauruSeyeSvasaMbhavo kazcidvizeSo'pauruSeye nAsti / yayAtIndriyArtha saMvAdo'pauruSeye tathA pauruSeye'pi dRzyate / 4. A vaktR / 5. za sa sarvadA / 6. za sa devapuruSeNa / 7. Asana / 8. A eSAM / 9. = suptiGantacayarUpavAkyaiH / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2, 107] dvitIyaH sargaH vivAdaviSayApannaM tataH zAstraM sakartRkam / dRSTakartRkatulyatvAdakalaGkAdizAstravat / / 104 / / tasmAdakartRkaM zAstraM nAsti sarvajJabAdhakam / kRtakaM ca dvidhAbhinnaM sarvatarahetukam / / 105 / / asarvajJakRtaM tAvanna pramANamatIndriye / sakalajJapragItaM tu tasya pratyuta sAdhakam / / 106 / / prastutasyAnumAnasya sAdhakatvena saMbhAvAt / pramANapaJcakAbhAvo'pyakhilajhaM na bAdhate // 107 // saMvAdaH atIndriyArthasya saMvAdaH' / sarvabhekte'pi sarvajJenokte'pi / saMbhavet // 103 // vivAdeti / tataH tasmAtkAraNAt / vivAdaviSayApannaM vivAdasya viSayaprAptam ( viSayaM prAptam ) zAstram Agamo dharmi / sakartRkaM kartRsahitam, iti sAdhyam / dRSTakartRkatulyatvAt dRSTakartRkasya samAnatvAt, iti sAdhanam / akalaGkAdizAstravat akalaGkAdInAM zAstramiva, iti dRSTAntaH // 104 / / tasmAditi / tasmAt kAraNAt / sarvajJabodhakaM sarvajJasya bodhakaM ( sarvajJabAdhakaM sarvajJasya bAdhaka ) nAstitvajJApakama akartakaM kartarahitama / zAstram AgamaH / nAsti na saMbhavati / kRtakaM ca sa kartRkaM ca sarvajJetarahetukaM sarvajJazcetarazca sarvajJetarau to eva hetU yasya tathoktaM, srvjnyaasrvjnykaarnnkmityrthH| dvidhA dviprakAreNa / bhinnaM bhedayuktam / syAdityaH dhyAhAraH // 105 / / asarvajJeti / tAvat prathamam / 'asarvajJakRtam asarvajJena kiMcijjJena kRtaM praNItam / atIndriye atiindriyvissye| pramANaM viSayAdyavyabhicArarUpam ( pramANabhUtamityarthaH ) / na na bhavati / pratyuta tahi sakalajJapraNItaM tu sakalajJena sarvajJena praNItaM tu / tasya srvjnysy| sAdhakaM sAdhakameva / bhavati na bAdhakam / / 106 / / prastutasyeti / pramANapaJcakAbhAvo'pi paJca avayavA yasya (tat) paJcakaM, 'saMkhyADatezcAzattiSTe: kaH' iti ka-pratyayaH, pramANAnAM paJcakaM pramANapaJcakaM tasyAbhAva eva svarUpaM yasya tathoktaH, pramANa paJcakAbhAvarUpAbhAvapramANamapItyarthaH / akhilajhaM sarvajJam / na bAdhate / prastutasya prkRtsy| anumAnasyakazcit puruSaH sakalapadArthasAkSAtkAro tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSoNapratibandhapratyayatvAt ityanumAnasya / kathita AgamameM atIndriya padArthoM ko carcA sambhava hai / / 103 / / ataH vivAda koTimeM sthita prastuta Agama nimna anumAna pramANase bhI pauruSeya siddha hotA hai-vivAdastha Agama pauruSeya hai; kyoMki vaha kartAvAle AgamoMke samAna hai| jaise akalaMka Adike zAstra // 104 // aisI sthitimeM apauruSeya Agama sarvajJakA bAdhaka nahIM ho sktaa| tathA pauruSeya Agama do prakArakA hotA hai-eka sarvajJa praNIta aura dUsarA asarvajJa praNota / donoMmeM-se Apa kise sarvajJakA bAdhaka mAnate haiM ? ||105 // yadi asarvajJa praNIta Agamako sarvajJakA bAdhaka mAnate haiM, to vaha atIndriya padArthoke nirUpaNa karane meM pramANa nahIM hai, ataH vaha sarvajJakA bAdhaka nahIM ho sktaa| yadi sarvajJa praNIta Agamako bAdhaka mAnate ho to ThIka nahIM; kyoMki vaha usakA bAdhaka nahIM balki sAdhaka hI hai // 106 // cUMki prastuta anumAna, jo bAvanave terAvanave veM zloka meM diyA gayA hai, sarvajJakA sadbhAva siddha karane meM samartha hai, ataH pratyakSa, anupAna, upamAna, arthApatti 1. A satyavAdaH / 2. A za sa vivAda iti / 3. za sa vRkSaka / 4. za sa vRkSaka / 5. A 'a' mAsti / 6. =za sa viSayabhi / 7. = vairriitye| / 8 = 'yattAvaduktaM pratyakSAdipramANAviSayatvamaze SajJasyeti, tadayuktaM, tagrAhakasyAnumAnasya saMbhavAt / tayA hi kazcit puruSaH sakalapadArthasAkSAtkArI tagrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayatvAt / ' prameyaratna pa0 54 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [2, 108 - tasmAdazeSavikazcidastItyAgamasaMbhavA / pramANaM bAdhakAbhAvAdbuddhirakSAdibuddhivat / 108 / / tato mokSo'pi saMsiddho ratnatrayanibandhanaH / jovAjIvAsravairbandhanirjarAsaMvaraiH samam / / 106 / / vacobhiriti tattvArthazaMsibhizcumbakairiva / sa zalyamiva saMdehamAcakarSa mahIpateH // 110 / / yaduktaM sUriNA tena tattatheti prapadya sH| papraccha punarAtmIyAnbhavAnmuditamAnasaH / / 111 // 'tathAhi kvacidapyasti puMsi kRtsnAvRtikSayaH / tatkAryasakalajJatvasyAnyathAnupapattitaH' ityanumAnasya ca / sAdhakatvena sArvajJasodhakatvena / saMbhavAt / / 107 / / tasmAditi / tasmAt pramANaSaTkenApi sarvajJo na bAdhyate yasmAt, tasmAt / azeSavit azeSaM vettItyazeSavit srvjnyH| kazcidasti kazcid vartate / iti AgamasaMbhavA buddhiH zAstrasaMbhUtA evaM matiH / pramANaM pramANabhUtava / bAdhakAbhAvAt bAdhakasya pratibandhakasya abhAvAt asaMbhavAt / akSAdibuddhivat pratyakSAdijJAnavat // 108 // tata iti / tataH anumAnapramANena sarvajJaH siddho yataH, tataH ratnatrayanibandhanaH ratnatrayameva nibandhanaM yasya saH, samyagdarzanajJAnacAritrakAraNaka: / mokSaH paramanirvANarUpamokSapadArthaH / jIvAjIvAsravaiH jIvazcAjIvazcAstravazca tathoktAH taiH| evaM SaTtattvaiH samaM sAkam / siddhaH nizcitaH / / 109 / / vacomiriti / saH muniptiH| cumbakairiva ayaskAntairiva / 'cumbako bahugurudhUrtAyaskAntakArmuke' ityabhidhAnAt / tattvArthazaMsibhiH' tattvArthasya zaMsibhiH AviSkAribhiH / iti prAguktaH / vacobhiH vcnaiH| mahIpateH padmanAbhasya / zalyamiva zaMkvAyudhamiva / sandehaM saMzayam / AcakarSa nirAcakAra / kRSa vilekhane liT // 110 // yaditi / tena suriNA tena muninAthena / yat uktaM bhASitam / tat tadvacanam / tatheti tena prakAreNaiveti / prapadya aGgIkRtya / muditamAnasaH muditaM saMtuSTaM mAnasaM cittaM yasya sH| saH padmanAbhamahIpatiH / punaH pazcAt / AtmIyAn Atmana ime AtmIyAH tAn svasaMbandhAn / bhavAn aura Agama ina pA~ca sadbhAva sAdhaka pramANoMkA abhAva rUpa abhAva pramANa bhI sarvajJakA bAdhaka nahIM ho sktaa||107|| ataH 'koI sarvajJa hai' isa prakArake zabdase utpanna honevAlI buddhi pramANa hai; kyoMki isameM koI bAdhaka nahIM hai| jaise pratyakSa Adi jJAna / arthAt jaise 'ayaM ghaTa:'-'yaha ghar3A hai' ityAkAraka pratyakSa jJAna pramANa hai, isI prakAra 'kazcit sarvajJaH'-'koI sarvajJa hai' ityAkAraka zAbda jJAna bhI pramANa hai // 108 // sarvajJakA sadbhAva siddha ho jAnese jIva, ajIva, Asava, bandha, saMvara aura nirjarA ina chaha tattvoMke sAtha mokSa bhI siddha ho jAtA hai, jisakA kAraNa ratnatraya-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak-cAritra hai / / 109 / / isa prakAra sAta tattvoMke pratipAdana karanevAle vacanoMse munirAja zrIdharane rAjA padmanAbhake sandehako nikAla diyaa| jaise cumbaka lohekI kolako nikAla detA hai // 110 // munirAja mahAn vidvAn the, ataH unake upadezako vAstavikatAse rAjA bar3A prasanna huA, aura usane kahA-'munirAja, jIva Adi tattvoMke viSaya meM jo Apane upadeza diyA, vaha vaisA hI hai, jaisA AgamameM batalAyA gayA hai|' isake bAda usane unase apane pichale aura agale bhavoMke bAremeM pUchA // 11 // 1. a A i ma bhvaat| 2. za sa srvjny| 3. za sa 'bandhasya / 4. za sa jIvo'jI / 5. A cumbakabahu~ / 6. A zaMzibhiH / 7. za sa AviH kaa| 8. A pratau 'tena' iti samupalabhyate naanyaasu| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2, 115] dvitIyaH sargaH muninA vaktumArebhe tasmai bhavaparamparA / cakre bhavyasabhA cittamavadhAnaparamparA / / 112 / / dvIpe nRpa tRtIye yo vidyate puurvmndrH| krIDatkinnarasaMkIrNalatAbhavanasundaraH / / 113 // tasyAparavidehe'sti sugandhiriti naamtH| dezo vibhUSya zItodAnadyuttarataTa sthitaH // 114 // bibhrANairvRhaduddaNDapiNDacchatrAvalizriyam / rAjante rAjavadyasya pradezAH kramukadramaiH / / 115 // bhUtabhaviSyajanmAni / papraccha vyAjane' / praccha jIpsAyAM liT // 111 // munineti / muninA muninAthena / bhavaparamparA bhavAnAM janmanAM paramparA sNttiH| tasmai pdmnaabhmhiiptye| vaktuM bhASitama / Arebhe upacakrame / rabhi rAbhasye karmaNi liT / parA utkRssttaa| bhavyasabhA bhavyAnAM ratnatrayAvirbhavanayogyAnAM vineyajanAnAM sabhA saMsat / avadhAnaparaM avadhAne sAvadhAne paraM tatparam / cittaM mAnasam / cakre vidhatte sma / DukRJ karaNe liT // 112 / / dvIpa iti / napa nan pAtoti nRpaH tasya AmantraNaM-he padmanAbha ! tRtIye trayANAM puraNaH tRtIyaH tasmina / 'dvitrestIyadrezca Rza' iti tIyata pratyayaH tadyoge trizabdasya rikArasya RzaAdezaH / zitvAt sarvasya / dvIpe puSkarAddha pe| kroDakinnarasaMkIrNalatAbhavanasundaraH krIDantIti krIDantaH(tai:) krIDadbhiH kinnaraiH kinnaradevaiH saMkIrNAnAmAkonAM latAnAM vratatInAM bhavanaiH AlayaiH sundaro manoharaH / yaH pUrvamandaraH pUrvasmin pUrvabhAge vidyamAno mandaro meruH tathoktaH / vidyate vartate / vidisattAyAM laT / / 113 / / tasyeti / tasya mandarasya aparavidehe aparazcAsau videhazcAparavidehaH tasmin, pshcimvidehkssetre| zItodAnadyuttarataDhaM zItodAyA nadyAH uttaraM taTaM toram / vibhUSya vibhUSaNaM pUrva alaGkRtya / sthitaH' nAmataH nAmno nAmato nAmadheyAt / sugandhiriti dezaH jnpdH| asti vidyate / asa bhuvi laT / / 114 // bibhreti / yasya sugandhidezasya / pradezA: kSetrANi / bahadaNDapiNDacchatrAvalizriyam udgatA daNDA uddaNDA bRhanta uddaNDA yeSAM tAni tathoktAni piNDainimitAni chatrANi piNDacchavANi bRhaddaNDAni ca piNDacchatrANi ca teSA mAvaliH tasyAH zriyaM zobhAm / bibhrANaiH binata iti bibhrANAH taH / DubhRJ dhAraNapoSaNayoH / 'sallaT'ityAdinA naz-pratyayaH / kramukadrumaiH kramukAnAM pUgAnAM drumaiH vRkssH| rAjabat rAjAna iva / rAjante bhAsante / munirAjane padmanAbhase unake bhavoMke bAre meM kahanA prArambha kara diyA aura usa samaya vahA~ zreSTha sabhAmeM jitane bhavya loga upasthita the, sabhIne use sunane ke lie apane-apane manako sAvadhAna kara liyA-sabhI sAvadhAna hokara sunane lage // 1.2 // rAjan ! tIsare dvIpakA nAma puSkarArddha hai, usake pUrvameM 'meru' parvata hai, jo 'pUrva mandara' nAmase prasiddha hai| usake maNDapoMmeM kinnaragaNa krIr3A kiyA karate haiM, jisase vaha bar3A sundara mAlUma par3atA hai // 113 // usa pUrva mandarake pazcima videhameM zItodA nadIke uttarI taTapara eka sugandhi nAmakA deza hai| usIse zItodA nadIke uttarI taTakI zobhA hai // 114 // usa dezameM supArIke per3a pracura mAtrA meM pAye jAte haiN| unake tane U~ce haiM; aura unake UparI bhAga, jahA~ sabhI orase patte lage hue haiM, bilakula gola haiN| ataeva unameM chAtoMko pUrI zobhA utara Ayo hai| unase usa dezake pradeza chatradhArI rAjAoMke 1. = pRcchatisma / 2. za sa pracha jopsA / 3. A pratau kevalaM 'rabhi rAbhasye karmaNi liT' iti samupalAte / 4. = ekAgratAyAm / 5. = aamntrnne| 6. = pUrvamandarasya / 7. = pazcAt kiJcit / 8. = vidyamAnaH / 9. prasiddha iti zeSaH / 10. = sugandhinAmadheyaH / 11. a A i ma duddaNDapiccha / 12. = vastutastvatra piNDapadasya sthAne picchapadenaiva bhAvyam / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [2,116 - sugandhikusumAmodaiH sugandhayati yo dizaH / sarvato'pi nijAmAkhyAM kartumarthavatImiva / / 116 // akRSTapacyasasyADhaye nirItau nirvgrhe| yatrAnityapramodinyo mokSaprAptA iva prajAH / / 117 / / grAmaiH kukkuTasaMpAtyaiH sarobhirvikacAmbujaiH / sImabhiH sasyasaMpannaiyaH samantAdvirAjate // 118 / / artha dharmAya sevante kAmaM saMtAnavRddhaye / / yatrana vyasanAlokAH paralokakriyodyatAH // 119 / / rAjRJ dIptau laT / utprekSA // 115 // sugandhIti / ya: dezaH / nijAM svakIyAm / AkhyAM nAmadheyam / arthavatI sArthakAm / kartumitra kAraNAyeva / sugandhi kusumAmodaiH sugandhinAM suzobhano gandho yeSAM tAni sUtpUtisurabhergandhAdid guNe' iti it-pratyayaH // sugandhinAM kusumAnAm AmodaiH manoharaparimalaiH / 'AmodaH so'tinirhArI' ityamaraH / dizaH kakubhaH / sugandhayati sugandhIkarotIti sugandhayati / sugandhIti subdhAto: 'NijbahulaM kRjJAdiSu' iti Nic pratyayaH / utprekSA' 5 // 116 / / akRSTeti / yatra sugndhideshe| akRSTapacyasasyADhaye akRSTena pacyaiH paripakvaiH sasyaiH ADhaye paripUrNe nirIto nirgatA Itayo'tivRSTayAdayo yasmin ( yasmAt ) tasmin / niravagrahe nirgato'vagraho dubhikSo ( vRSTipratibandho ) yasmin ( yasmAt ) tasmin / pratibandhagajAlIkavaSTibandheSvavagrahaH' itybhidhaanaat| [yatra sugndhideshe| prajAH janAH / mokSaprAptA iva paramanirvANaM gatA iva / nityapramodinyaH pramodo'styAsAmiti tathoktAH / vartante upamA ( utprekSA ) // 117 / / grAmaiH / yaH sugandhidezaH / kukkuTasaMpAtaiH [tyaiH] kukkuTaiH tAmracUDaiH saMpAtaH[tyaH] lavayituM zakyaH, atisamIpasthairityarthaH / grAma: nigamaiH vika cAmbujaiH vikacAnyambujAni yeSu tAni, taiH / sarobhiH kAsAraiH / sasyasaMpannaiH sasyaiH dhAnyaiH saMpannaH samRddhaiH / sImabhiH kSetraH / 'sImasI meM striyAmubhe' ityamaraH / samantAt paritaH / virAjate vibhaaste| rAjJa dIptau / / 118 / / arthamiti / yatra sugandhi deze / paraloka kriyodyatAH parasya uttaralokasya kriyAyAM kAraNabhUtAcaraNAdikRtye udyatAH sannaddhAH / lokAH jnaaH| dharmAya dharmArtham / artha samAna suzobhita ho rahe haiM / / 115 // usa deza meM sabhI ora bAga-bagIce haiN| unameM phUla khile hue haiN| unakI sugandhi dasoM dizAoMko suvAsita kara rahI hai| isalie aisA jAna par3atA hai mAno vaha deza apane 'sugandhi' nAmako sArthaka siddha karanA cAhatA hai // 116 // usa dezakI bhUmi bahuta upajAU hai, ataH binA jote hI vahA~ bharapUra anAja utpanna hotA hai| vahA~ ativRSTi, anAvRSTi, mUSaka, zalabha, zuka aura atyanta pAsa nivAsa karanevAle rAjA ye chaha ItiyA~ nahIM haiM / vahA~ koI rukAvaTa nahIM hai| ataeva vahA~ke nivAsI sadA Anandase rahate haiN| phalataH ve aise jAna par3ate haiM mAno unheM mokSa prApta ho gayA ho // 117|| vahA~ke gAMva bilakula pAsapAsameM haiM, itane pAsa ki eka gA~vake murge dUsare gAMva meM pahu~ca jAte haiM / vahA~ke sarovaroMmeM kamala khile hue haiN| vahA~ko sImAe~ dhAnyase paripUrNa haiN| una gA~voM, sarovaroM aura sImAoMse usa dezakI sabhI orase zobhA hai / / 118 // vahA~ke nivAsI dharmake lie dhanakA upArjana karate haiM aura santati utpanna karaneke lie viSaya sevana karate haiN| unheM dhana baTorane aura aiza karanekA 1. mA pratAveva kevalaM svastikAntargataH pAThaH samupalabhyate / 2. = kRSTena panta iti kRSTapacyAni na kRSTa cyAnyakRSTapaccAni yAni sasyAni dhAnyAni tairADhaye vyaapte| 3. = nirIto Iti rahite / 'ativRSTiranAvRSTimaSakAH zalabhAH shukaaH| svacanaM paracakraM ca saptaitA ItayaH smRtAH // ' / 4. = avRSTirahite / 5. A i niprmodi| 6. = kukkuTasaMpAte vasantoti kukkuTasaMpAtyAstaiH / 7. A i lokakRtodyamAH / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH yasminnirantarArAmavizrAmairvidhutazramAH / manyante 'dhvAnamadhvanyA gRhaprAGgaNasaMnibham // 120 yathAbhilaSitaM vastu zazvatsaMpAdayannRNAm / jigISatIva yaH kalpapAdapairmaNDitAM mahIm // 121 // vidyutazcaJcalA yatra svabhAvena na saMpadaH / kRSNAni prAvRDabhrANi caritAni na dehinAm // 122 // kvacidgodhanahuMkArairinuyantrAravaiH kvacit / "kacicchikhaNDinAM nAdairnigamA yasya sundarAH // 123 // - 2, 123 ] dravyam / saMtAnasyAnvayasya vRddhaye / kAmaM vanitAsaMbhogam / sevante anubhavanti svIkurvanti vA / vyasanAt puruSapratyAvartanahetubhUtAt / na sevante ityarthaH / / 119 / / yasminniti / yasmin yatra sugandhideze / nirantarArAmavizrAmaH nirantarANAM niravakAzAnAm ArAmANAm udyAnAnAM vizrAmaiH vizrAntibhiH / vidhutazramAH vidhuto nirAkRtozramo yeSAM te tathoktAH / adhvanyAH adhvAnamalaMgAmino'dhvanyAH pathikAH / 'yadhvAnaM yakha' iti ya-pratyayaH / adhvAnaM mArgam / gRhaprAGgaNasannibhaM gRhANAM svAlayAnAM prAGgaNAnAmaGgaNAnAM sannibhaM samAnamiti / manyate jAnanti // 120 // yatheti / yaH sugatdhidezaH / nRNAM narANAm / yathAmilaSitaM abhilaSitamanatikramya yathAbhilaSitam / 'yathAthA:' ityavyayIbhAvaH / vastu bhogopabhogavastu / zazvat anavaratam / saMpAdayan saMcayan / kalpapAdapaiH kalpAzcate pAdapAzca kalpapAdapAH taiH kalpavRkSaiH / maNDitAm alaGkRtAm / mahIM bhogabhUmim / jigISatIva jetumicchati jigISati' ji abhibhave / 'kamyekakartRkAt--' ityAdinA kamyarthe san pratyayaH / 'je liT sani' iti nityAdezaH / upamA ( utprekSA ) // 121 // vidyuta iti / yatra sugandhideze / svabhAvena nisargeNa / caJcalAH calanarUpAH / vidyutaH taDitaH / saMpadaH aizvaryANi na caJcalAH / kRSNAni kaluSitAni prAvRDabhrANi prAvRSo varSAkAlasyAbhrANi meghAH / dehinAM ca prANinAM ca / tAni kRSNAni na na santItyarthaH / parisaMkhyA / / 122 // kvaciditi / yasya sugandhidezasya / nigamAH grAmAH / kvacit ekasmin pradeze / godhanahuGkAraiH godhanasya gosamUhasya huGkAraiH huGkAradhvanibhiH / kvacit ekasmin pradeze / ikSuyantrAravaiH ikSUNAM rasAlAnAM ' yantrANAm AravairdhvanibhiH / kvacit ekasminpradeze / zikhaNDinAM mayUrA 60 vyasana - caskA nahIM hai / unheM paralokakA khayAla rahatA hai, isIlie ve sadA pAralaukika kriyAoM meM tatpara rahate haiM - ve dharma, artha aura kAma ina tInoM puruSArthoM kA sevana karate haiM, kintu unakA dhyAna mukhyatayA dharmakI ora hI rahatA hai // 116 // vahA~ lagAtAra bAga-bagIce haiM / unameM vizrAma karake pathika apanI thakAvaTa dUra karate haiM / ataH mArgako apane gharakA AMgana sarIkhA mAnate haiM // 120 // usa deza meM vahA~ke nivAsiyoMke manake anukUla vastue~ utpanna hotI thIM / ataeva vaha deza aisA mAlUma par3atA thA mAno kalpavRkSoMse vibhUSita bhogabhUmi aura svargabhUmiko jItanA cAhatA ho / 221 // | yahA~ kevala bijalI hI svabhAva se caJcala haiM; sampadAe~ caJcala nahIM haiM / isI prakAra kevala varSAkAlIna bAdala hI kAle haiM; vahA~ke manuSyoMke carita kAle- malina nahIM haiM // / 122|| vahA~ke gA~va atyanta sundara haiM / unakI sundaratA kahIM gAyoM aura bailoMke raMbhAnese, kahIM ganne peranevAle kolhuoMke zabdase aura kahIM mayUroMke svarase dekhate hI 1. i 'kvacic' iti nAsti / jetumicchatIva / 6. A ji tri 9. = 'rasAla ikSustadbhedAH puNDrakAntArakAdayaH / ityamaraH / 5. 63 2. zasa MdhU / 3. za sa abhi / 7. za sa kaluSAni / to / 4. = samutpAdayan / 8. = caritAni AcaraNAni / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 [2, 124 - candrapramacaritam majatsImantinIsArthakucasaMkrAntakuGkumaH / raktAMzukairivAbhAnti yasmiJjaladhiyoSitaH // 124 // mahAvibhavasaMpannaM tatrAsti zrIpuraM puram / lokapuNyaiH samutpannaM triviSTapamivAparam // 125 // prAsAdazRGgasaMlagnaratnopalamarIcibhiH / sadaivAntaritA yatra jyotirgaNavibhAbhavat / / 126 // candrakAntanuteyaMtra sUryakAntodbhavAgnitaH / mimIte sAlasaMruddharavicandrodayaM janaH / / 127 / / NAm / nAdaH kekAravaiH / sundarAH manoharAH / bhavanti // 123 / / majjaditi / yasmin sugndhideshe| jaladhiyoSitaH jaladheryoSito nadyaH / majjatsImantinosArthakucasaMkrAntakuGkamaiH majjantInAM snAnaM kurvantInAM somantinInAM nArINAM sArthasya samUhasya kuceSu stanabhareSu saMkrAntairAkAntaiH kuGkamaiH kAzmIraiH / 'sArtho vaNiksamUhaH syAdapi saMghAtamAtrake' iti vizvaH / raktAMzukairiva raktavasanairiva / AbhAnti virAjante / bhA dIpto laT / upamA ( utprekSA) // 124|| maheti / yatra sugndhideshe| mahAvibhavasaMpannaM mahAntaM pRthulaM vibhavam aizva saMpannaM saMprAptam / zrIpuraM zriyA saMpattyopalakSitaM puraM 'zrIpuram' iti / puraM purI / aparam anyat / triviSTapamiva tridazAlaya iva / lokapuNyaiH lokAnAM janAnAM puNyaiH sukRtaiH samutpannaM saMjAtam / upamAlaGkAraH / / 125 / / prAsAdeti / yatra zrIpare / jyotirgaNavibhA jyotiSAM candra sUryAdInAM gaNasya samahasya vibhA kaantiH| prAsAdazRGgasaMlagnaratnopalamarIcibhiH prAsAdAnAM saudhAnAM zRGgeSu zikhareSu saMlagnAnAM saMvaddhAnAM ratnopalAnAM marIcibhiH kAntibhiH / sadaiva sarvasmin kAle sadaiva / 'sadaitadhunedAnoM tadAnoM sadyaH' iti sAdhuH / antaritA aacchaaditaa| abhavat AsIt / bhU sattAyAM laG / sAmAnyAlaGkAraH // 126 / / candreti / yatra zrIpure / janaH lokH| sAlasaMruddha ravicandrodayaM sAlena prAkAreNa saMruddhayorAvRtayoH ravicandrayoH sUryAcandramaso: udayamudgamanam / candrakAntasruteH candrakAntasya candrakAntapASANasya sruteH syandanAt / sUryakAntodbhavAgnitaH sUryakAntAt sUryakAntazilAyAH sakAzAt udbhavAt utpannAt agnitaH vahnaH sakAzAt / mimIte anuminoti / banate haiM // 123 // vahAMkI nadiyoM meM jisa samaya striyA~ snAna karatI haiM, usa samaya ve, bahate hue unake stanoMke kezarake raMgase raMgIna hokara lAla kapar3oMko pahananevAlI saubhAgyavatI striyoM sarIkhI jAna par3atI haiM / / 124 // usa sugandhi deza meM eka zrIpura nAmakA pura hai| vahA~ aTUTa sampatti hai / vaha aisA jAna par3atA hai mAno vahA~ke nivAsiyoMke pracura puNyase racA gayA dUsarA svarga ho // 125 // vahA~ke mahaloMke zikharoM para nAnA prakArake ratna jar3e hue haiN| unakI kiraNeM AkAzameM phailI rahatI haiN| ataH sUrya, candra, nakSatra aura tArAoMkI prabhA sadA chipI rahatI hai / / 126 / / usa purakI cahAra dIvArI bahuta UMcI hai| ataH vahAM ke nivAsI kabhI sUrya aura candramAke udayako nahIM dekha pAte; kintu sUryakAnta maNiyoM meM se nikalatI huI agni dekhakara sUryodayakA tathA 1. = santi / 2. = upalakSitA iveti yAvat / 3. = mahatA vipulena vibhavenaizvaryeNa saMpannaM saMyuktam / 4. = utprekSA yamakaM ca / 5. AkAntasya / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2, 131] dvitIyaH sargaH yatprAsAdazirolagnapadmarAgAMzubhirnabhaH / bhinnaM karotyakANDe'pi saMdhyAzaGkAM zarIriNAm // 128 / / vAsarAdhipatistuGgapratolIzikharaM shnaiH| yatrAdhiruhya pUrvAhne prapUrNakalazAyate / / 106 / / prAkArazikharAsannaistAratArakadambakaiH / yatra dIpotsavabhrAntistanyate'nudinaM nizi / / 130 / / prAkAraH parito yatra shRnggairuttmbhitoddubhiH| nAkAvalokanotkaNThAM bibhrANa iva bhAsate // 131 / / mAG mAne laT / anumityalaGkAraH // 127 / yaditi / yatprAsAdazirolagnapadmarAgAMzubhiH yasya zrIpurasya prAsAdAnAM saudhAnAM zirassu zikhareSu lagnAnAM saMnaddhAnAM padmarAgANAM padmarAgaratnAnAmaMzubhiH kAntibhiH / bhinnaM channam / nabhaH AkAzam / zarIriNAM janAnAm / akANDe'pi / 'kANDo'strI daNDabANArvavargAva saravAriSu' ityamaraH / saMdhyAzaGkAM saMdhyAyA rAgasya zaGkAM sandeham / karoti vidadhAti / DukRJ karaNe laT / bhrAntimAnalaGkAraH // 128 / / vAsaraMti / yatra pure| vAsarAdhipatiH vAsarasya divasasyAdhipatiH suuryH| pUrvAhna ahnaH pUrvaH pUrvAhnaH tasmin / tuGgapratolIzikharaM tuGgasyonnatasya' pratolyA: gopurasya zikharamagrabhAgam / zanaiH nIcaiH adhiruhya adhirohaNaM pUrva Aruhya / prapUrNakalazAyate prapUrNazcAsau kalazazca tathoktaH, prapUrNakalaza ivAcaratIti tathoktaH / 'kyaG' ityAcaryArthe pkyaG-pratyayaH / upamA // 129 / / prAkAra iti / yatra zrIpure / prAkArazikharAsanna: prAkArasya sAlasya zikharasya agrasya AsannaiH smiipgtH| tAratArakadambakaiH tArANAM mahatInAM tArANAM nakSatrANAM kadambakaiH samUhaiH / anudinaM pratidinam / nizi raatrau| dIpotsavabhrAntiH dIpAnAmutsavasya bhrAntibhramaNaM / tanyate kriyate / tanUj vistAre karmaNi laT / bhrAntimAnalaGkAraH // 130 // prAkAra iti / prAkAraH saalH| paritaH samantataH / uttambhitoDubhiH uttambhitAH dhRtA: uDavo nakSatrANi yeSAM (yaiH) taiH / zRMgai: zirobhAgaiH / nAkAvalokanotkaNThAM nAkasya svargasyAvalokane darzane utkaNThAmutkalikAm / candrakAnta maNiyoMkA pasIjanA dekhakara candrodayakA anumAna kara lete haiN||127|| vahA~ke mahaloMke UparI sirepara padmarAga maNi jar3e hue haiN| unakI lAla kiraNoMse AkAzakA raMga lAla ho jAtA hai| ataH vaha sandhyA-samaya na rahanepara bhI logoMko sandhyAkA bhrama utpanna kara detA hai / / 128 / / sUrya dinake pUrva bhAgameM jaba dhore-dhIre usa purake daravAjeke zikharapara car3ha jAtA hai taba vaha pUrNa svarNa kalaza-sA pratIta hone lagatA hai // 126 // cahAradIvArIkI coTIpara rAtrike samaya jaba tArAoMkA camakIlA gaNa pahu~ca jAtA hai taba vaha usa pura meM pratidina dopAvalIkA bhrama phailA detA hai // 130 // usa purakI cahAradIvArI rAtrike samaya jaba nakSatroMko apane zikharoMse uThA letI hai taba vaha aisI jAna par3atI hai mAno use svarga dekhanekI utkaNThA utpanna 1. = tuGgAyAH unnatAyAH / 2. = tunggprtoliishikhrm-uccpurdvaarshirH| 3. = mandam / 4. =pazcAt kiJcita / 5. = agrabhAgasya / 6. = bhramaH / 7. = 'utkaNThotkalike same' ityamaraH / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [2, 132 - mAnonnatA mahAbhogA mattavAraNazAlinaH / bahubhUmiyutA yatra prAsAdAH pArthivopamAH / / 132 / / ambunA ghanakiMjalkacchAditena nirantaram / svIkurvANA kvacilladamI hiraNyakhacitakSiteH / / 133 / / tIrajaistarusaMtAnaiH payasi pratibimvitaiH / pAtAlopavanArekA kurvantyanyatra pattriNAm // 134 // bibhratI kaashsNkaashpkssvikssepshobhinH| haMsAnkvApi marullolA-phena punAnivAtmanaH / / 135 / / bibhrANa iva dadhAna iva / bhAsate bhAti / bhAsatra dopto ld| utprekSA / / 131 / / mAneti / yatra zrIpure / mAnonnatA: mAnena pramANena. pakSe mAnena garveNa unnatA uttnggaaH| 'mAnaM pramANe prasthAdau mAnazcittonnatau grahe' iti vizva / mahAbhogA: mahAn Abhogo vistAro yeSAM te, pakSe mahAna bhogaH strIcandanAdiviSayAnubhavo yeSAM te / 'bhogaH sukhe dhane cAheH zarIraphaNayorapi / pAlane vyavahAre ca niveze paNyayoSitAm / / ' iti vizvaH / mattavAraNaza linaH mattavAraNa: madagajaiH, pakSe upadhAnaphalakavizeSaiH zAlinaH shobhmaanaaH| 'mattavAraNamicchanti dAnaklinne madadvipe / mahAprAsAdatrIthInAM varaNDe cApyupAzraye / / ' iti vizvaH / bahubhUbhiyutAH bahvobhibhUmibhiH kSetraiH yutAH sahitAH / prAsAdAH saudhAH / pArthivopamAH pArthivAnAM bhUpatInAmupamAH sadRzAH bhavanti / zleSopamA // 132. / amneti / kvacit ekasmin prdeshe| nirantaram antarAnnirgataM nirantaraM niravakAzaM yathA tathA / ghanakijalkacchAditena ghanaiH kijalka: kesarai. chAditena pihitena / ambunA jalena hiraNyakhacitakSiteH hiraNyena svarNena khacitAyA nimitAyAH kSiteH bhUmeH / lakSmI zobhAm / svIkurvANA aaddaanaa| kulakatvAt purastAt khAtikA bhAti (137) ityanvIyate / / 133 / / tAreti / anyatra payasi slile| pratibimbita: praticchAyAM gtH| tIrajaH tIre jAyanta iti tIrajA: taiH, tttjaataiH| tarusantAnaiH tarUNAM vRkSANAM santAnaiH samUhaiH / 'apatyagotrasamUhasura kujeSu santAnaH' iti nAnArthakoze / patriNAM patnamastyeSAmiti patriNa: khagAH teSAm / pAtAlopavanArekA pAtAlasya adhobhuvanasya upavanasya udyAnasya Areko sandeham / kurvantI vidadhatI / utprekSA / / 134 // bibhratIti / kvApi anyatra / kAzasaMkAzapakSavikSepazobhitaH kAzasyonmattekSoH saMkAzAnAM patrANAM vikSepeNa preraNena zobhino bhAsinaH / haMsAna marAlAn / AtmanaH svasya marullolAn marutA vAyunA lolAn caJcalAn / phenapujAniva phenAnAM DiNDIrANAM punAniva piNDAniva / ho gaI ho ||131 // usa purake mahala rAjAoM sarIkhe haiM- rAjA garvonnata hote haiM; ve mApameM unnata haiM-bahuta U~ce haiN| rAjAoMke pAsa bhoga sAmagI khUba hotI hai; unakA vistAra bahuta hai / rAjAoMkI zobhA madamAte hAthiyoMse hotI hai; ve chajjoMse suzobhita haiM aura rAjAoMke pAsa hAtA hai to ve bhI to bahuta bhUmise yukta haiM / / 32 / / usa purake cAroM ora parikhA-khAI khudI huI hai| usameM labAlaba jala bharA huA hai, aura usameM kamala lahalahA rahe haiM / unakA parAga jhar3a kara jalake Upara jitane bhAgameM phaila jAtA hai, utanA bhAga svarNa jaTita bhUmikI chavi ko grahaNa kara letA hai // 13: / / usa parikhAke jalameM eka ora kinAreke vRkSoMkA pratibimba par3a rahA hai use dekhakara pakSiyoM ko pAtAla meM upavanakA sandeha ho rahA hai / / 134 // usa parikhAke jala meM jisa ora haMsa taira rahe haiM, aura ve kAMsake phUloMkI bhA~ti apane sapheda paMkha 1. a ka kha ga gha ma kurvatya / 2. za sa dAnaklinnataTa dvipe| 3. upamA sAdazyaM yeSAM te / 4. =ntIti zeSaH / 5. A 'nirmitAyAH' iti naasti| 6. za sa rk| 7. bhavanalokasya / 8. A kurvanti vidadhati / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2, 139] dvitIyaH sargaH taTapAdapasaMruddhairniSkampasalilAnilaiH / mugdhastrINAM vitanvAnA kvApi sphaTikabhUbhramam // 136 // mjtpurdhridhmmillgldujjvlmllikaa| yatra tArakiteva dyauH sarvato bhAti khAtikA // 137 / / ( paJcabhiH kulakam ) tIkSNatvaM kevalaM yatra bodhe na vacane nRNAm / kaThinatvaM kucadvanda kAminInAM na mAnase // 13 // bhaGgaH kaceSu nArINAM vrateSu na tapasvinAm / virasatvaM kukAvyeSu mithuneSu na kAminAm / / 136 / / bibhratI dharatI / / 135 / / taTeti / kvApi anyatrApi / taTapAdapasaMmaddhaH taTasya tIrasya pAdapaivau. saMruddharAvRtaH / anila: marudbhiH / niSkampasalilA niSkampa salilaM jalaM yasyAM sA tthoktaa| mugdhastrINAM mugdhAnAM mohitAnAM' maDhAnAM vA strINAM vnitaanaam| sphaTikabhUbhramaM sphaTikena pASANena nirmitAyAH bhuvo bhUme, maM bhrAntim / vitanvAnA kurvaannaa| tanUJ vistAre / 'sallaT-' ityAdinA nsh-prtyyH| bhrAntimAnalaGkAraH / / 136 // majaditi / yatra zrIpure / majjatpurandhrIdhammillagaladujjvalamallikA majjantInAM snAnaM kurvatInAM parandhrINAM sucaritravanitAnAM dhammilla: saMyataka vaiH galantI ujjvalA mallikA mallikApuSpaM yasyAM saa| khAtikA prikhaa| sarvataH sarvapradezataH / dyauH AkAzam / tArakiteba tArakAH saMjAtA yasyAmiti tAra kitA seva / bhAti sma rarAja / utprekSA / paJcabhiH kulakam / / 137 / tIkSNatvamiti / yatra zrIpure / tIkSNatvaM kuzAgrIyatvaM, pakSe krUratvam / kevalaM param / nagAM janAnam / bodhe jJAne, bhavatIti zeSaH / vacane bhaassnne| na na bhvti| kaThinatvaM karkazatvam / kAminInAM vanitAnAm / kUca dvandve stanayuge, bhavatIti zeSaH / mAnase hRdaye / na na vartate / parisaMkhyAlaGkAraH / 138 // bhaGga iti / nArINAM vanitAnAm / kaceSu kezeSu / bhaGgaH avamardanaM (vakatvam) syAt / tapasvinAM tapo'sti yeSAmiti tapasvinaH, teSAm / 'tapassragmAyAmedhAso vin' iti vin-pratyayaH / staM matvarthe iti padasaMjJAbhAvaH / vrateSu cAritreSu / na na syAt / kukAvyeSu kutsitakaviveSu / virasatvaM zRGgArAdinavarasAbhAvo bhavet / kAminAM kAmukAnAm / mithuneSu dvndvessu| na na vartate / hilA rahe haiM, unheM dekhakara aisA pratIta hotA hai mAno havAke jhoMkese usake Upara phenakA puja laharA rahA ho / / 135 // eka ora parikhAke kinArepara bahuta hI dhanI vRkSAvalI hai| usase havA ruka jAne ke kAraNa usake jalakA jitanA aMza bilakula hI nizcala ho rahA hai use dekhakara bholI-bhAlo striyoMko sphaTikamaNi jaTita bhUmi(pharza)kA bhrama ho rahA hai // 136 // snAna karate gyavatI striyoM ke keza pAzase gire hae sapheda camelIke phala usake jala meM cAroM ora laharAne lagate haiM / ataH vaha jhilamilAte tAroMse yukta AkAza sarIkhI dekha par3atI hai / / 137 / / usa purake nivAsiyoMkI kevala buddhimeM ho tIkSNatA hai; unake bacanoM meM tIkSNatA--tokhApana nahIM hai / vahA~ kevala striyoMke stana yugala meM kaThoratA pAyI jAtI hai; unake mana meM kaThoratA nahIM pAyI jAtI / / 138 / / vahA~ko striyoMke kevala kezoMmeM hI dhuMbarAlApana pAyA jAtA hai| aura unhoMmeM madana bho ( sAfa karate samaya ) dekhA jAtA hai| kintu sAdhaoMke vratoM meM doSa nahIM dekha par3ate, aura vrata dhAraNa karaneke pazcAt unakA mAnabhaGga bhI nahIM hotaa| kevala kukaviyoMke kAvyoMmeM ho vahA~ nIrasatA pAyI jAtI hai, kAmiyoMke yugala meM nIrasatA nahIM 1. a kavi bhramam / 2. A mohinInAm / 3. -- bammille bhyaH saMyatakacebhyo galanto patantI ujjvalA mallikA yasyAM saa| 4. =sarvatastArakitA dyoriva bhAti rAjate / 5. ka ma kuceSu / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 candrapramacaritam virodhaH paJjareSveva na manaHsu mahAtmanAm / nAbhiSveva ca nIcatvaM nAcAreSu kuTumbinAm || 140 // prAkAraparikhAvaH paritaH pariveSTitam / pariveSatrayAnvItacandravadyadvirAjate / / 141 // prasiddhenAviruddhena mAnenAvyabhicAriNA / vaNijastAkAzcApi yatra vastu praminvate // 142 // iyamapi parisaMkhyA / / 139 / virodha iti / paJjareSveva pakSinirodhakakASThayantreSu [ eva ] / virodhaH vInAM pakSiNAM rodhaH tirodhAnaM, pakSe vairaM bhavet / mahAtmanAM mahAnAtmA yeSAM teSAM sajjanAnAm / manaHsu mAnaseSu | na nAsti / nAbhiSveva nAbhipradezeSu [ eva] nIcatvaM nimnatvaM, pakSe nikRSTatvamasti / kuTumbinAM gRhasthAnAm / AcAreSu cAritreSu / na nAsti / iyamapi parisaMkhyA // 140 // prAkAreti / paritaH samantAt / prAkAraparikhAvapraiH prAkArazca parikhA ca vaprazca prAkAraparikhAvaprAH taiH sAlajalakhAtikAprAkArAntarvedikAbhiH / pariveSTitaM parivRtam / yat zrIpuram / pariveSatrayAnvItacandravat pariveSANAM paridhInAM trayeNa anvitazcAsau candrazca sa iva / bhAsate / rAjana, dIptI laT / utprekSA // 141 // / prasiddheneti / yatra zrIpure / vaNijo vANijA: / tAki kAzcApi tarka nyAyazAstraM boddhAro'dhyetAro vA / prasiddhena lokapratItena / aviruddhena virodharahitena viruddharUpa hetudoSarahitena / avyabhicAriNA krayavikrayakaraNe vyabhicArarahitena vyabhicArarUpahetudoSarahitena ca / mAnena pramANena / vastu ratnAdivastu vahnyAdipadArthaM ca / pramiNvate anumite / mamitra 2 pAyI jAtI // 139 // usa purameM virodha - vi + rodha = pakSiyoM ko roka rakhanA kevala piMjaroMmeM hI dekhA jAtA hai; mahAtmAoMke manameM virodha 'nahIM dekha par3atA / kevala striyoMkI nAbhimeM hI gaharAyI pAyI jAtI hai; gRhasthoMke AcaraNa meM nIcatA nahIM pAyI jAtI // 140 // vaha nagara cAroM orase cahAradIvArI, khAI aura antarvedIse ghirA huA hai, ataH vaha tIna paridhiyoMke bIcoM-bIca pahu~ce hue candramAke samAna suzobhita ho rahA hai // 141 // usa purake vaNikvyApArI jina mApaneke pAtroM aura taulaneke vAMToMse saudA mApate yA taulate haiM, ve saba loka prasiddha haiM / ve leneke bar3e aura deneke choTe nahIM haiM aura unameM koI pAsaMga yA karAmAta nahIM haivahA~ ke vyApArI atyanta prAmANika haiM / isI prakAra vahA~ke tArkika bhI prameyakA nizcaya jisa anumAna pramANase karate haiM, usakA aGga hetu asiddha, viruddha aura vyabhicArI nahIM rahatA - ve agni Adi prameyoM kA vizcaya dhUma Adi sacce hetuoMse karate haiM, jhUThe hetuoM - hetvAbhAsoMse 1. = = 'vaidehaka: sArthavAho naigamo vANijo vaNik / ityamaraH / boddhAro'dhyetAro vA te'pi / 3. za sa pramANena ca / 4. za sa Dumitra prakSepaNe / [ 2, 140 - 2. = tarkasya nyAyazAstrasya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2, 143 ] dvitIyaH sargaH vApovanAyatanasodhataDAgaramyaM svargAbhibhAvivibhavodayavarddhamAnam / ' zakyeta tanna guruNApi puraM yathAvadAkhyAtumalpamatinA kimu madvidhena // / 143 / / // iti zrIvIranandikRtAbudayAle candraprabhacarite mahAkAvye dvitIyaH sargaH // 2 // prakSepaNe / zleSAlaGkAraH || 142 / / vApIti / vApovanAyatanasodhataTAkaramyaM vApIbhirdIrghikAbhirvanairudyAnaiH AyatanaiH cetyAlayaiH saudhaiH prAsAdaiH taTAkaiH padmAkaraizva ramyaM manoharam / svargAbhibhAvivibhavodayavarddhamAnaM svargaM suralokam abhibhavatItyevaMzIlaH svargAbhibhAvI svargatiraskArI sa cAsau vibhavazca tathoktaH, svargAbhibhAvivibhavasyaizvaryasyodayaH prAdurbhAvaH tena vardhamAnam edhamAnam / tat puraM zropuram / guruNApi bRhaspatinApi / yathAvat yathevAsyeti yathAvat satyam / AkhyAtuM na zakyeta na samarthyeta / zakla zakto karmaNi liG / dvidhena mama vidhaH samAnaH tena matsadRzena / alpamatinA alpA matiryasya tena / kimu zakyeta / anena kaverasyauddhatyaparihAraH kRtaH / atizayoktiH // 143 // iti vIranandikRtAvuyAGke candrapramacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye dvitIyaH sargaH // 2 // nahIM || 142 / / usa purako sundaratA meM vApikAoM, bAga-bagIcoM, devAlayoM, mahaloM aura sarovaroMne cAra cA~da lagA diye haiM / vahA~para svargake vaibhavako bhI mAta karanevAlA vaibhava-aTUTa sampatti hai, ataH dinoMdina usakI pragati ho rahI hai / isa lie usa purakA vAstavika varNana devaguru bRhaspati bhI nahIM kara sakate, phira mujha jaisA mandamati kara hI kaise sakatA hai ? // 143 // isa prakAra mahAkavi vIranandI viracita udayAGka candraprabhacarita mahAkAvya meM dUsarA sargaM samApta huA // 2 // 1. abhibhAvavibha ka kha ga gha svargAdhipasya vibha / 2. sa yathevAstIti yathAvat / 69 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH / tatrAbhinanditanijAkhilabandhupadmo nyAyAMzujAla nihatApanayAndhakAraH / saMkocitArivanitAsya nizAkarazrIH zrISeNa ityajani bhAnunibho narendraH // 1 // yasya pratApadahanena vilaGghayamAnamUrtirnirantaramarAtigaNaH samastaH / draSTuM dizaM na vidizaM cakitaH prabhUSNughUkopamaH samabhavadgarigahvarasthaH ||2|| yasya sphuradbhiranurAgakarairyazobhirudbhAsitAsu sakalAsu digaGganAsu / tanmAtra kAryakaraNapravaNAya lokaH zItAMzave na nitarAM spRhayAMbabhUva || 3 || garbhAvatArasamayaM (ye) bhuvanaM samastaM gaGgAmbuhemamaNiratnasudhAbhiSiktam / kSIrAbdhinI ra parizobhitadivyakAyaM zrIzItalaM jinapati praNamAmi nityam // [ 3, 1 tatreti / tatra zropure / abhinandita nijAkhila bandhupadmaH abhinanditAH pravardhitA nijasya svasya akhilAH samastA bandhava eva padmAni nalinAni yena (saH) tathoktaH / athavA abhinanditA nijAkhilabandhUnAM padmA lakSmI na / nyAyAMzujAlanihatApanayAndhakAra nyAyA nItayaH ta evAMzavo mayUkhAH teSAM jAlaM samUhaH tena nihato - nirAkRto'panayo durnItiH sa evAndhakAraH, rUpakaM nyAyAMzujAlanihato'panayAndhakAro yasya ( yena saH ) tathoktaH / saMkocitArivanitAsya nizAkarazrIH saMkocitA'rINAM zatrUNAM vanitAnAM nArINAmAsyAnyeva nizAkarazcandrastasya zrIH zobhA yena tathoktaH / bhAnunibhaH bhAnoH sUryasya nibhaH samAnaH / zrISeNa iti / narendraH nRpatiH | ajani ajAyata / janaiG prAdurbhAve luG / zleSopamA ||1|| yasyeti / yasya zrISeNasya / pratApadahanena pratApaH tejaH sa eva dahano'gniH tena / rUpakam / nirantaraM niravakAzam / vilaGghayamAnamUrtiH vilaGghayamAnA anulaGghayamAnA mUrtiravayavo yasya saH ( atikramyamANatanuH ) / cakitaH bhItaH / dizam AzAm / vidizaM ca / draSTuM vIkSitum / na prabhUSNuH samarthaH / bhU sattAyAmiti dhAto: 'bhUjessnuk' iti sAdhuH / dharmazIleSu snupratyayaH / samastaH sakalaH / arAtigaNaH arAtInAM zatrUNAM gaNaH samUhaH / girigahvarasthaH girINAM gahvareSu sthaH sthitaH (girigahvareSu tiSThatIti girigahvarasthaH) / ghUkopamaH ghUkasyolUkasyopamaH samAnaH (ghUkasyolUkasyopamA yasya saH ) / samabhavat samabhUt / bhU sattAyAM laG || 2 || yasyeti / yasya zrIyeNasya / sphuradbhiH prajvaladbhiH ( sphuraNazIlaiH ) / anurAgakaraiH anurAgaM santoSaM kurvantItyanurAgakarAH taiH / yazobhiH kIrtibhiH / sakalAsu sarvAsu / digaGganAsu dizAM kakubhAmaGganAH kanyakAH ( diza AzA evAGganA digaGganA: ) tAsu / udbhAsitAsu prakAzitAsu satISu / lokaH janaH / tanmAtra kAryakaraNapravaNAya tadeva tanmAtraM prakAzanamAtraM tasya kAryasya karaNe usa zrIpurameM zroSeNa nAmakA rAjA rAjya karatA thA / vaha sUrya sarIkhA thA / sUrya apane kamala-bandhuoMkA vikAsa karatA hai, isane apane bandhu-kamaloMkA vikAsa kiyA thA / sUrya apanI kiraNoMse andhakArako haTAtA hai, isane apane nyAyase anyAyako miTA diyA thA / sUrya candramAkI zrI ko phIkA kara detA hai, isane apane zatruoMkI striyoMke candramukhako phIkA kara diyA thA // 1 // usakA pratApa agnike samAna santApa denevAlA thA / usake sabhI zatru usase santapta hokara aise ghabarA uThe ki ve dizA aura vidizAko pahacAnane meM asamartha ho gaye / phalataH ve pahAr3oM kI guphAoM meM jA ghuse aura vahIM ulluoM kI taraha chipakara baiTha gaye || 2 || usakA yaza sabhI ora bar3I tejI se phaila rahA thA, aura logoMke mana meM anurAga utpanna kara rahA thA / jaba usane sabhI 1. A padmA: / 2. za sa janerjA / 3. A satsu sa satI / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3, 7 ] tRtIyaH sargaH sNpuurnnshaardnishaakrkaantkiirtivlliivitaanprivessttitvissttpaantH| yaH poSagAdvinayanAdvyasanApanodAtsvAmI guruH suhRdabhUdakhilaprajAnAm ||4|| yatra prazAntasakalavyasane vinIte svAbhAvikaM matimahAtizayaM prapanne / cakranivAsamakhilA naranAthavidyAH paryutsukA iva parasparadarzanasya // 5 // tuGgatvamadripatinA hariNezvaratvaM zItAMzunA subhagatA vazitA munIndraH / zaurya mRgAdhipatinA guruNA manISA gAmbhIryamambunidhinA tulitaM yadIyam / / 6 / / nAgAH padAtivRSabhAsturagA rathAzca zobhAnimittamabhavankhalu yasya sarve / Akramya maNDala patInakhilAnsa yasmAtsarvA bubhoja vasudhAM nijatejasaiva / / 7 / / vidhAne pravaNAya samarthAya ( prakAzamAtrakAryakaraNasamarthAya ) / zItAMzave candrAya / nitarAm atya tam / na spRhayAMbabhUva vAJchayatisma ( vaanychtism)| spRha IpsAyAM liT / sAmAnyAlaGkAraH ( vyatirekAlaGkAraH) // 3 // saMpUrNeti / saMpUrNazAradanizAkarakAntakIrtivallIvitAnapariveSTitaviSTapAntaH saMpUrNaH pUrNakala: zAradaH zaratkAlabhavo nizAkarazcandraH (sa) iva kAntA manoharAH kIrtayo yazAMsi, upamA, tA eva valyo latA:, rUpakaM, tAsAM vitAna: ( naM) samUhastena veSTitaH parivRto viSTapasya lokasyAnto madhyaM ( madhya.) yasya ( yena) sH| yaH zrIpeNaH / akhilaprajAnAm akhilAnAM prajAnAM poSaNAt rakSaNAt / vinayanAt zikSaNAt / vyasanApanodAt vyasanasyApanodanAt nirAkaraNAt / yathAkramam / svAmI pAlanAt / guruH zikSaNAt / suhRt duHkhanivAraNAt / abhUt abhavat / bhU sattAyAM luGa / ythaasNkhyaalngkaarH||4|| yatreti / prazAntasakalavyasane prazAntaM vinaSTaM sakalaM samastaM vyasanaM duHkhaM yasya tasmin / vinIte vizrute ( vinayAnvite ) / svAbhAvika svabhAvabhavam / matimahAtizayaM matebuddhe mahAntamatizayam / prapanne prayAte ( prApte ) / yatra zrISeNe / akhilAH samastAH / naranAthavidyAH naranAthasya rAjJo vidyaaH| parasparadarzanAya parasparasya darzanAya vIkSaNAya / paryatsUkA iva paryutkalikA iva ( utkaNThitA iva ) / nivAsam AvAsam / cakruH vidadhuH / DukRJ karaNe liT / utprekSA / / 5 / / tuGgasvamiti / yadIyaM yasyedaM yadIyam / 'dozcchaH ' / tuDatvam unnatatvama / adripatinA mahAmeruNA saha / IzvaratvaM prabhutvam / hariNA devendreNa / subhagatA saundaryam / zItAMzanA zItAH zItarUpA aMzavo mayUkhA yasya tena candreNa / vazitA indriyajayatvam / munIndraiH yatIndraiH / zauryaM zUratvam / mRgAdhipatinA siMhena / manoSA buddhiH / guruNA bRhsptinaa| gAmbhIrya gambhIratvam / ambunidhinA samudreNa / tulitaM samAnIkRtan / upamA ( dIpakam ) // 6 // nAgA iti / saH zrIpeNaH / yasmAt / nijatejasaiva nijasya svasya tejasaiva prtaapenaiv| akhilAn samastAn / maNDalapatIn bhUpAlAn / Akramya AkramaNaM pUrva ( pazcAt kiJcit ) tiraskRtya / dizAoMko prakAzita kara diyA taba logoMko, kevala prakAza phailAnemeM catura candramAkI cAha bilakula hI nahIM rahI // 3 // usako kIrti zaratkAlIna pUrNamAsIke candramAke samAna sundara thii| vaha duniyAke kone-kone meM latAkI taraha phaila gayI thii| bharaNa-poSaNa karanese vaha rAjA sArI prajAkA svAmI thA; zikSA denese guru thA aura saMkaTa nivAraNa karanese mitra bhI thA // 4 // usameM koI burA vyasana nahIM thA; vaha atyanta namra thA; usakI buddhi svabhAvataH atyanta tIkSNa thI aura isIlie usameM ve sArI vidyAe~, jinakA adhyayana rAjAoMko avazya hI karanA cAhie, Akara rahane lgiiN| mAno ve pahale se hI eka-dUsarese milaneke lie utsuka thIM // 5 // usakI UMcAIkI tulanA sumeruse, aizvaryako indrase, sundaratAko candramAse, jitendriyatAkI bar3e-bar3e muniyoMse, zaratAko siMhase, buddhi kI bRhaspatise aura gambhIratAko sAgarase kI jAtI thI // 6 // hAthI, ghor3e, ratha aura vIra sainika ye sabhI kevala usakI zobhAke nimitta the; kyoMki kevala 1. za sa icchAyAm / 2. A pratAveva 'unnatatvam' iti samupalabhyate / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [3, 10yatra kvacidguNagaNo gatavAnsa haiva vRddhi mayA nRpatireSa punarna jAne / mAM dveSTi zaMsati zamaprabhRtInitIva yo jAtanirbhararuSA mumuce madena / / 8 / / vakSaH zriyo bhujayugaM varavIralakSmyAH kAnteH zarIramakhilaM hRdayaM kSamAyAH / yasyAspadaM mukhamajAyata vAgvibhUtenanvAzrayAya sakalasya satAM prayAsaH / / 6 / / bheje nitAntamajalo'pi nadInabhAvaM yazcAbhavadvasumatItilako'pyazokaH / doSAkarazca na babhUva kalAdharo'pi sarva hi vismayakaraM mahatAM svarUpam // 10 // sarvAM samastAm / vasudhAM bhUmim / bubhoja pAlayati sma / bhuja pAlanAbhyavahArayoH liT / 'zapanAthazikSa-' ityAdi sUtreNa pAlanArthe tng| yasya zrISeNasya / nAgAH gajAH / [ padAtivRSabhAH ] padAtayo vRSabhA iva tathoktAH, 'vyAghrAdibhi rgauNaistadanuktau' iti karmadhArayaH, bhaTazreSThAH / turagAH vAjinaH / rathAzca / sarva samastAH / zobhAnimittaM vilAsArtham / abhavan abhavan / bha sattAyAM lng| atizayoktiH / / 7 / / yatreti / ( yatra ) kvacit rAjJi / guNagaNaH guNAnAM gaNaH samUhaH / mayA sahaiva samameva / vRddhi samRddhim / gatavAn yAtavAn / yatra rAjJi (?) / na jAne na budhye / jJA avabodhane / 'anupasarge jJaH' iti laDAtmane padam / punaH pazcAta / eSa napatiH ayaM naranAthaH / mAM dveSTi kradhyati / zamaprabhatIna kSamAdIn / zaMsati satkaroti / iti evam / jAtanirbhararuSeva jAtayotpannayA nirbharayA'dhikayA ruSeva kopeneva / madena garveNa / mumuce tyajyate sma / mucla mokSaNe karmaNi liT / / 8 / / vakSa iti / yasya zrISeNasya / vakSaH uraH / zriyaH zrIdevyAH / AspadaM sthAnam / bhujayugaM bhujayoyugaM yugalam / [vara-] vIralakSmyAH ( zreSTha- ) jayalakSmyAH sthAnam / akhilaM sakalam / zarIraM gAtram / kAnteH dehadIptyAH sthAnam / hRdayaM svAntam / kSamAyAH kSAntyAH sthAnam / mukhaM vadanam / vAgvibhUteH vAcaH sarasvatyAH vibhUteH aizvaryasya sthAnam / ajAyata ajani / janaiG prAdurbhAve laG / satAM satpuruSANAm / prayAsaH prytnH| [nanu ] ( nishcyen)| sakalasya sarvajanasya / AzrayAya AdhArAya ( bhavatIti zeSaH / nanu tathAhi ( ? ) / arthAntaranyAsaH // 9 // bheja iti / yaH zrISeNaH / nitAntaM bhRzam / ajaDo'pi, jalarahita iti dhvaniH / OM na dInabhAvaM na dInaH, na dIna iti nayo nasya lugmAsa (?) tasya bhAvaM dainyabhAvamityarthaH / nadInAM saritAminaH svAmI tasya bhAvaH tam / samadrasvarUpamamiti dhvaniH / bheje siSeve ! bhajI sevAyAM liT / vasumatItilako'pi vasumatyAH bhUmestilako'pyalaGkAro'pi, vasumatyAM vartamAnatilakavakSo'pi, iti dhvniH| azokaH duHkharahitaH, azokavRkSa iti dhvaniH / abhavat abhUt / bhU sattAyAM apane pratApase hI sabhI mANDalIka rAjAoMko jIta karake vaha samasta bhUmaNDalakA paripAlana kara rahA thA // 7 // jisa kisI bhI rAjAke guNa abhI taka mere ho sAtha bar3he haiM, kintu yaha rAjA na jAne kaisA hai, ki mujhase dveSa karatA hai aura zama-zAnti Adi guNoMkI prazaMsA kiyA karatA hai' mAno isIlie ahaMkAra atyanta ruSTa ho gayA aura use chor3akara calA gayA // 8 // usakA vakSasthala lakSmIkA, bAhu yugala zreSTha vijayalakSmI yA vIratAkA, pUrA zarIra kAntikA, hRdaya kSamAkA aura mukha vANIke vaibhavakA nivAsasthAna ho gyaa| sajjanoMkA prayatna nizcaya hI dUsaroMko Azraya deneke lie huA karatA hai // 9 // vaha ( virodha pakSameM-) bilakula jalarahita thA, para thA samudra ( parihAra pakSameM-) vaha atyanta buddhimAna thA, aura unake mana meM kabhI donatAke bhAva utpanna nahIM hote the| vaha (virodha pakSameM-) pRthvIkA tilaka vRkSa thA to bhI azoka vRkSa thA (parihAra pakSameM-) vaha bhUmaNDalakA maNDana thA aura use kabhI zoka nahIM 1. a A i ka kha ga gha ma ntvaath| 2. A lep za sa tip / 3. za sa gaNaiH / 4. za sa samagrAH / 5. = yatra kvacit yasmin kasmizcit puruss| 6. za sa saheva / 7. za sa srgjnyH| 8. A tyajati sma / 9. za sa mucaJ mo| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3, 13] tRtIyaH sargaH dharmo'rthasaMcayanimittamudAramarthaH kAmasya heturitaraH sukhayonirete / yatra trayo'pyavirataM na parasparasya jainezvarA iva nayA vijahurvyapekSAm / / 11 // vAJchadbhirAzrayavizeSamivAtmayogyamaudAryadhairyavinayAdiguNairazeSaiH / abhyarthitaH satatamAdaravadbhireSAM' vedhAH sasarja nRpamAlayabhUtamenam / / 12 / / bhAnurbhavedyadi manAgiha saumyarUpastejasvitAmupagato mRgalAJchano vA / dhAmAdhiko vidadhadeSa janAnurAgaM tenopamAnapadavIM prabhurudvaheta // 13 // laG / kalAdharo'pi dvAsaptatikalAdharo'pi, candra iti dhvni.| doSAkarazca doSANAM pApAcaraNAnAmAkara utpattisyAnam, rAtrikara iti dhvaniH (na babhUva na samajani ) / mahatAM satpuruSANAm / sarva nikhilam / svarUpaM dharmaH / vismayakaraM hi vismayamAzcayaM karotIti vismayakaraM hi| virovArthAntaranyAsayoH saGkaraH // 10 // dharma iti / yatra zrISeNe / dharmaH / udAram atyantam / arthasaMcayanimittam arthasya saMcayasya saMpAdanasya / nimittaM kAraNam / artha: kAmasya viSayAnubhavasya hetuH kAraNam / itara: any| kAmaH / sukhayoni: sukhasyendriyasukhasya yoniH kAraNam / ete trayo'pi-dharmArthakAmA api / parasparasya anyonyasya / jainezvarAH jinezvarasyeme tathoktA: jinasaMbandhinaH / nayA iva naiganasaMgrahanayA iva / aviratam anavaratam / vyapekSAm AkAMkSAm / na jahuH na tatyajuH / ohAk tyAge liT / upamA / / 11 / / vAncheti / Atmayogyam AtmanAM sveSAM yogyamucitam / AzrayavizeSam / AzrayasyAdhArasya vizeSa' bhedam vAJchadbhiH : icchaddhiH / AdaravadbhiH Azraye prItiyuktaiH / azeSaiH sakalaiH / audAryazauryavinayAdiguNaiH audArya ca zauyaM ca vinayazca tayoktA: te AdiryeSAM te audAryazauryavinayAdayaH te ( ca ) te guNAzca tathoktA: taiH, tyAgapratApasatkArAdiguNairityarthaH / satatamanavaratam / abhyathitaH prArthita iva / vedhAH brahmA / eSAM guNAnAm / AlayabhUtam adhArabhUtam / enaM nRpam imaM zrISaNarAjam / sRja visarge liT / utprekSA / / 12 / / mAnuriti / iha loke / yadi manAk ISat / bhAnuH sUryaH / somyarUpaH saumyaM manoharaM rUpaM yasya saH / bhavet syAt / bhU sattAyAM liG / mRgalAJchanaH mRga eva lAJchanaM hotA thaa| vaha (virodha pakSameM-) thA to candramA para rAtrise usakA koI sambandha nahIM thA (parihAra pakSameM-) vaha samasta kalAoMmeM kovida thA aura usameM koI doSa nahIM thA / mahAn puruSoMkA sArA svarUpa nizcaya hI Azcaryajanaka hotA hai // 10 // dharma usake dhana-saMcayakA eka bar3A nimitta thA, dhanasaMcaya kAma puruSArthakA aura kAma puruSArtha indriya sukhakA aura ye tInoMdharma, artha tathA kAma kabhI bhI eka-dUsarekI upekSA nahIM karate the-sabhIko eka-dUsarekI apekSA rahatI thii| tInoM puruSArtha jinendra bhagavAnke dvArA pratipAdita naigama Adi nayoMke samAna eka dUsarese sambandha rakhate the // 11 // udAratA, dhairya aura vinaya Adi sabhI guNa apane nivAsa karane yogya kisI vizeSa Azrayako cAha rahe the, aura unhoMne bar3e Adarake sAtha isake lie kucha dina lagAtAra brahmadevase prArthanA thii| mAno isI prArthanApara usane ina guNoMke rahaneke lie isa rAjAkI sRSTi kI // 12 // isa saMsAra meM sUrya yadi thor3e saumya rUpako dhAraNa kara letA athavA candramA hI tejasvI ho jAtA, to ina donoM meM se koI bhI eka, tejasvI aura prajAkA raMjana karanevAle 1. ma dbhireSa / 2. A svastikAntargataH pATho nopalayante / 3. = ajalo'pi jalarahito'pi nadInabhAvaM samudratvaM [ bheje ] / vasumatyAM tilako vRkSavizeSo'pi, azoko vRkSajAtiH / kalAdharo'pi candro'pi doSAkaro na babhUva / virodho'yam / tatparihAra:-api nizcayena / yato'jaDaH paNDito'ta eva dInabhAvaM dInatvaM na bheje| yatazca vasumatyAH vasudhAyAH tilako lalAmabhUto'ta evAzokaH zokarahitaH / yatazca kalAdharo'ta eva doSANAmasaujanyAdInAmAkaro na bbhuuv| 4. A saMpAdakasya / = arthasaMgrahasaMpAdanasyetyarthaH / 5. = viziSTamAzrayam / 6. za sa rAjAnam / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 candraprabhacaritam [ 3, 14 - zrIkAntayA sarasijAkara saMnivAsizrIkAntayA sakalaloka manobhirAmaH / devyA svakIyavapuvyatiriktayApa yogaM zazIva kalayAmalayA sa bhUpaH ||14|| lAvaNyasaMpadamalAmbhasi saMnimajjya dehaM svamujjvalamivAtitarAM vidhAtum / zlAghyaH zaradvizadacandragabhastigauro yasyAstanau samuditaH sakalo guNaughaH // 15 // zIlakSamAvinaya rUpaguNarmahArghA muzcitya yAmakhilaviSTapasundarISu / bhartuno ramayituM svasahAyabhUtAM lakSmIrivAdaraparA svayameva vatre ||16|| yasya saH, candro vA / rUpakam ( ? ) / tejasvitAM tejo'syAstIti tejasvI tasya bhAvam / parigataH gar3havAn / ghAmadhikaH pratApAdhikaH / janAnurAgaM janAnAM lokAnAmanurAgaM prItim / vidadhat vidadhAtIti vidadhat kurvan zatRpratyayaH / 'na nam' iti nam na bhavati / eSaH ayam / prabhuH zroSeNaH / tena bhAnunA candreNa vA / upamAnapadavIm upamAnasya sAdRzyasya padavIM sthAnam / udvaheta dadhyAt / atizayoktiH ||13|| zrIti / sakalalokamanobhirAmaH sakalAnAM janAnAM manobhirAmo manoharaH / sa bhUpaH zroSeNanRpaH / sarasijAkara saMnivAsi - zrIkAntayA sarasijAkare sarovare saMnivAsinI nivasanazIlA zrIriva kAntayA manoharayA / svakIyavapuraatiriktayA svakoyasya svasya vaduSA zarIreNAvyatiriktayA'bhinnarUpayA | zrIkAntayA zrIkAntAsaMjJayA / devyA mahiSyA / amalayA nirmalarUpayA / kalayA SoDazabhAgena / zazIva candra iva / yogaM saMbandham / Apa yayo / Apla vyAptau liT // 14 // lAvaNyeti / lAvaNyasaMpadamalAmbhasi lAvaNyasya dehakAnteH saMpadeva amale'mbhasi jale / rUpakam / svaM svakIyam / dehaM zarIram / atitarAm atyantam / ujjvalaM nirmalam / vidhAtumiva kartumitra / saMnimajya saMsnApya ilAdhyaH pUjyaH / zaradvizadacandragabhastigauraH zaradaH zaratkAlasya vizadasya nirmalasya candrasya gabhastiriva kAntiriva gauro manoharaH / sakalaH sarvaH / guNaughaH guNAnAM pAtivratyAdInAmoghaH samUhaH / yasyAH zrIkAntAyAH / tanau zarIre / samuditaH saMcitaH / utprekSA / / 15 / / zIleti / AdaraparA prItiparA | lakSmIH / akhilaviSTapasundarISu akhilasya viSTapasya sundarISu strISu / zIlakSamAvinaya rUpaguNaiH zIlaM ca kSamA ca vinayazca tathoktAH ta evaM rUpaM yeSAM taiH guNaiH / mahArghAm atizayena pUjyAm / svasahAyabhUtAM svasya sahAyabhUtAM suhRdbhUtAm / yAM zrIkAntAdevIm / uccitya gRhItvA bhartuH zrISeNabhUpasya / 7 usa rAjAkA upamAna ho sakatA thA, tathA rAjA bhI upameyakA rUpa lekara usakI samAnatA dhAraNa kara letA ||13|| vaha sabhI logoMkI dRSTi meM sundara thA / usakA vivAha zrIkAntA devIke sAtha huA thA / vaha kamaloM meM nivAsa karanevAlI lakSmI ke samAna sundara thI aura candramAkI kalAkI bhA~ti nirmala / rAjA use apane zarIrase vilaga nahIM samajhatA thA / usakI ardhAGginI jo thI / vaha usase ghulamila gaI jaise kalA candramAse sambandha jor3akara usase ghulamila jAtI hai ||14|| zrIkAntAke zarIra meM prazaMsanIya tathA zaratkAlIna candramAkI kiraNoMke samAna nirmala sabhI guNa prakaTa ho gaye / mAno ve usakI kAntike nirmala jala meM snAna karake apane zarIrako aura bhI adhika ujjvala karanA cAhate the || 15 || vaha zIla, kSamA, vinaya aura rUpa Adi guNoM ke kAraNa sAre saMsArako sundara striyoMke dvArA pUjya thI / ise khojakara lakSmIne mAno apane pati zrISeNa ( rAjA lakSmIpati kahe jAte haiM ) ke manoraJjanake lie bar3e sammAnake sAtha 1. Aza sakena / 2. = sararijAkarasaMnivAsinI kamalavanavAsinI cAso zrIzca tadvat kAntayA manoramayA / 3 = yA zrIH seva / 4 = AtmIyasya / 5. = saMpadyeva / 6. nimajjanaM vidhAya / 7. A sa eva / 8 = anviSya / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3, 19] tRtIyaH sargaH candrojjvalena yazasA kathitaM surANAmIzasya saMsadi parItavatA trilokIm / rUpaM grahotumanasaH spRhayanti yasyA devyo divovataraNAya tapAMsi kartum // 17 / / doSAnubandharahitA tamasA vimuktA ramyA nijodyvikaasitbndhupdmaa| prAbhAtikI dyutirivAmbujabAndhavasya yA kAntimoSadhipateH paribhUya tasthau // 18 // dharmArthayoravidadhatsavizAmadhIzo vAdhA vidhUpamayazodhavalIkRtAzaH / sArdhaM tayA praNayakopakRtAntarANi devyA sukhAnyanubhavandivasAninAya // 16 // manaH svAntam / ramayituM vazIkartumiva' svayameva vatre vivAhaM cakre / vRJ varaNe liT / utprekSA // 16 // candreti / trilokI trayANAM lokAnAM samAhAraH trilokI, tAma / 'dvigoH' iti ngo| parItavatA vyAptavatA / candrojjvalena candreNevojjalena / yazasA koA / surANAM devAnAm / Izasya indrasya / saMsadi sabhAyAm / kathitaM proktama / yasyAH shriikaantaayaaH| rUpaM saundaryama' / gahItumanasaH gahItuM svIkatuM manaso mAnasA: cittAH' 'tumo manaskAma' iti tumo makArasya lopaH / devyaH devstriyH| tapAMsi tapazcaraNAni / kattu karaNAya / divaH svargAt / avataraNAya AgamanAya spRhayanti vAJchanti / spRha IpsAyAM laT / 'spRhervA' iti caturthI / utprekSA // 17 / / doSeti / doSAnubandharahitA doSAyA rAtrerdoSasya pApasyAnubandhena saMbandhena rahitA viyaktA / tamasA andhakAreNa. ajJAnena vaa| viyaktA rhitaa| ramyA manoharA / nijodayavikAsitabandhupamA nijasya svasyodayena vikAsitAni prasphusphoTitAni bandhava eva padmAni yasyAH (yayA) saa| yA zrIkAntA / ambujabAndhavasya ambujasyAmbhojasya bAndhavasya sUryasya / prAbhAtiko prAbhAtasyodayakAlasyeyaM praabhaatikii| dyutiriva prakAza iva | oSadhipateH oSadhInAM patizcandraH, tasya / kAnti dyutim / paribhUya tiraskRtya / tasthau tiSTha. ti sma / syA gati nivRttau liT / utprekSA // 18 // dharmeti / dharmArthayoH dvayoH / bAdhAM virodham / avidadhata akurvan / vidhupamayazodhavalIkRtAzaH vidhozcandrasyopamena samAnena yazasA prAgadhavalA idAnIM dhavalAH kriyante sma dhavalIkRtA AzA dizo yasya (yena) saH / vizAM rAjJAm / adhIzaH prabhuH / saH zroSeNaH / tayA zrIkAntayA / svayaM apanA sahAyaka banA liyA thA // 16 // usakA nirmala yaza tInoM lokoM meM phaila gayA thaa| usakI carcA indrakI sabhAmeM bhI hotI thii| use sunakara svargakI deviyA~ usake rUpako pAnekI icchAse tapazcaraNa karaneke lie svargase utarakara manuSyalokameM AnA cAhatI thIM // 17 // jisa prakAra prabhAta velAmeM sUryako prabhA rAtrike saMsargase rahita aura andhakAra-zUnya hotI hai| sundara hotI hai aura apane udaya ke sAtha hI kamala-bandhuoMko vikasita karatI hai / candramAko kAntiko phIkA kara detI hai| isI prakAra vaha rAnI doSoMse rahita, ajJAna rahita, sundara, apane abhyudayase apane bandhuoMkI vRddhi karanevAlI aura candramAko kanti ko phokA karanevAlI thI // 18 // zroSeNane apane nirmala yazase samasta dizAoMko dhavala kara diyA thA-usakA yaza duniyAke kone-kone meM phailA huA thaa| dhArmika aura Arthika kAryoM meM bAdhA pahu~cAye binA vaha apanI paTTarAnIke sAtha kAmasukhakA anubhava karatA huA kAla bitA rahA thaa| sukhake una 1. % anuraJjayitum / 2. = svata eva / 3. =vatavatI sviikRtvtii| 4. A rUpaM saundarya rUpama za rUpaM saundaryarUpam sa saundarya rUpam / 5. -manAMsi mAnasAni cittAni yAsAM tAH / 'cittaM tu ceto hRdayaM svAntaM hRmAnasaM manaH / ' ityamaraH / 6. = mAnavaparyAyadhAraNAyeti yAvat / 7. = vidhozcandrasyopamA yasya tena, zazadharadhavale netyrthH| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 candrapramacaritam kRtvAparedhurakhilAvasaraM sa yAvadantaHpuraM vrajati kinnrgiitkiirtiH| tAvatkarAgravininiSTakapolamUlAM devImudazrunayanAM sahasA dadarza // 20 // tAM tAdRzIM samavalokya samAnaduHkho duHkhaM vibhaktumiva tanmanasi pravRttam / sa vyAkulena manasA tvaramANavRttiH papraccha hetumatizokasamudbhavasya / / 21 / / duravIryaripunirdalanapravoNe' pRthvItalaprasRta durviSahapratApe / padmAyatAkSi mayi jIvati jIviteze saMbhAvyate parabhavo na parAbhavaste // 22 / / devyA mhissyaa| praNayakopakRtAntarANi praNayakopena kRtaM vihitam antaramavakAzaM(zo) yeSAM (yeSu) tAni / sukhAni / anubhavan / vAsarAn / ninAya yApayati sma / NI prApaNe liT / / 19 / / kRtveti / kinnaragItakItiH kinnarairdevavizeSairgItA stunA kItiryasya sH| saH zrISeNa: / aparedyuH anyasmin dine / 'pUrvApara-' ityAdinA edyuspratyayaH / akhilAvasaraM sarvAvasaram / kRtvA vidhaay| yAvat yAvatparyantam / antaHpuram avarodham / vrajati gacchati / tAvat / karAgraviniviSTakapolamUlAM karasya hastasya agre uparibhAge viniviSTaM sthApitaM kapolasya gaNDasya mUlaM yayA tAm / udazrunayanAm udazruNI utpatadazruNI" nayane netre yasyAH tAm / devI zrIkAntAdevIm / sahasA zIghraNa (zIghram) / dadarza pazyati sma / daza prekSaNe liT / svabhAvoktiH // 20 // tAmiti / tAdRzI tAdRnapAm / tAM zrIkAntAdevIm / samavalokya samyag dRSTvA / samAnadu.khaH samAnaM duHkhaM yasya saH / saH zraSeNaH / vyAkulena kAtareNa / manasA mAnasena / tvaramANavRttiH san tvaramANA vRttiryasya saH vihvalavartanAyuktaH san / tanmanasi tasyAH devyAH manasi citte / pravRttaM sthitam / duHkham asAtam / vibhaktumiva vibhAgaM kartumiva / zokasamudbhavasya duHkhodbhavasya / hetuM kAraNam / iti vakSyamANaprakAreNa / papraccha pRcchati sma / praccha jIpsAyAM liT / / 21 / / duriti / panAyatAkSi padme ivAyate dIrgha akSiNI netre yasyAH tasyAH saMbodhanam / duravoyaripunirdalanapravINe nivArayitumazakyaM vIrya yeSAM teSAM zatrUNAM nirdalane vibhedane pravINe samarthe / pRthvItalaprasRtadurviSahapratApe pRthvItale bhUtale prasRto visRtaH pratApa: tejo yasya tasmin / jIviteze prANakAnte / mayi jIvati sati prANati sati / parabhavaH paraH bhavaH utpannaH / parAbhavaH dinoMmeM kabhI-kabhI rAnIke praNayakopake kAraNa kucha-kucha sambhogameM vyavadhAna par3a jAyA karatA thA // 19 // usakA yazogAna gandharva deva kiyA karate the| eka dinako bAta hai-vaha AmasabhA kA kAma pUrA karake jyoM hI antaHpura meM praveza karatA haiM tyoM hI usakI dRSTi ekAeka paTTarAnIpara pdd'ii| usakA kapola hathelIpara jhukA huA thA aura usakI A~khoMse A~sU baha rahe the // 20 // use rote dekhakara zroSeNa bhI usIke samAna dukhI huA--usako A~khoM meM A~sU bhara aaye| usakA hRdaya vyAkula ho uThA aura usane zIghra hI rAnIse itane bar3e zoka honekA kAraNa puuchaa| mAno vaha usake duHkhako bA~TanA cAhatA thA // 21 // he kamalalocane ! he priye ! bar3ebar3e parAkramI zatruoMke chakke chur3AnemeM maiM kuzala hU~, sAre bhUmaNDalapara merA prabala pratApa phailA huA hai aura maiM tumhAre jIvanakA rakSaka huuN| ronekA kAraNa btaao| kyA kisIne tumhArA 1. a 'ripurADdahana pravINa ma ripunirdahanapravINe / 2. A praap| 3. nIJ prApaNe / 4. za sa zrISeNa: tayA shriikaantyaa| 5. = sabhAkAryam / 6. A udaghRNi utpatadazrUNi / 7. = 'zarmasAtasukhAni ca' ityamaraH; 'sAtaM saukhyaM sUkhama' iti hemacandrazca / 8. = yasyAH sA, ttsNbddhau| 9. = ripaNAma / 10. = vistata ityarthaH / 11. = prANiti / 12. = prebhyH| 13. = zatrakRta ityrthH| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3, 25] tRtIyaH sargaH saMtApamalasuhRdaM virahaM visoDhumunmeSamAtramapi tAvakamaprabhUSNoH / matto'pi mattagajagAmini nizcayena jAnIhi saMbhavati na praNayasya bhaGgaH // 23 / / tvatpAdapadmazaraNe tvadadhInavRttau tvatpremanighnamanasi tvabhinnadehe / zAThayaM manAgapi mRgAGkamukhi tvadIye saMbhAvayAmi sarale na sakhIjane'pi / / 24 / / chandAnuvartiSu padAtiSu bAndhaveSu dAsyaM gateSu ca nizAntavadhUjaneSu / bhrabhaGgamAtramapi soDhumazaknuvatsu saMjAyate na tava tandhi nidezabhaGgaH // 25 // parAjayaH / na saMbhAvyate na nIyate / bhU kRpovakalpane karmaNi laT / anumitiH // 22 // saMtAmeti / mattagaja iva madagaja iva gAmini gamanazIle saMtApamUla-mUlasuhRdaM saMtApasya malaM mukhyaM suhRdaM mitram / tAvakaM tava saMbandham / 'yuSmadasmado-' ityAdinA aJ tadyoge ekatve tabakAdezaH / virahaM / unmeSamAtramapi unmeSa meva unmeSamAtraM kssnnmaatrmpi| visoDhaM maSitama / aprabhaSNoH asamarthAta / matto'pi matsakAzAdapi / praNayasya vinayasya ( snehasya ) / bhaGgo nAzaH / na saMbhavati notpadyate / iti nizcayena niyanena / jAnIhi manyasva / jJA avabodhane loTa / / 23 / / tvaditi / magAmakhi / magAiva mukhaM yasyAH sA tasyAH saMbodhana candramukhi ! ityarthaH 'asahanaja--' ityAdinA ngo| tvatpAdapadmazaraNe tava pAdAveva panaM tadeva zaraNaM rakSaNaM yasya tasmin / svadadhonavRttau tavAdhInA vRttiryasya tasmin / tvatpremanighnamanasi tava premNi prItau nighnamadhInaM mano yasya tasmin / tvadabhinna dehe tvatsakAzAdabhinno dehaH kAyo yasya tasmin / sarale RjubhAvayukte / tvadIye tava saMbandhe / 'dozcchaH ' iti chH| sakhojane'pi sakhya eva janaH tasmin / ( zAThyaM zaThatvaM dhUrtatvaM vA ) / na saMbhAvayAmi [na] nizcinomi / bhU kRpobakalpane laT / rUpakam / / 24 / / chandeti / tanvi kRzAGgi / chandAnuvatiSu anuvartante ityevaMzIlA anuvartinaH chandasyAnuvartinaH teSu anukUlavRttiSu / 'chando vaze'pyabhiprAye hArdAkhyA cittavRttayoH' iti vizvaH / padAtiSu bhRtyeSu / dAsyaM gateSu kaikaya gateSu / bAndhaveSu bandhuSu / bandhUnAmapi dAsyakathanena tasyA mahattvaM vyajyate / bhrUbhaGgamAtramapi bhruvo bhaGga eva bhrUbhaGgamAtraM tadapi / soDhuM apamAna kiyA hai ? mujhe to isakI sambhAvanA nahIM hai ki mere jIvita rahate koI tumhArA apamAna kara sake // 22 // he madamAte gajakI bhA~ti gamana karanevAlI ! tumhArA vichoha hote hI mere manameM santApa hone lagatA hai| mere santApakA mUla kAraNa tumhArA vichoha hai| isaliye tuma yaha nizcita samajho ki maiM tumhAre snehako nahIM ThukarA sakatA // 23 // he candravadane ! devi ! tumhArI sakhiyoMne tumhAre sAtha koI anucita vyavahAra kiyA ho, yaha bhI merI dRSTise sambhava nahIM hai; kyoMki unheM kevala tumhAre caraNakamala hI zaraNa haiM; unakI jIvikA tumhAre adhIna hai; ve hRdayase tumhAre premake lie lAlAyita rahatI haiM; ve sadA yahI socatI rahatI haiM ki tumhAre manameM prema banA rahe; ve kSar3abhara bhI tumase vilaga nahIM hotI aura sabase mukhya bAta yaha hai ki ve sabhI sarala haiM--unake manameM chala nahIM hai // 24 // he kRzAGgi ! sabhI naukara-cAkara tumhAre izArepara nAcate haiM--tumhArI icchAke anukUla calate haiN| parivArake bandhuoMne tumhArI dAsatA svIkAra kara lI hai aura antaHpurako rAniyA~ tumhArI bhrakuTo-bhauMke Ter3hepanako sahana karanemeM 1. = tiraskAraH / 2. =na unnIyate na takyate / 3. = mattagaja iva gacchatItyevaM zIlA mattagajagAminI tatsaMbuddhau mattagajagAmini / 4. za sa la / 5. = viyogam / 6. = ttsNbuddhau| 7. a padyamidaM nopalabhyate yasyeyaM ttokaa| 8. za sa nuvRttiSu / 9. chandAnuvartinaH / 10. A hRdAkhyA / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [3, 26 - eteSvasatsvaparitoSanibandhaneSu kiM kAraNaM kathaya devi zucastavAsyAH / pRSTeti sA kSitibhujA trapayA na kiMcidUce paraM mukhamalokata baalskhyaaH||26|| sA hIvazAdatha girA kimapi skhalantyA tasyAH sakhIti nijagAda pareGgitajJA / satyaM na saMbhavati deva parAbhavAdirasyA bhavatpraNayabhAramahAdhikAyAH / / 27 / / kiMvatra kAraNamabhUdaparaM viSAde devaM vihAya na yadanyajanasya sAdhyam / devasya tatsakalameva nivedayAmi kartavyavastuni punarniyatiH pramANam / / 28 / / zakta vatsa asamartheSa / nizAntavadha janapa antaHparastrIjaneSa / tava te| nidezabhaGgaH nidezasyAjJAyA bhaGgo nAzaH / na saMjAyate na saMbhavati / janaiG prAdurbhAve laT / rUpakamanumitizca / / 25 / / eteviti / devi bhoH zrIkAntA devi / aparitoSanibandhaneSu Aritopasya duHkhasya nivandhaneSu kAraNeSu / eteSu uktabAndhavAdie / asatsu avidyamAneSu / tava te / asyAH etsyaaH| zucaH zokasya / kAraNaM hetum / kim ? kathaya kim iti brUhi / katha vAkyaprabandhe loT / iti evaMprakAreNa / kSitibhujA bhuuptinaa| pRSTA zrutA / sA zrIkAntA / trapayA ljjyaa| kicit ISat ( api)| noce na bravIti sma / [ vyaktAyAM vAci liT / 'asti bruvoH-' ityAdinA vacAdezaH / bAlasakhyAH bAlAyAH skhyaaH| mukhaM / param adhikam / alokata dadarza / lokRJ darzane laG / / 26 / / seti / atha sakhImukhAvalokanAnantaram / pareGgitajJA pareSAmanyeSAmiGgitajJA abhipraayjnyaa| tasyAH shriikaantaayaaH| sA sakhI baalskho| hrovazAt lajjAvazAt / skhalantyA miSTayA / girA vacanena / kimapi kiMcita / iti vakSyamANaprakAreNa / nijagAda bravIti sma / gada vyaktAyAM vAci liT / deva bhoH svAmin / bhavatpraNayabhAramahAdhikAyAH bhavataH tava praNayasya snehasya bhAreNa mahAdhikAyAH mahApUjAyuktAyAH / asyAH devyaaH| parAbhavAdiH tirskaaraadiH| na saMbhavati na jAyate / iti satyaM satyameva / / 27 / kinviti / kintu kimityukte / atra asmin / viSAde duHkhe / param anyat / kAraNaM hetuH / abhUt abhavat / daivaM puNyam / vihAya tyaktvA / yat yatkicit / anyajanasya anyalokasya / na sAdhyaM sAdhyaM na bhavati / tatsakalameva tatsarvameva / devasya svAmino bhavataH / nivedayAmi vijJApayAmi / punaH pazcAt / kataMtryavastuni kartavye vidhAtavye vastuni padArthe / niyatiH niyamaH pramANaM satyabhUtam // 28 // asamartha haiM / ataH inase tumhArI AjJAkA ullaMghana nahIM ho sakatA hai / / 25 / / he devi ! jinakI maiMne sambhAvanA kI hai, ve tumhAre asantoSake kAraNa nahIM haiN| phira tumhI kaho, tumhAre isa zokakA kyA kAraNa hai ? rAjAke yoM pUchanepara rAnI lajjAvaza kucha nahIM bolI, kintu apanI bacapanakI sahelIke mukhako ora tAkane lagI // 26 // usakI sahelo dUsaroMke bhAvako bhA~pane meM bar3I kuzala thii| vaha turanta ho rAnokA bhAva samajha gii| yoM use bhI rAjAke sAmane bolane meM lajjAkA anubhava ho rahA thA, aura vANI bho skhalita ho rahI thii| kintu phira bhI rAnIkI AjJA zirodhArya thI, ata: yoM kahane lagI-rAjan ! Apake snehake kAraNa ise sabhI pUjya mAnate haiN| ataH yaha saca hai ki parAbhava-apamAna Adi isake zokake kAraNa nahIM haiM // 27 // isake viSAdakA kAraNa kucha aura hI hai| usakA pratIkAra kevala bhAgya hI kara sakatA hai, aura koI nhiiN| maiM Apako saba sunA rahI hU~, kintu use sunakara kyA kartavya hai, isa viSayameM 1. ma eteSu satsva / 2. ma lantyAH / 3. = bhoH devi zrIkAnte / 4. = pUrvokteSu / 5. = anuyuvatA / 6. = vadanam / 7. - kevalam / 8. = niyatiH bhAgyam / 'daivaM diSTaM bhAgadheyaM bhAgyaM strI niyatividhiH / ' ityamaraH / 9. = zaraNamiti yAvat / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3, 31] tRtIyaH sargaH eSA puraM tvadanubhAvavivRddhazobhaM draSTuM mayAdya saha mandiramadhyarukSat / / cekrIDato nijakarAhatakandukena tatraikSatADhavyapRthukAnpRthukAntiyuktAn / / 29 // tAnindusundaramukhAnavalokayantI cintAmagAditi vissnnnnmukhaarvindaa|| dhanyAH striyo jagati tAH spRhayAmi tAbhyo yAsAmIbhiraphalA tanayairna sRSTiH // 30 // yA madvidhAH punarasaMcitapUrvapuNyAH puSpaM sadA phlvivrjitmuvhnti| tAH sarvalokaparininditajanmalAbhA vandhyA latA iva bhRzaM na vibhAnti loke // 31 / / epeti / eSA shriikaantaa| tvadanubhAvavivRddhazobhaM tvat (?) tava anubhAvena vivRddhA pravRddhA zobhA yasya tat / puraM pattanam / draSTuM darzanAya / adya idAnIm / mayA saha mayA sAkam / mandiraM saudham / adhyarukSat adhiroha / tatra pure / nijakarAhatakandukena svakaratADitena kandukena golakena' cekrIDataH punaH punaH krIDantIti cekrIDataH [cekroDantaH] tAn pRthukAntiyuktAn pRthvyA mahatyA kAntyA yuktAn / ADhayapRthu kAn ADhayAnAM dhanikAnoM pRthukAn bAlakAn / 'pRthuka: zAvakaH zizuH' ityamaraH / aikSata dadarza / IkSi darzane laG / jAtyalaGkAraH // 29 / / tAniti / indusundaramukhAn induriva candra iva sundaraM mukhaM yeSAM tAn / tAn bAlakAn / avalokayantI pshyntii| viSaNNamukhAravindA viSaNNaM mlAnaM mukhamevAravindaM sarasijaM yasyAH saa| amobhiH ebhiH / tanayaH bAlakaH / yAsAM strINAm / sRSTi: utpattiH / aphalA niSphalA / na na bhavati / tAH striyaH / jagati loke / dhanyAH kRtArthAH bhavanti / tAbhyaH strIbhyaH / spRhayAmi vAJchAmi 'spRheSu' iti cturthii| iti evam / cintAm agAt agacchat / iN gatau luGi / 'gaityoH' iti gAdezaH / 'ghumAsthAgApAhAksaH' iti selRk / arthAntaranyAsaH // 30 // yA iti / punaH pazcAt / asaMcitapUrvapuNyAH asaMcitamasaMpAditaM pUrvaM purAtanaM puNyaM sukRtaM yAbhiH taaH| madvidhA: mama sadRzAH / striyaH / sadA srvkaale| phalavijitaM phalarahitam / puSpaM kusumam / udvahanti dharanti / sarvalokaparinindita janmalAbhA sarvaiH sakalalokaH parinindito janmano lAbho yAsAM tAH / tAH / vadhyA: aphalAH putrarahitAztra / latA iva vallarya iva / loke jagati / bhRzam atyartham / kevala bhAgya hI zaraNa hai // 28 // Apake prabhAvase isa nagarakI zobhA anya nagaroMse bahuta bar3hIcar3hI hai| ise dekhaneke lie yaha Aja mere sAtha chata para gayI thI / vahA~se isane khelake maidAna meM dhanikoMke kucha tejasvI baccoMko dekhA, jo hAthakI thapakI de dekara jI bharakara geMda khela rahe the // 29 // unake mukha candramAke samAna sundara the| unheM dekhate hI yaha cintAmagna ho gii| isakA mukha kamala mlAna ho gayA, aura yaha socane lagI ki isa loka meM ve striyA~ dhanya haiM aura unase mujhe spardhA hai, jinhoMne ina baccoMko janma dekara apanA janma saphala kara liyA hai // 30 // mere samAna jina striyoMne pUrva janma meM puNya saMcaya nahIM kiyA aura isIlie jo sadA puSpavatI (yahA~ puSpa zabdakA artha mAsika dharma hai ) hokara bhI usake phala (garbha ) se vaMcita rahatI haiM, ve bA~jha samajhI jAtI haiN| ve una latAoMke samAna sarvathA zrIhIna mAlUma par3atI haiM, jinameM phUla to lagate haiM, para phala nahIM lagate / sabhI loga unake janmakI nindA kiyA karate haiM // 31 // 1. = gendukena / 'gendukaH kandukaH' ityamaraH / 2. za sa IkSa / 3. = IrSyAmi / 4. A pratAveva 'udvahanti dharanti' iti samupalabhyate / 5. A abalAH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam yA styAnadharmiNi puraMdhrijane prasiddhaM strIzabdamudvahati kAraNaniyaMpekSam / sA hAsyabhAvamupayAti janeSu yadvadandhaH sulocana iti vyapadezakAmaH // 32 // candrojjhitAM raviralaMkurute ghanAnAM vIthIM sarojanikaraH sarasImahaMsAm / putraM vihAya nijasaMtatibIjamanyo na tvasti maNDanavidhiH kulaputrikANAm // 33 // tenojjhitAM nijakulaikavibhUSaNena saubhaagysaukhyvibhvsthirkaarnnen|| mAM zaknuvanti paritarpayituM vipuNyAM na jJAtayo na suhRdo na patiprasAdAH // 34 // na vibhAnti na bhAsante / bhA dIptI laT / upamA // 31 / / yeti / , yA strI / styAnarmiNI styAnasya garbhadhAraNasya karmiNi dharmavati (styAnaM dharmo yasya sa styAnadharmA tasmin) puraMdhrijane purandhyaiva janaH (purandhrINAM jano vargaH ) tasmin / rUpakam (?) / prasiddha pratItam / strIzabdam / kAraNaniyaMpekSaM yathA bhavati tathA, garbhadhAraNaM vinApItyarthaH, styAnadharmavatI strI (styAyate garbho yasyAM sA strI) iti vyutpatteH! udvahati dharati / sA strii| janeSu lokeSu / hAsyabhAvaM parihAsatvam / upayAti' andhaH dRSTirahitaH / yadvat yathA / sulocana iti zobhananayana iti / vyapadezakAmaH nAmAropaNa vAMchanaH / arthAntaranyAsaH // 32 / / candreti / candrojjhitAM candreNojjhitAM rahitAm / ghanAnAM meghAnAm / vothI rathyAM gaganam / raviH sUryaH / alaGkurute bhUSayati / ahaMsA haMsarahitAm / sarasIM sarovaram / sarojanikaraH sarojAnAM padmAnAM nikaraH samUhaH / [ alaGkahate ] kulaputrikANAM kulodbhavAnAM strINAm / nijasaMtatibIjaM svasya saMtateH saMtAnasya bIjaM kAraNam / putraM tanayam / vihAya tyaktvA / anyaH bhinnH| maNDanavidhiH alaGkAravidhiH / nAsti / / 33 // teneti / nijakulakavibhUSaNena nijasya svasya kulasya ekena mukhyena vibhUSaNena alaGkArabhUtena / saubhAgyasaukhyavibhavasthirakAraNena saubhAgyasya subhagatvasya saukhyasya sukhasya vibhavasya aizvaryasya sthirasya sthiteH ( sthireNa dRDhena ) kAraNena hetunA / tena putreNa / ujjhitAM rahitAm / viSaNNAM' duHkhitAm ( vipuNyAM hatabhAgyAm ) / mAm / paritarpayituM saMtarpayitum / jJAtayaH bndhvH| na zaknuvanti na samarthA bhavanti / suhRdaH mitrANi na zaknuvanti / garbha dhAraNa karanA strIkA dharma hai| isa dharmake binA bhI jo nirarthaka 'strI' saMjJAko dhAraNa karatI haiM, loga unakA parihAsa karate haiN| unakI sthiti ThIka usa manuSyake samAna ho jAtI hai, jo andhA hokara bhI apanA nAma 'sulocana' rakhavAnA cAhatA ho| loga aise vyaktikA parihAsa 'AMkhoMke andhe nAmake nayanasukha' kahakara kiyA karate haiM // 32 // rAtrike samaya candramA AkAzakI zobhA bar3hAtA hai aura usake asta hote hI dina meM sUrya usakI zobhA bar3hAtA hai| isI taraha haMsa sarovarakI zobhA bar3hAte haiM aura unake cale jAnepara kamala usakI zobhA bar3hAte haiN| kintu kulakI santatiko Age bar3hAneke mukhya kAraNa svarUpa putrake binA kulavatI striyoMke lie koI dUsarA maNDanakA upAya nahIM hai // 33 // putra kulakA ekamAtra bhUSaNa hai, aura vahI mere saubhAgya, sukha aura vaibhavakA nizcala kAraNa hai / yadi maiM usase vaMcita rahatI hU~, to maiM bar3I abhAgina huuN| aisI dazAmeM mujhe parivArake loga tRpta nahIM kara sakate aura na mitra hii| patnIke lie patike upahAra tRpti janaka hote haiM, kintu sakhi ! maiM dila kI bAta kahatI hU~, isa samaya mujhe unase bhI tRpti nahIM ho sktii| putra na rahane para bhI mere pati deva bhale hI prasanna raheM, kintu unake 1. A pratAveva svastikAntargataH pAThaH samavalokyate / 2. =prApnoti / 3. A za sa nAmAropaNam / 4. za sahitAnAm / 5. A bhUSati / 6. = 'kulastrI kulabAlikA' iti hemacandraH / 7. A vihAya vihAnaM pUrva tyaktvA / 8. eSa TIkAkAradhRtaH paatthH| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3, 30 ] tRtIyaH sargaH kRtvA viSAdamiti duHsthitacittavRttirduHkhaM nivedya mayi talpatale nyapaptat / saMbodhitApi na mayA bahubhiH prakAraiH zokaM vimuJcati manAgapi deva devI // 3 // sakhyA mukhAditi nizamya viSAdahetuM niHzvasya kiMcidatha bhUmipatirbabhASe / zokaH zarIrahRdayendriyazoSaheturyukto na devi tava vastuni daivasAdhye // 36 // duHkhena te prathamamasmyahameva duHkhI madaduHkhato' bhavati sarvajanasya duHkham / itthaM samastajanatAparitApahetormA gAH kRpAvati zuco vazamuddhatAyAH // 37 // / janmAntare zubhamathApyazubhaM yadeva yairarjitaM svapariNAmavazena karma / tadyogyameva phalamiSTamanIpsitaM vA taiH prApyate kimiti zocasi hetuhInam // 38 // patiprasAdAH patyu rdhavasya prasAdAH prsnntaaH| na zaknuvanti // 34 // kRtveti / deva bhoH svAmin / iti evaM prakAreNa / viSAdaM zokam / kRtvA vidhAya / duHsthitacittavRttiH duHsthitA dainyaM gatA cittavRttirmanovyApAro yasyAH sA / devI svAminI / mayi ( sakhyAm ) / duHkhaM viSAdam / nivedya uktvA / talpatale zayyAtale / nyapaptat apatat / patlu gato luG / 'satizAstiliddyutpuSyAdeH' ang-prtyyH| tadyoge 'zvayatyasvacpato'yathagumpam' iti pamAgamaH mayA bahubhiH bahulaH / prakAraiH bhedaiH / saMbodhitApi vijnyaapitaapi| zokaM viSAdam / manAgapi na vimuJcati na tyajati / mucla mokSaNe laT / 35 // sakhyA iti / bhUmipatiH shriissnnH| sakhyA: baalskhyaaH| viSAdahetuM viSAdasya zokasya hetuM kAraNam / iti uktaprakAreNa / nizamya zrutvA / kiMcit ISat / nizvasya nizvAsaM kRtvA / atha anantaram / babhASe bravIti sma / devi bho devi / daivasAdhye daivena puNyana sAdhye / vastuni padArthe / zarIrendriyazoSahetuH zarIrasya dehasya hRdayasya cittasyendriyANAM sparzanAdInAM zoSasya saMtApasya hetuH kAraNam / zokaH vissaadH| taba bhvtyaaH| yuktona ucito na bhavati // 36 // duHkheneti / kRpAvati dayAvati, kRpA asyA astIti kRpAvatI tasyA: saMbodhanam / 'astyasminveti mataH' iti matuH, 'mAntopAnta-' ityAdinA masya vaH, 'nadugi-' iti ddii| te tava / duHkhena zokena / prathamaM ahameva duHkho zokI / asmi bhavAmi / asa bhuvi laT / maduHkhataH mat (1) mama duHkhataH zokataH / sarvajanasya sarvasya sakalasya janasya / duHkhaM viSAdaH / bhavati jaayte| ityam anena prakAreNa / samasta janatAparitApahetoH samastAyA janatAyAH janasamUhasya, 'grAma janabandhugajasahAyAttal' iti tala, paritApasya saMtApasya hetoH / uddhatAyAH pravRddhAyAH / zucaH zokasya / vazam adhInam / mA gAH mA gamaH / iN gatau luG / 'gaityoH' iti gAdezaH / / 37 / / janmeti / yaiH jnH| janmAntare prakRtajanmano'nyajjanma janmAntaram, tasmin pUrvajanmani / prasanna rahanese bhI mujhe tRpti nahIM // 34 // isa prakAra ise viSAda huA, jisake phala svarUpa isakA hRdaya vyAkula ho utthaa| isane apane manakA sArA duHkha mujhe sunAyA phira palaMgapara jA girii| rAjan ! maiMne ise nAnA prakArase samajhAyA, kintu yaha zokako jarA bhI nahIM chor3a rahI hai // 35 // sakhIke mukhase isa prakAra rAnIke zokakA kAraNa sunakara rAjAne lambI sA~sa lI aura phira kucha rukakara rAnIse bolA-devi ! jo vastu bhAgyAdhIna hai, usake viSayameM tumheM zoka karanA ucita nahIM; kyoMki zoka zarIra, hRdaya aura indriyoMke zoSaNakA kAraNa hai / / 36 // tumhAre duHkhase sabase pahale maiM hI dukhI ho rahA hU~, aura mere duHkhase parivAra eprajAke logoMko bhI duHkha hogaa| isa taraha tumhArA duHkha sabake duHkhakA kAraNa hai| yadi ina sabake prati tumheM dayA hai to he dayAvati ! itanA adhika zoka na karo // 37 // apane-apane zubha yA azubha pariNAmoMke anu 1. ka kha ga gha me duHkhto| 2. A za sa deve svAmini / 3. za sa tyaktvA / 4. za sa pat gto| 5. mA prato kevalaM svastikAntargataH pAThaH samupalabhyate / 6. A ucitam / 7. = ttsNbuddhau| 8. = pUrvam / 9. = adhInatAm / 10. za sa any| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [ 3, 39 - 6 atyanta durghaTamidaM na hi vastuno'sya niSpattirityalasagAmini mAvamaMsthAH / saMpatsyate taya manoratha eSa zIghramekAntato yadi bhavenna vidhirvipakSa: // 36 // santyeva kevalazo'vadhilocanAzca tIrthe jinasya munayo vividharddhiyuktAH / jAgratsvapatpracadalapracalacca vizvaM yeSAmidaM karatalasthitavaccakAsti // 40 // tebhyo'dhigamya tava saMtatilopa hetumabhyudyataM' pratividhAtumahaM yatiSye / kamrairvacobhiriti lokapattiH priyAyAH zokApanodamakarotkaradIkRtAzaH // 41 // svapariNAmavazena svastha pariNAmasya vazenAdhInatayA / zubhaM prazastam / athApi athavA azubham aprazastaM vA deva karma puNyapAparUpaM karma / ajitaM saMpAditam / taiH janaiH / tadyogyameva tasya pariNAmasya yogyameva / iSTam Ipsitam / anIpsitam aniSTaM vA / phalaM niSpatti: ( pariNAma: ) / prApyate nIyate ' / AlU vyAptI karmaNi laT / [ iti] hetuhInaM hetunA kAraNena hInaM rahitaM yathA tathA / kimiti kiM kAraNam zocarsi / zuca zoke laT // 38 // bhasyanveti / alasagAmini alasaM mandaM gacchatItyevaM zIlA tathoktA tasyA saMbodhanam tatsaMbuddhau / idam etat / atyanta durghaTam atyantamadhikaM durghaTamasAdhyam / asya vastunaH asya padArthasya / niSpattirlAbhaH / nahIti nAstIti / mAvamaMsthAH mA budhyasva / yadi vidhiH puNyam / vipakSa: pratipakSaH / na bhavet na jAyeta / ekAntataH nizcayena / zIghraM laghu / eSaH ayam / manoratha: mano'bhISTaH / saMpatsyate saMbhaviSyate (ti) | padi gatau lRT // 39|| santIti / eSAM [ yeSAM] munInAm / jAgrat budhyamAnam / svapat muhyat / dravyam [idam ] | pracalat jaGgamam / apracalat sthAvaram / vizvaM samastam / karatalasthitavat karatale hastatale sthitavat / cakAsti bhAsate / kevaladRzaH " kevalaM dRg darzanaM jJAnaM yeSAM te kevalajJAninaH / avadhilocanAH avadhireva locanaM netraM yeSAM te, avavijJa ninaH / vividhaddhayuktAH vividhAbhiH RddhibhiryuktAH sahitAH nAnA Rddhi prAptAH' / [te] munayaH mumukSavazca / jinasya jinezvarasya / tIrthe santAne samaye ityarthaH / santyeva varttanta eva ||40|| tebhya iti / ahaM tebhyaH ve valadgAdibhyaH / adhigamya jJAtvA / abhyudyatam udayagatam / tava te / saMtatilopahetuM saMtateH saMtAnasya lopasya nAzasya ( abhAvasya ) hetuM kAraNam / pratividhAtuM pratikAraM kartum / prayatiSye prayatnaM kariSye / iti evaM prakAreNa / kamrai manoharaiH / vacobhiH vacanaiH / karadIkRtAzaH prAgakaradA idAnoM karadAH kriyante sma karadIkRtAH AzA dizo yena saH / lokapatiH sAra jinhoMne pUrva janmameM acche yA bure jaise bhI karma bA~dhe haiM, ve unhIM ke anukUla acche yA bure phalako prApta karate haiM / aisI sthiti meM tuma vyartha hI zoka kyoM manA rahI ho ? ||38|| he mandagAmini ! putra honA kaThina hai yA asambhava hai aisA na samajho / yadi bhAgya sarvathA pratikUla na huA to tumhArA yaha manoratha zIghra hI pUrA hogA || 36 || supArzvanAtha ke tIrthameM isa samaya kevalajJAnI avadhijJAnI aura nAnA RddhiyoMke dhArI muni vidyamAna haiM, jinheM moha nidrAse jAge hue aura moha nidrA meM aceta par3e hue isa sAre jaMgama aura sthAvara jagatkA spaSTa jJAna hai / jaise vaha unakI hathelI meM sthita ho ||40|| kisa kAraNake rahanese tumhAre santAna nahIM ho rahI hai, yaha una muniyoMse jAnakara, usakA pratikAra karaneke lie maiM prayatna karU~gA / isa prakArake madhura vacanoMse rAjAne rAnIkA zoka dUra kara diyaa| sArA saMsAra use apanA svAmI samajhatA thA, 3 15 4 5 82 1. a A i ka kha ga gha madyata / 2. A 'svastha' nAsti / 3. ArUpakarma / 4. A saMsAditam / 5. ASpattim / 6. = avApyate / 7 = kimarthaM vyartham / 8 = zokamanubhavasi / 9 = tatsaMbuddhau / 10. = = mano'bhISTam / 11. za sa laT / 12. A kevalaM mukhyaM dRk dRzaM ( ? ) yeSAm / 13. A locane netre / 14. A nAnAvRddhi prAptAH / =nAnA buddhayAdilabdhisahitAH / 15. sa munivarA: / 16. = zrISeNaH / 17. za sa ' kevala' iti nopalabhyate / 18. za sa yasya / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3, 45] tRtIyaH sargaH: yukto'nyadA kSitipatiH sa nijaiH suhRdbhirAliGgitaM samadhigamya 'vasantalakSmyA / krIDAvanaM samavalokitumabhyayAsIduddAmakautukarasaprasarapraNunnaH // 42 // nRtyacchikhaNDini mRdukkaNadanyapuSTe susvAdusundaraphale sumanaHsugandhau / tasminvane ziziramandamarutpracAre sarvandriyotsavakare vijahAra bhuupH||43|| atrAntare pRthutapAzriyamunnatazrIrunmIlitAvadhidRzaM suvizuddhadRSTiH / tArApathAdavatarantamanantasaMzamaikSiSTa cAraNamuni sahasA narendraH // 44 // romAJcacarcitatana rabhasena gatvA bhUpastamAlatarumUlagatasya tasya / marnA nanAma gurubhaktibharAnatena saMsArasindhutaraNau caraNau maharSeH / / 45 // janapatiH / priyAyAH kAntAyAH / zokApanodaM zokasya duHkhasya apanodaM nirAkaraNam / akarot adadhAt ( vyadhAt ) / DukRJ karaNe laG // 41 // yuka iti / anyadA anyasmin kAle'nyadA, ekadA / nijaiH svakIyaH / suhRdbhiH bndhubhiH| yuktaH shitH| saH kSitipatiH zrISeNabhUpatiH / vasanta lakSmyA vasantasya lakSmyA shriyaa| AliGgitaM pariSvaktam / kroDAvanaM krIDodyAnam / samadhigamya jJAtvA / uddAmakautukarasaprasarapraNunnaH uddAmno mahata: kautukasyAdbhutasya rasasya prasareNa prabAheNa praNunnaH preritaH san / samavalokituM samIkSitum abhyayAsIt abhyagacchat / yA prApaNe luG / / 42 // nRtyaditi / bhUpaH zrISeNaH / nRtyacchikhaNDini nRtyantaH zikhaNDino mayUrA yasmin, tasmin / mRdukvaNadanyapuSTe mRdu madhuraM kvaNanto dhvananto'nyapuSTAH kokilAH yasmin ( tat tasmin ) / susvAdusundaraphale su zobhanaM svAduH (zobhana: svAdaH) yeSAM tAni susvAdUni sundarANi manoharANi vAni [phalAni] yasmina, tasmin / sumanaHsugandhI sumanasAM puSpANAM sugandhau ( sugandhiryasmin, tasmin ) manoharaparimalayukte / ziziramandamarutpracAre zizirasya zItalasya mandasya mRdomarutaH pavamAnasya pracAraH saMcAro yasmin, tasmin / sarvendriyotsavakare sarveSAmindriyANAmutsavakare sNtosskre| vane vijahAra / hRJ haraNe liT / jAtiH / / 43 / / atreti / atrAntare asmin prstaave| unnatazrIH unnatA zrIryasya saH / vizuddhadRSTi: vizuddhA paJcaviMzatimalarahitA dRSTiryasya saH / sa narendraH zroSaNaH / pRthutapaHzriyaM pRthuH (pRthvI) mahatI tapasaH zrIryasya tam / unmolitAvadhidRzaM unmIlita unimeSaNo* avadhireva dRg locanaM yasya tam / tArApathAt AkAzAt / avatarantam Agacchantam / anantasaMjJam ananta iti saMjJA nAma yasya tam / cAraNamunim AkAzacAraNamunIzvaram / aikSiSTa dadarza / IkSi darzane // 44 // romAJceti / romAJcacitatanuH romAJcena romaharSeNa cacitA tanuH zarIraM yasya sH| bhUpaH zrISeNaH / rabhasena zIghram / gatvA prApya / aura sabhI orase usake pAsa Taiksa AtA thA-sabhI rAjAoMne usakI adhInatA svIkAra kara lI thI ||41||vsntko suSamAke cAroM ora phaila jAnese kroDAvana darzanIya ho gayA hai, yaha jAnakara zrISegako bar3A kautUhala huA, jisase preraNA pAkara vaha eka dina apane mitroMke sAtha use dekhane ke lie gayA // 4 // usa kroDAvanameM mayUra nAca rahe the; madhura svarameM kokila gA rahe the; atyanta svAdiSTa acche-acche phala lage hue the; phUloMkI bhInI-bhInI sugandhi A rahI thI aura manda-sugandha vAyu baha rahI thii| isa taraha vaha pAMcoM indriyoMko Ananda de rahA thA / lagatA thA vahA~ koI utsava manAyA jA rahA hai| rAjA vahIM para ghUmane lagA // 43 // rAjAke pAsa aTUTa sampatti thI aura vaha nirmala samyagdRSTi thaa| usane isI bIca meM vahA~ AkAzase utarate hue eka cAraNa Rddhike dhAro muniko acAnaka dekhA / ve muni bar3e tapasvI the aura the avdhijnyaanii| unakA nAma ananta thA // 44 // unakA darzana karate hI rAjAkA zarIra pulakita ho gyaa| 1. A i "ramyavasanta / 2. za sa lokapateH janapateH / 3. eSa TIkAkAradhRtaH pAThaH, pratiSu 'suvizuddha dRSTiH' ityevAsti / 4. A meSataH / unmeSitaH / 5. ApadAt / 6. = cAriNam / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [3, 46so'pyAtmanaH parisamApya samAdhiyogamAzIrvacAMsi nipapATha vishuddhpaatthH| saMsnApayannarapati kumudojjvalena dharmAbhiSekapayaseva nijasmitena // 46 // kRtvA karAvatha sa saMkucabjakAntI saprazrayAmiti jagAda giraM kssitiishH| dantAvalIvizadarazmivitAnakena limpanmunIndracaraNAviva candanena // 47 // gatvA sudUramapi yasya vilokanIyau pAdau pavitrarajasau rajasaH kSayAya / tasyAgame tava munIndra na heturanyo muktvA mmaanybhvsNcitpunnypaakm||4|| tamAlatarumUlagatasya tamAlasya tarovRkSasya mUlaM gtsy| tasya maharSeH mahAmuneH / saMsArasindhutaraNau saMsAra eva sindhuH samudraH tasyaH taraNau / caraNI pAdau / gurubhaktibharAnatena gurorbhaktyA bhareNAtizayenAnatena vinatena mUrnA shirsaa| nanAma namatisma / Nama prahvatve zabde ca liT / rUpakam / / 45 / / sa iti / vizuddhapAThaH vizuddho doSarahitaH pAThaH paramAgamopadezo yasya saH / so'pi cAraNamunIzvaraH / AtmanaH AtmasvarUpasya / samAdhiyoga" samAdheAnasya yogaM saMbandham / parisamApya saMpUrNayitvA / dharmAbhiSekapayaseva dharma evAbhiSekasya snAnasya payaseva jaleneva / rUpakopame ca kumudojjvalena kumudamitra sitakamala. mivojjvalena nijasya svasya smitena darahasanena / narapati zrISeNamahIpatim / saMsnApayan sasAnaM kArayan / AzIrvacAMsi Azisa iSTaprazaMsanasya vacAMsi vacanAni / nipapATha nirUpayati sma / paTha vyaktAyAM vAci liTa // 46 // kRtveti / atha AzIrvAdAnantaram / saH kSitIza: shriissennbhuuptiH| saMkucadabjakAntI saMkucato mukulitasyAbjasyeva kAntiryayosto / karI hastau / kRtvA vircyy| dantAvalovizadarazmivitAnakena dantAnAM dazanAnAmAvalyAH samUhasya ( paMkteH ) vizadAnAM ghavalAnAM razmInAM kAntInAM vitAnakena nivahena / candaneneva zrIgandheneva munIndracaraNau munIndrasya anantamunIzvarasya caraNau pAdau / limpan / lepanaM kurvan (carcayan ) / saprazrayA vinayasahitAm / giraM vANIm / iti vakSyamANaprakAreNa / jagAda bbhaasse| gada vyaktAyAM vAci liT / utprekSA // 47 // gatveti / munIndra munIza / yasya munIzasya / pavitrarajasau pavitraM rajo dhUliya'yosto phalataH aisA jAna par3atA thA mAnoM usa para koI lepa kiyA gayA ho| vaha zIghra hI usa tamAla vRkSake nIce pahu~cA, jisake nIce ve munirAja jA pahu~ce the| ve apane samayake bahuta bar3e RSi the| unake caraNa saMsAra sAgarase pAra utArane vAle the| una caraNoM meM rAjAne. apanA mastaka jhukAkara bhaktipUrvaka praNAma kiyA // 45 // jisa samaya rAjAne praNAma kiyA, usa samaya ve munirAja samAdhimagna the| samAdhi samApta honeke bAda unhoMne spaSTa zabdoMmeM zuddha pATha kiyA aura phira AzIrvAdake zabda ( dharmavRddhirastu-dharmakI vRddhi ho ) rAjAse khe| jisa samaya ve AzIrvAdake zabda kaha rahe the, usa samaya unake mukhapara musakAna thii| musakAnakI prabhA kumuda sarokhI sapheda thii| rAjAke Upara usake par3anese aisA jAna par3atA thA mAno ve dharmAbhiSekake jalase use snAna karA rahe hoM // 46 // munirAjakA AzIrvAda prAptakara rAjA zrISeNa apane donoM hAthoMko mukulita kamalakI kalIke AkAra meM jor3akara unase vinayapUrvaka yoM bolA-1 bolate samaya usake dAtoMkI svaccha kiraNeM munirAjake caraNoMpara par3a rahI thIM, ataH aisA jAna par3atA thA mAno vaha unake Upara candanakA lepa kara rahA ho // 47 // munirAja ! Apake caraNa atyanta pavitra haiM / ve jisa mArgase calate haiM usakI dhUliko pavitra kara dete haiM, aura calate samaya 1. = talam / 2. = tArako / 3. A gurubhaktibharAnvitena gurorbhaktyA bhareNAtizayena gatena vinayena / 4. zrA Nam pravatve zabde / 5. bhA smyogm| 6. = dharmAbhiSekasya / 7. = dharmasnAnasya / 8. = rUpakamupamA ca / 9. Atakuvalaya / 10. = zrIkhaNDeneva / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3,51] tRtIyaH sargaH zreyastanoti parivardhayate vivekamunmalayatyaghamudIrayate vibhUtim / / tvadarzanaM sucaritAkhilabhadraheturnAlpIyaso bhavati gamyamidaM zubhasya // 49 / / yadbhAvi bhUtamathavA muninAtha tatte bAhyaM na vastu kathayedamataH prasIda / saMsAravRttamakhilaM parijAnato'pi nAdyApi yAti viratiM kimu mAnasaM me // 50 / / zratveti tadvacanamevamuvAca cintAM cetogatAM sa nRpateravabudhyamAnaH / yAvattava sphurati cetasi sUnuvAJchA tAvanna yAsi viratiM nRpapuMgava tvam // 51 // pAdo crnno| sudUramapi mahadUramapi / gatvA sametya / rajasaH pApasya / kSayAya nAzAya / vilokanIyau viikssnniiyo'| tasya tava bhvtH| Agame Agamane / mama me / anyabhavasaMcitapuNyapAkam anyasmin pUrvasmin bhave janmani saMcitaM saMpAditaM puNyapAkaM sukRtaparipAkam / muktvA tyaktvA / anyaH prH| hetuH kAraNam / na nAsti / / 48 / / zriya iti / sucarita bho saMpUrNacAritra / akhilabhadra hetuH akhilasya bhadrasya maGgalasya hetuH kAraNam / tvadarzanaM tvata (?) tava darzanam / zreyaH saukhyam tanoti karoti tanUJ vistAre laT / vivekaM heyopAdeyavivekabhedam / parivarddha yate paryedhayate / vRdhU vRddhau laT / aghaM pApam / unmUlayati nAzayati / mUla pratiSThAyAM laT / vibhUtim aizvaryam / udIrayate pravarddhayate / Ira preraNe laT / idam etaddarzanam / alyIyasaH alpatarasya / zubhasya punnysy| gamyaM labdhaM zakyam / na bhavati / anumitiH / / 49 // yaditi / muninAtha bho munIndra / yad vastu / bhAvi bhaviSyat / athavA bhUtam atItam / tadvastu padArthaH / te bhavataH / bAhya bahirbhatama / na na bhavati / ata etsmaatkaarnnaat'| idaM vairAgyAbhAvakAraNama / kathaya brahi loTa / prasIda prasanno bhava / Sadala vizaraNagatyavasAdaneSa / 'pAghrAmAsthA-' ityAdinA sIda loT / akhilaM nikhilam / saMsAravRttaM saMsArasya vRttaM varttanam / parijAnato'pi vijAnato'pi / me mama / mAnasaM manaH adyApi idAnImapi / virati vairAgyama / kim kiM kAraNama / na yAti na gacchati / yA prApaNe laT // 50 // zrutveti / iti evam / tadvacanaM tasya bhUpasya vacanam / zrutvA nizamya / nRpateH bhUpateH / cetogatAM manogatAm / cintAm AdhyAnam / avabudhyamAnaH jAnan / saH munivRndArakaH / evaM vakSyamANaprakAreNa / uvAca bbhaasse| beJ vyaktAyAM vAci liT / nRpapuGgava nRpazvAsau puGgavazca tasya saMbodhanaM 'bho nRpazreSTha / yAvat jo dhUli unake Upara par3a jAtI hai, vaha unakA sparza pAkara pavitra ho jAtI hai| apane pApako naSTa karaneke lie dUra jAkara mujhe una ( caraNoM ) kA darzana karanA cAhie thA / kintu Apa svayaM yahA~ padhAre haiN| Apake padhArane meM mere pUrva janmameM saMcita puNyake udayake sivA aura kyA kAraNa ho sakatA hai ? // 48 // munirAja ! ApakA carita nirmala hai / ApakA darzana kalyANakArI hai / ApakA darzana vivekako bar3hatA hai, pApako mUlase naSTa karatA hai, vibhUtiko prakaTa karatA hai aura samasta maMgaloMkA kAraNa hai / ApakA darzana thor3e puNyase nahIM ho sakatA // 46 // munirAja ! jo vastu pahale ho cukI hai athavA Age hogI vaha Apake jJAnase bAhara nahIM hai-Apa na kevala vartamAna ko, balki bhUta aura bhaviSyako bhI jAnate haiM / ataH prasannatA pUrvaka mujhe yaha batalAiye ki maiM saMsArake sAre vyavahArako jAnatA hU~, kintu phira bhI abhItaka merA mana virakta kyoM nahIM ho rahA hai ? // 50 // rAjAke ye vacana sunakara munirAja usake manakI cintAko samajha 1. = drshnoyo| 2. A bhagavataH / 3. A akhilAnAM bhadrastha sa akhilabhadrasya / 4. za sa zriyaH / 5. - kalyANam / 6. = vistArayati / 7. == heyopAdeyabhedam / 8. za sa parivarddhayati / 9. = prApyaM viSayo vA / 10. A bhaviSyati, athavA bhUta yati taM vastu padArthaH, tadvastu / 11. za sa ata eva tasmAt kAraNAt / 12. za sa sida / 13. = katham / 14. = nRpANAM puGgavo nRpapuGgavaH / 15. = tatsaMbuddhau / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [3, 52sA ca praNazyati na tAvadasau na yAvaputtro bhvtyrikulonmthnkviirH| putrodaye'pi bhavato'sti vibandhaheturanyo bhavAntaragataM zRNu taM bravImi // 52 // eSA tavAgramahiSI puTabhedane'bhUdatraiva pUrvamabhinanditasarvabandhoH / devAnandasya vaNijastanayA sunandA zrIkukSijA gunngnnaabhrnnaabhiraamaa||53|| sAnyAM vilokya navayauvana eva nArI garbheNa pIDitatanuM galitAGgazobhAm / janmAntare'pi vayasi prathame'hamIGmA bhUvamityakRta mandamatirnidAnam / / 54 / / yanmAnam asya yAvat / 'yattadaH' iti ghatu-pratyayaH, ghasya vaH / tava te / cetasi citte / sunuvAJchA sunoH putrasya vAJchA abhilASaH / sphurati pravartate / tAvat paryantam / tvaM bhavAn / viratiM vairAgyam / na yAsi na gacchasi / yA prAraNe laT // 51 // sA ceti / yAvat yAvatparyantam / arikulonmathanakavIraH arINAM zatrUNAM kulasya samUhasyonmathane nirAkaraNe eko'sahAyo vIraH zUraH / asau putraH tanayaH / na bhavati na jAyate / tAvat tAvatparyantam / sA ca cintaa| na praNazyati na vinazyati / putrodaye ca putrasya nandanasyodaye utpattI ca / bhavataH tava / bhavAntaragataH janmAntaragataH / anyaH aparaH / nibandhahetuH nibandhasya nirodhasya hetuH / asti vartate / taM hetum / bravomi nigadAmi / zRNu AkarNaya zru zravaNe loT / / 52 / / epeti / tava te| agramahiSI zreSThamahiSI / eSA iyam / pUrva prAk / atraiva asminneva / puTabhedane pattane / 'pattanaM puTabhedanam' ityamaraH / zrIkukSijA zriyAH zrInAmadheyAyAH kukSi jA grbhjaataa| guNagaNAbharaNAbhirAmA guNAnAM gaNaH samUhaH sa evAbharaNamalaMkArastenAbhirAmA manoharA / abhinanditasarvabandhoH abhinanditAH saMtoSitAH sarve bandhavo yasyAstasyAH / devAGgadasya devaanggdnaamdheysy| vaNijaH vaizyasya / sunandA sunandeti / tanayA kumaarii| abhUt abhavat / bhU sattAyAM lung| rUpakam // 53 // seti / mandamati: mandA matiryasyAH sA / sA sunandA / navayauvana eva nave natane yaubana eva tAruNya eva / garbheNa ptrytgrbhnn| pIDitatanaM pIDitA bAdhitA tanaryasyAH tAm / galitAGgazobhA galitA zithilitA'Ggasya zobhA yasyAstAm / anyAm ekAm / nArI vanitAm / vilokya dRSTvA / janmAntare'pi uttarabhave'pi / prathame vayasi yauvnkaale| aham / IdRk iyamiva dRzyata ttprkaaraavyvyuktaa| mA bhUvaM mA janiSam na bhaviSyAmi, iti nidAnaM nidAnazalyam / akRta gaye aura ve usase yoM bole-rAjan ! jaba taka tumhAre manameM putrakI abhilASA banI rahegI, taba taka tumheM vairAgya nahIM ho sakatA // 51 // rAjan ! tumhAre cittako cintA tabataka nahIM miTa sakato jaba taka ki zatru vargake chakke chur3AnevAle advitIya vIra putrakA janma tumhAre yahA~ nahIM hotaa| tumhAre yahA~ putrakI utpattimeM bho rukAvaTa DAlanevAlA kAraNa kucha aura hI hai, jisakA sambandha pichale janmase hai / maiM use batAtA hU~, tuma suno // 52 // tumhArI yaha paTTarAnI (zrIkAntA) pichale janmameM iso nagara meM utpanna huI thii| isake pitAkA nAma devAMgada thaa| ve jAtike vaNik the| unake sabhI bandhu unase prasanna rahate the| unakI patnIkA nAma zrI thaa| usIke garbhase sunandA nAmako guNavatI sundara kanyA utpanna huI thI, jo isa samaya ApakI paTTarAnI hai / / 53 // usa sunandAne yauvanake prArambhameM hI eka strIko dekhA, jisakA zarIra garbhake kAraNa pIr3ita aura zrohona thaa| use dekhakara usa ( sunandA ) ne yaha nidAna bA~dha liyA ki . 1. za sa 'yAvat' iti naasti| 2. za sa vakSeti / 3. saMditAH / 4. za sa yasya tasya / = yena tasya / 5. = garbhadhAraNena / 6. aGgalAbhAm / 7. za sa mA jani / = na syAm / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3, 58] tRtIyaH sargaH sAgAradharmaniratA pratipadya kAlaM sodharmakalpamupagamya babhUva devI / cyutvA tataH punara diha puNyazeSAddaryodhanasya duhitA bhavatazca patnI // 55 // tasmAdbhavAntarabhavAdazubhAnnidAnAdasyA vayo navamagAdanapatyameva / kaizciddinaiH prazamamIyuSi tasya doSe ni:saMzayaM tava bhaviSyati putrajanma // 56 // tasminmRgAGka iva sarvamanobhirAme sUno nidhAya pRthudhAmni dhuraM dharitryAH / saMpatsyase tvamadhigamya jinendradIkSAM siddhAlayAtithirazeSitakarmabandhaH // 57 // saMkSepato giramimAmabhidhAya samyagAnandha bhuumiptimissttnivednen'| dhAmepsitaM muniragAnnRpatizca rAjadhAnImaNuvratavibhUSaNabhUSitAGgaH // 58 / / akuruta / DukRJ karaNe luG // 54 // seti / sA sunandA / aa[saa]gaardhrmnirtaa| AgAradharme zrAvakAcAre niratA tatparA / kAlaM maraNam / pratipadya praapy| saudharmakalpaM saudharmanAmasvargama / upagamya etya / devI devstrii| babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liTu / tataH saudharmakalAt / punaH pazcAt / cyutvA Agatya / iha asmin pure / puNyazeSAt puNyasya sukRtasyAvazeSAt / duryodhanasya duryodhanarAjasya / duhitA putrii| bhUtvA / bhavatazca tava / patnI bhAryA / abhUt abhavat / / 55 / / tasmAditi / bhavAntarabhavAt bhavAntare janmAntare bhavAt janitAt / azubhAt aprazastAt / tasmAt nidAnAt, prAguktanidAnazalyAt / asyAH devyAH / navaM prathamam / vayaH yauvanakAlaH / anapatyameva na vidyate'patyaM saMtAno yasmin tat, saMtAnarahitaM sat AgAt agacchat / iNa gatau luGiH 'gaityoH' iti gAdezaH / tasya nidAnazalyasya / doSe karmaNi / kaizcid dinaiH divsH| prazamaM zAntim / IyuSi iyAya iti iyAn tasmin / 'liTa: kvasukAnau' iti kvasuH, 'kvasa us' iti us / tava bhavataH / putrajanma putrasya nandanasya janma jananam / niHsaMzayaM sandeha rahitam / bhaviSyati / bhU sattAyAM laT // 56 // tasminniti / mRgAGka iva candra iva / sarvamano'bhirAme sarveSAM janAnAM manasazcittasyAbhirAme virAjamAne pRthuvAmni pRthu mahad dhAma tejo yasya tasmin, mahAtejasvinItyarthaH / tasmin sUnI tatputre / dhAritryAH bhmeH| dharaM bhaarm| nidhAya saMsthApya / tvaM bhvaan| jinendradIkSAM jinendrasya dIkSAma. digmbrruupmityrthH| adhigamya gahItvA / azeSitakarmabandhaH azeSito nirmalitaH karmaNAM bandho yena saH / siddhAlayAtithi: siddhAnAM muktAnAmAlayo mokSastasyAtithi rutsavahetuH / saMyatsyate saMbhaviSyasi / padi gatau lRT / / 57 / / saMkSepata iti / muniH munipatiH / saMkSepataH saMvRtataH / imAm etAm / giraM vANIm / samyak samIcInam / abhidhAya uktvA / iSTanivedanena iSTasya samohitasya nivedanena nirUpaNena / bhUmipati zrISeNamahArAjam / janmAntarameM bhI maiM yuvAvasthA meM isa jaisI na hoU / nAdAna jo ThaharI // 54|| nidAna bA~dha leneke bAda usane jIvana bhara gRhastha dharmakA pAlana kiyA aura anta meM jIvana lIlA samApta honepara vaha sauddharma svargameM devI huI / vahAMse cyuta hokara zeSa puNyake phalase duryodhanakI putrI aura ApakI patnI huI // 55 // pichale janmake usI azubha nidAnake nimittase isakA navayauvana binA santAnake hI bIta gayA hai / aba thor3e hI dinoM meM usa nidAna-doSake zAnta hote hI tumhAre yahA~ putrakA janma hogaa| isameM koI saMzaya nahIM / / 56 / / vaha putra candramAke samAna sabake cittako AhlAda denevAlA aura ( sUrya ke samAna ) bahuta tejasvI hogaa| usIko apanA rAjya bhAra sauMpakara tuma digambara-dIkSA le loge / isake bAda aSTa karmo ko naSTa kara tuma siddhAlayake atithimukta ho jAoge ||57 / / saMkSepameM itanA kahakara aura putrotpattikI sUcanA dekara munirAjake darzanoM aura unake vacanoMse rAjA bahuta prabhAvita huA / phalataH usane apane manameM pA~ca aNu 1. a A i ma nibandhanena / 2. A cikitAt / 3. A eyivaan| 4. = rjke| 5. = smaastH| 6. A eSAm / 7. TIkAkAradhRtaH pAThaH, pratiSu 'iSTanibandhanena' ityeva pAThaH smuplbhyte| ... .. / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 candraprabhacaritam puMsAM puropacitapuNyanibaddhamiTamityAkalayya nibabandha matiM sa dharme / tatrotsukaM bhavati bhAgyavatAM hi ceto yatsaMpadAM niyatamaGgamanAgatAnAm // 56 // dAnena saMyamijanasya jinArcanena tasya prabhoravirataM nayato dinAni / prakSobhitAkhilasurAsuranAgalokaM nAndIzvaraM paramaparva samAsasAda // 60 // tasminvidhAya mahatImupavAsapUrvI pUjAM jagadvijayino jinapuMgavasya / snAnaM samIhitanimittamataH stadIyabimbasya sa pravidadhe sahito'gradevyA // 61 // [ 3, 59 - ananya saMtoSya | Ipsitam abhISTam / dhAma sthAnam / agAt agamat / aNuvratavibhUSaNabhUSitAGgaH aNUni ca tAni vratAni ca tathoktAni zrAvakavratAnItyarthaH, tAnyeva vibhUSaNAni tairbhUSitam aGgaM yasya saH / rUpakam | nRpatizca zrISeNabhUpazca / rAjadhAnIM nijapuram / agAt / dIpakam // 58 // puMsAmiti / puMsAM puruSANAm / iSTam abhISTam / puropacitapuNyanibaddhaM puropacitena prAksaMpAditena puNyena nibaddhaM kRtam / iti evaM prakAreNa | Akalayya vicArya / saH bhUpatiH / dharme sarvajJapraNItadharme / mati buddhim / nibabandha cakAra / bandha bandhane liT / tathAhi yat anAgatAnAM bhaviSyatAM saMpadAm niyataM nizcayam / aGgaM kAraNam / tatra dharme / bhAgyavatAM puNyavatAm / cetaH cittam / utsukaM saMbhramayuktam bhavati hi / arthAntaranyAsaH ||59|| dAneneti / saMyama saMyamyeva janastasya / rUpakam (?) dAnena AhArAdidAnena jinArcanena jinendrapUjanena / aviratam anavaratam / dinAni vAsarAn / nayataH yApayataH / tasya prabhoH zroSeNa bhUpateH / prakSobhitAkhilasurAsuranAgalokaM surAzcAsurAzca nAgAzca teSAM lokastathoktaH, prakSobhitaH saMbhramito'khilaH surAsuranAgaloko yena tat / nAndIzvaraM nandIzvarasyedaM nAndIzvaram / paramaparva paramam utkRSTaM parva tithiH samAsasAda samyagAjagAma / Sadlu vizaraNagatyavasAdaneSu liT / sahAmitaH ( ? ) / 60 / / tasminniti / agradevyA zrIkAntayA / sahitaH saMyuktaH / saH zroSeNaH / tasmin nandIzvara parvaNi / jagadvijayinaH jagadvijayazIlasya / jinapuGgavasya jinazcAsI puGgavazca (?) jinAnAmapramattAdikSINakaSAyAvasAnaikadeza jinAnAM puGgavastathoktaH, tasya jinendrasya / upavAsapUrvAm upavAsaH pUrvaM mukhyaM yasyAM " tAm / mahatIM pRthulAm pUjAm arcanAm / vidhAya kRtvA / ataH pazcAt / tadIyabimbasya tadIyasya jinapuGgavasaMbandhasya bimbasya / samIhitanimittaM samIhitasyAbhISTaphala 9 12 vratoM ke paripAlana karanekA saMkalpa kiyA, aura vaha socane lagA ki vAstavika AbhUSaNa guNa hI haiM / yaha socate hue vaha bhI apanI rAjadhAnI meM calA gayA || 58 || mAnavakA manoratha pUrvopArjita puNya se hI pUrA hotA hai, yaha socakara rAjAne apanI buddhiko dharmameM lagA diyA / saca hai bhAgyavAnoMkA mana usa kArya meM utsuka hotA hai, jo bhaviSya meM honevAlI kalyANa - sampattikA nizcita kAraNa ho // 56 // rAjAke dina jinendradevakI pUjA aura sAdhu-santoMko dAna dene meM bItane lage / vaha ina dhArmika kAryoMko avirAma gatise kara rahA thA / itane meM sarvotkRSTa ASTAhnika parva A gayA / phira kyA thA Urdhva madhya aura adholoka meM utsavakI taiyArI hone lagI aura kyA sura, kyA asura kyA dharaNeMndra sabhIke mana meM AnandakA sAgara laharAne lagA || 60 // usa parva ke avasarapara rAjAne apanI paTTarAnI ke sAtha ATha upavAsa kiye aura ATha dina jagadvijayI jinendradevakI bar3I bhArI ( mahAmaha ) pUjA ko aura isake pazcAt usane iSTasiddhike 1. a ka kha ga gha manmukham / 2. avAsapUrvaM / 3 a ka kha ga gha ma madhasta / 4. zasa dharmajJa / 5. A pratI 'saMpadAm' iti nopalabhyate / 6. A ' puNyavatAm' iti nAsti / 7 = utkaNThitam / 8. = saMyaminAM saMyamavatAM jano vargaH saMgho vA tasya / 9. A vAsarAH / 10. - ASTAhnikamahotsavaH / 11. za sa yasyAH / 12. = vipulAm / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3, 65 ] tRtIyaH sargaH prahlAdanaM vidadhatI zazinaH kaleva saMpAdayantyabhimataM kuladevateva / garbha kiyadbhiratha sA divasairbabhAra muktAphalaM paramamambudhizuktikeva ||62|| kiMcidvapuH zithilatAmagamattadAnImApANDuraM vadananIraruhaM babhUva / garbhastha bAlaguNabharibharAdivAgAnmandApi mandataratAM gatirAyatAkSyAH || 63 || nIlAnanaM prasRtapANDima dhArayantI vakSoruhadvayamadhaH kRtacandrakAnti / gandhAndhapaTcaraNacumbita padmayugmAmambhojinI manucakAra cakoracakSuH // 64 // sarpatkucadvayavipANDuratAguNena dvAro hRtadyutirivAsya mukhe cakAra / saMgharSaNena malayojanikAM kuto'pi nirmatsaro hi viralo guNinAM guNeSu ||65|| 5 / prApternimittaM kAraNam / snAnam abhiSekam / pravidadhe pracakre / DudhAn dhAraNe ca liT // 61 // prahlAdanamiti / zazinaH candrasya / kaleva SoDazabhAga iva / prahlAdanaM saMtoSam / vidadhatI / kuladevateva anvayAgatadevateva / abhimatam abhISTam | saMpAdayantI saMcinvato / sA zrIkAntA / atha nandIzvarAnantaram / kiyadbhiH katibhiH / divasaH dinaiH / ambudhizuktikA ambudho samudre vidyamAnA zuktikA / paramam utkRSTam / muktAphalaM muktAmaNimiva / garbha zizum / babhAra dadhau bhRJ bharaNe liT / utprekSA ( upamA ) ||62|| kiJciditi / tadAnIM garbhasamaye / AyatAkSyAH Ayate dIrghe akSiNI netre yasyAH tasyAH zrIkAntAyAH / vapuH gAtram / kiJcit ISat / zithilatAM kRzatvam / agamat agacchat / gamlR gatau luG / 'satizAsti- ' ityAdinA aG / vadananIraruhaM vadanaM mukhametra noraruhaM kamalam / ApANDuraM kivicchvetam / babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liT / garbhasyabAlaguNa bhUribharAditra garbhasvastha garbhe sthitasya bAlasya zizorguNAnAM bhUrebahulArAdiva bhArAdiva / mandA [vi] alasA [pa] gatirgamanam / mandataratAm / atyantamandatvam / agAt ayAsIt / upamA ( utprekSA ) / / 63 / nIleti / nIlAnanaM nIlaM kRSNam AnanaM kucAgraM yasya tat / prasRtapANDima vistRtapANDima, zubhratvayuktam / adhaHkRtacandrakAntIva [nti ] adhaH kRtA tiraskRtA candasya kAntiH zobhA yasya ( yena ) tadiva ( tat ) / vakSoruhadvayaM vakSoruhayordvayaM yugalam / dhArayantI dadhatI / cakoracakSuH cakora iva cakSuSo yasyAH sA zrIkAntA / gandhAndhaSaTcaraNacumbitapadmayugmAM gandhena parimalenAndherAsaktaiH SaTcaraNaizcaJcarI kaizcumbitaM padmayoH kamalayoryugmaM yugalaM yasyAstAm / ambhojinIM nalinIm / anucakAra~ svIkRtA / DukRJ karaNe liT / upamA || 64 || sarpadityAdi / sarpatkucadvayavipANDuratAguNena kucayordvayaM nimittase usane jinabimba - jinamUrtikA abhiSeka kiyA || 61 || parvake pazcAt rAnI candramAkI kalAkI bhA~ti sabako AhlAda dene lagI aura kula devatAkI taraha sabake manorathako pUrA karane lagI / phira kucha dinoMke bAda usane garbha dhAraNa kiyA / jaise samudrakI sIpa uttama motIko dhAraNa karatI hai // 62|| garbhake samaya usa rAnIkA zarIra kucha zithila ho gayA aura usakA mukhakamala bhI sapheda ho calA / yoM usakI cAla pahalese hI dhImI thI kintu ina dinoM meM aura bhI dhImI ho gayI / mAno garbhastha bAlakake guNoMkA bhArI bojha ho gayA ho // 63 // usa cakorAkSI rAnIke stanoMkA agalA bhAga bilakula kAlA aura zeSa sabhI bhAga sabhI orase sapheda ho gayA / aisI sthiti meM usane candramAkI zobhAko mAta kara diyaa| ina dinoMmeM usane usa kamalinIkA anusaraNa kiyA, jisameM do sapheda kamala khile hoM unakI sugandhimeM Asana hokara bhauroMkA maNDala baiThA huA ho ||64 // aura donoMke bIcoM-bIca rAnoke donoM stanoMkI 1. ka kha ga gha ma hatadyuti / 2. a ka kha ga gha kRzo'pi / 3. = kurvantI / samAptyanantaram / 5. = katipayaiH / 6. = cUcukAgram / 7 = anusAra / 12 89 4. = nandIzvara parva Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam z2ambhAbhavatsatatasaMnihitA sakhIva nAntaM mumoca varamitramivAlasatvam / lajjAbharaH samamagAdudareNa vRddhimabhyudyamaH saha nanAza balitrayeNa // 66 / / nIlotpalAni nijayA vijitAni tAvatkAntyA mayA sahajayA saha punnddriikaiH| spardhe'dhunAvaha mitIva vicintya tasyA netradvayaM dhavalatAmagamatkRzAGgayA // 67 // garbhasthitasya jananAntarabojabandhaM bAlasya tasya vacanena vinA vadanti / tasyAH zirISasukumAratanorbabhUvurekAntato'pi jinapUjanadauhRdAni // 68 // kucadvayaM tasya vipANDuratA eva guNaH sarpazcAsau kucadvayasya vipANDuratAguNazca tena / hRtadyutiriva hRtApahatA dhutiryasya sa iva / hAraH muktaahaarH| saMgharSaNena saMmaInena / asya kucadvayasya / mukhe agre / malayonikA malasya yojanikAm / cakAra karoti sma / DukRJ karaNe liT / guNinAM guNasahitAnAm / guNeSu / kuto'pi kasmAdapi [ hetoH ] nimatsaraH matsararahitaH / virala: alpo hi / arthAntaranyAsaH // 65 / / jambheti / jammA jRmbhaNam / sakhIva vayasyeva / satatasaMnihitA satataM saMnihitA samIpasthA / abhavat abhUt / bhU sattAyAM laG / alasatvam Alasyam / paramamitramiva mitra zreSTha iva / antaM samopam / na mumoca na tyajati sma / muclU mokSaNe liT / lajjAbhara: lajjAyAstrapAyA bharo bhAro'tizayo vA / adhareNa radanacchadena / samaM sAkam / vRddhi samRddhim / agAt agamat / iN gatau luG / abhyudyamaH udyogaH / balitrayeNa saha trivalinA sAkam / nanAza nazyati sma / naza adarzane liT / upamAlaGkAraH // 66 // nIleti / mayA nijayA svakIyayA / sahajayA sahajAtayA / kAntyA kiraNena / nIlotpalAni kumudAni / tAvat prathamam / vijitAni niraakRtaani| adhunA idAnIM tu / ahaM puNDarIkaiH saha sitAmbhojaiH sAkam / sparddha saMgharSaNaM karomi / sparddha saMgharSe laT / iti evam / vicintyaiva dhyAtvaiva (vicintyeva dhyAtveva ) / kRzAGgayAH tanvaGgayAH / tasyAH zrIkAntAyAH / netradvayaM nayanayugalam / dhavalatAM zubhratvam / agamat agAt / gamla gatau luGaH / utprekSA / / 67 / / garmati / zirISamakamAratanoH zirISamiva sakamArA tanargAvaM yasyAH sA tasyAH / tasyAH- zrIkAnta garbhe kuau sthitasya / tapya bAlasya / jananAntarabojabandhaM jananAntarameva bojaM kAraNaM yasya sa cAso saphedI cAroM phaila rahI thI aura unake Upara par3e hue hArako kAnti lupta ho gyii| ataeva aisA jAna par3atA thA mAno use stanoMko saphedIne hara liyA ho| aura isIlie lagatA hai ki usa (hAra ) ne unake mukhapara khUba malakara kajjala pota diyA hai ( stanoMkA agrabhAga bilakula kAlA par3a gayA thA, isIlie yaha kalpanA kI gayI hai ) / saca to yaha hai ki guNiyoMke samudAyameM bhI aise virale ho hote haiM, jo kisIse bhI DAha na karate hoM // 65 / / jamuhAI sakhIkI taraha nirantara usako nikaTavartinI ho gayo- sadA jamuhAIyA~ Ane lgiiN| acche mitrake samAna Alasa usake pAsase nahIM haTatA thaa| peTake sAtha lajjA bar3ha gayI aura udarakI tIna valiyoMke sAtha sphUti lupta ho gayo / / 66 // 'hamane apano svAbhAvika kAntise nIlakamaloMko pahale hI jIta liyA hai, aba kevala sapheda kamaloMse ho hameM DAha hai' mAno yahI socakara usa kRzAMgI rAnoke donoM netra sapheda ho gaye // 67 // rAno pahalese ho sukumArazarIrA thI, para isa avasthAmeM usakA zarIra zirISa puSpake samAna aura bhI adhika sukumAra ho gayA, aura 1. ka kha ga gha ma naanvh| 2. za pratAvetra 'guNeSu' iti samupalabhyate / 3. A pratau kevalam 'arthAntaranyAsaH' iti / 4. 'adhareNa' iti TIkAkArasaMmataH pAThaH, sarvAsvapi pratiSu 'udareNa' padaM samupalabhyate / 5. = triblyaa| 6. = sahoktizca / 7. =daptyA / 8. A pratau kevalaM 'tasyAH ' iti samupalabhyate / 9. za sa saMbandham / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3, 71] tRtIyaH sargaH prApte prasUtisamaye'tha tithau zubhAyAmuccasthiteSu sakaleSu zubhagraheSu / sA bhAvitIrthakaramujjvaladehadIptipradhvaMsitAndhatamasaM suSuve kumAram // 66 // zubhraM nabho'bhavadabhISumatIva tasminnabhyudgate paramadhAmanidhAnabhUte / lakSmIH saraHkamalinI sahasAbhyanandadAzAGganA malinimApagamAdvirejuH // 70 // niHzeSamamvudharadhIragabhIranAdaistUyarvabhUva mukharaM naranAthavezma | pauro janastvaritameva nije nije'sau gehe mahotsavamakArayata prahRSTaH // 71 / / bandhazca' saMbandhazca tam ( jananAntarasya bIjabandhaM saMskAravizeSam ) / bacanena vinA vacasA vinaa| vadanti bruvanti / jinapUjanadauhRdAni jinasya jinezvarasya pUjane pUjAyAM dauhRdAni dohalAni / ekAntataH nizcayAdapi / babhUvuH bhavanti sma / bhU sattAyAM liT // 68 // prApta iti / sA zrIkAntA / atha anantaram / prasUtisamaye prasavakAle / prApte aayaate| zabhAyAM prazastAyAM / tithau / sakaleSa srvess| zabhagraheSa pra unnate sthiteSu-uccagraheSu / bhAvi tIrthakaraM bhAvinaM bhaviSyantaM tIrthakara tiirtheshvrm| ujjvaladehadIptipradhvaMsitAndhatamasam ujjvalasya daptasya dehasya dIptyA kAntyA pradhvaMsitaM vinAzitamandhatamasaM yasya [ yena ] taM kumAraM bAlakam / suSuve prasUte sma / SUGa prANiprasave liT // 69 / / zubhramiti / abhISumatIva abhISurasyAstItyabhISumAn tasmin. sUrya iva / paramadhAmanidhAna bhUte paramasyotkRSTasya dhAmnastejaso nidhAnabhUte nidhibhUte / tasmin kumAre / abhyudite udite sati / nabhaH AkAzam / zubhraM nirmalam / abhavat abhUt / lakSmIH zobhArUpA / saraHkamalinI sarasi sarovare sthitA kamalinI nalinI / sahasA zIghram / abhdhanandat avikasat / Tunadu samRddhau laG / AzAGganAH dignggnaaH| malinimApagamAt malinimno malomasatvasyApagamAt vigamAt / rejuH babhuH / rAju dIptI liT / / 70 / / niHzeSamiti | ambrudharavIragabhIranAdaiH ambudharasya meghasya dhvaniriva dhIraH paTurgabhIro gambhIro nAdo dhvani yeSAM taiH / tUrya: vaadyaiH| niHzeSaM samastam / naranAthavezma narANAM nAtho naranAtho rAjA tasya vezma gRham / mukharaM vAcAlam / babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liT / prahRSTaH saMtuSTaH / asau paurajanaH pure bhavaH pauraH sa eva janaH tathoktaH / rUpakam (?) / tvaritameva zIghrameva / nije nije snakoye svakIye / 'vIpsAyAm' iti dviH / gehe mandire / mahotsavaM mahAsaMbhramam / akArayata vyaracayat / DukRJ usake komala mana meM kevala jinendradevakI pUjA karaneko AkAMkSA ( dohalA ) rahane lago, jo garbhastha bAlakake janmAntarake zubha saMskAroMke sambandhako vacanoMke binA bhI kaha rahI thI // 38 // isake pazcAt prasUti-prasavakA samaya Anepara rAnI zrIkAntAne putrako janma diyaa| janmake samayakI tithi zubha thI aura sabhI zubhagraha ucca sthAnapara the / putra bhAvI tIrthaGkara thA - Age aSTama tIrthaGkara candraprabha hogA, aura vaha bar3A tejasvI thA, usake dehakI ujjvala dIptise prasUtigRhakA andhakAra naSTa ho gayA thA / 69 / / usake janma lenepara AkAza nirmala ho gayA, zobhAsvarUpA sarovarakI kamalinI sahasA khila uThI aura dhuMdhalApana miTa jAnese dizArUpI striyoM kI zobhA nirAlI ho gii| vaha sUryake samAna atyanta tejasvI thaa| sUryodaya honepara jisa taraha prakRtiko apUrva suSamA ho jAto hai, usI taraha usa bAlakake janma lene para huI // 70 // meghoMke samAna bAjoMko gambhIra dhvanise sArA rAjamahala gUMja utthaa| isa avasarapara puravAsiyoMko bar3A harSa huaa| phalataH unhoMne bhI apane-apane gharoMmeM mahAn utsava manAyA 1. A pratAveva 'bandhazca' iti padaM vartate / 2. = abhilASavizeSAH / 3. = divase / 4. = sthAne / 5. = abhISavaH santi yasya so'bhoSamAn / 6. = jAte / 7. alinoH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [3, 72 - svasmAdbahirbhavanataH prakaTaM niretya nRtyAnyatanvata gaNo gaNikAjanAnAm / labdho'dhunA vasumati prabhuradvitIyo nanda tvamityajani janmavatAM praghoSaH // 72 / / tuSTayA dadatsvasutajanma nivedayadbhayo deyaM na deyamidamityathavA kSitIza / nAjIgaNatpramadavihvalacittavRttirvikSiptavRtti hi mano na vicAradakSam // 73 // gAyatpranRtyadabhito rabhasena valgadunmattatAmiva jagAma puraM samastam / tatrAbhavanna khalu ko'pi sa yasya nAntarjaze vikAsi hRdayaM sahasA dviSo'pi / / 74 // karaNe NijantAt laG // 71 / / svasmAditi / gaNikAjananAM gaNikA eva janAsteSAm / rUpakam (?) / gaNAH samUhAH [ gaNaH samUhaH ] svasmAt svakIyAt / bhavanataH gRhAt / bahiH bAhye / niretya nirgatya / nRtyAni nartanAni / prakaTaM prasiddhaM yathA bhavati tathA ( sarvajanasamakSam ) atanvata akuruta / tanUJ vistAre laG / adhunA idAnIm / advitIyaH upamAtItaH / vasumatI prabhuH vasumatyAH bhUmeH / [ vasumati vasundhare ] prabhuH patiH / labdhaH prAptaH / tvaM nanda edhasva / iti janmavatAM janmAstyeSAmiti matuH 'astyasminveti matuH' 'mAntopAnta-' ityAdinA masya vaH / praghoSaH zabdaH / ajani ajAyata / janaiG prAdurbhAve luG // 72 // tuSTayeti / svasutajanma svasya AtmanaH sutasya putrasya janma utpattim / nivedayadbhayaH vijJApayadbhayaH / 'tuSTayA saMtoSeNa / Adadat [ dadat ] dAnaM kurvan / pramadavihvalacittavRttiH / pramadena saMtoSeNa vihvalA 'viklavo vihvalaH syAttu vivazo'riSTa duSTadhIH / ' ityamaraH, vibhramA cittasya manaso vRtti vartanaM yasya saH / kSitIzaH bhUpAlaH / idam etat / deyaM dAtuM yogyam / athavA na deyaM dAtuM yogyaM na bhavatIti / nAjIgaNat nAgaNayat / vikSiptavRtti vikSiptena saMtoSeNa yuktA ( vikSiptAsthirA ) vRtti yasya / manaH cittam / vicAradakSaM parIkSAdakSam / na hi na bhavati hi / arthAntaranyAsaH / / 73 // gAyaditi / tatra putrodaye abhitaH sarvataH / rabhasena' saMtoSeNa / gAyat gotaM kurvata / panatyat naTat / valgata laghata (gacchata) samastaM sarvam / puraM namaram / unmattatAM bhrAntatAm / jagAmeva iyAyeva / gamla 'gatau liT / abhavat abhUt / dviSo'pi zatrorapi / yasya kasya / antaH arvAka (?) hRdayaM cittam / sahasA zIghram / vikAsi saMtuSTam / na jajJe na jAyate / saH puruSaH / kaH na ko'piityrthH| yasyAntaraGgaM saMtuSTaM na / sa kazcit pumAn nAsti / zatraNAM mAnasamapi saMtuSTaM jAta // 71 // gaNikAvarga apane gharase bAhara nikalA aura usane khule maidAna meM nRtya kiyaa| sabhI manuSyoMke mukhase eka hI bAta nikala rahI thI-'pRthvi !' tumane advitIya pati pA liyA hai, ataH aba tuma khUba samRddha ho'| 72 / rAjAne putra-janmako sUcanA dene vAloMko Ananda bibhora hokara dAna dete samaya yaha bilakula nahIM socA ki kyA dAna dene yogya hai aura kyA ayogya / usakA mana usa samaya kevala dene meM hI santuSTikA anubhavakara rahA thA, aura saca to yaha hai ki vikSipta manameM vicArakI caturatA nahIM rahatI // 73 / / usa samaya sArA nagara sabhI orase gAtA nAcatA aura bar3e vegase daur3atA huA dRSTigocara ho rahA thA / ataH aisA jAna par3atA thA mAno khuzIke mAre pAgala ho gayA ho| vahA~ aisA eka bhI manuSya nahIM thA jisakA hRdaya bhItarase prasanna na 1. ma nirity| 2. za sa jnH| 3. A nirotya / 4. A pratAveva 'bhavati tathA' iti dRzyate / 5. = asAdhAraNaH / 6. A 'sumati / 7. = tvayeti zeSaH / 8. = janmAsti yeSAM teSAm / 9. A utpttiH| 10. = viklavA / 11. = 'rabhaso vegaharSayoH' itynekaarthsNgrhH| 12. za sa vallat / 13. A bhrAntitAm / 14. za sa gama / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3, 76] tRtIyaH sargaH sarvazaM kanakamayaiH samaya' puSpaiH kalyANe'hani sahitena vNshvRddhaiH| zrIvarmatyavanibhujAtha tasya nAma zrIzabdAnugatamakAri maGgalAya / / 75 // vidadhadakhilAstejastIvAparAnanatAnnatAnavanimamitAmojobhiH svairvazaM vivazAM nayan / nidhizatamahAlAbhairbhUbhRcchataprahitairdhanairudayanilaye jAte tasminnananda sa nandane / 76 / / / / iti zrIvIranandikRtAvudayAGka candrapramacarite mahAkAvye tRtIyaH sargaH // 3 // mityukteSu nAnyeSAM jAtaM kimityAzcaryam / utprekSA // 74 // sarvajJamati / vaMzavRddhaH kulazreSThaH / sahitena saMyutena / avanibhujA bhUpAlena / kalyANe maGgalarUpe / ahani dine| kanakamaya knknimitaiH| puSpaiH kusumaiH / sarvazaM sarvavedinam / samaya' pUjayitvA / atha pUjAnantaram / tasya bAlasya / zrIzabdAnugataM zrIritizabdena anu saMyuktaM zrIvarmeti zrIvarmakumAra iti / nAma nAmadheyam / maGgalAya maGgalArtham / akAri akarot / DukRJ karaNe luG / / 75 / / vidadhaditi / udayanilaye udayasya aizvaryasya nilaye sthAne / tasmin nandane kumAre / jAte sati / svaH svakIyaiH / ojobhiH tejobhiH / tejastIvAn tejasA pratApena tIvrAn tIkSNAn / anatAn apraNatAn / akhilAn sarvAn / parAn zatrUn / natAn praNatAn / vidadhat kurvan / vivazAM vazagatAm / amitAm amaryAdAm / avani bhUmim / vazam adhonam / nyn| saH nRpH| nidhizatamahAlAbhaiH nidhonAM nidhAnAnAM zatasya anekasya mahadbhiH lAbhaiH / bhUbhRcchataprahitaH bhUbhRtAM bhUpatInAM zatena anekena prahitaH preSitaH / dhanaiH / nananda tutoSa / Tunadu samRddhau liT / / 76 / / iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye tRtIyaH sargaH // 3 // huA ho aura to kyA zatruvargako bhI hArdika prasannatA huI // 74 / isake pazcAt usa rAjAne apane vaMzake vidyAvRddha aura vayovRddha zreSTha puruSoMke sAtha zubha dinameM svarNa puSpoMse sarvajJa bhagavAnko pUjAko, aura pUjAke bAda apane putrakA mAGgalika 'zrI'se yukta 'zrIvarmA' nAma rakhA / / 75 // bAlaka bar3A bhAgyazAlI thaa| usake janmate hI zrISeNane apane balase, bar3e-bar3e tejasvI uddhata rAjAoMko namrakara diyA, aparimita bhUmiko-jisapara zatruoMne adhikAra jamA liyA thA-apane vaza meM kara liyA aura saikar3oM rAjAoMne upahArameM dhana bhejA, jisase use saikar3oM nidhiyoMkA lAbha huA / isa taraha sabhI orase usakI samRddhi bar3hane lgii| phalataH vaha bahuta Anandita huA // 76 // isa prakAra mahAkavi vIranandI viracita udayAGka candraprabhacarita mahAkAvyameM tIsarA sarga samApta haA // 3 // 1. A pratAveva 'utprekSA' iti samupalabhyate / = vastutastu padyamidamitthaM vyAkhyeyam-gAyata gAnaM kurvat / pranRtyat nRtyaM kurvat / rabhasena vegena / valagat gacchat / samastaM puraM nikhilaM nagaram / unmattatAmiva pramattatAmiva / jagAma yayo / satra tasmin pure| khalu nizcayena / saH sakaH / ko'pi kazcidapi / na abhavat na babhUva / yasya hRdayaM manaH / antaH antastaH / vikAsi prasannam / na jajJe nAjAyata / dviSo'pi zatrorapi / hRdayaM manaH / antaH antastaH / vikAsi prasannam / jajJe samajani // 74 // 2. ka kha ga gha ma saha tena / 3. za pUjitvA / 4. = vyadhAyi / 5. A AnatAn praNatAn / 6. A 'sarvAn' iti padaM nAsti / 7. = parakaragatAmityarthaH / 8. A avanIm / 9. bhA adhIzam / 10. 3D kurvana 11. = vittH| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH srgH| atha prajAnAM nayanAbhirAmo lkssmiiltaalinggitsundraanggH| vRddhi sa padmAkaravatprapede dinAnusAreNa zanaiH kumAraH // 1 // vrajansahaivonnatimujjvalAbhiH kalAbhirAnanditasarvalokaH / sa kAntimAMzcandramasA tadAnIM janairupAmIyata rAjaputraH // 2 // gurUngurUnsamyaguNAsya tebhyo vidyopavidyA vidhinA viditvA / tadvedino'sau gaNitairahobhiradho vyadhAdIdhitimAniveddhaH // 3 // zreyonidhi sakalamaGgalahetubhUtaM lokottamaM zaraNamapratimaM jinezam / zreyaH sadAnatamahotsavadAnadakSaM zreyo'bhidhAnajinapaM praNamAmi nityam / / atheti / atha kumArodayAnantaram / prajAnAM janAnAm / nayanAbhirAmaH nayanAnAM netrANAmabhirAmo manoharaH / lakSmolatAliGgitasundarAGgaH lakSmIH sampattirevalatA vallarI tayAliGgitaM lAlitaM suna manoharamaGga gAtraM yasya sH| rUpakam / sa: shriivrmkumaarH| padmAkaravat sarovaravat' / dinAnusAreNa dinasyAnusAreNAnukrameNa / zanaiH mandam / vRddhi vardhanam / prapede prayayau / padi gatau liT // 1 // brajanniti / ujjvalAbhiH pradoptAbhiH / kalAbhiH catuHSaSTikalAbhiH SoDazabhAgaizca / sahaiva sAkameva / unnatiM vRddhim / vrajan gacchan / AnanditasarvalokaH AnanditAH AhlAditAH sarve lokAH janAH yena saH / kAntimAn dyutimAn / saH rAjaputraH / tadAnoM tasmina kAle / janai. lokaH / candramasA candreNa / upAmIyata upamA [-viSayo'takriyata karmaNi laG / zleSopamA // 2 / / gurUniti / dodhitimAniva dIdhitirasyAstIti dIdhitimAn sUra ya iva [dodhitayo'sya santoti dIdhitimAn sUryaH, sa iva] / iddhaH doptaH / aso kUmAraH / gurUn zreSThan / gurUn upadezakAn / samyagapAsya ArAdhya / tebhyaH garubhyaH / vidyopavidyAH vidyAH AnvIkSikI trayI vArtA daNDanItiH iti catasro jisa prakAra sarovara sabake netroMko sundara lagatA hai, bAMdhapara lagI huI sundara latAeM usake pradezoMkI chaviko bar3hAtI haiM aura varSA Rtuke dinoMke anusAra dhIre-dhIre usako vRddhi hotI hai, tathA jisa prakAra kamaloMkA samUha sabake netroMko sundara pratIta hotA hai, usake Upara lakSmI nivAsa karatI hai aura vaha dinake samayake anusAra dhIre-dhIre vikasita hotA hai, usI prakAra vaha rAjakumAra zrIvarmA samasta prajAke netroMko priya thA, usake pUre zarIrapara lakSmIko chAyA thI aura vaha apanI Ayuke dinoMke anusAra dhIre-dhIre bar3ha rahA thA // 1 // rAjakumAra cauMsaTha ujjvala kalAoMkI unnatike sAtha-hI-sAtha apanI unnati kara rahA thA, usake zarIrapara kAnti thI aura isIlie use dekhakara sabhI logoMko bar3A Ananda hotA thaa| usa samaya use jo bhI dekhate the ve usakI tulanA candramAse karate the, kyoMki candramA bhI solaha kalAoMkI unnatike sAtha apanI unnati karatA hai, sAre saMsArako Ananda detA hai aura manohara kAntiko dhAraNa karatA hai / / 2 // vaha sUryake samAna tejasvI thaa| usane zreSTha guruoM kI saccI upAsanA kI aura unase AnvIkSikI Adi cAra vidyAoM tathA unakI sahAyaka cauMsaTha upavidyAoMko siikhaa| 1. A prato padyamidaM no labhyate / 2. A saMprIti / 3. A pratAveva kevalaM 'sarovaravat' iti pdmuplaapte| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, 7 ] caturthaH sagaH janAdazeSAdvayasA laghIyAnapi pravRddhaiH sa mahAnbabhUva / kalAguNairujjvala razmijAlairiva svakIyairmaNirAkarotthaH // 4 // dhanurdharaiH khaGgibhirazvavArairgajendra zikSAdhikRtaizca lokaiH / svaM svaM guNotkarSamasAvavAptuM sadAbhiyuktairupajIvyate sma // 5 // tuSArarazmi bhajate nizAyAM dinAgame yAti sarojaSaNDam / iti prakRtyA capalApi lakSmIriyeSa moktuM na tanuM tadIyAm // 6 // vadAnyatAM tasya vilokya gurvI 'tadvadbhiratyAji vRthAbhimAnaH / gatasya loke parato'bhibhUtiM na mAnino rAjati mAnayogaH // 7 // I rAjavidyAH, tAzca, upavidyAzca catuHSaSTirUpAH, tAzca / vidhinA krameNa / viditvA jJAtvA / gaNitaiH kiyadbhaH / ahobhiH divasaH / tadvedinaH vidyopavidyAvedinaH puruSAn / adho vyavAt tiraskRtavAn / DudhAJ dhAraNe ca luG / upamA ||3|| janAditi / saH kumAraH / azeSAt sakalAt' / janAt lokAt / vayasA vayodharmeNa / laghIyAnapi atyantaM laghurapi 'guNAGgAdveSTheyasU' iti Iyasu-pratyayaH / pravRddhaiH adhikaiH / kalAguNaiH sakalakalAguNaiH 4 svakIyaiH svasaMbandhibhiH / ujjvalarazmijAlaiH ujjvalaiH razmInAM kiraNAnAM jAlaiH samUhaiH / AkarotthaH khanisthAnotpannaH / maNiriva ratnamiva / mahAn zreSThaH / babhUva bhavatisma / bhU sattAyAM liT / upamA || 4 || dhanuriti / asau kumAraH / sarvadA sarvasmin kAle / abhiyuktaiH udyuktaiH / dhanurdharaiH dhanvibhiH / khaGgibhiH khaGgo'styeSA['sti yeSA ] miti khaGginastaiH khaGgavaraiH / azvavAraiH azvavAhaiH / gajendra zikSAdhikRtaizca gajendrANAM zikSAyAmadhikRta radhikAribhizva / svaM svaM svakIyam / vIpsAyAM dvi: ' vIpsAyAm' iti dviH / guNotkarSa guNAnAM dhanurvidyAdInAmutkarSaM pravardhanam / avAptuM labdhum / upajIvyate sma / jIva prANadhAraNe karmaNi sma yoge 'sme ca laT' iti bhUtArthe laT ||5|| tuSAreti / lakSmIH zrIdevI / nizAyAM rAtrI / tuSArarazmiM candramasam / bhajate sevate / bhaja sevAyAM laT / dinAgame dinasya divasasya Agame prAtaHkAle ityarthaH / sarojaSaNDaM sarojAnAM kamalAnAM SaNDaM kadambam / yAti gacchati / iti evaM prakAreNa / prakRtyA svabhAvena / capalApi caJcalApi / tadoyAM tasya kumArasya saMbandhinIm / tanuM zarIram / moktuM tyaktum / na iyeSa na vavAJcha | iSu icchAyAM liT ||6|| vadeti / tasya kumArasya / gurvI mahatIm / vadAnyatAM tyAgitAm / vilokya dRSTvA / tadvadbhiH audAryayuktaiH / vRthAbhimAnaH vyarthAbhimAnaH / atyAji amucyuta / tyaja hAnI karmaNi luG / loke vaha pratibhAkA dhanI thA, ataH samasta vidyAoM aura upavidyAoMkI zikSA prApta kara usane thor3e hI dinoM meM samasta vidyAoM aura upavidyAoMke jAnanevAloMko mAta kara diyA || 3 || vaha rAjakumAra umUmeM sabase bahuta choTA thA, kintu phira bhI vikasita kalAoM aura guNoMmeM unase bar3A thA / jaise eka khAnase utpanna huA maNi aura maNiyoMke pIche nikala kara bhI apanI ujjvala kiraNoM ke kAraNa unase kahIM zreSTha hotA hai // 4 // dhanurdhArI, khaDga calAnevAle, azvavidyA jAnanevAle aura gajazikSA ke adhikArI vidvAn apane-apane guNoMkA utkarSa pAneke lie sadA tatparatA ke sAtha usakI sevA meM lage rahate the ||5|| lakSmI rAtrike samaya candramAkI sevA karatI hai aura dina hote ho use chor3akara kamaloMke pAsa calI jAtI hai / isa taraha vaha svabhAvase caJcala hokara bhI usa rAjakumArake zarIrako nahIM chor3anA cAhatI thI-- candramA aura kamalakI apekSA rAjakumArakA zarIra kahIM adhika sundara thA || 6 || vaha rAjakumAra bar3A dAnI thA / usakI sarva zreSTha udAratAko dekhakara anya udAra puruSoMne apanI-apanI udAratA ke nirarthaka 95 1. a tadviddhi / 2. za sa azeSAn sakalAn / 3. za sa janAn lokAn / 4. A pratAveva 'sakalakalAguNaiH' iti paryAyo dRzyate / 5. za sa yogI / 6. za sa bhaji / 7. A udArayukteH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [4,8tadIyasaGgAdakhilo'pi bhIruranyo janaH zUrataro babhUva / mahAtmanastasya punarmahIyaH svAbhAvikaM zauryamiva hipAreH / / 8 / / tyAgazca zaurya ca tathaiva satyaM mahAguNA notividaambhiissttaaH| trayo'pyamI tasya tanau vivRddhiM spardhAdivAnyonyakRtAtprajagmuH // 9 // prapUrayandhAnyadhanerazeSaM niyojayaMzcApi mhaagunnessu| patiH sa evAjani nItinetro guruH sa evAzrayiNAM janAnAm // 10 // na kevalaM sarvaguNAzrayeNa praharSitastena bhRzaM svapakSaH / kiM tu dviSanto'pi khalasvabhAvAstannAsti yatpuNyavatAmasAdhyam // 11 // jagati / parataH anyasmAt / abhibhUti tiraskRtim / gatasya prAptasya / mAninaH gaviNaH / mAnayogaH mAnasya garvasya yogH| na rAjati na bhAti / rAjana dopto lng| arthAntaranyAsaH // 7 // tadIyeti / tadoyasaMgAt tadIyAt kumArakasaMbandhAt saGgAt saMparkAt / akhilo'pi nikhilo'pi / bhIruH bhiilukH| anyaH paraH / jnH| zUrataraH prakRSTaH zUraH / zUrataraH babhUva bhavatisma / bhU sattAyAM liT / punaH pazcAt / mahAtmanaH mahApuruSasya / tasya kumArasya / mahIyaH atimht| zaurya praakrmH| dvipAreH dvipAnAM gajAnAmare: siMhasya / iva / svAbhAvika svabhAvajanitam / babhUva / upamA // 8 // tyAga iti / tyAgazca vitaraNam / zaurya parAkramazca / tathA ca te prakAreNa / satyaM tathyam / nItividA nIti nItizAstraM vidanti jAnantIti nItividaH, teSAmabhISTAH smiihitaaH| amI ime / trayo'pi mahAguNAH mukhyaguNAH / tasya kumArarasya / tano gAtre / anyonyakRtAt anyonyaH kRtAt vihitAt / sparddhAdiva mAtsaryAdiva / vivRddhi pravRddhim / prajagmuH prayayuH / gamlu gatI liTa / utprekSA // 9 // prapUrayanniti / azeSaM saMpUrNam / dhAnyadhanaiH dhAnyaH brIhyAdidhAnyai dhanaiH suvrnnaadibhiH| prapU mahAguNeSu mukhyaguNeSu / niyojayaMzcApi saMbandhayaMzcApi / notinetraH nItireva nItizAstrameva netraM nayanaM yasya saH / sa eva kumAra ev| AzrayiNAm AzritAnAm / janAnAM patiH prabhuH / sa eva kumAra eva / garuH zreSTaH / ajani abhavat / rUpakam // 10 // neti / sarvaguNAzrayeNa sarveSAM guNAnAmAzrayeNAdhArabhatena / tena kumAreNa / svapakSaH sahAyajanaH / kevalaM mukhyam [param] / bhRzam atyantam / na praharSitaH na'' saMtoSitaH / abhimAnako chor3a diyaa| kyoMki isa saMsArameM usa mAnIkA mAna zobhA bhI to nahIM detA, jo dUsarese parAjita ho cukA ho // 7 // usake samparkameM rahanese sabhI anya kAyara puruSa bhI bahAduroMke siramaura ho gaye / usako AtmA mahAn thI, aura usakA mahAn parAkrama siMhake samAna svAbhAvika thA // 8 // tyAga, zUratA aura satya ye tIna mahAn guNa haiM, inheM sabhI nIti zAstrake vidvAn cAhate haiM, kintu ye tInoM svayaM bhI usa rAjakumArako cAhate the| isIlie mAno ve ApasI spardhAvaza usameM khUba hI vikasita hue| unakA vikAsa usake zarIrako dekhanese hI pratIta ho rahA thA // 6 // vaha nItizAstrameM nipuNa thaa| vaha nItizAstrako hI apanA netra samajhatA thaa| AzrayameM AnevAle sabhI manuSyoMkA vaha pati ( pAtIti patiH-jo rakSA kare vaha pati kahalAtA hai ) thaa| kyoMki bharapUra dhana aura dhAnya-anAja dekara vaha unakA bharaNa, poSaNa aura saMrakSaNa karatA thA, aura una sabakA vaha guru ( zikSaka ) thA; kyoMki unheM vaha zreSTha sadguNoMkI zikSA detA thA // 10 // vaha sarvaguNa sampanna thA, ataH usane na kevala apane pakSake logoMko hI khUba prasanna kiyA, balki duSTa svabhAvavAle zatruoMko bhii| aisA kauna sA kArya hai, jo puNyAtmAoMko 1. mA mahAn / 2. = yyaa| 3. = zauyaM ca / 4. = anyonyam / 5. bhA prato 'pravRddhim' itinaasti| 6. gama gatau / 7. = poSayan / 8. A pratI svastikAntargataH pATho nAsti / 9. = zikSakaH / 10. prakarSaNa harSa prApitAH / 12. A pratI 'na' nopalabhyate / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4, 15] caturthaH sargaH trailokyazobhAbhibhavapravINaM nUnaM vidhistasya vilokya rUpam / 'yayAvatRptazcaturAnanatvaM nAnyadvayaM kAraNamatra vidmaH / / 12 // sa saMpadAmAyatanaM jayazrIsamAzrayaH sarvamanobhirAmaH / / bheje na cotsekamanananItirmadaM bhajante na mahAnubhAvAH / / 13 / / nirastaSaDvargaripuH kRtajJo guNAdhikAnAM dhuri vartamAnaH / sa matsareNeva samaM gugodhairna paspRze doSagaNaiH kumaarH||14|| piturnidezAdatha sundarAGgI sa rAjakanyAM vidhinopayeme / prabhAvato dehagataprabhAyAH prabhAvatIti prathitAbhidhAnAm // 15 / kintu khalasvabhAvAH durjanasvarUpAH / dviSanto'pi zatravo'pi praharSitAH / yat puNyavatAM sukRtavatAm / asAdhyam / tat / loke nAsti na bhavati / arthAntaranyAsaH // 11 // trailokyeti / vidhiH karma-brahmA / tasya kumArasya / trailokyazobhAbhibhava pravINaM trailokyasya lokatrayasya zobhAyAH kAntarabhibhave tiraskaraNe pravINaM samartham / rUpaM surUpam / nUnaM nizcayena / vilokya vIkSya / atRptaH tRptirahitaH san / caturAnanatvaM catubhirAnanai yuMktatvam / yayo iyAya / yA prApaNe liT / atra caturAnanatve / anyat param / kAraNaM hetum / vayaM na vidmaH na jAnImaH / vida jJAne laTa / utprekSA / / 12 / sa iti / saMpadAm aizvaryANAm / AyatanaM gaham / jayazrIsamAzrayaH jayazriyAH jayalakSmyAH AzrayaH AdhAraH / sarvamano'bhirAmaH sarveSAM sakalAnAM manobhirAmo manoharaH / anUnanItiH anUnA saMpUrNA nIti yasyasaH / saH zrIvarmakumAraH / utse kaM garvam / na bheje na bhajati sma / bhaja sevAyAM liT / mahAnubhAvAH mahAnanubhAvaH sAmathrya yepAM' te| madaM garvam / na bhajante / arthAntaranyAsa: // 13 // nirasteti / [ nirastaSavaripuH ] nirastAstiraskRtAH SaDvarga eva ripavaH zatravo yena saH / 'ayuktitaH praNItAH kAmakrodhamAnamadaharSAH kSitIzAnAmantaraGgo'ripa DvargaH' iti nItivAkyAmRte / kRtajJaH kRtaM jAnAtIti kRtajJaH, kRtakAryajJa ityarthaH / guNAdhikAnAM guNa mAdhuryAdiguNairadhikAnAM pravRddhAnAm / dhuri agrabhAge / vartamAnaH / kumAraH zrIvamakumAraH / guNoghaiH guNAnAmoghaiH smuuhaiH| samaM sAkam / samatsareNeva Ipa[ya] yeva / 'matsaro'nyazubhadveSe tadvatkRSaNayostriSu / ' ityabhidhAnAt / doSagaNaiH doSANAmaprazastAnAM gaNa: smuuhaiH| na paspRze na spRzyate sma / spRza sparzane karmaNi liT / upamA / / 14 // pituriti / atha yauvanaprAptyanantaram / saH kumAraH / dehagataprabhAyAH dehaM gAtra gatAyA: prAptAyAH / prabhAyAH kAntyAH kaThina ho ? // 11 // usakA rUpa tInoM lokoMkI zobhAko mAta karanevAlA thaa| use dekhakara brahmadevako tRpti nahIM huI-usakA citta nahIM aghaayaa| mAno isIlie usane tIna mukha aura banA liye-vaha caturmukha ho gyaa| usake caturmukha honekA hameM aura koI kAraNa nahIM jAna par3atA // 12 // vaha sampattikA ghara thA; vijayalakSmIkA AzrayadAtA thA; sabake manako priya thA aura samasta nItikA pAlaka thA, kintu phira bhI use ahaGkAra nahIM thaa| saca hai viziSTa prabhAvazAlI puruSa kabhI ahaGkAra nahIM karate // 13 // usane kAma, krodha, harSa, mAna, lobha aura mada ina chaha Abhyantara zatruoMko tiraskRta kara diyA thA, vaha kRtajJa thA aura guNavAnoMmeM agresara thaa| usake guNoMse doSoMko bar3I DAha ho gayI thI, mAno isIlie ve usa rAjakumArako kabhI chUte bhI nahIM the // 14 / / isake pazcAt usane apane pitAkI AjJAse eka paramasundarI rAjakumArIke sAtha vidhipUrvaka vivAha kiyA, jisakA nAma prabhAvatI thA / zarIrako viziSTa 1. a ApAvita / 2. A pratau 'na' nAsti / 3. A rUpakam / 4. A eSAM / 5. = vidyamAnaH / 6. = sa matsareNeva / 7. A shubhdvessi| 8. bhA prato "triSu' iti padaM nAsti / 9. bhA pratau 'prAptAyAH' iti padaM nAsti / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 candrapramacaritam taM yauvarAjye pariNItabhArya niyojya dhuryaM vazinAM tanUjam / sa rAjyasaukhyaM vigatAntarAyaM nizcintacitto'nubabhUva bhUpaH // 16 // bhogaiH sa vAJchAkRtasaMnidhAnairmanoharai mohitacittavRttiH / kAlaM na gacchantamapi prajajJe prajJAM hi moha: zithilIkaroti ||17|| sthito'tha ha sa nRpaH kadAcidulkAM vilokyAmbarataH patantIm / viraktabuddhiviSayeSu cintAmagAditi prodgatakAlalabdhiH || 18 || samastamevaMvidhameva puMsAmazAzvataM 'jIvitayauvanAdi / tathApi jAnAti na mandabuddhirasmAdRzaH putrakalatramUDhaH ||19|| 2 3 prabhAvataH sAmarthyAt / prabhAvatIti prabhA dehakAntirasyAstIti prabhAvatI, iti / prathitAbhidhAnAM prathitaM prasiddhamabhidhAnaM yasyAH tAm / sundarAGgIM sundaramaGgaM yasyAH sA tAm / 'asahanam -' ityAdinA GI / rAjakanyAM rAjaputrIm / pituH janakasya / nidezAt AjJAyAH / vidhinA vidhAnena / upayeme pariNItavAn / yama uparame liT / / 15 / / tamiti / saH bhUpaH zrISeNabhUpatiH / pariNItabhAyaM pariNItA bhAryA jAyA yasya tam / dhuryaM mukhyam / vazinaM jitendriyaM jitAtmAnaM vA / taM tanUjaM kumAram / yauvarAjye yuvarAjapadavyAm / niyojya saMsthApya / nizcintacittaH cintAyA nirgataM nizcintaM cittaM yasya saH / vigatAntarAyaM vigato'ntarAyo yasmin tat / rAjyasaukhyaM rAjyasukham / anubabhUva anubhavati sma / bhUsattAyAM liT // 16 // bhogairiti / vAJcha'kRtasannidhAnaM vAJchayA kRtaM sannidhAnaM samIpaM yeSAM taiH / manoharaiH manohararUpaiH / bhogaiH viSayAnubhavaiH / mohitacittavRttiH mohitA AsaktA cittasya vRttiryasya saH / saH kumAraH / gacchantamapi yAntamapi / kAlaM samayam / na prajajJe na jAnAti sma / mohaH mohanIyakarma / [ hi nizcayena ] / prajJAM samyagjJAnam / zithilIkaroti apaharati / DukRJ karaNe liT / hi / arthAntaranyAsaH // 17 // // sthita iti / atha anantaram / kadAcit anyadA / harmye saudhe / sthitaH upaviSTaH / saH nRpaH zroSeNanarapati: / ambarataH AkAzAt / patantIM nipatantIm / ulkAm ulkAtanam / vilokya dRSTvA / viSayeSu paJcendriyaviSayeSu / virakta buddhiH anAsaktabuddhiH / prodgatakAlalabdhi: prodgatA kAlalabdhiryasya saH / iti vakSyamANaprakAreNa | cintAM smRtim / ( smRtisamanvAhAram ) / agAt ayAt / iNa gatI luG / / 18 / / samasteti / puMsAM puruSANAm / azAzvatam asthiram / jovitayauvanAdi jIvitaM yauvanamAdiryasya tat samastaM sakalam / evaMvidham etadulkA 11 s 3 4 / [ 4, 16 - gayA thA || 15 || vivAha ke bAda prabhAke prabhAva se usakA 'prabhAvatI' nAma sabhI ora prasiddha ho rAjA zrISeNa (pitA) ne apane usa, jitendriyoM meM zreSTha putra ( zrIvarmA ) ko yuvarAja banA diyA, aura svayaM nizcinta hokara vighna-bAdhAoMse rahita rAjyasukhako bhogane lagA // 1 // use bhoga sAmagra. kI kamI nahIM thI, icchA hote hI manohara bhogya padArtha usakI sevAmeM upasthita kara diye jAte the / unameM usakA mana itanA Asakta ho gayA ki use yaha bhI patA nahIM rahA ki samaya bIta rahA hai / saca hai moha mAnavako matiko zithila kara detA hai ||17|| isake pazcAt eka dinakI bAta hai / vaha apane rAjamahala meM baiThA thA / itane meM usane AkAzase giratI huI ulkA dekhI / dekhate hI use viSayoMse virakti ho gayI / usakI kAlalabdhi jo A gayI thI / phalataH vaha yoM socane lagA - || 18 || mAnava mAtrakA jIvana aura yauvana Adi sabhI vastue~ isI ulkAkI taraha kSaNabhaGgura haiM / phira bhI bAla-baccoMke moha meM pha~se hue mujha jaise 1. a jIvana / 2. = nAma / 3. bhA gotA mitAmitA bhAryA / 4. = yena / 5. = sAmIpyam / 6. = yaiH / 7. za sa cittavRtti / 8. A yAtaM / 9. = zithilayati / 10 = azanikam / 11. A AyAt / 12. A gamlR / 13. a jIvanayoM / 14. jIvitaM jIvanaM yauvanaM tAruNyaM cAdi yasya tat / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 4, 23] caturthaH sargaH nagApagAtoyataraGgalolairvilobhyamAno viSayairvarAkaH / nArambhadoSAngaNayatyanantadu.svapradAnmohavazena jIvaH // 20 // kSaNakSayiNyAyuSi mUDhabuddhiH sthirAbhimAnaM yadi naiSa kuryAt / na karmapAzairvivazIkRtAtmA yoniSvanantAsu saheta duHkham / / 21 / / muhuH praNaSTA muhureva dRSTAH samAgamAH svapnasamAgamAbhAH vizvAsamRcchatyata eva vidvAnna teSu saMyoganibandhaneSu / / 22 / / yA duHkhasAdhyA capalA durantA yasyA viyogo bahuduHkhahetuH / tasyAH kRte janturupaiti lakSmyAH parizramaM pazyata mohamasya / / 23 / / patanasya samAnameva / tathApi / putrakalatramUDhaH putrAzca kalatrANi ca teSu' mUDho mohira / mandabuddhiH mandamatiH / asmAdRzaH vayamiva dRzyate iti asmAdRzaH / 'tyadAdyanya-' ityAdinA kaT-pratyayaH / na jAnAti na vetti / jJA avabodhane laT / AkSepaH (?) // 19 / nageti / nagApagAtoyataraGga lolaiH nage parvate samutpannAyA. ApagAyA nadyAstoyasya salilasya taraGgA: kallolAsta iva lolazcaJcalai: viSayaH paJcendriyagocaraiH / vilobhyamAnaH mahyamAnaH / varAkaH makhaH / jIvaH praannii| anantadaHkhapradAta [dAna] anantaM niravasAnaM duHkhaM pradadAtItyanantaduHkhapradaH tasmAt [-tAna] / ArambhadoSAna ArambhebhyaH kRSyAdibhyaH prabhavapApAni / mohavazena ajJAnavazena / na gaNayati / gaNa saMkhyAne laT / / 20 / / kSaNeti / mUDhabuddhi: mohitamatiH / eSaH ayaM jIvaH / kSaNakSayiNi kSaNe kSayiNi nAzanazIle / AyuSi jIvite / yadi sthirAbhimAnaM nityamityabhimAnam / [na] kuryAta na vidheyAt / karmapAzai: paappaashaiH| vivazIkRtAtmA vivaza kRtaH paravazIkRta AtmA svarUpaM yasya saH / anantAsu niravasAnAsu / yoniSu utpattisthAneSu / duHkhaM [na] saheta nAnubhavet / pahi marSaNe liG / AkSepaH (?) // 21 // muhuriti / svapnasamAgamAbhAH svapnasya samAgamasyAgamanasyAbhAH sadRzAH / samAgamaH parigrahA: muhuH punaH / praNaSTaH vinaSTaH / muhureva punareva / dRSTAH dRzyante sma dRssttaaH| ataeva etasmAdeva / vidvAna jnyaanii| saMyoganibandhaneSu saMyogasya karmabandhasya nibandhaneSa kAraNeSu / teSu samAgameSu / vizvAsa visrambham / na Rcchati na gacchati / Rccha gatau laT / upamA // 22 // yeti / yA duHkha sAdhyA dukhena mahatA kaSTena sAdhyA saadhniiyaa| capalA cnyclruupaa| durantA duHkhAvasAnA / yasyAH viyogaH vigamaH / bahudu.khahetuH bahoduHkhasya hetuH kAraNam / tasyAH lakSmyAH aizvaryasya / kRte nimittam / jantuH praannii| parizramaM prayAsam / mUrkha nahIM samajhate // 16 // pAMca indriyoMke viSaya pahAr3o nadokI taraGgoMkI bhA~ti caJcalaasthira haiM, phira bhI unhoMne becAre jIvako aisA lubhA liyA hai ki vaha unake mohameM phaMsakara khetI Adi nAnA Arambha karatA hai, para ananta duHkhoMko denevAle unake doSoMkI ora koI dhyAna hI nahIM detA // 20 // yadi yaha mohI jIva kSaNika AyumeM sthiratAkA abhimAna na karatA to ise karma bandhana vivaza na kara pAte aura na ananta yoniyoMke duHkha bho bhogane par3ate // 21 // kaJcana aura kAminI Adi priya padArthoM kA samAgama svapna samAgama sarIkhA kSaNika hai, jo bAra-bAra dRSTi gocara hotA hai aura bAra-bAra dRSTise ojhala ho jAtA hai / yaha samAgama karma bandhanakA kAraNa hai| isIlie buddhimAn manuSya isapara vizvAsa nahIM karatA // 22 // jo lakSmI bar3e duHkhoMse kamAI jAtI hai; jo caJcala hai; jo burA phala dene vAlI hai aura jisakA viyoga aneka duHkhoMkA kAraNa hai, usake lie yaha manuSya kitanA parizrama karatA hai| isake mohako 1. A za sa putramitrakalatramUDhaH putrazca mitraM ca kalatraM ca putramitrakala trANi teSu / 2. lolAzcacalAH, taiH| 3. dInaH / 4. prabhavAni pApAni / 5. za sa sh| 6. za sa 'punaH' iti nopalabhyate / 7. za sa pranaSTaH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [4, 24 - vihAya ye nirvRtimavyapAyAM bahuvyapAyAM vRNute vibhUtim / hitvA himaM te zucicandanAmbhaH pibantyapo mUDhadhiyaH sapaGkAH / / 24 / / mamedamasyAhamiti graheNa yasto varAkaH kathameSa jntuH| aNupramANasya sukhasya hetorduHkhaM girIndropamamabhyupaiti / / 2 / / na kAkatAlIyamidaM kathaMciklezakSayAnmAnuSajanma labdhvA / yuktaH pramAdaH hite vidhAtuM saMsAravRttAntavidA nareNa // 26 // iti prajAnAmadhipaH svacitte vicintayansaMsRtiphalgubhAvam / jagAma vairAgyamapetarAgo buddheH phalaM 'hyAtmahitapravRttiH / / 27 / / upaiti prApnoti / asya jIvasya / moham ajJAnam / pazyata vIkSadhvam / dRSi prekSaNe loTa / 'pA ghrA-' ityAdimA pazya-adezaH / AkSepaH (?) / / 23 / / vihAyeti / ye puruSAH / avyapAyAM vyapAyarahitAm / nivRtti muktim / vihAya vihAnaM pUrva0 tyaktvA / bahuvyapAyAM bahuraneko vyapAyo bAdhA yasyAstAm / vibhUtim aizvaryam / vRNute gRhNanti / te mUDhadhiya: ajJAninaH / himaM zotalam / zuci nirmalam / candanAmbhaH candanena zrIgandhena mizramambho jlm| hitvA tyaktvA / sapaGkA: sakardamAH / ambhaH jalAni / pibanti pAnaM kurvanti / AkSepaH (nidarzanA) // 24 // mameti / mama idaM me etat / asya etasya zarIrAdeH ahamiti graheNa abhimAnena / prasta: pIDitaH / varAkaH markhaH / eSaH ayama / jantuH jIvaH / aNupramANasya aNupramANayuktasya / sukhasya hlAdanasya / hetoH nimittam / girIndropamaM girINAM parvatAnAmindrasya meroH upamaM' samAnam / duHkhamabhyupaiti prayAti / iN gatau laT / AkSepaH (?) // 25 // neti / klezakSayAt karmakSayAt / kAkatAlIyaM kAkatAlasya samAnam / idam etata / mAnuSajanma manuSyasyedaM mAnuSaM tacca tajjanma ca / kacit yana kena prakAreNa / labdhvA prApya / saMsAravRttAntavidA saMsArasya caturgatibhramaNarUpasya vRttAntaM svarUpaM vettIti tathoktastena / nareNa puruSeNa / svahite svasya Atmano hite / pramAda: anvdhaantaa| vidhAtuM samAcaritum / yuktaH yogyaH / na na bhavati / / 26 / / itIti / prajAnAM janAnAm / adhipaH prabhuH zroSaNaH / apetarAga: apeto vyapagato rAgo yasya sH| iti uktaprakAreNa / saMsRtiphalgubhAvaM saMsRteH saMsArasya phalgoH niHssArasya bhAvaM" svarUpam / svacitte mAnase / vicintayan dhyAyan / vairAgyaM virAgatvam / jagAma to dekho! // 23 // mukti nitya hai aura hai nirvighna-mukti mila bhara jAya, phira kabhI vaha naSTa nahIM hotI aura na vahA~ kisI prakArako vighna-bAdhAeM hI hotI haiN| kintu lakSmI usase bilakula ulTI hai- prApta hokara kharca ho jAtI, naSTa ho jAtI hai aura yadi kisI taraha raha bhI jAtI hai to usameM aneka vighna-bAdhAe~ AtI rahatI haiN| jo loga mukti aura lakSmI-vibhUti ina donoMmeM-se vibhUtiko pasanda karate haiM, unako buddhikI balihArI hai-ve nire mUrkha haiM, aura ve candana mizrita, ThaNDe, pavitra aura nirmala jalako chor3akara kIcar3a sahita ( gandI nAlIkA ) jala pIte haiM // 24 // 'yaha merA hai' aura 'maiM isakA hU~' yaha graha isa becAre prANIko kaise laga gayA hai ? isa grahake laga jAnese yaha prANI jarrA bhara sukhake pIche sumerUke samAna bar3e-se-bar3e duHkhako bhogatA hai // 25 / / yaha mAnava janma bar3e kleza bhogane ke bAda karmodayake manda honepara kisI taraha kAkatAlIya nyAyase prApta huA hai| ataH saMsArake prakaraNako jAnanevAle manuSyako apane hita meM Alasa karanA ucita nahIM // 26 // isa prakAra saMsArako asAratAko mana-hI-mana 1. ma yaatm| 2. A pratAveva 'bAdhA' iti dRzyate / 3. prA za sa ApaH / 4. A pratAveva 'me' ityupalabhyate / 5. A yo hi yo / 6. = upamA sAmyaM yasya tat / 7. za sa maanu| 8. za sa vRttAntaH / 9. za sa aviitoN| 10. niHsAratAm / | Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 - 4, 31] caturthaH sargaH anyedhurAhaya 'yuvezamozaH kRtapraNAmAJjalimityuvAca / mandIbhavatpremarasAnubandhAM tadIyavakre vinivezya dRSTim // 28 // vAtyeva yAvanna vapuHkuTIrametajjarA jarjarayatyupetya / pravardhamAnaM timiraM vihantuM yAvanna vA darzanazaktimoSTe // 26 / / yAvanna tIrthopagamapravINo pAdau nijaprasphuraNaM jhiitH| kAlena yAvadbhajate'vasAdaM na ca zrutidharmakathAvasaktA // 30 // vayonurUpeNa vivadhamAno yAvatsmRti bhraMzayate na mohaH / yAvacca zAstrAdhyayanapravINA pravartate praskhalituM na vANI // 31 // yyau| gamlu gatau liT / AtmahitapravRttiH AtmanaH svarUpasya hite upakArake mArge pravRttirvartanam / buddheH jJAnasya / phalaM hi niSpattihi / arthAntaranyAsaH // 27 // anyedyuriti / IzaH prabhuH / anyedyuH ekasmin dine / 'pUrvApara-' ityAdinA edyus prtyyH| yuvezaM yuvarAjam / AhUya AkArayitvA / mandIbhavatpreparasAnubandhAM prAgamanda idAnI mando bhavatIti mandIbhavan premNo rasastasyAnubandhaH saMbandha:, mandIbhavan premarasAnubandho yasyAH tAm / dRSTiM locanam / tadIyavaktre tadIye zrovarmasaMbandhini vaktre mukhe / vinivezya sthApayitvA / kRtapraNAmAJjaliM kRto viracitaH praNAmasyAJjaliyena tam / vakSyamANaprakAreNa / uvAca jagAda / brUna vyaktAyAM vAci liT / / 28 // vAtyeti / kuTIraM tRNagRham / vAtyeva vAtAnAM samUha iva / 'pAzAdezca yaH' iti samahe ya-pratyayaH / 'vAtyA vAtastu muJcati' ityabhidhAnAt / etat idam / vapuH zarIram / jarA vArdhakyam / upetya Agatya / yAvat yAvatparyantam / na jarjarayati na vinAzayati / pravardhamAnam edhamAnam / timiraM netradoSaM (ssH)| yAvat darzanazakti darzanayonayanayoH zakti sAmarthyam / vihantuM vinAzayitum / na ISTe na samarthaM mabati / Izi aizvarye laT / upamA // 29 // yAvaditi / tIrthopagama pravINo tIrthasya pavitrasthAnasyopagame gamane pravINo samarthI / pAdau crnnau| nijaprasphuraNaM nijayoH prasphuraNaM sAmarthyam / yAvat paryantam / na jahIta: na tyajataH / yAvat dharmakathAvasaktA dharmasya kathAyAmavasaktA saktA / zrutiH zrotrendriyam / kAlena vayodharmaNa / avasAdaM badhiratvam / na ca bhajate na yAti / bhaja sevAyAM laT // 30 // vaya iti / vayonurUpeNa vayaso vayodharmasyAnurUpeNAnuvartanena / vardhamAnaH edhamAnaH / mohaH ajJAnam / yAvat smRti smygjnyaanm| na bhraMzayate na nAzayati / zAstrAdhyayanapravINA zAstrasyAgamasyAdhyayane pravINA samarthA / socate hue rAjA zrISeNako vairAgya ho gayA / phalataH viSayoMmeM use jo rAga rahA, vaha aba nahIM rahA / Atmahita meM pravRtti karanA ho to buddhikA phala hai // 27 // agale dina rAjA zrISeNane yuvarAjako bulaayaa| vaha zoghra hI upasthita huA, aura usake sAmane hAtha jor3akara khar3A ho gyaa| rAjA usake ceharepara dRSTi-jisameM prItikA rasa bilakula hI kama thA arthAt jo prItise sanI huI nahIM thI-DAlakara yoM bolaa-||28|| jisa prakAra A~dhI, phUsakI jhoMpar3oko jhakajhora DAlatI hai, usI prakAra mere isa zarIrako jabataka vRddhAvasthA Akara nahIM jhakajhoratI aura jabataka bar3hatA huA timira-netraroga merI dekhaneko zaktiko naSTa nahIM kara pAtA // 29 // tIrtha yAtrA karanemeM pravINa mere ye paira jabataka apane gamana-sAmarthya ko nahIM chor3ate aura dharma-kathAoMke zravaNa meM saMlagna mere ye kAna jabataka kAlake prabhAvase badhira nahIM hote // 30 // Ayuke anusAra kramase bar3hatA huA moha jabataka mero smaraNa-zaktiko naSTa nahIM karatA aura zAstroMke par3hane meM 1. a suveSa / 5. smaraNaM vaa| 2. A deghitamArge yaa| 3. A sAmarthyataram / 4. yAvat paryantam / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 candraprabhacaritam tAvadbhavAnmocayituM prayatnAdAtmAnamicchAmya sukhAnalArtam / jinendra dIkSAvidhinAtra kArye tvayA na bhAvyaM paripandhinA me // 32 // puraiva saMsAraparamyarAyA hetoH zriyazcittamapetameva / apekSamANo'nudinaM tvadIyamevodayaM rAjyapade'vatiSThe ||33|| bhavAnapAstavyasano nijena dhAmnAbdhimaryAdamamAmidAnIm / mahImazeSAmapahastitArivargodayaH pAlayatu prazAntaH ||34|| yathA bhavatyabhyudite jano'yamAnandamAyAti nirastakhedaH / sahasrarazmAviva cakravAko vRttaM tadevAcara cAracakSuH ||35|| vANI vacanam / yAvacca praskhalituM / na pravarttate / vRtuG varttane laT || 31 / tAvaditi / tAvat / asukhAnalArtam asukhameva duHkha mevAnalo'gnistenAtaM pIDitam / AtmAnaM jIvam / jinendradIkSAvidhinA jinezvaradIkSAvidhAnena / bhavAt saMsArAt / mocayituM nivArayitum / prayatnAt / icchAmi vAJchAmi / me mama / atra kArye kRtye | paripanthina zatruNA / tvayA bhavatA / na bhAvyaM na bhavituM yogyam ||32|| pureti / saMsAraparamparAyAH saMsArasya paramparAyAH pravAhasya / hetoH kAraNabhUtAyAH / zriyaH sampadaH sakAzAt / puraM prAgeva / cittaM manaH | apetameva apagatameva I anudinaM pratidinam / tvadIyameva tava saMbandhameva / udayam / aizvaryam / apekSamANaH vaanychnnhm| rAjyapade rAjyapadavyAm / avatiSThe tiSThAmi / SThA gatinivRtto laT // 33. mavAniti / apAstavyasanaH apAstaM nirAkRtaM vyasanaM yena saH / apahastitArivargodayaH apahastito nirasto'rINAM vargasyodaya utpattiryasya ( yena ) saH / prazAntaH prazamavAn / bhavAn tvam / nijena svakIyena / dhAmnA tejasA / idAnIm adya / imAm etAm / azeSAM samastAm / mahIM bhUmim / abdhimaryAdam abdhireva samudra eva maryAdA yasmin karmaNi tat ( tathA ) / pAlayatu rakSetyarthaH / bhavacchabdayoge prathama puruSaH ||34|| yatheti / bhatrati tvayi | abhyudite sati abhyudayayukte sati / nirastakheda: tiraskRtakhedaH / ayam eSaH / janaH lokaH / sahasrarazmI pravINa merI vANI jabataka skhalita nahIM hotI / // 31 // taba taka maiM digambara dIkSA lekara duHkhAgni meM jhulasatI huI apanI pIr3ita AtmAko pUre prayatnase isa jagatse mukta karAnA cAhatA hU~ / mere isa kArya meM tuma virodha nahIM karanA -- maiMne AtmAkalyANakA nizcaya kara liyA hai, ataH isa pavitra kArya meM tumheM merA virodhI nahIM honA cAhie ||32|| yaha rAjya - lakSmI saMsArakI paramparAkA kAraNa hai / isase merA mana pahalese hI UbA huA hai / meM kabhIkA calA gayA hotA / kintu tuma nAbAliga rahe, ataH prati dina meM tumhAre abhyudayakI apekSA meM rahA - 'tuma rAjya-bhAra saMbhAlane yogya ho jAo, to maiM jAU~, basa isI pratIkSA meM mai abataka rAjagaddIpara baiThA rahA ||33|| tuma apane tejase samudra paryanta isa samUcI pRthvIkA pAlana karanA / dekho, kabhI kisI vyasana meM nahIM pha~sanA; prajAke Upara koI saGkaTa Aye to usakA zIghra hI pratikAra karanA; sadA zAnta rahanA - prazama guNako dhAraNa karanA aura zatruoMko guTabandI nahIM karane denA - guTabandI karanevAle zatruoMko sira nahIM uThAne denA ||34|| jisa prakAra sUryodaya honepara cakavekA priyAvirahakA sArA kheda dUra ho jAtA hai aura use bahuta Ananda hotA hai, isI prakAra tumhAre abhyudayase prajA-janoM ko AnandakA anubhava ho aura unheM kabhI tanika bhI kheda na ho, aisA vyavahAra karanA / yoM sArI prajAke kaSTakA svayaM patA lagAnA kaThina hai, - [ 4, 32 - 1. A i 'kulakam' ityapi dRzyate / 2. praskhalanaM labdhum / 3. AvartanakRtye / 4 pratibandhakena / 5. za sa apetamiva apagatamiva / 6. za sa tvadIyamiva tava saMbandhamiva / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 4, 38] caturthaH sargaH vAJchanvibhUtIH paramaprabhAvAH modvIvijastvaM janamAtmanInam / janAnurAgaM prathamaM hi tAsAM nibandhanaM nItivido vadanti // 36 // samAgamo nirvyasanasya rAjJaH syAtsaMpadA nirvyasanatvamasya / vazye svakIye parivAra eva tasminnavazye vyasanaM garIyaH // 37|| vidhitsurenaM tadihAtmavazyaM kRtajJatAyAH samupaihi pAram / guNairupeto'pyaparaiH kRtaghnaH samastamudvejayate hi lokam / / 38 / / sUrye / [ cakravAka iva ] cakravAko rathAGgaH pakSivizeSaH, sa iva / yathA yena prakAreNa / AnandaM saMtoSam / AyAti gacchAti / yA prAyaNe laT / tathaiva ( tenaiva prakAreNa ) / cAracakSuH cArA gUDhapuruSA eva cakSuSI' yasya ( saH ) tathoktaH / vRttaM caritram / Acara pravartasva / upamA rUpakaM ca // 35 / / vAnchanniti / paramaprabhAvAH paramaH prabhAvo yAsAM tAH / vibhUtIH aizvaryANi / vAcchan icchan / tvam / AtmanInam Atmahitam / 'bhogottarapadAtmanbhyAM khaH' iti hitArthe khaH / janaM lokama / modvovijaH mA pIDaya / vyaja vyAjIkaraNe NijantAlluG / 'Nerikta-'iti Ni luk / 'kaM zrita-' ityAdinA jiH, tadyoge 'dvirdhAtuH-' ityAdinA dviH / janeSu prajAsu / vihitam anurAgaM protim / tAsAM saMpadAm / prathama mukhyam / nibandhanaM kAraNam / iti nItividaH nItizAstrajJAH / vadanti bravanti / vada vyaktAyAM vAci laTa // 36 // samAgama ini vyasanarahitasya / rAjJaH kSitipateH / saMpattInAM saMpadAm / samAgamaH aagmnN| syAt bhavet / asa bhuvi liGa / svakIye svasaMbandhini / parivAre prijne| vazya vaMzagate sati / 'vazyapathya-' ityAdinA ya-pratyayAnto nipAtaH / asya raajnyH| nivyaM sanatvaM vyasanarahitatvaM bhavet / tasminneva parivAra eva / avazye avazaM gate sati / garIyaH mahat / vyasanaM vipad bhaveta / parivAre vaMza gate rAjJo nirvyasanatvamaizvaryaM ca jAyate, tadabhAve rAjJo vyasanaM vipajjAyate, ityarthaH // 37 // vidhirasuriti / tat tasmAtkAraNAt / evaM tava vazaMgatam (enaM parivAram) Atmavazyam AtmAdhonam / vidhitsuH kartumicchuH / 'kamyeka-' ityAdinA san, 'ghumImA-' ityAdinA mis, 'sanbhikSA-' ityAdinA u-pratyayaH / kRtajJatAyAH upakArasmaraNatvasya / pAraM tIram / samupaihi gaccha / iN gato loT / aparaiH anyaH guNaH saha / upetaH yuktaH / kRtaghnaH upakAranAzakaH / samastaM sakalam / lokaM kintu guptacaroMkI sahAyatAse usa ( kaSTa ) kA patA lagAkara zIghra hI usakA nivAraNa karate rahanA / dUrakI sthiti dekhaneke lie tuma guptacaroMko hI apanI cakSu samajhanA // 35 // dUsaroMpara utkRSTa prabhAva DAlanevAlI vibhUtiko cAhate hue tuma apane kisI hitaiSIko pIr3A nahIM denA; kyoMki rAjanIti jAnanevAle vidvAn yaha kahate haiM ki 'logoMse anurAga karanA aura unakA anurAga prApta karanA hI vibhUtikA mukhya kAraNa hai|' // 36 // sampadAoMkA samAgama usa rAjAko hotA hai, jo vipadAoMse mukta ho, aura vaha rAjA vipadAoMse mukta hotA hai, jisakA parivAra apane vaza meM ho| yadi apanA parivAra rAjAke vazameM na ho, to use bar3I-bar3I vipadAeM A gheratI haiM // 37 // ataH yadi tuma apane parivArako vazameM rakhanA cAhate ho, to kRtajJatAkA pUrA paripAlana karanA / kyoMki anya aneka guNoMse yukta hokara bhI jo kRtaghna hotA haidUsaroMkA upakAra nahIM mAnatA hai, vaha nizcaya hI sAre saMsArako udvigna kara detA hai // 38 // 1. za sa cakSUSi / 2. mA 'vRttaM caritram' iti nAsti / 3. bhA saMbandhe / 4. za sa phi| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam dharmAvirodhena nayasva vRddhiM tvamarthakAmau kalidoSamuktaH / yuktyA trivarga hi niSevamANo lokadvayaM sAdhayati kSitIzaH // 36 // vRddhAnumatyA sakalaM svakArya sadA vidhehi prahatapramAdaH / vinIyamAno guruNA hi nityaM surendralIlAM labhate narendraH // 40 // nigRhNato bAdhakarAnprajAnAM bhRtyAMstato'nyAnnayato'bhivRddhim / kIrtistavAzeSadigantarANi vyApnoti bandistutakIrtanasya / / 41 // kuryAH sadA saMvRtacittavRttiH phalAnumeyAni nijehitAni | gUDhAtmamantraH paramantrabhedI bhavatyagamyaH puruSaH pareSAm // 42 // janam / udve jayete hi saMtarjayati hi / vyaja vyAjIkaraNe laT / / 38 / / dharmeti / kalidoSamuktaH kaliranyAyaH sa eva doSaH pApAcArastena muktastyaktaH / tvaM bhavAn / dharmAvirodhena dharmasyAvirodhena pratikUlAbhAvena (AnukUlyena ) arthakAmo arthazca kAmazca to| vRddhi samRddhim / nayasva prApaya / NI prApaNe loT , dvikamakaH / yuktyA upAyena / trivarga trayANAM dharmArthakAmAnAM vargam / niSevamANaH bhajamAnaH / kSitIzaH bhUmIzaH / lokadvayam ihalokaparalokadvayam ( iha lokaM paralokaM ca ) / sAdhayati svasAkaroti / rAdha sAdha saMsiddhI laT / / 39 / / vRddheti / vRddhAnumatyA vRddhAnAM mantripurohitAnAm / anumatyA saMmatyA / sakalaM nikhilam / svakArya svasya kAryama / prahatapramAdaH prahato naSTaH pramAdo yasya saH / sadA sarvadA / vidhehi kuru / guruNA upAdhyAyena, pakSe bRhaspatinA / nityam anavaratam / vinIyamAnaH zikSyamANaH / narendraH kssitiindrH| surendralolAM surendrasya devendrasya lolAM zobhAm / labhate prApnoti / DulabhiSa prApto laT / zleSaH // 40 // nigRhveti / prajAnAM janAnAm bAdhakarAn pIDAM kurvataH / bhRtyAn sevakajanAn / nigRhNata: nigrahaM kurvataH / tataH bAdhAkarabhRtyebhyaH (bAghakarabhRtyebhyaH ) / anyAn anukUlAn / abhivRddhi samRddhim / nayataH nayamAnasya / bandistutakIrtanena bandibhiH pAThakaiH stutena nutena korttanena / tava te| kIrtiH guNastutiH / azeSadigantarANi azeSANAM sarvAsAM dizAmantarANyavasAnAni / vyApnoti prayAti / Apla vyApto laTa / atizayoktiH // 41 // kuryA iti / saMvRtacittavRttiH saMvRtA AcchAditA cittasya mAnasasya vRtti vyApAro yena saH / phalAnumeyAni phalena kAryeNAnumeyAni UhituM yogyAni nijena svena'deg IhitAni ceSTitAni / sadA anavaratam / kurH'| gUDhAtmamantraH tuma kalikAlake doSa-pApAcaraNase dUra rahanA aura dharmako anukUlatA pUrvaka artha aura kAma puruSArthakI vRddhi karanA / yuktipUrvaka dharma, artha aura kAma ina tInoM puruSArthoM ko sevana karanevAlA rAjA donoM lokoMko sAdha letA hai // 39 // vayovRddha mantrI aura purohitoMse anumati lekara hI tuma sadA apane saba kAma karanA / una kAmoM meM Alasa kabhI nahIM krnaa| kyoMki sadA gurujanoMkI zikSA pAnevAlA narendra, bRhaspatise zikSA pAnevAle surendrako zobhAko prApta kara letA hai // 4 // tuma apane una karmacAriyoMko daNDa dete rahanA, jo prajAko pIDA deM aura una karmacAriyoMko bar3hAvA dete rahanA, jo prajAko pIr3A na hone deN| isakA pariNAma yaha hogA ki cAraNa loga tumhArA guNagAna kareMge, jisase tumhArI kIrti samasta dizAoM aura vidizAoM meM phaila jAyagI // 41 / / tuma apane vicAroMko sadA gupta rakhanA, aura jina kAryoMko tuma karanA cAho, unakA kisIko pahalese patA nahIM lagane denA / kAryakI samApti honeke 1. a A i ka kha ga gha ma vyApnotu / 2. A jayati / 3. bhA pratAveva 'samRddhi' iti padaM dRzyate / 4. A liT / 5. A pratAveva 'svasya kAryam' iti samupalabhyate / 6. za sa dhAkarAn / 7. guNavarNanena / 8. vyApnotu prayAtu / 9. A pratAveva 'saMvRtA' ityupalabhyate / 10. nijasya svasya / 11. vidhehi / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH tejasvina pUrayato'khilAzA bhUbhRcchiraHzekharatAM gtsy| dinAdhipasyeva tavApi bhUyAtkaraprapAto bhuvi nirvibndhH||43|| iti kSitIzaH saha zikSayAsau vizrANayAmAsa sutAya lakSmom / so'pi prata / gurUparodhAtpituH suputro hyanukUlavRttiH // 44 // tataH sa pitraajybhaarH'pRssttaakhilshaatirpaastsnggH| taptvA tapaH zrIprabhapAdamUle samAsadatsiddhivadhavaratvam // 45 // gUDho vyavahita AtmanaH svasya mantro guptabhASaNaM yena ( yasya ) sH| paramantrabhedI pareSAM zatrUNAM mantrabhedI mantrAlocananivArakaH / puruSaH pumAn / pareSAM zatrUNAm / agamyaH abhedyaH / bhavati / bhU sattAyAM laT / arthAntaranyAsaH / / 42 / / tejasvIti / tejasvinaH pratApavataH, pakSe kAntimataH / akhilAzAH akhilAnAM samastAnAmAzA vAJchAH, pakSe dizaH / pUrayataH saMpUrNAH kurvataH, pakSe vyaapnuvtH| bhUbhRcchira.zekharatAM bhUpatInAM zirasAM mastakAnAM zekharatAM lalAmatAM, pakSe girINAM zirasAM zikharANAmalaGkAratAm / gatasya yAtasya / dinAdhipasyeva sUryasyeva / tavApi bhavato'pi / karaprapAta: karasya bhAgadheyasya prapAto lAbhaH, pakSe karasya kiraNasya [karANAM kiraNAnAM ] prapatanam / bhuvi loke / nirvibandhaH anivAryaH / bhUyAt bhavet / bhU sattAyAM ling| zleSopamA / / 43 / / itIti / aso kSitIzaH zrISeNamahIpatiH / iti proktprkaarenn| zikSayA upadezena / saha sAkam / sutAya zrIvarmaNe / lakSmI sAmrAjyasampattim / vizrANayAmAsa dadau / zraNa dAne liT / so'pi zrIvarmApi / gurUparodhAt guro mahataH ( piturvA ) uparodhAt prArthanAt / pratoyeSa aGgokarotisma / iSu icchAyAM liT / suputraH stputrH| pituH janakasya / [hi nizcayena ] / anukUla vRttihi anukUlA vRttivartanaM yasya saH / taranyAsaH // 44 // tata iti / tataH pazcAt / patrApitarAjyabhAraH patre tanaye'pitaH sthApito rAjyasya bhAro yena sH| pRSTAkhilajJAtiH pRSTAH prArthitA akhilA jJAtayo bandhavo yena saH / apAstasaGgaH apAsto nirAkRtaH saGgo yena saH / saH zrISeNaH / zrIprabhapAdamale zrIprabhasya zrIprabhAcAryasya pAdabhUle pAdasamope / tapaH bAhyAbhyantaratapaH / taptvA saMtapya siddhivadhUvaratvaM siddhireva muktireva vadhUstasyA varatvam / pazcAt phalako dekhakara loga usakA kevala anumAna hI lagA sakeM, isakA dhyAna rakhanA; kyoMki jo manuSya apanI mantraNAko gupta rakhatA hai aura dUsaroMkI gupta mantraNAko prakaTa kara letA hai, vaha apane zatruoMke lie ajeya hotA hai // 42 // jisa prakAra tejasvI, sabhI dizAoMko apane prakAzase bharanevAlA aura parvatoMke zikharoMpara pahuMcakara unake zirobhUSaNakI sthitiko prApta karanevAlA sUrya sAre bhUmaNDalapara apanI kiraNoMko nirvirodha rUpase phailA detA hai, isI prakAra tuma tejasvI bane rahanA, sabako AzAoMkI pUrti karanA aura sabhI rAjAoMke siramora honA, jisase sAre bhUmaNDalapara nirvirodha rItise tumhArI Taiksa vasUla karanekI suvyavasthA ho // 43 / / rAjA zrISaNane apane putra zrIvarmAko isa prakArakI zikSAke sAtha rAjalakSmI samarpita kara do| pitAke anurodhase putrane bhI use svIkAra kara liyaa| suputra vahI hai jo pitAke anukUla vyavahAra kare // 44 // putrako rAjyakA bhAra samarpita karake zrISeNane gotrake sabhI logoMse dokSAkI anumati lo aura phira manirAja zrIprabhake samakSa samasta parigrahako tyAgakara digambara dIkSA grahaNa kii| isake pazcAt unhIM munirAjake caraNoMke nikaTa rahakara usane tapasyA kii| 1. a pRssttvaakhiljnyaatimpaa| 2. mantrasphoTako vA / 3. tejasvina iti 4. = pUrvokta / 5. za sa zraNu / 6. AgrahAt / 7. tapo vidhaay| 8. mA avaratvam / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 candraprabhacaritam zrIvarmarAjo'pi piturviyogAddinAni bhUtvA katicitsazokaH / saMbodhito mantrisuhRtsamU hai viniryayau sAdhayituM dharitrIm // 46 // vidhAya maulaM balamAtmamUle sa nItimAnATavikaM bahiHstham / madhye ca sAmantabalaM balIyazcacAla 'cUDAmaNibhAsitAzaH // 47 // samuccalattasya turaGgamotthaM senArajo rAsabharomadhUtram / paraM dizAmeva malImasAni nAsyAni cakre ripuyoSitAM ca ||48 || samAsadat agacchat / `Sadala vizaraNagatyavasAdaneSu luG // 45 // zrIvarmeti / zrIvarmarAjo'pi zrIvarmabhUpo'pi / pituH janakasya / viyogAt vigamAt / katicit kiyanti / dinAni ahAni paryantam / 'kAlAdhvanorvyAptau ' iti vyAptyarthe dvitIyA / sazokaH duHkhasahitaH / bhUtvA bhavanaM pUrvaM 0 / mantrisuhRtsahAyaiH mantriNAM sacivAnAM suhRdAM mitrANAM sahAyainivahaiH / saMbodhitaH samyag bodhitaH san / dharitrIM bhUmim / sAdhayituM sAdhanAya / viniryayau nirjagAma / yA prApaNe liT // 46 // vidhAyeti / nItimAn nItizAstravAn / saH zrIvarmA / AtmamUle AtmanaH svasya mULe samIpe / maulaM kramAdAgatam / balaM mantripurohita senApatidurgAdhikArikarmAdhikArikozAgArikadaivajJA iti saptavidhaM maulaM balam / vidhAya kRtvA / ATavika zabarabalam / bahisthaM bahiH sthitam / vidhAya / madhye ca antarAle / balIya: baliSTham / sAmantabalaM rAjJAM balam / vidhAya / cUDAmaNibhAsitArA: cUr3AmaNinA cUDAratnena bhAsitAH prakAzitA AzA dizo yena saH / san / cacAla jagAma / cala kampane liT / dIpakam ||47 || samuccaladiti / samuccalat udgacchat / turaGgamotthaM turaGgamaiH azvairutyamutthitam / rAsabharomadhUmraM rAsabhasya gardabhasya romavad dhUmraM kRSNam / kRSNAdhikalohitaM dhUmramiti nAma / tasya zrIvarmaNaH / senArajaH senAyA rajo dhUli / paraM kevalam re / dizAmeva kakubhAmetra / AsyAni mukhAni | malImasAni malamastyeSAmiti malImasAni / 'malAdImasaraca' iti matvarthe ImasapratyayaH / na cakre na kurute sma / apitu ripuyoSitAM ca ripUNAM zatrUNAM yoSitAM nArINAm / 11 [ 4, 46 - phalataH aSTa karmoMko naSTakarake vaha siddhivadhUkA vara - mukta ho gayA ||45 // idhara rAjA zrIvarmA bhI pitAke viyogase kucha dinoMtaka zokamagna rahA, phira mantrimaNDala tathA mitravargake samajhAnese dhIre-dhIre usakA zoka dUra huA, isake bAda vaha pRthvIko apane vaza meM karaneke liedigvijaya karane ke lie nikalA | // 46 // vaha rAjanIti meM pravoNa thA / digvijayake lie jAte samaya usane apane pAsa usa senAko rakhA, jo usake yahA~ kaI pIr3hiyoMse kAma karatI calI A rahI thI aura jisameM mantrI, purohita, senApati, durgAdhikArI, karmAdhikArI, koSAdhikArI aura jyotiSI sammilita the, bhIloMkI senAko sabase Age rakhA aura bIcameM prabala sAmantoMkI senA ko / calate samaya usake cUr3AmaNike prakAzase samasta dizAe~ prakAzita hotI jA rahI thIM // 47 // calate samaya ghor3oMkI TApoMse senAmeM dhUli ur3a rahI thI / usakA raMga gadahe ke romoM sarIkhA maTamailA thA / usane cAroM ora phailakara na kevala samasta dizAoMke varan zatru-striyoMke 1. a ka kha ga gha ma cUlA / 2. za sa Sada vizaraNa / 3. za sa laG / 4. A viSayeti / 5. nItizAstravit 6. za tilavikam / 7 za bahiSTam / 8. A madhye balAntarAle / 9. A yasya / 10. eSa TIkAkRtsaMmataH pAThaH pratiSu tu 'samucchalat' ityeva samupalabhyate / 11. A pratAveva ' azva:' ityupalabhyate / 12. za sa ekaM kevalam / 13. 'malo'striyAm' ityamaraH / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 4, 52 ] caturthaH sargaH sainyadhvajairapratikUlavAtavyAdhananaprollasitaistadIyaH / nAntardadhe kevalameva sUryaH zatraprabhAvazca mahAprabhAvaiH // 46 / / pryaannkaalprbhvairudaaraistdiiymaatnggmdprvaahaiH| pAMsupratAnaH zamayAMbabhUve na kevalaM dhAma ca zAtravIyam // 50 // mUrchandarINAM vivareSu tasya prasthAnazaMsI paTahapraNAdaH / na pAtayAmAsa paraM taTAni kSoNodharANAM dviSatAM ca cetaH / / 51 / / pauraiH 'samAgatya gRhItaratnasthAlaiH suduuraanntpuurvkaayaiH| pradarzitAnekapayovikAraiH pratyudyaye grAmamahattaraizca // 52 / / AsyAni mukhAni malomasAni ckre-itybhipraayH| samuccaya. / 48 // sainyati / apratikUlavAtavyAdhUnanaprollasitaiH apratikUlasyAnukUlasya vAtasya vAyoAdhUnanena kampanena prollasitaiH prakaTitaiH ( dodhUyamAnaH ) / tadIyaiH tasya saMbandhaiH 'mahAprabhAvaiH mahadbhiH prabhAvaiH siNhaadicihnyutH| sainyadhvajaiH sainye senAyAM sthite. dhvajaiH patAkAbhiH / vevalameva parameva / sUryaH AdityaH / nAntardadhe naacchaaditH| api tu zatruprabhAvazca zatraNAM prabhAvastejazcAcchAditaH / / 49 / prayANeti / prayANakAlaprabhavaH prayANasya kAlena prabhavarudbhavaH / udAraiH tadoyamAtaGgamadaprabhAvaH tadIyAnAM tatsaMbandhAnAM mAtaGgAnAM gajAnAM madasya madajalasya pravAhainijharaiH / kevalaM param / pAMsupratAnaH pAMsUnAM rajasAM pratAnaH smuuhH| na zamayAMbabhUve na zamito babhUva / zamU damU upazamane NijantAlliT / kintu zAtravoyaM zatrusaMbandhi / dhAma ca prabhAvazca // 50 // mUrcchanniti / tasya shriivrmbhuupteH| prasthAnazaMsI prasthAnasya prayANasya zaMso suuckH| paTahapraNAdaH paTahAnAM bherINAM praNAdo dhvaniH / darINAM guhAnAm / vivareSu randhreSu / mUrcchan vyApnuvan / kSoNodharANAM parvatAnAm / paraM kevalam / taTAni sAnUni / na pAtayAmAsa na pAtayati sm| patla gatau NijantAlliT / dviSatAM zatrUNAm / cetazca mAnasaM ca pAtayAmAsa / / 51 // paurairiti / saH zrovarmabhUpaH / gRhItaratnasthAlaiH gRhItAni ratnasthAlAni yastaiH, svIkRtaratnanirmitabhAjanairityarthaH / dUrAnatapUrvakAyaiH dUrAdAnato dUrAnataH pUrva kAyasya pUrvakAyaH, 'pUrvApara-' ityAdinA samAsaH, nAbherUz2a parvakAyaH, dUrAnataH parvakAyo yeSAM taiH / pauraiH pare bhavAH paurAH taiH parajanaiH / pradarzitAnekapayovikAraiH' pradarzitairupAyanIkRtairane kaibahulaH payovikArairdadhyAdibhiH / grAmamahattaraizca prAmAdhimukhako bhI mailA kara diyA // 48 // digvijayake lie jAte samaya anukUla vAyu cala rahI thI ( yaha zubha zakuna hai ), usase usakI senAke laharAte hue jhaNDe dekhate hI banate the| unake Upara siMha Adike cihna bane hue the| darzakoMpara unakA mahAn prabhAva par3a rahA thaa| unhoMne na kevala sUryako ho balki zatruoMke prabhAvako bhI chipA diyA-asta kara diyA // 46 // prayANake samaya usakI senAke hAthiyoMke madajalake bar3e-bar3e pravAha bahane lage, jinase na kevala mArgako dhUli hI zAnta huI, balki zatruoMkA teja bhI zAnta-ThaNDA ho gayA // 50 // usake prasthAnako sUcanA denevAlA nagAr3ekA zabda pahAr3oMkI guphAoMke andara pratidhvanita hone lagA; aura usane na kevala parvatoMke zikhara ho girAye kintu zatruoMke hRdayoMko bhI girA diyAunheM sAhasa hona banA diyA // 51 // mArga meM ratnoMse bhare hue thAla lekara Aye hue nAgarikoMne dUrase ho apane mastaka jhukAkara zrIvarmAko agavAnoko aura dahI Adi lekara upasthita hue 1. a paraiH / 2. a sahaganata / 3. a pratyudya me / 4. a A i ka kha ga gha ma yAmamahattaraizca / 5. tatsaMbandhibhiH / 6. atiprabhAvakaiH / 7. kAle / 8. A pratI 'vyApnuvan' iti nopalabhyate / 9. eSa TokAkAradhRtaH pAThaH / 10. ayamapi TIkAkAradhRtaH pAThaH, pratiSu tu 'sudUrAnnata ityeva samupalabhyate / 11. A eSAm / 12. = pradarzitA upAyanokRtA aneke payovikArA yastaiH / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam nizamya tasyAtulapuNyazaktaH prasthAnamAviSkRtavikramasya / mahAbhayavyAkulamAnasAnAM dviSAmabhUvanniti ceSTitAni ||53 || dArAnsutAnapyanapekSya kecitsvadeharakSAM bahumanyamAnAH / tatsainyasaMcAravimardabhItA bhejurdigantAn hariNaiH sahaiva ||54 || kaThoradhAraM vinivezya kaNThe kuThAramanye bhayavihvalAGgAH / satAM zaraNyaM zaraNaM tamoyurjinaM yathA mAnamapo bhavyAH || 55 || saMnahya sainyaiH saha zauryazINDaireke mahAmAnagajAdhirUDhAH / tadIyazastrAgnizikhAvalISu prapedire'bhyetya pataGgavRttim ||56 || 108 2. kAribhiH / pratyudyaye saMmukhobabhUve ( pratigRhItaH ) yA prApaNe karmaNi liT // 52 // | nizamyeti / atulapuNyazakteH atulA upamArahitA puNyasya sukRtasya zaktiH sAmarthyaM yasya tasya / AviSkRtavikramasya AviSkRtaH prakaTIkRto vikramaH parAkramo yasya tasya / tasya zrIvarmabhUpasya prasthAnaM prayANam / nizamya zrutvA / mahAbhayavyAkulamAnasAnAM mahAbhayena vyAkulaM pIDitaM mAnasaM mano yeSAM teSAm / dviSAM zatrUNAm / iti vakSyamANaprakAreNa / ceSTitAni vyApRtAni / abhUvan abhavan / bhU sattAyAM luG // 53 // dArAniti / kecit anye / dArAn kalatrANi / sutAn putrAnapi / anapekSya apekSAmakRtvA / svadeharakSAM sveSAM deharakSAM zarIrarakSaNam / bahumanyamAnAH vAJchantaH / tatsainyasaMcAravimardabhItAH tasya zrIvarmabhUpasya sainyasya senAyAH saMcArasya pracArasya vimardena pIDayA bhItAH / hariNaiH mRgaiH / sahaiva sAkameva / digantAn dizAmantAnavadhIn / bhejuH jagmuH / bhaja sevAyAM liT / / 54 / / kaThoreti / bhayavihvalAGgAH bhayena vihvalaM viklavamaGgaM yeSAM te / anye keci nRpAH / kaThoradhAraM kaThorA nizitA dhArA' yasya tam / kuThAraM parazum / kaNThe gale / vinivezya nikSipya / taM zrIvarmabhUpam / zaraNaM rakSaNam / IyuH jagmuH / iN" gatau liT / satAM satpuruSANAm / zaraNyaM zaraNaM gantuM yogyam ( zaraNe sAdhuH zaraNyastam / 'tatra sAdho' zAkaTA0 3 / 2 / 196 / saptaNyantAtsAdhAvarthe yo bhavati / sAmani sAdhuH sAmanyaH / karmaNyaH / zaraNyaH / labhyaH / sAdhuH yogyaH, pravINaH, upakArako vA / iti cintAmaNivRttau / ) / jinam arhatpatim / mAnaM garvam / apohya tyaktvA / bhavyAH ratnatrayAvirbhavanayogyAH / yathA 'IyustathetyarthaH / / 55 / / sannahyeti / mahAmAnagajAdhirUDhAH mahAnto mAnA gardA ta eva gajAstAnadhirUDhAH / eke kecit / zauryazauNDaiH zauryeNa pratApena zoNDargavitaiH / senyaiH senAbhiH / saha samam / grAmoMke bujurgoM aura adhikAriyoMne bhI dUrase hI mastaka jhukAkara usakI agavAnI kI - svAgata kiyA // 52 // zrIvarmAkA puNyabala atula hai aura usakA parAkrama kisIse chipA nahIM hai-- prakaTa ho cukA hai| usane digvijayake lie prasthAna kara diyA hai, yaha sunate hI zatru logoM kA hRdaya bhArI bhayase vyAkula ho uThA / phalataH unakI ye ceSTAe~ huIM - // 53 // zrIvarmAkI senA ke saMcArase kahIM hama rauMde na jAyeM, yaha socakara kucha zatru itane bhayabhIta hue ki apanI patnI aura putroMko bhI chor3akara, apane zarIrako rakSAko hI bahuta mAnakara hiraNoMke sAtha dizAoM ke choroM meM jA pahu~ce || 54|| kucha zatru bhayase itane vyAkula hue ki ve apane kaNThameM kaThorapainA kuThAra lagAkara satapuruSoMko rakSA karanevAle zrIvarmAkI zaraNa jA pahu~ce / jaise bhavya jIva mAnakaSAyako chor3akara bhagavAn jinendra devakI zaraNa jAte haiM ghamaNDake hAthI para savAra hokara, zUra vIratAke ghamaNDa meM cUra 1. = pratigRhItaH / 2. AzaktiH / 3. A pratAveva 'tasya' iti padaM dRzyate / 4. A Anizamya / 5. = sutAnapi / 6 = upekSya / 7. A kRzaM / 8. zavAraM / 9. za vArA / 10. za iyuH / 11. za in / 12. za ithuH / || 55 || kucha zatru apane sainikoM ke [ 4, 53 - mahAn mAnasAtha sajakara, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH pattraM dhanaM dhAnyamazeSaratnAnyupAyanIkRtya nirastadAH / himatuvRkSA iva zAtitAGgAH svajIvitAnyeva raracaranye / / 57 / / baddhAJjalInkhaNDitamAtaGgAngRhItasArAnatha tAnvidhAya / nyayuGkta sa sveSu padeSu bhUpaH satAM hi kopo namanAvasAnaH // 58 / / nipAtitAnAM raNamUrtyarINAmupeyuSaH knntthkutthaarvRttyaa| so'nvagrahodAmanAstanUjAnyuktaiva dIneSu kRponnatAnAm // 56 // sannahya sajjIkRtya / tadIyazastrAgnizikhAvaloSu tadIyasya tasya saMbandhasya ( tatsaMbandhinaH ) zastrasyAyudhasyAgneH zikhAnAM jvAlAnAmAvaloSu samUheSu / abhyetya ptitvaa| pataGgavRtti pataGgasya zalabhasya vRtti vartanam / prapedire yayuH / padi gatI liT // 56 // patramiti / nirastadaH nirasto nirAkRto do garyo yaste ( yeSAM te ) / anye kecit / patraM vAhanaM, pakSe parNam / 'patraM vAhanaparNayoH' ityamaraH / dhanaM dravyam / dhAnyam / azeSaratnAni samastaratnAni / upAyanIkRtya upagrAhyaM kRtvA / himatuvRkSA iva hemantakAlasya vRkSA iva tarava iva / zAtitAGgA kRtI [zo-]kRtazarIrA. / svajo vitAnyeva svajIvanAnyeva / rarakSuH pAlayAmAsuH / rakSa pAlane liT // 57 / / baddheti / saH bhuupH| atha anantaram / baddhAJjalIna racitAJjalIn / khaNDitamAnazRGgAn khaNDitaM mAna eva zRGgaM yeSAM tAn / gRhItasArAn svIkRtavastUn / tAn / zatrUn / vidhAya kRtvA / sveSu svakIyeSu / padeSu sthAneSu / nyayukta nyayojayat / yujir yoge laG / satAM satpuruSANAm / kopaH krodhaH / namanAvasAno hi namanamevAvasAnaM yasya saH (namanenAvasAnaM yasya sH)| arthAntaranyAsaH // 58 // nipAtIti / raNamUni raNasya saMgrAmasya mUni aNgre| nipAtitAnAm / arINAM zatrUNAm / kaNThakuThAravRttyA kaNThe grIvAyAM varcamAnasya kuThArasya parazovRttyA vartanena / upeyuSaH aagtvtH| iN gato 'liTa: kvasukAno' iti kvasuH / tanUjAn tanayAn / ArdramanAH mRdumAnasaH / saH zrIvarmabhUpaH / anvagRhIt kAruNyamakarot / unnatAnAM mahatAm zrIvarmAkA sAmanA karaneke lie gharase nikala par3e, kintu ve usako zAstrAgnikI jvAlAmeM girakara pataGgoMko taraha jala gaye // 56 // kucha zatruoMne ahaGkArako chor3akara, aura zrIvarmAko vAhana, dhana, dhAnya aura samasta ratna upahArameM dekara apanI jAna bcaalo| jaise hemanta RtumeM vRkSa ( pAlA par3anese ) pattoMko tyAgakara lUMTha jaisI sthitimeM pahu~cakara bhI apanI jAna bacA lete haiM // 57|| zrIvarmAne kucha zatruoMko unase hAtha jur3avAkara mAna rahita kara diyA aura unako sArabhUta sampatti apane adhIna kara lo| aisI avasthAmeM ve sIMga TUTa jAnese pazukI bhAMti dayanIya pratIta hone lage aura virUpa bhii| unakI yaha dazA dekhakara zrIvarmAko dayA A gyii| phalataH usane unheM, unhIMke pada para punaH niyukta kara diyaa| saca hai sajjanoMkA krodha virodhIke namana karate hI zAnta ho jAtA hai // 58 // kucha ahaMkArI zatru lar3aneke lie lar3AIke maidAnameM A DaTe, kintu zrIvarmAkI senAke sAmane ve Tika nahIM sake, phalataH mAra girAye gye| isake pazcAt una mare hue zatruoMke lar3ake apane-apane gale meM kuThAra lagAkara zrIvarmAkI zaraNa meM upasthita hue| unheM dekhakara usakA hRdaya pighala gayA, ataH usane unake Upara bar3A anugraha 1. A i ka kha ga gha ma bhUyaH / 2. a dvIpeSu / 3. = upahRtya / 4. za kRttshriiraaH| 5. A eSAm / 6. za yuGi yogii| 7. = anujagrAha / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 candraprabhacaritam gatAvalepaiH pravizadbhiretya dattAbhayairmaNDalinAM samUhaiH / dine dine tatkaTakaH samantAdavardhatAmbhodhijigISayeva // 60 // gaNDasthalAmodahRtadvirephairmadAmbuvikleditabhUra jobhiH / tattoraNadvAramabhUdudArairna jAtucicchranyamupAyanebhaiH // 61 // gajendradantaizcamarIkacaughairmRgendrazAvairapi paJjarasthaiH / taM pArvatIyAH samupetya bhItAH siSevire sevakavRttyabhijJAH // 62 // vastUpadI kRtya vicitrarUpaM dvIpodbhavaM dvIpapatInupetAn / saMbhAvayAmAsa sa tuSTidAnaizcetaH prabhUNAM nahi nocitajJam ||63|| daSu anAtheSu / kRpA dayA / yuvataitra yogyaiva | arthAntaranyAsaH || 59 // | gateti / gatAvalepaiH gato'pahRto lepo yeSAM taiH / dattAbhayaiH dattamabhayaM yeSAM ( yebhyaH ) taiH / maNDalinAm arAtibhUpAnAm / samUhaiH / etya Agatya / pravizadbhiH antargacchadbhiH / dine dine divase divase / vIpsAyAM dviH / tatvaTakaM tasya zrIvarmaNa: kaTakaM zibiram / ambhodhijigISayetra ambhovi samudraM jigISayeva jetumicchayeva / samantAt sarvataH / avarddhata aidhata / vRdhUJ vardhane laG / upamA ( utprekSA ) / / 60 / / gaNDeti / gaNDasthalAmodahRtadvirephai: gaNDasthalasya kapolapradezasyAmodena parimalena hRtA AkRSTA dvirekA bhramarA yeSAM (yaiH ) taiH / madAmbuvikledita bhUrajobhiH madAmbunA madajalena kle [vikle ]ditAni bhuvo bhUme rajAMsi yeSA (yaiH) taiH / udAraiH mahadbhiH / upAyanebhaiH upAyanArthamAnItairibhairgajaiH / tattoraNadvAraM tasya bhUrasya toraNadvAraM bahirdvAram / jAtucit kadAcidapi / zUnyaM riktam / nAbhUt nAbhavat / 61 / / gajendreti / bhItAH bibhyati sma bhItAH / sevakavRttyabhijJAH sevakAnAM bhRtyAnAM vRttI vartane'bhijJAH pravINAH / parvatIyAH parvate bhavAH parvatIyAH, vyAdhA ityarthaH / taM zrIvarmabhUpam / gajendradantaiH gajendrANAM dantaiH / camarIkaca camarINAM camarImRgaNAM kacAnAM kezAnAmoghaiH samUhaiH / paJjarasthaiH paJjare tiSThantIti paJjarasthAH taiH / mRgendraza vai: mRgendrANAM zAvaiH potairapi / samupetya Agatya / siSevire sevante sma / sevRG sevane liT || 62 || vastviti / dvIpodbhavaM dvIpe udbhavamutpannam / vicitrarUpam AzcaryarUpayuktam / vastu / upadIkRtya upAyanIkRtya / upetAn samopamAgatAn / dvopapatIn antarAdhipAn / saH [ 4, 60 kiyA / mahAn puruSoM ko anAthoM para dayA karanA ucita hI hai || 59 || zrIvarmA vijayake ina samAcAroMko sunakara, mANDalIka rAjAoMkA varga ahaMkAra chor3akara usakI sevAmeM upasthita huaa| zrIvarmAne unheM abhaya pradAna kiyA aura unheM apanI senA meM praviSTa kara liyA / isase usakI senA sabhI orase bar3ha gayI / mAno vaha apane vistArase samudrako jItanA cAhatI ho // 0 // isake pazcAt zrIvarmA mArga meM jahA~ bhI par3Ava DAlatA thA, aneka rAje-mahArAje usake lie upahAra meM bar3e-bar3e hAthI bhejate the, jo apane gaNDasthaloMke madajalakI sugandhise bhauroMko apanI ora khIMcate the, aura jo madajalase pRthivIkI dhUliko gIlA kara dete the / una hAthiyoMse usakA bAharI daravAjA kabhI khAlI nahIM rahatA thA || 61 || sevA karane meM catura pahAr3I loga zrIvarmA ke parAkramake samAcAra sunakara bhayabhIta ho gaye, ataH ve hAthI dA~ta, camarI gAyoM ke bAla aura kaTagharoM meM banda siMhoMke baccoM ko lekara usakI sevA meM upasthita hue / unhoMne usakI khUba sevA kI || 62 // dvIpoM ke adhipati apane-apane dvIpoMkI vilakSaNa vastuoM ko upahAra meM deneke lie zrIvarmAse mile / usane unheM santoSajanaka pratyupahAra dekara sammAnita kiyA / 1. a A i ka kha ga gha ma 'cicchinna' / 2 a A i sa vRSTi / ka kha ga gha ma sudRSTidAnaiH / 3. A kapAla / 4 za sa vikrIvita / 5. za sa viklIvitAni / 6. za sa sevR / 7. = adbhutamityarthaH / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH yA tena muktA raviNeva sAbhUdaGgAriNI zatrucitAbhirAzA / pradhUmitAyAM ca cakAGkSa yAtuM palAyamAnAricamUrajobhiH // 64 // kallolahastaiH sphuradaMzujAlaM muktAphalaughaM vikiraMstaTeSu / velAvanaprAptabalasya tasya bhayAdivAdAtkaramarNavo'pi // 65|| peSu durgeSvatha maNDaleSu viditu dikSu pratikUlitAjJaH / na ko'pi tasyAjani puNyarAzedaive'nukUle kimu nAnukUlam ||66 || 4, 66 ] bhUpatiH / tuSTidAnaiH tuSTeH santoSakarasya danaiH / saMbhAvayAmAsa satkaroti sma / bhU kRpAvakalpane liT / prabhUNAM svAminAm / cetaH cittam / nocitajJaM nahi anucitajJaM nahi (ucitajJaM nahi, iti na ) api tu ucitajJameva // 63 // yeti / raviNeva sUryeNeva / tena zrIvarmabhUpena / muktA tyaktA / yA AzA dik / sA zatrucitAbhiH zatruzavAnAM citAbhiH dAhakASThaiH / aGgAriNI hasato, pakSe sUryatyaktA / 'aGgAriNI hasantyAM ca bhAskararatyaktadizyapi ' abhUt abhavat / saH bhUpaH / yAM dizam / yAtuM gantum / cakAMkSa vavAJcha | kAMkSa kAMkSAyAM liT / palAyamAnAricamUrajobhiH palAyamAnAnAM dhAvatAmarINAM zatrUNAM camUnAM senAnAM rajobhI reNubhiH pradhUmitA klezitA, pakSe sUryeNa gantavyA / pradUSitA [ pradhUmitA ] klezitAyAM sUryagantavyadizyapi / ' abhUt / zleSaH / / 64 / / kalloleti / arNavo'pi sAgaro'pi / kallolahastaiH / kallolAstaraGgA eva hastA pANayastaiH / rUpakam / sphuradaMzujAlaM sphurat prajvalad aMzUnAM kiraNAnAM jAlaM yasya tam / muktAphalaughaM muktAphalAnAM mauktikAnAmoghaM samUham / taTeSu tIreSu / vikiran vikSipan / velAvanaprAptabalasya velAyAstaTasya vanamaraNyaM prAptaM yAtaM balaM sainyaM yasya tasya / [tasya] bhUpasya bhayAdiva bhIteriva / karaM siddhAyam / AdAt Ayacchat / DudAJ dAne luG / utprekSA // 65 // dvIpeSviti / puNyarAzeH puNyAnAM sukRtAnAM rAzeriva / tasya zrIvarmaNaH / dvIpeSu antadvaSu / durgeSu jaladurgavanadurgagiridurgeSu / atha anantaram / maNDaleSu dezeSu / vidikSu digantareSu / dikSu AzAsu / ko'pi kopi / pratikUlitAjJaH pratikUlaM gatA AjJA yasya saH / na ajani nAjAyata / janaiG prAdurbhAve luG / anukUle anukUla rUpe / daive puNye | nAnukUlam anukUla (tA) rahitam / kimu na kimatItyarthaH / arthAntaranyAsaH || 66 // 113 rAjAoM kA hRdaya ucita vyavahArako nahIM jAnatA, yaha bAta nahIM hai- rAjA ucita vyavahAra khUba jAnate haiM ||63 || zrIvarmA sUrya sarIkhA thA / sUrya jisa dizAko chor3atA hai vaha aMgAriNI kahalAtI hai aura vaha jisa dizA meM jAtA hai vaha pradhUmitA / isI prakAra vaha jisa dizAse calA AtA thA vaha zatruoM kI citAoMse aMgAriNI - aMgAravAlI ho jAtI thI aura jisa dizA kI ora prasthAna karatA thA vaha bhAgatI huI zatrusenAoMkI dhUlise pradhUmitA - malinavarNA ho jAtI thI // 64 // digvijaya karate-karate zrIvarmA samudrake taTapara jA pahu~cA / usane apanI senA samudra taTake Asa-pAsa ke vanoM meM ThaharA dI / isa avasara para samudrako taraMgoM, taraMgoM kyA, usake bAhuoMse camacamAte hue motI zrIvarmA kI orake kinAre para A rahe the, ataH aisA jAna par3atA thA mAno samudra bhI bhayabhIta hokara use Taiksa de rahA ho || 65|| zrIvarmA sAkSAt puNyakI rAzi thA vaha jina dvIpoM, antardvIpoM, jaladurgoM, vanadurgoM, pahAr3I durgoM, dezoM, dizAoM aura vidizAoM meM pahu~cA, vahA~ koI bhI manuSya usakI AjJAkA ullaMghana nahIM kara sakA / daivake 1. madeg divArAt / 2. za sa kRpo / 3. A pratAvetra 'sAgaro'pi' iti dRzyate / 4. za sa adAt ayacchat / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam saMspRzya pUrva paritaH kareNa nItA punastena ratiM samAnam / vadhUrivAmbhonidhivArivastrA babhUva vazyA sakalA dharitrI // 67 // iti prasAdhyAkhilabhUtadhAtrIM dhAtrIM caturvAridhivArisImAm / sabandivRndairabhivandyamAnaH zrImAnpunaH zrIpuramAsasAda ||68|| navodayaM prasphuritapratApaM prasAditAzeSadigantarAlam | pratyAgataM bhAnumiva praNantuM tamardhahastA janatA nirIyuH // 66 // 112 saMspRzyeti / pUrvaM prathamam / kareNa siddhAyena, pakSe hastena / paritaH sarvataH / saMspRzya sparzanaM kRtvA / punaH pazcAt / tena bhUpena / samAnAm abhimAnasahitAM, pakSe samarUpAm / ratiM surataM prIti ca / nItA yApitA [ prApitA ] ambhonidhivArivastrA ambhonidheH samudrasya vAryeva salilameva vastraM vasanaM yasyAH sA / sakalA sarvA / dharitrI bhUmiH / vadhUriva strIva / vazyA vazaM gatA / 'bazyapathya -' ityAdinA sAdhuH / babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liT / zleSopamA // 67 // itIti / caturvAridhivArisImAM caturNAM vAridhInAM vAryeva sImA yasyAstAm / akhilabhUtadhAtrIm akhilAnAM sakalAnAM bhUtAnAM prANinAM dhAtrIvopamAteva pravartamAnAm ( pravartamAnA tAm ) / dhAtrIM bhUmim / iti uktaprakAreNa | prasAdhya sAdhayitvA / bandivRndaiH stutipAThakasamUhaiH / abhivandyamAnaH stUyamAnaH / zrImAn smpttimaan| saH zrIvarmabhUpaH / punaH pazcAt / zropuraM zriyopalakSitaM puraMzrIpurAhvayaM puram | AsasAda AjagAma / badla vizaraNagatyavasAdaneSu liT / rUpakam // 68 // naveti / navodayaM navo nUtana udaya aizvarya, pakSe utpattiryasya tam / prasphuritapratApaM prasphuritaH prajvalitaH pratApaH prabhAvaH, pakSe pratApastejo yasya tam / prasAditAzeSadigantarAlaM "prasAditAnAM prasannIkRtAnAmazeSANAM dizAmAzAnAmantarAlaM yasya tam / pratyAgataM punarAgatam / bhAnumiva sUryamiva / taM zrIvarmANam / praNantuM namaskaraNAya / arghahastAH arcanAyogyadravyayuktAH / janatAH janAnAM samUhA janatAH / ' grAmajanabandhugaja sahAyAttal' / nirIyuH 5 [ 4,67 - anukUla honepara kauna anukUla nahIM hotA ? // 66 // jisa prakAra catura pati apanI navavadhUkA - jo samudra samAna bar3e laha~ge Adi kapar3e pahanakara lajjAke kAraNa eka ora simaTI baiThI haiapane komala hAthase cAroM ora sparza karatA hai, aura phira usake manameM apane hI samAna ratikI vAsanAko udbuddha karake apane vaza meM kara letA hai / isI prakAra zrIvarmAne samudra se ghirI huI sArI pRthvIko apanA banAkara usase Taiksa vasUla kiyA phira sundara vyavasthAse usako apane samAna sukhI banAkara vazameM kara liyA || 67|| isa prakAra cAra samudroM taka sImita samasta pRthvIko -- jo samasta prANiyoMkI upamAtA hai-- jItakara zrImAn zrIvarmA zrIpura lauTa AyA / lauTate samaya rAste meM stutipAThakoM ke vargane usakA punaH abhivandana kiyA ||38|| jisa prakAra prAtaHkAla udita honevAle, apane pratApako cAroM ora phailAnevAle aura sabhIko prasanna karanevAle navIna sUryako praNAma karaneke lie loga apane-apane hAthoM meM ardhaM - sAmagrI lekara ghara se nikalate haiM / isI prakAra jaba digvijayase zrIvarmA lauTA to usakA aizvaryaM bilakula navIna ho gayA; usakA pratApa sabhI ora phaila gayA aura usane sabhI dizAoMke nivAsI ziSTa puruSoMko prasanna kara diyaa| usake Aneke samAcAra sunate hI zrIpura ke rahanevAle sabhI loga use praNAma karaneke 1. a A i ka kha ga gha ma prasAdhitA / 2. za sa yAtA / 3. za sa pravartya / 4. = prasAditaM prasannIkRtaM dizAmAzAnAmantarAlaM madhyabhAgo yena tam / 5. A arghyaM / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1, 69]. caturthaH sargaH manoharaiH saMhatakacchavATebahirbhuyAM zyAmarucaH pradezAn / vilokayanarAjagajAdhirUDhaH sa gopurasyAbhimukho babhUva // 7 // bharakSamadamAruhamUlabaddhaskandhAnmadAndhAnalizobhikumbhAn / vyalokatAsau dhunataH zirodhonkRtapraNAmAniva vAraNendrAn / / 7 / / kalaM nadantI parikhAtaTeSu niSeduSI zaGkhasitA samantAt / haMsAvalistasya jahAra cittaM sahaiva gatyA gamanotsukasya / / 72 / / sa khAtikAyAH payaso viniyaMtkutUhaleneva vilokanasya / dadarza pAThInakulaM samantAtsarojajaiH piJjaritaM rajobhiH / / 73 / / nirjagmuH / iNa gatau liT / zleSopamA // 69 / / manoharairiti / bahirbhuvAM 2bAhyabhUmInAm / manoharaiH sundaraiH / saMhatakacchavATaiH saMhataiH kacchavATaiH zAkavATaiH / zyAmaruca: zyAmA harid rukkAntiryeSAM tAn / pradezAn / vilokayan pazyan / rAjagajAdhirUDhaH rAjagajaM gndhhstinmaaruuddhH| saH zrIvarmabhUpaH / gopurasya bahirdvArasya / abhimukhaH saMmukhaH / babhUva bhavatisma / bhU sattAyAM liT / sAmAnyAlaGkAraH / 70 / bhareti / bharakSamakSmAruhamUlabaddhaskandhAn bharasya bhArasya kSamasya' mArahANAM mUleSu budhneSu baddhAH skandhA yeSAM tAn / madAndhAna mdenaandhaan| alizobhikumbhAn alibhibhraMmaraiH zobhino manoharAH kumbhA yeSAM taan| zirodhIn kandharAn (?) / 'zirodhiH kandharetyapi' ityamaraH / dhunataH kampamAnAn (kampayamAnAn ) kRtapraNAmAniva kRtanamaskArAniva / vAraNendrAn gajendrAn / asau bhUpaH / vyalokata apazyat / lokRJ darzane laG / / 71 / / kalamiti / parikhAtaTeSu khAtikAtIreSu / samantAta sarvataH / niSeduSI sthitvtii| kalaM manoharam / nadantI dhvanantI / zata-pratyayaH / zaGkhasitA zaGkha iva sitA shubhraa| haMsAvali: haMsAnAM haMsa rakSiNAmAvaliH5 smuuhH| Agamanotsukasya Agamane utsukasyodyuktasya tasya zrIvarmabhUpasya / gatyA gamanena / sahaiva cittaM mAnasam / jahAra harati sma / upamA [ sahoktiH ] // 72 // sa iti / saH zrIvarmabhUmaH / vilokanasya darzanasya / kutUhaleneva kautukeneva / khAtikAyAH parikhAyAH / payapaH jalAt / viniryat vinirgacchat / saroje kamale jAyanta iti sarojajAni taiH / rajobhiH dhuulibhiH| samantAt paritaH / pijaritaM suvarNavarNam / pAThInakulaM pAThonAnAM mAnInAM kulaM samUham / 'mona pAThona eva ca' ityabhidhAnAt / dadarza vyalokata / dRza prekSaNe liT / upamA [ utprekSA ] lie apane-apane hAthoMmeM argha sAmagrI lekara gharoMse nikala par3e // 69 // zrIpurake bAhara pAsapAsameM aneka kachabAr3e the| unameM zAka-bhAjI lagI huI thii| unake kAraNa sabhI orakI bhUmi harI-bharI dRSTigocara ho rahI thii| zrIvarmA gajarAjapara ArUDha hokara use dekhate hue puradvArakI ora cale jA rahe the // 70 // kucha Age jAkara zrIvarmAne una hAthiyoMko dekhA, jinake galekI sAMkaleM bahuta majabUta per3oMke tanoMse baMdhI huI thIM; jo madAndha the; jinake gaNDasthaloMpara bhauMre baiThe hue the aura jo gardana hilA rahe the| unheM dekhakara zrIvarmAko lagA ki ve use namaskAra kara rahe haiM // 71 // inake bAda zrIvarmAne khAIke kinAroMpara manohara zabda karanevAlI, sabhI ora baiThI huI, zaGkhakI bhA~ti sapheda haMsa-paMkti dekhii| vaha Age jAneko utsuka thA, kintu usake mana aura gamana donoMko eka hI sAtha usa ( haMsa-paMkti ) ne hara liyA // 72 // usa samaya zrIvarmAne padma-parAgase raMgakara sunahale raMgakA pratIta hone vAlA eka machaliyoMkA jhuNDa dekho / vaha khAIke jalako satahase kucha Upara uchala rahA thaa| ataH aisA pratIta 1. bha sadaiva / 2. za sa bAhya bhuvAm / 3. = bhare bhAravahane kSamANAM / 4. A prato kevalaM, 'gajendrAn' iti samupalabhyate / 5. = paMktiH / 6. sAkameva / 7. za sa vylokyt| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 [1,71 candrapramacaritam gavAkSanikSiptamukhAravindAH paurAGganAstaM nayanAbhirAmam / saMbhUya netrAJjalibhiH pibantyo na sasmaruH svaM zlathanIvibandham / / 74 / / samadhikanavayauvanodayazrIvidadhadadhaH zazinaM zarIrakAntyA / sa nRpatiravizatpuraM purAntargatavanitAhRdayaM ca paJcabANaH // 75 / / saha zazisamakAntyA zIlasaubhAgyavatyA 'vidhRtavimalamUrtyA kAmazaktyeva devyA / ratisukhamasamAnaM mAnayansvairvilAsairakRta nikRtazatrastatra rAjyaM sa bhUpaH // 76 // // 73 // gavAkSeti / gavAkSanikSiptamukhAravindAH gavAkSeSu vAtAyaneSu nikSiptAni mukhyAnyeva vadanAnyevAravindAni yAsAM taaH| porAGganA:2 pure vidya nAnA aGganAH tthoktaaH| saMbhUya saMmilitvA / nayanAbhirAmaM nayanAnAM locanAnAmabhirAmaM manoharam / taM bhUpam / netrAmalibhiH / netrANyeva nayanAnyevAJjalayastaiH / pibantyaH pAnaM kurvantyaH / svaM svakIyam / zlathanIvibandhaM zlathaM vizliSTaM nIvibandham ( vastragranthim ) / na sasmaruH na smaranti sma / dhyai smRcintAyAM liTa / rUpakam / / 74 / / sameti / samadhikanavayauvanodayazrI: samadhikA navasya yauvanasyodayasya zrIH zobhA yasya saH / zarIrakAntyA ga!trasya shobhyaa| zazinaM candram / adhaH tiraskAraM vidadhat kurvan ( adhovidadhat tiraskurvan ) / saH nRpatiH zrIvarmabhUpaH / puraM zrI puram / paJcabANaH kAma iva / purAntargatavanitAhRdayaM ca purasya pattanasyAntargatAnAM vanitAnAM kAntAnAM hRdayaM mAnasaM ca / avizat prAvizat / viz pravezane laG / upamA tulyayogitA // 75 / / saheti / zazisamakAntyA zazinazcandrasya samA samAnA kAntiH zobhA ysyaastyaa| zolasaubhAgyavatyA zIlasaubhAgyAbhyAM yuktayA / vidhRtavimalamUrtyA vidhRtA bhRtA vimalA nirmalA mUrtiryasyAH (yayA) tyaa| kAmazatsyeva manmathazatkyeva / devyA mahiSyA prbhaavtiinaamdheyyaa| asamAnaM samAna [tA ] rahitam / ratisukhaM kAmasukham / svaiH svakIyaiH / vilAsaiH vinodaiH / mAnayan anubhavan / nikRtazatruH nikRtA nirAkRtAH zatravo yena saH / sa bhUpaH zrIvarmanRpatiH ho rahA thA, mAno vaha bhI usa ( zrIvarmA) ko dekhaneke lie utkaNThita ho // 73 // zrIvarmA isake pazcAt kucha aura Age bddh'aa| use dekhane ke lie zrIpurakI striyA~ sammilita hokara apane-apane makAnoMkI khir3akiyoM meM apane-apane mukha kamaloMko lagAkara khar3I ho gyiiN| ve apanI-apanI netra rUpI aMjaliyoMse atyanta sundara usa ( zrIvarmA ) ko pIne (prema pUrvaka dekhane) meM itanI tallIna ho gayIM ki unheM apane DhIle nAr3e yA dhotIko gA~Thako bA~dhanekA koI khayAla hI nahIM rahA // 74 // zrIvarmAke Upara navayauvanakI pUrNa suSamA vyApta thii| usane apane zarIrakI kAntise candramAko tiraskRta kara diyA thaa| usane jyoM hI zrIpura meM praveza kiyA, tyoM hI kAmadevane vahA~kI striyoMke hRdayameM praveza kiyA // 75 // zrIvarmA apane sabhI zatruoMko jIta taH nizcinta hokara apanI rAnI prabhAvatIke sAtha - jisakI kAnti candramAke samAna thI; jo zIla aura saubhAgyase sampanna thI aura jo kAmadeva kI nirmala mUrtiko dhAraNa karake AyI huI sAkSAt zakti thI - nAnA dilAsoMke sAtha anupama sambhoga-sukha bhogate hue caka 1. a vivRta / 2. A za sa purAGganAH / 3. za sa saMmelya / 4. bhA vikliSTaM / 5. A degdayazrIH / 6. bhA pravizati sma / 7. A shriivrmshobhaa| 8. = anupamamityarthaH / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1,78] caturthaH sargaH dRSTA kadAcidatha zAradamabhravRndamutpattyanantaravinAzi vinaashitaariH| nirvedamApa sahasA sa bhavasthitijJaH santaH prayAnti viSayeSu hi nAtisaktim // 77 / / zrIkAntAya samapya rAjyamakhilaM natvA muni zrIprabhaM pravrajya prazamAnuraktahRdayastaptvA tapo dushcrm| saudharme paramodayaH pramudito dvayabdhipramAyuHsthitidevaH zrIdhara ityabhUtsa vibudhastrInetranityotsavaH / / 8 / / // iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye caturthaH sargaH // 4 // tatra zropure / rAjyam akRta akuruta / DukRJ' karaNe luG / upamA // 76 // dRSleti / vinAzitAriH vinAzitA vihatA arayaH zatravo yena sH| sa: zrIvarmabhUpaH / atha bhogAnubhavAnantaram / kada cit ekdaa| utpattyanantaravinAzi utpatteranantaramuttarasamaye vinAzi nAzi / zAradaM zaratkAlasaMbandham / abhravRndam abhrANAM meghAnAM vRndaM nivaham / dRSTvA / bhavasthitijJaH bhavasya saMsArasya sthitijJaH sthiti jAnan / sahasA zIghraNa (shoghrm)| nirvedaM virAgam / Apa yayo / Aplu vyAptI liT / tathA hi-santa. satpuruSAH / viSayeSu paJcendriyaviSayeSu / atisaktim atiprItim / na prayAnti hi na gacchanti hi / arthAntaranyAsaH / / 77 / / zrIti / saH zrIvarmabhUpaH / zrIkAntAya zrIkAntAbhidhAnasutAya / akhilaM nikhilam / rAjyaM samarpya datvA / zroprabhaM zroprabhAkhyam / muni munIndram / natvA namaskRtya / pravRjya tapaH svIkRtya / prazamAnuraktahRdayaH san prazamena rAgadveSopazama hRdayaM yasya sa: / duzcaram Acaritumazakyam / tapaH bAhyAbhyantararUpam / taptvA / saudharme prthmsvrge| paramodayapramadita: parameNotkRSTenodayenaizvaryeNa pramaditaH saMtuSTaH / dvayabdhipramAyuHsthitiH dvau abdhI pramANaM yasyAH sA cAyuSyasya [cAyuSaH] sthitiryasya saH / vibudhastrIne tranityotsavaH vibudhastrINAM devastrINAM netrANAM nayanAnAM nityotsavaH / zrodhara iti devaH suraH / abhUt abhavat / bhU sattAyAM luGa / / 78 / / iti vIranandikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye tayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye caturthaH sargaH / / 4 / / rAjya karane lage // 76 / isake pazcAt zatru-vijetA zrIvarmAne kisI samaya zaratkAlIna megha dekhA, jo utpanna hote hI naSTa ho gyaa| usake dekhate hI usane saMsArako sthiti jAna lI ki saMsAra zaratkAlIna meghake samAna kSaNabhaMgura hai| phalataH use vairAgya ho gyaa| saca hai acche manuSya paJcendriyake viSayoM meM adhika Asakta nahIM hote // 77 / isake pazcAta usane apanA sArA rAjya apane putra zrIkAntako sauMpa diyA aura zrIprabha nAmake munirAjako namaskArakara unase jina dIkSA le lii| dIkSA leneke bAda usakA mana kevala rAga-dveSa Adiko zAnta karane meM laga gyaa| rAgAdiko jItakara usane ghora tapazcaraNa kiyaa| phalataH vaha saudharma svargameM zrIdhara nAmakA deva huaa| vahA~ usakA aizvarya anya devoMse kahIM acchA thaa| usakI Ayu do sAgara pramANa thii| devAMganAeM usakI sevAmeM upasthita rahatI thIM / use dekhakara devAMganAoMke netroMko bar3A Ananda hotA thaa| unake sAtha vaha Anandasa rahana laga // 78|| isa prakAra mahAkavi voranandI viracita udayAMka candraprama carita mahAkAvyameM cauthA sagaM samApta haA // 4 // 1. za sa kRJ / 2. = avalokya / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5, . paJcamaH sargaH atha dhAtakItyupapadena yutAmabhibhUSya' yAmyadizi khaNDabhuvam / pravibhAsamAnavapurasti guruH surasevyasAnuriSukAragiriH // 1 // api tasya pUrvabharate bhrtprmukhkssitiishvrkRtaavtre|| 'kavivedhasAM stutipathAviSayo viSayo'laketi dadhadastyabhidhAm // 2 // .... kamalAnanA madhukarInayanA nvnaaldnnddtnubaahultaaH| hRdayaMgamA vahati yaH paritastaruNIriva sthalasaroruhiNIH // 3 // sa sarvadaikAntamataM vidUSya syAdvAdavidyAM prakaTIprakurvan / mithyAndhakAraM prahataM pravANyA zrIvAsupUjyo jayatAM sumAnyaH / / atheti / atha devasyotpattyanantaram / ghAtakotyupapadena ghAtakIti samopapadena / yutAM yuktAm / khaNDabhuvaM khaNDasya bhUmim / abhibhUSya alaMkRtya / yAmyadizi yAmyAyAM dizi dakSiNAyAM dishotyrthH| pravibhAsamAnavapuH pravibhAsamAnaM zobhamAnaM vapuH svarUpaM yasya saH / gurumahAn / surasevyasAnuH suraidevaiH sevyA AzrayaNIyAH sAno yasya saH / iSukAragiriH iSvAkAraparvataH / asti vartate // 1 // apIti / api punaH / bharatapramukhakSitIzvarakRtAvatare bharatapramukhai rbharatAdibhiH kSitIzvarai bhUmipAlaiH kRto vihito'vatAro yasmin saH, tasmin / tasya dhAtakokhaNDasya / pUrvabharate pUrvasmin bharate bharatakSetre / kavivedhasAM kavimukhyAnAm / stutikathAviSayaH stuteH stutirUpAyAH kathAyA vANyA avissyo'gocrH| alaketi ( arakA, iti ) / abhidhAm abhidhAnam / dadhata vhnuu| viSayaH dezaH / asti vartate / atizayaH // 2 / / kamaleti / kamalAnanAH kamalAnyeva mukhaM yAsAM tAH / rUpakam / kamalAnIva mukhaM yAsAM tAH / upamA / madhukarInayanAH madhukaryeva nayane yAsAM tAH / rUpakam / athavA madhukarya iva nayane yAsAM tAH / upmaa| navanAladaNDatanubAhulatA: navAnA nUta daNDA yaSTayaH ta evaM tanvI kRzA bAhulatA yAsAM tAH / athavA navAnAM nAlanAM daNDA iva tanvI kRzA bAhulatA yAsAM tAH / upmaa| hRdayaGgamAH manoharAH / taruNoriva yuvatIriva / sthalasarohiNIH sthale vartamAnaH saro zrIvarmAke svargavAsake pazcAt usase sambandha rakhanevAlI kahAnI zurU hotI hai| dUsare dvIpakA nAma dhAtakIkhaNDa hai| usako dakSiNa dizAmeM eka pahAr3a hai, jo bANake AkArakA honese 'iSvAkAra' yA 'iSukAra' nAmase vikhyAta hai| usase dhAtakIkhaNDakI zobhA hai / vaha sabhI orase sundara hai| vaha anya pahAr3oMse bar3A hai| isIlie usake zikharopara deva loga vicaraNa karate haiM // 1 // usake pUrva-bharatameM jahA~ bharata Adi rAje-maharAje janma le cuke haiM, eka 'alakA' nAmakA deza hai| usakA varNana bar3e-bar3e kavi bhI nahIM kara sake - vaha atyanta sundara hai // 2 / / usa deza meM sabhI orase sthala kamalinI lagI huI haiM, jo navayuvatiyoMke samAna haiN| nava yuvatiyoM ke mukha kamala sarIkhe, netra bhaMvarI jaise aura bAhu mRNAla jaise hote haiN| sthalakamaliniyoM meM kamala lage hue haiM, jo unake mukha haiM; unake Upara bhaMvariyA~ baiThI haiM, jo unake netra haiM aura unake mRNAla bilakula navIna haiM, jo unakI bhujAeM haiN| donoMkI suSamA bilakula 1. A i "bhibhUtya / 2. arigiriH / 3. a kavivezAstuti ma vedhasAM stuti / 4. A pratI padyamidaM nAsti / 5. A za sa SaNDabhuvaM SaNDasya / 6. zrA pratau svastikAntargataH pATho nAvalokyate / 7. za sa SaNDasya / 8. = navA nUtanA nAladaNDA mRnnaalyssttyH| 9. za sa iva / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 -5,7] paJcamaH sargaH vitatAkhilakSititalAH pRthavaH shikhraavliivlyliiddhghnaaH| samatAM yadIyanigamAntagatA dharaNIdharairdadhati dhaanycyaaH||4|| vimalAkRtIraparidRSTatalA vihitAdarairapi gbhiirtyaa| prabibharti yaH sakalalokamatA' mahatAM matIriva mhaasrsiiH||5|| jaladIrghikA janavigAhyajalAH saritaH shkuntrvrmytttaaH| vibhAti yaH paridadhatparitaH sarasozca paGkajavanAbharaNAH / / 6 / / kharazItamArutarajorahite smyocitossnnhimvrsssukhe| nivasankadAcidapi nAkulatAM sakalartuSu vrajati yatra janaH // 7 // ruhiNyaH padminyaH tAH / vahati dharati / zleSopamA // 3 / / vitteti| vitatAkhilakSititalAH vitatamakhilAnAM samastAnAM kSitInAM talaM yeSAM (yaH ) te / pRthavaH sthUlAH / zikharAvalovalayalI DhaghanAH zikharANAM zRGgANAmAvalyAH samUhasya valaya vRttai baDhazcumbito ghano megho yeSAM (yaiH) te / yadoyanigamAntagatAH yadoyAnAM nigamAnAM grAmANAmantaM samIpaM gtaaH| dhAnyacayAH dhaanysmuuhaaH| gharaNIgharaiH parvataiH / samatAM sAdRzyam / dadhati dharanti / upamA // 4 / / vimaleti / vimalAkRtIH vimalA AkRtiryAsAM tAH / gabhIratayA gambhIratvena / vihitAdarairapi kRtaprItibhirapi, gambhIratvaM draSTuM protairapItyarthaH / aparidRSTatalAH aparidRSTamaparilokitaM talaM yAsAM tAH / sakalalokamatAH sakalai nikhilaiauMkairjanaiH [matAH] saMmatAH / mahatAM satpuruSANAm / matIriva buddhIriva / mahAsarasI: mahatIH sarasIH / yaH deshH| biti dharati / upamA / / 5 / / jaleti / janavigAhya jalAH janaivigAhyaM pravezayogyaM jalaM yAsAM tAH / jaladIdhikAH krIDAsarovarAn / zakuntaravarabhyataTAH zakuntAnAM pakSiNAM ravairdhvanibhI ramyaM taTaM yAsAM tAH / saritaH nadIH / paGkajavanAbharaNAH paGkajAnAM padmAnAM vanameva SaNDamevAbharaNaM yAsAM tAH / sarasIzca sarAMsi ca / paritaH samantAt / paridadhat bibhrat / yaH alakAdezaH pravibhAti virAjate / bhA dIptau laT / rUpakam // 6 // khareti / kharazItamArutarajorahite khareNa tIkSNena zItena zaityena (zotalena ) mArutena vAyunA rajasA reNunA ca rahite vyapagate / samayocitoSNa himavarSasukhe samayasya kAlasyocitena yogyenoSNena himena varSeNa vRSTinA ( vRSTayA ) / sukhe sukhabhUte / yatra deze / nivasan tiSThan / janaH prjaa| kadAcidapi ekadApi ( kahicidapi ) / sakalatuSu sakaleSu RtuSu / AkulatAM eka sarIkhI hai // 3 // usa dezake Asa-pAsameM bahutase gA~va haiN| unake bAhara khalihAnoMmeM anAjake Dhera lage hue haiM, jo pahAr3oM sarIkhe haiM - pahAr3oMkI taraha ve sAre bhUtala meM phaile hue haiM, bar3e haiM aura apane zikharoMse meghoMko chU rahe haiM // 4 // vahA~ bar3e-bar3e sarovara haiN| ve mahAn puruSoMkI buddhike samAna nirmala haiM aura gaMbhIratA ( gaharAI ) ke kAraNa, Adara karanevAle bhI unakI thAha nahIM le pAte / ataeva ve sarvamAnya haiN| nirmalatA, agAdhatA aura lokamAnyatAke kAraNa mahAn puruSoMkI buddhi aura sarovaroMmeM adbhuta sAmya hai // 5 // vahA~ jalase labAlaba bharI huI dIdhikAeM ( hauja ) haiM, jinakA jala snAna karane yogya hai / vahA~ aneka nadiyA~ haiM, jinake taTa pakSiyoMke madhura zabdoMse manako lubhAnevAle haiN| vahA~ bahutase sarovara haiM, jinameM kamala lahalahA rahe haiN| ina dIpikAoM, nadiyoM aura sarovaroMse usa dezakI zobhAmeM cAra cA~da laga gaye haiM // 6 // vahA~ teja lU, zItalaharI aura A~dhI nahIM cltii| RtuoM ( grISma, zIta aura varSA ) ke Anepara unake anukUla garmI sardI aura barasAta hotI hai| phalataH vahA~ke nivAsI kisI bhI 1. ma htaa| 2. a jlvi| 3. A pratAveva 'paminyaH' iti samupalabhyate / 4. za se zekharA / 5. za sa zekharA / 6. A za sa kRtiH / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 candrapramacaritam [5,8 sikatAsthalojjvalavRhajaghanA bhrmnaabhikaarucirmdhybhuvH| supayodharA vahati yo'GkagatA nijavallabhA iva mahAsaritaH / / 8 / / na navaM vayo vyasanavargahataM na jarA mtismRtivimohhtaa| na hatA guNA malinadoSagaNena ca yatra mRtyurapamRtyuhataH / / 6 / / niravana hainavanavaiH paritaH paripUrNayA vividhasasyacayaH / pratanoti yo'khilajanasya bhuvA nayanotsavaM surakurUpamayA // 10 // vyAkulatvam / na vrajati na gacchati / vraja gato lada // 7 // sikaneti / sikatAsthalojjvala bahajjaghanAH sikatAnAM sthalAni pradezAstAnyevojjvale manohare bahatI jaghane yAsAM tAH, pakSe sikatAsthalamivojjvale bahatI jabane yAsAM tAH / upamA / bhramanAbhikA: bhramA Avasti eva nAbhi ryAsAM taaH| rUpakam / pakSe bhramA iva nAbhi ryAsAM tAH / ruciramadhyabhuvaH rucirA manoharA madhyasya bhUH pradezo yAsAM tAH / supayodharAH su zobhanaM payo jalaM dharantIti supayodharAH, pakSe su zobhano payodharau yAsAM tAH / aGkagatAH aGkamaprabhAgaM gatAH, pakSe'Gka. mUrupradezaM gatAH / nijavallabhA iva nijasya svasya vallabhA vanitAH [ tA] iva / mahAsaritaH mahAtaraGgiNIH / yaH dezaH / vahati dharati / vaha prApaNe laTa / zleSopamA / / 8 / / neti / yatra deshe| navaM natanama / vayaH yauvanAdi / vyasanavargahataM vyasanAnAM dyatAdInAM vargeNa samUhena hataM bAdhitam / na bhavati / jarA vArdhakyam / matismativimohahatA mate rAgAmigocarAyAH smRteratotaviSayarUpAyAH vimohena vairItyena htaa| na bhavati / gugAH / malinadoSagaNe: malinai malomasai rdoSANAM gaNai nivahaiH / hatA bAdhitAH / na bhavanti / mRtyuH maraNam / apamRtyuhataH apamRtyunA kadalIghAtAdinA hato bAdhitaH / na bhavati / parisaMkhyA / / 9 / / nirati / yaH dezaH niravagraha: avagrahAnirgata niravagrahera prativAtai rityarthaH2 / navanavaiH nUtanainUtanaiH / vopsAyAM dviH / vividhasasyacayaH vividhAnAM nAnAprakArANAM sasyAnAM cayaH / paritaH samantAt / paripUrNayA saMpUrNayA / surakurUpamayA surakurordaiva. kurorupamayA samAnayA / bhuvA bhUmyA / akhila janasya sakala janasya / nayanotsavaM netrasaMtoSam / pratanoti Rtu ( mausama ) meM vyAkula nahIM hote // 7 // usa dezake bIcoM-bIca jo nadiyA~ bahatI haiM, ve usakI godameM baiThI huI patnIke samAna jAna par3atI haiN| patnIkA jaghana-bhAga, retole sthala-TApUke samAna ujjvala aura vizAla hotA hai; bhaMvara sarIkho nAbhise usakA madhyabhAga vibhUSita hotA hai aura usake sundara stana hote haiN| isI taraha ve nadiyA~ retIle sthala rUpI ujjvala vizAla jaghanoMse vibhUSita haiM, unake madhyabhAga bhaMvararUpI nAbhise alaMkRta haiM aura unakA jala madhura hai // 8 // vahA~ke nivAsiyoMkA nava yauvana juA Adi burI AdatoMmeM phaMsakara barabAda nahIM hotA; bur3hApe meM bhI unakI buddhi aura smRti Thoka banI rahatI hai - ve saThayA nahIM jAte; unake nirmala guNa, doSoMse malina nahIM hote / phalataH unako mRtyu Ayu samApta honepara hI hotI hai| viSa Adike dvArA kisIko apamRtyu ( akAla maraNa ) nahIM hoto // 9 // usa dezako bhUmi sabhI orase naye-naye nAnA prakArake anAjase paripUrNa rahanese devakuru (uttama bhogabhUmi) sarIkhI hai| anAjako upaja, kabhI sUkhA (avarSaNa) Adise naSTa nahIM hotii| isIlie vaha deza sabhIke 1. A za sa liT / 2. = vRSTipratibandharahitairiti yAvat / 3. = surakurordevakurorupamA sAmyaM yasyAH sA, tayA / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 paJcamaH sargaH tarurAjayaH sakusumAH kusumaM phalavatphalaM madhuratAnugatam / nahi tatra kiMcidapi vastu na yajanatAmudaM pravidhAtyathavA / / 11 / / atha kozaleti bhavanatritayaprathitAsti tatra viSaye ngrii| alakeva bhUrivibhavAnugataiH parivAritA pracurapuNyajanaiH / / 12 // 'tanukukSayo'pyatanudhAramapo visRjanti yatra zaradAgamane / atituGgasaudhazikharAvatatipravidAritodarabhuvo'mbudharAH // 13 // maNidIpakaprakaTanivRtaye kSipatI zikhAsu nijmaalyrjH| dayitena yatra navamugdhavadhUrapahasyate natamukhI trapayA // 14 // vidadhAti / tanU J vistAre laT / upamA // 10 // tarurAjaya iti / tatra deshe| tarurAjayaH tarUNAM vRkSANAM rAjayaH zreNayaH / sakusumAH kusumasahitAH / kusumaM puSpam / phalavat phalayuktam / phalaM madhuratAM madhuratvam / anugataM svIkRtam ( praptam ) / yat vastu / janatAmudaM janatAyAH janasamUhasya mudaM saMtoSam / na pravidadhAti na karoti / athavA tadvastu kiJcidapi nahi naasti| tasmina deze sarva vastU sarvajanAnAM saMtoSapradameva, pramodaprada ( tva) rahitaM nAstItyabhiprAyaH / ekAvaliH // 11 // atheti / atha anantaram tatra viSaye alakAviSaye / bhUrivibhavAnugataiH bhUri bahulaMvibhavamaizvaryamanugataiH / pracurapuNyajanaiH pracurairbahubhiH puNyajanairyakSaizca puNyopalakSitajanaizca / parivAritA saMkIrNA / alakeva kuberapuramiva / kozaleti / bhuvanatritayaprathitA bhuvanAnAM lokAnAM tritayaM tasmin prathitA prasiddhA / nagaro purii| asti vrtte| asa bhuvi laT / zleSopamA / 12 / / tanviti / yatra kozalAyAm / zaradAgamane zaradaH zaratkAlasyAgamane / atituGgasaudhazikharAvatatipravidAritodarabhuvaH atituGgAnAmatyunnatAnAM saudhAnAM hANAM zikharANAM zRGgANAmavatatyA samUhena pravidAritA vibhinnA bhUHpradezo yeSAM te / ambudharAH meghAH / tanukukSayaH tanuH kRzaH kukSiryeSAM te| atanudhAram atanvI mahatI dhArA pravAho yathA tthaa| apa: jalAni / visajanti varSanti / saja visarjane laT / atizayaH // 13 / / maNIti / yatra kozalAyAm / maNidIpakaprakara nivRtaye maNInAM ratnAnAM dIpakAnAM prakaraM nivahaM' nivRtaye vinAzAya / zikhAsu jvAlAsu / nijamAlyarajaH nijAyAH svakIyAyA mAlyasya rajo rennm| kSipatI nikSinetroMko Ananda dene vAlA hai // 10 // vahA~ bAga-bagIce bahuta haiN| unameM paMktike anusAra vRkSa lagAye gaye haiN| unameM phUla lage hue haiM, phUloMmeM phala lage hue haiM aura phaloMmeM madhuratA bharI huI hai / vahA~ aisI koI bhI vastu nahIM jo janatAko Anandajanaka na ho // 11 // yahA~ taka 'alakA' dezakA varNana huA, aba yahA~se usakI 'kozalA' nagarIkA varNana prArambha hotA hai| usa dezameM kozalA nAmako eka nagarI hai| usakA nAma tInoM lokoMmeM prasiddha hai / vaha kuberakI alakA purIke samAna hai| jisa prakAra alakA purImeM vaibhavazAlI puNyajana-yakSa nivAsa karate haiM, usI prakAra kozalA nagarImeM vaibhavazAlI puNyajana-sajjana nivAsa karate haiM // 12 // barasAtameM megha sajala honese tundila ho jAte haiM aura zarad RtumeM nirjala honese ve tundila nahIM rahate, kintu usa nagarIke mahaloMke zikharoMse Ahata hokara ve zarad Rtu meM kSINakoSa hokara bhI apane madhyabhAgase mUsalAdhAra jala barasA dete haiM // 13 // vahA~ prathama milanako velAmeM bholI-bhAlI nava-vadhueM maNi-dIpoMko bujhAneke lie unake Upara apanI mAlAse parAga nikAlakara pheMka detI 1. a A i tritye| 2. a pritshcrtprv| 3. a svtnkssye| 4. ika kha ga gha maravahasyate / 5. A sukusu| 6. A za sa na vidadhAti / 7. = 'kozalA' iti naamvtii| 8. za sa dharabhuvaH / 9. = udarabhU madhyapradezaH / 10. = maNidIpakAnAm / 11. = prakaro nivahaH, tasya / 12.= nijamAlyasya svamAlAyA rajo reNum / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 candrapramacaritam vividhAsu dhanyajanaharmyatatermaNibhUmiSu pratimayA nipatan / nizi yatra kundasadRzaH kusumaprakarAyate grahagaNo nikhilaH // 15 // asatIjanaM jigamij bahulakSaNadAmukheSu dayitAvasatham / nija eva vighnayati yatra muhurmukhacandramAH smitavibhinnatamAH // 16 / / rajanISu yatra guruhrmyshikhaagtniilrtnrucivicchuritH| himadIdhitirbhavati kRSNavapuH purayoSitAmiva mukhairvijitaH / / 17 / / zikharANi yatra paridheH paritaH parivAritAni shrdbhrlvaiH| ravivAjinAmiva vilaGghayatAM zramajaivibhAnti mukhaphenacayaiH / / 18 / / patI' / trapayA ljjyaa| natasukho vintaannaa| navamugdhavadhUH navA nUtanA mugdhA aprauDhA vadhUH vnitaa| dayitena puruSeNa / apahasyate parihAsyate / hase hasane karmaNi laT // 14 // vividheti / yatra puryAm / dhanyajanaharmyatate: dhanyAnAM puNyavatAM janAnAM hAgA sodhAnAM tataH paMkteH / vividhAsu nAnAvidhAsu / maNibhUmiSu ratnabhUmiSu / nizi nizAyAm / 'padan-' ityAdinA nizAzabdasya niz ityAdezaH / pratimayA pratibimbena / nipatana saMkramamANaH / kundasadRzaH kundasya sadRzaH / nikhila: sakalaH / grahagaNaH grahANAM nakSatrANAM gaNaH samUhaH / kusumaprakarAyate kusuma prakara ivAcaratIti kusumaprakarAyate / upamA / / 15 / / asatIti / yatra puryAm / bahulakSaNadAmukheSu bahulasya kRSNapakSasya kSaNadAnAM rAtrINAM mukheSu prArambheSu / dayitAvasathaM dayitasyopapaterAvasathamAvAsam / jigamiSu gantumiccham / asatIjanam asatyeva (asatonAM) janastam-jArastrojanam / smitavibhinnatamAH smiteneSaddhasanena vibhinnaM nirAkRtaM tamo yasya ( yena ) saH / nija eva svakIya eva / mukhacandramAH mukhameva cndrmaashcndrH| muhuH pazcAt / vighnayati pratyUhaM karoti / vighna iti subdhAtoH 'NijbahulaM kRtrAdiSu' iti Nic // 16 // rajanISviti ! yatra puryAm / rajanISu rAtriSu / guruharmyazikhAgatanIlaratnaruciviccharitaH gurUNAM mahatAM haryANAM sauvAnAM zikhAH zikharANi gatAnAM nIlaratnAnAM rucibhiH kAntibhirviccharito mizritaH / himadIdhitiH candraH / sAmAnyAlaGkAraH (tadguNAlaGkAraH) purayoSitAM purastrINAm / mukhaiH vdnaiH| vijita iva nirAkRta iva / kRSNavapuH kRSNazarIraH / bhavati / upamA [utprekSA] // 17 // zikhareti / yatra puryAm / zaradabhralavaiH zaradaH zaratkAlasyAbhrasya meghasya lavaiH khaNDaH / paritaH sarvataH / parivAritAni vyAptAni / paridheH sAlasya / zikharANi zRGgANi / vilaGghayatAM laGghanaM kurvatAm / ravivAjinAM sUryaturaGgANAm / zramajai: AyAsajanitaiH / haiN| yaha dekhakara unake pati ha~sane lagate haiM aura ve lajjita hokara apanA sira nIceko ora jhukA letI haiM // 14 // vahA~ dhanika logoMke mahaloMmeM jo pharza haiM, unameM maNi jar3e hue haiN| rAtrike samaya unameM graha-nakSatra Adi jo dUrase kunda-puSpa sarIkhe jAna par3ate haiM - pratibimbita hokara puSpa-puJja sarIkhe pratIta hote haiM // 15 // vahA~ jo abhisArakAe~ kRSNa pakSakI rAtrike prArambhameM apane upatiyoM (yAroM) ke ghara jAnA cAhatI haiM, unheM unhIMkA mukha-candra apanI musakAnako cA~danIse andhakAra miTAkara vighna DAla detA hai // 16 // vahA~ke mahaloMke UparI bhAgoMmeM nIlaratna jar3e hue haiN| rAtrike samaya unako prabhAse candramA kAlA par3a jAtA hai| mAno usa nagarIkI striyoMke mukhase parAjita ho jAnese vaha aisA ( kAlA ) ho gayA hai // 17 // usa nagarIko cahAra dovArIpara jaba cAroM orase zaratkAlIna meghoMke choTe-choTe Tukar3e chA jAte haiM, taba aisA jAna par3atA hai mAno usa ( cahAra dIvArI ) ko lA~ghanevAle sUryake ghor3oMke mukhase 1. = paatyntii| 2. za sa ajaniSTeti / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5, 21] paJcamaH sargaH 121 sati mAnase'pyakaluSAmbhasi yadgRhadIrghikAniratahaMsakulaiH / na vimucyate satatasaMnihitairiva sundarIgatizizikSipayA // 19 // atulprtolishikhraagrgtsphttikoplaaNshucysNvlitH| bhajate sahasrakiraNatvamuDuprakaro'pi yatra rajanIsamaye // 20 // surasundarIsamazarIralatAH pravidhAya yatra yuvatIrvidhinA / samapAdi saMkarabhiyeva bhidA sanimepalocanayugena punaH / / 21 / / tridazAdhivAsajiti yatra sadApyaguNaH samasti parameSa mahAn / nipatanmukhe kamalazaGkimanA yadugadravatyaligaNaH sumukhIH / / 22 / / mukhaphenacayaH mukhasya phenAnAM cayariva / vibhAnti birejuH / bhA daptI laT / utprekSA / / 18 / / satIti / yA purii| akalaSAmbhasi alarSa nirmalamambho yasmina tasmina / mAnase sarasyapi sandarIgatizi zaziSayeva sundarINAM nArINAM gatergamanasya zizikSiSayeva abhyAsecchayeva / satatasaMnihitaH satatamanavarataM sNnihitaiH| gRhadIpikAniratahaMsakulaH gRhdodhikAsu kroDAsarovareSu nirataistatparaiH haMsAnAM marAlAnAM kulaH samUhaH / na vimucyate na tyajyate / muclaJ mokSaNe karmaNi laT / utprekSA / / 19 / / atuleti / yatra puryAm / rajanIsamaye raatrikaale| atulapratolizikharAgragataH atulAyAH pramAtItAyAH pratolyA gopurasya zikharANAmagraM gataH / sphaTikopalAMzu cayasaMvalitaH sphaTikopalAnAM sphaTikapASANAnAmaMzUnAM kiraNAnAM cayena nivahena saMvalito mizritaH / uDuprakaro'pi uDUnAM nakSatrANAM prakaro'pi samUho'pi / sahasrakiraNatvaM pracurakiraNatvam / bhajate sevate / bhaja sevAyAM laT / sAmAnyAlaGkAraH // 20 // sureti / yatra puryAm / vidhinA karmarUpeNa / surasundarIsamazarIralatAH surasundarINAM divijastrINAM samA samAnA zarIrameva latA yAsAM tAH / yuvatI: nArIH / pravidhAya / punaH pazcAt / saMkarabhiyeva mizraNabhayeneva / sanimeSalocanayugena sanimeSayonimeSa sahitayorlocana yonayanayoryugena / bhidA bhedaH / samAdi akAri / padi gatI karmaNi luGaH // 21 // tridazeti / tridazAdhivAsajiti tridazAnAM devAnAmadhivAsamAvA jayatIti tridazAdhivAsajit tasmin / yatra puryAm / sadA sarvadApi / kama zaGkimanA: kamalamiti zaGki zaGkanazIlaM mano yasya saH / mukhe vadane / nipatan vinaman / aligaNaH alInAM bhramarANAM gaNaH / sumukhIH su zobhanaM mukhaM yAsAM tAH / upadravati bAdhate / dru gatau laT / yat yasmAt / parizramake kAraNa gire hue phena-puJja hoM // 18 // usa nagarIkI dIpikAoMmeM - jo ghara-ghara banI huI haiM - haMsa itane rama gaye haiM, ki nirmala jalavAle mAnasa sarovarake pAsameM honepara bhI, ve usameM nahIM jAte / mAno ve vahA~ko striyoM kI sundara cAla sokhaneke lie nirantara vahIM rahanA cAhate haiM - zikSAmeM vyavadhAna na ho, mAno yaha socakara usa nagarIko ( varSA RtumeM bhI ) nahIM chor3anA cAhate // 16 // usa nagarIke pramukha daravAjoMke UparI zikhara anupama haiM / unameM sphaTika maNi jar3e hue haiN| rAtrike samaya unakI kiraNeM nakSatra maNDalake Upara par3atI haiM / phalataH vaha ( nakSatramaNDala ) bho hajAra kiraNoMvAlA ( sUrya ) ho jAtA hai // 20 // brahmA ( nAma karma ) ne vahA~ko yuvatiyoMko devAMganAoMke samAna sukumAra aura sundara banAkara, bAdameM unameM khulane aura banda honevAle ( sanimeSa ) locana lagA diye| mAno isa bhayase ki ve devAMganAoMmeM milakara kahIM eka na ho jAyeM // 21 // yoM usa nagarIne apanI suSamAse svargako mAta kara diyA hai, kintu vahA~ yaha eka bahuta bar3A doSa sadA banA hI rahatA hai ki striyoM ke 1. = mAnasasarovare stypi| 2. za sa muc| 3. = sUryatvamiti vyajyate / 4. = tasyAm / 5. A alinAm / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 candrapramacaritam atha tatra zaktyupacayAnugato nRpazekharIkRtapadAmburuhaH / nayavikramArjitajagajayavAnajitaMjayo'jani narAdhipatiH / / 23 / / bisatantunirmalatamairjanatAparitApanodibhiratItatulaiH / karaNairivoDupatinAtmaguNairdhavalIkRtA jagati yena dizaH // 24 // mama kaH pratApamavajetumalaM jagatItyudeti samadaH prathamam / pravilokya dhAma pRthu yasya punA ravireti lajita ivAstamayam // 25 // mahimA nisargavinayena yathA na tathA zriyApyajani yasya sataH / na nimittamatra vibhavaH puruSaM guNasaMpadeva gurutAM nayate / / 26 / / ayaM mahAn / paraM kevalam / aguNaH doSaH / samasti vartate / bhrAntimAn // 22 // atheti / atha anantaram / tatra puryAm / zaktyupacayAnugataH zaktInAM prabhumantrotsAhazaktInAmupacayaM vRddhi manugataH / nRpazekharIkRtapadAmburuhaH nRAgAM bhUpatInAM zekharIkRtaM prAgazekharaidAnoM ze varaH kriyate sma tayoktaM pAdAvevAmburuhaM tathoktaM nRpazekharIkRta padAmburuhaM yena saH / nayavikramAjitajagajjayavAn nayavikramAbhyAM notiparAkramAbhyAmajitaH saMpAdito jagatAM jayastathoktaH, nayavikramAjitazcAso jagajjayaH so'syAstIti tathoktaH / ajitaMjaya iti / janAdhipatiH raajaa| ajani ajAyata / janaiG prAdurbhAve laGa // 23 // biseti / uDupatinA candreNa / bisatantunimalatamaiH bisasya kamalasya tantava iva nirmalatamairatyantanirmalaiH / janatAparitApanodibhiH janatAyA janasamUhasya / 'grAma janabandhugajasahAyAttala' iti samUhAthai tala / paritApanodibhiH saMtApahAribhiH / atItatulai: atikrAntatulArAzibhiH, pakSe upamAtItaiH / kiraNairiva kAntibhiriva / yena ajitaM jayena / AtmaguNaiH svakIyaguNaiH / jagati loke / dizaH kakubhaH / vimalI kRtAH prAgavimalA ida.noM vimalA: kriyantesma tathoktAH / 'karmakartRbhyAM prAgatattattvecciH' iti cviH / 'cau cA navyayasya' iti-akArasya iikaarH| zleSopamAtizayo / // 24 // mameti / jagati loke / mama me| pratApaM vikramaM tejazca / avajetaM jynaay| kaH ko vaa| alaM samarthaH / iti prakAreNa / prathamaM samadaH garvasahitaH / ravi : sUryaH / udeti udbhavati / puna: pazcAt / yasya raajnyH| pRtha mahat / dhAma tejaH / pravilokya prviidh| lajjita iva apita iva / astamayam astAdrim / eti gacchati / iNa gatau laT / utprekSA // 25 / / mahimeti / sataH satpuruSasya / mukhako kamala samajhakara bhauMre unheM satAyA karate haiM // 22 // yahA~se, vahA~ke rAjA ajitaMjayakA varNana prArambha hotA hai| usa kozalApurImeM ajitaMjaya nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| utsAha zakti, mantrazakti aura prabhuzakti ye tInoM zaktiyAM khUba vikasita hokara usakA anugamana karatI thiiN| sabhI rAje-mahArAje mastaka navAkara use namana karate the| usane noti aura parAkramase sAre jagatpara 'vajaya pA lI thI // 23 / / jisa prakAra candramA mRNAla tantuoMke samAna atyanta nirmala, janatAke santApako miTAnevAlI aura tulArAziko pAra karanevAlI apanI kiraNoMse saMsArakI sabhI dizAoMko ujjvala kara detA hai, isI prakAra usa rAjAne bhI mRNAlataMtuoMke samAna atyanta nirmala evaM prajAjanake santApako miTAnevAle apane anupama guNoMse vizvake kone-koneko ujjvala kara diyA thA // 24 // 'isa saMsAra meM mere pratApa ( teja, parAkrama ) ko jIta hI kona sakatA hai' yaha socakara jo sUrya sabere sagarva hokara udita hotA hai, vahI usa rAjAke sarvatra phaile hue prabala pratApako dekhakara mAno lajjita hokara zAmako phira DUba jAtA hai // 25 / / usako jo mahimA vinayase thI vaha lakSmIse nahIM thii| lakSmI to 1. a A mayaH / 2. za sa kriyante sma / 3. = kamaladaNDasya tantubhiriva / 4. za sa svastikA. ntargataH pATho na nopalabhyate / 5 = itthaM vicAryeti yAvat / | Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29] paJcamaH sargaH bhuvanAtigena yazasA kathitaM pravidhArya yasya guru dhairyaguNam / lava godadhirnijayazobhibhavAdiva kAlimAnamavahadvapuSi // 27 // dahanena yena ripuvaMzatateH suhRdAnanAmbujavikAsakRtA / na jitaH paraM dinamaNirmahasA zazalAJno'pi kamanIyatayA ||28|| gururIzvaro narakabhiddhanadaH kamalAlayaH ziziraguzca budhaH / sugatazca sansakaladevamayaH samapAdi yo vasumatIvalaye // 29 // yasya rAjJaH / nisargavinayena sahaja vinayena / yathA yena / mahimA mahattvam / 'pRthvAdevaman' iti bhAve imanpratyayaH / ajani ajAyata / tathA tena / zriyApi saMpattyApi / nAjani / atra jagati / vibhavaH saMpat / nimittaM kAraNam / na bhavati / guNasaMpadeva guNasaMpattireva / puruSam AtmAnam / gurutAM mahattvam / nayate prApayati / prApaNe laT / arthAntaranyAsaH ||26|| bhuvaneti / yasya rAjJaH / bhuvanAtigena bhuvanamatigacchatIti bhuvanaH tigaM tena / yazasA kIrtyA / kathitaM proktam / rudhairyaguNaM gurormahato dhairyasya guNaM dhairyameva guNaM vA / pravidhArya nizcayitvA (nizcitya ) / lavaNodadhiH lavaNarUpANyudakAni dhIyante'sminniti tathoktaH lavaNasamudraH / vijayazo'bhibhavAdiva nijasya svakIyasya yazasaH kIrterabhibhavAdiva tiraskaraNAdiva / vapuSi avayave / kAlimAnaM kRSNatvam / 'varNaMdRDhAdibhyaH' iti iman / avahat avarat / vahI~ prApaNe laG / utprekSA // 27 // dahaneneti / ripuvaMzatateH ripUNAM zatrUNAM vaMzAnAmanvayAnAM tatenikarasya / dahanena vahninA / suhRdAnanAmbujavikAsakRtA suhRdAM mitrANAmAnanAnyevAmbujAni kamalAni teSAM vikAsakRtA / rUpakam / ye / mahA tejasA / paraM kevalam / dinamaNiH sUryaH / na jitaH na jIyate sma / punaH / kamanIyatayA manoharatayA / zazalAJchano'pi candro'pi, jita ityarthaH / dIpakam ||28|| gururiti / yaH rAjA / guruH " bRhaspatiH / IzvaraH dravyapatI rudrazca / narakabhit narakagatinAmakarmacchedako viSNuzca / dhanadaH dhanaM pradAtA kuberazca / kamalAlayaH kamalAyA lakSmyA Alayo nilayo brahmA ca / ziziraguH zizirA gauryasya zItalavacana ityarthaH, 10 123 usakA yaza isa loka meM auroM ke pAsa bhI thI, para usa jaisI vinaya kisI meM nahIM thI / vaha sajjana jo thA / puruSake bar3appanameM vaibhava utanA kAraNa nahIM jitanI guNoMkI sampatti hotI hai / puruSako gaurava, guNoM se hI milatA hai / guNa-sampatti hI use gauravakI ora le jAtI hai ||26|| samA nahIM rahA thA / vaha (yaza) usa (rAjA) ke mahAn dhairyaguNako vyakta kara rahA thA / usake dhairya samudra dhairyaguNa se utpanna hue yazako bhI phIkA kara diyA / mAno isI kAraNa se lavaNa samudra cAroM orase kAlA par3a gayA ||27|| zatru vaMzako jalAneke lie vaha agni thA aura mitroMke mukhakamalako vikasita karaneke lie sUrya / yoM sUrya bhI bA~soMko jalAtA hai aura apane mitra-kamaloM ko vikasita karatA haiM / ataH vaha usa rAjA ke samAna mAnA jA sakatA hai, kintu rAjAne apane tejase use jIta liyA thA, tathA candramAko apanI sundaratAse // 28 // prajAko zikSA denese vaha usakA guru ( bRhaspati ) thA; saba kucha karane meM samartha honese Izvara (zaMkara) thA; narakagati meM le jAnevAle pApoMkA bhedana karanese narakabhit ( viSNu ) thA; dhana denese dhanada ( kubera ) thA; sampanna honese kamalA- lakSmIkA nivAsa sthAna ( kamalAlaya brahmA ) thA; 1. a A i ka kha ga gha ma 'kaviddhanadaH / 2 = yena prakAreNa / 3. = tena prakAreNa | 4. za sa ajani / 5. A nAyate prAyate / za sa nAyate / 6. A Nin / 7. A vahi / za sa vaha | = vikAsakAriNA / 9. rAjJA / 10. za sa na jayati sma / 11. = mahAn bRhaspatizca / 8. 12. = dhanapradAtA / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam nijazauryavahitazatrugaNe guNaraJjitAkhilamahIvalaye | pRthudhAni rakSitari yatra sadA nirupadravA vivavRdhe dharaNI ||30|| ripusundarIvitatabASpajalaiH zamitoruvairadahanasya sataH / ravidhAma yasya sasahAya mabhUdurutejasAkhilamaTadbhuvanam ||31|| nijavikramAhitaraNaikaraso madaddapta kesarikizora iva / dviSatAM bale vipulatejasi yaH prababandha koTakadhiyaM pradhane ||32| atulapratApaparibhUtatamoripudhAni yatra kRtadagvijaye / nijanAma sarvabhavanaprathitaM dadhurarthazUnyamadhipAH kakubhAm ||33|| 124 5 candrazca / budhaH vidvAn budhagrahazca / sugataH samyagjJAnI buddhazca san / vasumatIvalaye vasumatyA bhUmervalaye maNDale / sakaladevamayaH sakaladevAnAM mayaH svarUpaH / samapAdi samabhavat / padi gatau luG / 'padaH' iti kartari jI ||29|| nijeti / nijazauryavahitazatrugaNe nijasya svasya zauryameva vahnistasmin huto havanaM kRtaH zatrUNAM vairiNAM gaNo yasya ( yena ) tasmin / guNaraJjitAkhilamahIvalaye guNai raJjitaM prINitamakhilaM mahIvalayaM bhUmaNDalaM yasya ( yena ) tasmin / pRthuvAmti mahApratApe / rakSitari pAlayitari / yasmin rAjJi ( sati ) / sadA sarvasmin kAle / nirupadravA nirbAdhA / dharaNI bhUmiH / vivavRdhe * vardhatesma / vRdhUn vardhane liT // 30 // riSviti / akhilaM nikhilam / bhuvanaM jagat / aTat gacchat / ravidhAma raveH sUryasya dhAma tejaH / ripusundarIvitatavASpajalaiH ripUNAM zatrUNAM sundarINAM vanitAnAM vitatairvApajalairazrujalaiH / zamitoruvairadahanasya zamito damita ururmahAn vairameva dahano yasya tasya / sataH satpuruSasya / yasya rAjJaH / urutejasA mahApratApena / svasahAyam / abhUt abhavat / bhU satAyAM luG ||31|| nijeti / nijavikramAhitaraNaikarasaH nijasya svasya vikrameNa parAkrameNAhite kRte raNe saMgrAme eko mukhyo raso yasya saH / madadRptakesarikizora iva madena dRpto garvitaH kesariNaH siMhasya kizora itra zAvaka iva / yaH rAjA / pradhane saMgrAme / vipulatejasi vipulatAphyukte / dviSatAM zatrUNAm / bale sainye / kITakadhiyaM kITaka iti buddhim / prababandha karoti sma / bandha saMyamane liT ||32|| atuleti / atula pratApaparibhUtatamoripudhAmni atulenopamAtItena pratApena tejasA paribhUtaM tiraskRtaM tamoripoH sUryasya dhAma tejo yasya tasmin / yatra rAjJi / kRtadigvijaye sati kRto vihito dizAM jayo yena tasmin sati / kakubhAM dizAm / adhipAH adhipatayaH / sarvabhuvanaprathitaM sarveSu bhuvaneSu prathitaM prasiddham / nijanAma svastranAmadheyam / madhurabhASI honese ziziragu ( candramA ) thA; paNDita honese budha ( budhagraha ) thA aura samyagjJAnI hone se sugata ( buddha ) thA / isa prakAra vaha isa bhUmaNDala meM sarvadevamaya thA // 26 // usane zatruvargako apane parAkramakI agni meM homa diyA thA aura sAre bhUmaNDalako apane guNoMse prasanna kara diyA thA / ataH usa prabala pratApI rAjAke rakSaka honepara pRthvI sadA upAdravoMse rahita hokara khUba samRddha ho rahI thI ||30|| usane apane vairakI agniko zatru-nAriyoMke azrujalase zAntakara diyA thA aura usakA teja sUryake usa tejako sahAyaka huA, jo sAre saMsArameM akelA hI bhaTakatA rahA ||31|| apane parAkramase raNa cher3ane meM use bar3A rasa AtA thA / ataH sagarva zerake bacce kI bhA~ti vaha raNa-kSetra meM tejasvI-se-tejasvI zatruoMke dala-balako apane sAmane kIr3A-makor3A salajhatA thA ||32|| usane apane anupama pratApase sUrya ke pratApako mAta kara diyA thA / usane jaba pUrva Adi sabhI dizAoM para vijaya pA lI, taba indra, varuNa, 1. sakaladevasvarUpaH / 2. = vihitaH / - sasahAyaM / 6. A rudrapratApasaMyukte / 7. Abadha / 8. kubera aura yama 3. A nivavRdhe / 5. = = = : AhutirUpatAM nItaH / 4. = yena | [ 5, 30 - Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 - 5, 37 ] paJcamaH sargaH jayazAlinaH sahajabhadratayA paribhUSitasya guruvaMzabhRtaH / ajaniSTa yasya na manAgapi dikkariNo'pi kIrtinilayasya madaH // 34 / / vasudhAM payonidhipayovasanAM parighAkRtI dadhati yasya bhuje / gurubhArabhugnamahirAjazironikurumbamunnatimavApa cirAt // 35 / / nijarUpavibhramamanoramayAjitasenayA sa kulputrikyaa| prajagAma yogamavanItilako rajanImukhe vidhurivAtmarucA // 36 / / yadabhUtsurAsuravadhUsamiterupapAdane mahadatIvatarAm / prakaTaM vidhAtumiva tadvidhanA nijakAryakauzalamajanyata yA // 37 // arthazUnyam arthena zUnyam / dadhuH dharanti sma / DudhAJ dhAraNe ca liT / / 33 / / jayeti / jayazAlinaH jayena zAlinaH saMpUrNasya / sahaja bhadratayA sahajayA sahajAtayA bhadratayA maGgalatvena bhadrajAtitayA / paribhUSitasya alaGkRtasya / guravaMzabhRtaH guruM mahantaM vaMzaM pRSThAsthi bhRtaH dharasya, pakSe mahAnvayabhRtaH kIrtinilayasya kItanilayasya nivAsasya / dikAriNo'pi digdantino'pi / yasya rAjJaH / manAka ISat / mado nAjaniSTa nAjAyata / janaiG prAdurbhAve luG / zleSaH / / 34 / / vasudhAmiti / parighAkRto parighasyeva argalAyA ivAkRtirAkAro yasya tasmin / yasya rAjJaH / bhuje baahau| dadhati dharati sati / gurubhArabhugnaM guruNA mahatA bhAreNa bhugnaM rugNam / ahirAjazironikurambam ahirAjasya mahAzeSasya zirasAM zorSANAM nikurambaM kadambakam / cirAt cirakAlAt / unnatim unnamanam / avApa AyAti sma / Apla vyAptI liT // 35 / / nijeti / avanItilakaH bhUtilakaH / saH ajitaMjayaH / nijarUpavibhramamanoharayA [ manoramaya 1 nijasya svakIyasya vibhrameNa vilAsena manoharayA [ manoramayA manoharayA] / ajitasenayA ajitasenAdevyA / kulaputrikayA kuulsNjaatyaa| rajanImukhe rajanyA rAyA mukhe prArambhe / AtmarucA svasya kaantyaa| vidhuriva candra iva / yogaM saMbandham / prajagAma prayayau / gamla gatI liTa / upamA / / 36 // yaditi / sarAsaravadhasamitI sarANAM devAnAmasarANAM bhavanavAsinAM ca vadhUnAM vanitAnAM samitI samUhe / 'sadhe sabhAyAM samitiH' ityabhidhAna t / atIvatarAM nitAntam / yat Adi samasta dikpAloMke loka-prasiddha nAma nirarthaka ho gaye - ve kore nAmake hI dikpAla raha gaye // 33 // diggaja vijayase suzobhita hotA hai, bhadra jAtise vibhUSita hotA hai, ubharI huI rIr3hako haDDIse yukta hotA hai aura bahuta yazasvI hotA hai kintu nirmada-mada jalase rahita nahIM hotaa| para yaha eka vicitra-sI bAta hai ki vaha rAjA vijayase alaMkRta thA, svAbhAvika bhadratAse vibhUSita thA, bahuta bar3e vaMza meM utpanna huA thA, yazasvI thA aura thA dikkarI-samasta dizAoMse Taiksa basUla karanevAlA ( diggaja ), kintu use mada-ahaMkAra ( madajala ) tanika bhI nahIM thA // 34 // pRthvIke bhArI bhArase zeSa nAgake sAre ( eka hajAra ) sira ( phaNa ) nocekI ora jhuka gaye the| kintu usa rAjAne jaba apane parigha sarIkhe bAhuse samudra takako pUrI pRthvIko saMbhAla liyA to unheM ( zeSanAgake ziroMko ) bahuta samayake bAda Upara uThanekA avasara mila gayA // 35 // vaha pRthvIkA tilaka thaa| usakA vivAha ajitasenA nAmakI kulIna kanyAke sAtha huaa| vaha apane saundarya aura hAva-bhAvase ajitaMjayake manako ramAne vAlI thii| ajitaMjaya aura ajitasenAkI jor3I bar3I sundara thI, jaisI rAtrike prArambhameM cA~da aura cA~danIkI hotI hai // 36 // sura-kalpavAsI devoM aura asura-bhavanavAsI, vyantara tathA 1. ka kha ga gha tIvataram / 2. bibhartIti pRSThAsthibhUta, tastha / 3. A ajitasenaH / 4. A gamala gtii| za sa gama gtau| 5. A za sa pratiSu 'sa' ityeva pAThaH samupalabhyate, param amarakoze 'saGge' pATho vrtte| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam ratirUpasaMpadabhibhUtikara lelitairnijasya vapuSo'vayavaiH / zubhalakSaNaiH parivibhUSitayA vibhavAya bhUSaNamabhAri yayA ||38|| zazalAJchane 'stamitavatyapi satyagamadyadIyamukhacandramasA / smitacandrikojjvalata radyutinA jagatItalaM sarajanIkaratAm ||36|| sa tayorguNAbharaNabhUSitayorvibudhaH sametya suralokabhuvaH / bhuvanAtizAyikamanIyatanustanubhUrabhUdajita sena iti // 40 // janatAnurAgaparivRddhikaraH subhagAkRtirvayasi yaH prathame / zaradauSadhIpatirivAmalinestilakaH kSiterupacikAya kalAH ||41 || 126 I nijakAryakauzalaM nijasya svasya kAryasya kriyAyAH kauzalaM prauDhatvam / abhUt abhavat / luGa / tat prakaTaM prakAzam / vidhAtumitra kartumiva / vidhinA brAhmaNA / yA devI / ajanyata janyate sma / janaiGa prAdurbhAve NijantAt karmaNi luG | utprekSA // 37 // ratIti / ratirUpasaMpadabhibhUtikaraiH rate ratidevyA rUpasya lAvaNyasya saMpadaH samRddherabhibhUtikaraistiraskArakaraiH / lalitaiH manoharaiH / zubhalakSaNaiH zubhairlakSaNairyuktaiH / nijasya svasya / vapuSaH gAtrasya / avayavaiH paribhUSitayA alaGkRtayA / yayA devyA / bhUSaNaM maNDanam / vibhavAya saMpade / abhAri adhAt / bhRJ bharaNe karmaNi luG / atizayaH ||38|| zazeti / zazalAJchane candre / astamitavata astameti sma astamitavAn tasmin astaMgate satyapi / smitacandrikojjvalata radyutinA smitamISaddhasanameva candrikA jyotsnA tayojjvalatarA nirmalatarA [ dyutiH ] kAntiryasya tena / yadIyamukhacandramasA yadIyaM yasyAH saMbandhaM" mukhameva candramAH candrastena / rUpakam / jagatItalaM jagatyA bhUmestalam / sarajanIkaratAM rajanIkareNa candreNa saha vidyamAnatvam / agamat agacchat / gamlR gatau luG / atizayaH / / 39 / / sa iti / guNAbharaNabhUSitayoH guNA evAbharaNAni maNDanAni te bhUSitayoralaMkRtayo: / ajitaMjayAjitasenayoH / sa vibudhaH zrIdharadevaH / suralokabhuvaH svargalokAt / sametya Agatya / bhuvanAtizAyikamanIyatanuH bhuvane bhuvanasya vAtizAyinI atizayakAriNI kamanIyA manoharA tanuH zarIraM yasya saH / ajitasena ini tanubhUH tanau bhavatIti tanubhUH putraH / abhUt abhavat / bhU sattAyAM luG ||40|| janateti / zaradoSadhIpatiriva zarada: zaratkAlasyopadhIpatiriva candra iva / amalinaH nirmalaH | 'malAdimasaraca' iti ca zabdena matvarthIya ina-pratyayaH / kSiteH bhUmeH / tilakaH maNDanaH / janatAnurAgaparivRddhikaraH janatAyA janasamUhasya rAgasya proteH parivRddhikaraH / subhagaHkRtiH subhagA manoharA AkRtirAkAro yasya saH / yaH kumAraH / prayame Adye / vayasi / kalAH catuHSaSTikalAH SoDazabhAgAMzva / jyotiSI devoMkI samasta deviyoMke nirmANa meM brahmAne jo atyadhika kuzalatA prApta ko thI, mAno usIke pradarzana ke lie usane ajita senAko banAyA ||37|| usake zarIrake sabhI avayava sundara aura zubha cihnoMse vibhUSita the aura isIlie ve ratikI saundarya-sampattiko mAta karane vAle the, phira bhI usa ( ajitasenA ) ne kevala vaibhava yA lokamaryAdAke khayAlase AbhUSaNa dhAraNa kiye the ||38|| candramAke asta hone para bhI musakAnakI cA~danIse ujjvala kAnti phailAkara usakA mukhacandra hI usa ( candra ) kI pUrti kara detA thA || 39 || ve donoM - ajitaMjaya aura ajitasenA guNoM ke AbhUSaNoMse vibhUSita the guNI the / vaha zrIdharadeva ( jisakA varNana cauthe sargameM kara Aye haiM ) saudharma svargase cayakara unake yahA~ putra huA / usake zarIrakA saundarya lokAtizAyI thA / usakA nAma ajitasena rakhA gayA // 40 // ! vaha ( ajitasena ) zaratkAlake candramAke samAna janatAke anurAgako bar3hAnevAlA, sundara, nirmala aura pRthvIkA - - [ 5, 38 1. a A i ka kha ga gha ma 'nAstilakaH / 2. za sa zauryasya / A pratau 'zauryasya' 'kAryasya' iti dve api pade nopalabhyete / 3. = adhAri / 4. A zazIti / 5. = yatsaMbandhi | Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5, 43 ] paJcamaH sargaH guNanirmitaiH surabhibhiH kumudairiva yadyazobhiranurAgakaraiH / pravibhAsite jagati zItarucerudayo janairavavaye viphalaH ||42 || dhruvamasya rUpavibhavena jitastrapayA vilIya samabhUdatanuH / madanastadIyatanudAhakarI haralocanAciriti vartamadaH ||43|| nayamindralAghavakaro vibhavo vibhavaM ca yasya sahajo vinayaH / tamalaMcakAra paramaH prazamaH prazamaM parAkramaguNo guNinaH ||44|| guNasaMpadA sakalameva jagallaghayantamAtmatanayaM tamasau / mumude mahIpatirudIkSya bhRzaM zazinaM samagrakalamabdhiriva // 45 // upacikAya upacinotisma ! 'cercA' iti ciJ capane iti dhAtoliT. kavargAdezaH / zleSopamA // 41 // guNeti / guNanirmitaiH guNairIdAryAdibhi nimitaiH kRtaiH, pakSe tantubhiH kRtaiH / surabhimiH zubhaiH sugandhibhizva | anurAgakaraiH prItikaraiH / kusudairiva kairavairiva / yadya zobhiH yasya kumArasya yazobhiH kIrtibhiH / jagati loke / pratibhAsite prakAzite sati / janaiH lokaiH / zItaruceH candrasya / udayaH utpattiH / viphalaH niSphalaH / iti avayave jajJe / yA prAyaNe karmaNi liT / iSa ||42 || dhruvamiti / yasya kumArasya / rUpavibhavena rUpasya lAvaNyasya vibhavena saMpadA / jitaH nirAkRtaH / madanaH smaraH / trapayA lajjayA / vilIya vizIrya / atanuH tnurhitH| samabhUt samabhavat / bhU sattAyAM luG / dhruvaM nizcayaM haralocanAciH harasya rudrasya locanasya nayanasyAcijvalA / tadIyatanudAhakarI iti tadIyAyAH madanasaMbandhAyAstanoH zarIrasya dAhakarI bhasmakarI iti ado lokavacanam / vAtaMm asatyam / apahanutiH ||43|| nayamiti / guNinaH audAryAdiguNayuktasya / yasya kumArasya / indralAghatrakaraH indrasya lAghava karo laghutvakaraH / vibhavaH saMpat / nayaM nItim / sahajaH sahajAtaH / vinayaH vinayaguNaH / vibhavaM saMpadam / paramaH mahAn / prazamaH kSamAguNaH / taM parAkramaguNam / vikramaguNaH prazamaM kSamAguNam / alaMcakAra alaMkarotisma ||44 // guNeti / aso ayam / mahIpatiH ajitaMjayaH / guNasaMpadA guNasaMpattyA / sakalameva vizvameva / jagat lokam / laghayantaM laghUkurvantam / Atmatanayam AtmanaH svasyatanayaM nandanam / udIkSya Alokya / samagrakalaM saMpUrNakalAvantam / zazinaM candram / abdhiriva samudra iva / maNDana thA / usane bAlyakAla meM hI saba kalAoM meM pUrNatA prApta kara lI thii| jaise candramA zuklapakSa meM apanI kalAoM meM pUrNatA pA letA hai // 41 // jisa prakAra kumuda mRNAla tantuoMse racita, sugandhita aura sabake anurAgako utpanna karanevAlA hotA hai, usI prakAra usa rAjakumArakA yaza usake guNoMse utpanna, manojJa aura prajAjanoMke anurAgako utpanna karane vAlA thA / usake yazase sAre saMsArake prakAzita ho jAnepara logoMne candramAke udayako nirarthaka samajha liyA // 42 // jAna par3atA hai isa rAjakumArake utkRSTa rUpa se parAjita hokara kAmadeva lajjAvaza ghula-ghulakara anaMga ho gayA hai--apanA zarIra kho baiThA hai / 'zivajIkI netrAgnikI jvAlAse kAmadevakA zarIra bhasma huA thA yaha to korI gappa hai ||43|| vaha bar3A guNI thA / usakA vaibhava indrase bhI kahIM adhika thA / usako nItiko zobhA vaibhavase, vaibhavakI sahaja vinayase, vinayako prazama kSamAse aura prazamakI parAkramase thI ||44 // guNoMkI sampatti se usane samasta jagatko mAta kara diyA thA / use dekhakara usake pitA bahuta prasanna hue / jaise pUrNacandrako dekha 1. ka kha paramaprazamaH / ma paramaprazamam / 2. za sa zauryAdi / 3. = bubudhe / 4. 127 = nizcayena | Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam iti ca vyacintayadlAbhi na kiM nijajanmanaH phalamamuSya mayA / bhuvi yasya bhAnusadRzastanayaH pidadhAti dhAmabhirazeSadizaH ||16|| malasaGgavarjitamitaM pRthutAmudayAspadaM sakaladhAmavatAm / ghanavartma zIta rucineva kararmama dIpitaM kulamanena guNaiH // 47 // kusumAdyathA viTapino vapuSo navayauvanAcchrutavataH prazamAt / puruSAnvayasya jagatIha tathA na suputrataH paramalaMkaraNam ||48 || paredyurenamavanI tilakaM mahatotsavena nRpacakrayutaH / nRpatirnyavIvizadanindyatame jagato hitAya yuvarAjayapade ||49|| 1.28 . bhRzam atyantam / mumude saMtutoSa / utprekSA (upamA ) ||45 // itIti / bhuvi bhUmau / yasya mama / bhAnusadRzaH bhAnoH sUryasya sadRzaH samAnaH / tanayaH kumAraH / azeSadizaH samastakakubhaH / dhAmabhiH pidadhAti / mayA amuSya asya / nijajanmanaH nijasya svasya janmano jananasya / phalamalAbhi alabhyata / DulabhiSu prAptI karmaNi luG / na kim apitu alAbhyeva / iti ca evaM prakAreNa / vyacintayat cintayati sma // 46 // maleti / malasaGgavarjitaM malasya saGgena saMbandhena varjitaM rahitam, pakSe kAluSyarahitam / pRthutAM mahattvam / itaM gatam / sakaladhAmavatAM sakalAnAM sarveSAM dhAmavatAM tejasvinAM kSatriyANAm, pakSe jyotirgaNAnAm / udayAspadam udayasya saMpada AspadaM sthAnam, pakSe pradurbhAvasya sthAnam / mama me / kulaM vaMzam (zaH) / anena etena kumAreNa / guNaiH audAryAdibhiH / zItarucinA candreNa / karaiH kiraNaiH ghanavartmava meghamArga ivAkAzamiva / dIpitaM prakAzitam / zleSopamA / / 47 / / kusumAditi / viTapinaH vRkSasya / kusumAt puSnAt / yathA vapuSaH zarIrasya / yauvanAt yauvanAvasthAyAH / zrutavataH zAstriNaH / prazamAt kAmAdyupazamAt / tathA tena prakAreNa / iha jagati loke / puruSAnvayasya puruSasya manuSyaSyAnvayasya vaMzasya / suputrataH satputrAt / param anyat / alaGkaraNaM bhUSaNam / na nAsti / dRSTAntaH / / 48 / / apareyuriti / aparedyuH anyasmin dine / nRpacakrayutaH nRpANAM rAjJAM cakreNa nivahena yutaH / nRpatiH bhUpatiH / avanitilakaM bhUmibhUSaNam / enaM kumAram / mahatA pRthunA / utsavena prabhAvanayA | anindyatame pUjyatame / yuvarAjapade yuvarAjasya pade sthAne / jagataH lokasya / hitAya upakArAya / nyavIvizat 1. ka kha ga gha ma rAjyapade / 2. nAsti / kara samudra prasanna hotA hai ||45 || rAjA apane mana-hI-mana yoM socane lagA ki 'merA putra sUryake samAna tejasvI hai aura sUryake samAna mere isa putrane apane tejase saba dizAoMko vyApta kara diyA hai / ise pAkara kyA maiMne apane jIvanakA phala nahIM pA liyA ? || 46 || merA vaMza AkAza ke samAna hai | jaise Akaza mailake sambandhase rahita - nirmala hai, vizAla hai aura tejasvI sUrya Adi jyotiSI devoMke udayakA sthAna hai / vaise hI yaha vaMza nirdoSa, vizAla aura tejasvI kSatriyoMkA anma-sthAna hai Akazako candramA apanI kiraNoMse prakAzita karatA hai aura isa vaMza - ko mere putrane avane guNoMse prakAzita kara diyA hai || 47|| jisa prakAra vRkSakA phUla, zarIrakA yauvana aura vidvAnakA zAntise bar3hakara koI anya bhUzaNa nahIM hai, isI prakAra manuSyake vaMzakA suputra ke sivA aura koI bhUSaNa nahIM hai ||48 || yaha socakara rAjA ajitaMjayane agale dina hI putrako yuvarAja pada pradAna karaneke lie bahuta bar3A utsava kiyaa| usameM sabhI rAje-mahArAje sammilita hue / unhoMke samakSa usane apane putra ajita senako - jo samasta pRthvIkA maNDana thA-- loka hita ke lie sammAnita yuvarAja padapara ArUr3ha kara diyA use yuvarAja banA diyA // 49 // [ 5, 46 = AcchAdayati vyApnotItyarthaH / 3. = anya dalaGkaraNa maha F Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5, 53 ] paJcamaH sagaH zrutazuddhadhIradharitendrapadaM padamAsthitaH piturudAratamam / sa kalAdharaH sakalabhUmibhRtAM mukulIcakAra karapadmavanam ||50|| nayanAbhirAmamakalaGkatanuM navamAddhAnamudayaM janatA / zirasA dRzorgatamamuM viSayaM praNanAma bAlamiva candramasam // 51 // sa kadAcanAtha yuvarAjayutaH sadupAyanAnugatamaNDalinAm / pravilokayannivahamAsta muddA nRpatirmanoharasabhAbhavane // 52 // prathito'tha caNDarucirityasurastadazeSameva parimohya sadaH / kRtapUrvavairamavagamya sutaM tamilApaterapajahAra ruSA ||53|| sthApayati sma / viza pravezane NijantAlluGa ||49|| zruteti / adharitendrapadaM nirasokRtadevendrapadam' / udAratamaM prakRSTamahitam / pituH tAtasya / padaM rAjyapadam / bAsthitaH tiSTatisma / 'za' sthAso'dherAdhAraH' ityAdhAre dvitIyA / zrutazuddhadhIH zrutena zAstreNa zAstrAbhyAsena zuddhA nirmalA ghorbuddhiryasya saH / saH kumAraH / kalAdharaH catuHSaSTikalAdharaH, pakSe SoDazabhAgadharazcandraH / sakalabhUmibhRtAM sakalAnAM sarveSAM bhUmibhRtAM rAjJAm / karapadmavanaM karAveva hastAveva padmavanaM kamalavanam / mukulIcakAra saMkocaM cakAra 'karmakartRbhyAm -' ityAdinA cicaH / 'katro cAnavyayasya' iti IkArAdezaH / zleSo rUpakaJca // 50 // nayaneti / nayanAbhirAmaM nayanayorabhirAmaM manoharam / akalaGkatanum akalaGkA nirmalA tanuH zarIraM yasya tam / navaM nUtanam / udayaM saMpadam, pakSe utpattim / AdadAnaM svIkurvantam / dRzornayanayoH / viSayaM gocaram / yAtaM gatam / bAlaM nUtanam / candramasami candramiva / amuM kumAram | janatA janasamUhaH 'grAmajanabandhu gajasahAyAttal' / [ zirasA mastakena / praNanAma praNAmaM cakAra / ] zleSopamA / / 51 / sa iti / aya yuvarAjapada prAptyanantaram kadAcana ekadA / yuvarAjayutaH yuvarAjena kumAreNa yunaH sahitaH / saH nRpatiH ajitaM jayabhUmipaH / manoharasabhAbhavane manohare sundare sabhAbhavane sabhAsadane / sadupAyanAnugatamaNDalinAM sadbhiH prazastairupAyanairupagrAhyaH anugatAnAm anuyAtAnAM / maNDalinAM bhUmRtAm / nivahaM samUham / pravilokayan pazyan / mudA saMtoSeNa / asta upavizati sma // 52 // prathita iti / atha sabhAgRhasthityanantaram / caNDaruciH iti prathitaH prasiddhaH / asuraH asura kulabhavaH / tadazeSametra sakalameva / sadaH sabhAm / saMmohya mUca kRtvA / kRtapUrvavairaM kRtaM vihitaM pUrvamadyaM vairaM virodham / avagamya jJAtvA / yuvarAjakI buddhi aneka zAstroMkA abhyAsa karanese pariSkRta thI aura vaha candramAkI taraha samasta kalAoM kA Azraya thA / indrake padase bhI utkRSTa aura pratiSThita pitAke mahAna pada para usake AsIna hote hI samasta rAjAoMne hAtha jor3a diye / candramAko dekhakara kamaloMkA jaisA AkAra ho jAtA hai, ThIka vaisA hI AkAra usa samaya samasta rAjAoMke hAthoMkA ho gayA // 50 // jisa prakAra nayanAbhirAma, niSkalaMka aura navodita bAlacandrako dekhate ho sabhI loga namaskAra karate haiM, usI prakAra nayanAbhirAma, niSpApa aura navIna abhyudayako prApta hue yuvarAja ko dekhate ho sabhI loga praNAma karane lage // 51 // isake pazcAt eka dinakI bAta hai, rAjA ajitaMjaya yuvarAja ke sAtha sundara sabhA bhavana meM baiThe hue the / isI avasarapara mANDalIka rAjAoMkA maNDala uttama upahAra lekara usase milaneke lie vahA~ AyA / ajitaMjaya usakI ora dRSTipAta kara hI rahA thA // 52 // ki itane meM caNDaruci nAmakA eka kukhyAta asura vahA~ A dhamakA / rAjakumArake sAtha usakA pichale janmakA vaira thA / sabhAmeM pahu~cate hI usane use 129 4. 1. a A i ka kha ga gha ma candraru N / 2. za sa nIrasIkRta devendrapadavIm / 3. A ratanuM / = ArUr3haH / 5. =saMkocayAmAsa / 6. * upahAraiH / 7. Aza sa vilokayan / 8. A svIkRtyanantaram / 9. = = mUcchitAM kRtvA / 17 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [5,54 - pratibuddhavAnasuramohanajaM kSaNamAtrakeNa paridhUya tmH| sakalaM sasaMbhramamilAdhipatiH sutazUnyamaikSata sabhAbhavanam // 54 // idamindrajAlamuta dhAtugatA vikRtirmanaH kimuta viplavi me / avalokayAmi yadahaM yuvarADvikalAmimAM nijasabhA paritaH // 55 // atha mAyinAnyabhavavairavazAdrajanIcareNa dRddhbddhrussaa| asureNa vAsusadRzastanubhUrakRpeNa ke nacidahAri sa me / / 56 / / iti tarkayanvikalamaGgabhuvA gaNayannaraNyamiva jiirnnmsau| sakalaM sado dayitayA sahitaH pralalApa muktakaruNAtaravam // 50 // ilApateH bhUmipateH / taM sutam ajitasenakumAram / ruSA kopena / apajahAra apaharati sma / / 53 // pratIti / asuramohanajaM caNDarucimohanena janitam / tamaH ajJAnam / kSaNamAtrakeNa alpakAlenaiva / paridhUya nirAkRtya / pratibuddhavAn jAgaritavAn / ilAdhipatiH bhUmipatiH / sasaMbhramaM vismayasahitaM yathA tathA / sutazUnyaM kumArarahitam / sabhAbhavana sabhAsadanam / aikSata apazyata / IkSi' darzane laDaH / 54 // idamiti / yata yasmAtkAra. NAt / ahaM yuvarADvikA yuvarAjena vikalAM rahitAm / imAm etAm / nijasabhA nijasya svasya sabhAm / paritaH samantAt / avalokayAmi vIkSe / lokRJ darzane laT / idam etat / indrajAlam indrajAlavidyA / uta athavA / dhatugatA dhAtUna saptavAtUna gatA yaataa| vikRtiH vikAraH / uta athavA / me mama / manaH mAnasam / viplavi bhrAntaM kim / saMzayaH / / 55 / / atheti / atha athavA / anyabhavavairavazAt anya bhavasya pUrvabhavasya vairavazAd virodhavazAt / dRDha baddharuSA dRDhaM gADhaM baddhA ruD yena tena / mAyinA mAyAyuktena / rajanIcareNa rAtricareNa / vA athavA / akRpega kRpArahitena / kenacidasureNa asura devena / asUsadaza: asUnAM prANAnAM sadRzaH samAnaH / me mama / tanubhUH kumaarH| ahAri ahriyt| hRJ haraNe karmaNi luGa / saMzayaH / / 56 / / itIti / iti evaM prakAreNa / tayana vivArayana / asau rAjA / aGgabhavA tanajena / vikalaM rahitama / sakalaM samastam / sadaH sabhAm / jINaM zithilitam / araNyamiva kAnana mava / gaNayana vicArayana / dayitayA nijapriyayA / sahitaH yuktaH / muktakaruNArivaM muktayA karuNa yA zokarase nArta: poDito ravo dhvaniyasmin pahacAna liyA, phira sArI sabhAko mUchita karake bar3e krodhase use hara le gayA // 53 // kSaNa bharake bAda hI usa asurakI mohinI vidyA ke prabhAvase utpanna huI mUrchAse chuTakArA pAte hI vaha rAjA ghabarAkara jyoMhI sabhAko ora dekhatA hai tyoM hI use patA laga gayA ki rAjakumAra gAyaba haiM / usake binA sArI sabhA use sUnI mAlUma par3ane lagI // 54 // maiM sArI sabhAko cAroM orase dekha rahA hU~, kintu rAjakumAra kahIM bhI nahIM dekha par3ate / kisIne indrajAla-jAdU phailA diyA hai, dhAtuoM meM vikAra utpanna ho gayA haiM yA mere mana meM hI koI bhrama utpanna ho gayA hai ? // 55 // athavA janmAntarake tIna vairake kAraNa koI mAyAvI aura tIvra krodhI rAkSasa yA asura mere prANa-priya usa putrako hara le gayA hai ? // 56 // isa taraha usake mana meM nAnA prakArake tarka-vitarka uTha rahe the| putrake binA use sArI sabhA purAne jaMgala sarIkhI lagane lgii| itane meM usakI rAnI bhI vahA~ jA phuNcii| usake sAtha vaha duHkha bhare karuNAjanaka zabdoMmeM 1. ma ken| 2. dha vibhrami / 3. ma vAzusadRza / 4. = labdhacetana ityarthaH / 5. za sa IkSa / 6. A vIkSye / 7. A lokR / 8. za sa ahIyata / = hRta ityarthaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5, 61 ] paJcamaH sargaH pravidhAya mAmazaraNaM sahasA kva madaGkadorlalita hAsi gataH / laghu dehi darzanamahaM hi vinA bhavatAvalambitumasUnanalam // 38 // adhisUnu lAlanavidhAvahite'pyamanoharaM tava mayAbhihitam / na kadAcidatyasadRzapraNaye kimakAraNaM mayi viraktimagAH || 59 || vacanAmRtaiH sukharasajJamidaM kuru pUrvavacchravaNayoryugalam / anibandhanAkuzalazaGkitayA kimupekSase pitaramAkulitam ||60| yadi vA kutazcidapi kAraNato mayi vatsa te'jani nirAdaratA / animittameva rahitA kimimAM jananIM prati prakRtivatsalatA // 61 // karmaNi tat / pralApa zuzoca / lA vyaktAyAM vAci liT // 57 // pravIti / bhomadaGkadorlalita mamAGkadoSNoH - UrubhujayoH lalita manohara / sahasA zIghram / mAmazaraNaM zaraNarahitam / pravidhAya kRtvA / kva kasmin / gato'si yAto'si / hA hanta / laghu zIghram / darzanaM dehi prayaccha / DudAJ dAne loT" / ahaM hi bhavatA tvayA vinA | asUn prANAn / avalambituM ghartum / analam asamartho bhavAmi / / 58 / / adhIti / adhisU sUnupadhikRtya adhisUnu tasmin putraviSaye / lAlanavitrI lAlanasya bAlakelyA vidhau / a hita rahite'pi / mayA kadAcidapi ekadApi / tava bhavataH / amanoharam amaGgalavacanam / abhihitaM na bhASitaM na / asadRzapraNaye asadRzo'sAdhAraNaH praNayaH prItiryasmin tasmin / mayi / akAraNaM kAraNaM vinA / viraktim aprItim / kim agAH kim ayAso : 6 / / 59 / / vacaneti / vacanAmRtaiH vacanAnyevAmRtAni taiH / idam etat / zravaNayoH karNayoH / yugalaM dvayam / pUrvavat prathamamiva / sukharasajJaM sukhasyAnandasya rasajJam / kuru vidhehi / anibandhanAkuzalazaGkitayA anibandhanama kAraNamakuzalaM kaSTaM zaGkitatA" zaGkanazIlatvena / AkulitaM poDitam / pitaraM janakam / kimupekSase kiM kAraNamudAsInaM karoSi / IkSi12 darzane laT / rUpakam ||60 // yadIti / vatsa bhoH putra / yadi vA kutazcidapi kasmAdapi / kAraNataH hetoH mayi, te tava / nirAdaratA aprotitA / ajani ajAyata / ima m etAm / jananIM mAtaraM prati / prakRtivatsalatA prakRtyA svabhAvena 131 khUba jora-jora se yoM vilApa karane lagA - ||57 || he merI goda aura hAthoMke AbhUSaNa; hAya; tuma mujhe azaraNa banAkara acAnaka hI kahA~ cale gaye ? mujhe zIghra hI darzana do / tumhAre binA aba maiM apane prANoMko dhAraNa karanemeM asamartha hU~ ||58 || bacapana meM jaba tuma svayaM apane lie hI ahita karanevAle khela khelane lagate the, taba bhI maiMne tumase koI apriya bAta nahIM kahI / maiM to tumase sadA asAdhAraNa sneha karatA A rahA hU~, phira tuma akAraNa hI mujhase kyoM rUTha gaye ho ? || 59|| tuma apane vacanAmRta se mere ina donoM kAnoMko pahale kI bhA~ti sukhI karo / tumhAre bAre meM akAraNa hI akuzalakI AzaGkAse tumhArA yaha pitA vyAkula ho rahA hai / tuma isakI upekSA kyoM kara rahe ho ? // 60 // he beTe ! yadi kisI kAraNa se mere prati nirAdarakA bhAva ho gayA thA, to isa mA~ se jo tumhArA svAbhAvika vAtsalya rahA, use yoM hI kyoM chor3a 1. ka kha ga gha ma pranihAya / 2. a ayi sUnu / 3. eSa TIkAkRdabhimataH pAThaH, pratiSu tu 'madaGkadurlalita' ityeva dRzyate / = kutra / 5. A liT ! 6. A ayAsi za sa AyAsi / 7. = amaGgalam / 8. = * tacchaGkitayA / 9 = tacchaGkanazIlatvena / 10. = vyAkulam / 11. = karoSi / 12. za sa IkSa / 4. = kimupekSAM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 candrapramacaritam [ 5, 62 - guNinaM manorathazatAdhigataM nijavaMzavAridhividhuM vidhinA / haratA bhavantamakRpeNa mama kSatamakSiyugmamupadarzya nidhim / / 62 / / padavImatItya tamasAM tapatA bhuvnodyaaclshikhaamnninaa| rahitAstvayA svajanavatsala me timirAvRtA iva vibhAnti dizaH // 63 / / dinamadya me gatamanutsavatAM zaraNojjhito'dya mama bandhujanaH / bhavadIyaduHsahaviyogabhavattanudehayaSTirahamadya mRtaH // 6 // yazasaH sukhasya vibhavasya tathA mahasastvameva mama heturbhuuH| bajatA tvayA bhuvanabhUSaNa tadvayapahastitaM sakalamekapade // 65 / / vatsalatA vAtsalyam / animittameva kAraNarahitameva / kiM kiMnimittam / rahitA tyaktA // 61 / / guNinamiti / guNinaM guNavantam / manorathazatAdhigataM manorathAnAM mano'bhISTAnAM zatam anekam [tena] adhigatamAgatam / nijavaMzavAridhividhuM nijasya svasya vaMza eva vAridhistasya vidhuriva tam / vidhinA daivena / bhavantaM pUjyaM tvAm / haratA aphrtaa| akRpeNa dayArahitena / nidhi padmazaGkhAdikam / upadarya darzayitvA / akSiyugmam akSaNonayanayo yugmaM yugalam / kSatam apakRtam // 62 / / padavImiti / svajanavatsala ! svasya svakIyasya janeSu bandhuSu vatsalo vAtsalyayuktaH ( tatsaMbuddho he svajanavatsala ) / tamasAm ajJAnAnAm / padavI mArgam / atItya bdhaa| tapatA prjvltaa| bhavanodayAcalazikhAmaNinA bhavanamevodayAcalastasya zikhAmaNizcaDAmaNiH tena / rUpakam / tvayA bhvtaa| rahitAH tyktaaH| dizaH kakubhaH / me mama / timirAvRtA iva timireNAndhakAreNAvatA vyAptA iva / vibhAnti virAjante / bhA dIpto laT / upamA ||63 / / dinamiti / me mama / adya idAnIm / dinaM divasaH / anatsavatAm / utsavarahitatvam / gataM prAptam / adya idAnIm / mama me| bandhujanaH bandhureva janastathoktaH / zaraNojjhita: zaraNena rakSaNenojjhito rhitH| bhavadIyaduHsahaviyogabhavattanudehayaSTiH bhavadIyena bhavatA janitena duHsahena soDhamazakyena viyogena viyojanena bhavantI jAyamAnA tanvI kRzA dehayaSTiH zarIrayaSTiryasya saH - bhavajjanitAtiduHsahena viyogena kRzIbhUtazarIravAnityarthaH / aham adya idAnIm / mRtaH mriyate sma // 64 // yazasa iti / bhuvanabhUSaNa / bhuvanasya lokasya bhUSaNamalaGkAra (statsaMbuddhI he bhuvanabhUSaNa ) / mama me / yazasaH kIrteH / sukhasya / vibhavasya saMpadaH / tathA tena prakAreNa / mahasaH tejasaH / tvameva bhavAneva / hetuH kAraNam / abhUH abhavaH / vrajatA gacchatA / tvayA / ekapade ekakSaNe / diyA ? // 61 // beTe; tuma guNavAn ho; saikar3oM manorathoMke bAda tuma mujhe prApta hue; aura isa vaMza rUpI samudrake lie tuma sAkSAt candramA ho / nirdaya vidhAtAne tumhArA haraNa karake to jaise nidhi dikhalAkara merI donoM A~kheM hI phor3a DAlI haiM // 62 // jaise andhakArako haTAkara tapanevAle aura udayAcalake zikharapara usake cUDAmaNi sarIkhe pratIta hone vAle sUryake binA samasta dizAoMmeM andhakAra phaila jAtA hai, vaise hI ajJAnake andhakArako dUrakara jJAnakA prakAza phailAne vAle, zatruoMko santApa dene vAle aura udayAcalakI bhAMti unnata saMsAra (mAnava samAja)ke mastakapara cUDAmaNikA sthAna pAnevAle tumhAre binA sabhI dizAoM meM andhakAra dikhAI de rahA hai // 63 // Ajase mere dina utsava rahita ho gaye haiM, Ajase mere parivArake loga azaraNa ho gaye haiM aura he beTe ! tere asahya viyogase merA zarIra sUkhakara lakar3I huA jA rahA hai / aisI avasthAmeM maiM aba marA // 64 // he beTe ! tumase saMsArakI zobhA rahI, isalie tuma usake bhUSaNa the, aura mere yaza, sukha, aizvarya tathA tejake tumahI eka kAraNa the / tumhAre cale jAnese ve saba 1. = prAptam / 2. = vidhushcndrH| 3. A degvatsalam / za sa vatsalaH / 4. = ullaGghya / 5. za sa bhavanoM / 6. za sa bhavana / 7. A za sa maNiriva / 8. = hataH / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5, 69 ] paJcamaH sargaH lalitabhru locanayugaM vadanaM tuhinadyutidyuti vaco madhuram | bhavadIyamaGga tadazeSamagAnmama pApmabhiH smaraNagocaratAm ||66|| api tadbhaveddinamapuNyavataH paramotsavaM punarapIha mama / viSayatvameSyati vilocanayostava vatsa yatra mukhapaGkaruham ||67 // kimabhUdamoSvapi na vatsalatA svasuhRtsu kAcana kaThoradhiyA / gamanotsukena sahapAMsuratA yadi me tvayA dayita nAlapitAH ||68|| nijabhartRdurvyasanaduHkhacitaM zaraNojjhitaM pravilapantamimam / sapadi pradarzitapadAmburuhaH sukhinaM kuruSva nRpabhRGgacayam // 66 // 133 tatsakalaM tatsarvam / vyahastitaM / nirAkRtam // / 65 / / laliteti / aGga bhoH putra / lalitabhru lalite manohare bhruvau nayanapatAke yasya tat / locanayugaM locanayoryugaM yugalam / tuhinadyutidyuti tuhinadyutezcandrasyeva dyuti: kAnti ryasya tasya saMbodhanam / vadanaM mukham / madhuraM mAdhuryam / vacaH vacanam / tadazeSaM tatsakalam / mama me / pApmabhiH pApaiH / smaraNagocaratAM smaraNasya cintAyA gocaratAM viSayatAm / agAt agamat / iN gatau luG / unamA / / 66 / / arIti / bho vatsa bhoH putra / yasmin divase / tava bhavataH / mukhapaGkaruhaM mukhameva paGkaruhaM kamalam / mama me / vilocanayornayanayoH / viSayatvaM gocaratvam / eSyati yAsyati / punarapi pazcAdapi / iha pradeze / apuNyavato'pi puNyarahitasyApi / taddinaM tadahaH / paramotsavaM paramotsavena yuktam / bhavet syAt / bhU sattAyAM luG ||67 // kimiti / yadi yat yasmAt kAraNAt / kaThoradhiyA kaThorA niSThurA dhIryasya tena / gamanotsukena gamane prayANe utsukastena / tvayA bhavatA / sahapAMsuratAH sahapAMsukrIDitAH / ime ete / nAlapitAH nAbhASitAH / dayita bhoH putra / amISu eteSu / svasuhRtsvapi svasya tava suhRtsvapi mitreSvapi / kAcana vatsalatA vAtsalyam / kiM nAbhUt kiM nimittaM nAbhavat / bhU sattAyAM luG ||68|| nijeti / nijabhartRdurvyasana duHkhacitaM nijAnAM sveSAM bhartuH prabhodurvyasanena duHsahena vyasanena vipattyA duHkhena kaSTena citaM yuktam / zaraNojjhitaM zaraNena rakSaNenojjhitaM rahitam / pravilapantaM pralApaM kurvantam / imam enam / nRpabhRGgacayaM nRpA eva bhRGgAstathoktAsteSAM cayaM samUham / sapadi zIghram / pradarzita padAmburuhaH pradarzitaM padamevAmburuhaM kamalaM yena saH / sukhinaM sukhayuktam / kuruSva vidhatsva / DukRJ karaNe loT / rUpakam || 69 // bhI ekadama cale gaye ||65 || beTe ! tumhAre sundara bhauMvAle netra, cA~da sA camakatA huA ceharA aura madhura vacana - ye saba mere pracura pApakarmake udayase aba kevala smRtike viSaya banakara raha gaye haiM-- aba kevala unakI smRti hI zeSa rahI hai || 66 || beTe ! mujha pApIko kyA phira bhI kabhI vaha utsavakA dina AyagA, jaba maiM tere mukhakamalako ina A~khoMse dekhUMgA ? || 67 // pyAre beTe ! acchA, hama logoMkI bAta jAne do, para jinake sAtha tuma bacapana meM dhUli meM khelate rahe, kyA una mitroMse bhI tumheM sneha nahIM thA, jo tumane apanI buddhiko itanA kaThora kara liyA ki jAneke lie utsuka hokara unase bhI kucha nahIM kaha gaye | ||68 || yaha rAja-vargarUpI bhramaramaNDala apane svAmI ( tumhAre ) ke isa saMGkaTa se atyanta duHkhI ho rahA hai aura apaneko azaraNa samajhakara vilApakara rahA hai / ise apane caraNa kamaloMkA darzana dekara sukhI karo // 66 // 1. ma bhrulocana / 2. a ayi / 3 a sahapAMzu / ma saha pAMzu / 4 = tuhinadyutizcandrastasya dyutiriva dyutiryasya tat / 5 = mAdhuryopetam / 6. A manitA / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [5, 7.'yadasAzokaghana kAlabalapravivRddhamasya samupetya punaH / bhava vatsa bAndhavajanAzrudhunIpayaso nidAghasamayaH sahasA // 70 / / sutazokazaGkaparividdhamanAH pralapanniti prblbaasspjlH| kSaNamAdhimantarayituM jagRhe parimUrcchayA sa kRpayeva nRpaH / / 71 / / athezvarazcandanasecanAdyaiH kssnnaadupaayrpniitmuurchH| vyalokayaccAraNamantarikSe yati tapobhUSaNanAmadheyam / / 72 / / dadhAnamindoH pariveSabhAjastulAmatulyAGgarucA parItam / tadA tamudgrIvamudIkSamANA sarvA sabhA vismayamAjagAma / / 73 // yaditi / vatsa bhoH putra / yat / asahyazokaghanakAlabalapravivRddham asahya. soDhumazakyaH zoko duHkhaM sa eva ghanakAlo varSA kAlastasya jalena salilena pravivRddhamedhitam / asya etsy| bAndhavajanAzru. dhunIpayasaH bAndhavA eva janAsteSAmazraNAM dhunI nado tasyAH pystsy| puna: pazcAt / sahasA zIghram / samupetya samIpamAgatya / nidAghasamayaH grISmakAlaH / bhava bhUyAH / bhU sattAyAM loT / rUpakam / / 70 / / suteti sutazokazaGkaparividdhamanAH sutasya putrasya zokaH sa eva zaGkaH zalyaM tena parividdhaM bhinnaM mano yasya saH / [ saH ] nRpa. ajitaMjayaH / kSaNam alpakAlaparyantam / 'kAlAvano vyAptI' iti dvitIyA / Adhi manaHpIDAm / antarayituM nivArayitum / sakRpayeva' kRpayA yuktayeva / pari mUrchayA mhaamuurcchyaa| jagRhe gRhItaH / gRha upAdAne karmaNi liT / rUpakam / / 71 / / atheti / atha mUrchAnantaram / candanasecanAdyaiH candanasya zrIgandhajalasya secanAdyaH secnaadibhiH| upAya: kAraNaH / kSaNAt alpakAlAt / apanotamUrchaH apanItA mUrchA yasya saH / IzvaraH bhuuptiH| tamobhUSaNa nAmadheyaM tapobhUSaNamiti ( tapobhUSaNa iti ) nAmadheyamabhidhAnaM yasya tam / cAraNaM cAraNaddhiprAptam / yati munim / antarikSe aakaashe| vyalokayat apazyat / lokRJ darzane NijantAllaG // 72 // dadhAnamiti / pariveSabhAjaH pariveSamAzritasya / indozcandrasya / tulAM samAnaM (smtaam)| dadhAnaM dhrntm| atulyAGgarucA atulyayA nirupamayA aGgasya dehasya rucA kaantyaa| pariveSTitaM taM cAraNamunim / tathA narapativIkSaNaprakAreNa / ugrIvam udgatA-grIvA yasmin karmaNi tat ( tathA ) / udIkSamANA vilokamAnA / sarvA sklaa| sabhA saMsat / vismayam Azcaryam / AjagAma aayyau| gamlu gatI liT / beTe ! tumhAre jAnese bandhuoMke jAra asahya zokake bAdala chA gaye haiM, zokake bAdaloMke chA jAneke isa avasara (barasAta)para una (bandhuoM) kI azrunado meM bAr3ha AgaI hai / use sukhAne ke lie tuma zIghra ho Akara grISma Rtu bana jAo // 70 // putra virahake zoka rUpI kA~Tene cubhakara rAjAke komala hRdayameM ghAva kara diyA, jisase vaha isa taraha vilApa karate-karate rone lagA aura usakI azrujalakI dhArA vegase bahane lgii| isa avasarapara mAno mAnasika vyathAko dUra karaneke lie mUrchAne dayAse use apane adhIna kara liyA--vaha mUcchita ho gayA // 71 / isake pazcAt candana-secana Adi zItopacArase kula hI kSaNoMmeM mUrchAke dUra hote hI usane AkAza meM tapobhUSaNa nAmake cAraNa muniko dekhA // 72 // cAroM ora unake zarIrako anupama prabhA phaila rahI thI, usake bI vameM ve kAntimaNDalake bIcoM-bIca pUrNamAsIke candramAkI bhA~ti dRSTigocara ho rahe the| sArI sabhA gardana uThAkara unako ora dekhane lagI, jisase use bar3A Azcarya 1. a yadazoka zoka / 2. a rikSAt / 3. A za sa yadIti / 4. A za sa jalapravRddham / 5. za sa khinnaM / 6. = sa nRpaH kRpayeva karuNayeva / .. A gahi upAdAne / 8. za sa lokR / 9. za saSayutasya / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 - 5, 78 ] paJcamaH sagaH pralApinIze karuNAdrabhAvaM bimbaM kimetadgatamuSNarazmeH / vitarkamevaM janayaJjanAnAM javena jajJe sa nRpAntavartI / / 74 // saMdarzanAdeva tadA maharSestapomayena jvlto'nggdhaamnaa| sa bhUbhRtaH putraviyogajanmA jagAma zokaH sahasA kRzatvam / / 7 / / na yAvadadyApi pavitrapAMsU niSIdatastaccaraNau dharaNyAm / sasaMbhramaM tAvadupetya bhUpaH prasArayAmAsa nijottarIyam / / 76 // zrAdikAM samyagavopya pUjAM sasaMbhrameNopahitAM janena / svahastadattaM nRvareNa pazcAdalaMcakAronnatamAsanaM saH / / 7 / / na tasya tAvAnasusaMnibhasya sUnoviyogena babhUva zokaH / yAvAnbhuvo bharturabhUtapUrvo munIzvarAbhyAgamanena toSaH // 78 / / upamA / 73 // prajApanIti / Ize rAjJi / pralApini pralApayukte sati / karuNA bhAvaM karuNayA dayayArdrabhAvaM mRdubhAvam / uSNarazmeH sUryasya / gataM yAtam / etad idam / bimbaM maNDalaM kim / evaM prakAreNa / janAnAM lokAnAm / vitarka vicAram / janayana utpAdayana / saH mniH| javena zIghram / napAntavartI napasya rAjJo'ntavartI smiipvrtii| jajJe jAyate sma / janaiG prAdurbhAve laT / saMzayaH / / 74 // saMdarzanAditi / tamomayena ta gorUpeNa / aGgadhAmnA dehakAntyA / ujvalataH [ jvalata. ] prakAzamAnasya / maharSeH mahAmuneH / saMdarzanAdeva samIkSaNAdeva / tadA tatsamaye / bhUbhRtaH bhuupsy| putraviyogajanmA putrasya sUno viyogena janmA ( janma yasya ) jAtaH / saH zokaH dukham / sahasA zIghram / kRzatvaM kAryam / jagAma / / 75 // neti / adyApi idAnImapi / pavitrapAMsU pavitraH pAMsu dhUli ryyosto| taccaraNau tasya munezcaraNI pAdau / dharaNyAM bhUmau / yAvat paryantaM na niSodataH na tisstthtH| tAvatparyantaM sasaMbhramaM saMbhramasahitaM yathA tthaa| bhUpaH bhuuptiH| upetya samopaM gatvA / nijottarIyam uparidhRtadukUlavastram / prasArayAmAsa prastArayAmAsa / / 76 / / ayeti / sasaMbhrameNa saMbhramayuktena / janena parijanena / upahitAm AnItAm / ayAdikAM satkArapUrvikAm / pUjAm arcanAm / samyagavApya prApya / pazcAt punaH / nRvareNa nrptinaa| svahastadattaM svasya hastena pANinA dattaM vitIrNam / unnataM prAMzuH / AsanaM viSTaram / sa: cAraNamuniH / alaMcakAra alaMkaroti sma // 77 // neti / bhuvaH bhUmeH / bhartuH prbhoH| munIzvarAbhyAgamanena munIndrAbhyAgamanena / abhUtapUrvaH pUrvamabhUto'bhUtapUrvaH / yAvAn yanmAnamasya yAvAn / 'yattadaH' iti catu-pratyayaH / toSaH saMtoSaH / babhUva bhavati sma / tasya asusaMnibhasya asUnAM prANAnAM huA / / 73 / unheM bar3e vegase rAjAke nikaTa Ate dekhakara logoMke mana meM yaha tarka utpanna ho rahA thA ki isake vilApase dayArdra hokara kahIM sUryakA bimba to nahIM utaratA calA A rahA haiM ? kucha hI kSaNoMmeM ve rAjAke nikaTa jA pahu~ce // 74 / / maharSike zarIrapara tapakA teja thA / usase ve prajvalita agni sarIkhe prakAzamAna ho rahe the| unake darzana pAte hI rAjAkA putraviyogase utpanna huA zoka ekA-eka kama ho gayA // 7 // dhUli ko bhI pavitra kara denevAle unake caraNa abhI pRthvIpara pahu~ca ho nahIM pAye the ki rAjAne zIghra hI unake nikaTa jAkara apanA dupaTTA bichA diyA // 76 // rAjAke pAsa usa samaya jo loga upasthita the, ve zIghra hI argha Adi sAmagrI le aaye| isake pazcAt munirAjake virAjane ke lie rAjAne svayaM apane hAthase UMcA Asana diyaa| use unhoMne alaGkRta kiyA--ve usapara baiTha gaye // 77 // apane prANapriya putrake viyogase rAjAko utanA zoka nahIM huA, jitanA munirAjake padhAranese santoSa 1. ma dhAritryAm / 2. za sa pralApeti / 3. za sa pralApe viprlaapyukt| 4. A pavitrapAMsuH / 5. bhA za sa mAnitAm / 6. = arghAdisAmagrosametAm / 7. za sa prAMzum / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 candrapramacaritam aspRSTapAMsU api khecaratvAtkRtAdaraH zAntyudakArthameva / prakSAlayAmAsa munIndrapAdo nRpaH payobhiH pramadAzrumitraiH / / 7 / / tasminnadhItAziSi sAdhumukhya saprazrayAM vAcamuvAca bhUpaH / dantAMzubhiH kundadalairivAsI samarcayanpAdayugaM tadIyam / / 80 // jAto'hamadyendusamAnakIrtirdhanyaH kRtArtho jagatazca maanyH| yadabhyupeto madanugrahArthI manorathasyApi bhavAnabhUmiH // 8 // na kAcidIhA kRtakRtyabhAvAnna ca kvacitprema samatvayogAt / iyaM hi kalyANakarI pravRttirjagaddhitAyaiva bhavAdRzAnAm // 2 // saMnibhasya samAnasya / viyogena viyojanena / tAvAn tanmAtra(tanmAna-)masya tAvAn tatpramANaH / zokaH duHkham / na babhUva // 78 / / aspRSTeti / kRtAdaraH vihitaprItiH / nRpaH ajitaMjayaH / khecaratvAt AkAzacaratvAt / aspRSTapAMsU aspRSTaH pAMsudhUli yayoH ( yAbhyAM ) tau| api / munIndrapAdo munondrasya pAdau caraNI / pramadAzru mitraiH pramadAdAnandAjjAtenAzruNA netrodakena mitrairyuktaiH / payobhiH salilaiH / zAntyudakArthameva zAntisalilanimittameva / prakSAlayAmAsa prkssaalytism| kSala zaucakarmaNi liT // 79 // tasminniti / tasmin sAdhumukhya munIndre / adhItAziSi proktAzIrvAde sati / aso bhUpa: ajitNjybhuuptiH| kundadalairiva kundasya mAdhyasya dalairiva puSpairiva / dantAMzubhiH dantakAntibhiH / tadIyaM tasyedaM tadIyam / pAdayugaM pAdayo. yugaM dvandvam / samarcayan pUjayan / saprazrayAM vinayayutAm / vAcaM vacanam / uvAca bravotisma / brUjU vyaktAyAM vAci liTa / 'asti-' ityAdinA vcaadeshH| upamA // 8 // jAta iti / manorathasya abhila abhUbhiH anivAso'pi / madanugrahArthI mamAnugrahArthI upakAre protaH / bhavAna tvam / yat abhyupetaH AgatavAn / ( tat ) adya idAnIm / aham indusamAnakotiH indozcandrasya samAnA kItiryasya saH / dhanyaH dhanaM labdho dhanyaH / kRtArtha: saMpUrNaprayojanaH / jagatazca lokasya ( ca ) mAnyaH pUjyaH / jAtaH jAyate sma / / 81 / / neti / kRtakRtyabhAvAt niSpanna kAryatvAt / kAcid IhA vAJchA / na na bhvti| samatvayogAt samatvasya samAnapariNAma yogaat| kvacit kasmizcit / prema rAgaH / na ca na bhvti| bhavAdRzAnAM tvAdRzAnAm / kalyANakarI maGgalakarI / huaa| aisA santoSa apane jIvana meM use pahalI bAra huA // 78 // AkAzacArI honese munirAjake caraNoMko yadyapi dhUli chU bhI nahIM sakI thI, kintu phira bhI kevala zAnti-jalake lie ho rAjAne unakA AdarapUrvaka jalase prakSAla kiyaa| prakSAla karate samaya usakI A~khoMse harSAzru pravAhita ho rahe the // 79 // isake bAda munirAjane rAjAko AzIrvAda diyA / AzIrvAda pAkara vaha kundapuSpoMke samAna apane dAtoMko kiraNoMse mAno unake caraNoMko arcanA karatA A vinamra zabdoMmeM yoM kahane lgaa-1180| manirAja! Aja merI candramAke samAna nirmala kIti utpanna ho gaI hai, maiM dhanya, kRtakRtya aura lokamAnya ho gayA hU~; kyoMki kevala mere Upara anugraha karane ke lie Apa yahA~ padhAre haiN| maiM to kabhI isakI AzA bhI nahIM kara sakatA thA; kyoMki Apako aisA koI manoratha nahIM ho sakatA, jisakI pUtike lie Apa mere aise vyakti ke ghara padhAreM // 81 / / Apako aba koI kAmanA nahIM; kyoMki Apa kRtakRtya ho cuke haiM, aura Apako kisIse rAga nahIM; kyoMki Apa sabhIke prati samabhAva rakhate haiN| kintu phira bhI Apa jaise maharSiyoM ko yaha bhramaNa karanekI pravRtti kevala lokahitake lie hI huA karatI 1. ma shmtv| 2. = vihitAdaraH / 3. = puNyavAn / 'sukRtI puNyavAn dhanyaH' iti haimaH / 4. A za sa jAteti / =sNvRtH| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sagaH nimajato me parimUDhabuddharevaMvidhe bandhuviyogaduHkhe / manaH samucchvAsi kRtaM tvayaiva tvaM bAndhavebhyo'pi yato'si bandhuH // 83 / / iti zrutihAdi vaco bruvANaM mahIpatiM bhaktibharAvanamram / jagAda bhavyAmburu haikabhAnurmunirmanohAribhiruktibhedaiH / / 4 / / narAdhipa tvAM priyaviprayuktaM vilokya divyena vilocanena / guNAnurAgAdahamAgato'smi guNeSu keSAM na mano'nuraktam // 8 // shrutaanvitsyaantyshriirbhaajstttvaavbodhkrmmaannbuddhH| bhavasthitiste vinivedyamAnA zatakrato kakatheva bhAti // 86 // iyam essaa| pravRttiH prabartanam / jagaditAyaiva jagato hitAyava upakArAyaiva / / 82 // nimajjata iti / evaMvidhe evaMvidhA yasya tasmin / bandhuviyogaduHkhe bandhoviyogAjjAte duHkhe / nimajjata: nimajjasya / parimUDhabuddheH parimUDhA bhrAntA buddhirmati yasya tasya / me mama / manaH mAnasam / yataH yasmAt / tvayaiva bhavataiva / samucchvAsi saMtoSayuktam / kRtaM kriyate sma / ( tataH) tvaM bhavAn / bAndhavebhyo'pi bandhubhyo'pi / bandhuH adhikabandhuH / asi bhavasi / asa bhuvi laT / / 83 // itIti / iti uktaprakAreNa / zrutihlAdi zruteH karNasya hlAdi sukhakAri / vacaH vacanam / bruvantaM nigadantam / bhaktibharAvananaM bhaktyA bharo bhArastena namatItyevaM zIlaM (namatItyevaM zIla:, tam) 'namkama-' ityAdinA zIlAtheM ra-pratyayayaH / mahIpatim ajitaMjayabhUpatim / bhavyAmburuhaikabhAnuH bhavyA vineya janAsta evAmburuhANi kamalAni teSAmeko mukhyo bhAnuriva pravartamAnaH / muniH yatIndraH / manohAribhiH manaHsaMtoSakAribhiH / uktibhedaiH vacanavizeSaH / jagAda gadati sma / rUpakam / / 84 // nareti / narAdhipa narapate / priyaviprayuktaM priyeNa puttreNa viprayuktaM viyogasahitam / tvAM bhavantam / divyena divyarUpeNa / vilocanena jJAnena / vilokya dRSTvA / guNAnurAgAt guNeSvanurAgAt / aham AgataH AyAtaH / asmi bhavAmi / guNeSu keSAM puruSANAm / manaH mAnasam / anuraktaM prItaM na, api tvanuraktameva / arthAntaranyAsaH / / 85 / / zruteti / zrutAnvitasya zrutena zAstreNAnvitasya yuktasya / antvazarIrabhAjaH antyaM caramaM zarIraM bhajatItyantyazarIrabhAka tsy| tattvAvabodhakramamANabuddheH tattvAvabodhe tattvaparijJAne kramamANA vartamAnA buddhiryasya tasya / te tava / vinivedyamAnA jnyaapymaanaa| bhavasthitiH bhavasya saMsArasya sthitiH / zatakrato: devendrasya / nAkakatheva nAkasya svargasya katheva kathanamiva-indro yathA suralokasvarUpaM svatahai / / 82 // munirAja ! maiM aise putraviyogake duHkha-samudra meM DUba rahA thA ki merI buddhi sarvathA mUDha-vicArazUnya huI jA rahI thI, itane meM ApakA samAgama ho jAnese merA mana sukhakI zvAsa lene lagA hai| Apake Anese hI merA mana santuSTa huA hai jisase yaha spaSTa hI samajha gayA hU~ ki Apa bandhuoMse bhI bar3hakara bandhu haiM / / 83 / / kAnoMko Ananda denevAle ina madhura vacanoMko munirAjase kahakara vaha rAjA mauna ho gyaa| munirAjake sAmane vaha bhaktise namra hokara baiTha gayA isake pazcAt ve munirAja, jo bhavyajIvarUpI kamaloMko Ananda deneke lie ekamAtra sUrya the, manohara zabdoMmeM isa prakAra bole--||84|| rAjana ! apane divyanetra-avadhijJAnase tumheM pUtrase viyukta jAnakara maiM yahA~ tumhAre guNoMke Upara anurAga honese AyA huuN| guNoMke Upara kinakA mana anurakta nahIM hotA ? // 85 // rAjan ! tumane zAstroMkA parizIlana kiyA hai, tumhArI buddhi tattvajJAnakI prApti meM lagI huI hai aura tuma carama zarIrI ho--tuma isI janmameM mukti pA loge| ataeva tumheM saMsArakI sthiti batAnA indrako svargakI kathA sunAneke samAna mAlUma 1. ma suloc| 2. = bruddtH| 3. = vihitam / 4. A guNiSu / = guNeSu guNavatsu vA / 5. za sa teSAm / Jain Education Internacional Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [5,87 - aniSTayogapriyaviprayogau sAdhAraNau sarvazarIrabhAjAm / ityAtmabuddhayA vigaNayya vidvAnna khedayatyAtmamano viSAdaiH // 7 // arhasyatastvaM pravidhAtumenaM zarIrasaMtApakaraM na zokam / vipatsu daivopanibandhanAsu prakhidyate kAtaradhIna dhIraH // 8 // vizaGkamAno'kuzalaM tanaje khedaM mahImaNDana mA ca yAsIH / saMyokSyasi tvaM divasaiH kriyadbhiH samRddhibhAjA nijanandanena // 86 // iti giramabhidhAya nizcitArthI gatavati tatra nijAzramaM munIndre / sa nikhilamakatAhikaM vidheyaM prahitanarendraniyogimantrivarga: // 10 // eva paropadezaM vinaiva jAnAti tathA tvamapi saMsArasvarUpaM sarvaM jAnAsItyabhiprAyaH / bhAratI bhASA (?) / bhAti / upamA / / 86 / / aniSTeti / sarvazarIrabhAjAM sarveSAM zarIrabhAjAM saMsAriNAm / aniSTayogapriyaviprayogI aniSTasyAhitavastuno yogazca saMbandhazca priyasyeSTavastuno viprayogazca viyogazca to| sAdhAraNo samAnI / iti evaM prakAreNa / AtmabuddhayA svasya buddhyaa| vigaNayya vicArya / vidvAna jnyaanii| AtmamanoviSAdaiH AtmanaH svasya mAnasazoka: / na khedayati na poDayati / khidi dainye 4 laTa // 87 / / ahasyeti5 / ataH etasmAta / tvaM bhavAn / zarIrasaMtApakaraM zarIrasya saMtApakaraM dAhakaram / enaM zokaM duHkhm| pravidhAtaM kartama / nArhasi na samartho'si / daivopanibandhanAsu daivamadRSTamevopanibandhanaM kAraNaM yAsAM tAsu / vipatsu vipattiSu / kAtaradhIH kAtarA bhotA dhIryasya saH / prakhidyate viSAdaM karoti / dhIraH vidvAna na prkhidyte| khidi dainye laTa / arthAntaranyAsaH / / 88 // vizaGkati / mahImaNDana bho bhUmitilaka / tanUje tanaye / akuzalaM kaSTam ( amaGgalam ) vizaGkamAnaH zaGkAM kurvan / khedaM duHkham / mA ca ( mA sma) yAsI: mA gAH / yA prApaNe lung| samRddhimAjA samRddhi bhajatIti samRddhibhAk tena / nijanandanena nijasya svasya nandanena putreNa | kiyadbhiH katipayaiH / divasaH dinaiH / tvaM bhavAn / saMyokSyasi saMbandhaM prApsyasi / yujana yoge karmaNi luT / / 89 / / itIti / tatra tasmin / nizcitArthA nirNItAbhiprAyAma / giraM vAcam / iti uktaprakAreNa / abhidhAya udIrya / munIndre munIzvare / nijAzramaM nijasya svasyAzramaM sthAnam / gatavati yAtavati sati / prahitanarendraniyoga gi] mantrivarga: prahito visajito narendrANAM bhUpAnAM niyoga [ gi] puruSANAM mantriNAM varga: samUho yena sH| saH rAjA / nikhilaM sakalam / AhnikaM dine pravartamAnam / vidheyaM kAryam / akRta akarota / DukRJkaraNe luG / / 90 // hotA hai| jisa prakAra indrasvargakI sthitiko svayaM jAnatA hai isI prakAra tuma bhI saMsArakI sthiti ko svayaM jAnate ho / / 86 / / isa saMsAra meM jitane zarIradhArI-prANI haiM, una sabhIke sAtha iSTa viyoga aura aniSTa saMyoga samAna rUpase lage hue haiM, yaha apanI buddhise socakara buddhimAn manuSya viSAdase apane manako khinna nahIM karate / / 87 / / ataH tumheM zoka karanA ucita nahIM: kyoMki zoka karanese zarIrameM santApa hotA hai, lAbha to kucha hotA nahIM / pUrvopArjita karmoke kAraNa vipadAeM AtI haiN| unake Ane para kAyara purUSa hI khinna hote haiM, na ki dhIra-vIra // 88 / rAjan ! tuma isa bhUmike bhUSaNa ho-tumase isabhUmikI zobhA hai / apane putrake bAremeM akuzalakI AzaGkAse khinna na hoo| thor3e hI dinoMmeM apane samRddhizAlI putrase tumhArI bheTa hogii| 89 / / nizcita arthase bhare vacana kahakara munirAjane udhara apane iSTa sthAna kI ora prasthAna kiyA, aura idhara rAjAne bhI vahA~ upasthita rAjAoM, adhikAriyoM aura mantriyoMko 1. ka kha ga gha mAvayAsIH / mu0 mA sma yAsIH / 2. ka kha ga gha saMyojyase / ma saMyujyase / 3. = viSAdaiH mAnasazokaiH / AtmamanaH AtmanaH svasya mnshcittm| 4. za sa khedi / 5. za sa arhasIti / 6. A tasmAt / = ataH asmAt kAraNAt / 7. za sa luGa / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4,91] dinairalpaireva prathitaguNarAzestanubhuvo viditvA saMyogaM paramamudayaM cogramahasaH / paThadabandivAtastuta zazikalAzubhrayazasA sukhaM tasthe rAjJA munivacanavizvastamanasA' // 61 // // iti zrIvIranandikRta dayAGke candraprabhacarite mahAkAvye paJcamaH sargaH // 5 // paJcamaH sargaH dinairiti / prathitaguNarAzeH prathito guNAnAM rAziH samUho yasya tasya / ugra mahasaH ugrastIvro ( ugraM tIvraM ) mahaH prAtApo yasya tasya / tunubhavaH kumAramya / alpaireva stokaireva dinaiH / saMyogaM saMmelanam / paramam utkRSTam / udayaM ca saMpadaM ca / viditvA jJAtvA / paThadvandivrAtastutazazikalAzubhrayazasA paThatAM bandinAM vrAtena vrajena stutaM zazikaleva candrakaleva zubhraM yazo yasya tena / munivacanavizvastamanasA munivacane vizvastaM vizrabdhaM mano yasya tena / rAjJA bhUpena / sukhaM tasthe sthIyate sma / SThA gatinivRttau bhAve liT // 91 // iti vIranandikRtAvuyAGke candraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye paJcamaH sargaH // 5 // bidAkara apanA sArA dainika kArya pUrA kiyA || 90 || thor3e hI dinoMke bAda, apane guNoMse prasiddha aura atyanta tejasvI putra se bheTa hogI / usakA utkRSTa abhyudaya hogA, yaha jAnakara rAjA sukhase rahane lagA / munirAjake vacanoMpara use apane meM pUrNa vizvAsa thA / aba use koI cintA nahIM rahI / saba kAma pUrvavat calane lage usake candrakalAkI bhA~ti dhavala yazakA, stutipAThaka gAna karane lage // 61 // 1. a mu0 vacasA / 2. sazasthA / isa prakAra mahAkavi vIranandI viracita udayAGka candraprabhacarita mahAkAvya meM pA~cavA~ sarga samApta huA ||5|| 139 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH atha tena paribhramayya muktaH saruSAsAvasureNa rAjasUnuH / nipapAta manoramAbhidhAne sarasi 'pronmiSadugranakracakre // 1 // gaganAtpatitasya tasya ghAtAdapaviddheSu payaHsu sarvadikkam / jaladhAma tadA sthalIbabhUva sthalamAsIcca jalAzayo muhUrtam // 2 // paritaH paricUrNayannupetAnmakarAdIndhanamuSTipANighAtaiH / prakaTIkRtapUrva puNyazaktistaTamApa pravilaGghaya vAri dorbhyAm || 3 || vastusthiti kathayatastava divyamArga mithyAmataM tviti vadanti kudarzanasthAH / yatpazya hA vimala tadviparItavRtti kAle kalau ca viparItamatiH svabhAvA re ( ? ) // [ %, 1 atheti / atha munIndrabodhanAnantaram / saruSA kopasahitena 3 / tena asureNa devavizeSeNa / paribhramayya parito bhrAmayitvA / muktaH san tyaktaH san / aso ayam / rAjasUnuH rAjakumAraH / pronmiSadugranakracakre pronmiSadudgacchadugrANAM krUrANAM nakrANAM grahANAM cakraM vRndaM yasmin tasmin / manoramAbhidhAne manoramam ityabhidhAnaM yasya tasmin / sarasi sarovare / nipapAta patati sma / patlR gatau liT / jAtiH // 1 // gaganAditi / gaganAt AkAzAt / patitasya pracyutasya / tasya kumArasya / ghAtAt pratiskhalanAt / sarvadikka sarvA diza eva sarvadikkam / punastat ( ? ) / payaHsu salileSu / apaviddheSu satsu prApteSu satsu / tadA tatsamaye / jaladhAma jalAnAM dhAma sthAnaM sarovara ityarthaH / sthalI babhUva prAgasthalamidAnIM sthalaM babhUveti tathoktam, 'karmakartRbhyAM prAgatattve -' iti citraH, sthalaM bhavati sma / muhUrtta ghaTikAdvayaparyantam / 'kAlAdhvanovrvyAptI' iti dvitIyA / jalAzayaH sarovaraH / sthalaM jalarahitapradezaH / AsIcca abhavacca / asa bhuvi laG ||2|| parita iti / paritaH samantAt / upetAn samAyAtAn / makarAdIn makarAdijalacarAn / ghanamuSTipANighAtaiH ghanairmuSTipAyarghAtaH pratighAtaiH / paricUrNayan parimarddayan / dorbhyAM bhujAbhyAm / vAri salilam / udhara usa caNDaruci nAmake krodhI asurane rAjakumAra ajitasenako - jise vaha hara le gayA thA-- donoM hAthoMse cAroM ora ghumAkara pheka diyA / vaha manorama nAmake sarovara meM - jisameM bhayaMkara magaramaccha uchala-kUda macA rahe the - jA girA // 1 // AkAzase gire hue usa rAjakumArake AghAtase sarovarakA sArA jala Upara kI ora uchala gayA, jisase jalase labAlaba bharA huA sarovara thor3I dera ke lie sthala ho gayA aura jahA~-jahA~ vaha jala jA girA ve sthala jalamaya ho gaye // 2 // kucha hI kSaNoM meM sarovara phira jalase bhara gayA / jalake sAtha magaramaccha Adi jala-jantu bhI vahIM-ke-vahIM A gaye, aura rAjakumArake Upara jhapaTane lage / kintu pUrvopArjita puNyakarma kI zakti se usane unheM jorake mukkoM aura er3iyoMse mAra-mArakara cakanAcUra kara diyA, 1. a pronmilauM / 2. A pratI padyamidaM na dRzyate / 3. za sa kopena sahitena / 4. ducchaladu / 5. A pustat / 6. za sa ruddheSu / 7 = svalpakAlaM yAvat / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 - 6, .] SaSTaH sargaH . dhavalAruNakRSNadRSTipAtaiH kakubhaH karburayansarontikasthaH / sa dadarza samaM tato'pi dhIraH paruSAkhyAmaTavImagamyarUpAm // 4 // pRthutuGganirantaraistarUNAM nivahaizchannasamastadiGmukhAyAm / nipatanti na yatra tigmarazmerapi pAdA iva darbhasUcibhItyA // 5 // mRgarAjavidAritebhakumbhacyutamuktAphalapaGktayaH samantAt / patitA iva tArakA nabhastastaruzAstrAskhalanena bhAnti yasyAm / / 6 // atiraudrakirAtabhallabhinnapriyakAnAruNitA dadhAti bhUmiH / ruciratvamaraNyadevatAnAM caraNAlaktakacarciteva yasyAm / / 7 // pravilaGghaya ullaGghaya / taTaM tIram / Apa praap| Apla vyAptI liTa // 3 // dhavaleti / ghavalAruNakRSNadRSTipAtaiH dhavalAruNakRSNai: zvetalohitanIla dRSTayoH pAtaiH patanaiH / kakubhaH dizaH / karburayan vicitravarNa (H) kurvan / saro'ntikasthaH sarasaH sarovarasyAntikasthaH samIpasthaH / dhIraH dhorapuruSaH / saH kumAraH samantato'pi sarvato'pi / agamyarUpAm agamyaM gantumazakyaM rUpaM yasyAstAm / paruSAkhyAM 'paruSA'2 ityAkhyA'midhAnaM yasyAstAm / aTavIm araNyAnIm / dadarza pazyati sma / dRzR' prekSaNe liT / / 4 / / pRthvIti / pRthutuGganirantaraiH pRthubhirmahadbhistuGgarunnatai nirantaraiH sAndraH / taruNAM vRkSANAm / nivahaiH samUhaiH / channasamastadiGmukhAyAM channAni samastAnAM sarvAsAM dizAM makhAni samastadiGamakhAni digvivarANi yasyAstasyAma / yatra aTavyAm / tigmarazmerapi sUryasya ( api)| pAdAH kiraNAH, caraNA iti dhvniH| darbhasUcibhItyA darbhANAM darbhA eva vA sUcayastAsAM bhotyA bhayeneva / na nipatanti na pravizanti / patla gatI laT / utprekSA / .5 // mRgeti / yasyAm aTavyAm / mugarAjavidAritebhakumbhacyutamuktAphalapaMktayaH mugANAM rAjena ( rAjJA ) siMhena vidAritebhya ibhAnAM gajAnAM kumbhebhyaH kumbhasthalImyazcyutAstathoktAH, tAzca tA muktAphalAnAM mauktikAnAM paMktayo raajyH| samantAt sarvataH / taruzAkhAskhalanena tarUNAM vRkSANAM zAkhAnAM skhalanena ghAtena / namasa: [nabhastaH] AkAzAt / patitAH pracyutAH / tArakA iva nakSatrANova / bhAnti virAjante / bhA dIpto laT / utprekSA // 6 // atIti / yasyAma aTavyAm / "atiraudrakirAtabhallabhinnapriyakAsrAruNitA atiraudrANAm atikopinAM kirAtAnAM pulindAnAM bhallai baNi bhinnAnAM vidAritAnAM priyakANAM mRgANAmasreNa raktenAruNitA aura phira tairakara kinArepara jA pahu~cA // 3 // kinArepara pahuMcate hI vaha khar3A hokara cAroM ora dekhane lgaa| UMcAIse girane, jala jantuoMse jUjhane aura tairaneke kAraNa usake netra lAla ho gaye the / netroMke madhya-bhAgameM kAlApana thA aura cAroM ora kucha saphedI aura kucha lAlimA / ina tInoM vargoM kI sammilita prabhAke sabhI ora par3anese sArI dizAe~ citakabarI-sI ho gyiiN| vaha vora vahA~se jAneke lie mArga dekhanA cAhatA thA, kintu use cAroM orase paruSA nAmakI aTavI dikhalAI par3o, jo bahuta ho dhanI thii| usase nikalanekA koI rAstA hI nahIM sUjha rahA thA // 4 // usameM sabhI orase lagAtAra UMce aura vizAla vRkSoMke jhuNDa the, jinase sArI dizAe~ A~khose ojhala ho gayoM thiiN| usameM suI-sarIkhA nukIlA kAMsa lagA huA thaa| mAno usakI noka cubhaneke bhayase sUryake bhI pAda ( kiraNa, caraNa ) vahA~ nahIM par3ate the // 5 // vahA~ siMhoMne jina hAthiyoMke gaNDasthaloMkA vidAraNa kiyA thA, unakI muktAe~ ( gajamuktAe~ ) cAroM ora par3I thIM, unake dekhanese aisA jAna par3atA thA mAnoM vahA~ko unnata-vRkSa-zAkhAoMko ragar3ase AkAzase tArAeM TUTakara vikharI par3I hoM // 6 // vahA~ atyanta krodhI bhIloMne apane bhAloMse 3. za sa dRsh| 4. A sarvANAm / 1. a ka kha ga gha ma viirH| 2. bhA paruSa iti / 5. za sa atikAdraM / 6. za sa atikAdrANAm / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam zabarAhatapuNDarIkayUthaiviTapAlambibhirekato'paratra / harihiMsitasAmajAsthikUTairjanasaMtrAsakarI purIva mRtyoH // 8 // madagandhiSu saptaparNakeSu pracuraprAntalatAndhakAriteSu / karizaGkitayA kramaM dadhAnA' harayo yatra bhavanti vandhyakopAH / / 9 / / satataprasRtairapoDhazItAH zayuniHzvAsacayoSNitairmarudbhiH / gamayanti mahIruhAdhirUDhAH ziziratu plavagAH mukhena yasyAm / / 10 / / lohitaa| 'camUrupriyakAvapi' ityamaraH / bhUmiH pRthvo| araNyadevatAnAm araNye kAnane vidyamAnAM devatAnAM devInAma / caraNAlaktakacitava caraNAnAM pAdAnAmalaktakena yAvakarasena caciteva lipteva / [ ruciratvaM manoharatvama ] / dadhAti dharati / DyAja dhAraNe ca ltt| utprekSA // 7 // zabareti / ekataH ekasmin ektH-ekprdeshe| viTapAlambibhiH viTapeSu zAkhAsu lambibhiH / "viTapaH pallave SiGge vistAre stambazAkhayoH' iti vizvaH / zabarAhatapuNDarIkayUthaiH zabaraiyadhaiirAhatAnAM ghAtitAnAM puNDarIkANAM vyAghrANAM yUthaiH samUhaiH / paratra anyprdeshe|' harihiMsitasAmajAsthikUTaiH / haribhiH siMhahisitAnAmAghAtAnAM sAmajAnAM gajAnAmasthnAM kUTa: rAzibhiH / mRtyoH yamasya / purIva pattanamiva / janasaMtrAsakarI janAnAM lokAnAM saMtrAsa. karI bhayaGkarI / bhAti / upamA ( utprekSA ) // 8 // madeti / yatra aTavyAm / madagandhiSu mada iva madajala iva gandhiSu parimalayukteSu / pracuraprAntalatAndhakAriteSu pracurAbhiH prAnte samIpe vidyamAnAbhilatAbhirandhakAriteSu dhvAntayukteSu / saptaparNakeSu karpUrakadalISu / karizaGkitayA gajasaMdigdhatayA / kramaM pAdam / dadhAnAH / dharantaH / harayaH siNhaaH| vandhyakopAH niSphala krodhAH / bhavanti santi / bhU sattAyAM laT / / 9 / / satateti / yasyAm aTavyAm / mahomhAdhirUDhAH mahoruhAna vRkSAn adhirUDhA ArUDhavantaH / plavagAH vAnarAH / satataprasRtaH satatamanavarataM prasRta vyAptaiH / zayuniHzvAsacayoSNitaiH zayUnAM sarpavizeSANAM nizvAsAnAmantarbahirgatavAyUnAM cayena samUhenoSNita: saMjAtoSNaH / marudbhiH vAyubhiH / apoDhazItA: apoDhaM nirAkRtaM zItaM himaM yeSAM te| ziziratuM jina mRgoMkA zikAra kiyA thA, unake raktase pRthvI lAla ho gayI thI, jo aisI jAna par3atI thI mAno vana deviyoMke caraNoMke mahAvarase raMga gayo ho // 7 // jahA~ eka ora vRkSoMkI zAkhAoMpara ve vAgha laTaka rahe the, jinheM bhIloMne abhI-abhI mArA hai aura dUsarI ora siMhoMke dvArA mAre gaye hAthiyoMkI haDDiyoMke Dhera lage hue the / phalataH vaha aTavI yamapurIke samAna, mAnavako bhayAvanI ho gayI thI // 8 // vahAM saptacchada ( karpUrakadalI) vRkSa lage hue the : unakI gandha hAthiyoMke madajalako gandhake samAna thii| unake Asa-pAsa saghana latAeM chAI huI thiiN| ataeva vahAM sadA andhakAra rahatA thaa| phalataH vahA~ siMhoMko hAthiyoMkA bhrama ho jAyA karatA thA, jisase ve chalAMga mArakara saptacchada-vRkSoMke Upara paMjoMkA prahAra kara baiThate the| yadyapi unakA yaha krodha vyartha hI hotA thA // 9 // vahA~ ajagaroMkI zvAsase vAyu garama hokara bahA karatI thii| ataH vRkSoMpara car3he hue bandaroMko jAr3A nahIM satAtA thaa| ve zizira Rtu sukhapUrvaka bitAyA karate the 1. a A i ddaanaaH| 2. ka kha ga gha ma mhoghraadhi| 3. A SaNDe / 4. A ghAtanAM / 5. A anyatra / 6. = mAritAnAM vidAritAnAM vA / 7. = madajalamiva / 8. = caTitAH / 9. = ajgraannaaN| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 -6, 13] SaSThaH sargaH ghanapAdapasaMkaTAntarAle gahane yatra sa jAtadikpramohaH / vinicAyya cirAvanecarANAM padavIM nirbhayamAnasaH pratasthe // 11 // guruvaMzamathApramANasattvaM sthitimatyunnatizAlinI dadhAnam / / rucirAkRtimekamAluloke svasamAnaM sa nagaM gajendragAmI / / 12 // bahunAgamanekakhaGgisevyaM tamilAnAthamiva prasAditAzam / gaganaspRzamAruroha zailaM vanaparyantabubhutsayA kumAraH // 13 // zItakAlam / sukhena nirAyAsena / gamayanti yApayanti / gamlu gato NijantAllaT / / 10 / / ghaneti / [ dhanapAdapasa GkaTAntarAle ] ghanaH sAndraH pAdapaistarubhiH saGkaTa saGkIrNamantarAlaM madhyaM yasmin tasmin / tatra tasmin kAnane / jAtadikpramohaH jAta utpanno dizAM pramoho bhramo yasya saH / saH ajitsenkumaarH| vanecarANAM vyAdhAnAm / 'tatpuruSe kRti bahulam' iti kvacit zlugabhAvaH / padavI mArgam / cirAt zanaiH vinicAyya vilokya / cAya pUjAnizAmanayoH / nirbhayamAnasaH san nirbhayaM bhayarahitaM mAnasaM yasya saH, san / pratasthe prayayau // 11 // guruvaMzamiti / atha prasthAnAnantaram / gajendragAmI gajendra iva gacchatItyevaM zIlo mandagAmItyarthaH / saH kumaarH| guruvaMzaM guravo mahAnto vaMzA veNavo yasmin tam, pakSe gurumahAn vaMzaH kulaM yasya tam / apramANasattvam apramANA sattvAH prANino yasmin tam, pakSe bahalasAmarthyam / atyunnata [ ti ] zAlinIm atyannatyA zAlinI saMparNA sthiti vyavasthiti. pakSe maryAdAma / dadhAnaM gharantama / rucirAkRti rucirAkRtiryasya tam / ekaM svasamAnam / nagaM parvatam / Aluloke dadarza / loka darzane liT / zleSopamA // 12 // bahviti / bahunAgaM bahavo nAgAH kuJjarA yasmin tam / anekakhaDgisevyam anekairbahala: khaDgibhiH khaDgimRgaiH, pakSe, vorabhaTaizca sevyaM sevanIyam / prasAditAzaM prasAditAH prasannA AzA dizo yena tam, pakSe prasAditAbhilASam / gaganaspRzam'' AkAzaspRzam / ilAnAthamiva bhUminAthamiva / taM zailaM parvatam / kumAraH ajitasenaH / vanaparyantabubhutsayA vanasya kAnanastha paryantamavasAnaM bubhutsayA boddhumicchayA Aruroha Arohatisma / ruha biij||10|| usa aTavIke bIca meM saghana vRkSAvalI thI, isa kAraNa rAjakumAra ajitasenako dizA pahacAnane meM bhrama ho gayA / bahuta derake bAda use khoja karanepara bhIloMkA eka Ane-jAnekA mArga milA / usI mArgase vaha nirbhaya hokara cala par3A // 11 // gajarAjakI bhA~ti gamana karanevAlA vaha rAjakumAra jyoM hI kucha Age bar3hA tyoMhI use eka pahAr3a dikhalAI diyaa| vaha usI rAjakumArake samAna thA / rAjakumAra zreSTha vaMzameM utpanna huA thA, pahAr3ameM bar3e-bar3e bAMsa lage hue the| rAjakumArameM aparimita bala thA, pahAr3ameM aparimita prANI the| rAjakumAra uttarottara unnatise suzobhita vyavasthAse yukta thA, pahAr3a zreSTha U~cAIse yukta thA / rAjakumAra kA AkAra sundara thA aura pahAr3a bhI darzanIya thaa| isa taraha vaMza ( vaMza, bAMsa ), sattva ( bala, prANI ), sthiti ( vyavasthA, maryAdA ) aura sundaratAkI dRSTise donoM samAna the // 12) vaha pahAr3a rAjAke samAna thA / rAjAke pAsa bahuta hAthI hote haiM; usakI sevA khaDgadhArI sipAhI karate haiM; vaha sabake manorathako pUrA karatA hai aura vaha gaganacumbI mahaloMpara car3hakara AkAzako chUtA hai| isI prakAra vaha pahAr3a bahuta hAthiyoM aura soMse yukta thA; usapara gaiMDe nivAsa karate the; vaha sabhI dizAoMko prasanna karatA thA aura unnata zikharose AkAzako chU rahA thaa| rAjakumAra 1. A i paadpsNghttaa| 2.degdhitAzam / 3. = sukhapUrvakam / 4. = ciraM / 5. A vinicArya vilokya / jAyRJ pUjAnizAmanayoH / 6. = 'nizAmanaM cAkSuSajJAnam' iti mAdhavaH / 7. = sattvAni / 8.= atyunnatyA zAlate zobhata ityevaMzIlAtAm atisamunnatizobhamAnAmirthaH / 9. pA lokRJ / 10. = prasAda prApitA AzA dizo yena tam / 11. = gaganacumbinamatyunnatamityarthaH / 12. = tabdubhutsayA tdboddhmicchyaa| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 candrapramacaritam sphuradoSThataTaH' karAlavakro bhujadaNDabhramitapracaNDayaSTiH / sahasAvirabhUtpuro'sya tasminpuruSaH prAvRSijAmbuvAhanIlaH // 14 // pratinAditasarvazailarandhraH sa sametya tvarayA samIpadezam / vacanaiH paruSAtarAviSahoriti taM tarjayati sma raajptrm|| 15 / / kimu ko'pi baloddhatastvamuccairuta vidyAtizayaM dadhAsi kaMcit / yadakAri manastvayA madIyAM bhuvamAkrAntumimAmananyabhogyAm // 16 // tridazo yadi vAditestanUjo na madAbAmanavApya ko'pi zaktaH / parirakSitamasmadIyadobhyAM girimAkrAntumimaM vizAlaGgam // 17 // janmani liT / zleSopamA // 13 // sphuraditi / sphuradoSThataTa: sphuratkampamAnamoSThasyAdharasya taTa pradezo yasya sH| karAlavaktraH karAlaM bhayaGkaraM vaktraM mukhaM yasya saH / bhujadaNDabhramitapracaNDayaSTiH bhujadaNDena bhramitAH kampitA pracaNDA niSThurA yaSTirayodaNDo yasya ( yena ) saH / / prAvRSijAmbuvAhanIlaH prAvRSijo varSAkAlajanito'mbuvAha iva nIlaH kRSNavarNaH / puruSaH manuSyaveSadhArI / tasmin parvate / asya kumArasya / puraH agre / sahasA zoghram / AvirabhUt prAdurabhUt / bAtiH // 14 / / pratIti / pratinAditasarvazailarandhraH pratinAditaM pratidhva (dhvA) nitaM sarveSAM zailAnAM parvatAnAM randhra chidraM yena saH / saH puruSaH / tvarayA vegena / samopadezaM nikttprdeshm| sametya Agatya / paruSAkSarAviSayaH parurSaniSTharairakSarai varNa duHsahaiH / vacanaiH vacobhiH / iti vakSyamANaprakAreNa / taM rAjaputraM rAjakumAram / tarjayati sma trAsayati sma / tarja bharsane laT // 15 // kimu iti / yat yasmAt / madIyAM mama sambandhinIm / ananyabhogyAm" ananyagocarahitAm imAm etAm / bhuvaM bhUmim / AkrAntum Agantum / tvayA manaH cittam / akAri akriyata / DukRJ karaNe karmaNi luGaH |kim kiMvA ] tvama uccai baloddhata: balena parAkrameNoddhato garvitaH ko'pi / [uta athavA ] kaMcit vidyAtizayaM vidyAyAH jAtyAdividyAyA atizayam / dadhAsi dharasi / uta kimu / saMzayaH // 16 // tridaza iti / yadi tridazaH devaH / ( vA athavA, ko'pi ) aditeH aditIti mAtuH tanUjaH putraH, dAnava ityarthaH (?) vA kim / madAjJAM mamAjJAm / anavApya alabdhvA / asmadIyadoAm asmadIyAbhyAM dobhyAM bhujAbhyAm / parirakSitaM paripAlitam / vizAlazRGgaM "vistArazRGgayuktam / imam etam / giri parvatam / AkrAntum Agantum / zaktaH samarthaH ko'pi, na ajitasena vanakA ora-chora jAnaneke lie usa pahAr3apara car3ha gayA // 13 // jyoM hI vaha Upara pahu~cA tyoMhI usake sAmane ekAeka eka puruSa ( puruSa veSadhArI deva ) prakaTa huaa| krodhake kAraNa usakA adhara ( nIcekA hoTha ) phar3aka rahA thA, usakA mukha bar3A bhayaMkara dikha rahA thA, vaha eka bhayAnaka lohadaNDako apane hAthoMse ghumA rahA thA aura vaha varSAkAlIna meghakI bhAMti kAlA thA / / 14 / / usakI bhayAvanI AvAjase pahAr3akI sArI guphAe~ gUMja utthiiN| vaha zIghra hI rAjakumArake pAsa A dhamakA aura kaThora akSaroMse bhare hue asahya vacanoMse usakI bhartsanA yoM karane lgaa-|| 15 // kyA tujhe apane balakA itanA bhArI ghamaNDa hai yA tU kisI viziSTa vidyAko jAnatA hai ! jo terI icchA merI isa bhUmimeM Aneko huI, jisakA upabhoga koI bhI nahIM kara sakatA // 16 // koI deva ho yA dAnava, para koI merI AjJAke binA, unnata zikharoMvAle isa parvatapara nahIM A sakatA / meM svayaM apanI bAhuoMse isakI rakhavAlI jo karatA hU~ 1. matalaH / 2. a bhuvmaagntu| 3. tridivezo / 4. ma maagntu| 5. za sa sphurerita / 6. = varSAkAla janitaH savAsAvambuvAho meghaH sa iva nIlaH kRSNavarNaH / 7. za sa rAvisahaiH / 8. zasa 'ravisahaiH / 9. za 'trAsayatisma' iti nopalabhyate / 10. bhA tayaM bhaya'ne / 11. = ananyagocarAm / 12. = asi / 13. = 'aditi' iti nAmadheyAyAH / 14. = vistArizRGgayuktam / 15. mA Akrantum / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 6, 21 ] SaSThaH sargaH 'jalanirbharasaGgazItavAte dharaNIdhe ziziratvamAdadhAnAH / na patanti yadatra tigmarazmeH kiraNAH kAraNamatra matpratApaH // 18 // idamAtmavadhAya madviruddhaM vidadhAno'budha kena vipralabdhaH / athavA na gataH zrutiM tavAhaM nahi vidvAnasamIkSitaM vidhatte / / 16 // iti tasya nizamya garvagarbhA sa giraM marmanikRntanI mivaiSum / kupitaH kRtasauSThavaM babhASe jayalakSmInilayo narendrasUnuH // 20 // bhajate bhayamebhirarthazUnyairvacanaiH kApuruSo na dhIracetAH / ahamasmi surAsuraikamallo gaNanA kaiva bhavadvidhe nRkITe // 21 // 145 ko'pItyartha / / 17 / / jaleti / jalanirjharasaGgazItavAte jalanirjharasya jalapravAhasya saGgena saMbandhena zItalo [ zIto ] bAto yasmin tasmin / atra asmin / dharaNIdhre parvate / ziziratvaM zItatvam / AdadhAnAH dharantaH / tigmarazmeH sUryasya / kiraNAH mayUkhAH / na patanti na prApnuvanti / iti yat yat kiMcit / atra sUryakiraNApatane / matpratApaH mama pratApaH parAkramaH / kAraNaM nimittam / bhavati / anumitiH || 18 || idamiti / abudha bho ajJAnin / idam etat / viruddha viruddhakAryam / AtmavadhAya AtmanaH svasya vadhAya mAraNAya / vidadhAnaH kurvan / kena yena / vipralabdha: vaJcitaH / athavA tava zrutiM karNam / ahaM na gataH na yAtaH / vidvAn vivekI / asamIkSitam avicAritam / na vidhatte hi na karoti hi / DudhAn dhAraNe ca laT // 19 // itIti / iSumiva bANamitra / marma antaraGgam / nikRntanIM bhedinIm / garvagarbhaM garbhe garyo yasyAM tAm / 'gaDvAdirbhyaH' iti pUrvanipAtaH / tasya kRtakapuruSasya giraM vANIm / nizamya zrutvA / kupita: kruddhaH / jayalakSmIniruya: jayalakSmyA nilaya Alaya: / saH narendrasUnuH narendrasya bhUpendrasya kumAraH / kRtaH sauSThavaM kRtaM sauSThavaM varNavyaktiryasmin karmaNi tat / babhASe jagAda | bhASi vyaktAyAM vAci liT / upamA ||20|| majata" iti / arthazUnyaiH artharahitaiH, niSprayojanairityarthaH / ebhiH etaiH / vacanai vacobhiH / kAruSa: kutsitaH puruSaH / 'puruSe kA vA' iti puruSazabde pare kuzabdasya kA - AdezaH / bhayaM bhotim / bhajate sevate / bhaja sevAyAM laT / dhoracetAH dhoraM bhayarahitaM cetazcittaM yasya saH / na na bhajate / ahaM surAsuraM kamallaH surAsurANAmeko mukhyo mallaH pratibhaTaH / asmi bhavAmi / asa bhuvi laT / mavadvidhe bhavatastava / / 17 / / isa parvatapara aneka jalaprapAta haiM / unake kAraNa yahA~ ThaNDI havA bahA karatI hai / yahA~ sUrya kI kiraNeM ThaNDI ho jAtI haiM-ThiThurane lagatI haiM / phalataH ve yahA~ praveza hI nahIM karatIM / imameM merA pratApa kAraNa hai / mere prabhAvakSetra meM sUrya bhI hataprabha ho jAtA hai, phira terA to sAmathyaM hI kyA hai ? // 18 // re mUrkha ! apanI mauta ke lie jo tU mere viruddha yaha kAma kara baiThA-- merI AjJA ke binA yahA~ ghusatA calA AyA, so kyoM ? kyA tujhe kisIne zanakA diyA hai ? yA tUne merA nAma hI nahIM sunA thA ? kyoMki samajhadAra ( vidvAn ) manuSya kabhI nAsamajhIkA kAma nahIM karatA // 19 // usakI aisI garvIlI aura bANakI taraha marma - bhedinI bAteM sunakara rAjakumArako, jo jayalakSmIkA nivAsasthAna thA, krodha A gyaa| phira usane spaSTa zabdoM meM yoM uttara diyA - / / 20 / / tumhArI ina nirarthaka bAtoMse kAyara bhale hI ra jAyeM, para jisake hRdaya meM dhIratA hai, vaha kabhI nahIM Dara sktaa| tuma mujhe nahIM jAnate ? nahIM jAnate ho, to jAnalo - maiM devoM aura daityoMse Takkara lenevAlA yoddhA hU~ / tuma sarIkhe nara 1. a "nirjharazIlasaGgavAte / 2. A i na tapanti, ka kha ga gha nipatanti, ma pratapanti / 3. za sa kuntata chedinIm / 4 = madviruddhaM / 5. = madviruddhakAryam / 6. = kena mAnavena / 7. = nahi vidhatte karoti / 8. Azasa garvAdibhyaH / 9 = iti giraM / 10. A bhajate / 11. za sa kusya / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 candrapramacaritam tadalaM paribhASitairamIbhirbahubhiH 'saMmitabhASiNo hi santaH / yadi pauruSamasti muzca ghAtaM na bhavasyeSa madIyamuSTipiSTaH / / 22 // iti vAdini tatra rAjaputre tarasApAtayadAyasI sa yaSTim / tamasAvapi vaJcitaprahAraH svabhujAbhyantaravartinaM cakAra / / 23 // itaretarabAhupIDitAGgo militau lokapatI ivAjikaNDvA / nibhRtAbhiraraNyadevatAbhirdahazAte tarujAlakAntareNa // 24 // krnnairvividhairshessbndhaishcrnnaabhyaatibhirbhujprhaaraiH|| kramajAtajayaM pracaNDazaktyozciramaruna tayorbabhUva yuddham // 25 // vidhe sadRze / nRkITe manuSyakITake / kaiva gaNanA saMkhyA na kaivetyarthaH / AkSepaH // 21 / / taditi / tat tasmAt / amobhiH ebhi. / bahubhiH bahalaiH ( bahalaiH) paribhASitaiH parigaditaiH / alaM paryAptam / santaH satpuruSAH / saMmitabhaSiNaH mitavacanAH / hi yadi / pauruSaM pratApaH / asti cet / [ghAtaM muJca prahAraM kuru ] / eSaH ayaM tvam / madoyamuSTipiSTaH madIyayA mama saMbandhayA muSTyA muSTiprahAreNa piSTaH cuurnniikRtH| na bhavasi nAsi / bhU sattAyAM laT / ghAtaM vacanaghAtam / muJca tyaja / mucla mokSaNe loT // 22 // itIti / tatra tasmin / rAjaputre rAjakumAre / iti uktaprakAreNa / bAdini sati vadati sati / saH kRtkpurussH| tarasA zIghram / AyasIm ayasA nirmitAm / yaSTiM daNDam / apAyatat nyakSepayat / patla gato NijantAllaG / vaJcitaprahAraH vipralabdhaprahAraH / asau api kumAro'pi / taM kRtakapuruSam / svabhujAbhyantaravatinaM svasyAtmano jayo bAhvorabhyantare madhye vatinaM vrtshiilm| cakAra karoti sma / DukRJa karaNe liT // 23 // itareti / AjikaNDvA AjeH saMgrAmasya kaNDvA kaNDUtyA 1 milito yukto / itaretarabAhupIDitAGgo itaretarayoranyonyayorbAhubhyAM bhujAbhyAM pIDitaM bAdhittamaGgaM zarIraM yyosto| lokapatI iva dikpAlAviva / tarujAlakAntareNa tarUNAM vakSANAM jAlakasya samasyAnta rAlena / nibhRtAbhiH nizcalAbhiH / araNyadevatAbhiH vanadetAbhiH / dadRzAte dRzyate sm| dRzu prekSaNe karmaNi liT // 24 // karaNairiti / vividhaiH nAnAprakAraiH / karaNaH bhramaNaH / azeSabandhaiH azeSaH smstaibndhvishessaiH| gharaNAbhyAhatibhiH caraNAnAM paadaanaambhyaatibhitiH| bhujahAraiH bhujAnAM bAhUnAM prahAraidhinaiH / pracaNDazaktyoH pracaNDA tokSNA zaktiH parAkramo yayostayoH / aGgena zarIreNa / kramajAtajayaM krameNa jAto jayo yasya tat / ekavAraM kIToMkI mere sAmane ginatI hI kyA hai ? // 21 // isalie tuma ina nirarthaka bAtoMko banda karo--cupa raho, bakavAsa na kro| tuma bahuta baka cuke ho / acche AdamI bahuta thor3A bolA karate haiM / yadi pauruSa-zakti yA mardAnagI ho to vAra kro| para itanA soca lo ki vAra ( prahAra ) karanese pahale hI mere mukkoMkI mArase tuma kahIM pisa na jAnA / / 22 // rAjakumArake yoM kahate hI usane vAra karaneke lie bar3e vegase lauha-daNDa UparakI ora uThAkara girAnA cAhA, para rAjakumArane use bIca meM hI roka liyA, aura prahAra karanevAle usa asurako apane bAhuoMke bIcameM daboca liyA // 23 // usa asurane bhI rAjakumArako apane bAhuoMse dabA liyA-donoM ApasameM lipaTa gaye / eka dUsareko bAhuoMse khUba jakar3akara pakar3a lenese ve donoM aise pratIta ho rahe the mAnoM yuddhakI khujalI miTAneke lie do lokapAla ApasameM bhir3a par3e hoM! vanadeviyA~ vRkSoMkI oTameM cupacApa khar3I hokara unakI ora dekha rahI thIM // 24 // donoM meM pracaNDa zakti thI : donoM hI paiMtare va dAva-peMca jAnate the| phalataH nAnA prakArake paiMtaroM va 1. ma ssmit| 2. A i na bhavatyeva, ma na bhvtyess| 3. a ka kha ga gha degraNAbhyAM / 4. ka kha ga gha mAGgena / 5. = bhavantIti shessH| 6. = sNbndhinyaa| 7. = pAtayAmAsa / 8. A dRzyAte / 9. A dRza, za sa dRzi / 10. = yasmin / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 6, 29 ] SaSThaH sargaH atha bhUpatisU nunA karAbhyAM sa samutphAlya nabhastale vimuktH| kRtaSoDazabhUSaNAbhibhUSaM vapurAdarzayati sma divyarUpam // 26 // iti cAbhidadhe hiraNya nAmA paramarddhistridazo'smi naakloke| abhivandya jinAlayAnsurAdrau subhaga krIDitumAgato'tra zaile // 27 // kRtakapradhanena rUpamanyatsamupAdAya mayA parIkSito'si / amanA tava sAhasena cetaH paratantrIkatametadasmadIyama ||28 // vibhRto'si yayAmbujAkSa kukSau jananI dhanyatamA tavaiva saikA / kRtinaH sasurAsure'pi loke caritaM yasya camatkRtiM vidhatte // 26 // kumArasya jayaH, punarekavAraM devasya jayaH--iti krmH| yuddhaM saMgrAmaH / ciraM' dIrgham / babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liT // 25 // atheti / atha yuddhAnantaram / bhUpatisUmunA kumAreNa / karAbhyAM hastAbhyAm / samutphAlya uddhRtya / nabhasthale [ nabhastale ] nabhasa AkAzasya tale prdeshe| vimuktaH vimucyate sma vimukto nisRSTaH / saH devaH / kRtaSoDazabhUSaNAbhibhUSaM kRtA SoDazabhUSaNairabhibhUSA alaGkAro yasya tat / divyarUpaM divyaM rUpaM yasya tat / vapuH zarIram / Adarzayati sma AlakSayati sma / dRzu prekSaNe Ni jantAllaT / / 26 / / itIti / subhaga bho manoharAGga / nAkaloke suraloke / hiraNyanAmA hiraNya iti nAma yasya saH / paramaddhiH paramA utkRSTA RddhiH aizvarya yasya saH / tridazaH devaH / asmi bhavAmi / asa bhuvi laT / surAdrI merau / jinAlayAn caityAlayAn / abhivandya vanditvA / atra asmin / zaile parvate / krIDituM krIDAnimittam / AgataH / iti evaM prakAreNa / abhidadhe uuce| DavAja dhAraNe ca liTa // 27 // kRta keti / mayA, anyata bhinnama / rUpaM veSam / samupAdAya anggiikRty| kRtakapradhanena kRtakena paTarUpeNa pradhanena yaddhena / parIkSitaH vicAritaH / asi bhvsi| tatra bhavataH / amanA etena / sAhasena sAmarthena / asmadIyam asmatsaMbandham / cetaH cittam / paratantrokRtaM parAdhInaM kRtam // 28 // vita' iti / ambujAkSa ambujamivAkSiNI yasya tasya saMbodhanambho ambujAkSa / kRtinaH puNyavataH / yasya purusssy| caritaM pravartanam ( vRttaM vA ) / sasurAsure'pi suraizcAsuraizca saha vartate iti sasurAsuraH, tasmin api / loke bhuvane / camatkRtim Azcaryam / vidhatte karoti / sa tvam itydhyaahaarH| yayA kukSau garne / vidhRtaH vidhriyate sm| asi bhavasi / tavaiva bhavata eva / saikA aneka prakArake pecoMke prayogase ve donoM eka dUsareke Upara kabhI hAthoMse aura kabhI pairoMse prahAra kara rahe the / barAbarIkA jor3a honese kabhI eka kI, to kabhI dUsarekI vijaya ho rahI thii| isa taraha una donoMmeM bahuta dera taka zArIrika yuddha ( kuztI) hotA rahA // 25 // isake pazcAt rAjakumArane use apane donoM hAthoMse uThAkara Upara uchAla diyaa| taba usane apane zarIrako solaha AbhUSaNoMse vibhUSita karake use apanA asalI divyarUpa dikhalA diyA / / 26 // aura usane rAjakumArase kahA-he subhaga ! maiM uttama RddhioMkA dhAraNa karanevAlA deva huuN| maiM svargameM rahatA huuN| merA nAma hiraNya hai / maiM vahA~se caityAlayoMkI vandanA karaneke lie sumeruparvatapara gayA thaa| phira vahA~se krIr3A karaneke lie yahA~ calA AyA // 27 // maiMne apanA rUpa badalakara banAvaTI yuddhase tumhArI parIkSA lI hai / tumhAre isa sAhasase merA mana tumhAre adhIna ho gayA hai-maiM hRdayase tumhArA ho cukA hU~ // 28 // he kamalalocana ! jisa puNyAtmAkA carita Aja suraloka aura asura lokameM camatkAra utpanna kara rahA hai, use ( arthAt tumako) jisa mAtAne apane garbha meM dhAraNa kiyA hai, kevala vahI ( tumhArI mAtA ) sabase adhika 1. = cirakAlaM yAvat / 2. = smaayaatH| 3. eSa TIkAkRdabhimataH pAThaH, pratiSu 'vibhRtaH' ityeva dRzyate / 4. ayamapi pAThastathaiva jnyeyH| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam hRdayAmimataM varaM vRNISvetyabhidhAtuM trapayA na me'sti zaktiH / nahi puNyavatAM bhavadvidhAnAM paraniSThaM bhuvane samasti kiMcit / / 30 // tadapi kvacana prayatnasAdhye viSaye'haM manasi tvayA nidheyaH / na sahAyavinAkRtA kadAcitpuruSasyodyamazAlino'pi siddhiH // 31 // aparaM ca nivedayAmyahaM te zRNu janmAntaravRttamekacittaH / abhavastvamito bhave tRtIye nRpatiH zrIpurabhuksugandhideze / / 32 / / gRhiNau zazisUryanAmadheyAvatha tatraiva kRSIvalAvabhUtAm / aparedhurupetya dattakhAtaH sakalaM sUryadhanaM zazI jahAra / / 33 / / mukhyaa| jananI maataa| dhanyatamA puNyavato bhavati // 29 // hRdayeti / hRdayAbhimataM hRdayena cittenAbhimataM vAJchitam / varam abhISTam / vRNISveti prArthaya iti / abhighAtuM vaktum / trapayA ljjyaa| me mama / zaktiH sAmathyam / nAsti na bhavati / [hi ytH]| puNyavatAM kuzalavatAm / bhavadvidhAnAM yuSmAdRzAm / bhuvane loke / kiMcit yatkicit vastu / paraniSThaM parAdhInam, asAdhyamityarthaH / na samasti / hi nAsti hi (na samasti nAsti ) // 30 // tditi| tadapi tadApi / kvacana kvacit / prayatnasAdhye prayatnenodyogaina sAdhye saadhniiye| viSaye vastuni / ahaM, manasi citte / tvayA bhavatA / nidheyaH smaraNIyaH / udyamazAlino'pi prayatnazAlino'pi / puruSasya janasya / kadAcit kasmizcit / sahAyavinAkRtA sahAyena vinAkRtA rhitaa'| siddhiH kAryasiddhiH / na na bhavati // 31 // aparamiti / ahaM, janmAntaravRttaM prakRta. janmano'nyajjanma janmAntaraM tasya vRttaM vRttAntam / aparam anyat / te tava / nivedayAmi bovayAmi / vida jJAne laT / ekacittaH eka nizcilaM cittaM mano yasya saH, san, shRnnu| tvaM bhavAn / itaH etasmAdbhavAt / tRtIye trayo'vayavA yasya tasmin / bhave jnmni| sugandhideze sugandhiriti deze vissye| zrIpura bhuk zrIpurapAlakaH / nRpatiH raajaa| abhavaH ajAyathAH // 32 // gRhiNAviti / atha anantaram / tatraiva tasminneva pure| zazisUryanAmadheyo shshisuuryaabhidhaanau| kRSIbalo kRSikarmajIvinI / gRhiNI gRhasthI / abhUtAm ajAyatAm / bhU sattAyAM luGa / zazI tayormadhye shshii| apareyuH anyasmin dine / 'pUrvApara-' ityAdinA edyusa-pratyayaH / upetya Agatya / dattakhAtaH dattaH khAto yena saH, vihitasuraGga ityarthaH / sakalaM sarvam / sUryadhanaM sUryAsyasya puNyAtmA hai| sabakI mA~se tumhArI hI mAM adhika dhanya hai // 26 // lajjAvaza mujhe yaha kahanekA sAhasa nahIM ho rahA hai, ki tuma mujhase icchita vara mAMga lo; kyoMki saca to yaha hai ki isa saMsArameM aisI koI vastu hI nahIM hai, jise pAneke lie Apa jaise puNyAtmAoMko dUsaroMkA AsarA lenA par3e-unakA muMha dekhanA par3e // 30 // to bhI itanA avazya kahanA cAhatA hUM ki kisI prayatnasAdhya-kaThina kAmake A par3anepara merA smaraNa karanA; kyoMki sahAyakake binA udyogI puruSako bhI kArya siddhi kabhI nahIM hotI / / 31 // eka bAta aura nivedana karatA hU~- maiM tumhAre pichale janmakA vRttAnta sunAtA huuN| tuma use sAvadhAna hokara suno--pichale tIsare janmameM tuma sugandhi nAmaka dezameM zrIpura nAmake nagarake rAjA hue the // 32 // tumhAre zAsanakAla meM vahIM para ( zrIpurameM ) do gRhastha rahate the| donoM kisAna the| unameMse ekakA nAma zazI thA aura dUsarekA sUrya / eka dinakI bAta hai / zazI sUryake ghara gayA aura seMdha lagA 1. A tadityAdi / 2. A za sa 'nidheyaH' zeSAsu ca pratiSu 'vidheyaH' iti pAThaH samasti / 3. A vihitA / 4. A ajAyetAm / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 - 1,0] SaSTaH sargaH adhigamya nipAtitastvayAsau svadhanena pratiyojitazca sUryaH / parivRtya bhave prabhUtayonAvasurazcaNDaruci': zazI babhUva / / 34 / / samupArjitapUrvapuNyalezAdabhavaM sUryacarastvahaM hiraNyaH / ajaniSTa tataH sa pUrvavairAttava hartA ripurasmyahaM ca mitram / / 35 // madhurAkSarahAriNI sa vANImabhidhAyeti tirobabhUva devH| naranAthasuto'pi tatprabhAvAtsahasAtmAnamalokayadvanAnte // 36 // kimidaM paramAdbhutaM mayA yadvanamuttIrNamadarzi kAnanAntaH / manaseti vicintayaMstadA taM mahimAnaM sa hiraNyajaM viveda / / 37 // dhanaM dravyam / jahAra apaharati sma / hRJ haraNe liT // 33 // avIti / tvayA bhavatA / adhigamya jJAtvA / aso shshii| nipAtitaH dnndditH| sUryaH, svadhanena strasya nijasya dhanena dravyeNa / pratiyojitaH saMbandhitaH / zazo, [ prabhUtayono prabhUtA nAnA yonaya utpattisthAnAni yatra tasmin ] bhave sNsaare| prabhUtayonI prabhUto bahulo yonirutpattisthAnaM yasya tasmin / parivRtya paribhramya / caNDaruciH caNDaruciriti / asuraH bhavanavAsidevaH / babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liT // 34 // samupeti / sUryacaraH sUryaH pUrvaH ( bhUtapUrvaH sUryaH ) sUryacaraH, pUrva sUryabhUta ityarthaH / 'bhUtapUrve caraT' iti crtt-prtyyH| ahaM tu ahamapi / samupAjitapUrvapuNyalezAt samupAjitasya saMpAditasya pUrvapuNyasya lezAt kaNAt / hiraNyaH hiraNyAkhyadevaH / abhavam Asam / bhU sattAyAM lung| saH zazicaraH / pUrvavairAt pUrvajanitAd vairAt / tava tvAmityarthaH / 'kRkAmukasya' ityAdinA karmaNi sssstthii| hAM aphrtaa| ripuH zatruH / ajaniSTa abhUt / janaiG prAdurbhAve luG / ahaM ca ahamapi / mitraM suhRt / asmi bhavAmi / asa bhuvi laT // 35 // madhureti / sa devaH hiraNyAkhyadevaH / madhurAkSarahAriNI madharaiH priyarakSaraivarNAriNI manohAriNIma / vANI vAcama / iti ukta prakAreNa / abhidhAya uktvA / babhUva vyavadhAno babhava / naranAthasato'pi naranAthasya sato'pi kumAro'pi / tatprabhAvAta tasya devasya prabhAvAta sAmarthyAt / sahasA zIghram / AtmAnaM svam / vanAnta vanamadhye / aloka yat adarzayat / lokRJdarzane NyantAllaG // 36 / / kimiti / param utkRSTam / idaM kimadbhutaM kimAzcaryam / yat mayA, vanaM kAnanam / uttIrNa laGghitam / kAnanAntaH kAnanasyAnto'vasAnam / adazi dRzyate sm| iti evaM prakAreNa / manasA mAnasena / vicintayan smaran / saH kumAraH / tadA taM mahimAnaM mahattvam / hiraNyajaM hiraNyadevAjjAtam / kara usakA sArA dhana curA lAyA // 33 // isakA patA lagAkara tumane sUryakA dhana use vApisa dilavAyA aura zazIko phAMsIkI sajA dii| bahuta adhika (caurAsI lAkha) utpatti sthAnoMvAle saMsArameM idhara udhara bhaTakakara-khoTo-khoTI yoniyoMmeM janma lekara zazI, caNDaruci nAmakA asura huA // 34 // pUrvopAjita puNya karmake bace-khuce aMzase maiM hiraNya nAmakA deva haa| maiM tumhArA mitra huuN| maiM hI pahale sUrya rahA / vaha zazI pUrva vairake kAraNa tumhArA zatru hai, aura vahI tumheM hara le AyA hai // 35 // madhura akSaroMse manako haranevAle ina vacanoMko kahakara vaha deva A~khoMse ojhala ho gayA, aura usake prabhAvase rAjakumArane bhI apaneko usa vana kI sImAse bAhara pAyA // 36 // yaha bar3e Azcaryako bAta hai ki meM itane bar3e bIhar3a jaMgalako itanI zIghratAse pArakara ekAeka usakI sImAke bAhara A pahu~cA huuN| vanakI bAharI sImA A~khoMke sAmane hai / yoM apane mana-hI-mana socatA huA vaha samajha gayA ki yaha to hiraNya devakI mahimA 1. a ka kha ga gha ma cndrruciH| 2. a ka kha ga gha ma kaarinnoN| 3. A suurypuurvH| 4. = vyavahito'ntahito vaa| 5. = vanAvasAne / 6. AsAnaH / 7. = vyaloki / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6,38 candrapramacaritam gahanAntamathApahAya rASTraM nagaranAmanirantaraM praviSTaH / sakalAsvapi dinu jAtabhIti viluloke sa janaM palAyamAnam // 38 / / upasRtya pumAMsamekamArAdbhayaromAJcitasarvagAtrayaSTim / upajAtakutUhalaH kumAraH paripapraccha palAyanasya hetum / / 39 / / pRthivIpatiputrapRcchayAsAviti nirviNNamanA jagAda vAcam / gaganAtpatito'si kiM prasiddhaM na vijAnAsi yadetamapyudantam // 40 // prathito'yamariMjayAbhidhAno dhanadhAnyADhayajanAkulo janAntaH / vijahAti sadA na yatra zobhA navasasyAGakurazAdvalA dharitrI / / 41 / / viveda bubodha / vida jJAne liT // 37 // gahaneti / aya anantaram / gahanAntaM kAnanAvasAnam / apahAya vihAya / nagaranAmanirantaraM nagaramizca nirantaramantararahitam STra dezam / praviSTaH praviSTavAn / saH kumAraH / sakalAsu srvaasvpi| dikSu dizAsu / jAtabhIti jAtabhayam / palAyamAnaM dhAvamAnam / janaM lokam / viluloke darza / lokRJ darzane liT // 38 / / upeti / upajAtakutUhala: upajAtaM kutUhalaM yasya saH / kumAraH, bhayaromAJcitasarvagAtrayaSTiM bhayena bhItyA romAJcitA romaharSaNayuktA sarvA nikhilA gAtrayaSTiryasya tam / eka pumAMsaM puruSam / ArAt samIpe / 'ArAd dUrasamopayoH' ityamaraH / upasRtya prApya / palAyanasya itastataH palAyanasya / hetuM kAraNam / paripapraccha zuzrAva / pracha jJopsAyAM liT // 39 / / pRthivIti / pRthivIpatiputrapRcchayA pRthivyAH patyubhUpateH putrasya kumArasya pRcchayA praznena / niviNNamanA: niviNNaM duHkhitaM mano yasya saH / aso ayaM puruSaH / vAcaM vANIm / jagAda bravItisma / gada vyaktayAM vAci liT / yat yasmAtkAraNAt / prasiddhaM pratItam / enamapi amumapi / udantaM vArtAm / na vijAnAsi na vetsi / jJA avabodhane laT / gaganAt AkAzAt / patitaH nimagnaH / asi bhavasi / asa bhuvi laT / / 40 // prathita iti / yatra deshe| navasasyAGkurazAdvalA navanavInaiH sasyAkuraiH zAdvalA hritaa| dharitrI bhuumiH| sadA sarvakAle / zobhA manoharatvam / na jahAti na tyajati / ohAk tyAge laT / prathitaH pratItaH / dhanadhAnyADhayajanAkula: dhanairdhAnyairADhayaH sasRddhajanairAkulaH saMkulaH / ariMjayAbhidhAna: ariMjaya ityabhidhAnaM yasya saH / ayam eSaH / hai // 37 / / isake pazcAt vaha rAjakumAra usa sthAnako chor3akara jyoMhI Age bar3hA, tyoM hI usane eka aise deza meM praveza kiyA, jahA~ lagAtAra nagara aura grAma base hue the| vahA~para usane dekhA ki jidhara dekho udhara loga Darake mAre bhAge jA rahe haiM // 38 // rAjakumArako bar3A kautUhala huA / ataH usane eka manuSyake--jisake sAre zarIra meM bhayake kAraNa roMgaTe khar3e hue the--pAsa jAkara logoMke bhAganekA kAraNa pUchA // 39 // rAjakumArake praznase apane mana meM duHkhI hokara vaha TirrAte hue yoM bolA--kyA tuma AsamAnase Tapake ho, jo isa loka-vidita vRttAntako bhI nahIM jAnate ? // 40 // yaha ariMjaya nAmakA prasiddha deza hai| yahA~ke nivAsI khuzahAla haiM, dhanADhaya haiM aura unake pAsa bharapUra anAja rahatA hai / yahA~ko pRthivI sadA nayenaye dhAnyake aMkuroMse harI-bharI rahane ke kAraNa kabhI apanI suSamAko nahIM chor3atI // 41 // 1. = vyAptamityarthaH / 2. = gatvA prApya-ityarthaH / 3. = aprAkSIt / 4. A pRcchuJ jopsAyAM liT / pRcha jJopsAyAM zAkaTA 4 / 2 / 257 pR0 277 / 5. = cyutaH / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6, 45] SaSThaH sargaH vipulaM vipulAbhidhAM dadhAnaM puramastyuttamamasya nAbhibhUtam / pravibhAti yaduccasaudhanevilikhatkhaM khacarAdhivAsakalpam / / 42 / / jayavAJjayavarmanAmadheyo nagaraM tatpRthivIpatiH prazAsti / yadatIvrakarApanItatApA nirapekSA vasudhodaye himAMzoH // 43 // dinanAthavibheva pUritAzA smarapatnIva vitiirnnkaamsaukhyaa| raNalabdhajayazriyo jayazrIrabhavattasya vadhUrvidhUpamAsyA // 44 // udapAdi tayoH zaziprabhAkhyA duhitA sarvajagallalAmabhUtA / taratIva zazAGkacAru yasyA nijalAvaNyapayonidhau zarIram // 45 // janAnta: dezaH / 'rASTra janapado nirgo janAnto viSayaH smRtaH // 41 // vipulamiti / yat, uccasaudhazRGgaH uccAnAmunnatAnAM sodhAnAM prAsAdAnAM zRGgaH shikhraiH| khaM gaganam / vilikhat spRzat / khacarAdhivAsakalpaM khacarANAM vidyAdharANAmadhivAsasya pattanasya kalpaM sadazama / pravibhAti virAjate / asya dezasya / nAbhibhUtaM madhyapradezam (zaH ) / vipulAbhidhAM vipuletyabhidhAmabhidhAnaM / dadhAnaM dharat / vipulaM 'vipulam' iti / uttamaM zreSTham / puraM pattanam / asti vartate / asa bhuvi laT / upamA // 42 // jayavAniti / yat yasmAt (?) / atIvrakarApanItatApA atIvraNa mRdunA kareNa siddhAyena, pakSe'timRdubhiH karaiH kiraNarapanIto nirAkRtaH tApaH saMtApo yasyAH sA / vasudhA bhUmiH / himAMzoH candrasya / udaye utpttii| nirapekSA niyaMpekSA-candrodayAbhAve'pi rAjanItipAlanena zItIbhUtA-ityarthaH / jayavAna jayayuktaH / jayavarmanAmadheyaH 'jayavarmA' iti nAmadheyaM yasya saH / pathivIpatiH bhUmipatiH / tannagaraM vipulaparama / prazAsti pAlayati // 43 // dineti / dinanAthavibheva dinasya divasasya nAthasya sUryasya vibheva kAntiriva / paritAzA prApitasaMtoSA, pakSe saaptdikkaa| smarapatnIva ratidevIva / vitIrNakAmasaukhyA vitIrNa dattaM kAmasaukhyaM yayA sA, pakSe vitIrNa kAmasya manmathasya saukhyaM yayA saa| vidhUpamAsyA vidhozcandrasyopamamAsyaM yasyAH saa| jayazrIH jayazrIH-iti / raNalabdhajayazriyaH raNe saMgrAme labdhA jayazrIjayalakSmIryasya (yena) tasya / jayavarmaNaH, vadhUH vanitA / abhavat abhUt / zleSopamA // 44 // udapAdIti / yasyAH, zazAGkacAru zazAGka iva candra iva cAru manoharam / zarIraM gAtram / nijalAvaNyapayonidhI nijasya svasya lAvaNyameva dehakAntireva payonidhiH samudraH, tasmin / taratIva plavamAneva / isa dezake ThIka bIcameM eka vizAla aura sundara vipula nAmakA pura hai jo isakI nAbhike samAna pratIta hotA hai / vaha pura kabhI kisIse abhibhUta--tiraskRta nahIM huaa| apane unnata mahaloMkI coTiyoMse AkAzako chUnevAlA yaha pura vidyAdharoMke purakI bhAMti jAna par3atA hai // 42 // usa purameM vijayI jayavarmA nAmakA rAjA rAjya karatA hai / vaha utanA hI Taiksa letA hai, jisase kisIko santApa na ho / usake kara-Taiksa ( kiraNa ) se pRthvI ( lakSaNayA usake nivAsiyoM) ko tanika bhI santApa nahIM hotaa| phalataH vahA~kI santApahInA pRthvIko kabhI candrodayako apekSA nahIM rahatI // 43 // raNAMgaNameM vijayalakSmIko pAnevAle usa rAjAkA vivAha candramukhI jayazrIke sAtha huA / vaha sUryako prabhA sarIkhI hai / sUryako prabhA jaise sabhI dizAoMko bhara deto hai usI taraha jayazrI sabakI AzAoM ( manoratha ) ko pUrA kara detI hai, aura vaha kAmadevakI patnI-ratike samAna hai / rati kAmadevako sukha detI hai aura jayazrI apane pati jaya. varmAko sambhogakA sukha pradAna karatI hai / / 44 // una donoMke zaziprabhA nAmakI kanyA utpanna 1. ayshoN| i yasyAM / 2. = saMjJAmityarthaH / 3. = yadatIakarApanItatApA yasya rAjJo'tIvraNa sahyena kareNa bhAgadheyena, pakSe'tIvramadubhiH karairapanoto nirAkRtastApaH saMtApo yasyAH saa| 4. = vighUpama candrasadRzamAsyamAnanaM yasyAH / 5.=plavamAnamiva bhAti / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 candrapramacaritam zratha tAmaparo mahendranAmA jayavarmANamayAcata kSitIzaH / vitarannacirAyuSe tanUjAM kila tasmai sa nimittinA niSiddhaH // 46 // sa nirastamanorathastvidAnI' saha saMbhUya smstraajlokaiH| jayavarmabalaM nihatya yuddhe puramAvRtya vitiSThate tadIyam // 47 / / tadayaM svavinAzamIkSamANaH sakalo rASTrajanaH prayAti bhagnaH / giramityavagamya tasya hRSyanyuvarAjo vipulaM prati pratasthe / / 48 // dadRze ca gatena tena tasminnagaraM tadripusainikaiH parItam / zizirAMzusamudgame pravRddhairiva velAvanamambudhestaraGgaiH // 46 // sarvajagalallAmabhUtA sarvasya jagato llaambhuutaa| zaziprabhAkhyA 'zaziprabhA' ityAkhyA abhidhAnaM yasyAH sA / duhitA kumArI / tayoH jayavarmajayazriyoH / udapAdi ajAyata / upamA // 45 // atheti / atha zaziprabhotpattyanantaram / mahendranAmA 'mahendraH' iti nAma yasya sH| aparaH anyaH / kSitIzaH bhUmIzaH / tAM zaziprabhAm / jayavarmANaM jayabarmabhUpatim / ayAcata yAcate sma / acirAyuSe aciramalpamAryasya tasmai, stokAyaSyAyetyarthaH / tasmai mahendrAya / tanUjAM putrIm / vitaran dadAnaH / saH kSitIzaH / nimittinA nimittijJena / niSiddhaH nivAritaH kila / / 46 / / sa iti / nirastamanorathaH nirasto nirAkRto manoratho'bhISTaM yasya saH / saH mahendrastu / idAnIm adya / samastarAjalokaH samastainikhila rAjaloka rAjajanaiH / saha sAkam / saMbhUya militvA / yuddhe saMgrAme / jayavarmabalaM jayavarmarAjabalam / nihatya hatvA / tadIyaM jayavarmasaMvandham / puraM pattanam / AvRtya veSTayitvA / vitiSThate vartate / SThA gatinivattI ltt| 'saMviprAvAta' iti taDaH // 47 // tditi| tata ta svasya vinAzama / IkSamANaH bilokamAnaH / ayama essH| sakala: smstH| rASTajanaH rASTasya janapadasya lokaH / bhagnaH parAjitaH san / prayAti palAyate / tasya purusssy| iti uktaprakAreNa / tata [ giraM ] vacanama avagamya jJAtvA / hRSyan saMtoSaM kurvan / yuvarAjaH ajitsainkRmaarH| vipulaM prati vipulapuraM prati / pratasthe prayayau / SThA gati nivRtau liT / 'saMviprAvAt' iti tng||48|| dadRza iti / zizirAMzusamudgame zizirAMzozcandrasya samudgame udaye / pravRddhaH samRddhaiH / ambudheH samudrasya / taraGga UrmibhiH / velAvanaM tIravanamiva / tasmin samaye prastAve vA / tadripusainikaH tasya ripoH zatroH sainikaibalaiH parItaM pariveSTitam / nagaraM puram / huI / vaha sAre saMsArakA AbhUSaNa yA tilaka hai / usakA candramAke samAna sundara zarIra apane kAntike samudra meM aisA jAna par3atA hai mAno taira rahA ho // 45 // isake pazcAt usake vivAha yogya honepara mahendra nAmake rAjAne jayavarmAse usakI kanyA ( zaziprabhA ) kI apane lie maganI kI / rAjA jayavarmA isake lie rAjI bhI ho gayA, kintu eka nimitta jJAnIne mahendrako alpAyu batalAkara use roka diyA // 46 // manorathake ThukarAye jAnese mahendrane apane pakSake sabhI rAjAoMse milakara jayavarmAke viruddha yuddhako ghoSaNA kara do, aura yuddha meM jayavarmAkI senAko mArakara usake nagarako ghera liyA hai // 47 // isa kAraNa parAjita, isa rASTrake sabhI loga apanA vinAza socakara bhAge jA rahe haiN| usake ye vacana sunakara yuvarAja ajitasenane manahI-mana prasanna hokara vipulapurakI ora prasthAna kara diyA // 48 // Age jAkara usane dekhA ki usa nagarako zatru-sainikoMne sabhI orase ghera liyA hai| jaise candrodaya honepara samudrakI uttAla 1. ka kha ga gha ma rathastadAnIM / 2. a 'prati' iti nAsti / 3. adegmudgmprvRddh| 4. a ambunidhestrngg| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 6, 53] SaSThaH sargaH avikampitadhIra saMstutatvAtpratiSiddho'pi nRpAzayA pragacchan / karikIrNapathAM pratipratolImiti taiH so'bhidadhe mahendrayoH // 50 // zirasA na nijena te'sti kArya parinirviNNamatiH svajIvite vA / nRpazAsanamaprasahyamanyairyadatikramya paraiSi nirvizaGkaH // 51 / / sa tadIyavacaHpravRddhamanyurdhanurekasya karAjahAra vIraH / svanRpeNa sahava rakSatAsUnyadi zaktirbhavatAmiti vANaH / / 52 / / nagatuGgamataGgajogranake pvnsprdhiturnggviicicke| vicaraMzcaturaGgasainyasindhau dadRze mandaravatsa pauralokaiH / / 53 / / gatena yAtena / tena kumAreNa dadRze dRzyate sma / dRza prekSaNe karmaNi liT // 49 // avIti / avikampitadhIH avikampitA nizcalA dhIryasya sH| asaMstutatvAt ananumatvAt / nRpAjJayA raajaajnyyaa| pratiSiddho'pi nivArito'pi / karikIrNayathAM kariNAM gajAnAM kIrNaH saMbaddho mArgo yasyAH tAm / pratoloM gopuraM prati / pragacchan prayAn / saH kumaarH| taiH mahendrayodhaH mahendrabhaTaiH / iti vakSyamANaprakAreNa / abhidadhe proktaH // 50 // ziraseti / yat kAraNAt / anyaiH apraiH| aprasahyaM nirAkartumazakyam / nRpazAsanaM nRpasya rAjJaH zAsanamAjJAm / atikramya ullaGghaya / nirvizaGkaH niHzaGkaH san / paraiSi . nini: nizAhaH sana / paraSi gacchasi-yAsi / [tata 1 te tava / nijena svakoyena / zirasA mastakena / kArya prayojanama / na asti na bhavati / svajIvite svasya jIvane / parinirviNNamati: parinirviNNA viraktA matiryasya saH / vA kimityarthaH // 51 // sa iti / tadIyavaca:pravRddhamanyuH tadIyena bhaTasaMbandhinA vacasA vacanena pravRddhaH predhito manyuH kopo yasya saH / saH kumaarH| bhavatAM yuSmAkam / yadi cet / zaktiH sAmarthyam / asti / svanRpeNa nijbhuuptinaa| sahaiva sAkameva / asUn prANAn / rakSata pAlayata / iti evam / bruvANaH bruvan / vIraH zUraH / ekasya puruSasya / karAt hastAt / dhanuH cApam / jahAra harati sma / hRJ haraNe liT / / 52 / / nageti / nagatuGgamataGgajogranakre nagA iva parvatA iva tuGgA unnatA ye mataGgajA mattadantina: ta evogrA bhayaMkarA nakrA yasmin tasmin / pavanaspardhituraGgavIcicakre pavano vAyustaM ( tasmai ) spardhante tacchIlAH ( ityevaMzIlAH ) ativegavanta ityartha, tathoktA ye turaGgA vAjinasta eva vIcayastaraGgAstAsAM cakraM samUho yasmin tasmin / caturaGgasainyasindhau caturaGga taraMgoMke dvArA usakA kinArekA vana ghera liyA jAtA hai / / 49 // vaha Age bar3e vegase bar3hatA calA jA rahA thA, kintu aparicita tathA anumati patrase rahita honeke kAraNa rAjAko AjJAse roka diyA gyaa| phira bhI vaha niHzaMka hokara usa purake pravezadvArakI ora calatA hI gayA, jisakA mArga hAthiyoMse ghirA huA thaa| phira rAjA mahendrake sipAhI usase yoM bole-|| 50 // kyA tujhe apane sirase koI kAma nahIM hai ? yA tU apane jIvanase Uba cukA hai ? jo dUsaroMse anullaMghanIya rAjAkI AjJAkA ullaMghana karake idhara niHzaMka hokara calA A rahA hai / / 51 // unake ina vacanoMko sunakara rAjakumArako var3A krodha aayaa| ataH usane uttara diyA ki yadi tuma logoMmeM zakti ho to apane aura sAtha hI apane rAjAke bho prANa bacA lo| yaha kahatekahate usa zUra-vIra rAjakumArane unhIMke bIca meM se kisI ekake hAthase dhanuSa chIna liyA // 52 // phira kyA thA, use caturaMgiNI senAne cAroM orase ghera liyaa| para rAjakumAra bhI bar3A sUramA thaa| usake lie senA samudra thI to vaha usake lie mandarAcala thA / samudra meM bar3e-bar3e bhayaMkara 1. a viirsN| 2. bha ma pathaiSi / 3. a i ma dhIraH / 4. = karibhigaMjaiH kIrNo vyAptaH panthA mArgo yasyAH , tAm / 5. = yasmAt kAraNAt / 6. bhA pathaiSi / 7. = vrtte| 8. A parvatavat / 9. mA pavanena vAyunA spaddhinasturaMgAH / | Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 candraprabhacaritam viSavahnizikhAmiveSumAlAM kSipataH saMtatadhAramekavaktrAm / vidadhadvimukhAnbhaTAnivAhInsa garutmeva mahendramApa kopAt // 54 // pralayAhimadIdhite rivolkAM sujato mArgaNasaMhati kumAraH / sa vilAsanipAtitaikabANo vidhavAM tasya cakAra rAjyalakSmIm // 55 // tamakAraNabAndhavaM tato'sau samupAdAya vipakSakakSadAvam / praviveza samutsavairmahadbhirjayavarmA nagaraM kRtASTazobham / / 56 / / catvAryaGgAnyavayavA yasya taccaturaGgaM tacca tatsainyaM ca tathoktaM, tadeva sindhussamudrastasmin vicaran bhramat san 1 saH kumAraH / poralokaiH purasaMbandhijanaiH / mandaravat mandara iva / dadRze IkSAMcakre : dRzU prekSaNe karmaNi liT / rUpakam // 53 // viSeti / viSavahnizikhAmiva viSameva (?) vahneragneH zikhAmiva / ekavaktrAm ekaM vaktraM yasyAstAm / iSumAlAm iSUNAM mAlAmAvalim / saMtataM nirantaraM dhArA yasmin karmaNi tat / kSipataH prerita (?) | ahoniva sarpAniva / garutmeva garuDa iva / bhaTAn yodhRn / vimukhAn vinaSTamukhAn / vidadhat kurvan / saH kumAraH / kopAt krudhaH / mahendraM devendra mahendrabhUpaM ca / Apa prApnoti sma / upamA // 54 // praLayeti / pralayAhimadIdhiteH pralayasya pralayakAlasyAhimadIdhiteH sUryasya / ulkAm [ iva ] jvAlAmiva / mArgaNa saMhati mArgaNAnAM bANAnAM saMhati samUham / sRjataH muJcataH / tasya mahendrasya / vilAsanipAtitaikabANaH vilAsena lIlayA nipAtita eko bANo yasya saH / [ : ] kumAraH ajitasenaH / rAjyalakSmI rAjyasaMpatim / vidhavAM patirahitAm / cakAra vidadhe / DukRJ karaNe liT / upamA || 55 / / tamiti / tataH anantaram / asau ayam / jayavarmA jayavarmabhUpaH / vipakSakakSadAvaM vipakSa eva zatrureva kkSaM zuSkavanaM tasya dAvaM dAvAgnim / akAraNabAndhavam akAraNaM nirnimittaM bAndhavam / taM kumAram / samupAdAya samupAnoya kRtASTazobhaM kRtA racitA aSTazobhA yasya tat / mArjana secana - uddhRtatoraNa- raGgaballI - puSpopahAra - vAdya gIta-nRtyam ( nRtyAni ) ityssttshobhaaH| nagaraM vipulanagaram / mahadbhiH pRthubhiH / samutsavaiH saMbhramaiH / praviveza pravizati sma / viza ghar3iyAla aura bar3I-bar3I lahareM hotI haiM / isI taraha usa senArUpI samudra meM pahAr3oM sarIkhe U~ceU~ce hAthIrUpI bhayaMkara ghar3iyAla aura vAyuse sparddhA karanevAle ghor3erUpI uttAla taraMga the / samudrakA manthana mandarAcalase huA thA isI taraha rAjakumArarUpI mandarAcalase senArUpI samudrakA manthana zurU ho gayA, jise sabhI puravAsiyoMne dekhA // 53 // viSAgnikI jvAlAke samAna lagAtAra ekake pIche eka karake bANoMkI varSA karanevAle sainika, jaharIle nAgoMke samAna the / unake damana karane ke lie rAjakumAra garur3a ke samAna thA / usane una sabako vimukha kara diyA aura phira vaha bar3e roSase rAjA mahendra ke pAsa jA pahu~cA / / 54 / / jisa prakAra pralayakAlakA sUrya agni-jvAlAoMkI varSA karatA hai, usI prakAra rAjA mahendra danAdana bANa barasA rahA thA / kintu rAjakumArane yoM hI eka bANa calAkara usakI rAjyalakSmIko vidhavA kara diyA / / 55 / / isake pazcAt rAjA jayavarmAne rAjakumAra ajitasenako -- jo usakA akAraNabandhu thA aura jisane usake zatrurUpI vanako jalA DAlA thA -- sAtha lekara apane nagara meM praveza kiyA / usa [ 6, 54 - 1. kham / 2. a savipAti / 3. a dhayadharmA / 4. eSa TIkAkudabhimataH pATha: pratiSu tu 'kRtAdRzobham' ityeva vartate / 5. za sa caturaGgameva sindhuH samudraH tasmin / 6. = dRSTo vyaloki vA / 7. A pratAveva 'IkSAMcakre' to 'rUpakam' yAvat pATho vartate / 8 = viSavahnizikhAmiva viSAnalajvAlAmiva / ekavaktrAm ekaM vaktraM yastrAH, tAm / iSumAlAm iSUNAM bANAnAmAvalI paMktiH, tAm / saMtatadhArAM saMtatA dhArA yasmin karmaNi tattathA / kSipataH prerayataH / ahoniva sarpAniva / bhaTAn yodhUn / garutmeva garuDa iva / saH kumAraH / vimukhAn vinaSTamukhAn pakSe parAGmukhAn / vidadhat kurvan / kopAt krudhH| mahendraM devendraM, mahendrabhUpaM ca / Apa prApnoti sma / upamA // 54 // 9. za sa etacchlokaTokA tu pustake nAsti kintu lekhakapraNItA iti sUcanA samavalokyate / 10. = yena / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 - 6, 10] SaTaH sargaH 'puranAthapuraHsaraH kumAraH pravizanrAjaniketamutpatAkam / vidadhe vividhAnvadhUjanAnAM hRdayonmAdavidhAyinaH svabhAvAn / / 57 // vapuSA jayatA narendra lakSmImitarAsaMbhavinA ca pauruSeNa / parisucanayA vinApi rAjJA bubudhe jAtikulonnatistadoyA / / 58 // nivasankRtasatkRtiH sa tasminvinamayyAvanipAnnijapratApaiH / vipulAdhipatezcakAra vazyAM surarAjopamavikramo dharitrIm / / 56 // saha vallabhayA pati prajAnAM zayanIyasthitamekadA sametya / vihitapraNatiH pareGgitajJA nijagAdeti sakhI zaziprabhAyAH // 60 // praveze liT // 56 / / pureti / puranAthapuraHsaraH puranAthasya jayavarmaNaH puraHsaraH / kumAraH ajitasenaH / utpatAkam uddhRtA: patAkA yasya tat / rAjaniketanaM rAjamandiram / pravizana, vadhUjanAnAM vadhva eva janAsteSAm / rUpakam ( ? ) hRdayonmAdavidhAyinaH hRdayasya cittasyonmAdaM vikAraM vidadhatItyevaMzIlAH, hRdayonmAdakAriNastAn / vividhAn nAnAprakArAn / svabhAvAn cessttaaH| vidadhe cakAra / DudhAJ dhAraNe ca liT // 57 // vapuSeti narendralakSmoM narendrasya mahendrasya lakSmI zomAm / jayatA jayamAnena / vapuSA gAtreNa / itarAsaMbhavinA itressaamsNbhvinaa| pauruSeNa pratApena / parisUcanayA vacanena vinApi / tadIyA tasyeyaM tadIyA-ajitasena. saMbandhinI / jAtikulonnatiH jAtikulayoH mAtApitro runnatirAdhikyam / rAjJA bhUpena / bubudhe budhyate sma / budhimani jJAne karmaNi liT / anumitiH // 58 / nivasanniti / tasmin vipulpure| nivasan tiSThan / kRtasatkRtiH kRtA vihitA satkRtiH satkAro yasya saH / saH kumaarH| nijapratApaiH nijasya svasya pratApaiste. jobhiH / [avanipAn bhUpAn / vinamayya vandayitvA / surarAjopamavikramaH' surarAjasya devarAjasya upamA samAno vikramaH parAkramo yasya sH| dharitrI bhUmim / vipulAdhipate: jyvrmnnH| vazyAM vazaMgatAm / 'vazyapathya-' ityAdinA sAdhuH / cakAra karoti sma / DukRJ karaNe liT // 59 / / saheti / vallabhayA vnityaa| saha sAkam / zayanIyasthitaM zayanIye tarUpe sthitam / prajAnAM lokAnAm / pati prabhum / ekadA ekasmin dine / sametya prApya / pareGgitajJA pareSAmanyeSAmitijJA abhipraayjnyaa| vihitapraNatiH kRtapraNAmA / zaziprabhAyA: shshiprbhaakumaaryaaH| sakhI vysyaa| iti vakSyamANaprakAreNa / nijagAda Uce / gada vyaktAyAM samaya nagarameM khUba sajAvaTa kI gayI thI aura utsavoMkI dhUma macI huI thI // 56 // rAjamahala patAkAoMse sajA diyA gayA thaa| usameM rAjakumAra ajitasenane-jisake Age-Age rAjA jayavarmA cala rahA thA--praveza kiyaa| rAjakumArako dekhakara vahAMko vadhuoMkI nAnA prakArako ceSTAe~ prakaTa huIM, jinase unake hRdayake unmAda bhare bhAva abhivyakta ho rahe the // 57 // rAjakumArake indrase bhI kahIM adhika sundara zarIra aura puruSArthako, jo dUsaroMmeM kabhI sambhava nahIM ho sakatA-dekhakara rAjAne, binA kisI sUcanAke usakI jAti aura kulakI unnati jAna lI // 58 // rAjakumAra, jayavarmAke yahAM kucha dina satkArake sAtha rhaa| vaha indrake samAna parAkramI thaa| ataH usane apane pratApase sabhI rAjAoMko namra banA diyA aura sAre bhUmaNDalako vipula nareza-jayavarmAke adhIna kara diyA // 56 // eka dinakI bAta hai| rAjA, rAnIke sAtha eka palaMgapara baiThA huA thaa| usI samaya rAjakumAro zaziprabhAkI eka sahelI, jo dUsaroMke bhAvako bhA~pane meM bar3o kuzala thI, usa ( rAjA ) ke pAsa jAkara namaskArapUrvaka yoM 1. a yuvarAjapuraH / 2. a ma sa bhAvAn / 3. a ka kha ga gha ma marendra / 4. A mAta. pitroH| 5. = vinamrAn vidhaay| 6. surarAjopamo devarAjasadRzo vikramaH parAkramo yasya saH, divyaparAkrama iti yAvat / 7. = iGgitaM parAbhiprAyaM jAnAtItIGgitajJA / | Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam naranAtha yuvA yadA sa dRSTo bhavato dehajayA mahendramardI / vidadhAti tataH prabhRtyanAsthAM svazarIre'pi vimuktagandhamAlyA // 61 // parizUnyamanA vicintayantI kimapi kssaamvipaannddugnnddlekhaa| parivArasamAhRte'nnapAne jvarahInApi dadhAtyarocakatvam / / 62 // himadagdhasaroruhopamAGgayA hRti tasyA vinipatya tatkSaNena / kvathatA nayanAmbunAntaraGgaH paritApaH parigamyate garIyAn / / 63 // zvasitairahimainitAntadIdhairiva dhuumprsraiviyogvhnH| sarasIruhazaGkayA mukhe'syA nipatadaramudasyate'livRndam / / 64 // vAci liT // 60 / / naranAtheti / naranAtha bhUpAla / mahendramardI mahendraM mardatItyevaMzIlaH, tathoktaH, mahendrasya hantA / yuvA taruNaH / saH kumAraH / bhavataH tava / dehajayA tanayA / yadA ytsmye| dRSTaH AlokitaH / tataH prabhRti tadAdi / vimuktagandhamAlyA vimukta gandhamAlye yayA sA / svazarIre svazarore'pi dehe'pi| anAsthAm audAsInyam / vidadhAti karoti DadhAtra dhAraNe ca laTa // 61 // parizUnyeti / parizanyamanAH parizanyaM mano yasya saH ( yasyAH sA ) / kimapi yatkicidapi / [vi.] cintayantI vicArayantI / kSAmavipANDugaNDalekhA kSAmA kRzA pANDuH zubhrA, kSAmA cAso pANDuzca tathoktA kSAmapANDugaNDayolekhA pradezo yasyAH sA / parivArasamAhRte parivAraiH parijanaiH samAhRte nIte / annapAne bhakta pAne / jvarahInApi jvareNa jU.' honApi / arocakatvam arucitvam / dadhAti dharati / hetuH ( vibhaavnaa)||62|| himeti / himadagvasaroruhopamAGgayAH himana dagdhasya bhasmIkRtasya saroruhasyopamA samAnam ( sAmyaM yasya tat ) aGgaM yasyAstasyAH / tasyAH zaziprabhAyA: / hRdi citte / tatkSaNena tatsamayena / vinipatya ptitvaa| kvathatA uSNatAyatA ( uSNatAvatA ) / nayanAmbunA netraambunaa| a [ A-] ntaraGgaH antaraGge pravartamAnaH / garIyAn prakRSTo guruH ( prakarSaNa guruH ) garIyAn / 'guNAGgAdveSTheyasU' iti yasU ( Iyasu ) / 'priyasthira-' ityAdinA gurUzabdasya graadeshH| paritApaH sNtaapH| parigamyate jnyaayte| gamla gatI karmariNa laT / anumitiH // 63 // zvasitairiti / ahimaiH uSNaH / nitAntadIghaH nitAntamatyantaM dogheraaytaiH| viyogavahnaH viyoga eva viraha eva vahniragnistasya / dhUmaprasarairiva dhUmasya prasarairiva prasaraNairiva / zvasitaiH zvAsaiH / sarasIruhazaGkayA sarasoruhamiti kamalamiti zaGkayA sandehena / asyAH zaziprabhAyAH / mukhe badane / nipatat skhalat / alivRndam kahane lgii-||60 // rAjan ! ApakI kanyA zaziprabhAne jabase rAjA mahendrako mAranevAle yuvaka ajitasenako dekhA hai tabhIse usane candanake lepa aura mAlAkA parityAga kara diyA hai tathA apane zarIrako bhI upekSA kara dI hai // 61 // usakA mana sUnasAna (ekAnta) sthAnako pasanda karane lagA hai| vahIM ( ekAnta meM ) baiThakara vaha kucha socatI rahatI hai| usake kapola sUkha gaye haiM aura unakA raMga pIlA par3a gayA hai / parivArake loga usake pAsa anna-jala le jAte haiM, kintu jvarake binA bhI use khAne-pInese aruci ho gayI hai / / 62 / / usakA sukumAra zarIra pAlese jhulase hue kamalake samAna ho gayA hai / usake azru-bindu A~khoMse sonepara girakara zIghra hI khaulane lagate haiM, jinase usake tIvra antastApakA patA lagatA hai| / / 63 // kamalake bhramase usake mukha para jo bhauMre giranA cAhate haiM, ve viyogAgnike phailate hue dhue~ sarIkhe pratIta 1. adegsamAdRte / 2. = samAnIte / 3. A bhuktipAne / 4. A juutyaa| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 - 6, 68 ] SaSThaH sargaH muSitA' vadanazriyA mama zrIranayetIva ruSopajAtamUrchAm / vidadhAti muhurmuhurmaMgAkSI viSaniHsyandibhiraMzubhiH zazAGkaH / / 65 // paritApavinAzanAya zayyA kriyate yA navapallavaiH sakhIbhiH / davavahnizikhAvalIva sApi jvalayatyambujakomalaM tadaGgam // 66 // vidadhAtu bhujaMgasaGgabhAjo rasasekaH khalu candanasya tApam / pravibhAti mahattadatra citraM yadamUM plaSyati dakSiNo'pi vAtaH / / 67 // nitarAM parikopito manobhU ratirUpaM dhruvametayA hrntyaa| vidadhAti vinAzahetumasyAH kimasAdhAraNamanyathA prayatnam / / 68 // alInAM bhramarANAM vRndaM samUhaH / dUram udasyate nirAkriyate / asU kSepaNe laT / utprekSA / / 64 // muSiteti / mama me| zrI: zobhA / anayA, anvAdezeH enadAdeza: (?) / vadanazriyA vadanasya makhasya zriyA shobhyaa| maSitA apahRtA / iti evam / matvA, ruSA kopena, iva / zazAGkaH candraH / viSa [ni:- ] syandibhiH viSaM (niH ) syandata ityevNshiilaiH| aMzubhiH kiraNaH / mRgAkSoM mRgasyAkSiNI ivAkSiNo yasyAstAm / muhurmuhuH punaH punaH / upajAtamUrchAm upajAtA utpannA mUrchA yasyAstAm / vidadhAti karoti / / 65 / / paritApeti / paritApavinAzanAya paritApasya saMtApasya vinAzanAya vinAzArtham / sakhibhiH [ sakhIbhiH ] vayasyAbhiH / navapallavai: navainatanaiH pallavaiH kisalayaiH / yA zayyA talpam / kriyate vidhIyate / sApi pallavaza zikhAvalIva davazcAsau vahnizca (davasya vahniH) tathoktastasya zikhAnAM jvAlAnAmAvalIva samUha (jAlam ) iva / ambujakomalam ambujamiva kamalamiva komalaM mRdulam / tadaGgaM tasyAH zaziprabhAyA aGgaM gAtram / jvalayati dahayati / jvala dIpto gijantAllaT / hetuH (?) // 66 // vidadhAtviti / bhujaGgasaGgabhAjaH bhujaGgAnAM saGgaM saMparka bhajatIti tathoktasya / candanasya malayajasya / rasasekaM ( kaH) rasasya dra sekaM ( kaH ) secanam / khalu, tApaM santApam / vidadhAtu karotu / dudhAtra dhAraNe ca loT / dakSiNo'pi dakSiNadiza Agato'pi / vAtaH vaayuH| amUm etAm / pluSyati dahati / plaSa dAhe laT / yat prakRtam / tata, atra loke / mahaccitram Azcaryam / bhavati / hetuH // 67 // nitarAmiti / ratirUpaM ratidevyA rUpama / harantyA aphrntyaa| etayA anayA zaziprabhayA / manobhUH manmathaH / nitarAm atyantam / parikopitaH parikruddhaH / dhruvaM nizcayaH / anyathA na parikopitazcet / asyAH shshiprbhaayaaH| asAdhAraNaM pratikArarahitam / vinAzahetuM nidhanakAraNam / prayatna' prArambham / kiM kiM kAraNam / vidadhAti karoti / DudhAJ hone vAle usake uSNa aura dIrgha zvAsa vAyuse haTA diye jAte haiM // 64 / / 'isane apane mukhakI zobhAse merI zobhA curA lo hai', mAno yaha socakara rAtrike samaya candramA kruddha hokara apanI kiraNoMse biSa bahAkara zaziprabhAko bAra-bAra mUcchita kara detA hai // 65 // usake tIvra santApako dUra karaneke lie saheliyA~ navIna koMpaloMse jo seja sajAtI haiM, vaha bhI usako kamala komala kAyAko davAgnikI jvAlAkI bhA~ti jalAne lagatI hai // 66 // candana-dravakA siMcana yA lepa bhale hI use santApa de; kyoMki usase jaharIle kAle nAga lipaTe rahate haiM, kintu dakSiNa (anukUla) vAyu bhI use jalAtA hai, yaha bar3e ho Azcaryako bAta hai // 67 // lagatA hai zaziprabhAne ratike rUpako harakara kAmadeva (ratipati) ko bahuta adhika kruddha kara diyA hai| yadi yaha bAta na hotI 1. a sujitA / 2. a mnojo| 3. a vhntyaa| 4. A za sa idaM ( 66 tamaM ) padyaM pazcAd vyAkhyAtam, itaH pUrva tu vidadhAtu ityAdi ( 67 tamaM ) padyaM vyAkhyAtam / 5. = dahati saMdhukSayati vaa| 6. A laT, za sa leT / 7. = kRta iti shessH| 8. = nizcayena / 9. = prayatanam / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 candrapramacaritam [6,69 sapadi pravidhIyatAM tadatra pravidheyaM guNavadvimRzya buddhayA / hariNAyatacacurIza yAvaddazamI yAti dazAM na puSpaketoH // 66 // zrutavAniti tagiraM garIyaHpramadodyatpulako babhUva bhUpaH / duhiturvigaNayya cittavRtti sadRzImAtmana eva cittavRtteH // 70 // aparedhurapRcchAhatAtmA sahasAhUya nimittinaM narendraH / vidhe ca zubhe zarIrajAyA divase tatpratipAdite pradAnam // 71 / / sa tataH prabhRti pratItatejA nijapANigrahavAsaraM kumAraH / gaNayansmarabANabhinnamarmA dayitAsaGgasamutsuko'vatasthe / / 72 // dhAraNe ca laT // 68 // sapadoti / Iza bho svAmin / hariNAyatacakSuH hariNasya mRgasyevAyate vizAle cakSuSI yasyAH saa| yAvat yatpramANam / puSkepato. manmathAt / dazamoM dazAnAM pUraNo dazamI, tAm / dazAm avasyAM maraNAvasthA mityarthaH / na yAti na gacchati / ( tAvat ) guNavat guNayuktam / pravidheyamiti kArya. baddhayA bodhanena / vimazya vicaary| atra asyAma / tata kAryama / sapadi zIghrama / pravidhIyatAM pratikAraH teti / iti ukta prakAreNa / tagiraM tasyAH zaziprabhAsakhyA giraM vAcam / zrutavAn AkaNitavAn / bhUpa: jayavarmA / Atmana eva svasyaiva / cittavRtteH cittasya vRttevartanasya / sadRzI samAnAm / duhituH putryAH / cittavRtti mAnasavRttim / vigaNayya nizvitya / garoyaHpramadodyatpulakaH garIyasA mahatA pramadena saMtoSeNa udyadutpadyamAnaH pulako romAJco yasya saH / babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liT / 70 / / aparedhuriti / AdRtAtmA AdRta Adarayukta' AtmA buddhi yasya saH / narendraH jyvrmaa| aparedhuH banyasmin divase / nimittinaM nimittajJam / sahasA zIghram / AhUya bAhvAnaM kRtvA / apRcchat zRNot / tatpratipAdite tena nimittajJena pratipAdite kathite / zubhe zobhane / divase dine / zarIrajAyA: zaziprabhAkumAryAH / pradAnaM vAgdattim / vidadhe ca cakAra ca / DudhAJ dhAraNe ca liT / / 71 / / sa iti / tataH prabhRti taddivasamArabhya / pratItatejAH pratItaM prathitaM tejaH pratApo yasya saH / smarabANabhinnamarmA smarasya madanasya bANairgiNaibhinna sphaTitaM marma marmasthAnaM yasya saH / dayitAsaGgasamutsukaH dayitAyAH kAntAyAH saGge saMyoge samutsukaH samudhuktaH / saH kumAraH / ajitasenakumAraH nijapANigrahavAsaraM nijasya svasya pANigrahasya vivAhasya vAsaraM divasam / gaNayan saMkhyAnaM kurvan / avatasthe tiSThati sma / SThA gatinivRttau laT / 'saMviprAvAt' iti taG to vaha isake vinAzake lie asAdhAraNa prayatna kyoM karatA ? // 68 // rAjan ! isalie apanI buddhise isa viSayameM jo bhI lAbhakara ho zoghra kojie, jisase hariNAkSI zaziprabhA kAmadevakI dazavIM (mRtyu) dazAse baca jAye // 69 // zaziprabhAkI saheloke ye vacana sunakara evaM apane vicAroMke samAna apanI putroke vicAroMko bho jAnakara jayavarmA mana-hI-mana bar3A prasanna huA, aura usI prasannatAke kAraNa usake zarIra meM romAMca ho AyA // 70 / / isase agale dina rAjAne Adara pUrvaka eka jyotiSIko zIghra ho bulvaayaa| rAjAke pUchane para usane jo zubha dina batalAyA, usI dina usane apanI kanyAkA pradAna--vAgdAna (sagAI) kara diyA // 71 // vivAhakI bAta taya honeke bAda kAmadevane tejasvI rAjakumAra ajitasenake marmasthalako apane bANoMse vIMdha ddaalaa| phalataH vaha patnoke samAgamake lie utsuka hokara vivAhake dina ginane lagA 1. a daahitaatmaa| 2. A i prthittejaa| 3. = yAvat paryantam / 4. = manmathasya / 5. A saMtoSayukta / 6. = pRcchati sma / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 6, 76 ] SaSTaH sargaH girirastyatha khecarAdhivAsaH shikhrottmbhittaarkaasmuuhH| vijayArdha iti prasiddhanAmA nijavistAraniruddhadigvibhAgaH / / 7 / / kaladhautamayo'khilAsu dinu prakiranyaH zazizubhramaMzujAlam / / pravibhAti vizAlamedinIkaH zucinirmoka ivAmbaroragasya / / 74 // pRthu dakSiNato'sti tatra ramyaM puramAdityapurAbhidhAM dadhAnam / rajatAcchatayeva devalokAtpratibimbaM patitaM manobhirAmam // 7 // dharaNIdhvaja ityabhUprazAstA balavAMstasya purasya khecarendraH / amarendra ivoddhatAvyadhAdyaH sakalAnkhecarabhUbhRto vipakSAn // 76 / / // 72 // giririti / atha anantaram / khecarAdhivAsaH khecarANAM vidyAdharANAmadhivAsa AdhArabhUtaH / zikharotta. mbhitatArakAsamUhaH zikharaiH zRGgaruttambhita udRtaH tArakANAM nakSatrANAM samUho yasya ( yena ) saH / nijavistAraniruddhadigvibhAgaH nijasya svasya vistAreNAyAmena niruddho vyApto dizAM vibhAgo yasya ( yena ) saH vijayA iti rajatAcala iti / prasiddhanAmnA prasiddhena pratItena nAmnA abhidhAnena / giriH parvataH / asti vartate / asa bhuvi laT / svabhAvaH // 73 // kaladhauteti / kaladhautamayaH rajatamayaH / zazizubhraM zazIva candra iva zubhraM gauram / aMzujAlam aMzUnAM kiraNAnAM jAlaM samUham / akhilAsu sarvAsu / dikSu dizAsu / prakiran / vizAlamedinIkaH vizAlA' vistArA medinI bhUmi ryasya saH / yaH prvtH| ambaroragasya ambaramAkAzamevoragaH sarpastasya / zucinirmoka iva zuciH zubhro nirmokaH kaJcukaH ( sa ) iva / pravibhAti prbhaaste| bhA dIpto laT / utprekSA / / 74 // pRthviti / tatra parvate / dakSiNataH dakSiNasyAM zreNyAm / rajatAcchatayA rajatasya rUpyasyAcchatayA nairmasyena / manobhirAmaM manoharam / devalokAt svargAt / patitaM cyutam / pratibimbaM pratikRtIba / ramyaM sundaram / AdityapurAbhidhAm 'Adityapuram' ityabhidhA tAm / dadhAnaM dharamANam / pRthu mahat / puraM purI / asti vartate / asa bhuvi laT / utprekSA // 75 / / dharaNIti / yaH vipakSAn zatrUn / vigatapatattrAn / sakalAn nikhilAn / khecarabhUbhRtaH khevarabhUmipAlAn, pakSe khecarAn AkAzacarAn bhUbhRtaH parvatAn / amarendra iva devendra iva / uDhatAn vinaSTAn / vyadhAt akarot / balavAn parAkramI / // 72 / / isake pazcAt-eka vijayAdhaM nAmakA prasiddha parvata hai| usane apane vistArase sArI dizAoM aura vidizAoMke vibhAgako samApta kara diyA hai-jidhara dekho udhara vaha phailA huA hai, ataH pUrva kisa ora hai aura kisa ora haiM pazcima Adi, isakA patA hI nahIM pdd'taa| usane apane zikharoMse tArAmaNDalako Upara uThA diyA hai, aura usa para vidyAdhara loga nivAsa karate haiM // 73 // usa parvatane apano lambAIse bhI vizAla bhUbhAgako AtmasAt kara rakhA hai| rajatamaya honese vaha sabhI ora candramAke samAna apanI dhavala kiraNoMko phailAe hue hai| ataH vaha AkAza rUpI sarpakI girI huI sapheda keMculIke samAna jAna par3atA hai // 74 / / dakSiNakI ora usa parvatake Upara (usa parvatako dakSiNa zreNI meM) eka Aditya nAmakA vizAla nagara hai| vaha atyanta abhirAma--sundara hai / use jo bhI eka bAra dekha letA hai, usakA mana vahIM rama jAtA hai (abhirAmam-abhiramate mano yatra tadabhirAmam) / ataeva aisA jAna par3atA hai mAno usake rajatamaya svaccha pradeza meM svargakA pratibimba par3a rahA ho / 75 // dharaNIdhvaja nAmakA eka balavAn rAjA usa nagarakA zAsaka thA / vaha samasta vidyAdharoMkA svAmI thaa| usane sAre vipakSI 1. a manobhidhAnam / 2. = adhivAso nivAso yatra saH / 3. 'prasiddhanAmnA' iti paatthssttiikaakRdbhimtH| pratiSu prasiddhanAmA' ityeSa pATho dRzyate / prasiddha prakhyAtaM nAma yasya sa:-iti tadvayAkhyA kAryA / 4. mA kaladhauta iti / 5. = vistRtaa| 6. za sa pRthvIti / 7. = pratikRtiriva / 8. A vigataparatAn , zasa vigataparatrAn / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 candrapramacaritam atha sapriyadharmanAmadheyaM paramANuvratapAlanaprasaktam / ' yaticihnadharaM sabhAntarasthaH sahasA kSullakamAgataM dadarza / / 7 / / pratipattibhirarghapUrvikAbhiH svayamutthAya tmgrhiitkhgendrH| matayo na khalUcitajhatAyAM mRgayante mahatAM paropadezam / / 8 / / pravisarjita srvpaadsevaagtvidyaadhrbndhumntrivrgH| garuviSTaramAsthitena tena smitapUrva sa kRtAziSA bbhaasse||76|| khacarAdhipa yogino'pi kAmaM kimapi snihyati mAnasaM na jaane| tvayi bAndhavavatsale mamAho balavAnsavejagatsu mohraajH||8|| dharaNIdhvaja iti dharaNodhvaja iti nAma ( naamkH)| khecarendraH khecarANAM vidyAdharANAmindraH prbhuH| tasya purasya Adityapurasya / prazAstA pAlakaH / 'kRkAmakasya-'ityAdinA karmaNi sssstthii| abhUt abhavat // 76 / / atheti / atha anantaram / sabhAntarasthaH sabhAyAH saMsado'ntarastho madhyasthaH / saH dharaNIdhvajaH / paramANuvrata-- pAlanaprasaktaM paramANuvratasya zrAvakavratasya pAlane rakSaNe prasaktamAsaktam / yaticihnadharaM municihnadharaMjapamAlAdidharamityarthaH (1) / priyadharmanAmadheyaM priyadharma iti nAmadheyaM yasya tam / sahasA zIghram / Agatam / AyAtam / kSullakaM brahmacAriNam (?) dadarza pazyati sma / dRza prekSaNe liT / / 77 // pratipattibhiriti / khagendraH khagAnAM vidyAdharANAmindraH prbhuH| svayam utthAya siMhAsanAdutthAya / arghapUrvikAbhiH arghaH pUjAyogyaM dravyaM pUrvaM puraHssaraM yAsAM tAbhiH / pratipattibhiH satkAraiH / taM priyadharmANam / agrahIt apUjayat / mahatAM mahApuru. SANAm / matayaH, ucitajJatAyAM prakRtajJatAyAm / paropadezaM pareSA mupadezam / na mRgayante nAnveSayanti / magi anveSaNe laT / khala vyaktam / aryAntaranyAsaH // 78 / / pravIti / pravijitasarvapAdasevAgatavidyAdharabandhamantrivargaH pAdayoH sevA pAdasevA tasyai AgatAstathoktAH, sarve ca te pAdasevAgatAzca ( tathoktAH) sarvapAdase kAgatAnAM vidyAdharANAM khecarANAM bandhanAM sagotrANAM mantriNA sacivAnAM vargaH samahaH, pravijitaH prahitaH sarvapAdasevAgatavidyAdharabandhamantrivargo yena saH / saH dharaNIdhvajaH / smitapUrvaM smitaM manAka smitaM pUrvaM yasmin karmaNi tat / kRtAziSA vihitAzIrvAdena / guruviSTaraM mahadAsanam / Asthitena / tena priyadharmabrahmacAriNA / babhASe ucyate sma / bhASi vyaktAyAM vAci karmaNi liTa / 79 / / khacareti / khacarAdhipa bho khacarANAM vidyAdharANAmadhipa prbho| bAndhavavatsale bAndhavavat vatsale vAtsalyayukte / tvayi bhavati / yogino'pi vidyAdharoMko sattA samApta kara dI thii| jaise indra ne AkAzameM ur3anevAle (jainetara purANoMkI dRSTise) pahAr3oMke paMkha kATakara unheM niSprANa kara diyA thA // 76 // isake pazcAt eka dinakI bAta hai, vaha sabhAke bIca meM baiThA huA thaa| itane meM usane acAnaka hI vahA~ Aye hue kSullakagyArahavIM pratimAke dhArI utkRSTa zrAvakake darzana kiye| ve utkRSTa aNuvratoMke pAlaka the / ve digambara sAdhuoM kI taraha uddiSTa bhojana tyAga Adi cihnoMse vibhUSita the| unakA nAma thA priyadharma // 77 // vaha vidyAdharoMkA rAjA siMhAsanase uThakara khar3A ho gayA, aura argha Adi pUjA sAmagrI lekara usane svayaM unakA satkAra kiyaa| mahAn puruSoMkI buddhi ucita bAtoMkI jAnakArIke lie nizcaya hI paropadezakI pratIkSA nahIM karatI // 78 // phira apane caraNoMkI sevAmeM upasthita hae vidyAdharoM, bandhaoM aura mantriyoMke maNDalako rAjA dharaNIdhvajane bidA karake kSullakajIko eka bar3e Asana para baiThA diyaa| Asana para baiThakara unhoMne AzIrvAda dekara muskarAte hue, usase yoM khaa---||79|| he vidyAdharoMke nAtha ! maiM eka yogI hU~, phira bhI merA 1. ma priypRthu| 2. a ma rirthapUrvi / 3. i pratisajita / 4. a A i sarvagatazca moha / 5. A pratAveva 'prakRtajJatAyAm' iti paryAyaH samupalabhyate / 6. za sa bhASa / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 6, 83 ] SaSTaH sargaH tava mAnadhanAkhilaprakAraiH pravidhAtuM priyamIhate matirme / tamimaM zRNu yo mayA munIndrAttvadudanto viditaH sudharmanAmnaH // 81 // vipulAkhyamariMjayAbhidhAne puramastIndrapuropamaM janAnte / tadapAstasamastavairivargo jayavarmeti' bhunakti bhUmipAlaH // 82 // bhramaNA zazabhRtkAntiralAJchana prasaGgA / karadIkRtamaNDalasya jiSNostanayA tasya zaziprabhAbhidhAnA // 83 // tapasvino'pi / mama me / mAnasaM cittam / kAmaM bhRzam / snihyati prItiM karoti / kimapi kiM nimittamiti / na jAne na vedmi / jJA avabodhane laT / sarvajagatsu sarvajaneSu / moharAjaH mohakarmarAjaH / balavAn zaktimAn / aho hanta / arthAntaranyAsaH ||80|| taveti / mAnadhana mAna evAbhimAna eva dhanaM yasya tasya saMbodhanam - bho abhimAnadhana / akhilaprakAraiH nAnAprakAraiH sarvaprakArairvA / tava bhavataH / priyaM prItam / (hitamiti yAvat ) pravidhAtuM kartum / me mama / matiH buddhiH / Ihate pravartate / Ihi ceSTAyAM laT / sudharmanAmnaH sudharmAbhidhAnAt / munIndrAt munInAmindraH zreSThastasmAt / yaH tvadudantaH tava bhavata udanto vArtA / mayA viditaH jJAtaH / [ tam i'mam udantaM vRttAntam / zRNu AkarNaya / ] / rUpakam ( ? ) // 81 // vipuleti / arijayAmighAne ariMjaya ityamidhAnaM yasya tasmin / janAnte deze / indrapuropamam indrapurasyAmarAvatIpurasyopamaM ( upamA yasya tat ) samAnam / vipulAkhyaM vipulamityAkhyA yasya tat / puraM purI / asti vartate / asa bhuvi laT / agastasamastavairivargaH apAstaH tiraskRtaH samastAnAM vairiNAM ripUNAM vargaH samUho yena saH / jayavarmeti, bhUmipAla: bhUmi pAlayatIti yathoktaH / tat puram / bhunakti pAlayati / bhuja pAlanAbhyavahArayorlaT // 82 // mRgeti / avibhramapraharNA avibhrameNa vilAsAbhAvena prahINA rahitA vilAsena sahitA - ityarthaH / mRgadRSTiH mRgasyeva dRSTiryasyAH sA - eNalocanA | alAuna prapaGgA balAJchanena lAJchana rahitena prasaGgA saMbandha' / zazabhRtkAntiH zazabhRtavacandre va kAntidyutiryasyAH sA / zaziprabhAbhidhAnA zaziprabhetyabhidhAnaM yasyAH sA / tanayA kumArI / karadIkRtamaNDalasya karadIkRtaM karadAnavihitaM maNDalaM dezo yasya tasya / jiSNoH jayazIlasya / bhUjessnuka' iti zIlArthe stu - ( stukU - ) pratyayaH / tasya jayavarmaNaH / abhUt, 161 mana na jAne kyoM tumase bahuta adhika sneha karatA hai / yoM tuma bhI sabhIse mitravat sneha karate, ho, kintu tumhArA sneha ucita hai, rAjA jo Thahare, para eka yogI kisIse sneha kare, yaha eka adbhuta-sI bAta hai / saca to yaha hai ki sAre saMsAra meM moha bar3A balavAn hai / vaha sabhI karmoMkA rAjA hai ||80|| he rAjan ! tuma mAnake dhanI ho / merI buddhi hara taraha se tumhArA hita karanA cAhatI hai | ataH sudharma nAmaka munise maiMne jo vRttAnta tumhAre bAremeM sunA thA, use tuma suno-- // 81 // ariMjaya nAmake deza meM eka vipula nAmakA pura hai / vaha samAna hai / zatruoMke chakke chur3AnevAlA rAjA jayavarmA usakA zAsaka hai || 82 // vaha Taiksa vasUla karatA hai-- sabhI rAje usake mAtahata the / vaha vijayazIla hai / usakI eka zaziprabhA nAmakI kanyA hai / usakI dRSTi mRgakI hai-- vaha vilAsakI bahulatA hai / usako kAnti candramA ke samAna hai, sunAtA hU~ / indrake purake rAjamaNDalase mRganayanI hai, kintu usameM nArIke kintu usameM kabhI lAMchana ( kalaGka ) 1. a suzarmanAmnaH / 2. bha jayadharmeti / 3. ka kha ga gha ma dRSTirapi bhrama / 4. A prItim / 5 za sa yasmin / 6. eSa TokAnusArI pATha: pratiSu tu ravi bhramaprahINA - ityeva samavalokyate / 7. mRtasya dRSTiriva / 8. prasaGgaH saMbandho yasyAH sA / 9. = candrasyeva | 21 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam 4 7 pariSyati tAM ya eva dhanyo madanasyeva dhanurlatAM natAGgIm / sa bhaviSyati puNyarAzirekastava hantA bharatasya ca prabhoktA // 84 // iti vAcamadRSTamudgarAbhAM sahasA tasya nizamya khecarendraH / hRdaye viSasAda sAdhvasodyatpracura svedajalaplutAGgayaSTiH // 85 // guNavatsala mAgamastvamasminviSaye mAmakacintayAkulatvam / kamapi pratikAramatra yogyaM pravidhAsyAmyahamapramattacittaH // 86 // iti dezayati nabhazcarANAmadhipastaM visasarja namramauliH / avadhAyeM ca kRtyamAtmacitte tamanaiSIdivasaM nigUDhabhAvaH // 87 // yugmam ) ityadhyAhAraH / upamA ||83|| parIti / madanasya manmathasya / dhanurlatAM dhanuSo latAmiva natAGgoM stanabhAreNa kicidAnatazarIrAm / 'masahana' ityAdinA Go-pratyayaH / tAM zaziprabhAm / dhanyaH puNyavAn / puNyarAziH puNyAnAM sukRtAnAM rAziH samUho yasya saH / eva puruSa evaM pariSyati parigrahI bhaviSyati saH puruSaH / ekaH, tatra te / hantA hiMsitA / kRtkAmukasya -' ityAdinA karmaNi SaSThI / bharatastra bharatakSetrasya / prabhoktA ca pAlakazca / atrApi karmaNi SaSThI / bhaviSyati / bhU sattAyAM laT // 84 // itIti / khecarendraH dharaNIdhtrajaH / tasya priyadharmaNaH / adRSTamugadarAbhAm adRSTasyAnAlokitasya mugdarasyAyogadA AbhAM samAnAm / iti pratItibhUtAm / vAcaM vacanam / nizamya zrutvA / sahasA zIghram [ sAdhvasodyatpracurasvedajalaplutAGgayaSTiH ] sAdhvasena bhayena udyata utpadyamAnasya pracurasya bahalasya svedasya jalena salilena plutA sAditA ( ArdrA ) aGgasya gAtrasya yaSTiH ( aGgayaSTirgAtrayaSTiH ) yasya saH / hRdaye mAnase / viSasAda vikheda ( cikheda) / SadlR vizaraNagatyavasAdaneSu liT // 85 // guNeti / guNavatsala guNeSu vatsala: prIti ryasya tasya saMbodhanaM bho guNavatsala guNaprota' / asmin viSaye etasmin kArye / tvaM bhavAn / mAmakacintayA madIyayA cintayA / 'yusmadasmadaH -- ityAdinA aJ tadyoge mamakAdezaH / AkulatvaM vyAkulatvam / mAgamaH mA gaccha / gamlR gatau luGi 'satizAsti -' ityAdinA aG-pratyayaH / apraprattacittaH apramattaM pramAdarahitaM vittaM yasya saH / aham atra kArye / yogyam arham / kamapi kaMcana / pratikAraM 12 pratikUlam / pravidhAsyAmi kariSyAmi / DudhAJ dhAraNe ca // 86 // itIti / nabhazcarANAM vidyAdharANAm / adhipaH prabhurdharaNIdhvajaH / taM dezayati priyadharmabrahmacAriNam / namramauliH namro mauliryasya saH / visasarja visRSTavAn / Atmacitte AtmanaH kA koI prasaMga nahIM AyA // 83 // | usakA zarIra kAmadevakI dhanurvallarIkI bhA~ti namanazIla aura komala hai / vaha puruSa dhanya hai, jo upake sAtha vivAha karegA / usakA puNyAtmA pati tumheM mAranevAlA hogA aura phira bharatakSetrakA zAsaka hogA || 84 // kSullaka priyadharmakI isa bAtako--jo jAdUse na dikhanevAle mudgarake prahArake samAna hai - - acAnaka sunakara vidyAdharoMkA rAjA apane manameM bar3A duHkhI huA / bhayake kAraNa usakA sArA zarIra pasInese sarAbora ho gayA ||85 || he guNavatsala ! isa viSaya meM Apa merI cintAse vyAkula na hoM / aba maiM sAvadhAna rahU~gA -- apane mana meM tanika bhI pramAda nahIM karU~gA / aura isake bAremeM koI yogya pratIkAra karUMgA || 6 || yaha kahakara vidyAdharoMke rAjA dharaNIdhvajane abhivAdanapUrvaka una dezavratI kSullakajIko vahA~se bidA kara diyA, aura phira apane manameM karttavyakA nizcaya kara 11 162 [ 6, 84 - 1. asA nigUDha / 2. a A i ka kha ga gha 'yugmam' iti nopalabhyate / 3. Aza sa pareti / 4. = dhanurlatAmiva kRzAGgomityarthaH / 5. = ya eSa puruSaH / 6. = parigRhISyati / 7. = AbhA yasyAH sA tAM tatsamAnAmiti yAvat / 8 = guNeSu vatsalo guNavatsalaH tatsaMbuddhI he guNavatsala he guNAnurAgin / 9. A pratAveva 'guNaprIta' iti samupalabhyate / 10. yA atri, za sa atrI / 11. A mAmakAdezaH / 12. = pratikriyAm / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 - 6, 90 ] SaSThaH sargaH aparedhurazeSasainyayuktaH sa vimAnairmaNikiGkiNIkarAlaiH / jayavarmapuraM' rurodha gatvA sabhayaiH paurajanairvilokyamAnaH / / 88 // prajighAya ca dUtamuddhatAkhyaM vacanazaM viniveditAbhisaMdhim / / sa sabhAmupagamya sUcitAtmA jayavarmANamidaM vaco babhASe / / 89 / / dharaNIdhnaja ityamoghanAmA prathitaH khecrckrvkrvrtii| vadatIti bhavantamakSatAko nRpa madvanivezitairvacobhiH // 10 // svasya citte mAnase / kRtyaM kAryam / avadhArya nizcitya / nigUDha bhAvaH nigar3haH vyavahito bhAvo yasya sa, san / taM divasaM tadditam / anaipot prApayat / NI prApaNe luI / / 87 / aparedhuriti / aparechuH anyasmin dine / azeSasainyayaktaH azeSaiH samastai: sainyaiH senAbhi sahitaH / saH dhrnniidhvjH| maNikiGkiNIkarAlaiH maNibhI ratnaiH kRtAbhi. kiGkiNobhiH kSudravaNTikAbhiH karAla cATaiH / vimAnaiH vyomayAnaiH gatvA prApya / samayaH bhayasahitaH / paurajanaiH purjnaiH| vilokyamAnaH vokSyamANaH san / jayavarmapuraM jayavargaNaH puraM purIm / rurodha ruNaddhi sma / rudhU AvaraNe liT / jAtiH // 88 // prajighAyeti / vacanajhaM vacanacAturyajJam / viniveditAbhisandhiM vinivedito'misandhirabhiprAyo yena tam ( kathitAbhitrAyamityarthaH) / uddhatAkhyam uddhata ityAkhyAbhidhAnaM yasya tam / dUtaM vacoharam / prajighAya prAhiNot / hi gativRddhayoliT12 / "hi ghno'Ge ku: pUrvAt' iti heH pUrvAt parasya kuH kvrgaadeshH| sUcitAtmA sUcito vijJApita AtmA yena saH / saH dUtaH / sabhA sabhAgRham / upagamya gatvA / jayavarmANaM jayavarmabhUpaM prati / idaM vacaH etadvacanam / babha.pe Uce / bhASi vyaktAyAM vAci liT / 89 / / dharaNIdhvaja iti / napa bho narapate / akSatAjJaH akSatA bAghArahitA' AjJA zAsanaM yasya saH / dharaNIdhvaja iti, amoghanAmA amoghaM sArthaka nAma yasya sH| prathitaH pratItaH / khecara cakracakravartI khecarANAM vidyAdharANAM cakrasya samUhasya cakravartI sArvabhaumaH / madvaktranivezitaiH mama vaktre mukhe nivezitaH15 sthApitaiH / vacobhiH vacanaiH / bhavantaM pUjyaM tvAm / iti vakSyamANaprakAreNa / vadati liyaa| usane apanA manobhAva gupta rkhaa| isa prakAra usane vaha dina bitAyA / // 7 // agale dina apanI sArI senAoMko sAtha lekara vaha vimAnase-jinameM maNimaya choTI-choTI ghaNTiyoMkI sajAvaTa thI-jayavarmA ke nagarameM jA phuNcaa| pahu~cate hI- usane usake nagarako cAroM orase ghera liyaa| use dekhanevAle vahA~ke nivAsI mana-hI-mana bar3e bhayabhIta ho rahe the // 88 // aura usane apane eka uddhata nAmake dUta ko-jo bolane meM kuzala thA-apanA abhiprAya batalAkara jayavarmAke pAsa bhejaa| usane sabhAmeM pahu~cakara aura apanA paricaya dekara jaya mAse ye vacana kdde-118|| rAjana! vidyAdharoMke cakravartI dharaNIdhvajane mere-dArA Apake pAsa sandeza bhejA hai / sAre bhUmaNDala meM unake jhaNDe laharA rahe haiN| isIlie unakA 'dharaNIdhvaja' nAma sArthaka hai| koI bhI manuSya unako AjJAko avahelanA nahIM kara sktaa| unakI saba 1. adharmapuraM / 2. a kyamAnaiH / 3. a'dharmANa / 4. A i rAja ckrvrtii| 5. = nitarAM gUDho guptaH / 6. A avyavahitaH / 7. = ninAya / 8. za sa laG / 9. = saMskRtAbhiH / 10. yA prato kevalaM, 'jAtiH' ityupalabhyate / 11. = yasmai / 12. za sa liTi / 13. A dharahitAM / 14. = prasiddhaH / 15. za sa nidezitaiH / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 candrapramacaritam [6, 9. - tava kApi zaziprabhAbhidhAnA duhitAstyarthasamanvitena naamnaa|| bhavatA kila sA videzakAya pravitIrNeti mayA zrutaM janebhyaH // 61 // tadidaM zaradabhrazubhrakIrtestava yuktaM na kulonnatasya kartum / bhavato bhavati yakIrtirevaM sati gurU pRthvItale samaste // 12 // vidadhAti matiM sutAvimohAdgRhajAmAtari yadyapIha ko'pi / abhijAtiravazyameva tenApyabhimRgyA' nanu sA vareSu mukhyA / / 93 // bhavato nanu puNyamatra heturyadavijJAtakulena tena noddhaa| tadiyaM svakaraNa dIyatAM me haThakAraH kriyate mayA na yAvat / / 64 / / bravIti / vada vyaktAyAM vAci laTa // 90 // taveti / tava te / arthasamanvitena arthayuktena-sArthakenetyarthaH / nAmnA abhidhAnena / zaziprabhAbhidhAnA zaziprabhA-ityabhidhAnaM yasyAH sA / kApi kAni asti kila2 vartate kil| bhavatA tvyaa| sA kanyA / videzakAya dezAntarAdAgatAya / pravitIrNA iti dattA iti / mayA, janebhyaH lokebhyaH / zrutama AkaNitam / / 91 / / taditi / zaradanazubhrakIrteH zaradaH zaratkAlasyAbhra vanmeghavat zubhrA dhavalA kItiryasya tasya / kulonnatasya kulenovatasya mahataH / tava bhavataH / tadidaM tadetatkAryam / yuktaM na yogyaM na bhavati / evaM sati, samaste nikhile| pRthivItale pRthivyA bhUmyAH tle| bhavataH tava / gurvI mhtii| akotiH apakIrtiH / bhavati hi / upamA / / 92 / / vidadhAtIti / iha asmin / ko'pi; sutAvimohAt sutAyAM putryAM vimohAt prIteH / gRhajAmAtari gRhasthAgate ( gRhamAgate ) jAmAtari duhitRptii| mati buddhim / vidadhAti karoti / tenApi puruSeNApi / vareSu pariNayanayogyapuruSeSu / mukhyA pradhAnA / sA abhijAtiH kulam / avazyameva nizcayenaiva / abhimRgyA nanu anveSaNIyA nanu / / 93 // bhavata iti / avijJAtakulena avijJAtamaviditaM kulaM jAtiyasya tena / tena vareNa / noDhA na pariNotA / yata, atra kArye / bhavataH tava / puNyaM sukRtam / hetuH kAraNaM nanu / ajJAtakulapuruSAya kanyaitAvatparyantaM na dattA tadeva tava puNyamityarthaH / mayA, yAvatparyantam / haThakAraH balAtkAraH / na kriyate na vidhIyate / tat tAvat / iyam eSA / svakareNa svahastena / me mahyam / doyatAM vitoryatAm / DudAna dAne karmaNi leT // 94|| jagaha prasiddhi hai| unakA sandeza yaha hai-||9|| ApakI koI zaziprabhA nAmakI kanyA hai| zazI-candramAke samAna prabhA honese vaha yathAnAma tathA guNa hai / aisI sundara kanyA Apa kisI paradezIko denA cAhate haiN| use Apa vivAhakA vacana bhI de baiThe haiM, aisA maiMne logoMse sunA hai / / 91 // ApakI kIrti zaratkAlIna candramAkI bhA~ti zubhra hai, aura ApakA kula bhI unnata hai / ataH Apako aisA karanA yogya nahIM hai| yadi Apa aisA hI kareMge, nahIM hI mAneMge to sAre saMsAra meM ApakA apayaza phaila jAyegA // 62 // yadi koI putrIke mohavaza apane ghara Aye vyaktiko vara ( jamAI ) banAnA cAhatA hai, to use bhI usake kulakA vicAra avazya hI karanA cAhie; kyoMki barameM kulInatA hI mukhya rUpase vicAraNIya hotI hai // 13 // usake sAtha-jisake kulakA bhI kucha patA nahIM-tumane apanI kanyAkA vivAha nahIM kara diyA, caTa maMganI paTa byAha nahIM kara DAlA, isameM tumhArA puNya hI kAraNa hai / ataH tuma apane hAthase apanI kanyA mujhe zIghra hI sauMpa do, jisase mujhe haTha yA balakA prayoga na karanA pdd'e| 1. atytimRpaa| 2. za sa kim / 3. za sa kim / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 6,98 ] SaSTaH sargaH iti tadvacanairviruddhacitto' vacanaM bhUpatirabhyadhAtsamAsAt / matimAnapi dUta kovidastvaM na manAgapyasi laukikakriyAyAm // 65 // kulajo kulajo'thavAstu so'smai na hi dattA tanayA bhavatyadattA | yadi ko'pi balAdgrahItumIzastvarito'bhyetu vilambate kimartham // 66 // iti dUtamasau visRjya rAjAjita senAya tadAkhyadAzu kAryam / racitabhrukuTistadA sa kopAdidamUce zvazuraM vilokya bAhU // 67 // tava tAta na yuktamAkulatvaM mayi tiSThatyarimasta kaikazUle / tvamimaM pravilokayAdya mRtyorvadane duSTanabhazcaraM vizantam // 68 // 165 itIti / iti evaMvidhaiH / tadvacanaiH tasya dUtasya vacanaiH / viruddhacittaH viruddhaM kopayuktaM cittaM mAnasaM yasya saH / bhUpatiH jayavarmA / samAsAt saMkSepAt / vacanaM vacaH / abhyadhAt abravIt / DudhAJ dhAraNe ca luG / bho dUta bho cara / tvaM matimAnapi buddhimAnapi / laukika kriyAyAM lokavyavahArakAyeM / mAnagapi ISadapi / kovidaH praur3haH / nAsi na bhavasi / asa bhuvi laT // 95 // kulaja iti / saH gRhAgato varaH / kulajaH vaMzajAtaH / athavAkulajI vA duSkulajo vA / astu bhavatu / asa bhuvi leT / asmai etasmai / tanayA kumArI / dattA vitIrNA / adattA na vitIrNA hi vA / na bhavatu [ bhavati ] / ko'pi balAt balAtkArAt / gRhItuM svIkartum / IzaH samarthazcet / tvaritaH zIghra ( tA ) yuktaH / abhyetu Agacchatu / kimarthaM kinnimittam / vilambate kAlayApanaM karoti / / 96 / / itIti / iti anena prakAreNa / basau rAjA jayavarmabhUpaH / dUtam uddhatAkhyadUtam / visRjya gantumAjJApya / ajita senAya ajitasenakumArAya / tatkAryaM dharaNIdhvajasaMbandhISTa prayojanam / bAzu zIghram // Akhyat abravIt / rUpA prakathane laG / tadA tatsamaye saH kumAraH / kopAt roSAt / racitabhrukuTi : racitA vihitA bhrukuTiryasya ( yena ) sa: / bAhU bhujo / vilokya vIkSya / zvasuraM mAtulaM ( ? ) prati / idaM vakSyamANavacanam / Uce jagAda / brUJa vyaktAyAM vAci liT / 'asti bruvorbhUva cau' iti vacAdezaH / 'vyAdisvabvacaH kiti' iti yaJa ik / / 97 / / taveti / tAta bhoH pUjya / 'tAto'nukampye janake' iti vizvaH / arimasta kaika zUle arINAM zatrUNAM mastakAnAmekaM kevalaM zUlamiva arimastakaikazUlaH tasmin / mayi tiSThati vidyamAne sati / tava bhavataH / AkulatvaM vyAkulatvam / na yuktaM na yogyam / adya idAnIm / mRtyoH yamasya / vadane mukhe / vizantaM gacchantam / imam etam / duSTanabhazvaraM duSTavidyAdharam / tvaM vilokaya pazya / lokRJ darzane NijantAlloT mere haTha karaneke pahale hI tuma apanI kanyA mujhe de do // 94 // dUtake ina vacanoMko sunakara usane saMkSepameM dUtase ye vacana kahe - dUta ! tuma buddhimAn ho, phira bhI lokavyavahAra meM sarvathA anabhijJa ho - laukika vyavahArako tuma tanika bhI nahIM jAnate // 95|| jise meM apanI kanyA de cukA hU~, vaha kulIna ho yA akulIna, para aba kucha nahIM ho sakatA | dI gayI kanyA aba nahIM dI gayI, nahIM ho sakatI / yadi koI use balAt grahaNa karane meM samartha hai, to turanta calA Aye, vilamba kyoM kara rahA hai ? // 96 // yaha kahakara rAjAne dUtako bidA kiyA, aura zIghra hI ajita senako ve sArI bAteM sunA dIM, jo dUtake sAtha huiiN| una bAtoMko sunakara mAre krodha usakI bhRkuTi tana gayI / phira vaha apane bAhuoM ko dekhakara apane zvasurase yoM bolaa||97|| pitAjI, maiM zatruoMkA siradarda haiM / mere rahate hue ApakA vyAkula honA yogya nahIMApa vyAkula na hoM / usa duSTa vidyAdharako Apa Aja hI mRtyuke mukha meM ghusate dekhanA ||6| 1. ka kha ga gha ma MruddhacetA N / 2. a ritaH so'stu / 3. a A i visarjyaM / 4. za sa visarjya | 5. A 'dhvajaH saMdiSTa / 6. A liT / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [6, 99 - iti cittamamuSya dhIrayitvA hRdi sasmAra dRDhasmRtirhiraNyam / smRta eva puro'bhavadgRhItvA sa rathaM ropitadivyazastrajAlam / / 66 // adhiruhya sa tatra vismitAsyaiH puralokaizca paraizca dRzyamAnaH / surasArathirutpapAta zatrorabhisainyaM zarasaMhatIvimuJcan / / 100 // tamudIkSya kharAMzuvadurIkSyaM prabhulajjAvivazIkRtAH prahartum / zarazaktirathAGgakuntahastAH saha saMbhUya DuDhaukire nabhogAH / / 101 / / nikhilAnamitAnalakSyamokSaH samamakSatradhiyAgatAnpRSatkaiH / samakocayadaprakampadhairyaH kumudAnIva karaiH sarojabandhuH / / 102 // // 98 / / itIti / amuSya etasya / cittaM mAnasam / iti anena prakAreNa / dhIrayitvA dhairyvtkRtvaa| hRdi hRdaye / dRDhamatiH dRDhA matirbuddhiryasya sH| hiraNyaM hirANyAkhyadevam / sasmAra smarati sma / smRta eva smRtamAtraH / saH hiraNyadevaH / ropita divyazAstrajAlaM ropitaM paritaM divyAnAM zastrANAmAyudhAnAM jAlaM yasmin tam / rathaM syandanam / gRhItvA AnIya / puraH agre| abhavat abhUt / bhU sattAyAM luG / / 99 // adhIti / surasArathiH sura eva hiraNya eva sArathiH sUto yasya saH / saH kumaarH| tatra rthe| adhiruhya Aruhya / vismitAsyaH vismitamAzcaryopetamAsyaM mukhaM yeSAM taiH / puralokaizca paurajanaizca / paraizca zatrubhizca dRzyamAnaH prekSyamANaH / dRzR prekSaNe karmaNyAnaz-pratyayaH / zarasaMhati zarANAM bANAnAM saMhati samUham / vimuJcan visRjan / zatroH vairiNaH / abhisainyaM senAbhimukhaM yathA tathA / utpapAta ujjagAma / patla gatI liT / / 100 // tamiti / kharAMzuvadurIkSyaM kharAMzuH sUryastadvadurIkSyaM durdarzam / taM kumAram / udokSya vilokya / prabhulajjAvazIkRtAH pramvA mahatyA lajjayA trapayA vazIkRtAH prvshiikRtaaH| zarazaktirathAGgakuntahastA: zarAzca zaktayazca rathAGgAni cakrANi tAni ca kuntAzva prAsAzva tathoktAH, ta eva hasteSu yeSAM te tayoktAH / 'praharaNAt saptamI ca' iti pUrvanipAtaH / nabhogAH vidyAdharAH / saha yugapat / saMbhUya militvA / prahartuM saMgrAmaM kartum / DuDhaukire yyuH| kaGa gatI liTa / upamA // 101 / / nikhilAniti / aprakampadhairyama aprakampa nizcalaM dhairya yasya sH| akSatradhiyA akSatra iti kSatriyo na bhavatIti dhiyA buddhyaa| samaM yugapat / AgatAn AyAtAn / nikhilAnapi sakalAnapi / tAn vidyAdharAn / alakSyamokSaH alakSyo'dRzyo mokSo mokSaNaM yeSAM taiH / isa taraha jayavarmAke manameM dhairya utpanna kara ajitasenane hiraNya nAmake devakA smaraNa kiyA / ajitasenako smRti bar3I prabala thii| yahI kAraNa hai jo aina maukepara, use saMkaTameM sahAyatAkA vacana denevAle hiraNyakA smaraNa ho aayaa| smaraNa karate hI vaha divya zastroMse bhare hue rathako lekara usake sAmane upasthita haA // 19 // vaha usapara savAra ho gayA aura usake Age vaha deva, sArathI banakara baiTha gyaa| purake nivAsI aura zatru, sabhI use Azcarya se dekha he the| phira bANoMko varSA karatA huA vaha zatru-senAkA sAmanA karaneke lie cala par3A // 10 // rAjakumAra pracaNDa mArtaNDakI bhA~ti tejasvI thA, najara uThAkara usakI ora dekhanA kaThina thA / use Ate dekhakara virodhI vidyAdhara bahuta bhArI lajjAse vivaza ho utthe| phira bANa, zakti, cakra aura bhAle apane-apane hAthoM meM lekara ve saba milakara rAjakumArake Upara prahAra karaneke lie Age bar3he // 101 // isa taraha kSatriyadharmako tAkameM rakhakara agaNita saMkhyA meM Aye hue samasta vidyAdharoMko dekhakara rAjakumAra tanika bhI nahIM ghbraayaa| usake bANoMko-jinakA chor3anA adRzya thA--dekhakara sabhI virodhI vidyAdhara saMkoca meM par3a gye| jaise sUrya kI kiraNoMke kAraNa kumuda saMkocameM par3a jAte haiM-saMkucita ho jAte haiN| jisa taraha sUrya apano kiraNoMse 1. ka kha ga gha ma lakSamokSaH / 2. za sa DhokRJ / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 160 tamasAdhyamavetya mAnuSAstrairavalokya svabalaM vihanyamAnam / mumuce dharaNIdhvajena kopAdarimohapravaNena tAmasAstram / / 103 / / timirapravidhAyi dhAvamAnaM sa tadudvIkSya tirohitAkhilAzam / suradattavisarjitena sadyastapanAstreNa nivArayAMbabhUva // 104 / / bhujagAngaruDena vahnimabdaiH kulizenAcalamudyamena tandrAm / pavanena payodharAnsa zatro rurudhe vighnavinAyakena siddhim / / 105 / / sa tato hatahetirugrakopAdasimudyamya samApataJjavena / vigatAsurakAryamoghazaktyA hRdi nirbhidya zaziprabhApriyeNa / / 106 // pRSaka: bANaH / 'pRSatkabANavizikhAH' ityamaraH / sarojabandhuH divAkaraH / karaiH kiraNaH / kumudAnova kuvala. yAnIva / samakocayat saMkocamakarot / kuca saMkocane laG / utprekSA ( upamA ) // 102 // tamiti / mAnuSAstraiH mAnuSairmanuSyasaMbandhaiH sAmAnyarityarthaH / astraiH bANaiH / taM kumAram / asAdhyaM sAdhayitumazakyam / avetya jJAtvA / hanyamAnaM hiMsyamAnam / svabalaM ca svasainyaM ca / avalokya vIkSya / arimohapravaNena areH zatrormohasya karaNe pravaNena smrthenetyrthH| gharaNIdhvajena dharaNIdhvajakhacarAdhipena / kopAt roSAt / tAmasAstraM tamobANaH / mamuce mucyate sma / muclana mokSaNe karmaNi liT // 103 // timireti / saH kumAraH / timirapravidhAyi timiramandhakAra pravidhatte tacchIlaM tamaHprasArakamityarthaH / dhAvamAnaM gacchat / tirohitAkhilAzaM tirohitA vyavahitA akhilA nikhilA AzA dizo yena tata / tat astram / udIkSya vilokya / suradattavisajitena sureNa hiraNyena dattaM tena visajitena vimuktena-pUrva hiraNyAkhyadevena dattaM pazcAdanena kumAreNa vijitamityabhiprAyaH / tapanAstreNa sUryaprakAzabANena / sadyaH tadaiva / nivArayAMbabhUva nivArayati sma / vRJ varaNe NijantAllaT / jAtiH // 104 // bhujagAniti / saH kumAraH / bhujagAn bhujagabANAn / garuDena garuDabANena / vahni vahnibANam / andaiH meSabANaiH / acalaM parvatabANam / kulizena vajrabANena / tandrAm AlasyabANam / udyamena udyogabANena / payodharAna meghavANAn / pavanena vAyubANena / siddhi kAryasiddhibANam / vighnavinAyake na vighnavinAyakabANena / rurudhe ruNaddhi sma / rudhUna AvaraNe liT / / 105 // sa iti / tataH pazcAt / hatahetiH hatA naSTA hetaya AyudhAni yasya saH / saH dharaNIdhvajaH / ugrakopAt tIkSNaroSAt / asi cakrAyudham / udyamya kozAdapanIya / javena zIghram / samApatan smaapdymaanH| zaziprabhApriyeNa kumudoMko saMkucita kara detA hai, usI prakAra usane apane bANoMse pratidvandviyoMko saMkucita kara diyA // 102 // rAjA dharaNIdhvajane mAnavoMke mAmUlI hathiyAroMse ajitasenako ajeya jAnakara aura apanI senAko burI taraha marate dekhakara virodhIke Upara mohakA cAdara DAlaneke lie kruddha hokara tAmasa ( andhakAra phailAnevAlA ) astra chor3A / / 103 // rAjakumArane yaha dekhakara ki andhakAra phailAnevAlA aura sabhI dizAoMko chipA denevAlA tAmasa astra sAmane bar3e vegase calA A rahA hai, hiraNyadevake dvArA samarpita tapanAstra-sUryAstrakA prayoga kiyaa| usake prayogase usane zIghra hI tAmasAstra ( tAmasa astra ) kA nivAraNa kara diyA // 104 / isake pazcAt ajitasenane dharaNIdhvajake dvArA prayukta bhujagAstrako apane garuDAstrase, Agneya astrako meghAstrase, parvatAstrako vajrAstrase, tandrAstrako udyamAstrase, meghAstrako vAyavya astrase aura siddhiastra ko vighnavinAyaka astrase rokA // 105 // isa taraha dharaNIdhvajake sabhI Ayudha vyartha kara diye gaye / taba use var3A krodha AyA, ataH vaha myAnase talabAra nikAlakara ajitasenake Upara 1. ma prabalena / 2. = saMkocayAmAsa / 3. A saMkoce / 4. = zIghram / 5. = samAgacchan / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 candrapramacaritam [6, 107 - nihatapramukhe tato'risainye nagamuDDIya gate samaM vayobhiH / pravisargya' hiraNyamakSatAGgaH sa puraM paurakRtotsavaM viveza / / 107 // atha puNyadine muhUrtamAtrAnmilitAzeSaparicchado mahecchaH / guruNA niravartayadvivAhaM jayavarmA duhiturmahotsavena // 108 // vidhinA pariNIya rAjaputrIM yuvarAjaH katiciddinAnyuSitvA / zvazurAnumato jagAma zIghra svapurImutsukasarvabandhulokAm // 109 / / atidUrataro'pi tena so'dhvA janakAzvAsanalolamAnasena / divasairatisaMmitairlalaGgha janayatyutsukatAM na kasya bandhuH // 110 / / priyeNa kAntena / amoghazaktyA bamoghayA saphalayA zaktyA zaktyAyudhena / hRdi vakSasi / nibhidya vidArya / vigatAsuH vigatA apagatA asavaH prANA yasya sH| akAri akriyata / DukRJ karaNe karmaNi lung|| 106 // nihateti / tataH pazcAt / nihatapramukhe nihito hiMsitaH pramukho mukhyanAyako yasya tasmin / arisainye areH zatroH sainye'noke / vayobhiH pakSibhiH / sAkaM samam / uDDoya AkAzamudyamya / nagaM vijayArdhaparvatam / gate sati yAte sati / hiraNyaM hiraNyAkhyadevam / pravisaya prahitya / akSatAGgaH akSatamabAdhitamahaM zarIraM yasya sH| saH ajitasenaH / paurakRtotsavaM poraiH purajana. kRta utsavo yasya tat / puraM vipulapuram / viveza vizati sma / viza pravezane liT // 107 // atheti / atha purapravezAnantaram / puNyadine zubhadivase / muhUrtamAtrAt alpakAlamAtrAt / militAzeSaparicchadaH militaH saMcito'zeSaH samastaH paricchadaH parikaro yasya saH / mahecchaH gaMbhIraH jayavarmA jayavarmabhUpatiH / guruNA mhtaa| mahotsavena mahotsAhena / duhituH putryAH / vivAhaM pANigraham / niravartayat akarot / / 108 // vidhineti / yuvarAjaH ajitasenaH / rAjaputrI rAjasutAM zaziprabhAm / vidhinA vidhAnena / pariNIya' vivAhaM kRtvA / katicit kiyanti / dinAni" divasaparyantam / uSitvA sthitvA / zvasurAnumataH san zvasurasya mAtulasyAnumataH saMmataH san / utsukasarvabandhulokAm utsukA: sarve vizve bandhavaeva lokA yasyAM tAm / rUpakam (?) / svapurI sAketapurIm (?) / zIghra tvaritam / jagAma yayau / gamlagatI liT // 109 / / atIti / janakAzvAsanalolamAnasena janakasya pituH AzvAsane vizrama'-(vidhamma-) karaNe lolaM'2 lampaTaM mAnasaM yasya tena ajitasenakumAreNa / so'dhvA sa mArgaH / atidUrataro'pi atyantaM viprakRSTataro'pi / atisaMmitaiH parimitaiH / divasaH dinaiH / laladhe gamyate sma / bandhuH bAndhavaH / kasya, utsukatAm tIvra vegase jhpttaa| para zaziprabhAke priya ( ajitasena ) ne sonepara amogha zaktikA prahAra karake usako jIvanalIlA samApta kara dI // 106 / / isake pazcAt svAmIke divaMgata hote hI usakI senA pakSiyoMke sAtha ur3akara vijayAdha parvatako ora calI gayI aura rAjakumAra ajitasenane hiraNyako bidAI dekara sakuzala vipulapurameM-jahA~ puravAsI utsava manA rahe the-praveza kiyA // 107 // phira udAra hRdaya rAjA jayavarmAne zIghra hI saba prakArakI samAgrI ekatrita karake mahAn utsava aura utsAha sava aura utsAhake sAtha zubha dina meM apanI kanyAkA vivAha kara diyA / / 108 // rAjakumArI zaziprabhAse vidhipUrvaka vivAha karake yuvarAja ajitasena kucha dina sasurAla meM rahA / phira zvasurase anumati lekara usane zIghra hI apanI nagarIko prasthAna kara diyA, jahA~para sabhI bandhu-bAndhava usase milane ke lie lAlAyita the // 109 // apane pitAko AzvAsana dene ke lie usakA mana utAvalA ho rahA thA, ataH bahuta lambe rAsteko usane bahuta hI thor3e dinoMmeM 1. ma pravisRjya / 2. a jydhrmaa| 3. za sa vihiteti / 4. = yasmin / 5. =mahAzayaH / 'mahecchastu mahAzayaH' / 6. bhA gambhIrabuddhiH / 7. = gurujanena samam / 8. = mahAmahena / 9. = udvaahy| 10. = ahAni / 11. za sa vikrama / 12. = satRSNam / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 6, 111 SaSThaH sargaH zrutvA taM sakalatramuddhRtaripuM bhUtyA mahatyAgataM vibhrANaH pramadodayAnnijatanuM puSyatkadambA kRtim / nirgatyAnugataH pitA parijanaiH pauraizca jAtotsavairAnandAzrutaraGgitekSaNayugaH prAvezayatpattanam // 111 // iti zrIvIranandakRtAvudyAGke candraprabhavarite mahAkAvye SaSTaH sargaH // 6 // udyuktatAm / [ na ] janayati [ na ] utpAdayati, api tu janayatyeva / janaiG prAdurbhAve laT / arthAntaranyAsaH / / 110 / / zruveti / uddhRtam uddhRtA sivaH zatravo yena tam / sakalatraM vanitAsahitam / mahatyA bhUtyA vibhUtyA / Agatam AyAtam / taM kumAram / zrutvA AkarNya / pramadodayAt pramadasya saMtoSasyodayAdudgamAt / puSyatkadambAkRti puSyato vikasataH kadambasya nIpavRkSasyAkRtiryasyAstAm / nijatanuM svazarIram / bibhrANa: dharamANa: / [ pitA janaka: ] | jAtotsavaiH utpannotsava yuvataiH / parijanaiH sevakajanaiH / pauraiH purajanaiH / anugataH pazcAdAgataH / nirgatya niryAya | AnandA zrutaraGgitekSaNayuga: AnandAjjAtenAzruNA netrodakena taraGgitamUrmitamokSaNayornayanayornetrayoryugaM yugalaM yasya saH, san / pattanaM puram / prAvezayat pravezayati sma / viza pravezane NijantAllaG // / 111 / / 3 iti vIranandrikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanobalamAkhye SaSTaH sargaH // 6 // samApta kara diyA / bandhujana kise utsuka nahIM banA dete ? // 110 // ajitasena ke pitAne jaba yaha samAcAra sune ki ajitasenane saMgrAma meM zatruoMke chakke chur3A diye haiM; usakA vivAha ho gayA ; vaha nagarake bAhara A gayA hai; apane sAtha bahuta adhika sampatti bhI lAyA hai; taba use bar3A harSa huA, aura hRpase usake zarIra meM romAMca ho Aye, jisase vaha vikasita kadambakI bhA~ti ho gayA / vaha apane parijana aura purajanoMke - jinhoMne khUba utsava manAyA hai-sAtha apane nagarake bAhara pahu~cA / vahA~ apane putra ajita senako dekhakara use bahuta Ananda huA, aura Anandase usakI A~khoM meM azrudhArA pravAhita hone lagI / usane use nagara meM praveza karAyA // 111 // isa prakAra mahAkavi vIranandI viracita udayAMka candraprabhacarita mahAkAvya meM chaThA saga samApta huA // 6 // 169 1. ma puSpyat / 2. = sarvasyApi / 3 = anusRtaH / 22 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7.1 [7. saptamaH sargaH] pUrvajanmakRtapuNyakarmaNa: pAkazAsanasamAnatejasaH / cakraratnamatha tasya khaNDitArAticakramudapAdi cakriNaH // 1 // razmijAlajaTilIkRtAkhilavyoma duHsahanirIkSyavigraham / yadvyabhAvyata vilokya mAnavairbhAnubimbamiva sevayAgatam // 2 // trAsitArirudabhUnnijatidyotitadyuvivaro mahAnasiH / dRzyajihna iva tena cakriNaM chamanA svayamasevatAntakaH / / 3 // 'prakSINaghAtisa(ka) catuSTayalabdhabodhadRgvIrya saukhyasadanantacatuSTayArhaH / Anamra bhavyajanatAsukhadAnazIla: pAyAdanantajinapo jagatImanantAm / / pUrveti / atha pugapravezAnantaram / pUrvajanmakRtapuNyakarmaNaH pUrvasmin janmani kRtaM vihitaM puNyakarma yena tasya / pAkazAsanasamAnatejasaH pAkazAsanasya devendrasya samAnaM saMkAzaM teja: pratApo yasya tasya / ajitasenasya, cakriNaH sArvabhaumasya / khaNDitArAticakraM khaNDitaM vibhinnamarAtInAM zatrUNAM cakraM yasya tat / cakraratnaM cakrameva ratnaM tathoktam / rUpakam / udapAdi udapadyata / padi gatau luGaH / / 1 / / razmIti / razmi jAlajaTilI razmInAM kiraNAnAM jAlena samahena jaTilIkRtaM veNIkRtamakhilaM vyomAkAzaM yasya ( yena ) tat / da sahadurIkSa (kSya-) vigrahaM duHsahaH sor3ha mazakyo durIkSaH (kSyaH) draSTamazakyo vigraho gAtraM yasya tata / yata cakrama / mAnavaiH manuSyaH / vilokya vIkSya / sevayA varivasyayA / 'varivasyA tu zazraSA sevAbhaktirupAsanA' / Agatam AyAtam / bhAnubimbamiva bhAnoH sUryasya bimbamitra maNDalamiva / vyabhAvyata niracIyata / bhU kRpovakalpane laG / utprekSA // 2 // trAsiteti / trAsitAriH trAsitA arayo yena saH / nijadyutidyotitadyuvivaraH nijasya dyutyA kAntyA dyotitaM prakAzitaM diva AkAzasya vivaraM madhyaM yena tat (s.)| mahAn asiH khaDgaratnam / udbhUt udeti sma / bhU sattAyAM luG / tena chadmanA khaDgavyAjena / dRzyajihvaH dRzyA jihvA yasya saH / antaka iva yama iva / svayaM, cakriNaM cakravartinam / asevata ase viSTa / vRGa sevane laGa / utprekSA / / 3 / / isake pazcAt pUrva janma meM puNya kamAnevAle aura indrake samAna tejasvI cakravartI ajitasenake yahA~ zatruoMkA damana karanevAlA cakraratna utpanna huA // 1 // usakI kiraNoMkA jAla pUre AkAzameM phailA huA thaa| tIvra tejase yukta honese vaha darzakoMke netroMko asahya thA, aura isIlie logoM ko usakI ora dekhanA kaThina thaa| use dekhakara loga samajhate the ki rAjasevAke nimittase jaise sUryamaNDala A gayA ho // 2 // usake yahA~ khaDgaratna utpanna huaa| use dekhakara ajitasenake zatru bhayabhIta ho gye| usakI kAntise AkazakA madhyabhAga prakAzita ho utthaa| use dekhakara aisA jAna par3atA thA mAno vaha adRzya rUpameM cakravartIkI sevA karanevAle 1. A pratI padyamidaM nopalabhyate / 2= yena / 3. eSa TokAnugataH pAThaH, pratiSu tu nirIkSya ityeva pAThaH samupalabhyate / 4. A viracIyyata / 5.zasa bhaa| 6. mAsa vyAjena / 7. sa za SevRJ / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17, saptamaH sargaH vajrapAMsujalagharmavAraNaM jAtaminduruci dharmavAraNam / vyaJjituM kamalayA svasevanaM pANipadmamiva saMpradarzitam // 4 // sindhutoyataraNAdiSu kriyAsUpayogagamena garvitam / puNyavaibhavavazIkRtaM vibhozcarmaratnamagamadvidheyatAm / / 5 / / jyotirujjvalamanalpamaNDalaM' yadvayarAjadavanau prasAritam / cakrabhRnmahimanirjitaM nabhaH saMprakucya tamiyAzrayaM gatam / / 6 // vRttimadrikulizAdibhedanaprAyakarmasu dadhatpaTIyasIm / daNDaratnamabhavadbhavAntaropArjitorjitazubhAbhyudIritam // 7 // vajreti / vajrAMsujaladharmavAraNaM bajrayAzane: pAMsodhUlyA jalasya salilasya dharmasya cAtapasya ca karaNaM nivAraNam / induruci indozcandrasyeva ruciH kAntiryasya tat / dharmavAraNaM chatraratnam / kamalayA lakSmIdevyA / svasevanaM nijase vanam / vyajituM prakAzitum / pANipadma pANireva padmam / rUpakam / saM [pra] darzitamiva saMvilokitamiva / jAtam utpannam / utprekSA // 4 / sidhviti / sindhutIyataraNAdiSu sindhoH samudrasya toyasya jalasya taraNAdiSu plavanAdiSu / kriyAsu kAryeSu / upayogagamanena upayogasya prayojanasya gamanena prAptyA / gavitam ahaMkAritam / puNyavaibhavavaza kRtaM puNyasya sukRtasya vaibhavena sAmarthyena vazIkRtamadhInakRtam / carmaratnaM carmAkhyaratnam / vibhoH cakriNaH / vidheyatAM vazatvam / agamat agacchat / gamlu' gatI luGa / 'satizAsti-' ityAdinA aGa-pratyayaH // 5 / / jyotiriti / jyotirujjvalaM jyotiSA kAntyA ujjvala prajvalam , pakSe jyotibhiH pavavidhajyotibhirujjvalam / analpamaNDalam analpaM bahulaM maNDalaM pradezo yasya tat, pakSe analpamaNDalaM vistRtabimbam / avanI bhUmyAm / prasAritaM madutArita (2) vistRtaM vA yatsUryamaNDalam / cakrabhRmahimanijitaM cakrabhRtazcakravartino mahimnA nijitaM vijitam / nabhaH gaganam / saM. prakucya saMkocanaM kRtvA / taM cakriNam / Azrayama AdhAram / gatamitra yAtamiva / vyarAjat vyabhAsata / rAju dopto laG / zleSopamA // 6 // vRttimiti / adrikulizAdibhedanaprAyakarmasu adrikulizAdInAM parvatavajrAda nAM bhedaneSu prAyakarmasu bahukriyAsu / 'prAyo bhUmanyantagamane' ityamarapAThAdadantatvaM prAyazabdasya / paTIyasI prakRSTapaTum / vRtti vartanAm / dadhat dharan / bhavAnta ropAjitazubhAbhyudIritaM bhavAntare janmAntare upAjitena zubhena yamarAjako jIbha dRSTigocara ho rahI ho // 3 // usake yahA~ chatraratna utpanna huaa| vaha vajra, dhUli, jala aura dhUpako rokanevAlA aura candramaNDalake samAna sapheda thaa| use dekhakara aisA jAna par3atA thA mAno cakravartI ajitasenako sevAmeM upasthita hokara svayaMkI sevA vyakta karaneke lie lakSmoke dvArA pradarzita kiyA gayA, usakA kara-kamala ho // 4 // usake yahA~ carmaratna utpanna huaa| yoM vaha samudrake jala meM tairane Adi aneka kAryoM meM upayogI honese sagarva-sA thA kintu cakravartIke puNyake baibhava se prabhAvita hokara usakI icchAke anusAra pravRtti karanevAlA ho gayA // 5 // vaha carmaratna aisA jAna par3atA thA mAno cakravartI ajitasenakI mahimAse parAjita hokara jagamagAtI jyotise ujjvala aura vizAla maNDalavAlA AkAza saMkucita hokara usako zaraNa pAkara, usake ghara, pRthvI meM phailA huA par3A ho // 6 // cakravartIke janmAntaroMmeM saMcita zubha kAmoMko preraNAse usake yahA~ daNDaratna utpanna huA, jo parvata aura vajra Adi 1. imnnddnN| 2. za sNpaaNshu| 3. za sa pAMzo. / 4=toye jle| 5. madhInokRtam / 6. za sa gam gto| 7. = vistAritam / 8. za sa 'prasAritaM madutAritam' iti nopalabhyate / 9. =prakarSeNa paTvIm / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam yadrarAja nijabhAsuraprabhAbhAsitAkhilanabhodigantaram / tadbhayAdhigatavepathozcyutaM vAsavasya kulizaM karAdiva // 8 // bhAskarAdirugagocarIbhavadvAntapATanavidhau pttiiysii| kiMkaratvamabhajatsamujjvalA tArakAdhipakaleva kAkiNI / / 6 / / proddhabhUva navameghamecakamAntavartitimirakSatikSamaH / ratnadarpaNa iva zriyaH sphuradIpabhAsurazikhaH zikhAmaNiH // 10 // syandamAnamadanirbharazcalaccArucAmaravirAjito gjH| tadgurutvaguNanirjitazchalAcchailarADiva yayAvupAnatim // 11 // , zubhanAmakarmaNAbhyudoritaM preritam / daNDaratnam, abhavat abhUt / bhU sattAyAM laG // 7 / / yaditi / yat daNDa. ratnam / nijabhAsuraprabhAbhArabhAsitanabhodigantaraM nijasya svasya bhAsurANAM dedIpyamAnAnAM pramANAM kAntInAM bhAreNa samUhena bhAsitaM prakAzitaM nabhaso gaganasya dizAM kakUbhAmantaraM madhyaM yasya (yena) tat / tadbhUyAdhigatavepayoH tasmAda jitasenAjjAtabhayAda teradhigataH prApto vepathaH kampanaM yasya (yena) tasya / vAsavasya devendrasya / karAt hastAt / cyutaM patitam / kulizamiva vajramiva / rarAja rAjati sm| rAjRJ dIptau liT / utprekSA / / 8 / / bhAskareti / bhAskarAdhiru gagovarIbhavadhvAntapATanavidhI bhAskarasya sUryasyAdhiruco'dhikakAnte. ragocarIbhavasyAviSayabhUtasya dhvAntasya tamasaH pATanasya bhedanasya vidhI vidhAne / paTIyasI prakRSTa paTavI / tArakAdhipakaleva tArakAdhipasya candrasya kaleva SoDazabhAga iva / samujjvalA prajvalA / kAkiNo kAkiNI. nAmaratnam / kikaratvaM bhRtyatvam / abhajat Azrayat / upamA // 9 / / proddha bhUveti / navamedhamecakaprAntavatitimirakSatikSamaH navamegha iva varSAkAlamegha iva mevakasya nolavarNasya prAnte samIpe vatino vidyamAnasya timirasya tamasaH kSatau vinAzane kSamaH samarthaH / zriya: shriidevyaaH| ratnadapaNa iva ratnamukura iva / sphuraddIpa. bhAsUrazikha sphurataH prajvalato dopasya pradIpasya (iva) bhAsurA dedIpyamAnA zikhA jvAlA yasya saH / zikhAmaNiH cUDAmaNiH / prodvabhUva utpadyate sma / bhU sattAyAM liT // 10 / syandeti / syandamAnamadanirjharaH syandamAnaH sravan madasya madajalasya nirjhara: pravAho yasya saH / calaccArucAmaravirAjita: caladdhiH kampamAnaizcArubhirmano. hraishcaamraishcmriiruhH| virAjito vibhAsitaH / gajaH gajarattam / tadgurutvaguNanijitaH tasyAjitasenasya gurutvameva guNastena nijito vijitH| zailarAT mahAmeruparvataH / chalAt (gajaratna.) vyAjAdiva / upAnati bhedana-jaise bahuta-se kAryoM meM atyanta paTu thaa| // 7 // daNDa ratnane apanI jagamagAto prabhAse pUre AkAza aura sabhI dizAoMke antarAlako prakAzita kara diyA thaa| vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM cakravartIke bhayase kA~panevAle indrake hAtha se girA huA vajra ho // 8 // sUrya Adiko prabhA jahA~ nahIM pahu~ca sakato vahA~ andhakArako haTAnemeM samartha, ujjvala aura isIlie candrakalA sarIkho kAkaNI ( kAkaNIratna ) cakravartIkI sevA meM upasthita huI // 9 // cakravartIke yahAM cUDAmaNiratna utpanna huA, jo apane Asa-pAsameM phaile hue, varSAkAlIna meghakI bhAMti kAle aura gAr3ha andhakAra ko miTAne meM samartha thA, jisako AbhA jalate hue dIpakako lau ke samAna thI aura jo aisA jAna par3atA thA mAno lakSmIkA ratnadarpaNa ho // 10 // ajitasenakI sevAmeM eka gajaratna upasthita huaa| usakA madajalakA pravAha baha rahA thA aura vaha calate hue cAmaroM ( caivaroM ) se suzobhita thaa| aisA jAna par3atA thA mAno cakravartIke gauravase parAjita huA parvatarAja sumeru athavA himAlaya usako sevAmeM upasthita huA ho, jisake Upara jharane baha rahe 1. eSa pAThaSTIkAzrayaH, pratiSu tu 'diruga' ityeva dRzyate / 2 = projjvlaa| 3. = bAlavya janaH / 'cAmaraM bAlavya janaM romagucchaH prakIrNakam / ' iti haimaH / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 7, 14 ] saptamaH sargaH skhaladgati bRhadbalAnvitaM vAjiratnamasad nmanojavam / tannibhena vidadhe samIpagastasya vAyuriva paryupAsanam / / 12 / / zakradurviSahazaktibhISaNastejasA vijitatArakAdhipaH / zauryabhUraribhiyAmabhUrabhUtkArtikeya iva vAhinIpatiH / / 13 / / devamAnavazubhetaragrahaprApitApada pahastanakSamaH | dehabaddha iva puNyasaMcayaH saMbabhUva bhavane purohitaH // 14 // 173 sevAm / yayau iyAya / yA prApaNe liT / utprekSA // 11 // askhaladiti / askhaladgati skhalanarahitA gatigaMmanaM yasya tat / bRhadbalAnvitaM bRhatA mahatA balena zaktyAnvitaM yuktam / manojavaM mana iva javo vego yasya tat / vAjiratnam azvaratnam / asadat prasannamabhavat / Sadle vizaraNagatyavasAdaneSu luG / satizAsti ityAdinA aG-pratyayaH / tannibhena tasyAzvaratnasya nibhena vyAjena / tasya nRpasya / samIpagaH samopaM gacchati sma tathoktaH, nikaTamAgata ityarthaH / vAyuriva vAta iva / paryupAsanaM sevAm / vidadhe cukAra | DudhAJ dhAraNe ca liT 3 | utprekSA // 12 // zakreti / zakraduviSahazaktibhISaNaH zakreNa devendreNa duHsahayA zaktyA sAmarthyena bhoSaNo bhayaMkaraH, pakSe zaktimAyudhavizeSastayA bhayaMkaraH / tejasA kAntyA, pakSe pratApena / vijitatArakAdhipaH vijito nirjitastArakAdhipazcandro yasya (yena ) saH, pakSe parAjitatArakAsuraH / 'bAhuleyastArakajit' ityabhidhAnAt / zauryabhUH zauryasya pratApasya bhUH sthAnam / aribhiyAm aribhiH kRtAnAM bhiyAM bhayAnAm / abhUH asthAnam / kArtikeya iva SaNmukha iva / vAhinIpatiH senApatiratnam / abhUt abhavat / bhU sattAyAM luG / upamA ||13|| deveti / devamAnavazubhetaragrahaprApitApada pahastanakSama devaiH surairmAnavairmanuSyaiH zubhasya (zubhAt ) itare'zubhAsta eva grahAH zanaizcarAdyazubhagrahA ityarthaH azubhagrahaizca prApitA kRtA sA cAsAvApacca tathoktA tasyA apastane vinAzane kSamaH samarthaH / dehabaddhaH zarIrasaMbaddhaH / puNyasaMcaya iva puNyAnAM zubhakarmaNAM saMcayaH samUha iva ( samUhaH, sa iva) / purohitaH purohitaratnam / bhavane rAjamandire / hoM aura jo camaramRgoM ke bAloMse alaMkRta ho // / 11 // cakravartIko azvaratnakI prApti huI / usakI gati askhalita thI; umakA vega vAyuke samAna thA aura vaha bar3A balavAn thA / vaha aisA jAna par3atA thA mAno ajitasenakI sevAmeM usa ( azva ) ke bahAne vAyu upasthita ho gayA ho ||12|| ajitasenakA senApati kArtikeya ke samAna thA / kArtikeya apane pAsa zakti nAmaka Ayudha rakhate the / vaha Ayudha zatruoMke lie asahya thA / phalataH zatru logoMko kArti - keya bhISaNa the / kArtikeyane apane tejase tAraka nAmake asurako jIta liyA thA / kArtikeya parAkramake nivAsa sthAna the, sarvathA nirbhaya the aura the senApati / isI taraha ajitasenakA senApati sAmarthya se sampanna thA, zatru usake sAmarthyako asahya jAnakara usase Darate the / usane apanI kAntise candramAko jIta liyA thA; vaha parAkramI thA ora thA nirbhaya // 13 // cakravartIke yahA~ purohitaratna utpanna huA / vaha deva, mAnava aura azubha grahoMke nimittase honevAlI vipadAoMko dUra karaneme samartha thA, aura vaha aisA jAna par3atA thA mAno mUrtimAn puNyarAzi ho - puNya 1. a ka kha ga gha ma 'masidhanmano / 2 a ' yojanAni ya uditya gacchati dvAdaza kSaNata IdRzo yayuH / zatrutArakakRtakSayaH kSamI kArtikeya iva vAhinIpatiH / eSa trayodazaH zlokaH / 3. bhA pratAveva svastikAntargataH pATho dRzyate / 4. eSa pAThaSTIkAkRdabhimataH, pratiSu tu zatru ityavalokyate / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [.,.5 ttkssnnaabhilssitaamraadhipaavaasklpsdnaadisaadhkH| brahmaNA sakalazilpakarmaNA saMnibhaH sthapatirapyajAyata / / 15 // 'cittapaTTalikhitavyayAgamo nitykRtygRhkaarykovidH| lokavRttavidudAdhIradhIsaMgato gRhapatiH samudyayau // 16 // prAsadanniti zaziprabhAnvitA rtnshbdgditaashcturdsh| . tasya bhAgyabhavanasya bhUpaterdurlabhaM kimathavA zubhodaye // 17 // nityasaMnihitadehadevatAdattacintitavicitravastavaH / ratnavacca nidhayaH sukarmaNastasya samani navopatasthire // 18 // saMbabhUva saMjAyate sma / bhU sattAyAM liT / upamA / / 14 / tatkSaNeti / tatkSaNAbhilaSitAmarAdhipAvAsakalpasadanAdisAdhakaH tatkSaNena kSaNamAtreNAbhilaSitAnAM vAJchitAnAmamarAdhipasya devendrasyAvAsasya vimAnasya kalpAnAM sadazAnAM sadanAdInAM mandirAdInAM sAdhako nirmANakaH / zilpakarmacaNavizvakarmaNA zilpakarmaNA nAnAvidhazilpakriyayA pratItaH zilpakarmacaNaH, 'tena vitte caJcucaNoM' iti pratItAIM caNa-pratyayaH, sa cAso vizvakarmA brahmA tena / saMnibhaH samAnaH / brahmaNA devavadhakinA vA samAnaH-ityarthaH / sthapatiH takSakaratnamapi / ajAyata samabhavat / janaiGa prAdurbhAve laGa / upmaa| 15 // citteti / cittapaTTalikhitavyayAgamaH cittameva mana eva paTTo lekhanapatraM tatra likhito vyayAgamo yena saH / rUpakam / nityakRtyagRhakAryakovidaH nityamanavarataM kRtye vidhAtuM yogye kArya kriyAyAM kovido nipuNaH / lokavRttavit' lokasya vRttaM vArtA vit jAnan / udAradhora. ghIsaMgataH udArayA gambhIrayA dhorayA dhorarUpayA dhiyA saMgata: saMyutaH / gRhapatiH gRhapatiratnam / samudyayo samudbabhUva / yA prApaNe liT // 16 // prAsadanniti / bhAgyabhavanasya bhAgyasya bhavanasya sthAnasya / tasya bhUpate: ajitsensy| zaziprabhAnvitA: zazipramayA zaziprabhAdevyA anvitA yuktAH / ratnazabdagaditAH ratnazabdena gaditAH proktAH / caturdaza caturdazapramitAH / prAsadan prasannA abhavan / athavA tathA hi| zubhodaye punnyodye| durlabhaM prAptupazakyaM kim / arthAntaranyAsaH / / 17 // nityeti / nityanihitadeha devatAdattacintitavicitravastavaH nityamanavarataM saMnihitAbhirdehena yuktAbhirdevatAbhidattAni cintitAni smata ni vicitrANi nAnAvidhAni vastuni yeSAM te / nava navasaMkhyAH / nidhayaH kaalaadinidhyH| ratnavat ratnAnIva / sukarmaNaH puNyavataH / tasya ajitasenasya / sadmani mandire / upatasthire prApuH / SThA gatinivRttI liT / upamA // 18 // rAzikI mUrti ho // 14 // usake yahA~ zilpiratna utpanna huaa| vaha zIghra hI icchita, indrake nivAsa mandira sarIkhe mahaloMke nirmANameM catura thA, aura isIlie vaha sArI zilpakAroko jAnanevAle brahmAke samAna thA / // 15 // usake yahA~ gRhapatiratna utpanna huaa| vaha apane cittarUpI lakar3Ike paTiyepara Aya aura vyayakA hisAba likhatA rahatA thA-bahI meM likhe binA hI vaha sAre Aya aura vyayake hisAbako yAda rakhatA thaa| vaha pratidina karane yogya gharake kAryoM meM pravINa thA, lokavyavahArakA jAnakAra thA aura usako buddhi udAratA aura dhIratAse yukta thI // 16 // isa prakAra usa bhAgyazAlI cakravartIko zaziprabhA sahita caudaha ratna prApta hue| zubhodaya hone para kyA durlabha hai ? ||17|| puNyAtmA cakravartI ajitasenake ghara caudaha ratnoMko taraha nau nidhiyA~ bhI upasthita huii| ve nidhiyA~ apane pAsa rakSAke nimittase rahanevAle sadeha 1. ma citrapaTTa / 2. ka kha ga gha ma prAsinniti / 3. = nirmAtA / 4.sarvAsu mUlapratiSu 'brahmaNA sakalazilpakarma gA' ityeva pATha: samupalabhyate / 5. = lokavRttaM vetti nAnAtAti lokavRttavit / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 -7, 22] saptamaH sargaH teSu mASacaNakAtasItilavrIhizAliyavamudgakodravAn / pANDukaH satatamevamAdikAncanmayAmayaharAnvyazizraNat // 16 // kAntakuNDalamanozamudrikAtArahAramaNimekhalAdikam / ratnarazmiruciraM vibhUSaNaM cittavAJchitamadatta piGgalaH / / 20 / / vRkSagulmalatikAsamudbhavaM cittahAri sakalartugocaram / puSpapallavamathottamaM phalaM tasya kAlanidhirIpsitaM dadau / / 21 // randhranaddhanibiDAdibhedato bhidyamAnavapuruttamottamam / vAdyavastu sukhakAri karNayostasya zaGkhanidhinA vyatIryata / / 22 / / teviti / teSu nidhiSu / pANDukaH pANDukAkhyanidhiH / kSunmayAmayaharAn kSunmayA evAmayA vyAdhayastAn harantoti kSunmayAmayaharAstAn / mASacaNa kAtasotilavohizAliyavamudgakodravAn mASazca, caNako harimanyakaH sa ca, atasI umA sA ca, tilazca, vrIhizva, zAlizca, yavazca, mudgazca, kodravazca, tathoktAstAn / evamAdikAn evaMpramukhAn dhAnyavizeSAn / satatam anavaratam / vyazizraNat adadAt / zraNa dAne laG / / / 19 / / kAnteti / piGgalaH piGgalAkhyanidhiH / ratnarazmiruciraM ratnAnAM razmibhiH kAntibhI ruciraM manoharam / cittavAJchitaM cittena manasA vAJchitamabhilaSitam / kAntakuNDalamanojJamudrikAtArahAramaNimekhalAdika kAnte ca te kuNDale ca tathokte, manojJA cAso madrikA ca tathoktA, tAro nirmala: sa cAso hArazca tathoktaH, maNibhinimitA mekhalA kAJcodAma, sA ca maNi mekhalA ca tathoktA-kAntakuNDale ca manojJamudrikA ca tArahArazca maNimekhalA ca tathoktAstA Adayo yasya tat / vibhUSaNam AbharaNam / adatta adadAt / DudAJ dAne laG / 20 // vRkSeti / atha punaH / kAlanidhiH kAlAkhyanidhiH / tasya ckrinnH| IpsitaM vAJchitam / vRkSagulmalatikAsamudbhavaM vRkSazcUtAdigulmo vRntAkAdirlatikA drAkSAdiHvRkSazca gulmazca latikA ca tathoktAH, tAsu samudbhavaM niSpannam / cittahAri manohAri / sakalatugocaraM sakalA Rtava eva gocaro viSayo yasya tat / puSpapallavaM puSpaM ca pallavazca tathoktam / 'phalaM jAtiH' iti dvandva ekavadbhAvaH / uttama zreSTham / phalaM phalajAtim / dado vizazrANa / hudAJ dAne liT // 21 // randhreti / randhranaddhanibiDAdibhedataH randhra vaMzAdi naI bheryAdi nibiDaM vINAdi randhra ca naddhaM ca nibiDaM ca tathoktAni tAnyevAdiH (do) yeSAM te tathoktAsta eva bhedAstebhyo randhranaddhanibiDAdibhedataH / bhidyamAnavapuH bhidyamAnaM vapuH svarUpaM yasya tat / uttamottamam atyantottamam / karNayoH zravaNayoH / sukhakAri AhlAdanakAri / vAdya vastu paJcamahAvAdyavastu / tasya cakriNaH / zaGkanidhinA shngkaasynidhinaa| vyatIryata dIyate sma / ta devoMke dvArA cakravartIko manacAhI vicitra cIjeM pradAna karatI thIM // 18 // una naumeM eka pANDuka nAmako nidhi tho| vaha bhUkhako vyAdhiko dUra karanevAle ur3ada, cane, alasI, tila, sAmAnya dhAnya-brIhi, vizeSa dhAnya-zAli ( sAThiyA dhAna ), jau, mUga aura kodoM Adi khAdyAnnoMko sadA pradAna karatI thI // 19 // piGgala nAmako nidhi ratnoMkI kiraNoMse vibhUSita sundara kuNDala, manojJa aMgUThiyA~, jagamagAte hAra aura maNiracita karadhanI Adi icchita AbhUSaNa pradAna karatI tho // 20 // kAla nAmakI nidhi vRkSoM, jhAr3iyoM aura latAoMmeM utpanna honevAle, manohara, chahoM RtuoMke phUla, koMpala aura uttama phala cakravartI kI icchAnusAra pradAna karatI thI // 21 // zaMkha nAmakI nidhi bAMsurI, mRdaGga aura vINA Adi nAnA prakArake kAnoMko 1. za sa pANDuraH / 2. = yasmin / 3. A adadhAt / 4. A 'kAlanidhi: kAlAkhyanidhiH' iti nopalabhyate / 5. A dvandvakatvam , za sa dvandvaikavadbhAvaH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam citranetrapaTacIna paTTikAratna kambalapaTI paTAdikam / vastra jAtamakhilaM mahAguNaM cittahAri vitatAra padmakaH || 23 || kamratAmratapanIyanirmitaM trApuSaM rajatalohasaMbhavam / mandiropakaraNaM dadau mahAkAlenAmanidhirevamAdikam // 24 // prAsasAyakarathAGgamudgaraM zaktizaGkataravAritomaram / zastrajAlamidamAdi mANavaH zAtravaghnamadadA duruprabham / / 25 / / sopadhAnazayanAsanAdi yaddehanirvRtividhAyi mArdavam / tatsamastamajaniSTa tasya naipUrvasarpanidhisaMprapAditam || 26 || 176. 2 4 plavanataraNayoH karmaNi laG // 22 // citreti / cittahAri manohAri / mahAguNaM mahAsukhakAritvAdisvabhAvayuktam / citranetrapaTacInapaTTikAratnakambalapaTIpaTAdikaM citrazcAsau netrapaTazca citranetrapaTo vicitrasUkSmavasanaM, 'netraM mRdugu Ne vastre tarumUle trilocane / netraM rathe ca nADyAM ( nadyAM ) ca netro netari bhedyavat / / ' iti vizvaH citranetrapaTa, cInaM kauzeyaM tacca, paTTikA kaTiveSTanaM sA ca, ratnakambalo lohitakambalaH sa ca paTI dvipaTikA sA ca, paTaH sAmAnyavastraM sa ca tathoktAH te Adi: ( AdI ) yasya tat / akhilaM nikhilam / vastrajAlaM ' vastrasamUham / padmakaH padmanidhiH / vitatAra dadau / tU plavanataraNayoliT / / 23 / / kati / kamratAmratapanIyanirmitaM tAmraM ca tapanIyaM ca tathokte kamre ca te tAmratapanIye ca tAbhyAM nirmitaM racitam, tAmrasuvarNavihitamityarthaH / trApuSaM puSo vikArastrApuSaM trabhAjanam / rajatalohasaMbhavaM rajataM rUpyaM lohaM ca tAbhyAM saMbhavam / evamAdikam evaMprakAram / mandiropakaraNaM mandirasya rAjasadanasyopakaraNam / mahAkAlanidhiH mahAkAlAkhyanidhiH / dadau yacchati sma / DudAJ dAne liT / svabhAvoktiH / / 24 / / prAseti / prAsasAyaka rathAGgamudgaraM prAsaH kuntAyudhaM sAyako vANo rathAGgaM cakraM mudgaraM (ra: ) lohagadA - prAsazca sAyakazca rathAGgaM ca mudgarazca tayoktam | zaktizakutaravAritomaraM zaktizca zaGGkuzca taravArizca tomarazca tathoktam / 'vA puMsi zalyaM zaGkurnA sarvalA tomaro'striyAm / ityubhayatrApyamaraH / zAtravataM zatrUNAM samUhaH zAtravaM taddhantIti tathoktam / uruprabham urvI prabhA yasya tat / idam etat / idamAdi idaMprabhRti / zastrajAlaM zastrANAmAyudhAnAM jAlaM samUham / mANavaH mANavAkhyanidhiH / adadAt adAt / DudAJ dAne laG / / 25 / / sopadhAneti / yat, dehanivRtividhAyi dehasya zarIrasya nirvRti sukhaM vidhatte ityevaM zIlaM tathoktam / mArdavaM mRdusvabhAvam / sopadhAnazayanAsanAdikaM sopadhAnam upadhAnenopabarheNa saha vartate iti tathoktam, sopadhAnaM ca tacchayanaM ca tacca AsanaM ca sopAnazayanAsane te Adi: ( AdI ) yasya tat / tatsamastaM tatsakalam / naipUrvasarpanidhisaMpAditaM nai eva pUrvasmin yasya sa naipUrvaH sa cAso sarpanizci tathoktastena naisarpanidhinA saMpAditaM saMpradattam / tasya sukha denevAle uttamottama vAdya, cakravartIko detI thI // 22 // padma nAmaka nidhi vicitra sUkSma vastra, cAinA silka, kamarabanda, lAlakambala, dupaTTe evaM lAbhakArI aura sabhI prakArake sundara vastra cakravartIko diyA karatI thI ||23|| mahAkAla nAmaka nidhi rAjamahalake yogya, sundara tAMbe, sone, zIze, cA~dI aura lohe Adike bane pAtra ( loTe, gilAsa, thAlI, ghar3e Adi ) pradAna karatI thI ||24|| mANava nAmaka nidhi bhAle, bANa, cakra, mudgara, zakti, zaMku, khaGga aura tomara Adi nAnA prakArake, vairiyoMko mAranevAle camakIle hathiyAra detI thI ||25|| cakravartI ajitasena ke yahA~ usake zarIrako sukha denevAlI komala takiyA, seja aura Asana 1. ma mahAtAla / 2. A 'vastrajAtam' ityeva samupalabhyate / 5. [ 7, 23 - netramaviguNe | 3. A nAdhyAM / 4. eSa TIkApAThaH, mUlapratiSu tu evaM prakArakam / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 saptamaH sargaH citraratnakiraNaiH pravartayanvyomanIndradhanurudbhavAM zriyam / sarvaratnanidhirasya sarvadA sarvavAJchitaphalaprado'bhavat // 27 // nodasikta sa madapravartinI tAdRzImapi vilokya tAM zriyam / ' dharma eSa hi satAM kramAgato yanna yAnti vibhavena vikriyAm // 28 // votarAgacaraNau samarthya sdgndhdhuupkusumaanulepnaiH| saMpadA paramayA sabAndhavaH sa vyadhatta nidhiratnapUjanam / / 29 // cakravartivibhavocitotsavaM tasya pArthivasamUhasaMgataH / paTTabandhavidhimanyadA svayaM saMnidhAya niravartayadguruH // 30 // cakriNaH / ajaniSTa abhUt / janaiG prAdurbhAva liG / 26 / / citreti / citraratnakiraNaiH citrANAM nAnAvidhAnAM ratnAnAM maNInAM kiraNamayUkhaiH / vyomani gagane / indradhanurudbhavAm indradhanuSi ( SaH) udbhavAmudbhUtAm / zriyaM zobhAm / pravartayan kurvan / sarvaratnanidhiH sarva ratnAnAM nidhiH ( sarvaratnAkhyanidhiH ) / asya ckrinnH| sarvadA sarvasmin kAle / sarvavAJchitapharaprada: vAJchitaM ca tatphalaM ca tathoktaM sarva ca tad vAJchitaphalaM ca tathoktaM savavAJchitaphalaM pradadAtIti tthoktH| abhavat abhUt / bhU sattAyAM laG 27 // nodeti / saH cakrI / madapratinI madaM garva pravartata hatyevaM zolA madapratinI tAma / tAdazImapi, tAM zriyaM saMpattima / vilokya vilokanaM pUrva0 vkssy| nodasikta gavito nAbhavat / SicI kSaraNe iti dhAtorlaGa / vibhavena saMpadA / ( santaH ) vikriyAM vikAra m / na yAnti na gacchanti / yA prApaNe liT / yat yasmAt / eSaH ayam / satAm / kramAgataH kramAt paripATayA AgataH / dharmo hi svabhAvo hi / arthAntaranyAsaH // 28 // vItarAgeti / sabAndhavaH bAndhavaiH saha vartate iti tathoktaH, bandhusahita ityarthaH / saH ckrii| sadgandhadhUpakusumAnulepanaiH gandhazca dhUpazca kusumaM cAnulepanaM ca tathoktAni, santi ca tAni gandhadhUpakusumAnulepanAni ca taiH / vItarAgacaraNo vItarAgasya sarvajJasya caraNo pAdau / samaya' saMpUjya / saMpadA saMpattyA saha / nidhiratnapUjanaM nidhInAM navanidhInAM ratnAnAM caturdazaratnAnAM ca pUjanamarcanam / vyadhatta cakAra / DudhA dhAraNe ca laG ||29||ckrvrtiiti / pArthivasamUhasaMgata: pArthivAnAM-pRthivyA IzAH pArthivAH 'Ize' itya b-pratyayaH , teSAM samUhena sandohena saMgataH sahitaH / guruH pitA / tasya cakriNaH / cakravartivibhavocitotsavaM cakravartinaH sArvabhaumasya vibhavasya aizvaryasyocitaM yogyamatsavama ( nivartayat, yatra ) / paTTabandhavidhi paTTa bandhasya paTTAbhiSekasya vidhim / anyadA anyariman dine / svayaM Adi sArI cIjeM naisarpa nidhike dvArA dI huI thIM // 26 // cakravartIke yahA~ sadaiva usake saba prakArake manacAhe phalako denevAlI sarvaratna nidhi nAmakI nidhi thI, jo nAnA prakArake ratnoM aura maNiyoMkI kiraNoMse AkAzameM indra dhanuSakI zobhA phailAyA karatI thI // 27 // garvako utpanna karanevAlI aisI vibhUtiko dekhakara bhI vaha cakravartI kabhI sagarva nahIM huaa| kyoMki saca to yaha hai ki sajjanoMkA kula paramparAse calA AyA yaha svabhAva hotA hai, ki ve vaibhavake nimittase kabhI itarAte nahIM // 28 // cakravartI ajitasenane apane bandhu-bAndhaoMke sAtha zreSTha candana, dhUpa, puSpa aura lepanase vItarAga prabhu-arahantake caraNoMkI pUjA kI aura phira uttama sampatti vyaya karake nau nidhiyoM aura caudaha ratnoMkI bhI pUjA kI // 26 // isake pazcAt eka dina cakravartI ajitasenake pitA ajitaMjayane svayaM sabhI rAjA-mahArAjAoMkI upasthiti meM cakravartIkI zAnake anu 1. a ka kha ga gha yAti / 2. A 'sarvaratnAnAM nidhiH' iti noplbhyte| 3. = sajjanAnAm / 4. za sa navaratnanidhInAm / 5. a za sa Iza itynn-prtyyH| 23 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 candrapramacaritam [.,31 kevalaM tadabhiSekavAribhirdUramucchvasadabhUnna bhUtalam / harSasAgaravivartavartinAM sarvabandhusuhRdAM ca mAnasam / / 31 // saprasAdasavikAsatArakaM nirmalAmbaratayA manoharam / kevalaM na puralokayoSitAM maNDalaM samabhavadizAmapi // 32 / / lbdhsaurbhgunnairmdhuvtvaatcumbitvikaasikesraiH| paryapUri kusumotkaraiH paraM bhUmijaina divijairapi kSitiH / / 33 // saMtatotsavaniviSTacetasAM saMbabhUva suhRdAM na kevalam / vidviSAmapi bhaviSyadApadAM sarvato'pyuditaketu mandiram // 34 / / saMnighAya saMnaddho bhUtvA / niravartayat akarot / vRtUG vartane laG / / 30 // kevalamiti / tadabhiSekavAribhiH tasya paTTAbhiSekasya vAribhiH salilaiH / kevalaM mukhyam / bhUtalaM bhUmitalam / dUraM nitAntam / ucchvasat pravardhamAnam / nAbhUt nAmavat / lung| harSasAgaravivartavartinAM harSaH saMtoSaH sa eva sAgarastasya samudrasya ( sa eva sAgaraH samudrastasya ) vivarte jalabhrame vartinAM sthitAnAm / sarvabandhusuhRdAM sarveSAM bandhUnAM suhRdAM mitrANAm / mAnasaM ca cittaM ca, ucchvasadabhUdityarthaH / / 31 / / seti / dizAM kakubhAm ( puralokayoSitAM paurAGganAnam ) / maNDalaM samUhaH / nirmalAmbaratayA nirmalaM malarahitamambaraM vastraM yasya tasya bhAvastathoktA tayA malarahitavastrayuktayA, pakSa meghrhitggnyktyaa| saprasAdasavikAsatArakaM prasAdazca vikAsazca tathoktI prasAdavikAsAbhyAM saha vartata iti tathoktA saprasAdasavikAsA tArakA kanInikA yasya tat , pakSe tArakA nakSatrANi yasya tat / manoharaM maJjulam / kevalaM mukhyam / na samabhavat nAbhUt / laGa / puralokayoSitAmapi puralokAnAM purajanAnAM yoSitAmapi strINa mapi (dizAmapi vakabhAmapi ) samabhavata ( iti ) zeSaH // 32 labdheti / labdhasaurabhaguNaiH saurabha eka guNastathoktaH, labdhaH saurabhaguNo yastaiH / madhuvratavAtacumbitavikAsi. kesaraiH madhuvratAnAM bhramarANAM bAtena samUhena cumbitA AvRtA vikAsina: kesarAH vilkA yeSAM taiH / bhUmijai:, kusumotkarai kusumAnAM puSpANAmutkarainivahaH kSiti: bhUmiH / paraM kevalam / na paryapUra' na Apat / pR pAlanapUraNayoH karmaNi luG / ( kintu ) divijairapi svargotpannairapi / surapuSpavRSTirapi jAtetyarthaH / / 33 // saMteti / saMtatotsavaniviSTacetasAM saMtatamanavaratamutsave niviSTaM nyastaM cetazcittaM yeSAM teSAm / suhRdAM mitrANAm / mandiraM kUla utsavake sAtha apane cakravartI putrakA paTTAbhiSeka kiyA // 30 // ajitasenake abhiSekake jalase na kevala bhUtala hI phUlA, varan harSake samudrameM DubakI lagAnevAle sabhI bandhuoM aura mitroMke hRdaya bhI phUle nahIM samA rahe the // 31 // isa avasarapara na kevala vahA~kA mahilAmaNDala hI balki sArA dimaNDala bhI manohara ho gyaa| mahilAoMkA maNDala svaccha vastra pahane hue thA, usake ceharepara prasannatA jhalaka rahI thI, jisase usake netroM ko kanInikAeM kamalakI bhAMti khila uThI thiiN| isI prakAra AkAzakI nirmalatAke kAraNa sabhI tArAeM spaSTa hI prasannatA aura vikAsase otaprota hokara dRSTi gocara ho rahI thiiN| isIlie sArA digamaNDala bhI manohara ho gayA // 32 // usa samabha bhUmi na kevala pArthiva phUloMkI rAzise balki divya phaloMkI rAzise bhI vyApta ho gyii| donoM hI prakArake phUla atyanta sugandhita the aura isIlie unakI vikasita parAgake Upara baiThakara bhauMroMkA jhuNDa unheM Dhake hue thA / 33 / / nirantara utsava manAnemeM jinakA mana Asakta thA, una mitroMke mahaloMpara patAkAe~ * phaharA rahIM thIM aura jinake Upara ApadAeM AnevAlI thIM, una zatruoMke mahaloMpara ketu graha udita ho rahA thaa| isa avasarapara 1. ka kha ga gha kAsitArakaM / 2. a nirmalaM prtyaa| 3. = param / 4. = ucchUnam / 5. za sa laDaH / 6. A vartete iti tathokte / 7. saprasAdA svikaasaac| 8. % param / 9. = na vyaaptaa| ___ Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7, 38] saptamaH sargaH prApa vAravanitApravartitairgItanRtyavidhibhimanojJatAm / medinI vihitalokavismayozca kiMnaravadhUsamudbhavaiH // 35 // peThuretya naTagAyakAdayo' maGgalaM nRpatimandirAGgaNe / tumbaruprabhRtayazca kokilAlApakomalagiro nabhoGgaNe / / 36 // vArikai{dujalacchaTodyataH kevalaM na khalu rAjavartmasu / vAridairapi manAkpravarSibhiH pAMsavaH prazamamAzu ninyire|| 37 // kevalaM na maNibandhabhAsuraM tena puNyajayinA nRpAsanam / cakrire gurujanAziSo'pyadhastanmanorathapathAtigazriyA // 38 // sadanam / sarvato'pi sarvasmAdapi / uditaketu uditAH utpannA: ketavo vajA yasya tat / kevalaM param / na saMbabhUva saMjAyate sma / bhU sattAyA liTa / apitu bhaviSyadApadAM bhaviSyantI Apada yeSAM teSa ma / vidviSAmapi zatrUNAmapi / mandiramuditaketu saMbabhUvetyarthaH / / 34 // prApeti / vAravanitApravatitaiH vAravanitAbhirgaNikAbhiH pravatitavihitaiH / vihitalokavismayaH vihitaH kRto lokasya vismaya Azcarya yeSAM (yaH ) tai: / gItanRtyavidhibhiH gotanRtyayovidhibhividhAnaiH / medinI bhUmiH / manojJatA manoharatAm / na prApa na yayau / kinaravadhUsamudbhavaiH kiMnarasya strobhiH samudbhavairutpannairapi / dyozca gaganapi / manojatAM prApetyarthaH // 35 / / peThuriti / nRpatimandirAGgaNe nRpaterbhUtemandirasya sadanasyAGgaNe'jire / naTagAyakAdayaH nartakagAyakAdayaH / etya Agatya / maGgalaM maGgalastotram / peThuH gAyanti sma / paTha vyaktAyAM vAvi liT / namo'GgaNe ggnaanggnne| kokilAlApakomala. giraH kokilAnAM pikAnAmAlApa iva komalA mRdulA gorvANI yeSAM te| tumbarupra tRtayaH tumbarumukhyAzca, peThurityarthaH // 36 // vArikairiti / rAjavamasu rAjavIthiSu / mRdujalacchaToMdyataiH mRdu jalasya chaTena(?)se canena udyatairudyuktaH / vArikaiH rthyodkvaahkai:| kevalaM param / pAsavaH reNavaH / prazamam upazamam Azu zIghram / na khalu ninyire' nahi nayanti sm| manA kiMcit / pravarSibhiH prasthandibhiH / vAridairapi medhairapi / pAMsavaH prazamaM ninyire, ityarthaH // 37 // kevalamiti / puNyajayinA puNyairja yatItyevaM zolastena, dharmajayinetyarthaH / na kevala mitroMke balki zatruoMke bhI mahala uditaketu ho gaye the-mitroMke mahaloMke Upara ketu-patAkAeM aura zatruoMke mahaloMpara ketu-ketugraha dRSTigocara ho rahA thaa| mitroMne hArdika prasannatA vyakta karaneke lie apane mahaloMpara patAkAeM lagAI thIM, aura zatruoMne kevala vyavahAra vaza apane mahaloMpara patAkAeM lgaaii| kintu Azcarya hai jo mitroMke mahaloMpara patAkAeM jyoMkI-tyoM phahagatI rahIM para zatruoMke mahaloMkI patAkAeM kaTa-phaTakara nIce gira rahIM thIM // 34 // logoMko Azcaryajanaka, vezyAoMke gAna aura nAcase na kevala pRthvI ho, balki gandharvokI aGganAoMke adbhuta gAna aura nAcako vidhise AkAza bhI manojJa ho gayA // 35 // idhara rAjamahalake A~ganameM pahu~cakara naToM, gAyakoM aura unake sahayogiyoMne maGgala-stotroMkA pATha kiyA udhara kokilakaNTha tumbaru Adine bIca AkAzameM jAkara maGgalamaya stavana par3he // 36 // na kevala jala chir3akanevAle logoMne thor3A-thor3A-sA jala chir3akakara sar3akoM kI dhUliko zAnta kiyA, balki dhImI-dhImI varSA karanevAle bAdaloMne bhI usI kAma ( ghUli-zamana ) ko unase kahIM pahale hI pUrA kara diyA // 37 // puNyAtmA rAjakumAra ajitasenane na kevala ratnajaTita dedIpyamAna siMhAsanako hI ( baiThakara ) nIcA kara diyA, balki gurujanoMke manorathase bhI 1. ma gAyanAdayo / 2. a vArikairmuda / 3. = parito'pi / 4. = 'grahabhede dhvaje ke tuH / ' ityamaraH / 5. = prApa yayo-iti syAt / 6. = giitnRtyvidhibhirityrthH| 7. = rAjamArgeSu / 8. = chaTAyAM secanesecanakarmaNi / 9. za edhodakavAhakaiH / 10. A za paaNshvH| 11. = nIyantesma / | Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [7, 39 prApya cakradhararAjyasaMpadA saMgamaM gurukRtAbhiSecanaH / so'dhikaM sahajadIdhitirbabhau sUryakAnta iva sUryarociSA / / 39 // antare'tra nmvcndrcndrikaacumbittridshraajmstkH|| bhavyalokanivahaM prabodhayannAyayau jinapatiH svayaMprabhaH // 40 // siMhaviSTaraniviSTa macyutaM taM nizamya nikaTavyavasthitam / nirjagAma rabhasena vandituM cakravartisahito'jitaMjayaH / / 41 / / tena ckrinnaa| maNibandhabhAsuraM maNe ratnasya bandhena kolena bhAsuraM dedIpyamAnam / nRpAsanaM siMhAsanam / kevalaM param / adhaH adhobhaage| na ( cakre ), kintu tanmanorathapayAtigazriyA teSAM gurujanAnAM manorathasyAbhilASasya pathaM-[ panthAnaM-] matigacchatIti tanmanorathapathAtigA sA cAso zrIzca tyaa| gurujanAziSo'pi gurujanairguNADhayasatpuruSaH kRtA AziSa iSTAzaMsanavacanAni ca / adhaH niicaiH| cakrire vidadhire / DukRJ karaNe ( karmaNi ) liG / zrIH AzIradi- ( AziSo-) padhikA-iti bhAvaH / / 38 // prApyeti / gurukRtAbhiSecanaH guruNA pitrA kRtaM viracitamabhiSecanamabhiSavaNaM yasya saH / sahajadIdhitiH sahajA nisargajA dodhitiH kaantirysysH| saH ckrii| cakradhararAjyasaMpadA cakradharasya cakrezvarasya rAjyasya saMpadA saMpattyA / saMgama saMbandham / prApya labdhyA / sUryarociSA sUryasya rociSA kaantyaa| sUryakAnta iva sUryakAntazileva babhI bhAti sm| bhA dIptI liT / atizaya utprekSA vA ( upamA) // 39 / / antaraiti / atrAntare etasmin prstaave| nakhacandracandrikAcumbitatridazarAjamastakaH nakhA eva candrAsteSAM candrikA jyotsnA tayA cambitA vyAptA tridazAnAM devAnAM rAjJAM mastakA yasya saH / svayaMprabhaH sva jinapatiH tIrthaGkaraH / bhavyalokanivahaM ratnatrayAvirbhavanayogyabhavyalokAnAM bhavyajanAnAM nivahaM samUham / prabodhayan prabodhayatIti tathoktaH san / Ayayau AjagAma / yA prApaNe liT / samAhitAlaGkAraH (?) // 40 // siMheti / siMhaviSTaraniviSTaM'' siMha maMgendraghRte viSTare pIThe niviSTaM sthitam / taM jinapatim / nizamya AkarNya / cakravartisahitaH cakrezvareNa sahitaH / ajitaMjayaH / vandituM vandanAya / rabhasena zIghram / nijaMgAma kahIM adhika lakSmI pAkara una ( gurujanoM ) ke AzIrvAdoMkI bhI nIcA kara diyA // 38 // pitAne jaba rAjyAbhiSeka kara diyA, taba rAjakumAra ajitasena cakravartI rAjyako sampattike saGgama yA adhikArako pAkara pahalese kahIM adhika zobhAyamAna huA / jaise svAbhAvika jyotise yukta sUryakAnta maNi sUryakiraNoMkA samparka pAkara atyadhika suzobhita hone lagatA hai // 39 // isI bIcameM svayaMprabha nAmaka tIrthaGkara - jinake candrasarIkhe caraNanakhoMkI candrikA-sI prabhA devendroMke mastakako ( bhaktipUrvaka jhukakara aSTAGga yA paJcAGga namaskAra karate samaya ) prakAzita karatI thI-bhavyajIvoMke samAjako prabodha dete yA moha nidrAse jagAte hue vahA~ ( ajitasena bhI rAjadhAnImeM) padhAre // 40 // 'tIrthaGkara svayaMprabha bilakula nikaTa meM hI padhAre hue haiM, ve apane zuddha AtmasvarUpase kabhI cyuta honevAle nahIM haiM, aura ve siMhAsanapara virAjamAna haiN|' yaha sunakara rAjA ajitaMjaya apane cakravartI putra ajitasenake sAtha unakI vandanA karaneke lie 1. eSa TokAnugataH pAThaH pratiSu tu saMpadAM-iti dRzyate / 2. a 'so'dhikaM sahaja dhitizciraM tArakApatiriva vyadIpyata / / ' iti pATho dRzyate / 3. a padyamidaM nopalabhyate / 4. = siMhopalakSitaM viSTaraM siMha viSTaraM siMhAsanaM tasmin niviSTamupaviSTam / 5. = maNInAM ratnAnAM bandho racanAvizeSaH, tena bhAsuraM dediipymaanm| 6. shpdaatigaa| 7. - sUryakAntamaNiriva vaa| 8. za sa prAptAH / 9. A rAjAnAm / 10. yena / 11. a 'niviSTa'-iti nAsti / 12. za susthitam / 13. =niryyo| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7, 45] saptamaH sargaH tIrthabhUtamurubhaktibhAvitastaM praNamya munihaMsasevitam / mastakasthakarakuDmalo'malaM praznamityakRta tattvagocaram // 42 // badhyate kathaya karmabhiH kathaM nAtha janturiha mucyate'thavA / deva saMzayaviparyayAkulaM tiSThate tvayi jagadyato'khilam / / 43 / / vastutattvamadhigantumicchato bhAratImiti nizamya bhUbhRtaH / yojanapramitayA girAdharaspandavarjitamuvAca tIrthakRt // 44 // sapramAdahRdayaH kaSAyayugyogavAnvirativarjitAzayaH / samyagIkSaNavirpayayasthitaH karmabandhamupayAti cetanaH // 45 // praviveza / gamlu gatI liT // 41 // tIrtheti / urubhaktibhAvataH uA mahatyA bhaktyA guNAnurAgeNa bhAvitaH sNskRtH| mastakasyakarakuDmala: maptakasthakarAveva kuDmalo yasya sH| amalaH nirmalacittaH san / tIrthabhUtaM pavitrIbhUtam / munihaMsasevitaM munihaMsargaNagharAdimunivaraiH sevitamArAdhitam / taM svayaMprabhAjanam / praNamya vanditvA / tattvagocaraM tattvAnyeva gocaro viSayo yasya tat (tam ) / praznaM pRcchanam / iti vakSyamANaprakAreNa / akRta vyadhAta / DukRJa karaNe luG // 42 / / badhyata iti / bhoH svAmin / saMzayaviparyayAkulaM saMzayaviparyayAbhyAmAkulaM bAdhitam / akhilaM sakalam / jagat lokH| yataH yasmAt / tvayi bhavati / tiSThate prakAzate / SThA gatinivattI laTa / 'stheya prakAzane' iti taGa / nAtha jina jantuH jIvaH / iha sNsaare| karmabhiH zubhAzubhakarmabhiH / kathaM kena prakAreNa / badhyate saMbadhyate / athavA, kathaM mucyate tyajyate / kathaya brUhi / katha vAkyaprabandhe laT / / 43 // vastviti / vastutattvaM vastunaH padArthasya tattvaM svarUpam / adhigantuM jJAtum / icchataH vaanychtH| bhUbhRtaH kSitipateH / iti evaM (bhuutaam)| bhAratI vacanam / nizamya zrutvA / tIrthakRt svayaMprabhajinapatiH / yojanapramitayA yojanapramANabhUtayA ( yojanavyApinyA ityarthaH) / girA divyaninAdena / adharaspandajitam adharayoroSThayoH spandena calanena vajitaM rahitaM yathA bhavati tthaa| uvAca nirUpayatisma / brA vyaktAyAM vAci litt| 'asti bravobhavacau' iti vacAdezaH / svabhAvoktiH // 44 // seti / sapramAdahRdayaH pramAdaiviSayAdipaJcadazapramAdairyuktaM hRdayaM mAnasaM tena saha vartate iti / [ kaSAyayuk ] krodhAdicatuHkaSAyairyuga' yuktaH krodhAdikaSAyavAn / yogavAn kAyavAGmanaHkarma yogastajJAn / virativajitAzayaH viratyA hiMsAdinivRttyA vajita Azayo yasya saH / samyagIkSaNaviparyayasthitaH samyagIkSaNasya samyagdarzanaguNasya viparyaye mithyAdarzane sthitH| cetanaH jIvaH / karmabandhaM karmaNAM gharase cala par3e / / 41 // ve tIrthasthAna svarUpa haiM / zreSTha muni yA gaNadhara unakI ArAdhanA karate haiN| unake darzana karate ho atyanta bhaktibhAvase praNAma karake ajitaMjayane hAtha jor3ate hue mastaka navAkara zuddha hRdayase eka tAttvika prazna kiyA - // 42 // bhagavan ! sArA saMsAra saMzaya aura viparyayase vyAkula ho rahA hai| cUMki vaha Apake jJAnameM spaSTa hI jhalaka rahA hai, ataH nAtha ! yaha batAiye ki isa saMsAra meM yaha jIva zubha aura azubha karmoMse kaise ba~dha jAtA hai aura phira unase chuTakArA kaise pA jAtA hai ? // 43 // vastu svarUpake jijJAsu rAjA ajitaMjayake ina vacanoMko sunakara tIrthaGkara svayaMprabha yoM bole / bolate samaya unakA adhara ( nIcekA oTha ) spandana rahita thA aura unakI vANI eka yojana paryanta sunAI par3a rahI thI // 44 // jisa jIvake hRdaya meM pramAda bharA huA hai; jo kaSAyavAn hai; jisake mana, vacana aura kAyameM caJcalatA bharI huI hai; jisakA hRdaya hiMsA Adi pApoMse virata nahIM hai aura jisako zraddhA 1. abhuutguru| 2. a ka kha ga gha ma bndhgo| 3. a tiSThati / 4. A badhyante / 5. A patipatiH / 6. -kaSAyaiH krodhAdibhiryujyata iti kssaayyuk| 7. za samastamidaM padaM naasti| 8. za idamapi samastaM padaM naasti| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 candrapramacaritam tena sa svavazabhAvamAhRtaH krmnnaassttvidhbhedbhaaginaa| saMsaratyazaraNo bhavAmbudhau lohakAntamaNikRSTalohavat / / 46 / / / karmabhiH paravazIkRtAtmano bhrAmyato bahuvidhAsu yoniSu / khalvabilvavidhinA pramAdato jAyate manujajanmasaMgamaH / / 47 // prAptamAnavabhavo'pi kRcchataH putrbaandhvkltrmohitH| karma tatkimapi saMcinotyasau yena gacchati punaH kuyoniSu // 48 // jJAnAvaraNAdInAM bandham / upayAti upagacchati / yA prApaNe laTa // 45 // teneti / aSTavidhabhedabhAginA aSTavidhAH prakArA yasya sa tathoktaH, aSTavidhazcAsau bhedazca tathoktaH, aSTavidhamedaM bhajatotyevaMzIlaM aSTavidhabhedabhAgi, tena / tena krmnnaa| svavazabhAvaM svasya vazabhAvamadhInatvam / AhRtaH nItaH / azaraNa: san na vidyate zaraNaM yasya saH, rakSitRrahitaH san / sa: jovaH / bhavAmbudho bhava evAmbudhistasmin / rUpakam / lohakAntamaNikRSTalohavat lohakAntamaNinA ayaskAntamaNinA kRSTa AhRto lohavat / saMsarati bhramati / sR gatau laT / upamA // 46 // karmabhiriti / pramAdataH pramAdAt / kathaMcit (?) / bahuvidhAsu bahvISu vidhAsu bhedeSu / yoniSu janmasu / bhrAmyataH paryaTataH / karmabhiH zubhAzubharUrakarmabhiH / paravazokRtAtmanaH paravazokRtasya parAdhIna (nI) kRtasyAtmano jIvasya / khalvabilvavidhinA khalvastha naSTaromazirasaH puruSasya bilvavidhinA bilvaphalasya nyAyena / abuddhipUrvakaM bilvaphalaM naSTaromaziroyuktasya mastake patitaM (patati ) yathA tathA ityarthaH / manujajanmasaMgamaH manujasya mAnuSasya janmana utpatteH saMgamaH sNprkH| jAyate saMbhavati / janaiG prAdurbhAve laT / upamA // 47 // prApteti / kRcchata: kaSTAt / prAptamAnuSabhavo'pi prApto labdho mAnuSasya manuSyasya bhavo yasya (yena) saH / putrabAndhavakalatramohitaH putrAzca bAndhavAzca kalatrANi ca tathoktAni teSu mohita AsaktaH san / kimapi tatkama zabhAzabhakarma / saMcinoti saMpAdayati / punaH pazcAta / yena karmaNA saMbandhaH, tena karmaNA / yoniSu gacchatotyarthaH / aso jIvaH / kuyoniSu kutsityonissu| gacchati yAti / gamlu gato laT // 48 // itIti / viparIta hai usake karmabandha hotA hai / mUla bAta yaha hai ki mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca karmabandhake kAraNa haiM // 45 // jJAnAvaraNa Adi ATha bhedoMvAle karmane jIvako apane AdhIna kara liyA hai| ataH jaise ayaskAnta maNi yA cumbaka pattharase AkRSTa hokara lohA azaraNa ho jAtA hai, vaise karmAdhIna jIva bhI-azaraNa ho jAtA hai / phalataH vaha saMsAra sAgarameM gote khAtA rahatA hai // 46 // pramAdake kAraNa yaha jIva karmoM dvArA paravazakara diyA jAtA hai| phira yaha nAnA ( caurAsI lAkha ) yoniyoM meM bhaTakatA phiratA hai / bhaTakanevAle isa jovako khalvabilva nyAyase mAnava janma bar3o kaThinAIse milatA hai| khalvATa jaba-jaba belake nIce jAya taba-taba usake sirapara bela gire, yaha kabhI sambhava nahIM ho sktaa| aisI ghaTanA kvacit kadAcit hI ghaTatI hai / isI prakAra yaha jIva jaba-jaba paryAya badale taba-taba use mAnava janma mile, yaha asambhava hai / vaha to bar3e bhAgyase milatA hai // 47 // bar3I kaThinAIse mAnavabhavako pAkara bhI yaha jIva putra, mitra aura kalatrake mohameM phaMsakara aise karmokA saJcaya kara letA hai, jisase vaha 1. a 'dha' nopalabhyate / 2. a bhavAntareSvantajitamRtirnaraH svayam / 3. a karmasaGgavivazokRtAtmanoM / 4. aamaavRtH| 5. = kRSTa mAhRtaM yallohaM lohadhAtustadvat / 6. =bahvo vidhA yAsA tAsu nAnAvidhAsu / 7. - utpattisthAneSu / 8. = khalvATasya / 9. A parItaM / 10. = azubhakarma / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7, 52] saptamaH sargaH 183 ityavetya bhavaduHkhabhIravaH saMgamaM vidadhate sumedhsH| karmabandhanavipakSabhUtayA zAnadarzanacaritrasaMpadA // 46 // zAnamarthaparibodhalakSaNaM darzanaM jinamatAbhirocanam / pApakAryaviratisvabhAvakaM kIrtitaM caritamAtmavedibhiH / / 50 // saMgataM trayamidaM prajAyate kRtsnakarmavinivRttikAraNam / paGgulocanavihInavadbhavedekakaM na punararthasAdhakam // 51 // zAnamAgamanirodhi karmaNo bhAvinazcaritamarjitAsanam / dRSTirAcarati puSTimetayoritthametadupayogavattrayam // 52 / / sumedhasaH zobhanA medhA yeSu te / iti evam / avetya jJAtvA / bhavaduHkhabhIravaH bhave saMsAre saMbhavaduHkhe bhoravo bhItAH / karmabandhanavipakSabhUtayA karmaNAM bandhanasya vipkssbhuutyaa| jJAna darzanacaritrasaMpadA jJAnaM samyagjJAnaM tacca darzanaM samyagdarzanaM tacca caritraM samyakcAritraM tacca tathoktAni, jJAnadarzanacaritrANAM saMpadA sNpttyaa| saMgama vidadhate kurvanti / DadhAna dhAraNe ca laTa / / 49 / / jJAnamiti / AtmavedibhiH AtmajJAnibhiH / arthaparibodhalakSaNam arthasya paribodhaH parijJAnaM sa eva lakSaNaM yasya tat / jJAnaM samyagjJAnam / jinamatAbhirocanaM jinamate Ahatamate'bhirocanaM vizvAsaH / darzanaM samyagdarzanam / pApakarmaviratisvabhAvaka' pApakarmaNAM karmabandhasyakAraNahiMsA divyApArANAM viratinirvRttireva svabhAvo yasya tat / caritaM samyakcAritramiti / kIrtitaM bhASitam / / 50 // saMgatamiti / saMgataM saMyutam / idam etat / ayaM trayo'vayavA asya trayam / 'avayavAttayaT' iti tayaT / 'dvitribhyAM lugvA' iti takArasya luk / samyagjJAnAditrayam / kRtsnakarmavinivRttikAraNaM kRtsnAnAM sAkalyAnAM ( sakalAnAM ) karmaNAM dravyabhAvakarmaNAM vinivRttevimokSasya kAraNaM nimittam / prajAyate prabhavati / paGgulocanavihInavat paGgaH khaH ( khan ) sa ca locanavihono'ndhakaH sa ca tathokto pagulocanavihInAviva tathoktam / ekakam asahAyam / punaH pazcAt / arthasAdhakaM prayojana sAdhakam / na bhavet na syAt / bhU sattAyAM lidd| sapamA / .51 // jJAnamiti / jJAnaM samyagjJAnam / bhAvinaH bhvissytH| karmaNaH, AgamanirodhiH (ghi ) AgamasyAsravasya nirodhiH (dhi ) nivArakaH ( kam ) / caritaM cAritram / ajitAsanam ajitasya pUrvopAttasya karmaNo'sanaM nAzanam / dRSTiH samyagdarzanam / etayoH jJAnacAritrayoH / puSTi" tuSTim / Acarati ityam anena prakAreNa / etat idaM trayaM samyagjJAnAditrayam / upayogavat parasparopakAravat / bhavati // 52 // phira khoTI-khoTI yoniyoM meM calA jAtA hai // 48 // yaha jAnakara saMsArake duHkhoMse DaranevAle buddhimAn puruSa karmabandhanakI virodhinI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI sampatti kA samAgama karate haiM // 46 / / jIvAdi padArthoM kA yathAvat jAnanA samyagjJAna hai; jina matakI abhiruci samyagdarzana hai aura hiMsA Adi pApa kAryose nivRtta honA samyak cAritra hai, aisA AtmajJAniyoMne kahA hai / / 50 / / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM milakara samasta karmokI nivRttike kAraNa haiN| yadi ve paMgu aura andhe puruSa kI bhAMti alaga-alaga raheM to mAnavake prayojanako siddha nahIM kara sakate / andhe aura paMgu milakara apane iSTa sthAnameM pahu~ca sakate haiN| isI taraha samyagdarzana Adi tInoM guNoMke sammilita sahayogako pAkara jIva apane gantavya mokSa-dhAma taka pahuMca sakatA hai // 51 // samyagjJAna AnevAle karmako rokanevAlA hai aura samyakcAritra pahalese Aye hue-baddha karmoMko dUra karanevAlA hai / tathA samyagdarzana 1. a padyamidaM nopalabhyate / 2. = yeSAM / 3. = bhavaH saMsAraH tasya duHkhaM tasmAd bhoravo bhItAH / 4. za karmaNoM / 5. = pApakarmaNAmazubhakarmaNAM hiMsAdivyAgarANAM viratinivRttireva svabhAvo yasya tat / 6. za ekam / 7. = puSTatAm / 8. = vidadhAti / 9. za samyagjJAnacAritratrayam / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam jJAnamAtramiha saMsRtikSaye kalpitaM yadabudhairna tattathA / bheSajAvagamamAtrataH zamaM vyAdhireti kimanuSThitairvinA // 53 // zuzruvAniti sa bandhamokSayoH kAraNaM jinamukhAravindataH / tatkSaNAdupayayau viraktatAM zreyasi tvarayate hi bhavyatA // 54 // sa prahAya zamasaktamAnasaH prema bandhusutadAragocaram / dehajArpita paricchadaH paraM zizriye zramaNasevitaM padam // 55 // cakravartyapi gRhItadarzanaH kAyavAGmanasazuddhisaMyutaH / triH praNamya jinamarcitaM satAM prAvizatpuramudAragopuram // 56 // 184 jJAnamAtramiti / iha asmin / saMsRtikSaye saMsRteH saMsArasya kSaye / yat jJAnamAtraM darzanamAtraM ( darzana - ) cAritra - nirapekSaM jJAnamAtram / abudhaiH ajJAnibhiH / kalpitaM kRtaM tat tathA [ na ] tena prakAreNa na bhavati / anuSThitaiH [ binA ] AcaraNavinA / bheSajAvagamamAtrataH bheSajasya auSaghasyAvagamamAtrato jJAnamAtrataH / vyAdhiH rogaH / zamam upazamam / eti ki yAti kim // 53 // zuzruvAniti / saH ajitaMjayaH / jinamukhAravindataH jinasya tIrthaGkarasya mukhamevAravindaM kamalaM tasmAt / bandhamokSayoH karmabandhamokSayoH / iti evaM prakAreNa / zuzruvAn zRNoti sma / tatkSaNAt viraktatAM vairAgyam / upayayo upajagAma / yA prApaNe liT / bhavyatA bhavyatvam / zreyase mokSanimittam / tvarayate hi zIghra ( zoghratAm ) karoti // 54 // sa iti / zamasaktamAnasa: zamena upazamena (zame upazame ) saktaM yuktaM ( AsaktaM ) mAnasaM yasya saH / saH ajitaMjayaH / bandhusutadAra gocaraM bandhavazca sutAzca dArAzca tathoktA bandhusutadArA eva gocarA yasya tat / prema prItim / prahAya vihAya / dehajArpitaparicchadaH dehaje'jitasene'rpitaH sthApitaH paricchado yena saH san / zramaNasevitaM zramaNaiH sevitamArAdhitam / paraM prakRSTam / padaM mokSapadamityarthaH / zizriye siSeve / zriJ sevAyAM liT // 55 // cakreti / kAyavAGmanasazuddhisaMyutaH kAyavAGmanasAnAM zuddhadhA yutaH / cakravartyapi sArvabhaumo'pi / gRhItaM darzanaM yasya ( yena ) sa: san / satAM sadbhiH / acitaM pUjitam / 'vA nAkasya -' ityAdinA karaNe SaSThI / jinaM jinezvaram / triH praNamya trIn vArAn praNamya / udAragopuram udArANyunnatAni gopurANi puradvArANi yasya tat / puraM vinItAina donoM (samyagjJAna aura samyakcAritra ) kI puSTi karatA hai / isa taraha ye tInoM upayogI haiM aura haiM eka dUsareke upakArI // 52 // ' akelA jJAna hI saMsArakA anta karake mukti dilAnemeM samartha hai' aisI kalpanA kucha ajJAnI logoMne kara rakhI hai, para vaha ThIka nahIM; kyoMki anuSThAnake binA davAoM kA khAlI jJAna kara lenese vyAdhi zAnta nahIM ho sakatI / davAoMkI jAnakArI ke sAtha jaba vizvAsa aura paraheja hote haiM, taba roga zAnta hotA hai / isI prakAra tattvoMke jJAnake sAtha jaba zraddhA aura AcaraNa hote haiM taba kahIM saMsArakI samApti - muktikI prApti hotI hai / / 53 // jinendra bhagavAn - svayaMprabhake mukha kamalase, isa taraha bandha aura mokSa ke kAraNa sunakara ajitaMjaya tatkAla virakta ho gayA / bhavyatA nizcaya hI kalyANa ke lie zIghratA karAtI hai // 54 // ajitaMjayakA mana aba kevala AtmazAnti pAne ke lie utsuka ho utthaa| phalataH usane apane parivAra ke bandhu, putra aura patnIse premakA nAtA tor3a diyA, rAjyakA bhAra putrako sauMpa diyA aura phira utkRSTa padakA - jisakI ArAdhanA zramaNa karate cale A rahe haiMAzraya liyA / / 55 / / cakravartI ke mana, vacana aura kAya meM pahalese pavitratA thI hI, para isa avasarapara use saccI zraddhA bhI utpanna ho gaI / sajjanoMke dvArA pUjita svayaMprabha bhagavAnko [ 7, 53 - 1. ajJAnamAcaraNahInamatra sajjJAnahInamapi tanna siddhaye / 2. a ka kha ga gha ma bheSajaizca viditairyataH zamaM / 3. = kalpanAviSayIkRtam / 4. = mukhamaravindamiva / . Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 - 7, 60] saptamaH sargaH anyadA nRpativRndaveSTitaH saMniyujya sa puraH pryaannke| vAhinIpatimasahyatejasaM nirjagAma dazadigjigISayA / / 57 // chatramullasitaphenapANDuraM nirvabhAvupari tasya gacchataH / dharmavAraNamukhena sevituM candramaNDalamivAgataM svayam // 58 / / citraratnaparipUrNakukSayo mandragarjitakRto'rNavA iva / saMcariSNuratharUpadhAriNaM svaM vikRtya nidhayaH pratasthire / / 56 // svasvakRtyakaraNodyatAzayaM vyantarAmarasahasrarakSitam / sarvamadhvani rathAGgapUrvakaM tasya ratnamabhavatpuraHsaram / / 60 / / puram / prAvizat praviSTavAn / viza pravezane laGa / / 56 / / anyadeti / anyadA anyasmin kaale| nRpativRndaveSTita: nRpatInAM bhUpAnAM vRndena samUhena veSTitaH privRtH| saH ajitsenckro| asahyatejasaM soDhumazakyapratApam / vAhinopati senApatim / puraHprayANa ke agraprayANanimittam / saMniyujya viniyoga vidhAya / dazadigji. gISayA jetumicchA jigISA dazAnAM dizAM dizAnAM jigISA tayA / ji ni abhibhave / 'kamyekakartRkAt' ityAdinA san / 'jeliT san' iti dvibhArve pUrvasmAtparasya gI -ityAdezaH / nirjagAma niryyo| gamla gatau liT / / 57 / / chatramiti / ullasitaphenapANDuram ullasito vibhAsita: phena iva DiNDora iva pANDuraM zubhram / chatraM chatraratnam / gacchataH yAtaH / tasya cakriNa: / upari Urdhva bhaage| dharmavAraNamukhena (miSeNa) dharmavAraNamiti chatramiti mukhena vyAjena ( dharmavAraNaM chavaM tasya miSeNa vyAjena ) se vitum ArAdhi ( dhayi-) tum / svayam Agatam AyAtam / candramaNDalamiva candrabimbamiva / nirbabhau bhAti sma / utprekSA // 58 / / cineti / citraratnaparipUrNakukSayaH citra nAvidhai ratnaiH paripUrNaH kukSiryeSAM te| mandragajitakRtaH mandraM gabhIradhvaniH tacca tadgajitaM ca mandrajitaM ( tat ) kurvantIti tathoktAH / arNavA iva samudrA iva / nidhayaH navanidhayaH / svaM svarUpama / saMcariSNarayarUpadhAriNaM saMcariSNorgamanazIlasya ra yasya syandanasya rUpadhAriNaM svarUpadhAriNama / vikRtya nirmAya / pratasthire nirjagmuH / utprekSA (?) / / 59 / / sveti / svasvakRtyakaraNodyatAzayaM sveSAM sveSAM kRtyasya kAryasya va.raNe vidhAne udyata udyukta Azayo mAnasaM yasya tat / vyantarAmarasahasrarakSitaM vyantarANAM vyantaradevAnAM sahasreNa rakSitaM pAlitam / rathAGgapUrvakaM rathAGga cakraM tadeva pUrva yasya tat / savaM sakalam / ratnaM jIvAjIvabhedam / tasya ckrinnH| adhvani maarge| pura.saraM puraH saratoti puraHsaramagragAmi / abhavata tIna bAra praNAma karake usane apane nagara meM praveza kiyA - jahA~ bar3e-bar3e dvAra the // 56 // kucha dinoMke bAda cakravartI ajitasena-jisake sAtha sabhI rAje-mahArAje the-apane tejasvI senApatiko Age prayANa karanekA Adeza dekara digvijayake lie nikala par3A // 57 / / calate samaya cakravartIke Upara, laharAte phenakI bhA~ti sapheda chAtA aisA jAna par3atA thA mAno usa (sapheda chAte) ke bahAne svayaM candramaNDala usakI sevAmeM upasthita huA ho / 58 // jinakA bhItarI bhAga vicitra ratnoMse bharA huA hai aura jinakA garjana gaMbhora hai, samudra sarIkhI ve nau nidhiyA~ calate hue rathakA rUpa dhAraNa karake cala par3IM // 59 // apanA-apanA kartavya pAlana karaneke lie udyata aura eka hajAra vyantara devoMse surakSita caudaha ratna mArga meM cakravartIke Age-Age calane lge| 1. a saMprayujya ma saMniyojya / 2. a ka kha ga gha ma vAraNamiSeNa / 3. ma rUpadhAriNaH / 4.dha degzayavyantara / 5. A girityAdezaH za gorityaadeshH| 6. = pheno DiNDIraH sa iva / 24 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 candrapramacaritam [7,61tasya vAjikhurajai rajazcayairutthitai'stapanavamarodhibhiH / pUritAH karabhayAdiva svayaM bhejire bhRzamadRzyatAM dizaH // 61 // citrametadatidUravartinApyasya sainyarajasA prsrptaa| yannirantaramarAtiyoSitazcakrire vigaladazralocanAH // 62 // siddharatnamavagamya saMmukhIbhUtamapratimapauruSAzrayam / mUrdhadezanihitAgrapANayaH prAbhRtastamupatasthire nRpaH / / 63 / / nAmayannatuladaivapauruSaH siddhazaktyupacitAnsa pArthivAn / prApa vAridhitaTaM samuccalatkIrtibhAsitasamastadiGmukhaH // 64 // abhUt / bhU sattAyAM laG / jAtiH // 60 // tasyeti / tasya cakraNaH / vAjikhurajaH vAjinAmazvAnAM khurajaiH zaphajAtaH / tapanavatmarodhimiH tapanasya sUryasya vama AkAzaM rovibhiraacchtibhiH| utthitaH UrdhvaM gataH / rajazcayai: rajasA reNUnAM cayanivahaiH / pUritA: vyaapitaaH| dizaH kkubhH| karabhayAdiva karasya kiraNasya bhayAdiva bhIteriva / svayaM, bhRzam atyantam / adRzyatAM dRSTigocarahitatvam / bhejire bhajanti sma / bhaja sevAyAM liTa / utprekSA // 61 / citramiti / asya cakriNaH / prasapatA nirgcchtaa| sainyara jasA ( sainyasya senAyAH ) rajasA reNutA / atidUravartinA api viprakRSTaM vartamAnenApi / nirantaram niravakAzam / arAtiyopitaH arA. tInAM zavaNAM yoSitaH pramadAH / vigaladazrule canAH vigalat srabad azru netrodakaM yayoH te tathokte vigaladazruNI locane yAsAM tAH / cakrire vidadhuH yat etat / citram azcaryam / utprekSA (1) // 62 / siddheti / siddharatnaM siddhAni ratnAni yasya tam / saMmukho bhUtam abhi mukhIbhUtam / apratimapauruSAzrayam apratimasyopamAtItasya pauruSasyAzrayaH tam / taM cakriNam / adhigamya jJAtvA / mUrdha dezanihitAgramANayaH mUnoM mastakasya deze pradeze nihito'grapANiryeSAM te| nRpAH bhuumipaaH| prAbhRtaH upAyanai / upatasthire se vAM cakrire / SThA gatinivRttI liTa / 63 / / nAmayanniti / atUla devIruSaH atule asamAne devapIrupe yasya sH| samaccala skotibhAsita samastadiGmukhaH samuccalantyA kIrtyA yazasA bhAsitAni samastAnA sarvAsAM dizAM mugvAni yasya saH / saH cakro / siddhazaktyupacitAna siddhAbhiniSpannAbhiH zaktibhirutsAhaprathamantrazavitabhirucitAna rAzI bhUtAna / prArthivAn bhUmigalAn / nAmayan namrokurvan / vAridhitaTaM vAridheH samudrasya taTaM tInam / prApa yayo / Apla calate samaya ratnoM meM sabase Age cakra thA / 60 // ghor3oM kI TApoMke par3anese dhUli ur3ane lgii| dhIre-dhIre usane pUre AkAzako gherakara sUryakA mArga cheka liyaa| sArI dizAe~ adRzya ho gaIM, jisase aisA pratIta hone lagA mAno cakravartIko lagAna deneke bhayase saba dizA svayaM kahIM jAkara chipa gaI hoM / / 6 / / usa samaya yaha eka Azcaryako bAta huI ki phailanevAlI senA kI dhUline svayaM bahuta dUra rahakara bhI ( kevala apanA darzana dekara, A~khoM meM ghusakara nahIM ) zatrustriyoMko lagAtAra A~khoMse A~sU girAneke lie bAdhya kara diyA / / 62 / / cakravartI ko caudaha ratna siddha haiM / usakA parAkrama anupama hai - parAkrama meM usakI koI barAbaro nahIM kara sktaa| vaha yahA~ A hI rahe haiM, yaha jAnakara rAje-maharAje nAnA prakArakA upahAra lekara usake sAmane hAtha jor3akara sira navAte hue pahu~ce / 63 / / anupama deva aura puruSArtha vAle aura paripUrNa prabhuzakti, mantrazakti tathA utsAha zaktise samRddha rAjAoM ko jhukAkara cakravartIne apanI bar3hatI huI kItise samasta dizAoMko prakAzita kara diyaa| phira vaha samudra taTapara pahu~cA / / 64 // 1. ma rucchrita / 2. A i ka kha ga gha madeva gauruSAn / 3. = vyAptAH / 4. za viprkRssttvrt| 5. = yAbhyAM / 6. = viddhire| 7. = nihitA agragaNayo yaiH / 8. eSa TokAzrayaH pAThaH pratiSu tu sarvAsu 'samacchalat' ityevopalabhyate / 9. = yena / 10. = saMpannAn / . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7, 68] saptamaH sargaH 187 tatkSaNAttubhitasiMhaviSTaraH saMnikRSTamavagamya cakriNam / taM prabhAsavibudhaH kRtAJjalidivyaratnanikarairapU pujat / / 65 / / patya DhaukitavicitrabhaSaNo deva nanda jaya rakSa mediniim| taM vacobhiriti sAJjaliH stuvanmAgadho'pyajani satyamAgadhaH / / 66 / / dvopasindhuvividhAkarodbhavaiH praabhRtairvrtnurmnohraiH|| taM vinamramukuTaH kuTumvivatparyupAsta madamAnavarjitaH // 67 // prAgapAgvaruNadigbyavasthitAnAnamayya nRpakhecarAmarAn / vyomasaMcaraNagarvitAnasau nirjigAya vijayArdhavAsinaH / / 68 // vyAptI laT / sAmAnyam (?) // 64 // tatkSaNAditi / alakAlAt / kSubhitamihaviSTara: kSubhitaM saMcalitaM siMhaviSTaraM siMhAsana yasya saH / prabhAsacibudhaH prabhAsanAmA amaraH / saMniviSTam Agatam / taM cakriNamajitasenacakravatinama / avagamya jJAtvA / kRtAJjali: videtAjali: san / divyaratnanikaraiH divyAnAM ratnAnAM nikaraiH samUhai: / apajat apUjayat / pUna pUjAyAM luH / 65 / / elyeti / DhokitavicitrabhUSaNaH DhaukitAnyAno tAni vicitrANi nAnAvidhAni bhaSaNAni yena saH / sAJjaliH aJjalinA yuktH| mAgadho'pi mAgadhAmaro'pi / etya Agatya / deva svAmin / nanda samRddho bhava / jaya sarvotkarSeNa vartasva / medinI bhUmim / rakSa paaly| rakSa pAlane leTa ( loTa ) / iti evaMvidhaiH / vacobhiH vacanaiH / taM cakriSam / stuvan nuvan / tasya cakriNaH / mAgadhaH stutipAThakaH / aja ni ajAyata / janaiG prAdurbhAve lung||66|| dvIpeti / vinamramukuTa: vinamra vinamanazIlaM makuTaM yasya saH / 'namkamya-' ityAdinA zIlArthe ra-pratyayaH / madamAnavajitaH madamAnAbhyAM madAgrahagarvAbhyAM vajito rahitaH / varatanuH varatanunAmA amrH| dvIpasindhavividhAkaroddhavaiH dvIpeSu antarIpeSu sindhI samudre vidyamAneSu [ vividheSu ] nAnAprakAreSu AkareSu khanisthAneSu udbhavaiH utpnnH| manoharaiH manoramaiH / prAbhRtaH upAyanaiH / taM cakriNam / kuTumbivat karadI kRtakRSIvalavat / paryupAsta ase vt| Asi ugvezane ldd'||67 / prAgiti / abhI ayaM ckrii| 'prAgAgvaruNadigvyavasthitAna prAk pUrvA sA ca apAga dakSiNA sA ca varuNA pazcimA sA ca tathoktAH tAzca tA dizazca tathoktAH, prAga pAbaruNa dikSu vyavasthitAH pravRttAH, tAn / nRpakhecarAmagan nRgan bhUmipAna khecarAn vidyAdharAn devAn / Anamaya AnamanaM pUrva / vyomasaMcaraNagavitAn vyomni gagane saMcaraNena gamanena garvitAn / vijayArdhavAsinaH vijayArdhe vijayAparvate vApino vasantItyevaM zolAn / nijigAya jayati sm| ji jI abhibhave liTa / jyoM hI vaha samudra taTapara pahu~cA tyoM hI apane siMhAsanake hilane se prabhAsa nAmaka deva yaha samajha gayA ki cakravartI ajitasena yahA~ AyA huA hai / phira usane donoM hAtha jor3ate hue divya ratnoMkA upahAra dekara cakravartI kA satkAra kiyA // 65 // mAgadha nAmakA deva cakravartIke pAsa jAkara tathA vicitra ratnoMke AbhUSaNa pradAna karake usako stuti karatA huA ki 'deva ! Apa samRddha hoM, ApakI jaya ho, Apa sArI bhUmikI rakSA kareM' pUrA mAgadha ( stuti pAThaka ) hI bana gayA / / 66 // varatana nAmaka devane Agraha aura ahaGkAra chor3akara apane mukUTako navAte hue dvIpa, samudra aura nAnA khAnoMse utpanna sundara upahAra dekara cakravartI ajitasenako kuTumbake eka sadasyakI bhA~ti upAsanA ko // 67 // ajitasenane pahale pUrva, pazcima aura dakSiNa dizAoMke nivAsI rAjoM-mahArAjoM, vidyAdharoM aura devoMko namAyA phira AkAzagamanakA garva 1. ma pUjayat / 2. A i prAgaprAgva' / 3. = kampitamityarthaH / 4. = saMnikRSTam / 5. A mkuttN| 6. A antapiSu / 7. = 'kuTumbo karSaka: kSetrI halo kRSikakarSako / kRSIvalo'pi' iti haimaH / 8. za prAgavAva / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam zaktibhistisRbhiranvito'bhavadyaH samasta vijayasya bhAjanam / tasya kaH khalu jitAMzumadda yutervismayo'tra vijayArdhasAdhane // 69 // sAdhayanvividharatnamaNDitAM medinImadharitArivikramaH / vardhamAnavibhavo'nuvAsaraM so'bhavatsakalalokavatsalaH // 70 // pratyahaM dviguNaSoDazAvanImukhya pArthivasahasramUrdhasu / tasya saMsadi gatasya cakrire vAsacUrNarucimaGighareNavaH // 71 // pUrvajanmakRtapuNyakarmaNA so'janiSTa bhuvanAtivartinA / SaNNavatyaciracirujjvala strI sahasramukhapadmaSaTpadaH // 72 // 188 'je liT sani' iti dvirbhAve pUrvasmAttarasya gI ityAdezaH / avasaraH ( ? ) ||68 || zaktibhiriti / yaH cakrI | tisRbhi: trisaMkhyAbhiH / zaktibhiH prabhUtsAhamantrazaktibhiH / anvitaH yuktaH / samastavijayasya samastAnAM sarveSAM vijayasya / bhAjanaM svAmisthAnaM ca | abhavat abhUt / jitAMzumadyuteH jitA aMzumadyutiryasya' tasya / tasya cakriNaH / atra asmin / vijayArdha sAdhane samasta devAdhipateH tasya vijayArdhaparvatasthita vidyAdhara ( sya ) sAdhane dezArdhasAdhane vA / ko vismayaH, vismayo nAstItyarthaH / sarvavijayabhAjanasya cakriNo vijayArdha ityukte ardhe vijayo yAvat ( tAvat ) tasya sAdhane ko vismayaH, iti dhvaniH // 69 // sAdhayanniti / adharitArivikramaH adharito nirAkRto'rINAM vikramo yena saH / sakalalokavatsalaH sakale loke jane vatsalaH prItiyuktaH / saH cakrI / vividharatnamaNDitAM vividhairnAnAvidhai ratna maNDitAmalaMkRtAm / medinIM bhUmim | sAdhayan niSpAdayan / anuvAsaraM pratidinam / vardhamAnavibhavaH vardhamAna edhamAno vibhavaH saMpad yasya saH / abhavat abhUt ||70 || pratyahamiti / saMsadi sabhAyAm / gatasya yAtasya / tasya cakriNaH / aGghrireNavaH aGghrayo reNavo rajAMsi / dviguNaSoDazAvanI mukhya pArthivasahasramUrdhasu dvo guNI yeSAM te ( teSAM ) dviguNAnAM SoDazAnAmavanyA mukhyAnAM zreSThAnAM pArthivAnAM bhUpAnAM sahasrasya mUrdhasu mastakeSu - dvAtriMzatsahasramakuTabaddhAnAM mastakeSvityarthaH / pratyahaM pratidinam / vAsacUrNaruvi vAsacUrNasya paTavAsacUrNasya ruci zobhAm / cakrire vidadhuH / DukRJ karaNe liT / utprekSA ( ? ) 1. 71 // pUrveti / saH cakrI / bhuvanAtivartinA / bhuvanaM lokamativartinA atikramya vartamAnena / pUrvajanmakRtapuNyakarmaNA pUrvasmin janmani prAgbhave kRtena vihitena puNyakarmaNA zubhakarmaNA SaNNavatyacirarocirujjvalastrI sahasramukhapadmaSaTpadaH aciraM roci yasyAH sA acirarocividyunmAlA sevojjvalAH striyo vanitAstAsAM sahasraM tathoktaM SaDbhiradhikA navatiH tathoktA SaNNavativArAna :- cirarocirujjvalastrIsahasraM tasya mukhAnyeva padmAni kamalAni teSAM SaTpado bhramaraH / [ 7, 69 - karanevAle vijayArddha parvatake vAsiyoMko parAsta kiyA // 68 // cakravartI ajitasena prabhuzakti, mantrazakti aura utsAhazakti, ina tIna zaktiyoMse yukta hai, sUryase kahIM adhika tejasvI hai aura usameM pUre bharatakSetra ke -- jisake chaH khaNDa haiM-- vijayakI pUrNa kSamatA hai / ata: usake vijayArddha vijayase kyA Azcarya ? || 69 // nAnA prakAra ke ratnoMse vibhUSita bhUmi ( ratnagarbhA vasundharA ) ko apane vazameM karake cakravartIne zatruoMke parAkramako heThA - nIcA kara diyA / usakA vaibhava dina-pratidina bar3ha rahA thA aura usakA vAtsalya bhI sabhI logoMse ho gayA || 70 // ajitasena pratidina jaba sabhA maiM jAtA thA taba usake caraNoMkI dhUli battIsa hajAra pramukha rAjAoM ke mastakapara sugandhita cUrNakI zIbhAko prApta kara rahI thI // 71 // cakravartI ajitasena pUrva saMcita lokAtizAyI puNyakarmake nimittase chiyAnave hajAra bijulI ke samAna 1. = yeta / 2. = vazIkurvan / 3 = lokamativartata iti lokAtivartI, tena / lokAtizAyinA ityarthaH / 4. A pratI svastikAntargataH pATho nopalabhyate / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -.,76] saptamaH sagaH 189 tasya mnthrctussttyaadhikaashiitilksskridaankrdmaiH| mandirAGgaNamabhUdanArataM duSpralaGgha yamaghanAgameSvapi / / 73 // tasya mArutavilolamUrtibhidvinavottamaturaGgakoTibhiH / tubhyati sma paritazcamacayo vIcipaGktibhirivApagApatiH / / 74 / / zuddhakundadalarociSAM gavAmAcitAstisRbhirasya koTibhiH / rejire gahanabhUmayo dizaH zAradIbhiriva meghapaGktibhiH / / 75 // tasya vArinidhivArimekhalA medinI mdnsNnibhaakRteH|| sasyasaMpadamasUta vAJchitAmekasaMkhyahalakoTivAhitA // 76 // rUpakam / ajaniSTa ajAyata / janaiGaH prAdurbhAve luGaH // 72 // tasyeti / tasya ckrinnH| mandirAGgaNaM mandirasya gRhasyAGgaNam / manthara catuSTayAdhikAzotilakSakaridAnakardamaiH catuSTayenAdhikAzItiH, catuSTayA dhikAzItivArAn lakSANi yeSAM te ca te kariNazva tathoktAH, mantharA mandagamanAH te ca te catuSTayAdhikAzItilakSakariNazca tathoktAH teSAM dAnaM madajalaM tasmAjanAta (taiH) kardamaiH paGkaH / adhanAgameSvapi grISmakAleSvapi / anAratam anavaratam / duSpralayaM laDitamazakyam / abhUt abhavat / 73 // tasyati / tasya cakriNaH / camUcayaH cambA: senAyAzcayaH samUhaH / mArutavilolamUrtibhiH mAruta iva vAyuriva vilolA caJcalA mUrtiH zarIraM yAsAM taabhiH| dvinavottamaturaGgakoTibhiH dvau vArI nava dvirnava uttamAzca te turaGgAzca yoktAH, uttamaturaGgANAM koTa yastathoktA: dvirnava ca tA uttamaturaGgakoTayazca tAbhiH / vIcipaktibhiH vo cInAM taraGgANAM paGaktibhiH sama hai / ApagApatiH samadraH / sa iva / sarvataH paritaH / kSubhyati sma cukSobha / kSubhi saMcalane laT / utprekSA / / 74 / / shuddheti| zuddhakundadalarociSAM zuddhAnAM nirmalAnAM kundadalAnAM' kundapuSpANAM rociriva rociH kAntiryAsA tAsAm / gavAM dhenUnAm / tisRbhiH koTibhiH, AcitAH vyAptAH / asya ckrinnH| gahanabhUmayaH gahanasya kAnanasya bhUmayaH prdeshaaH| zAradIbhiH zaratkAlasaMbandhi nIbhiH / meghapaktibhiH meghAnAM jaladAnAM patibhiH samuhaiH / dizaH kakubha iva / rejire rAjanti sma / rAjaJ dIpto liT / / 75 // tasyati / madanasaMnibhAkRteH madanasya manmathasya saMnibhA AkRtirAkAro yasya tasya / upmaa| tasya cakriNaH / ekasaMkhyahalakoTivAhitA ekA saMkhyA yeSAM te tathoktAH, ekasaMkhyAnAM halAnAM lAGgalAnAM koTayA vAhitA kRSitA, ekakoTipramita halA-ityarthaH / vArinidhivArimekhalA vArinidheH samudrasya vAryeva jalameva mekhalA kAJciH yasyAH sA samudramaryAdA-ityarthaH / rUpakam / medinI bhUbhiH / ujjvala, sundara striyoMke mukhakamaloMkA rasa leneke lie sAkSAt bhramara bana gayA / 72 // ajitasenake yahA~ manda gatise calane vAle caurAsI lAkha hAthI the| unake madajalase rAjaprAsAdake A~ganameM varSA Rtuke binA bhI sadA itanI adhika koca macI rahatI thI ki logoMko vahA~ se nikalanA hI kaThina ho gayA // 73 / / cakravartIke yahA~ vAyuko gatise calanevAle aura vAyuke samAna caJcala aThAraha karor3a ghor3e the| unake rahanese usakI vizAla senA cAroM laharAte hue kSubdha samudroMkI bhAMti dRSTigocara hotI thii| senA samudrakI taraha apAra thI aura ghor3e uttAla taraGgoM sarIkhe - sadA uchala-kUda macAne vAle // 74 // usake yahA~ tIna karor3a gAyeM thiiN| ve nirmala kundapuSpake samAna dhaule raMga kI thii| unase vyApta carAgAhoMkI bhUmiyA~, zaratkAlIna meghoMse ghirI huI dizAoMko bhAMti suzobhita hotI thIM // 75 // vaha kAmadevake samAna sundara thA - usakA AkAra kAmadevase bilkula milatA-julatA thaa| usake rAjya kI sImA samudra paryanta thI-usake rAjyako bhUmi samudrase ghirI huI thii| usakI upajAU jamIna, 1. za kundAnAM / 2. = samAnA / 3. = kAJcI / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam sainyanATyanidhiratnabhojanAnyAsanaM zayanabhAjane puram / vAhanena samamityabhIpsitaM bhogamApa sa dazAGgamIzvaraH / / 77 / / so'dhigamya vasudhAvizeSakaH SoDazAmarasahasrasevyatAm / nAkanAyaka iva svatejasA duHsahena vitatAna rodasIm / / 7 / / saMkulaM naranabhazcarAmarairAkaraizca bahuratnayonibhiH / mlecchakhaNDasahitaM sa saMmitairAryakhaNDamanayadvazaM dinH|| 79 // SaTakhaNDamaNDitamakhaNDamiti pracaNDakodaNDakhaNDitaripubharataM prasAdhya / pratyAjagAma jagatotilakaH sa samrADutkaNThamAnanijabandhujanAmayodhyAm / / 80 // vAJchitA samohitAm / sasyasampadaM saspasaMpattim / asUta udapAdayat / SaGa prANigarbhavimocane laG / / 76 / / sainyeti / IzvaraH prabhuH / saH ckrii| saindhanATaya nidhiratnabhojanAni sainyaM senA tacca nATyaM nartanaM tacca nidhizca ratnAni jIvAjIvabhedAni tAni ca bhojanaM jemanaM tacca tyoktaani| AsanaM siMhAsanam / zayanabhAjane zayanaM ca bhAjane ca tathokte / vAhanena samaM yAnena sAkam / puramiti puroti / abhIpsitaM vAJchitam / dazAGgaM daza aGgA. nyavayavA yasyeti dazAGgastam / bhogam, Apa yayau / Apla vyAptau liT / 77 / / sa iti / vasudhAvizeSakaH vasUdhAyA vasundharAyA vizeSakastilakaH / sa: ckrii| SoDazAmarasahasrasevyatAM SoDazyaH [ SoDaza ] amarANA gaNabaddha devAnAM sahasraga' se vyatAmArAdhyatAm / adhigamya lnaa| du sahena soDhamazakyena / svetajasA svasya tejasA pratApena / nAkanAyaka iva nAkasya svargasya nAyaka iva devendra iva / rodasI bhuumyaakaashe| 'ekayoktyA dyAvAbhamo rodasyo rodasI tathA" ityabhidhAnAt / vitatAna vistArayati sm| tantra vistAre liT / upamA / / 78 // saMkula miti / saH ckrii| naranabhazvarAma raiH narairmanuSyana bhairai vighAdharairamarai devazca / bahuratnayonibhiH bahUnAM bahulAnAM ratnAnAM yonibhirutpttikaarnnH| Akaraizca khanisyAnaizca / saMkulaM saMkIrNam / mlecchakhaNDasahitaM mlecchAnAM khaNDairbhAgaH / sahitaM yuktam / AryakhaNDam AryANAM pUjyapuruSANAM khaNDam / saMmitaiH alpairityarthaH / dinaiH divasaiH / vazaM svAdhInam anayat prApayata / NI prApaNe laG / sahoktiH (?) // 79 / / ssttkhnnddeti| pracaNDakodaNDakhaNDitaripuH pracaNDena samarthena kodaNDena cApena khaNDitA nirastA ripavaH zatravo yasya sH| jagatItilakaH jagatyA lokasya tilakaH zreSThaH / saH samrATa ajitsenckro| SaTkhaNDamaNDitaM SaTkhaNDaiH paDbhAgai maNDitamalaMkRtam / akhaNDaM saMpUrNam / bharataM bharatakSetram / iti uktaprakAreNa / prasAdhya jo eka karor3a haloMse jotI jAtI thI, icchita khAdya sampatti utpanna karatI thI / / 76 // sArI prajA use apanA Izvara samajhatI thii| usake pAsa senA, nATya, nidhi, ratna, bhojana, Asana, seja, pAtra, pura aura vAhana ye dasa prakArake icchita bhoga the // 77 // vaha pRthvokA tilaka thA / solaha hajAra deva usako sevAmeM upasthita rahA karate the| usane indrake samAna apane asaMkhya tejase pRthvo aura AkAzako vyApta kara diyA thA // 78 // usane thor3e hI dinoMmeM AryakhaNDako-jo manuSya, vidyAdhara.deva aura nAnA prakArake ratnoMko utpanna karanevAlI khAnoMse vyApta thA-lecchakhaNDa sahita jIta liyA-pA~ca mlecchakhaNDa aura eka AryakhaNDa-isa taraha chaH khaNDavAle bharatakSetrako ajitasena cakravartIne apane adhIna kara liyA // 79 // samrATkA parAkrama apratihata thaa| usane apane bhayaGkara dhanuSa se zatruoMke chakke chur3A diye the| 1. a A i ratnabhA janA / 2. a A i zayanabhojane / 3. ka kha ga gha ma rodasI / 4. bha ka kha ga ghama mkhnnddblH| 5. bhripunitgN| 6. A i "DutkaNTa / 7. adegbndhrtaa| 8. za ssddo| 9. = 'bhojanaM jemanAdane' iti haimaH / 10. za SoDazairamarANAM / 11. za prato 'sahasreNa iti nopalabhyate / 12. A rodhasyau rodhasI tyaa| 13. = SaTpaNDamaNDitAmakhilAM bharatakSetramahImalpIyasA kAlena jigAyetyarthaH / 14. = yena / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7,3] saptamaH sargaH tasyAM vaNikpathakRtAdhikasatkriyAyAM' dvArapradezavinivezitatoraNAyAm / taM kAmakalpavapupaM pravizantamuccaizcukSobha vIkSya nivahaH purasundarINAm // 81 // prAvezikAnakaninAdavibodhitasya bhUpAlamArgamabhidhAvanatatparasya / yoSidgaNasya guNavAnapi saMbabhUva zroNyA sahAnabhimataH kucakumbhabhAraH // 82 / / tadrUpalokanavilobhitalocanAyAH kasyAzcidugrathitanIvi nitmbbimbe| saMsaktaminduruciraM dadhadantarIyaM svedAmbu buddhimadiva skhalitaM rarakSa / / 83 // sAvayitvA / utkaNThamAnanijabandhujanAM nijasya svasya bandhava eva janAH, utkaNThamAnA draSTumohamAnA nibandhujanA yasyAH2 tAm / ayodhyAM vinItApurIm / pratyAjagAma pratyAyayo / gamla gatI liTa / rUpakam (1) // 8 // tasyAmiti / vaNikpathakRtAdhikasa kriyAyAM (saMkriyA yAM) vaNikpathe vipaNyAM kRtA vihitA adhikA bahvI sakriyA ( saMskriyA) yasyAM tasyAm / dvAra pradezavinivezitatoraNAyAM dvAra pradeze vinivezitAH sthApitAstoraNA yasyAH tasyAm / tasyAm ayodhyAyAm / pravizantaM gacchantam (pravezaM kurvantam ) / kAmakalpavapuSa kAmasya manmathasya kalpaM samAnaM vapuH zarIraM yasya tam / taM cakriNam / purasundarINAM pure puryAM vidyamAnasundarINAM strINAm / nivahaH samUhaH / vIkSya dRSTvA / uccaiH adhikam / cukSoma saMcalita sma / kSubhi saMcalane liT / upamA / / 81 / / prAveziketi / prAvezikAnakaninAdavibodhitasya prAvezike pravezakAle tADitAnAmAnakAnAM bherINAM ninAdairdhvanibhivibodhitasya jJApitasya / bhUpAlamArga bhUpAlasya rAjJo mArga vothIm / abhidhAvanatatparasya abhidhAvane'bhimukhaM dhAvane tatparasya prItasya / yoSidgaNasya yoSitAM strINAM gaNasya samUhasya / kucakumbhabhAraH kucAveva kumbho tayorbhAraH / guNavAnapi kaThinasparzanAdiguNayukto'pi / zroNyA nitambana / saha sAkam / anabhimata: aniSTaH / saMbabhUva saMbhavati sma / bhU sattAyAM litt| rUpakam (?) ||82 / / tadpeti / tadrapalokana bilo bhatalocanAyA: tasya cakriNo rUpasya vilokane darzane vilobhite mohite locane yasyAstasyAH / kasyAzcit vanitAyAH / nitamba vimbe nitambapradeze / udgrathitanIvi udgrathitA zithilatA nIvI yasya tat / induruciram induriva candra iva ruciraM manoharama / upmaa| antarIyam upasaMvyAnavastram / saMsaktaM saMbaddham / dadhat dharat / svedAmbu svedasya dharmasyAmbu buddhimadiva buddhiyuktamiva / svalitaM pramAdam / rarakSa pAlayati sm| rakSa pAlane liT / utprekSA bIkA tilaka thA-usase pathvIkI zobhA thii| vaha chaH khaNDavAle bharata kSetrako jotakara ayodhyA lauTa AyA, jahA~ bandhujana usase milane ke lie utsuka the / / 80 // usa nagarIke bAjAroMmeM khUba sajAvaTa kI gaI aura daravAjoMke Upara toraNa (rAjasthAna meM abhI bhI isa zabdakA prayoga hotA hai ) sthApita kiye gye| kAmadeva sarIkhe sundara ajitasenako nagarImeM praveza karate dekha vahA~kA strIvarga utAvalA ho uThA // 81 / / pravezake zubha avasarapara bajanevAle nagAr3oMke zabdase cakravartIko sar3akapara AyA huA jAnakara strIvarga usI ora daur3ane ko tatpara ho gyaa| isa avasarapara use apane stana aura nitamba apriya ho gaye, yadyapi donoM guNavAn thestanoMmeM kaThoratA aura nitamboM meM gurutA thI / 82 / / kisI sundarIke netra ajitasenake rUpako dekhakara usI meM lubhA gaye / gAMTha DhIlI par3a jAnese usakA adhovastra-jo candramAkI AkRtikI bUTiyoMse sundara thA - kamarase nIceko ora khisakane lagA, para pasIneke jalane use nitambapara 1. a A i dhikasaMskriyAyAM / 2. = yasyAM / 3. = ysyaaN| 4. pravezaM kurvantam / 5. A prAvaiti zapreti / 6. = pravaNasya / 7. sadguNasameto'pIti dhvaniH / 8. = adhovastram / 9. = tatpatanaM / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 candrapramacaritam kAcidvihAya gRhabhittigataM vicitraM citraM gvaatvdnaabhrnniikRtaakssii| tadrapadarzanasamudbhavamanyadeva citraM svacetasi cakAra cakoranetrA / / 84 // kasyAzcidanyajanasaMkulamArgagAyA dharmodabindurucire kucakumbhamadhye / jAtatrapeva parabhAgamanaznuvAnA tutroTa hAralatikA 'latikAkRzAGgayAH / / 85 // ArdradattanavayAvakamaNDanena kAcidvikAsirucirAdharapallavena / tadrUpadarzanasamutthamamAntamaGge babhrAma raagmtiriktmivodgirntii||86|| // 83 / / kAciditi / gRhabhittigataM gRhasya sadanasya bhitti gacchatisma gRhabhittigatam-kuDayagatam / vicitraM nAnAvidham / citraM racanAm / vihAya tyaktvA / gavAkSavadanAbharaNIkRtAkSI gavAkSasya vAtAyanasya mukhasya AbharaNokRte alaMkAravihite akSiNI nayane yasyAH saa| cakoranetrA cakora iva netre yasyA: saa| upamA / kAcit kApi strii| tadrapUdarzanasamudbhavaM tasya cakriNo rUpasya darzane vIkSaNe samudbhavaM saMjAtam / anyadeva bhinnameva / citra racanAm vismayaM ca / svacetasi svcitte| cakAra karoti sma / DukRJ karaNe liT // 84 // kasyA iti / anyajanasaMkulamArgagAyA: anyaiH zeSarjanaiH saMkulaM saMkoNa mArga panthAnaM gacchatItyanya janasaMkulamArgagA tasyAH / latikAkRzAGgayAH latikeva kRzamaGga ysyaastsyaaH| 'asahanaJ-'ityAdinA Go / kasyAzcit ekasyA nAryAH / dharmodabindurucire dharmodasya svedodakasya bindubhI rucire mnohre| kucakumbhamadhye kucAveva kumbho tayormadhye mdhyprdeshe| parabhAgaM zobhAma / 'bhAgo rUpAdhake prokto bhAgadheyaka dezayoH / ' 'paraH syAduttamAnAtmavairidureSu kevl:|' ityu bhayatrApi vizvaH / anaznuvAnA albhmaanaa| hAralatikA hAra evaM ltikaa| rUpakam / jAtatrapeva jAtalajjeva / tutroTa bhanakti sma / truTati sma / zruTa chedane liT / utprekSA / / 85 // Ati / kAcita ekA vanitA / ArdradattanavayAvakamaNDavena AdramA dattaM liptaM navaM nUtanaM yAvakamaNDanaM yasya'' tena / vikAsirucirAdharapallavena adhara eva oSTha eva pallavastathoktaH, vikAsinA rucireNAdharapallavena / tadrUpadarzanasamutthaM tasya cakriNo rUpadarzanena samutthamutpannam / aGge shriire| amAntam asaMmitam / atiriktam atikrAntam / rAgamiva anurAgamiva / udgirantIva udvamantIva / babhrAma cacAla / hI rokakara eka buddhimAn puruSa kI bhAMti patanase bacA liyA / / 83 / / eka cakorAkSo nAyikA apane gharakI dIvArapara eka AzcaryakArI sundara citra banA rahI thI, use chor3akara vaha khir3akI ke pAsa jAkara khar3I ho gii| unake netroMse khir3akIkI zobhA bar3ha gaI / cakravartIko dekhate hI usake mana meM dUsarA hI citra A gyaa| aura dIvArake citrase manakA citra kahIM sundara hai, yaha socakara usake mana meM citra ( Azcarya ) bhI utpanna ho gayA // 84 / / ajitasenake darzanoMke lie charahare vadanako koI yuvato bahuta hI bhIr3abhare rAstese calI jA rahI thii| jAte-jAte vaha pasonese sarAbora ho gii| pasonekI binduoMse stanakalazoMkA madhyabhAga bahuta hI sundara pratIta hone lgaa| vahIMpara eka lar3IkA hAra bhI laTaka rahA thA, para pasInekI binduoMkI suSamAke sAmane usakI suSamA phIkI par3a gaI, mAno isI kAraNase vaha lajjita hokara sahasA TUTa gayA / / 85 // zIghratAvaza eka nAyikA pairoMmeM lagAne yogya mahAvarako apane sundara hoThapara lagAkara ajitasenako dekhaneke lie cala pdd'ii| ajitasenako dekhate samaya bhI usake hoThapara lagA huA mahAvara golA thA aura nIcekI ora phailatA jA rahA thaa| ataeva aisA jAna par3atA thA mAno usake dekhanese utpanna hue rAgako - jo usake zarIra meM samA 1. a ka kha ga gha ma sahasA kRzA / 2. a ka kha ga gha ma mAntamanta / 3. = vilakSaNam / 4. - citraracanAm / 5. =UvabhAgasyetyarthaH / 6. = maNDanokRte / 7. = yayA / 8. = darzanAd vIkSaNAt / 9. = Alekhapa-racanAM / 10. za 'ekA vanitA' iti nAsti / 11. = yatra / 12. = rAgam anurAgam / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 7, 89] saptamaH sargaH anyonyasaMhatakarAGgulivAhuyugmamanyA nidhAya nijamUrdhani jRmbhmaannaa| tadarzanAtpravizato hRdaye smarasya mAGgalyatoraNamivotkSipatI rarAja / / 87 // saMbhAvitaikanayanA rucirAjanena tadriktameva ddhtiikssnnmnydnyaa| lokasya sasmitavilokanakAriNo'rdhanArIzvarasmaraNakAraNatAM jagAma / / 8 / / vastraM galadvigatanovitayA dadhAnA romodgamopacayagADhatayA rujantI / vitrastakezaniyamAkulitAprapANedveSyA priyA ca samabhUdrazanA parasyAH / / 89 // bhramu calane liT / utprekSA // 86 / anyonyeti / anyonyasaMhatakarAGgalibAhayugmam anyonyaM saMhatAH saMyuktA karAGgulayo yasya tad bAhvorbhujayoryugmaM, anyonyasaMhitaM karAGgulivAhuyugmaM yasmin tat / nijamUrdhani svamastake / nidhAya saMsthApya / jambhamANA gAtravinAmaM kurvantI / anyA ekA strii| taddarzanAt tasya cakriNo darzanAt / hRdaye citte / pravizataH antargacchataH / smarasya mArasya / mAGgalyatoraNaM mAGgalyAya maGgalanimittaM vartamAnaM toraNaM vandanamAlAm / utkSipatova nayantIva / rarAja bbhau| rAjana dIptau liTA utprekSA // 87 // saMbhAvIti / rucirAJjanena rucireNa manohareNAjanena netrAjanena / saMbhAvitakanayanA saMbhAvitaM satkRtam ekaM nayanaM yasyAH sA / tadriktameva tenAJjanena rikta meva / anyat ekam / dadhatI ghrntii| banyA ekA naarii| sasmitavilokanakAriNa: sasmitamISaddhasanasahitaM vilokanakAriNo darzanakAriNaH lokasya janasya / ardhanArIzvarasmaraNakAraNatAm ardhanAreH ardhaM nArIrUpayuktasya Izvarasya smaraNasya kAraNatAM hetutvam / jagAya yayau / gamla gatI liT / utprekSA / / 88 / / vastramiti / vidhutanIvitayA [ vigatanIvitayA ] vidhRtayA nIvitayA ( vigatA visrastA nIvirvastragranthistasyA bhaavstyaa)| galata patat / vastraM basanam / dadhAnA prntii| romodgamopacayagADhatayA romNAM tanUruhANAmudgamasya ( mena ) gADhatayA dRddhtyaa| rujantI tudntii| razanA kaanybii| visastakezaniyamAkulitAgrapANiH (NeH ) visrastAnAM zithilatAnAM kezAnAM madha jAnAM niyame bandhane AkUlito vyApArito'mrapANi ryasyAH sA ( yayA sA tsyaaH)| aparasyAH anyasyAH / dveSpA kopanIyA ( dveSaviSayA, apriyA-ityarthaH ) / priyA ca ( tadviparItA ca ) / samabhUt nahIM rahA thA-bAhara nikAla rahI ho // 86 // koI strI aMguliyoM meM aMguliyA~ DAlakara donoM bAhaoMko sirapara rakha karake jaMbhAI le rahI thii| ataeva aisA jAna par3atA thA mAno ajitasena ko dekhakara hRdaya meM praveza karanevAle kAmadevake lie vaha Upara maGgala toraNa uThA rahI ho / isa avasarapara usakI zobhA dekhate hI banatI thI // 87 // zIghratAvaza eka strI apanI eka A~kha meM sundara aJjana AMja kara aura dUsaroko binA A~je hI samrATke darzanoMke lie daur3I calI gaI / use Azcaryake sAtha dekhanevAloMko vaha ardhanArIzvarakA smaraNa dilAne meM kAraNa bana gaI-use dekhakara darzakoMko ardhanArIzvarakI yAda A gii| ardhanArIzvarake vAmabhAgameM pArvatI aura dakSiNa bhAgameM zivajI haiM // 88 // eka yuvatI apane bAloMko saMvAra rahI thI, para cakravartIke Aneke samAcArako sunakara vaha bikhare hue bAloMko eka hAthase pakar3akara daur3I calI jA rahI thii| daur3anese usakA vastra nIce girane hI vAlA thA, para usakI gAMTha karadhanI meM phaMsI huI thI, isalie gira nahIM sakA / phalataH nAyikAko vaha karadhanI bar3I priya lgii| cakravartIko dekhate hI use romAJca ho AyA, jisase karadhanI kamarameM kasane lagI aura use por3A dene lgii| isIlie karadhanI use dveSya bhI bana gii| vastrako giranese 1. yugalam / 2. A kuvatI / 3. = saMskRtamalaMkRtaM vA / 4. = anajitameva / 5. = dakSiNanetramiti yAvat / 'saMvyaM hi pUrva manuSyA ajate' iti vacanAt / 6. = sasmeraM vilokayataH-ityarthaH / 25 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [7,0kAdambarImada ivAzayasaMpramohaM saMskAranAza iva ca smRtivipramoSam / kurvanprabhaJjana ivAkhiladehabhaGgaM cikrIDa tAsu madano grahatulyavRttiH // 90 // itthaM nArIHkSaNarucirucaHkSobhayanItidakSaH kSINakSobhaH ksspitnikhilaaraatipksso'mbujaakssH| kSoNInAtho vinihitamahAmaGgaladravyazobhaM prApattejovijitatapano mandiradvAradezam / / 11 // pravizya bhavanAntaraM kSaNacatuSkamadhyasthitaH pratIkSya jaratIkRtaM kuzalamaGgalAropaNam / namannapi sa pAdayorgurujanasya baddhAJjalirbabhUva bhRzamunnato yadidamadbhutAdadbhutam // 12 // samabhavat / bhU sattAyAM luG / zithilatayA dveSyA zRGgAratayA protA - ityarthaH // 89 // kAdambarIti / kAdambarImada iva kAdambaryA madyena jAtamada iva unmAda iva / AzayasaMpramoham Azayasya cittasya saMpramohaM bhrAntim ( mUchI vaicityaM vA ) / saMskAranAza iva saMskArasya dhAraNAjJAnasya nAza iva vinAza iva / caH samuccayArthaH / smRtivipramoSaM smRteH smaraNasya vipramoSaM bhraMzam / pramajana iva vAyuriva ( vAtaroga iva ) / akhiladehabhaGgam akhilAnAM sarveSAM dehabhaGga kampanam / kurvan vidadhat / madanaH kAmaH / grahatulyavRttiH graheNa bhUtena tulyA samAnA vRtti yasya saH, san / tAsu vanitAsu / cikroDa vijahAra / krIDa' vihAre sT i / upamA / / 9 / / itthamiti / notidakSaH na tyAM nItizAstre dakSaH prviinnH| kSoNakSobhaH kSINo naSTaH kSobhazcittavikSepo yasya saH / kSapitanikhilArAtipakSaH kSapito nirAkRto nikhilAnAM samastAnAmarAtInAM pakSo yena saH / ambujAkSaH ambujaM* kamalamivAkSiNI yasya sH| tejovijitatAnaH tejasA pratApena vijito nirAkRtastapana: sUryo yasya saH / kSoNInAtha: kSoNyA bhUmyA nAyaH prbhuH| kSaNarucirucaH kSaNaciriva vidyudiva ruk kAntiryAsa tAH / nAro: purvnitaaH| ityam anena prakAreNa / kSobhayan vikArayan / vinihitamahAmaGgaladravyazobhaM vinihitAnAM mahAmaGgaladravyANAM prazas pUrNakumbhAdimaGgalava tUnAM zobhA yatra tam / mandiradvAradezaM mandirasya rAjasada tasya dvArasya dezaM pradezam / prApat agamat / AplU vyAptI luG / 'satizAsti-' ityaG. pratyayaH / upamA / 91 / / pravizyati / saH ckrii| bhavanAntare sadanamadhye / pravizya gatvA / kSaNa catuSkamadhya. sthitaH san kSaNasyotsavasya catuSkasya maNDapasya madhye madhyapradeze sthitaH san / jaratIkRtaM jaratyA vRddhayA kRtaM racitam / kuzalamaGgalAropaNaM kuzalasya kSemakaraNasya maGgalasyAropaNaM nIrAjanam pratIkSya pratipAlya, gRha tvA-ityarthaH / baddhAjali: san baddho racito'jaliyana saH / gurujanasya ziSTa janasya / pAdayoH bacAyA, isalie priya, aura romaJcase kasane lagI, ataH dveSya // 89 / / cakravartIko dekhakara striyoMmeM kAma utpanna ho gyaa| usa (kAmadeva) ne zarAbake nazeke samAna unake hRdaya meM behozI-sI utpanna kara dI, saMskAranAzakI taraha usane unako smRtiko naSTa kara diyA-ve apanI sudha-budha kho baiThI, vAyukI bhAMti usane unake zarIra meM kampana utpanna kara diyA aura vaha unameM graha-bhUtakI taraha kror3A karane lagA // 90 / samrATa ajitasena nItinipuNa thA; usake mana meM kabhI kSobha nahIM hotA thA; usane zatruoMko pArTiyA~ samApta kara dI thIM; usake locana kamala-sarIkhe the; usane apane pratApase sUryako parAsta kara diyA thA, aura vaha samasta pRthvIkA svAmI thaa| rAjamArgameM calate samaya dekhanevAlI striyoMke mana meM usane vikAra utpanna kara diyA thaa| dhore-dhIre vaha rAjamahalake dvAra taka-jahA~ rakhe gaye bar3e-bar3e maMgala kalaza Adi mAMgalika vastuoMse zobhA bar3ha gayI thI-pahu~ca gayA / / 91 // rAjamahalake andara jAkara ajitasena maMgala caukake bIcameM baiTha gyaa| phira vRddhAoMne AratI utArakara usake Upara mAMgalika akSatoMkA prakSepa kiyA, jise usane sAdara svIkAra kiyaa| phira usane hAtha jor3akara gurujanoMke caraNoMmeM praNAma kiyaa| caraNoMmeM 1. A kroDa / 2. = ambujaM kamalaM tadvadakSiNI yasya saH / 3. = yena / 4. A yasya saH / 5. = sthApitAnAM / 6. za yasya sa tam / 7. = maGgalAkSataprakSepaM vaa| . Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 7, 94 ] saptamaH sargaH kRtacaraNa namaskriyAstadAjJAM saha mukuTena zirobhirudvahantaH / nRpakhacaragaNA yathAyathaM te yayurapare'hni sthAGginA visRSTAH / / 63 / / divyAdivyAkArakAntAsahAyo bhogAnbhogI nirvizannirvizaGkaH / rAjyaM rAjyabhraMzitArAtilokazcakre cakrI pUrvapuNyodayena // 64 // iti zrIvIranandikRtAvudyAGka candraprabhacarite mahAkAvye saptamaH sargaH // 7 // caraNayoH / namannapi namasyannapi / bhRzam atyantam / unnataH uttuGgaH / babhUva bhavati sma / yadidam idaM kAryam' / adbhutAt AzcaryAt / adbhutam Azcaryam / viroSaH / 92 / / kRteti / kRtacaraNanamaskriyAH kRtA vihitAzcaraNayoH pAdayo namaskriyA yaiste / tadAjJAM tasya cakriNa AjJAm / mukuTena molinA / saha sAkam / zirobhiH mastakaiH / udvahantaH gharantaH / te nRpakhacaragaNAH nRNAM bhUvAnAM khacarANAM gaNAH samUhAH / yathAyathaM svastrasthAnam / parehni paredyuH / rathAGginA cakriNA / visRSTAH santaH visarjitAH santaH / yayuH prApuH / yA prApaNe liT / / 93 / / divyAnIti | divyAkArakAntAsahAyaH divyo manohara AkAze yAsAM tAH, tAzca tAH kAntAzca tA eva sahAyo yasya saH ( tAsAM sahAyaH ) / bhogI dazAGgabhogI / divyAn manoharAn bhogAn / nivizan anubhavan / nirviSAdaH saMklezarahita: [ nirvizaGkaH niHzaGkaH ] / rAjyabhraMzitArA tiloka: rAjyAd bhraMzito nirAkRta barAtayaH zatravaH ta eva loko yasya saH ( nirAkRto'rAtInAM zatrUNAM loko vargoM yena saH ) / cakrI sArvabhaumaH / pUrvapuNya dayena pUrvasya janmAntarasaMpAditasya puNyasyodayena / rAjyaM sAmrAjyam / cakre vidadhe / DukRJ karaNe liT / rUpakam (?) / / 94 / / iti vIranandikRta dayAGke candrapramacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye saptamaH sargaH // 7 // avanata hotA huA bhI vaha usa samaya bahuta adhika unnata ho rahA thA, yaha atyanta hI Azcaryajanaka bAta huI || 92|| isa zubha avasarapara jo rAje-mahArAje aura vidyAdhara loga sAmUhika rUpa meM ajita sena ke yahA~ padhAre the, ve eka dina Thaharakara dUsare dina ajitasenake caraNoM meM praNAma karake aura unakI AjJAko apane-apane sirapara mukuTake sAtha dhAraNa karake usase bidAI lekara apane-apane ghara cale gaye || 3 || pUrvopArjita puNyakarmake udayase atyanta sundara chiyAnabe hajAra sundara striyA~ ajitasenako saMginI banIM, bhoganeko divya bhoga prApta hue, aura prajAko satAnevAle uddaNDa zatruoM ko rAjyase cyuta yA nirvAsita kara denese vaha zaMkAoMse mukta huA / isa taraha bhItarI aura bAharI paristhitiko anukUlatA meM vaha rAjyakA saMcAlana karane lagA || 94 // isa taraha zrI vIranandIkRta udayAGka candraprabhacarita mahAkAvya meM sAtavA~ sarga samApta huA // 7 // 1. za zauryam / 2 = vidyAdharANAM / 135 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 [8. aSTamaH sargaH] tatra zAsati mahoM janatAyAstrAtari kramasarojanatAyAH / modayanmadhurabhUnmadhupAnAM saMtatiM kRtagalanmadhupAnAm // 1 saMhati navanavAGkaralInAM nekSituM taruSu zekuralInAm / sAzrubhirvirahiNo ramaNIyarlocanairapahRtA ramaNI yaiH||2|| asmaratpatati campakaraNau vallabhAM kusumacApakareNau / adhvago vidhuradhIramarANAM kAminImiva manoramarANAm // 3 // sadaSTibodhacaritAtmakadharmanAthaH zrIdharmanAthajinapo jagadekanAthaH / dharmAmRtaM trijagatAM sukhadaM pravarSan yo dharmazIlamakhilaM sujanaM karotu // taneti / kramasarojanatAyAH kramo pAdau tAveva saroje kamale tayornatA praNatA tasyAH / janatAyAH janasamUhasya / 'grAmajanabandhugajasahAyAttala' iti samUhe tal-pratyayaH / trAtari rakSitari / 'kRtkAmuka sya-' ityAdinA karmaNi ssssttho| tatra tasmin cakriNi / mahIM bhUmim / zAsati pAlayati sati / kRtagalanmadhUpAnAM galacca tanmadhu ca galanmadhu sravatpuSparasaH tasya pAnaM galanmadhupAnaM kRtaM galanmadhupAnaM yayA sA kRtagalanmadhupAnA tAm / madhupAnAM bhramarANAm / saMhati nivaham / modayana saMtoSayan / madhuH vasantakAlaH / abhUt labdhAvasaro'bhavat / rUpakaM yamakaM (ca) // 1 // saMhatimiti / sAzrubhiH netrodAsahitaH / ramaNa.yaiH manoharaiH / yaiH kazcit / locanaiH: nayanaiH / ramaNI naarii| apahRtA rnyjitaa| taiH itydhyaahaarH| taruSu vRkSeSu / navanavAGkaralInAM naveSu naveSu nUtaneSu nUtaneSu, 'vIpsAyAm' iti dviH, aGkareSu mukuleSu lInAM sthagitAm / balInAM madhukarANAm / saMhati samUham / IkSitum Aloktuim / virahiNaH viyoginaH / na zekuH samarthA na bhavanti sma / zakla zaktI liT / / 2 / / asmaraditi / kusumacApakare kusumameva cApaM yasya tasya kAmasya kare haste / aNo sUkSme / campakareNI campakasya hemapuSpasya reNo dhUlyAm / patati galati sti| vidhuradhIH vidhurA saduHkhA dhorbuddhiryasya ( sH)| adhvagaH pathikaH / amarANAM devAnAm / kAminImiva ramaNImiva / manoramarANAM manoramo rANo dhvaniryasyAstAm / vallabhAM vanitAm / asmAt smarati sma / sma cintAyAM cakravartI ajitasenake zAsana karanepara sArI janatA unake caraNoMmeM jhuka gayI, aura vaha bhI bar3I tatparatAse usakI rakSA karane lgaa| mAno usake zAsanase prabhAvita hokara RturAja vasanta bhI bhauMroMko santuSTa karatA huA prakaTa huaa| RturAjane sabhI prakArake phUloMko vikasita kara diyaa| khile hue phUloMse rasa bahane lagA, aura bhauMroMne use pInA zurU kara diyA / / 1 / / yuvakoMne apane jina sajala sundara netroMse pahale yuvatiyoMkA Avarjana aura manoraMjana kiyA thA, ve yuvaka virahI hokara Aja vasantake ina dinoMmeM unhIM netroMse, vRkSoMke Upara nayI-nayI kaliyoMmeM chipakara baiThI huI bhramara-paMktiko na dekha sake // 2 // campaka vRkSako kAmoddIpaka sUkSma parAgako jhar3ate dekha, eka pathikakA mana becaina ho uThA, aura use apanI devAMganA-sI madhurabhASiNI priyAko 1. a 'kRta' iti nopalabhyate / 2. bhA pratI padyamidaM nAsti / 3. = kaamotpaadke| . Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 -8,.] aSTamaH sargaH bibhratI madhukaraM kalikAlaM nAgakesarataroH kalikAlam / manmathArtimakarodvanitAnAM cittanAthavasatAvanitAnAm // 4 // puSpamambaruhanAma dhunAnA bhRGgapaGktiradatI madhu naanaa| kAminIjanamano'bhinadantaH kokilAzca prito'bhindntH||5|| vIkSya jAtamukulaM sahakAraM kAminI praNayinA saha kAram / paJcasAyakazarairvitatA na prItikAri surataM vitatAna // 6 // zItalo vanabhuvAmanilo'laM strIjanaM dayitadhAmani lolam / utkayanpravikasatkamalAsyaM pallavaM pravidadhe kamalAsyam // 7 // laGa // 3 // bibhratIti / kalikAlaM kaliriva kalikAla iva kAla: kRSNavarNastam / madhukaraM bhramaram / bibhrato ghrnto| nAgakesarataroH pannAgavakSasya / kalikA korakaH / cittanAthavasato cittanAthasya prANakAntasya vasatau sadane / 'vasatI rAtrivezmanoH' itymrH| anitAnAM yanti sma itAH (na itA: ) anitAH tAsAm / ayAtAnAm / vanitAnAM stroNAm / manmathAti manmayasya madanasyAti pIDAm / alaM nitAntam / akarot akArSIta / DukRJa krnne| upamA // 4 // puSpamiti / anta: bnmdhye| ambaruhanAma ambaruhamiti kamalamiti nAma yasya tat / puSpaM kusumam / dhunAnA dhunIte iti dhunAnA kmpyntii| nAnA bahuprakAram / 'nAnAnekobhayArthayoH' ityamaraH / madhu puSparasam / 'madhu madye puSparase kSaudre'pi' ityamaraH / adatI pibtii| bhRGgapaMktiH bhRkSANAM madhukarANAM paGktiH saMdohaH / kAminI janamanaH kAminyevajana: tasya manazcittam / rUpakam (?) / abhinat bhedayati sma / bhidRJ vidAraNe l| paritaH samantAt / abhinadantaH dhvanantaH / kokilAzca parabhRtAzca / ca-zabdabalena kAminIjanamano'nindana ityanvIyate // 5 // vIkSyeti / jAtamukulaM jAtaM mukulaM yasya' tam / sahakAraM catatarum / vokSya dRSTvA / paJcasAyakazaraiH paJcasAyakasya manmathasya zaraiNiH / araM nitAntam / vitatA vyaaptaa| [kA] kAminI [kA] rmnnii| prItikAri priyavidhAyi / surataM nidhuvanam / praNayinA prANanAyakena / saha sAkam / na vitatAna na cakAra / api tu vitatAna-ityarthaH / / 6 / / zItala iti / pravikasatkamalAsyaM pravikasatkamalamivAsyaM mukhaM yasya tam / dayitadhAmani dayitasya puruSasya dhAmani sadane / lolaM lampaTam / 'lolazcalasatRSNayoH' ityamaraH / strIjanaM vanitAjanam / alaM nitAntam / utkaNThayan utsukaM kurvan / vanabhuvAM bane bhavanti sma vanabhuvasteSAm, vRkSANAM saMbandhI iti shessH| zotala: shaitygunnyutH| anila: mArutaH / kaM pallavaM, viTaM ca / 'pallavaH kisalaye SiDge viTape vistare jave / zRGgAre'laktarAge'pi' iti vizvaH / alAsyaM nRtyarahitam / api tu salAsyaM pravidadhe eva / upamA yAda Ane lagI // 3 // kalikAlake samAna kAle bhauMreko dhAraNa karanevAlI nAgakesarako kalIne una yuvatiyoMke manameM kAma pIr3A utpanna kara dI, jo apane prANanAthake ghara nahIM pahu~ca sakI // 4|| bAga-bagIcoMke andara kamaloMko hilAnevAlI aura unake nAnA prakArake rasako pInevAlI bhramarapaMktine evaM cAroM ora 'kuha-kuha' zabda karanevAlo kokilAoMne nAyikAoMke hRdayako kuredanA yA vidIrNa karanA zurU kara diyA // 5 // eka Amake per3ako-jisapara cAroM orase baura lagI huI thI-dekhate hI kAmadevake bANoMke prahArase pIr3ita huI kisa nAyikAne apane patike sAtha atimAtrAmeM sukhada sambhoga nahIM kiyA ? // 6 // jinakA ceharA khile hue kamalake samAna thA aura jo patike yahA~ jAne ke lie lAlAyita thIM; una yuvatiyoMko vanako ThaMDI havAne aura bho adhika utsuka kara diyA, tathA usa ( havA ) ne kisa kAmI puruSako nRtyase achUtA chor3A, aura 1. = ityarthaH / 2. = kAminInAM jano vrgH| 3. = bhinnatti sma / 4. A za luGa / 5. = yasmin / 6. za prato 'anila: mArutaH' iti nopalabhyate / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [8, - tApakRtkurabakaH stabakena hetunA na namitastava kena / prAvaso ya iti no kila nAdaH pAnthamabhyadhita kokilnaadH||8|| yo'bhavatpriyatamaiH saha mAnastaM puraMdhinivaho'sahamAnaH / vAyunAmrarajasA zabalena pratyabAdhyata ratozabalena // 9 // yAH prasUnavigalanmadhurAgAstenire "madhuliho madhurA gAH / proSitasya sakalaM viSamAbhirhadyavastu vidadhe viSamAbhiH / / 10 // apyanAratataponiyatInAM tAnyajAyata dinAni yatInAm / mAnasaM pravikasatkusumeSu vIkSiteSu surabheH kusumeSu / / 11 / / // 7 // tApeti / yaH tvam / prAvasa: paradezasthito'bhavaH / vasa nivAse laGi mdhympurussH| stabakena puSpasamUhena / namitaH namrobhUtaH, prahvobhUta-tyarthaH / kurabakaH kurabakavRkSaH / tava 'yamakazleSacitreSu bavayo. Dalayo' na bhit / ' iti vacanAt tava-ityarthaH / kena hetunA kAraNena / tApakRt saMtApakRt / na iti na bhavatIti / adaH ityetat, vArtAm ( vacanam ) ityarthaH / kokilanAdaH kokilasya nAdaH svaraH / pAnthaM pathikam / 'nityaM NaH panthazca' iti panthAdezaH / no na abhyadhita nAvocaditi no, api tvavocadeva / dvau najI prakRtamarthaM dyotayata: / / 8 / / ya iti / priyatamaiH prANavallabhaiH / saha sAkam / yaH mAnaH grvH| abhavat abhUt / bhU sattAyAM laG / taM mAnam / asahamAnaH akssmmaannH| purandhronivahaH purandhrINAM sucaritastroNAM nivahaH / AmrarajasA Amrasya mAkandasya rajasA paaNsunaa| zabalena mizreNa / ratozabalena ratozasya balena sahAyana / vAyunA mandamArutena / pratyabAdhyata prApIDyata / bAdhRG rodhane karmaNi lng| mandamAhatena kAminInAM bAdhA jAtA-ityarthaH / / 9 / / yA iti / prasUnavigalanmadhurAgAH prasUnAd vigalat sravat tacca tan madhu ca tatra rAgaH protiryeSAM te| madhulihaH bhRGgAH / yAH madhurA: manoharAH / gAH jhaGkAra ravAn 'svargeSupazuvAgvajradinetraghRNibhUjale / lakSyadRSTayA striyAM puMsi goH / ' ityamaraH / tenire vistArayanti' sma / viSamAbhiH tIvrAbhiH / AbhiH gobhiH / jhaGkAraravaiH-ityarthaH / proSitasya dezAntaragatasya / sakalaM samastam / hRdyavastu manojJasrakcandanAdivastu / viSa viSarUpam / aniSTam-ityarthaH / vidadhe kriyate sma / DuvAJ dhAraNe ca karmaNi liT // 10 // apIti / surabheH vasantasya, vRkSavizeSasya vA / 'campakasvarNasugandhavasantapazumanojJeSu surabhiH' iti nAnArthakoze / kusumeSu puSpeSu / vIkSiteSu vilokiteSu satsu / anAratatapo. to aura naye-naye pattoMko bhI nRtyase mukta nahIM rahane diyA-ve hilane lage // 7 // kokila apane zabdoMmeM pathikase kahIM yaha bAta to nahIM kaha rahA thA ki gucchoMse jhukA huA yaha kurabaka vRkSa kisa kAraNa tumheM santApakArI nahIM huA jo tuma apanI priyAko chor3akara akele hI pravAsameM nikala par3e ho / / 9 / / jo mAnavatI kulIna nAyikAe~ pahale apane priyatamake garvako nahIM sahA karato thIM, unako AmakI baurake parAgase mizrita, kAmadevakI sahAyaka vAyune vAdhA denA zurU kara diyaa| phalataH ina vasantake dinoMmeM unheM bAdhya hokara patikA mAna sahanA par3A // 2 // phUloMse bahate hue rasameM rAga rakhanevAle bhauMre apane jisa jhaMkArake madhura svarako khUba jora-jorase sunA rahe the, vaha pravAsiyoMko bar3A hI duHkhadAyI siddha huaa| usane pravAsiyoMke lie mAlA aura candana Adi jo cIjeM bahuta priya thIM; una sabhImeM viSa ghola diyA // 10 // vasantake phUloM 1. ka kha ga gha rabaka ! / 2. a prAvaso'yi / 3. A i mabhyahita / 4. a pusUnamagalanma / 5. bha prsphutttsurbheH| 6. A rlyoH| 7. A za yorbhedH| 8. mA loTane / 9. A bhengkaar| 10. A dRSTayAH za akSyadRSTayoH / 11. za prastArayanti / 12. za dhAraNapoSaNayoH / 13. za pratau 'karmaNi liT' iti noplbhyte| . Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8, 15] aSTamaH sargaH 199 mandadhUtabakulopavanena spRzyamAnavapuSAM pavanena / subhravAmavadhinA vikalena paJcamena samabhAvi kalena / / 12 / / mAgrahaM sakhi bhajasva sa mAyA yatkaroti dayitaH svsmaayaaH| gopyate tava kathaM tanu tena puSTimaGgakamidaM tanute na / / 13 / / nAsti tasya mayi yanmamatApi tena mAnasamidaM mama tApi / tanmamAstu sakhi tannamanena nAsukhapratividhAnamanena // 14 // yo'parAdharacanAsu skhalezastena kaH praNayinA sukhleshH| tadvaraM vidadhataM mahimAnaM yuktameva vidadhImahi mAnam / / 15 // niyatonAm anAratamanavarataM tapaso niyatiniyamo yeSAM teSAm / yatInAM yaminAmapi / mAnasaM cittam / tAni dinAni taddivasaparyantam / 'kAla.dhvanoAptau' iti dvitoyA / pravikasatkusumeSu pravikasan prAdurbhavan kusumeSuH kAmavikAro yasya tat / ajAyata abhavat / janaiG prAdurbhAve laG / / 11 / / mandeti / mandadhUtabakulopavanena mandam ISad dhUtaM kampitaM bakulopavanaM bakulavRkSodyAnaM yena tena / pavanena mArutena / spRzyamAnavapuSAM spRzyamAnaM vapuH zarIraM yAsAM tAsAm / sudhruvAM su zobhane bhruvo yAsAM tAsAm, vanitAnAm--ityarthaH / avadhinA mryaadyaa| vikalena rahitena / kalena manohareNa / paJcamena paJcamarAgeNa / samabhAvi saMbhUtam / bhU sattAyAM karmaNi luG / 'han dazi--' ityAdinA JiH / 'jaH' iti ta-luka / 12 // meti / sakhi bho vysye| yat kAraNAt / saH dayitaH prANanAyakaH / mAyAH baJcanAni / karoti vidadhAti / svasamAyAH svasya prANAnAM samAyAH sadRzAyAH / tava te| idam etat / tanu kRzam / aGgakaM zarIram / puSTi tuSTim / na tanute na vistArayati / tana vistAre laT / tena prANanAyakena / kathaM kena prakAreNa / gopyate AcchAdyate / gupo rakSaNe karmaNi lTa / AgrahaM tAtparyam / mA bhajasva mA kRyAH / / 13 // nAstIti / sakhi bho vysye| tasya prANanAyakasya / mayi, yat kAraNAt / mamatApi mamatvamapi / nAsti na vidyte| tena dayitena / mama me| idama etata / mAnasaM cittama / tApi tApo'syAstIti tApi saMtApayuktam / tat tasmAt kAraNAt / anena etena / tannamanena tasya prANanAyakasya namanena namaskaraNena / mama me| asukhapratividhAnam asukhasya viraha janitaduHkhasya pratividhAnaM prtiikaarH| nAstu na bhavatu // 14 // ya iti / yaH puruSaH / aparAgharacanAsu maanssyaanukuul(taa)rhitvrtnaakriyaasu| khalezaH khalAnAM durjanAmIzaH zreSThaH / tena praNayinA prANakAntena / sukhalezaH sukhasya saMtoSasya leza ekadezaH / ko dekhakara nirantara tapa karanevAle yatiyoMke manameM bhI kAmavikAra utpanna ho gayA, jo vasantake antima dinoM taka barAbara banA hI rahA // 11 // dhIre-dhIre bakaulIke vRkSoMko hilAnevAle ( manda sugandha ) pavanane jyoM hI sundara nAyikAoMke zarIrakA sparza kiyA, tyoM hI unakA aspaSTa kintu madhura paMcama svara, jisameM kisI prakArako maryAdAkA koI niyantraNa nahIM thAzurU ho gayA / idhara vasantI havA bahI udhara madhura svarameM nAyikAoMkA gAna zurU huA // 12 / / he sakhi ! vaha patidevajI cUMki mujhase mAyA cArI karate haiM, isIlie to merA yaha zarIra puSTa nahIM ho rahA hai / tujhe maiM apane samAna mAnatI huuN| ataH tujhase ye bAteM kaise chipAU~ ? aba tU mujhase, unase milanekA Agraha na kara / / 13 / / sakhi ! mere Upara unakI mamatA bhI to nahIM hai| isI kAraNase merA yaha mana santapta rahA karatA hai / aba unake caraNoM meM namana karanese mere virahajanya daHkhoMkA pratIkAra-jo pahale kabhI sambhava rahA-na ho to na sahI, para aba to unase merA dila bilakUla hI nikala gayA hai // 14 // aparAdhoMkI jhar3I lagAneke lie jo khala, khala nahIM, 1. a vapuSopavanena / 2. = yasmin / 3. = puSTatvam / 4. = haTham / 5. = kAraNena / 6. = manaHpratikUlavyavahAra vidhAneSu / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam tApahAri vapuSo vidhurasya candanAmbu na na vA vidhurasya / gantumapriyakRtau niyatehaM na priyaM tadapi dhAmni yate'ham / / 16 / / yAnyadAsta vacanAni vadantI dUtikAmiti mahAniva dantI / mAdhavo'kRta vaze madhurasya tAM priyasya dhRtakAmadhurasya // 17 // (paJcabhiH kulakam ) tvAdazI paTurakAri vayasyA macchubhairgrahapateriva yasyAH / martirutsavakarI sakalasya sajanasya savikAsakalasya // 18 / / tatpragamya dayitaM rucitAbhirvAgbhirAli nigaderucitAbhiH / yatpriyaikavacasAmaparasya jAyate na tadasAmaparasya / / 19 // kaH, na ko'pItyarthaH / tat tasmAt kAraNAt / param utkRSTam / mahimAnaM mahattvam / vidadhataM kurvantam / yuktam ucitam / mAnasameva garvameva / vidadhImahi kuryAmahi / DuSAJ dhAraNe ca ling||15|| tApeti / vidhurasya (viraha-)duHkhitasya / [asya]vapuSaH zarIrasya / candanAmbu gandhodakam / tApahAri saMtApahAri / na bhavati / vidhurvA candro'pi / asya [vapuSaH] zarIrasya / tApahAri na bhavati / tadapi tathApi / apriyakRtI apriyasya ahitakAryasya kRtI krnne| niyatehaM niyatA niyamitA IhA-ceSTA yasya tam / priyaM vallabham / gantuM gamanAya / dhAmni gRhe| ahaM na yate yatnaM na karomi / yataMG prayatte laT // 16 // yeti / yA naayikaa| anyadA zeSartuSu / mavyayam / dutikA saMcArikAm / iti uktaprakAreNa / vacanAni vacAMsi / vadantI bruvANA / Asta atiSThat / mAdhavaH vasantaH / dhRtakAmadhurasya dhRtA kAmasya madanasya dhUrbhAro yasya tasya / madhurasya manohararUpAtizayayuktasya / priyasya vallabhasya / vaze adhIne / tAM strIm / mahAn dantIva gaja iva / akRta akarot / DukRJ karaNe luGa / paJcabhiH kulakam // 17 // tvAdazIti / yasyAH vanitAyA:6 / mUrtiH zarIram / savikAsakalasya savikAsAH prAkaTa yasahitAH kalAzcatuHSaSTikachA yasya tasya, pakSe prakAzayuktaSoDazabhAgasahitasya / grahapateH candrasya iva / sakalasya sarvasya / sajjanasya satpuruSajanasya, pakSe satAM nakSatrANAM janasya lokasya ca / utsavakarI sNtosskrii| paTuH samarthA / tvAdRzI tvtsdRshii| vayasyA skhii| macchubhaiH mama zubha puNyaH / akAri akriyt| DukRJ karaNe karmaNi luG / zleSopamA // 18 // taditi / tat tasmAt kAraNAta / iti kAcinnAyikA sakhoM stoti-ityrthH| Ali bhoH sakhi / dayitaM prANakAntam / pragamya prApya / mahAkhala hai, usa khalanAyakase kyA lezamAtra bhI sukha ho sakatA hai ? ataeva maiM zreSTha bar3appana dilAnevAle mAnako karUM, yahI ucita hai // 15 // mere isa duHkhI zarIrake santApako na to candanakA jala yA gandhodaka hara sakatA hai aura na candramA / to bhI ve jAna bUjhakara apriya kAryoM meM lage rahate haiM; ataH unake pAsa jAneke lie maiM apane ghara meM koI prayatna nahIM kara rahI hU~ // 16 // isa taraha jo nAyikA grISma Adi anya RtuoMmeM apanI dUtIse kahA karatI thI, usI (nAyikA) ko, bahuta bar3e hAthoke samAna prabhAvazAlI vasantaRtune usake atyanta sundara aura isolie kAmadevake kAryabhArako dhAraNa karanevAle patike vazameM kara diyA // 17 // tujha sarIkhI samartha sakhI mujhe bar3e bhAgyase milI hai| jisa prakAra solaha kalAvAle pUrNacandramAkI mUrti nakSatra lokake utsavakI pUrti karanevAlI hotI hai isI prakAra terI mUrti saba kalAoM meM niSNAta samasta sajjanoMko santoSa denevAlI hai // 18 // ataH he sakhi ! mere patidevake nikaTa jAkara 1. a yAnyadA tava ca tAni badantI hanti mAmiti mahAniva dnto| sAdhavo'kRta vaze magharasya nApriyasya vRtakAmadhurasya // 2. a ka kha ga gha 'paJcabhiH kulakam iti nopalabhyate / 3. a sjjnaashyvikaamklsy| 4. A i 'yugmam' ityadhikaH pAThaH samupalabhyate / 5. = yena / 6. tava-ityarthaH / 7. = stpurusssy| . Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 -8, 22] aSTamaH sargaH kiMkarI tava bhavAmi sadAhaM manmanaH suratakAmi sadAham / hlAdaya priyatamAnayanena tvaM kSamAtra na mRgonayane na // 20 // tApayanti mama mAnini tAntaM mAnasaM madhudinAni nitAntam / tadvidhehi dayitaM dayamAnaM sAmabhirmama mahodayamAnam / / 21 / / kAcidutpalatulAsahanetrA rantumutsukamanAH saha netraa| dUtikAmiti jagau vinayena duHkhamudbhavati bhAvi na yena // 22 // ( paJcabhiH' kulakam ) rucitAbhiH issttaabhiH| ucitAbhiH prastutAbhiH / vAgbhiH vacanaiH / nigadeH tvaM brhi| gada vyaktAyAM vAci ling| priyakavacasA priyaM prItamekaM mukhyaM vaco yeSAM teSAm / yata vastu / jAyate sNpdyte| asAmaparasya masAmni apriyavacane parasya tatsarasya / aparasya anyasya / tat vastu / na jAyate // 19 // kiMkarIti / mRgonayane mRgyAH (nayane) iva nayane netre yasyAstasyAH saMbodhane bho eNalocane / ahaM, sadA anavaratam / tava te / kiMkarI sevikA / bhavAmi asmi / bhU sattAyAM laT / suratakAmi (surataM) saMbhogam (kAmayate) icchato. (ti suratakAmi) / sadAhaM saMtApasahitam / manmana: mama me manaH cittaM manmanaH / priyatamAnayanena priyatamasya prakRSTaprANakAntasyAnayanena / tvaM bhvtii| la daya tRpti naya / atra priyatamAnayane / tvaM na kSamA na samaryA (iti) na, na bhavasi, api tu kSamaiva / dvo no prastutArtha gamayataH // 20 // tApeti / mAnini bhoH sakhi / tAntaM duHkhasahitam / mama me / mAnasaM cittam / madhudinAni bhaghorvasantasya dinAni divasAH / nitAntaM tIvram / tApayanti saMtApayanti / tat tasmAt kAraNAt / mahodayamAnam udaya aizvarya, mAno'bhimAnaH, udayazca mAnazca tathoktI, mahAntau udayamAno yasya tam / mama me| dayitaM kAntam / sAmabhiH priyvcnaiH| dayamAnaM pAlayantam / vidhehi kuru / DudhAJ dhAraNe ca loT // 21 // kAciditi / utpalatulAsahanetrA utpalasya kuvalayasya tule samAne asahe netre yasyAH sA, utpalopamAnanetrA-ityarthaH / kAcit anyA strI / netrA prANanAyakena / saha sAkam / rantuM krIDituma / utsukamanAH udyaktamanAH stii| yena kena (?)| bhAvi bhaviSyat / du.khaM kRccham / nodbhavati na jAyate / vinayena prazrayeNa / dUtikA sakhIma (duutiim)| iti proktaprakAreNa / jagI jagAda / gai zabde liT / 'evo'zyAH' iti AkArAdezaH / upamA / paJcabhiH kulakam // 22 // tuma ucita vacana bolanA; kyoMki jo vastu priyAvAdoko mila jAtI hai, vaha apriyavAdIko nahIM mila sakatI // 16 // he mRganayanI ! maiM sadA terI dAsI banI rhuuNgii| merA santapta mana sambhogake lie lAlAyita hai / ataH una ( patideva ) ko yahA~ lAkara mujhe tRpta kara de| tU isa kAmameM samartha nahIM hai, so yaha bAta to hai nahIM // 20 // he sakhi ! ye vasantake dina mere dukhI manako khUba ho santApa de rahe haiM / ataeva tU apanI priya bAtoMse una ( patideva ) ko mere Upara dayAlu banA de / ve mahAna aizvaryake svAmI haiM aura haiM mAnake dhanI / tU bhI to mAnakI dhanI hai / ataeva ve terI bAtako TAleMge nahIM // 21 // isa taraha koI navayuvatI, jisake netroMko tulanAmeM nIlakamala bhI atyanta tuccha the aura jisake mana meM apane patike sAtha kror3A karanekI umaMga bharI huI thI, yaha socakara ki use Age virahakA duHkha na uThAnA par3e, bar3I vinayase ye bAteM apanI sarA 484.3Dpila = utpalaM 1. A i 'paJcabhiH' iti nopala myate / 2. = ttsNbuddhau| 3. A hiTa za kuvalayaM tasya tulAM sAmyaM na sahete netre yasyaH sA / 5. = utpalAbhibhAvilocanA-ityarthaH / Jain Education Internal Shal Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 candraprabhacaritam [8, 23kA kSatA' hRdayabhUzabarasya sAyakaina vinanAza barasya / saMsmarantyanupamAsahitasya proSitasya madhumAsahitasya // 23 // prINitAhinaradevakulAni prollasanti nitarAM bakulAni / / nIrariktajalavAhasitAnAM sAmyamApurabalAhasitAnAm / / 24 // kAJcanArakusume dyutimattApitAmalinavidyuti mattA / kurvatI dhvanimatAramatAraM kAlinI na sarasAramatAram / / 25 // tAM zazAGkakiraNA vidahanti manmathazca nayakovida hanti / pIDitAM nijamanaHkamalena tvadviyogabhavazokamalena // 26 // keti2 / anupamAsahitasya upamayA sAdRzyena sahitaH saMyuktaH tathoktaH, na upamayA sahito'nupamAsahitaH tasya, upamArAhityayuktasya-ityarthaH / proSitasya paradezasthasya / madhumAsahitasya madhumAsAya vasantamAsAya hitasya hitabhUtasya / 'zaktArtha-' ityAdinA hitazabdayoge caturthI vA ( ? ) / barasya varasya-nAyakasya / vabayorabhedaH / saMsmarantI dhyaayntii| 'smRtyartha-' ityAdinA karmaNi sssstthii| hRdayabhUzabarasya hRdayabhUreva manmatha eva zabaro vyAdhastasya / sAyakaiH bANaH / kSatA viddhA stii| kA na vinanAza kA na nazyati sma, apitu nanAza eva / rUpakam / .23 // prINiteti / proNitAhinaradevakUlAni ahInAM bhavanavAsinAM narANAM manuSyANAM devAnAM kalpavAsinA' kulAni samUhAH tathoktAni, prINitAni tRptAni tAni ca tAni ahinaradevakulAni ca tayoktAni / nitarAma atyantam / prollasanti vilasanti / bakulAni bakulapuSpANi / nIrariktajalavAhasitAnAM nIreNa jalena rikto rahito jalavAhavat zaratkAlameghavat ( jalavAhaH zaranmeSaH tadvat ) sitAnAM zubhrANAm / abalAhasitAnAm abalAnAM vanitAnAM hasitAnAM mandasmitAnAm / sAmyaM sAdRzyam / ApuH yayuH / Apla vyAptI liT / upamA // 24 / kAJcanAreti / dyutimattApitAmalinavidyati dyutimattayA kAntiyuktatvena hrapitA lajjitA amalinA nirmalA vidyud yasya tasmin / kAJcanArakusume kAJcanArasya kovidArasya kusume puSpe / mattA protaa| atAramatAraM mandaM mandam / 'va.psAyAm' iti dviH| dhvani svaram / kurvatI viddhtii| sarasA sraagaa| kA alinI bhramarI / aram atyantam / nAramata nAkrIData, api tvaramata eva // 25 // tAmiti / nayakovida bho nauticatura / tvadviyogabhavazokamalena tava viyogena viraheNa bhavo jAtaH zoko viSAdaH sa eva malaM doSo yasya tena / nijamanaHkamalena ni jasya svasya mana eva cittameva kamalaM tena / rUpakam / pIDitAM bAdhitAm / tAM strIm / zazAGkakiraNAH zazAGkasya candrasya kiraNA mayUkhAH / vidahanti dUtIse kaha rahI thI / ( yahA~ 18 veM se 22 veM zloka taka sambandha hai ) // 22 / / aisI kauna sI yuvatI thI, jo saundaryameM anupama evaM vasanta mAsameM hitakara apane pravAsI patiko yAda karatIkaratI kAma-vyAdhake bANoMse ghAyala hokara kAmadevakI dasavIM avasthAmeM nahIM pahu~co ? // 23 / / bhavanavAsI, manuSya aura kalpavAsI devoM ( tInoM lokoMke nivAsiyoM ) ko prasanna karanevAle bakula ( maulasirI) ke phUla khUba hI khila rahe haiM aura ve zaratkAlIna meghakI bhAMti zveta, nAyikAoMke hAsakI (dhavala honese ) barAbarI kara rahe haiM / / 24 // ina dinoMmeM aisI kauna sI rasIlI bhauMrI thI, jo apanI kAntise ujjvala bijalIko lajAnevAle kacanArake phUlapara usake rasase matavAlI hokara, manda-manda dhvani karatI huI krIr3A nahIM kara rahI thI ? // 25 // he nItinipuNa ! tumhAre viraha janya zokake malase usa ( tumhArI priyA ) kA hRdayakamala bhItara-hIbhItara davA-sA jA rahA hai, ataH vaha yoMho duHkhI hai, Uparase candramAkI kiraNeM use jalA rahI haiM 1. ikSitAM / 2. A za kA iti| 3. = anupamasya-iti yaavt| 4. AvAsikAnAM shvaasitaanaaN| 5. shvaasitaanaaN| 6.-tRpti praapitaani| 7. A za kaamiti| 8. = yen| 9. = ytr| 10. = sNdhukssynti| . Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 8, 29 ] aSTamaH sargaH zItadagdhanalinI samadehAM vallabhAM cyutavilAsamadehAm | pAsi tAM yadi guNo bhavato'yaM dehi vA jitamanobhava' toyam // 27 // yaH pravizya hRdaye rajanISu sthairyavAnratipaterajanISuH / subhruvaH sa taba saMgamanaMna noddhRto vrajati saMgamanena // 28 // gaccha tatsubhaga sAramayatvaM saMprahAya dAyitAM ramaya tvam / manmatha vyasanAvirahasya na kSamenduvadanA virahasya // 26 // tipanti / manmathazca mAro'pi / hanti hinasti / han hiMsAgatyoH laT ||26|| zIteti / jitamanobhava jitaH parAjito manobhavaH kAmo yena tasya saMbodhanam 3 bho jitamAra / zItadagdhanalinIsamadehAM zItena himena dagdhAyAH saMtaptAyA nalinyAH padminyAH samaH samAno dehaH zarIraM yasyAH, tAm / cyutavilAsamadehAM cyutA vinaSTA vilAsasya zRGgArasya madasya IhA ceSTA yasyAH, tAm / tAM vallabhAM prANakAntAm / yadi pAsi rakSasi / pArakSaNe laT / vyayam eSaH / bhavataH tava / guNa: / vA athavA toyaM jalam / dehi yaccha // 27 // ya iti / yaH, ratipateH kAmasya / 6SuH bANaH / rajanISu rAtriSu / subhravaH suzobhane bhruvau yasyAH tasyAH, striyAH - ityarthaH / hRdaye antaraGge / pravizya gatvA / sthairyavAn sthirataraH / ajani ajAyata / tava te / saMgamanena saMsargeNa / uddhRtaH utpATitazcet / saH bANaH / anena hRdayena / saMgaM saMsargam / na vrajati na prApnoti / vraja gatau laT ||28|| gaccheti / tat tasmAt kAraNAt / subhaga bho manoharAGga / manmayavyasanalA virahasya manmathena kAmena jAtaM vyasanaM manmayavyasanaM tatlunAtItyevaM zIlaM tathoktaM manmathavyasanalAvi rahasyaM bhogo yasya tasya saMbodhanaM he kAmavyasanacchedibhogayukta - ityarthaH / sAramayatvaM lohamayatvaM kaThinatvaM mUrkhatvaM vAityarthaH / 'jalajabalanyAyya sthirAMzavaradhaneSu sAraH' iti nAnArthakoze / saMprahAya tyaktvA / gaccha yAhi / gamlu gatI loT / 'yamgamiSozzicchaH' iti cchAdezaH / tvaM bhavAn / dayitAM vanitAm / ramaya kroDaya / induvadanA induriva vadanaM mukhaM yasyAH sA / virahasya viyogasya / kSamA shmaanaa| na na bhavati / upamA ||29|| aura kAmadeva mAre DAlatA hai ||26|| sundara ! tumane to sundaratAmeM kAmadevako bhI mAta kara diyA hai / tumhArI priyAkI avasthA isa samaya atyanta dayanIya ho gayI hai-- usakI kAyA zItalaharI (pAlA) se jhulasI huI kamalinIke samAna ho gaI hai, aura use apane jisa zrRGgArapara garva thA, usa ora aba usakA dhyAna hI nahIM jAtA, na usakI ceSTA hI karatI hai / yadi tuma use bacA lete ho ( usake nikaTa jAkara ) to tumhArA dayAguNa vyakta hogA - tumhArI dayA hogii| yadi aisA nahIM kara sakate ho to use jalAJjali de do ||27|| rAtrike samaya kAmadevakA jo bANa tumhArI priyA ke -- jisakI bhauM atyanta sundara hai-- kaleje meM ghusakara vahIM jama gayA hai, jarA bhI nahIM hilatA, use tuma apane madhura saMsargase nikAla do to vaha usa ( kaleje ) ke sAtha nahIM jAyagA ||28|| he subhaga ! kAmapIDAko dUra karanekA rahasya tuma jAnate ho / ataH tuma apanI phaulAdI kaThoratAko chor3o, jAo aura apanI priyAko ramAo / tumhArI candramukhI 1. a janamano / 2. a modito / 3. = tatsaMbuddho / 4. 5. = tatsaMbuddhI / 3. bhA liT za leT / 7. = yogyA / 203 = lAbha upakAro vA / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam dUtikoktamiti ko'pi nikAmaM zuzrUvAnmanasi kopini kAmam / tatkSaNAdupayayau parameNa dIrghamAnakaluSoparameNa // 30 // ( paJcabhiH kulakam ) . karNikAramadhavAjanitAntaM cArugandhaguNato'jani tAntam / sarjane hi vidhirapratimohastasya yuktaghaTanAM prati mohaH / / 31 // vRkSapaGktiyuvateradhareNa cArutAparamapAradhareNa / kiMzukena zuzubhe samayo'sau binduneva savilAsamayo'sau / / 32 / / gAyaneSvalivadhUnikareSu jAtavatsu shmhaanikressu| puSpareNukRtapAMsulatAnAM nartako marudabhUtsulatAnAm / / 33 // dUtiketi / dUtikovataM dUtikayA saMcArikayA uktaM bhASitam / iti evam / kopini krodhayukte / manasi mAnase / nikAmam atyantam / zazravAn zazrAva iti zuzruvAn AkaNitaH / ko'pi kazcinnAyakaH / parameNa mhtaa| dIrghamAnaka laSoparameNa do| bahalo mAno garvaH sa eva kaluSa doSaH tasyoparamo vinAzaH, tena / tatkSaNAt kSaNamAtra t / kAmaM kAmavilAsam / upayayo jagAma / yA prApaNe liT / rUpakam / paJcabhiH kulakam / / 30 / / kaNikAramiti / adhavAjanitAntaM na vidyate dho yAsAM tA adhavAstAsAM nAyakaviyuktAnAM janito jAto anto nAzo yena tat / kaNikAraM giripadmam / cArugandhaguNataH cArorgandhasya guNato viziSTaparimalAt / tAntaM zUnyam / ajani abhUt, syayaM dRpramyamapi sugandhihInamabhUt-iti bhAvaH / tathA hi--vidhiH brahmA / sarjane sRSTau / apratimohaH apratima upamAtIta Uho vicAro yasya saH, sa tathoktaH / tathApi / tasya brahmaNaH / yuktaghaTanAM prati parimalasaMbandhavyApAra prati / moho hi ajJAnaM hi // 31 / / vRkSeti / cArutAparamapAradhareNa rutAyA manoharatvasya paramamutkRSTaM pAramavasAnaM dharatIti cArutAparamapAradharaH, tena / vRkSapatiyuvateH vRkSANAM tarUNAM paGktiH samAH ( rAjiH ) sA eva yuvatistaruNI tsyaaH| rUpakam / adhareNa radanacchadanibhena / kizukena palAzena / aso smyH| ayaM vasantakAlaH / aso khddge| ayaH loham / binduneva jalakaNeneva / savilAsaM vilAsasahitaM yayA tyaa| zuzubhe babhau / zubhi doptau liT / upamA // 32 // gAyaneviti / zamahAnikareSu zamasya upazamapariNAmasya hAnikareSu nAzakAriSu / alivadhUnikareSu alInAM madhukarANAM priyA aba viraha sahane yogya nahIM hai // 26 / / kisI nAyakake mana meM yoM to atyadhika krodha bharA huA thA, kintu dUtIko ukta bAtoM ko sunate hI usake manakI, garvase utpanna huI kaluSatA bilakula hI vilIna ho gii| phalataH baha zIghra hI apanI priyAke pAsa calA gyaa| (26veM se 30veM zloka taka sambandha hai ) // 30 // kanerakA phUla atyanta sundara hotA hai, kAmoddIpaka hotA hai aura hotA hai vidhavAoM yA virahiNiyoMke jIvanakA anta krnevaalaa| kintu usameM acchI gandha nahIM hotii| saca to yaha jAna par3atA hai ki sRSTike bAre meM vidhAtA anupama vicAroMkA dhanI hotA hai, kintu kisa vastukA kisa vastuke sAtha Thoka mela baiThegA, isa yojanAke viSayameM use moha ho jAtA hai| isIlie to usane kanerake phUlako khUba sundara banAyA para use acchI gandhase vaJcita rakhA // 31 // sundaratAke naye kIrtimAna ( rikArDa ) ko sthApita karanevAle, TesUke phUlarUpI, vRkSavIthIrUpI yuvatIke hoThase vasantake isa suhAvane samayako zobhA hai| jaise kalApUrNa vidhise car3hAye gaye Abase talavArake lohekI zobhA hotI hai // 32 // bhauMroMkI aMganAeM gAnA gAneke lie jaba sammilita rUpa meM udyata ho gayIM, aura unakA gAna 1. a ka kha ga gha 'paJcabhiH kulakam' iti naasti| 2. anitAntAM / 3. ataantaam| 4. avalijane nikareSu / 5. = pANitavAn / 6. = utpAditaH / 7. = dumottalam / 8. = yogyasaMyogaM prati / 9. mA samUhaH / 10. za nAza kareSu / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8, 37] aSTamaH sargaH kantunA bhavadazokabalena mRtyuneva sakalo'kavalena / asyate sma viraho pramadAyAH saMsmaranmuhurakampramadAyAH // 34 // prAgatIva manasA samudA yststhivaanvirhinniismudaayH| so'tiduHsahamanobhavadUno mAdhave sukhitayAbhavadUnaH // 35 // kAmazokajaladheruditAni saMharAli satataM ruditAni / merubhUdharasadRkSamamuktaM dhairyamApadasanakSamamuktam // 36 // yatra bhAnti kusumairamalAbhaH zAkhino janamanoramalAbhaH / yastavAvadhirakAri vasantaHpreyasA nijaguNairiva santaH // 37 // vadhUnAM vanitAnAM nikareSu nivhepu| gAyaneSu gAyatsu / jAtavatsu jAteSu satsu / puSpareNukRtapAMsulatAnAM puSpareNunA kusumarasena (rajasA) kRtA vihitA pAMsulatA malinatvaM yAsA tAsAm / sulatAnAM zobhanavratatInAm / marut vAyuH / nartakaH naTaH / abhUt abhavat / pariNAmaH ( rUpakam ) // 33 // kantuneti / akavalena grAsarahitena / mRtyu neva yameva / bhavadazo balena bhavad azoka eva kaGkelivRkSa eva balaM sahAyo yasya tena / kantunA manmathena / akamprama dAyAH akampraH sthiro mado garyo yasyAH, tsyaaH| pramadAyAH kAntAyAH / smaraNArthatvAd vanitAmityarthaH / 'smRtyartha-' ityAdinA karmaNi sssstthii| muhuH punaH / saMsmaran saMdhyAyan / sakala: sarvaH / virahI viyogavAn janaH / asyate sma gilyate sma / prasUG adane karmaNi laT / utprekSA // 34 // prAgiti / yaH virahiNIsamudAyaH virahiNInAM viyoginInAM samudAyaH samavAyaH / prAka pUrvam / atIva atyantamiva / iva zabdo vAkyAlaGkAre / samudA mudA saMtoSeNa saha vartate iti samut tena / manasA cittena / tasthivAn tasthau iti tasthivAn sthitavAn / saH virahiNIsamudAya: / mAdhave madhureva mAdhavaH (prajJAditvAdaN ) tasmin basante / atiduHsahamanobhavadUnaH atiduHsahena soDhumazakyena manobhavena manmathena dUnaH saMtApitaH san / sukhitayA sukhayuktatvena / UnaH rahitaH / abhavat abhUt / bhU sattAyAM laG // 35 // kAmeti / Ali sakhi / kAmazokajaladheH kAmena jAtaH zokaH sa eva jaladhiH tasmAt / satataM saMtatam / uditAni jAtAni / ruditAni rodanAni / saMhara tyaja / merubhUdharasadRkSaM meruNA mandareNa bhUdhareNa parvatena sadRkSaM samAnam / dhairya dhoratvam / amuktam atyaktaM sat / ApadasanakSamam Apado vipattarasane nAzane kSamaM samartham / uktaM bhASitam // 36 // yatreti / [yatra yasmin vasante ] / amalAbhaiH amalA AbhA kAntiryeSAM taiH| janamanoramalAbhaH sunakara sAdhuoMkA zamaguNa naSTa hone lagA, taba malayAnila bhI parAgase dhUsarita latAoMko nacAneke lie udyata ho gyaa| phUla khila uThe, bhauMre unapara guMjAra karane lage, dakSiNa pavana bahane lgaa| latAyeM hilane lagIM aura sAdhuoMke mana meM vikAra zurU hone lagA // 33 // azokakA bala pAnevAle kAmadevane samasta virahiyoMko-jo sthira garva rakhanevAlI apanI priyAoMkI bAra-bAra yAda kara rahe the-yamarAjakI taraha eka hI sAtha nigalanA zurU kara diyA // 34 // virahiNiyoMkA jo varga pahale zizira RtumeM khUba prasannacitta rahA, vahI vasantake Ate hI asahya kAmase santapta hokara sukhI na raha sakA || 35 // sakhi ! kAmasantApake kAraNa tere zokasAgarase ye lagAtAra A~sU barasAne vAle rudanarUpI megha uTha rahe haiN| inakA saMhAra kara-lagAtAra ro mata / anubhavI logoMne kahA hai-'dhIraja na chor3A jAya to vaha meru parvatake samAna aTala hokara vipadAoMko dUra karane meM samartha hotA hai' // 36 // jisa vasanta Rtuko tere patine paradeza jAte samaya AnekI avadhi kahA thA, aura jisameM vRkSa nirmala 1. ma yastavAvadhirakAri vasantaHpreyasA nijagaNariva santaH / yatra bhAnti kusumairamalAbhaiH zAkhino jana manoramalAbhai // 2. = gaaykessu| 3. za prato 'yameneva' iti nopalabhyate / 4. A pratI 'gilyate sma' iti nAsti / 5. A za asU / 6. zasamavAyaH / 7. za kAmiti / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 candrapramacaritam viprayogakRzadArahitena cetasA kaThinatArahitena / utsuko nahi vikAsamayantaM so'tivartitumalaM' samayaM tam // 38 // rakSa tadvapuridaM niyamena mA vidhehi laghuhAni yamena / raMsyase'lpadivasaiH saha tena sa tvadIyaviraha sahate na // 39 // mandadIptirasukhAvahamAnA jIvite zithilatAM vhmaanaa| dUradikpatirapohitamAlyA kAcaneti jagade hitamAlyA // 40 // __ (paJcabhiH kulakam )4 janAnAM prajAnAM manasi mAnase ramasya (2) kroDAyAH lAbhaiH prApaNaH / ayavA janAnAM manoramAH prItikarAH lAbhA yeSAM taiH / kusumaiH puSpaiH / zAkhinaH bhUruhAH / nijaguNaH svasya gunnaiH| santaH sajjanA iva / bhAnti viraajnte| yaH vsntH| tava te| preyasA nAyakena / avadhiH avdhikaarH| akAri akriyata / DukRJ karaNe karmaNi luGa / tAdRzaM vasantamiti parazlokenAnvIyate / upamA // 37 / / viprayogeti / viprayogakRzadArahitena viprayogena viraheNa kRzAnAM tananAM dArANAM kalatrANAM hitena upakArakeNa / kaThinatArahitena kaThinatayA kaThinatvena rahitena / cetasA cittena / utsukaH udyktH| saH nAyakaH / vikAsa vistAram / ayantaM yAntam / taM samayaM tAdRzaM vasantam / ativartitum atikrAmitum / nAlaM hi na samartho hi // 38 // rakSeti / tadidaM tadetat / vapuH zarIram / niyamena nizcayena / rakSa pAlaya / yamena mRtyunaa| laghuhAni laghI zIghra ( laghu zIghra) hAniryasya tat / mA vidhehi mA kuru| tena saha nAyakena sh| almadivasaH katipayadinaiH / raMsyase kroDiSyasi / saH nAyakaH / tvadIyavirahaM tvadIyaM taka saMbandhaM virahaM viyogam / na sahate na kSamate / Sahi marSaNe laT / / 39 / / mandeti / mandadIptiH mandA alpA dIptiH kAnti ryasyAH saa| asukhAvahamAnA asukhaM duHkhamAvahatoti asukhAvahaH, ( asukhAvaho) mAno garyo yasyAH saa| jIvite jIvane / zithilatAM shiirnntaam| vahamAnA ghrmaannaa| dUradikpatiH dUradizi viprakRSTa deze patiryasyAH sA / apo. hitamAlyA apohitaM tyaktaM mAlyaM yayA saa| kAcana vnitaa| AlyA skhyaa| iti proktaprakAreNa / hitam AbhAvAle tathA logoMke manako prasanna karanevAle phUloMse suzobhita hote haiN| jaise satpuruSa apane, nirmala aura logoMke manameM prIti utpanna karanevAle guNoMse suzobhita hote haiM / 37 // tere priyatamakA hRdaya komala hai, usameM kaThoratA tanika bhI nahIM hai / use viraha vyAkula kRza aMganAoMke hitakA svayaM khayAla hai, phira bhalA tumhAre hitakA khyAla nahIM hogA ? vaha yahA~ Aneko utsuka hai / usa vasantake ina vikAsakArI dinoMkA vaha ulaMghana nahIM karegAavazya hI AyagA / / 38 // rakSAkA niyama lekara tU apane isa zarIrako bacA le ise itanI jaldI yamarAjake dvArA hAni pahuMcAne yogya na banA DAla / tU thor3e hI dinoMmeM usake sAtha ramaNa kregii| vaha tere virahako sahana nahIM kara sakatA // 39 // ye hita kI bAteM eka sahelIne apanI usa virahiNI sakhIse kahIM, jisakI dIpti phIkI par3a gayI thI, jise apanA sammAna bhI duHkhadAyI jAna par3atA thA, jisane apane jIvana meM bhI zithilatA dhAraNa kara lI thI, jisakA pati kahIM dUra gayA huA thA aura jisane mAlAkA bho parityAga kara diyA thA / 1. a so'vilambitumalaM / 2. a A i vidhAhi / 3. ka kha ga gha ma ramyase / 4. A i ka kha ga gha'paJcabhiH kulakam' iti nopalabhyate / 5. = utkaNThitaH / 6. =ativartanaM kartum / 7. = saMbandhinaM / 8. = zaithilyam / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -, 44] aSTamaH sargaH dAruNA viracanA bhrukuTInAM sAmyamAvahati subhra kuTInAm / bibhrati priyatame tava dAsyaM kopanaM kimiti jAtavadAsyam // 41 // kA dhRtistava ratena vinA me nodyatAJjalirahaM na vinAme / kiM vRthaiva mayi mAnamamAne saMtanoti bhavatI namamAne / / 4 / / kAntivAriNi nabhovadanante magnamambujanibhaM vadanaM te / pAtumutsuka iva bhramaro'haM jAyamAnabahuvibhramaroham // 43 // manmanaH sutanu bhImadanena bAdhyamAnamanizaM madanena / vartate bhaja rupastanimAnaM muJca pIvaratarastani mAnam // 44|| upakAravacanam / jagade uuce| gada vyaktAyAM vAci karmaNi laT / paJcabhiH kula kam // 40 // dAruNeti / subhra su zobhane bhruvo yasyAH tasyAH saMbodhanam', bho manoharabhra vanite / bhRkuTInAM bhrUvikArANAm / dAruNA nisstthuraa| viracanA karaNam / kuTonAM tRNa kuTIrANAm / sAmyaM sAdRzyam / Avahati gharati / tRNakuTIravacchrotraM nazyat-ityarthaH / tava te| dAsyaM dAsatvam / bibhrati dharati / priyatame prANanAyake, mayi, ityadhyAhAraH / AsyaM mukham / kimiti kiM kAraNam / ko|nN kopayuktam / jAtavat jAtam / ktavatupratyayaH // 41 // kA tiriti / tava te| ratena suratena / vinA Rte| me mama / kA dhRtiH kaH sNtossH| ahaM. vinAme prnnaame| nodyatAjali: na vihitAJjali na vi( hi )bhavAmi, iti na, api tu udyatAli . reva-ityarthaH / bhavatI pUjyA tvam / amAne gavarahite / namamAne namaskAraM kurvANe / mayi nAyake / vRthaiva vyarthameva / mAnaM garvam / ki kAraNam / saMtanoti krossi(ti)| bhavacchabdayoge prathamapuruSaH // 42 // kAntIti / nabhovat gaganavata / anante anta rhite| kAntivAriNi kAntiHlAvaNyameva vAri jalaM tasmina / magnaM nipatitama / ambajanibhama ambajasya kamalasya nibhaM samAnam / jAyamAnabahavibhramarohaM jAyamAna utpadya mAno bahubehulo vibhramasya bhrUvikArasya rohaH sthAnam, athavA aGkaraprAdurbhAvo yasya tat / tava, vadanaM mukham / ahaM, bhramaraH bhRGga iva / pAtuM pAnaM kartum / utsukaH udyuktaH / / 43 / / manmana iti / sutanu su zobhanA tanuryasyAH tasyAH saMbodhanam, bho manoharAGgi / pIvaratarastani pIvaratarI atyantapIvarI stanau kucI yasyAH tasyAH saMbodhanam, bhoH pRthutarastani / anena etena / madanena manmathena / anizam anavaratama / bAdhyamAnaM pIDyamAnam / manmanaH mama cittam / bhImat bhI yamasyAstIti bhImad bhayasahitam---ityarthaH / vartate vidyate / ruSaH kopasya / tanimAnaM tanoH kRzasya bhAvaH tanimA taM kRzatvam-ityarthaH / bhaja Azraya / ( 36veM se 40veM padya taka sambandha hai) // 40 // priye ! tero bhauheM sundara haiM, para isa samaya kopake kAraNa kuTilatA aura kaThoratA A jAnese ye dAruNa ho gayo haiM aura isIlie lakar3IkI kuTiyoM jaisI ho gayI haiN| priyatamane ( maiMne ) terI dAsatA svIkAra kara lI hai to phira terA mukha kopayukta kyoM hai ? / / 41 // tere sambhoga binA mujhe kauna-sA santoSa hai ? tujhe praNAma karate samaya meM hAtha nahIM jor3atA, yaha bAta bhI nahIM hai| maiM mAna chor3akara tere sAmane nama gayA hU~, to phira tU vyartha hI mAna kyoM kara rahI hai ? // 42 // AkAzakI taraha ananta kAnti rUpI jalameM DUbe hue, nAnA prakArake zRMgArase yukta tumhAre kamalasarIkhe mukhako maiM bhauMreke samAna pIneke lie utsuka hU~ || 43 // he sundara zarIra vAlI ! aura he puSTa stanoM vAlI ! isa kAmadevake dvArA nirantara satAyA gayA merA mana bhayabhIta ho rahA hai / ataH krodhako kama kara, aura 1. = tatsaMbuddho / 2. A za kA iti / 3. = yatra / 4. = tatsaMbuddhau / 5. = ttsNbuddhii| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 candrapramacaritam kAciditthamuditA dayitena prema sArdhamakRtodayi tena / kaM vAMsi rasabhAracitAni prINayanti na budha racitAni // 45 // (paJcabhiH kulakam ) kaMdarAsvanukRtAhimavantaM dhvAntarAzimacalaM himavantam / bhAnurApa zazizuddhanadAyAM bhAti yo dizi vasaddhanadAyAm / / 46 / / lInaSaT padakulA tilakAlI ydvikaasmgmttilkaalii| prApa tena manasApamudAraM mAninI madanatApamudAram / 47 // saMniSevya satataM kamalinyA rAgakAri madhu saakmlinyaa| yAmi cakaralayo dhvanitAni ke nizamya yayuradhvani tAni // 4 // bhaja sevAyAM loT / mAnaM garvam / muJca tyaja / mucchRJ mokSaNe loT // 44 // kAciditi / dayitena nAyakena / ityam anena prakAreNa / kAcit ekA strii| uditA bhASitA / tena nAyakena / sArdhaM sAkam / prema snehm| udayi udayo'syAstIti sadayi, utpattiyuktam (vardhamAnamiti yAvat ) / akRta akarot / DukRJ karaNe lung| tathA hi-rasabhAracitAni rasAnAM zRGgArAdinavarasAnAM bhAreNa atizayena citAni poSitAni / budhaiH vidvadbhiH / racitAni nimitAni / vacAMsi vacanAni / kaM puruSam / na prINayanti na saMtoSayanti / proja tarpaNe laTa / paJcabhiH kUlakama // 45 / / kandarAsviti / yaH himavAna parvataH / zazizaddha zazIva candra iva zuddhA nirmalA nadA nadyo yasyAM tasyAm / vasaddhanadAyAM vasan tiSThan dhanadaH kubero yasyAM sasyAm / dizi kakubhi / bhAti rAjate / tam-ityadhyAhAraH / kandarAsu gahvareSu anukRtAhim anukRtAH samIkRtA ahayaH sarpA yena tam / dhvAntarAzi dhvAntAnAM tamasAM rAzi samUham / avantaM rakSantam / himavantaM himavannAmadheyam / acalaM parvatam / bhAnuH sUryaH / Apa yayau / Apla vyAptI liT / uttarAyaNo'bhUt-iti bhAvaH / / 46 / / lIneti / lInaSaTpadakulA lonaM sthagitaM SaTpadAnAM kulaM samUho yasyAM saa| tilakAlI tila iva kAlI kRSNavarNA / 'kAlazabala-' ityAdinA ngo| tilakAlI tilakAnAM tilakavRkSANAmAlI paktiH / yat yasmAt / vikAsa vikasanam / agamat agAt / gamla gato lung| 'satizAsti-' ityAdinA aGpratyayaH / tena kAraNena / mAninI kAntA / apamudA apagatA vyapagatA mud yasya tena / manasA mAnasena / udAraM mahAntam / madanatApaM madanena kAmena janita (taM ) saMtApam / aram atyartham / Apa jagAma / Apla vyAptI liT // 47 // saMniSevyeti / alaya: bhrmraaH| alinyA bhRGgacA / sAkaM saha / kamalinyAH garvako chor3a / / 44 // kisI yuvatIse usake patine jaba yoM kahA to usane usake ( patike ) sAtha khUba hI prema kiyA, jo uttarottara bar3hatA gyaa| buddhimAn puruSoMke dvArA kahe gaye sarasa bacana kise nahIM prasanna kara dete haiM ? ( yahA~ bhI pA~ca zlokoMkA sambandha hai ) // 45 // apanI guphAoMmeM nAgake samAna kAle andhakArako rakSA karanevAle usa himAlaya parvatako sUryane prApta kara liyA-uttarAyaNa ho gayA, jo candramA sarIkho zubhra aura nirmala nada va nadiyoMko bahAnevAlI kuberake nivAsakI dizA-uttarameM suzobhita hai // 46 // tilaka nAmake vRkSoMkI paMkti khila uThI, usake Upara cAroM orase bhauMroMke jhuNDa nizcala hokara baiTha gye| phalataH tilaka vRkSoMko AvalI (paMkti ) tiloMke samAna kAlo ho gyo| usake isa vikAsase mAnavato nAyikAke manako prasannatA lupta ho gayI, aura use kAma janya santApa bhI bahuta adhika huA // 47 // bhauMroMne bhauMriyoMke sAtha kamalinIke, kAmarAgako bar3hAnevAle rasako lagAtAra 1. ma pratI 'paJcabhiH kulakam' 'ityupalabhyate nAnyAsu pratiSu / 2. A liT za leT / 3. A liG za leT / 4. = guhAsu / 5. za sa samiti / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 8, 51 ] aSTamaH sargaH zItalA iti vibhAvya janena pAtitAH sasalilavyajanena / ko na jAtavirahotanutApaH kAthitAmbusadRzo'tanutApaH // 49 // vIkSya jAtaruDivAsamahAni padmaSaNDamavikAsamahAni / tigmagurvihitavAnahimAni bhAsvatAM na hRdayaM nahi mAni // 50 // itthaM madhau madhukaromukharIkRtAze vyAjRmbhite makaraketu nisargabandhau / bhUyaH pravizya muditaH sahasA nizAntaM visrabdhamityabhidadhe'GkagatAM sa devIm // 51 // nalinyAH / rAgakAri prItikAri / madhu puSparasam / saMniSezya nipIya / satatam anavaratam / yAni dhvanitAni yAn dhvanIn / cakruH vidadhuH / tAni dhvanitAni / nizamya zrutvA / adhvani mArge / ke puruSAH / yayuH jagmuH / na kespi ityarthaH / yA prApaNe liT // 48 // zItalA iti / sasalilavyajanena saMsalilena jalasahitena' vyajanena tAlavRntena / janena parivArajanena / zItalA iti zotaguNayuktA iti / vibhAvya nizcitya / pAtitAH siktAH / Apa: ( apa: ) salilAni / jAtavirahH jAtaH samutpanno viraho viyogo yasya saH / atanutApaH atanurbahalaH tApo yasya saH, kAmasaMtApayukto vA / kaH ko vA puruSaH / kvAthitAmbusadRzaH kvAthitasya saMtaptasya (saMtApaM prApitasya ) jalasya sadRzaH samAnAH / na atanuta na karoti sma / tanUn vistAre laG ||49 || vIkSyeti / tigmatuH tigmA: tIkSNA gAvaH kiraNA yasya saH, sUryaH / avikAsa vikAsarahitam / asamahAni asamA asadRzA hAnirnAzo yasya tat prAgRtuguNayutam -- iti yAvat / padmaSaNDaM padmAnAM kamalAnAM SaNDa samUham / vIkSya dRSTvA / jAtaruDiva jAtA utpannA ruT kopo yasya sa iva / ' ruTkudhI striyau' 3 ityamaraH / ahAni divasAni / ahimAni uSNa ( tA ) sahitAni / vihitavAn kRtavAn / tathA hi- bhAsvatAM bhAsaH satyeSAM te bhAsvantaH, teSAM tejasvinAm / hRdayaM cittam / mAni nahi abhimAnayuktaM na bhavatIti nahi, api tu mAnamuktametra // 50 // itthamiti / madhukarImukharIkRtAze madhukarIbhirbhuGgavadhUbhirmukharIkRtA vAcAlitA AzA dizo yasmin tasmin / makaraketu nisargabandhau makaraketormanmathasya nisargeNa sahajena bandho mitre / madhau vasante / ittham uktaprakAreNa / vyAjRmbhite sati vyAvRddhe sati / muditaH saMtuSTaH / sa bhUpa: ajitasenacakravatrttI / sahasA svecchayA / nizAntam antaHpuram / pravizya pravezanaM kRtvA / aGkagatAm utsaGgagatAm / devIM zaziprabhAdevIm / vizrabdhaM vizvastaM yathA tathA / iti vakSyamANaprakAreNa / abhidadhe Uce / 209 dhIra-vIra the, jo usa mArga meM Age samajhakara jisa jalake chIMTe dekara jala eka-eka binduke rUpameM jaba kisa tIvra santApavAle virahIne pIkara jo jhaMkAra kI dhvani kI, use sunakara aise kaunase kadama bar3hA sake hoM ? // 48 // parivAra ke logoMne zItala tAr3ake paMkhoMko virahiyoM ke Upara jhalanA zurU kiyA, vahI unake santapta zarIrapara girA, taba use una virahiyoM meM se khaulAye gaye jalake samAna nahIM kara diyA ? // 46 // zizira Rtu meM kamaloMkA vikAsa ruka gayA thA, aura unakI itanI hAni huI thI, jitanI hAni kabhI kisI kI nahIM huI hogI, mAno isI vicArase kruddha hokara sUryane himako dUra kara diyA, aura dinoMmeM uSNatA bhara dI / tejasviyoMkA mana mAnayukta nahIM hotA, yaha bAta nahIM // 50 // jisane bhauMriyoMke zabdase sabhI dizAoMko mukharita kara diyA hai aura kAmadeva jisakA svabhAvataH mitra hai, usa vasanta Rtuke pUrNa vikAsako prApta kara lenepara ajitasena bar3A prasanna huaa| vaha sahasA antaHpura meM praviSTa hokara apane pAsa Akara baiThI huI rAnI zaziprabhAse zAntipUrvaka yoM bolA - // 51 // 1. A jalarahitena za jalasahite / 2. = 'padmAdivRnde SaNDo'strI' iti vizvalo0 / 3. Aza striyAm / 4. za pratI 'dizo' iti nopalabhyate / 5. A pravRddhe / 27 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 candrapramacaritam [8, 52pazya priye parabhRtadhvanitacchale na mAmeSa darzayitumAhvayatIva caitraH / prAdurbhavattilakapatravizeSazobhA sImantinImiva puropavanasya lakSmom // 52 / / saMbhAvayAmi tadahaM tamanaGgabandhuM gatvA vane malayamArutanRttazAkhe / / tatra tvamapyavanatAGgitirohitAnAM netrotsavaM kuru gatA vanadevatAnAm // 53 / / hrIto vihAya mama locanahAri nRttaM gantuM zikhI sumukhi tatra yadi vyavasyet / kAryastvayA smaranivAsanitambacumbI cInAMzukena pihito nijakezapAzaH / / 54 / / DudhAJ ghAraNe ca liT / / 51 / / pazyati / priye bhoH kAnte / prAdurbhavattilakapatravizeSa zobhA prAdurbhavatAmutpadyamAnAnAM tilakAnAM tilakavRkSANAM patraH chadai:3 vizeSA bahI zobhA, pakSe prAdurbhavatA tilakapatreNa makarikApatreNa vizeSA adhikA zobhA yasyAH, tAm / sImantinImiva kAminImiva / puropavanasya purodhAnasya / lakSmI zobhAm / darzayitum Alokayitum / parabhRtadhvanitacchalena parabhRtasya kokilasya dhvanitamiti dhvaniriti cha lena gyAjena / eSaH ayam / caitraH / mAm, AhvayatIva AkArayatIva / pazya vIkSasva / daza vIkSaNe lott-||52|| saMbhAvayAmIti / avanatADi avanatama SannatamahaM yasyAH tasyA bho namrAGgi / tat tasmAtkAraNAt / ahaM, malayamArutanattazAkhe malayamArutena dakSiNavAyunA nattAH zAkhA yasmina, tasmin / vane udyaane| gatvA prApya / taM vasantam / anaGgabandhuM manmathamitram / [taM vasantam ] / saMbhAvayAmi satkaromi / tvamapi, tatra vne| gatA yAtA stii| tirohitAnAM vyavahitAnAm / vanadevatAnAM vanadevonAm / netrotsavaM nayanotsavam / kuru vidhehi / DukRJ karaNe loT // 53 / / hrIta iti / sumukhi bho manoharamukhi / tatra vane / zikhI myuurH| hrItaH ljjitH| mama me| locanahAri locanayonayanayo hAri manoharam / nRttaM nartanam / vihAya tyaktvA / yadi, gantuM gamanAya / vyavas t udyogaM kuryAt / vi avapUrvaH So antakarmaNi ling| (tat) tvayA, smaranivAsanitambacambI smarasya kAmasya nivAsamAbAsaM nitambaM cumbati spRzatItyevaM zIla: tathoktaH / nijake zapAza: nijasya svasya kezapAzo dhammilla: / cInAMzakena priye ! isa samaya purake upavana kI zobhA saubhAgyavatI nAyikA sarIkhI ho gayI hai| jisa prakAra nAyikA tilaka ( suhAgabindu ) aura patra-racanAse suzobhita hotI hai, usI prakAra upavanakI zobhA tilaka vRkSoMke abhI-abho utpanna hue naye-naye pattoMse hai| isI zobhAko dikhalAneke lie mAno caitramAsa kokilake zabdake bahAnese mujhe bulA rahA hai / / 52 // upavana meM malayapavanake izArepara TahaniyA~ nartakIkI bhA~ti nRtya kara rahI haiM-hila rahI haiN| maiM vahA~ jAkara kAmadevake mitra RturAja vasantakA satkAra kruuN| namra zaroravAlI priye ! tuma bhI calo aura vahA~ oTameM khar3I huI-adRzya vanadeviyoMkI A~khoMko utsava utpanna kara do // 53 / / he sumukhi ! vahA~ merI dRSTiko AkRSTa karane vAle nRtyako chor3akara mayUra yadi lajjita hokara bhAganekA prayatna kare to tuma kAmadevake nivAsa sthAna svarUpa nitamba taka laTakane vAle apane 1. A i parabhRtAM dhvanita / 2. epa TokAzrayaH pAThaH pratiSu tu vizeSasya sthAne vicitra' ityasti / 3. prAdurbhavadbhiH tilakaratra: tilakavakSacchadaiH / 4. = vicitraa| 5. za pratI 'makarikApatreNa' iti nopalabhyate / 6.= dhvanitaM dhvaniH, tasya / 7. = caitramAsaH / 8. A liTa za leT / 9. = tatsaMbuddhau / 10. = nRttyutaaH| 11. A liGza leT / . Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8, 57 ] aSTamaH sargaH mAdhuryamiccharatizAyi parigrahItuM cUnAGkuragrasanajAtakaSAyakaNThaH / mUkobhavandharabhRtAM nivaho'pi nUnamAkarNayiSyati tavAnatagAtri vANIm // 55 // tatra tvadIyacaraNAmbujatAuyamAno dvau yAsyataH suvadane sadRzImavasthAm / sadyo vahanmukulajAlamazokazAkhI romAJcakaJcukita mUrtirahaM dvitIyaH / / 6 / / gatyA nisargaparimantharayA bhramantIM tvAM saMnirIkSya nivsdvndiirghikaasu| haMsIkulaM na hariNAkSi janiSyate na tvacchiSyabhAvagamanaspRhayAlu manye / / 57|| kozeyavastreNa / pihitaH AcchAditaH / kArya: vidheyaH / / 54 / / mAdhuryamiti / Ana tagAtri vinatAGgi / atizAyi atizayazolam / mAdhuryaM madhuratvam / parigrahItuM parigrahaNAya / icchuH icchan / 'sanbhikSA-' ityAdinA pratyayaH / catAragrasanajAtakaSAyakaNThaH cyatasya mAkandasya aGkarasya kalikAyAH grasanena sevanena jAtaH saMjAtaH kaSAyaH zuddhatA vA yasyAso cyUtAGkaraprasana jAtakaSAyaH sa kaNTho yasyAsAviti puna: baMsaH (?) / 'kaSAyo rasabhede syAdgandharAge pilene / niryAsa ca kaSAyo'ya surabhI lohite'nyavat / / ' 'kaTutistakaSAyAstu sugndhsyaabhidhaaykaaH|' ityabhidhAnAt / parabhRtAM kokilAnAm / nivaho'pi samUhaH ( api ) / mUkIbhavan prAgamUka idAnI mUko bhAtIti tathokta: / tava te| vANoM vacanam / nanaM nizcayena / AkarNayiSyati zrAvayiSyati ( zroSyati ) / chidra karNabhede laT // 55 // tatreti / suvadane su zobhanaM badanaM yasyAH tasyAH saMbodhanama samakhi / tatra vne| tvadIyacaraNAmbajatADyamAnau tvadIyAbhyAM tava saMbandhibhyAM caraNAmbujAbhyAM pAdAravindAbhyAM tADyamAnI aahnymaanii| dvo, sadyaH tadaiva / sadRzoM samAnAm / avasthA pariNatim / yAsyataH gamiSyataH / dvo ko, ityukte kathyate--mukulajAtaM mukulAnAM kuDmalAnAM jAtaM samUham / vahan dharan / azokazAkhI azokazcAso zAkhI ca tathoktaH, ekaH / romAJcaka cakitamatiH romAJcena romaharSaNa kakitA kavacitA mUrti yasya saH / ahaM, dvitIyaH / 'dvitrestIyadrezca Rz' iti tIyat-pratyayaH / ityadhyAhAryam / / 56 / / gatyeti / hariNAkSi hariNasya ( akSiNo) iva akSiNI yasyAH tasyAH saMbodhanam bho eNAkSi / vanadIdhikAsu vanasya dIdhikAsu sarovareSu nivasat vidyamAnam / haMsIkulaM haMsavadhUnAM kulaM yUtham / nisargaparimantharayA nisargeNa svabhAvena mantharayA mandayA gatyA gamanena / bhramantIM calantIm / tvAM bhavatIm / saMnirIkSya saMvilokya / tvacchiSyabhAvagamanaspRhayAlu tava te ziSyabhAvaM chAtratvaM gamane prApaNe spRhayAlu vAJchAyuktam. athavA tava ziSya bhAvarUpagamanaM vAJchat / na janiSyate na bhaviSyati ( iti ) na, kintu bhaviSyatyeva / bAloMko cInI rezamI cAdarase Dhaka lenA // 54 // he namra zarIravAlI ! vahA~ AmramaMjarI khAnese kokilokA kaNTha surolA ho gayA hai| phira bhI sarvazreSTha madhuratAko prApta karanekI icchAse unakA jhuNDa nizcaya hI mauna rahakara tumhAre vacana sunegA // 55 // he sundara mukhavAlI priye ! vahA~ tumhAre caraNa kamaloMke AghAtase do, eka sarIkhI avasthAko prApta kareMgepahalA abhI-abhI utpanna huI kaliyoMko dhAraNa karanevAlA azoka vRkSa aura dUsarA maiM, jisake sAre zarIra meM romAMca-hI-romAMca dRSTigocara hoMge / / 56 // he mRgalo vane ! merA khayAla hai vahA~ke sarovaroMmeM rahanevAlA hasiyoMkA jhuNDa tumheM svAbhAvika mandagatise ghUmatI huI dekha kara 1. ka kha ga gha ma gamane spRhayAlu / 2. za zuddhavAk / 3. A iti pugarbhasaH / 4. A nyadak / 5. = ttsNbuddhau| 6. = ttsNbuddhau| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam hastena sundari muhurvinivArito'pi bhRGgastavAdharadale navavidramAbhe / arannazokanavapallavazaGki cetAH smeraM kariSyati na kasya mukhaM vanAnte // 58|| paryantajAtatarujAlanirudhyamAnabhAsvatkareSvapi vanAntalatAgRheSu / tvadvatracandrarucibhiH pratihanyamAno mugdhAkSi naH paribhaviSyati nAndhakAraH // 59 // dRSTayormadAliSu latAsu zarIrayaSTerUvaurvicitrakadalISvadharasya bimbe | saMvAhitAviyugalA svasakhIjanena sAdRzyaminduvadane viharekSamANA // 60 // 212 3 * 5 manye jAne / mani jJAne laT / utprekSA // 57 // hasteneti / sundari ramaNi / navavidrumAbhe navasya vidrumasya pravAlasyAbhe samAne / tava te / avaradale adhara eva dalaM pallavaH, tasmin / rUpakam | azokanavapallavazaGkacetAH azokasya kaGkelivRkSasya navaH pratyapraH pallava iti zaGki zaGkA yuvataM ceto yasya saH / bhRGgaH SaTpadaH / hastena pANinA / muhuH punaH / nivArito'pi nirAkRto'pi ghAvan vagena gacchan san / 'sarte vege' iti sR gatau iti dhAtoH vegarthe dhAtrAdezaH / vanAnte vanamadhye / kasya puruSasya / mukhaM vadanam / smeraM smitam (sasmitam) / na kariSyati na vidhAsyati / DukRJ karaNe lRT ||18|| paryanteti / mugdhAkSi mugve manohare, kSiNI yasyAH tasyAH " saMbodhanam bho manoha / nayane / paryanta jAtataru jAlanirudhyamAna bhAsvatkareSu paryante samIpe jAtAnAmutpannAnAM tarUNAM vRkSANAM jAlena samUhena nirudhyamAnA AbriyamANA * bhAsvataH sUryasya karAH kiraNA yeSu teSu / vanAntalatAgRheSu vanaspAnte madhye vidyamAnAbhitAbhirvallarIbhirnirmitAni gRhANi teSvapi / tvadvaktracandrarucibhiH tava te vaktraM mukhaM tadeva candraH somaH tasya marIcibhiH kAntibhiH / rUpam m / parihanyamAnaH nirAkriyamANaH / andhakAraH dhvAntam | no paribhaviSyati na parAjayiSyate iti na, kintu paribhaviSyatyeva / naH asmAn / paribhaviSyati avadhorayiSyati, iti na / tvanmukhacandre sati tatrAndhakArasya manAgapi saMbhAvanA nAsti, iti bhAvaH // 59 // dRSTayoriti / induvadane induriva vadanaM mukhaM yasyAH tasyAH saMbodhanam, bho candramukhi / upamA | madAliSu madena yukteSu aliSu bhRGgeSu / dRSTayoH nayanayoH / zarIrayaSTeH, latAsu vallarIpu / vicitrakadalISu vicitrAsu AzcaryabhUtAsu kadalISu raMbhAsu, UrvoH / bimbe bimbaphale / adharasya radanacchadasya / sAdRzyaM sAmyam / IkSamANA AlokamAnA / svasakhojanena nijAlijanena / saMvAhitAGghriyugalA saMvAhitaM marditamayoH pAdayoryugalaM yasyAH sA ( tvam ) / vihara vihAraM kuru / hRJ haraNe leT ( loT ) / upamA [ 8, 58 - tumhArI ziSyatA svIkAra karaneke lie lAlAyita ho uThegA // 57 // he sundari ! hAthase bAra-bAra haTAyA gayA bhI bhauMrA navIna koMpalakI AbhA vAle tumhAre hoMThapara azokakI koMpalake bhramase daur3akara upavana meM kisake mukhako hAsayukta nahIM kara degA ? / / 58 / / he sundara A~khoM vAlI ! vahA~ latAmaNDapa bane hue haiM, unake cAroM ora ghano vRkSAvalI lagI huI hai, jisase sUrya kI kiraNeM bAhara hI roka dI jAtI haiM-andara praveza nahIM kara pAtIM / ataH vahA~ andhakAra chAyA rahatA hai / phira bhI tumhAre mukhacandrakI kAntise vaha naSTa kara diyA jAyagA / hama logoMko bAdhA nahIM pahu~cA sakegA / / 59 / / he candravadane ! vahA~para tuma apanI A~khoMkI samAnatA matavAle bhauMroM meM, zarIrakI samAnatA latAoM meM, UruokI samAnatA vicitra kadalI vRkSoMmeM, hoTha kI samAnatA kundarU meM dekhatI huI vihAra karanA / thakAna honepara tumhArI 1. ayugalAsu / sakhIjanena / 2. za hasteti / 3. = navavikramavadAbhA yasya tasmin vidrumavarNeityarthaH / 4 = tatsaMbuddhI / 5. bhA AhriyamANAH / 6. eSa TIkAnugaH pAThaH, pratiSu tu 'dRSTeH' ityeva samupalabhyate / 7. = tatsaMbuddhI / 8 za nijAlijanena' iti nAsti / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 -8, 62] aSTamaH sargaH kSaNamiti madhurAbhirbhUpatirbhAratIbhiH sa rahasi ramayitvA vallabhAM baddhabhAvAm / nijanagaraniveze' lokamAnandayantIM vanaviharaNayAtrAghoSaNAmAdideza // 61 / / diGnAgAnpratidantizaGkimanasaH shcyottkttaankopynmbhHpuurnnpyodrekihRdyaanutknntthynkekinH| nAgAnutphaNayaMzcamatkRtibhRto bhUbhRttaTAMzcAlayavyoma vyApamRdaGgabhUrudayavAnprasthAnazaMsI dhvaniH // 62 // // iti zrIvAranandikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye'STamaH sargaH // 8 // // 60 // kSaNamiti / saH bhUpatiH ajitsenckrvrtii| iti uktaprakAreNa / kSaNam alpakAlaparyantam / madharAbhiH manoharAbhiH / bhAratIbhiH vacanaiH / baddhabhAvAM baddho racito bhAvazcittavikAro yasyAH, tAm / vallabhAM prANakAntAm, zaziprabhAma iti yaavt| rahasi ekAnte / ramayitvA krIDayitvA / nijanagaraniveze nijanagarasya svapurasya niveze mdhye| lokaM janam / AnandayantI saMtoSayantIm / vanaviharaNayAtrAghoSaNAM vanasya viharaNasya krIDAyAH [yAtrAyAH] niryANasya ghoSaNAm / Adideza AjajJe / dizi atisarjane liTa // 61 / / dinAgAniti / [za-] cyotatkaTAna [2] cyotantaH kaTA yeSAM tAn sravatkapolAn / pratidantizaGkimanasaH pratidantina iti pratikUlagajA iti zaGki sandehayuktaM mano yeSAM tAn / diGnAgAn diggajAn / kopayan krodhayan / ambhaHpUrNapayodareki hRdayAn aMbhasA salilena pUrNaH payodo megha iti zaGki hRdayaM cittaM yeSAM tAn / kekina: mayUrAn / utkaNThayan saMtoSayan / camatkRtibhRtaH camatkRtiM camatkAraM bhRto gharata: (bibhratIti bhRtaH dharantaH taan)| nAgAn san i / utphaNayan udgataphaNAn kurvan / bhUbhRttaTAn bhUbhRtAM parvatAnAM taTAn sAnUn / sphAlayan pAdena praharan / prasthAnazaMsI prasthAnasya prayANasya zaMsI suucii| dhvaniH dhvAnaH / mRdaGgabhUH paTahodbhavaH / udayavAn prAdurbhAvayuktaH / vyoma gaganam / vyApa vyApnoti sma / AplU vyAptI liT / atizayaH // 62 // iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye'STamaH sargaH // 8 // sakhiyA~ paira dabA deMgI // 60 // sthira vicAravAlI rAnI zaziprabhAko isa prakArake madhura vacanoMse thor3I dera ekAnta sthAnameM Ananda dekara cakravartI ajitasenane apane nagarake andara sabhI logoMko Ananda denevAlI vanavihArako yAtrAkI sUcanA deneke nimittase ghoSaNAkA Adeza diyA // 61 // prasthAnasUcaka mRdaMga-zabda bahuta teja thaa| vaha pUre AkAzameM gUMja utthaa| use sunakara madajala bahAnevAle diggajoMko dUsare hAthiyoMke zabdakA bhrama ho gayA, jisase ve kruddha ho uThe; mayUroMko sajala meghoMke garjanako AzaMkA utpanna ho gayo, phalataH ve grIvA uThAkara Uparako ora dekhane lage; nAga Azcarya meM par3a gaye aura phana uThAkara idharaudhara tAkane lage tathA pahAr3oMke zikhara hilane lage / / 62 // isa taraha zrIvIranandiviracita udayAMka candaprabhacarita mahAkAvyameM aSTama sarga samApta huA // 8 // 1. a nivezaM / 2. a vyomadhmAyimRdaGgabhU / 3. = vihArasya / 4. = vardhamAnaH / 5. A za caitravarNano nAmASTamaH sargaH / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 [ . navamaH sargaH ] madhuvinihitavibhramAbhirAmAM madakalakokilanAdinIM narendraH / parijana parivArito vanAntazriyamabalAmiva vIkSituM pratasthe // 1 // lalitaghanatamAlakA manojJadvijasubhagAstilakA hitoruzobhAH / stanajaghanabharAlasaM pravelustulitavanAvalivibhramA ramaNyaH ||2|| saMsAra sindhupatipratibaddha jIvAnuddhRtya nityapadavImadhitiSThati sma dharmaM prakAzayati taM jinadharmanAthaM tIrthaMkaro jayati sarvavineyajantoH // 5 madhviti / parijanaparivAritaH parijanaiH sevakajanai parivAritaH parivRtaH / narendraH narANAmindrazcakrI / madhuvinihitavibhramAbhirAmAM madhunA vasantena madyena ca vinihitena kRtaMna vibhrameNa zobhayA abhirAmAM virAjamAnAm, pakSe vibhrameNa bhrAntyA abhirAmAM / manoharAm / madakala kovilanAdinIM maTena kalaH kokilasya nAdo'syA astIti madakalakokilanAdinI, tAm / 'madakalaH syAnmattebhe madenAvyakta vAci ca' ityabhidhAnAt / abalAmiva striyamiva / vanAntazriyaM vanasyAntasya madhyasya zriyaM zobhAm / vIkSituM vIkSaNAya / pratasthe prayayau / SThA gatinivRttau liT / zleSaH || 1 || laliteti / lalita ghanatamAlakAH lalitA' manoharA ghanatamA alakA kuntalA yAsAM tAH, pakSe lalitA manoharA ghanA nirantarAH tamAlAH tamAlavRkSA yAsAM tAH / manojJadvijasubhagAH manojJamanoharaidvijairdantaiH subhagAH, pakSe manoja dvijai: " (manojJaidvijaiH) pakSibhi: subhagAH / 'dantaviprANDajA dvijAH' ityamaraH / tilakA hito ruzobhAH tilakaiH kastUryAditilakai hitA kRtA uruH ( urvI ) mahatI zobhA yAsAM tAH, pakSe tilakavRkSaiH / tulitavanAvalivibhramAH tulitA samAnIkRtA banAnA. mAvaliriva paktiriva vibhramA manoharAH / ramaNyaH vanitAH / svanajavanabharAlasaM stanajaghanayoH stananitambayo [ 9, 1 isake pazcAt vanakI zobhA dekhaneke lie rAjA ajitasenane apane sthAnase prasthAna kara diyA / isa avasarapara ve cAroM orase apane pUre parivArase ghire hue the / vanakI jisa zobhAko dekhaneke lie ve jA rahe the, vaha yuvatI ke samAna thii| yuvatI madyapAna kara lenepara vilAsa se manojJa ho jAtI hai aura madyake nazemeM kokilakI bhA~ti avyakta, kintu madhura zabdoM meM bolane lagatI hai / isI taraha vanakI suSamA bhI vasantakI chaTAse darzakoMko ramAnevAlI ho jAtI hai tathA matavAle kokiloMke zabdoMse AkarSaka // 1 // usa yAtrAmeM stana aura nitambake bojhase jo striyA~ alasAyI huI sIM, calI jA rahIM thIM, unakI zobhA vana paMkti ke samAna thI / vanoMkI paMkti meM sundara evaM saghana tamAla vRkSa hote haiM, vaha manojJa pakSiyoMse suhAvanI hotI hai aura tilaka vRkSoMse usakI zrIvRddhi hotI hai / isI taraha una striyoMke keza sundara aura atyadhika saghana the, ve sundara dA~toMse bar3I suhAvanI thIM aura suhAga binduoMse unakI zobhA 1. A padyamidaM nAsti / 2. za 'sevaka janaiH' iti nAsti / 3. A made vyakta za made vAvyakta / 4. za aliteti / 5. za alita / 6. za alitAH / 7. za alitAH / 8. A manojJA dvijaiH / 9. = vibhramAH zobhA yAbhiH, tAH / . Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH praNaditakalakAJcinUpurotthaM dhanimanubadhnati rAjahaMsayUthe / sadRzagatikutUhalena dRSTirmuhurapatadvanitAjane ca yUnAm // 3 // 'sulalitagamano na rAjahaMsaH kalabhapatirna ca mantharaprayAtaH / alasagatiSu vAmalocanAnAM gururajaniSTa nijo nitambabhAraH / / 4 // gaganamubhayataH prapUryamANaM hariNadRzAM caTulaiH kttaaksspaataiH| pavanavidhutanIlanIrajaughavyatikariNaH saraso babhAra lakSmIm / / 5 / / bhareNa bhAreNAlasaM yathA bhavati tthaa| pracelu prayayuH / cala kampane liT // 2 / / praNaditeti / praNaditakalakAzvinUpurotthaM praNaditairmanoharadhvanitaiH kalairmanoharaiH kAJcinUpuraiH kAJcidAmapAdakaTakaiH utthaM jAtam / dhvani zabdam / anubadhnati anuyAti / rAjahaMsayUye rAjahaMsAnAM yUthe samUhe / vanitAjane vanitA eva janaH tasmin, c| taruNAnAM ( yUnAm ) / dRSiH nayanam / sadRzagatikutUhalena sadRzagato samAnagamane kutUhalena kautuve na / muhuH punaH punaH / apatat / apaptat / patla gatI luG // 3 // sulaliteti / vAmalocanAnAM kAminInAm / nijaH svkiiyH| nitambabhAra: nitambasya bhaarH| sulalitagamanaH sulalitaM suruciraM gamana yasya saH / tathApi rAjahaMsaH hNspkssii| nAjaniSTa nAbhavat / manyaraprayAta: mandagamanaH, sannapi / kalabhapatiH karizAvakapatiH / na ca nAjaniSTa / tataH, alasagatiSu mandagatiSu gamaneSu / guruH upadezakaH / bbhuuv| janaiG prAdurbhAve luG // 4 // gagana miti / hariNadRzAM hariNasya ( dRzI) iva dRzau nayane yAsAM tAsAm, nArINAm-ityarthaH / caTulai: caMcalaiH / kaTAkSapAta: kaTa kSasyApAGgadarzanasya pAtaivinya saiH / ubhayata: ubhayapArvataH / prapUryamANaM saMpUrNa kriyamANam / (bhriyamANam ) / gaganam AkAzam / pavanavidhutanolanIrajaughavyatikariNaH pavanena vAyunA vidhutasya (kampitasya ) nIlAnAM kRSNAnAM norajAnAM nolotpalAnAmiti yAvata, oghasya samahasya vyatikariNo vyatikaraH saMbhramo'styasyeti tathoktaH, tasya / 'vyatikara: syAd vyasanavyatiSaGgayoH' iti vizvaH / sarasaH sarovarasya / lakSmI zobhAm / babhAra dharati sma / aura bhI adhika bar3ha gayI thI // 2 // yAtrAmeM sammilita honevAlI sabhI striyoMkI kamara meM bajanevAlo karadhanI aura pairoMmeM napUra the| calate samaya una donoMkI dhvani sunakara rAjahaMsoMkA jhuNDa idhara-udharase A-Akara unake pIche-pIche calane lgaa| una striyoM aura haMsoMko bilakula eka sarIkhI cAla dekhakara yuvakoMko bar3A kautUhala huA, ataH unakI dRSTi striyoM aura haMsoMkI ora bAra-bAra jA rahI thI // 3 // rAjahaMsa utanA sundara gamana nahIM kara pAtA aura na zreSTha kalabha bhI utanI mandagatise cala sakatA hai| ataH striyoMko sundara evaM manda gatikA upadeza denevAlA guru unake nitambakA bhAra thA, na ki rAjahaMsa yA kalabha / / 4 / / hiraNoMke samAna sundara netroMvAlI striyoM ke caMcala kaTAkSoMse donoM orase vyApta hokara AkAza usa sarovarake samAna ho gayA, jisameM vAyuse kampita hokara nIla kamaloMkA samUha laharA rahA 1. bhAikAJcI / 2. a sa lalitaM / 3. = vanitAnAM jano varga: taspizca / 4. za 'punaH' iti nopalabhyate / 5. = rAjahaMsa: mraalH| sulalitagamanaH sulalitamatimanoharaM gamanaM yasya saH / na nAsti / kalabhapatiH ca triMzadabdakakarizAvakezo'pi / manyara yAtaH manyaraM mandaM prayAtaM gamanaM yasya saH / na na vartate / ato vAmalocanAnAM kAminInAm / alasagatiSu mandagatiSu / nijaH svakIya eva / nitambabhAra: bRhnnitmbaa| guruH shiksskH| ajaniSTa samajani / nitambinInAM yAdRzo gatirasti tAdRzI rAjahaMse kalabhe ca nAvalokyate / ata eva tAsAmalasagatiSiye tannitamba eva gururna rAjahaMso na ca kalabha iti nirgalitArthaH / vyatirekAlaGkAraH / / 4 / / 6. za saMcalaiH / 7. za vidhUtasya / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam lalita tilakamaNDanAni mugdhe racayitumeSa vRthA tava prayAsaH / mukhakamalamalaM karoti yatte patadalinIkulameva padmamohAt ||6|| viracayasi yamAdareNa hAraM tamapi tavAhamavaimi zuddhabhAram | kamalamukhi payodharAntarAle zramajalabinduvibhUSite vrajantyAH ||7|| zravaNataTavilambi saMvidhatte nayanayugaM na kimetadIyazobhAm / varatanu viphalakriya' vidhAtuM yadasitamutpalamudyatAsi karNe // 8 // cirayasi parameva nikSipantI rasamatisAndramala kakasya kAnte / nanu kisalayabhAsi rAgabandhastava padapadmatale nisargasiddhaH // 6 // 216 TubhRJ dhAraNapoSaNayoM liT / utprekSA ( nidarzanA ) ||5|| laliteti / mugdhe sundari / 'mugdha. sundara mUDhayoH' ityabhidhAnAt / lalitatilakamaNDanAni lalitAni manoharANi tilakAnyeva maNDanAni yadvA upalakSaNAt tilakaprabhRtimaNDanAni tathoktAni / viracayituM [ racayituM ] kartum / tava te / eSaH ayam / prayAsaH prayatnaH / vRthA vyarthaH / yat yasmat / padmamohAt padmam - iti mohAd bhrAnteH / patadalinI kulameva patantInAmalinInAM bhRGgINAM kulameva samUha eva / te tava / mukhakamalaM vadanapaGkajam / alaMkaroti maNDayati / DukRJ karaNe laT / rUpakam ||6|| viracayasIti / kamalamukhi kamalamiva padmamiva mukhaM yasyAH tasyAH saMbodhanam / yaM hAraM hArayaSTim / AdareNa prItyA / viracayasi saMdhArayasi / raca pratiyatne laT / tamapi hAramapi / aham, vrajantyAH gacchantyAH / zrama jalabindubhUSite zramajalasya svedasalilasya bindubhirviprubhirbhUSite maNDite / payodharAntarAle payodharayoH stanayorantarAle madhye | tava te / zuddhabhAraM* tUSNIM bhAramiti / avaimi jAnAmi / 6N gatau laT / utprekSA / 7 / / zravaNeti / varatanu varA manoharA tanuraGga yasyAH tasyAH saMbodhanam bho manoharAGgi / viphalakriyaM viphalAniSphalA kriyA yasmin karmaNi tat / yat, asitaM kRSNam utpalaM nIlotpalam - iti yAvat / karNe zrotre / vidhAtu kartum / udyatA udyuktA / asi bhavasi / asa bhuvi laT / etadIyazobhAm etadIyasya nIlotpalasaMbandhasya zobhAM vilAsam / zravaNataTavilambi zravaNayoH karNayostaTaM mUlaM vilambi AzrayazIlam / nayanayugaM nayanayorne trayoryugaM yugmam / na saMvidhatte kiM na saMgharati ki, kintu saMvidhatte eva / sAmAnyam ||8|| cirayasIti / kAnte bho lalane / alaktakasya yAvakasya / atisAndram atidhanam / rasaM dravam / nikSipantI sthApayantI / parameva atyantamutkRSTameva / cirayasi ciraM karoSi AlasyaM karoSi -- ityarthaH / kisalayabhAsi kisalayamiva bhAsi kAntiyukte / te tava / padapadmatale padamevapadmalaM raktasaroruhaM tasmin / rAgabandha: ho // 5 // he sundarI ! sundara tilaka Adi lagAkara zRMgAra karanekA terA yaha prayAsa vyartha hai; kyoMki kamalake bhramase AyA huA bhauriyoM kA jhuNDa hI tere mukha kamalako alaMkRta kara rahA hai // 6 // he kamalamukho, jisa hArako tU bar3e zaukase pahana rahI hai, maiM use kevala, terA bojha hI samajhatA hU~, jabaki calanese tere stanoMke bIca kA bhAga pasIne ke binduoMse bhUSita, bhUSita nahIM, vibhUSita hai - hAra se bhI kahIM adhika sundara pratIta ho rahA hai || 7 || he sundara zarIravAlI ! kAnoM taka phaile hue netroMse kyA tere ina ( kAnoM ) kI zobhA nahIM hai, jo tU nIlakamaloMko vyartha hI kAnoMke Upara dhAraNa karaneke lie udyata ho rahI hai || 8 || he priye ! khUba gAr3hA mahAvara lagAkara tU kevala vilamba hI kara rahI hai ( na ki pairoM kA zRMgAra ), kyoMki nayI kopaloM sarIkhI kAntiko dhAraNa karane vAle tere caraNa-kamaloMke talavoM meM nizcaya hI [ 9, 6 1. Ai vipulakri / 2. A Tu DubhRJ bharaNe liT za Tu Du bhRJ dhAraNapoSaNayoliT / 3. = tatsaMbuddhI / 4. = kevalabhAramiti / 'zuddhaH kevalapUtayoH' ityanekArthasaMgrahaH / 5. = vilambate samAzrayatItyevaM zIlam / 6. A yugalaM / 7 = vidadhAti / 8. A yuvakasya / 9. = kisalayavad bhAH kAntiryasya tasmin / 10. za padAveva / . Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 9, 13 ] navamaH sargaH 3 laghu jigamiSuNeti kAcidUce svatrapuralaMkaraNAkulA priyeNa / pratipadamavagacchatA tadIyaM jaghanamahAbharavighnitaM prayAtam // 10 // sakRdabudhatayA kRte'parAdhe bhavati tato vinivRttireva daNDaH / tadahamapi na taM punarvidhAsye sutanuM taveti sa vallabho bravIti // 11 // api ca suvadane naro na doSAdviramati zikSayate na yAvadanyaH / sa ca kusumazareNa zikSitastvadvirahasakhena ninISuNA vinAzam // 12 // na ca sakhi susahastvayApi tAvatpriyavirahaH kSayaheturaGgayaSTeH / kathayati hi tavaSTabimba muSNazvasitavi rUkSitamAntaraGgamAdhim // 13 // rAgasyAruNasya bandhaH saMbandhaH / nisargasiddhaH svabhAvasiddhaH / nanu khalu ||9|| ladhviti / svavapuralaMkaraNAkulA tvavapuSaH svazarIrasyAlaMkAraNe'laGkAre (maNDane) AkulA saktA / kAcit ekA strI / pratipadaM padaM padaM prati caraNanikSepaNaM caraNanikSepaNaM prati / jaghanamahAbhara vinitaM jaghanasya nitambasya mahAbhareNa bhAreNa vighnita mantaritam / tadIyaM tasyA idaM tadIyam / prayAtaM gamanam / avagacchatA jAnatA / laghu jigamiSuNA laghu zI fatafat gantumicchatA / priyeNa dayitena / iti vakSyamANa ( ukta ) prakAreNa / Uce ucyate sma / paJcabhiH kulakam ||10|| sakRditi / satanu bho manoharAGgi / abudhatayA ajJAnatayA / sakRt ekavAram / aparAdhe doSe / kRte vihite / tataH tasmAt / vinivRttireva nirAkRtireva / daNDa: aparAdha: ( ? ) bhavati / bhU sattAyAM laT / tasmAt, ahamapi tam aparAdham / punaH pazcAt / na vidhAsye na kariSye / saH tava te / vallabhaH prANanAyakaH / iti evam / bravoti vadati // 11 // / apIti / suvadane subhagamukhi / api ca vizeSo'sti ( atha ca ) / anyaH, naraH puruSaH / yAvat yat ( yAvat ) paryantam / na zikSayate zikSAM na karoti / zikSi vidyopAdAne NyantAllaT / tAvat - ityadhyAhAraH / doSAt aparAdhAt / na viramati nApasarati / 'na payoG ve ramaH' iti taG na bhavati / vinAzaM vinAzanam / ninISuNA netumicchunA / tvadvirahasakhena 12 tava te virahasya viyogasya sakhena ( ? ) sahAyena / kusumazareNa puSpabANena / sa ca puruSaH / zikSitaH / / 12 / na ceti / sakhi bho vayasye / aGgayaSTeH zarIrayaSTeH / kSayahetuH nAzakAraNam / priyavirahaH priyasya dayitasya viraho viyoga: / 4 icchuka nAyaka ne isa taraha svAbhAvika lAlimA banI huyI hai || 9 || zIghra hI jAneke lie apanI patnI se kahA, jo apane zarIrakA zRGgAra karanemeM vyagra thI; kyoM ki vaha pahale se hI usake nitambake bhArI bhArase gamanameM paga-pagapara AnevAlI bAdhAko jo jAnatA thA / ( chaThe zloka se yahA~ taka sambandha hai ) || 10 || he sundara zarIravAlI ! terA pati yoM kahatA hai ki bhUlase ekabAra aparAdha kara lenepara usase nivRtta honA hI daNDa hai / ata: maiM bhI aba kabhI usa aparAdhako nahIM karU~gA, jo mujhase bhUlavaza eka bAra ho gayA hai // 11 // he sundara mukhavAlI ! aura eka bAta yaha bhI to hai ki manuSya kisI aparAdhase tabhI taka nivRtta nahIM hotA, jabataka ki use koI zikSA nahIM de detA-samajhA nahIM detA / virahAvasthA meM tumhArI madada karanevAle aura aparAdhIko vinAzakI ora le jAnekI icchA rakhanevAle kAmadevane use ( tere pati ko ) khUba zikSA de dI hai // 12 // he sakhi ! priyakA viraha zarIra ke vinAzakA kAraNa hai, ataH tere lie bhI vaha ( priya viraha ) AsAnI se sahane yogya 28 217 1. a janamanA bhavinitaM / 2. A i sutano / 3. a A i "tamaGgaraGgamAdhim / 4. = rAgasya AruNyasya / 5 = gantumicchujigamiSuH tena / 6. A i 'kulakam' iti nAsti / 7. damanopAyaH / 8. za asIti / 9. A zikSA / 10. A luT za luT / 11. A nAzanam / 12. tava viraho viyoga: sa eva sakhA mitraM yasya tena / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [9,14 candrapramacaritam tyaja mama viraho'dhuneva pazcAdapi na rujAkara ityapi svamAnam / / nahi bhavati yathA sthiraM kriyAdAvadhikRtanirvahaNe tathaiva cetaH / / 14 / / iti hitamadhurairivAhimantrairapahRtamAnaviSA skhiivcobhiH|| dayitamanujagAma mandamandaM nihitapadA kila necchRtIva kAcit // 15 // ( kulakam) smrprvshvddhirNspRsstthprgmitpaannidhRtpriyaakucaagrH| gajapatiriva manthareNa kazcitsamupajagAma zanaiH padakrameNa // 16 // tvayApi2 / tAvat tatparyantam / susahaH sukhena shH| sa ca / tava te| AntaraGgam antaraGgabhavam / Adhi pIDAm / uSNazvasitavirUkSitam uSNa'zvasitena zvAsena virUkSitaM paruSitam / oSThabimbam oSTho'gharaH sa eva bimbaM bimbaphalam kathayati hi vadati / katha vAkyaprabandhe laT / anumitiH / / 13 / / tyajeti / mama me / virahaH viyogaH / adhuneva idAnImiva / 'sadaitamudhunedAnI sadyaH' iti sAdhuH / pazcAdapi parasminnapi ( samaye ) / rujAkaraH pIDAkaraH / na bhavati, ityapi, svamAnaM svasya mAnaM garvam / tyaja jahi / tyaja hAnI loTa / cetaH cittama / kriyAdI kriyAyAH kAryasyAdau praarmbhe| yathA, sthiraM dRDham / tathaiva / adhikRtanirvahaNe adhikRtasya prArabdhasya nirvahaNe sNpuurnnkrnne| na bhavati hi nAsti hi // 14 // itIti / iti evam / hitamadhuraiH hitaihitabhUtairmadhurairmanoharaiH / ahimantrariva viSApahAramantrariva / sakhovacIbhiH sakhyA AlyA vacobhirvacanaiH / apahRtamAnaviSA apahRtaM nirAkRtaM mAna eva garva eva viSaM yasyAH saa| necchatIva na vAJchatova / mandaM mandaM zanaiH zanaiH / 'vImAyAma' (iti) dviH / nihitapadA nihitI nikSipto padI yayA saa| kAcit anyA vanitA / dayitaM ballabhena saha (vallabham) / anujagAma anuyAti sma / gamla gatI liT / upamA- ( rUpakamutprekSA ca ) / paJcabhiH kulakam12 // 15 / / smareti / smaraparavazabuddhiH smareNa manmathena paravazA parAdhInA buddhiryasya sH| aMpRSThapragamitapANidhRtapriyAkucAgraH aMsena bhujazirasA pRSThe caramatano pragamivena prApisena pANinA hastena dhRtaM priyAyA dayitAyAH kuca graM yasya saH / gajapatiriva gandhahastIva / kazcit eknaaykH| manthareNa mandena / padakrameNa padavinyAsena / zanaiH, samupajagAma 16samupayAti sma / nahIM hai; kyoMki terA hoTha, jo garama zvAsavAyuse rUkhA par3a gayA hai, aura jisapara papar3I par3a gayI hai, terI mAnasika vyAdhiko batalA rahA hai / / 13 // jaise isa samaya mujhe priyakA viraha pIr3A nahIM de rahA hai, isI taraha Age bhI nahIM degA, yaha soca kara bhI tU mAna mata kara-mAnako chor3a de; kyoMki kisI bhI kAryake prArambhameM mana jaisA sthira hotA hai, vaisA usake anta taka nahIM rahatA / / 14 / / isa taraha hitakara, madhura evaM sarpamantrake samAna sakhIke vacanoMse kisI mAnavatI nAyikAkA mAna viSakI taraha zAnta ho gyaa| phalataH vaha apane patike pIche-pIche dhIredhIre paira rakhakara calane lago, jisase usa samaya vaha aisI jAna par3atI thI mAno jAnA nahIM cAhatI ho // 15 // eka kAmI-jisakI buddhi kAmadevake vazameM thI-apanI priyAke kandhe aura pIThake Uparase bagala meM DAle hue hAthase usake stanake agale bhAgako pakar3akara gajarAjakI taraha 1. A i 'kulakam' iti nAsti / 2. = bhavatyApi / 3. = vaakyaalngkaare| 4. = virahaH / 5. A uSNasya / 6. = proSTho vimvamivetyoSThabimbama / 7. za 'parasminnapi' iti nopalabhyate / 8. za leTa / 9. = tenaiva prkaarnn| 10. = nirvaahe| 11. = nihite nikSipte pade yayA saa| 12. za 'paJca kulakam' iti nopalabhyate / 13. za gtii| 14. = yena / 15. za kazcideva / 16. A samana / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 -9, 20] navamaH sargaH kRtamanasijavegamUruyugmaM pathijaparizramanodanApadezAt / muhuralasagateH spRzapriyAyAH samupayayAvaparo'lpake'pi maarge|| 17 // iti kRtavividhaprakAraceSTA manasizayAkulacetasaH sabhAryAH / vivizurupavanaM puraH prayAtakSitipatisevitakRtrimAdri paurAH / / 18 // taruviTapa zikhAvasaktahastAzciramanupAttanimeSanetrayugmAH / phalakusumasamRddhimIkSamANA hariNadRzo vanadevatA ivAbhuH // 16 // sati nijakarajAruNAMzubhinne jaraThapalAzacaye mahoruhANAm / samajani vanitAjanasya hetumradimaguNo navapallavAvabodhe // 20 // gamla gatI liT / upamA / / 16 / / kRteti / aparaH anyo nAyakaH / pathijaparizramanodanApadezAt pathijasya mArgajAtasya parizramasya nodanasya nirAkaraNasyApadezAd vyAjAta / alasagateH alasA mandA gatirgamanaM yasyAH tasyAH / priyAyAH dayitAyAH / kRtamanasijavegaM kRto vihito manasijo manasi jAto vegaH zIghraM yathA tathA / Uruyugmam UrvoryugmaM yugalam / muhaH bhUyaH / spRzan sparzanaM kurvan / alpake smiipe| mArge'pi satyapi / samupayayau samupajagAma / yA prApaNe liT // 17 / / itIti / iti evam / kRtavividha prakAraceSTAH kRtA vividhaprakArA nAnAprakArA ceSTA vyApArA yH,te| manasizayAkulacetasaH manasizayena kAmenAkulaM vyA ku. litaM' cetazvittaM yeSAM te| sabhAryAH jaayaaj.nshitaaH| paurA: pure bhavAH paurA: purajanAH / puraH agre / prayAtakSitipatise vita kRtrimAdri prayAtena gatena kSitipatinA bhUmipatinA sevita AzritaH kRtrimAdriH kRtakAzalo yasmin tat / upavanaM krIDAvanam / vivizuH praviSTAH // 18 // taruviTapeti / taruviTapazikhAvasaktahastAH tarUNAM vRkSANAM viTapAnAM zikhAnAmagre'vasaktA nyastA hastA yAsAM (yAbhiH) tAH / ciraM mandam / anupAttanimeSanetrayugmA: anupAtto'svIkRto nimeSo nimIlanaM yasya tattathoktaM netrayonayanayoyugmaM tathoktam, anupAttanimeSaM netrayugmaM yAsAM tAH / phalakusumasamRddhi phalAnAM kusumAnAM puSpAraNAM ( ca ) samRddhi pravRddhim / IkSamANAH vilokamAnAH / hariNadazaH hariNasya (dazI) iva dazau yAsAM taaH| vanadevatA iva vanasya devatA iva devavanitA iva / AbhuH rejuH / bhA dIptau laG // 19 / / satIti / mahIruhANAM vRkSANAm / jaraThapalAzacaye jaraThAnAM purANAnAM palAzAnAM patrANAM caye samUhe / nijakarajAruNAMzubhinne nijAnAM karajAnAM nakhAnAmaruNohita raMzabhibhinne mizrite sati / vanitAjanasya vanitA eva janaH, tasya / rUpakam (?) / nava pallavAvabodhe navA natanAH pallavAH kisalayAni-ityavabodhe vijJAne / mRdimaguNaH mRdu (tA) gunnH| hetuH kAraNam / samajani ajAyata / janaiG prAdurbhAveluG / 'dIppUrajan-' dhIre-dhIre Age bar3ha rahA thA // 16 / / dUsarA kAmI manda gatise calatI huI priyAke UruoMghuTane ke UparI bhAgoMko, mArgako thakAvaTako dUra karaneke bahAnese suharAkara kAma-vikArake vegako bar3hAtA huA, bahuta sakare rAstese bhI Ananda pUrvaka calA jA rahA thA // 17 // isa prakArako aura bhI aneka ceSTAoMko karanevAle sapatnIka puravAsiyoMne-jinake mana kAmadevase vyAkula the-nagarake usa upavanameM praveza kiyA. jisake kRtrima parvata para cakravartI ajitasena pahale hI pahu~ca cukA thA // 18 // upavana meM pahu~cakara mRgasarIkhe netroMvAlI striyA~ vRkSoMkI zAkhAoMko pakar3akara unake phaloM aura phUloMkI samRddhiko ninimeSa-apalaka dRSTi se dekhane lgiiN| usa samaya ve aisI jAna par3atI thIM mAno vanadeviyAM hoM // 19 // vRkSoMke purAne pattoMke samUhako striyoMne apane nakhoMkI lAla kAntise bilakula hI bhinna banA diyA-pIlese lAla kara diyA, aura phira 1. A i 'ralasagatiH / 2. a manasija vyaakul| 3. ma tttvitt| 4. = kaamjo| 5. = vyAkulaM / 6 = zAkhAnAm / 7. = cirAt / 8. za liT / 9.vanitAnAM jano vargaH, tasya / / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 candrapramacaritam [ 9,21pragamitamaravindalocanAyAH praNayavatA zravaNAvataMsabhAvam / svayamativihitAdareNa zokaM vyataradazokamapi pratIpapatnyAH // 22 // kusumakisalayaM vicetukAmAM viTapini satyapi nmrnmrshaakhe| tarumanayata tuGgameva bhartA bhujayugamUladidRkSayA mRgAkSIm / / 22 // tilakamiti yadatra pUrvamAsIdbhuvi viditaM khalu nAmamAtrakeNa / kuvalayanayanAbhiruttamAGge nihitamavApa yathArthatAM tadAnIm // 23 // vapuSi kanakabhAsi campakAnAM sudati na te parabhAgameti mAlA / stanataTamiti saMspRzanpriyAyA hRdi ramaNo bakulasraja babandha / / 24 // ityAdinA miH / 'neH' iti tasya luk / hetuH // 20 // prAmitamiti / svayam, ativihitaadre| ativihitenAtikrameNa vihitena kRtenAdareNa prItyA / praNayavatA snehavatA puruSeNa aravindalocanAyAH aravinde kamale iva locane yasyAH tasyAH / zravaNAvataMsabhAvaM zravaNayoH karNayauravataMsayoH karNapUrayorbhAvaM svarUpam / pragamitaM prApitam / azokamapi kaGkelipuSpamapi / pratIpapatnyAH sapatnyAH / zokaM duHkham / vyatarat karoti sma / ta plavanataraNayorlaG / paryAyoktiH / / 21 / / kusumeti / bhartA vallabhaH / kusumakisalayaM puSpapallavam / 'zeSo'prANI' iti dvandvakatvam / vicetakAmA chettukAmAm / 'tumo manaskAme' iti tumo makArasya kAme pare lk| magAkSI kuraGgAkSom / namranamrazAkhe namraname'tyantaM name zAkhe zAkhAyukte / viTapini vRkSe, satyapi / bhujayugamUladidRkSayA bhujayo vAhvoryugaM yugmaM tasya mUlasya didRkSayA drssttumicchyaa| tuGgameva unnatameva / tara vRkSam / ana yat prApayat / NIJ prApaNe lng| dvikarmakaH // 22 // tilakamiti / atra bhuvi bhuumo| yat pUrva prAk / tilakamiti tilakapuSpamiti / nAmamAtreNa saMjJAmAtreNa / viditaM prasiddham / AsIt khalu abhavat khalu-sphuTam / kuvalayanayanAbhiH kuvalayamiva nIlotpalavannayane yAsAM tAbhiH / uttamAGge mastake / nihitaM dhRtam / tadAnoM tasmin kaale| yarthArthatAM' satyarUpasaMjJAtvam / avApa yayau / Apla vyAptI liT / 23 / / vapuSIti / sudati su zobhanA dantA asyA iti ( sudatI tatsambuddhau ) manoharadantayukte / 'vayasi dantasya data' iti dantasya datrAdezaH ( datR-AdezaH ) / RditvAt 'nRdugi-' ityAdinA Go / te tava / kanakabhAsi kanakasyeva bhAH kAntiryasya tasmin / suvarNacchAye-ityarthaH / vapuSi shrore| campakAnAM hemapuSpakANAm / mAlA mAlyam / parabhAgaM svavarNasya saMpUrNatvam-atizayam / 'parabhAgo guNotkarSaH' ityabhidhAnAt / naiti na yAti / iti evam / ve unhIM purAne pattoMko naye pattoMke rUpameM samajhane lgiiN| isakA kAraNa unhoMkA bholApana thA // 20 // kisI kamalalocanA nAyikAke snehI patine bar3e Adarase jo phUla unake kAnameM pahanAyA thA, vaha svayaM azoka-azoka vRkSakA phUla thA atha ca zoka rahita thA para sautako zoka de rahA thaa| use dekhate hI sautake cittameM zoka utpanna ho gayA // 21 // phUloM aura pattiyoMko cunanekI icchA rakhanevAlI eka mRganayanoko usakA pati, atyanta nIcI zAkhAoMvAle vRkSake samIpameM honepara bhI, usake bAhuke mUla bhAgako dekhane ko icchAse khUba UMce vRkSake pAsa le gayA // 22 // isa bhUmi para pahale jo phUla kevala 'tilaka' isa nAmase hI prasiddha thA, vahI jaba nIla kamala sarIkhe netroMvAlI nAyikAoMke dvArA mastaka para rakha liyA gayA, taba vaha yathArtha 'tilaka' ho gyaa| pahale vaha kevala saMjJAse hI tilaka thA, para aba arthase bhI tilaka ho gayA hai // 23 // he sundara dA~toMvAlI ! tere gore raMgake zarIra para campeko mAlA phaba nahIM raho hai, yaha kahakara usake patine stanoMkA sparza karate hue usake sIne para 1. A i svayamiti / 2. = patyA-iti yAvat / 3. = karNapUratvamityarthaH / 4. = namranamrA atyantaM namnAH zAkhA yasya tasmin / 5. = anvarthatAm / 6. AsaMjJatAm / : Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 9, 27 ] navamaH sargaH sphuTamiha kamanIyamanyathA vA na kimapi bhAvakRtastvayaM vibhaagH| samajani yadazokataH palAzaM priyamavataMsitamIzvareNa vadhvAH // 25 // RtujanitarucirvadhUsamUhairavacitapuSpacayazca yastarUNAm / mudita iva parArthayAtmalakSmyA pavanadhutairnavapallavainanarta // 26 // iti vanavihRtiprasaGgakhinnaM nikhilamavetya janaM svamapyadhIzaH / sarasi zucijale mamaja sajjIkRtajalakeliparicchadaprapaJca / / 27 // priyAyAH dyitaayaaH| stanataTa' stanapradezam / saMspRzan sparza kurvan / ramaNaH nAyakaH / hRdi hRdaye / bakulasrajaM bakulapuSpamAlAm / babandha badhnAti sma // 24 // sphuTamiti / IzvareNa nAyakena / azokata: kaGkelipuSpAt / yat palAzaM kiMzakapuSpam / vadhvAH vanitAyAH avataMsitaM karNAbharaNI kRtam / (tat ) priyaM prItam / samajani samajAyata / janaiG prAdurbhAve luG / iha bhuvi / kimapi, sphuTaM vyaktam / kamanIyaM manoharam / anyathA vA n| kamanoyAkamanIyavibhAgaH ayaM vibhAgaH atizayaH tu / bhAvakRtaH saMkalpakRtaH // 25 // Rsviti / RtujanitaruciH Rtau kAlavizeSe janitA cAso ruciH zobhA ca tthoktaa| vadhusamuhaiH vadhUnAM vanitAnAM samUhanivahaH / apacitapuSpacayaH apacito'panItaH puSpANAM cayaH samUho yasya saH / tarUNAM mahIruhANAm / caya: samUhaH / parArthayA pareSAmanyeSAmarthayA pryojnyaa| AtmalakSmyA AtmanaH svasya lakSmyA saMpadA / mudita iva saMtuSTa iva / pavanadhutaiH pavanena mArutena dhutaiH kmpitH| navapallava: navaiH pratyagraiH pallavaiH kisalayaH / nanarta nRtyati sma / nRte gAtravikSepe liT / utprekSA / / 26 / / itIti / aghozaH cakravartI / iti evam / vanavihRtiprasaGgakhinnaM vanasya vihRteH kroDAyAH prasaGgena saMbAdhena khinnamAyastam / nikhilaM samastam / janaM lokam / svamapi AtmAnamapi / avetya jnyaatvaa| zucijale zuci nirmalaM jalaM yasya tasmin / sajjIkRtajalakeliparicchadaprapaJce sajjIkRtaH sannaddhIkRto jalakelyA jalakra DAyAH paricchadAnAM parikarANAM prapaJco nicayo yasya ( yatra ) tasmin / sarasi sarovare / mamajja snAti sma / Dumasja shuddhii| liT // 27 // maulasirIkI mAlA pahanA dI // 24 // nizcaya hI isa saMsArameM koI bhI cIja na to sundara hai aura na asundara; kyoMki sundara aura asundarakA yaha vibhAga mAnavake manobhAvoM para nirbhara hai / eka nAyakane apanI nAyikAke kAnase azokakA phUla nikAlakara usake sthAna meM DhAkakA phUla pahanA diyA, jo use azokake phUlase kahIM adhika priya lgaa| athavA eka nAyakane svayaM apane hAthase apanI nAyikAke kAna meM DhAkakA phUla pahanA diyA, jo use azokake phUlase bhI adhika acchA lgaa| azokakA phUla sundara aura DhAkakA phUla asundara samajhA jAtA hai| para pati apane hAthase snehapUrvaka yadi TesU-DhAkakA bhI phUla pahanA de, to usakA priya honA hI ucita hai // 25 / / jinameM vasanta Rtune zobhA utpanna kara do thI aura jinakI puSparAziko nAyikAoMke vargane cuna liyA thA, una vRkSoMke havAse hilate hue pattoMko dekhakara aisA jAna par3atA thA mAno ve apanI paropakAriNI lakSmoke nimittase khuzIke mAre nAca rahe hoM // 26 // isa taraha vana vihArake prasaGgase sAre puravAsiyoMko, apane parivArake logoMko aura svayaM apane ko thakA huA jAnakara AMjatasena cakravartIne, jisake lie jala kor3Ake yogya nAnA prakArakI 1. = stanAgram / 2. A jnii| 3. A nRtii| 4. za adhikaacrnnen| 5. za zrAntama / 6. za svakIyamapi / 7. A ddumjjaa| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 candrapramacaritam [9,28hRSitatanuruhAzcireNa bhIruprakRtitayAmbhasi nAbhimAtrake'pi / priyakaradhRtapANayo ramaNyaH pravivizurAhitamandamandapAdAH // 28 // tadakhilamapi vAri nikSipantyaH kaThinapayodharapIDanaiH purastAt / pRthutaranijakumbhanunnatoyA vanakariNIranucakarabjanetrAH // 26 // jalamakaluSamantarAnubadhananyuvatimukhapratimAM payojavuddhyA / zramamaphalamavApa mattabhRGgo na svalu hitaM madamUDhadhIravaiti / / 30 // saralanavamRNAlanAlabAhuzcapalazilImukhalocanA kRshaanggii| nijatanumanukurvatI kayAcitsarabhasamambujinI samAliliGge // 31 / / hRSiteti / haSitatanuruhAH hRSitAH saMtuSTAH tanuruhA romANi yAsAM tAH / cireNa kAlavilambanena / bhIruprakRtitayA bhorobhayazIlasya prakRtitayA svbhaavvttyaa| nAbhimAtrake'pi nAbhiH pramANamasya nAbhimAtrakaM tasmin / 'tadasya pramANAnmAtraT' iti maatrtt-prtyyH| ambhasi slile| priyakaradhRtapANayaH priyANAM dayitAnAM karairhastaidhatA bhanAH pANayo hastA yAsAM taaH| ramaNyaH vnitaaH| AhitamandamandapAdAH Ahito nikSiptau mando pAdau yAsAMtAH , satyaH / prAvivizuH avatehaH / viza pravezane liTa / jAtiH // 28 / / taditi / kaThinapayodharapIDanaiH kaThinAnAM karkazAnAM payodharANAM stanAnAM poDanabarbAdhanaiH ( AghAtaiH ) tadakhilamapi tatsarvamapi / vAri jalam / purastAt agre / nikSipantyaH secayantyaH / abjanetrAH abja kamalaM tadiva netraM yAsAM taaH| puthutaranijakumbhanunna toyAH pRthutaraimahattarainijakumbhaiH svakIyakumbhasthalairnunnaM nirasitaM toyaM jalaM yAsAM taaH| vanakariNIH vane vidyamAnAH kAriNo: kareNukAH / anucakruH anukurvanti sma / DukRJ karaNe liT / utprekSA / / 29 / / jalamiti / akaluSaM nirmalam / jalaM salilam / anta: [ antarA ] madhye / yuvatimukhapratimAM yuvatyA vanitAyA mukhasya vadanasya pratimA pratibimbam / payojabuddhayA payojamiti kamalamiti buddhyaa| anubadhnan anupatan anucaran / vaa| mattabhRGgaH mattabhramaraH / aphalaM niSphalam / zramaM prayAsam / avApa yAti sma / Apla vyAptI liT / bhrAntimAn / madamUDhadhIH madena garveNa mUDhA mugdhA dhorbuddhiryasya saH / hitaM hitakAryam / nAvaiti khalu na jAnAti khalu / iNa gatau laT / arthAntaranyAsaH / / 30 / / saraleti / saralanavamRNAlanAlabAhuH saralam Rju navaM pratyagraM mRNAlasya bisasya nAlameva bAhuH ( pakSe ) nAlavad bAharyasyAH saa| capalazilImukhalocanA capalazcaJcala: zilImukha iva ( eva ) locane yasyAH sA, (pakSe ) bhramaralocanA vaa| kRzAGgo tnvnggo| nijatanuM svazarIram / anu kurvatI svIkurvatI ambujino kamalaSaNDam / kayAcit striyaa| saramasaM saMbhramayuktaM yathA sAmagro sajA dI gaI hai-pavitra jalavAle jalAzayameM snAna kiyA // 27 // bhIru svabhAva honese striyoMke roMgaTe khar3e ho gye| phalata: ve apane apane patike hAthoMmeM apane hAtha dekara, nAbhi taka gahare jalAzayake jala meM bhI bahuta derake bAda dhIre-dhIre paira rakhato huI utarI // 28 // jinake locana kamaloMke samAna the, una striyoMne apane kaThora stanoMke AghAtase jalAzayake sAre jalako AgekI ora Thela diyaa| ataH ve usa samaya apane vizAlagaNDasthaloMkI Takkara lagAkara jalAzayake jalako AgekI ora ThelanevAlo hathiniyoMkA anukaraNa kara rahI thIM // 26 / / nirmala jala meM yuvatIke mukhake pratibimbako kamala samajhakara eka matavAlA bhauMrA usake Upara ma~DarAne lagA, kintu use apane parizramakA phala nahIM milA-parizrama niSphala hI huaa| jisakI buddhi madase vikRta ho gaI hai, vaha nizcaya hI apane hitako nahIM jAna pAtA // 30 // sodhe navona kamaladaNDarUpI bAhuko dhAraNa karanevAlI, caJcala bhramararUpI netroMse yukta, patalI aura isIlie apane zarIrakA anukaraNa karanevAlI kamalinIko kisI nAyikAne sakhIke bhramase 1. = yAbhiH / 2. = nirastam / 3. = yaabhiH| 4. za anucumban / 5. = viDambayanto / 6. = kmlinii| ___ Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 - 9, 35] navamaH sargaH apahRtavasanA vadhUstaraGgaiH pRthuni nitambataTe niviSTadRSTim / priyatamamavalokya jAtalajA kaluSayati sma jalaM viloDanAbhiH // 32 // payasi samavatIrya nAbhidadhne vilulitkeshklaapbndhnaayaaH| samajani rabhasotkaTaM tarantyAH stanayugameva taraNDakaM taruNyAH // 33 // janabhayaparividrute'pi patyau yuvtighnstnbimbmohitaayaaH|| salilagatavimugdhakokavadhvA virahabhavavyathayA na saMbabhUve // 34 // iyamiha puline nisargaramye cakitatayA sthiratAmanaznuvAnA / gatimiva parizikSituM tvadIyAM sutanu karoti gatA gatAni haMsI // 35 / / tathA / samAliliGge AliMGgatA / ligu gatau karmaNi liT / zleSopamA // 31 / / apahRteti / taraGgaH umibhiH / apahRtavasanA apahRtamapanItaM vasanaM yasyAH sA / vadhUH kaacidvnitaa| mRduni' komle| nitambataTe nitambapradeze / niviSTadRSTiM niviSTei sthApite dRSTI locane yasya tam / priyatamaM vallabham / avalokya vIkSya / jAtalajjA jaatvriiddaa| viloDanAbhiH viloDanaiH / jalaM salilam / kaluSayati sma kaluSamakarot // 32 // payasIti / nAbhidadhne nAbhimAtre-nAbhimAtramasya nAbhidadhanam, tasmin / 'vovaM dadhanaDDayasaT' iti pramANe danaTa-pratyayaH / payasi jle| samavatIrya pravizya / vilalitakezakalApabandhanAyAH vilalitaM zithilitaM kezakalApasya kezapAzasya bandhanaM granthikA yasyAH tasyAH / rabhasotkaTaM rabhasasya saMbhramasyotkaTamAdhikyaM yasmin karmaNi tt| tarantyAH plvmaanaayaaH| taruNyAH yuvatyAH / stanayugameva kucayugalameva / taraNDakaM tumbigaNDikAdvayam / samajani samajAyata / janai prAdurbhAve luG / 'dIppUjana-' ityAdinA ji-pratyayaH / "bheH' iti tasya luk / rUpakam // 33 // janeti / patyo puruSapakSiNi / janabhayaparividrute'pi [janabhayAt palAyamAne'pi sati / yuvatighanastanabimbamohitAyAH yuvatyA vanitAyA dhanayoH kaThinayoH stanayobimbe pradeze cakravAka iti mohitaM ( moho) bhrAnti yasyAH, tasyAH / salilagatavimagdhakokavadhvAH salilaM gatAyA vimagdhAyA manoharAyAH kokvdhvaashckrvaakvnitaayaaH| virahabhavavyathayA viraheNa viyogena bhavayA jAtayA vyathayA piiddyaa| na saMbabhUve na janyate sma / janaiG prAdurbhAve, bhAve liT / bhrAntimAn // 34 // iymiti| sutanu bho mnohrgaa|| iha asmin / nisargaramye nisargeNa svabhAvena ramye manohare / puline saikate / cakitatayA bhItiyuktatayA / sthiratAM sthiratvam / anaznuvAnA apraapnuvtii| iyam essaa| haMsI haMsavadhUH / tvadIyAM tava saMbandhinIm / gatiM gamanam / pazizikSitumiva' abhyAsaM kartumiva / gatAgatAni gamanAgamanAni / karoti vidadhAti / DukRJ apane gale lagA liyA-AliGgana kara liyA // 31 // kisI nAyikAke adhovastrako taraGgoMne chIna liyA, jisase usake vizAla nirvastra nitamba para usake patine apanI dRSTi gar3A dii| use aisA karate dekhakara nAyikAne lajjita hokara ( jaba aura kucha upAya nahIM sUjhA ) jalakA viloDana karake use mailAkara diyA // 32 // nAbhi taka gahare jala meM utara kara koI yuvatI bar3o tejIse tairane lgii| usake kezapAzakA bandhana khula gayA aura kezapAza bikharakara jala meM laharAne lgaa| isa avasara para usake donoM stana DorIse ba~dhI huI do tumbiyoMkA kAma kara rahe the // 33 // logoMke bhayase patike bhAga jAne para bhI jala meM sthita eka bholI-bhAlI cakavIkojise kisI yuvatoke kaThora stanamaNDalameM cakave ( apane pati ) kA bhrama ho gayA thAvirahakI vyathA nahIM huI / / 34 / / he sundara zarIravAlI ! yahA~ isa svabhAvataH sundara taTapara bhayabhIta ho jAnese eka jagaha sthira na rahanevAlI yaha haMsI aisI jAna par3atI mAno tumhArI 1. eva TokAdamimataH pAThaH, pratiSu tu 'pRthuni' ityeva samupalamyate / 2. = nAbhiH pramANaM yasya tat / 3. A kumbha / 4. A jano / 5. mA khyAtiH / 6. mA 'janaiG prAdurbhAve,bhAve liT' iti nopalabhyate / 7. A khyAtimAn / 8. za gAtri / 9. = parizorlAyatumiva / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam ayamapi madhurasvaro'bhisarpanmadhu madhupaH parihRtya padminIjam / ahamiva paripAtumAnanaM te sumukhi nisargasugandhi vAJchatIva // 36 // ayamanabhimukhIM sukezi kokaH samanunayanbahucATubhiH svajAyAm / prakupitadayitAprasAda hetUnupadizatIva mamApi cATukArAn // 37 // iyamapi zapharI samutpatantI gaganamitaH salilAdanekavArAn' | dhruvamapahRtavibhramA bhavatyA nayanayugena natAGgi pUtkaroti / / 38 / / idamidamiti darzayannazeSaM salilanivAsimanojJasattvavRttam | aramayata yuvA cakoranetrAM sarasi tadaMsavilambivAmabAhuH // 39 // 224 / karaNe laT / upamA // 35 // ayamiti / sumukhi manoharavadane / padmanIjaM kamalaSaNDajanitam / madhu puSpa - rasam / parihRtya hitvA / madhurasvaraH manoharasvarayuktaH / abhisarpan abhimukhamAgacchat / ayamapi eSo'pi / madhupaH bhramaraH / te tatra / nisargasugandhi sahajagandhayuktam / AnanaM mukham / ahamiva paripAtuM paripAnAya / vAJchatIva icchatova, bhAti ityabhiprAyaH / utprekSA // 36 // ayamiti / sukezi suzobhanAH kezA yasyAH tasyAH saMbodhanam / anabhimukhIM vimukhIm / svajAyAM svabhAryAm / bahucATubhi: bahubhirbahulaizvAbhiH priyavacanaiH / samanunayan pratibodhayan / ayam eSaH / kokaH cakravAkaH / prakupitavanitAprasAdahetUn prakupitAyA: kopaM kRtAyAH dayitAyA bhAryAyAH prasAdasya saMtoSasya hetUn kAraNAni / cATukArAn priyavacanAni / mamApi / upadizatIva upadezaM karotIva / dizi atisarjane liT / utprekSA // 37 // iyamiti / natAGgi vinamragAtri 'asahanan -' ityAdinA GI / itaH asmAt / salilAt " sarasaH / anekavAram asakRt / gaganam AkAzam / samutpatantI samudgacchantI / iyamapi eSApi / zapharI matsyI / bhavatyAH tava / nayanayugena netrayugalena / apahRtavibhramA apahRtaH svIkRto vibhramaH zobhA yasyA sA pUtkaroti pUtkAraM karoti / dhruvaM nizcayaH / utprekSA // 18 // idamiti / tadaMsavilambivAmabAhuH tasyA 12 nAyakyA: aMse bhujazirasi vilambI avalambI 13 vAmabAhuryasya saH | yuvA taruNaH / sarasi sarovare / azeSaM sakalam / salilanivAsi jalanivAsi / manojJasattvavRttaM 4 manojJAnAM manoharANAM sattvAnAM jIvAnAM vRttaM vartanam / [ idamidamiti ] idametat [ iti ] / 'vopsAyAm ' ( iti ) dviH / darzayan " vIkSamANaH / cakoranetrAM cakora iva netre yasyAH tAm / araM bhRzam / ayata agacchat / aya gatau laG aramayata ramaya mAsa - iti vA ) / kulakam / / 39 / / gati ( cAla ) sokhaneke lie bAra-bAra A jAkara abhyAsa kara rahI ho ||35|| kamalinI ke rasako chor3akara isI ora AtA huA yaha madhurasvaravAlA bhauMrA bhI, he sundara mukhavAlI priye ! tere svAbhAvika sugandhise yukta mukhako, jAna par3atA hai mere hI samAna pInA cAhatA hai ||36| he sundara bAloM vAlI ! apanI vimukha - aprasanna patnIko bahuta-sI mIThI bAtoMse samajhAtA huA yaha cakavA, lagatA hai mujhe bhI, kruddha priyAko prasanna karanevAlI cikanI-cupar3I bAtoM kA upadeza de rahA hai ||37|| he namra zarIravAlI ! yaha machalI bhI sarovara ke isa jalase bAra-bAra Upara AkAzakI ora uchala rahI hai / jAna par3atA hai tumane apanI A~khoMse isakI zobhA chIna lI hai, jisase yaha pUtkAra kara rahI hai ||38|| sarovara meM apanI cakoralocanA priyAko eka yuvakane - jo usake galemeM apanA bAyA~ hAtha DAle hue thA - 'yaha dekho, yaha dekho' aisA kahakara jalameM rahanevAle sabhI sundara jantuoM kI vizeSatAe~ dikhalAkara prasanna kiyA // 36 // [ 9, 36 - 1. a A i "nekavAram / 2. A i 'kulakam' ityapi samupalabhyate / 3. = utprekSA / 4. = kamalinIsamudrasam / 5. = tatsaMbuddho / 6. = prakopavatyAH / 7. A diza / 8 = saraH- salilAdityarthaH / 9. A samanuyAtA / 10. za matsI / 11. A phUtkaroti phUtkAraM karoti / 12. = nAyikAyAH / 13. = vilambate ityevaM zAla: / 14. = salilanivAsimanojJasattvavRttaM salilanivAsinAM manojJasattvAnAM manoharaprANinAM vRttaM ceSTitam / 15. = pradarzayan / . Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 - 9, 43] navamaH sargaHmukhamasadRzavibhramairviditvA subhgtnorrvindmdhygaayaaH| sarasijamidamityupetya 'zAThyAdaviditatattva ivAparazcucumba // 40 / / sarasijarajasAruNe sapanyAH stanayugale nakhazaGkayA kRtA / kimapi na dayitaM jagAda kAcitparamavadhItparibhaGguraiH kttaakssH|| 41 / / nijamadhuravilAsazobhitAnAM salilavihArajuSAM vilAsinInAm / vadanazazijitAmbujAnusamlo daralinA nu mRNAlinI janaudhaiH / / 42 // . adharadalagataM nidhAya rAgaM svavapuSi yAvakasaMbhRtaM vadhUnAm / vidadhati hRdayaM sa rAgamAsAM vinimayavRttimazizriyAlAni / / 43 / / mukhamiti / aravindamadhyagAyAH3 aravindasya kamalapuSpasya madhyagAyA madhyaM gatAyAH / subhagatanoH manoharAnayAH / asadRzavibhrama: asadRzaira samAnaivibhrama: zobhAbhiH / mukhaM vadanam / viditvA jJAtvA / idam etat / sarasijaM sarasi ( sI ) ruham, iti, upetya samIpaM gtvaa| aviditatattva iva aviditaM tattvaM svarUpaM yena sa va ) / aparaH kazvit puruSaH / zAThyAt zaTatvAt / cucamba cambati sm| caba' vaktrasaMyoga liTa // 40 // sarasIti / sAnyAH prtikuulstriyaaH| stanayugale stanayoH kucayoryugale yugne / sarasijarajasA sarasijasya kamalasya rajasA paaNsunaa| aruNe lohite sati / nakhazaGkayA nakhaH kararuha iti zaGkayA sandehena / kRtA kRtAsUyA / kAcit vnitaa| dayitaM puruSam / [ na ] kimapi yatkimapi ( na kiJcidapi ) / jagAda bravIti sma / ( kintu ) paribhaGgaraiH vakraH / kaTAkSaH apaanggdrshnH| parama adhika ma / avadhIta bAdhayati sma / hana hiMsAgatyoluGa / ullekhaH ( ? ) // 41 / / nijeti / ' mRgAlinI kmlino| salilavihArajuSAM' salilasya jalasya vihAraM kroDAM juSAM sevamAnAnAm / nijamdhuravilAsa zobhitAnAM nijAnAM madhureNa manohareNa vilAsena vinodena zobhitAnAM virAjitAnAm / vilAsinInAM vanitAnAm / vadanazazijitAmbujA vadanAni mukhAnyeva zazinazcandrAH jitAni parAjitAnyambujAni sarasijAni yasyA: sA, stii| mamlo mlAyatisma / malai gAtra. vinAme liT / nu kim / janodhaiH jnsmuuhai| daram ISat / malitA mlinaa| nu kim / saMzayaH / / 42 / / adhareti / badhUnAM vanitAnAm / adharadalagatam adhara oSTa: sa eva dalaM pallavaH tadgatam / yAkasaMbhRtaM yAvake na saMbhRtaM saMdhRtam / rAgam 3 aruNam / svavapuSi nijgaatre| nidhAya sthaapyitvaa| AsAm etAsAM nArINAm / hRdayaM cittam / sarAgaM rAgeNa sahitam / vidadhati kurvanti / jalAni salilAni / vinimayavRtti vinimayAM grahaNapratigrahaNarUpAM vRtti vartanAm / azizriyan bhajanti sma / sarojala ni svayaM strINAM dUsare yuvakane kamaloMke bIcameM khar3I huI apano sundara zarIravAlI priyAke mukhako, usake asAdhAraNa vilAsoMse jAnakara bhI anajAnake samAna nikaTa jAkara kamala batalAte hue dhUrtatA pUrvaka cUma liyA // 40 // snAna karate samaya eka nAyikAkA stanayugala kamalako parAgase lAla ho gayA, jisase usakI sautako nakhakSatako zaGkA ho gii| phalataH usake hRdayameM IrSyA utpanna ho gaI, para usane patise kahA kucha bhI nahIM, kevala kuTila kaTAkSa bANoMse usake Upara prahAra kiyA // 41 // eka kamalinIko mlAna dekhakara darzaka apane manameM yaha socane lage ki atyanta sundara vilAsase alaMkRta jalakrIr3A karanevAlI vilAsiniyoMke mukhacandrase apane kamaloMkA parAbhava dekhakara yaha kamalinI murajhA gaI hai yA snAna karanenAle puruSa vargake dvArA masalI jAnese ? // 42 / / jalAzayake jalane nAyikAoMke adhara aura pairoMke mAhurakA rAga-lAla raMga lekara 1. a saakssaad| 2. a A i ka kha ga gha drmlitaa| 3. - aravindAmAM kamalAnAM madhyaM madhyabhAgaM gacchatoti aravindamadhyagA, tasyAH / 4. = vilaas:| 5. A cudhi / 6. za pAzanA / 7. za vadha hisAyAM lng| 8. zanIceti / 9. salilavihAraM juSante sevante yAH tAH, tAsAm / 10.= nijena / 11. = vibhrameNa / 12. za adhiketi / 13. = AruNyam / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 candrapramacaritam [9,44kaThinakucavicUrNito'pyapaptaddhadi muhurUmicayo vilAsinInAm / vrajati khalu budho'pi vipramohaM yuvatiSu kaiva kathA jalAtmakAnAm / / 44 // kRtadayitavivaJcanA muhUrta yadakRta vAriNi majanaM mRgaakssii| sphuTamajani tadaGgarAgagandhAdupari paribhramatAlinIkulena / / 45 // vrajati mama jalakriyA samApti varatanu tAvaka eva kaantitoye| kimaparamadhikaM jalairvigADhariti dayitAM dRDhamAliliGga kazcit // 46 // mukhamidamaravindasundaraM naH prakRtibhavaM muSitaM na pngkjinyaaH|| iti payasi ciraM nimajya nAryo daduriva divyavizuddhimIzvarAya // 47 // yAvakarAgaM gRhItvA tAsAM punaH manonurAgaM dadati sma- ityarthaH // 43 // kaThineti / micaya: urmINAM taraGgANAM cayaH samUhaH / vilAsinInAM sundarINAm / kaThina kuca vicUrNitaH kaThinai. karkazaiH kucaiH stanaivicUrNitaH peSitaH api / muhuH punaH / hRdi hRdye| apapnat patita sm| patlu gatI luG / 'satizAstiityAdinA aG / 'zvayatya-' ityAdinA pamAgamaH / yuvatiSu taruNISu / budho'pi6 prAjJo'pi / vipramohaM bhrAntim / vrajati khalu gacchati khalu / jaDAtma kAnAm ajJAnarUpANAm, pakSe jalasvarUpANAm / kaiva kathA kaiva vArtA // 44 // kRteti / yat / kRtadayitavikaJcanA kRtaM dayitasya vivaJcanaM yasyA saa| mRgAkSI kura nggaakssii| tat ( ? ) / vAriNi jle| muhUrta ghaTikAdvayaparyantam / majjanaM snAnam / akRta akarot / DukRJ karaNe luG / tadA tatsamaye / tadaGgagandhAt tasyA mRgAkSyA aGgasya zarIrasya gandhAt parimalAt / upari uurshvbhaage| paribhramatA prytttaa| alinIkulena alanInAM bhramarINAM kulena sandohena / sphuTaM vyaktam / ajani ajAyata / janai prAdurbhAve luGa / anumitiH // 45 / / vrajatIti / varatanu bho manoharagAtri / tAvaka eva tavedaM tAbakaM tasmin tAvaka eva / 'yuSmadasmad-' ityAdinA an / tadyoge ekatve tavaka ityAdezaH / kAntitoye kAntidehakAnti: saiva toyaM tasmin / rUpakam / mama me / jalakriyA jalakrIDA / samApti saMpUrNam / vrajati gacchati / vraja gatI laT / viga da.29 pryaatH| jalai: udakaiH / aparama anyata / adhikaM kima ? yad bhvti-itydhyaahaarH| iti, kazcit nAyakaH / dayitAM vanitAm / dRDhaM ga Dham / AliliGga AliGgati sma / ligu gatI liT / 46 / / mukhamiti / naH asmAkam / aravindasundaram aravindamiva kamalamiva su-daraM ruciram / idam etat / mukhaM vadanam / prakRtibhavaM prakRtyA svabhAvena bhavaM jAtam / paGkajinyAH ( svayaM lAla hokara ) aura unake hRdayameM rAga-anurAga utpanna karake vinimaya-adala badalake vyavahArakA pAlana kiyA // 43 // nAyikAoMke kaThora stanoMke AghAtase cUra-cUra hokara bhI jalake taraGga bAra-bAra unhIM ( nAyikAoM ) ke hRdaya para jA girate the| ThIka hai, jaba budhajana bhI yuvatiyoMke mohameM par3a jAte haiM to jar3oM ( jala ) kI kyA bAta hai // 44 // eka mRganayanone apane patiko dhokhA dekara thor3I dera jala meM DubakI sAdha lii| usakA pati use idhara-udhara khojane lgaa| itane meM nAyikAke lepako sugandhi pAkara usake Upara ( jahA~ vaha DubakI sAdhakara baiThI huI thI ) bhauMriyoMkA jhuNDa ma~DarAne lagA, jisase usakA spaSTa hI patA laga gayA // 45 / / he sundara zarIra vAlI priye ! tumhAre kAntike jala meM hI merI jalakrIr3A samApta ho jAtI hai, phira jalAzayake jalameM avagAhana karanese aura adhika kyA ho sakatA hai ? yaha kahakara kiso nAyakane apanI nAyikAse gAr3ha AliGgana kara liyA // 46 // 'hamArA yaha kamala jaisA sundara mukha svAbhAvika hai, kamalinIse curAyA huA nahIM hai' yaha kahakara striyA~ jalameM bahuta dera taka DubakI 1. ma mizayo / 2. za dadhati / 3. urmiNAM / 4. A zeSitaH / 5. za pata / 6. za buddho'pi / 7. = yyaa| 8. = svalpakAlaM yAvat / 9. A jano / 10. = saMpUrNatAm / 11. = kRtapravezaH / . Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9,51] navamaH sargaH vicakRSuralakAvilAsinInAmadhiruruhurjaghanAnyurAMsi jghnuH| anavaratanipAtinastaraGgA nipuNamivAbhyasituM bhujaGgavRttam / / 4 / / madanarasamivAtiricyamAnaM mukhagatavAripadena vikSipantI / priyatamamabhi kAcidAbabhAse smitarucirAjitamugdhavaktracandrA / / 4 / / nipatati kucamaNDale ramaNyAH priyaracitaH salilAJjalina yAvat / hRdayamabhiSiSeca tAvadeva pratiyuvatenayanAmbunaH pravAhaH // 50 / / sitakusumacayaizcyutaiH kabaryA viyadiva tArakitaM babhau ydmbhH|| samajani mRgamugdhalocanAyA vadanasaroruhameva tatra candraH // 51 / / kamalinyAH / na muSitAH na luNThitAH [ na muSitaM nApahRtam ] / iti evam / nAryaH vanitAH / payasi jale / ciraM, nimajya snaatvaa| IzvarAya priyatamAya / divyazaddhi kozapAnaM zapathama / dadariva dadati smeva dAne liT / bhAnti / utprekSA // 47 // vicakRSuriti / anavarata nipAtinaH anavarataM satataM nipAtinaH nipatanazIlAH / taraGgAH UrmayaH / nipuNaM prauDham / bhujaGgavRttaM bhumaGgAnAM viTAnAM vRttaM vartanam / abhyasitum[iva] abhyAsaM kartumiva / vilAsinInAM vanitAnAm / alakAn cUrNakuntalAn / vica kRSuH AkRSTi cakruH / kRSa vilekhane litt| jaghanAni nitambAni / adhiruruhaH Aru (ro)hanti sma / saha bIjajanmani liT / urAMsi vakSAMsi / jaghnuH ghnanti sma / hana hiMsA gatyoH liT / utprekSA // 48 // madanarasamiti / mukhagatavAripadena baktraM gatama itaM vAri salilama iti padena vyAjena| atiricyamAnaM vardhamAnama / madanarasaM madanasya manmathasya rasaM zRMgArarasam-ityarthaH / priyatamamabhi priyatamaM dayitasyAbhimukham / 'bhAgini pratiparyunubhiH' iti dvitIyA / vikSipantIva vamantova / smitarucirAjita mugdhavaktracandrA smitasya ISaddhasanasya rucyA kAntyA rAjitaM vibhAsitaM mugdhaM manoharaM vaktraM mukhameva candro yasyAH saa| rUpakam / kAvita ekA nArI / AbabhAse / bhAsU dIpto liT / utprekSA // 49 / / nipatatIti / priyaracitaH priyeNa dayitena racitaH kRtaH salilAJjali: salilasya jlsyaanyjliH| yAvata yAvatparyantam / ramaNyA trunnyaaH| kucamaNDale kuvayostanayo maNDale prdeshe| na nipatati na niSpatati / tAvadevatAvanmAtrameva / pratiyuvateH sapatnyAH / nayanAmbunaH netrodakasya / pravAhaH nirjharaH / hRdayaM cittam / abhiSiSeva / Sicana se cane liT // 50 // siteti / kabaryAH kezadeza.t / cyuta patitaH / sitakusumacayaH sitAnAM zvetAnAM kusUmAnAM cayaH samudAyaH / tArakitaM tArakA: saMjAtA asminniti / 'sajAtatArakAdimya ita.' iti ita-pratyayaH / viyadiva gaganamiva / yada ambhaH salilama / babho rraaj| bhA dIpto liT / tatra jale / mRgamugvalocanAyA. mRgasyeva mugdhe manohare locane nayane yasyAH tasyAH / vadana. lagAkara mAno divya parokSAke dvArA apane patiko AtmazuddhikA paricaya de rahI thIM // 47 // lagAtAra Upara giranevAle taraMga mAno viTavRttikA caturAIse abhyAsa karaneke lie striyoM ke bAla khIMca rahe the, jaghana pradezake Upara car3ha rahe the aura chAtose TakarA rahe the // 48 // eka nAyikA-jisakA mukhacandra musakAnako cA~danIse suzobhita thA-apane patike sAmane kuraleke bahAnese mAno andara na samA sakanevAle zRGgArarasako bAhara nikAla rahI thI // 49 // nAyaka apanI eka nAyikAke stanoMpara apanI aJjalikA jala DAlaneko hI thA, itane meM usakI dUsarI nAyikAne dekha liyaa| phalataH aJjalike jala giranese pahale hI dUsarI nAyikAkI A~khose AMsuoMkA pravAha bahane lagA, jisase usakA hRdaya bhIga gayA // 50 // eka nAyikAke kezapAzase gire hue sapheda phUloMse sarovarakA jo jala, tArAoMse vyApta AkAzakI bhA~ti suzobhita ho 1. A i ma vRttim / 2. a madanazara / 3. = brudditvaa| 4. = ceSTitaM vyavahAraM vaa| 5. za AkRSTam / 6. = nitambAn / 7. mA ruha bIjajanmani praadurbhaav| 8. zahana hiMsAyAM gatau ca / 9. za vartamAnam / 10. za nikSipati / 11. = tAvatparyantameva / 12. A sicU secane / 13. A itaH / : Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 candrapramacaritam [9, 52 udakakaNacitainitambinInAM nayanayugaH sarasazca kRssnnpdmH| samupahita matibhramA babhUvuH kvacidapi na sthitizAlino dvirephAH // 52 // kSaNamaruNitalocanA ramaNyaH salilavihAramapAsya jAtakhedAH / mamurupari nipatya kaukinyo nijajaghanairalaghUni saikatAni // 53 // ayamudakahato vyathiSyate tvAM yadi vidadhe na mukhAnilena sekam / iti kRtakRtakazciraM sadantavraNamadharaM dayitaH papau priyAyAH // 54 // animiSakulasaMkule vidbhiH payasi nijapratimAnibhena netraiH| dhruvamabhilaSito vilAsinInAM calazapharIkulavibhramApahAraH // 55 / / saroruhameva vadanaM mukhaM tadeva saroruhaM kamalaM tadeva / candraH somH| samanani ajAyata / janai prAdubhavi lung| rUpakam // 51 // udaketi / udakakaNacitaiH udakasya jalasya karNavindubhizcitai2 yuktaH / nitambinInAM mAninInAm / nayanayugaiH nayanAnAM locanAnAM yuga yugalaiH / sarasaH sarovarasya / kRSNapadmaH nIla spalaizca / samupahitamatibhramAH samupahitaH kRto materbuddhardhamo bhrAntiryeSAM te / dvirephAH bhramarAH / kvacidapi kasmizcit [api] prdeshe| spitizAlina:3 sthityA shaalinH| na babhUvaH na bhavanti sma / bhrAntimadalaGkAraH // 52 // kSaNamiti / kSaNaM kSaNaparyantam / 'kAlAdhvanovyApto' iti dvitIyA / aruNitalocanAH aruNite lohite locane nayane yAsAM tAH / ramaNyaH vnitaaH| jAtakhedAH jAtAyAsAH / salilavihAraM jalakrIDAm / apAsya tyaktvA / kautukinyaH kotUhalinyaH satyaH / nijajaghanaiH nijAnAM jghnaiH| alaghuni mahAnti / saikatAni pulinAni / upari agre / nipatya sthitvA / mamaH pramAnti sma // 53 // ayamiti / mukha nilena mukhasyAnilena vAyunA / sekaM secanam / yadi na vidadhe na karoti (mi ) sma / udakahataH udakena salilena hato bAdhita: pIDitaH / ayam adharaH / tvAM vyathiSyate' bAdhiSyate / vyadha tADane laT / iti evam / kRtakRtakaH kRtaH kRtako yena saH, kRtakapaTa ityarthaH / dayitaH naaykH| sadantavaNaM dantarjAtaM vraNaM ( dantavaNaM, danta vraNo vA ) tena saha vartate iti sadantavraNaH, tm| adharam oSTham / priyAyAH bhAryAyAH / ciraM papI pibati sma / / 54 / / animiSeti / animiSakulasaMkule animiSANAM matsyAnAM kulena nivahena saMkule saMkIrNe / paryAsa slile| nijapratimAnibhena nijAnAM pratimA iti nibhena vyAjena / viddhiH gcchddhiH| vilAsinonAM sImantinInAm / netra: nayanaH / calazapharIkulavibhramApahAraH calAnAM calantonAM zapharINAM matsyavanitAnAM kulasya samahasya vibhramasyApahAra: parihAraH / dhruvaM nizcayam / abhilaSitaH vaanychitH| rahA thA, usameM mRganayanIkA mukha hI candramAkI chavi de rahA thA // 51 // nAyikAoMke pAnIko binduoMse vyApta netroM aura sarovarake nIle kamaloMmeM bhauMroMko buddhibhrama ho gayA, jisase ve kahIM bhI sthita nahIM ho sake-kabhI netroMkI ora to kabhI nIlakamaloMkI ora daur3ate hI rahe // 52 // kucha striyA~ jaba thaka gaI aura unako A~kheM lAla ho gaI, taba ve jalakrIr3A banda karake thor3I derako bar3e-bar3e retIle pradezoMke Upara car3hakara jA baitthiiN| apane nitamboMse una pradezoMko ve mApane lagI, to unheM bar3A kautUhala hone lagA, yaha jAnakara ki ve pradeza ThIka unake nitamboMke mApake haiM / / 53 / / 'yadi maiM apane mukhakI vAyu ( phUMka ) se seka na karUM to dantakSatase ghAyala, terA yaha adhara pAnI par3anese tujhIko duHkhI kara degA, yaha chala bharI bAta banAkara kisI nAyakane kAphI samaya taka apanI priyAke adharakA pAna kiyA // 54 // machaliyoMse vyApta jalameM parachAIke bahAne praveza karanevAle striyoMke netroMne mAno caJcala machaliyoMkI 1. ma upahitamativibhramAH / 2. = vyaaptaiH| 3. = sthiraaH| 4.: svajanaiH / 5. za vyadhiSyate / 6. A vyatha / . Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. -9,58] navamaH sargaH vanajavanagatAH kareNa lIlAkamalamudUDha'zilImukhaM vhntyH| zriyamanuvidadhunarendrajAyA jalakaNamaNDitapInapANDugaNDAH // 56 // nijabhujayugalairudasya jAyA jaghanabhareNa pade pade skhlntiiH| kRtamudamudatArayaMstadIyastanaparimarzanalolupA yuvAnaH // 57 // . kuvalayanayanAbhirasyamAnAnyanupulinaM sarasAni rAgavanti / mumucuriva zuvAzruNaH pravAhaM sravaNapadena purAtanAMzukAni / 58 . utprekSA ( apahnatizca ) // 55 // vaneti / vanajavanagatA: vanajAnAM jala jAnAM vanaM SaNDaM gatA yAtAH / 'prasravaNapravAsanivAsavArikAntAreSu vanam' iti nAnArthakoze / udUDhazilImukham udUDhaH saMdhRtaH zilomukho bhramaro yasmin tat / 'alibANo zilo mukhau' ' itymrH| lIlAkamalaM lIlArthaM dhRtaM kamalaM tathoktam / kareNa pANinA / vahantyaH gharantyaH / jalakaNamaNDitapInapANDugaNa ,: jalasyodakasya karNa bindubhirmaNDitI pAnI mahAnto pANDU zubhrI kapolo yAsAM tAH / narendrajAyAH narendrasya cakravatino jAyA vnitaaH| zriyaM lakSmI devIm / anuvidadhuH anukurvanti sma / upamA // 56 / / nijeti / jaghanabhareNa jaghanAnAM bharo bhAraH, tena / pade pade padavinyAse padavinyAse / vIpsAyAM dviH / skhalantIH, jAyAH ramaNIH / nijabhujayugalaiH nijAnAM bhujAnAM bAhUnAM yugala yugmaiH / udasya uddhRtya / tadIyastanaparimarzanalolupA: tadIyAnAM tAsAM saMbandhinA stanAnAM kucAnAM parimarzane sprshne| lolupA: lmpttaaH| yuvAnaH trunnaaH| kRtamudaM kRtA mudo yasmin karmaNi tat ( tathA ) / udatArayan uttArayanti sma / tR plavanataraNayoH NijantAllaG / / 57 // kuvalayeti / kuvalayanayanAbhiH kuvalayamiva utpalamiva nayane netre yAsAM tAbhiH / anupulinaM pulinasyAnu anupulinaM tasmin anu. pulinam / 'saptamyAH' iti vAm / asya mAnAni mucyamAnAni / sarasAni' sArdrANi rAgavanti aruNavarNayuktAni / purAtanAMzukAni purAtanAni pUrva dhRtAni aMzukAni vastrANi / sravaNapadena sravaNasya syandanasya padena vyAjena / zucA zokena / azruNaH netrAmbunaH / pravAhaM nirjharam / mumucuriva muJcantismeva / utprekSA zobhA curAnekA saGkalpa kara liyA thA // 55 // cakravartI ajitasenakI rAniyAM kamaloMke vana meM khar3I huI thIM, unake hAthoMmeM kamala the-jinake Upara bhauMre baiThe hue the, unake bhare hue kapola jala-binduoMse alaMkRta the| ataH usa samaya ve lakSmIkA anukaraNa kara rahI thIM // 56 // nitambake bojhase jo yuvatiyA~ paga-paga para phisala rahI thIM unheM unake stanoMke sparzake lobhI patiyoMne apane bAhuoMse uThAkara prasannatA pUrvaka ghATake Upara pahuMcA diyA // 57 // nIla kamala sarIkhe netroMvAlI striyoMne gole ( rasika ) raMgIna ( anurAgayukta ) jina purAne kapar3oMko kinAre para utAra diyA, unase pAnI nikala rahA thaa| ata eva aisA jAna par3atA thA mAno ve 1. amarUDha / 2. za saMbandhAnAM / 3.= aanni| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 candrapramacaritam vizrAntyarthaM samanusarati prasthamambhodharAdhvabhrAntyudbhUtazrama iva ravau pshcimsyaaclsy| gatvA bhUpaH' puramudayavAMstyaktatoyAvagAhazcake kRtsnaM saha parijanairannapAnAdikRtyam / / 59 // // iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye navamaH sargaH // 9 // // 58 // vizrAsyarthamiti / ravI sUrye / ambhodharAdhvabhrAntyudbhUtazrama iva ambhodharAdhvano gaganasya bhrAntyA bhramaNenodbhUta utpannaH zramo yasya tasminniva / pazcimasya aparadikasthasya parvatasya / prasthaM sAnum / vizrAntyarthaM vizramArtham / samanusarati samanugacchati sati / tyasatoyAvagAhaH tyakto muklastoyasya jalasyA vAhaH krIDA yena sH| udayavAn aizvaryavAn / bhUpaH cakravartI / puraM nagarIm / gatvA etya / parijanaiH / bhRtyajanaH / saha sAkam / annapAnAdi bhojanapAnAdi / kRtsnaM sakalam / kRtyaM kAryam ! cakre karoti sma / utprekSA // 59 / iti voranandikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallamAkhye navamaH sargaH // 9 // zokake kAraNa A~sU bahA rahe hoM / / 58 // AkAzameM bhramaNa karanese sUrya mAno thakakara vizrAma karane ke lie astAcalake zikharakI ora cala diyaa| yaha dekhakara cakravartI ajitasena jo uttarottara pragati kara rahA thA-jalakrIr3A banda karake purakI ora calA gyaa| vahA~ jAkara usane apane parivArake logoke sAtha bhojana Adi sabhI Avazyaka kArya kiye // 59 // isa prakAra mahAkavi vIranandi viracita udayAGka candraprabha carita mahAkAvyameM navAM sagaM samApta huA // 9 // 1. ka kha ga gha ma bhuuyH| 2. A vizrAnti iti, za vizrAntIti / 3.bhA sthaanm| . Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10, 4 ] [ 10. dazamaH sargaH ] itareSu janeSu kA kathA na sureSvapyudayA niratyayAH / iti sUcayituM zarIriNAM ravirastAdrimathAdhizizriye // 1 // priyasaGgasamutsukAGganAnayanaprAntazarairiva kSataH / tanumAvahati sma bhAnumAnaruNAmbhoruhabhArasaMnibhAm ||2|| divasAdhipavallabhAgame varuNAzA parilohitAnanA / svayameva sametya kuGkumaiH kRtacarceva rarAja saMbhyayA // 3 // parakRtyavidhau samudyataH puruSaH kRcchragato'pi pUjyate / zirasAstamaye'pyadIdharadyadazIta dyutimastabhUdharaH || 4 || n itareSviti / atha jalakrIDAnantaram / sureSvapi deveSvapi / udayAH prabhyudayA: / niratyayAH nirvAdhAH / na nabhavanti / itareSu anyeSu / janeSu lokeSu / kA kathA kA vArtA / raviH sUryaH / zarIriNAM jIvAnAm / iti paramArthavacanam / sUcayituM darzayitum ( iva ) / astAdri pazcimAdrim / badhizizriye adhizrayati sma / utprekSA // | 1 || priyeti / priyasaGga samutsukAGganAnayana prAntazaraiH priyANAM dayitAnAM saGge saMyoge samutsukAnAmudyuktAnAmaGganAnAM nayanAnAM netrANAM prAntA apAGgAsta evaM zarA bANAH taiH / kSata iva ghAtita iva / bhAnumAn sUryaH / aruNAmbhoruhamArasannibhAm varuNAmmohahANAM raktasaroruhANAM bhArasya samUhasya saMnibhAM samAnAm / tanuM gAtram / Avahati sma gharati sma / vahI prApaNe laT / utprekSA // 2. divaseti / varuNAzA varuNA pazcimA dik saivAzA strI / rUpakam / divasAdhipavallabhAgame divasAdhipaH sUryaH sa eva vallabho yA AgamanaM tasmin / parilohitAnanA parilohitamarugamAnanaM mukhaM yasyAH sA / svayameva, sametya prApya / kuGkumaiH kAzmIrajaiH / kRtavarcA iva kRtA carcA snAnaM lepanaM vA yasyAH sA iva / sandhyayA sandhyArAgeNa rarAja mAti sma / rAjan dopto liT / utprekSA // 3 // pareti / yat, astabhUSaraH astAcalaH / azItadyutim azItA uSNA dyutayaH kAntayo yasya tam, sUryam - ityarthaH / astamaye'pi astamAna ( mana ) kAle, pakSe nAzasamaye'pi / zirasA mastakena / adIdharat gharati sma / dhUJa dhAraNe NijantAtluG / parakRtyavidhau pareSAmanyeSAM kRtyasya prayojanasya vidhI karaNe / samudyataH samudyuktaH / puruSaH pumAn / kRcchragato'pi kRcchraM kaSTaM gato'pi prApto'pi pakSe vigatapuNyo'pi / pUjyate hi mahIyate hi / arthAntaranyAsaH ||4|| isake pazcAt --'jaba devoMkA bhI abhyudaya nirbAdha nahIM hai, to aura logoM kI bAta hI kyA hai mAnoM yaha sUcanA, samasta prANiyoM ko deneke lie sUryane astAcalakA Azraya liyA || 1 || * apane-apane pati ke samAgama ke lie utsuka nAyikAoMke kaTAkSa-bANoMne mAno sUryako ghAyala kara diyA, phalataH usakA zarIra rakta kamaloMke samUhakI bhA~ti bilakula lAla ho gayA || 2 || sUrya rUpI nAyakake Ate hI pazcima dizA rUpI nAyikAkA mukha ( agalA bhAga) lAla ho gayA / itane meM saMdhyA ( usakI sakhI) A gayI / usase vaha aisI pratIta hone lagI mAno usake zarIrapara kuMkumakA lepa kara diyA gayA ho || 3 || jo puruSa dUsaroMke upakAra ke lie udyata rahatA hai, vaha Apadgrasta honepara bhI pUjya hotA hai dUsaroMke dvArA sanmAnita hotA hai / mAnoM isIlie 1. athAvizizriye / 2. a ruhatArasaMnibhAm / 3. Avaha, za vahni / 4. Agame / 5. = yayA / 6. A rAjU / 7. AA 'utprekSA' iti nAsti / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam mayi pazyati mAbhibhUyatAM tamasedaM malinAtmanA jagat / iti tarkayateva maNDalaM dinabhartrAntaradhIyatAtmanaH ||5|| balavAnvidhireva dehinAM na sahAyA na matirna pauruSam | tamasA sa tathA pratApavAndinanAtho'pi yadabhyabhUyata || 6 || viSaye guNavadvivarjite guNahInAH prabhavanti kA gatiH / gaganaM hitamabhirAvRtaM malinairastamite dinAdhipe // 7 // kRtadIptaravairvihaGgamai rnijanIDAbhimukhaiH samAkulAH / viyutA iva padmabandhunA pravilApaM vidadhurdigaGganAH // 8 // 232 * mIti / mayi pazyati sati vIkSamANe sati / idam etat / jagat viSTapam / malinAtmanA malino malImasa AtmA svarUpaM yasya tena / tamasA andhakAreNa / mAbhibhUyatAM tiraskAro mA kriyatAm / bhU sattAyAM karmaNa loT / iti evam / tarkayateva vicArayateva / dinabhartrA sUryeNa / AtmanaH svasya / maNDalaM bimbam / vyantaradhIyata vyavadhIyate sma / DudhAn dhAraNe ca karmaNi laG / utprekSA / 5 / / balavAniti / tathA tena prakAreNa / pratApavAnapi pratAyukto'pi / saH dinanAthaH sUryaH / yat yasmAtkAraNAt / tamasA timireNa / abhyabhUyata tiraskriyate sma / ( tat ) dehinAM jIvAnAm / vidhireva barbheva / balavAn balavat ( sabala: ) / sahAyAH balavanto na bhavanti / matiH buddhiH / na, balavatI na bhavati / arthAntaranyAsaH || 6 || viSaya iti / dinAdhipe sUrye / astamite astaM gate sati / malinaH malomasaiH / 'malAdImamazca' iti Imasa - pratyayaH / tamobhiH timiraiH / gaganaM hi AkAzaM hi / AvRtaM vyAptam / guNavadvivarjite guNavadbharguNayuktaiH puruSavivarjite rahite / viSaye deze / guNahInAH guNairhInA rahitAH / prabhavanti samarthA bhavanti / kA gatiH gatiH kA ? guNavadrahite'pi deze guNahonAnAM sthityamAve teSAM gatiH kA' ityarthaH // 7 // kRteti / kRt dIptaravaiH kRtA vihitA dIptA: tArA ravAH svarA yaH taiH / nijanoDAbhimukhaiH nijAnAM sveSAM nIDAnAM kulAyAnAmabhimukhairabhimukhaM gacchadbhiH / vihaGgamaiH pakSibhiH / samAkulAH vyAptAH / digaGganAH dikSu kakupsu vidyamAnA aGganAH kanyakAH / padmabandhunA padmasya kamalasya bandhurbAndhavaH, tena, sUryeNa - ityarthaH / viyutAH virahitAH / 8 9. [ 10,5 ||4|| mere dekhate abhibhUta na ho, astAcalane DUbate samaya bhI sUryako apane mastaka (zikhara) para dhAraNa kiyA hue - merI dRSTi ke sAmane, yaha jagat malina ( kRSNavarNa, pApI) andhakAra se mAno yaha socakara sUryane apane maNDalako chipA liyA - sUrya DUba gayA || 5|| jaba pratApI sUrya bho andhakArake dvArA abhibhUta tiraskRta kara diyA gayA, taba to yahI kahanA cAhie ki prANiyoM kA bhAgya hI balavAna hai, na ki sahAyaka, buddhi aura puruSArthaM || 6 || jisa deza meM guNavAn nahIM rahate, usameM nirguNoMkI prabhutA ho jAtI hai / isakA upAya hI kyA hai ? isIlie na, sUryake asta hote hI malina andhakArane AkAzako ghera liyA ||7|| jora-jorase zabda karate hue pakSI apane- apane ghoMsaloMko ora jAne lage, to sabhI dizAe~ unase vyApta hokara aisI pratIta 1. A vakSyamANe / 2. = na tiraskriyatAm / 3. za leT / 4. A 'ca' nAsti / 5. bhA ina / 6. eSa TIkA zrayaH pAThaH, pratiSutu 'guNavRddhirvAjate' ityeva vartate / 7. = upAyaH / 8. = kva iti yAvat / 9. = diza evAGganA digaGganAH / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10, 12] dazamaH sargaH 213 kakubho malinAtmanAkhilaM tamasA vyAptamavetya viSTapam / yayurastamupAgate ravAviva vidhvaMsabhayAdadRzyatAm / / 9 / avabhAsya jagadgRhaM karai ravidIpe viratiM gate tamaH / prasarahadRze zanaiH zanairiva tatkajjalamambare janaH / / 10 / / tamasAkhilameva kurvatA nijasaGgena jaganmalImasam / iti dehavatAM sphuTIkRtaM guNadoSAH sadasatprasaGgajAH // 11 // vinivRttanijAhnikakriyaM vigatAlokamupAttasaMbhramam / parivRttimagAdivAkhilaM bhuvanaM saMtamasAvaguNThitam / / 12 / / pravilApaM pralApam / vidadhuriva cakruriva / bhAnti sma / DubAJ dhAraNe ca' liT / utprekSA // 8 // kakuma iti / ravI sUrye / astaM2 parokSam / upAgate yAte sati / malinAtmanA malino malImasaH AtmA yasya, tena / tamasA timireNa / vyAptam Avatam / akhilaM nikhilam / viSTapaM bhuvanam / avetya jnyaatvaa| kakUmaH dizaH / vidhvaMsabhayAdiva vidhvaMsAda nAzAjjAtabhayAdiva bhoteriva / adRzyatAM nayanaviSayAbhAvam / yayuH yAnti sma / yA prApaNe liT / utprekSA // 9 // avamAsyeti / ravidIpe ravireva dIpaH pradIpaH, tasmina / karaiH kiraNaH / jagadgRhaM jagadeva gRhaM mandiram / avabhAsya prakAzanaM kRtvA / virati virAmam / gate yAte sati / ambare gagane / zanaiH zanaiH mandaM mandam / prasarat vyApnuvat / tamaH tamisram / janaiH lokaiH| tatkajjalamiva tasya ravidopasya kAlamiva msikev| dadRze dRzyate sma / dRzR' prekSaNe liT / utpaprekSArUpakayoH saGkaraH / 10 // tamaseti / nijasaGgena ni jasya saGgena saMsargeNa / akhilameva nikhilameva / jagat bhuvanam / malImasaM malam ( malo ) asya astIti malImasaM punastat / 'malAdomasazva' iti Imasa-pratyayaH / kurvatA viddhtaa| tamasA timireNa / dehavatAM dehaH zarIramastyeSAmiti dehavantaH, teSAm ,, saMsAriNAm-ityarthaH / // guNadoSAH6 guNAzca doSAzca tayoktAH / sadasatprasaGgajAH satAM satpuruSANAmasatAM durjanAnAM prasaGgajAH saMsargeNa jAtAH / iti evam / sphuTIkRtaM prAgasphuTamidAnoM sphuTaM kriyate sma sphuTIkRtaM vyktiikRtm-ityrth.| dRSTAntaH ( // 11 // vinivRtteti / vinivRttanijAhnikakriyaM vinivRttA nirastA nijasya svasyAhnikA divase pravartamAnA kriyA vyApAro yasya tat / vigatAlokaM vigato rahita Aloko yasya tat / upAttasaMbhramam upAttaH svIkRtaH saMbhramo'navasthiti bhayaM vA yena tat / 'saMvegabhayAdareSu' saMbhramaH' iti nAnArthakoze / saMtamasAvaguNThitaM saMtamasena samantAd vidyamAnena tamasA avaguNThitamAcchAditam, ( pakSe ) ajJAnAndhakAreNAvaguNThitam / akhilaM nikhilam / bhuvanaM viSTapam / parivRtti vyastavRttim, pakSe unmatta vRtti tiraskAraM vA / agAdiva ayAdiva / iNa gatau luG / hone lagIM mAnoM sUrya (pati) se viyukta hokara ve vilApa kara rahI hoM / / 8 // sUryake asta hote hI malina andhakArane sAre saMsArako ghera liyA, yaha dekhakara sabhI dizAe~ mAno vidhvaMsake bhayase adRzya ho gaIM // 6 // jagat rUpo gharako prakAzita karake sUrya rUpI dIpakake asta hote hI logoMne AkAza meM dhIre-dhIre usake kajjala sarIkhe pratIta honevAle andhakArako phailate dekhA // 10 // apane saMsargase sAre saMsArako malina karate hue andhakArane, samasta prANiyoMke sAmane isa bAtako spaSTa kara diyA ki guNa aura doSa, kramazaH acche aura bure saMsargase huA karate haiM / / 11 / / andhakArakA AvaraNa yA pardA par3a jAnese sArA saMsAra bilakula badala-sA gyaa| usane dinameM honevAlo sAro kriyAeM chor3a dI, usakA prakAza samApta ho gayA aura use bhaya bhI utpanna ho gyaa| phalataH vaha pAgala sarIkhA jAna par3ane lgaa| pAgala dainika kriyAoMse nivRtta rahatA hai 1. bhA 'ca' nopalabhyate / 2. - astAcalam / 3. = prakAzya / 4. za maSikeva / 5. A dRshir| 6. mA svastikAntargataH pATho nAsti / 7. za vinoti / 8. za ghareSu / 30 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam na jahAti pumAnkRtajJatAmasubhaGge'pi nisarganirmalaH / raviNA gamitaH samunnati saha tenAstamiyAya vAsaraH // 13 / / guNavAnsamupaiti sevyatAM guNahInAdaparajyate janaH / divasApagame malImasaM kamalaM pazya samujjhitaM zriyA // 14 // kakubhAM vivareSu tArakA vihatadhvAntalavAzcakAsire / galitA iva mitraviplave gaganasyograzuco'zrubindavaH // 15 // glitaashrubhiraatniHsvnairbhldhvaantmssiimliimsaiH| virahAnaladhUmadhUsarairiva cakrAyugairvyayujyata / / 16 / / 'gaityoH' iti gAdezaH / utprekSA // 12 // neti / raviNA sUryeNa / samunnati mahonnatim / gamitaH prApitaH / vAsaraH divasaH / tena sUryeNa / saha sAkam / astaM nAzam / iyAya jagAma / iNa gato liT / nisarganirmala: nisargeNa svabhAvena nirmako mlrhitH| pumAn purussH| asubhaGge'pi asUnAM prANAnAM bhaGge'pi nAze'pi / kRtajJatAm upakArasmaraNatvam / na jahAti na tyajati / ohAk tyAge laT / arthAntaranyAsaH // 13 / / guNavAniti / guNavAn guNasahitaH / janaH lokH| sevyatAM pUjyatAm / samupaiti saMyAti / guNahInAt guNa_nAd rahitAt / aparajyate apasarati / rajju rAge laT / loke guNavAn jano guNavantamAzritya pUjyatAmupayAti, sa eva guNahonamAzritya svaguNAn tyajate (ti) ityabhiprAyaH / divasAmapagame divasasya dinasya / apagame nAze / malomasaM malasaMyuktam / zriyA zobhayA / samujjhitaM rahitam / kamalaM nalinam / pazya dilokaya / dRzR prekSaNe loTa / 'pA ghA-' ityAdinA pshyaadeshH| dRssttaantH||14 / kakumAmiti / kakubhAM dishaam| vivareSu bhAgeSu / vihatadhvAntalavA: vihatA nirastA dhvAntasya tamaso lavAH kaNA yAsAM tAH tthoktaaH| tArakAH nakSatrANi / mitraviplave mitrasya sUryasya viplave nAze, mitrasya suhRdo viplave nAze ca / zleSaH / gaganasya aakaashsy| ugrazucA ugrayA tIvrayA zucA zokena / azrabindavaH azruNo nayanodakasya bindavaH kaNAH / galitA iva cyutA iva / cakAsire / kAsa dIptau liTa: utprekSA // 15 // galiteti / galitAzrabhiH galitaM savitamazra netroda yeSAM taiH / AtaniHsvanaH ArtaH zokena yukto niHsvano yeSAM taiH / bahaladhvAntamaSImalImasaiH bahalaM gADhaM dhvAntaM tamastadeva maSI' tayA malImasAni malinAni tH| cakrAyagalai: cakrAhAnAM cakravAkAnAM yagalairdvandvaH / virahAnaladhUmadhUsaraiH [ iva ] viraho viyogaH sa evAnalo'gnistasya dhUmena dhUsarA vivarNAH tairiva / vyayujyata / use kucha jJAna nahIM rahatA aura use bhrama huA karatA hai / / 12 / jo manuSya svabhAvataH nirmala hotA hai jisakA dila sApha hotA hai-vaha prANa nikalanekI naubata Anepara bhI kRtajJatAko nahIM chodd'taa| mAno yahI socakara, sUryake dvArA samunnata kiyA gayA dina, sUryake sAtha hI asta ho gayA // 13 // guNI manuSya pUjya hotA hai, para jaba vaha guNahIna ho jAtA hai, taba loga usase virakta ho jAte haiN| kamalako dekho, dina asta honepara jyoM hI vaha malina hone lagatA hai, tyoMhI lakSmI use chor3a deto hai // 14 // dizAoMke bIca-bIcameM andhakArako kucha-kucha dUra karane vAlI tArAe~ aisI jAna par3atI thIM, mAnoM mitra (sUrya, sakhA) ke asta (naSTa) honepara atyadhika zoka karanevAle AkAzako azru-bindueM Tapaka rahI hoM // 15 // cakravAka pakSiyoMke jor3e duHkhI ho gaye-unakI A~khoMse A~sU Tapakane lage, unake mukhase duHkhabhare zabda nikalane lage aura ve andhakAra rUpI kAlI syAhIse maile hokara aise jAna par3ane lage mAno virahAgnike dhueMse maTamaile 1. za astamiyAya nAzamiyAya prApa / 2. za smaratvama / 3 = aparakto bhavati / 4. za rnyji| 5. za apagatam / 6. A dRzira / 7. za leT / 8. = yAbhiH / 9. za ckaashire| 10. za kAza / 11. maSati hinastyojjvalyamiti msso| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 -10,201 dazamaH sargaH visaranbisa tantunirmalo vibabhAse'tha nabhaH pyonidhau| nikaro rajanIpate rucAmiva muktAphalarociSAM cayaH / / 17 / / prasRtAlakatulyalAJchanAtiradrayantaritArdhamaNDalaH / vrajati sma lalATapaTTatAM kSaNamAtraM balabhiddizaH zazI // 18 // vidadhattimiraM tirohitaM krjaalaigNgnaantgaamibhiH| abhavadrajanIkaraH kramAdudayAdrIndraziraH zikhAmaNiH / / 16 / / udayAdriziraH zritaH zazI shshmntrgtmaajighaaNsunaa| tamasA zabareNa sAyakairiva viddhodhijagAma raktatAm / / 20 / / yujana yoge bhAve laG / utprekSA // 16 // visaranniti / atha sUryAstamayA ( nA ) nantaram / bisatantunirmala: bisasya kamalasya tanturiva nirmala: zubhraH / visaran prasaran / rajanIpateH nizAkarasya / rucAM kAntInAm / nikaraH, namaHpayonidho samudre / muktAphalarociSAM muktAphalAnAM muktAmaNInAM rociSAM kAntInAm / caya iva nivaha iva / vibabhAse bhAsate sma / bhAsR" dIptI liT / utprekSA // 17 / prasRteti / prasRtAlakatulyalAJchanadyutiH prasRtasya visRtasyAlakasya cUrNakuntalasya tulyA samAnA lAJchanasya dyutiH kAnti ryasya saH / adrayantaritA. dhamaNDala: adriNA pUrvaparvatenAntaritaM vyavahitaM maNDalasya bimbasyArdham ardhamaNDalaM yasya saH / zazI candraH / kSaNamAtraM kSaNaparyantameva / balabhidizaH balabhida indrasya dishH| lalATapaTTatAM lalATasya par3hatA pradezatvam / vrajati sma gacchati sma / vraja gatI laT / utprekSA // 18 // vidadhaditi / gaganAntagAmibhiH gaganasyAkAzasyAntamava. sanaM gAmibhiH gmnshiilH| karajAlaiH karANAM kiraNAnAM jAlaiH smuuhaiH| timiraM tamaH / tirohitaM vyavahitam / vidadhat kurvan / rajanIkaraH nizAkaraH / kramAt pripaattyaaH| udayAdrIndraziraHzikhAmaNiH udayAdrIndrasya udayaparvatendrasya ziraso mastakasya zikhAmaNizcUDAmaNiH / abhavat abhUt / bhU sattAyAM laG / upamA // 19 // udayeti / udayAdrizira:zritaH udayAdrerudayaparvatasya ziraH zikharaM zrita aashritH| zazI candraH / antargatam antarmadhyaM gataM yAtam / zazaM zazamRgam / AjighAMsunA hntumicchnaa| tamasA timireNa / zabareNa vyAdhena / sAyakaiH bANaiH / viddha [ iva ] vedhita iva / raktatAM lohitatvam / nijagAma [ adhijagAma ] yayau / ho gaye hoN| phira ve vichur3a gaye // 16 // isake pazcAt sabhI ora phailanevAlA, kamaladaNDake tantuoMke samAna nirmala, candramAkI kiraNoMkA samUha suzobhita hone lagA, jo aisA jAna par3atA thA mAno AkAzarUpo samudrameM motiyoMkI kiraNoMkA samUha ho // 17 // candramA dRSTigocara hone lgaa| usakA AdhA bhAga udayAcalakI oTameM chipA huA thA, aura AdhA usake Upara dekha par3atA thA, jo thor3I dera taka indrako dizA (pUrva) rUpI nAyikAke lalATakI chaviko dhAraNa kara rahA thA, aura usameM kAlA dhabbA vikhare kezapAzakI suSamAko vyakta kara rahA thA // 18 // AkAzameM sabhI ora jAnevAlI kiraNoMse andhakArako dUra karatA huA candramA dhIre-dhIre udayAcalake sira-zikharapara, pUrA-kA-pUrA pahu~ca gayA, aura vahA~ vaha usakA cUDAmaNi bana gayA / / 19 / / candramA udayAcalake zikharapara pahu~ca gyaa| vahA~ vaha bilkula raktavarNa ho gayA, jisase aisA pratIta hotA thA mAno andhakAra rUpI bhIlane usake bhItara sthita kharagozako mAraneke lie jo bANa mAre the, unase vaha svayaM ghAyala ho gayA ho, aura ghAvase nikalanevAle 1. A vivshn|i 2. A yujira / 3. = kamaladaNDasya mRNAlasya / 4. = AkAzasamudre / 4. za bhAsRJ / 5. = phalakatvam / 6. gacchantItyevaM zolAni, taiH| 7. = kramataH / 8. = 'zazastu mRdulomakaH' iti haimaH / 10. A jagAma / | Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 candrapramacaritam ghanavIthirathaM kSapApatAvadhirUDhe dhRtadhAmadhanvani / upabhuktanizaM tamo bhayAtparadAragrahajAdivAdravat / 2 / / vigalattimirAvaguNThanAmuDudharmodakabindusaMbhRtAm / dahazuH zizirAMzusaMgame suratasthAmiva zarvarI janAH // 22 / / bhavatIha vinApi hetunA ghaTanA kasyacideva kenacit / vikasadbhiriti sphuTAkRtaM kumudaireva nizAkarodaye // 23 / / pravikAsini yannyalIyata bhramarINAM kumudAnane kulam / tilakaM tadabhUtprasAdhanaM kumudinyAstuhinAMzusaMgame / / 24 / / gamla gatau liT / utprekSA / / 20 // dhaneti / dhRtadhAmadhanvani dhAmaiva kiraNa ( NAH ) eva dhanuH tathoktam, dhRtaM bhRtaM ca tad dhAmadhanuzca tathoktam, dhRtadhAmadhanurasyAstIti dhRtadhAmadhanvA tasmin kSamApatI nizApatI, cndre-ityrthH| ghanavIthirathaM ghanasya meghasya vIthiH, gaganama-iti bhAvaH, ghanavothireva rathaH, tam / rUpakam / adhirUDhe sati / upabhuktanizam upabhuktAnubhUtA nizA rAtriryena tat / tamaH timiram / paradAra grahajAt paradArANAM parastrINAM grahajAd grahaNena jAtAt / bhayAdiva bhIteriva / adravat adhAvat / dru gatau laG / utprekSA // 21 // vigaladiti / zizirAMzasaGgame zizirAMzozcandrasya saGgame saMsarge / vigalattimirAvaguNThanAM vigala d vigacchat timirameva tama evAvaguNThanaM vastraM yasyAH tAm / uDudharmodakabindusaMbhRtAm uDUni nakSatrANi tAnyeva dharmasya svedasyodakaM jalaM tasya bindavastAn saMbiti sma uDudharmodakasaMbhRtA, tAm zarvaroM rAtrim / janAH lokaaH| suratasyAmiva nidhuvanasthAmiva / dadRzuH pazyanti sma / dRzR prekSaNe liT / utprekSA // 22 // mavatIti / iha jagati / hetunA vinApi kAraNena vinApi / kasyacideva vastuna eva / kenacit vastunA sAkam / ghaTanA smbndhH| bhavati jAyate / nizAkarodaye nizAkarasya cndrsyodye| vikasadbhiH / kumudaireva kairavaireva / iti evam / sphuTIMkRtaM vyktiikRtm| kumudaiH saha saMbandhaH kumudAnAM vikasanenaiva vyaktIkRta ityarthaH / anumitiH // 23 // pravikAsinIti / pravikAsini vikA ( ka) sanazIle / kumudAnane kumudamevAnanaM tathoktaM, tasmin / bhramarINAM'- madhukarINAm / kulaM samUhaH / nyalIyat" nyapatat / loG zleSaNe karmaNi laT / tuhinAMzusaGgame tuhinAMzozcandrasya saGgame sNsrge| kumudinyAH" kumudaSaNDasya kumudinIjAtiH ( teH ), striyA iti dhvaniH / tat bhramarIkulam / tilakaM tilakam- iti nAma / prasAdhanam raktase raMjita ho gayA ho // 20 // apanA prakAza yA prabhAva rUpI dhanuSa (aura kiraNa rUpI bANa) lekara jyoM hI rAtrikA pati-candramA AkAza rUpI rathapara savAra huA, tyoM hI rAtrikA upabhoga karanevAlA andhakAra mAno paranArI bhoganeke bhayase bhAga gayA-candrodaya hote hI andhakAra naSTa ho gayA // 21 // candramAkA saMgama hote hI rAtri rUpI nAyikAkA andhakAra rUpI ghUghaTa utara gayA aura usake Upara nakSatra rUpI pasIneke bindu dRSTigocara hone lge| ataeva darzakoMko vaha aisI pratIta ho rahI thI mAno vaha suratameM nirata ho // 22 // candrodaya honepara kevala rAtri vikAsI kamala ho vikasita hue ( na ki dina meM khisakanevAle kamala), jinhoMne mAno yaha spaSTa batalA diyA ki isa saMsAra meM kisIkA kisIke sAtha binA kisI kAraNake bhI (svAbhAvika) sambandha hotA hai // 23 // vikasita kumuda rUpI (kumudinIke) mukhapara jo bhauMroMkA jhuNDa jA baiThA, 1. ka kha ga gha ma bhrmraannaaN| 2. = dhRtaM dhAmaiva dhanuryana, tasmin / 3. za dru su (sra) gto| 4. za saMsarge' iti noplbhyte| 5. = uDUnyeva dharmodabindavaH tai: saMbhRtAM vyAptAm / 6. A dRzira / 7. = kasyacidvastuna eva / 8. bhA 'sAkam' iti nAsti / 9. = sphuttdbhiH| 10. za kumudairiva kairavairiva / 11. za 'vyaktIkRtam' iti nopalabhyate / 12. A bhramarANAM / 13. za vyalI yat / 14. = kumudvatyAH / 15. a bhramaraM / . Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10, 28 ] dazamaH sargaH apahanti naro nisargajAnapi doSAnguNavantamAzritaH / namasA hi himAMzu saMgamAdapanItaM malinatvamAtmanaH ||25|| uditena payodhirindunA paramAM koTimanIyatonnateH / mahatAM hi paropakAritA sahajA nAdyatanI manAgapi // 26 // vikasatkumudAkaraM saraH prakaToDuprakaraM nabhaHsthalam / dvayamApa parasparopamAM karajAle zazinaH prasaMpati ||27|| rajanI tamasAntyajAtinA parimRSTA ghanavartmavartmani / pravidhAtumivAtmazodhanaM nimamajjendumahomahAhade ||28|| 237 alaGkAraH / abhUt abhavat / bhU sattAyAM luG / utprekSA || 24|| apahantItyAdi / himAMzupaGgamAt himAMzozcandrasya saGgamAt saMsargAt / nabhasA gaganena / AtmanaH svasya / malinatvaM malImasatvam / apanItaM nirAkRtam / guNavantaM guNinaM puruSam / AzritaH samupayAtaH / naraH puruSaH / nisargajAn svabhAvajanitAn / doSAnapi pApAnyapi / apahanti nAzayati / hana hisAgatyoH kartari laT / arthAntaranyAsaH ||25|| uditeneti / uditena udeti sma uditaH tena udayaM gatena / indunA somena / payodhiH samudraH / unnateH mahattvasya / paramAm utkRSTAm / koTiM bhAgam / anIyata e ayAyata / gon prApaNe karmaNi laG / 'duhi yAci -' ityAdinA dvikarmakaH / mahatAM satAm / paropakAritA pareSAM sarveSAmupakAritAmupakAritvam / sahajA nisargajanitA / hi manAgapi ISadapi / na adyatanI adyabhavA na / ' sAyam -' ityAdinA tanaT / 'TiTThaNDhe -' ityAdinA Go / arthAntaranyAsaH ||26|| vikasaditi / zazinaH candrasya / karajAle karANAM kiraNAnAM jAle samUhe / prasarpati prasarati sati / vikasatkumudAkaraM vikasan kumudAnAM kuvalayAnAmAkaro nivaho yasmin tat / saraH sarovaraH / prakaToDuprakaraM prakaTaH prAdubharvan uDUnAM nakSatrANAM prakaro nivaho yasmin tat / nabhastalaM nabhasa AkAzasya talaM pradezaH / dvayaM sarovaranabhastalayordvayam / parasparopamAm ayogyopamAm / Apa yAti sma / Aplu vyAptau liT / upamA ||27|| rajanIti | ghanavartmavartmani ghanavatmaiva gaganameva vartma mArgaH tasmin AkAzamArge - ityarthaH / tamasA timireNa / antyajAtinA cANDAlenauM / parimRSTA parispRSTA / rajanI rAtriH strI / Atmazodhanam AtmanaH svasya zodhanaM zuddhim / pravighAtumiva kartumiva / indumahomaddAhade indoracandrasya mahaH kAntiH tadeva mahati hrade ( mahAhRdaH, tasmin ) sarovare / nimamajja snAti sma / DumasjI zulo liT / rUpakaM pariNAmo 7 vaha kumudinI rUpI nAyikAkA candramAke samAgamake samaya tilaka bana gayA ||24|| ' guNavAnkA Azraya pAnevAlA puruSa apane svAbhAvika doSoM ko bhI chor3a detA hai' yaha bilakula saca hai, kyoMki AkAzane candramAkA saMsarga pAkara apanI svAbhAvika malinatAko chor3a diyA ||25|| candramAne udita hokara samudrako unnatiko carama sImA meM pahu~cA diyaa| isakA ekamAtra kAraNa hai mahAn puruSoM kI svAbhAvika paropakAra karanekI pravRtti, jo aMzata: bhI AjakI nahIM mAnI jA sakatI // 26 // candramAkI kiraNoMke phailanepara sarovara - jisameM kumudoMkA samUha khila uThA aura AkAza -- jisameM nakSatra maNDala prakaTa ho gayA, ye donoM bilakula eka sarIkhe ho gaye ||27|| candrodaya ke pahale andhakAra rUpI caNDAlake dvArA rAtri rUpI strI AkAzamArgameM chUlI gaI thI, mAno isIlie apaneko zuddha karaneke lie usane candramA prakAza rUpI bahuta bar3e jalAzaya meM 1. ka kha ga va ma pravivezendu / 2. = nItaH / 3. A ayAsyayata / 4. A GIp / 5. za kamalAnAm / 6. A caNDAlena / 7. A DumajjA / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam timirebhamadurna hiMsituM zazisiMhAya guhAzritaM nagoH / zaraNAgatarakSaNaM satAM nahi jAtu vyabhicArameSyati // 26 // vibabhAvadhi rohadambare vidhubimbaM kSaNamudgamAruNam / janayaddharidigvadhUjapAkusumApIDavitarkamaGginAm ||30|| samabhUtsukhicakravAkayomithunaM saMgamahRSTamahni yat / nizi tadvirahArtivihvalaM dhigimAM dagdhavidherviDambanAm ||31|| yadadhuH priya kopadhUpite hRdi mAnagrahazalyamaGganAH / vidhuruddharati sma durdharaM karasaMdaMzakatADanena tat // 32 // 238 vA ( utprekSA ) // 28 // timirebheti' / nagAH parvatAH / guhAzritaM guhAM gahvaramAzritaM ' sevitam / timirebhaM timiramevebhaH karI tam / zazisihAya zazyeva siMho mRgendraH tasmai / hiMsituM hantum / nAduH na dadati sma / DudAn dAne luG / zaraNAgatarakSaNaM zaraNaM rakSaNamAgatAnAM rakSaNaM pAlanam / satAM satpuruSANAm / jAtu ekavAramapi / vyabhicAraM vyatyayam / neSyati hi na yAsyati hi / iN gato laT / arthAntaranyAsaH ||29|| / 1 bhAviti / kSaNaM kSaNaparyantam / udgamAruNam udgame udaye'ruNaM lohitam / ambare gagane / adhirohat Arohat / vidhubimbaM vidhozcandrasya bimbaM maNDalam / aGginAM janAnAm / haridigvadhUjapAkusumApIDavitarka haridigeva indradigeva vadhUrvanitA tasyA japAkusumena japApuSpeNa racita ApIDa zekhara iti vitarkamAzaGkAm / janayat utpAdayat sat / vibabhau bhAti sma / bhA dIpto liT / saMzayaH ||30|| samabhUditi / saGgamahRSTaM saGgamena saMsargeNa hRSTaM saMtuSTam / yat, cakravAkayoH kokapakSiNoH / mithunaM dvandvam / ahni divase / sukhi sukhayuktam / samabhUt samabhavat / bhU sattAyAM luG / tat, nizi nizAyAm / virahArtivihvalaM virahasya viyogasyArtyA pIDayA bihvalaM mUcchitam / abhUt / dagdhavidheH dhUrtapApasya / imAm enAm / viDambanAM tiraskRtim / dhik / ' hA dhik samayA' ityAdinA dvitIyA // 31 // yaditi / aGganAH vanitAH / priyakopadhUpite priye nAyake vidyamAnena kopena dhUpite saMtApite / hRdi hRdaye / yat, mAnagrahazalyaM mAnasya garvasya graha eva svIkAra eva zalyaM zaGkum / adhuH gharanti sma / vidhuH candraH durdharaM dhartumazakyam / tat karasaMdaMzakatADanena kara eva kiraNa eva saMdezakasya ( saMdaMzaH kaGkamukhaH tasya / saMdaMzyate taptahemAdi yena sa saMdaMza: / ) taptaloha grAhakasya praveza kiyA ||28|| parvatoMne apanI guphA kI zaraNa Aye andhakAra rUpI hAthIko mAraneke lie candramA rUpI siMhake havAle nahIM kiyA; kyoMki zaraNAgatako rakSA karanA sajjanoMkA vrata hai, jo kabhI anyathA nahIM ho sakatA - candramAne guphAoMke andhakArako chor3akara bAharake andhakArako haTA diyA // 29 // udayakAlIna lAla candramA jaba AkAzameM car3ha rahA thA, bar3A hI sundara pratIta ho rahA thA / usa samaya vaha darzakoM ke mana meM yaha tarka utpannakara rahA thA ki yaha ( candramA) indrakI dizArUpI nAyikAkA kahIM japApuSpakA zirobhUSaNa to nahIM hai ||30| cakavA cakavIkA jo jor3A dinameM eka sAtha rahanese sukhI rahA, vahI rAta meM eka dUsare ke virahase becaina ho uThA / niThura vidhAtAkI isa viDambanAko dhikkAra hai ||31|| patike Upara utpanna hue krodhakI agnise santapta apane hRdaya meM mAnavatI ( rUThakara baiThI huI) nAyikAoMne jisa mAnake hi yA kIlako Thoka liyA thA, vaha rAtrike samaya durdhara ho gayA, para use candramAne apanI [ 10, 29 - , 1. Aza timiti / 2 = prAptam / 3. = vyAkulam / 4. = niSThura daivasya / 5. A tiraskriyAm / 6. A 'svIkAra eva' iti nopalabhyate / 7 za 'tat' iti nAsti / . Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10, 36] dazamaH sargaH himarazmikarApasArite timire kaannddpttsphuttopme| ruruce'mbarakuTTimasthitaiH sitapuSpaprakarairiva grahaiH // 33 / / rajanIpatinA pratarjitaM karakuntairbhuvanAntavati yat / praviveza viyoginImanaHsviva mUrchAkRtakena tattamaH // 34 // kSaNadAnilabhAsurIbhavadvirahAgnijvalitena cetsaa| vanitAbhiracinti cittabhUzarazANAkRti candramaNDalam / / 35 / / zizirAMzukarAbhimarzanAdrajasAvirbhavatA samantataH / makarandamayena nirbabhAviva niryatpulakA kumudatI // 36 / / tADanena / uddharati sma uddhRtavAn / rUpakam // 32 // himeti / kANDapaTasphuTopame kANDapaTena javanikApaTena sphuTaM vyaktamupamA samAnaM yasya tasmin / timire tamasi / himarazmikarApasArite himarazmezcandrasya kareNa kiraNena apasArite nivArite / ambarakuTTimasthitaiH ambaramevAkAzameva kuTTimam aGgaNaM, tasmin sthitaiH / sitapuSpaprakarairiva sitAnAM zubhrANAM puSpANAM kusumAnAM prakarairiva samUhairiva / grahaH nakSatraiH / ruruce didIpe / ruci dIptI bhAve liT / utprekSA // 33 // rajanIti / bhuvanAntavati bhuvanasyAnte madhye vati vartamAnam / rajanIpatinA somena / karakuntaiH karA eva kuntAH kuntAyudhAni, taiH / pratajitaM bhasitam / yat tamaH timiram / tat, mUrchAkRtakena mUrchA iti kRtakena vyAjena / viyoginImanaHsu viyoginInAM virahiNInAM mana.su citteSu / praviveza iva antargata ( tam ) iva / viza pravezane liTa / utprekSA // 34 // kSaNadeti / kSaNadAnilabhAsurIbhavadvirahAgnijvalitena kSaNadeva rAtrirevAnilo vAyuH tena bhAsurIbhavataH prakAzanIbhavataH agne prajvalitena saMtApitena (kSaNa dA rAtriH tasyA anilo vAya stana bhAsarIbhavana prajvalana virahAgniviyogAnalaste saMdhukSitena ) / cetasA cittena / vanitAbhiH sundarIbhiH / candramaNDalaM candrasya maNDalaM bimbam / cittabhUzarazANAkRti cittabhuvo manmathasya zarasya bANasya zANasya AkRti yasya tat / iti, acinti cintyate sma / citai saMjJAne karmaNi luG / utprekSA / 35 / / zizireti / zizirAMzukarAbhimarzanAt zizirAMzozcandrasya karANAM kiraNAnAmabhimarzanAt sparzanAt / makarandamayena puSparasamayena / samantataH paritaH AvirbhavatA prakaTIbhavatA / rajasA dhUlyA / kumudvatI kumudinI / niryatpulakeva niryan nirgacchan pulako yasyAH sA iva / nirbabhau bhAti sm| kiraNoMkI saMsIse pakar3akara nikAla diyA // 32 // candramAne apane kara (kiraNa, hAtha) se parde sarIkhe andhakArako haTA diyA to AkAza rUpI pharza yA raMgamaMcapara sthita nakSatra (puSpa zazikI bhA~ti suzobhina hone lage // 33 / / candramAne apanI kiraNoMke bhAloMse jagatke andarake jisa andhakArakA tarjana kiyA, vaha mU ke bahAne virahiNiyoMke hRdaya meM jA ghusA // 34 // rAtriko vAyuse virahAgni prajvalita ho uThI aura usase virahiNiyoMkA hRdaya jalane lgaa| isa avasara para virahiNiyoMne candramaNDalako kAmadevake bANoMko teja karanevAle zANa (sAna) ke AkAra meM dekhA-candramA unheM sAna-sA pratIta huA // 35 // candramAkI kiraNoM (atha ca hAthoM) ke sparzase kumudinIke cAroM orase sarasa parAga nikalane lagA, jisase vaha aisI jAna par3ane lago mAno 1. ka kha ga gha ma kUTrimaM sthitH| 2. a shirsaanniikRt| 3. =sAmyam / 4. -hasteneti dhvanyarthaH / 5. mA ruc| 6.= bhuvanasyAnte madhye vartata iti bhuvanAntarvati / 7. za virhinnaaN| 8. za prakAzinI / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 candrapramacaritam [9,37 - rajanIpatibimbadarzanAtpriyasaGgatvaramANacetasAm / parivRddhimiyAya yoSitAM hRdaye kAmapi raagsaagrH||37|| suhRdarthaparairmahAtmabhina punaH svArthaparairudIyate / yadabhUdrajanIkarodayaH parivRddhayai smarazaktisaMpadaH // 38 // babhurauSadhayaH samantataH zikhare bhUmibhRtAM jvlcchikhaaH| kSaNadAGganayeva dIpikA hariNAGkAbhigame pradIpitAH // 39 // nijadhAmavivRddhikAriNI na paraM candramasA vibhAvarI / kumudinyapi bhAsitA satAM nirapekSA hi paropakAritA // 40 // pariNAmini yAminImukhe hariNAGkeca ktthortejsi| jagRhe'tha viviktamAspadaM rataye rAgibhiraGganAsakhaiH // 41 // bhA dIptI liT / utprekSA // 36 // rajanIti' / rajanopatibimbadarzanAt rajanIpatezcandrasya bimbasya maNDalasya darzanAt vilokanAt / priyasaGgatvaramANacetasAM priyasya dhavasya saGgame saMsarge tvaramANamutsukaM ceto yAsAM tAsAm / yoSitAM vanitAnAm / hRdaye cetasi / rAgasAgaraH rAga eva sAgaraH samudraH / kAmapi parivRddhi pravRddhim / iyAya yAti sma / iN gatau liT / rUpakam // 37 // suhRditi / mahAtmabhiH mahApuruSaH / suhRdarthaparaiH suhRdo mitrasyArthe prayojane paraiH tatparaiH / udIyate aizvarya prApyate / svArthaparaiH svaprayojanatatparaiH / punaH pazcAt / na nodIyate / yat yasmAt / rajanIkarodayaH rajanIkarasya candrasyodayaH / smarazaktisaMpadaH smarasya manmathasya zaktaH sAmarthyasya sampadaH sNptteH| parivRddhayai parivardhanAya / abhUt abhavat / bhU sattAyAM luG // 38 // babhuriti / bhUmibhUtAM parvatAnAm / zikhare zRGge / samantataH sarvataH / jvalacchikhA jvalantI zikhA yAsAM taaH| auSadhayaH kASThajyotiSaH / hariNAGkAbhigame hariNAGkasya candrasyAbhigame Agame / kSaNadAGganayA kSaNadeva rAtrirevAGganA strI tyaa| pradIpitAH prjvlitaaH| dIpikA iva pradIpA iva / babhuH bhAnti sma / bhA dIpto liTa / utprekSA // 39 / / nijeti / candramasA candreNa / paraM kevalam / nijadhAmavivaddhikAriNo nijadhAmnaH svakiraNasya vivRddhi pravRddhi karotItyevaM zIlA tathoktA / vibhAvarI rAtriH / na bhAsitA na prkaashitaa| kintu, kumudinyapi kuvalayaSaNDamapi bhAsitA-ityarthaH / satAM satpuruSANAm / paropakAritA paropakAritvam / nira hi apekSArahitA hi / arthAntaranyAsaH // 40 // pariNAminIti / yAminImukhe yAminyA rAmakhe prArambhe / pariNAmini paripAkavati / hariNAGke'pi candre'pi / kaThoratejasi kaThoraM sampUrNa tejaH kiraNo yasya tasmin, sati / atha anantaram / aGganAsakhaiH aGganA eva vanitA eva sakhyo yeSAM taiH 'rAjan sakheH' iti aT / use romAMca ho rahA ho // 36 // jo nAyikAe~ priya samAgamake lie bhItarase utAvalI ho rahI thIM, unake hRdayameM, candrabimbako dekhate hI rAgakA sAgara umar3a pdd'aa| usa samaya usameM jo vRddhi huI, vaha anirvacanIya hai // 37 / / mahAtmA apane mitroMke upakArake lie avatarita hote haiM, na ki apane svArthako siddha karaneke lie| isolie candramAkA udaya kAmadevako zaktirUpI sampattike bar3hAneke lie huA // 38 // parvatoMkI coTiyoMpara cAroM ora jar3I bUTiyA~ jagamagAne lagIM, unase lau nikalane lagI / ataeva aisA pratIta hone lagA mAno candramAke zubhAgamanake avasarapara usakI rAtri rUpI priyAne choTe-choTe dIpaka jalA kara rakha diye hoM // 39 / / candramAne apane prakAzako bar3hAnevAlI na kevala rAtriko, varan kumudinIko bhI suzobhita kara diyaa| sajjanoMkI paropakArako pravRtti nizcaya ho niHsvArtha hotI hai // 40 // rAtrikA pahalA bhAga jaba samApta hone: .. 1. za rajanopatIti / 2. = ptyuH| 3. = anirvacanIyAm / 4. = samAgame / 5. = prajvAlitAH prabodhitA vA / 6. = svakiraNAnAM / 7. = kumudatyapi / 8. = aGganAnAM sakhAyo'GganAsakhAH, taiH / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 -10,55] dazamaH sargaH virahe tanutAmatIva ye dadhuraGgAvayavA natabhruvAm / priyasaMgamajanmabhiryayuH pulakaiste punareva pInatAm / / 42 // haThakAriNi yAvadaGganAH pratikUlaM kSaNamAcaranpriye / nijazAsanabhaGgaseya'dhIriva tAvaddhanurAdade smaraH // 43 / / navasaMgamajanmanA hiyA natamUrnAmaravindacakSuSAm / bhayamizramapIyatAdharo haThavRttyunnamitAnanaH priyaH // 44 // patiraGganayA nyaSedhi yatparirambhe'dharapIDane'pi vaa| viparItatayA manobhuvastadabhUdrAgavivRddhaye'khilam // 45 / hatadakprasarA nirantarastanabhAreNa dadaza naanggnaa| vasanaM cyutamapyadhaH patatpriyadRSTayAnvamimIta kevalam / / 46 // rAgibhiH kAmibhiH / rataye kroDAya / viviktaM pracchannam / AspadaM sthAnam / jagRhe svIkriyate sma / graha upAdAne karmaNi liT // 41 // viraha iti / natabhruvAM nate dhruvau yAsAM tAsAM nArINAm / ye aGgAvayavAH zarIrAvayavAH / virahe viyoge / atIva atyantam / iva zabdo vAkyAlaGkAre / tanutAM kRzatvam / dadhuH dharanti sma / priyasaGgama janmabhiH priyANAM nAyakAnAM saGgame saMyoge janmabhijati: pulakai: romaanycai.| te aGgAvayavAH / punareva pazcAdeva / pInatAM sthUlatvam / yayuH yAnti sm| yA prApaNe liT / / 42 / / haThakAriNIti / aGganAH vnitaaH| haThakAriNi balAtkAriNi sati / priye naayke| kSaNaM kSaNaparyantam / pratikUlaM pratIpam / yAvat yAvatparyantam / Acarana Acaranti sma / cara gatau laGa / tAvat, smaraH manmathaH / nijazAsanabhaGgaseya'dhIriva nijasya svasya zAsanaspAjJAyA bhaGgena nAzena seA sakopA dho ryasya sa iva / dhanuH cApam / Adade Adadau // 43 // naveti / navasaGgamajanmanA navena nUtanena saGgamena janmanA jAtayA / hiyA ljjyaa| natamanI natA mardhAto yAsAM tAsAm / aravindacakSuSAm aravindamiva cakSuSI yAsA tAsAm / adharaH oSThaH / haThavRttyunnamitAnanaiH haThavRttyA balAtkAra vRttyA unnamitamudgataM mukhaM yeSAM taiH / priyaH praannnaaykaiH| bhayamizra bhayasAhitaM yathA bhavati tathA / apIyata pIyate sm| pA pAne maNi l||44|| patiriti / patiH naaykH| parirambhe AliGgane / adharapIDane'pi vA adharastha oSThasya poDane bAdhane.pi vaa| aGganayA vnityaa| yata yatkAryama / nyaSedhi tiraskriyate sma / manobhuva: kAmasya / viparItatayA viparItatvena / tata tatkAryama / akhilaM sakalam / rAgavivRddhaye rAgasya vivRddhaye prvRddhye| abhUt abhavat / bhU sattAyAM luG // 45 // hateti / nirantarastanabhAreNa nirantareNa nibiDena stanabhAreNa stanAtizayena / hatadRvaprasarA hataH saMvRto dazo: prasaro ko huA aura candramAkA pUrNa prakAza phaila gayA, taba rAgI yuvaka apanI-apanI priyAoMke sAtha ekAnta sthAna meM cale gaye // 41 / / kAmadevake dhanuSakI bhA~ti namra bhauM vAlI yuvatiyoke jo aMga virahake samaya atyanta kRza ho gaye the, ve priyake samAgamase utpanna hue romAMcoMse punaH puSTa ho gaye / / 42 / / patike haTha karanepara jyoMhI yuvatiyoMne na, na, na, kahakara pratikUla vyavahAra kiyA tyoM hI kAmadevako mAno apane zAsanako avahelanA karanese unake prati IrSyA utpanna ho gaI, phalataH usane tatkAla hI apanA dhanuSa uThA liyA / / 43 / / prathama samAgamake samaya yuvatiyoMne-jinake netra kamala sarIkhe the-lajjAvaza apane sira jhukA liye, taba unake patiyoMne balAt unakA mukha Upara uThAkara adhara pAna kara liyA / / 44 / / patiko AliMgana athavA adharapAna meM pravRtta hote dekha usakI nAyikAne jo na, na, na kahakara niSedha kiyA, kAmadeva usake khilApha thaa| phalataH vaha sArA niSedha anurAgako bar3hAneke lie huA / / 45 / / saghana stanoMkA vyavadhAna par3a jAnese nAyikAkI 1. a ka kha ga gha ma 'rAdadhe / 2. za grahi / 3. mA pratipatham / 4. za Adadhe ddhau| 5. = janma yasyAH sA tayA / 6. za nato mUrdhA / 7.%3D yH| 31 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 candrapramacaritam [.., 16 - sahasApahRtAdharAMzukaH kila yAvajjaghanaM kutUhalI / paripazyati tAvadaGganA priyamAsaJjayati sma cumbane // 47 / / karatADanamAsyacumbanaM parirambho dazanacchadagrahaH / vividheti vilAsinAM kriyA madanAgnerabhavadaghRtAhutiH // 48 // hRdaye hariNIdRzAM priyaprathamAliGganagADhapIDite / pulakaiH pramadAGkarairivAnavakAzaiH padamAdadhe bahiH // 16 // anurAgaparApi bibhratI hriyamAsannagate sakhIjane / mukhacumbanalolupaM priyaM parirambhaNa vadhUrajIgamat // 50 // yayA saa| aGganA vanitA / cyutaM zlatham api / vasanaM vastram / na dadarza na pazyati sma / dRzR prekSaNe liT / kevalaM param / adhaHpatatpriyadRSTayA adha: patantyA priyasya nAyakasya dRSTayAM nayanena / anvamimIta anumimIte sma / mA mAne liT / anumityalaGkAraH // 46 / / sahaseti / sahasA zIghram / 'sahasA jhaTiti dhrum ( drutam ) / apahRtAdharAMzukaH apahRtaM nivAritamagharamantarIya maMzukaM vastraM yasya saH / kutUhalI kotuko / yAvat yAvatparyantam / jaghanaM nitambam / paripazyati parito vIkSate / dRzR' prekSaNe laT / tAvat, aGganA vanitA / cumbane bktrsNyojne| AsaJjayati sma kila saMbandhayati sma kila / Saja saGge Ni jantAllaT / / 47 // karatADanamiti / karatADanaM karasya hastasya tADanaM hunanam / Aspacumbanam Asyasya mukhasya cumna naM vaktrasaMyojanam / parirambhaH AliGganam / dazanacchadagrahaH dazanacchadasya oSThasya graho grahaNam / iti evam / vilAsinAM kAmakAnAm / vividhA naanaaprkaaraa:| kriyAH kRtyA (ni)| madanAgne: madana eva manmatha evAmistasya / rUpakam / ghRtAhutiH ghRtasyAhutiH spirdhaaraa| abhavat abhUt / laG // 48 / / hRdaya iti / hariNo dRzAM haripA (dRzo ) iva dRzo netre yAsA tAsAm / priyaprathamAliGganagADha pIDite priyasya nAyakasya pradhamena paurstyenaalinggne| parirambhaNena pIDita bAdhite / hRdaye hRdyprdeshe| anavakAzaH sthAtumanavakAzairavakAzarahitaH / pramadAGkarairiva pramadasya saMtoSasyAGkarairiva / pulakaiH romAJcai / bahiH, padaM sthAnam Adadhe jgRhe| DughAJ dhAraNe"karmaNi liT / natprekSA / / 49 / anurAgeti / vadhUH vanitA / anurAgaparAri anugage prIto parApi tatrApi / sa vojane 'sA evaM janaH (sakhInAM jano varga: ) tasmina rUpakam (?) / Asanna gate AsannaM sabhIpaM gate yAte sati / hriyaM lajatAm / bibhratI gharantI / mukhacumbanadRSTikA prasAra ruka gyaa| isa kAraNa vaha nIce gire hue apane adhovastrako na dekha sakI, para patikI dRSTise-jo bAra-bAra usI ora lagI huI tho-usane kevala anumAna kara liyA'merA adhovastra nIce gira gayA hai| kyoMki ye bAra-bAra noce kI ora ghUra-ghUrakara dekha rahe haiN|' // 46 // ekAeka adhovastra khIMcakara eka rasika jyoM ho apanI priyAke jaghanako dekhaneko udyata huA, tyoM hI usako priyAne use ( apane priyako ) cumbana meM vilamA liyA // 47 // hAthase thapathapAnA, mukha cumbana karanA, AliMgana karanA aura adhara pAna karanA Adi aneka prakArako vilAsiyoM ko ceSTAeM kAmAgniko prajvalita karaneke lie gho kI Ahuti kA kAma karane lagoM // 48 / / mRganayaniyoMkA hRdaya, prathama AliMganake avasarapara unake patiyoMke dvArA jaba khUba jorase dabA diyA gayA, taba unheM romAMca ho AyA, jo aimA jAna par3atA thA mAno santoSake aMkura bhItara sthAna na milanese bAhara phUTa nikale hoM // 49 // patise anurAga honepara 1. adaGganA: / 2. a janayanti cumbane / 3. = yasyAH / 4. = patitam / 5. za zlathitam / 6. dRzira / 7. za liT iti nAsti / 8. = avalokanena / 9. = yaina / 10. A dRzira / 11. = lagayati sma vA / 12. A sAJja / 13. za vilAsinInAM kAminInAm / 14. za DudAJ dAne / 15. = sakhInAM jano vargaH tasmin / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10,54] dezamaH sargaH virahazvasitoSNanIrasAdharabimbA vanitA samIyuSe / na dadau kSaNamAsyacumbanaM dayitAyAnyakathApravartinI / / 5 / / bahuzaH praNipatya bodhitA priyavAgbhiH praNayena mAninI / smarakAtaramAtmavallabhaM parirebhe zlathavAhubandhanam / / 52 / / parirambhabhavo vadhUvapuHparipuSTiM vidadhadvilAsinAm / bahulaH pulakodgamo'gamatsacivatvaM dRDhanIvimokSaNe // 53 / / parirambhiNi jIvitezvare vigalatsvedapadena saMtataH / sudRzAM hRdayeSvasaMbhavanniva zRGgAraraso viniryayo / // 54 // lolupaM mukhacumbane mukhasaMyojane lolupa lampaTam / priyaM nAyakam / parirambheNa AliGganema / ajogamat gamayati sma / gamla gatau gijantAlluG / 'Ne: --' iti Ni luk / 'kaM zri-' ityAdinA GaH / tasmin pare ' dvituH-' iti dviH / / 50 / / viraheti / virahazvasitoSNanorasAdhara bimbA viraheNa viyogena jAtena zvasitasya zvAsAnilasyoSNeta tApena nIrasaM rasarahitamadharasyoSThasya bimbaM pradezo yasyAH sA / vanitA rmnnii| samayuSe sam samIpam iyAya iti samIyivAn tasmai, samIpaM gatAya ityarthaH / dayitAya nAyakAya / anyakathApratinI anyakathAyAm itaraprasaGge pravatinI pravartamAnA stii| AsyacumbanaM mukhacumbanam / kSaNaM kSaNaparyantam / na dadI na dadAti sm| DudAja dAne liT / / 51 / / bahuza iti / praNayena snehena / bahuzaH bahulam / praNipatya praNamya / priyavAgbhiH priyAbhi: priyayuktAbhirvAgbhirvacanaiH / bodhitA vijJApitA / mAninI vanitA / smara kAtaraM smare kAmakelyAM kAtaraM tatparam / AtmavallabhaM svanAyakam / azlayabAhubandhanam azlathaM dRDhaM bAhubandhanaM bhujabanyo yayA bhavati tathA / parirebhe AliliGga / rami rAmasye liT / / 52 / / parirambheti / parirambhabhavaH parirambhe AliGgane bhA utpannaH / vadhUvapuHparipuSTi vadhvAH striyo vapuSaH zarIrasya paripuSTi tuSTim / vidadhat kurvan / bahula: bahuH / pulakodgamaH pulakasya romAJcasya udgama udayaH / dRDha nAvimokSaNe' dRDhasya gADhasya vimokSaNe vimocane / vilAsinAM kAmukAnAm / sacivatvaM sahAyatvam / agamat agacchat / gamlu gatau luG / luditvAdaG / / 53 / / parirammiNIti / jIvitezvare prANanAyake / parirambhiNi AliGgana. zole sati / saMtataH vyAptaH / sudRzAM su zobhane dRzau yAsAM tAsAm, stroNAm-ityarthaH / hRdayeSu bhI eka nAyikA, sakhIko nikaTa AtI dekha lajjita ho gii| ataH usane mukha cumbanake lie lAlAyita apane patiko kevala AliMganase hI santuSTa karake TAla diyA | // 50 // virahase nikalanevAlo zvAsako garmIse eka nAyikAkA hoTha nIrasa ho gayA-sUkha gayA, ataH nikaTa Aye hue patiko usane kucha kSaNoM taka apanA mukha nahIM cUmane diyaa| usa samaya usane aura-aura bAteM cher3a dI aura unhoMmeM apane patiko ulajhA liyA // 51 / / eka nAyakane bAra-bAra praNAma karake apanI mAnavato patnIko khUba sneha pUrvaka moThe zabdoM meM samajhAyA, jisase usane apane kAma pIr3ita patiko bAhuoMse bA~dhakara gale lagA liyA-gAr3ha AliMgana kiyA // 52 // patike AliMganase nAyikAoMko atyadhika romAMca ho AyA, jisane unake zarIrako puSTa kara diyA aura unake vilAso patiyoMko unake nAr3oMkI dRr3ha gA~Tha kholane meM sahAyatA do / / / / 53 // patike 1. a savidhatvaM / 2. = vilambayati sma / 3. A cinno| 4. A kala zrityAdinA jaH / 5. = madhurAbhiH / 6. = kAtaratAnvitaM / 6. A 'tatparam' iti nAsti / 7. za rabh / 8. = ponatAm / 9. A za dRDhavimokSaNe / 10.= dRDhA gADhA yA novirvastragranthiH tasyA vimokSaNe vimocana / 11. za vilAsinInAM kaamukiinaam| 12. za iditvAdaH / 13. mA 'AliGgamazole sati' iti nopalabhyata / 14. A shobhnii| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 candrapramacaritam [10, 55 - dayitAmatipovarastanI parirabdhaM dRDhabandhamakSamaH / spRhayAlurabhUtsamAkulo bhujadairdhyAtizayAya kazcana // 55 / / priyacATuSu kovido'paro dadhatIM mAnakaSAyamaGganAm / parisAntvya' rasaistadoSThajai madanAgni manasi vyadidhyapat / 56 / / adayaM dayitena pAtitairapi kAThinyaguNena yoSitAm / navakuGkumakesarairivopari tasthe stanayonakhakSataiH // 57 / / karatADanamoSThakhaNDana nakhapAtaprasaraH kacagrahaH / ajanoSTajane'pi kAminAM caritaM vAmamaho manobhuvaH / / 58 / / hRdyprdeshessu| asaMbhavan sthAnamalabhamAnaH / zRGgArarasaH zRGgAra eva rasaH salila rUpaH / vigalatsvedapadena vigalan dravan sveda iti dharma ( -jalam ) iti padena vyAjena / viniya yAviva nirgacchati smeva / yA prApaNe liT / rUpakamutprekSA ( kaitavApaha nutizca ) // 54 // dayitAmiti / atipIvarastanIm atipIvarI atyanta sthUlo stano kuco yasyAH, tAm / dayitAM vallabhAm / dRDha bandhaM dRDho ga Dho bandho bandhanaM yasmin karmaNi tat / parirabdhaM parirambhaNAya, AliGganAya-ityarthaH / akSamaH zakti rahitaH / kazcana puruSaH / bhujadaiAtiza yAya bhujayo hvoryasya doghaMtvasya atizayAya atizayaM / spRhayAluH vAJchAzIlaH san / 'zraddhA' ityAdinA zolArthe Alu-pratyayaH / 'spahe varvA' iti karmaNi caturthI / samAkula: vyAkula ( -tA ) sahitaH / abhUt abhavat / bhU sattAyAM lung||55|| priyacATuSu / priyavacaneSu / kovidaH prviinnH| ko'pi kazcana / mAnakaSAyaM mAnasya garvasya kaSAyaM pariNAmam / dadhatIM dharantIm / aGganAM vatitAm / parisAntvya zamayitvA / tadoSThajaH tasyA vanitAyA oSTharadharasaMjAtaiH / rasaiH salilai: manasi mAnase / madanAgni kAmAgnima / vyadidhyapata zamayati sma / dhyai cintAyAM NijantAlluGaH // 56 // adaya miti| kAThinyaguNena kAThinyaM gaNo yasya tena / dayitena nAyakena / adayaM kRpArahitaM yathA tathA / yoSitAM strINAm / stanayoH kucayoH / upatasthe kSipyate sma / pAtitaH aGkitaiH / nakhakSataiH nakhAnAM kSataitirapi / navakuGkama ke sarairiva navasya nUtanasya kuGkamasya kAzmIrajasya kesarairiva kijalkairiva / utprekSA / / 57 // kareti / karatADanaM hastatADanam / oSThakhaNDanam adharakhaNDanam / nakhapAtaprasaraH nakhAnAM kararuhANAM pAtAnAM prasara: samUhaH / kacagrahaH kacAnAM kezAnAM graha AkarSaNam / kAminA kAmukAnAm / jane api loke api ( iSTa jane api priyajane api, priyAvarge apiAliMgana karanepara nAyikAoMko pasInA Ane lagA, aura vaha bahakara cAroM ora phaila gayA, jisase aisA jAna par3atA thA mAno zRMgArarasa, unake hRdayameM samA nahIM sakanese bahate hue pasoneke bahAne bAhara nikala AyA ho // 54 // apanI atyanta pIna stanoMvAlI gharavAlIko bAhuoMmeM lapeTakara gAr3ha AliMgana karane meM asamartha koI nAyaka vyAkula hokara paryApta mAtrAmeM apanI bAhuoMkI lambAI prApta karaneke lie lAlAyita ho uThA // 55 // priya vacanoMkI racanA karane meM kuzala dUsare nAyakane apanI mAnavatI patnIko samajhA-bujhAkara zAnta kiyA, phira usake adharake rasa (atha ca jala) se apane mana kI kAmAgniko zAnta kiyA // 56 // nAyikAoMke stanoMpara unake patiyoMne nirdayatApUrvaka jo nakhakSata kiye, ve una ( stanoM ) kI kaThoratAke kAraNa kAzmorI kesarakI bhA~ti una ( stanoM ) ke Upara hI raha gaye, andara praveza nahIM kara sake // 57 // kAmI puruSoMne apane priya varga ( strI varga ) meM bhI karatADana, dantakSata, nakhakSata 1. za pari zAmya / 2. ka kha ga gha rasai: pradoSajaiH / 3. = sravan / 4 = labdhumiti zeSaH / 5. = vyAkula: / 6. za parizAntya / 7. za dhye sm| 8. A NyantAlluG / 9. = adymiti| dayitena / adayaM nirdayaM yathA syAt tyaa| pAtitairapi angkitairpi| nakhakSata: nkhvrnnH| yoSitAM trunnonaam| stanayoH kucyoH| vAThinyaguNena ktthor.yaa| navakuGkumakesarairivaabhinava kungkumkilkairiv| uparyeva bahireva / upatasthe sthIyate sm||57|| . Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 -10, 62] dazamaH sargaH truTitApyatimAtrasaMstavAnmaNimAleva guNairvilAsinAm / ramaNomaNitarmanoharaiH suratecchA punareva saMdadhe // 19 / / subhagAkRtisItkRtaM kalakvaNitaM cATumanoharaM vacaH / dayitAsurateSu zRNvatA bahu mene tridivo na kAminA // 6 // iti vRddhi mite ratotsave ramayitvA kSitipaH zaziprabhAm / sukhanidramazeta komale zayane tadabhujapAzaveSTitaH // 61 / / pranubhya kSaNamatha maGgalaikahetau vizrAnti samupagate prabhAtatUrye / yAminyA viratimiti pravizya sUtA bhUbhartuH sapadi nivedayAMbabhUvuH // 62 / / ityrthH)| ajaniSTa ajAyata / janaiGaH prAdurbhAve luG / manobhuvaH manmayasya / caritaM caritram / vAmamaho manoharamaho ( aho vAmam aho manoharam ) vakaM vA / 'vAme ( mo) bake manohare' ityamaraH / arthAntaranyAsaH / / 58 / / truTiteti / atimAtrasaMstavAt atimAtraM saMstavAt paricayAt / bahulAnubhavAt-ityarthaH / 'saMstavaH syAt paricayaH' ityamaraH / maNimAleva maNInAM ratnAnAM mAleva mAlyamiva / truTitApi' cheditA api / vilAsinAM kAmukAnAm / suratecchA nidhavanecchA / manoharaiH ruciraiH / ramaNImaNita. ramaNonAM vanitAnAM maNitaigalaravaiH / 'maNitaM ratikUjitam' ityamaraH / guNaH tantubhiH / punarava pazcAdeva / saMdadhe saMghaTitA dhriyate sma vaa| suratecchAtruTitApi guNamaNimAleva mahilAmaNitaiH punaH saMghaTitA, bhUyo'pi suratecchA'jAyataityarthaH / utprekSA / / 59 / / sumageti / dayitAsurateSu dayitAsu nAyikAsu surateSu nidhuvaneSu / subhagAkRti manoharAkArayuktam / sItkRtaM sotkAram / kalakvaNitam avyAtamanohararavam / cATumanoharaM cATubhiH priyavacanamanoharam / vacaH vacanam / zrutvA AkarNya / kAminA kaamuken| tridivaH svargaH / bahu mahaditi / na mene na manyate sma / budhi mani jJAne karmaNi liT / jAtiH // 60 // itIti / ratotsave, iti evam / vRddhi pravRddhim / ite gate sati / kSitipa: ajitase nckrvrto| zaziprabhAM zaziprabhAdevom / ramayitvA krIDayitvA / komale mRdule| zayane zayyAyAm / tadbhajapAzaveSTitaH tasyAH zaziprabhAyA bhuja eva bAhureva pAzo rajjustena veSTitaH / sukhanidraM sukhena saMtoSeNa yuktA nidrA yasmin karmaNi tat; iti kriyAvizeSaNam / azeta anidrAyata / zoG svapne laG / / 61 / / prakSubhyeti / atha nidrAnantaram / maGgalaikahetI maGgalasya eka heto mukhyakAraNe / prabhAtatUrye prabhAtasya vibhAtasya tUrye vaadyvishesse| kSaNaM kSaNaparyantam / prakSubhya ghoSayitvA / vizrAnti vizrAmam / samupagate smupyaate| sUtAH maGgalapAThakAH / 'kSatriyAd brAhmaNIjo'pi sUtaH pAradabandinoH' ityabhidhAnAt / pravizya gtvaa| bhUbhartu : cakriNaH / yAminyA: rAtraH / virati virAmam / nivedayAMbabhUvuH aura kacagraha ( bAla pakar3anA ) Adi ceSTAeM kii| oha kAmadevakA carita bilakula viparIta hai ! // 58 // jisa prakAra adhika upayogameM Anese TUTI huI maNiyoMko mAlA Dorese punaH jur3a jAtI hai usI prakAra pracura mAtrAmeM anubhava kara lenese vilAsiyoMkI saMbhogakI TUTI huI ( pUrI huI ) bho icchA nAyikAoMke mukhase nikale 'sI, sI, sI,' zabdoMko sunate hI punaH jur3a gaI-utpanna ho gaI // 56 // nAyikAoMke sAtha sambhoga karate samaya unake atyanta sundara sItkArako, unake gahanoMke zabdoMko, aura priya aura manohara vacanoMko sunakara kAmiyoMne svargako bhI mAmUlI yA tuccha samajhA // 60 // isa prakAra ratotsavake bar3hanepara cakravartI rAjA ajitasenane apanI priyA zaziprabhAke sAtha saMbhoga kiyA phira komala sejapara usakI bAhoMse veSTita hokara ArAmase so gayA // 61 // isake pazcAt prabhAta hote ho mAMgalIka bAje thor3I dera bajakara banda ho gaye, phira stuti pAThakoMne zoghra hI andara praveza karake rAjAko rAtrike samApta 1. bhA i saMbhavAt / 2. = aho vAmam aho manoharam / 3. = iti dhanaJjayaH / 4. A bahanu / 5. - chinnaa| 6. za jAyadiva / 7. = dayitAnAM nAyikAnAM surateSu / 8. za ghoSitvA / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [10, 63 - yAtyeSA nRvara vibhAvarI vikIrNa saMvRtyAMzukamiva dhAma tArakANAm / candra'staM jigamiSati tvadAnanenduM zobhAyai jagata iva prabodhayantI / / 63 / / sindUradyutiriva pUrvadikpuraMdhyAH sImantAntaravisRtA vibhAti saMdhyA / muzcorvIpriya zayanaM tava smitena vyAmizrAM dadhatu ruci vibhAtadIpAH // 6 // etacca pravikasadambujAbhimukhyaM gacchadbhibhramaragaNairvimucyamAnam / brahmANDaprasRtabhavadyazojitathi saMkocaM kumudavanaM zuceva dhatte // 65 / / piGgatvAdiva virahAnalapraliptamotsukyAtsarapti miladrathAGgayugmam / vakSojadvayamiva nAtha kuGkumAktaM kAminyAstava hRdayasthale vibhAti // 66 // vijJApayAmAsuH / vida jJAne NijannAlliTa / / 62 / / yAtIti / nRpavara nRpANAM [ nRvara nRNAM ] vara zreSTha / candre some / astam astaparvatam / jigamiSati gantu macchati sati / tvadAnane ndu tava te Anana mevenduzcandraH, tam / rUpakam / jagataH loksy| zobhAyai zobhAnimittam / prabodhayantIva nivedayantIva / eSA iyam / vibhAvarI nizA strii'| vikIrNa vistIrNa / tArakAnAM nakSatrANAm / dhAma kAntim / aMzukamiva vasanamiva / saMvRtya saMkocayitvA / yAti gacchati / yA prApaNe laT / utprekSA / 63 / / sindureti / urvopriya bhUpate / pUrvadikpuraMdhyAH pUrva dageva purandhrI nArI, tasyAH / rUpakam / somantAntaravistRtA somantasya kezamadhyapaddhaterantare madhye vistRtA vitatA / sindUradyutiriva sindUrasya cUrNavizeSasya dyutiriva kAntiriva / sandhyA prabhAtaH / vibhAti virAjate / bhA dIpto laT / tata: zayanaM zayyAtalam / muJca tyaja / mula mokSaNe lott| tava te / smitena mandasmitena / vyAmizrAM milit.m| ruci kAntim / vibhAtadIpAH prdiipH| dadhatu dharantu / DudhA dhAraNe loT / utprekSA // 64 / / etaditi / pravikasadambu jAbhimukhyaM pravikasato'mbujasya kamalasyAbhimukhyam / gacchadbhiH sapadbhiH / bhramaragaNaiH bhramarANAM madhukarANAM gaNai samUhaiH / vimucyanAnaM tyajyamAnam / brahmANDaprasRtabhavadyazAjitazri brahmANDeSu loveSu, loka rUDhiprayogaH, prasRtena vyAptena bhavatastava yazasA kI. jitA vijitA zrIH zobhA yasya tat / etat idam / kumuda vanaM kuvalayavanam / shuce| zokeneva / saMkocaM mukulitam / ( mukUlitAvasthAm ) / dhatte dharati / utprekSA / / 65 / ' piGgatvAditi / nAtha bho nAtha / piGgatvAt hemavarNatvAta / virahAnalaaliptama [ iva ] viraha eva viyoga evAnalo vahnimna praliptaM praliptamiva / autsukyAta, sarasi sarovare / miladrathAGgayugmaM milat' saMyojat" rathAGgAnAM cakravAkAnAM yugmaM yugalam / tava te / hone kI sUcanA isa prakAra dI // 62 // rAjan ! Apa saba rAjAoM meM zreSTha haiM aba candramA asta honA cAhatA hai, ata: jagatko zobhA bar3hAne ke lie Apake mukharUpI candramAko jagAtI huI-sI yaha rAtri tArAoMko kAntirUpI phaile hue vastrako lapeTakara jA rahI hai // 63 // rAjan prabhAtakI sandhyA aisI jAna par3atI hai mAno pUrvadizA rUpI saubhAgyavatI nAyikAkI mAMgameM bharI huI sindUrakI dyuti ho / aba Apa seja chodd'iye| ye prabhAtake dIpaka ApakI musakAnase milI huI kAntiko dhAraNa kareM // 64 // rAjana sAre brahmANDa meM phaile hue Apake yazane jisakI zrI-zobhA jIta lI hai aura bhauroMke jhuNDa jise chor3a-chor3akara vikasita kama loMko ora cale jA rahe haiM, vaha ( parAjita aura apamAnita ) kumudavana mAno zokake kAraNa saMkucita ho rahA ho // 65 // rAjan ! sarovarameM cakravAka aura cakravAko kA yugala bar3I utsukatAse mila rahA hai| pole 1. A 'nizA strA' ityasya sthAne 'rAtriH' iti samupalabhyate / 2. za bhUmi te / 3. = nAgasaMbhavasya / sinduraM nAgasaMbhavam' ityamaraH / 4. A cUrNavilepasya / 5. = prabhAtama, pragetanA sandhyA iti yAvat / 6. za leT / 7. za dhAraNe ca leT / 8. = sAmopyam / 9. = mukulitAvasyAm / 10. = saMyogaM bhajat / 11. A saMyojayat / 12. za cakravAkANAM / . Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 - 10, 69] dazamaH sargaH dharmAzorudayamahIdhraruddhamUrteH kuntAgreriva kiraNAGkaraiH praNunnam / saMzliSyadvanagirigahvareSu vRtti dhvAnta tvadviSadanuzIlatAM dadhAti / / 67 / / pratyUSodbhavahimabindubhiH patadbhirmuktAbhairavaniruhAH' pariSkRtAGgAH / ratyutthazramasalilo bhavAnivaite lakSyante taruNalatAvadhUpagUDhAH // 6 / / gacchantI tititalaropitaikapAdA zayyAsthaM yadatirasena cumbatIzam / pAtheyaM dharaNipate vadhUvaM tadgRhIte guruvirahAvalaGghanAya / / 6 / / kAminyA: vanitAyAH / hRdayasthale hRdayasya sthale prdeshe| kuDU na kAzmIrajenAktaM raktam / vakSojadvayamiva vakSojayostanayoyamiva dvandvamiva / vibhAti bhAsate / utprekSA // 66 // ghamAMzoriti / udayamahIdhraruddhamUrteH udayena udayanAmnA mahIdhreNa parvatena ruddhA AvRnA mUrti ravayavo yasya tasya / gharmAzoH sUryasya / kuntAriva kuntAnAmAyubavizeSANAmagreriva / kiraNAGkaraiH kiraNAnAM mayUkhAnAmaGkaraiH / praNunnaM viddham / vanagirigahvareSu vaneSu giriSu gahvareSu guhAsu / saMzliSyat saMbandhayat dhvAntam andhatamasam / tvadviSadanuzIlatAM tava te dviSatAM zatrUNAmanuzIlatA sAdRzyam ( yatra ta.m ) / vRtti vartanam / dadhAti dharati / DughA dhAraNe ca laT / utprekSA ( upamA ) // 67 // pratyUSeta / patadbhiH aaptdbhiH| muktAbhaiH mauktikasamAnaH / pratyUSodbhavahimabindubhiH pratyUSe prabhAte udbhavasyotpadyamAH sya himasya bindubhiH / pariSkRtAGgAH pariSkRtamalaGakRtamaGgaM yeSAM te / taruNalatAvadhUpagaDhA: taruNA:3 komalA: latA eva vallarya eva vadhvaH striyaH, tAmigUDhA AliGgitAH / ete ime| avaniruhAH vRkSAH / ratyutthazramapalilaH rato saMbhoge utthAmatpanna zramAjjAtaM salilaM yasya saH / bhavAniva tvamiva / lakSyante dazyante / lakSe darzanAGganayorlaT utprekSA / / 68 / / gacchantIti / dharaNipate bhUmipate / kSititalopitakapAdA kSititale bhUtale ropitaH kSiptaH ( ekaH ) pAdo yasyAH sA / vadhUH vnitaa| zayyAstha zayanastham / IzaM prabhum / yat yasmAt / atirasena atiprItyA / cumbati cubi vaktrasaMyoge laT / tat guru virahAvalaGghanAya gururmahAn viraha eva viyoga eva adhvA mArgastasya laGghanAya gamanAya / pAtheyaM mArgahitam / gRhNote svIkaroti / dhruvaM nizcayam / honese donoM-cakavA aura cakavI, aise jAna par3ate haiM mAnoM virahako agnise lipta hoN| rAjan ! sarovarameM donoMkI vahI zobhA hai jo Apake sonepara ApakI nAyikAke kAzmIrI kesarase lipta stanoMkI hotI hai // 66 // rAjan ! isa samaya sUrya udayAcalako oTameM hai / usako bhAloMkI nauka sarIkhI kiraNoMse ghAyala huA andhakAra saghana vanoM aura parvatoMkI guphAoMmeM ghusakara Apake zatruoMkA anusaraNa kara rahA hai // 67 / rAjan ! ye vRkSa isa samaya Apa sarIkhe laga rahe haiM / Apa latAoMke samAna charahare vadanakI yuvatiyoMse AliMgana karate haiM, ye charahare vadanakI yuvatiyoM ke samAna navIna latAoMse AliMgana kara rahe haiN| Apa saMbhogake parizramake kAraNa motiyoM jaisI pasIneko binduoMse suzobhita hone lagate haiM to ye bhI prabhAtakI velAmeM giranevAlo motiyoM sarIkhI osako binduoMse vibhUSita ho rahe haiM // 68 // rAjan ! zayanAgArase bAhara jAnevAlI eka nAyikA apane eka pairako nIce (aura eka ko sejake Upara) rakhakara, sejapara leTe hue patikA jo khUba hI snehase cumbanakara rahI hai so aisA jAna par3atA hai mAno vaha 1. a ka kha ga gha raniruhaH / 2. = saMbandhaM bhajat / 3. = nuutnaaH| 'taruNaH kubjapuSpe syAderaNDe yUna nUtana / ' ityanekArthasaMgrahaH / 4. za lkssi| 5. = yyaa| 6. = cumbanaM karoti / 7. = nizcitam / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 candrapramacaritam khinnaM te vapuranapAyinAmunaiva' bhAreNonnatijayinaH kucadvayasya / muJcemaM sutanu vRthaiva roSabhAraM no kiMcitkalamatibhagnapIDanena // 70 // natvAhaM virahabhayAdbhaNAmi yasmAdRSTApi tvamasi hRdi sthitA sadA me| kiM tvambhojamukhi tavaiva dehatApI kopo'yaM niyatamamaGgalAvasAna: // 71 / / kAluSyaM tyaja bhaja tuGgamArdrabhAvaM kaH kopaH praNayini cakravAkavRttau / ityevaM nijavirutainizAntazaMsI vakti tvAmiva muhureSa tAmracUDaH / / 72 // kAThinyaM tava hRdaye stanadvayasya sAMnidhyAnna khalu sukezi kalpayAmi / kiM jAtu tyajati mahAmRtasya vRkSo mAdhurya viSavanamadhyasaMprasUtaH // 73 / / rUpakam ( utprakSA ca ) / 69 / khinna miti / itaH paraM kazvinAyako nAyakI prati vakti / vakSyamANa padyaH kulakam / sutanu zobhana gaatri| anapAyinA vigamarahitena / amunaiva etenaiva / unnatijayinaH unnati ja pUjyasya-ityarthaH / kuvayaspa vakSojayugalasya / bhAreNa, te tava / vapuH zarIram / khinnaM pIDitam / (ataH) vRthaiva phalarahitameva / imam enam / roSabhAraM roSastha kopasya mAramatizayam / muJca tyaja / muclA mokSaNe la tt| animagnoDanena atibhagnasthAtipoDitasya poDanena bAdhanena / kiMcit phalaM kiMcitprayojanam / no na bhavati / / 70 // nAtveti / ambhojamukhi ambhojamiva kamalamiva mukhaM yasyAH tasyAH saMbodhanam / virahabhayAt virahAd viyogAd bhayAt / tvA tvAm / 'tvAmo dvitIyAyAH' iti tvaa-aadeshH| aham, na bhaNAmi na vadAmi bhaNa zabde laT / yasmAt kAraNAt / tvam, dRSTvApi vilokyApi / sadA anavaratam / me mama / hRdi hRdye| sthitA, asi bhavasi / asa bhuvi laTa / kintu vishesso'sti| AmaGgalAvasAna: amaGgalameva maGgalAbhAva evAvasAnaM yasya saH / ayam essH| kopaH krudh / niyataM nizcayena / tavaiva bhavatyA eva / dehatApo dehasya gAtrasya tApI sNtaapkaarii| bhavati / upamA // 71 // kAluSyamiti / kAluSyaM klezam / tyaja muJca / tyaja hAno loT / tuGgam unnatam / ArdrabhAvam Ardratvam / bhaja Azraya / cakravAkavRttI cakravAkasya rathAGgapakSiNo vRttiriva vartanamiva vRttiryasya tasmin / vRttiH-ityarthaH ( ? ) / praNayini naayke| kopaH krodhH| kaH na ko'pItyarthaH / ityevaM proktAkAreNa / nijaviruta: nijasya svasya viruta. dhvanibhiH / nizAntazaMsI nizAntasya prabhAtakAlasya zaMsI prazasAzolaH, sUcaka ityarthaH / eSaH ayam / tAmracUDaH tAmrA lohitavarNA cUDA zikhA yasya saH, kukkuTa ityarthaH / muhuH punaH / tvAmiva bhavatImiva / vakti bravIti / vaca paribhASaNe laT / upamA, utprekSA / / 72 / / kAThinyamiti / suyazi su zobhanA: kezAH ziroruhA yasyAstasyAH saMbodhanam 'asahanaJ -' ityAdinA Go / stanadvayasya stanayoH kucayo yasya yugalasya / sAnnidhyAt sAmopyAt, saMsargAt-ityarthaH / tava te / hRdaye ursi| kAThinyaM kaThinatvam / na khalu kalpayAmi na saMkala mahAn virahake mArgako taya karaneke lie kalevA le rahI ho // 69 // he sundara zarIravAlI ! terA zarIra atyanta unnata stanoMke kabhI vilaga na honevAle isa bhArase pIr3ita hai ataH vyarthake isa roSake bojhako chor3a de / atyanta pIDitako pIr3A dene se kucha phala bhI to nahIM milatA // 70 // he kamalake samAna mukha vAlI ! maiM virahake bhayase tujhase nahIM kaha rahA hU~; kyoMki tU mAnake doSase dUSita hokara bhI sadA mere hRdaya meM basI rahatI hai| kintu isa lie kaha rahA hU~ ki antameM amaMgala karanevAlA yaha kopa nizcayase tere hI zarIrako santApa degA // 71 // prabhAtakI sUcanA denevAlA yaha murgA apane zabdoMmeM mAno tumase bAra-bAra yaha kaha rahA hai ki cittakI kaluSatA ko chor3o aura zreSTha komalatAko dhAraNa kro| cakavekI bhA~ti sneha karanevAle gharavAlepara kopa kaisA ? // 72 // he sundarabAloM vAlI ! maiM nizcaya ho yaha kalpanA nahIM kara sakatA ki stanoMke 1. ma mAreNAnna / 2. avasAnam / 3. = nAyikAM / 4. = unnatyA jayatItyevaM zolaM, tasya / 5. mA mucala / 6.za leT .7. = ttsNbuddhau| 8. = viyogabhayAt / 9.=kaluSatAm / 10. za leT / 11. = punaH punaH / 12. = ttsNbuddhii| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, 76 dazamaH sargaH kospatthaM praNayaruSA vivRtya suptAM premAndhaH priyavacasAnunIya kAntAm / saMpUrNAdhigatala nopamAnabhAvA mAliGganna khapadapallavairvidhatte ||74 || satInAM ruciranavAtapaplutAnAmajJAtvAtizayamaraJjitetarebhyaH / tigmAMzorvidadhati vAjibhUSakAste prauDhatve karakRtakuGkumAH pratIkSAm // 75 // zaknotIkSitumadharIkRta pratApI bhUpAlo na khalu mamopari prayAtam / rociSmAniti bhavatobhayAdivAyamAkAzaprarNAya zanaiH karoti bimbam // 76 // 2 249 yAmi / viSavanamadhya saMprasUtaH viSANAM viSavRkSANAM vanasya kAnanasya madhye saMprasUtaH saMjAtaH / mahAmRtasya mahAmRtarUpasya / vRkSaH mahIruhaH / mAdhuryaM svAdutvam / jAtu sakRt / tyajati kiM muJcati kim / na tyajati -- ityarthaH / arthAntaranyAsaH / / 73 / / ko'potthamiti / premAndhaH premNA prItyA andho mUDhaH / ko'pi kazcinnAyakaH / praNayaruSA praNayena snehena jAtayA ruSA kopena / vivRtya parAGmukhI bhUtvA / suptAM nidrAyitAm / kAntAM vanitAm / ittham anena prakAreNa / priyavacasA priyavacanena / anunIya saMtarpya / AliGgan AzliSyan / nakhapada pallavaiH nakhAnAM kararuhANAM padA evaM kSatA eva pallavAH kisalayAni taiH / saMpUrNAdhigatalatopamAnabhAvAM saMpUrNaM gatAyA yAtAyA latAyA vallaryA upamAnaH samAno bhAvo yasyAH tAm / vidhatte karoti / DudhAn dhAraNe laT / kulakam ||74|| saptInAmiti / ruciranavAtapaplutAnAM rucireNa manohareNAtapena udyotena plutAnAM magnAnAm / saptInAM turaGgamANAmdeg / araJjitetarebhyaH araJjitebhyaH kuGkumAlaGkArazUnyebhya itarebhyaH kuGkumAlaGkArimya " sturagebhyaH / atizayaM bhedam / ajJAtvA abudhvA / te, prauDhatve tIkSNatve / karakRtakuGkumAH kare haste kRtaM kuGkumaM yaiH / vAjibhUSakAH 12 vAjinasturaGgAn ( bhUSayantIti vAji - ) bhUSakA alaGkArakAH / tigmAMzoH sUryasya / pratIkSAM vAJchAm / vidadhati kurvanti / bAlAtapena vyAptAn sUryaturagAn kuGkumaratigan jJAtvA raJjitAnapi rajyanti 14 ityarthaH 15 / bhrAntimAn // 75 // zaknotIti / adharIkRta pratApibhUpAla : 16 adharIkRtA saMsargase tumhAre hRdayameM kaThoratA A gaI hai / viSavanake bIca meM utpanna huA amRta vRkSa kyA kabhI apano madhuratAko chor3a sakatA hai ? ||73 || kisI rAgAndha nAyakane aise priya vacana sunA kara, praNayakropase vimukha hokara soI huI apanI nAyikAko anukUla banA liyaa| phira AliMgana karate hue usane use nakhakSatoM ke pallavoMse alaMkRta karake pUrNatayA latAko samatA pAne yogya banA diyA / vaha charahare zarIra se pahale aMzataH latAke samAna thI, aba nakhakSata rUpI pallavoMse alaMkRta hokara pUrI taurase latA ke samAna ho gaI / nakhakSatoMne pallavoM kI kamIko dUrakara diyA || 74 // rAjan ! ghor3oMkA zRMgAra karanevAle loga, ghor3oMko kezara lagA rahe the / itane meM bAla sUryakI sundara aruNa AbhAke par3ate hI sabhI ghor3e aruNa varNake ho gaye / taba una ghor3oM kA pahacAnanA kaThina ho gayA, jinheM kezara nahIM lagAI gaI thI; kyoMki jinheM kezara lagAI jA cukI thI; unase una ghor3oMkA antara hI jJAta nahIM ho sakA, jinheM kezara nahIM lagAI gaI thI ! aisI sthiti meM zrRMgAra karanevAle loga hAthameM kezara lekara sUryake praur3ha hone kI pratIkSA karane lage // 75 // pratApI rAjAoM ke chakke chur3AnevAlA rAjA (ajita sena) nizcaya hI 1. kakhagagha bhUSate / 2. A i kuGkumai / 3. A za ka iti / 4. = praNayakopena | 5. padAni cihnAnyeva kSatAnyeva / 6. saMpUrNo'dhigato latAyA upamAnabhAvaH sAmyaM yayA sA tAm / 7. za dhAraNe ca laT // 8. prabhAtAruNinA / 9 = vyAptAnAm / 10. A turagANAm / 11. za rebhyaH / 12. za sUtAH / 13. = pratipAlanAm 14. = raJjayanti / 15. pramAtAruNimnA prabhavitAnazvAn raJjitAn jJAtvA na raJjayanti vAjibhUSakAH / paraM kara kRtakuGkumAH santaH te tigmAMzoH prauDhatvaM pratIkSante / 16. eSa TokAzrayaH pAThaH pratiSu tu 'adharIkRta pratApibhUpAla:' ityeva samupalabhyate / Jain Education Internation Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10,77 250 candrapramacaritam bandibhyo lalitapadakramAbhirAmA saMzRNvanniti dayitopamAM sa vANIm / 'niHspandoccha vasadadaraprasuptabhRGgairambhojaiH samamabhajannRpaH prabodham / / 77 / / atha kathamapyapAsya dayitAbhujapAzamasAvaruNarucA prasAdhayati pUrvadizaM tapane / ratikalahaprasaGgagalitojjvalahAramaNiprakaracitaM payonidhimiva vyamucacchayanam // 7 / / nirAkRtAH pratApinaH tejasvino bhUpAlA rAjAno yena saH / mama me| upari prayAtam UrdhvaM prayAta mAgatam / IkSituM vilokitum / na khalu zaknoti na samaryo bhavati / iti mtvaa| bhavataH tava / bhayAdiva bhoteriva / ayam essH| rociSmAn sUryaH / bimbaM maNDalam / AkAzapraNayi AkAze gagane praNayi prasaraNayuktam / 'praNayaH premiNa visrambhe yAcyA prasarayorapi / ' iti vizvaH / zanaiH mandam / karoti vidadhAti / utprekSA // 76 / / bandibhya iti / bandibhyaH maGgalapAThakebhyaH / lalitapadakramAbhirAmAM lalitAnAM manoharANAM padAnAM tiGsubanta-(suptiGanta-) rUpANAM krameNa paripATayA abhirAmAM manoharAm, pakSe, lalitena mRdulena padakrameNa pAdanyAsenAbhirAmAm / dayitopamA bhAryopamAm / iti ukta prakArAm / vANoM vacanam / saMzRNvan AkarNayan / saH nRpaH ckro| niSpandocchvasadudaraprasuptabhRGgaH niSpandAzcalanarahitA ucchvasanta ucchvAsaM kurvanta: udare antaH prasuptA bhRGgA madhukarA yeSAM taiH / ammojaiH kamalaiH / samaM sAkam / prabodhaM jAgaram, pakSe vikasanam / abhajat Azrayat / bhaja sevAyAM laG / sahoktiH // 77 // atheti / aya jAgaraNAnantaram / tapane sUrye / aruNarucA aruNayA lohitayA rucA kAntyA / pUrvadizam indradizam / prasAdhayati sati bhUSayati sati / aso cakravartI / dayitAbhujapAzaM dayitAyAH zaziprabhAyA bhuja eva pAzaH, tam / kathamapi yena kenApi ( prakAreNa ) / apAsya tyaktvA / ratikalahaprasaGgagalitojjvalahAramaNiprakaTacita ratikalahasya praNayakalahasya prasaGgena galitasya patitasyojjvalahArasya prajvala (projjvala.) hArasya maNonAM mauktikAnAM prakaraNa samUhena citaM vitatam / payonidhimiva samudra miva / zayanaM zayyAm / vyamucat / muclan mokSaNe luG / 'satizAsti-' ityAdinA apane Uparase merA jAnA dekha nahIM sakegA, mAno yahI socakara sUrya Apake Darase apane bimbako dhIre-dhIre AkAzameM car3hA rahA hai // 76 / / maMgalapATha karanevAloMse nAyikAke samAna sundara padavinyAsa ( subanta tiGanta padoMkA vinyAsa, pairoMkA vinyAsa ) se manako ramAnevAlI vANI sunatA huA rAjA ajitasena, kamaloMke-jinake andara nizceSTa, dhIre-dhIre zvAsa lenevAle bhauMre soe hue the-sAtha-hI-sAtha prabuddha ho gyaa| kamala khila uThe aura rAjA jAga utthaa| // 77|| sUrya apanI aruNa AbhAse abho pUrva dizAke zRMgAra karanemeM hI lagA huA thA, kintu rAjA ajisasenane jAgate ho jisa kiso taraha apanI priyAke bAhupAzase nikalakara seja chor3a do, jo ratikalahake prasaMgase gire hue hArake maNiyoMse vyApta hokara ratnAkarako bhA~ti dRSTigocara 1. ka kha ga gha ma ni:syando / 2. a A i muJcacchayanam / 3.=gamanam / 4. za bhaji / 5. = vyAptam / 6. = mumoca / 7. mA lng| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10, 79 ] dazamaH sargaH 'dvArAgragrathitAmalAruNamaNijyotirbhirutsarpibhibhinnAGgAvayavaH svabhAvamahatA dIpto vapustejasA / gharmA zorudayAcalendra zikharAdabhyujjihAsoH zriyaM bheje bhUmipatiH sa vAsabhavanAnniryaJjanAnanditaH // 76 // iti zrIvIranandikRtAvu dayAGkaM candraprabhacarite mahAkAvye dazamaH sargaH // 10 // aG / upamA / / 78 / / dvAreti / utsarpibhiH vyApanazole: / dvArAgragrathitAmalAruNamaNijyotibhiH dvArasyAnaM purobhAgaH tatra grathitAnAM sthApitAnAm amalAnAM nirmalAnAmaruNamaNInAM padmarAgamaNInAM jyotibhiH kiraNaiH / bhinnAGgAvayavaH bhinno 4vimizrito'Ggasya gAtrasyAvayavo yasya saH / svabhAvamahatA svabhAvena svarUpeNa mahatA pRthulena / vapustejasA vapuSaH zarIrasya tejasA kAntyA / dIptaH dedIpyamAnaH / jagannandinaH 6 jagato lokasya nandino manoharAt ( jagat lokaM nandayatItyevaM zIlam tasmAt manoharAt - ityarthaH ) / vAsabhavanAt garbhAgArAt / niryat nirgacchan / saH bhUmipatiH sArvabhaumaH / udayAcalendrazikharAt udayAcalendrasyodaya parvatasya zikharAt zRGgAt | abhyujjihAsoH uditumiccho: / dharmAMzoH sUryasya / zriyaM saMpadam / bheje bhajatisma | bhaja sevAyAM liT // 79 // iti vIranandikRtAdayAGke candraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovalamAkhye dazamaH sargaH // 10 // ho rahI thI ||78|| daravAjeke agale bhAga meM nirmala padmarAgamaNi jar3e hue the, unakI Upara phailanevAlI prabhAse rAjA ajitasenake zarIra ke sAre avayava badala gaye - lAla ho gaye aura vaha svayaM bhI apane svAbhAvika atyadhika tejase dedIpyamAna ho rahA thA ataeva logoM ko Ananda pradAna karanevAle apane nivAsake bhavanase nikalate samaya ajitasena udayAcalake zikharase udita honevAle sUryakI suSamAko prAptakara rahA thA // 79 // 251 isa prakAra mahAkavi vIranandi viracita udayAGka candraprabhacarita mahAkAvya meM dasavAM sarga samApta huA // 10 // 1. ka kha ga gha ma 'dabhyudyiyAsoH / 2. A 'zIlaiH' iti nAsti / 3. = khacitAnAm / 4. za 'vi' nAsti / 5. prakRtyA / 6. eSa TIkAkRdabhimataH pAThaH pratiSu tu 'janAnanditaH' ityeva samupalabhyate / 7. za bhaji / 8. Aza candrodayasUryodaya varNano nAma dazamaH sargaH / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11. ekAdazaH sargaH] atha pravRddhe divase vizAMpatirvidhAya sa snAnapuraHsarAH kriyAH / gRhItavastrAbharaNo'dhizizriye sabhAgRhaM kalpitasiMhaviSTaram // 1 / / tametya sarvAvasaravyavasthitaM prdhaandauvaariksuucitaagmaaH| mahItalAzliSTazikhena maulinA nRpAH praNemuH praNataikavatsalam / / 2 / / tataH pratIhArakRtapravezane yathAyathaM sabhyajane vyavasthite / - vilokayAmAsa sa sevayAgataM samAjire rAjagajaM prajApatiH / / 3 / / zrImannatAmaranarendra kirITakoTomANikyasaMcayavilAsamarIcikAbhiH / AloDhapAdayugalaM jinakunthunAthaM nityaM namAmi jinarAjavinUtapAdam // 2 atheti / atha sUryodayAnantaram / divase dine / pravRddhe sati edhite sati / saH vizAMpatiH narapatiH / snAnapurassarAH snAnameva purassaraM pUrvaM yAsAM taaH| kriyAH kAryANi / vidhAya kRtvA / gRhItavastrAbharaNaH gRhItAni svIkRtAni vastrAbharaNAni yena saH / kalpitasiMhaviSTaraM kalpitaM viracitaM siMhaviSTaraM siMhAsanaM yasmin tat / sabhAgRham AsthAnamaNDapam / adhi"zizriye Azrayati sma / zri sevAyAM liT // 1 // tamiti / pradhAnadauvArikasUcitAgamAH pradhAnena mukhyena dauvArikena sUcito vijJApita Agama AgamanaM yeSAM te / napAH bhuumipaaH| praNatakavatsalaM praNateSu vinateSu eko mukhyo vatsala: protiryasya tam / sarvAvara sarvAsAM prajAnAmavasare vyavasthitaM sthitam / taM cakravartinam / etya Agatya / mahItalAzliSTazikhena mahItale bhUtale AzliSTA saMspRSTA zivA agrabhAgo yasya tena / maulinA mukuTena / praNemuH praNamanti sma / Nama prahvatve zabde liT // 2 // tat iti / tataH pazvAt / pratIhArakRtapravezane pratIhAreNa dauvArikeNa kRtaM pravezanamantagamanaM yasya tasmin / sabhyajane sabhye sabhAyogye jane loke / yathAyathaM maryAdAmanatikramya / vyavasthite sati sthite sati / saH prajApatiH ckrvrtii| sevayA sevAnimittam / Agatam AyAtam / rAjagajaM gandha isake pazcAt dina car3hate hI rAjA ajitasenane snAna Adi kriyAoMse nivRtta hokara vastra aura AbhUSaNoMko dhAraNa kiyaa| phira vaha sabhA-bhavana meM pahuMcA, jahA~ siMhAsana rakhA huA thA / / 11 / vaha Ama sabhAkA bhavana thaa| vahA~ sabako AnekA aura bolane kA bhI avasara diyA jAtA thaa| isIlie usakA nAma sarvAvasara rakhA gayA thaa| cakravartI usa sabhAmeM jAkara siMhAsanapara baiTha gyaa| phira pramukha dvArapAlake dvArA apanI sUcanA andara bhejakara Agantuka rAjAoMne vinamra vyaktiyoMke ekamAtra snehI ajitasenake pAsa jAkara unheM mastaka navAkara praNAma kiyaa| praNAma karate samaya unake makaTakA UparI bhAga bhamikA sparza kara rahA thA // 2 // isake pazcAt dvArapAlako sUcanAke anusAra sabhAsadoMne praveza kiyA, aura ve vahA~ apaneapane yogya sthAnapara baiTha gye| jaba sabhI loga vahA~kI vyavasthAke anusAra baiTha gaye, rAjA 1. ka kha ga gha vishishriye| 2. A idaM padyaM noplsyte| 3. mA 'edhite sati' iti naasti| 4. = paridhAritAni / 5. za 'adhi' iti nAsti / 6. za Azrayate / 7. za zri / 8. = snigdhaH / "snigdhasta vatsalaH' vatso'styasya, vatsalaH, sidhmAditvAdlaH / iti haimH| 9. = avasaro'sti yasmin, tasmin, sadasi. ityarthaH / 10. A saMzliSTA / 11. A Nam / 12. A za prtihaar| . Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 11, 4] ekAdazaH sargaH analpasattvaM guruvaMzazAlinaM pralambahastaM svamivAvalokya tam / mataGgajaM krIDayituM kutUhalAdacUcudadvIra narAnnarAdhipaH ||4|| tadAjJayaikaH samupetya dhIradhIrjaghAna muSTayA ghanapIvare kare / tameti yAvatsa javena pRSThatastutoda tAvadbhRzamArayAparaH ||5|| nivRtya yAvatkila pRSThavartinaM pratipradhAvatya tikopapIDitaH / nipatya tAvannijalAghavAtparazcakAra pArzve ghanaloSTatADanam ||6|| hastinam / sabhAjire sabhAyA AsthAnasyAjire'GgaNe / 'aGgaNaM catvarAjire' ityamaraH / vilokayAmAsa vIkSAM cakre || 3 || analpeti / narAdhipaH bhUmipAla: / analpasattvam analpaM mahat sattvaM sAmarthyaM yasya tam / guruvaMzazAlinaM guruNA mahatA vaMzena pRSThAsthanA ( pRSThA sthinA- ityarthaH ) zAlinaM 4 zobhinam, pakSe mahAkulena bhAsinam / 'veNI varge kule vaMzaH pRSThasthAvayaye'pi ca / ' ityabhidhAnAt / pralambahastaM pralambo dIrgho hastaH zuNDAdaNDo yasya tam, pakSe hastaH pANi ryasya tam / svamiva AtmAnamiva / taM mataGgajaM madagajam / avalokya vIkSya / kroDavituM kroDanAya / kutUhalAt kutukAt / vIrapuruSAn | acUcudat aprerayat / cuda preraNe luG // 4 // tadAjJayeti / tadAjJayA tasyAjitasenasyAjJayA anujJayA / dhoradhIH dhIrA dhIra ( -tva ) guNayuktA ghorbuddhiyasya saH / ekaH zUrabhaTaH / samupetya samIpaM gatvA / ghanapIvare ghane kaThine povare sthUle / kareM zuNDAdaNDe / muSTayA vajramuSTayA / jaghAna ' hanti sma / hana hiMsAgatyoliT / saH gajaH / javena zIghram / taM puruSam / yAvat yAvatparyantam / eti AyAti / tAvat apara: anyo bhaTaH / pRSThataH pazcAdbhAge / ArayA ArAdaNDena' / bhRzam atyantam / tutoda vabAdha / tuda" vyayane liT // 5 // nivRtyeti / atikopapIDita: 12 atikopenAdhikakrodhena pIDita : 13 prakAzita 14 san / nivRtya valitvA / pRSThavattinaM pazcAdbhAgavartinam / puruSaM prati yAvat kila, pradhAvati laghu palAyate" / sR gatau laT / 'sarte rghau vege' iti ghAva-AdezaH / tAvat paraH anyaH / puruSaH, nijalAghavAt nijasya svasya lAghavAt laghutvAt / nipatya samIpe gatvA / pArzve dakSa ( dakSiNa ) pArzve6 / ghanaloSTatADanaM ghanena kaThinena loSTena tADanaM hananam / cakAra karoti sma / 253 atitasenane apanI sevAke nimittase sabhAke A~gana meM Aye hue eka gajarAjako dekhA ||3|| vaha gajarAja ajitasena sarIkhA thA / ajitasenameM bahuta adhika bala thA; vaha mahAn vaMza meM janmA thA aura usake bAhu lambe the / isI prakAra gajarAja bahuta balavAn thA; vaha ubharI huI rIr3ha kI haDDIse vibhUSita thA aura usakI sU~r3a khUba lambI thI / use apane hI samAna dekhakara ajitasenane kautukavaza kucha vIra puruSoMko usake krIr3A karane ke lie prerita kiyA ||4|| rAjAkI AjJA pAkara eka dhIra buddhivAle vIra puruSane pAsa jAkara usakI kaThora aura puSTa sU~Dapara mukkekA prahAra kiyaa| hAthI bar3e vega se jabataka mukkA mAranevAlepara jhapaTane hI vAlA thA, itane meM hI dUsare vIrane use pIchese camar3A kATanekA aujAra cubhA diyA, jisase use bar3I vyathA huI ||5|| phira kyA thA, usakA krodha bhar3aka uThA / phalataH vaha jabataka mur3akara pIchese prahAra karanevAlekI ora lapakaneko hI thA ki tIsare puruSane bar3I phurtIse kucha Age 1. a tameva / 2. a A nirvRtya / 3. A 'pRSThAsthno' iti nopalabhyate / 4. = zAlate zobhate ityevaM zIlaH, tam / 5. za vargikule / 6. za laG / 7. A ' kaThine' iti nopalabhyate / 9. za azyA ArAdaNDena | = 'ArA carmaprabhedikA' iti haimaH / 10. za tudi / 11. 12. A dApitaH / 13. A dIpitaH / 14. = 'pratADitaH' iti bhavet / 15. A palAyati, 16. A pArzve cakriNaH pAveM / 8. = tatADa | za vRtyeti / za palAyete / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 candrapramacaritam vinIyamAno nRpazAsanena taiH kRtakriyai ritthamasau mtnggjH| pradhAvituM kaMcidazaktamuddhataH karaNa jagrAha puraH prasAriNA / / 7 / / grahAgataM taM madamUDhamAnaso janasya hAheti raveNa pshytH| tathA samAsphAlayati sma bhUtale yathA sa sarvAvayavaiya'yujyata / / 8 / / vilokya taM zAradameghavatkSaNAdvilInamaGganaca jIvitena c| kRpAGganAliGgitatuGgamAnaso jagAma nirvedamiti kSitIzvaraH / / 6 / / aho narANAM bhavagartavartinAmazAzvatIM pazyata jIvitasthitim / yayAtidUreNa jitAH svacApalAttaDidvilAsAH zaradambudaiH samam // 10 // DukRJ karaNe liT // 6 // vinIyamAna iti / napazAsanena' napasya cakriNa: shaasnenaajnyyaa| kRtakriyaH kRtA vihitA kriyA abhyAso yaH, taiH / te: bhaTaiH / ityam anena prakAreNa / vinIyamAna: vIkSyamANaH (shikssymaann:)| uddhataH pravRddhakopaH / asau mataGgajaH madagajaH / pradhAvituM palAyitum / azaktaM sAmarthyarahitam / kaJcit kaJcitpuruSam / puraHprasAriNA puraHagrabhAge prasAriNA prasaraNazIlena / kareNa zuNDAdaNDena / jagrAha gRhNAti sma / gRha upAdAne liT / 7 // graheti / madamUDhamAna saH madena mUDhaM mohitaM mAnasaM yasya saH / saH madagajaH / hAheti hA hA iti / raveNa dhvaninA / pazyataH vokSamANasya / janasya lokasya hA hA iti pazya :: vIkSamANasya hA hA iti dhvani kurvantaM pazyantaM janamanAdatya udAsInaM kRtvA ( upekSya) ityabhiprAyaH / 'SaSThI cAnAdare' iti sssstthii| grahAgataM grahaM vazam ( grahaNama ) Agatam yAyAtam / 'grahe grAho vazaH' ityamaraH / (grahaH sUryAdinibandhoparAgeSu raNodyame / grahaNe pUtanAdo ca saihikeye'pyanugrahe / vizvalocanakozaH ) / taM puruSam / yathA sarvAvayavaiH sarveH avayavaiH / vyayujyata vyabhidyata / yujan yoge karmaNi laG / tathA, bhUtale mahItale / samAsphAlayati sma / AghAtayati sma / sphala laT / dRSTAntaH (?) 118 // vilokyeti / zAradameghanat zAradaH zaradi zaratkAle bhavo jAtaH meghavata vArivAhavat ( zaradi bhavaH zAradaH sa cAsau medho vArivAhaH tadvat ) / aGgena ca zarIreNa / jIvitena ca jIvanena / kSaNAta alpakAlAt / vilInaM naSTam / taM puruSam / vilokya vIkSya / kRpAGganAliGgitatuGgamAnasaH kRpaiva kAruNyamevAGganA vanitA tayAliGgitamAzliSTaM tuGgamunnataM mAnasaM cittaM yasya saH / ruupkm| kSitIzvaraH sArvabhaumaH / iti vakSyamANaprakAreNa / nirvedaM vairAgyam / jagAma yyo| gamla gatI liT // 9 // aho iti / yayA saMsArasthityA / svacApalAt / nijacAJcalyAt / zara bar3hakara usakI bagala meM kaThora loDhekA prahArakara diyA // 6! / isa taraha rAjAke Adezase abhyAsa karanevAle vorAMke dvArA usa hAthIko yuddhakI zikSA dI jA rahI thii| itane meM, saMyogakI bAta hai, usa uddhRta hAthIke sAmane eka aisA manuSya A gayA, jo daur3ane meM asamartha thaa| phira kyA thA, hAthone Age sUMDa phailAkara use pakar3a liyA // 7 // logoMmeM hAhAkAra maca gyaa| unake dekhate dekhate hAthIne-jo bilakula madAndha thA-pakar3ameM Aye hue usa manuSyako jamonapara aise DhaMgase de paTakA ki usake hAtha, paira Adi sAre aGga TUTa-TUTakara alaga jA gire // 8 // zaratkAlake meghakI taraha use kSaNabharameM hI zarIra aura jIvanake sAtha vilIna (marate) hote dekhakara kRpA rUpI aGganAne rAjA ajitasenake unnata hRdayase AliGgana kara liyA-usa puruSako mRtyuke mukhameM jAte dekhakara ajitasenako dayA A gyii| phira use vairAgya ho gyaa| usa samaya usake manameM isa prakArake vairAgyake vicAra utpanna hue // 6 // yaha saMsAra bahuta bar3e gaDDhe ke samAna hai / oha isameM par3e hue manuSyokI kSaNabhaGgara jIvanako avasthAko to dekho !, jisane atyanta dUra 1. 'nRpazAsanena' iti TokAkRtsaMmataH pAThaH, pratiSu tu 'nRpazAsanAnnaraiH' ityeva pATho dRzyeta / 2. A graha / 3. bhA yujir / 4. A spha laT / 5. za tuGgam uccam / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11, 13 ] navamaH sargaH gadena mukto'zaninA kaTAkSyate tadujjhitaH zastraviSAgnikaNTakaiH / aneka mRtyUdbhavasaMkaTe naraH kiyadvarAkazcirameSa 'jIvatu ||11|| vapurdhanaM yauvanamAyuranyadapyazAzvataM sarvamidaM zarIriNAm / tathApyayaM zAzvatameva manyate janaH pramohaH khalu ko'vyayaM mahAn ||12|| idaM karomyadya paruddineSvidaM parAryadazca pravidheyamityayam / aneka kartavyazatAkulaH pumAnna mRtyumAsannamapIkSituM kSamaH || 13 || zaratkAlasyAmbudairvArivAhaiH / samaM sAkam / taDidvilAsA: taDitaH saudAminyAH vilAsAH zobhAH / atidUreNa bhRzaM dUreNa viprakRSTena ( nitAntam - ityartha: ) / jitA : abhibhUtAH / bhavagartavartinAM bhavaH saMsAraH sa eva gartovaTaH tasmin vartinAM vidyamAnAnAm / nArANAM manuSyANAm / azAzvatIm anityAm / jIvitasthiti jIvanasthitim / pazyata vIkSadhvam / dRTa 3 prekSaNe loT / zaranmeghebhyo'pi vidyudvilAsebhyo'pi (ca) bhavasthitiratyantanitya iti bhAvaH || 10 || gadeneti / gadena rogeNa / muktaH tyaktaH / azaninA azanipAtena / kaTa kSyate bAdhyate kaTAkSa iti sundhAtoH karmaNi laT / tadujjhitaH tAbhyAM rogAzanibhyAmujjhito rahitaH / zastraviSAgnikaNTakaiH zastreNa Ayudhena viSeNa garalena agninA vahninA kaNTakaiH iva ( kaNTakaiH kSudrazatrubhizca ) / aneka mRtyU mani jJAne laT / ayam eSaH / adya idAnIm / idam etat / saMkaTe anekairbahubhi mRtyUdbhavaM maraNotpattibhiH (maraNotpattihetubhiH - iti yAvat ) saMkaTe vipattiyukte ( vyApte vA ) / saMsAre / varAka: ( dInaH ), 'varAko nAmavarjitaH' ityabhidhAnAt / kaH donaH / eSaH ayam / naraH manuSyaH / kiyat kiyatparyantam / 'ghatvidaM kimaH' iti ghatuH / kimidamaH koza' iti ki: Adeza: / ciraM sthiram / jIvatu prANAn dhArayatu / cirajovanaM nAsti -- ityabhiprAyaH / / 11 // vapuriti / zarIriNAM prANinAm / vapuH zarIram / dhanaM dravyam / yovanaM tAruNyam / AyuH AyuSyam / anyadapi dhAnyAdyapi / idam etat / sarvaM sakalam / azAzvatam anityarUpaM bhavati / tathApi azAzvatamapi / ayam eSaH janaH lokaH / zAzvatameva nityamiti / manyate budhyate / ko'pi kazcit / mahAn balavAn / mohaH khalu ajJAnaM khalu / / 12 / / idamiti / karomi vidadhAmi / DukRJ karaNe laT / paruddine tu AgAmidivase ' / idam etat karomi / parAri prAgAmidine' (parazvaH ) ' varutparAri - iti nipAtanam (vastutastu pUrvasmin saMvatsare parut, pUrvatare saMvatsare parAri - iti vyAkhyA bhavet, kintu granthakRtA svayaM 'paruddine' iti likhitam, ato vyAkhyAkRtApi tadanusAraM vyAkhyA kRtA / manye vIranandinA lakSaNayA 'paruddine' iyi vyalekhi / ) ada: idam / pravidheyaM karaNIyam / iti ( ittham ) / anekakarttavyazatAkulaH rahakara bhI zaratkAlake meghoMko aura unake sAtha capalAke vilAsako bhI apanI capalatAse parAjita kara diyA hai-- mAnavakA jIvana, zaratkAlIna meMghoM aura bijulI ke vilAsase bhI kahIM adhika asthira hai ||10|| yaha manuSya yadi rogase baca jAtA hai to vajra yA bijulIkA zikAra ho jAtA hai, aura yadi kisI taraha roga, vajra yA bijulI se baca bhI gayA to zastra, viSa, agni aura zudra zatruoMke rahate nAnA tarahake mautake kAraNoMkA saMkaTa hara samaya banA hI rahatA hai / aisI avasthAmeM vecArA yaha manuSya jI bhI kitanA sakatA hai ? || 11 || manuSyoM kA yaha zarIra, dhana, yauvana, Ayu evaM aura bhI saMsAra kI sabhI vastue~ vinazvara haiM / to bhI yaha manuSya ina sabhI vastuoM ko anizvara hI mAnatA hai / nizcaya hI yaha eka bar3A bhArI adbhuta ajJAna hai || 12 | yaha kAma Aja karatA hU~, yaha kala karUMgA aura phira yaha parasoM karane yogya hai, ataH parasoM karUMgA, isa taraha nAnA prakArake saikar3oM kAryoMmeM vyasta hokara yaha manuSya nikaTameM AyI huI tAnityA / 1. ka kha ga gha ma jatriti / 2. Ai pIkSitaM / 3. A dRzir / 4. za leT / 5. A 6. za 'bAdhyate' ita nopalabhyate / 7. za budhi mani / 8. A dine / 9. za prAgAdidine / 255 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 candraprabhacaritam bibheti pApAnna satAmasaMmatAnna manyate durgatiduHkhamuddhatam / vilobhyamAno viSayAmiSAzayA karotyakartavyazatAni mAnavaH // 14 // madAndhakAntAnayanAntacaJcalAH sadA sahante na sahAsituM zriyaH / jvalajjarAvajrahavirbhujo jaye kiyacciraM sthAsyati yauvanaM vanam // 15 / / 'kriyAvasAne virasairmukhapriyaH svayaM vihAsyaviSayavinAzibhiH / vilekhyate kAlamarIcimAlinaH karairhataM hA himasaMnibhaM vapuH / / 16 / / anekeSAM kartavyAnAM kAryANAM zatena bahanA (bAhalyena ) AkUlo vyAkUlaH / ayam essH| pumAn puruSaH / Asannamapi samopamAgatamapi / mRtyaM maraNama / IkSituM vIkSaNAya / na kSamaH na samarthoM bhavati / / 13 / / bibhetIti / viSayAmiSAzayA viSayANAM paJcendriyagocaraNAmAmiSasya svIkArasthAzayA abhilASeNa / vilomyamAnaH vimucya (hya ) mAnaH / mAnavaH mnussyH| satAM satpuruSANAm / asamatAt anabhyupagamAt / pApAt duritAt / na bibheti bhayaM na yAti / tribho bhaye laT / uddhataM pravRddham / durgatiduHkhaM durgatInAM narakAdidurgatInAM duHkhaM naSTam / na manyate na jAnAti / budhi mani jJAne laT / akartavyazatAni akartavyAnAM zatAni anekAni ( nAnA akartavyAni-ityarthaH ) / karoti vidadhAti / AkSepaH (1) // 14 / / madeti / madAndhakAntAnayanAntacaJcalAH madena andhaH ( andhAnAM ) kAntAnAM vanitAnAM nayanAnAM netrANAm anta iva avasAnam ( kaTAkSa-) iva caJcalA bhRzaM calanarUpAH / zriyaH sampadaH / sadA srvdaa| saha sAkam / AsituM sthAtum / na sahante samarthA na bhavanti / jvalajjarAvajra havirbhujaH jvalan jaraiva vArddhakyameva vajrahavirbhujaH ( vajrahavirbhuk vajra gni:, tasya ) / jaya vijaye sati ( jaya viSaye, jayAya-ityarthaH ) / yovanaM tAruNyam / vanaM kAnanam / kiyaccira kiyata sthirama ( kiyantaM kAlaM tAvata ) / sthAsyati / upamA // 15 // kriyeti / makhapriyaH makhe prathame ( anabhavAdI) priyaH prItirUpaiH (aapaatmdhuraiH)| kriyAvasAne kriyAyA anumavasyAvasAne prynte| virasyaiH (virasai. ) apriyaH / vinAzibhi: vinaashsholaiH| viSayaH pnycendriyvissyH| svayam aham (svata ev)| vihAsye virahiSye (vihAsyaH tyaajyH)| himasannibhaM himasya sannibhaM samAnam / vapuH zarIram / kAlamarIcimAlinaH kAla eva yama eva marIcimAlI sUryarUpaH tasya / rUpakam / karaiH kiraNaH / hataM bhI mRtyuko dekhaneke lie asamartha rahA karatA hai-(kariSyAmi kariSyAmi kariSyAmIti cintayA / mariSyAmi mariSyAmi mariSyAmIti vismRtam) // 13 // yaha manuSya, santa puruSoMke dvArA niSiddha pApase nahIM DaratA aura naraka Adi khoTI gatiyoMke bar3e-bar3e asahya duHkhoMko nahIM mAnatA, kintu pA~ca indriyoMke viSayake lobhameM phaMsakara saikar3oM aise-aise kAma karatA rahatA hai, jo kabhI nahIM karane cAhieM // 14 // lakSmI matavAlI nAyikAke kaTAkSoMkI bhA~ti caMcala hai| yaha kisoke sAtha sadA nahIM raha sktii| bur3hApA prajvalita vajrAgnike samAna hai| jaba manuSya usake caMgula meM phaMsa jAtA hai, taba yauvana rUpI vana usake sAmane kitanI dera TikA raha sakatA hai ?--jisa prakAra vajrAgnike prajvalita hote hI sArA jaMgala bhasma ho jAtA hai, isI prakAra jarAke Ate hI yauvana naSTa ho jAtA hai // 15 // indiyoMke viSaya prArambhameM priya, bhoganeke pazcAt apriya aura vinazvara haiN| ye svayaM hI mujhe chor3a deNge| yaha zarIra barphake samAna hai| jisa prakAra barpha sUryako kiraNoMse pighalakara naSTa ho jAtA hai| isI prakAra zarIra bhI kAlake 1. a karAvasAnevarasaH / 2. A degsya vAjchayA adhi| 3. za AsyituM / 4. A marIcimAlinaH suurysy| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 -11, 20] ekAdazaH sargaH zanairvihAsyanti gatazriyaM na mAM na bAndhavA baddhadhanarddhibuddhayaH / phalaprasUnapralaye hi kokilA bhavanti cUtAvanijaM jihAsavaH // 17 / / prapittu saMpakkaphalopamAnvitaM jagatyaho jIvitamatra jIvinAm / vilIyamAnA nicayAH kSaNakSayAH zubhAzubhaM 'naMSTumanIzvaraM param // 18 // kaSAyasArendhanabaddhapaddhatibhavAgniruttaGgataraH smutthitH| na zAntimAyAti bhRzaM parijvalanna yadyayaM jJAnajalainiSicyate // 16 // durAtmakAdeva bhavAd bhayaMkarAd bhavantyanarthA vdhbndhnaadyH| na te syurutkhAtatalaH sa ced bhavedahetukAH kvApi na kAryasaMpadaH // 20 // naSTaM sat / vilekhyate 2 jIrNa ( jIrNatvam ) neSyate / [ hA hanta ] / loG zleSaNe // 16 // zanairiti / baddhadhaddhibuddhayaH dhanaM dravyaM tacca RddhiraizvaryaM sA ca buddhidhiSaNA sA ca tathoktAH, baddhAH kRtA dhanadhibuddhayo yeSAM ( yaiH ) te / bAndhavAH jJAtayaH / gatazriyaM gatA rahitA ( naSTA ) zrIH sampad yasya tam, aizvaryarahitam ityrthH| mAM maa| zanaiH mandaM mandam / na vihAsyanti na tyajanti ( iti )na', kintu tyajantyeva / dvo nau prakRtamathaM dyotytH| phalaprasUnapralaye phalAnAM pakvAnAM prasUnAnAM kusumAnAM6 pralaye rahite ( avasAne ) sati / kokilAH pikAH / cUtAvanijam AmravRkSam / jihAsavaH tyaktumicchavaH / bhavanti hi / arthAntaranyAsaH ( prativastupamA) // 17 // prapitsviti / atra jagati loke| jIvAnAM prANinAm / jIvitaM jIvanam / prapitsusaMpakvaphalopamAnvitaM prapitsUnAM patanazIlAnAM saMpakvAnAM saMpUrNapariNatAnAM phalAnAmupamayAnvitaM yuktam / syAt / vilIyamAnAH Azra ( zri ) ymaannaaH| nicayAH parigrahAH / kSaNakSayAH kSaNe'lpakAle kSayo nAzo yeSAM te| syuH| zubhAzubhaM puNyapApakarma / naMSTuM nAzanAya / paraM kevalam / anIzvaraM sthAt asamarthaM syAt / jAtiH / / 18 / / kaSAyeti / kaSAyasArendhanabaddhapaddhatiH kaSAyAH krodhAdayasta evaM sArANi baliSThAni indhanAni kASThAni taibaMddhA paddhati marmArgo yasya saH / uttaGgataraH unnatataraH / samatthitaH utpnnH| parijvalan parito jvalan / ayam eSaH / bhavAgniH saMsArAgniH / jJAnajalaiH jJAnAnyeva jalAni taiH / yadi na niSicyate secanaM na kariSyate ( nokSyate ) / bhRzam atyantam / zAnti zamam / na AyAti nAgacchati / yA prApaNe laT / rUpakam / / 19 / / durAtmeti / durAtmakAt duSTasvabhAvayuktAt / bhayaMkarAt bhotikarAt / samparkase ghula-ghulakara naSTa ho jAtA hai // 16 // dhana-sampattike icchuka bandhu loga lakSmIke cale jAnepara dhIre-dhIre majhe nahIM choDa deMge, yaha bAta nahIM haiM-jaba taka mere pAsa dhana hai tabhI taka bandhu-bAndhava sAtha deMge, para jaba dhana calA jAyagA, maiM nirdhana ho jAU~gA, taba dhIre-dhIre sabhI loga kinArAkasI karane lgeNge| jaba phala-phUla vilIna ho jAte haiM, taba kokila Amake per3ako chor3a deneke lie utsuka ho jAte haiM // 17 // jagatmeM jIvoMkA jIvana giranevAle pake phalake samAna hai / oha yaha kitane khedakI bAta hai ! saMcita cetana aura acetana parigraha bhI kSaNabhaMgura hai / kevala zubha aura azubha karma hI aise haiM, jo binA phala diye naSTa nahIM ho sakate // 18 // krodha Adi kaSAya rUpI Thosa IMdhanase jisakA cAroM orakA mArga taiyAra kara diyA gayA hai; jo Upara uThakara bahuta UMcAI taka pahu~ca gayA hai aura jo khUba prajvalita ho rahA hai, isake Upara yadi jJAna jalakA siMcana na kiyA jAye to vaha saMsAra rUpI agni kabhI zAnta hI na ho // 19 // yaha saMsAra duSTa svabhAvavAlA hai, aura bhayaMkara hai| isIse vadha aura bandhana Adi anartha huA karate haiN| yadi saMsArakA mUla AdhAra (rAga) ukhAr3a diyA jAya to vadha bandhana 1. ka kha ga gha nssttu| 2. za vileSyate / 3. A bhinnN| 4. za jaatyH| 5. za neti na / 6. za 'kusumAnAM' iti nAsti / 7. za nssttuN| 33 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 [11, 21 candrapramacaritam naro vibadhyeta sarAgatAM gato na krmbhistdvipriitbhaavnH| nirantaraM muJcati vAri vAride vigAhituM dhUliralaM hi nAmbaram // 21 // carAcare nAsti jagatyabhoji yanna jantubhirjanmapayodhimadhyagaiH / kimeSa loko viSayAndhalocanaH parAGmukho nazyati'mokSasAdhanAt // 22 // durantabhogAbhimukhAM nivartayena zemuSIM yaH sukhleshlobhitH| kathaM kariSyatyuparUDhimAgatAmimAM sa janmavatatiM vinAzinIm / / 23 / / bhavAdeva sNsaaraadev| anarthAH apaayruupaaH| vadhabandhanAdayaH vadhastADanaM bandho bandhanaM to AdI ( AdI) yeSAM te| saH saMsAraH / utkhAtatalaH utkhAtaM talaM yasya saH bhaveccet yadi syAt / bhU sattAyAM ling| te vadhabandhanAdayaH / na syuH na bhaveyuH / kvApi kutrApi / kAryasaMpada: kAryasamRddhayaH ( kaaryaanniityrthH)| ahetukAH kAraNarahitAH / na syuH / asa bhuvi liG / arthAntaranyAsaH // 20 // nara iti / sarAgatAm abhilASavattvama / gata: yAtaH / naraH manuSyaH / karmabhiHzamAzabhabhedakarmabhiH / vibadhyeta na hyeta / badhi bandhane karmaNi ling| tadviparItabhAvanaH tasmAta sarAgapariNAmAd viparItA virAgarUpA bhAvanA yasya saH / na4 karmabhiH-(jJAnAvaraNAdikarmabhiH) na badhyeta / vAridheH samudrasya [vAride meghe] vAri jale (jalam) / nirantaraM nibiDam / muJcati sati tyajati sati / dhUliH rajaH / ambaram AkAzam / vigAhituM laGghitum / nAlaM samarthaM na bhavati hi / arthAntaranyAsaH // 21 // careti / carAcare carA jaGgamA acarAH sthAvarA yasmina tasmin / jagati loke / janmapayodhimadhyagaiH janmaiva payodhiH samudraH tasya madhyagairmadhyaM gataH / jantubhiH prANibhiH / yat vastu / na abhoji nAbhujyata / bhuja pAlanAbhyavahArayoH karmaNi luG / tad vastu / nAsti na vidyate / viSayAndhalocanaH viSayarandhe locane yasya saH / eSaH ayam / lokaH janaH / mokSasAdhanAt mokSasya sAdhanAd ratnatrayAt / parAGmukhaH san vimukhaH san / kiM kiMkAraNam / nazyati / AkSepaH (?) // 22 // duranteti / yaH sukhalezalobhitaH ( sukhaleze ) alpe-stoke sukhe lobhitaH protaH' ( mohitaH ) / 'poTAyuvati:-' ityAdinA samAsaH / durantabhogAbhimukhAt duranteSu duHkhAvasAneSu bhogeSu paJcendriyabhogeSu abhimukhAd AsaMjanAt ( durantabhogAbhimukhAM duranteSu duSpariNAmeSu bhogeSu paJcendriyaviSayeSu abhimukhA. mAsaktAm ) / zemuSI buddhim / na nivartayet na nirAkuryAt / saH jIvaH / uparUDhiM pravRddhim / AgatAm AyAtAm / imAm etAm / janmavratati janma saMsAra: tadeva vratatirlatA tAm / vinAzinI vinAza Adi bhI nahIM hoMge / binA kAraNake kArya kahIM bhI nahIM hotA // 20 // rAgI manuSyako hI karmabandhana ho sakatA hai, para jisakI bhAvanA rAgase rahita-vItarAga hai, use karma-bandhana nahIM ho sakatA / yadi megha lagAtAra pAnI barasAtA rahe, to AkAzameM dhUli nahIM ur3a sakatI // 21 // isa jaMgama aura sthAvara jagatmeM aisI koI vastu nahIM, jise saMsAra samudrake bIca meM par3e hue jIvoMne na bhogA ho| jaba bhogane yogya vastu nahIM rahI to phira kyA kAraNa hai jo manuSya viSayoMmeM andhA ho rahA hai aura samyagdarzana Adi muktike sAdhanoMse parAGmukha hokara duHkhI ho rahA hai // 22 // jo jarAse viSayasukhake lobhameM pha~sakara anta meM duHkha denevAle bhogoMkI ora jAtI huI apanI buddhiko nahIM lauTAtA, vaha khUba bar3hanevAlI saMsAra rUpI latAko kaise naSTa kara 1. ka kha ga ma rUpayati / 2. za leTa / 3.za lett| 4. Asa / 5.zana bhajapate / 6. za 'protaH'iti nAsti / 7. eva TIkAkRdabhimataH pAThaH, pratiSu tu 'durannabhogAbhimukhAM' ityeva pATho dRzyate / 8.na nivArayet / 9. A pratitaM / 10. A pratatiH / . Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 11, 20 ] ekAdazaH sargaH manuSyajanmedamavApya durlabhaM kSayAtkathaMcinmalinasya karmaNaH / bhavAmburAzau punarApadAM pade patanti te ye na hite vijAgrati ||24|| yadIdamAgantuka duHkhakAraNaM prazasyate saMsRtisaukhya majJakaiH / tadA prazaMsA padametadapyaho viSAnvitasyAstu guDasya bhakSaNam ||25|| nihatya nUnaM zamakhaGgadhArayA nibandhakAnadya kaSAyavidviSaH / varItumicchormama siddhikAminIM nibandumISTe' jagatIha kaH paraH ||26|| samuddhatAnpAparipUnhaniSyato vazaM svakarmaprakRtIzca neSyataH / tapovanaM prAptavato'pyakhaNDitaM tadeva rAjyaM mama siddhibhAginaH ||27|| yuktAm / kathaM kena prakAreNa / kariSyati vidhAsyati / DukRn karaNe lRT / rUpakam ||23|| manuSyeti / kathaMcit kenacit prakAreNa / malinasya malImasasya kaSTarUpasya ityarthaH / karmaNaH zubhAzubharUpasya / kSayAt nAzAt / durlabhaM duSprApam / idaM manuSyajanma manuSyabhavam / avApya labdhvA / ye puruSAH / hite mokSakAraNe / na vijAgrati na vijAgariNo bhavanti / te puruSAH / punaH pazcAt / ApadAm ApattInAm / pade sthAne / bhavAmburAzI bhava eva saMsAra eva amburAziH samudraH tasmin / patanti majjanti / patlR gatau laT / rUpakam // 24 // yaditi / Agantuka duHkhakAraNam Agantukasya bhaviSyato duHkhasya kAraNaM nimittam / saMsRtisaukhyaM saMsRteH saMsArasya saukhyaM sukham / ajJaH ajJAnijanaiH / yadi prazasyaste prastUyate / tadA tarhi / prazaMsApadaM prazaMsAyAH padaM sthAnam / etadapi idam ( api syAt ) - / viSAnvitasya viSeNa garalena anvitasya yuktasya / guDasya zarkarAyAH / bhakSaNaM sevanam / aho / ( saviSasya guDasya bhakSaNamiva saMsRtisukhaM na prazasyate - iti bhAvaH ) / AkSepaH (?) ||25|| nihatyeti / vibandhakAn pratibandhakAn / kaSAyavidviSaH kaSAyA eva krodhamAnAdaya eva vidviSaH zatravaH, tAn / zamakhaDgadhArayA zama eva rAgadveSanivRttipariNAma eva khaDgadhArA praharaNadhArA tayA / nUnaM nizcayena / nihRtya saMbhidya / adya idAnIm / siddhikAminI siddhireva mokSa eva kAminI vanitA tAm / varItuM pariNetum / iccho vAJchitasya / mama me / iha jagati asmin loke / nibandhuM niroddhum / paraH anyaH / kaH ko vA / ISTe samartho bhavati, na ko'pi ityarthaH / rUpakam ||26|| samuddhatAniti / samuddhatAn gavitAn / pAparipUn pApAnyeva ripavaH zatravaH, tAn / haniSyataH" hisiSyataH / svakarmaprakRtIH svasyAtmanaH 259 janmako pAkara jo sakegA ? ||23|| azubha karmake kSayase, bar3I kaThinAIse isa durlabha manuSya loga apane hitakI ora jAgarUka nahIM rahate, ve ApattiyoMke ghara svarUpa saMsAra sAgara meM phira jAgirate haiM ||24|| yaha sAMsArika sukha bhAvI duHkhoMkA kAraNa hai, phira bhI mUrkha loga yadi isakI prazaMsA kareM, to viSa mile hue guDakA bhakSaNa bhI prazaMsanIya honA cAhie ||25|| aba maiM krodhAdi kaSAya rUpI ror3A aTakAnevAle zatruoMko nizcaya hI zamatA rUpI khaDgakI dhArAse naSTa karake mukti kAntAkA varaNa karanA cAhatA hU~ / isa saMsAra meM phira anya kauna zatru hai, jo mujhe roka sake ? ||26|| jisa prakAra maiM yahA~ rahakara uddaNDa zatruoMko mAratA rahA, apane karmacAriyoM aura prajAjanoMko apane adhIna rakhatA rahA aura mana, vacana aura devI siddhiko prApta karatA rahA / isa taraha akhaNDa sAmrAjyakA svAmI rahA / isI taraha tapovanameM jAkara bhI maiM akhaNDa sAmrAjyakA svAmI banA rahU~gA / vahA~ jAkara maiM uddhata pApa rUpI zatruoMkA hanana karUMgA -- sabhI pApoMkA parityAga kara dU~gA / caMcala mana vacana aura kAyakI prakRtiko apane vazameM 1. A i vibandhu / 2. = kaSTakarasya / 3. = aSTavidhakarmaNaH / 4. = dattAvadhAnA na bhavinta / 5. = guDati rakSatIti guDaH - ikSurasakvAthaH, tasya / 'guDa ikSurasakvAthaH' iti haimaH / 6. A saMchidya / 7. = vAJchakasya / 8. = nAzayato nivArayato vA / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 candrapramacaritam [11,28tvameva bhogAmiSalobhyalokayaH kadarthanIzcitta ciraM cturgtiiH| prazAntimAyAhi mamAdhunApi kaM' kariSyasi klezamataH paraM param / / 2 / / vivekino janmavipattibhIravo nirApadAM saMpadi baddhacetasaH / apIndriyAnIkajaye yadIzate na madvidhAH siddhivadhUrabhartRkAH // 26 // nivartitAtmA viSayebhya ityasau punarbhaviSyadbhavabhArabhIlukaH / cakAra cittaM caturastapovane hitAnna yo'paiti sa eva paNDitaH / / 30 // karmaNAM manovAkkAyavyApArANAM prakRtIH svabhAvAn, pakSe caturaGgasenAmAtyAdiprakRtIzca / vazam adhonam / neSyataH yaasytH| tapovanaM prAptavato gatavato'pi / siddhibhAginaH siddhimAtmopalabdhiM bhAginaH AzrayazIlasya / mama me / tadeva, akhaNDitaM niSkaNTakam / rAjyam' / rUpakam / / 27 / / tvamiti / citta bho mAnasa / bhogAmiSalobhi bhogeSu paJcendriyaviSayeSu AmiSeNa AsaktyA lobhi vAJchAsahitam / kathinIH kad kutsito'rthaH prayojanamastyAsAmiti tathoktAH / ............'- ityAdinA smaasH| 'koH kadaci' iti kuzabdasya kad AdezaH / caturgatIH catasrazca tA gatayazca taaH| ciraM bahakAlaparyantam / [tvam] avalokayaH adarzayaH / ata pava tasmAt kAraNAt / paraM param utkRSTam / 'vIpsAyAm' iti dviH| ke klezaM zramam / kariSyasi vidhAsyasi / adhanApi idAnImapi / prazAntima upazamama / AyAhi aagcch| yA prApaNe loT // 28 // vivekina iti / janmavipattibhoravaH janma jananaM vipattimaraNaM tAbhyAM bhIravaH-bibhyatItyevaMzolAH bhayazolA:-ityarthaH 'bhyaH kru-' ityAdinA kra-pratyayaH / vivekinaH heyopAdeyavivekayuktAH / nirApadAm / ApadrahitAnAM siddhaanaam-ityrthH| saMpadi sNpttii| baddhacetasaH baddhaM saMbaddhaM cetazcittaM yeSAM te / madvidhA. mama sadRzaH / indriyAnIkajaye indriyANAM paJcendriyANAmanIkasya jaye'pi vijaya'pi / nezate samarthA na bhavanti / ( tat ) siddhivadhUH / mokSavanitA / abhartRkA patirahitA bhavati / mama samAna (nAH ) satpuruSA indriyajaye kRtayatnA na bhavanti ced mokSasya gantAro na santi tasmAnmokSavanitAyAH patirahitatvamityarthaH // 29 // nivartiteti / viSayebhyaH paJcendriyaviSayebhyaH / iti evaM prakAreNa / nivatitAtmA nivatito nivArita AtmA svarUpaM yasya sH| caturaH prauddhH| asau jIvaH / punaH pazcAt / bhaviSyadbhavabhArabhIluka: bhaviSyata eSyato bhavasya saMsArasya bhArAd bhIluko bibhetItyevaMzolaH / 'bhyaH kru-' ityAdinA kluka-pratyayaH / tapovane tapo'nuSThAne / cittaM mAnasam / cakAra karoti sma / yaH purussH| hitAt sanmArgAt / nApati karUMgA / jJAnAvaraNAdi karmoMkI prakRtiyoMko apane adhIna bnaauuNgaa| AtmAke zuddha svarUpakI siddhi prApta kruuNgaa| isa prakAra gharakI taraha tapovana bhI mujhe sukhadAyI siddha hogA // 27 // re mana ! bhogoMkI AsaktimeM phaMsakara tUne duHkha denevAlI cAroM gatiyoMko cirakAla taka dekhA hai| tU aba bhI zAnta ho jA / mere lie isase bhI bar3hakara aura kauna sA kleza utpanna karegA? // 28 // heya aura upAdeyako jAnanevAle, janma aura jarAse DaranevAle aura hRdayase mukta jIvoMkI ratnatraya rUpa sampattiko cAhanevAle mujha jaise loga bhI yadi indriyoMkI senAko jotanemeM samartha nahIM hosakate to kahanA cAhie ki mukti kanyA kuMvArI hI raha jAyagI // 29 // isa taraha ajitasenakA mana viSayoMse vimukha ho gayA aura use bhAvI janmaparamparA bojha mAlUma par3ane lago / phalataH vaha usase Darane lgaa| phira usa catura cakravartIne tapovana jAnekA vicAra kara liyA / yaha usane ThIka hI kiyA; kyoMki jo hitake mArgase dUra nahIM bhAgatA vahI paNDita 1. A i ki| 2. = adhInatAm / 3. = nytH| 4. = sakalam / 5.= saMpatsyate, itizeSaH / 6. za tamiti / 7. za 'kad' iti nAsti / 8. za 'iti' iti nopalabhyate / 9. = pIDAm / 10. za liT / 11. za 'siddhAnAma-ityarthaH' iti nAsti / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 11, 34 ] ekAdazaH sargaH vihartumatrAvasare samAgataM mahIpatirbhUriguNaM guNaprabham / savRndamajJAnatamastamoripuM munIndramudyAnacarAdabuddha saH // 31 // nizamya tasyAgamanaM sa pAvanaM zivaMkarodyAnamupetya tasthuSaH / mudAbhyudasthAdacireNa viSTarAtkRtI kRtArtho'hamiti bruvanvacaH ||32|| janena paureNa vRtaH purAdasau niritya taddhAma jagAma bhUmatiH / pracAlayandharmakathAM samaM nRpaiH samanvitaiH saMsRtiduHkhabhIrubhiH ||33|| tasya tasyopavane vanecaro nidarzayAmAsa samutkacetasaH / viviktamatyantamajantukaM zuci mahAmunerAzramamAzritaM zriyA // 34 // nApayAti / sa eva paNDitaH viveko / arthAntaranyAsaH ||30|| vihartumiti / atra asmin / samaye vairAgyabhAvanAprastAve / saH mahIpatiH ckrvrtii| vihartuM vihArArtham / samAgataM samAyAtam / bhUriguNaM bhUrayo bahulA guNA yasya tam / savRndaM vRndena munisandohena saha vartate iti savRndaH tam / ajJAnatamastamoripum ajJAnameva tastimiraM tasya tamoripuM sUryam / guNaprabhaM guNaiH prabhAtIti guNaprabhaH, taM guNaprabhanAmadheyam / munIndraM munipatim / udyAnacarAt udyAne caratItyudyAnacaraH, tasmAt, vanapAlakAt ityarthaH / abuddha abudhyata / budhi mani jJAne luG / jAti: / / 31 / / nizamyeti / zivaMkarodyAnaM zivaMkaram iti ( nAmakam ) udyAnam / upetya Agatya / tasthuSaH adhyuSataH / tasthau iti tasthivAn tasya tasthuSaH / 'liTaH kvasukAno' iti kvasuH / tasya guNaprabhasya / mahAmuneH mahAmunIzasya / Agamanam AyAnam / nizamya zrutvA / ahaM kRtArthaH kRtaH saMpUrNo'rthaH prayojanaM yasya saH kRtakRtya ityarthaH / iti evam / vacaH vacanam / bruvan bhASamANaH / mudA saMtoSeNa / acireNa zIghram / viSTarAt siMhAsanAt / abhyudasthAt abhyudatiSThat / SThA gatinivRttau luG ||32|| janeneti / paureNa pure bhavenauM / janena lokena / vRtaH pariveSTitaH / asau bhUpati: ajitasenacakrI / purAt nagarAt / niritya nirgatya / dharmakathAM dharmasya ratnatrayAtmakadharmasya kathAM prasaGgam / pracAlayan vistArayan pravartayan vA / zamAnvitaiH zamena madhyasthapariNAmenAnvitairyukteH / saMsRtiduHkhabhIrubhiH saMsRteH saMsArAjjAtAd duHkhAt kaSTAd bharbhayazIlaH / nRpaiH bhUpatibhiH / samaM sAkam / taddhAma tasya munerdhAma sthAnam / jagAma gacchatisma / gamlR gatau liT ||33|| gatasyeti / upavane ArAme / gatasya yAtasya / samutkacetasaH samutkaM samutsukaM cetazcittaM yasya tasya / tasya cakriNaH / vana (ne) caraH vanapAlakaH / viviktam ekAntam / ajantukaM nirjantukam / zuci pavitram / atyantaM nitAntam / zriyA zobhayA / AzritaM sevitam / mahAmuneH guNaprabhakahalAtA hai ||30|| isI avasarapara rAjA ajitasenako vanapAlase patA lagA ki vihAra karane ke lie eka mahA guNI aura ajJAna andhakArako miTAneke lie sUryakI barAbarI karanevAle AcArya guNaprabha apane saMghake sAtha udyAnameM padhAre haiM ||31|| zivaMkara nAmaka udyAnameM padhArakara vahIM ThaharanevAle muni rAjaguNaprabhake punIta Agamanake zubha samAcAra sunakara buddhimAna rAjA ajitasena 'maiM kRtakRtya ho gayA' ye vacana bolatA huA bar3I prasannatAse turanta ho apane Asana se uThakara khar3A ho gayA ||32|| puravAsiyoMse ghirA huA rAjA ajitasena apane nagarase nikalakara zAnta pariNAmavAle aura sAMsArika duHkhoMse DaranevAle rAjAoMke sAtha dharmacarcA karatA huA zivaMkara nAmaka udyAna meM pahu~cA, jahA~ munirAja padhAre hue the ||33|| tapovana meM pahu~ca - kara rAjAkA mana munirAjake darzanoMke lie aura bhI adhika utsuka ho uThA / taba mAlIne use munirAja Azramake darzana karAye, jo ekAnta, jIva-jantuoMse rahita, pavitra aura prAkR 261 1. A cha tasyAgamanaM mahAmuneH 2. A i nirItya / 3. A i zamAnvitaiH / 4. ka kha ga gha ma 'vane mahIpatiH / 5. A 'pure bhavena' iti nAsti / 6. za nirItya / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 candrapramacaritam [1,35gRhItayogaM tapasA kRzIkRtaM dadarza kaMcinmunimAtapasthitam / divAkarAMzuprakaraikalakSyatAM 'prayAtamunmUlitamohavidviSam // 35 / / prabhAvanAyAM jinavartmano rataM vizuddhasiddhAntapayodhipAragam / samudyataM dharmakathApravartane yati dharitrIpatirakSatAparam // 36 / / nayapramANAMzubhirujjvalAtmabhiH pravAdikhadyotacayaM parAbhavam / nayantamuddayotitalokamaikSata prajApatiH kaMcana sAdhubhAskaram // 37 // trikAlamadhyasthamananyagocaraM parokSavastUpadizantamaJjasA / svamArgamAhAtmyanidarzanodyataM vyalokatAnyaM sa nRpastapodhanam / / 38 / / munondrasya / AzramaM sthAnam / nidarzayAbhAsa darzayatisma / dRza' prekSaNe NijantAlliT / / 34 / / gRhIteti / [ gRhotayogaM ] gRhItaH prazasto yogo dhyAnaM yasya ( yena ) tam / tapasA baahyaabhyntrruuptpsaa| kRzIkRtaM prAgakRza idAnoM kRzaH kriyate sma kRzokRtaH, taM sUkSmokRtam / 'karmakartRbhyAm-' ityAdinA cviH / 'dhvI cAnavyayasya-' iti IkAraH / Atapasthitam Atape Atapayoge sthitam / divAkarAMzuprakaraikalakSyatAM 5 divA divasaM karotIti divaakrH| divA [-vibhA-] nizA-' ityAdinA divA zabdAta parAt karote: Sa-(Ta-) pratyayaH, divAkarasya sUryasyAMzUnAM kiraNAnAM prakarasya nivahasya ekAM mukhyarUpAM lakSyatA ke lakSyatvam / prayAtaM gatam / unmUlitamohavidvaSam unmUlitaH samUlamudbhUto moha eva vidviT zatruryena tam / kaMcinmunim ekaM munozam / dadarza pazyati sma / dRza prekSaNe liT / jaatiH||35|| prabhAvanAyAmiti / jinavartmanaH jinamArgasya / prabhAvanAyAM pravardhane / rataM tatparam / vizuddhasiddhAntapayodhipAragaM vizuddho nirmalaH siddhAntaH paramAgamaH sa eva payodhiH samudraH tasya pAragaM pAradazvAnam / dharmakathApravartane dharmasya ratnatrayAtmakasya kathAyAH prasaGgasya pravartane karaNe / samudyataM saprayatnam / aparam anyam / yati munim / dharitrIpatiH bhUmipatiH / aikSata dadarza / IkSa darzane laG / rUpakam // 36 / / nayeti / ujjvalAtmabhiH nirmalasvarUpaiH / nayapramANAMzubhiH nayA naigamAdayaH pramANe pratyakSaparokSe tAnyevAMzavaH kiraNAH tH| pravAdikhadyotacayaM pravAdino mithyavAdinasta eva khadyotA jyotiriGgaNAsteSAM cayaM samUham / parAbhavaM tiraskAram / nayantaM prApayantam / udyotitalokam udyotitaH prakAzito loko yena tam / kaMcana ekam / sAdhubhAskaraM sAdhurmuniH sa eva bhAskaraH sUryaH, tam / prajApatiH janapatiH / aikSata apazyat / zleSo rUpakaJca // 37 // trikAleti / trikAlamadhyasthaM trayANAM bhUtabhaviSyadvartamAnarUpANAM kAlAnAM samayAnAM madhyasthaM madhye vartamAnam / ananyagocaram anyeSAmajJAninAmagocaramaviSayam / parokSavastu parokSatika zobhAse yukta thA // 34 // vahA~ ajitasenane kisI muniko Atapa yogameM sthita dekhA, jo dhyAnamagna the; tapasyAse kRzakAya the; jinake Upara sUryako kiraNeM par3a rahIM thIM-jo dhUpameM baiThe hue the aura jinhoMne moha rUpI zatruko mUlase naSTakara diyA thA jo nirmoha the // 35 // rAjA ajitasenane eka anya sAdhuko jina mArgako prabhAvanAmeM tatpara dekhA, jo nirmala Agama rUpI samudrake pAragAmI the aura dhArmika carcA calAneke lie sadA taiyAra rahA karate the // 36 // cakravartI ajitasenane kisI sAdhuko sUryako barAbarI karate dekhA-jisa prakAra sUrya apanI ujjvala kiraNoMse jugunuoMko hataprabha kara detA hai aura samasta lokako prakAzitakara detA hai, isI prakAra ve munirAja naigama Adi naya aura pratyakSa Adi pramANa rUpI ujjvala kiraNoMse anyavAdI rUpI juganuoMko parAsta karake sAre saMsArako jJAnakA prakAza dekara Alokita kara rahe the // 37 / / ajitasenane anya sAdhuko trikAlavartI, dUsaroMke dvArA ajJAta tathA parokSa 1. a ka kha ga ma prayAnta / 2. A dRshir| 3. za svastikAntargataH pATho nopalabhyate / 4, za 'prayAtaM gatam' iti nAsti / 5. A dRzir / 6. za dravardhamAne / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -11,4.] ekAdazaH sargaH 263 anekaceSTairiti paryupAsitaM tapasvivRndairavinindyavRttibhiH / narezvarastaM praNipatya yoginAmadhIzvaraM stotumiti pracakrame // 39 / / manasvibhirnAtha bhavAnbhavAntakRdvicintyate yaH kSaNamAtmavedibhiH / vrajanti te'pyAttazubhAH kRtArthatAM kRtArtha dRSTe tvayi kA vicAraNA // 40 // jaganmahAmohatamaHpaTAvRtaM kudRSTisevAparivRddhavibhramam / / kathaM vibudhyeta tavAMzumAlino na saMcareyuyadi vAGmarIcayaH / / 41 / / matIndriyaM vastu padArtham / ajasA sAkalyena' yathAsvarUpeNa ( yathAsvarUpaM ) vA / upadizantaM nirUpayantam / svamArgamAhAtmyanidarzanodyataM svasya mArgasya varmanaH mAhAtmyasya sAmarthyasya nidarzane prakAzane udyatamu. dyuktam / anyaM punarekam / tapodhanaM tapa eva dhanaM yasya tam / saH nRpaH ckrvrtii| vyalokata aikSata / loka darzane laGa / rUpakam // 38 // aneketi / iti uktaprakAreNa / anekaceSTaH anekaiH svAdhyAyAdibhizceSTeyApAraiH / anindyavRttibhiH anindyA stutyA vRttirvartanaM yeSAM taiH / tapasvivandaiH tapasvinAM munAnA vRndaiH samUhaH / paryupAsitaM pUjitam / yoginAM munInAm / adhozvaram adhipatim / taM guNaprabhamanIzvaram / praNipatya praNabhya / narezvaraH naranAthaH / stotuM stuti kartum / iti vakSyamANaprakAreNa / pracakrame prArabhate sm| krama pAdavikSepe liT / 'propAbhyAM samarthAbhyAm' iti taGa / atizayaH // 39 // sanasvIti / kRtArtha kRto niSpanno'rthaH prayojanaM yasya tatsaMbodhanaM ( tatsaMbaddho ) bho nidhanaprayojana ( kRtakRtya iti yAvat ) / nAtha svAmin / bhavAntakRt bhavasya saMsArasyAnto'vasAnaM taM karotIti tathoktaH / bhavAn pUjyastvam / manasvibhiH smygjnyaanibhiH| AtmavedibhiH svarUpajJaiH / yaiH puruSaH / kSaNaM svalpakAlaparyantam / vicintyate dhyAyate (dhyAyyate) ityarthaH / bhavacchabdaprayoge prathamapuruSaH / te'pi puruSAH / api zabdo'nirdhAraNArthaH / AttazamAH AttaM svIkRtaM zubhaM puNyaM yaiste svIkRtapaNyAH bhUtvA / kRtArthatAM niSpannaprayojanatvam / vrajanti gacchanti / vraja gato laT / tvayi bhavati / dRSTe vilokite sati / kA vicAraNA ko vA vicAro'sti-ityarthaH / tava smaraNamAtreNa sarve kRtapuNyA bhavanti, tvadarzanena tu zubhA"bhUripuNyA bhavanti-ityabhiprAyaH // 40 // jagaditi / mahAmohatamaHpaTAvRtaM mahAn moho'jJAnaM sa eva tamAMsi teSAM paTo nivahaH tenAvRttamAruddham / kudRSTisevAparivRddhavibhramaM kudRSTInAM mithyAdRSTInAM sevayA AzrayeNa parivRddhaH pravRddho vibhramo bhAntiryasya tat / jagat lokaM ( kaH ) / aMzumAlinaH sUryasya / tava te / vAGmarIcayaH vAca eva padArthoMkA vAstavika upadeza dete, evaM sAdhu mArgake mahattvako prakaTa karanemeM tatpara rahate dekhA // 38 // isa prakArako prazasta ceSTAoMse yukta aura zlAghya vRttivAle muni saGghase pUjita una guNaprabha nAmake yogikATa-AcAryako praNAma karake rAjA ajitasenane unakI stuti isa prakArase zurU kii-||39|| he nAtha; jo AtmajJAnI manasvI bhava paramparAko naSTa karanevAle ApakA kSaNabhara bhI dhyAna kara lete haiM, ve bhI zubha pariNAmoMko prApta karake kRtakRtya ho jAte haiM, phira he kRtakRtya ! Apake darzana kara lene para to vicAra hI kyA karanA hai ? kSaNa-bhara dhyAna karanevAle bhI jaba kRtakRtya ho jAte haiM, to sAkSAt darzana karanevAloMkI kRtakRtyatAkA honA to sutarAM siddha haiM / isameM vicAra karanekI kyA AvazyakatA hai ? // 40 // jisake Upara mahAmohake andhakArakA pardA par3A huA hai aura jise mithyAdRSTiyoMkI sevA karanese bhrama bar3ha gayA hai, vaha jagat, bodhako kaise prApta karatA, yadi Apa sarIkhe muni-sUryako vANI rUpI kiraNoMkA 1. za sAmarthyena / 2. za vartanasya / 3. A 'sAmarthyasya' iti nAsti / 4. A loka / 5.avekA nAnA ceSTA vyApArA yeSAM taiH / 6. bhA 'atizayaH' iti nAsti / 7. A dhyayate / 8. za purussaaH| 9. za vicAraH ko vA, vicAraNA nAsti-ityarthaH / 10.za 'tu' iti naasti| 11. prA 'zubhA' iti naasti| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 candrapramacaritam [11, 42nirAzrayANAM patatAmadhogatAvasi tvamAlambanamIza dehinAm / tvameva sopAnapathaH sthirAzrayo vimuktisaudhArabhuvaM yiyAsatAm // 42 / / svabhAvajaiH kSAntidayAdamAdibhiH pariphuTatkundasamAnakAntibhiH / prakAzitaM vizvamameyatAM gataistvayA guNaizcandramasA ca razmibhiH // 43 // jagatyamuSmindivasAdhipopama tvadIyavAgbhAsurarazmibhAsite / na mArgazuddhirhatakairalambhi yairna tainaM ghUkAyitamatra jantubhiH // 44 // vibhindato hArdamanekajanmajaM tmstvaashessjgdgurornyH| vilokitaM vaktramapUrvabhAsvato vRthaiva teSAM bata janma janminAm // 45 / / vacanAnyeva marIcayaH kAntayaH / yadi na saMcareyuH na vyApnuyuH / cara gtibhkssnnyoling| kathaM kena prakAreNa / vibudhyeta jAnIyAt / budhi mani jJAne liG // 41 // nirAzrayANAmiti / Iza bhoH svAmin / adhogato nrkgto| patatAM nimajatAm / nirAzrayANAM nirAdhArANAm / dehinAM jIvAnAm / tvaM pralambanama [tvam Alambanam ] AdhAraH / asi bhavasi / asa bhuvi laT / vimuktisodhAgrabhuvaM vimuktirmokSaH sa eva sovo mandiraM tasyAgrabhuvamagrabhUmim / yiyAsatAM yAtumicchatAm / sthirAzrayaH sthiraadhaarH| sopAnapathaH sopAnasyArohaNasya panthAH mArgaH / 'RkpU: pathyapo't' iti at-pratyayaH / tvameva bhavAneva / rUpakam // 42 // svabhAveti / svabhAvajaiH nisrgjaiH| parisphuTatkundasamAnakAntibhiH parisphuTato vikasataH kundasya kundapuSpasya samAnA saTazo kAntiSu tiryeSAM taiH| ameyatAM saMkhyArahitatvam / gataiH yAtaiH / zAntidayAdamAdibhiH zAntizca dayA ca damazca tathoktAH ta eva Adayo ( AdI) yeSAM taiH / gaNaiH / tvayA bhavatA / razmibhiH kiraNaiH / candramasA candreNa ca / vizvaM sarvam / prakAzitaM vibhAsitam / tulyayogitA // 43 // jagatIti / divasAdhipopama divasAdhipasya sUryasyopama samAna ( upamA sAmyaM yasya tatsaMbuddho he divasAdhiyopama he sUryasamAna) / tvadIyavAgbhAsurarazmibhAsite tvadIyAyAH tava saMbandhAyAH vAco vacanasya bhAsureNa prakAzanazolena razminA bhAsite prakAzite ( tvadIyavAgbhireva bhAsurarazmibhirbhAsite) / jagati loke / hatakaH nikRSTaH / yaH, mArgazuddhiH mArgasya ratnatrayAtmakasya zuddhirnemalyam / na alambhi na labha ( mtha ) te sma / DulabhiS prApto luG / taiH jantubhiH prANibhiH / atra asmin tvayi / na cUkAyitaM, na cUkavadAcaritam ( iti) na, kintvAcaritameva / upamA // 44 // vibhindata iti / anekajanmajam aneka janmajAtam / hArda hRdayasaMbhavam / tamaH timiram / vibhindata: chindataH / azeSajagadguroH azeSasya sakalasya jagato lokasya guroH zreSThasya / saJcAra na huA hotA to // 41 // he Iza ! kisokA Azraya na milanese adhogatimeM giranevAle prANiyoMko tuma hI Azraya ho aura mukti mahalake UparI sire taka pahu~canekI abhilASA karanevAloMko tuma hI majabUta sopAnamArga-sIr3hI ho // 42 // munivara ! Apane apane svAbhAvika, vikasita honevAle kundapuSpake samAna nirmala, tathA agaNita kSamA, dayA aura dama Adi guNoMse pUre vizvako prakAzita kiyA hai aura candramAne apanI svAbhAvika, vikasita honevAle kunda puSpake samAna zubhra evaM agaNita kiraNoMse samUce vizvako prakAzita kiyA hai // 43 // he munIndra ! Apa sUryake samAna haiN| Apane apanI vANI rUpI dedIpyamAna kiraNoMse isa jagatko prakAzita kara diyA hai, kintu phira bhI jina abhAge prANiyoMne ratnatraya rUpa mArgako nirmalatA nahIM prAptakI, unhoMne ullUkA-sA AcaraNa nahIM kiyA, yaha bAta nahIM hai // 44 // he AcAryavarya ! jIvoMke hRdaya meM bhare hue aneka janmoMke pApa yA ajJAnake andhakArako naSTa karanevAle, 1. a ma sthirazriyo ; ka kha ga sthirA zriyo / 2. za leTa / 3. za leT / 4. za a-pratyayaH / 5. A jagaditi / 6. = tava saMbandhinyAH / 7. = nAlAbhi / 8. bhA bhindataH / . Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 -11, 49] ekAdazaH sargaH apAyamuktAM padavIM pare na yAM cirAdapi prApayituM parikSamAH / tvadAzrayastAmacireNa lambhayankaroti nazcetasi nAtha vismayam // 46 / / kaSAyanAmnAM vijayena vairiNAmanazvarazrIpratibandhakAriNAm / taveza yaH prAdurabhUnmahodayo bhavAdRzAmeva girAM sa gocaraH // 47 // stutiM vidhAyeti munemanoharAM puro niSaNNe vinayena bhuuptau| savigrahaprazrayapuJjazatinAM nipeturakSINi samaM tapobhRtAm // 48 // pravRttasaMbhASaNayomithastayorudaMzudantadyatidIpitAzayoH / dhRtaikacandradyujigISayA svayaM mahI tadA dvInduriva vyajAyata // 46 // apUrvabhAsvataH apUrvasya nUtanasya bhAsvataH sUryasya / tava te| vaktraM mukham / yaiH na vilokitaM na nirIkSitam / teSAM janminAM jIvAnAm / janma jIvanam / vRthaiva niSphalameva / bata hanta / upamA ( vyatirekaH ) // 45 / / apAyeti / atha anantaram / pare anye / apAyamuktAm apAyena bAdhayA muktA rahitAm / yo padavI sthAnam / cirAdapi bahukAlAdapi / prApayituM yApayitum / parikSamAH samarthAH / na-na bhavanti / tvadAzrayaH tvadAzrayayuktaH / tAM padavom / acireNa zIghram / lambhayan prApnuvan / naH asmAkam / cetasi citte / vismayama Azcaryam / karoti vidadhAti / DukRJ karaNe laT // 46 // kaSAyeti / Iza bho nAtha / kaSAyanAmnAM kaSAya iti nAma yeSAM teSAm / anazvarazrIpratibandhakAriNAma anazvarazriyo mokSasampadaH pratibandhaM tikUlaM kurvantIti pratibandhakAriNaH, teSAm / vairiNAM zatrUNAm / vijayena jayena / tava te / yaH mahodayaH abhyudayaH / prAdurabhUt prakaTo'bhavat / bhU sattAyAM luG / saH, bhavAdRzAmeva bhavAniva pradRzyante te bhavAdRzaH, teSAmeva, tvAdRzAmeva-ityarthaH / 'tyadAdi-' ityAdinA bhavacchabdAd dRzeH kSi / 'Adyad-' ityAdinA dIrghaH / girAM vAcAma / gocaraH viSayo bhavati / atizayaH / / 47 // stutimiti / iti uktaprakAreNa / muneH guNaprabhamaneH / manoharAM manohararUpAm / stuti stotram / vidhAya viracayya / vinayena jJAnAdivinayena / pUraH agre| niSaNNe upaviSTe / bhUpatI kssitipto| savigrahaprazrayapuJjaGkinAM vigraheNa dehena saha vidyamAnAnAM prazrayANAM vinayAnAM puJja iti rAziriti zaGkinAM zaGkAyuktAnAm / tapobhRtAM yatInAm / akSoNi nayane / samaM yugapat / nipetuH cikSipatuH / pallU gatau liT / sahoktiH / / 48 / pravRtteti / udaMzudantadyutidIpitAzayoH sAre saMsArako dharmopadeza denevAle aura isIlie apUrva sUryake rUpameM prakaTa honevAle Apake mukhakA jinhoMne darzana nahIM kiyA, una jIvoMkA janma vyartha hI hai / yaha bar3e hI khedakI bAta hai ! // 45 // he nAtha ! sArI bAdhAoMse rahita evaM nitya jisa muktipadavIko anya loga cirakAlameM bhI prApta nahIM karA sakate, usIko tumhArA Azraya zoghra hI prApta karavAkara hamAre mana meM Azcarya utpanna kara rahA hai // 46 // mukti lakSmIkI prAptimeM bAdhA DAlanevAle krodha, mAna, mAyA aura lobha nAmaka zatruoMko jIta lenese he nAtha ! jo ApakA mahAn abhyudaya prakaTa huA hai, vaha Apa sarIkhe mahAmuniyoMko vANIkA viSaya hai-Apa sarIkhe viziSTa jJAnI muni ho usakA varNana kara sakate haiM // 47 // isa taraha guNaprabha muniko stuti-jo sabake manako haranevAlI thI-karake rAjA ajitasena unake Age vinaya pUrvaka baiTha gyaa| use mUrtimAn vinaya yA vinayakI mUrti ke rUpameM dekhanevAle muniyoMkI dRSTi eka ho sAtha AkRSTa huIsabhI muni use eka hI sAtha dekhane lage // 48 // munirAja guNaprabha aura rAjA ajitasenakA 1. = nirapAyAM, nityAmiti yAvat / 2. = muktim / 3. = lambhayitum / 4. = tavAlambanam / 5. = prApayan / 6. = prAtikUlyam / 7. A kvip / 8. za yAnAm / 9. = patitAni / Jain Education Internal Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [11, 50mahIbhRnastasya satAM praNAyakaH sa dharmavRddhiM parighuSya pAvanIm / / vilokitAzeSamukhenduraspRho guNAnurAgAd giramityupAdade // 50 // nimittabhAvena madasya bhUyaso nisargataH pArthivatA vyavasthitA / mahAnubhAve punaratra sAnyathA pravartate pazyata pazyatAdbhatam / / 5 / / nayena nRNAM vibhavena nAkinAM gataspRhANAM vinayena yoginAm / mahIbhujAmeSa nijena tejasA tanoti citte satataM camatkRtim // 52 / / udaMzanAm udgatA bahiH (Urdhva ) gatA aMzavaH kiraNA yeSAM teSAM dantAnAM radanAnAM dyutyA kAntyA dIpitA: prakAzitA AzA dizo yayo: tyoH| tayoH munipatibhUpatyoH / mithaH parasparam / pravRttasaMbhASaNayoH pravRttaM kRtaM saMbhASaNaM yayoH tayoH stoH| dhRtaka vandradyujigISayA dhRtaH saMbhRta ekazcandro yasyA (yayA) sA tathoktA, dhRtakacandrA cAso dyozca tAM jigISayA jetu macchayA, ekacandropetAkAzaM jetumicchayA-ityarthaH / ji4 abhibhave tasya sana-pratyaye 'je liT sani' iti dvirbhAve pUrvAta parasya kuH kvrgaadeshH| mahI bhUmiH / tadA tatsamaye / dvonduriva candradvayasahiteva / vyajAyata samabhavat / janaiG prAdurbhAve laG / utprekSA // 49 / / mahIbhRta iti / satAM satpuruSANAm / praNAyakaH prabhuH / vilokitAzeSamukhenduH vilokitA vokSitA azeSANAM sarveSAM mukhAni vaktrANyeva candrA yena sH| aspRhaH vAJchArahitaH / saH gunnprbhmuniishH| tasya mahIbhRtaH ajitasenacakriNaH / pAvanI pavitrAm / dharmavRddhi dharmavRddhirastu-ityAziSam / [ parighuSya ] saMghuSya nirUpya / guNAnurAgAt guNaprItyAH / iti vakSyamANaprakAreNa / giraM vAcam / upAdade uvAca / DudAJ dAne liT / rUpakam // 50 // nimitteti / nisargataH svabhAvataH / bhUyasaH bahulasya / madasya garvasya / nimittabhAvena kAraNasvarUpeNa / pArthivatA bhUmipatitvam / vyavasthitA vikSiptA / atra ckreshvre| mahAnubhAve mahAsAmarthyena yukte / tvayi, punaH pazcAt / sA pArthivatA / anyathA madanimittAbhAvena / pravartate vidyate / vRtUG pravartane laTa' / ( iti ) adbhutam Azcaryam / pazyata pazyata vokSadhvaM vIkSadhvam' / 'vIpsAyAm' iti dviH // 51 // nayeti / eSaH ajitasenacakrI / nRNAM manuSyANAm / citte manasi / nayena nayaguNena / nAkinAM devAnAm / vibhavena aizvaryeNa / gataspRhANAM vAJchArahitAnAm / yoginAM munInAm / vinayena vinayaguNena / mahIbhujAM bhUmipatInAm / ApasameM vArtAlApa hone lgaa| isa avasarapara donoMke dA~tokI zubhra kAntise sArI dizAe~ prakAzita ho uThoM, jisase aisA pratIta hone lagA, mAno kevala eka hI candramAko dhAraNa karanevAle AkAzako jItanekI icchAse pRthvIne usa samaya do candramA dhAraNa kara liye hoM // 46 // guNaprabha samasta muniyoMke nAyaka the| ve nispRha the| unhoMne sabhIke ceharoM kI ora dRSTipAta kiyA, aura rAjA ajitasenako 'dharmavRddhi rastu'--'dharmakI vRddhi ho' kahakara AzIrvAda diyaa| phira usake guNoMke prati anurAga honese unhoMne ye vacana khe-1||50|| rAjA honA svabhAvase hI bahuta bhArI madakA kAraNa hai, yaha bAta bahuta pahalese ho nizcita hai| phira bhI isa prabhAvazAlI cakravartI meM yaha madavAlI bAta bilakula viparIta hai-cakravartI honepara bhI ise ( ajitasenako ) tanika bhI ahaGkAra nahIM hai / dekho, dekho, yaha kitane AzcaryakI bAta hai ! // 51 // yaha apanI nItise manuSyoMke, vibhUtise devoMke; vinayase nispRha yogiyoMke aura pratApase rAjAoMke citta meM nirantara camatkAra utpanna kara rahA hai-isakI nIti, vibhUti, vinaya aura pratApako dekhakara kyA manuSya, kyA deva, kyA yogI aura kyA rAje-maharAje sabhIko Azcarya 1. A dyutinA kAntinA ( ? ) / 2. = yAbhyAm / 3. = prArabdham / 4. za ji ni / 5. A jnii| 6. za ling| 7. =nishcitaa| 8. = mahAprabhAve / 9. za 'mada' iti nAsti / 10. A vRtu vartane laT / 11. A 'vImadhvam' iti nAsti / 12. A 'iti' nopalabhyate / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 11, 56] ekAdazaH sargaH 267 tulAvyatIto vinayaH kva cedRzaH kva sArvabhaumI prabhuteyamIhazI / niSevyate sarvaguNo guNairayaM parasparaprItimupAgatairiva // 53 // / na tAdRzI sve vibhave na bAndhave na cApi saMsArasukhe manohare / yathAsya cintA paralokasAdhane hitAnubandhyAcaritaM mahAtmanAm / / 54 / / vadantamevaM tamuvAca bhUpatiH samAsataH prazrayanamramastakaH / yiyAsatastAvakameva dhAma me tvadAgamaH pUrvakRtaH kRtaH zubhaiH / / 5 / / padAtisArthA vibhavAzca bAndhavA bhavanti pAte zaraNaM na durgtau| samAkalayyeti mama pravartate tvadIyasevAspRhameva mAnasam // 56 // nijena svakIyena / tejasA prabhAveNa / satatam anvrtm| camatkRtim Azcaryam / tanoti karoti / tanU vistAre laTa / citte-iti prtyekmbhisNbdhyte| dIpakaH ( kam ) / .52 // tulAmiti / tulAvyatItaH tulayA upamayA vyatIto'tItaH / IdRzaH etAdRzaH / 'tyadAdi-' ityAdinA kvi / vinaya: vinayaguNaH / kva ca kutra ca / sArvabhaumI sArvabhaumasya cakriNaH saMbandhinI, tathoktA / 'pRthivI sarvabhUmibhyAmaJ' iti aJ-pratyayaH / iyam essaa| IdRzI etaadRshii| prabhutA vibhutvam / kva kutra / sarva guNaH nikhalaguNavAn / ayam eSaH / guNaiH vinayAdiguNaH / parasparaprAtim Anyonyaprotim / upAgatairiva AyAtairiva / niSevyate ArAdhyate / SevRJ sevane karmaNi laT / utprekSA / / 53 // neti / asya cakriNaH / paralokasAdhane paralokasya uttara gateH sAdhane / yathA cintA buddhiH / tAdRzo tAdagryA / sve svkiiye| vibhave saMpadi / na-na bhavati / bAndhave bandhujane'pi, na / manohare mnohrruupe| saMsArasukhe sAMsArikasukhe'pi ca, na / na-iti pratyeka bhasaMbadhyate / dIpakaH ( kama ) / mahAtmanAM mhaaprussaannaam| Acaritam AcaraNam / hitAnubandhi hitAnusAri hi / arthAntaranyAsaH // 54 // vadantamiti / evama uktaprakAreNa / vadantaM bruvantam / taM munipatim / prazrayanamramastakaH prazrayeNa vinayena namro namanazIlo mastako yasya sH| bhUpatiH cakravartI / samAsataH saMkSepAt / uvAca bravIti sma / braja vyaktAyAM vAci liT / tAvakaM tvadIyam / 'yuSmadasmado'J kho-' ityAdinA aJ, tadyoge tavakAdezaH / dhAmaiva sthAnameva / yiyAsataH gantumicchoH / me mama / tvadAgama: tavAgamanam / pUrvakRtaiH prArajanmakRtaH / zubhaiH puNyaiH / kRtaH / anumitiH / / 55 / / padAtIti / durgatI narakAdidurgatI / pAte patane / padAtisArthAH padAtInAM bhaTAnAM sArthAH samUhAH / vibhavAzca sampadazca / bAndhavAzca ho rahA hai // 52 // kahA~ aisI anupama namratA aura kahA~ sAre bhUmaNDalakI aiso prabhutA-aiso namratA aura aisI prabhutA kisI eka vyaktimeM nahIM ho sakatI, kevala yahI eka aisA vyakti hai, jisameM paraspara virodhI ye donoM guNa-namratA aura prabhutA dRSTi-gocara ho rahe haiM / ina guNoMkI taraha isameM aura bhI sabhI guNa haiM, jinako dekhanese aisA pratIta hotA hai mAno sabhI guNoMmeM eka dUsareke prati prIti utpanna ho jAnese ve milakara isakI sevA karane lage hoN| // 53 // ajitasenako paraloka sAdhanekI jaisI cintA rahA karatI thI, vaisI apane vaibhava, bandhu-bAndhava aura manohara sAMsArika sukhakI nahIM rahatI thii| ThIka hai, mahAtmAoMkA AcaraNa hitakA anusaraNa karanevAlA hotA hai // 54 // isa prakAra kahate hue guNaprabhase rAjA ajitasena vinayase sira navA kara saMkSepameM yoM bolA-maiM ApahIke sthAna meM-jahA~ isase pahale Apa the-AnA cAhatA thA, kintu mere pUrvajanmake zubha karmake udayase Apa svayaM yahIMpara padhAra gaye haiN|||55|| naraka Adi khoTo gatiyoMmeM girate samaya sainika, vaibhava aura bandhu-bAndhava rakSA nahIM kara sakate, yaha soca karake 4. Aza 1. ka kha ga gha ma tulAM vyatI / 2. a ka kha ga gha ma padAtipUrvA / 3. A tanu / tuleti / 5. mA Seva, za SovRkSa / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 candrapramacaritam [11, 57prasIda nastadvaradAtmadIkSayA yataH prasAdo bhavataH kiyAnapi / zubhaM tanotyAzu nihanti cAzubhaM karoti kiM vA na satAmanugrahaH // 57 / / niveditAntaHkaraNasya bhUbhujaH parIkSituM sAhasikasya sAhasam / tadoyavAJchAvinivartanocitaM patirmunInAM punarityavocata // 58 / / tapo vapurbhiH kaThinaiH suduSkaraM yadarjitaM' sAdhujanena mAdRzA / kathaM saheransukumAramUrtayo bhavAdRzAH kungkumleplaalitaaH||59|| dayAvato dharmadhanasya dhImatAmanindyavRttasya parArthasaMpadaH / caritrametad gRhamedhino'pi te tapobhRtAmAracaNAnna bhidyate / / 60 / / bandhavazca / zaraNaM rakSaNam / na bhavanti na santi / bhU sattAyAM laT / iti evam / samAkalayya vicArya / mama me / mAnasaM cittam / tvadIyasevAspRhameva tvadIyAya sevAya spRhameva vAJchitameva ( spRhA vAJchA yasya tat, bhavadIyasevAbhilASi - ityarthaH ) / pravartate vidyate // 56 / / prasIdeti / tat tasmAt kAraNAt / varada bho iSTadAyaka / asmadIkSayA2 asmAkamokSaNena (AtmadIkSayA svadokSayA, sAdhudokSayA-ityarthaH ) / naH asmAkam |prsiid prasanno bhava / yataH, bhavataH tava / prasAdaH kAruNyam / kiyAnapi laghurapi / 'ghatvidaM kima:' iti ghatu-pratyayaH / 'kimidama: koz' iti ki- dhAdezaH / Azu zIghram / zubhaM puNyam / tanoti karoti / tanU vistAre laT / azubhaM pApam / hanti nihiMsati / han hiMsAgatyorlaT / satAM satpuruSANAm / anugrahaH kAruNyam / kiM vA kimiSTam / na karoti na vidadhAti / arthAntaranyAsaH // 57 // nivediteti / niveditAnta:karaNasya niveditaM vijJApitamantaHkaraNaM yasya tsy| sAhasikasya samarthasya / bhabhajaH bhamipateH / sAhasaM sAmarthyama / parIkSituM parIkSaNAya / manInAM yoginAma / patiH vibhaH / tadIyavAJchAvinivartanocitaM tadIyAyA bhUpasaMbandhinyA vAJchAyA dIkSAsvIkArAbhilASasya nivartace nirAkaraNe ucitaM yogyam / vacanam / punaH pazcAt / iti vakSyamANaprakAreNa / avocat abravIta / brU vyaktAyAM vAci luG / 'asi iti vc-aadeshH||58|| tapa iti / yat, kaThinaH krkshaiH| vapubhiH zarIraiH / suduSkaraM kartumazakyam / tapaH bAhyAbhyantararUpam / mAdRzA mama sadRzena / sAdhujanena sAdhureva janastena munijnen| ajitaM kRtam / sukumAramUrtayaH sukumArA komalA mUrtiH zarIraM yeSAM te, mRduzarIrAH ityarthaH / kuGkumalepalAlitAH kukumasya kAzmIrajasya lepena vilepena lAlitA viraajitaaH| bhavAdazAH tvAdazAH / 'tyadAdi-' ityAdinA kvi. pratyayaH / kathaM kena prakAreNa / saheran sahyAsu': / Sahi marSaNe liGa / viSamAlaGkAraH // 59 / / dayeti / dayAvata: kAruNyavataH / dharmadhanasya dharma eva dhanaM yasya tasya / dhImatAM buddhimdbhiH| anindyavRttasya styutyAcaritasya / merA mana aba kevala ApakI sevAke lie hI lAlAyita hai||56|| isalie he manorathako pUrA karanevAle munirAja mujhapara prasanna hoiye, aura mujhe jinadIkSA pradAna kIjie; kyoMki ApakA thor3A-sA bhI prasAda kalyANako bar3hAnevAlA aura akalyANako naSTa karanevAlA hai| santa puruSoMkA anugraha kyA nahIM kara detA hai ? // 57 // isa taraha apane manobhAvako vyakta karanevAle sAhasI rAjA ajitasenake sAhasakI parIkSA karaneke uddezyase munirAja guNaprabha usakI icchAko badalaneke lie ucita rItise punaH yoM kahane lge-||58|| rAjan ! mujha sarIkhe sAdhuvargane kaThora zarIrase jisa ghora aura kaThina tapakA arjana kiyA hai, use tuma sarIkhe sukumAra evaM kAzmIrI kezarakA zRGgAra karanevAle loga kaise sahana kara sakate haiM ? // 59 / / rAjan ! tuma dayAlu ho; bhavo 1. ka kha ga gha ma yadarpitaM / 2. eSa TokAkRdabhimataH pAThaH pratiSu tu 'AtmadIkSayA' ityeva pATho dRzyate / 3. za prasAdataH kAruNyAt / 4. A kirAdezaH, za keraadeshH| 5. A tanu / 6. = yena / 7. za dIkSAstvityabhi / 8. = itizeSaH / 9. za 'sahyAsuH' iti nAsti / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 -11, 63] ekAdazaH sargaH dayAparaH sAdhurataH paratradhIratastvametAmanuzAdhi medinIm / samuddharaMllokamanAthamAyugaM kimasti dInoddharaNAtparaM tapaH // 61 // udIritAyAmiti vAci sUriNA patiH prajAnAmacalAntarAzayaH / samAhitaH zreyasi pakSamAtmanaH punadRDhIkartumupopacakrame // 62 // ziraHsamabhyaya'mapoza laGghayate mayA yadetadbhavato'nuzAsanam / vihAya janmavyasanAni vidyate munIndra naivAparamatra kAraNam / / 63 / / parArthasaMpadaH parArthA paraprayojanA saMpad yasya tasya / gRhamedhino'pi gRhasthasyApi / te tava / etat idam / caritram AcaraNam / tapobhRtAM munInAm / AcaraNAt caritrAt na bhidyate' bhedo na kriyate bhidRJ vidAraNe karmaNi laT // 60 // dayeti / tata: tasmAt / dayAparaH dayayA kAruNyena paraH zreSThaH / sAdhurataH sAdhuSu muniSu rataH prItaH / paratradhIH paratrottaragatI dhobuddhi ryasya saH / anAthaM nirAdhAram / lokaM janam / samuddharan pAlayan etAm imAm / medinI bhUmim / AyugaM yugaparyantam / anuzAdhi rakSa / zAsu anuziSTo loT / 'zAdhyedhijahi' iti sAdhuH / dInoddharaNAt anAthoddharaNAt / param utkRSTam / tapaH tapazcaraNam / kimasti kiM vartate, na kimapi-ityarthaH / arthAntaranyAsaH // 61 / / udIriteti / sUriNA muninA / iti uktaprakAreNa / vAci vacane / udIritAyAM nirUpitAyAM satyAm / acalAntarAzayaH acalo'ntarAzayo yasya saH / zreyasi mokSe / samAhitaH saMnaddhaH / prajAnAM lokajanAnAm / patiH prabhuH / AtmanaH svasya / pakSam aGgIkAram / pRnaH pazcAt / dRDhokatuM sthirIkaraNAya / upopacakrame' prArabhate sma / kramU pAdavikSepe liT / 'propotsaM pAdapUraNe' iti dviH / 'propAbhyAM samarthAbhyAm' iti taG / / 62 // zira iti / Iza prbho| munIndra munipate / ziraHsamabhyaya'mapi zirasA mastakena samabhyaya' pUjanIyamapi / bhavataH tava / yat kAraNAt / etat idam / anuzAsanam AjJA / mayA, laGghayate atikramyate / laghu gato karmaNi laT / atra gRhasthatve / janmavyasanAni'' janitaduHkhAni vihAya parityajya / aparam anyat / kAraNaM hetuH / naiva vidyate naivaasti| vidi' sattAyAM laT // 63 / / dharmako apanI sampatti samajhate ho; tumhAre caritrakI, vidvajjana bhI prazaMsA karate haiM aura tuma apanI sampattiko paropakArameM lagAyA karate ho / ataeva yaha spaSTa hai ki tuma gRhastha ho kintu tumhArA caritra sAdhuoMke caritrase bhinna nahIM hai // 60 // rAjan ! tuma sadA dayA karane meM tatpara rahate ho; sAdhuoMke bhakta ho aura tumhArI buddhi paralokakI ora lagI rahatI hai| ataH tuma yugake antataka anAtha logoMkA uddhAra karate hue isa pRthvIpara zAsana kro| donoMke uddhArase bar3hakara aura tapa kauna sA hai ? // 61 // AcArya guNaprabhake yoM kahanepara bhI rAjA ajitasena apane vicAroMse vicalita nahIM huA / cUMki vaha mukti pAneke lie pratijJA kara cukA thA, ataH apane pakSako puSTa karaneke lie punaH yoM bolA- // 62 // he munIndra ! ApakI yaha AjJA mere lie zirodhArya evaM pUjanIya hai, kintu phira bhI maiM isakA jo ulaGghana kara rahA hU~, usakA kAraNa gRhastha avasthAmeM rahanese honevAle janma, jarA aura 1. = bhedaM na bhajate / 2. A bhidira / 3. za 'dayAparaH' iti nAsti / 4. za leT / 5. za tasyAm / 6. eSa TokAkRbhimataH pAThaH, pratiSu tu 'athopacakrame' ityeva pATho vartate / 7. A kramu / 8. = yasmAt / 9. mA ladhi / 10. = anuzAsanalaGghane / 11. = janmano janmajarAmaraNAnAM duHkhAni / 12. A vida / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 candrapramacaritam [11,64 bahuprakArA yadi na syuraGginAmaniSTayogAdikRtA duraadhyH| jinendracandrAcaritaM suduHsaha saheta kaH satyamidaM mahAvratam // 64 / / vicitraduHkhA bhavamRtyusaMtatiH pralIyate ced gRhamedhinAmapi / bhavAdRzAmekavivekacakSuSAM' bhavedRthA tahiM tapaHparizramaH // 65 // iti bruvantaM tamudAraceSTitaM jinendradIkSAnihitaikamAnasam / vinizcitakAntatadIyanizcayo vizAmadhIzaM muniranvamanyata // 66 // tataH sa tenAnumato mahopatirvitIrya rAjyaM jitazatrusUnave / tapo'grahItsaMyamabhArabhUSaNaM vimuktaye muktaparigrahagrahaH // 67 / / bahviti / aGginAM jIvAnAm / aniSTayogAdikRtA aniSTasyAhitakaNTakAderyogAdinA saMbandhAdinA, Adizabdena viyogAdirgRhyate, kRtA vihitAH / bahuprakArAH nAnAprakArAH / durAdhayaH duSTapIDAH / yadi na syuH na bhaveyuH / jinendracandrAcaritaM jinendra candreNAcaritaM pravRttam / sudussaha soDhumazakyam / satyaM satyarUpam / idam etat / mahAvrataM paJcamahAvratAdikam / kaH ko vA / saheta kSamata, na ko'pi-ityarthaH / saMsAre sukhaM vartate cet, jinendrapAdAcaritaM kRcch tapazcaraNaM munayaH kinimittmaacrnti-ityrthH| anumitiH / 64 / / vicitreti / vicitraduHkhA vicitraM duHkhaM yasyAM saa| bhavamRtyusantatiH bhavAnAM jananAnAM mRtyUnAM maraNAnAM santatiH smhH| gahamedhinAmapi gRhasthAnAmapi / pralIyate ceta vinazyati ceta / lIDa zleSaNe laTa / tarhi, ekavivekacakSuSAm eko mukhyo viveka eva cakSu ryeSAM teSAm / bhavAdRzAM yuSmAdRzAm / tapaHparizramaH tapasaH tapazcaryAyAH parizramaH prayAsaH / vRthA niSphalaH / bhavet syAt / bhU sattAyAM liGaH // 65 // itIti / vinizcitakAntatadIyanizcayaH vinizcito nirNIta ekAnto dRDhastadIyastasya saMbandhI nizcayo nirNayo yena saH / muniH yatiH / iti uktaprakAreNa / bruvantaM bhASamANam / udAraceSTitam udAraM mahacceSTitaM vyApAro yasya tama / jinendradIkSAnihitaikamAnasaM jinendrasya jinezvarasya dIkSAyAM tapaHsvIkAre nihitaM sthApitamekaM makhyaM mAnasaM cittaM yasya' tam / vizAM mahatAm / adhIzaM prabhum / anvamanyata anumanyate sma / mani' jJAne laG / anumitiH // 66 / / tata iti / tata: pazcAt / tena munIndreNa / anumataH saMmataH / saH mahopati: bhUmipatiH / jitazatrusUnave'' jitazatruriti sUnave putrAya / rAjyaM bhUpatitvam / vitIrya datvA muktaparigrahagrahaH muktastyaktaH parigraha eva graho yena saH / saMyamabhArabhUSaNaM saMyamasyendriyanigrahasya bhAra evAtizaya eva bhUSaNamalaMkAro yasya maraNake ghora duHkhoMko chor3akara aura kucha nahIM hai // 63 / / yadi jIvoMko iSTa viyoga aura aniSTa saMyoga Adike nimittase honevAlI nAnA prakArako burI-burI mAnasika vyathAeM na hotI to jinendra bhagavAnne jisakA svayaM prayoga kiyA hai, usa durdhara aura satya mahAvratako kauna pAlatA ? saMsAra sukhamaya hotA to sacamuca hI koI mahAvrata pAlana karanekA kaSTa na uThAtA // 64 // vicitra duHkha denevAlI janma aura maraNako paramparA yadi gRhasthoMko bhI naSTa ho jAya to Apa sarIkhe parama vivekiyoMke tapazcaraNakA parizrama vyartha hI calA jAya / / 65 / / ajitasenakI ceSTAoMmeM udAratAkA puTa rahatA thA aura usakA mana kevala jinadIkSAkI ora hI lagA huA thaa| usake muMhase ukta bAteM sunakara munirAjane usake dRr3ha nizcayako nizcita rUpameM jAna liyaa| isake pazcAt guNaprabhane use jinadIkSAkI anumati de do // 66 // isake pazcAt ajitasenane munirAja guNaprabhase jinadIkSAko svIkRti pAte hI apane jitazatru nAmake 1. ka kha ga gha ma dRzAmeva vive| 2. mA 'mahAvrataM' iti nAsti / 3. za vratAdhikam / 4. = paramparA / 5. A za liG / 6. A 'laT iti nAsti / 7. za leT / 8. za ytii| 9. = yena / 10. A manu / 11. = jitazatrusaMjJakAya sutAya / . Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. - 11,71] ekAdazaH sargaH tapazcaranyoramaghoramAnasaH sthiraikaparyaGkakRtasthitirbahiH / ninAya nistriMzahimAnilAhato nizA dhRtiprAvaraNaH sa haimanIH / / 8 / / vibhISaNolkAzatapAtaduHsahe ghanAgame ghoradhanAndhakAriNi / sa vAridhArA musalAkRtIH kRtI kSapAsu sehe tarumUlamAsthitaH // 69|| tape'bhisUrya pratimAvyavasthitaH sa taptasacIsadRzairavaH krH| na tudyamAno'pi cacAla yogataH sthirA hi santaH karaNIyavastuni // 7 // mano dadhadvAdazasu pratikSaNaM sa bhAvanAsu dhravamadhvAdiSu / cudAdibhiH kSuNNamadona bAdhituM parApa hairjAtucidapyazakyata / / 71 / / tat / tapaH tapazcaraNam / vimuktaye mokSAya / agrahIt gRhNAti sma / grahI upAdAne luG / rUpakam / / 67 / / vapa iti / ghoraM bhayaMkaram / tapaH tapazcaraNam / caran Acaran / aghoramAnasaH aghoraM saptabhayarahitaM mAnasa mano yasya saH / bahiH baahyprdeshe| sthiraikaparyaGkakRtasthitiH sthireNa dRDhena ekena paryaGkena paryaGkAsanena kRtA vihitA sthiti:4 sthAnaM yasya sH| nistrizahimAnilAhataH nistrizena tIkSNena himena zItalenAnilena vAyunAhataH pIDitaH / dhRtiprAvaraNaH dhatidhairya saiva prAvaraNaM vastraM yasya saH / saH ckro| hemanI: hemantAH sNbndhiniiH| hemantazabdAda aNi, 'lakto'Ni' iti talope sati haimana iti bhavati, tasmAt 'TiTTaNaityAdinA Do', haimanI iti bhavati / nizAH rAtrIH ninAya nayatisma / NIj prApaNe liT / / 68 / / vibhISaNeti / vibhISaNolkAzatapAtaduHssaheM vibhISaNAnAM bhayaMkarANAmulkAnAmazanInAM zatasyAnekasya pAtena patanena duHsahe se Dhumazakye / ghoradhanAndhakAriNi ghoreNa bhayaMkareNa ghanena nirantareNa andhakAreNa yukte / dhanAgame varSAkAle / kRtI puNyavAn / tarumUlaM vRkSamUle / AsthitaH / 'zIG sthAso'' ityAdinA AdhAre dvitIyA / saH cakro / kSapAsu nizAsu / musalAkRtoH musalAkArAH / vAridhArAH jaladhArAH / sehe sahate sma / Sahi marSaNe liT / jAtiH // 69 / / tapa iti / tape grISmakAle / abhisUryaM sUryAbhimukham / pratimAvyavasthitaH pratimayA pratimAyogena vyavasthita AsthitaH" / saH ajitasenamuniH / taptasUcIsadRzaH taptAyAH saMtaptAyAH sUcyAH sadRzaH samAnaH / karaiH kiraNaiH / tudyamAno'pi pIDyamAno'pi / yogataH yogAt / na cacAla na calati sma / cala kampane liT / santaH stpurussaaH| karaNIyavastuni karaNIye kartuM yogye vastuni prayoge / sthirA hi nizcalA hi / arthAntaranyAsaH .170 / mana iti / adhruvAdiSu anityAdiSu / dvAdazasu dvAdazavidheSu putrako rAjya sauMpa diyA, samasta parigrahakA parityAga kara diyA aura phira saMyamake prakarSase suzobhita honevAle tapako grahaNa kiyA // 67 // cakravartI ajitasenane jinadIkSA lekara ghora tapa tapanA zurU kara diyaa| unake mana meM sAta bhayoM meM se koI eka bhI nahIM thaa| ve nagarake bAhara khule maidAna meM sthiratAse paryaGkAsana lagAkara vaiThe hue the| unhoMne dhairyakA or3hanA or3hakara teja barphIlI vAyuke AghAtako sahate hue hemantakI rAteM bitAyIM / / 68 // bhayaGkara saikar3oM ulkApAtoMse asahya aura ghora andhakArase ghire hue varSAkAla meM ve puNyavAn cakravartI muni vRkSake nIce baiThakara mUsalAdhAra varSA sahate the // 69 // ve ajitasena muni grISmaRtumeM sUryake sAmane pratimAyoga lagAkara khar3e ho jAyA karate the| garamakI gaI suiyoMke samAna pratIta honevAlI sUryako kiraNoMse pIr3ita kiye jAnepara bhI ve yogase vicalita nahIM hote the| santa puruSa nizcaya hI apane kartavya-mArgase kabhI Digate nahIM // 70 // muni ajitasena apane manako 1. a A i sUrya pratimAM, ka kha ga gha ma sUrya pratimaM vya / 2. A i kSuNnamayo', ka kha ga gha kSannamanA / 3. A graha / 4. = avasthAnaM / 5. = yena / 6. A GIpi / 7. za 'vibhISaNAnAM' iti nAsti / 8. A AzritaH / 9. A 'adhizaGsthAsAM karma' aSTAdhyAyI 1 / 4 / 46 / 10. A Saha / 11. A AsitaH / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 [ 11, 71 itthaM vidhAya vividhaM sa tapastapazrIvyAliGgitaH pariNatojjvaladharmalezyaH / dhyAyangurunguNagurUn hRdayena paJca prANAnsamAdhimaraNena munirmumoca // 72 // prANyAcyutaM sapadi kalpamathAcyutendro bhUtvApsaroja namano nayanAbhirAmaH / samyaktparatnaruciro'nubhavansa tasthau divyaM sukhaM dvayadhikaviMzatisAgarAyuH ||13|| cyutvA tato vigalitAyurasAvihAbhUstvaM ratnasaMcayapure nRpa padmanAbhaH / putro jagadvijayinaH kanakaprabhasya mAtA ca te janamanojJa suvarNamAlA ||74 || candraprabhacaritam 3 1 ( dhAsu ) / bhAvanAsu anuprekSAsu / dhruvaM nizcayena / pratikSaNaM kSaNaM prati / manaH mAnasam / dadhat gharan / kSuNNamada: kSuNNazcUrNIkRto mado yena saH / saH muniH / kSudAdibhiH kSutpramukhaiH / paroSa hai: ", jAtucidarpi sakRdapi / bAdhituM poDitum / na azakyata na zakyo'bhUt / zakla zaktau karmaNi laG // 71 // itthamiti / ittham anena prakAreNa / vividhaM nAnAprakAram / tapaH tapazcaraNam / vidhAya kRtvA / tapaH zrIvyAliGgitaH tapaH zriyA tapolakSmyA AliGgitaH saMzliSTaH / pariNatojjvaladharmalezyaH pariNatAH pariNAmaM gatA ujjvalAH pra ( projjvalA gharmA uttamakSamAdayo lezyAH pItAdayo yasya saH / guNagurUn 'guNairmahataH / paJca paJcasaMkhyAn gurUn parameSThinaH / hRdaye citte / dhyAyan cintayan / sa muni: ajitasenamuniH / samAdhimaraNena samAdhinA prazastadhyAnena yuktena maraNena nidhanena / prANAn asUn / mumoca tatyAja / muclUJ mokSaNe liT / jAtiH // 72 // | prApyeti / atha maraNAnantaram / acyutanAmadhemam / kalpaM svargam / sapadi zIghram / prApya gatvA / acyutendra: acyutAbhirUpendraH / bhUtvA janitvA / apsarojanamanonayanAbhirAmaH apsarasa eva janA lokA ( apsarasAM janA vargAH ) teSAM manasAM mAnasAnAM nayanAmabhirAmo ( priyo ) bhAsamAnaH / samyaktvaratna ruciraH samyaktvameva zraddhAnameva ratnaM tena ruciro manoharaH / dvadyadhikaviMzatisAgarAyuH dvAbhyAmadhikaviMzatyA vizatipramANaiH sAgaraiH sAgaropamaiH pramitamAyuryasya saH / saH acyutendra : divyaM svargajam / sukhaM saukhyam / anubhavan nivizat / tastho AsAMbabhUva / SThA gatinivRttau liT // 73 // cyuveti / nRpa bho bhUpate / vigalitAyuH vigatAyuH / basI acyutendraH / tataH acyutakalpAt / cyutvA Agatya / iha atra | ratnasaJcayapure ratnasaJcayahara samaya nizcaya hI anitya Adi bAraha bhAvanAoMmeM lagAye rahate the-- unake manameM raha-rahakara jagat anitya hai, azaraNa hai - ityAdi bhAva utpanna hote the / gRhastha avasthAmeM jisa taraha pUrNa saphala rahe, usI taraha ve sAdhu avasthA meM bhI pUrNa saphala hue, phira bhI unheM ahaGkAra nahIM thA - - unheM apane tapakA mada nahIM thA / bhUkha pyAsa Adiko parISaheM unheM kabhI tanika bhI bAdhA nahIM pahu~cA sakIM // 71 // isa prakAra ajitasena munine aneka prakArakA tapa kiyA, jisase unake Upara tapojanita zobhA dRSTigocara hone lagI- aura unake kSamA Adi dasa dharmoM aura zubha lezyAoM meM nikhAra A gayA / guNoMmeM mahAn pA~ca parameSThiyoMkA hRdayase dhyAna karate hue unhoMne samAdhimaraNa pUrvaka prANoMkA tyAga kiyA ||72 || isake pazcAt ve zIghra hI acyuta nAmaka solahaveM svarga meM jAkara acyutendra-acyuta svargake indra hue / ve vahA~ apsarAoMke vargako atyanta priya the, inheM dekhakara apsarAoMkA mana prasanna ho jAtA thA aura unake netra bhI usImeM rama jAyA karate the / ve samyagdarzana rUpI ratnase sundara the-- samyagdRSTi the / bAIsa sAgara taka unhoMne vahA~kA divya sukha bhogA || 73 // Ayu samApta honepara tuma acyuta svargase cyuta hokara ratna saJcayapura meM lokavijetA rAjA 1. ma bhUtvA sarojanayanoMdeg / 2. = kSaNaM kSaNaM prati, sarvadaiva - ityarthaH / 3. za gharat / 4. kSujjATharAgnijA pIDA' iti haimaH / 5. A pariSahaiH / 6. za 'api' nAsti / 7. A hitAdayo / 8. 'guNaiH' iti padaM nAsti / 9. za 'sena' iti nAsti / 10. za zAtam / . Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 11, 77 ] janmAvalImiti yathAvadasau nigadya tUSNImabhUnmunipatirmunivandyapAdaH / rAjApi pUrvabhavakIrtana hRSTaromA baddhAJjalirya tivRSaM punarityuvAca // 75 // janmAntarANi bhagavanbhavataH prasAdAjjJAtAni saMzayamupaiti tathApi cetaH / tatpratyayaM kamapi nAtha kuruSva yena niHsaMzayA bhavati dhIrmama saMzayAnA // 76 // tadbhAratImiti nizamya jagAda bhUpaM saMdehapaGkamapahastayituM munIndraH / yUthaM tvadIyanagare dazame'hni hitvA dantI madAndhamatireSyati kazcideka ||77|| ekAdazaH sargaH nAmanagare / jagadvijayinaH lokavijayinaH / kanakaprabhasya kanakaprabhabhUpasya / padmanAbhaH padmanAbha iti putraH tanayaH / abhUH abhavaH / bhU sattAyAM luG / te tava / janamanojJasuvarNamAlA janAnAM lokAnAM manojJA manohararUpA sA cAsI suvarNamAlA ca tayoktA ( janamanojJa iti padyanAbhasya saMbodhanamapi bhavitumarhati ) / mAtA ca jananyapi / cazabdaH samuccayArthaH, abhUt - ityarthaH / 74 / / janmAvalImiti / munivandyapAda: munibhirvandyo pAdo caraNo yasya saH / aso munipatiH zradharamunIndraH / iti uktaprakAreNa / janmAvali bhavAvalim / yathAvat satyarUpam ( yathA syAttathA ) / nigadya nirUpya / tUSNIM joSam / abhUt abhavat / pUrvabhava kIrtana. hRSTaromA pUrvabhavAnAM janmAntarANAM kIrtanena bhASaNeta saMtuSTaM roma romAJco yasya saH / rAjAvi padmanAbho'pi / baddhAJjaliH san racitAJjalirbhUtvA / yativRSaM yatInAM munInAM vRSaM zreSTham / punaH pazcAt / uvAca bravoti sma / brUn vyaktAyAM vAci liT // 75 // janmeti / bhagavan bho mahAtman / bhavataH pUjyasya tatra / prasAdAt kRpAyAH / janmAntarANi bhavAntarANi / jJAtAni avabuddhAni / tathApi cataH mama cittam / saMzayaM saMdeham / upaiti prApnoti / nAtha bho svAmin / saMzayAnA saMzayaM kurvANA / mama me / ghoH buddhiH / yena kena ( ? ) pratyayena / niHsaMzayA saMdeharahitA / bhavati jAyate / kamapi tatprayayaM sa cAsau pratyayazca tatpratyayaH, taM, vizvAsam - ityarthaH / kuruSva vidhehi / DukRJ karaNe loT // 76 // taditi / munIndraH munitiH / iti evam / tadbhAratIM tasya bhUpasya bhAratIM vAcam / nizamya zrutvA / saMdehapaGkaM saMzaya eva malam / apahastayituM nivArayitum / bhUyaH pazvAt / jagAda uvAca / gada vyaktAyAM vAci / madAndhamatiH madena karNakapolAdimadenAndhA matiryasya saH / kazcit ekaH / dantI bhadragajaH / yUthaM gajasamUham / hitvA tyaktvA / daza meM ahna divase / svadIyanagare tvadIye tava saMbandhe nagare pure / eSyati AgamiSyati / iN gatau lRT / jAtiH 4 273 kanakaprabhake yahA~ unakI rAnI suvarNamAlAkI kukSise padmanAbha nAmaka rAjakumAra hue ho / rAjakumAra ! tuma prajAjanako atyanta priya ho ||74 || isa prakAra se padmanAbhake pichale bhavoMkI paramparAko ThIka-ThIka batalAkara zrIdhara munirAja - jo samasta muniyoMke dvArA vandanIya themana ho gaye / pUrva janmoMkI carcA sunakara padmanAbhako romAJca ho aayaa| usane hAtha jor3akara munirAja se punaH yoM kahA - ||75 // bhagavan! ApakI kRpAse maiMne apane pichale bhavoMko jAna liyA hai, phira bhI merA mana saMzaya meM par3A huA hai / ataH mujhe koI vizvAsa janaka bAta batalAiye, jisase merI saMzaya buddhi, saMzaya rahita ho jAya // 76 // padmanAbhake ye vacana sunakara zrIdhara munine usake saMzayake mailako dUra haTAneke liye yoM kahA- Ajase dasaveM dina eka mado 35 1. ka kha ga gha ma munivRSaM / 2. za leT / 3 = sandehaH saMzayaH sa eva paGko malaH, tam / 4. = bhavadIye / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 candrapramacaritam [11,78tatpratyayAtsvayamidaM nacireNa rAjanizceSyasi tvamakhilaM vacanaM maduktam / pratyakSamanyadathavA jagati pramANaM saMvAdakaM matimatAM sakalaM pramANam // 8 // prahlAdineti vacasA vadatAM varasya nirdhUya saMzayamalaM viratasya saadhoH| pAdau praNamya zirasA vratabhUSitAGgaH pratyAyayau nijapuraM prati padmanAbhaH // 7 // aaksmikodgtbRhtprckrshngkaatrsyjnoktkimidNdhvnipuurymaannH| tasminmunIndrakathite'tha dine turaMgAnutkarNayankalakalo'timahAnbabhUva // 80 // . kiM kiM kimetadupayAhi vilokayeti saMpraSTari kSitibhuji tvaritaM pragatya / kazcinnivRtya punarityavadadvacasvI nirNItalokaviSayAkulatAnimittaH / / 8 / / // 77 // taditi / rAjan bhUpa / tatpratyayAt tadvizvAsAt / maduktaM mayA uktaM proktm'| idaM tu etat tu [ idam etat ] / akhilaM sakalam / vacanaM vcH| tvaM svayameva tvayava / acireNa zIghram / nizceSyasi riSyasi / citra cayane laTa / artha / jagati loke / pratyakSaM vizadarUpama / anyadvA parokSarUpaM vaa| pramANaM jJAnam / matimatAM buddhimatAm / saMvAdakaM sat viSayAvyabhicAraM sat / sakalaM sarvam / pramANaM satyarUpaM syAt / jAtiH / 78 // prahlAdineti / prahlAdinA saMtoSakaraNazolena / vacasA vacanena / saMzayamalaM saMdehamalam / nidhUya nirAkRtya / viratasya mahAvratayuktasya / vadatAM varasya vadatAM vAgminAM varasya zreSThasya / sAdhoH munipasya / pAdau crnnau| [zirasA praNamya ] / vratavibhUSitAGgaH aNuguNAdivratena bhUSitamalaMkRtamaGgamavayavo yasya saH / padmanAbhaH padmanAbhabhUpaH / 'nAbhernAmni' ityadantaH / zirasA mastakena / praNaya namaskRtya / nijapuraM svarAjadhAnIm / prati, pratyAyayo pratyAjagAma / yA prApaNe liT / / 79 / / Akasmiketi / atha AgamanAnantaram / munIndrakathite munIndreNa zrIdharAcAryeNa kathite prokte / tasmin dazame / dine divase / AkasmikodgatabRhatparacakrazaGkAtrasyajjanoktakimidaMdhvanipUryamANaH Akasmikena akAraNena udgatastathoktaH, pareSAM zatrUNAM cakra senA taditi zaGkA saMdehastayA trasyanto bimyantaste ca te janAzca, trasyajjanaruktastathoktaH, kimidam iti dhvanistathoktaH, Akasmikodgatena bRhatparacakrazaGkAtrasyajjanoktakimidamiti dhvaninA pUryamANo vyApyamAnastathoktaH / turaGgAn azvAn / utkarNayan udgatakarNAn kurvan / atimahAn atyantaM mahAn / kalakalaH kalakala iti dhvaniH / babhUva bhavati sm| jAtiH // 80 // kimiti / etat idam / kiM kiM kim / 'saMbhrame'sakRt' iti askRtpryogH| upayAhi gaccha / vilokaya iti vIkSasva iti / kSitinmatta hAthI apane jhuNDako chor3akara tumhAre nagarakI ora AyagA // 77 // rAjan ! usa hAthIko dekhakara tumheM vizvAsa ho jAyagA, phira tuma svayaM zIghra hI merI kahI sArI bAtoMkI sacAIkA nizcaya kara loge| kyoMki pratyakSa athavA parokSa sabhI pramANoMkA prAmANya( sacAI ) tabhI siddha hotA hai, jaba ve vidvAnoMko doSa rahita dRSTigocara hote haiM / / 78 // zrIdhara muni, zreSTha vaktA the| unhoMne ukta AhlAdajanaka bAta kahakara rAjA padmanAbhakA saMzayakA maila dUra kara diyaa| jaba ve uttara de cake. taba vratoMse vibhaSita-vratI padmanAbha unake caraNoMmeM praNAma karake apane purakI ora calA gayA // 79 // apanI rAjadhAnImeM pahu~canepara munirAjake kathanAnusAra dasaveM dina bahuta bhArI kolAhala huA, jisase ghor3e cauMka uThe, aura unake kAna khar3e ho gye| kolAhalameM, acAnaka hI bahuta bar3e zatruoMke girohake AkramaNako zaMkAse Dare huye logoMkI 'yaha kyA hai ? yaha kyA hai ?' yaha dhvani milI huI thii-||80|| 'kyA, kyA, kyA 1. A za mayoktaM mayA proktam / 2. = tvaM svata eva / 3. = athvaa| 4. za 'sakalaM' iti nAsti / 5. za vminaaN| 6.za AkasmIti / 7. za gamanAnantaram / 8. za vyApta / 9.= kolAhala iti yAvat / 'kolAhala: kalakalaH' iti haimaH / . Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 -11,84] ekAdazaH sargaH ko'pi kSaratkaraTabhittirupetya deva dantI kuto'pi surdntismaansttvH| hantyuddhataH sakalameva purAbahiHsthaM lokaM tvadIyabhujarakSitamAraTantam // 2 // niSkAmati pravizati prakaTo'tha vA yaH sarvaH sa tatkaraparAhaticUrNitAGgaH / digbhyo balirbhavati kiM bahunA janAnAM saMhArakAla iva sa dviparUpadhArI // 3 / / ityAgamaM karaTino munisRcitasya zrutvA jaharSa hRdye'dhiptirdhritryaaH| bheje viSAmapi kiMcidudArabuddhirduHsAdhyatAM' parimRzanmanasA tadIyAm / / 4 / / bhuji rAjJi / tvaritaM zoghram / saMpraSTari sati saMzRNvati sati / vacasvI vcohrH| kazcit ekaH / pragatya etya / nirNItalokaviSayAkulatAnimittaH loko janaH sa eva viSayo yasyAH sA tathoktA, sA cAsAvAkulatA ca tathoktA, tasyA nimittaM tathoktaM, nirNItaM nizcitaM lolaviSayAkulatAnimittaM yena sH| punaH pazcAt / nivatya Agatya / iti evam / avadata vadati sma / vada vyaktiAyAM vAci lng| saMzayaH (?) // 81 // ka iti / deva bhoH svAmina / kSarakaraTabhittibhiH (ttiH ) dravatkapolapradezaH (zaH puradantisamAnasattvaH suradantina airAvatasya samAnaM sadRzaM sattvaM sAmarthya yasya sH| uddhataH garvitaH / ko'pi ekaH / dantI gajaH / kuto'pi ksmaadpi| upetya Agatya / tvadIyabhujarakSitaM tvadIyena tava saMbandhena / bhujena baahunaa| rakSitaM pAlitam / AraTantam Akrozantam / purAt nagarAt / bahisthaM bAhyasthitam / sakalameva sarvameva / lokaM janam / hanti hinasti / han hiMsAgatyorlaT / jAtiH // 82 // niSkrAmatIti / yaH jnH| prakaTaH prakaTo bhUtvA / niSkrAmati nirgacchati / athavA pravizati antargacchati / saH sarvaH janaH / tatkaraparAhaticUrNitAGgaH tasya gajasya karasya zuNDAyAH parAhatyA AhatyA cUNitaM peSitamaGga gAtraM yasya saH, san / digbhyaH aSTadizAbhyaH / baliH, bhavati jAyeta / jaatiH| bahanA bahanoktena / kiM ki prayojanam / janAnAM lokAnAm / saH gajaH / dviparUpadhArI dvipasya gajasya rUpadhArI vessdhaarii| saMhArakAla iva pralayakAla iva bhavati / utprekSA / / 83 / / itIti / udArabuddhiH udArA buddhiryasya saH / dharitryAH bhUmeH / adhipatiH prabhuH / munisUcitasya muninirUpitasya / karaTina: dantinaH / Agamam aagmnm| iti evam / zrutvA AkarNya / hRdaye citte / jaharSa tutoSa / hRSU' aloke' liT / tadIyAM gajasaMbandhinIm / duHsAdhyatAM sAdhayitumazakyatAm / manasA hai yaha, jAo dekho' rAjAke yaha pUchane yA kahane para koI dUta vahA~se zIghra hI nikala karake aura logoMkI AkulatAke kAraNako ThIka-ThIka jAna karake vApasa lauTa AyA aura padmaprabhase yoM kahane lgaa-||81|| rAjan ! kahIMse eka hAthI A dhamakA hai| usake gaNDasthalase madajala baha rahA hai| vaha erAvatake samAna balavAn hai aura hai uddhata / vaha ApakI bAhuoMse surakSita, nagarake bAhara sthita sabhI logoMko mAre DAlatA hai, isIlie ve saba 'trAhi-trAhi'bacAo' 'bacAo' kI raTa lagA rahe haiM-cillA rahe haiM // 82 // koI nikala rahA ho, koI praveza kara rahA ho yA koI aura bhI kisI rUpameM prakaTa hotA dekha par3a rahA ho to ve saba-ke-saba usakI sUMDakI prahArase cUra-cUra hokara dizAoMkI bali hote jA rahe haiN| bahuta kahanese kyA lAbha ? saMkSepameM itanA samajha lIjiye ki manuSyoMke lie vaha hAthokA rUpa dhAraka karake AyA huA pralayakAla hI jAna par3atA hai / / 83 // udAra buddhivAlA rAjA padmanAbha isa taraha hAthIke-jisakI sUcanA zrIdhara muni nau dina pahale hI de 1. A i duHsAdhanAM / 2.=pRcchake / 3. = gtvaa| 4. za kaTabhittibhiH / 5. = kazcit / 6. kutazcidapi pradezAt / 7. = bhvdiiyen| 8. za apravizati / 9. za pIDita / 10. A degdizAt / 11. A hRSa / 12. 'alIkamAnandaH' iti kAzakRtsnadhAtupAThIyakannaDaTIkA (pR061)| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [1,85tasmAnna duSTakariNo yadi pauralokaM rakSAmi tanmama vRthA kSitipAlazabdaH / saMcintayanniti sa bAhubalAdvitIyo nirgatya tasya balino'bhimukhIbabhUva // 85|| baddhavA dRDhaM parikaraM vinivArya dUre sAmantalokamibhamAjuhuve tmekH| so'pyunnamayya karamunnatapUrvakAyastatsaMmukhaM pracuraroSavazAdadhAvat / .86 / / tasyAyataH karivadhUjjhitamUtrasiktaM cikSepa vastramabhivaktramasau kareNoH / yAvatla zaktimupagacchati tatra tAvatpArzva nipatya lakuTena javAjaghAna / / 87|| yAvatpunaH sa valate'bhimukhaM javena tAvadbabhUva vasudhApatiranyapAveM / tatrApi vAhayati yAvadasau nivRtya hastaM talena niriyAya sa tAvadIzaH ||8il cittena / parimRzan vicArayan / kiJcit ISat / viSAdamapi khedamapi / bheje bhajati sma / bhaja sevAyAM liT / anumitiH (?) / / 84|| tasmAditi / yadi tasmAt duSTakariNa: duSTagajAt / taM pauraloka paurajanam / na rakSAmi na pAlayAmi cet / mama [ tad mama ] me| kSitipAlazabdaH kSitipAla iti zabdaH / vRthA iti niSphalam iti / saMcintayan vicArayan / bAhubalAdvitoya: bAhubalena bhujabalena advitIya upamArahitaH / saH pdmnaabhH| nirgatya niryAya / balinaH shktimtH| tasya dantinaH / abhimukhIbabhUva prAganabhimukha idAnomabhimakho babhava, iti // 85 / / badadhveti / parikaram akuzAdhupakaraNaM parivAraM vA / dRDhaM gADham / baddhvA / dUre viprakRSTe / sAmantalokaM rAjalokam / vinivArya nirudhya / ekaH asahAyo raajaa| tamibhaM taM gajam / Ajuhuve AkArayati sma / hRJ spardhayAM (zabde ca ) liT / unnatapUrvakAya unnataH pUrvakAyo yasya saH so'pi gajo'pi / karaM zuNDAdaNDam / unnamayya uddhRtya / pracuraroSavazAt pracurasya prakRSTasya roSasya kopasya vazAt / tatsaMmukhaM tasya bhUpasya ( saMmukham ) abhimukham / adhAvat dhaavtism| sR gatau laG / 'sarte? vege' iti dhAvAdezaH / jAtiH / / 86 / / tasyeti / asau raajaa| AyataH AgacchataH / tasya kAraNoH 'kareNuribhyAM strI nebhe' ityamaraH, gjsy| karivadhujjhitamUtratiktaM kariNo gajasya vadhvA vanitAyA ujjhitena mUtreNa siktaM secitam / vastraM celam / abhivaktraM vaktrasyopari / 'lakSaNenAbhi-' ityAdinA avyayIbhAvaH / cikSepa nikSiptavAn / kSipa preraNe liTa / sa: gajaH / tatra vstre| saktim Asaktim / yAvat, upagacchati upayAti tAvat, javAt zIghram / pArve pArzvabhAge / nipatya Agatya / laguDena daNDena / jaghAna tADayatisma / hana hiMsAgatyoliT / / 87 // yAvaditi / saH gajaH / punaH pazcAt / abhimukhaM svasyAbhimukham / valate Avartate / vali valli saMvaraNe laT / tAvat tAvanmAtre / vasudhAdhipaH pdmnaabhH| javena zoghram / anyapAzrve anyasmin cuke the-Aneke samAcAra sunakara mana-hI-mana prasanna huA, aura apane manase yaha socakara ki use vazameM karanA kaThina hai, kucha khinna bhI huA // 84 // yadi maiM usa duSTa hAthIse apane puravAsI logoMko nahIM bacAtA, to merA 'kSitipAla' zabda vyartha hai / isa taraha socatA huA vaha rAjA padmanAbha-jo bAhubala meM bejor3a thA-rAjamahalase nikalakara usa balavAn hAthIke sAmane jA pahu~cA // 85 / / khUba majabUtose kamara kasakara aura sAmanta logoMko dUra haTAkara akele padmanAbhane ho usa hAthIko llkaaraa| vaha bhI apanI sUMDako Upara uThAkara tathA agale bhAgako kucha Upara uThAkara bar3e roSase usake sAmane daur3A // 86 // daur3akara sAmane Ate hue usa hAthoke mukhapara padmanAbhane hathinokI pezAbase siJcita kapar3A pheka diyaa| udhara vaha usa kapar3e meM Asakta hotA hai idhara padmanAbha zIghra hI usakI bagala meM jAkara DaNDekA prahAra kara detA hai / / 87 / / jaba-taka punaH vaha sAmane Aneko huA, taba-taka padmanAbha zIghra hI 1. a ka kha ga gha ma degbaladvi / 2. agrataH / 3. A i ka kha ga gha ma vivRtya / 4. za yasmAt / 5. = kaTiM vA / 6. A 'punaH pazcAt' iti naasti| . . Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 11, 91 ] ekAdazaH sargaH pazcAtpuro'pyubhayatazca gajAdhipasya babhrAma tasya sa tathA nijalAghavena / sarvairyathA paridhisaudhatalAdhirUDhaiH sarvAsu dikSu yugapaddadRze janaughaiH ||8|| niHspandaM gajamiti saMvidhAya tasya skandhe'sau vidhRtasRNiH samAruroha | tuSTenAmaranivahena lolabhRGgaiH puSpaudhairdivi divijairvikIryamANaH // 60 // anupamabalavIryaiH saMmukhIbhUya sarvaiH karipatirurudhaiyairyaH surairapyasAdhyaH / tamakuruta sa vazyaM lIlayA cArulolo nahi jagati narANAM puNyabhAjAmasAdhyam ||11|| 277 3 4 pArzvabhAge / babhUva bhavati sma, anyapArzve sthitavAn - ityarthaH / asau gajaH tatrApi anyapArzve'pi / nivRtya valitvA / hastaM zuNDAdaNDam / yAvat, vAhayati prApayati / vahi prAyaNe laT / tAvadeva saH IzaH padmanAbhaH tana jaTharatalena / niriyAya nirjagAma / iN gatau liT // 88 // pazcAditi / saH rAjA / tasya gajAdhipasya bhadragajasya / pazvAdapi pRSThabhAge / puro'pi agrabhAge'pi / ubhayatazva ubhayabhAgayorapi / paridhisodhatalAdhirUDhaiH paridheH prAkArasya saudhAnAM rAjasadanAnAM talAni pradezAn adhirUDhaiH ArUDhaH / sarvaiH sakalaiH / janoghaiH jnsmuuhaiH| yathA yena prakAreNa / sarvAsu sakalAsu / dikSu dizAsu / yugapat dadRze dRzyate sma / dRprekSa karmaNi liT / tathA tena prakAreNa / nijalAghavena svasyAbhyAsena babhrAma bhramati sma / bhram calane liT // 89 // niSpandamiti / vidhUna sRNiH bhRtAGkuzaH / asau padmanAbhaH gajaM kariNam / iti evam / niSpandaM calanarahitaM yathA tathA / saMvidhAya kRtvA / divi AkAze / tuSTena saMtuSTena / amaranivahena amarANAM devAnAM nivahena samUhena / lolabhRGgaH lolA lAlasA bhRGgA yeSu taiH / divijaiH svargajaiH / puSpoghaiH kusumoghaiH vikIryamANaH san / [ tasya gajasya / skandhe skandhapradeze / samAruroha caTati sma / ] ||10|| anupameti / yaH 6 urudhairyaH ( : ) mahAdhairyayuktaH ( ktaiH ) / anu mabalavIryai: anupamairupamAtItairbalairopAdhikazaktibhirvIryaiH svAbhAvikazaktibhizca ( anupamaM balaM vIryaJca yeSAM taiH ) / sarvaiH sakalaiH / surairapi devairapi / asAdhyaH sAdhayitumazakyaH karipatiH gajapatiH / taM gajam / cArulIla: manoharavilAsaH / saH padmanAbhaH saMmukhIbhUya abhimukhaM gatvA / lolayA vilAsena / vazyaM vazaMgatam / 'vazyapathya -' ityAdinA sAdhuH / akuruta akRta / DukRJ karaNe laG / jagati loke / puNyabhAjAM puNyayuktAnAm / narANAM puruSANAm / asAdhyaM sAdhyarahitam / kAryaM nahi dUsarI bagala meM ( jidhara se DaNDA mArA thA, udhara nahIM ) pahu~ca gayA / usa ora bhI jabataka vaha mur3akara sUMDa phaTakAratA hai tabataka vaha rAjA usake nIcese nikala gayA ||88 || rAjA padmanAbha usa gajarAjake Age pIche aura donoM bagaloM meM bhI bar3I hI phurtIse aise DhaMgase ghUma rahA thA, jisase cahAradIvArI aura mahaloMkI chatoMpara car3hakara dekhanevAle sabhI manuSyoMke dvArA vaha sAro dizAoM meM eka hI sAtha dekhA gayA // 86 // isa taraha hAthIko itanA pasta kara diyA ki use apane avayavoM kA hilAnA-DulAnA bhI kaThina ho gayA ( niHspandam ) ' phira vaha hAthameM aMkuza lekara usake kandhepara savAra ho gayA / yaha dekhakara devavRndane santuSTa hokara usake Upara divya puSpoMkI - jinake Upara bhauMre maDarA rahe the - varSA kI // 60 // atula bala aura anupama parAkramavAle, evaM atyadhika dhairya dhAraNa karanevAle sabhI devaloga bhI sAmane jAkara jisa hAthIko apane vazameM nahIM kara sakate the, use sundara vilAsa karanevAle padmanAbhane khela-khela meM apane adhIna kara liyA / saca to yaha hai ki isa jagat meM puNyavAn manuSyoMke lie koI bhI kAma kaThina 1. AA svastikAntargataH pATho nAsti / 2. A dRzir / 3. za 'karmaNi' iti nAsti / 4 = dhRtAGkuzaH / 5. = caJcalAH satRSNA vA / 6. = gajaH / 7. za vIryaH / 8. = durghaTaM kaThinaM duHsAdhyaM vA / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 candrapramacaritam [11, 92yasmA kelimasAvuvAsa vidadhalabdhodayaH sadvane tasmAttaM vanakelirityavitathaM nAmnA praghoSyAmunA / prAvikSatkSitipo mahena mahatA caJcatpatAkaM puraM zRNvanpaurajanaH prahRSTarudayairudgIyamAnaM yazaH // 22 // ___ iti zrIvIranandikRtAvudayAGka candraprabhacarite mahAkAvye ekAdazaH sargaH // 11 // nAsti hi| arthAntaranyAsaH // 91 / / yasmAditi / labdhodayaH prApta sAmarthyaH asau pdmnaabhH| yasmAt kAraNAta / sadvane samIcInAraNye / keli krIDAma / vidadhata kurvana / uvAsa vasati sma / vasa nivAse liT / tasmAt, taM gajam / vanakeli: iti vanakrIDA iti (?) / avitathaM satyaM yayA tthaa| amunA etena / nAmnA nAmadheyena / [ praghoSya ghoSayitvA ] prahRSTahRdayaiH saMtuSTacittaH / paurajanaiH purjnaiH| udgIyamAnaM prastUyamAnam / yazaH kortim / zRNvan AkarNayan / kSitimaH padmanAbhaH / mahatA pttunaa| mahena utsavena / caJcatpatAkaM caJcantyo bhAsamAnAH patAkA vaijayantyo yasya tat / puraM ratnasaMcayapuram / prAvikSat pravizati sma / viza pravezane luG // 12 // __iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallamAkhye ekAdazaH sargaH // 11 // nahIM hai // 91 // hAthIko vazameM karake padmanAbha cUMki sundara vana meM krIr3A karane lagA aura phira vahIM para Thahara bhI gayA, isalie usane hAthIkA 'vanakeli' yaha sArthaka nAma ghoSita kara diyaa| isake uparAnta usane rAjadhAnImeM praveza kiyA, jahA~ bar3A bhArI utsava manAyA jA rahA thA, patAkAeM phaharA rahIM thIM aura puravAsI loga prasanna citta hokara padmanAbhakA yazogAna kara rahe the // 12 // isa prakAra mahAkavi vIranandi viracita udayAGka candraprama carita mahAkAvyameM gyArahavA~ sarga samApta huA // 11 // 1. a tasmAt / 2. a limasAdhunA sa / 3. ka kha ga gha ma prpossyaa| 4. A pRthunaa| 5. = yasmin / 6. za tadvayAkhyAyAM / 7. zadegvallabhAkhyAyAm / . Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH [ 12. dvAdazaH sargaH] atha kazcidupetya zAsanAnnijabhartuviditaH sabhAgatam / tamilAdhipatiM kuzAgradhIridamUce vacanaM vcohrH||1|| raviNeva nijena tejasA kaThinAMstApayatA mhiibhRtH| vihitAH saha mitrabAndhavai ripavo yena mahApadAzritAH // 2 // parayA prabhuzaktisaMpadA parirakSansakalAM vasuMdharAm / nayati prathitaM yathArthatAM pRthivIpAla iti svanAma yH||3|| nayavikramazaktizobhito matimAnyo dvitayena mAnadaH / praNateSu dadAti nAbhavaddayatinA tadviparItavRttiSu // 4 // ___ atheti / atha gajavazIkaraNAnantaram / kuzAgradhIH kuzasya darbhasyAgramiva dhorbuddhiryasya saH, tIkSNabuddhiH -ityarthaH / viditaH pratItaH ! kazcit ekH| vacoharaH dUtaH / nijabhatu : svasya svAminaH / zAsanAt AjJAyAH / sabhAgatam AsthAnagatam / tam ilAdhipati padmanAbhamahIpatim / upetya gtvaa|' idam etat / vacanaM bhASaNam (vcH)| Uce jagAda / braja vyaktAyAM vAci liT / vaitAlI ( viyoginI ) vRttam // 1 // raviNeti / raviNeva sUryeNeva / nijena svakIyena / tejasA pratApena / kaThinAn karkazAn / mahIbhRtaH kSitipatIn, ( pakSe ) parvatAn / tApayatA saMtApayatA, poDayatA--ityarthaH / yena rAjJA / ripavaH shtrvH| mitrabAndhavaiH mitrabandhubhiH / saha sAkama / mahApadAzritAH mahApadaM mahAsthAnama, vairipakSe mahAvipadam AzritAH / vihitAH kRtAH / zleSaH // 2 // parayeti / parayA prkRssttyaa| prabhuzaktisaMpadA prabhuzakteH saMpadA samRddhayA / sakalAM samastAm / vasundharAM bhUmim / parirakSan pAlayan / yaH raajaa| prathitaM prasiddham / "pRthivIpAla iti svanAma svasya nAmadheyam / yathArthatAM satyArthayuktatvam / nayati prApayati / NoJ prApaNe laT // 3 // nayeti / nayavikramazaktizobhita: nayana nItyA vikrameNa parAkrameNa zaktibhiH trizaktibhiH zobhito virAjitaH / yaH raajaa| praNateSu vinateSu / dadAtinA daankriyyaa| tadviparItavRttiSu tasya praNamanasya viparItA praNamanara isake pazcAt eka dinakI bAta hai rAjA padmanAbha apanI sabhAmeM baiThA huA thA, itanemeM pravezakI svIkRti lekara usake pAsa eka kuzAgrabuddhi dUta AyA, jo apane svAmI pRthivIpAlake Adezake anusAra yoM kahane lgaa-||1|| rAjan ! pRthivIpAla rAjA sUryake samAna hai| jisa prakAra sUrya apane tejase kaThora pahAr3oMko tapAkara apane snehI kamala-bandhaoMko lakSmIkA sthAna banA detA hai aura kumuda Adi zatruoMko vipattimeM DAla detA hai-~-saMkucita kara detA hai / isI prakAra hamArA pRthivIpAla rAjA apane pratApase kaThora aura ghamaNDI rAjAoMko santApa detA hai, mitroM aura bandhuoMko unnata pada pradAna karatA hai aura zatruoMko bar3o vipadAoM meM girA detA hai // 2 // rAjan ! utkRSTa prabhuzakti arthAt senA aura koSako samRddhise sArI pRthivIkA pAlana karake hamArA rAjA apane pRthivIpAla isa prasiddha nAmako sArthaka kara rahA hai / ( pRthivIM pAlayatIti pRthivIpAla:--jo pRthivIkA pAlana kare, use pRthivIpAla kahate haiM ) // 3 // rAjA pRthivIpAla nIti, parAkrama, prabhuzakti, mantrazakti aura utsAha zaktise suzobhita hai, buddhimAn 1. A i zobhitAdvitayo yo / 2. bhA pareti / 3. A saMvRddhayA / 4. za pRthvI / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 candrapramacaritam [12, 5 parirabhya dRDhaM sa matprabhumayi saMkrAmitavAkyapaddhatiH / vadatIti bhavantamakSatapraNayaM dUtamukhA hi pArthivAH // 5 // mahatAmatidUravartino'pyanurAgaM janayanti te guNAH / zaradabhranibhA gabhastayaH kumudAnAmiva kaumudIpateH // 6 // tava kIrtibhireva sarvadigvitatAbhivinayakavRttitAra sumanobhirivAnumIyate phalasaMpanmahatI mahAtaroH // 7 // hitA vRttirvartanaM yeSAM teSu / dyatinA khaNDanakriyayA / do avakhaNDane / tadvitaye dvayavayave / praNate praNatajane / dvitayena dvayavayavena / mAnadaH mAnaM pUjAM dadAtIti mAnadaH pUjAdAyakaH / mAnamahaMkAraM dyati khaNDayatIti mAnado garvakhaNDanaH / praNatapakSe pUjAdAyakaH, tatra DudAna dAne, tadviparItapakSe garvakhaNDanaH, tatra do avakhaNDane / abhavat abhUt / bhU sattAyAM laG / 3leSaH // 4 // parirabhyeti / mayi, saMkrAmitavAkyapaddhati: saMkrAmitA sthApitA vAkyasya padasamadAyasya paddhati?raNI yena sH| matprabhaH mama me prabhaH svaamo| akSatapraNayama akSato'khaNDitaH praNayaH protiryasmin karmaNi ttH| bhavantaM pUjyaM tvAm / parirabhya AliGgaya / iti vakSyamANaprakAreNa / vadati bravIti / pArthivAH rAjAnaH / dUtamukhA: hi dUtA eva mukhaM vadanaM yeSAM te tathoktAH / arthaantrnyaasH||5|| mahatAmiti / atidUravartino'pi atidUraM vartate ityevaM zola: (atidUravartI) tasya / [ te tava ] | zaradabhranibhAH zaradaH zaratkAlasyAbhrasya meghasya nibhAH smaaH| te tava / guNAH, kaumudopateH kaumudyA jyotsnAyAH pateH ( patyuH) candrasya / gabhastayaH kiraNAH / kumudAnAmiva kuvalayAnAmiva / mahatAM satpuruSANAm / anurAgaM prItim / janayanti utpAdayanti / utprekSA ( upamA) // 6 / taveti / sarvadigvitatAbhiH sarvAH dizaH (sarvAsu dikSu) vittaabhirvyaaptaabhiH| tava te / kIrtibhireva yazobhireva / vinayakavRttitA vinaya eva ekAvRttiryasyAH tasyA bhAvo vinayamukhyavRttitvam / mahAtaroH mahAvRkSasya / mahato, phalasaMpat phalasaMpattiH / sumano hai aura do prakArase mAnada hai-(1) namra vyaktiyoMko mAna denese (2) aura ghamaNDiyoMke mAnakA dalana karanese / (mAnaM dadAtIti mAnada :--jo vinamra vyaktiyoMko sammAna pradAna kare use mAnada kahate haiM aura 'mAnaM dyati khaNDayatIti mAnada :-jo mAniyoMke mAnakA bhajana kare, use bhI mAnada kahate haiM ) // 4 // merA svAmo pRthivIpAla Apase AliGgana karake atyanta snehapUrvaka mere dvArA yoM kaha rahA hai| Apake pAsa bhejate samaya usane mujhase ve bAteM kahI thIM, jo maiM Apase isa samaya kaha rahA hU~ : maiM usakA dUta jo tthhraa| aura dUta hI to rAjAoMke mukha hote haiN| ( buddhizastraH prakRtyaGgaH dhanasaMvRtikaJcukaH / cArekSaNo dUtamukhaH puruSaH ko'pi pArthivaH // rAjA adbhuta puruSa hai, jisakA zastra buddhi hai; jisakA zarIra prajA hai; jisakA kavaca mantragupti hai; jisake netra guptacara haiM aura jisakA mukha dUta haiM / ) // 5 // rAjan ! Apake guNa zarad Rtuke medhoMke samAna ujjvala haiM, aura ve svayaM dUra rahakara bhI mahAn puruSoMko anurAga utpanna kara rahe haiN| jaise zarad Rtuke meghoMkI bhA~ti zubhra, candramAkI kiraNeM kumudoMko anurAga utpanna kara detI haiM // 6 // jisa prakAra phUloMse mahAn vRkSakI mahatI phala sampattikA anumAna lagA jAtA hai, isI prakAra sabhI dizAoM meM phailI huI kotise hI tumhAre 1. mA parirambheti / 2. zana: mat / 3. za svarUpeNa / 4. za 'yazobhireva' iti nAsti / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 . -12,.] dvAdazaH sargaH vidhinA dravarUpatAmbudhervihitA mUlata eva zAntaye / tava dhairyajitena lajayA dravatA nAbhibhavo yadIkSitaH / / 8 / / vivRNoti manogatAmiyaM nayavRttirbhavataH suzIlatAm / anukUlatayA prakAzyate nijanetuH kariNo hi bhadratA // 2 // guNavAnapi sa tvamIhazo madanizcetanadhIrivekSyase / kiyatApi purAtanaM kramaM yadatikramya viceSTase'nyathA // 10 // praNamanti madanvayodbhavaM tava vaMzyA iti puurvjsthitiH| kariNeva madazcutArgalA bhavatA sA sakalApi lavitA / / 11 / / bhiriva puSpairiva / anumIyate anumAnaM kriyte| mAG mAne karmaNi laT / anumitiH // 7 // vidhineti / yadi / ambudheH samudrasya / vidhinA brhmnnaa| mUlata eva sRSTikAle eva, prathamata eva vA / zAntaye tirskaarjnitshokvicchittye| dravarUpatA prasravarUpatvam / vihitA kRtaa| (tat tsmaaddhetoH)| tava te / dhairyajitena ghoratvena vijitena / tiraskArajanitasvedalakSaNahetukena / lajjayA joddyaa| dravata samadreNa, abhimavaH tirskaarH| na IkSitaH na lokitH| utprekSA // 8 // vivRNotIti / bhavataH tava / iyam essaa| nayavRttiH niitishitvrtnaa| manogatA (tA)cittagatA (tAm ) / suzolatAM prazastasvabhAvayuktatvam / anukUlatayA anukUlatvena / vivRNoti vyaktIkaroti / nijanetuH svasya prabhoH / anukUlatayA, kariNaH gajasya / bhadratA bhadrajAtitvam / prakAzyate prazasyate / anumitiH // 9 / / guNavAniti / yat yasma kAraNAta / purAtanaM pUrvakAlabhavam / kramaM paripATIm / atikramya atikramaNaM kRtvaa| kiyatApi alpakAryeNApi / anyathA anyaprakAreNa / viceSTase vrtse| ( ata eva ) / IdRzaH etAdRzaH / guNavAnapi guNayukto'pi / saH tvaM bhavAn / madanizcetanadhIriva madena aizvaryAdimadena nizcetanA mUDhA buddhiryasya sa iva / IkSyase nRzyase / IkSa darzane karmaNi laT // upamA // 10 // praNamantIti / tava te| vaMzyAH vaMze bhavA vaMzyAH / madanvayodbhavaM mama me anvaye santAne udbhavam utpnnm| praNamanti namaskurvanti / Nama prahatve zabde laT / iti evam / [ pUrvajasthitiH ] pUrvajA prArajAtA sthitimaryAdA / madazcutA madaM zcotatIti kSaratIti madazcut tena / kariNA gajena / argaleva nigala (Da) iva / bhavatA tvyaa| sakalApi sarvApi / sA sthitiH, laGghitA udgatA vinaya vyavahArakA anumAna laga rahA hai // 7 // samudrako zAnta rakhaneke lie brahmAne sRSTike prArambhase hI use drava rUpameM rcaa| mAno isIlie dhoratAmeM Apase parAjita honepara bhI vaha pAnI-pAnI hokara raha gayA, apamAnakA khayAla karake Aga-babUlA nahIM huA // 8 // ApakA naitika vyavahAra Apake hRdayakI suzIlatAko prakAzita karatA hai| jaise apane svAmIke prati anukUla vyavahAra karanese nizcaya hI hAthIko bhadratA-bhadrajAti prakAzita ho jAtI hai| hAthIke vyavahArase usakI bhadratAkA patA cala jAtA hai, isI prakAra Apake nyAyya vyavahArase ApakI suzIlatAkA spaSTa AbhAsa ho jAtA hai // 9 // Apa guNI haiM, phira bhI kucha dinoMme Apa aise madAndha-se dekha par3ate haiM ki apanI purAnI paripAToko tAkameM rakhakara aura apane prAcIna vaMzakI maryAdAkA ullaGghana karake viparIta ceSTA karane lage haiM // 10 // Apake vaMzaja hamAre vaMzajoMko praNAma karate A rahe haiM, yaha purAno paripATo hai, jise Apane bilakula hI tor3a diyA hai / 1. A i suzItalatAm / 2. ka kha ga ma prakAzate / 3. A i degrivekSase / 4. A i madacyutAgalA, ma mdtaaglaa| 5. za mAna / 6. za poDayA / 7. = ullaGghaya / 8. = vNshe| 9. A Namu prahvatve zabde ca / 10. = atikrAntA / 36 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam kariNo madamUDhacetasaH paripazyansvayameva bandhanam / bhajate madavRttimAtmavAnka ivAnAtmahitapravartinIm // 12 // madamUDhamatirhitAhitaM na hi jAtyandha ivAvalokate' / paripazyati so'thavA dhiyA na madAndhastu dhiyA na cakSuSA // 13 // DamI ripavaH zarIrajA nayavidbhirgaditA madAdayaH / nijacetasi yaH puraiva tAnnRpatiH zAsti sa zAsti medinIm ||14|| kSamate nijameva rakSituM ripuSaDvargahataM mano na yaH / paribhUtibhayAdivAtmanastamapAsyApasaranti saMpadaH ||15|| 282 ( atikrAntA ) / upamA || 11|| kariNa iti / madamUDhacetasaH madena mUDhamajJAnaM cetazcittaM yasya tasya / kariNaH gajasya / bandhanaM svayameva, paripazyan vilokamAnaH / anAtmahitapravartinIm anAtmahitAM svasyahitAM pravartinI pravartanAm / madavRtti madenAhaMkAreNa yuktAM vRtti vartanAm / AtmavAn buddhimAn / ka itra ko vA / iva zabdo vAkyAlaGkAre / bhajate Azrayate / bhaja sevAyAM laT / AkSepaH || 12 || madeti / madamUDhamatiH madena garveNa mUDhA mugdhA matirbuddhiryasya saH / jAtyandha iva januSAndha iva / hitAhitam iSTAniSTam / na hi avalokate na vIkSate / lokRJ darjane laT / athavA jAtyandhaH, dhiyA buDhA / paripazyati paryAlokate / dRza4 prekSaNe laT / madAndhastu madenAnvastu / dhiyA ca na pazyati, cakSuSA ca nayanena ca na pazyati / upamA | vyatirekaH ||13|| [ 12, 12 - Diti / nayavidbhiH nayaM nItizAstraM vidantIti nayavidaH taiH / zarIrajAH antaraGgabhAgaH / madAdayaH madaprabhRtayaH / ' kAmakrodha lobhamAnamadaharSAH kSitIzAnAmantaraGgo'riSaDvarga : ' iti nItivAkyAmRte / abhI hame / SaD ripavaH zatravaH / gaditAH proktAH / yaH nRpatiH bhUpatiH / puraiva prAgeva / nijacetasi strasya mAnase / tAn zarIrajaripUn / zAsti nigRhNAti / saH bhUpaH / medinIM bhUmim / zAsti rakSati / zAs anuziSTa laT // 14 // kSamata iti / yaH rAjA ripuSaDvargahataM ripUNAM zatrUNAM SaNNAM vargaH samUhaH tena hataM" bAdhitam / nijameva svakIyameva / manaH cittam / rakSituM rakSaNAya / na kSamate samartho na bhavati / kSamoSi sahane laT / taM rAjAnam / saMpadaH saMpattayaH / AtmanaH svasya / paribhUti bhayAdiva paribhUtestiraskArasya bhayAdiva bhoteriva / jaise madamAtA hAthI argalA ( Agara ) ko tor3a detA hai // 11 // madAndha hAthIke bandhanako svayaM dekhakara bhI kauna aisA buddhimAn hogA, jo apane lie ahita karanevAlI madAndha vRttiko apanA // 12 // | jisakI buddhi madase vikRta ho jAtI hai, use janmAndha puruSakI bhA~ti apanA hita aura ahita nahIM sUjhatA / yoM madAndha aura janmAndha bilkula eka sarIkhe haiM, kintu janmAndha puruSa apanI buddhi ( hiye kI A~kha ) se sabhI ora dekha letA hai-- AgA-pIchA soca letA hai, para madAndha na hiyekI AMkha se dekha sakatA hai, aura na UparI A~khase / ataH madAndha janmAndhase bhI gayA - bItA hai | 13 || nItizAstra ke jAnanevAle vidvAnoMne ina mada Adi chaH( mada, mAna, kAma, krodha, lobha aura harSa ) ko antaraMga zatru kahA hai / jo rAjA pahale se hI apane manameM ina chahoM para zAsana kara letA hai, vahI pRthivIkA zAsana karatA hai || 14 || jo rAjA apane hI manako ina chaha zatruoMke AkramaNase nahIM bacA sakatA, usakI lakSmI mAno apane 9. alokati / 2. A 'bhaja sevAyAM' iti nAsti / 3 = janmAndha iva / 4. A dRzira / 5. AzAsu / 6. Aza hRtaM / 7. Aza hRtaM / 8. A kSamUS / . Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12, 19] dvAdazaH sargaH zaThatA bhavato'kuzakriyA dviradeneva myaavdhiiritaa| cirakAlamiyaM tvayAdhunA vihito yo'panayaH sa duHsahaH // 16 / / vanakaliriti dvipAdhipaH svayamAgatya tavAvizatpuram / sa dhRto bhavateti satvarairmama nizcitya carairniveditam / / 17 / / svayameva kila praheSyasi dviradaM taM nanu naSTavastu me / sa punarbhavatAtmasAtkRto madapekSArahitena vAraNaH // 18 // iti te viniveditaM mayA kuru jAnAsi yadAtmazAntaye / hitamajJajano hi ziSyate na bhavAnItisamudrapAragaH // 1 / / apAsya muktvA / apasaranti nirgacchanti / sR gato laT / AkSepaH ( utprekSA ) // 15 / / zaTateti / bhavataH tava / zaThatA durjanatA / dviradena gajena / aGkazakriyA iva sRNivyApAra iva / mayA, cirakAlaM avadhIritA' kSAntiH kRtA / yaH ayam / apanayaH durnayaH / adhunA idAnIm / tvayA bhavatA / vihitaH kRtH| saH apanayaH / duHsahaH sor3hamazakyaH / abhavat / 16 / / vaneti / vanakeliriti vanakelinAmadheyaH / dvipAdhipaH gajapatiH / svayam Agatya ety| tava bhavataH / puraM nagaram / avizat agacchat / saH dvipaadhipH| bhavatA tvayA / dhRtaH svIkRtaH / iti evam / satvaraiH zIghragamanayuktaH / caraiH duutaiH| nizcitya nirnniiy| mama me| nive. ditaM niyojitama / / 17 / / svayamiti / taM dviradaM taM gajapatim / svayameva tvameva / praheSyasi kila praheSayana bhaviSyasi kila / naSTavastu, me mama / nanu nizcayaH / punaH pazcAt / saH vAraNaH vanake liH iti gajapatiH / madapekSArahitena mama me apekSayA vAJchayA sahitena / bhavatA tvyaa| AtmasAtkRtaH svAdhInaM ( na: ) kRtH| prAganAtmAdhIna idAnImAtmAdhInaH kriyate sma aatmsaatkRtH| 'vyAptI sAta' iti sAta-pratyayaH // 18 // itIti / mayA, iti evam / te bhavataH / viniveditaM vijJApitam / yad AtmazAntaye AtmanaH svasya zAntaye hitanimittam / jAnAsi budhyase / jJA avabodhane laT / tatkAryaM kuru vidhehi / DukRJ karaNe loT / ajJajano hi mUDhalokoko hi| hitaM ziSyate zikSyate / zAsU anuziSTo karmaNi laT / notisamudrapAragaH nItireva . apamAnake bhayase use chor3akara calI jAtI hai // 15 // jaise hAthI aMkuzakI cubhanako cirakAla sahatA hai, vaise maiMne tumhArI dhUrtatA bahuta samaya taka sahI, aura usako ora upekSA kI, kintu abhI-abhI tumane jo anyAya kiyA hai, vaha mere lie asahya hai // 26 // kyA anyAya kiyA ? suniye, hamArA 'vanakeli' nAmakA eka gajarAja svayaM vahA~ pahu~ca kara tumhAre nagarameM ghusa gayA, use tumane pakar3a liyA hai| isa bAtako nizcita rUpase jAnakara hamAre guptacaroMne zIghra hI hameM khabara dI hai // 1 // maiM socatA thA ki tuma merI khoI huI cIjako arthAt usa hAthIko svayaM mere pAsa bheja doge, kintu merI upekSA karake tumane use apanA banA liyA hai // 18 // basa, maiMne tumase itanA nivedana kara diyA hai, aba jo tumhArI zAntike lie ho-jisase tumheM zAnti ho, so kro| hitakI zikSA mUrkhako dI jAtI hai| Apako hitako zikSA kaise do jA sakatI hai ? kyoMki Apa to nItizAstrake--jo samudrakI bhA~ti apAra hai-pAragAmI - 1. A i mayaM / 2. = bahakAlaparyantam / 3. = upekSitA / 4. = kathitam / 5. = svata eva / 6. Aza naSTena vastu / 7. = nizcayena / 8. za budhyasi / 9. A zAsu / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam tadavetya vacaH prabhoridaM bhava namro'rpaya taM mataGgajam / na bhavanti hi jAtucinnadA jaladhau tiSThati ratnabhAjanam // 20 // aparAnapi yacchati dvipAnamunaikena vibhuH prasAditaH / parikupyati cetsa dAruNo na tavAyaM bhavitA na cApare // 21 // 284 pravihAya jigISutAmimAM bhava gatvA prabhupAdavatsalaH / adhikaM tava lAbhamicchato nanu tanmUlamapi praNaGkSati // 22 // 7 samudro jaladhiH tasya pAragaH tIraM gatavAn / bhavAn, na ziSyate ||19|| taditi / tat tasmAtkAraNAt / prabhoH svAminaH / idam etat / vacaH vacanam / avetya jJAtvA / namraH vinayazIlaH / 'namkamya -- ' ityAdinA zIlArthe ra pratyayaH / bhava syAH / bhU sattAyAM loT / taM mataGgajaM vanakelinAmadheyaM gjm| arpaya dehi / R prApaNe NijantAlloT / 'holvI -' ityAdinA pak- AgamaH / jaladhI samudre / tiSThati sati vidyamAne sati / jAtucidapi ekavAramapi / nadAH nadyaH / ratnabhAjanaM ratnAnAM bhAjanam AdhAraH / na bhavanti hi / arthAntaranyAsaH ||20|| aparAniti / amunA etena / ekena gajena prasAditaH saMtoSitaH / vibhuH pRthivIpAlaH / aparAn anyAn / dvipAnapi gajAnapi / yacchati dadAti / dAN dAne laT / 'pAghrA - ' ityAdinA dANa' dhAtoryaccha-AdezaH / saH vibhuH / dAruNaH san bhayaMkaraH san / parikupyati cet kopayati cet / kupa krodhe laT / ayaM gajaH / tava te / bhavitA bhaviSyan / na apare anye / gajAzca na na bhavitAraH - ityarthaH / AkSepa: ( viSamAlaGkAraH ) | 21|| pravihAyeti / imAm etAm / jigISutAM jetumicchutvam / pravihAya vimucya / gatvA prApya / prabhupAdavatsala: prabhoH pAdayozcaraNayorvatsalo vAtsalyayuktaH / bhava bhaveH / bhU sattAyAM loT / adhikaM bahulam / lAbhamicchataH " vAJchataH / tava te / tanmUlamapi tasya lAbhasya mUlamapi, lAbhAya doyamAna rAjyAdirapi " - ityarthaH / praNaGkSacati nAzameSyati / nanu nizcayena / naz 19 13 [ 12, 20 - haiM ||19|| rAjan ! yaha mere svAmI pRthivIpAla rAjAkA sandeza hai / ise samajhakara jo ucita ho, kIjiye / yadi merI salAha ucita ho to Apa namra ho jAiye aura vaha hAthI vApisa kara dIjiye / kyoMki samudrake rahate hue nada kabhI ratnoMkA pAtra nahIM ho sakatA / samudra hI to ratnAkara kahalAtA hai / isI taraha uttama gajaratnakA pAtra kevala pRthivIpAla ho sakatA hai / 'ratnahArI hi pArthivaH' yaha ukti pRthivIpAlake lie hai ||20|| yadi isa eka akele vanakeli hAthIko vApisa karake tumane pRthivIpAlako prasanna kara liyA, to vaha tumheM aura bhI hAthI pradAna karegA / yadi tuma hAtho vApisa nahIM karoge, to vaha bhISaNa rUpa dhAraNa kara legA, phira tumhAre pAsa na yaha vanakeli rahegA, aura na anya hAthI bhI, jo isa samaya tumhAre pAsa haiM // 21 // jItanekI isa icchA ko chor3o aura pRthivIpAla ke pAsa jAkara usake caraNoM meM apanA vAtsalya prakaTa karo / yadi tuma adhika lAbhake lobhameM par3oge, to nizcaya hI tumhArA mUla ( rAjya ) bhI 1. a praNekSyati / 2. za leT / 3. za liT / 4. A AdhArabhUtam AviSTaliGgam / 5. bhA dANo / 6. = krudhyati cet / 7 = bhaviSyati / 8. zamicchatvam / 9. sa leT / 10. za miccho: / 11. bhA lobhayA ghiyA mAnarAjyAdityarthaH / 12. A praNasyati / 13. za Na / . Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12, 26 ] dvAdazaH sargaH kSamate vinayAtilaGghanaM sa yathA te gaditAsmi te tathA / ' tatra bhavatyasaMzayaM mama vAkyena payo'pi gorasaH ||23|| hitamicchasi cedakaitavAM kuru madvAcamatha priyapriya / rahasi vraja tiSTha bhASayaJjaya jIveti giraH svayoSitaH ||24|| iti bhASiNa' eva bhAratIM ripudUtasya sagarvamA kSipan / 'naranAthadRzA kaTAkSito yuvarAjo giramityudAharat ||25|| vinayaprazamakabhUSaNaM paramanyAya samarthanodyatam / pravihAya bhavantamIdRzaM vacanaM vaktumupakrameta kaH ||26|| 285 5 1 11 * adarzane luT / 'namas--' ityAdinA nam - AgamaH ||22|| kSamata iti / saH prabhuH / te tava / vinayAtilaGghanaM vinayAtikramam / yathA yena prakAreNa | kSamate sahate / kSamarSi sahane laT / tathA tena prakAreNa / taM vibhum / gaditAsmi bhaNiSyAmi / gada vyaktAyAM vAci luT, uttamapuruSaikavacanam / vinayAtilaGghanaM na kSameta - ityarthaH / tatra pRthivIpAle bhUpe / mama me / vAkyena vacanena / payo'pi jalamapi / gorasaH kSIram / asaMzayaM nizcayena' | bhavati jAyate / atizayaH ||23|| hitamiti / priyapriya priyeSu priya bho mitra, atyantaM mitra -- ityarthaH / hitaM svasya hitam / icchasi cet vAJchasi cet / imAm etAm / madvAcaM mama me vAcaM vacanam / akaitavAM satyarUpAm / kuru vidhehi / DukRJ karaNe loT" / svayoSitaH svasya yoSito vanitA: / jaya jIva iti, giraH vacanAni / bhASayan uccArayan / rahasi nizAyAm ( ekAnte ) / vraja gaccha / tiSTha || 24|| itIti / iti uktaprakAreNa / bhASiNaH eva bhASaNazIlasyaiva / ripudUtasya zatrotasya vaco - harasya / sagarvaM garvayuktaM yathA tathA bhAratIM vacanam / AkSipan nivArayan / naranAthadRzA naranAthasya padmanAbhasya / dRzA nayanena / kaTAkSitaH " kaTAkSeNa darzitaH / yuvarAjaH suvarNanAbhakumAraH / iti vakSyamANaprakAreNa / giraM bhAratIm / udAharat abravIt / hRJ haraNe laG ||25|| vinayeti / vinayaprazamaikabhASaNaM 2 vinayaprazamI ekabhASaNe ekavacane yasya tam, anyatra vigatanayaprazamaikabhASaNam / paramanyAyasamarthanodyataM paramazvAsau nyAyazca paramanyAyastasya samarthane sAdhane udyatamudyuktam, anyatra paraM kevalamanyAyasamarthanodyatam / bhavantaM naSTa ho jAyegA - 'lAbhamicchato mUlacchedaH ' yaha ukti caritArtha hogI ||22|| meM pRthivIpAla bhUpAlase tumhAre bAre meM aise DhaMgase bAta karUMgA, jisase vaha tumhAre isa vinayake ullaMghanako kSamA kara degA / yaha nizcita hai ki mere kahane se vaha pAnIko bhI dUdha mAna legA || 23 // he priyavara ! yadi tuma apanA hita cAhate ho to mere nizchala vacanakA pAlana karo, aura apanI striyoMse 'jaya ho mahArAjakI, jiyo mahArAja' yaha kahalavAte hue jAo aura ekAnta meM pRthivIpAla se milo ||24|| itanA sunakara padmanAbhane yuvarAja suvarNanAbhako jyoMhI A~khakA izArA kiyA tyoMhI usane, ukta prakArase bar3e ghamaNDa se bolanevAle pRthivIpAlake dUtako Tokakara yoM uttara diyA- // 25 // he dUta ! vinaya aura zAntipUrvaka bolanevAle aura utkRSTa nyAyakA samarthana karane ke lie taiyAra rahanevAle tumheM chor3akara aise vacana aura kauna kaha sakatA hai ? ( yaha prazaMsA paraka artha huA ) he dUta ! nIti aura zAnti rahita bhASaNa karanevAle aura sarAsara anyAyakA samarthana karaneke lie taiyAra rahanevAle tumheM chor3akara aise vacana kahane ke 1. A i khalu tatra / 2 a mathApriyApriyaH, A i ma mimAM priyApriyaH ka kha ga gha 'matha priyaMpriyaH / 3. i bhASaNa eva / 4. A i pRthvIpa / 5. A 'nazca bhrazca' ityAdinA numAgamaH / 6. A kSamUS / 7. = laGghanaM kSameta / 8. A nizcayam / 9. A ntaM priyaM / 10. za leT / 11. = kRtasaMketa ityarthaH / 12. eSa TokA pAThaH pratiSu tu 'bhUSaNaM' ityeva pAThaH samupalabhyate / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 candrapramacaritam [ 12, 27 sacivaradhunA bhavadvidhaiH paramedhodyamayogyatAnvitaiH / sahitasya kathaM bhavetprabhostava bhUtiH pracurA na mandire // 27 // vinayaikaratirmahAguNaH sakale'sminbhuvane sa gaNyate / nRpatiH pravininditaM satAmucita tasya vidhAtumIdRzam / / 28 / / yadi bhAgyavazena vAraNo gRhamasmAkamayaM vyagAhata / iyataiva kimakSamA prabhoH paravRddhiSvasatAM hi matsaraH / / 29 / / tvAm / pravihAya vimucc| IdRzam etAdRzam / vacanaM bhASaNam / vaktuM nigaditum / kaH ko vA / upakrameta prArabheta / krama pAdavikSepe ldd| 'propAbhyAM samarthAbhyAm' iti taGa / zleSaH / / 26 / / sacivairiti / paramedho. dyamayogyatAnvitaiH parA utkRSTA medhA dhAraNAbuddhiH, parA cAso medhA ca tasyA udyama udyogaH tasya yogyatayA yogyatvenAnvitayuktaH, anyatra paraM kevalam edhodyama indhanAnAmudyama udyogaH tena anvitaiH / bhava dvadhaiH bhavAdazaH / sacivaiH dUtaiH / adhunA idAnIm / sahitasya yuktasya / tava te| prabhoH pRthivIpAlasya / mandire gRhe / bhUti: saMpat, anyatra bhasma / pracurA bahulA / kathaM kena / na bhaveta na syAt / ling| zleSaH // 27 // vinayeti / asmin etasmin / sakale nikhile| bhuvane loke / vinayakarati: vinaye ekA makhyA ratiH protiryasya saH, anyatra vigatanayakaprItiH / mahAguNaH mahanto guNA yasya saH, anyatra mahAnto aguNA doSA yasya sH| saH nRpatiH bhuuptiH| gaNyate' saMkhyA kriyate / gaNa saMkhyAne karmaNi laT / satAM satpuruSaiH / pravininditaM prakutsitam / 'vA nAkasya-' ityAdinA karmaNi sssstthii| IdRzam etAdRzaM kAryam / vidhAtuM kartum / ucitam / zleSaH // 28 // yadIti / yadi bhAgyavazena' bhAgyasya daivasya vazena adhonena / ayam eSaH / vAraNaH gajapatiH / asmAkaM gRhaM mandiram / vyagAhata pravizati sma / gAhauG viloDane laG / iyataiva etAvataiva / prabhoH bhavataH svaaminH| akSamA [kiM] mAtsaryaM kim / asatAM durjanAnAm / paravRddhiSu" pareSAmanyeSAM vRddhiSu saMpattiSu / lie aura kauna upakrama ( prArambha ) kara sakatA hai ? ( yaha nindAparaka artha huA ) // 26 // he dUta ! dUsaroMko buddhiko preraNA denekI yogyatAvAle Apa sarIkhe salAhakAroMse yukta pRthivIpAlake mahala meM isa samaya pracura sampatti kyoM na ho ? ( yaha stutiparaka artha hai ) he dUta ! kevala IMdhana le AnekI yogyatA rakhanevAle tumhAre sarIkhe naukaroMse yukta tumhAre svAmI pRthivopAlake ghara meM isa samaya bhasma kyoM na ho ? ( yaha nindA paraka artha hai ) // 27 // 'vaha rAjA pRthivIpAla vinayameM atyanta Asakta aura mahAn guNI hai', isa rUpameM usakI isa saMsArameM gaNanA kI jAtI hai / sajjanoMke dvArA zlAghya samajhe jAnevAle, aise kAma karanA usake lie ucita hai / ( yaha stutiparaka artha hai ) isa saMsAra meM sabhI jagaha pRthivIpAlakI gaNanA anyAyameM Asakta aura mahAn durguNoke rUpameM kI jAtI hai| ataH sajjanoMke dvArA nindanIya, aise kAma karanA, usake lie ucita hai| ( yaha nindAparaka artha hai ) // 28 // yadi bhAgyavaza yaha hAthI hamAre ghara meM ghusa AyA, to itane mAtrase tumhAre prabhujI mahArAja Apese bAhara kyoM ho rahe haiM ? saca to yaha hai ki dUsaroMkI vRddhi honepara durjanoMko DAha huA karatI 1. a yasya / 2. ka kha ga vigaaht| 3. =kena prakAreNa / 4. za leDaH / 5. = gaNanAviSayIkriyate / 6. za 'pra' nAsti / 7. A karaNArthe / 8. A yaditi / 9. = daivAt / 10. A gaah| 11. A paramadhiSu / 12. A RddhiSu / . Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 - 12, 33] dvAdazaH sargaH iha tAvadadAtumicchatAM nijamasmAkamayaM kilaakrmH| paravastu jigISatAM punarbhavatAmeSa kimucyate kramaH // 30 // vacanaM kva khalUpayujyate prabhurasmi krmto'hmitydH| nanu khagavalena bhujyate vasudhA na kramasaMprakAzanaiH / / 31 / / kariNIpatiranyadeva vA kRtapuNyaM samupaiti vastu yat / balinA tadapAsyate balAnnahi loke kvacidIdRzaH kramaH // 32 / / atha sapraNayena yAcate krinniinaathmnaathvtslH|| iti te viniveditaM mayetyabhidhatte bhayadarzi kiM vacaH // 33 // matsara: mAtsarya hi / arthAntaranyAsaH // 29 // iheti / iha asmin jagati / tAvat prathamam / nijaM svakIyaM vastu / adAtum adAnAya / icchatAM vAJchatAm / asmAkam, ayam eSaH / kramaH kila anyAyaH kila / punaH pazcAt / paravastu anyado yaM vastu / jighRkSatAM gRhItumicchatAm / bhavatAM yuSmAkam / eSaH ayam / kramaH 'nyAyaH' iti ucyate nigadyate kim / / 30 / / vacana miti / ahaM kramataH vaMzakramAt / prabhuH rAjyAdhipatiH / asmi bhavAmi / asa bhuvi laT / [ iti ] adaH etat / vacanaM bhASaNam / vatra kutra / khalu sphuTam / upayujyate pryujyte| vasudhA bhUmiH / khaDgabalena zastrabalena / bhujyate anubhUyate / bhuna pAlanAbhyavahArayoH karmaNi laT / kramasaMprakAzanaiH kramasya paripATyAH saMprakAzanaiH prakaTanaiH / [nana nizcayena / na bhajyate nanu nizcayam / arthAntaranyAsaH // 31 // kariNIti / kariNIpatiH gajapatiH / anya deva vA gajAdAyata amUlyaratnAdi vaH / yat vastu / kRtapaNyaM kRtaM puNyaM sukRtaM yena tam / puruSaM samupaiti saMprApnoti / iN gato laT / tat vastu / balinA sAmarthyavatA puruSeNa / balAt sAmarthAta / apAsyate AkRSyate gaatevaa| asa kSepaNe karmaNi laT / IdRzaH etAdRzaH / kramaH paripATI, mama gajo madIyaH iti kramaH / loke jagati / kvacit nahi nAsti hi // 32 // atheti / atha athvaa| anAthavatsalaH anAtheSu dInajaneSu vatsalaH pratimAna / sa:10 pRthivIpAla.11 / kariNInAthaM gajapatim / praNayena vinayena / yAcate prArthyate / yAtrA 12 yAcane ltt| iti evam / te tava / mayA viniveditaM jJApitam-ityukte ( ityuktam ) / bhayadazi bhayaprakAza / vaca: vacanam / hai // 29 // hama apanI vastu Apako nahIM denA cAhate, ise Apa hamArA anyAya kahate haiM, to phira parAI ( hamArI ) vastuko jo Apa svayaM har3apa lenA cAhate haiM, use kyA ApakA nyAya kahA jAyegA? // 30 // 'maiM pIr3hI-dara-pIr3hIse sAmrAjyakA svAmI haiM' yaha kahanA kahA~ upayogI hai ? nizcaya hI talavArake balapara pRthivIkA bhoga kiyA jAtA hai, na ki vaMza paramparAkA rAga alApanese // 31 // gajarAja yA aura bhI koI vastu, jo puNyavAn puruSako prApta ho, use koI tIsamArakhA~ balAt chIna le, aisA nyAya yA aisI paripATI isa duniyAmeM kahIM bhI nahIM hai // 32 // aura, yadi vaha dInAnAtha ( dona, anAtha ) vinaya pUrvaka hamase hAthIkI yAcanA karanA cAhatA hai, to 'maiMne tumase nivedana kara diyA' (6 se 19veM zloka taka) ye Dara dikha 1. iranyadaiva / 2. A i dhatse / 3. A i taM vacaH / 4. vaMzasya / 5. mA prakaTakriyAbhiH / 6. = nAnubhUyate / 7. = iThAt / 8. A dRzyate / 9. A asu / 10. za 'saH' iti nAsti / 11. A pRthviipaa| 12. A yAca / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 candrapramacaritam [12,34 kimu tasya na santi vAraNA bahavo'nye parapakSavAraNAH / amunA sa padena mandadhIrdha vamasmAnabhiyoktumicchati // 34 // balavAnahamityahakriyA nahi sarvatra bhavetprazAntaye / adhikakramataiva mRtyave nanu siMhasya ghanaM lilaviSoH // 35 / / balagarvitayaiva niSphalaM pravidhisumahatAmatikramam / svayameva khalaH sa bhotsyate kaTuno yanmadhurasya cAntaram // 36 / / zayitasya hareH prabodhanAmiti kurvantamupetya matprabhuH / sahasaiva hinasti kiM na taM yadi na syAtkSamayA nivAritaH // 37 // abhiyujya nihanti yo ripUnabhiyuktaH sa punarvizeSataH / jvalituM svayamutsukaH zikhI sutarAM maarutsNprdhukssitH||38|| (kim ) abhidhatte ( kiM ) vadati / DudhAJ dhAraNe ca laT / kiM ki nimittam // 33 // kimviti| tava bhUpateH / parapakSavAraNAH pareSAM pakSasya senAyA vAraNA: tirskaarH| 'kRtakAmuka sya-' ityAdinA karmaNi sssstthii| anye kecit / bahavaH bhulaaH| vAraNA: gjaaH| na santi na vidyante / asa bhuvi laT / kimu kim / mandadhoH mndbuddhiH| saH tava bhUpaH / amanA etena / padena vyAjena / asmAn, amiyoktuM yoddham / icchati vAJchati / dhruvaM nizcayena // 34 // balavAniti / ahaM balavAn sAmarthyavAn iti / ahaMkriyA ahNkaarH| sarvatra sarvapradezeSu kAryeSu vaa| prazAntaye sukhAya / na bhavaddhi na syAddhi [ nahi bhavet nahi syAt ] / bhU sattAyAM ling| ghanaM megham / lilaciSoH lavitumicchoH / siMhasya kaNThoravasya / adhikakramatA adhikamatyantaM kramatA pAdavikSepataiva / mRtyave maraNAya / nanu / arthAntaranyAsaH / / 35 / / baleti / balagavitayaiva balena sAmarthyena vitayaiva garvayuktatayaiva / mahatAM mahApuruSANAm / niSphalaM prayojanarahitaM yathA tthaa| atikrama laGghanam / pravidhitsuH ktumicchuH| saH khalaH durjanaH / kaTunaH kaTuvastunaH / madhurasya madhuravastunazca / yat antaraM tAratamyam, asti / (tata ) svayameva bhotsyate jnyaasyte| badhi mani jJAne laTa / 'bazo bhaSa-' ityAdinA bhssaadeshH| AkSepaH // 36 // zayitasyeti / iti evam / zayitasya suptasya / hareH siMhasya / prabodhanAM jAgaraNam / kurvantaM vidadhatam / taM puruSam / samupetya samopaM gatvA / matprabhuH svAmI kSamayA 'shaantyaa| nivAritaH niruddhaH / yadi na syAt na bhavet, thi| sahasaiva zIghrameva / na hinasti kiM na hanti kim, apitu hantyeva // 37 // amiyujyeti / yaH bhUpaH / ripUna zatrUn / abhiyujya abhiSeNayitvA, zatrUn prati senayA saha abhigamya-ityarthaH / nihanti hinasti / hana hiMsAgatyorlaT / saH lAnevAle dhamakI bhare vacana kyoM kahatA hai ? // 33 // kyA usake pAsa zatruoMkI senAkA vAraNa karanevAle ( pareSAM zatrUNAM pakSaM vArayantIti parapakSavAraNAH ) aura bahutere hAthI nahIM haiM, jo vaha nAdAna isa bahAne hamase yuddha karanA cAhatA hai // 34 // 'maiM balavAn hai' yaha ahaMkAra sabhI jagaha sukhadAyI nahIM ho sktaa| meghako lA~ghaneko icchA karanevAle siMhako U~cI chalAMga hI usakI mRtyuke lie ho jAtI hai // 35 // kevala balake ghamaNDase bar3oMke Upara niSprayojana AkramaNa karanekA irAdA karanevAlA vaha durjana pRthivIpAla apane Apa kaDue aura mIThekA pharka jAna jAyegA // 36 // yadi kSamAne na roka liyA hotA to isa taraha soe hue siMhako jagAnevAle pRthivIpAla ko, mere prabhu-pitA padmanAbha, sahasA car3hAI karake kyA mAra na DAlate ? // 37 // jo jhUThA abhiyoga lagAkara athavA AkramaNa karake zatruoMko mAraneko udyata hotA hai, vaha 1. A i bhotsyate, ma bhokSyate / 2. a shkhii| 3. A kimiti / 4. za leT / 5. = bhavatIti shessH| 6. zavotsyate / 7. za pracodanAM / 8. = pRthivIpAlam / 9. A shiilyaa|10. za 'na hanti kim' iti noplbhyte| . Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12, 41] dvAdazaH sargaH kSayavAnvijigISyate parairvyasanI daivavivarjito'thavA / kalitA vada tatra ke vayaM prasabhaM tvatprabhuNA jigISatA // 39 // bhavati priyamiSTasAdhakaM mahati judrajane htthkriyaa| iti kiM na sa vetti mUDhadhIrathavA ko vibhavaiH sacetanaH // 40 // na bhavAnkimavaiti yabalAtkurute rAjyamasAvakaNTakam / praharanti na sAMkhyapUruSa nanu taM matprabhuzaGkayArayaH // 41 // rAjA / punaH pazcAt / abhiyuktaH anyena gRhiitH| vizeSataH vizeSAt, nihanti / zikhI vahniH / svayaM jvalituM dIpitum / utsuka: udyuktaH / mArutasaMpradhukSitaH mArutena vAyunA saMpradhukSitaH pravaddhitaH / sutarAm atyantaM jvalati-ityarthaH / arthAntaranyAsaH // 38 // kSayavAniti / kSayavAn nAzavAn / athavA, vyasanI kAmakrodhAdidoSavAn / daivavijitaH devena puNyena vijito rahitaH / paraH zatruH / vijigISyate jetumiSyate / prasabhaM haThAt / jigoSatA jetumicchtaa| tvatprabhuNA svAminA / tatra traye / vayaM ke kalitA: gaNitAH nizcitA vA / vada brahi / vada vyaktAyAM vAci loT / AkSepaH // 39 // bhavatIti / mahati svasmAdadhike / priyaM prItiH / iSTasAdhakam iSTasya abhISTasya sAdhakam / bhavati jaayte| kSadrajane svasmAddhIne / haThakriyA balAtkAra: ( iSTasAdhikA ) bhavati / mUDhadhIH mUDhA mandA dhImatiryasya saH / saH raajaa| iti kiM na vetti kiM na jAnAti / athavA tathApi vibhavaiH saddhiH cetanaH caitanyayuktaH kaH ko vA vetti / vida jJAne laT arthAntaranyAsaH // 40 // neti / yabalAt yasya padmanAbhasya balAt sAmarthyAt aso pRthvIpAlaH / rAjyaM rAjJo bhAva: kRtyaM vA rAjyaM, dezAdhipatyam / akaNTakaM na vidyate kaNTako yasmin karmaNi tat zatrurahitaM yathA tathAityarthaH / bhavAn tvam / nAvaiti na jAnAti kim / bhavacchabdaprayoge prathamapuruSaH / sAMkhyapUruSaH sAMkhyenAGgIkRtaH puruSaH, jaDAtmA-ityarthaH / akiMcitkaraM taM pRthivIpAlam / matprabhuzaGkayA mama me prabhuH svAmI tasya zaGkA vizeSa rUpase abhiyukta yA AkrAnta hokara svayaM mArA jAtA hai jo dUsareko mAranA cAhatA hai, vaha svayaM dUsareke dvArA mArA jAtA hai| agni jalaneke lie svayaM utsuka rahatA hai, phira vAyuse khUba prajvalita hokara to aura bhI adhika jala uThatA hai / padmanAbha agnike samAna haiN| pRthivIpAla unheM cher3egA to svayaM mArA jAyegA // 38 // jo rAjA kSINa ho, durvyasanoMmeM phaMsA huA ho athavA bhAgyahIna ho, use dUsare jIta lenA cAhate haiN| tumhArA svAmI pRthivIpAla hameM jItanA cAhatA hai, to tuma hameM yaha to batAo ki usane hameM una tInoMmeM-se kyA samajha rakhA hai-kSayavAn, durvyasanI yA hatabhAgya ? // 39 // 'mahAn puruSake sAtha kiyA gayA priya vyavahAra aura kSudra vyaktike sAtha kiyA gayA balAtkAra iSTako siddha karanevAlA hotA hai' isa bAtako kyA vaha mUrkha pRthivIpAla nahIM jAnatA ? athavA vaibhava honese kauna cetanA ( buddhi ) yukta raha pAtA hai ?-vaibhavake madase cetanA ( buddhi ) vikRta ho jAtI hai, jisase viveka lupta ho jAyA karatA hai // 40 // jinake balake bharose pRthivIpAla niSkaNTaka rAjya kara rahA hai, unheM kyA Apa nahIM jAnate ? na jAnate ho to suno, nizcaya hI mere pitAjIke bhayase hI zatru loga usa jar3a aura akiMcitkara pRthvIpAlake Upara prahAra nahIM 2. za lett| 3. za svAtmAdhIne / 4. za tathA hi / 5. za pRthvI / 1. a kucetanaH / 6.bhItiH / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 candrapramacaritam [12, 42 iti tasya nizamya bhAratA ripudUtaH parivRddhamatsaraH / nyagadIdgurugarvagadgadAmabhisarpangiramagrato'grataH // 42 // svahitaM svadhiyaiva budhyate puruSaH satyudaye sukarmaNaH / avidheyavidhirna budhyate svadhiyA nApi pareNa bodhitaH // 43 // na nimittamihopadezako na ca zAstraM na ca saadhusNgtiH| kuzalAkuzalA ca jAyate dhiSaNA daivavazena dehinAm // 44 // avabhAti nijaM sa pauruSaM kathayanirvahate tathaiva yH| nijavikramagarviNo raNe hasanIyA bahavo mayekSitAH // 45 / / saMzayaH tyaa| arayaH zatravaH na praharanti na hananti / haja haraNe laT / AkSepaH // 41 / / itIti / iti uktaprakAreNa / tasya suvarNanAbhasya / bhAratI vacanam / nizamya zrutvA / parivRddhamatsaraH parivRddhaH pravRddho matsaro yasya saH / ripudUtaH zatruvacoharaH / agrato'grataH agre agre / vIpsAyAM dviH| abhisarpan gacchan / gurugarvagadagadAM garuNA mahatA gaNAhaMkAreNa gadagadAM skhalantIma / giraM vacanama / nyagadIta abhASata / gada vyaktAyAM vAci luG // 42 // svahitamiti / puruSaH pumAn / sukarmaNaH puNyasya / udaye phaladAnapariNato, sati / svahitaM svasya hitam / svadhiyaiva svasva dhiyaiva buddhayaiva / budhyate jAnAti / budhi mati jJAne laT / avidheyavidhiH avidheyaH pratikUlo vidhiH karma yasya saH, zubhakarmarahita:-ityarthaH / svadhiyA svabuddhayA / na budhyate na jAnAti / pareNa anyena / bodhito'pi jJApito'pi / na na budhyate / AkSepaH / 43 / / neti / iha avidheyabuddhayAH (?) / upadezaka: guruH / na [ nimittam ] ( kAraNam ) nAsti / zAstraM nItyAdizAstram / na canAsti (nimittaM nAsti ) / sAdhusaMgatiH sAdhUnAM sajjanAnAM saMgatiH saMsargazca / na nAsti dehinAM jovAnAm / kuzalA [ akuzalA ] ca prazastA ( aprazastA ) ca / dhiSaNA buddhiH / daivavazena puNyApuNyavazena / jAyate utpadyate / janaiG prAdurbhAve laT / arthAntaranyAsaH // 44 // avamAtIti / yaH puruSaH / nijaM svakIyam / pauruSaM sAmAdikam / kathayan avan / tathaiva proktaprakAreNava / nirvahate saMpUrNayati / vaha prApaNe laT / saH puruSa / avabhAti avabhAsate / bhA dIpto ltt| nijavikramagaviNa: nijAnAM sveSAM vikrameNa parAkrameNa gaviNo'haMkAriNaH / bahavaH prcuraa:| raNe saMgrAme hasanoyAH hasituM yogyaaH| mayA IkSitAH karate-usake niSkaNTaka rAjyakA ekamAtra zreya padmanAbhako hai // 41 // rAjakumAra suvarNanAbhake ina vacanoMko (26veM zlokase 41veM zloka taka) sunakara zatru-pRthivIpAlake dUtakA pArA car3ha gayA-vaha kruddha ho utthaa| phira Age-Age bar3hakara akharva garva bharI bAteM gadgada hokara yoM sunAne lagaH - // 42 // zubhakarmakA udaya honepara puruSa apanI buddhise ho apanA hita jAna letA hai, kintu jisakA bhAgya pratikUla ho, vaha puruSa na apano buddhise apanA hita jAna pAtA hai, aura na dUsareke samajhAne para / he suvarNanAbha ! pRthivIpAlakA bhAgya anukUla hai, ataH vaha apane Apa apanA hita samajhatA hai, para tumhArA bhAgya pratikUla hai, ataH tuma apane Apa apanA hita nahIM samajhe aura na mere samajhAne para bhI / / 43 // zubha karmoMke udayase prANiyoMkI accho buddhi aura azubha karmoke udayase burI buddhi hotI hai--buddhi kI kuzalatA aura akuzalatA devake adhona hai / buddhikI kuzalatA aura akuzalatAmeM upadezaka nimitta nahIM hai; zAstra nimitta nahIM hai; aura satsaMgati bho nimitta nahIM hai / / 44 / / vaha manuSya zobhA pAtA hai, jo apane puruSArthake 1. adeglA prajAyate / 2. A laG / 3. A svastikAntargataH pATho nopalabhyate / 4. = svahitAvabodhane / 5. = nimittaM naastiityrthH| 6. A 'prokta' iti nAsti / 7. = saMpUrayati / . Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12, 49 ] dvAdazaH sargaH pravicintyamudetumicchatA prathamaM svasya parasya cAntaram / 'avimRzya kRto hi vikramaH zarabhasyeva vipAkadAruNaH ||46 || adhamena samena vAdhikA madhigacchannijabhAgyasaMpadam / matimAnvidadhAtu vigrahaM balavadbhiH saha ko'sya vigrahaH // 47 // bahubhiH parivArito'khilaM hatabuddhirjitameva pazyati / avagacchati nedamudgate gurukArye mama nAtra kazcana // 48 // svayamaikSi yato nadArayAtpatanaM stabdhavatastaTItaroH / abhavatkhalu tena saMmataH praNipAto viduSAM balAdhike ||49|| vilokitAH / AkSepaH // 45 // pravicintyeti / udetum abhyudayaM prAptum / icchatA vAJchatA puruSeNa / prathamaM pUrvam / svasya AtmanaH / parasya anyasya ca / antaraM tAratamyam / pravicintyam Alocyam / avimRzya avicArya / kRtaH vihitaH / vikramaH parAkramaH zarabhasyeva siMhAderiva ( sihAreriva 4 ) / vipAkadAruNaH vipAvasAne dAruNo bhayaMkaro hi / upamA 46 // adhameneti / adhikAM pracurAm / nijabhAgyasaMpadaM nijasya svasya bhAgyasya saMpadaM saMpattim / adhigacchan jAnan / matimAn buddhimAn / adhamena honena / samena samAnena vA puruSeNa / vigrahaM kalaham, saMgrAmam / vidadhAtu karotu / balavadbhiH sAmathyayuktaH puruSaH / saha sAkam / asya puruSasya / vigrahaH saMgrAmaH / kaH ko vA na ko'pi - ityarthaH // 47 // bahubhiriti / bahubhiH anekaiH / parivAritaH veSTitaH / hatabuddhiH hatA duSTA buddhiryasya saH / akhilaM sakalam / jitameva vijitameva / iti pazyati vIkSate / dRzU prekSaNe laT / gurukArye mahati kArye / udgate sati / mama me / matra bahuSu bhRtyAdiSu / kazcana eko'pi vA / idaM 'kAryam' iti nAvagacchati na jAnAti / gamlR gatau laT / AkSepaH // 48 // svayamiti / yataH yasmAt / nadArayAt nadyAH pravAhAt stabdhavataH garvayuktasya / taTItaroH taTayAM tIre vidyamAnasya tarorvRkSasya / patanaM bhaJjanam / iva ( ? ) [ svayam ] / aikSi' aikSata / IkSi" darzane luG / tena kAraNena / balAdhike sAmarthyAdhike praNipAta: namaskAraH / viduSAM vidvajjanaiH / 'vA nAkasya' ityAdinA bAre meM jaisA kahatA hai vaisA hI nirvAha karake dikhA bhI detA hai / apane parAkrama kI DIMga mAranevAle bahutase puruSoMko maiMne saMgrAma meM parihAsa yogya hote dekhA hai ||45 || abhyudaya pAne kI icchA rakhanevAleko AkramaNa karanese pahale apanA aura apane zatrukA -- jisapara AkramaNa karanA hai-- antara soca lenA cAhie; kyoMki binA vicAra kiyA gayA parAkrama aSTApadake parAkramakI bhA~ti antameM bhayAnaka hotA hai, yahA~ taka ki prANoMse bhI hAtha 15 12 par3atA hai / ( isakA spaSTokaraNa prathama sargake 51 veM zlokakI hindI TIkAmeM dekhiye / ) // 46 // apane bhAgyakI sampattiko auroMse kahIM adhika jAnakara buddhimAn puruSa apane se hona yA barAbarIvAle ke sAtha yuddha kare / balavAn ke sAtha nirbalakA yuddha kaisA ? - 'mUlasya nAzo balavadvirodhaH // 47 // buddhihIna rAjA bahutase airoM-gairoM natthU khairoMse cAroM orase ghirA rahakara sAre vizvako apanese jItA huA samajhatA hai, kintu vaha kisI bar3e kAma A par3anepara inameM se koI eka bhI pAsa nahIM phaTakegA ||48 || svayaM, taTapara akar3akara khar3e per3ako nadIke vegase girate dekhA hai, isalie una 0 291 yaha nahIM samajhatA ki 1. a pravimRzya ma parimRzya / 2 ma na hi kramaH / 3. a 'saMpadAm / 4. 'zarabhaH kuJjarArAtirutpAdako'STapAdapi / iti haimaH / 5. za 'matimAn' iti nAsti / 6. A dRzira / 7. za ' na jAnAti' iti nopalabhyate / 8. za 'svayamiti' iti nAsti / 9 = nadIvegAt / 10. = dRSTaH / 11. A IkSa, za ikSa / 12. = namanam / cU~ki vidvAnoMne ( vidvAnoM ) kA = Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 candrapramacaritam [12, 50 - bahusA~vayuto sthirAzayAvavizlaGghayau yadi nAma tAvubhau / mahadeva tathApi dRrato nabhartuzca nadasya cAntaram / / 50 / / priyavAdapareSu vizvasotkubhaTeSveSu vRthaiva mA bhavAn / parivAritamapyagairnagaM kSubhitaH plAyituM kSamo'mbudhiH // 51 / / svayametadudAhRtaM mayA pradhane tatprakaTaM' bhaviSyati / sphuTatAmupayAti kasyacidrasabhedo nahi jihvayA vinA // 52 / / ahitasya hitopadezanairathavA kiM mama kurvabhIpsitam / pratikUlajane hyapekSaNaM hitazikSAnugataikavRttiSu / / 53 / / karaNe SaSTho / saMmataH aGgIkRtaH / nAbhavat nAbhUt [ abhavat abhUt ] / bhU sattAyAM luGa / / 49 // bahviti / bahusattvayuto bahunA pracureNa sattvena yuto yukto, anyatra bahuprANiyuto / sthirAzayo dRDhabuddhiyuto, pakSe dRDhahradau / avilaGyo lacayitumazakyau / tAvumo nAma nAmAnI (?) / nAma samAnArthe'vyayam / yadi / tathApi tahiM / nadabhartuzca sAgarasya / nadasya nadyAzca / antaraM tAratamyam / dUrataH atyantam / mahadeva pRthulameva bhavati // 50 // priyeti / priyavAdapareSu priyeSu icchAnukUleSu vAdeSu vacaneSu pareSu tatpareSu eSu eteSu / kubhaTeSu kutsitabhRtyeSu / bhagavAn tvam / vRthaiva niSphalameva / mA vizvasot vizvAsaM mA kArSIH / anazvasa prANane i| aga: vRkSaH / parivAritaM pariveSTitam / nagaM prvtmpi| kSubhitaH saMcalitaH / ambudhiH samudraH / plAvayituM majjayituma / kSamaH samarthaH, bhavati / arthAntaranyAsaH // 51 // svayamiti / mayA, udAha ( yat ) etat idam, vacanam / pradhane saMgrAme / svayameva, tat vacanam / prakaTaM vyaktam, bhaviSyati / / rsnyaa| vinA Rte / rasabhedaH rasAnAM SaDrasAnAM bhedo'ntaram / kasyacit puruSasya / sphuTatA vyaktatAm / nopayAti hi na prApnoti hi ( nahi upayAti na praapnoti)| jihvayA rasabhedaH prakaTatAmAyAti tathA saMgrAme madvacanaM prakaTa bhaviSyati-ityarthaH / arthAntaranyAsaH // 52 // ahitasyeti / ahitasya zatro:-viparItavartanAyuktapuruSasya-ityarthaH / hitopadezanaiH hitasya upakArakasya upadezanairvacanaiH / mama me| kiM prayojanam / abhIpsitam abhISTam / kuru vidhehi / DukRJ karaNe loT / athavA tathA hi / pratikUlajane ahitajane / yaha sarvasammata siddhAnta hai ki balavAnake Age jhaka jAnA cAhie // 49 // yoM bahata jalajantuoMse yukta honeke nAte, sthira AdhAra yukta hone ke kAraNa aura lAMghane yogya na honekI bajahase samudra aura nada ye donoM bhale hI eka sarIkhe hoM, phira bhI donoMmeM mahAn bheda hotA hai / isI taraha pRthivIpAla aura padmanAbha ye donoM hI bahuta balI haiM, sthiracitta haiM aura haiM anAkramaNIya, phira bhI donoMmeM bahuta adhika antara hai, jo mAmUlI nahIM kahA jA sakatA-eka bar3A hai, dUsarA choTA; eka svAmo hai, dUsarA sevaka aura eka zaraNa denevAlA hai to dUsarA zaraNArthI // 50 // suvarNanAbha ! isa prakArako mIThI-mIThI bAteM karanevAle ina gehenardI sainikoMkA vyartha vizvAsa na kro| sabhI orase vRkSoMse ghire hue bhI pahADako, kSubdha samudra AplAvita kara sakatA hai-Dubo sakatA hai // 51 // maiMne jo yaha kahA hai, vaha yuddha meM apane-Apa, Apako spaSTa ho jaayegaa| jIbhake binA kisoko bhI rasoMkA antara spaSTatayA jJAta nahIM ho sakatA // 52 // athavA jise apane hitakA svayaM khayAla nahIM, use hitakA upadeza denese mujhe kyA lAbha ? tumhArI jo icchA ho, kro| jo samajhAyA jAye usase viparIta kAma karanevAloMke prati upekSA karanA ho ucita hai| hitakI 1. a ka kha ga gha tvatprakaTaM / 2. ka kha ga gha hitshissyaa| 3. = cATukAreSu / 4. za 'majjayitum' iti nAsti / 5. za leT / 6. A tathApi / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 - 12, 57 ] dvAdazaH sargaH sasutaH samupetya tatsabhAkSitimabhyarcaya muktamatsaraH / praNati gamitaiH zirombujai raNabhUmImathavA galacyutaiH // 54 // kSubhitAmiti tasya bhASitairyuvarAjapramukhAmasau sabhAm / paravAganuvAdino'sya kaH khalu doSaH prabhurityavArayat // 55 // vaja yogyagRhAsanAdikaM vyavahArocitamasya kAraya / / abhidhAya niyuktamityasAvudatiSThatpravisarjitAkhilaH // 56 / / atha mantragRhe sa mantravitsamamAhUya samastamantriNaH / yuvarAjasamanvito'bhyadhAditi vAcaM vacane vicakSaNaH ||57 / / upekSaNaM hi audAsInyaM hi / anugatakavRttiSu anugatA anukUla ( tAM ) gatA ekA mukhyA vRttirvartanaM yeSu teSu anukUlagatajaneSu---ityarthaH / hitazikSA hitopadezaH, saphala:-ityarthaH // 53 // sasuta iti / muktamatsaraH tyaktamatsaraH / sasutaH sutena sahitaH tvam / tatsamAkSiti tAM sabhAyA AsthAnasya kSiti bhUmim / samupetya prApya / praNati praNamanam / gamitaiH prApitaiH / ziro'mbujaiH zirAMsyevAmbujAni taiH| abhyarcaya pUjaya / athavA galacyutaH galebhyazcyataH patitaH ziro'mbajaH raNabhUmi raNasya saMgrAmasya bhUmim / abhyarcaya pajaya / aci pUjAyAM NyantAlliT / dopakaH ( kam ) // 54 / / kSumitAmiti / iti uktaprakAreNa / tasya dUtasya / bhASitaiH vacanaiH kSubhitA' kopitAm / yuvarAjapramukhAM yuvarAja eva pramukho yasyAM tAm / sabhAm AsthAnam / aso prabhuH padmanAbhaH / paravAganuvAdinaH parasya zatrorvAcaM vacanamanuvAdanazIlasya (anuvadatItyevaMzIlaH, tasyaparoktimanuvadata:-ityarthaH) asya dUtasya / kaH khalu sphuTaM, doSaH / iti evam / avArayata nivArayatisma / vRJ varaNe laG / rUpakam / / 55 / / vrajeti / vraja gcch| vyavahArocitaM vyavahArasyocitaM yogyam / yogyagRhAsanAdika yogye gRhAsane AdI" yasya tata / asya datasya / kAraya vidhApaya / DukRJa karaNe NijantAlloT / iti evam / niyuktaM niyogipuruSam / abhidhAya nigadya / pravisajitAkhila: pravisarjitAH prahitA akhilA yena sH| asau pdmnaabhH| udatiSThata uttiSThatisma / SThA gatinivRttau luGa // 56 / / atheti / atha utthAnAnantaram / mantravit mntraalocnvedii| yuvarAjasamanvitaH yuvarAjena samanvito yuktaH / vacane bhASaNe / vicakSaNaH prauDhaH / sa: padmanAbhaH / samastamantriNaH samastAn sarvAn mantriNaH sacivAn / samaM yugapat / mantragRhe mantrazAlAyAm / AhUrya AhvAnaM kRtvA / iti vakSyamANaprakAreNa / vAcaM vacanam / abhyadhAt abravIt / zikSA unheM dI jAnI cAhie, jo kevala anukUla vyavahAra kara sakate hoM-jo zikSA dI jAya, use mAna sakate hoM // 53 / / aba DAha karanA chor3o aura apane rAjakumArako sAtha livAkara pRthivIpAlakI sabhAmeM jAkara usa ( sabhA ) kI bhUmikI apane vinamra mastakarUpI kamaloMse pUjA karo, athavA dhar3ase vilaga hue apane muNDarUpI kamaloMse saMgrAmabhUmiko arcanA karanA // 54 // dUtake isa kathanase sArI sabhA-jisameM yuvarAja suvarNanAbha pramukha thA-kSubdha ho uThI, kintu rAjA padmanAbhane use yaha samajhA-bujhAkara pratIkAra karanese roka liyA ki, yaha dUsare kI kahI huI bAtako usI rUpa meM dUsarI bAra kaha rahA hai, isameM isakA kyA aparAdha ? // 55 // phira eka adhikArIko pAsameM bulAkara padmanAbhane kahA ki jAo vyavahArake anukUla isa dUtakA Thaharane aura bhojana AdikA yogya prabandha karavA do| isake uparAnta sabhI sabhAsadoMko bidA karake vaha apane siMhAsanase uThakara khar3A ho gayA / / 56 / isake pazcAt mantraNAke marmako samajhanevAle rAjA padmanAbhane mantrazAlAmeM sabhI mantriyoMko Amantrita karake yuvarAjake sAtha praveza kiyaa| 1. bha ka kha ga gha ma tatsabhAM kssiti| 2. a gRhAzanA / 3. = tasya / 4. = kupitAm / 5. = aado| 6. za niyogahAriNam / 7. A laGa / 8. = AkArya / | Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 58 candrapramacaritam vayamapyagamAma kauzalaM nayamAga yadayaM bhavadguNaH / avabhAsayate'khilaM jagaddivasoyaM mahimA raverasau // 58 / / parivardhayati svakauzalaiH kuzalaM zAstyavati prmaadtH| jananI janikeva tatphalaM kurute naH sakalaM bhavanmatiH / / 59 / / api merusame samudgate mama kA vyAkulatA prayojane / abhijAgrati yasya sarvato guravaH kAryavidhau bhavadvidhAH // 60 // dviradAniva madvidhAnsadA madamUDhAnskhalataH pade pade / apathAdvinivartayeta ko guravazcenna bhaveyuraGkuzAH // 61 / / DudhAja dhAraNe ca luG / / 57 / / vaya miti / vayamapi, nayamArge nayasya notemArge zAstre / kauzalaM naipuNyam / agamAma agacchAma / gamlu gatI luG / yat yasmAt / ayam eSaH / bhavadguNaH bhavadbhayo yuSmat jAto guNaH / divasaH dinam / akhilaM nikhilam / jagat lokam / avabhAsayate prakAzayate / bhasRJ dIpto laT / ayam iti yat / asau saH / raveH sUryasya / mahimA sAmarthyam / / 58 / / parivardhayatIti / jananI mAtA / svakauzala: svastha naipuNyaiH / parivardhayati paryedhayati / vRdhUGa, vRddho laT / kuzalaM kSemam / zAsti zikSate / zAs anuziSTau laT / pramAdataH apAyataH / avati rakSati / ava rakSaNAdiSu laT / pramAdaM parihRtya rakSati-ityarthaH / bhavanmatiH bhavatAM yuSmAkaM matibuddhiH / janikai(ke)va mAteva / sakalaM samastam / tatphalaM tatprayojanam / na kurute na vidadhAti / DukRJa karaNe laT / 59 / / apIti / yasya mama / kAryavidho kAryasya prayojanasya vidhau karaNe / bhavadvidhAH bhavatAM yuSmAkaM vidhAH sadRzAH / guravaH guNADhyAH / sarvataH sarvakArye / abhijAgrati jAgaraNaM kurvanti / mama me| merusame mahAmerusame / prayojane kArye / samudgate'pi saMbhave'pi, Agate'pi vA / vyAkulatA AdhyAnatA / na kApi-ityarthaH / / 60 / / dviradAniti / pade pade caraNavikSepaNa (sya)sthAne sthAne / 'vIpsAyAm' iti dviH / skhalata: skhalanaM kurvataH / sadA sarvadA / madamUDhAn madena mUDhAnandhAn / dviradAniva gajAniva / madvidhAn mama sadRzAn / guravaH guNADhyAH / aGkuzAH sRNayaH, na bhaveyuzcet / apathAt durmArgAt / kaH ko vA / vini rAjA bolane meM bahuta catura thaa| usane yoM kahanA zurU kiyaa-||57|| he mantrimaNDala ! hama bhI jo nIti-zAstrake dAva-peMca jAnane lage haiM, yaha ApakA prasAda hai / dina, pUre saMsArako prakAzita karatA hai, yaha sUryakI hI to mahimA hai // 58 // jisa taraha janma denevAlA mA~ apane putrako pAla posakara bar3A karatI hai, use hoziyAra banAneke lie hoziyArose zikSA detI hai aura asAvadhAnIse dUra rakhatI hai / isI taraha ApakI buddhi hamako Age bar3hAto hai, kuzalatA sikhalAtI hai aura pramAdase bacAyA karato hai-isa taraha mA~kA pUrA kAma karatI hai // 59|| pratyeka kAryako vidhi batalAneke lie jisake yahA~ hara kAmameM Apa sarIkhe nItijJa hamezA jAgarUka rahate haiM, use meru jaise bar3ese-bar3e kAmake A par3anepara bhI vyAkulatA kaise ho sakatI hai ? // 60 // madAndha hAthiyoM kI bhA~ti paga-pagapara hamezA giranevAle ( bhUla karanevAle ) hama logoMko gurujana 1. A i yad mahimA / 2. ardhayate / 3. a A i janikaiva / 4. A gama / 5. A yuSmabhyam / 6. za bhAsRGa / 7. A vRdhu / 8. = shikssyte| 9. = vihastatA / 'vihastavyAkulo vyagre' iti haimaH / 10, =pratipadam / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12, 66] dvAdazaH sargaH kramate'riSu matparAkramo bhavatAmeva dhiyA puraskRtaH / nahi dhAmadhano'pyasArathinabhasaH pAramupaiti bhAskaraH // 62 / / svayameva bhavadbhirAhitazrutibhiH kiM na sabhAgataiH zratam / nijadUtamukhena niSThuraM mayi yattena zaThena bhASitam // 63 // paruSaM mama zRNvatastathA sahasA kSobhamupavajanmanaH / kimamantri gRhaM tadIyamityapavAdena janasya vAritam // 64 / / bhajate gadavanna vikriyAmudayanneva ripushcikitsitH| iti vakramatiH sa kaitavAdruta masmAnabhihantumIhate / / 6 / / zrata eva ca daNDavarjitaH sadupAyosti na tasya siddhaye / vadatAsti' sa cetprakRSyate matirAsarvavido hi dehinAm / / 66 / / vartayet nivArayeta / upamA / / 61 / / kramata iti / bhavatAmeva yuSmAva meva / dhiyA buddhyA / puraskRtaH agre kRtaH / matparAkramaH mama me parAkramaH sAmarthyama ( ariSu ) zatraSu / kramate Akramate vartate vaa| dhAmadhano'pi dhAmaiva kiraNa eva dhanaM yasya saH api / asArathiH sArathirahitaH / bhAskaraH sUryaH / namasaH gaganasya / pAraM gamanam / na hi upaiti nopayAti hi| arthAntaranyAsaH // 62 / / svayamiti / nijadutamakhena nijasya svasya dUtasya vacoharasya mukhena / zaThena dhurtena / tena pRthivIpAlena / mayi, yat niSTharaM karkazam / bhASitaM proktam / AhitazrutibhiH AhitAH saMnaddhAH zrutayaH karNA yeSAM taiH / sabhAgataiH, bhavadbhiH yuSmAbhiH / svayameva na zrutaM na AkaNitaM kim / 63 / / paruSamiti / paruSaM niSTharaM vacanam / zRNvataH AkarNayataH / mama me / tadA tatsamaye / sahasA zIghram / kSobhaM saMcalam / upavrajat upagacchat / manaH cittam / tadIyaM padmanAbhasaMbandhi / gRhaM mandiram / amantri mantrirahitaM kim / iti janasya lokasya / apavAdena nindayA / bAritaM nivAritam / mano vAritam-ityabhiprAyaH / / 64 / / majata iti / gadavat vyAdhiriva / udayasye[nne]va abhyudayaM prApnuvan eva / cikitsitaH pratikAraM zritaH / ripuH zatruH / vikriyAM viparItakriyAm / na bhajate nAzrayate / iti evam / vikramatiH Rju(tA)rahitabuddhiH / saH pRthivIpAlaH / kaitavAt gajavyAjAt kapaTAdvA / drutaM zoghram / asmAna, abhihantuM mArayitum / Ihate pravartate / upamA / 65 / ata iti| ata eva etasmAtkAraNAdeva / tasya pathivIpAlasya / siddhaye jyaay| daNDavajita: daNDopAyena vajito rhitH| sadapAyaH ( Apa loga ) aMkuza na bane rahate, to unmArgase kauna bacAtA ? // 61 // Apa hI sabako buddhikA sahayoga pAkara hamArA parAkrama Age bar3hakara zatruoMke chakke chur3A detA hai| sUrya atyanta tejasvI hokara bhI sArathIke binA AkAzakA pAra nahIM pAtA // 62 / / usa dhUrta pRthivIpAlane dUtake mukhase niSThuratA-bharI jo bAteM mujhase kahIM, unheM Apa sabane-jo sabhAmeM baiThe hue thekyA svayaM kAna lagAkara nahIM sunA ? // 63 // usakI niSThuratAbharI bAteM sunakara merA mana usI samaya sahasA kSubdha ho uThA, para maiMne apane kSubdha manako yaha socakara zAnta kara liyA, ki yadi dUtako mAra DAlA to jagat meM yaha apavAda phaila jAyegA ki padmanAbhake ghara meM koI samajhadAra salAhakAra nahIM rahA // 64 // 'rogakI taraha zatrukA bhI yadi prArambhameM hI pratIkAra kara diyA jAye to vaha zAnta ho jAtA hai' yaha socakara pRthivIpAla- jisakI buddhi meM kUTa-kUTakara kapaTa bharA huA hai-hAthIkA bahAnA banAkara hameM mAranA cAhatA hai // 65 // ataeva mere khayAlase use jItaneke lie daNDake sivA aura koI acchA upAya nahIM hai| yadi hai to Apaloga bata 1. A i dhruvmsmaanbhi| 2. ma paayo'smi| 3. ma 'taasmi| 4. za pRthvI / 5. A caJcalam / 6. = kuTila buddhiH / 7. za pRthvI / 8. za pRthvI / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [12,67 abhidhAya giraM sasauSThavAmiti' tUSNIM nRpatAvavasthite / nyagadIditi nItimadvacaH purubhUtiH purubhUtikAraNam // 67 // abhavAma bhavatprasAdato kyamRddhazca matezca bhAjanam / " ataeva bhuvi tvameva no gururIzaH suhRdekabAndhavaH // 68 / / tava kAryavido'bhijalpituM purato dRSTaparamparasya ca / nayazAstralavaikaliptadhIH parijihveti kathaM na mAdRzaH // 66 / / nahi kAryavipazcitaH puro nigadanarAjati shaastrpnndditH| sakalaM puruSasya lakSaNaM nanu saMdigdhamalakSyavedinaH // 7 // nAsti na vidyate / daNDasAdhyaH-ityarthaH / saH daNDopAyaM vinA'nyopAyaH / asti cet vartate cet / vada brUta / bada vyaktAyAM vAci loT / AsarvavidaH sarvajJaparyantam / dehinAM jIvAnAm / matiH buddhiH / prakRSyate hi atizayyate hi / kRSa vilekhane karmaNi laT // 66 // abhidhAyeti / iti evam / sasauSThavAM zobhAyuktAm / giraM vANIm / abhidhAya nigadya / nRpato bhUpatI / tUSNIM joSam / avasthite sati sthite sati / purubhUtiH' 1degpurubhUtinAmadheyo mantrI / purubhUtikAraNaM purormahatyAH bhUteH aizvaryasya kAraNaM nimittam / nItimadvacaH nItimada nItiyuktaM vaco vacanam / iti vakSyamANaprakAreNa / nyagadIta avocat / gada vyaktAyAM vAci laGa12 // 67 // abhavAmeti / bhavatprasAdataH bhavatAM yuSmAkaM prasAdataH kAruNyAt / vayam, RddhaH ca aizvaryasya ca / mate: ca buddhazca / bhAjanaM pAtram / abhavAma abhuum| bhU sattAyAM lung| ata eva etasmAdeva / bhuvi bhmo| tvameva bhavAneva / naH asmAkam / 'padAdvAkyasya' ityAdinA asmadaH SaSThIbahavacanasya nasAdezaH / guruH upaadhyaayH| IzaH prbhuH| suhRt mitram / ekabAndhavaH mukhyabandhuH / bhavasi-ityadhyAhAraH // 68 / taveti / kAryavidaH prayojanavedinaH / dRSTaparamparasya dRSTA paramparA pUrvakramo yasya'4 tasya / tava bhavataH / purataH purastAt / abhijalpitam abhimukhaM vaktum / nayazAstralavaikaliptadhoH nayasya nIteH zAstrasya lavaikena lezamAtreNa liptA gavitA dhorbuddhiryasya sH| mAdRzaH mama samAnaH / kathaM5 kena / na parijihveti lajjito na bhavati, kintu jihvetyeva // 69 / neti / kAryavipazcitaH kAryasya6 prayojanasya vipazcita: vedinH| puraH agre / nigadan bruvan / zAstrapaNDitaH zAstre nItyAdizAstre paNDita: nipunnH| [nahi ] rAjati [ na ] lAiye; kyoMki sabakI buddhi eka-sI nahIM hotI, nigodiyA jIvase lekara sarvajJa taka samasta prANiyoMkI buddhi meM tAratamya dekhA jAtA hai // 66 // isa taraha (58 veM zlokase 66 veM zloka taka ) sundara zabdoMmeM apanA vaktavya dekara rAjA padmanAbha cupa ho gyaa| phira purubhUti nAmake mantrIne vaibhavako utpanna karanevAle nItise yukta vacana khe-||67|| rAjan ! Apake prasAdase hama saba Rddhi aura buddhi ke pAtra bane haiM / ataeva isa bhUtalapara Apa hama sabhIke guru, svAmI, mitra aura ekamAtra bandhu haiM // 68 // rAjan ! Apa samasta kAryoMke jAnakAra haiM aura sArI paramparAoMko dekha cuke haiM / ataeva nItizAstrake bahuta thor3e jJAnakA bhI garva karanevAlA mujha sarIkhA vyakti Apake sAmane lajjita kyoM nahIM hogA? // 66 // kAryake anubhavI vidvAnke sAmane bolanevAlA korA zAstrakA paNDita, jise kAryakA anubhava nahIM hai, kevala zAstrakI paMktiyA~ AtI haiM, zobhA nahIM pAtA hai| lakSyako na jAnanevAle puruSakA sArA zAstra nizcaya hI 1. ma sa sauSThavA / 2. a purabhUtiH, purabhUtikAraNam / 3. a i degpi jalpituM / 4. A i degvipazcituH / 5. madeglakSavedinaH / 6. za bhinnopAyaH / 7.za leTa / 8. za "sthite sati' iti nAsti / 9. za marubhUtiH / 10. za marubhUti / 11. za 'nimittam' iti nAsti / 12. A laGa / 13. A 'abhama' iti nAsti / 14. = yena / 15. = kena prakAreNa / 16. = kartavyasya / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12, 74 ] dvAdazaH sargaH adhikArapade 'sthitaistathApyanuziSyaH prabhurAtmazaktitaH / tuSArAzikaNakramAdbhavedapi bAlAdviralaM subhASitam ||71 || puruSeNa jigISuNA sadApyavalambyau nayavikramadrumo / tAvahAya vidyate phalasiddheraparaM nibandhanam // 72 // nayavikramayornayo balI nayahInasya vRthA parAkramaH / pravidAritamattakuJjaraH zabareNApi nihanyate hariH ||73 || balavAnapi jAyate ripuH sukhasAdhyaH khalu nItivartinAm / madamantharamapyupAyato nanu badhnanti gajaM vanecarAH // 74 // 297 - vibhAti / rAjana dopto laT / alakSyavedinaH alakSyaM vettItyevaMzIlo'lakSyavedI tasya - lakSyaparijJAnarahiyasya / puruSasya narasya / sakalaM samastam / saMdigdhaM saMdehayuktam / nanu nizcayam / arthAntaranyAsaH // 70 // adhikAreti / tathApi, adhikArapadasthitaiH adhikAre zreSThe pade sthAne sthitainiyojitaiH / AtmazaktitaH AtmanAM sveSAM zaktitaH sAmarthyAt / prabhuH svAmI / anuziSya : 4 zikSitu yogyaH / tuSazazikaNakramAt tuSANAM dhAnyatvacAM rAzau puJje sthitataNDulakaNasya kramAt nyAyAt / bAlAt ajJAninaH sakAzAdapi / subhASitaM prazastavacanaM mahatAM puraH svalpaM bhavati -- ityarthaH / bhavet / liG / arthAntaranyAsaH ||71|| puruSeNeti / jigISuNA jetumicchu / puruSeNa rAjapuruSeNa / nayavikramadrumau nayo nItivikramaH parAkramaH, nayazca vikramazca tathoktI, navavikramAveva druma vRkSI / rUpakam / sadApi sarvakAle'pi / avalambyo avalambayitu' yogyau / to naya vikramama / apahAya vimucya / phalasiddheH kAryasiddheH, pakSasiddheH - iti dhvaniH / aparam anyat / nibandhanaM kAraNam / nahi nAsti hi / vRkSamapahAya phalasiddhirnAsti -- ityuktilezaH / arthAntaranyAsaH // 72 // nayeti / nayavikramayoH nItivikramayormadhye | nayaH nItiguNaH / balo balavAn / nayahInasya nayaguNarahitasya / parAkramaH vikramaH / vRthA niSphalaM (lo) bhavati / pravidAritamattakuJjaraH pravidAritA vidalitA mattakuJjarA mattamataGgajA yena saH / hariH siMhaH / zabareNApi vyAdhenApi / nihanyate nirhisyate / hana hiMsAgatyoH karmaNi laT / nayahInasya kebala ( -- parAkramavataH ) kAryasiddhirna bhavati - ityarthaH / arthAntaranyAsaH // 73 // balavAniti / balavAnapi parAkramavAnapi / ripuH zatruH / nItivartinAM nItau vartinAM vidyamAnAnAm / sukhasAdhyaH sukhena sulabhena sAdhyaH jAyate utpadyate / khalu sphuTam / madamantharamapi madena mantharo mandagAmI, tamapi / gajaM kariNam / vanecarAH sandeha se bharA rahatA hai / lakSyako jAnane para holakSaNakA jJAna sandehamukta hotA hai / udAharaNa na jAnanevAle vaiyAkaraNakA vyAkaraNa sambandhI jJAna bhramase bharA huA rahatA hai || 70 || to bhI ucca padoM para niyukta adhikAriyoMke dvArA apanI zakti ke anusAra rAjAko zikSA dI hI jAnI caahie| jisa prakAra khojanepara bhUsekI DherImeM cAvalake kucha kaNa mila jAte haiM, isI taraha bAlaka athavA alpajJAnIse bhI kabhI-kabhI thor3I-sI acchI bAta sunane ko mila jAtI hai // 71 // vijayake abhilASI puruSako hamezA naya-nIti aura parAkramake vRkSoMkA Azraya lete rahanA cAhie kyoMki ina donoM ko chor3a denepara phala (kArya) kI siddhikA aura koI sAdhana nahIM hai ||72 || naya aura vikrama ina donoMmeM naya balavAn hai / nayahonakA parAkrama niSphala hotA hai / jo parAkramI (nItimAn nahIM) siMha madamAte hAthiyoMko cIra DAlatA hai, vaha eka zikArIke dvArA bhI mArA jAtA hai || 73 // balavAnse - balavAn bhI parAkramI zatru nIti mArgapara calanevAloMke lie AsAnIse jItane yogya hotA hai / bhIla yA 1. a A i stha 1 2. za prAptam / 3 = nizcayena / 4. A 'zikSyaH / 5. A 'rAjapuruSeNa' iti nAsti / 6. za phalasiddhiH kAryasiddhiH pakvasiddhiH / 7 = anAyAsasAdhyaH / Jain Education Internati Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [12,75'nayamArgamamuJcataH svayaM vighaTetApi yadi prayojanam / puruSasya na tatra dUSaNaM sa samasto'pi vidheH parAbhavaH / / 7 / / nayazAstranidarzitena yaH satataM saMcarate na vartmanA / zizuvatsa kubuddhirulmukaM svayamAkarSati kRcchamAtmanaH // 7 // tvamataH prathamo vivekinAM sahasA daNDamarau prayuva mA / sa hi zAmyati sAmamAtrataH pRthivIpAlanRpo'bhimAnavAn / / 77 / / abhimAnadhano hi vikriyAM vrajati pratyuta daNDadarzaneH / prazamaM na tu yAti jAtucitparinirvAti kimagniragninA ||8|| zabarAH / upAyata: upAyAt / badhnanti bandhanaM kurvanti / nanu nizcayam / arthAntaranyAzaH // 74 // nayeti / nayamArga nItizAstrama / amaJcata: atyajataH puruSasya / yadi prayojanaM kAryama / svayaM vighaTeta 2 api viyojayet / ghaTiSa ceSTAyAM liGa / tatra kAryAbhAve / puruSasya na sy| dUSaNaM nindA / na na bhavati / saH samasto'pi sakalo'pi / vidhe: pApakarmaNaH / parAbhavaH tirskaarH| nayazAstramArgeNa vihitakAryasya vighne karmaNo'parAdho na tu puruSasya-ityabhiprAyaH / 'sa daivasyAparAgho na mantriNAM yatsughaTitamapi kArya na ghaTate / ' iti nItivAkyAmRte / / 75 // nayeti / yaH purussH| nayazAstradarzitena nayazAstreNa nItizAstreNa zitena' dRssttaantvihiten| vartmanA mArgeNa / satatam anavaratam / na saMcarate na pravartate / kubuddhiH kutsitabuddhiyuktaH / saH puruSaH / Atmana: svasya / kRcchra kaSTam / ulmakam alAtam / zizuvat bAlakavat / svayam, AkarSati AkarSaNaM karoti / upamA ( nidrshnaalngkaarH)||76|| tvamiti / ataH kAraNAt / vivekinAM samyagjJAninAm / prathamaH mukhyaH / tvaM bhavAn / sahasA zIghram / arau shtro| daNDaM daNDopAyam / mA prayukSva mA prayojasva / yujaa yoge| abhimAnavAn abhimaanyuktH| sa hi 'pRthivIpAlanRpaH pRthivIpAlabhUpatiH / priyapUrva bacaH ( ? ) / sAmamAtrataH sAmopAyamAtrAdeva / zAmyati upazamaM prApnoti / zam dam upazamane // 77 / / amimAneti / pratyuta na cet -sAdhuvaco na prayuktaM ced-ityarthaH / abhimAnadhana: abhimAna eva dhanaM yasya mH| daNDadarzana: daNDaprayogaiH / vikriyA vikAram / vrajati gacchati / vraja gatI laTa / prazamam upazamam / na tu yAti na gacchati / jAcit sakRdapi / agni: vhniH| agninA vahninA / parinirvAti ki nazyati zikArI loga apane upAyase madamAte hAthIko bhI bA~dha lete haiM // 74 // nIti mArgako na chor3anevAle puruSakA yadi koI kAma bigar3a bhI jAye to usameM usa puruSakA koI doSa nhiiN| vaha to sArA-kA-sArA vidhikA vidhAna hai, jo usa puruSakA vinAza karanevAlA hai| 'vidhi-vidhAna kabhITalatA nahIM // 75 / / jo puruSa sadA nItizAstrake dvArA dikhalAye gaye mArgase nahIM calatA, vaha durbuddhi choTe baccekI taraha svayaM hI kASThako jalatI huI lakar3o ko apanI ora khIMcane lagatA hai / jisa prakAra abodha zizu jalatI lakar3Iko khIMcakara duHkha uThAtA hai, usI prakAra notise na calanevAlA puruSa bhI apane-Apa saMkaTameM DAlanevAle kAmako hAtha meM le letA hai // 76 // rAjan ! Apa vivekI puruSoMmeM pramukha haiM, ataH zatruke Upara sahasA daNDakA prayoga nahIM kIjiye / rAjA pRthivIpAla bar3A abhimAnI hai / phalataH vaha kevala priya vacanoMse zAnta ho jaayegaa| yadi gur3a denese kAma bana jAye to IMTa mAranekI kyA AvazyakatA / / 77 / / abhimAnI puruSa daNDa dikhalAnese daNDanItikA prayoga karanese kabhI zAnta nahIM ho sakatA, ulTA bhar3aka hI uThatA hai / kyA 1. ka kha ga gha nanu mArga / 2. = vinazyet / 3. A ghaTa / 4. = dossH| 5. = upadiSTena / 6. A yujira / 7. za 'abhimAnavAn' iti nAsti / 8. za pRthvI / 9. za pRthvI / 10. A nRpatiH / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12, 82 ] dvAdazaH sargaH prathamaM dvipi sAma buddhimAnatha bhedAdi yunakti siddhaye / gurudaNDanipIDanA riporiyamantyA hi vivekinAM kriyA // 76 prabhu doSazataM pramArjituM puruSasyaikamapi priyaM vacaH / payasaiva janasya vallabhA nanu vajrAdimucaH payomucaH ||80|| dhanahAnirupapradAnato balahAnirniyamena daNDataH / ripoH zatroH / ayazaH kapaTIti bhedato bahubhadraM nahi sAmataH param ||81|| praNigadya nayAnvitaM vacaH purubhUtAviti maunamAsthite / yuvarAjatha pauruSAzrayAmiti sAsUyamudAharadgiram ||2|| kim / | vA gatigandhanayorlaT / arthAntaranyAsaH | 78 || prathamamiti / buddhimAn dhImAn / siddhaye' kAryasiddhaye / prathamaM pUrvam / dviSi zatrau / sAma sAmopAyam / yunakti prayojayati / atha pazcAt / bhedAdi jayanimittaM bhedAdyupAyaH prayoktavyaH / iyam eSA / gurudaNDapIDanA guruNA mahatA daNDena pIDanA bAghanA | vivekinAM samyagjJAninAm / antyA avasAnavartinI / kriyA hi vidheyA hi // 79 // prabhivati / puruSasya narasya / ekamapi priyaM prItibhUtam / vacaH vacanam / doSazataM doSANAmaparAdhAnAM zatamakam / pramArjituM nivArayitum / prabhu samartham / 5 vajrAdimucaH vajrA don muJcantIti tathoktAH / payomuca: meghAH / payasaiva jalenaiva / janasya lokasya / vallabhAH prItikarA nanu ||80| dhanahAniriti / upapradAnataH dAnopAyAt dhanahAniH dravyanAzaH / daNDataH daNDopAyAt / niyamena nizcayena / balahAniH caturaGgabalahAniH / bhedataH bhedopAyAt / kapaTI -- iti kapaTayukta iti / ayaza: apakIrtiH / sAmataH sAmopAyataH / param anyat / bahubhadraM pracuramaGgalarUpam / na hi nAsti hi // 81 // praNigadyeti / purubhUtI purubhUtanAmadheyamantriNi / iti uktaprakAreNa / nayAnvitaM nItiyuktam / vacaH vacanam / praNigadya uktvA / maunaM tUSNIm | Asthite Asite sati / atha purubhUtiprokttAnantaram / yuvarAT suvarNanAbhakumAraH / pauruSAzrayAM parAkramayuktAm / giraM vANIm / nAsUrya doSarahitaM ( sAsUyam asUyAsahitaM ) yathA tathA / iti vakSyamANaprakAreNa / udAharat avocat / 299 agni agni bujha sakatI hai ? | 78 // buddhimAn rAjA apanI siddhike lie zatruke sAtha pahale sAma madhura vacanoMkA prayoga karatA hai, sulaha karatA hai / yadi sAmase saphalatA na mile to bhedakA prayoga karatA hai - zatruke pakSa ke logoMmeM phUTa DAlatA hai athavA use dAna detA hai / sAma, bheda aura dAna ina tInoM hI upAyoMse jaba saphalatAkI AzA na ho, taba daNDa nItikA prayoga karatA hai / daNDase zatruko pIr3A denA -- usapara car3hAI kara denA, yaha vivekiyoMkA antima upAya hai / / 79 / / manuSyakA kevala eka hI priya vacana saikar3oM doSoMkA nivAraNa karane meM samartha hotA hai / kevala jala barAsAneke kAraNa hI megha - jo vajra Adi bhI girA dete haiM--logoMko pyAre hote haiM ||80|| dAnase dhana kI hAni hotI hai, daNDase nizcaya hI senAkA vinAza hotA hai aura bhedase 'yaha kapaTI hai' isa prakArakA apayaza phailatA hai / ataeva sAmase bar3hakara aura koI atyadhika maMgalakArI upAya nahIM hai-- dAna, daNDa aura bheda ina tona upAyoMse hAni hI hotI hai aura sAmase lAbha hI hotA hai, ataH sAmase utkRSTa maMgalakArI koI upAya nahIM hai || 81|| isa prakAra nItimaya bacana sunAkara - vaktavya dekara purubhUti mantrI cupa ho gayA / isake uparAnta yuvarAja suvarNanAbha parAkramakI bhAvanAse bhare hue jozIle aura asUyAse bhare hue zabdoM meM yoM bolA 1. = vazokaraNAya / 2. = vidhiH / 3 A svastikAntargataH pATho nAsti / 4 = purubhUtinigadanAnantaram / 5. eSa TokAzrayaH pATho mUlapratiSu tu sarvAsu 'sAsUyaM' ityeva samupalabhyate / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam I paThitavyamihAnyathA sthitaM karaNIyapratipattiranyathA / fe pRSThabhare niyujyate' halasaMbhAvitayogyataH pazuH // 83 // anirUpitakRtyayAnayA hiyate kaH khalu kUrcazobhayA nanu bIjapade vyavasthitaM phalamanyaH padavAkyaDambaraH ||84|| paravRddhinibaddhamatsare viphaladveSiNi sAma kIdRzam / sutarAM sa bhavetkharaH priyairavibhAvya prakRtirhi durjanaH // 85 // 300 hRJ haraNe laG / / 82 / / paThitavyamiti / iha kArye / paThitavyaM vaktavyam / anyathA anyena prakAreNa sthitam / karaNIyapratipattiH karaNIyasya kAryasya pratipattiH parijJAnam / anyathA anyaprakAreNa / halasaMbhAvitayogyataH hale lAGgale saMbhAvitA saMskRtA yogyatA yasya saH / pazuH anaDvAn / pRSThabhare pRSThabhAre / na niyujyate hi na saMbadhyate hi / yuz2a yoge karmaNi laT / arthAntaranyAsaH ||23|| anirUpiteti / anirUpitakRtyayA anirUpitamabhASitaM kRtyaM kAryaM yayA tayA / kUrcazobhayA kUrca iva kSIravikAra iva ( ? ) zobhayA manoharatvayuktayA mRdunA ca ityarthaH / anayA etayA, vAcA / kaH ko vA / khalu sphuTam / Ahriyate udAhriyate / hRJ haraNe karmaNi laT / phalaM niSpattiH / bIjapade bIjasya kAraNasya pade zabde / vyavasthitam Asitam / anya : phalAbhAva: padavAkyaDambaraH padAnAM tiGantasubantarUpANAM vAkyAnAM padasamudAyAnAmADambaraH saMbhramaH / nanu nizcayam / arthAntaranyAsaH // 84 // paravRddhIti / paravRddhi nibaddhamatsare pareSAmanyeSAM vRddhI saMpattI nibaddha: kRto matsara IrSyA yena tasmin / viphaladveSiNi viphalaM vRthA dveSiNi dveSayukte / sAma sAmopAyaH / kIdRzaM kimiva dRzyata iti tathoktam / sa pRthivIpAlaH / priyaiH " iSTavacanaiH / sutarAM bhRzam / kharaH krUraH / bhavet syAt / liG' / durjanaH duSTajanaH / [ avibhAvyaprakRtiH ] avibhAvyA vibhAvitumayogyA prakRti ryasya saH / tathA hi (?) viparItasvarUpayukta :- ityarthaH / ' satAM hi prahRtA zAntyai khalAnAM darpakAraNam / ' iti yAvat / [ 12,83 // 82 // prastuta viSaya meM par3ha lenA aura bAta hai, tathA kartavyakA nizcaya karanA kucha aura / rAjanaitika pothA par3ha lene yA par3hakara sunA dene se karttavya kA nizcaya nahIM hotA / isake lie anubhava cAhie / hala khIMcane kI yogyatA rakhanevAlA baila lAdane yA savArIke kAma meM nahIM lagAyA jA sakatA ||83 // karttavyakA nizcaya na karanevAlI korI dAr3hI aura mUchakI zobhAse kauna AkRSTa ho sakatA hai ? koI bhI vaktA - jisakI dAr3hI khUba lambI haiM, vyaktitva prabhAvaka hai aura jo khUba DIMga mAratA hai-- prastuta viSayapara prakAza DAle binA zrotAoM para prabhAva nahIM DAla sakatA / phala nizcaya hI apane bIjase hI utpanna hotA hai, phira bhI yadi bIjake binA bhI phala utpanna honeko bAta kahI jAye to vaha korA vAgADambara hai-- bakavAsa hai / kArya apane kAraNase utpanna hotA hai, binA kAraNake bhI kAryakI utpattikA varNana karanA, bakavAsa nahIM to aura kyA hai ? // 84 // dUsaroMkI vRddhi dekhakara DAha karanevAle aura vyarthaM hI dveSa karanevAleke sAtha sAma kaisA ? priya vacana kahanese - sAmakA prayoga karanese vaha pRthivIpAla aura bhI bhar3aka uThegA / durjana kI prakRti aparivartanIya hotI hai, vaha namra vyavahArase zAnta nahIM kiyA jA sakatA 1. bhareNa yujyate / 2 A parijJA / 3 za 'pRSThabhAre' iti nAsti, A pRSThabhAre pRSTabhareM / 4. = AkRSyate / 5. = sthAne / 6. za 'vRthA' iti nAsti / 7. A vRddhipAla, za pRthvIpAlaH / 8. = miSTavacanaiH / 9. za leT / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12, 89] dvAdazaH sargaH viSaye khalu saMniyojitaH sadupAyaH phalavAnna cAnyathA / nahi vajradharAyudhocite kramate grAvaNi lauhamAyudham // 86 / / madabhAji parApamAnanApravaNe daNDamuzanti sUrayaH / upayAti sukhena vazyatAM kimanaDavAnapanAthanAsikaH // 8 // puruSastapanIyavadgururna paryAvadasau vigAhyate / tulitastu sa eva tatkSaNAttRNarAzau nipatatyasaMzayam / 88 / / zivaheturudAhRtA kSamA vatinAmeva na medinIbhujAm / bahunA nanu viprakRSyate padavI saMsRtimuktidharmiNoH // 86|| arthAntaranyAsaH / / 85 | viSaya iti / viSaye yogy| saMniyojita: pryojitH| samudAyaH sAmopAyaH / phalavAn saphala: / khalu / anyathA anyena prakAreNa, aviSaye ityarthaH / na ca-prayuktopAyaH phalavAna na bhavatItyarthaH / vajradharAyudhocite vajradharasya devendrasya Ayudhasya vajrasya ucite yogye, vajreNa bhettuM yogye ityarthaH / grAvaNi parvate / 'grAvANI zailapASANo'' itymrH| lohaM lohanirmitam / AyudhaM praharaNam / na kramate hi samartha na bhavati hi / arthAntaranyAsaH / 86 // madabhAjIti / madabhAji garvayukte / parApamAnanApravaNe pareSAmapamAnanAAmudAsInakaraNe pravaNe samarthe / sUrayaH nItividaH / daNDaM daNDopAyam / uzanti vadanti / vaza kAntau laT / apanAyanAsikaH apanAthA achidritA nAsikA ghoNA yasya sH| anaDvAn saurabheyaH / sukhena anAyAsena / vazyatAm adhInatAm / upayAti prApnoti kim ? nopayAtItyarthaH / arthAntaranyAsaH / / 87 / / puruSa iti / puruSaH naraH / paraiH anyapuruSaH / yAvat yAvat paryantam / na vigAhyate nApahIyate' / gAho viloDane karmaNi laT / aso puruSaH / (tAvat) tapanIyavat suvarNavat / guru: bhArabhUto bhavati / anyaiH sAkaM yAvat paryantaM nopamitastAvatparyantaM tulAropaNarahitasuvarNavat guruguNayukto bhavatItyarthaH / tulitazcet upa. mitazcet / sa eva puruSastu / tatkSaNAt svalpakAlAdeva / tRNarAzau tRNAnAM rAzI puje| asaMzayaM nissaMdeham / nipatati laghutvaM praapnotiityrthH| upamA AkSepazca / / 88 / / zivaheturiti / tinAmeva tapasvinAmeva / kSamA uttamakSamA / zivahetuH zivasya mokSasya hetuH kAraNamiti / udAhRtA nigditaa| medinIbhujAM bhUpatInAm / na nodAhRtA / saMsRtimuktirmiNoH saMsRteH saMsArasya muktermokSasya dharmiNoH dharmayuktayoH / padavo 'satAM hi prahvatA zAntyai khalAnAM darpakAraNam' // 85 // sAma upAya tabhI saphala hotA hai, jaba usakA prayoga usake yogya puruSake sAtha kiyA jAtA hai, anyathA nahIM-ayogya puruSake sAtha sAmakA prayoga saphala nahIM hotA / vajrase tor3ane yogya pahAr3apara lohekA hathiyAra yA aujAra kAma nahIM de sakatA // 86 // ahaMkArI aura dUsaroMko apamAnita karanemeM tatpara rahanevAle puruSake sAtha daNDakA prayoga karanA cAhie, yaha rAjanItijJa vidvAn kahate haiN| binA nathA baila kyA sukhase vazameM kiyA jA sakatA hai ? bailakI nAkameM rassI piro dI jAtI hai tabhI vaha vazameM AtA hai // 87 // jabataka dUsaroMke dvArA virodhIkI tahakA patA nahIM lagA liyA jAtA-thAha nahIM lI jAtI taba taka vaha sonekI taraha bhAro jAna par3atA hai| kintu bAdameM taulanepara vahI virodhI tatkAla nizcaya hI tRNa puMjameM jA giratA hai-bilakula halakA ho jAtA hai // 88 // kSamA kalyANa yA muktikA kAraNa batalAI gayI hai, kintu kinakI kSamA ? vratiyoM kI, na ki rAjAoMkI / maMsAra aura muktike pathikoMkA mArga bilakula alaga-alaga hai-ekake mArgase 1. ma maantaa| 2. a mukhena / 3. ka kha ga gha ma nigRhyate / 4. za smopaayH| 5. A graassnni| 6. aadeglprvto| 7. A 'lauMha' ityasya sthAne patAha' ityapalabhyate / 8. = tirskrnne| 9. bhA nirAyAsena / 10. =nAkramyate / 11. A nophiiyte| 12. AgrAha / 13. = gauravAnvitaH / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam abhivAJchati pAdasaGgamapyakhilaH kartumatigmadIdhiteH / tapanaM na dRzApi vIkSituM mahimA nanvakhilaH sa tejasaH // 60 // kRpaNasya parAnuvartanaiH satatArtasya dhigastu jIvitam / anunIya paraM nijocitailaeNlanairjIvati kiM na maNDalaH // 91 // anugacchati yaH zaThaM priyaiH pravihAyocitamAtmasauSThavam / nijAM vivRNotsAratAmapavRSTiniMnadannivAmbudaH ||22|| mRta eva vilIna eva vA varamaprAptabhavaH puraiva ca / na pumAnparibhUtijIvitaH sahate kaH khalu mAnakhaNDanam ||13|| 302 mArga: / [bahunA ] viprakRSyate dUrIkriyate / kRSo vilekhane karmaNi laT / nanu nizcayam ||89 || abhivAJchatIti / atigmadodhiteH candrasya / pAdasaMgaM pAdasya kiraNasya pAdena saMgam iti dhvanyate / akhilo'pi sakalo'pi / kartuM vidhAtum / vAJchati icchati / vAMcha icchAyAM laT / tapanaM sUryam / dRzApi natreNApi / draSTum / nana vAJchati / saH akhilaH sakalaH / tejasaH pratApasya | mahimA sAmarthyam / nanu nizcaya: " ( nizvayena ) / arthAntaranyAsaH || 90|| kRpaNasyeti / parAnuvartanaiH pareSAmanyeSAmanukUlavartanairanusAravRttibhiH / satatArtasya satatamanavaratamArtasya patitasya kRpaNasya dInasya / jIvitaM jIvanam / dhigastu vininditamastu / maNDala: sArameyaH / ' maNDalo rAtrijAgaraH' ityabhidhAnAt / nijocitaiH nijasya svasvocitairyogyaiH / lalanaiH lAGgUlacAlanAdidainyaiH / param anyam / anunIya saMtoSayitvA / na jIvati ki prANadhAraNaM na karoti kim ? kintu karotyeva / arthAntaranyAsaH // 91 // anugacchatIti / yaH puruSaH / ucitaM yogyam / AtmasauSThavam AtmanaH svasya sauSThavaM mahattvam / pravihAya vimucya / zaThaM durjanam / priyaiH priyavacanAdibhiH / anugacchati:" anukUlaM yAti / gamlu gato laT / saH puruSaH / ninadan dhvanan / apavRSTiH apagatA rahitA vRSTi - varSa yasya saH / ambuda iva megha iva / nijAM svakIyAm / asAratAM nissAratvam / vivRNoti vyaktIkaroti / vRJ varaNe laT / upamA || 92 // mRta iti / mRta evaM tyaktaprANa eva / vilIna eva pracchanna eva / puraiva ca prAgeva ca / aprAptabhavo vA alabdhamanuSya bhavo vA / varam utkRSTam / paribhUtajIvitaH paribhUtaM parAbhavaM gataM jIvitaM jIvanaM yena saH / pumAn puruSaH / [na] varaM na bhavati / mAnakhaNDanAM mAnasyAbhimAnasya khaNDanAM [ 12,90 dUsarekA mArga dUra hai / uttama kSamA gRhasthoMke lie nahIM, sAdhuoMke lie upayogI hai // 86 // sArA saMsAra candramAkI kiraNoMkA ( pairoMkA bhI ) samparka cAhatA hai, para sUryako vaha A~kha uThAkara bhI nahIM dekhanA cAhatA / yaha saba tejakI mahimA hai ||10|| dUsaroMko khuzAmada karanevAle aura isIlie hamezA parezAna rahanevAle dIna-hIna puruSake jIvanako dhikkAra hai / kyA eka kuttA apane yogya vyavahAra -- pUcha hilAnA, pIche-pIche calanA aura pairoMmeM giranA Adi - sa dUsareko khuza karake peTa nahIM bhara letA ? ||1|| jo puruSa apane yogya gauravako khokarake khuzAmadase kisI dhUrtako prasanna karanA cAhatA hai aura usake pIche-pIche lagA phiratA hai, vaha vRSTi na na karake garajanevAle meghakI bhA~ti apanI asAratAko prakaTa karatA hai ||2|| puruSako apamAnita hokara jIvana bitAnA ucita nahIM / apamAnita jIvanase usakA mara jAnA ho acchA hai; mA~ke peTa meM vilona ho jAnA- - garbhasrAva ho jAnA acchA hai athavA garbha meM na AnA bhI uttama hai / 1. A i "khilasya tejasaH / 2 ma 'lalitai / 3. a natu gacchati / 4 a daNDanam, A i ' khaNDanAm / 5. A kRpa / 6. A dRzyate / 7. = mahattvam / 8. A 'nanu nizcayaH' iti nopalabhyate / 9. = pareSAmanyeSAmanuvartana ra nuvRttibhiH / 10. = pIDitasya / 11 = anusarati / 12. = yasya / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12, 9.] dvAdazaH sargaH rahitaH sahajena tejasA pazuvatkena balAna vAhyate / mahatAmata eva vallabhA nanu vRttimRgarAjasevitA // 4 // avagAccyutanIti mA bhavAnidamekAntata eva mdvcH| ahamIza yato bravImyadaH sakalaM kAlabalavyapekSayA / / 5 / / svayameva na vetti kiM prabhuH sa yathA kSINabalo balAhave / sasuhRdvyasanazca vartate vigRhItaM kulajairmahAbalaH / / 16 / / abhiyAtumataH prayujyate bhavato vRddhimataH kSaye sthitH| prabhavetkhalu bhAgyasaMpadA sahitaH sthAnagato'pyarAtiSu // 97 / / bhaJjanAm / ka: ko vA / khala sphaTama / sahate kSamate / pahi marSaNe laTa / arthAntaranyAsa: / / 93 / / rahita iti / sahajena nisargajena / tejasA pratApena / rahita: virahitaH / pazuvat balovarda iva / balaM parAkramaH ( balAt haThAt ) / na bAdhyate na poddyte| vAhyate iti vA pAThaH / ataeva etasmAt kAraNAdeva / mRgarAjaseditA mRgarAjena siMhena sevitA AzritA / vRttiH vartanam / mahatAM mahApuruSANAm / vallabhA priyA / nanu nizcayam / pratApayuktapravRttireva na bAdhyate ( vAhyate vA) itybhipraayH| arthAntaranyAsaH / 94 // aveti / Iza bho svAmin / idam etat / madvacaH mama me vaco va vanam / ekAntataH sarvayA / cyutanIti cyutAnItiryena ( yasya ) tat / 'ktAH' iti cyutazabdasya pUrvanipAtaH / bhavAn tvam / mA avagAta mA jAnoSva / iN gato luG / 'gaityoH' iti gaadeshH| ahaM yataH yasmAt / kAlabalavyapekSayA kAla balayoyaMpekSayA AzrayaNa / adaH etat / sakalaM sarvam / bravImi nigadAmi / vraja vyaktAyAM vAci laT / / 9 / / svamiti / yathA yena prakAreNa / saH pRthvIpAla: / balAhave balasya balarAjasyA have saMgrAme / kSINa balaH kSINaM naSTaM balaM caturaGgabalaM yasya saH / [ mahAbalaiH prabalaiH ] kulajaiH dAyAdaiH saha / mahAbale mahAbalarAje (?) / vigRhIte saMgrAme vihite sati [ vigRhItaH san ] / sasuhRdavyasanazca suhRdo mitrasya vyasanaM vipat tena saha vartate iti tthoktH| vartate tiSThati / vataGa vartane ltt| iti prabhuH padmanAbhaH / svayameva na vetti ki na jAnAti kim ? // 96 / / abhiyAtumiti / ataH etatkAraNAt / vRddhimataH kozadaNDAdhikyalakSaNaddhiyuktasya / bhavataH tava / kSaye kSINasthAna / kozadaNDAdInAM hIyamAnatvaM kSayaH / sthitaH pravRttaH pRthiviipaalH| abhiyAtum apamAnako kauna saha sakatA hai ? // 93 // jo puruSa teja rahita hotA hai, vaha pazu sarIkhA ho jAtA hai / pazukI taraha usapara kauna jabarana savAra nahIM ho jAtA ? pazukI hI bhAMti use kauna nahIM balAt jota letA hai ? isIlie to mahAn puruSoMko siMhavRtti pyArI hotI hai / / 94 / / rAjan ! Apa mere kathanako sarvathA nIti rahita nahIM samajha liijiyegaa| kyoMki yaha saba maiM samaya aura zaktiko samajha kara kaha rahA hU~ // 95 // rAjan ! kyA Apa yaha nahIM jAnate ki bala nAmaka rAjAke sAtha saMgrAma chiDa jAnese pathivIpAlakA sainyabala kSINa ho gayA hai| yoM pRthivIpAla bar3A balavAn hai, para apane kulake logoMse bho usakA saMdharSa cala rahA hai, ata: usake Upara mitra-saMkaTa bhI chAyA huA hai| isa samaya pRthivIpAlakI sthiti kyA ghara aura kyA bAhara donoM hI jagaha girI huI hai // 96 / / rAjan ! isa samaya Apa koSa aura sainyakI dRSTise sampanna haiM aura pRthivIpAla vipanna / vaha koSa aura sainyakI dRSTise bahuta hI girI huI-kSayako avasthA meM haiM, ataeva Apako 1. A i hote kulaje mahAbale / 2. = nizcayena / 3. A mA jJAsiSTa / 4. A 'kAlabalavyapekSayA' iti nAsti / 5. =pthivopaalH| 6. A 'balarAjasya' iti naasti| 7. A vRt / 8. A degdaNDAdinA / 9. za sa pRthvIpAla: / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12, 94 candrapramacaritam avadhArya suvarNanAbhajAmiti vANI karaNIyapezalAm / bhavabhUtirudAharadvacaH prabhuNA snigdhadRzAvalokitaH // 98 // nikhile vidhivadvivecite yuvarAjena vidheyavastuni / aparo'tra yadAha so'khilaH pratizabdaH zukazArikAdivat // 19 // vizadAmasamujjhitAnvayAM nayasArAmavihInasauSThavAm / girameSa kadAcidIdRzImabhidadhyAdathavA bRhaspatiH // 10 // na tathApyanuvartanAmahaM sahasAsya prvidhaatumutshe| na vimuhyatu madvidhaH kathaM gahane kRtyavidhau vidherapi // 101 // abhigantum / yujyate yogyo bhavati / bhAgyasaMpadA bhAgyena saMpadA ca / sahita: yuktH| sthAnagato'pi kozadaNDAdonAM sAmyaM sthAnaM gato'pi prApto'pi / arAtiSu zatruSu / prabhavet khalu samartho bhavet khalu / liG // 97 // avadhAryeti / suvarNanAbha jAM suvarNanAbhena janitAm / karaNIyapezalAM karaNIye kArye pezalAM manoharAm / iti uktarUpAm / vANI vAcam / avadhArya nirNIya / prabhuNA pdmnaabhen| snigvadRzA snigdhayA prItiyuktayA dazA nayanena / avalokitaH vokSitaH / bhavabhUti: mavabhUtinAmA mntrii| vacaH vacanam / udAharat avocat / hRJ haraNe lng||98|| nikhila iti / yuvarAjena yuvA cAso rAjA ca yuvarAjastena, suvarNanAbhena / nikhile sakale / vidheyavastuni vidhAtuM kartu yogyaM vidheyaM tasmin vastuni / vidhivat nItizAstroktavidhiriva / vivecite vicArite sati / atra asmin kaarye| aparaH anyaH / yat vacanam / Aha bravIti / brUja vyaktAyAM bAci laT / 'bruvastippaJcataH-' iti tipo NazAdezaH,4 bruva Aha ityAdezazca / sa: akhilaH sakalaH / zukasArikAdivat zukasArikAdipakSiNa iva / pratizabda: pratidhvaniH / bhavatItyadhyAhAraH // 99 / / vizadAmiti / eSaH ayaM yuvarAjaH / kadAcit ekasmin samaye / vizadAM vyaktarUpAm / asamujjhitAnvayAM kSasamujjhito. 'tyakto'nvayaH pUrvakramo yasyAH tAm / nayasArAM naye nItizAstra sArAmutkRSTAm / avihInasauSThavAm avihInamatyaktaM vA sauSThavaM mAdhuryaM yasyAH tAm / IdRzIm etAdRzIm / giraM vANIm / abhidadhyAt brUyAt / DudhAJ dhAraNe ling| athavA bRhaspatiH surguruH| [ kadAcit saMbhavataH ] abhidadhyAt / yuvarAjo bRhaspatisamAna ityarthaH / atizayaH // 100 / neti / vidheH api brhmnno'pi| gahane viSame / kRtyavidhI kRtyasya kAryasya vidho krnne| madvidhaH mama sadRzaH / kathaM kena prakAreNa / na vimuhyatu bhrAnto na bhavatu / tathApi car3hAI karane ke lie prerita kiyA jA rahA hai| bhAgya sampattise yukta rAjA zatruoMpara vijaya pAne meM samartha hotA hai, bhale hI vaha koSa aura sainyakI dRSTise unake samAna ho| kyoMki adRSTa jisakA sAtha detA hai, vahI vijayI hotA hai // 97|| isa tarahakI suvarNanAbhakI prastuta kartavyako vicAradhArAse mana haranevAlI vANI sunakara padmanAbhane prItise sanI huI dRSTise bhavabhUti nAmaka apane mantrIko dekhaa| usake avalokanase bolanekA saMketa pAkara vaha (bhavabhRti mantrI) yoM bolaa-98|| yuvarAjake dvArA sAre prastuta kAryake bAremeM nItizAstrake anukUla jo vivecana kiyA gayA hai, vaha hRdaya grAhya hai / aba isa viSayameM yadi aura koI bolegA, to nizcaya hI vaha tote-maiMnekI bhA~ti yuvarAjake vaktavyako kevala duharA bhara degA-pratyuccAraNa yA pratidhvani mAtra kara degA // 19 // spaSTa , kramabaddha, nItiyukta aura madhura, isa prastuta vaktavyako yuvarAja savarNanAbha hI de sakatA thA, athavA aba aise vaktavyako zAyada bahaspati de de, aura to kisImeM aisI yogyatA nahIM dekha par3atI // 100 // to bhI maiM ise zIghra hI svIkAra nahIM kara sakatA; 1. A sAmyalakSaNasthAnaM / 2. = dRSTayA / 3. = nItizAstrAnusAram / 4. A NAdezaH / 5. za 'ca' nopalabhyate / 6. = yyaa| 7. = yayA / 8. A viSaye / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12,105 ] dvAdazaH sargaH suvicArya karoti buddhimAnathavA nArabhate prayojanam / ramasAtkaraNaM hi karmaNAM pazudharmaH sa kathaM nu mAnuSe // 102 // praviceSTitamevameva cedubhayorapyavivekapUrvakam / pazumAnuSayostadA bhavetkimRte zRGgayugAdvibhedakam || 103 || yuvarANamatamastu kiM 'tu naH pratipAlyaH samayaH kiyAnapi / viditArivalA prayuJjate nanu SAGguNyamudArabuddhayaH // 104 // sakalaM pravigAhya taM carai ripusarvasvamupetya sarvataH / svaparapravibhAgavedane svayamastUdyatadhIrbhavAnapi // 105 / / aham asya kAryasya ! anuvartanAm aGgIkAram / sahasA zIghram / pravidhAtuM kartum / na utsahe udyukto na bhavAmi / Sahi marSaNe / ahaMkAraparihAraH / 101 / / suvicAryeti / buddhimAn samyagjJAnI / prayojanaM kAryam / vicArya parIkSya | karoti vidadhAti / athavA tathA no cet / na Arabhate nopakramate / rami rAmasye laT / karmaNAM kAryANAm / rabhasa't zIghram / karaNaM vidhAnam / hi pazudharmaH mUDhadharmaH / sa mAnuSe manuSye / kathaM nu kathaM bhavet ? / / 102 / praviceSTitamiti / avivekapUrvakam avivekapUrvakameva / viceSTitaM vyApRtam / cet, tadA tahi / pazumAnuSayoH pazumanuSyayoH ubhayorapi / zRGgayugAt zRGgayoviSANayoryugAd yugalAt / Rte vinA / vibhedakaM bhedaH / [ kiM ] bhavet ( ki ) syAt ? / liG / AkSepaH / / 103 / yuvarADiti / naH asmAkam / yuvarADmataM * yuvarAjaH suvarNanAbhasya mataM saMmatam / astu bhavatu / asa bhuvi loT / kintu vizeSo'sti / kiyAnapi svalpo'pi' | 'batvidaM kimaH' iti ghatu pratyayaH / kimidamaH kIz' iti kirAdezaH / samayaH kAlaH / pratipAlyaH rakSaNIyaH / viditAribalAH viditaM jJAtamarINAM zatrUNAM balaM svarUpaM yeste / udArabuddhayaH udArA mahato buddhiryeSAM te / SADguNyaM sandhyAdiSADguNyam / prayuJjate prayogaM kurvanti / yuj yoge laT / arthAntaranyAsaH / / 104 // / sakalamiti / sakalaM nikhilam / ripusarvasvaM ripUNAM zatrUNAM sarvasvaM sarvasvarUpam / crairgRddh'craiH| sarvataH sarvasmAt / upetya jJAtvA ( gatvA ) / pravigAhyatAM jJAyatAm / gAhauG viloDane loT" / svaparapravibhAga vedane svasya pareSAmanyeSAM pravibhAgasya vedane / bhavAnapi tvamapi / svayam udyatadhIH 3 10 305. kyoMki jo kAma vidhAtA ke lie bhI kaThina hai, usameM mujha sarIkheko bhalA bhrama kyoM nahIM hogA ? // 101 // buddhimAn manuSya khUba AgA-pIchA socakara kArya prArambha karatA hai, yA phira prArambha ho nahIM karatA; kyoMki sahasA kArya prArambha kara denA pazuoMkA dharma hai, vaha manuSya meM kaise pAyA jA sakatA hai ? // 102 // yadi pazu aura manuSya donoMkI hI ceSTAe~ aviveka pUrvaka - binA soce-samajhe hoM, to do sIMgoMke sivA, donoMmeM bheda batAnevAlA cinha kauna-sA hogA ? // 103 // yuvarAjakA mata hama sabako mAnya ho, kintu abhI kucha samaya pratIkSA karanI cAhie / zatruoM ke balakA patA lagAkara, buddhimAn puruSa nizcaya hI chaha guNoM - sandhi vigraha, yAna, Asana, saMzraya aura dvaidhIbhAva - kA prayoga karate haiM // 104 // | pahale sabhI orase jAsUsoM ko bhejakara, pRthivIpAla ke sarvasvakA ThIka-ThIka patA lagA lenA caahie| Apa bhI apanI aura " 1. = nizcayena | 2. = dharmaH / 3. = bhedakAri / 4. A 'rANmataM / 5. = abhimatam / 6. A svalpamapi / 7. = sAmarthyam / 8. bhA laGa / 9 = paritaH / 10. za leT / = 39 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12,106 - candraprabhacaritam tarasobhayavetanairvazIkriyatAM bhRtyagaNo yathocitam / kRtakaprathitaizca zAsanaiH paridRSyA ripusAmavAyikAH / / 106 / / vinivedyamidaM prayojanaM sakalaM bhImarathasya rhsaa| sa na tiSThati lekhadarzanAtsamaduHkho'sti suhanna tAdRzaH // 107 / / tanayaH sa tanoti yaH kulaM sa suhRdyo vyasane'nuvartate / sa nRpaH paripAti yaH prajAM sa kaviryasya vaco na nIrasam / / 108 / / tamananyasamAnatejasaM samanuprApya sahAyamUrjitam / saviteva ghanAtyaye bhavAnbhavitA bhAsuradhAmaduHsahaH // 109 // prayatabuddhiH / astu bhavatu / loT / / 105 // taraseti / kRtyagaNaH kRtyAnAM kAryANAM (bhRtyagaNaH bhRtyAnAM zatrukirANAM) gaNaH samUhaH / taramA zIghram / ubhayavetanaH ubhayeSAM zatrapratizatraNAM vetana: sevkaiH| yathocitaM yathAyogyam / vazIkriyatAM vazI vidhIyatAm / vaza vidheye karmaNi loTa / kRtakagrathitaiH kRtakena kapaTena adhita racitaH / zAsanaizca lekhanaizca / ripusAmavAyikAH ripoH zatroH sAmavAyikA: saamntaadyH| paridRSyAH mAJcituM (?) yogyAH syuH / / 106 / / vinivedyamiti / idam etat / sakalaM nikhilam / prayojanaM kAryam / raMhasA zIghram / bhomarathasya bhImaratharAjasya / vinivedyaM niveditavyam / samaduHkhaH samaM samAnaM duHkhaM kaSTaM yasya saH / saH bhImarayaH / lekhasya lekhanapatrasya / darzanAt mAlokanAt / na tiSThati nAsti / laT / tAdRzaH bhImarathasya samaH / suhRta mitrama / nAsti na vidyate / laT / upamA (?) // 10 // tanaya iti / yaH puruSaH / kulaM baMzam / tanoti vistArayati / saH tanayaH putraH / yaH vyasane duHkhe| anuvartate anutiSThati / saH suhRt sakhA / yaH prajA: sarvajanAna / pratipAti prtipaalyti| saH nRpaH nrptiH| yasya puruSasya / vacaH vacanam / nIrasaM zRGgArAdirahitam / na-na bhavati / saH kaviH kviishvrH| bhavatItyadhyAhAraH // 108 // tamiti / ananyasamAnatejasaM na vidyate'nyeSAM samAnaM sadRzaM tejaH pratApo yasya tam / UjitaM prasiddham / taM bhImaratham / mahAyaM mitram / samanuprApya saMprApya" saMlabhya / ghanAtyayaM zaratkAlam / prApya, saviteva sUrya iva / bhavAn tvam / bhAsuradhAmadussahaH bhAsureNa manohareNa dhAmnA pratApena, pakSe kirapena dussahaH soDhamazakyaH / bhavitA pRthivIpAlako sthitikA antara jAnaneke lie prayatnazIla rahiye // 105 // pRthivIpAlake yahA~se jitanA vetana milatA ho, utanA apanI orase bhI dekara, usake samasta karmacAriyoMko yogya rItise zIghra hI apane vazameM kara lIjiye, aura jAlI lekha yA AjJApatra bhejakara zatrakI pArTI meM sammilita mANDalIka rAjAoM evaM anya viziSTa vyaktiyoMko abhiyoga lagavA dIjiye, tAki phUTa par3a jAye // 106 // bhImarathako zIghra hI apanA sArA prayojana patra-dvArA sUcita kara dojiye| ApakA patra dekhakara vaha apane ghara baiThA nahIM rahegA-yahA~ avazya hI aayegaa| Apake sukha-duHkhako apanA ho sukha-duHkha samajhanevAlA, usa sarokhA ApakA koI mitra nahIM hai||107|| tanaya-putra vahI hai, jo kalakA vistAra kareH mitra vahI hai. jo ApattimeM anagamana kare; rAjA vahI hai, jo prajAkI rakSA kare aura kavi vahI hai, jisake vacana nIrasa na hoM // 108 / / anupama tejako dhAraNa karanevAle aura balazAlI usa bhImarathako apanA sahAyaka pAkara Apa zarada Rtuke sUryake samAna itane tejasvI ho jAyeMge ki ApakA teja zatruoMko asahya ho 1. i zAlanaiH / 2. = dviguNitavetanavaddhiH / 3. za 'vaza vidheye' iti nAsti / 4. A yAcitama / 5. mA sahasA / 6. za lokanAt / 7. =nAste / 8. A AnukUlenAnutiSThati / 9. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'paripAti' ityeva dRzyate / 10.prabalam / 11. bhA 'saMprApya' iti nAsti / 12. pradIptena / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 12,111] dvAdazaH sargaH kariNaM pradizAmi nizcitaM samaraM vAhani mAsapUraNe / bhavate'hamiti prahIyatAM ripadUto vacanairdvayAzrayaH // 110 // hitamita vacanAni mantrimukhyAditi sakalAbhimatAnyasau nizamya / analasamatirarthato'nutasthau guruvacanaM hRdayaiSiNAmalaGgha yam // 111 / / iti zrIvIranandikRtAvudayAGka candrapramacarite mahAkAvya dvAdazaH sargaH // 12 // bhaviSyati / bhU sattAyAM luTa / bhavacchabdaprayoge prathamapuruSaH / upamA / / 109 / kariNamiti / ahaM bhavate tubhyam / mAsapUraNe mAsasya pUraNe sNpuurnnkrnne| ahani dine / nizcitaM nirnniitm| kariNaM gajapatim / pradizAmi prayacchAmi / diza atisarjane laT / 'vaya'ti phalakAraNe' iti bhaviSyadarthe laT / samaraM bA saMgrAma vA / pradizAmi / iti evam / dvayAzrayaH dvayamavalambanamAzrayo yeSAM taiH| vacanaiH vacobhiH / ripudUtaH ripoH zatroto vacoharaH / prahIyatAM preSyatAm / hi gativRddhayoH karmaNi loT // 110 / / hiteti / aso padmanAbhaH / mantrimukhyAta mntrishresstthbhvbhuuteH| sakalAni matAni sakalai: sarverabhimatAni saMmatAni / hitamitavacanAni mitAni ca tAni vacanAni ca tathoktAni, hitAni ca tAni mitavacanAni ca tathoktAni / iti evam / nizamya shrutvaa| analasamatiH san analasA AlasyarahitA matibuddhiryasya sH| arthataH paramArthataH / anutastho alokaroti sma / chA gati nivRttI liT / udayaSiNAm aizvaryaM vaanychdbhiH| 'vA nAkasya-' ityAdinA karaNArtheH sssstthii| guruvacanaM guroH zreSThasya / vacanaM bhASitam / alaGghayaM hi nollaGghanIyaM hi / arthAntaranyAsaH // 11 // iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye dvAdazaH sargaH // 12 // jAyegA / / 109 / 'Ajase tIsaveM dina nizcaya hI maiM Apako hAthI dUMgA, yA phira yuddha karU~gA', yaha anizcita uttara dekara pRthivIpAlake dUtako bidA kara dIjiye / / 110 // isa prakAra mukhyamantrI bhavabhUtise sarvasammata, hitakArI aura parimita ina vacanoMko sunakara padmanAbhane-jise nAmamAtrako bhI Alasa nahIM thA-vAstavika rUpameM svIkAra kara liyaa| ThIka hai, aizvarya cAhanevAloMko gurujanoMke vacana anullaGghanIya hote haiM / / 111 // isa prakAra mahAkavi vIranandi viracita udayAGka candraprama carita mahAkAvyameM bArahavA~ sarga samApta huA // 12 // 1. a dvayAzritaH / 2. ma hitamiti / 3. ma hRdayaiSiNA / 4. za leTa / 5. za 'saMmatAni' iti nAsti / 6. zakaraNe'rthe / 7. zahi' nAsti / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [13. trayodazaH sargaH ] atha sa vikramavAnnayabhUSaNo militabhImarathapramukhaH prbhuH| niragamatpratizatru jigISayA prazamitaprakRtivyasano nRpaH // 1 // sakalalokamanoramamullasatkumudapANDu vikAsitadiGmukham / pathi rarAja dhRtaM dharaNIpateH svayazasA samamAtapavAraNam // 2 // jaladavIthivizAlamuraH prabhoH pRthulahAralatAmaNibhirbabhau / mukhasarojamupAsitumAgatairuDugaNairiva jAtazazibhramaH // 3 / / ayeti / atha mantrAlocanAnantaram / vikramavAn parAkramayuktaH / nayabhUSaNaH naya va notireva bhUSaNaM yasya saH / militabhImarathapramukhaprabhuH militA yuktA bhImara papramukhAH prabhavo rAjAno yasya sH| prazamitaprakRtivyasanaH prazamitamupazamitaM prakRtInAmamAtyAdyAnAM vyasanaM duHkhaM yena saH / 'amAtya zca svapaurAzva' saddhiH prakRtayaH smRtaaH| sa nRpaH padmanAbhanapatiH / jigISayA jetumicchyaa| ji nA abhibhava liT / 'jeliT sani' iti kvrgaadeshH| pratizatra zatrorabhimukhaM pratizatru niragamat nirgacchati sma / rUpakam // 1 // skleti| sakalalokamanorama sakalAnAM sarveSAM lokAnAM janAnAM manorama manoharam / ullasatkusumANDu ullasad vikasat kusUmamiva pANDa zabhrama / upmaa| vikAsita dimakhaM vikAsitAni prakAzitAni dizAM kakubhAM mukhAni vadanAni yena tat / svayazasA svasya Atmano yazasA koaa| samaM samAnam / dharaNIpateH padmanAbhasya / dhRtaM bhRtam / AtapavAraNam Atapatram / pathi mArge / rarAja bhAti sma / rAjaJ dIpto liT / upamA / / 2 / / jaladeti / prabhoH padmanAbhasya / jaladavIthivizAlaM jaladavIthivad gaganavad vizAlaM vistIrNam / uraH vakSaH / jAtazazibhramaiH jAta utpannaH zazIti candra iti bhramo bhrAntiryeSAM taiH| bhrAntimAn / mukhasaroja mukha meva saroja kamalaM tat / rUpakam / upAsitum ArAdhitum / AgataH AyAtaiH / uDugaNaiH uDUnA nakSatrANAM gaNairiva samUhairiva / pRthulahAralatAmaNibhiH pRthulaharilatAyA hArayaSTemaNibhiH / babhI rarAja / isake pazcAt parAkramo evaM nItinipuNa rAjA padmanAbhane pahale apane mantriyoM aura puravAsiyoMke kaSToMkA nivAraNa kiyA, phira bhImaratha Adi aneka mitra rAjAoMko apane sAtha livAkara vijaya kI abhilASAse pRthivIpAlake nagarakI ora prayANa kara diyA / / 1 / / padmanAbhake Upara chatra lagA huA thaa| use unake bhRtya pakar3e hue the| usakA sapheda raMga kumudase milatAjulatA thA / vaha usake yazakI bhAMti zubhra thA aura sabhI ora dRSTigocara ho rahA thaa| mArga meM vaha sabhI logoMke manako hara rahA thaa||2|| padmanAbhakA vakSasthala AkAzakI bhA~ti vizAla thaa| vaha hArake bar3e-bar3e maNiyoMse aisA pratIta ho rahA thA, mAno padmanAbhake muvameM candramAkA bhrama ho jAnese usakI upAsanA karaneke lie Aye hae nakSatragaNase vyApta ho gayA ho // 3 // 1. = yena / 2. zadegmamAtyAnAM / 3. za paurAzca / 4. bhA jii| 5. za 'zatrorabhimukhaM pratizatru' iti nAsti / 6. eSa TIkAzrayaH pAThaH pratiSu tu "kumudapANDu' ityeva dRzyate / 7. ayamapi TIkAzrayaH pAThaH pratiSu tu 'vibhAsita" iti samupalabhyate / 8. = mukhaM sarojamiveti mukhasaroja, tat / upmaa| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13,7 ] prasRtayA babhaturvarakuNDalagrathitavArijarAgamaNitviSA / sarasagairikapaGkapariSkRtau karikarAviva bhUmibhujo bhujau ||4|| mukuTaratnacayena parasparavyatikarollasitAmalarociSA / jaladakAla ivendradhanuH zriyaM pravitatAna mahIpatirambare ||5|| paribhavatyarinirjayanirgato nikhilamANDalikAnanatAnayam // iti bhayena tadIyabhujadvayaM zaziravI iva bhejaturaGgade ||6|| zikhigalAkRtinA razanAzmano rucicayena nirantarapUritam / kSitipaterakhilAM yamunAhadazriyamalumpata nAbhisarovaram (ra:) ||7|| trayodazaH sargaH 309 4 bhAdo liT / upamA' / padmanAbhasyAlaMkaraNam ||3|| prasRtayeti / prasRtayA vistRtayA / varakuNDalagrathitavArijarAgamaNitviSA varayo 'mahatoH kuNDalayoH karNaveSTanayoH grathitAnAM kIlitAnAM vArijarAgamaNInAM padmarAgamaNInAM viSa kAntyA / sarasagairikarAgapariSkRto sarasasyArdratAyuktasya gairikasya manaHzilAyAH paGkena kardamena pariSkRtAvalaGkRta! | 'saMparyupAtkRJaH -' ityAdinA saDAgamaH / karikarAviva gajazuNDAdaNDAviva / bhUmibhujaH padmanAbhasya / bhujau bAhU / babhatuH rejatuH / bhA dIpto liT / utprekSA ||4|| makuTeti / saH mahIpatiH padmanAbhabhUpaH / parasparavyatikarollasitAmalarociSA parasparamanyonyaM vyatikareNa mizraNenollasitaM vilasitamamalaM rociH kAntiryasya tena / makuTa ratnacayena makuTe kirITe vidyamAnAnAM ratnAnAM cayena samUhena / jaladakAla iva varSAkAla iva / ambare gagane / indradhanuSaH suracApasya zriyaM zobhAm / vitatAna vitanoti sma / tanU vistAre liT / utprekSA // 5 // paribhavatIti / arinirjayanirgataH areH zatronirjayAya nirgato niryAtaH / ayaM padmanAbhaH / anatAn namanavimukhAn / nikhilamANDalikAn nikhilAn sakalAn mANDalikAn dezAdhipatIn / paribhavati tiraskaroti / bhU sattAyAM laT / iti bhayena bhItyA / zaziravo iva sUryAcandramasA - viva / tadIyabhujadvayaM tadIyaM tasya saMbandhaM bhujayordvayam / aGgade keyUre / bhejatuH bhajataH sma / bhaji sevAyAM liT / candrasUryayorapi maNDalavattvAt tAvasyAzritAvityarthaH / upamA ||6|| zikhIti / razanAzmana: 12 razanAyAM kAJcayAM kolitasyAzmano harinmaNeH / zikhigalAkRtinA zikhino mayUrasya gala iva kaNTha ivAkRtipadmanAbhake kAnoM meM jo kuNDala the, unameM padmarAga maNiyoMse apUrva suSamA utpanna ho gayI thI / unakI lAla prabhAke par3anese usake donoM bhuja hAthIkI una sUr3oMke samAna suzobhita ho rahe the, jinapara abhI-abhI gerUkA lepa kiyA gayA ho // 4 // | jisa taraha varSA RtukA samaya AkAzameM indradhanuSa kI zobhA utpanna kara detA hai, usI prakAra padmanAbhane apane mukuTameM jar3I huI ratnarAzikI paraspara meM milakara phailanevAlI kiraNoMkI prabhAse AkAzameM indradhanuSa sarIkhI zobhA utpanna kara do thI || 5 || padmanAbha zatruoM para vijaya pAneke lie nikalA hai| yaha namana na karanevAle sabhI mANDalIka rAjAoMkA tiraskAra karegA, isa bhayake kAraNa mAno candra aura sUrya aGgadake rUpa meM usake donoM bAhuoMke AbhUSaNa banakara sevA karane lage / apane-apane maNDaloM - dezoM kI rakSA karanevAle avinIta rAjA apamAnita hone lageMge, to hama donoM bhI to maNDala- vartulAkAra vAle haiM aura rAjAko namana bhI nahIM karate, ataH hama donoMkA bhI apamAna hogA, mAno yahI socakara sUrya aura candra keyUrakA rUpa lekara usake bhujAoMko sevAmeM upasthita ho gaye ||6|| padmanAbhakI kamara meM karadhanI zobhA bar3hA rahI thI / usameM lage hue vaiDUryamaNiyoM 1. = utprekSA / 2. = zreSThayoH / 3. A mukuTa / 4. A mukuTe / 5. A tanu / 6. upamA nidarzanA ca / 7. za dizAdhi / 8. za itIti / 9. saMbandhi / 10. A bhaja / 11 = utprekSA / 12. eSa TokAzrayaH pAThaH pratiSu tu 'zmanAM' ityeva samavalokyate / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. candrapramacaritam [13,8gurumatAbhiratAmalamAnasaM vihitadivyazarIraparigraham / tridivanAthamiva tridivaukasastamavanIpatayo nRpamanvayuH / / 8 / / turagavArakaThorakaradvayIdhRtakuzAguNapIDitakaMdharaiH / pathi bhayApasaracchizusaMkule skhalitavegamagAmi turaMgamaH // 9 // turagiyatnaniruddhamahArayairharibhirutpatitairjaladonmukham / gagananIranidhinikhilastadA samajanIva taraGgitavigrahaH // 10 // rAkAro' yasya tena / rucicayena rucInAM kAntInAM cayena smhen| nirantarapuritaM niravakAzaM paritaM vyAptam / kSitipateH padmanAbhasya / nAbhisarovaraM nAbhireva sarovaram / rUpakam / akhilA sakalAm / yamunAhrazriyaM yamunAyA yamunAnadyA hRdasyAgAdhajalasya / zriyaM zobhAm / alumpata niraakurut| luplam chedane laGa / utprekSA // 7 // gurumateti / gurumatAbhiratAmalamAnasaM guruNA hitopadezakena bRhaspatinA vA matamabhimatamabhirataM manoharaM nirmalaM mAnasaM cittaM yasya tam / vihitadivyazarIraparigrahaM vihitaH kRto divyaM zarIraM gAtraM tadeva parigrahaH parikaro yasya tama / taM napaM padmanAbhabhapatima / divaukasaH surAH / tridivanAthamiva svarganAthamiva devendra mivetyarthaH / avanIpatayaH bhUmipatayaH / anvayuH anujagmuH / yA prApaNe laG / upamA // 8 // turageti / turagavArakaThorakaradvaMyIghRtakuzAguNapIDitakandharaiH turagavArANAmazvArohANAM kaThorayoH karkazayoH karayohastayordvayyA dvayena tena bhutena kuzAguNena valgArajjunA ( rajjvA) pIDitA bAdhitAH kandharA yeSAM taiH| turaGgamaH ashvaiH| bhayApasaracchizusaMkule bhayAd bhIterapasaradbhiritastato gacchadbhiH zizubhirvAlakaisaMkule saMkIrNe / pathi maageN| skhalitavegaM skhalito rukho vegaH zaighyaM yasmin karmaNi tat / agAmi bagamyat / gamla gato mAve luG // 9 // turagIti / turagiyatnaniruddhamahArayaH turagiNAmazvArohANAM yatnena prayatnena nivArito rayo vegaH zIghraM [rayo] yeSAM taiH / jaladonmukhaM jaladasya meghasyonmukhamabhimukham / utpatitaH durlaDvitaH15 ( udgataiH ) uDDonairvA / haribhiH vAjibhiH / tadA gamanasamaye / kI kiraNoMse-jinakA raMga mayUrake galeke raMgase bilakula milatA-julatA thA- sabhI orase vyApta hokara usako nAbhi, yamunAke kuNDako-jisameM kAliya nAga rahA karatA thA-sArI chaviko chIna rahI thI // 7 // jisa prakAra bRhaspatike dvArA dI gayI zikSAmeM nirmala manako lagAnevAle aura divya zarIrako dhAraNa karanevAle indrake pIche deva loga calA karate haiM, usI prakAra gurujanoMke abhimata nItimArgameM svaccha hRdayako lagAnevAle-svaccha hRdayase gurujanoMkI zikSA mAnanevAle aura atyanta sundara zarIravAle rAjA padmanAbhake pIche-pIche anya rAje-mahArAje cala rahe the- anugamana kara rahe the // 8 // bhayase idhara-udhara bhAgate hue choTe-choTe baccoMse ghire hue mArgameM ghur3asavAroMne apane kaThora hAthoMse ghor3oMkI rAsoMkI rassiyoMko khUba jorase khIMca liyA, jisase ve apanI gardana Ter3hI kiye hae, aura usakI poDAkA anubhava karate hue dhIre-dhIre calane lage // 9 // ghur3asavAroMne jyoMhI bar3e yatnase ghor3oMko tIvra gatiko rokA, tyoM hI ve meghoMko 1. ma mukhe| 2. = varNoM / 3. nikhilAsu pratiSu 'nAbhisaroruham' ityeva pATho vartate / 4. = drahaspeti yAvat / 'draho'gAghajalo hraH' iti haimaH / 5. = gurumatAmiratAmalamAnasaM guromantriNaH, pakSe bahastemate'bhirataM niratamamalaM nirmalaM mAnasaM hRdayaM yasya tam / vihitadivyazarIraparigrahaM vihitaH kRto divyasya sundarasya, pakSe vaikriyikasya zarIrasya parigrahaH svIkAro yena tam, atirucirazarIradhAriNamiti yAvat / 6. A rohkaannaaN| 7. = 'kuzA valgA kuzaM jale' anekArya / 8. A karmaNi / 9. eSa TokAzrayaH pATho mUlapratiSu tu 'jabaH' ityeva dRzyate / 10. =javoM / 11. A ullavitaiH / 12. za 'uDonarvA' iti nAsti / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -13,13] trayodazaH sargaH calitavadbhirajIyata vAjibhistvaritamabhyadhikena nijojasA / kRtapadainikhile'pi mahItale yadanilaH kimivAtra mahAdbhutam / / 11 / / niravadhi prasRtairvasudhAtale nRpabalamahimA mama skhaNDitaH / iti nabhastrapayeva tirobhavadrajasi vAjikhurAhatibRMhite // 12 // sataDidAbharaNAH pravitanvate dhRtajalA jaladA divi yAM zriyam / sphuritaratnakuthairalikomala pracalitairbhuvi sA vidadhe gajaH // 13 // nikhila: sakalaH / gagananoranidhiH gaganamevAkAzameva nIranidhiH smudrH| taraGgitavigrahaH taraGgitaH saMjAtataraGgayukto (taraGgo) vigraho gAtraM yasya saH, iva / samajani janyate sma / janaiG prAdurbhAve luG / utprekSA // 10 / caliteti / nikhile sakale / mahItale bhuutle'pi| kRtapadaiH kRtaM padaM caraNaM yeSAM tai, sthAnamiti dhvaniH / calitavaddhiH calanayuktaiH / vAjibhiH azvaiH / abhyadhikena bahalena / nijIjasA nijasyAtmana ojasA sAmahna / tvaritaM zIghram / kRtam ( ? ) / anilaH vAyuH / na vidyate ilA bhUmiryasya ( so'- ) anilaH / ilArahita iti dhvniH| ajIyata jIyate sma / jI jI abhibhave karmaNi laT / yadatra nijasthAnIkRtanikhilamahItalarilArahitasya jaye na kimapyAzcaryamiti chalArtha: / mahAdbhUtaM mahadAzcaryam / kimiva kim ? ivazabdo vAkyAlaGkAre // 11 // niravadhIti / vasudhAtale vasudhAyA bhUmestale pradeze / niravadhi aprimitm| / prasataiH visttH| napabalaiH napasya padmanAbhasya balazcaturaGga blH| mama me| mahimA sAmarthyam / khaNDitaH nirAkRtaH / iti evam / trapayeva lajjayeva / namaH gaganam / vAjikhurAhatibaMhite vAjinAM turagANAM khurANAmAhatyA pIDayA bRMhite pravRddhe / rajasi dhUlyAm / tirobhavat pyadadhAt / laG / utprekSA // 12 // sataDiditi / sataDidAbharaNAH taDideva vidyudevAbharaNaM bhUSaNaM tena shitaaH| vRtajalAH zrutaM jalaM yaiste dhRtajalAH / jaladAH meghAH / divi nabhasi / yAM zriyaM yAM zobhAm / pravitanvate vistAraM kurvanti / sphuritaratnakuthaiH sphuritarbhAsita ratnakuthai ratnakambalaiH / 'paristomaH kutho dvayoH' ityamaraH / 'kuthaH syAtkarikambala:' iti vaa| alikomalaH alibhibhramaraiH komalaiH sadRzaiH / pracaLitaH nirgataiH / pajaiH karibhiH / bhuvi bhUmau / ora-Upara uchalane lage, jisase sArA AkAza-samudra taraMgoMse yukta-sA dRSTigocara hone lagA // 10 // vegase calanevAle ghor3oMne sAre bhUtalapara apane paira jamA liye ( adhikAra kara liyA ) / aisI sthiti meM unhoMne apane sarvAdhika balase anila-vAyu ( na vidyate ilA bhUmiyaMsya so'nila:-jisake pAsa bhUmi na ho) ko jIta liyA, isameM kyA Azcarya hai ? // 11 // 'bhUtalapara jidhara-dekho-udhara padmanAbhakI caturaMgiNI senA phaila gayI hai| kisI bhI ora senAkA ora-chora nahIM dekha pdd'taa| isase to mero mahimA hI naSTa ho gayI hai- merA mahattva khaNDita ho gayA hai| abhItaka to meM akelA hI ora-chora rahita ( ananta ) thA, aba yaha senA bhI merI barAbarI kara rahI hai| isase to merI nAka-sI kaTa gayI hai' mAno yaha socakara AkAza zamindA hokara ghor3oMkI TApoMke prahArase Upara ur3akara sabhI ora bar3hanevAlI dhUlameM chipa gayA // 12 // bijalI rUpI AbhUSaNako dhAraNa karanevAle sajala bAdala AkAzameM jo zobhA utpanna karate haiM, usI zobhAko camacamAte ratnoMse jar3o huI jhUlako dhAraNa karanevAle aura bhauMroMke samAna kAle, 1. = yaH / 2. A jI jaye'bhibhave c| 3. za yattvatra / 4. A dalArthaH / 5. za apramitam / 6. = mahattvam / 7. = ASAvena / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [ 13, 14pathiSu hastipakAhataDiNDimadhvanitanaSTajaneSu ydRcchyaa| kupitadhoravivartitadRSTibhiH padamadIyata mattamataGgaH // 14 // nRpatirekaka eva kulaM dviSAM kSapayituM kSama eSa kimitra vaH / jaguritIva ravairbata' dantinAM zritamadAkaTA madhuliDgaNAH / / 15 / / yamavanIzagamAvasare madaM jagRhire kariNo jyshNsinH| rajasi tena turaGgakhurotthite prazamite dadRzuH padavIM janAH / / 16 / / khuranipAtavidAritabhUmibhiH prajavibhisturagairviSamIkRte / pathi pariskhalanena samucchalaccaraNayA calitaM rathakaDyayA / / 17 / / sA shobhaa| vidadhe kriyate sma / DudhA dhAraNe ca karmaNi litt| utprekSA parivRttirvA // 13 // pathiSviti / hastipakAhataDiNDimadhvanitanaSTa janeSu hastipakairAdhoraNairAhatasya vAditasya DiNDimasya DiNDimavAdyasya dhvanitena raveNa naSTA nivAritA janA yeSu teSu / pathiSu mArgeSu / kupitadhoravivartitadRSTibhiH kupite kruddhe dhIraM bhayarahitaM yathA tathA vitite dRSTI nayane yeSAM taiH / mattamataGgaH mattavAraNa: / yadakSayA svecchyaa| padaM caraNanyAsaH / adhIyata vyakSipyata / karmaNi laGa / / 14 / nRpatiriti / eSaH ayam / eka eva ekakaH / nRpatiH narapatiH / dviSAM zatrUNAm / kulaM vaMzam / kSapayituM nAzayitum / kSamaH smrthH| vaH yuSmAkam / 'padAdvAkyasya-' ityAdinA yuSmacchabdabahuvacanasya vsaadeshH| atrakArya kimiti ? atIva' atyantam / iva zabdo vAkyAlaGkAre / baladantinAM balayuktagajAnAM caturaGgabalagajAnAM vaa| zritamadAdra kaTA: zrita Azrito madena madajalenAH kaTo gajagaNDo yeSAM ( yaH ) te / madhuliDgaNAH madhulihAM bhramarANAM gaNAH samUhAH / [ravaiH] / jaguH UcuH / gai zabde liT / utprekSA // 15 // yamiti / jayazaMsinaH jayasUcinaH / kariNaH gajAH / avanIzagamAvasare avanIzasya bhUmipatergamasya gamanasyAvasare prstaave| yaM madaM madajalam / jagahire svIkurvanti sma / grahI upAdAne liT / turaGgakhurotthite turaGgANAmazvAnAM khuraiH khurapuTairutthite samutpanna / rajasi rennau| tena madajalena / prazamite upazamite sati / janAH lokaaH| padavI mArgam / dadRzuH pazyanti sma / dRza prekSaNe litt| paryAyoktiH ( ? ) // 16 // khareti / khuranipAtavidAritabhUmibhiH khurANAM khurapuTAnAM nipAtena ghAtena vidAritA vibheditA bhUmiryeSAM taiH / prajavibhiH vegvdbhiH| turagaiH ashvaiH| viSamIkRte nimnonnatIkRte / pathi maarge| pariskhalanena skhlnkriyyaa| samuccalaccaraNayA samuccalat praskhalac caraNa pAdo yasyAHcalate hue hAthiyoMne pRthivIpara utpanna kara diyA // 13 // hAthiyoMpara mahAvata DiNDima bajA rahe the, unakI AvAja sunate hI loga rAstoMse alaga haTa gye| phira khAlI rAstoMse madamAte hAthI apanI kruddha evaM nirbhaya dRSTi idhara-udhara DAlate hue svacchandatApUrvaka cale jA rahe the // 14 // senAmeM jo hAthI cala rahe the, unake gaNDasthaloMpara bhauMroMke jhuNDa baiThe hue the, unake mukhase 'guna guna' zabda nikala rahA thA, jisase aisA pratIta ho rahA thA mAno ve una ( hAthiyoM ) se yaha kaha rahe hoM ki yaha rAjA padmanAbha akelA hI zatruoMke vaMzakA dhvaMsa karaneke lie samartha hai, phira ApakA yahA~-senAmeM kyA kAma ? // 15 // padmanAbhake jAneke avasarapara vijayako sUcanA denevAle hAthI jo madajala bahA rahe the, usase ghor3oMkI TApoMse ur3AyI gayI dhUli zAnta ho gyii| phira logoMko rAstA dIkha par3ane lgaa| // 16 // vegase calanevAle ghoDoMne apanI TApoMke prahArase jamInako khodakara nIcA-UMcA kara diyA, jisase rAstA viSama ho gyaa| usameM dacaka laganese rathoMkA samUha uchalatA huA jA 1. adegviir| 2. aA i ravairbala / 3. Ai jghire| 4. za 'narapatiH' padaM noplbhyte| 5. eSa TIkAzrayaH pAThaH pratiSu tu 'itIva' ityeva dRzyate / 6. = samutpitate / 7. za pathi / 8. = yaH / 9. = cakraM / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 13, 21] prayodazaH sargaH na sahate karapAtamayaM nRpo vijayavAnaparasya mhiitle| raviritIva rathadhvajacIvarairaviralairvidadhe'ntaritaM vapuH / / 18 / / nRpaparAkramabIjavivapsubhiriva rathairyadakRSyata bhUtalam / madapayobhirapUryata tanmadhuvratakulAkulagaNDatalaigajaiH // 19 // calitazailacayena garIyasA palabhareNa nipiidditdehyaa| badhiritAstriladiprathamaNDaladhvanipadairiva niHsvanitaM bhuvA // 20 // katipayAni na yAvadayuH padAnyanucarai rabhasena vinirgatAH / katipayaH pathi tAvadupetya tAnbhaTagaNA nRpatInparivabire // 21|| tyaa| rathakaDyayA rathasamUhena / 'gorathavAtAt kaDyolam' iti samUhe kddy-prtyyH| calitaM prayAtam // 17 // neti / vijayavAn vijayayuktaH / ayaM na patiH eSa narapatiH / mahItale bhUtale / aparasya anyasya / karapAtaM karasya siddhAyasya kiraNasya ca pAtaM patanam / na sahate na kssmte| Sahi marSaNe laT / iti evamiva ( itIva iti hetoriv)| raviH suuryH| aviralaiH bhulaiH| rathadhvajacIvaraiH rathAnAM syandanAnAM patAkAnAM ciivrairvstraiH| vapuH avayavam / vyavahitam vantaritam / vidadhe karoti sm| DudhAja dhAraNe ca liT / utprekSA / / 18 // napeti / nupaparAkramabIjavivapsubhiH napasya narapateH parAkrama eva pratApa eva bojasya vivapsubhirvaptumicchabhiH / vararathaiH paramaraH / yad bhUtalaM bhUmitalam / akRSyata alikhyt| kRSa vilekhane karmaNi laT / madhuvratakulAkulagaNDatalaiH madhuvratAnAM bhramarANAM kulena samUhenAkulaM saMkoNaM gaNDatalaM kapolapradezo yeSAM taiH / gajaH karibhiH / madapayobhiH mdjlH| apUryata ajambhyata / pR pAlanapUraNayoH karmaNi laG / paryAyoktiH (?) / 19 / / caliteti / calitazailacayena calitaH kampitaH zailAnAM parvatAnAM cayo yena tena / garIyasA gurutareNa / 'priyasthira-' ityAdinA guruzabdasya Iyasi pare garAdezaH / balabhareNa balasya senAyA bhareNa bhAreNa / nipIDitadehayA nipIDito bAdhito deho'vayavo ysyaastyaa| bhuvA bhUmyA / badhiritAkhiladigrathamaNDaladhvanipadaiH badhiritA akhiladizaH samastakakubho yaiste tathoktA:, badhiritAkhiladizazca te rathAzca teSAM maNDalaM sama hastasya dhvaniriti padaiH vyAjaiH / svanitamiva dhvanitamiva / / utprekssaa||20|| katIti / katipayaH kazcit / anucaraiH bhttaiH| yAvat yAvat paryantam / katipayAni kiyanti / padAni caraNanikSepaNAni / na ayuH na jgmuH| yA prApaNe liT / tAvat tAvataparyantama / pathi maarge| rabhasena zIghram / vinirgatAH niryaataaH| bhaTagaNAH bhRtyasamUhAH / tAn nRpatIn bhUpatIn / upetya prApya / parivanire rahA thA // 17 // yaha vijayI rAjA isa bhUtalapara kisI dUsareke Taiksa ( hastakSepa, kiraNoMkA par3anA) sahana nahIM kara sktaa| mAno yahI socakara sUryane rathoMke saghana dhvajapaToMmeM apaneko chipA liyA // 18 // mAno rAjAke parAkramake bIja bonekI kAmanAse rathoMne jisa bhUtalako jota DAlA, use una hAthiyoMne apane madajalase khUba sIMcakara tara kara diyA, jinake gaNDasthaloMpara bhauMroMke jhuNDa baiThe hue the // 19 // samasta pahAr3oMko kampita karanevAlI bar3o-bhArI senAke bojhase dabakara pRthivIke zarIrameM pIr3A utpanna ho gayo, mAno isIlie vaha samasta dizAoMko baharA kara denevAlI rathasamudAyako AvAjake bahAnese cillA rahI thI // 20 // rAjA loga apane thor3e-se naukaroMke sAtha nikalakara jabataka kucha hI kadama Age nahIM pahuMca pAye the tabataka bar3e vegase aura bhI naukaroMne pAsa pahu~ca kara unheM cAroM orase ghera liyA-bIcameM rAjA cala rahe the aura - 1. ka kha ga gha vivistubhi / 2. za kttgh| 3. = parAkramaH pratApastasya bIjAni / 4. za vikhikhyata / 5. 'ajambhyata' iti nAsti / 6. za 'karmaNi' iti padaM nAsti / 7. = dhvani: shbdsttpdaiH| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 candrapramacaritam [.13, 22parihitAyasakaJcukamecakaM pihitabhUmi padAtikadambakam / narapaterarucaccharaNAgataM timirazatrubhayAdiva tAmasam // 22 // kRtasamunnatavaMzaparigrahA gunnvishessvibhuussitvigrhaa| kulavadhUriva muSTigatA mudaM vyadhita yodhajanasya dhanurlatA // 23 // ghanaghaTAsadRzISu kRtAsanA gajavadhUvavarodhapuraMdhrayaH / vipulakAntipariplutavigrahA vidadhire zriyamAcirarociSIm // 24 // tadakhilaM puTabhedanamudbhaTaiH sphuTadivAbhadAsakutUhalaiH / na niritairyavekSitumIzvaraM dazatayISvapi dikSu janamame // 25 // AvRNvanti sma / vRJ varaNe liT / samAhitam / / 21 // parihiteti / parihitAyasakaJcukamecakaM parihitena paridhRtena Ayasena ayasA nimitena kaccukena tanutrANena mecakaM nIlam / pihitabhUmiH pihitA AcchAditA bhUmiyena tat / narapateH padmanAbhasya / padAtikadambakaM padAtInAM padagAminAM kadambakaM nikurambakam / timirazatrubhayAt timirazatroH sUryasya bhayAd bhiiteH| zaraNAgataM rakSaNArthamAgatam / tAmasaM timirANAM samUha iva / arucat abhAt / ruci dIpto lung| 'ghadbhayo luGa' iti ti // utprekSA / / 22 / / kRteti / kRtasamunnata. vaMzaparihA kRtasamunnatasya vihita ucchritasya vaMzasya veNoH, pakSe viziSTagotrasya parigrahaH svIkAro yasyAH saa| guNavizeSavibhUSitavigrahA guNena moA, pakSe pAtivratyAdiguNena vizeSa bhUSito vigraho yasyAH saa| muSTigatA muSTi hastamuSTi, pakSe adhInaM gtaa| dhanurlatA dhanuSazcApasya latA yaSTiH / kulavadhUriva kulastrIva / yodhajanasya yodha eva bhaTa eva janastasya / rUpakam (?) / mudaM saMtoSam / vyadhita akarot / DuvAJ pAraNe ca l| zleSopamA // 23 // dhaneti / ghanaghaTAsadazISu ghanAnAM meghAnAM ghaTAyAH samUhasya sazoSu samAnAsu / gajavadhUSu kareSuSu / kRtAsanAH kRtaM vihitamAsanaM yaabhistaaH| vipulakAntipariluptavigrahAH vipulayA mahatyA kAntyA kiraNena pariplata uttIrNo vigraho yAsAM taaH| avarodhapuraMdhrayaH avarodhasyAntaHpurasya puraMdhrayaH striyaH / AcirarociSIm acirarociSo vidyutaH saMbandhinIm / zriyaM zobhAm / vidadhire gharanti sma / DudhAna dhAraNe ca liT / sAmAnyAlaGkAraH ( nidarzanAlaGkAraH ) // 24 / / taditi / sadbhaTa: adhikaH / baTa bhaTa pribhaassnne| AttakutUhalaiH AttaM svIkRtaM kutUhalaM yastaiH / IzvaraM prabhum / avekSituM unake cAroM ora naukara cAkara evaM aMgarakSaka gaNa // 21 // payAdoMke samudAyane sArI pRthivI ghera lI thI, sabhI payAde lohekA kavaca pahane hue the aura isIlie ve bilakula kAle dekha par3ate the| unheM dekhakara aisA jAna par3atA thA mAno sUryake bhayase sArA andhakAra zaraNAgatake rUpa meM padmanAbhake pAsa calA AyA ho // 22 // jisa prakAra unnata vaMzameM utpanna honevAlI, pAtivratya Adi guNoMse apaneko bhUSita karanevAlI aura AjJAkAriNI kulIna strI apane patiko Ananda detI hai, isI prakAra zreSTha bAMsase banI huI, car3hI huI pratyaMcA-DorIse suzobhita aura muTThomeM sthita dhanuryaSTi sipAhIvargako santoSa de rahI thI // 23 // meghoMkI ghaTA sarIkhI kAlI hathiniyoMpara atyadhika kAnti yukta zarIra dhAraNa karanevAlI rAniyAM baiThI huI thIM, jo bijalI kI zobhAko utpanna kara rahI thIM / varSA kAlIna kAlI ghanaghaTA jisa taraha bijulose suzobhita hotI hai, usI taraha hathiniyoMkI paMkti rAniyoMse suzobhita ho rahI thI // 24 // rAjA padmanAbhako dekhane ke lie loga-jinheM kutUhala utpanna ho rahA thA-apane-apane gharoMse nikala pdd'e| 1. A tis / 2. = kRto vihita: samunnatasya / 3. = yyaa| 4. = adhInatAM / 5. = dhanuvallarI / 6. za 'meghAnAM' padaM nopalabhyate / 7. = vyaaptH| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 trayodazaH sargaH paricite bahuzo'pyavanIzvare kamalinIkusumairiva bhaaskre| vica kase nayanaiH purayoSitAM na ramaNIyamapohati kautukam / / 26 / / janaravAttrasato nipatantyadhastaralavegasarAdavarodhikA / yuvajanaM vidadhe galadambaraprakaTitAvayavA sakutUhalam // 27 // kRtakaTusvaramAyatakaMdharaM sapadi bhANDamapAsya plaayitH| karibhayAtkaTake samapUpuSannaTa ivAdhikahAsyarasaM mayaH // 28 // pathi vRSaH karisUtkRtividrutairmuditadhUdvitaye zakaTe sati / vipulalAbhakRte vaNijo'Tato ghRtaghaTairmanasA saha pusphuTe // 26 // vokSitum / nirita: nirgtH| janaiH prajAbhiH / dazatayISvapi dazAvayavA yAsAM tA iti dazatayyaH tAsu / 'avayavAttayaT' iti tayaTa -pratyaya: / dikSu dizAsu / na mame na mAti sma / mAG mAne liT / tad akhilaM sakalam / puTabhedanaM pattanam / sphuTadiva vibhinnamiva / abhavat abhUt / laG / upamA ( utprekSA ) // 25 / / paricita iti / bahugaH bahuvArAn / paricite'pi abhyaste'pi vIkSite'pi vaa| avanIzvare bhuumipto| purayoSitAM nagarastrINAm / nayanaH netrH| vicakase vikasyate sma / kasa gatI bhAva liT / bhAskare sUrye / kamalinIkusumairiva kamalinyAH pagrinyA: kusumaiH puSpairiva / ramaNIyaM manoharam / kautukam Azcaryam / nApohati na tyajati / oha tyAge laT / atizayaH ( upamA, arthAntaranyAsazca ) // 26 // janeti / janaravAt janAnAM ravAt kolAhalAt / asataH bibhytH| taralavegasarAt taralAccaJcalAt / vegasarAt kharabhedAt / aSaH bhuubhaage| nipatanto skhalantI / avarodhikA antHpurstriijnH| galadambaraprakaTitAvayavA galatA zithilayatA ambareNa vastreNa prakaTito'vayavaH stanAdyavayavo yasyAH saa| yuvajana yauvanajanam / sakutUhalaM sotsukam / vidadhe cakAra / liT / 27 // kRteti / kaTake senAyAm / karibhayAt gajamayAt / kRtakaTasvaraM kRto vihita kaTusvaro yasmin karmaNi tt| Ayatakandharam AyatA kandharA kaNTho yasmin karmaNi tt| sapadi shiighrm| bhANDaM bhAram / apAsya tyaktvA / palAyitaH vidrutaH / mayaH uSTraH / naTa iva nartaka iva / adhikahAsyarasaM bahulahAsyarasam / samapUpuSat avardhayat / puSa puSTau NijantAlluG // 28 // pathIti / pathi mAgeM / kariphUtkRtavidruta.6 kariNo gajasya phUtkRtena phUkAradhvaninA vidrutaiH palAyitaiH / vRSaH anaDudbhiH / zakaTe, "mathitaddhitaye mathitAyA unakI saMkhyA itano adhika thI ki ve dasoM dizAoMmeM bhI nahIM samA rahe the| itane darzanArthI kahA~se A gaye, lagatA thA mAno nagara phaTa par3A ho // 25 // yoM rAjA padmanAbha ciraparicita thA, use bahuta bAra dekhA bhI thA, para vijayake lie jAte samaya use dekhakara nagarako striyoMke netra khila utthe| jaise ciraparicita sUryako dekhate hI kamala khila uThate haiN| saca to yaha hai ki sundara vastu kabhI Azcarya utpanna kiye binA nahIM raha sakatI // 26 // logoMke zabda-kolAhalase eka caMcala khaccara Dara gayA aura usake Upara baiThI huI, antaHpurameM kAma karanevAlI eka yuvatI giranekI sthitimeM pahuMca gayI, usake vastra idhara-udhara ho gaye, stana Adi avayava dRSTigocara hone lage, tathA manacale yuvakoMke manameM kautuka utpanna ho gayA // 27 // hAthoko dekhate hI eka UMTa Dara gayA / phalataH kAnoMko udvejanA utpanna karanevAle svarameM cillAtA huA, apanI gardanako lambI karatA huA bosa paTakakara aise DhaMgase bhAgA ki chAvanImeM usane eka naTakI bhAMti hAsya rasakI khUba hI puSTi ko-use dekhanevAle loga ThahAkA mArakara ha~sane lage // 28 // hAthokI sUMDase 1. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu sarvAsu 'nirataH' ityeva samapalabhyate / 2. za hi tarke / 3. = pttaa| 4. A 'stanAdyavayavo' iti nAsti / 5. = taruNavargam / 6. phUtkRta iti TIkAyAmeva dRzyate, pratiSu tu sarvAsvapi sUtkRti iti vartate / 7. mathita' ityapi pAThaSTokAzraya eva, pratiSu tu 'mRdita" iti dRzyate / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [13, 30aviditaagmvaarnnbhiibhvtptnbhgnbRhddhipaatryaa| nivavRte kSaNazocitanAzayA nRpapathAtkila ballavayoSitA // 30 // gurubharagrahakubjitavigra haizciratarAccalitairapi ckire| kaTakinaH prathamaM kRtanirgamAH sapadi vaivadhikairanuyAyinaH // 32 // nRpavadhUjanayAnavitAnakairalaghubhiH kaTakaM nicitAntaram / tamavalokya janena na sasmare pracurapotacitaH saritAM patiH // 32 // bhagnAyA dhuro yAnamukhasya dvitaye bhAgadvaye sati / vipulalAbhakRte vipulAya mahate lA mAya (vipulalAmasya kRte, lAbhanimittam / kRte ityayam / aTata: gcchtH| vaNija: vANijasya / manasA saha mAnasena sAkam / ghRtaghaTa: ghRtasya ghaTaiH klsh:| pusphuTe sphuTayate sma / sphuTa vibhedane bhAve liTa / cittena saha ghataghabhinnamityarthaH / sahoktiH // 29 // aviditeti / aviditAgamavAraNabhIbhavatpatanabhagnabahadadhipAtrayA avidita Agama' AgamanaM yasya tasmAd vAraNAjAtena bhayena ( jAtayA bhiyA ) bhavatA jAyamAnena patanena bhagnaM vibhinna bahad mahad dadhipAtraM ysyaastyaa| kSaNazocitanAzayA kSaNaM svalpakAlaM zocitaH zokito nAzo yasyAH tayA / ballavayoSitA ballavayA gopAlayA yoSitA striyA, ballavasya yoSitA vaa| napapathAta rAjamArgAt / vivavRte kila Aviyate sma / vRJ varaNe karmaNi liT / / 30 / / gurubhareti / gurubharagrahakubjitavigrahaH garomahato bhArasya graheNa svIkAreNa kUbjito hrasvIkRto vigrahaH zarIraM yeSAM teH / cira kaalaat| calitaH AgataH / vaivadhikaH bhAravAha:, kAvahirvA / api prathama parvama ( api)| kRtanirgamAH kRto vihito nirgamo niryANaM yessaaN'te| kaTakinaH senaanaaykaaH| sapadi zoghram / anuyAyinaH pazcAdagAminaH / cakrire cakruH / DukRJ karaNe liT // 31 // nRpeti / alaghubhiH mhdbhiH| upavadhUjanayAnavitAnakaiH napasya rAjJo vadhva eva striya eva janAH ( vadhUnAM janAH samUhAH ) teSAM yAnAnAM zibikAnAM vitAnakaiH samUhaH / nicitAntaraM nicitaM paripUrNamantaraM madhyaM yasya tam / taM kaTakaM senAm / avalokya vokSya / janaiH lokaH pracarapotacitaH nikale hue 'phU' zabdako sunakara baila ghabarAkara aise DhaMgase bhAge ki gAr3Ike dhureke donoM agale bhAga TUTa gaye, aura gAr3I meM rakhe hue dhoke ghar3e, khUba munAphekI icchAse senAke sAtha gamana karanevAle vyApArIke hRdayake sAtha phUTa gaye // 29 // dahIse bhare hue bahuta bar3e ghar3eko apane sirapara rakhakara eka gvAlina sar3akase calI jA rahI thI, itanemeM acAnaka eka hAthI sAmanese A gayA, use dekhakara vaha ghabarA uThI aura usakA ghar3A nIce girakara phUTa gyaa| becArI thor3I dera taka vahIM khar3I-khar3I dahoke vinAzake bAre meM zoka karatI rahI, phira vahA~se lauTakara apane ghara calI gayI // 30 // kucha bhAra DhonevAle puruSa apane kandhoMpara atyadhika bojhila bahaMgI-kAMvara rakhakara cale jA rahe the / bhArI bhArake kAraNa usake zarIra kubar3ekI bhAMti AgekI ora jhuke jA rahe the, phira bhI unhoMne una senApatiyoMko pIche kara diyA, jo bahuta pahale hI prasthAna kara cuke the| kulo logoMne bahuta pIche prasthAna kiyA thA, para teja calaneke kAraNa ve senApatiyoMse bhI Age nikala gaye // 31 // jina zivikAoMmeM rAniyA~ baiThI thIM, ve bahuta bar3I-bar3I thIM, unase senAkA madhya bhAga ghirA huA thaa| isa avasarapara senAko dekhakara logoMko pracura jahAjoMse ghire hue samudrakA smaraNa nahIM ho AyA, yaha bAta nahIM thI-arthAt avazya hI smaraNa ho aayaa| 1. a ka kha ga gha ma gatavAraNa / 2. ma na sa sasmare / 3. ma 'sphuTayate sma' iti nAsti / 4. A aviditamajJAtapAgamaM / 5. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu 'Agatam' iti dakSyate / 6. = cintitaH / 7. = yayA / 8. = gopaalikyaa| 9. 'vivavRte' iti TokAzrayasya pAThasya sthAne mUlapratiSu 'nivavRte' iti pAThaH samupalabhyate / 10. = ativilambata iti yAvat / 11. yaiH / 12. madhyaM' iti nAsti / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -13, 36 ] trayodazaH sargaH sarabhasairnaranAthavinirgamaM kSitibhujA~ pratipAlayatAM balaiH / rurucire nicitAH puravIthayo gurutaraGgacayairiva nimnagAH ||33|| turagaroha karAgrasamutpatattarala tuGgaturaGgataraGgayA / bahumukhairjaladheriva velayA kSubhitayA prasRtaM nRpasenayA ||34|| paTahajena paTudhvaninA muhurmuhurivAhayatA prati niHsvanaiH / kSitipatIzvara nirgamazaMsinA sakala sainikasadmasu babhrame ||35|| adhikamedhitayA muditairjanaH sa hataMdRSTimanAH purazobhayA / kSitipatiH sahasaiva savismayo rathamalokata zAlatale nijam ||36|| ra 93 pracurairbahula: poternIbhiH cito yutaH / saritAM nadInAm / patiH samudraH / na sasmare na smaryate smeti na / dvau naJo prakRtamayaM dyotayataH / utprekSA ||32|| sareti / naranAthavinirgamaM naranAthasya bhUpateM vinirgamaM niryANam / pratipAlayatAM vAJchatAm / kSitibhUtAM bhUpAnAm / saramasaiH saMtoSayutaiH / balaiH senAbhiH / nicitAH 7 yuktAH / puravothayaH purasya nagarasya vIthayo rathyAH / gurutaraGgacayaiH " guruNAM mahatAM taraGgANAM kallolAnAM cayaiH " samUhaiH / nimnagAH nadya iva / rurucire bhAnti sma / upamA ||33|| turageti / turagaroha karAgrasamuttatattaralatuGgaturaGgataraGgayA turagarohANAmazvArohANAM karAgrasya hastAgrasya saMjJayA samutpatanto nRtyantastaralAdacaJcalAstuGgA unnatAsturaGgA azvAH ta eva taraGgA Urmayo yasyAM tayA / nRpa senayA nRpasya narapateH senayA sainyena / kSubhitayA saMcalitayA / jaladheH samudrasya / velayA tIreNa iva / bahumukhaiH nAnAmukhairityarthaH / prasRtaM prayAtam / upamA ||34|| paTaheti / muhurmuhuH bhUyobhUyaH / AhvayatA AkAraya19 teva / kSitipatozvaranirgamazaMsinA kSitipatInAM bhUbhUtAmIzvarasya padmanAbhasya nirgamasya nirgamanasya zaMsinA dyotinA / paTajena bherijanitena / paTudhvaninA paTunA vyaktena dhvaninA nisvanena / pratisvanaiH pratidhvanibhiH / sakala sainikasadmasu sakalAnAM nikhilAnAM sainikAnAM senAnAyakAnAM sadya sadaneSu / babhrume vyApyate sma / calane karmaNi liT / / 35 / / adhikamiti / muditaiH saMtuSTaH / janaiH lokaiH / adhikam atyantam / edhitA varSitayA / purazobhayA purasya pattanasya zobhayA zriyA / hRtadRSTimanAH hRte mAhRte dRSTimanasI nayanamAnase yasyAH sA yasya sa ) tathoktaH / savismayaH AzcaryayutaH / saH kSitipatiH padmanAbhaH / sAlatale sAlasya zivikAe~ jahAjoM sarIkhI thIM aura senA samudra jaisI / ataH smaraNa honA svAbhAvika thA // 32 // rAjA padmanAbha nikalanekI pratIkSA karanevAle rAjAoM kI prasanna senAeM jina mArgoM meM khar3I huI thIM, ve mArga bar3I-bar3I taraGgoMse yukta nadiyoM sarIkhe suzobhita ho rahe the / mArga nadiyoM ke samAna the aura senAe~ taragoMke samAna // 33 // savAroMke hAthake izArepara nAcanevAle ghor3e padmanAbhakI jisa senA meM uttAla taraMgoM kI bhAMti dRSTigocara ho rahe the vaha samudrake jvAra-bhATekI taraha aneka orase Age kI ora bar3ha calI ||34|| rAjAke vijaya prasthAnakI sUcanA denevAlA bherIkA khUba jorakA zabda sabhI orase pratidhvanita ho rahA thA / sabhI sainikoM ke gharoMmeM bhI usakI pratidhvani bAra-bAra pahu~ca rahI thI, jisase aisA jAna par3atA thA mAno vaha unheM ( sainikoM ko ) rAjAke sAtha bAhara jAnekA nimantraNa de rahI ho ||35|| prasthAna ke samaya nAgarikoMne prasannatApUrvaka purakI khUba sajAvaTa ko thI / rAjAkA mana aura nayana usa sajAvaTakI ora itane AkRSTa ho gaye the ki use apane gamanakA bilakula dhyAna hI nahIM rahA / jaba apane 317 1. madeg vinigame / 2. ma suhRna / 3 = yAnapAtraiH | 4. A nareti / 5 = pratIkSatAm / 6. zasasaMtoSayutaiH / 7. = vyAptAH / 8. Aza nicayaiH / 9. Aza nicayaiH / 10. = 'abdhyambuvikRtI velA' ityamarakoSAnusAraM candrodaya pravRddhajalarAzineva - iti syAt / 11. = sUcakena / 12. = 13. za adhitayA / * yodhUNAM / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 candrapramacaritam kRtaparasparavAjivighaTanA nmitvaarnnrohshirodhraa| vyadhita tiryagupAhitaketanA nirayaNaM puragopuratazcamUH // 37 / / vidhutapaGkaho madhupAyinAmiva ravairvidadhatparibhASaNam / vasumatIdayitaM parirabhya taM suhRdivAsukhayatparikhAnilaH // 38 / vikasitAmburuhANi sarovarANya kaluSAzca pyonidhiyossitH| pathi vilokayataH spRhaNIyayA kSitibhujo'jani zAradayAtrayA // 39 / / hRdayahRdayaso vimalAmbarAH pRthusmunntpaannddupyodhraaH| naravareNa punaH punarAdarAddazire dayitAsadRzo dizaH // 40 // prAkArasya tale mle| nijaM svakIyam / rathaM cakrayAnam / sahasaiva zIghrapeva / alokata pazyati sma / lokuJ darzane laG // 36 // kRteti / kRtaparasparavAjivighaTanA kRtaM vihitaM parasparaM vAjinAmazvAnAM vighaTTanaM saMmaInaM yasyAM saa| namitavAraNarohazirodharA namitaH praNato vAraNarohANAM hastipakAnAM zirodhara: kandharo yasyAM saa| tiryagupAhitaketanA tiryak tiryagrUpeNopAhitAni dhRtAni ketanAni dhvajA yasyAM saa| camUH senA / puragopurataH purasya nagarasya gopurato gopurAt, puradvArAdityarthaH / nirayaNaM nissaraNam / vyadhita karoti sma / luG // 37 // vidhuteti / vidhutapaGkahaH vidhutAni kampitAni paGka ruhANi kamalAni yena saH / madhupAyinAM bhramarANAm / ravaiH dhvanibhiH / paribhASaNaM saMbhASaNam / vidadhat kurvAnnava / parikhAnilaH parikhAyAH khAtikAyA anilo vAyuH / basumatodayitaM bhUmivallabham / taM padmanAbham / pariramya AliGgaya / suhRdiva mitravat / asukhayat sukhamakarot / 'sukhaduHkhatakriyAyAM laG / utprekSA ( upamA) // 38 // vikasiteti / vikasitAmbu. rahANi vikasitAnyamburuhANi yeSu tAni / sarovarANi / akaluSAH na vidyate kalaSaH kalmaSo yAsAM tAH / payonidhiyoSitaH payonidheH samudrasya yoSitaH striyazca ( nadIH ) / pathi maarg| vilokayataH vIkSamANasya / kSitibhujaH bhUmipateH / zAradayAtrayA zAradayA zaratkAla saMbandhinyA yAtrayA prayANena / spahaNoyayA abhilaSituM yogyayA / prajani / janaiGa prAdurbhAve luG // 39 // hRdayeti / hRdayahRdayasaH hRdayahato manoharA vayasaH pakSiNo yAsAM tAH, pakSe hRdayahanti manoharANi vayAMsi yauvanAni yAsAM tAH / vimalAmbarAH vimalaM nirmalamambaramAkAzaM yAsAM tAH, pakSe vimalAnyambarANi vastrANi yAsAM taaH| pRthusamunnata sANDupayodharAH pRthavaH pInAH samunnatAH prAMzavaH pANDavaH zubhrAH payodharA medhA yAsAM tAH, pakSe patha samannato pANDa dhavalo payogharI stano yAsAM tAH / rathako sahasA cahAradIvArIke bAharakI DhAla jamInameM jAte dekhA to use bar3A Azcarya huA // 36 // nagarake phATakase senA nikalanekA dRzya darzanIya thA / eka hI sAtha aneka ghor3oMke nikalanese, ve ( ghor3e ) ApasameM TakarA rahe the; jo loga hAthiyoMpara baiThe hue the, unheM apanI gardana navAnI par3I; aura dhvaja kucha tirache karane par3e-isa tarahase nagarake phATakase senA bAhara nikalI // 37 // kamaloMko hilAnevAle ( sugandhita ) parikhAke vAyune padmanAbhase AliMgana karake, aura bhauMroMke zabdoMmeM usase kuzala-kSemakI bAteM karake use eka mitrakI taraha sukho kiyA // 38 // khile hue kamaloMse alaMkRta tAlAboM aura nirmala jalavAlI nadiyoMko dekhakara rAjA padmanAbhako zaradaRtuko yaha yAtrA bar3I suhAvanI pratIta huI // 39 // nAyikAoMkI samAnatA karanevAlI sabhI dizAoMko rAjA padmanAbhane bAra-bAra Adarase dekhA ! nAyikAeM mana haranevAle yauvanase yukta hotI haiM; svaccha vastroMko dhAraNa karanevAlI hotI haiM; aura bar3e-bar3e unnata evaM gore payodharoMko suSamAkA Azraya hotI haiN| isI taraha zaradaRtuko dizAeM manohara 1. degghaTTanAnamitadeg / 2. ma sroruhaanny| 3. = zirodharA kandharA / 4. paGke / 5. = sukhayati sma / 6. = sarovarAn / 7. = kaluSaM kalmaSaM yAsu / 8. = vayaHzabdasya puMstvaM mRgyam / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . -13, 43] trayodazaH sargaH rucirarakSakarAjitavipra haivihitasaMbhramagoSThamahattaraiH / pathi puro dadhisarpirupAyanAnyupahitAni vilokya sa pipriye / / 4 / / kucabharAdasahAM zukavAraNe kalamagopavadhUmavalokayan / smitamukhaH samacintayadityasau kvacidatIva guNo'pyaguNAyate // 42 // bRhadalAbukagauravavAmanAM vRtimuparyupari prasRtaiH ppe| satRSitairiva gokulayoSitAM vipulakAntijalo nayanairnRpaH // 43 // dayitAsadRzaH dayitAbhirvanitAbhiH sadRzaH samAnAH / dizaH kakubhaH / naravareNa nRptinaa| punaH punaH bhUyo bhUyaH / dadRzire vIkSyante sma / karmaNi liT / zleSopamA ( pUrNopamA vA ) // 40 // rucireti / rucirarallakarAjitavigrahaiH rucirairmanohara rallaka:' kambalai rAjito vibhAsito vigraho deho yeSAM taiH / vihitasaMbhramagoSThamahattaraiH vihitaH kRtaH saMbhramo yeSAM te tathoktAH, goSThasya gosthAnasya mahattarA gopAlAH, vihitasaMbhramAzca te gosstthmhttraashvtH| pathi maageN| paraH ane| upahitAni AnItAni / dadhisapirupAyanAni dadhisapiSorupAyanAnyupagrAhyANi saH raajaa| vilokya vIkSya / pipriye prINAti sma / proJ kAntitarpaNayoH / liT // 41 // kuceti / kucabharAt kUcayobharAd bhArAt / zukravAraNe zukAnAM kIrANAM vAraNe niraakrnne| asahAm asamarthAm / kalama[gopa]vadhU' kalamasya zAlikSetrasya [gopa]vadhaM striyam / avalokayan vIkSamANaH / smitamakhaM smitamISaddhasitaM mukhaM yasya saH / asau raajaa| iti evam / acintayat cintayati sma / citai saMjJAne / lng| atIva atyantam / iva zabdo vaakyaalngkaare| guNo'pi paramaguNo'pi / kvacita ekasmin / aguNAyate aguNa ivAcarati, doSAyate ityarthaH / guNa iti AcArArthe kyaG-pratyayaH / arthAntaranyAsaH // 42 // bRhaditi / bRhadalAbukagauravavAmanAM bRhato mahato'lAbukasya tumbIphalasya gauraveNa gurutvena vAmanAM kubjAm / vRtim AvaraNam / uparyupari agre'gre / vIpsAyAM dviH / prasRtaiH vistRtaiH / gokulayoSitAM gokulAnAM gopAlAnAM yoSitAM strINAm / tRSitairiva pipAsitairiva / nayanaH netraiH / vipulakAntijala: vipulA rundrA kAntiH zarIrakAntiH saiva jalaM yasya sH| saH nRpaH padmanAbhaH / 5pe poyate sma / pAvAne karmaNi liT / upamAtizayazca haMsa Adi pakSiyoMse yukta hotI haiM, nirmala AkAzako dhAraNa karanevAlI hotI haiM evaM vistRta, unnata tathA zubhra meghoMse vibhUSita hoto haiM // 40 // rAjAke darzana karaneke lie gozAlAoMke pramukha ahIra bar3e Adarase padmanAbhake sAmane upasthita hue| ve sabhI kambala or3he hue the| unhoMne rAjAko upahArameM dahI aura ghI samarpita kiyaa| mArgameM sAmane upasthita huI ina upahArakI vastuoMko dekhakara vaha bahuta prasanna huaa| yAtrAke samaya dahI dekhanA zakuna jo samajhA jAtA hai // 41 // eka dhAna ke kheta meM bAra-bAra tote A rahe the, unheM usa khetakI rakhavAlI bhagAnA cAhatI thI, kintu stanoMke bojhase vaha vivaza thI-daur3a-daur3akara bhagA nahIM pA rahI thii| yaha dekhakara rAjA musakarAne lagA aura mana-hI-mana yaha socane lagA ki kahIM-kahIMpara zreSTha guNa bhI doSa bana jAtA hai / / 42 // bar3I-bar3I laukiyoM ke bojhase jo bAr3I jhukatI jA rahI thI, usIkI oTameM khar3I huI gvAlinoMkI A~kheM mAno pyAsI thIM, ataeva bAr3Ike Uparase nikAlakara unhoMne ( AMkhoMne ) atyadhika kAntijalase sampanna rAjA padmanAbhako pI liyA 1. = 'rallakaH kambale smRtaH' anekA0 3.85 / 2. =yaiH / 3. 'upAyanamupagrAhyamupahArastathopadA' / ityamaraH / 4. A kalamakAsavadhU / 5. = kRSobalabAlAmityarthaH / 6. =kutracit / . . Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [13, 44samadhigamya samastasamIhitAmavanataimahatI phalasaMpadam / kSitibhRtaH kalamairavalokitaiH smRtirajAyata sajanagocarA // 44|| kSaNamupAsya parAM priyamAgataM sarasi haMsavadhUmavajAnatIm / samavalokya viveda sa bhUpatiH sahajameva puraMbhriSu kaitavam / / 45 / / zazikarAkaranirmalagUnbahiHkRtastralAnijasImapariSkRtAn / budhanibhAnnigamAnsa vilokayannajani hRSTamanA vasudhAdhipaH / / 4 / / anupadAya visaM praNayArpitaM sarasi caJcudhRtaM parikopitAm / anunayantamatho hRdayezvarImabhinananda sa kokmilaadhipH||47|| // 43 // samadhIti / samastasamIhitAM samastAM sakalAM samohitAmabhISTAm / mahato bRhatIm / phalasampadaM phalasamRddhim / samadhigamya saMprApya / avanataiH vinataiH / vIkSitaH / kalamaiH zAlibhiH / kSitibhRtaH bhUpasya / sajjanagocarA sajjanAssatpuruSA eva gocaro viSayo yasyAH saa| smRtiH smaraNam / ajAyata ajani / janaiG prAdurbhAve laG // 44 // kSaNamiti / kSaNaM svalpakAlaparyantam / parAm anyahaMsIm / upAsya anubhUya / bhAgatam AyAtam / priyaM vallabham / avajAnatIm udAsInaM kurvantIm / haMsavadhUM marAlavanitAm / sarasi sarovare / samavalokya samIkSya / saH bhUpatiH padmanAbhakSitipatiH / puraMdhriSu vanitAsu / kaitavaM mAyAsvarUpam / sahajaM svAbhAvikameveti / viveda jAnAti sma / vida jJAne liT / arthaantrnyaasH||45|| zazIti / zazikarAGkaranirmalagUn zazinazcandrasya karAH [ karAGkarAH] kiraNAsta iva nirmalA vimalA gAvo dhenavaH, pakSe gAvo vAco yeSAM tAn / bahuvrIhisamAsatvAt 'nyaggoSyato'naMzI-' iti hrasvaH / bahiSkRtakhalAn bahiSkRtA dUrIkRtAH khalA dhAnyarAzayaH, pakSe durjanA yaistAn / nijasImariSkRtAn nije svakIye somni pariSkRtAnalakRtAn, pakSe nijena sImnA maryAdayA vibhUSitAn / budhanibhAn budhairvidbhinibhAn samAn / nigamAn prAmAn / pravilokayan vIkSamANaH / vasudhAdhipaH bhUmozaH / hRSTamanAH hRSTaM saMtuSTaM manazcittaM yasya sH| ajavi abhUt / luGa / zleSopamA ( pUrNopamA vA ) // 46 // anviti / sarasi sarovare / praNayArthitaM praNayena snehenAthitaM yAcitam / caJcudhRtaM caJcvA troTayA dhRtaM bhUtam / bisaM kamalanAlam / anupadAya adatvA / parikopitA prema pUrvaka dekhA // 43 // sabhIke dvArA abhilaSaNIya mahatI phala sampattiko pAkara bhI namratA dhAraNa karanevAlI dhAnako dekhakara rAjAko sajjanoMkA smaraNa ho AyA, jo bar3I-se-bar3I vibhUtiko pAkara bhI namra rahA karate haiM // 44 // kSaNabhara dUsarI haMsIse praNaya karake Aye hue apane pati ( haMsa ) ko dekhakara virUkSa vyavahAra karanevAlI haMsIko sarovara meM dekhakara rAjA yaha samajha gayA ki striyoM meM mAyA vyavahAra unake sAtha hI utpanna hotA hai // 45 / / kucha aura Age jAkara rAjA padmanAbha, paNDitoMko barAbarI karanevAle grAmoMko dekhakara mana-hI-mana bar3A prasanna huA / paNDita loga candramAkI kiraNoMke samAna nirmala vacanoMke dhanI hote haiM; durjanoM ko apane pAsa nahIM phaTakane dete aura apane kula aura zAstrakI maryAdAse suzobhita hote haiN| isI prakAra ve grAma candramAkI kiraNoMke samAna dhaulI gAyoMse yukta the; unake bAhara khalihAna the aura ve apanI sImAke bhItara sApha-suthare the // 46 // eka sarovara meM rAjA padmanAbhakI dRSTi eka cakaIcakavekI jor3Ipara jA par3I / cakavIne cakavekI coMca meM sthita mRNAla ko pAneke lie bar3e snehase yAcanA kI, para cakavene usakI pUrti na karake use ruSTa kara diyaa| isake pazcAt use mana-hI 1. = avlokitaiH| 2. za kurvatIm / 3. A za dhrISu / 4. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'praNayApitaM vrtte| .. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 13,50 ] trayodazaH sargaH 321 jaladanAdagabhIramathidhvanizravaNajAtasamutsukamAnasam / naTadudIkSya kulaM bhujagadviSAmabhizazaMsa sa gokulavAsinAm // 48 / / kalamagopakavaMzaravAhitazruti kuraGgakulaM pRtanAcaraiH / hatamudIkSya janairiti so'dhyagAdviSayiNo niyataM vipadAM padam // 46 / / sugatigAmini bhAvitamAnase vimalapakSatayA paribhUSite / na sa zazAka nivartayituM dRzau svasadRze nRpahaMsakule nRpaH / / 50 / / krodhaM kRtavatIm / hRdayezvarauM kokavanitAm / atho pazcAt / anunayantam anusarantam / kokaM cakravAkam / saH ilAdhipaH padmanAbhabhUpatiH / abhinananda saMtutoSa / Tunadu samRddho liT / / 47 / jaladeti / jaladanAdagamIramathidhvanizravaNajAtasamutsukamAnasaM jaladasya meghasya nAda iva dhvanivad gabhIrasya gambhIrasya madino'kAraNasya (mathino dadhimanthanakAraNasya ) dhvaneH zabdasya zravaNena jAtaM samudbhUtaM samutsukaM saMbhramayuktaM mAnasaM cittaM yasya tat / naTat nRtyat / gokulavAsinAM gavAM kule samUhe vAsinAM vidyamAnAnAm / bhujaGgadviSAM bhujagAnAM sarpANAM dviSAM zatraNAM mayUrANAmityarthaH / kulaM yUtham / udIkSya vilokya / saH rAjA / abhizazaMsa stauti sma / zansUGa stutI liT / jAtiH ( bhrAntimAn ) // 48 // kalameti / kalamagopakavaMzaravAhitazruti kalamAnAM zAlikSetrANAM gopakAnAM rakSatAM vaMzasya kaNThasya rave dhvanI Ahite Asakte zrutI yasya tat / pRtanAcaraiH senAvatibhiH / janaiH lokaiH| hataM bAdhitam / kuraGgakulaM kuraGgANAM mRgANAM kulaM yUtham / udIkSya vIkSya / viSayiNaH indriyaviSayayuktAH / niyataM deg nizcayam / vipadAM vipattInAm / padaM sthAnam / iti evam / saH rAjA / adhyagAt smarati sma / ik smaraNe luG" / arthAntaranyAsaH / / 49 / / sugatIti / sugatigAmini sugatyA prazastagamanena gAmini gamanazIle, pakSe sUgati svargAdigati gcchtiityevNshiile| bhAvitamAnase bhAvitaM cintita mAnasaM mAnasasarovara(ro) yasya tasmina, pakSe bhAvitaM samyaktvAdinA pariNataM mAnasaM yasya tasmina / vimalapakSatayA vimalayA zabhrayA pakSatayA patatratayA, pakSe vimalena nirdoSeNa pakSatayA pratijJAyuktatayA nirdaSTasahAyajanatayA vaa| paribhUSite alaMkRte / svadRze svasya samAne / na mahaMsakUle napahaMsAnAM rAjahaMsAnAM. kule samUhe / dRzau nayane / saH rAjA nivartayituM nivartanAya / na zazAka na zaknoti sma / zleSApamA // 50 // mana pazcAttApa hone lgaa| phalataH vaha aprasanna kI gayI apanI usa hRdayakI svAminI cakavIkA anunaya karane lagA / yaha saba dekhakara padmanAbha bar3a prasanna huA ||47 // meghoMke garjanake samAna gambhIra dahIke manthanake zabdako sunakara mayUroMke jhuNDakA mana utkaNThita ho uThA, aura vaha nAcane lagA, use dekhakara rAjAne gAyoMke jhuNDa ( gokula )meM nivAsa karanekI bar3o prazaMsA kI // 48 // dhAnake khetoMkI rakhavAlI karanevAle bA~surI bajA rahe the, usake madhura svarako mRgoMkA jhuNDa bar3e dhyAnase suna rahA thaa| use bA~surIke svarameM besudha-sA dekhakara sainikoMne AsAnIse mAra DAlA / yaha dekhakara rAjAko yaha bhAna ho gayA ki viSayo jIva nizcaya hI vipattiyoMke zikAra hote haiM // 46 // apane hI samAna rAjahaMsoMke jhuNDa ko dekhakara rAjA padmanAbha apane netroMko usakI orase haTAneke lie asamartha ho gyaa| padmanAbha svarga Adi acchI gatiyoMmeM jAne yogya thA, usakA hRdaya zubha bhAvanAoMse yukta thA aura vaha nirmala -nirdoSa vyaktiyoMke pakSase vibhUSita thaa| isI taraha rAjahaMsoMkA jhuNDa accho cAlase yukta thA, usakA dhyAna mAnasa sarovara jhIlakI ora lagA huA thA aura vaha zubhra paMkhoMse suzobhita thA // 50 // 1. ka kha ga gha madegvAsitAm / 2. = abhizazaMsa / 3. Amadhidhvani, zadegmadidhvani / 4. A zansUtra / 5. zadegmaropaka / 6. za ropauM / 7. = veNuvAdyasya / 8. = mAritam / 9. = indriyaviSayAktAH / 10. = nishcitm| 11. za lng| 12. = yen| 13. = vimalo nirmala: pakSo vimalAnAM nirmalAnAM vA pakSosnurAgavizeSastasya bhaavstyaa| 14. za 'rAjahaMsAnAM' padamidaM nopalabhyate / 41 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 322 candraprabhacaritam phalita sasya samUhanirantarAsvatimanoramalAGgalarAjiSu / kSitiSu gauriva gaurjagatI bhujazcirataraM vicacAra niraGkuzA // 51 // jana mana: zayane zayitaM manobhavamiva pratibodhayatA kRtaH / samadahaMsakulena kaladhvanirnRpatinAvahitazruti zuzruve // 52 // parimitairgamanaiH kuthavAhinIM pathi suvizramayangajavAhinIm / jaladhidhIrajalAM jalavAhinIM vasumatIpatirApa sa vAhinIm // 53 // vividhabhaGgataraGgaziraH sthitaistuhinanirmalaphenakadambakaiH / vasumatIva virAjati yA zaraddhaneghanAghanaruddhamahIdharA ||24|| samavagADhavatAM vanadantinAM kaTataTAdgalitasya madAmbhasaH / upari saMcaratAmalinAM kulaiH satilakAbharaNeva vibhAti yA ||25|| 4 phaliteti / phalitasasyasamUhanirantarAsu phalitAnAM phalabharitAnAM sasyAnAM samUhena nicayena nirantarAsu saMkIrNAsu / atimanoramalAGgalarAjiSu atimanoramA atyantaM manoharA lAGgalAnAM halAnAM rAjayo rekhA yAsu tAsu / kSitiSu kSetreSu / goriva dhenuriva / jagatIbhujaH bhUbhujaH / gauH dRSTiH / niraGkuzA nirbAdhA | ciram anekakSaNam / vicacArai vartate sma / upamA // 51 // / janeti / janamanaH zayane janAnAM lokAnAM mana eva cittametra zayanaM paryaGka ( GkaH ) tasmin / zayitaM suptam / manobhuvaM manmatham / pratibodhayatA iva jAgarayatA i / samadahaMsakulena samadAnAM harSayuktAnAM haMsAnAM marAlAnAM kulena yUthena / kRtaH viracitaH / kaladhvaniH manoharadhvaniH / nRpatinA padmanAbhena / avahitazruti avahite sannaddhe zrutI karNau yasmin karmaNi tat0 / zuzruve zrUyate sma / zru zravaNe karmaNi liT / upamA ( utprekSA ) // 52 // parimitairiti / pathiSu mArgeSu / kuthavAhinIM kuthaM ratnakambalaM vahatItyevaMzIlA kuthavAhinI tAm / 'kuthaH syAt karikambalaH' ityabhidhAnAt / gajavAhinIM gajAnAM vAhinI senA tAm / gajavAhinImityupalakSaNam / sarvAmapi senAmityarthaH / vizramayan vizrAnti nayan / parimitaiH katipayaiH / gamanaiH prayANaiH / saH vasumatIpatiH bhUmipatiH / jaladhidhIrajalAM jaladhiriva samudravad dhoraM pravRddha jalaM yasyAH sA tAm / jalavAhinIM jalavAhinInAmadheyAm / vAhinIM nadIm / Apa yayau / AlU vyAptau liT / jAti: ( yamakam ) || 53 || vividheti / vividhabhaGgataraGgaziraH sthitaiH vividhairnAnAprakArairvakrayutai: ( vividhabhaGgAnAM naikavidharacanAnAM ) taraGgANAM kallolAnAM zirasyagre sthitaiH / tuhina nirmalaphenakadambakaiH tuhinamiva nirmalAnAM zubhrANAM phenAnAM DiNDIrANAM kadambakainikurambakaiH / yA nadI / zaradghanaghanAghanaruddhamahIdharA zarada: zaratkAlasya ghanaiH sAndrairghanAghanamai ruddhA AvRtA mahIdharAH parvatA yasyAM sA / vasumatIva bhUmiriva / virAjati bhAti / laT / upamA || 54 // sameti / samavagADhavatAM majjatAm / vanadantinAM vanagajAnAm / kaTataTAt kapolapradezAt / galitasya prasRtasya / madAbhbhasaH madajalasya / cAvala Adike dAnoMse bhare hue dhAna Adi anAja, jina khetoMmeM lagAtAra lage hue the, unameM rAjAkI dRSTi bahuta dera taka eka gAyakI bhA~ti svacchanda vicaraNa kara rahI thI // 51 // logoM kI citta - zayyA para soye hue kAmadevako jagAnevAleke samAna pratIta honevAle matavAle haMsoMke jhuNDane jo madhura dhvani kI, use rAjAne kAna lagAkara bar3e cAvase sunA // 52 // mArga meM bahuta thor3e par3Ava DAlakara jhUlase vibhUSita hAthiyoMkI senAko vizrAma karAtA huA rAjA padmanAbha samudra ke samAna gambhIra norase bharI huI jalavAhinI nAmakI nadIke pAsa jA pahu~cA // 53 // usakI choTI-bar3I aneka prakArakI taraMgoMke Upara barpha kI taraha zubhra phena laharA rahA thA, ataH [ 13,51 1. ka kha ga gha ma sariddhana / 2. = bahukAlaM yAvat / 3 = saMcarati sma / 4 rA jAgaratA iva / 5. = gabhIraM / 6. = vividhabhaGgAnAM naikavidharacanAnAM taraGgANAM kallolAnAM zirasyagrabhAge sthitaiH / 7. A dindirANAM / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -13,58] trayodazaH sargaH 323 kRtprsprkelibhirucchlnmedhurgiitrvaanugniHsvnaiH| ubhayakUlagataiH patatAM kulairnijavinodakariva bhAti yA // 56 / / taTagatAmalanIlazilAtalollasitadIdhitiraJjitanIrayA / patitayA satatAyanavartmanaH pratimayeva vibhAti mahI yayA // 57 / / mkrsuutkRtduursmuccltslilbindubhirindumnniprbhaiH| satatamambudharAdhvani tArakAkulakRtA kriyate'bhiruciryayA // 5 // upari agre / saMcaratAM bhramatAm / alinAM madhukarANAm / kulaiH samUhaiH / yA jalavAhinI ndii| satilakAbharaNeva tilakamevAbharaNaM bhUSaNaM tena yuteva / vibhAti viraajte| bhA dIpto laT / utprekSA / / 55 / / kRteti / kRtaparasparakelibhiH kRtA vihitA parasparake liranyonyavilAso yeSAM taiH| uccaranmadhuragItasvAnuganisvanaiH uccarataH paThato madhurasya manoharasya gItasya gAnasya ravaM dhvanimanugo'nugato nisvano ravo yeSAM taiH / ubhayakUlagataiH ubhayaM kUlaM taTaM gatairyAtaH / patatAM pakSiNAm / kulaMH yUthaiH / yA ndii| nijavinodakarairiva svasya parihAsairiva / bhAti virAjate' laT / utprekSA // 56 // taTeti / taTagatAmalanIlazilAtalollasitadIdhitiraJjitanIrayA taTaM toraM gatAyA amalAyA nirmalAyA nIlazilAyA indranIlazilAyAstalasya pradezasasyollasitayA virAjitayA dIdhityA kAntyA raJjitaM rAgaM gataM nIraM jalaM yasyAM ( yasyAH) tyaa| yayA jlvaahiniindyaa| patitayA nirAdhAreNa cyutyaa| satatAyanavama'naH satataM saMtatamayanaM gamanaM yasya sa tathoktaH, vAyurityarthaH, tasya vartmano mArgasyAkAzasyetyarthaH / pratimayeva pratibimbeneva / mahI bhuumiH| vibhAti virAjate / laT / utprekSA / / 57 / / makareti / indumaNiprabhaiH indumaNezcandrakAntasya prabheva prabhA yeSAM taiH / upamA / makaraphUtkRtaMdUrasamuccala"tsalilabindubhiH makarANAM jalacaravizeSANAM phUtkRtena dUraM samuccadbhiritastatazcaladbhiH salilasya jalasya bindubhiH pRdbhiH / satatam anavaratam / ambudharAdhvani AkAze / tArakAkulakRtA tArakANAM nakSatrANAM kulena samUhena kRtA vihitA / abhiruciH shobhaa| yayA ndyaa| kriyate vidhIyate / karmaNi vaha (nadI) usa pahAr3I bhUmiko bhA~ti suzobhita ho rahI thI jahA~ choTe-bar3e sabhI pahAr3oMke zikharoMpara zaradakAlake megha chAye hue hoM // 54 // usa nadI meM jahA~ jaMgalI hAthI DubakI sAdha rahe the, vahA~ jalakI satahapara unake gaNDasthaloMse nikalA huA madajala baha rahA thA, usake Upara bhauMroMke jhuNDa maMDarA rahe the, unase vaha nadI aisI suzobhita ho rahI thI mAno tilakakA zRMgAra kiye hue ho // 55 // usa jalavAhinI nadIke donoM taToMpara pakSiyoMke jhuNDa baiThe hue the| ve / ve ApasameM krIr3A kara rahe the aura madhura gAnako bhA~ti zabda kara rahe the, ataH unakI paristhitise vaha aisI jAna par3atI thI mAno manoraMjana karanevAle abhinetAoM-nATakake pAtroMse yukta ho // 56 // usake ghAToMpara nirmala nIle raMgako zilAeM jar3I huI thIM-unakI kiraNoMse usakA jala raMgIna--saphedase nIlA ho gayA thA, ataH usa nadIke kAraNa pRthvI aisI jAna par3atI thI mAno AkAzako chAyAse yukta ho / nIla zilAoMko kiraNoMke par3ane se pUrI nadI nIlI hokara AkAzakI chAyA-sI jAna par3atI thI // 57 // usa nadI meM magara bahuta the| unake mukhase nikale hue sUtkArase jalakI bUMdeM-jo candrakAntamaNiko prabhAkI bhAMti zumra thIM-bahuta UMcAI taka uchalakara AkAzameM sadA tArAoMkI zobhA phailAyA karatI thiiN| 1. A i "bhiruccalanma / 2. a A i yatavarmanaH / 3. = yH| 4. = svamanoraJjanakAribhirupalakSiteva / 5. za virAjati / 6. asya TIkAzrayasya pAThasya sthAne mUlapratiSu sUtkRta iti dRzyate / 7. samuccalat iti TIkAyAmeva vartate, mUlapratiSu 'samucchalat' iti samavalokyate / 8. = nakrANAM / 9. za 'itastatazcadbhiH ' iti pATho nopalabhyate / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [13,59 - pulinabhUmiSu yatra taTadramavyavahitAMzumadaMzuSu maarutH| suratajazramavArikaNAnpibatramayate mithunAni nabhaHsadAm / / 59 / / ghanatarairuparaJjitavAribhiH surabhitAkhiladigvivarAmbaraiH / parimalairuparisthitakhecarIsalilakelimadho vivRNoti yA // 60 // dAnAmbhobhirbhUribhirvAraNAnAM zrAntyudbhUtairvAjinAM vktrphenaiH| cakre puSyatsrotasaM tulyanAmaprItyevAsau vAhinI vAhinIM tAm // 61 // laT / atizayaH / / 58 / / pulineti / yatra nadyAm / taTadrumavyavahitAMzumadaMzuSu taTasya torasya drumaivRkSaya'vahitA antaritA aMzumataH sUryasyAMzavo mayUkhA yAsu taasu| pulinabhUmiSu sikatApujabhUmiSu / mArutaH vAyuH / suratajazramavArika - suratajasya nidhuvanajanitasya zramavAriNassvedajalasya kaNAn lavAn / piban pAnaM kurvan san / nabhaH ma amarANAM vidyAdharANAM vA / mithanAni yugalAni / ramayate saMtoSayati sm| rami krIDAyAM NijantAllaT // 59 / / ghanatarairiti / ghanataraiH bhlaiH| uparajitavAribhiH uparaJjitaiH krIDAnimittamAyAta[khevara]strIjanastanagalitakUGamAdinA rAgaM gtH| vAribhiH slilaiH| surabhitAkhiladigvivarAmbaraiH surabhitAni parimalitAnyakhilAni sakalAni dizAM vivarANyambaramAkAzaM yeSAM taiH| parimalai: surabhibhiH / yA ndii| upari sthatakhecarIsalilakelima uparisthitAnAmupariSTAt sthitAnAM khecarINAM devInAM vidyAdharANAM (vA) salilakeliM jala kroDAm / adhaH adhobhaage| vivRNoti vyaktIkaroti // 60 // dAneti / vAraNAnAM gajAnAm / bhUribhiH pracuraiH / dAnAmbhobhiH madajalaH / zrAntyudbhUtaiH zrAntyA zrameNodbhUtaH prabRddhaH / vAjinAm azvAnAm / vaktraphenaiH vaktrANAM mukhAnAM phenaiH DiNDIraiH / asau iyam / vAhinI senA / tAM vAhinI nadIm / tulyanAmaprItyeva tulye samAne nAmni prItyeva sneheneva / puSyatsrotasaM puSyatpravRddha srotaHpravAho yasyAstAm / isakA eka mAtra zreya usa nadIko thA // 58 // usa nadIke taTapara dhanI vRkSAvalI thI, usake kAraNa sUryako kiraNeM usI meM ulajha jAyA karatI thIM, nIce nahIM pahuMca pAtI thiiN| usI vRkSAvalIke nIce jalase nikale hue zItala pradezoMmeM deva-deviyoMke yugala sambhogakA sukha bhogate the| suratake parizramase nikalI huI pasInekI binduoMko pIkara vAyu unheM Ananda pahu~cAtA thA // 59 // usa nadImeM vidyAdharoMkI striyA~ jalakrIr3A karane AyA karatI thiiN| unake phUloMke AbhUSaNoMkI parAgase nadIkA jala gAr3hA ho jAtA thA, aMgarAgake dhulanese raMgIna ho jAtA thA, tathA unake mukha-kamalakI sugandhise sabhI dizAoMkA madhyabhAga yA sArA-kA-sArA vAyumaNDala suvAsita ho uThatA thaa| usa nadIkA bahAva jisa ora thA, usa ora nahAnevAle jalakI ghanatA va badale hue raMgako dekhakara tathA usa orase AnevAlI sugandhiko sUMghakara UparakI ora vidyAdhAriyoMkI jalakrIDAkA anumAna kara lete the| jala aura vAyumaNDalakA parivartana hI unheM Uparako ora vidyAdhAriyoMko jalakrIr3AkI sUcanA de diyA karatA thA // 60 // rAjAkI vAhinI-senAne mAno apane nAmakI samAnatAse utpanna huI prItike kAraNa usa vAhinI-nadIke pravAhako apane hAthiyoMke atyadhika madajalase evaM zramavaza ghor3oMke mukhase utpanna hue phenase puSTa 3. ka kha ga gha ma tulyanAma 1. ka kha ga gha ma digbalayAntaraiH / 2. A i pussycchrotsN| protyevAso / 4. = zoSayan / 5. = yaH / 6. = saMjAtaH / 7. A dindiraiH / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1:3,62 ] trayodazaH sargaH saMsarpattaTagatakarkaTAM samInAmunmajanmakaravirAjamAnamadhyAm / tIrtvA tAmudayasamanvito jagAma kSoNIbhRtsaritamivAmbuvAhavIthIm ||62 // iti zrIvIranandikRtAvadayA candraprabhacarite mahAkAvye trayodazaH sargaH // 13 // cakre cakAra / DukRJ karaNe liT / upamA || 61 // saMsarpaditi / saMsarpattaTakarkaTAM saMsarpantastaTagatAstIragatAH karkaTAH kulorA yasyAstAm, pakSe karkaTa rAziyuktAm / samInAM mInairmatsyairyuktAm pakSe mInarAziyutAm / unmajjanmakaravirAjamAnamadhyAm unmajjadbhiruttaradbhirmakarai jalacara vizeSaH virAjamAnaM madhyaM yasyAH tAm, pakSe ( makararAzisahitAm ) / tasya ( ? ) ambuvAhavothImiva gaganamiva / tAM saritaM jalavAhinIM nadIm / udayasamanvitaH udayena saMpadA samanvito yuktaH / kSoNIbhRt padmanAbhaH / tIrtvA uttIrya / jagAma yayo / gamlR gatau liT / zleSopamA // 62 // iti zrIvIranandikRtAvudyA candraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye trayodazaH sargaH // 13 // 325 kara diyA - bar3hA diyA || 61 || vaha nadI AkAza sarIkhI thI / jisa taraha AkAzameM karkarAzi, mIna rAzi aura makara rAzi hotI hai, usI taraha usa nadI ke taTapara karka - keMkar3e reMga rahe the, usake jala meM matsya - machaliyAM thIM aura usake madhyabhAga meM makara-magara nivAsa karate the / abhyudayazAlI rAjA padmanAbha use pAra karake Age calA gayA // 62 // isa prakAra mahAkavi vIranandi viracita udayAMka candraprabha carita mahAkAvya meM terahavA~ sarga samApta huA // 13 // 1. = karkarAziyutAm / 2. = nakraH / 3. = abhyudayena / 4 A samanvitaH sahitaH / 5. A kSmAbhRt / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [14, 1 [ 14. caturdazaH sargaH] nA maNiprabhAbhirmaNikuTamadriM sadIpamuccaihaSadaM ddrsh| cyutaM divo'nyonyavighaTTanena taDittvatAM vArimucAmivaugham // 1 // vicitraratnaH kaTakaiH svakIyairivAdvitIyAM vahato vibhUSAm / nizAkaro yasya nizAsu zobhAM karoti cUDAmaNimAtrajanyAm / / 2 // paryantacaryaH kanakojjvalAsu yanmekhalAsUccatarAsu taaraaH| parisphuraddIdhitibhAsurANAM kurvanti kRtyaM maNikiGkiNInAm / / 3 / / maNIti / maNiprabhAbhiH maNInAM ratnAnAM prabhAbhiH / dIpraM dedIpyamAnama / 'namkamyajaska-' ityAdinA zole ra-pratyayaH / uccaiSaNDam uccairunnataM druSaNDaM vRkSakadambakaM yasya tam / maNikUTaM maNikUTanAmadheyam / adri parvatam / anyonyavighaTTanena anyonyaM parasparaM vighaTTanena saMmardanena / divaH AkAzAt / cyutaM patitam / taDittvatAM vidyutvatAm / 'staM matvarthe' iti padatvAbhAvAnna jastvam / vArimucAM meghAnAm / oghamiva samUhamiva / saH raajaa| dadarza pazyatisma / liT // 1 // vicitreti / svakIyaH svasaMbandhaiH / vicitraratnaiH vicitra nAvidha ratnamaNibhiryutaH / kaTa kairiva balayariva sthitaiH| vaTakaiH nitambairityarthaH / advitIyAM sAdRzyarahitAm / vibhUSAm alaMkAram / vahatA gharataH / yasya parvatasya / nizAsu rAtriSu / nizAkaraH candraH / cUDAmaNimAtrajanyAM cUDAmaNimAtreNa ziroratnamAtreNa janyAmRtpannAm / zobhAM karoti vidadhAti / laT / candrazcUDAmaNirivAbhAti, ityarthaH / utprekSA // 2 // paryanteti / kanakojjvalAsu kanakena suvarNadhAtunA ujjvalAsu prakAzamAnAsu / uccatarAsu atyunnatAsu / yanmekhalAsu yasya mekhalAsu sAnuSu kAJcIdhAmasuM / paryantacaryaH paryante samantataH ( carantIti ) carya: saMcaryaH / tArAH nakSatrANi / parisphuraddodhitibhAsurANAM parisphurantyA prajvalantyA dIdhityA kAntyA bhAsurANAM prakAzanazIlAnAm / "bhaMjabhAsa-' ityAdinA ghura-pratyayaH / maNi isake pazcAt rAjA padmanAbhane Age bar3hate hI maNikUTa nAmaka parvatako dekhaa| usake Upara khUba U~ce-UMce prastarakhaNDa-caTTAneM the, aura vaha maNiyoMko prabhAse dedIpyamAna ho rahA thaa| ataeva vaha aisA jAna par3atA thA mAno ApasameM TakarAkara AkAzase girA huA, bijalI sahita meghoMkA samUha ho // 1 // vaha nAnA prakArake ratnoMse jar3e hue kar3oMke samAna zobhAko dhAraNa karanevAle apane vicitra ratnamaya madhyabhAgake pradezoMse advitIya suSamAko prApta kara rahA thaa| jisa prakAra kar3e manuSyako maNDita karate haiM usI prakAra madhyabhAga usakI zobhAko bar3hA rahe the| madhyabhAga ( kaTaka ) hI usake kar3e the / aba kevala cUDAmaNikI kamI raha gayI thI, jise rAtrike samaya candramAne pUrA kara diyA jo usake sabase unnata zikharapara cUr3AmaNi sarIkhA jAna par3atA thA // 2 // usa parvatakI, atyanta unnata aura svarNamaya honese ujjvala mekhalAoM-madhyabhAgake pradezoM ( karadhanI ) meM cAroM ora ghUmanevAlI tArAe~ camAcamAtI huI kiraNoMse dedIpyamAna maNijaDita choTI-choTI ghaNTiyoMkA kAma kara rahI thiiN| usake madhyabhAga ( mekhalA ) karadhanI sarIkhe the aura unhIMke Asa-pAsa ghUmanevAlI tArAeM choTI ghaNTiyoM srokhii| usake madhyabhAga 1. a A i sadIpra / 2. druSaNDaM' TokAyAM "dRSada' ca mUlapratiSu vartate / 3. za 'saMmardanena' iti nAsti / 4. = svasaMbandhibhiH, AtmIyaH-ityarthaH / 5. = chavim / 6. za 'kanakena svarNadhAtunA' iti nAsti / 7. A uccatarA, za ujjvltaaraasu| 8. zadegdAmasu / 9. = saMcAriNyaH / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -14, 6] caturdazaH sargaH dhUmodgamairAguravaiH surastrIpravartyabhAnaiH pttvaashetoH| sadAmbare yatra tapAntalakSmIvitanyate baddhapayodavRndaiH / / 4 / / dattazrutiH kiMnarakAminInAM goteSu muurdhvaagtnishclaanggH| mRgavajo yatra sajIvazilpazaGkAM vidhatte gaganecarANAm // 5 // nivArayanto'pi darImunasthAH karapravezaM savituH payodAH / taDitprabhAdarzitavallabhAsyA vrajanti yatra dhusadAM priyatvam // 6 / / kiGkiNInAM maNibhI ratnanimitAnAM kiGkiNInAM kSudraghaNTikAnAm / kRtyaM kAryam / kurvanti vidadhati / utprekSA // 3 // dhUmeti / yatra girI / paTavAsahetoH paTavAsasya parimalasya paTavAsacUrNasya hetonimittam / surastrIpravartamAnaiH surastrIbhirdevavanitAbhiH pravartamAnaiH pravartamAnaM kriyamANaH' / AguravaiH kAlAgurusaMbhavaiH / dhUmodgamaiH dhUmasyodgamairudayaiH / ambare gagane / baddhapayodavRndaiH baddhaviracitaiH payodAnAM meghAnAM vRndaiH samUhaH / sadA sarvakAle / tapAntalakSmoH tapAntasya varSAkAlasya lakSmIH zobhA / vitanyate / utprekSA // 4 // datteti / yatra girii| kinnarakAminInAM kinnaravanitAnAm / gIteSu gAneSu / dattazrutiH datte nyaste zrutI kau~ yasya / mUrchAgatanizcalAGgaH mUrchAgataM paravazaM nizcalaM niSkampamaGgaM zarIraM yasya saH / mRgabajaH mRgANAM kuraGgANAM brajaH samUhaH / gaganecarANAM vidyAdharANAm / 'tatpuruSe kRti bahulam' iti Gi-pratyayasya shlugbhaavH| sajIvazilpazaGkAM sajIvaM jIvayuktaM zilpaM citramitizaGkA saMzayam / vidhatte karoti / utprekSA' // 5 // nivAreti / yatra girau / darImukhasthAH darINAM guhAnAM mukhasthA dvAreSu vidyamAnAH / payodAH meghAH / savituH sUryasya / karapravezaM karANAM kiraNAnAM pravezaM pravezanam / nivArayanto'pi rundhanto'pi / taDitprabhAdarzitavallabhAsyAH taDito vidyutaH prabhayA prakAzena darzitaM vilokayitaM vallabhAnAM vanitAnAmAsyaM mukhaM yeSAM te, santaH / dhusadAM tArAoMke pAsa taka pahu~ce hue the // 3 // usa parvatapara devAMganAeM apane vastroMko suvAsita karaneke lie aguru dhUpa jalAyA karatI thiiN| usake dhueMse AkAzameM meghamaNDala taiyAra ho jAte the (dhUmajyotiH salilamarutAM sannipAtaH sa meghaH-dhUma, agni, jala aura vAyuke sammizraNase megha banatA hai) / phalataH vahA~ sadA barasAtako zobhA utpanna kara dI jAtI thI // 4 // usa parvatapara kinnaroMkI striyAM gAnA gAyA karatI thiiN| unake gAnako hiraNa apane kAna lagAkara bar3e cAvase sunate the| usa samaya unheM itanA Ananda AtA thA ki unheM mUrchA-sI A jAtI thI, aura unake zarIra bilakula hI nizcala ho jAte the| unheM usa avasthAmeM dekhakara vidyAdharoMko sajIva zilpakI zaMkA ho jAtI thI // 5 // usa parvatako guphAoMmeM devaloga apanI deviyoMke sAtha krIr3A karaneke lie jAyA karate the| guphAoMke daravAjoMke Age Akara sthita hue megha una ( guphAoM) ke andara jAnevAlI sUryako kiraNoMko roka dete the, aura andhakAra utpanna kara dete the phira bhI apanI bijulIko prabhAse unheM priyAkA mukha dikhalA dete the| isalie ve megha una devoMko bar3e 1. = smutpaaditH| 2. A 'vitanyate' iti nAsti / 3. yena / 4. A paravazagataM / 5. = bhrAntimAn / 6. za prakarapradezaM prakarANAM kiraNAnAM pradezaM pradezanam / 7. za 'rundhanto'pi' iti nAsti / 8. = dRSTiviSayatAM niitN| 9. = yaiH / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 candrapramacaritam prabhAvato labdhamaharddhikasya prabhAvato yogijanasya yasmin / naro gato ramyavizAlaTaGge na rogato gacchati ko'pi pIDAm // 7 // nitambavApyaH khacarAGganAnAmadhaH pravarSeSvapi vArideSu / vicchindate yatra na toyakeliM parisravannibharapUryamANAH / / 8 / / parisUtAnIndumaNipratAnAtpayAMsi piiyuussvdaapibntH| nityaprasUtAbhinavapravAlA bhajanti yatrAjaratAM dramaughAH // 9 // mahauSadhIgandhagataprabhAvAnniAyakRSNAhiSu candanAnAm / vaneSvanAzaGkitezemuSIkAH krIDanti kAntaiH saha yatra kAntAH // 10 // devAnAm / priyatvaM saMtoSatvam / vrajanti gacchanti / vraja gatI laT // 6 // prabheti / prabhAvataH dIptimataH kAntiyuktasya / labdhamahadhikasya labdhAH prAptA mahatya Rddhayo mahauSadhyAdayo yasya tasya / yogijanasya munijanasya / prabhAvataH saamrthytH| yasmina girii| ramyavizAlazRGge ramye manohare vizAle vistIrNe zRGge shikhre| gataH yAtaH / ko'pi kazcidapi / naraH purussH| rogataH vyAdheH sakAzAt / pIDAM bAdhAm / na gacchati na prApnoti / gamla gato laT / yamakam // 7 // nitambeti / yatra girau| vArideSu megheSu / adhaHpravarSeSu[api] adhaH adhobhAge pravarSa vRSTiryeSAM teSu api / parisravannirjharapUryamANAH parisra vatA parito dhAvatA nirjhareNa pravAheNa pUryamANAH saMpUrNa gmymaanaaH| nitambavApyaH nitambe taTe vidyamAnA vApyo dIdhikAH / khacarAGganAnAM vidyAdharavanitAnAm / toyakeli jalakelim / na vicchindate abhAvaM na kurvate / chidA dvaidhIkaraNe laT // 8 // parIti / yatra girii| indumaNipratAnAt indumaNInAM candrakAntAnAM pratAnAn nikarAta / parisratAni paristhanditAni / payAMsi jalAni / pIyUSavata sudhArasavata / ApibantaH pAnaM kurvantaH / nityaprasUtAbhinavapravAlAH nityamanavarataM prasUtA jitA` abhinavAH pratyagrA pravAlAH yeSAM te / drumaughAH drumANAM vRkSANAmoghAH samUhAH / ajaratAM nviintaam| bhajanti shrynte| atizayaH / / 9 / / mahauSadhIti / yatra girii| mahauSadhIgandhagataprabhAvAt mahauSadhInAM mahAmUlikoSadhInAM gandhagatAd vAsagatAta prabhAvAt sAmarthyAt / nirvIryakRSNAhiSu nirvIryA nirgataviSasAmarthyAH kRSNAhayaH kAloragA yeSAM14 teSu / candanAnAM zrIgandhAnAm / vaneSu kAnaneSu / anAzaGkitazemuSIkA: anAGkitAH saMzayarahitA zemuSI yAsAM tAH / kAntAH vanitAH / kAntaH saha nijadayitaiH saha / kroDanti khelanti / krIDa' vihAre laT / pyAre lagate the // 6 // ramaNIya vizAla zikharoMvAle usa pahAr3apara gayA huA koI bhI manuSya, bar3I-bar3o RddhiyoMke dhAraka prabhA sampanna yogiyoMke prabhAvase rogase pIr3ita nahIM hotA thAsvastha ho jAtA thA // 7 // vaha pahAr3a bahuta U~cA thaa| jala barasAnevAle megha unake madhyabhAga taka bhI nahIM pahuMca pAte the, madhyabhAgake nIce hI ve jala barasAyA karate the| usake madhyabhAgameM aneka vApikAeM thIM, jo sabhI ora bahanevAle jharanoMse bharI rahatI thIM, aura isIlie ve vahAM vicaranevAlI vidyAdhariyoMkI jalakrIr3AmeM kabhI viccheda nahIM hone detI thI-vidyAriyAM unameM nitya jalakrIr3A kiyA karatI thIM // 8 // usa parvatapara candrakAnta maNiyoMke samUhase amRtake samAna jala bahatA rahatA thA, use pInevAle vRkSoMke samudAyoMmeM sadA nayI-nayI pattiyAM utpanna huA karatI thiiN| phalataH ve vRkSa hamezA navIna hI bane rahate the, kabhI purAne nahIM hote the // 9 // vahAM candanake vanoMmeM jaharIle kAle nAga the, para ve sabhI utkRSTa jar3I-bUTiyoMke prabhAvase nirvIrya-viSa 1. a ka kha ga gha ma pravarSiSvapi / 2. ma vaneSu niHzaGkita / 3. za saMtoSam / 4. A liT / 5. yena / 6. za pravarSo / 7. =saMpUrNatAM niiymaanaaH| 8. mdhymaage| 9. = janitAH / 10. A jItAH / / 11. = pallavAH / 12. A nadInatAm / 13. za zrayanti / 14. = yeSu / 15. za krIDa / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 -14,14] caturdazaH sargaH zilAtale yasya ghanAyamAne ghanAyamAne kamanIyabhAvam / virAjate dehavibhAsurANAM vibhAsurANAmacirAMzudezyA / / 11 / / gantuM pataGkopalavahnitaptAdapArayantyaH sahasA pradezAta / dviSanti yasminnijameva tujhaM turaGgavakrAH kucakumbhabhAram / / 12 / / samudgataiAvatale patitvA jaDIkRto nirbharavAripUraiH / na tApitAyomayapiNDatulyastape'pi yatrottapate pataGgaH / / 13 / / prabhaJjanaH khecarasundarINAM rtishrmaapohkRtopkaarH| yasminsugandhIkriyate tadAsyazvAsairiva pratyupakartukAmaiH // 14 / / mahauSadhisAmarthyena sapaNAM viSarahitatvAttatra kroDatAM strIpuruSANAM kAloragadaMzabhayaM nAstItyarthaH // 10 // zileti / kamanIyabhAvaM kamanIyasya manoharasya bhAvaM svarUpam / ayamAne2 gacchati / ghanAyamAne meghAyamAne / yasya parvatasya / zilAtale shilaaprdeshe| ghanA guruu| acirAMzudezyA acirAMzovidyuto dezyA samAnA / vibhAsurANAM vizeSeNa bhAsanazIlAnAm / surANAm / dehavibhA dehasya zarIrasya vibhA kAntiH / virAjate bhAti / rAjana dIpto laT / upamA // 11 // gantumiti / yasmin girii| pataGgopalavahnitaptAt pataGgopale sUryakAntazilAyAmutpannena vahninAgninA taptAt saMtaptAt / pradezAt sthalAt / sahasA zIghram / gantuM yAtum / apArayantya: asamarthAH / turaGgavaktrAH kinnaravanitAH / tuGgam unnatam / nijameva svakIyameva / kucakumbhabhAraM stanakumbhAnAM kucakalazAnAM bhAram / dviSanti kupyanti / rUpakam // 12 // samudgatairiti / yatra girau| tApitAyomayapiNDatulyaH tApitenAyomayena lohamayena piNDena golakena tulyaH samAnaH / pataGgaH sUryaH / grAvatale zilAtale / patitvA nipatya / samudgataiH prasrutaiH / nijharavAripuraiH nirjharasya pravAhasya vArINAM puuraiH| jaDIkRtaH zotIkRtaH sana / tape'pi grISmakAle'pi / nottapate na saMtapate / tapa saMtApe laT // 13 / prabhajana iti / yasmin giro / khecarasundarINAM vidyAdharastrINAm / ratizramApohakRtopakAraH ratyA kAmakelyA jAtasya zramasyApohena vinAzena kRta upakAro yasya saH / prabhaJjana: vAyuH / pratyupakartukAmaiH [iva] pratyupakAraM kartukAmaiH kartumicchubhiriva / tadAsyazvAsaiH tAsAM vidyAdharastrI rahita ho gaye the| isalie vahA~para striyA~ nirbhaya hokara apane patiyoMke sAtha krIr3A kiyA karatI thIM // 10 // usa parvatako megha sarIkhI sundara zilApara dedIpyamAna devoMke zarIrako ghanIprabhA bijulIko bhA~ti suzobhita hotI thI // 11 // usa parvatapara gandharvokI aMganAe~-jinake mukha azva sarIkhe the-sUryakAnta maNiyoMkI agnise santapta pradezase sahasA bhAga jAne meM asamartha hokara apane hI atyadhika, stana-kalazoMke bojhase dveSa karane lagatI thIM // 12 // usa parvatapara aneka jharane baha rahe the| unake jalakA pUra caTTAnoMke Upara girakara AkAzameM bahuta UMcAI taka uchala jAtA thA, usase, tapta loha piNDa sarIkhA sUryamaNDala bilakula ThaNDA ho jAyA karatA thA, ataH grISma RtumeM bhI vaha nahIM tapatA thA-uSNa nahIM ho pAtA thA // 13 // usa parvatapara vidyAriyoM kI ratikriyAkI thakAnako miTAkara vAyune unakA upakAra kiyA, to unhoMne bhI mAno pratyupakArakI kAmanAse use apanI zvAsavAyuse suvAsita kara diyA // 14 // vaha parvata bar3I tejIse bar3hanevAlI aura sabhI ora phailanevAlI latAoMkA akSaya sthAna thaa| saghana vRkSA 1. ma taTe'pi / 2. za AyamAne / 3. = niiymaane| 4. = devAnAm / 5. = yamakaM c| 6. = nindanti / 7. A kupyanti / 8. = UrdhvagaiH / 9. za prastutaiH / 10. = yena / 42 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14, 15 candrapramacaritam . kAntairvicitrojjvalacandrakAntai rUDhalatAnAM niva haiH prruudvaiH| yasya dyatiH kekibhirakSayasya tene taTe zAkhitirohitene // 15 / / madhvAsavApAnamanozagAnAH samunnayanto manaso vikAram / sakopakAntAnuna yeSu yUnAM sAhAyakaM yatra bhajanti bhRGgAH // 16 // zrutvA dhanadhvAnanibhaM naTantaH zikhaDino nirbharavArinAdam / kurvanti yatsAnugataM suraughaM divyAGganAnRtyavidhau vitRSNam / / 17 / / guhodare dhyeyahime himatu nidAghamabyantriSu ghvressu|| sAnuSvadhogAmighaneSu varSAH sukhena yasmingamayanti siddhaaH||18|| NAmAsyAnAM zvAsaiH / sugandhIkriyate parimalokriyate / atizayaH4 // 14 // kAntairiti / kAntaH kamanIyaH / vicitrojjvalacandrakAntaH vicitraM nAnAvidhamujjvalaM (rUpaM) yeSAM te tathoktAA, vicitrojjvalAzcandrakA mecakaH ante yeSAM taiH| keki bhiH myuuraiH| rUDhaH ArUDhaH / prarUdvaiH pravRddhaH / latAnAM vallarINAm / nivarhaH samUhaH / akSayasya avinAzasya / yasya gireH| dyutiH kAntiH / zAkhitirohiteve zAkhibhivRkSastirohita AcchAdita inaH sUryo yasmin tasmin / taTe sAno / tene vastIryatesma / tanana vistAre laT |ymkm // 15 // madhviti / yatra girau / madhvAsavAnamanojJagAnAH madhoguMDapuSpavRkSasyAsavasya puSparasasya bApAna pAnagoSThikayA manojJaM majalaM gAnaM yeSAM te| manasaH cittasya / vikAraM pallaTam / samunnayanta: vardhayantaH / bhRGgAH madhukarAH / yunAM taruNAnAm / sakopakAntAnunayeSu sakopAnAM kopasahitAnAM kAntAnAM strINAmanunayeSvAzvAsa yakaM sahAyatvama / vrajanti gacchanti / laTa / bhaGgadhvanizravaNe strINAM bhogakAMkSA jAyate, ityarthaH / samAhitaH / / 16 / / zratveti / ghanadhvAnanibhaM ghanasya meghasya dhvAnasya vanenibhaM sadazam / nijharavArinAdaM nijharasya pravAhasya vAriNo jalasya nAdaM dhvanim / zratvA AkarNya / naTantaH nRtyantaH / zikhaNDina: mayUrAH / yatsAnugataM yasya gireH sAnugataM taTayAtam / surodhaM surANAM devAnAmoghaM samUham / divyAGganAnRtyavidho divyAGganAnAM devastrINAM nRtyavidhI naTanakaraNe / vitRSNaM kAMkSArahitam / kurvanti vidadhati / laT / atraiva nartanAsaktaM kurvanti, ityarthaH / atizayaH // 17 // guhodara iti| yasmin girii| siddhAH devavizeSAH / dhyeyahime ghgAtuM yogyaM hima zItalaM yasmin tasmin / pratyakSaprameyaM himaM nAsti, ityarthaH / guhodare guhAyA gahvarasyodare madhye / himatuM hemantartum / sukhena' nirAyAsena / gamayanti yApayanti" / gamlu gatau NijantAllaT / abyantriSu valIse sUrya tirohita ho jAnese usake taToMpara andhakAra chAyA rahatA thaa| para una andhakAramaya taToMpara sundara, vRkSoMpara car3he hue aura adbhuta svaccha candrAkRtiyoMse-jo paMkhoMmeM banI huI thIM-yukta mayUroMke dvArA prakAza kara diyA jAtA thA // 15 / / usa parvatapara puSparasa rUpI AsavakA pAna kara lenese susvara gAna karanevAle aura manake vikArako bar3hAnevAle bhauMre, rUThI huI nAyikAoMko manAnemeM yuvakoMko sahAyatA pahuMcA rahe the // 16 // usa parvatapara meghadhvanike samAna jala-prapAtake zabdako sunakara nAcanevAle mayUra taToM yA zikharoMpara baiThe hue devavRndako deviyoMke nRtya dekhanekI tRSNAse mukta kara dete the-mayUroMkA nRtya dekhakara unheM deviyoMkA nRtya dekhanekI utsukatA nahIM rahatI thI / / 17 / / usa parvatapara rahanevAle devaloga himake prabhAvase sarvathA mukta guphAoMmeM aura phuhArese yukta guphAoM meM kramazaH hemanta aura grISmaRtuko sukhase 1. ma tirohitena / 2. A i mnojnyraagaaH| 3. a A ka kha ga gha ma nirbhara / 4. = utprekSA. anyonyAlaGkArazca / 5. A maveti / 6. = madhu puSparasaH tadrUpasyAvasasya madyasya / 7. = vikRtim / 8. za sahAyakaM / 9. A lng| 10. = zaityaM / 11. = 12. za 'yApayanti' iti nAsti / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 -14, 20] caturdazaH sargaH jayanrucA nistamaso samutkaH zItetarAMzU tamaso samutkaH / draSTuM camUnyA jagadekapAlI balena sAkSAjagade kapAlI / / 19 // niSevyavivaro varo'vividhanirAlaMkRtaH sadanti cmro'mrauphitmaadhviimnnddpH| vikAsikamalo'malopalavicitrabhAbhAsuro na vismayamayaM nagaH praviddhAti kasyekSitaH // 20 // apAM jalAnAM yantriSu yantrayukteSu / gahvareSu guhAsu / nidAdhaM grISmam / adhogAmighaneSu adho adhobhAge gAmino gamanazolA ghanA meghA yeSu teSu / sAnuSu taTeSu / varSAH prAvRTakAlAn / gamayantIti pratyekamabhisaMbadhyate / dIpakam // 18 // jayanniti / nistamasau nirgataM tamo yyosto| zItetarAMza zItaH zItala itara uSNaH zItetarI aMzU kiraNau yyostii-cndrsuuryo| rucA kaantyaa| jayan nirjayan / taM ratnakUTagirim / draSTuM vIkSaNAya / samutkaH saMtuSTaH / samutka: samunnataM kaM mastakaM yasya sH| balena sAmarthyena / sAkSAt pratyakSam / kapAlI rudraH / jagadekapAlI jagato bhuvanasya ekapAlI mukhyapAlakaH / asau raajaa| camUnyA senaanaayken| jagade bhASyate / yamakama // 19 // niSevyeti / niSevyavivaraH niSevyamAzrayaNIyaM vivaraM gaharaM yasya sH| varaH prazastaH / gividhanirjharAlaMkRtaH vividhairnAnAprakAraiH pravAIralakRto bhuussitH| sadanticamaraH dantibhigaMjaizcamaraizcamaramagaizca yuktH| amaropahitamAdhavImaNDapaH amarairdevairupahita Azrito mAdhavInAM yathikAlatAnAM maNDapo yasya sH| vikAsikamala: vikAsIni vikasanazIlAni kamalAnyamburuhANi yasmin sH| amalopalavicitramAbhAsuraH amalAnAM nirmalAnAmupalAnAM zilAtalAnAM vicitrayA bahuvidhayA bhayA kAntyA bhAsuro dIpraH / IkSitaH dRSTaH / ayaM nagaH mnnikuuttgiriH| kasya puruSasya / vismayam Azcaryam / na pravida bitAyA karate the| tathA varSARtuko ve una zikharoMpara ArAmase bitAte the, jahA~ megha pahu~ca hI nahIM sakate the, unase bahuta nIce raha jAte the| kyA sardI, kyA garmI aura kyA barasAta tInoM hI mausamoMmeM devaloga vahAM sukha pUrvaka rahate the| vahA~ko uSNa guphAoMmeM himakA kabhI koI asara nahIM pahuMca pAtA thaa| hA~, vahA~ rahanevAle deva usakA smaraNa avazya kara lete the, ki pravAsake avasarapara amuka sthAna dekhA thA, jahA~ atyadhika himapAta ho rahA thaa| isI taraha anya sthAnoMpara grISma aura varSA meM vaha sukha nahIM mila sakatA, jo maNikUTa parvatake nivAsiyoMko anAyAsa hI prApta ho rahA thaa| vaha parvata sabhI RtuoMmeM sukhada thA / isIlie vahA~ devaloga bhI nivAsa karate the // 18 // rAjA padmanAbhane apane dehakI kAntise candramAko aura dIptise sUryako mAta kara diyA thA, jo andhakArase sarvathA mukta the / padmanAbha sAre jagatkA eka mAtra rakSaka thA aura balameM to sAkSAt zaMkara / use parvatakI vizeSatAoMke dekhanese bar3A harSa huA aura utsukatA bhii| parvata dekhaneke lie use utsuka jAnakara senApatine yoM kahanA prArambha kiyaa-||19|| isakI guphAeM rahane yogya haiM, yaha aneka prakArake jharanoMse suzobhita hai; isapara kahIM hAthI ghUma rahe haiM to kahIM camarI mRga vicara rahe haiM; isake mAdhavIlatAke maNDapoMmeM devaloga bhI Akara Thahara jAte haiM; isapara kamala khile hue haiM; nirmala maNiyoM aura zilAoMko anokhI prabhAse yaha sabhI orase prakAzita hai; ataeva nizcaya hI yaha sabhI parvatoMse zreSTha hai / ise dekhakara kise Azcarya nahIM hogA? ise dekhakara to brahmadeva ( kasya-brahmadevasya ) ko bhI acaraja hogA 1. = yantrANi santi yeSu, teSu / 2. = zikhareSu / 3. = samutsukaH / 4. = mAdhavolatAnAM / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam tuhina pANDuratIrajasaikatAM kamalajena gatAM rajasaikatAm / vahati sindhumayaM sarasAmalaMkRtadizAM ca cayaM sarasAmalam ||21|| surayuvatijanasya sAnubhAjo vadanasaroruhamaNDanodyatasya / vigalitatimirAsu saMprasarpanbhavati nizAsviha darpaNo mRgAGkaH // 22 // na mahIruhAH parihRtAH kusumairmaNidIpa kairvirahitA na guhAH / nanitambabhUH surajanairvikalA na saraH samujjhitamihAmburu haiH ||23|| iha gaganacaraiH kandarAgocaraiH surabhizucipaTaiH kAminIlampaTaiH / zravasitasurataiH sAnusevArataiH samadhukararutaH sevyate mArutaH ||24|| 332 * ghAti na karoti / laT / yamakam / / 20 / / tuhineti / tuhnipANDuratIrajasaikatAM tuhinamiva pANDuraM zubhraM tIrajaM kUlajanitaM saikataM sitAmayaM yasyAstAm / kamalajena tAmrasajena / rajasA parAgeNa sAkam / ekatAm abhedatvam / gatAM yAtAm / sarasAM jalasahitAM svAdurasavatIM vA / sindhuM nadIm / 'deze nadavizeSe'bdhI sindhurnA sariti striyAm' ityamaraH / alaMkRtadizAm alaMkRtA bhUSitA dizo yeSAM teSAm / sarasAM sarovarANAm / cayaM ca samUhaM ca alaM bhRzam / vahati dharati / vahi prApaNe laT / dIpakam // 21 // sureti / iha giro / sAnubhAjaH sAnuM taTaM bhAjaH ( sAnuM taTaM bhajate iti sAnubhAk, tasya ) Azritasya / vadanasaroruhamaNDanodyatasya vadanameva mukhameva saroruhaM kamalaM tasya maNDane bhUSaNe udyatasyodyuktasya / surayuvatijanasya surayuvatireva janastasya / vigalitatimirAsu vigalitaM timiraM yAsAM tAsu / nizAsu rAtriSu / saMsarpan gacchan / mRgAGkaH candraH / darpaNa: mukuraH / bhavati / laT / rUpakam // 22 // neti / iha girau / kusumaiH puSpaiH / parihRtAH rahitAH / mahIruhAH vRkSAH / na na santi / maNidIpakaiH ratnadIpakaiH / virahitAH zUnyAH / guhAH gahvarANi / na na santi / surajanaiH surA eva janA lokAH taiH / vikalA honA / nitambabhU: " sAnu pradezaH / [ na ] na bhavanti ( bhavati ) / amburuhaiH saroruhaiH / samujjhitaM tyaktam / saraH sarovara: " / [ na ] na bhavati // 23 // iheti / iha girI / kandarAgocaraiH kandarasya gahvarasyAgocarairaviSayaiH kRtasuratAH santaH kandarAnnirgatAH ityartha: / 'darI tu kandaro vA strI' ityamaraH / surabhizucipaTaiH surabhiH parimalaH zucinirmalaH paTo yeSAM taiH / kAminIlampaTaiH kAminISu vanitAsu lampaTairatyA saktaiH / avasitasurataiH avasitaM saMpUrNa surataM yeSAM taiH / sAnusevArataiH sAnonitambasya sevAyAmAzrayaNe rataiH prItaiH / gaganacaraiH vidyAdharaiH / samadhukararutaH madhukarANAM bhramarANAM rutena dhvaninA yutaH / mArutaH vAyuH / sevyate bhujyate / vRGa sevane // 20 // jinake kinAroMkI bAlU barphakI bhA~ti zubhra hai aura jinakA madhura jala kamaloMkI parAgake sAtha eka rUpa ho cukA hai, na kevala una nadiyoMko hI isane janma diyA hai, balki sArI dizAoM kI zobhA bar3hAnevAle jalAzayoMko bhI janma dekara yaha unheM apanI goda meM lie hue hai / // 21 // zuklapakSakI rAtoM meM isa parvata ke zikharoMpara devAMganAeM jyoM hI apane mukhakA zRMgAra karane baiThatI thIM, tyoM hI sAmanese AyA huA candramA darpaNako kamIko pUrA kara detA hai ||22|| yahA~ ke vRkSa puSpa rahita, guphAeM maNidIpoMse rahita, madhyabhAgako bhUmi devoMse rahita aura sarovara kamaloM se rahita nahIM haiM - yahA~ke vRkSa sadA phUloMse alaMkRta rahate haiM, guphAoM meM maNidIpa jagamagAyA karate haiM, madhyabhAgake ramya pradezoM meM devaloga virAjamAna rahate haiM aura sarovaroMmeM kamala lahalahAte rahate haiM ||23|| yahA~para strIlampaTa vidyAdhara loga sambhogake uparAnta sugandhita aura pavitra vastra pahanakara guphAoMse bAhara nikalate hI zikharoMpara Tahalane lagate haiM, aura phira 4. = yamakam / 5. za [ 14, 21 1. manapANDaraM / 2. = saikataM sikatAmayam' ityamaraH / 3 = yaiH / sAnu | 6. = sura yuvatInAM jano vargastasya / 7. = valakSapakSakSapAsu / 8 = jAyate / 9 = surANAM devAnAM janA vargAH taiH / 10. = madhyabhAgaH / 11. za sarovaraM / 12 = kRtasurataH sadbhiH kandarAnnirgataiH / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, 28 ] caturdazaH sargaH alinInikurumbacumbitAyaiH zikhare'sya sthalapuNDarIkakhaNDaiH / bhavatIva vikAsazAlibhidyaruditAnekasa lAJchanendubimbA ||25|| vidhyAte'pyanilavazena maGgalArthe dIpAnAmiha nikare latAgRheSu / vIkSante gaganacarA mahauSadhInAmuddayotai ratiSu vadhUmukhAmbujAni ||26|| matvAnupaplavazikhAniha ratnadIpAngatyantaravyapagamAtpidadhatkareNa / netre nitambagatavastrahRtAM priyANAM prItyai bhavatyadhiguhaM khacarAGganaughaH // 27 // bimbitapuSpagucchanicitavratatiSu nipatannasya taDillatAnukaraNakSamaruciSu gireH / kAJcanamedinISu janayati dhiSaNAM nIladalopahAraviSayAM madhukaranikaraH ||28|| karmaNi laT / yamakam ||24|| alinIti / asya gireH / zikhare zRGge / alinInikurambacumbitAgraiH alinInAM bhramaravanitAnAM nikurambeNa samUhena cumbitamAliGgitamatraM yeSAM taiH / vikAsazAlibhiH vikAsena vikasanena zAlibhiH zobhibhi: / sthalapuNDarIkaSaNDaiH sthalapuNDarIkANAM sthalapadmAnAM SaNDaiH kadambakaiH / dyau: gaganam / uditAnekasalAJchanendubimbA' uditaM samudbhUtamanekena bahulena lAJchanena yuktamindubimbaM yasyAH sA iva / bhavati / utprekSA ||25|| vidhyAta iti / iha girau / gaganacarAH vidyAdharAH / latAgRheSu ra latAsadaneSu / maGgalArthe maGgalanimitte maGgalamevArthaH prayojanaM yasya ( tasmin ) / dIpAnAM pradIpAnAm / nikare samUhe / anilavazena anilasya vAyorvazena / vidhyAte'pi vinaSTe'pi / ratiSu ratikrIDAsu / vadhUmukhAmbujAni vadhUnAM vanitAnAM mukhAnyevAmbujAni sarojAni / mahoSadhInAM kASThajyotirAdInAm / udyotaH prakAzaiH / vIkSante vilokayante / IkSi darzane laT / sAmAnyAlaGkAraH ||26|| matveti / iha girI / ratnadIpAn anupaplavazikhAn anupaplavA nirbAdhA zikhA jvAlA yeSAM tAn / iti matvA budhvA / gatyantarAbhAvAt gatyantarasyopAyAntarasya vyapagamAdabhAvAt / nitambagatavastrahRtAM nitambagatasya kaTigatasya vastrasya dukUlasya hRtAmapahAriNAm / priyANAM dayitAnAm / netre nayave / kareNa hastena / pidadhan pinahyan / khacarAGganIghaH khacarAGganAnAmoghaH samUhaH / adhigRhaM guhAsvadhikRtyAdhiguham, guhAsvityarthaH / prItyai prItinimittam / bhavati / laT // 27 / vimbiteti / asya gireH / bimbitapuSpaguccha nicitavratatiSu bimbitA: puSpANAM gucchairmaJjarI bhinicitA nirantaritA vratatyo latA yAsu tAsu / taDillatAnukaraNakSamaruciSu taDillatAyA vidyullatAyA anukaraNe kSamA samarthA ruciryAsAM tAsu / kAJcanamedinISu suvarNamayabhUmiSu / nipatan bhauroMkA madhura saMgIta sunate hue vAyu sevana karate haiM ||24|| isa pahAr3a ke zikharoM para sapheda sthala kamala khile hue haiM aura unake Upara bhauMriyoMke jhuNDa baiThe hue haiM / unheM dekhakara aisA pratIta hotA hai mAno AkAza, lAJchana sahita aneka ( pUrNamAsIke ) candramaNDaloM alaMkRta ho // 25 // vidyAdhara yuvaka vivAha ke bAda yahA~ AyA karate haiM / unake prathama milanakI maMgalavelA meM yahA~ke latAmaNDapoM meM maMgala dIpa jalAye jAte haiM, havA ke jhauMkese ve kabhI bujha bhI jAyeM to bhI ratikrIr3Ake avasarapara vidyAdhara yuvaka apanI navavadhUkA mukhakamala jar3I-bUTiyoMke prakAzase dekha lete haiM / // 26 // yahA~kI guphAoM meM sambhogake avasarapara vidyAdhara loga jyoM hI apanI priyAoM ke nitamba - se vastra haTAte haiM, tyoM hI ve zarmindA hokara ratnadvIpoMko bujhAnekA prayatna karatI haiM / para jaba ve nahIM bujhate, taba ve aura upAya na rahanese apane hAthase patike netroMko mUda letI haiM / yaha dekhakara ve apane mana-hI-mana bar3e prasanna hote haiM ||27|| isa parvatakI bijulIke samAna cakAcauMdha utpanna karanevAlI svarNabhUmimeM, jahA~ phUloMke gucchoMse ladI huI latAe~ pratibimbita ho rahI haiM, vahA~ 1. = uditAnyekAni salAJchanAnIndubimbAni yasyAM sA / 2. = nikuJjeSu / 3. = AcchAdayan / 4. A bhoteti / 5. za yAsAM / 333 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam taTagatAsitaratnaviniHsRtairaviralaiH parito nikarai rucAm / iha kadAcana mecakitatviSo nijaruci na bhajanti zaraddhanAH ||29|| mAnonmAdavyapanayacaturAzcaitrArambhe vidadhati madhurAH / yUnAmasminghaTitayuvatayo dUtIkRtyaM parabhRtarutayaH ||30|| dhvananitambAvani tAramante gItvA priyANAM vanitA ramante / sure mahInabhogairniSevyate kAmamahInabhogaiH ||31|| 334 vinaman / madhukara nikaraH madhukarANAM bhramarANAM nikaro nivahaH / nIladalopahAraviSayAM nIladalerindranIlamaNibhiH kRta upahAro raGgavallI sa eva viSayo gocaro yasyAstAm / dhiSaNAM buddhim / 7 satatam anavaratam / janayati utpAdayati / janai prAdurbhAve laT / bhrAntimAn ||28|| taTeti / girau / paritaH samantAt / taTagatAsita ratnaviniHsRtaiH taTaM sAnuM gatai rasitainIle ratnairmaNibhivini:sRtairnirgataiH / rucAM kAntInAm / nikaraiH samUhaiH / mecakitatviSaH mecakitA zyAmA tviT kAntiryeSAM te / zaraddhanAH zaratkAlameghAH / kadAcana kasmiMzcit ( api ) samaye / nijaruci svakIya kAntim, zubhrakAntimityarthaH / na bhajanti nAzrayanti / bhaja sevAyAm / laT / sAmAnyAlaGkAraH 4 // 29 // mAneti / asmin girau / caitrArambhe caitrasyArambhe prArambhe / mAnonmAdavyapanayacaturAH mAnena garveNa jAtonmAdasya cittavikArasya vyapanaye caturAH prauDhAH / madhurAH zravaNapriyAH / ghaTitayuvatayaH ghaTitAH preritAH yuvatayo vanitA yeSAM te / parabhRtarutayaH parabhRtAnAM kokilAnAM rutayo dhvanayaH / yUnAM taruNAnAm / dUtIkRtyaM dUtyAH kRtyaM kAryam / vidadhati kurvanti / utprekSA ( ? ) ||30|| dhvananniti / iha girI / vanitAH kAminyaH / priyANAM dayitAnAm / ante samIpe / dhvanannitambAvani dhvanantI nitambasya prasthasyAvanirbhUmiryasmin karmaNi tat0 / tAram uccaiHsvaram / gItvA dhvanitvA / ramante' krIDante / rami krIDAyAM laT / AdRtaiH prItiyuktaH / ahIna bhogaiH honai: saMpUrNerbhogairbhogadravya sahitaiH / nabhogaiH vidyAdharaiH / hemamahI svarNamayabhUmiH / kAmaM yatheSTam / niSevyate bhauMre (sAkSAt phUloM ke gucchoMke dhokhemeM Akara ) A-Akara maDarAne lagate haiM, aura apane maDarAneke pradezameM darzakoMko nIlamaNiyoMse pUre gaye caukakA bhrama utpanna kara dete haiM ||28|| isa parvata ke taToMpara yatra-tatra sarvatra nIla maNiyoMkI apUrva suSamA banI rahatI hai| una maNiyoM kI saghana kiraNeM sabhI ora phailI rahatI haiN| unase zaradaRtuke zubhra megha bilakula kAle yA nIle ho jAte haiM / isa taraha ve yahA~ para apanI svAbhAvika ( zutra ) kAntiko kabhI bhI nahIM prApta kara pAte haiM ||29|| isa parvata para caitramAsameM mAnavatI yuvatiyoMke mAna janya unmAdako dUra karanese catura, madhura aura vichur3I huI taruNa nAyikAoM ko unake patiyoMse milA denevAlI kokilakI bolI arth lie dUtIkA kAma detI hai ||30|| yahAMpara saMgItajJa nAyikAeM apane-apane patiyoMke nikaTa, isakI pUrI madhyabhAgakI bhUmi meM gU~ja utpanna karanevAle DhaMgase tArasvarameM gAnA gAkara manovinoda karatI haiM, aura samAdRta vidyAdhara loga -- jo utkRSTa bhoga gAmagrI sAthameM lAye haiM 1. ' satataM ' mUlagranthe nAsti / laGkAraH / 5. A mana iti / 7. = krIDanti / [ 14, 29 2. za gatairAzritaiH / 3. = zyAmIkRtA / = dUrIkaraNe / 7. = saMyojitAH / 6. = 4. = tadguNA 8. = yAbhistAH / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -14, 34 ] caturdazaH sargaH vyomnA yAtaH patriNo'tra praviSTaM ratnakSANyAM vanyamArjArapotaH / bimbaM laulyenAnubadhnanna dhatte' divyastrINAM gantumanyatra dRSTim // 32 // ayaM munighano'ghanodanasahaH sahasticamaro'marocitataTaH / surAdrisadRzo dRzo'mbarasadAM sadAzrcitavibho vibho ramayate ||33|| nIlo palollasitalolamarIcijAla sAndrIkRtAndhatamaseSviva gahvareSu / krIDAtirohitatanUryuvatIH patInAM tacchrAsasaGgasurabhirvivRNoti vAyuH // 34 // 3 Azriyate / laT / yamakam ||31|| vyomneti / atra girau / ratnakSoNyAM ratnamayabhUmyAm / vyomnA gaganena / AyAtaH gacchataH / patriNaH pakSiNaH / praviSTaM pratItAmbaram / bimbaM pratibimbam / laulyena lAmpaTana | anubadhnan AkarSan / vanyamArjArapotaH vamyasya vane jAtasya mArjArasya viDAlasya potaH zizuH / divyastrINAM devavanitAnAm / dRSTi nayanam / anyatra anyapradeze / gantuM gamanAya / na ghatte na gharati ( na datte na dadAti ) / DudhAJ dhAraNe ca laT / bhrAntiH ||32|| ayamiti / vibho bho padmanAma / munighanaH munibhiryatibhiH ghanaH sAndraH / aghanodanasahaH aghasya pAtakasya nodave nirAkaraNe sahaH samarthaH / sahasticamara: hastibhirdantibhizcamaraizcama ramRgaizca yuktaH / yamarocitataTa: amarANAM devAnAmucitaM yogyaM taTaM sAnuryasya saH / AracitavibhaH AracitA ( aJcitavibhaH baJcitA ) prazastA vibhA kAntiH zobhA vA yasya saH / surAdrisadRzaH surAdrermeroH sadRzaH samAna: / ayaM giriH / ambarasadAM surANAm / dRzaH nayanAni / sadA anavaratam / ramayate krIDayati / rami krIDAyAm / pijantAllaT | yamakam ||33|| nIleti / iha girau / nIlopalollasitalolamarIcijAlasAndrIkRtAntamamaiSu nIlopalasyendranIlasyollasitAnAM bhAsitAnAM lolAnAM caJcalAnAM marIcInAM kAntInAM jAlana kadambena sAndrIkRtaM nirantarIkRtamandhatamasaM yeSAM teSu / gahvareSu darISu / krIDAtirohitatanUH krIDayA vilAsaina tirohitA vyavahitA tanuH gAtraM yAsAM tAH / yuvatIH taruNIH / tacchvAsasaGgasurabhiH tAsAM yuvatInAM zvAsasyocchvAsasya saGgena saMsargeNa surabhiH parimalasahitaH / vAyuH mArutaH / patonAM dayitAnAm / 'striyo'tra 335 yahA~kI svarNamayI bhUmikA bharapUra upayoga karate haiM ||31|| yahAM para ratnajaTita bhUmimeM, AkAzamAgaMse dhIre-dhIre jAte hue eka pakSIko parachAIM dekhakara, jaMgalI bilAvakA baccA bar3I tRSNAse use pakar3aneke lie bAra-bAra prayatna kara rahA hai, aura apanI isa ceSTAse AkRSTa kI gayI devAMganAoM kI dRSTiko anyatra nahIM jAne detA hai - ve aura kucha na dekhakara usIkI ora ghUra ghUrakara dekha rahIM haiM ||32|| rAjan ! vItarAga muniyoMse vyApta honeke kAraNa yaha parvata bhavyajIvoMke pApoM ko naSTa karane meM samartha hai / yahA~ hAthI aura camarI mRgoMkI bahulatA hai / isake taTa devoMke vihAra karane yogya haiM / yahA~ sadA prakAza rahatA hai / ataeva yaha sumeru sarIkhA hai, aura isI - lie yahA~ devI-devatAoMkI dRSTi rama jAtI hai ||33|| nIlamaNiyoMse nikalI huI caJcala kiraNoMse jaba yahA~kI guphAoMmeM andhakAra aura bhI adhika gAr3ha ho jAtA hai, taba yuvatiyA~ apane patiyoM se A~kha bacAkara unake bhItara jA chipatI haiM / unake patiyoMko jaba khojane para bhI unake zarIra nahIM dikhAI dete, taba unakI zvAsa vAyu hI unake chipanekI sUcanA detI hai 1. a ka kha ga gha dhatte / 2. ka kha ga gha ma dRSTeH / 3. za AzrIyate / 4 = patitaM pravezaM gataM vA / 5. 'dhatte' iti TokAzrayasya pAThasya sthAne pratiSu 'datta' ityeva dRzyate / 6. = = sAdhubhi: / 7. = yeSu Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam tIreSvetAH kusumitavAnIrAlI rAlInAlIranilara yoddhRtAntAH / tAntA dharmairaviratamUlApAtIH pAtIhAyaM prasRtanadI nIraughaH ||35|| ghAtinirmathana labdhakevalA yogino'tra parinirvivAsavaH / kurvate pratarapUraNAdibhiH karmaNAM samabalatvamAyuSA ||36|| zikharamaNizilAnAM zAstrizAstrAntarAlaiH prasRtaravikarANAmullasanociroghaH / tadanukRtikArI zaGkitAmbhodakAlAnmadayitumalamasminnIlakaNThAnakAle ||37|| 336 vartante' iti vivRNoti vivaraNaM karoti / vRJ varaNe laT / striyo'tra vartante iti anumitiH || 34 // tIreSviti I iha girau / AlInAlI AlInAH patitAH alayo bhramarA yAsAM tAH / anilarayodbhUtAntA: anilasya vAyo rayeNa vegena udbhUtaH anto madhyapradezo yAsAM tAH / tAntAH mlAnAH / tamU glAnI / etAH imAH / avirata mUlApAtIH avirataM nirantaraM mUlaM bughnamApAtIrAgamanazIlAH / kusumitavAnIrAlIH kusumitAH puSpitA vAnarANAM vaJjulAnAmAlIH saMhatI: / ayam eSaH / prasRtanadInI roghaH prasRtaH prasyandito nadInAmApagAnAM nIrANAM jalAnAmoghaH pravAhaH / pAti rakSati / pA rakSaNe laT / yamakam ||35|| ghAtIti / atra giro / ghAtinirmathana labdhakevalAH ghAtInAM ghAtikarmaNAM nirmathanena vinAzena labdhAH prAptAH kevalA navakevalalabdhayo yeSAM te / yoginaH munayaH / parinirvivAsavaH sakalakarmANi vinAzayitumicchavaH / pratarapUraNAdibhiH pratarapUraNe AdI yeSAM taiH pratarapUraNapramukhasamudghAtairityarthaH / AyuSA AyuH karmaNA / karmaNAM nAmAdyaghAtikarmaNAm / samabalatvaM samAnazaktitvam / kurvate vidadhati / laT / svabhAvaH || 36 || zikhareti / asmin girau / zAkhizAkhAntarAlaiH zAkhinAM tarUNAM zAkhAnAM zikhAnAmantarAlairmadhyaiH / prasRtaravikarANAM prasRtaH prasyandito raveH sUryasya karaH kiraNo yeSAM teSAm / zikharamaNizilAnAM zikhare zRGge vidyamAnAnAM maNizilAnAm / ullasan bhAsamAnaH / rociroghaH rociSAM kiraNAnAmoghaH samUhaH / taDidanukRtikArI taDitAM vidyutAmanu [ kRti ] kArI san anukaraNakArI san / akAle asamaye / zaGkitAmbhodakAlAn zaGkita AzaGkito'mbhodasya meghasya kAlo [ 14, 35 zvAsavAyuse ve unake chipanekA saGketa pAkara unheM khoja lete haiM ||34|| rAjan ! jarA idhara bhI dekhiye, taToM para yahAM vikasita vetake per3a khar3e hue haiN| inameM bhauMre chipakara baiThe hue haiM / inheM havA hilA rahI hai / ye teja dhUpase murajhAye hue haiM / aisI sthiti meM ye jar3a se ukhar3a jAte, kintu phailA huA yaha nadiyoMkA pravAha inheM bacAye rahatA hai - inakI rakSA kiyA karatA hai ||35|| rAjan ! yahA~ para nirvANa ke abhilASI muniyoMne cAra ghAtiyA (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ) karmoM ko naSTa karake kevalajJAna prApta kara liyA hai / aba ye pratara aura pUraNa Adi samuddhAtoMke dvArA vedanIya, nAma aura gotra ina tIna aghAtiyA karmo ko Ayu karmako sthitike barAbara kara rahe haiM ||36|| ina parvata ke zikharoM para maNimaya zilAeM pAI jAtI haiM / vRkSa-zAkhAoM ke bIcase sUrya kiraNoMke par3anepara unase bijulIkI bhAMti pratIta honevAlI camacamAtI huI jyoti nikala par3atI hai, aura vaha asamaya meM hI mayUroMko varSAkAlakA dhokhA utpanna karake unheM unmAda utpanna karaneke lie khUba acchI taraha samartha ho jAtI hai // 37 // 1. = yAsu / 2. = kampitaH / 3 = UrdhvapradezaH / 4 = yaiH / 5 = prasAraM gataH / 6. = yAsu tAsAmu / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 14, 41 ] catudazaH sargaH taruha kuTajAvanI ruhANAmatimahatISu zikhAsu saktabimba: / janayati rajanISu tArakANAmiha kusumastabakazriyaM samUhaH ||38|| nikarai rucAM timirahAnikarairamitai raverviyadapAramitaiH / vihataiH sphuranmaNirucAviha tai rajanISviva grahapate rajani ||39|| niSkAntaiH zikharacayAnnirantarAlairAlIDhAH sarasijarAgarazmijAlaiH / zrImattAM dadhati dizo dazApyamuSminnIra tairiva vasanaiH pariSkRtAGgAH ||40|| senApateriti vaco lalitaikavarNamAkarNya bhUmipatira prativAryavIryaH / tasminnadIrNamaNirociSi zailarAje rantuM kiyantyapi dinAni babandha buddhim // 41 // 337 yaistAn / nIlakaNThAn mayUrAn / madayituM saMtoSayitum / alaM zaktaH / / 37 / taTeti / iha girau / rajanISu rAtriSu / taTahakuTajAvanIruhANAM taTaruhANAM sAnubhavAnAM kuTajAvanIruhANAM kuTajabhUruhANAm / atimahatISu atyunnatAsu / zikhAsu agrabhAgeSu / saktabimbaH saktaM saMbaddhaM bimbaM maNDalaM yasya saH / tArakANAM nakSatrANAm / samUhaH nivahaH / kusumastava kazriyaM kusumAnAM puSpANAM stabakasya 2 maJjaryAH zriyaM zobhAm / janayati utpAdayati / utprekSA // 38|| nikarairiti / iha girau / timirahAnikaraiH timirasyAndhakArasya hAnikarairnAzakAribhiH / apAram anantam / viyat AkAzam / itaiH gataiH / sphuranmaNirucau sphurantyAM prajvalantyAM maNInAM ratnAnaM rucau kAntyAm / vihataiH bAdhitaiH pratihatairvA / raveH sUryasya / rucAM kiraNAnAm / nikaraiH samUhaH / rajanI rAtri | grahapateH candrasya / taiH iva kiraNairyathA tathA / ajani ajAyata / janaiG prAdurbhAve luG / upamA ||39|| niSkrAntairiti / amuSmin giye| zikharacayAt zikharANAM kUTAnAM cayAn nivahAt / niSkrAntaiH nirgataH / nirantarAlaiH nirantaraiH / sarasijarAgarazmijAlaiH sarasijarAgANAM padmarAgamaNInAM razmInAM kiraNAnAM jAlainikaraiH / AloDhAH vyAptAH / daza api dazasaMkhya api / dizaH kakubhaH / nIraktaiH nitarAM raktairaruNavarNairityarthaH / vasanaiH vastraiH / pariSkRtAGgA iva pariSkRtamalaGkRtamaGgaM gAtraM yAsAM tA iva / zrImattAM zobhAvattvam / dati dharanti / DubAna dhAraNe ca laT | utprekSA // 40 // senApateriti / aprativAryavIryaH aprativArya nivArayitumazakyaM vIryaM pratApo yasya saH / bhUmipatiH padmanAbhaH / senApateH senAnyAH / lalitaikavaNaM lalita manohara eko mukhyo varNo varNanaM yasya ( lalitA manoharA eke mukhyA varNA akSarANi yasmin ) tat / vacaH vacanam / iti evam AkarNya zrutvA / udIrNamaNiciSi udIrNaM vyAptaM maNInAM ratnAnAM rociH kAntiryasya tasmin / zailarAje maNikUTaparvate / kiyantyapi katipayAnyapi / dinAni dinaparyantam / rantuM isa parvatake taTavartI kuTajavRkSoMko bahuta lambI-lambo UparI zikhAoM - coTiyoM para rAtrike samaya lagA huA tArA maNDala, phUloMke gucchoMkI zobhAko utpanna kara detA hai // 38 // yahA~ dina meM khUba camatra mAnevAle maNiyoMkA tIvra prakAza rahatA hai / ataH asIma AkAzakI sImAoMmeM phailakara sUryakI jo kiraNeM andhakArako miTA detI haiM, ve yahA~ Akara hataprabha ho jAtI haiM, phalataH rAtri ke samaya candrakiraNoMkI jaisI zobhA hotI hai, vaisI zobhA phailAne lagatI haiMdina meM sUrya candrasarIkhA ho jAtA hai, aura usakI kiraNeM candramAkI kiraNoMkI bhA~ti mandaprakAza phailAyA karatI haiM ||36|| rAjan ! idhara bhI dRSTipAta kIjie, yahA~ zikharoM ke samUhase nikalI huI padmarAga maNiyoMko kiraNoMne sabhI ora lagAtAra phailakara dasoM dizAoMko raMga diyA hai-- lAla kara diyA hai, ataH ve aisI suzobhita ho rahI haiM; mAno lAla raMgake vastra pahane hoM ||40|| senApati ina sundara varNoMvAle vacanoM ko sunakara apratihata zaktivAle rAjA padmanAbhane maNiyoMkI jagamagAtI jyotise prakAzamAna usa maNikUTa nAmaka parvatapara kucha dina Thaharakara krIDA 1. anAraktairiva / 2 = gucchakasya / 3 = nidarzanA / 4. A zobhitvam / 5. = yasmin / Jain Education Internatioal Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 candraprabhacaritam [14, 42saMpazyatA kusumavAsitadigvibhAgA rAjIgireranutaTaM vividhaQmANAm / madhyAhnavartini ravAvuditazrameNa prApe nRpeNa pRtanAvinivezadezaH // 42 // dharmodabindubhirupAhitabhUrizobhA gaNDasthalIH pathi vilokayataH priyANAm / bAdhAkaro'pi ziziretararazmirAsIttasyAvanItalabhujo'bhimatastadAnIm // 43 / / drAghoyasIraviralaM racitA vaNimbhiragre gataiH paTamayApaNarAjitAntAH / 'pazyankrayAkulajanAH kSitipo'TTavIthIruttuGgatoraNamiyAya nijaM nivAsam // 44 // krIDitum / buddhi matim / babandha cakAra / badhi bandhane liT // 41 // saMpazyateti / gireH parvatasya / anutaTa taTasya vaprasya samIpamanutaTam / 'samIpe' iti samAsaH / vividhadramANAM vividhAnAM nAnAvidhAnAM dramANAM taruNAm / kusumavAsitadigvibhAgAH kusumaiH puSpairvAsitaH parimalIkRto dizAM kakubhAM vibhAgo yAsAM2 tAH / rAjI: shrenniiH| saMpazyatA vIkSamANena / ravo sUrya / madhyAhnavatini madhyAti (ha) madhyAhnakAle vatini sati / uditazrameNa udita utpannaH zramaH parizramo yasya tena / nRpeNa padmanAbhena / pRtanAnivezadezaH patanAyAH senAyA vinivezasya nivasanasya dezaH sthAnam / prApe4 praapytesm| Apla vyApto karmaNi liTa // 42 // dharmodeti / dharmodabindubhiH dharmodasya svedodakasya bindubhiH knnaiH| upAhitabhUrizobhA:6 upAhitAH svIkRtA bhUrayo bahulAH zobhAH yAsAM tAH / priyANAM strINAm / gaNDasthalIH kapolapradezAn / pathi mArge / vilokayataH pshytH| tasya raajnyH| ziziretararazmiH sUryaH / zizirasya itara uSNo razima: kiraNo yasya saH / bAdhAkaro'pi pIDAkaro'pi / abhimataH iSTaH / AsIt abhavat / asa bhuvi laG / gharmodabindUkalitanArIvadanadarzanena jAtazItasyApaharaNAt sUryasyeSTatvamiti bhAvaH / / 43 // dvAghIti / agne purH| gataH yAtaiH / vaNigbhiH vANijaH / aviralaM nirantaraM yathA tathA / racitA: vihitaaH| drAghoyasI: diirghtraaH| 'priya sthira-' ityAdinA dIrghazabdasya IyasI-pratyaye drAdhI ityAdezaH / paTamayApaNarAjitAntA: paTamayairvastranirmitarAparNavipaNibhiH rAjito bhAsito madhyapradezo yAsAM tAH / krayAkula janAH kraye vastugrahaNe bAkulAH saMkIrNA janA yASu tAH / aTra vIthoH paNyavIthikAH / pazyan vIkSamANaH / kSitipaH raajaa| uttuGgatoraNam uttuGgamunnataM toraNaM bahirdvAraM yasya tam / nijaM svakIyam / nivAsam Alayam / iyAya jagAma / iNa gatI liT / karanekA vicAra kiyA // 41 // phira rAjA padmanAbha parvatako suSamA dekhaneke lie cala pdd'aa| usa parvatake sabhI taToMpara nAnA prakArake vRkSoMko paMktiyA~ lagI huI thIM, jinhoMne apane phUloMkI khuzabUse sArI dizAoMke antarAlako sugandhita kara diyA thaa| unakI chavi dekhate-dekhate madhyAhna ho gyaa| sUrya AkAzake ThIka madhyameM pahu~ca gayA / rAjAko thakAnakA bhI anubhava hone lgaa| taba vaha apanI senAko ThaharAne yogya sthAnameM jA pahu~cA // 42 // yoM dopaharakA sUrya santApa dekara sabako pIr3A denevAlA hotA hai, kintu unane pasInekI bUdoMse rAniyoMke kapoloMko bahuta adhika suzobhita kara diyA thaa| unheM dekhakara padmanAbhakA citta prasanna ho rahA thA, aura isIlie use usa samaya sabako bAdhA denevAlA bhI sUrya priya laga rahA thA // 43 // vyApAriyoMne pahale pahuMcakara bar3e-bar3e bAjAroMkI racanA kara lI thI, jo pAsa-pAsameM kapar3e tAnakara banAI gaI dUkAnoMse darzanIya thii| sabhI bAjAroMmeM grAhakoM kI bhIr3a lagI huI bhii| sabhI bajAroMko dekhatA huA rAjA padmanAbha apane nivAsake lie banAye gaye usa bhavana meM jA pahuMcA, jisake Age bahuta 1. a A i pazyan kriyA / 2. = yAbhiH / 3. za 'nivasanasya' iti nAsti / 4. A za prApi / 5. A luG / 6. = upAhitA vihitA bhUrizobhA yAsAM tAH / 7. = zizirAd / 8. = haTTavIthikAH / 'aTTo haTTATTAlakayoH' anekA0 2181 / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 -14, 48 ] caturdazaH sagaH yAntIbhirAtmanilayAya turaGgiNIbhiH saamntsNhtibhiriishvisrjitaabhiH| velAbhiruddhatataraGgavibhaGgurAbhiratubhyadambudhiriva dhvajinInivezaH // 45 / / / rAjAdhirAjavasatehayamandurAyAH paNyAGganApariSado vipaNivrajasya / paryAkalayya parito vinivezadezaM svAvAsamUmiranuvAsijanena jaze 46|| vezyAgaNAH pricitaanupcaarhetordhvshrmaaturtnnnupaalyntH| dvArasthitAH paTamayasvanivAsapaGktarvAstavyavaddazire pRtanAjanena // 47 // prAptazcirAduruparizramakhinnajaGghaH paryuhituM nijanivAsapadAnyazaktaH / babhrAma mugdhadhiSaNaH paritaH svavaryavyAhAranAdanihitazravaNo janaugha. // 48|| jAtiH / / 44 // yAntIbhiriti / IzavijitAbhiH Izena rAjJA visajitAbhiH prahitAbhiH / AtmanilayAya svagRhAya / yAntIbhiH gacchantIbhiH / turaGgiNIbhiH ashvyuktaabhiH| sAmantasaMhatibhiH sAmantAnAM rAjJAM saMhatibhiH samUhaiH / dhvajinInivezaH dhvajinyA: senAyA nivaizo nivAsasthAnam / uddhatataraGgavibhaGgarAbhiH uddhataiH pravRddhastaraGgaiH kallolavibhaGgAbhirvakrAbhiH / velAbhiH2 jlvikaaraiH| ambudhiriva samudra iva / akSubhyat kSubhyatisma / / 45 / / rAjeti / rAjAdhirAjavasateH rAjJAmadhirAjAnA vA vasatermandirasya / hayamandurANAM hayAnAM vAjinAM mandurANAM zAlAnAm / paNyAGganApariSadaH paNyAGganAnAM gaNikAnAM pariSadaH samUhasya / vipaNivrajasya vipaNInAM paNyavIthInAM vrajasya samUhasya / vinivezadezaM nivAsapradezam / paritaH samantAt / paryAkalayya / anuyAyijanena pazcAdAgatena janena prjyaa| svAvAsabhUmiH svasyAtmana AvAsabhUminivAsabhUH / jajJe jJAyate sma / jJA avabodhane karmaNi liT // 46 // vezyeti / adhvazramAturatanUn adhvazramAnmArgazramAd AturA pIDitA tanuH zarIraM yeSAM tAn / paricitAn pricyyuktaan| upacArahetoH upacArasya vinayasya heto nimittam / anupAlayantaH vIkSamANAH / paTamayasvanivAsapaGkteH paTamayAnAM vastramayAnAM svanivAsAnAM nijanilayAnAM paGkteH zreNyAH / dvArasthitAH dvAreSu sthitA aasitaaH| vezyAgaNAH vezyAnAM gaNikAnAM gaNAH samUhAH / pRtanAjanena patanAyA: senAyA janena / vAstavyavata prAka sthitAH iva / dadRzire vIkSyante sma / daza vIkSaNe karmaNi liT / upamA / 47 / / prApta iti / uruparizramakhinnajaGghaH uruNA mahatA parizrameNAyAsena khinne bAdhite jaGgha yasya sH| cirAt kAlavilambAt / prAptaH AyAtaH / nijanivAsapadAni nijasya svasya nivAsasyA bar3A daravAjA-praveza dvAra banAyA gayA thA // 44 // rAjA padmanAbhako ThaharAkara aura phira unase bidA lekara sabhI sAmanta ghor3oMpara savAra hokara apane-apane Thaharaneke sthAna meM cale gye| sAmantoMke uchalate hue ghor3oMse par3Ava aisA suzobhita ho rahA thA, jaise samudra, uttAla taraGgoMvAle jvArabhATese suzobhita hotA hai // 45 // rAjAdhirAja padmanAbha evaM anya sAmantoMke nivAsa bhavanoMko, ghur3asAlako, aura gaNikAoMke gaNa tathA bAjAroMke sthAnoMko sabhI orase dekhakara pIche Ane vAle prajAke logoMne yaha jAna liyA ki hama sabhIke ThaharanekA yahI sthAna hai // 46 // mArgake parizramase thake-mAMde pUrva paricita logoMkI paricaryA karaneke lie unakI pratIkSA karanevAlA jo gaNikAoMkA gaNa apane-apane tambuoMkI agalI paMkti meM khar3A huA thA, use sainikoMne vahIMkA nivAsI samajhA // 47 // kucha aura loga, jo sabase pIche Aye the, aura atyadhika parizramase jinakI jaMghAeM bhara AIM thIM-bahuta hI adhika thaka cukI thIM, ve apane DeroMkA sthAna khojane 1. a A i pryaahituN| 2. za 'velAbhiH' iti nopalabhyate / 3. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'vipaNidhvajasya' ityevAvalokyate / 4. = samavalokya / 5. =pricryaayaaH| 6. TokAyAM 'dvArasthitAH' mUlapratiSu ca 'dvAri sthitAH' iti dRzyate / 7. = tatratyAH / 8. A uzir prekSaNe / 9. A za prApteti / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 candraprabhacaritam pratyagrapAkavitataM surabhIkRtAzamAghrAya cittaharamiDDuriko digandham / paryAkulaM kaTakibhiH samupavrajadbhaH kSutkSAmakukSibhirajAyata dhAma kandrAH // 46 // zailAnilaH zithilakampitadevadAruracchAcchanirbhara payaH kaNasaGgazItaH / mArgazravyayapaTuH paTamaNDapa sthairnidrAlasairvasumatopatibhiH siSeve || 50 // prasvedaphenalavavicchuritAGgarekhairuttIrNapalyayanabhUribharaisturaGgaiH / bhUvellanAya paritaH parivartamAnairAvartavAniva babhau zivirAmburAziH // 51 // 12 vAsasya padAni sthAnAni / paryUhituM vivArayitum / azaktaH asamarthaH / mugdhadhiSaNaH mugdhA mUDhA dhiSaNA buddhiryasya saH / svavargyavyAhAranAdanihitazravaNaH svavaryANAM svasaMbandhijatAnAM vyAhArasya vacanasya nAde dhvanI nihite nyaste zravaNe yena saH / janoghaH janAnAM lokAnAmoghaH samUhaH / paritaH samantAt / babhrAma bhramati sma / bhrama calane liT / jAtiH / / 48 / pratyagreti / pratyagramAka vitataM pratyagreNa nUtanena pAna vitataM vistRtam / surabhIkRtAzaM surabhIkRtAH parimalokRtA AzA dizo yena tam / cittaharaM manaHprItam / iDDurikAdigandham iDDurikA' dInAM bhakSyabhedAnAM gandhaM parimalam / AghrAya upAdAya / paryAkulaM vyAkulam / samupavrajadbhiH samupagacchadbhiH / kSutkSAmakukSibhiH kSudhA kSAmaH kRzaH kukSirudaraM yeSAM taiH / kaTakibhiH senAjanaiH / kandvA:" kharjyA" / dhAma sthAnam | [ paryAkulam ] ajAyata abhavat / laG / jAtiH // 49 // zaileti / zithilakampitadevadAruH zithilaM mandaM kampite racaJcalato devadArurdevadAruvRkSo yasya " : sH| acchAcchanirjharapaya:kaNasaGgazItaH acchAcchasyAtyanta nirmalasya nirjharasya pravAhasya payaso jalasya kaNAnAM lezAnAM saGgena saMsargeNa zotaH zItalaH / mArgazramavyayapaTuH mArgAjjAtasya zramasyAyAsasya vyaye vinAze paTuH samarthaH / zailAnilaH zailasyAnilo vAyuH / paTamaNDapa''sthaiH dRSyasthitaiH / nidrAlasaH" nidrAyAmala sairlampaTaiH / vasumatIpatibhiH bhUmipAlaiH / siSeve bhajyate sma / SevRn sevane karmaNi liT / jAtiH // 50 // prasvedeti / prasvedaphenalava vicchuritAGgarekhaiH prasvedasya gharmasya phenasya DiNDIrasya lavaiH karNevicchuritA aGgasya " avayavasya rekhA zobhA yeSAM tH| uttIrNapalpayanabhUribharaiH uttIrNo'varohitaH palyayanasya paryANasya bhUrirbahulo bharoM yeSAM teH / bhUvellanAtha bhuvi bhUmI vellanAya viloDanAya / paritaH samantAt / parivartamAnaiH paribhramadbhiH / turaGgaH azvai / zibirAmburAzi: 17 [ 14, 49 meM asamartha the / ataeva ve bhole-bhAle loga apane vargake logoMkI pukArakI AvAja sunanekI pratIkSA meM idhara-udhara cakkara kATane lage // 48 || bhojanAlaya meM tAjA pakkA bhojana bana rahA thA / pUriyoM eva aura-aura pakavAnoMkI manohara khuzabUko - jisane sArI dizAoM ko sugandhita kara diyA thA --- sUghakara atyanta bhUkhe sainika bar3I tejI se Age bar3he, aura unake pahu~cate hI halavAiyoMkA sArA-kA-sArA sthAna ghira gayA // 49 // nidrAse alasAye hue rAjAoMne apaneapane tambuoM meM maNikUTa parvatakI usa vAyukA sevana kiyA, jo ghore-dhIre devadAra vRkSoMko hilA rahI thI arthAt unake sparzase sugandhita thI, atyanta svaccha jharanoMkI jala binduoMse ThaNDI thI aura isIlie rAstekI thakAnako dUra karanemeM samartha bhI // 50 // ghor3oM ke lagI huI phenakI choTI-choTI binduoMse apUrva zobhA utpanna ho gaI thI / zarIra meM pasIne para unake Upara se jIna 1. a miNDarikA, A 'miDvarikA, isijvarikA / 2. ma rajJAyata / 3. a A i ka kha ga gha kaNDavAH / 4. maNDala sthai / 5. za paryAhituM / 6. za pratyayavAta / 7. za vAtena / 8. = manoharam / 9. F 10. A indurikA / 11. A kundvAH, za kaNDavAH / 12. A bharjAH / 13. = kSubdhaM vyAptaM vA / 14. = vidhutaH / 15. = yena / 16. A maNDalaM / 17. = nidrayA alasaiH sAlasaiH / 18. = dharmajalasya / 19 = zarIrasya rekhAH paGktayaH / 20 = bhAro / 7 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 -14,54] caturdazaH sargaH anyonyadarzanasamuccaritena bhUyaH saMmUrcchatAdrivivare hayaheSitena / senAcarairbadhiritazrutibhirmuhUrta mUkairiva prakRtavastukathAsu tasthe / / 52 / / madhyejalaM prakaTacaJcalapRSThabhAge pAnAya saptinikare parito'vatIrNa / saMcAritodrisadRzaiH zalilAzayAnAM prAcuryavadbhiriva vIcicayairbabhUve // 53 / / pItAmbhasaH zramalavAniva vAribinduvyAjena vAjinivahAH snapitAH kssrntH| saMyemire yugapadeva samApatantaH kSiptolapAsvatha kathaMcana mandurAsu // 54 // zibiramevAmburAziH samudraH / rUpakam / AvartavAniva romAvartayukta iva / babhI bhAti sma / liT / utprekSA / / 51 // anyonyeti / bhUyaH bhRzam" / anyonyadarzanasamuccaritena anyonyadarzanena parasparadarzanena samuccaritena samadbhatena / adrivivare adra: parvatasya vivare gahAyAm / saMmarchatA pratidhvani kurvatA / yaheSitena hayAnAM turagANAM heSitena rvenn| badhiritazratibhiH badhirite zrutI kau~ yeSAM taiH / senAcaraiH dhvajinIcaraiH / prakRtavastukathAsu prakRtasya prastutasya vastunaH kAryasya kathAsu kathaneSu / muhUrta muhUrtaparyantam mUkairiva abhASaNairiva / tasthe Asyate sma / SThA gatinivRttI bhAve liT / upamA (utprekSA) // 52 / / madhye jalamiti / [madhye jalaM] jalasya madhyaM madhye jalaM tasmina, jalamadhye, ityarthaH / 'pAre madhye'ntaSSaSThayA' iti saadhuH| prakaTacaJcalapaSThabhAge prakaTo vyakta: caJcalaH paSThamAgo yasya tasmin / saptinikare sapti (ptI ) nAmazvAnAM nikare nivhe| pAnAya pAnanimittam / paritaH samantAt / avatIrNe sati yAte sati / saMcArimAdrisadRzaH saMcArimNAM calanayuktAnAm / adrINAM parvatAnAM sadRzaiH samAnaH prAcuryavadbhiH bAhulyasahitaiH / salilAzayAnAM jalAzayAnAm / vIcicayariva vo cInAM taraGgANAM cayairiva nika rairiva / babhUve bhUyate sma / bhAve liT / capamA // 53 // pIteti / atha vAjinAM jalapAnagamanAnantaram / pItAmbhasaH pItaM sevitamambho yaiste / snapitAH mjjitaa:"| yugapadeva skRdev| samApatantaH laGghayantaH vAribinduvyAjena vAriNo jalasya binduriti kaNa iti vyAjena / zramalavAn zramalezAn kSaranta iva vimuJcanta iva / vAjinivahA vAjinAmazvAnAM nivahAH tathA aura jo bhI bojha thA, utAra liyA gayA aura pRthavI para loTa lagavAneke lie unheM gola dAyaroMmeM ghumAyA jA rahA thaa| unase par3Ava rUpI samudra aisA jAna par3atA thA mAno vaha bar3Ibar3I bhaMvaroMse yukta ho // 51 // eka dUsareko dekhakara ghor3e hinahinAne lge| pahAr3akI guphAoMmeM pratidhvanita honese unakI hinahinAhaTakI AvAja aura bhI adhika bar3ha gii| phalataH senAmeM saJcAra karanevAle logoMke kAna bahare ho gaye, ataH ve apanI prArambhakI gaI carcAoMmeM kucha samaya taka, mUka-se hokara cupa-cApa baiThakara raha gaye-unhoMne ApasakI carcA banda kara dI // 52 // pAnI pIneke lie ghor3oMkA jhuNDa, jaba cAroM orase jalAzayoMmeM utarakara unake bIca taka pahu~ca gayA, taba unakI caJcala pITha spaSTa hI dRSTigocara ho rahI thii| unakI pIThakI caJcalatAke kAraNa una jalazayoMmeM bar3o-bar3o lahareM pracura mAtrAmeM utpanna ho gaIM, jo jaGgama pahAr3iyoM sarIkhI pratIta ho rahIM thIM // 53 // jala pIneke bAda nahalAye gaye ghor3e jaba jalAzayoMse nikalakara bAhara A gaye, taba unake zarIrase jala-bindu Tapaka rahe the, jo pasIneke binduoM sarIkhe jAna par3ate the| phira ve eka hI sAtha ghur3asAloMmeM ghusane lge| 1. ka kha ga gha ma macchalitena / 2. A i saMcAritA / 3. A i lavAsvatha, ka kha ga gha ma palAsvatha / 4. = 'syAdAvarto'mbhasAM bhramaH' ityamaravacanAdatrAmbhasA bhrama iva-iti syAt / 5. A 'bhUyaH bhRzam' iti naasti| 6. mUlapratiSu tu "samucchalitena' ityeva vartate / 7. za turnggaannaaN| 8. A dhvajanIbhiH / 9. = svalpakAlaM yaavt| 10. prvisstte| 11. A saMyAte. 12. = jaGga mAnAm / 13. = utprekSA c| 14.aajlpaanaanntrm| 15.za maarjitaaH| 16.=smuttrntH| 17. = vAriNo jalasya bindranAM kaNAnAM vyAjena cchlen| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 candrapramacaritam [14, 55toyAvagAhacalitairalinIlade hairutsaaritdhvjkuthaabhrnnaastrbhaaraiH| kalpAntamArutaparikSubhitairivAdrirAjai rarAja vasudhA varavAraNendraH // 55 // yAni dvipendranivaho nijapuSkarANi saMjAtatuSTirudamImiladamyumagnaH / tAnyeva sainikaviluNThitavArijeSu raktAmbujazriyamadhuH salilAzayeSu // 56 // kurvanti yAmanukRtAcalatuGgaGgAH saMdhyAruNAbhranivahA nabhasastaTeSu / sA zrIhUMdeSu saritAM vidadhe vidbhiH sindUrarAgarucirAvayavairgajendraH / / 57 / / samUhAH / kSiptolapAsu kSiptAH sthApitA ulapAH tRNAdayo yAsu tAsu / mandurAsu vAjizAlAsu / kathaMcana kathamapi / saMyemire badhyante sma / yama uparame karmaNi laTa / upamA // 54 // toyeti / toyAvagAhacalitaH toyasya jalasyAvagAhAya pravezAya calitairyAtaH / alinoladehaH alaya iva nIlAH kRSNA dehAH zarIrANi yeSAM taiH / utsAritadhvajakuthAbharaNAstrabhAraiH utsAritA avarohitA' dhvajAH patAkAH kRthAH karikambalAH AbharaNAnyalaGkArA astrANi dantakhaGgAsteSAM mAro yeSAM tH| varavAraNendraH varairuttamairaNendraigajendraiH / kalpAntamArutaparikSubhitaiH kalAntasya yugAvasAnasya mArutena saMvartakavAyunA parikSubhitaizcalitaH / adrirAjairiva adrINAM parvatAnAM rAjabhiriva / vasudhA bhUmiH / rarAja babhau / liT / utprekSA / / 55 / / yAnIti / ambumagna: ambuni jale magno lonH| saMjAtatuSTiH saMjAtA saMbhUtA tuSTiryasya saH / dvipendranivahaH dvipendrANAM nivaho nikaraH / yAni nijapuSkarANi svahastAgrANi / udamImilata udadhIdharata / mila nimeSaNe nnijntaallng| tAnyeva nijapuSkararANyeva / sainikaviluNThitavArijeSu sainikaH senAcaraviluNThitAni laJcitAni vArijAni kamalAni yeSu teSu / salilAzayeSu jalAdhAreSu / raktAmbujazriyaM raktAnAmaruNAnAmambujAnAM kamalAnAM zriyaM zobhAm / adhuH dharanti sma / DudhAJ dhAraNe ca luG / 56 / / karvantIti / anukRtAcalatuGgazRGgAH anukRtAni daSTAntIkRtAni acalAnAM parvatAnAm iva tuGgAnyunnatAni zikharANi yeSAM te| sandhyAruNAbhranamasa: sandhAyAM sandhyAkAle'ruNaM lohitamabhraM meghA yasya tasya (sandhAruNAbhranivahAH sandhyAyAH sandhyAkAlasyAruNAnAM tAmravarNAnAmaruNavarNAnAM vAbhrANAM meghAnAM nivahAH smhaa:)| nabhasa: AkAzasya / taTeSu pradezeSu / yAM zobhAm / kurvanti vidadhati / laT / saritAM nadonAm / hradeSu agAdhajaleSu / vidbhiH gacchadbhiH / sindUrarAgarucirAvayavaiH vahA~ unake bA~dhaneke lie pahalese hI bar3e-bar3e patthara DAla diye gaye the, unase ve bar3I kaThinAIse bAMdha diye gaye // 54 // dhvajAe~, jhUla, AbhUSaNa aura astra-ina sabakA bojha utArakara jaba bhauMroMke samAna kAle zarIravAle zreSTha hAthI jala meM praveza karaneke lie cale taba unase vyApta huI pRthvI aisI jAna par3atI thI mAno vaha pralayakAlakI vAyuko preraNAse lur3hakanevAle pahAr3oMse ghira gaI ho // 55 // jalAzayoMke jalameM praveza karake hAthiyoMke jhuNDane DubakI sAdha lii| isase unheM bar3A santoSa huaa| isa avasarapara unhoMne apanI-apanI sUMDake jina agale bhAgoMko jalake Upara ( zvAsa leneke lie ) kara rakhA thA, unhoMne sainikoMke dvArA jalAzayoMke tor3e gaye kamaloMke sthAnameM navIna lAla kamaloMkI zobhA utpanna kara dI // 56 // pahAr3oMke unnata zikharoMkA anukaraNa karanevAle sandhyAkAlIna lAla bAdala Akazake ora-chorake bhAgoMmeM jo zobhA phailAte haiM, usI zobhAko sidUrase raMge hue sundara avayavoMko dhAraNa karanevAle gaja 1. ka kha ga gha ma gAhacakitaiH / 2. ka kha ga gha madrikUTa / 3. A kSiptopalAsu / 'ulapastu gulminItRNabhedayoH' anekA0 3 / 469 / 4. = kaitavApatizca / 5. A 'utsAritA avarohitAH' iti nAsti / 6. za tuSTiH puSTiya'sya / 7. A 'udadhodharata' iti nAsti / 8. = apahRtAni / 9. = yeSAM / 10. A dhAraNapoSaNayoH / 11. = yaH / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 -14, 60] caturdazaH sargaH jajJe payaH pravizataH sutaraM yadeva bhUbhRtsaritsu pRtanAkariNAM kulasya / gaNDasthalapravigalanmadapUrapUrNamAsIttadeva suduruttaramuttitIrSoH // 58 / / kRtvA kSaNaM janakutUhalakAri yuddhaM darpoddharai lagajejitakAzinaste / jagmuH salIlamadamandapadaM kareNupAzcAtyabhAganihitAtmakarAH karIndrAH // 59 // vanyebhagaNDakaSaNAhitadAnagandhe nItastarau niyamanAya karI niyntraa| roSAd babhaJja nijatApanudo'sya zAkhA na zreyase skhalu bhavatyapaDipa kopaH // 60 // sindUrarAgeNa varNana rucirI manoharo'vayavo yeSAM taiH / gajendraH dvipendrH| sA zrI: sA shobhaa| vidadhe kriyate sma / karmaNi laT // 57 / jajJe iti / yadeva / bhUbhRtsaritsu bhUbhRto gireH saritsu nadoSu / payaH salilam / pravizataH gacchataH / pRtanAkariNAM patanAyAH senAyAH kariNAM gajAnAm / kulasya nikarasya / sutaraM sukhena taraNayogyam / jajJe jAyate sma / janaiG prAdurbhAva liT / tadeva / gaNDasthalapravigalanmadapUrapUrNa gaNDasthalAt kapolapradezAt pravigalataH prasravato madasya madajalasya pUreNa pravAheNa pUrNa paripUrNam / uttitI!H uttartumicchoH / suduruttaraM kaSTenottaraNayogyam / pAsIt / asa bhuvi laG // 58 / / kRtveti / darpoddharaiH darpaNa garvaNoddharaiH prvRddhH| jalagajaiH jale samadabhata (taH) gajaiH / janakRtahalakAri janAnAM senAjanAnAM kutUhalakAri AzcaryakAri / yuddha yodhanam / kSaNaM svalpakAlaparyantam / kRtvA vidhAya / jitakAzinaH jitamAnino jitasaMgrAmiNo vA / kareNapAzcAtyabhAganihitAtmakarAH kareNatAM kariNInAM pAzcAtye pazcAdbhave bhAge nihitAH sthApitA AtmanAM sveSAM karAH yeSAM te| karIndrAH gajendrAH / salIlamadamandapadaM salIlaM vilAsayuktaM madena madajalena mandamalasaM padaM yasmin karmaNi tat0 / jagmaH yayuH / liTa / jAtiH / / 59 / vanyebheti / vanyebhagaNDakaSaNAhitadAnagandhe vanyAnAM vanebhavAnAmibhAnAM gajAnAM gaNDAnAM kapolAnAM kaSaNena karSaNenAhitaH saMbaddho dAnasya madajalasya gandho yasmin tasmin / tarI vRksse| niyantrA hastipakena / niyamanAya bandhAya / nItaH prApitaH / karI gajaH / nijatApanudaH nijasyAtmanastApasya nudo vinAzakasya / asya troH| zAkhAH zikhAH / roSAt kopAt / babhaJja bhajanaM krotism| bhaMjo avamardane liT / apade'pi asthAne'pi / kopaH krodhaH / zreyase sukhAya / rAjoMne una sarovaroMke kinAroMpara utpanna kara diyA, jinake agAdha jalameM ve praveza kara rahe the // 57 // pahAr3I nadiyoMmeM praveza karanevAle senAke hAthiyoMke jhuNDako una ( nadiyoM ) kA jo jala AsAnIse tairane yogya thA, vahI una ( hAthiyoM ) ke gaNDasthaloMse bahe hue madajalake pravAhase pUrNa hokara (bAr3ha jaisI avasthAko pAkara ), lauTanekI icchA karanevAle hAthiyoMke uso jhuNDako AsAnIse tairane yogya nahIM rahA // 58 // darpameM cUra rahanevAle uddhata jalahastiyoMke sAtha, thor3I dera, sainikoMko kautUhalajanaka yuddha karake vijayakA garva karanevAle ve gajarAja hathiniyoMke pichale bhAgoMpara apanI-apanI sUMDa rakhakara vilAsapUrNa mandagatise apane sthAnakI ora cala par3e // 59|| jaGgalI hAthIne apanA gaNDasthala jisa per3ase ghisA thA aura apane madajalakI gandhase sugandhita kara diyA thA, usIse bA~dhaneke lie mahAvata eka hAthIko livAkara jyoMhI pahu~cA, tyoMhI usane kruddha hokara apane santApako miTAnevAle usI per3akI sArI zAkhAoMko tor3a ddaalaa| bAdameM use svayaM garmI sahanI pdd'ii| saca hai ayogya sthAnameM bhI kiyA gayA 2. A jnii| 3. = payaH / 4. = yaH / 5. za ziphAH / 1. ka kha ga gha ma darpoddhate / 6. A bhNj| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 candrapramacaritam [14, 61AnIlanIradanibhaiH pravizAlavaMzai gaiH prvRttmdni:rvaaripuuraiH| reje samunnatamahIruhamUlabaddhastairjaGgamairiva nijAvayavaigirIndraH // 61 / / yatsallakIkisalayaM rucaye rucijJA grAsAntareSu dadire khalu hstipaalaaH| tatpratyutAhitavanasmRti vAraNendra sAvakSameva kavalagrahaNe cakAra // 62 / / uttIrNabhAralaghavaH parito mahokSAH potAmbhasaH zramabhidA naganimnagAnAm / kUlAni babhramurudAraravAH khanantaH zAntya bhavatyupakRtaM va khalapriyeSu // 63 / / na bhavati khalu / arthAntaranyAsaH // 60 // AnIleti / AnIlanIradanibhaiH AnIlAnAmAsamantAnnIlAnAM kRSNanAM nIradAnAM meghAnAM nibhaiH samAnaiH / pravizAlavaMzeH pravizAlA vistIrNA vaMzA: paSThAsthIni', (pakSe) vaNavazca yeSAM taiH / pravRttamadanirjharavAripUraiH pravRttaH sthito madasya ( madajalasya, pakSe) nirjharasya pravAhasya vAriNo jalasya pUraH pravAho yeSAM taiH / samunnatamahIruhamUlabaddhaH samunnatAnAmatyutsedhAnAM mahIruhANAM vRkSANAM mUleSu pakSe budhneSu baddhainiyojitaiH / taiH nAgaiH gajaiH / jaGgamaiH gamanayuktaiH / nijAvayavaiH ( iva ) sa girIndraH maNikUTaH / reje babhau / rAjan dIptI liT / zleSopamA / / 61 // yaditi / rucijJA:6 hastapAlAH gjrksskaaH| yat sallakokisalayaM yat sallakyA gajabhakSyAyAH kisalayaM pallavam / rucaye svAdunimittam / grAsAntareSu grAsasya kavalasyAntareSu mdhyessu| dadira yacchanti sma / DudAJ dAne litt| khalu / tat pratyupAhitavanasmRti pratyupAhitA AnItA vanasyAruNasya smRtiryasya tat, sat / vAraNendraM gajendram / kavala grahaNe kavalasya grAsasya grahaNe svIkAre / sAvajJameva udAsInameva / cakAra karoti sma / liT // 62 // uttIrNeti / uttIrNabhAralaghavaH uttIrNenAvatorNana bhAreNa laghavo laghu ( lAghava-) yuktaaH| pItAmbhasaH potamambho jalaM yeSAM te| udAraravAH udAro mahAn ravo rAvo yeSAM te / zramabhidAM zramavinAzakAriNInAm / naganimnagAnAM nagasya nimnagAnAmApagAnAm / kUlAni tIrANi / khanantaH khananaM kurvantaH / mahokSA: mhaavRssbhaaH| paritaH samantAt / babhramuH bhramanti sma / liT / khalapriyeSu khale piNyAke pakSe durjaneSu priyeSu prIteSu / upakRtaM" krodha kalyANakArI nahIM hotA // 60 // dhore-dhIre sabhI hAthI per3oMke skandhoMse bA~dha diye gaye / ve maNikUTa parvatake jaGgama aGgoMkI bhA~ti suzobhita ho rahe the| parvatake aGga meghoMke samAna hote haiM, bar3e-bar3e bA~soMse yukta hote haiM, bahate hue jharanoMse yukta hote haiM aura unnata vRkSoMkI jar3oMse ghire hue hote haiN| isI prakAra ve sabhI hAthI kAle bAdaloMkI bhA~ti kAle raMgake the, unakI rIr3ha ubharI huI thI, unake gaNDasthaloMse madajalake jharane baha rahe the aura unnata vRkSoMke nIce unake skandhoMse baMdhe hue the // 61 // hAthiyoMkI ruciko jAnanevAle mahAvatoMne, una ( hAthiyoM ) kI ruci bar3hAneke lie bhojanake grAsoMke bIca-bocameM jo sallako vRkSakI naI-naI koMpaleM doM, unhoMne hAthiyoMko jaGgaloMko smRti dilA dI aura ruci bar3hAneke sthAnameM ulTI aruci bar3hA dI tathA unheM kavala gRhaNa karanemeM udAsIna kara diyA // 62 // senAkA bahuta-sA sAmAna bar3e-bar3e bailoMkI pIThapara ladA huA thaa| maNikUTake par3Avapara jyoMho unakI pIThase bojhila sAmAna utArA gayA tyoMhI unheM halkepanakA anubhava hone lgaa| ve bahata thake hae the aura the khuba pyAse / ataH thor3I dera bAda unhoMne thakAna miTAnenAlI pahAr3I nadiyoMkA pAnI piyaa| phira ve DakArate hue aura una nadiyoMke kinAroMko sIMgoM aura agale pairoMse khodate hue cAroM 1. ka kha ga gha ma suvizAla / 2. A i davire / 3. A i vaarnnendrH| 4. A pRSThAsthoni / 5. - adhobhAgeSa / 6. = ruci gajaruci jAnantIti rucijJAH / 7. = rucivardhanAya / 8. = nizcayena / 9. = kisalayama / 10. = yena / 11. za 'gajendram' iti padaM nAsti / 12. = yH| 13. A mhaakssaaH| 14. % upkaarH| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 -14, 66] caturdazaH sargaH chAyAsu yatkSitiruhAM tRNatoyatRptai romanthatatparamukhairvRSabhairbabhUve / tannUnamadhvajaparizrama eva tena vyAjena tairalasanetrayugaizcacarve // 64 / / vicchinnakarNasukhakRnnijakAkalIkamazrAvi kiMnaragaNaiH kaTu kandarasthaiH / bhArAvatArasamaye rasitaM mayAnAM ramyaM kutUhalakaraM na yathA hyapUrvam // 65 // kSudretarakSitiruhAM karabhaiH pravAlajAle bhRzAyatazirodhibhirazyamAne / kSorApadezamagalepramadAzru nanaM yuktaH parArthaghaTane mahatAM pramodaH // 661 kRtahitam / zAntyai upazamAya / kva bhavati kutra bhavati ? arthAntaranyAsaH / / 63 / / chAyAsviti / kSitiruhAM vRkSANAm / chAyAsu anAtapeSu / tRNatoyatRptaH tRNatoyAbhyAM tRNodakAbhyAM tRptaH protH| romanyatatparamukhaiH romanthe carvitacarvaNe tatparaM prAtaM mukhaM yeSAM taiH / vRSabha: anaDudbhiH / babhUve bhUyate sma / iti bhAva liT / iti' yat tat / alasane trayugaiH alasamAlasyayuktaM netrayugaM yeSAM taiH / taiH vRSabhaiH / tena romanthena / vyAjena chadmanA / adhvaparizrama iva mArgazrama iva / cacarve bhakSyate sma / carva adane kamaNi liT / nizcayam / apaha nutiH // 64 // vicchinneti / bhArAvatArasamaye bhArasyAvatArasyAvarohaNasya samaye kaale| mayAnAm uSTrANAm / kaTu niSTharam / rasitaM dhvaniH / andarasthaiH gahvarasthitaH / kinnaragaNaH kinnarANAM devabhedAnA gaNainika raiH / vicchinnakarNasUkhakRnnijakAralIkaM vicchinnayoH sthApitayoH (vicchinnA avaruddhA) karNayoH zrotrayoH sukhakRtAnandakaro nijAnAM sveSAM kAkalI yasmin karmaNi tat / abAvi zrUyate sma / zru zravaNe karmaNi luGa / aparvaM navInam / yathA hi kutUhalakaram Azcaryakam / tathA hi ramyaM manoharaM vastu na-kutUhalakaraM na bhavati. apUrva vastu yathA kutUhalakaraM tathA ramyaM vastu kutUhalakaraM na bhavatItyarthaH / atra tu yo ( kiM- ) narANAM nijakAkalIdhvanI ramyo'pi apUrNana pUrvasmin matatvAt (?) ( so'pUrvo na; pUrvasminnapi samaye zrutatvAt ) / bhayAnAM dhvanira pUrvaH prAgazrutatvAt / ata (va madhura mapi svakIyaM taM hitvA sa eva zruta ityabhiprAyaH / arthAntaranyAsaH / / 65 / kSudreti / kSudretarakSitiruhAM kSudrANAm (kSudrebhyaH ) itare mahAntasteSAM kSitiruhAM vRkSANAm / pravAlajAte pravAlAnAM pallavAnAM jAte samUhe / bhRzAyata zirodhimiH bhRzamatyantamAyataH ( tA) zirodhi: kandharo ( rA ) yeSAM taiH / karabhaiH uSTraH / azyamAne bhakSyamANe sati / kSArApadezaM kSIramityapadezaM vyapadezayuktam / pramadAzru Anda pa / agalat asravat / gala vimocane laG / nUnaM mahatAM mahApuruSANAm / parArthaghaTane pareSAmanyeSAmarthasya prayojana ghaTane saMpAdane / pramodaH saMtoSaH / yuktaH yogyaH / arthAntaranyAsaH ora vicarane lge| kyA khala ( khalI ) janoMse prema karanevAloMke sAtha kiyA gayA upakAra kahIM unheM zAnta karanevAlA ho sakatA hai ? // 63|| ghAsa-pAnIse tRpta hokara ve baila vRkSoMkI chAyAmeM baiThakara evaM Alasa bhare netroMko banda karake rauMtha-pAgura karane lge| yaha dekhakara aisA jAna par3atA thA mAno ve roMyake bahAne mArgake parizramakA carvaNa kara rahe hoM // 64 // bojha utArate samaya U~ToMne jo karNa kaTu zabda kiyA, use guphAoMmeM baiThe hue gandharvoke gaNane apane saGgItakI, kAnoMko sukha denevAlI madhura dhvaniko banda karake sunaa| saca to yaha hai ki sundara vastu vaisA kautUhala utpanna nahIM karatI jaisA apUrva vastu karatI hai| UMToMkA saGgIta gandharvoko bilakula nayA thA, ata: use unhoMne apanA saGgIta banda karake sunA // 65 // U~ToMne apanI gardanako khUba lambA karake jaba bar3e-bar3e per3oMkI naI-naI pattiyoMko khAnA zurU kiyA, taba use dUdha jharane lagA, dUdha kyA jharane lagA, usake bahAnese nizcaya hI unake harSAzru bahane lge| paro 1. A i dezamagamat : 2. apramadAzramantra / 3.= saMtRSTaiH / 4. = saMlagnaM / 5. A 'iti nAsti / 6. = nizcayena / 7. za mayUnAm / 8. za madhuramadhura / 9. = kSIrApadezaM yathA syAttathA / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 candraprabhacaritam candrAkArasthalamamalinottaGgaDiNDIrapiNDazvaJcadvAjivrajamaviratodbhAntakallolamAlaH / sarpanmattadvipamabhisarannakracako jayettaM skandhAvAraM yadi kathamapi syAdapAraH payodhiH // 67 // iti tatra girau niviSTasainyaM caravakrAdavagamya padmanAbham / svabalena samaM sametya kopAtpRthivIpAlanRpo'ntike babhUva // 68|| tayordvayorapi nRpayoH pratApinorvilokituM balamiva jAtakautukA / samAyayau sapadi zazAGkabhUSaNA vibhAvarI vikasitatArakekSaNA ||66|| // 66 // candreti / amalinottuGga DiNDorapiNDaH amalinaM (naH) nirmalam ( 3: ) uttuGgAnAmunnatAnAM DiNDIrANAM phenAnAM piNDaM ( NDa: ) yasya saH / aviratodbhrAnta kallolamAla: aviratamanavaratamudbhrAntA UrdhvaM gatA kallolAnAM taraGgANAM mAlA yasya saH / abhisarannakracakraH abhisarat luThat' nakrANAM' jalacaravizeSANAM cakraM yasya saH / payodhiH samudraH / candrAkArasthUlaM candravadAkAraM zubhrAkAraM sthUlaM paTamaNDapo yasya tam / 'dRSyaM sthUlaM paTakuTI' iti vaijayantI / caJcadvAjivrajaM caJcan bhrAjamAno vAjinAmazvAnAM vrajaH samUho yasya tam / sarpanmattadvirSaM sarpantassaMcaranto mattadvipA madagaja / yasmin tam / taM skandhAvA padRNaM / yadi kathamapi kena prakAreNApi / jayet vijayet / ji zrI abhibhave / liG / tahi apAraH syAt / yathAsaMkhyam ||67 // itIti / iti evam / niviSTasainyaM niviSTasenam / padmanAbhaM padmanAbhabhUpam / caravaktrAt carANAM bhRtyAnAM vaktrAd mukhAt / avagamya jJAtvA / pRthivIpAlanRpaH pRthivIpAlabhUpaH / svabalena svasenayA / samaM sAkam / kopAt krodhAt / sametya Agatya / antike padmanAbhasya senA " samIpe / babhUva bhavati sma ||68 / / tayoriti / pratApinoH pratApayuktayoH / tayoH dvayoH api padmanAbha pRthivIpAla bhUpayoH / balaM caturaGgasainyam / vilokituM vIkSaNAya iva / jAtakautukA jAtAzcaryA / zazAGkabhUSaNA zazAGkazcandra eva bhUSaNamAbharaNaM yasyAH sA / vikasitatArakekSaNA vikasitA uditA tArakA nakSatrANi tA eva IkSaNe nayane yasyAH sA / vibhAvarI rAtriH / [ 14, 67 - pakAra karate samaya bar3oMko pramoda manAnA hI ucita hai || 66 || isa par3Ava aura samudra meM adbhuta sAmya hai / par3Ava meM candramAke AkArake gola aura zubhra tambU tane hue haiM; samudra meM nirmala tathA unnata phenarAzi hotI hai / par3AvameM caJcala ghor3e haiM; samudrameM lagAtAra uThane aura ghUmanevAlI bar3I-bar3I lahareM hotI haiM / par3Ava meM madamAte hAthI haiM; samudrameM idhara-udhara ghUmanevAle bar3e-bar3e magara-ghar3iyAloMke jhuNDa hote haiM / itanI samAnatA honepara bhI yadi samudra kisI prakArase par3Ava - ko jIta le to use apAra mAnA jA sakatA hai || 67 || isa taraha usa maNikUTa parvatapara padmanAbha apanI caturaGgiNI senAke sAtha ThaharA huA hai, yaha samAcAra apane guptacarase jAnakara rAjA pRthivIpAla bar3e krodhase senA ke sAtha usake nikaTa A pahu~cA || 68 || una donoM pratApI narezoMke balako dekhaneke lie mAno kautUhala vaza rAtri - jo candramArUpI maNDanase maNDita hai aura jisake camacamAte hue tArArUpI netra khule haiM - A gaI, arthAt rAtri ho gaI // 66 // 1. = itastato gacchat / 2. = makarANAM / 3. A mataMgajAH / 4 = zibiram / 5 = kenApi prakAreNa / 6. A 'jI' iti nAsti / 7. za leG / 8. A prasRSTasenam / 9 = guptacarANAm / 10. za 'pRthivIpAlanRpa:' iti nAsti / 11. = senAyAH / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 - 14, 71] caturdazaH sargaH tasyAM rakSAM zrutaparabalaH saMvidhAya svasainye kiMcitkRtvA saha nijabhaTai visaGagrAmacarcAm / zritvA zayyAM zayanabhavane bhAsurAM padmanAbhastasthau dhIraH samadanitAliGganAdyevinodaiH / / 70 // bhuvanabhavanadIpIbhUtabimbe niyatyA gatimudayaviruddhAM nIyamAne mRgAGke / mukulitatanutArAlocanA lokayantI virahamiva tadIyaM sA vililye triyAmA 71 // ||iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candraprabhacarite mahAkAvye caturdazaH sargaH // 14 // sapadi zIghram / samAyayo AjagAma / liTa / rUpakam // 69 / / tasyAmiti / dhIra: dhairyyuktH| padmanAbhaH padmanAbhanRpaH / tasyAM rAtrI / zrutaparabala: zrutamANitaM parabalaM zatrusainyaM yena saH / svasainye rakSA rakSaNam / saMvidhAya kRtvA / bhAvisaGgrAmacarcA bhaviSyataH saGgrAmasya carcA vicAram / nijabhaTaiH svayodhRbhiH / saha sAkam / kiMcit alpakAlaparyantam / kRtvA vidhAya / zayanabhavane zayanasya bhavane gRhe / bhAsurAM bhAsanazIlAm / zayyAma AsikAH / zritvA prApya / samadavanitAliGganAdyaiH samadAnAM saMtoSa sahitAnAM vanitAnAM nArINAmAliGganAyaiH parirambhaNAdyaH / vinodaiH vilAsaiH / tasthau AsAM cke| liT // 70 // bhuvaneti / bhavanabhavanadIpIbhatabimbe bhavanaM jagata tadeva bhavanaM gahaM tasya dopIbhUtaM bimbaM maNDalaM yasya tasmin / mRgAr3e candre / udayaviruddhAm udayasyotpatteviruddhAM pratikUlAm / gatim astamayam / niyatyA daivavazena nIyamAne gamyamAne / mukulitatanutArAlocanA mukulitA pihitA tanu: svarUpaM yAsAM tA mukalitatanavaH tArAstArakAH, tA eva locane nayane yasyAH sA / sA triyamA nishaanggnaa| tadIyaM candrasaMbandhinam / virahaM viyogam / lokayantIva vIkSamANeva / vililye vilInA, vilayaM gatetyarthaH / loG zleSaNe / liT / utprekSA // 71 // iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candrapramacarita mahAkAvye tadvyAkhyAne ca vidvanmanovallamAkhye caturdazaH sargaH // 14 // uso rAtrimeM dhIra-vIra rAjA padmanAmane zatru-senAke Aneke samAcAra sunakara aura usakI zaktikA pUrA patA lagAkara apanI senAmeM rakSAkA prabandha kiyA, evaM kucha samaya taka apane sainikoMke sAtha bhAvi yuddhake bAre meM vicAra-vimarza kiyaa| isake pazcAt zayanAgArameM ratnoMse jagamagAtI huI sejapara jAkara, apanI sagarva ( padmanAbhakI vIratApara garva karanevAlI ) rAniyoMse AliGgana Adi vinoda karake leTa gayA // 70 // saMsAra rUpI gharameM jisakA bimba dIpaka svarUpa hai usa candramAko niyati ( adRSTa ) jaba udayase viparIta ( asta ) avasthAmeM le jAne lagI, taba rAtrine apanI kAyAko sameTa liyA aura tArArUpI netroMko muMda liyA, aura phira candramA ( pati ) ke virahako dekhakara hI mAno vaha vilIna ho gaI // 71 / / isa prakAra mahAkavi vIranandi viracita udayAGka candraprama carita mahAkAvyameM caudahavA~ sarga samApta huA // 14 // 1. A i tasthe / 2. = palyaGkam / 3. A 'AsikAH' iti nAsti / 4. A saMtApa / 5. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'locayantI' ityeva samavalokyate / 6. za ling| 7. A sargaH samAptaH / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 candrapramacaritam [15, 1 [ 15. paJcadazaH sargaH] dvayaSAmapyatha prAtaH sthAvaretarabhUbhRtAm / udasthAtkaTakakSobhI saMnAhapaTahadhvaniH // 2 / / tasminnamvuda gambhIre digantaravisarpiNi / prakampa bhUrapi prApadAstAM ripupatAkinI / / 2 / / mado madoddhatAkArairdikkuJjarakularapi / tatyaje trastacetobhirarikITeSu kA kathA / / 3 / / bhaTAnAM bhAvisaGagrAmabhavadutsAhazAlinAm / manAMsyAzire harvapUMSi pulakodgamaiH // 4 // dvayeti / atha 2rAtrivigamAnantaram / prAtaH vibhAte / dvayeSAm [ Apa ] dvAvayavI yeSAM teSAm / sthAvareta rabhUbhRtAM sthAvarAzcetare ca jaGgamAzca te ca te bhUbhRtazca sthAvaretarabhUbhRtaH teSAM sthAvaretarabhUbhRtAmparvatAnAmitarabhU bhUtAM rAjJAmapi / kaTakakSobhI kaTakAni taTAni, pakSe kaTakaM senAM kSobhI saMcalanazIlaH / saMnAhapaTa dhvani: saMnAhasya saMgrAmasUcakasya paTahasya bheryA dhvani: shbdH| udasthAt vyApnoti sma / luGa / zleSa:4 // 1 // tarimanniti / ambadagambhIre ambudavad gambhIraM yasya tasmin / [tasmin ] paTahadhvano / digantaravipiNi digantarANi digvivarANi viiiNa vyApini sati / bharapi mirapi / prakampa caMcalam / prApat prApnoti sma / Apla vyAptau luG / 'sati zAsti-' ityAdinA aG-pratyayaH / ripupatAkinI ripUNA zatRRNAM patAkinI senaa| AstA tiSThatu / atizayaH // 2 // mada iti / madoddhatAkAraiH madenoddhata AkAro yeSAM tai: / trastacetobhiH trastaM bhotaM ceto mAnasaM yeSAM taiH / dikkajarakalarapi dikSa dizAsa vidyamAnAM kujarANAM 1 kulnivhairpi| madaH garvaH / tatyaje tyajyate sma / tyaja hAnI karmaNi liT / ripukITeSu rizva eva 12kI TAstaSu / kA kathA kA vArtA / / 3 / / bhaTAnAmiti / bhAvisaMgrAmabhavadutsAhazAlinAM bhAvinA bhaviSyatA saMgrAmeNa raNena bhavatA jAyamAnenotsAharasena zAlinAM saMpannAnAm / bhaTAnAM yoddhaNAm / harSeH saMtoSaH / manAMsi mAnasAni / pulakodgamaiH pulakAnAM romAJcAnAmudgamairutpAdaiH / vapUMSi zarIrANi / Ana isake pazcAt prabhAta hote hI yuddhako bherI baja uThI / usakI dhvanine sthAvara bhUbhRtmaNikUTa parvata aura jaGgama bhUbhRt-padmanAbha, ina donoMke kaTaka ( madhyabhAga aura chAvanI ) meM kSobha utpanna kara diyA / / 1 / / meghagarjanake samAna gambhIra usa dhvanike digdigantavyApI honepara pRthvI bhI kAMpa uThI phira zatrusenAke kampanake bAremeM to kahanA hI kyA hai ? // 2 // bherIkI AvAja sunakara madoddhata diggajoMke kulakA dila dahala uThA aura usane mada chor3a diyAusakA madajala sUkha gayA tathA ghamaNDa cUra ho gayA phira kSudra zatrukIToMkI to bAta hI kyA hai ? // 3 / honevAle yuddhake utsAhase yukta sainikoMke mana harSase aura zarIra romAJcase vyApta ho 1. 'nambadhiga / 2. za ardhraatri| 3. = kSobhayatItyevaM zIlaH / 4. za 'zleSaH' iti nAsti / 5. = gAmbhIrya / 6. za 'paTahadhvanau' iti nAsti / 7. = visarpatItyevaM zolastasmin / 8.= cAJcalyam / 9. A laGa / 10. = apattizca 11. = diggajAnAM / 12. A 'koTA: kramayaH' iti samupalabhyate, paramito'gre 'teSu' iti padaM noplmrte| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15, 8] paJcadazaH sargaH hRSyadaGgatayA sadyaH sphuTatpUrvaraNavaNaiH / vIrairvIrarasAviSTaiH saMnaddhamupacakrame // 5 // kazcittanucchadaM yogyaM samare samarekhakam / dehe hRSyatyaparyAptaM nAmuJcannA mucatpunaH // 6 // tava saMnahanaM nAtha lghubhuutmivaadhunaa| ityUce svakarasparzAtpuSTAGgaH ko'pi kAntayA // 7 / / zRGgAradviguNIbhUtairamAti pulakaistanau / saMnAhe'nyasya caturA kSaNamantardadhe priyA / / 8 / / zire2 vyApnuvanti mma / Apla vyAptI liT / 'nak ca-' ityAdinA nagAgamaH // 4 // hRSyaditi / hRSyadaGgatayA hRSyata saMtUSyadaGga yasya tasya bhAvaH tyaa| sahAH tatkSaNam / sphuTatpUrvaraNavaNa sphuTad bhinat pUrveNa raNena saMjAtaM vraNaM yeSAM taiH / vIrarasAviSTaiH vIrarasenAviSTa: praviSTaH / vIraiH vIrapuruSaiH / saMnaddhaM saMnahanAya / upacakrame prArabhyate sma / krama pAdavikSepe karmaNi liT / / 5 / / kazciditi / kazcit ekH| nA puruSaH / hRSyati harSa gate / dehe shriire| aparyAptam agRhiitm| samarekhakaM samA samAnA rekhA yasya tat, caturasramiti bhAvaH / samare saMgrAme / yogyam ucitam iti / tanucchadaM kavacam / amuJcat atyajat / punaH pazcAt / nA anyaH puruSaH / Amucat dharati sma / muclu mokSaNe luG / kazcidvIraH kavacaM tyaktavAn kazcid bhIru dharatismetyarthaH / paryAyoktiH // 6 // taveti" / svakarasparzAt svasyAH kAntAyAH karasya hastasya sparzAt / puSTAGgaH"tuSTAGgaH / ko'pi kazcit / kAntayA vanitayA sAkam (?) / iti vakSyamANaprakAreNa / Uce ucyate sma / brahya vyaktAyAM vAci karmaNi liT / 'asti bruvo bhUvacau' iti vacAdezaH / nAtha bho nAtha / tava te / saMhananaM kavacam / adhunA idAnIm / laghubhUtamiva alpIbhUtamiva / rAjatIti zeSaH / upamA // 7 // zRGgAreti / anyasya parasya / zRGgArAdvi guNIbhUtaiH zRGgAreNa zRGgArarasena dviguNIbhUtai dviguNajAtaH / pulakaiH romAJcaiH / tanau zarIre / saMnAhe saMnahane / amAti apramANe (te) sati / caturA prauDhA / priyA kAntA / gaye / / 4 / / yuddhakI khuzImeM yoddhA apane zarIra meM phUle nahIM samA rahe the| unake pichale yuddhoMke ghAva phUTa kara baha rahe the, kintu ve vIra, vIrarasake AvezameM the, ataeva yuddha kI taiyArI karanemeM laga gaye // 5 // eka puruSane saGgrAmake harSase zarIra phUla jAnepara choTe par3anevAle kavacako-jo usIko rekhAoMke mApase banAyA gayA thA, aura yuddha meM jisakA pahananA ucita thA-chor3a diyaa| phira use dUsare puruSane pahana liyA // 6 // 'nAtha ! ApakA zarIra isa samaya ( isa bar3e kavacakI dRSTise ) kucha choTA-sA pratIta ho rahA hai,' yaha kahate-kahate priyAne jyoM hI apane hAthase usake zarIrakA sparza kiyA tyoM hI vaha ( navayuvaka-pati ) khUba hRSTa-puSTa ho gayA // 7 // anya navayuvakake zarIrameM zRGgArase romAJca dUne ho gaye aura kavaca choTA par3a gyaa| yaha dekhakara usakI catura patnI kucha kSaNoMko usakI A~khoMse ojhala ho gaI--anyatra jAkara chipa 1. A i naamucnnaa| 2.=vyAptAni / 3. A za tatkSaNe / 4. = yuktaH / 5. A dhoraiH| 6. za saMnAhanAya / 7. = laghutAM gatam / 8. A muccha / 9. A vIraH / 10. za tadeti / 11. = pInAGgaH / 12. A ladhvIbhUtaM / 13.= atizayoktiH / 14. = dviguNatAM gataiH / 15. = kavaceH / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 candraprabhacaritam [ 15, 9ripurossaarunniibhuutcchvicchuritknnttkaiH| reje saMdhyAghanA kArairbhASitArighaTai TaiH / / 6 / / bhUribhairavadhIrAyAH ruSTaiH pratigajazruteH / / bhUribhairavadhIrAyA samadAnaiH svapANinA / / 10 / / puNyaiH kavacitasyAsya kiM kRtyamaparaM mayA / itIva nRpateraGge saMnAho'niSThayAvizat // 11 // jayalakSmIpariSvaGgavyavAyana mmaamunaa| kimityAsId yuveSasya saMnAhe nAtigauravam / / 12 / / kSaNam alpakAlaparyantam / antardadhe vyvhitaa| DudhAna dhAraNe ca liT // 8 // ripviti / ripuroSAruNI. bhUtacchavicchuritaka GkaTa: ripuSu zatruSu jAtena roSeNa kopenAruNIbhUtayA lohitayA chavyA kAntyA cchuritaH kaGkaTaH kavavo yeSAM taiH / saMdhyAghanAkAraiH saMdhyAyAH saMdhyAkAlasya ghanasya meghasyAkAra ivAkAro yeSAM taiH / bhISitArighaTaiH bhISitA vibhISitA aroNAM zatrUNAM ghaTaH ( ghaTA ) samUho yastaiH / bhaTaiH yoddhRbhiH / reje / liT / upamA // 9 // bhUriti / bhUribhairavadhIrAyA: bhUryA bahulAyA bhairavyA bhayaMkarAyA dhIrAyAH sthirAyAH" / pratigajazruteH pratigajAnAM pratikUlakariNAM zrutervaneH sakAzAt / ruSTaH kupitaiH / irAyAH surAyAH / samadAnaH samaM samAnaM dAnaM madajalaM yeSAM taiH| ibhaiH karibhiH / [svapANinA svakareNa / bhUH pRthivI] / avadhi tADayate sm| hana hiMsAgatyoH karmaNi luGa / yamakam // 10 // puNyairiti / puNyaiH zuma karmabhiH / kavacitasya AcchAditasya / asya raajnyH| mayA / aparam anyat / kRtyaM kAryam / kiM vartate ? / itI evamiva / nRpateH padmanAbhasya / aGge dehe / saMnAhaH kavacAdisaMnAhaH / aniSThayA" anisstthaavsthyaa| avizat vizati sma / viza pravezane laGa // 11 // jayeti / jayalakSmIparipvaGgavyavAyena" jayalakSmyAH pariSvaGgenAliGganena vyavAyena vyavahitena / amunA anena saha / mama me| kiM prayojanam ? iti / yuvezasya suvarNanAbhasya / saMnAhe ' saMnAhakaraNe / atigoravam atimahattvam / nAsIt nAbhUt / asa bhuvi laGa" / AkSepaH (?) // 12 // gayI // 8 // zatruoMke prati roSa honese sainikoMke netra lAla ho gaye aura unakI lAla kAntise unake kavaca bhI lAla ho gaye / ataeva ve sandhyAkAlIna meghoMke samAna ho gye| unheM dekhakara zatrumaNDala bhayabhIta ho gyaa| usa samaya unakI zobhA dekhate hI banatI thI // 6 / / zatruoMke hAthiyoMkI bahuta bhayAvanI aura gambhIra ciMghAr3a sunakara (gandhakI dRSTise) madyake samAna madajala bahAnevAle, padmanAbhake hAthiyoMne apanI sUMDase pRthivIkA tADana zurU kara diyA // 10 // 'rAjA padmanAbha pahalese hI puNyakA kavaca pahane hue hai-mujhe jo kAma karanA cAhie, use puNya pahalese hI kara rahA hai, aba isase adhika isakA aura kyA kAma hai, jo majhe karanA cAhie', mAno yahI socakara niSThA na rahanepara bhI kavacane padmanAbhake zarIrameM praveza kiyA-padmanAbhane kavaca pahanA // 11 // 'jayalakSmIke AliGganameM vyavadhAna DAlanevAle isa kavacase mujhe kyA kAma hai', mAno yaha socakara yuvarAja suvarNanAbhako kavaca pahananeke viSayameM vizeSa mahattva pratIta nahIM huA 1. a saMdhyAyanA / 2. i gajazrutaH / 3. A i mamAdhunA / 4. a gauravaH / 5. A 'ca' nAsti / 6. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu ca mUlAsu 'kaNTakaiH' ityeva samupalabhyate / 7. za cchuritaM kaGkaTaM kvcN| 8. za bhISito vibhaassitoN| 9. A 'vibhISitA' iti nAsti / 10.= gbhiiraayaaH| 11. A zuddhAyAH / 12. 'irA bhUvAksurA su syAt' ityamaraH / 13.= tADitA / 14. A 'yamakam' iti nasti / 15. A sukhk| 16. = saMnAhena / 17. - asmAddhetoriva / 18. = anAsthayA / 19.=jayalakSmyAH pariSvaGga AliGgane vyavAsena vyavadhAnena / 'vyavAyastu maithunavyavadhAnayoH' anekA0 3 / 533 / 20. = saMnAhena / 21. = kavace / 22. A luGa / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -15, 16] paJcadazaH sargaH tejo mUrtamivAtmIyaM sudurbhedmraatibhiH| babhA bhImaratho bibhratkavacaM vikacAnanaH / 13 / / abhUdvaimaratheraGge samarotkarSazAlinaH / dvitIya iva saMnAho dhanakaNTakitacchavau // 14 // dInAnAthakRtotsargaH sa jayazrIsamutsukAn / prasAdaiH pUjayAmAsa sAmantAn raNadIkSitAn // 15 // bhImaM bhAsuravAsobhiH subhImaM mnnikngknnaiH| makuTena mahAsenaM senaM mauktikamAlayA // 16 // teja iti / AtmIyaM svakIyam / 'dozccha:' iti cha-pratyayaH / mUrta sAkAramiva / teja: 'pratApaH (pam) / arAtibhiH zatrubhiH / sudurbhedaM suduHkhena mahatA kaSTena bhedaM bhedyam / kavacaM tanutram / bibhrat dharat / vikacAnanaH vikacaM vikasitamAnanaM mukhaM yasya saH / bhImarathaH bhImarathabhUpatiH / babhI rarAja / liT / upamA // 13 // abhUditi / samarotkarSazAlinaH samarasya saMgrAmasyotkarSeNa zAlina: saMpannasya / bhaimaratheH bhImarathasyApatyaM bhaimarathistasya / 'ata ij' iti iJ-pratyayaH / bhImarathaputrasya' mahIdharAkhyasya / ghanakaNTakitacchavo ghanA sAndrA kaNTakitA romAJcayuktA chaviH kAntiryasya tasmin / ane zarIre / saMnAhaH saMnahanam / dvitIya iva apara iva / abhUta / upamA // 14 // dIneti / dInAnAthakRtotsarga: dInebhyo daridrebhyo'nAthebhyazca kRto vihita utsargastyAgo yena saH / saH padmanAbhaH / jayazrIsamutsukAn jayazriyAM jayalakSmyAM samutsukAn mAsaktAn / raNadIkSitAn raNadIkSAyuktAn / sAmantAn bhUpatIn / prasAdaH vastrAdisatkAraiH / pUjayAmAsa satkaroti sma // 15 // bhImamiti / bhAsuravAsobhiH bhAsura smaanshiilairvaasobhirvstraiH| bhImaM bhImarAjam / maNikaGkaNaiH maNibhinimitaiH kaGkaNaiH krbhuussnnH| subhImaM subhImarAjam / makuTena kirITena / mahAsenaM mahAsenarAjam / mauktikamAlayA mauktikairmuktAphalanirmitayA mAlayA mAlyena / // 12 // apane pratApakI mUrti sarIkhe pratIta honevAle, zatruoMke dvArA durbhedya kavacako dhAraNa karake bhImarathakA ceharA khila uThA aura usa samaya vaha bar3A sundara mAlUma par3a rahA thA // 13 // yaddhakalAke utkarSase vibhUSita bhaimarathI-(rAjA bhImarathake putra) ke saghana romAJcase yukta zarIrameM kavaca aisA jAnA par3atA thA mAno dUsarA ho| romAJca pahale kavacakI bhAMti suzobhita ho rahe the aura lauha kavaca usake Upara pahane hue dUsare kavacakI bhAMti pratIta ho rahA thA / / 14 / / padmanAbhane dIna aura anAthoMko dAna diyA tathA vijayalakSmIko pAneke lie utsuka, saGgrAmakI dIkSA lenevAle sAmantoMko upahAra dekara sammAnita kiyaa-||15|| bhImako camacamAte vastra, subhImako maNikaGkaNa, mahAsenako mukuTa, senako motiyoMkI mAlA, citrAGgako cUDAmaNi, paraMtapako lambI mAlA, kaNThako kaNThI, sukuNDalako kuNDala, bhImarathako amUlya maNi aura mahIrathako manohara hAra-isa taraha apane sundara AbhUSaNa upahArameM dekara catura padmanAbhane 1. = AtmIyaM mU teja iva / 2. A za tejaH pratApaH / mUrta sAkAramiva / AtmIyaM svakoyam / 3. utprekSA / 4. = zobhinaH / 5. A bhImarathasya putrasya / 6. za ghanA sNgraamknnttkitaa| 7. = utprekssaa| 8. A 'ca' nAsti / 9. zadeg diprsaadstkaaraiH| 10. 'mukUTena' iti pAThaH sarvAsU pratiSu / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 candrapramacaritam [ 15, 17cUDAratnena citrAGgaM prAlambena paraMtapam / ratnakaNThikayA kaNThaM kuNDalAbhyAM sukuNDalam // 17 // anarghamaNinA bhImarathaM hAreNa hAriNA / mahIrathaM svAbharaNaizcaturaH saJcakAra saH / / 18 / / (kulakam / ) anyo'pi yasya yo yogyaH sannAhesturago rth| vAraNo vA vizeSajJastatsAdakRta taM nRpaH // 16 // senA senA yatI baddharAjirAjisamutsukA / cakre cakraSukhaGgAstrasArA sArAtisAdhvasam // 20 // sajjIkRtaM mahAmAtrai ropitAstre purodhsaa| vanakelimathAruhya niragAdabhizatru sH||21|| rathinA yuvarAjena so'nusane nraadhipH| airAvatasamArUDho raviNeva surAdhipaH / / 22 / / senaM senarAjam // 16 / / cUDeti / cUDAratnena cuuddaamnninaa| citrAGgaM citrAGgarAjam / prAlambena suvarNamayayajJopavItena / paraMtapaM paraMtaparAjam / ratnakaNThikayA ratnakaNThAbharaNena / kaNThaM kaNTharAjam / kuNDalAbhyAM karNaveSTanAbhyAm / sUkuNDalaM sukuNDalarAjam // 17 // anagheti / anarghamaNinA anarpaNAmalyena maNinA ratnena yaktena / hAriNA manaHprItikAriNA. hAreNa / bhImarathaM bhImaratharAjama / svAbharaNa: anarghAbharaNaH / mahIrathaM mahIratharAjama / caturaH prauDhaH / saH pdmnaabhH| saccakAra satkaroti sma / dIpakama / / 18 / / anya iti / anyo'pi paro'pi / yaH / sannAhaH tanutrAdiH / turagaH azvaH / rathaH syandanaH / vAraNa: gjH| yasya rAjJaH / yogyaH ucitaH / tam / vizeSajJaH sakalajJaH / nRpaH padmanAbhaH / tatsAt teSAmadhInam / akRta avidhAta ( vyadhAta ) / luGa // 19 / / seneti / senA hanena svAminA saha vartate iti senaa| yatI gacchatI baddharAjiH baddhA racitA rAjiH paktiH / AjisamatsukA Ajo saMgrAme samutsukA AsaktA / cakreSu khaGgAstrasArA cakreNa cakrAyudhena iSuNA bANena khaDrena astreNa mantrAyudhena ca sArA utkRSTA / [sA] senA cam. / arAtisAdhvasam arAtonAM zatrUNAM sAdhvasaM bhayam / cakre cakAra / liT / yamakam // 20 // sajjIti / atha anntrm| saH pdmnaabhH| mahAmAtraiH hastizikSakaiH / sajjIkRtaM saMnaddhIkRtam / purodhasA purohitena / ropita straM ropitaM pUritaM ( ropitAni pUritAni astrANi yasmin tam ) / vanake li banakelinAmagajam / Aruhya / abhizatru zatrorabhimukham / niragAt nirjagAma / iNa gatI luGa / jAtiH / / 21 // rathineti / saH narAdhipaH pdmnaabhH| airAvatasamArUDhaH airAvataM devagaNa smaaruuddhH'| surAdhipaH surANAM devAnAmadhipa indrH| raviNeva sUryeNeva / saba rAjAoMkA satkAra kiyA // 16-18 // kavaca, ghor3A, hAthI tathA ratha Adi aura bhI jo padArtha jisake yogya thA, use vizeSatAke pArakhI rAjA padyanAbhane, usIke adhIna kara diyA // 19 // cakra, bANa, khaGga Adi astra-zastroMse susajjita, yuddha ke lie utsuka, svAmI sahita. aura paMktibaddha hokara AgekI ora jAtI haI. padmanAbhakI usa senAne zatraoMko bhaya utpanna kara diyA // 20 // isake bAda jise mahAvatoMne sajAyA aura jisake Upara purohitane astra rakha diye , usa vanakeli nAmaka hAthIpara savAra hokara rAjA padmanAbha zatrukI ora cala diyA // 21 // yuvarAja suvarNanAbhane rathapara savAra hokara rAjA padmanAbhakA anugamana kiyAAge rAjA calA jA rahA thA aura usake pIche yuvarAja / jaise airAvatapara car3he hue indrakA 1. ka kha ga gha 'kulakam' nopalabhyate / 2. ma sa vAhasturagoM / 3.= saccakAra / 4. = saccakAra / 5. = spakIyairAbharaNaiH / 6. A avIrAt / 7. = gcchntii| 8. = yayA saa| 9. = astrAyudhena / 10. A za sajjeti / 11. za ArUDhaH / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIE 15, 27 ] paJcadazaH sargaH nagottuGgaM samAruhya nAgendraM raNavigraham / tamanvagAdbhImarathaH pratApa iva pUSaNam // 23 // parijvalanmahAstraughaM rathaM sArathisajjitam / manorathamivAsthAya nirjagAma mahorathaH ||24|| paritaH parivavrustamanye'pyetya narAdhipAH / caturaGgabalopetAzcaturambudhivizrutAH ||25|| prayANaMtUryanirghoSa saMmilatsarva sainikA' / sAsI va hAdisaMkhyeva vyaktayattA na vAhinI // 26 // visasvAna zivA tasya vAmataH zivazaMsinI / tAmeva dizamAzritya rarAsa mRdu rAsabhaH ||27|| 353 rathA rathArUDhena / yuvarAjena suvarNanAbhena / anusasre anugamyatesma / upamA // 22 // | nageti / bhImarathaH bhomaratharAjaH / nagottuGgaM ta iva parvata ivottuGgamunnatam | raNavigrahaM raNavigrahanAmadheyam / nAgendra" gajendram / samAruhya / pUSaNaM sUryam / pratApa iva teja iva / taM yuvarAjam / anvagAt anugacchatisma / upamA ||23|| parIti / parijvalanmahAstraughaM parijvalan prajvalan mahAstrANAM mahAmantrAyudhAnAmogho yasmin tam / sArathi - sArathinA sajjitaM saMnaddham / manorathamiva manaH saMtoSamiva / rathaM syandanam / AsthAya Aruhya / mahIrathaH mahIratharAjaH / nirjagAma niragAt ||24|| parita iti / caturambudhivizrutAH caturambuSIn catu:samudraparyantaM vizrutAH prasiddhAH / caturaGgabalopetA caturaGgeNa caturavayavena balena senayA upetA yuktAH / anye [ api ] pare'pi / narAdhiyAH bhUmipAH / etya gatvA / taM padmanAbham / paritaH samantAt / parivavruH parivRNvanti sma / vRJ varaNe liT // 25 // prayANeti / prayANatUryanirghoSasaMmilatsarvasainikA prayANasya niryANasya tUryasya vAdyavizeSasya nirghoSeNa raveNa saMmilanto rAzIbhavantaH sarve nikhilAH sainikA maTA yasyAM sA / sA vAhinI senA / bahvAdisaMkhyeva bahvAdireva saMkhyA sev| Adizabdena yUthagaNa ityAdi / vyakteyattA ] vyaktA spaSTA iyattA etatpramANatA yasyAH sA / na bhavati / upamA ||26|| vivasvAnerti / tasya padmanAbhasya vAmataH vaambhaagtH| zivazaMsino zivasya zubhasya zaMsino sUcinI / zivA zRgAlI " / visasvAna 2 ninAda / svana zabde liT / tAmeva vAmarUpAmeva / dizaM dizAm | Azritya Agatya / rAsabhaH kharaH / mRdu mRdulaM yathA tathA / 0 pahAr3a ke samAna unnata raNavigraha sUrya ( jo rathapara savAra rahatA hai ) anugamana karatA hai ||22|| nAmaka gajarAjapara car3hakara bhImarathane yuvarAjakA anugamana kiyaa| jaise pratApa sUryakA anugamana karatA hai ||23|| camacamAte hue bar3e-bar3e astroMke samUhase yukta, sArathIke dvArA sajAye gaye aura manorathake samAna pratIta honevAle rathake Upara baiThakara rAjA mahIratha, bhImaratha ke pIche-pIche calane lagA ||24|| cAroM samudroM taka prasiddha aura bhI rAje-mahArAje caturaGgiNI senAoM ko apane sAtha livAkara A gaye aura padmanAbhake Age-pIche aura dAe~-bAe~ bhAgoMmeM -- isa taraha use cAroM orase gherakara calane lage || 25 || prayANa ke samaya raNabherIkA zabda sunate hI sabhI sainika senA meM Akara sammilita ho gaye / usa samaya vaha senA bahu Adi saMkhyA ke samAna spaSTa pramANase yukta nahIM thI--agaNita thI ||26|| jAte samaya padmanAbhakI bAIM ora maGgalakI sUcanA dene - vAlI zRgAlI zabda karane lagI aura usI dizA meM arthAt bAIM ora hI eka gadahA komala - 1 ka kha ga dha prayANe tUrya / 2. ma sainikA: / 3 = anusRtaH / 4. za naga iti / 5. za nagendraM / 6. = mano'bhilASamiva / 7. za mahIrathanAmadheyaH / 8. Aza vivasvAna iti / 9 A sukhasya / 10. za sUcano / 11. Aza zRgAlaH / 12. za visasvane / 45 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 candrapramacaritam [15, 28bhAradvAjaH kuto'pyetya parIyAya pradakSiNam / kSIriNaM vRkSamAruhya vavAze valgu vAyasaH // 28 / / sahasaiva samudbhidya susrave kariNAM kttH| bheje ko'pi mahotsAho romAJcakavacairbhaTaiH // 29 // iSTairiSTArthapizunaiH pritossitsainikaiH| zakunairebhiranyaizca sa vyaktavijayo'bhavat // 30 / / ityutthitaM samAkarNya padmanAbhaM sarAjakaH / saMnA pRthivIpAlo'pyamarSAdabhiniryayau // 31 / / dakSiNaM gaNayAmAsa nAzivaM sa zivAravam / cutaM na paunaHpunikaM na mArgamahikhaNDitam 32 / / rarAsa ninAda / rasa ghukSa zabde liT / / 27 // bhAradvAja iti / bhAradvAjaH khjriittpksso| kuto'pi kasmAdapi / etya Agatya / pradakSiNaM pradakSiNAvartam / parIyAya jagAma / iNa gatI liT / kSIreNa yuktam / vRkSaM bhUruham / Aruhya aasthaay| vAyasaH blibhk| valga madharama / vavAze dadhvAna / vAzi zabde liTa // 28 // sahaseti / kariNAM gajAnAm / kaTaiH kapolapradezaH / sahasaiva vegenaiva / samudbhidya sNvidaary| susrave duve / dru sru gatI bhAve liT / romAJcakavacaiH romAJco romaharSaNaM sa eva kavaco yeSAM taiH| bhaTai: yoddhabhiH / ko'pi kazcidapi / mahotsAhaH mahAsaMbhramaH / bheje zizriye / zri sevAyAM karmaNi liT // 29 // iSTairiti / iSTArthapizunaiH iSTasyAbhoSTasyArthasya prayojanasya pizunaiH sUcakaiH / paritoSitasainikaiH paritoSitAH saMtoSitAH sainikA yastaiH" / iSTai: abhipretaiH / ebhiH etaiH / anyaizca aparaizca / zakunaiH eSyatsUcakanimittaH / vyaktavijayaH vyakto vyaktIbhUto vijayo yasya sH| abhavat abhUt / bhU sattAyAM laG / anumitiH // 30 // itIti / iti evam / utthitaM nirgatam / [ taM ] padmanAbhaM padmanAbhabhUpatim / AkarNya zrutvA / sarAjakaH rAjakena rAjJAM samUhena saha vartata iti tathoktaH-rAjasamUhayuktaH / pRthivIpAlo'pi pRthivIpAlabhapo'pi / saMnahya"sajjokRtya / amarSAt kopAt / abhiniryayau' abhinirjagAma / yA prApaNe liT / jAtiH // 31 // dakSiNamiti / saH pRthivIpAla: / dakSiNaM dakSiNabhAgaM gatam / azivam amaGgalam / zivAravaM zivAyAH zRgAlasya (zRgAlyAH ) ravaM dhvanim / na gaNayAmAsa na gaNayati sm| gaNa saMkhyAne liT / pauna:punika zabdoMmeM bolane lagA // 27 // bhAradvAja-khaJjarITa pakSI kahIMse bhI Akara padmanAbhakI parikramA karake calA gayA aura kauA dUdha bahAnevAle kisI vaTa Adi vRkSapara baiThakara sundara DhaMgase bolane lagA // 28 // hAthiyoMke gaNDasthala sahasA phUTa par3e aura unase madajala jharane lgaa| sainikoMko romAJca ho AyA aura unheM adbhut mahAn utsAhakA anubhava hone lagA // 29 // iSTa arthakI sUcanA denevAle aura isIlie sainikoMko santuSTa karanevAle ina iSTa zakunoMse tathA ina sarIkhe aura-aura bhI zakunoMse padmanAbhako vijaya spaSTa ho gaI // 30 // isa prakAra rAjA padmanAbhako yuddhake lie nikalA huA sunakara pRthivIpAla bhI apane pakSake rAjavargake sAtha yuddhakI taiyArI karake bar3e krodhase nikala par3A // 31 // pRthivIpAlake prayANa karate samaya dAIM ora zRgAlIkA amaGgalakArI zabda hone lagA; bAra-bAra choMkeM Ane lagoM; sA~pa rAstA kATa gayA; kaiMTole per3oM 1. ka kha ga gha vyaktavya jayoM, ma vktvyjyoN| 2. a degjayo'bhajat / 3. a ka kha ga gha ma tamAkarNya / 4. A i sarAjakam / 5. ka kha ga gha ma zivArutam / 6.= kutazcanApi / 7. za pradakSiNapradezena / 8. parikramya jagAma / 9. A saMvidhArya 10. = adbhutii'puurvovaa| 11. A yeSAM teH / 12. A etatsU / 13. = viziSTo jayaH / 14. za samAkaNyaM / 15. = sajjIbhUya / 16. A 'abhi' nAsti / 17. za pRthvIvAlaH / 18. A azubham / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 - 15, 37 ] paJcadazaH sargaH na kaNTakadrumasthasya kAkasya paruSaM ravam / na vAjipucchajvalanaM na cArtaruditasvaram // 33 / / na prAtikUlyamatyantaM manaHpavanagocaram / nAsRkpravarSamAkAze' krodhAntaritacetanaH // 34 / / kSayAnilacalatpUrvapazcimArNavatulyayoH / tayorvabhUva saMghaTTaH sainyayorubhayorapi // 35 // anyonyAlokanodbhUtatvarAMsturagasaMbhavaH / pAMsurnivArayAmAsa kRpayeva kSaNaM bhaTAn // 36 / / mAdyaddantimadotsekacchanna pasiau rnnaajire| valgatyanyonyamuddizya rarAja bhaTasaMhatiH // 37|| punaH punaH bhUyo bhUyaH pravartamAnam / kSutaM na / ahikhaNDitam ahinA sarpaNa khaNDitaM nivAritam / mArga panthAnam / na gaNayAmAseti pratyekamabhisaMbandhaH / dIpakam // 32 / / neti / kaNTakadrumasthasya kaNTake kaNTakayukta drame vakSe sthitasya / kAkasya vAyasasya / paruSaM niSTharama / ravaM dhvanima / na gaNayAmAsa / vAjipucchajvalanaM vAjinAmazvAnAM pucchAnAM vAladhonAM jvalanaM saMtApam / n| Artaruditasvaram Artena duHkhena ruditasya rodanasya svaraM dhvanima / na ca gaNayAmAsa / ayamapi dIpakaH // 33 // jneti| krodhAntaritacetanaH krodhana kopenAntaritaM vyavahitaM cetanaM (antaritA vyavahitA cetanA) buddhiryasya saH / manaHpavanagocaraM manovAyvoviSayam / atyantaM bhRzam / prAtikUlyaM pratikUlatvam / na gaNayAmAsa / / AkAze gagane / asRkpravarSam asRjo raktasya pravarSa vRSTim / na gaNayAmAsa / tribhiH kulakam" / / // 34 // kSayeti / kSayAnilacalatpUrvapazcimArNavatulyayoH / kSayasya pralayakAlasyAnilena vAyunA calatoH' saMcalato. parvapazcimayoH pUrvAparayoraNavayoH samudrayostulyayoH smaanyoH| tayorubhayorapi dvayorapi / sainyayoH senayoH / saMghadRH saMbandhaH / babhUva bhvtism| liT / atizayaH // 35 / / anyonyeti / anyonyAlokanodbhUtatvarAn anyonyasya pasparasyAlokanena darzanena udbhUta" utpannaH tvaraH zIghraM yeSAM tAn / bhaTAn yoddhan / turagasaMbhavaH turagaiH azvaH saMbhavaH saMjAtaH / pAMsuH rajaH / kRpayeva kAruNyeneva / kSaNam alpakAlaparyantam / nivArayAmAsa nivArayati sma / vRJ varaNe liT / utprekSA // 36 // mAdyaditi / mAdyaddantimadotse kacchanna pAMso mAdyatAM madayuktAnAM dantinAM gajAnAM madasya madajalasyotsekena channo lonaH pAMsU rajo yasya tasmin / raNAjire para kauoMkA paruSa svara sunAI dene lagA; ghor3oMkI pUMchoMmeM Aga laga gayo; dukhiyoMke ronekA duHkhabharA svara hone lagA; manameM pratikUla vicAra Ane lage; pratikUla vAyu bahane lago aura AkAzameM lahU barasane lagA, para cetanApara krodhakA asara A jAnese usane apazakunoMpara koI dhyAna hI nahIM diyA // 32-34 // pralayakAlona vAyuse kSubdha hue pUrva aura pazcima samudroM sarIkhe donoM senAoMke daloMkA ApasameM khUba jorakA saMgharSa zurU ho gayA // 35 // eka-dUsareko dekhakara sainika ApasameM prahAra karaneke lie utAvale ho uThe, kintu ghor3oMko TApoMke prahArase utpanna huI dhUline mAno dayAke kAraNa unheM kucha kSaNoM taka roka liyA // 36 // madamAte hAthiyoMke madajalake chir3akAvase dhUli zAnta hI jAnepara raNAGgaNameM eka-dUsareko lakSya karake Age bar3hanevAlA 1. a svaram / 2. ka kha ga gha maruditaM varam / 3. abamakarot / 4. a A i ksnn| 5. = kSavaM / 6. = tulyyogitaa| 7. za 'kAkasya' iti padaM nAsti / 8. = dahanam / 9. = dIpakam / 10. A svastikAntagataH pATho nAsti / 11. mUlapratiSu 'tribhiH kulakam' iti naasti| 12. = kSubdhayoH / 13. = saMgharSaH / 14. = upmaa| 15. = udbhUtA samutpannA tvarA shoghrtaa| 16. za sekasanna / 17. za sanno lInaH paaNsudhuuliH| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 candraprabhacaritam heSAsaktahaye garjadgaje pradhvanadAnake / tasminbaladvaye zabdamayamAsIdivAkhilam ||38|| rairorA rairararerI roro rorurarerari- / rurUrUrururUrUrorArAroraruroraram ||39|| turaGgiNAM padAtInAM rathinAM gajarohiNAm | yasya yena samA kakSA sa tamAhvAsta vItabhIH // 40 // yuddhamArgavido yoddhamArabhanta mahAbhaTAH / prANairasthAsnubhiH sthAsnuyazaH kretumabhIpsavaH // 41 // [ 15, 38 - 5 raNAjire 'GgaNe / anyonyaM parasparam / uddizya uddezyaM kRtvA / [ valgatI gacchantI ] bhaTasaMhatiH bhaTAnAM yoddhRNAM saMhatiH samUhaH / rarAja babhau / liT ||37|| heSeti / heSAsaktahaye heSAyAM turagadhvanI AsaktAH prItA hayAsturaGgamA yasmin tasmin / garjadgaje garjanto dhvananto gajA yasmin tasmin / pradhvanadAna ke pradhvananto dhvananta AnakAH paTahA yasya tasmin / tasmin baladvaye balayoH senayordvaye sati / akhilaM sakalam / zabdamayamiva zabdasvarUpamiva / AsIt abhavat / asa bhuvi laG / upamA (?) utprekSA ca // 38 // rera iti / rairorA: rai ( rA: ) dravyam, rAyaM rAti dadAtIti ram, rairam uro hRdayaM yasya sa rairorA, dravyadAnahRdayaHtyAgazIla ityarthaH / rairarereriH rAyaM dravyaM rAtIti rairo dhanadAtA, rairo dhanadaH kubera ityabhiprAyaH, rairazcAso rairazca rairarairo dhanadadhanada ityarthaH, tamorayati kSipati paribhavatIti rairarereriH - ghanadajidityarthaH, vittadAyaka kubera tiraskaraNazIla ityarthaH / roruH bhRzaM dhvanan / urUrUruH uruzca uruzca urUrU sthUlasthUlo urUrU urU yasya saH urUrUruH, atyanta parovarorurityarthaH / roro: roravIti roruH tasya roroH, zabdayataH ( zabdaM kurvataH ) |ru gatAvityasya mauNAdika u-pratyayaH bhRzaM dhvanata ityarthaH / urUrUro: atimahadUruyutasya / uro: mahataH / areH zatroH / ariH zatruH / arIraiH arA ( ArA ) dhArA vidyate eSAmityarINi, cANItyarthaH, arINAmIrAH kSepAH taiH cakrakSepairityarthaH / aram atyantam / Ara Dhokate sma / Rgato liT / ekavyaJjana citramidam ||39|| turaGgiNAmiti / turaGgiNAm azvArohANAm / padAtInAM pAdacAriNAm / rathinAM rathArUDhAnAm / gajArohiNAM gajArUDhAnAm / yasya puruSasya / yena puruSeNa / kakSA sAmarthyam / sama" samAnam / vItabhIH vItA rahitA bhIrbhIti ryasya saH / saH puruSaH / taM puruSam / AhvAsta Ahvayati sma / hvaya sparddhAyAm | laG ||40|| yuddheti / yuddhamArgavidaH yuddhasya saMgrAmasya mArga vidantIti tathoktAH / asthAsnubhiH asthiraiH / 'glAsthasstu:' iti snu-pratyayaH / prANaiH asubhiH / sthAsnu sthirarUpam / yazaH kIrtim / kretuM svIkArAya / abhIpsavaH abhilipsavaH / mahAbhaTAH mahAyoddhAraH / yoddhuM yodhanAya / sainikoM kA samUha suzobhita ho rahA thA || 37 || donoM senAoM meM ghor3e hinahinA rahe the, hAtho ciMghAr3a rahe the aura raNabheriyA~ baja rahI thIM / ataeva sArA vizva kevala zabdamaya-sA pratIta hone lagA ||38|| hRdayase dhana pradAna karanevAle, dhana denevAle kuberako bhI mAta karanevAle, siMhanAda karanevAle aura sthUla UruoMvAle eka yoddhAne, siMhanAda karanevAle aura moTe UruoMvAle eka mahAyoddhA ke Upara cakrakA vAra kiyA aura vaha usake nikaTa jA pahu~cA ||36|| kucha yoddhA ghor3oMpara savAra the, kucha hAthiyoMpara aura kucha rathoMpara / inake atirikta payAde bhI the / kintu jo jisake jor3akA thA, usane use nirbhaya hokara lalakArA // 40 // asthira prANa dekara sthira yazake kraya ( kharIda) ko cAhanevAle yuddhakalAmeM kuzala mahAn yoddhAoMne yuddha prArambha kara diyA // 41 // 1. adhIradhIH / 2. ka kha ga gha ma yazazcetuM / 3 = raNa evAjiraM tasmin / 4. = yasmin / 5. A upamotprekSA ceti nAsti / 6. za rAtIti / 7. Aru gato / 8. = tulyA / 9. A Ahvayate sma / ho sparddhAyAM luGa / 10. za abhIcchavaH / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15, 46 ] paJcadazaH sargaH svAmiprasAdamAsIdyo mukharAgaH pratIcchatAm / teSAmAsItsa evArizarajAlaM pratIcchatAm // 42 // nijepurcitsphaarmnnddpotsaaritaatpaaH| tatra nAjJAsiSuryodhAH praharantaH parizramam / / 43 / / svAmisaMmAnayogyaM yadyatsvasaMbhAvanocitam / yaccAmnAyasamaM tatte smAraMsmAraM DuDhaukire / / 44 / / zastraprahArairgurubhiH samudA yena yo jitH| tenAmarSAtpunaH so'strasamudAyena yojitaH // 45 / / kasyApyazvagatasyebhakumbhaM nirbhindto'sinaa| tataH patantyabhAtpuSpavRSTivanmauktikAvaliH // 46 / / Arabhanta upakramate sma / rabhirAbhasye // 41 // svAmIti / svAmiprasAdaM svAminaH prabhoH prasAdamAdaram / pratIcchatAM vAJchatAm / yo mukharAgaH mukhe vadane rAgo harSaH saMtoSaH, pakSe mukhe rAgo rudhireNAruNatA / AsIt abhavata / laGa / arizarajAlama areH zatroH zarANAM bANAnAM jAlaM samUham / pratIkSatAm aGgIkUvatAma / teSAM maTAnAma / sa eva makharAga eva / abhata / laGa / yamakama // 42 // nijeSviti / tatra saMgrAme / nijeSaracita. sphAramaNDapotsAritAtapAH nijAnAM sveSAmiSabhiNi racitena nirmitena sphAreNa mahatA maNDapenotsArito nivArita Atapo yeSAM te / praharantaH yuddhaM kurvaannaaH| yodhAH bhttaaH| parizramam AyAsam / na AjJAsiSuH na jAnanti sma / jJA avabodhane luGa / / 43 // svAmIti / svAmisammAnayogyaM svAminaH prabhoH sammAnasya satkArasya yogyam / svasaMbhAvanocitaM sveSAM saMbhAvanasya sAmarthyasyocitaM yogyam / yad yat / ( tat tat ) sarvam / te bhaTAH smAraM smAraM smRtvA smRtvA / 'bhRzAbhIkSNye khamuJ' iti khamuJ-pratyayaH DuDhaukire yayuH / DhokRJ gatau liT // 44 // zastreti / gurubhiH mhdbhiH| zastraprahAraiH zastrANAmAyudhAnAM prahArairghAtaH / samudA saMtoSayuktena / yena bhaTena / yaH bhaTaH / jitaH parAjitaH / tena parAjitabhaTena / amarSAt krodhAt / punaH pazcAt saH vijayI bhaTaH / astrasamudAyena astrANAmAyudhAnAM samudAyena nikareNa / yojitaH saMbandhitaH // 45 // kasyati / asinA khaGgena / ibhakumbham ibhasya gajasya kumbhaM kumbhasthalam / nibhindataH vidalataH / azvagatasya azvaM vAjinaM gatasya yAtasya / kasyApi kasyacidbhaTasya / tataH ibhakumbhAt / patantI cyavantI / mauktikAvali: mauktikAnAM muktAphalAnAmAvaliH saMhatiH / puSpavRSTivat puSpANAM kusumAnAM vRSTivat varSamiva / yuddha kSetrameM utaranese pahale apane svAmIke prasAdako grahaNa karate samaya yoddhAoMke ceharoMpara jo lAlimA aura anurAga thA, yuddhakSetrameM utaranepara zatruoMke bANoMko sahate samaya bhI unake ceharoMpara vahI lAlimA aura anurAga chAyA huA thA // 42 // yoddhAoMne apane bANoMse (AkAzameM)bahuta bar3A maNDapa banAkara dhUpako dUra kara diyA thA, isalie unheM prahAra karanepara bhI AyAsa nahIM jAna par3atA thA // 43 // jo apane svAmIke sammAnake, apanI zaktike aura apanI paramparAke yogya thA, use bArambAra smaraNa karate hue sainika Age cale jA rahe the // 44 // eka yoddhAne zastroMke asahya prahAroMse jisa virodhIko jIta liyA thA aura khuzI manAI thI, usane punaH kruddha hokara use (jisane jIta liyA thA) astroMke sumUhase pUra diyA // 45 // apane khaGgase hAthIke gaNDasthalakA vidAraNa karanevAle kisI azvArohIke Upara usa vidIrNa gaNDasthalase giranevAlI gajamuktAoM 1. ma masUt sa / 2. ka kha ga gha ma so'srsmu| 3. A i prntybhaa| 4. = upakramante / 5. A rabha / 6. = prasannatAm / 7. shdegrkttaa| 8. = vessttitH| 9. A saMbAdhitaH / 10. = vidArayataH / 11. = azvArUDhasya / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 candrapramacaritam [15, 47 - yodhAH zastrakSatAH peturbhUritApA rnnaashyaaH| bhUtairbubhukSitairyuddhabhUritA pAraNAzayA // 47 // bhagne cApe guNe chinne riktIbhUte ca bANadhau / kasyApyAsIviSA dIrgha daNDAdaNDi kacAkaci // 48 // dhIradhIrArirudhirairurudhArAdharairaram / dharA dharAdharAdhArA rurudhe'dho'dharAdharA // 49 / / ye tatra jajJire'srANAM praguanninadA nadAH / teSvAsanmUlaninAH kariNAM makarAH karAH / / 50 / / abhAt rAjate'sma / laG / upamA ( utprekSA ) // 46 // yodhA iti / raNAzayAH raNe saMgrAme Azayo yoddhumabhiprAyo yeSAM te / zastrakSatAH zastreNa khaGgena kSatA hatAH / bhUritApAH bhUri bahula: tApo yeSAM te / yodhAH bhaTAH / petuH patanti sma / patlu gato liT / bubhukSitaiH bhoktuM vAJchadbhiH / bhUtaiH rAkSasaiH / pAraNAzayA pAraNAyA bhojana AzayA bAJchayA / yuddhabhUH yuddhasya raNasya bhuubhuumiH| itA praaptaa| yamakam // 47 // bhagna iti / cApe kodaNDe / bhagne vadhite / guNe jyAyAm / chinne truTite / bANadhau issudhau| riktIbhUte zUnye jAte ca / kasyApi bhaTasya / dviSA zatraNA / dIrgha ciram / daNDAdaNDi daNDAzca daNDAzca parasparasya praharaNaM (yasmin) yuddhe taddaNDAdaNDi / 'miyo grahaNe praharaNe ca sarUpaM yuddhe'vyayIbhAvaH' iti smaasH| kacAkaci kacAzca kacAzca parasparasya grahaNaM yasmin yuddhe tat kacAkaci / AsIt abhavat / laGaH // 48 // dhIreti / urUdhArAdharaiH urvI mahatI dhArA pravAha ghrntiityurudhaaraadhraastaiH| dhoradhIrArirudhiraiH dhIrANAM dhIrA dhIradhIrAH te ca te'rayazca dhoradhorArayaH teSAM rudhiraiH raktaH / dharAdharAdhArA dharAdharANAM parvatAnAmAdhArA'dhikaraNam / adho'dhaH [adhaH] adhobhAge / 'sAmIpye-' ityAdinA dviH (?) / adharAdharA bhRzaM nimnarUpA / dharA bhUmiH / aram atyantam / rurudhe rudhyate sma / rudhRJ AvaraNe karmaNi liT / dvayakSaracitram / / 49 // ya iti / tatra raNabhUmau / asrANAM raktAnAm / pragunninadAH praguJjannavyakto ninado dhvaniryeSAM te| ye kecit / nadAH nadyaH / jajJire jAyante sma / janaiG prAdurbhAve liT / teSAM nadAnAm (teSU nadeSu ) / mUlanikSUnAH mUlAt prathamAt nilUnAH khaNDinaH / kariNAM gajAnAm / karAH zuNDAdaNDAH / makarAH jalacaravizeSAH / Asan abhUvan / asa bhuvi lng| yamakam kI jhar3I puSpavRSTi sarIkhI pratIta ho rahI thI // 46 // raNakI icchAse kucha yoddhA jyoMhI Age bar3he tyoMhI ve zatruoMke zastroMse ghAyala hokara atyadhika santApakA anubhava karate hue yuddha bhUmimeM gira gaye, aura phira pAraNA karanekI icchAse bhUkhe bhUtoMne use ghera liyA // 47 // eka dhanurdhArI yoddhA dUsare dhanurdhArI yoddhAse lar3a rahA thA, kintu jaba usakA dhanuSa TUTa gayA, pratyaJcA kaTa gayI aura tarkasa (tUNIra, jisameM bANa rakhe jAte haiM) khAlI ho gayA, taba usane lAThI lekara pratipakSIse yuddha kiyA, aura jaba lAThI bhI TUTa gayI taba vaha usake bAloMko pakar3akara lar3A // 48 // parvatoMkA Azraya pAkara rahanevAlI pRthivI, nIceko ora jidhara khUba DhAlU thI, atyanta dhIra yoddhAoMke bar3e-bar3e, rudhirake meghoMke dvArA labAlaba bhara dI gayI // 49 // usa yuddhabhUmimeM avyakta zabda karanevAlI rudhirako bar3I-bar3I nadiyA~ bahane lgiiN| unameM jar3ase kaTakara girI huI 1.za AbhAt rAjati / 2. A 'upamA' iti nAsti / 3. za bhariH / 4. A vAJchitaH / 5. za bhagne iti / 6. A laJa / 7. A"dhArA nilaya / dharAdharAH parvatA evAdhAro'vaSTambho yasyAH sA / 8. A adhobhAge'dhomAge / 9. shye| 10. = mUlabhAgataH / | Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH 359 - 15, 55] kazcidAlohanirmagnaiH pratyaGgaM pUritaH shraiH| babhAvabhyari niSkampaH sapraroha'iva drumaH // 51 // kena tatrasurAlokaM gatena pretvrtinaa| ke na tatra surA lokaM tyaktvA svaM kautukAgatAH // 52 // jaze mAMsopadaMzAsRgAsavonmattacetasAm / DAkinInAM naTantInAM kabandhairnATyasUribhiH // 53 / / nirntrnipaatiissujaalprcchnnmuutinaa|| bhayAdiva kuto'pyAsodbhAnunApi palAyitam // 54 // yodhAnAmAyadhacchinnavireje rnnrnggbhH| zirobhiH zatapattrodhairava vyomasarazcyutaiH // 55 // // 50 // kazciditi / pratyaGgam aGgamaGgaM prati pratyaGgam, pratyavayavamiti yAvat / AlohanirmagnaiH AlohaM lohazalAkAparyantaM nimagna. praviSTaH / zaraiH bANaH / pUritaH vyaaptH| kazcit eko bhaTaH / saprarohaH prarohai: sahitaH / druma iva vRkSa iva / abhyari areH zatrorabhimukham / niSkampaH nizcalaH / babhI bhAtisma / utprekSA // 51 // keneti / svaM svakIyam / lokaM jagat / tyaktvA vimucy| kautukAgatAH kautukena kutUhalena AgatA AyAtAH / ke surAH ke devAH / tatra raNe / Aloka darzanapadam / gatena yAtena / pretavatinA prete pretabhUmau vatinA vartanazIlena / kena mastakena / 'kaM vAriNi ca mUrdhani ca / na tatrasuH na bibhyati sma / 4sai udvejane liT / yamakam // 52 // jajJa' iti / mAMsopadaMzAsRgAsavonmattacetasAM mAMsamevopadaMzo yasya tanmAMsopadaMzaM (tat) ca tat asRgraktaM ca ( tadeva ) Asavo madyaM tenonmattamunmAdayuktaM ceto yAsAM tAsAm / naTantInAM nRtyantInAm / DAkinInAM pizAcabhedAnAm / madhye / kabandhaiH shvaiH| 'kabandho'strI kriyAyuktamapabhUdhakalevaram' ityamaraH / nATyasUribhiH nATayasya nATakasya sUribhirAcAryaH / jajJe jAyate sma / janaiG prAdurbhAva liT / utprekSA (rUpakam) // 53 // nirantareti / nirantaranipAtISujAlapracchannamUrtinA nirantaraM niravakAzaM nipAtinAM nipatatAmiSUNAM bANAnAM jAlena samUhena pracchannA vyavahitA mUrtiryasya tena / bhAnunApi sUryeNApi / kuto'pi kasmAdapi / bhayAt bhIteH / palAyitamiva vidrutamiva / utprekSA // 54 // yodhAnAmiti / Ayudhacchinnai: AyudhaiH zastrazchinnaiHcheditaiH / yodhAnAM bhaTAnAm / zirobhiH mstkaiH| raNaraGgabhUH raNasya saMgrAmasya raGgasya bhUrbhUmiH / vyomasarazcyutaHka hAthiyoMkI sUMDe magara sarIkhI pratIta ho rahI thIM // 50 // kisI vIra yoddhAke aGga-aGgameM bANa praviSTa ho gaye the-bANoMke nukIle agale bhAga-jo loheke the-andara dhaMse hue the aura zeSa bhAga bAhara nikale hue the, phira bhI vaha zatruke sAmane niSkampa hokara khar3A huA thaa| usa samaya vaha aisA jAna par3atA thA mAno aGkurita vRkSa khar3A ho // 51 // raNa dekhaneke kautUhalase apanA loka chor3akara vahA~ (raNa bhUmimeM) Aye hue ve kaunase deva the, jo dhar3ase alaga hue, mRta yoddhAke sirako dekhakara na Dara gaye hoM ? // 52 // mAMsarUpI jAyakedAra khAdyavastu aura rudhira rUpI madyakA sevana karanese DAkiniyoMko unmAda ho gayA, unake citta bhrAnta ho gaye aura isIlie ve nAcane lgiiN| unhIM ke sAtha dhar3a bhI nAca rahe the, jo unheM nRtyakI zikSA denevAle nATyAcArya sarIkhe jAna par3ate the // 53 // nirantara giranevAle bANoMke jAlase sUrya tirohita ho gayA--dRSTise ojhala ho gyaa| ataeva aisA pratIta hotA thA mAno vaha Darake kAraNa kahIM bhAga gayA ho // 54 // AyudhoMse kaTakara gire hue yoddhAoMke siroMse raNabhUmirUpI raGgamaJca 1. a A i saprAroha / 2. A 'aGgamaGgaM prati pratyaGgam' iti nopalabhyate / 3. zadegmukhaH / 4. A trasye / 5. za jajJe / 6. = nRtyasya / | Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam kospi jitaH zlAghyaH svAminAmA na nA nRtA / babhUva tasya na kRtA svAminA mAnanAnRtA // 56 // na papAta raNe tAvaddhIrannei'pi mUrdhani / tatkAlodgIrNakhaGgena ripuryAvanna pAtitaH // 57 // ' pANibhirgalitAstraughAzcaraNaizchinnapANayaH / chinnAprayo durvacanaiH prajahaH zAryazAlinaH || 58 // dantino dantibhirbhinnAH pattayaH pattisAditAH / petU rathA rathicchinnAsturagAsturagikSatAH // 56 // 360 vyomaiva gaganameva saraH sarovaraM (ra: ) tasmAccyutaiH patitaiH / zatapatrodhairiva zatapatrANAM kamalAnAmoghaiH samUha riva / vireje rarAja / rAjan dIpto / liT / utprekSA // 55 // yeneti / yena bhaTena / zlAghyaH saMstutya : 4 / svAminAmA svAmIti nAma yasya saH, mahAnityarthaH / ko'pi ( eko'pi ) nA pumAn / na jitaH na parAjitaH / tasya bhaTasya nRtA puruSatvam / na babhUva na bhavati sma / svAminA prabhuNA [ tasya ] mAnanA pUjanA / anRtA asatyA | [na] kRtA (na) vihitA / yena bhaTena pratibhaTo najitastasya puruSatvaM vyarthameva, jitazcetsArthakaM bhavati, ityarthaH / yamakam // 56 // neti / dhIraH 6 dhairyavAn / mUrdhani mastake / chinne'pi / tatkAlodgIrNakhaGgena tatkAle zirazchedanakAle udgIrNenoddhRtena khaGgenAyudhena / ripuH zatruH / yAvat yAvatparyantam / na pAtitaH na ghAtitaH / tAvat tAvat paryantam / raNe saMgrAme / na papAta na cyavati sma / patlR gatau liT / vIrapuruSaH parabhaTAnanihatya svayaM na patatItyarthaH // 57 // pANibhiriti / galitAstrodhAH galitA riktA astrANAmAyudhAnAmoghAH sUmUhA yeSAM te / zauryazAlinaH zoryeNa zUratvena zAlinaH saMpannAH / pANibhiH hastaiH / chinnapANayaH chinnA khaNDitAH pANayo yeSAM te / caraNaH pAdaiH / chinnAGghayaH chinnA bhinna aGghayaH pAdA yeSAM te / durvacanaiH duSTavacanaiH / prajahaH | haraNe liT // 58 // dantina iti / dantibhiH karibhiH / bhinnAH chinnAH / dantinaH kariNaH / pattisAditAH pattibhiH padAtibhiH sAditAH vidAritAH / padAtayaH pa ( pA ) dacAribhaTAH rathicchinnAH rathibhI rathArohairichannA bhinnAH / rathAH spandanAH turagikSatAH turagibhiH azvArohaiH kSatA hatAH / turagAH aisA pratIta ho rahA thA mAno usake Upara AkAzarUpI sarovarase TUTakara kamaloMkI rAzi gira par3I ho || 55 || jisa yoddhAne yuddhabhUmimeM kisI eka bhI zlAghya 'svAmI' kahe jAnevAle mahAn pratipakSIko nahIM jItA, usakI mardAnagI (puMstva) jhUThI par3a gayI / phalataH usake svAmIne bhI usakA sammAna nahIM kiyA || 56 || raNameM sira kaTa jAnepara bhI eka vIra taba taka bhUmipara nahIM girA, jaba taka ki usane tatkAla hI myAnase nikAlI huI talavAra se zatruko girA nahIM diyA // 57 // zUravIra loga astroMke samApta honepara hAthoMke kaTa jAnepara pairoMse prahAra karane lage aura phira pairoMke bhI gAliyoM kA prahAra karane lage // 58 // dvandva yuddha meM hAthiyoMke dvArA ghAyala kiye gaye hAthI, ghur3asavAroM ke dvArA ghAyala kiye gaye ghor3e, rathArohiyoMke dvArA tor3e gaye ratha aura payAdoMke dvArA mAre gaye " hAthoMse prahAra karane lage, kaTa jAnepara durvacanoM arthAt [ 15, 56 - 1. A i ka kha ga gha ma 'dvIracchinne / 2. A svastikAntargata: pATho nAsti / 3. A rAz2a | 4. A stutyaH / 5. 'ko'pi' iti TIkAkRdabhimataH pAThaH, pratiSu tu sarvAsvapi 'eko'pi ' - 'yenaiko'pi ' iti samupalabhyate / 6. 'ghoraH' iti TIkAyAM mUlapratiSu tu 'vIraH' ityeva pAThaH samupalabdhaH / 7. = cyavate / 8. A bhagnAH / 9. za prajaguhuH / 10. A ha / 11. A svastikAntargataH pATho nopalabhyate / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15, 63 ] paJcadazaH sargaH kvacitpatitapattyazvaM kacidbhagnamahAratham | kvacidbhinnabhamAsIttad duHsaMcAraM raNAjiram ||60|| bhaGgaM gRhRtyathAtmIye sainye'rizarajarjare / pRthivIpAla senAnI ruttasthau candrazekharaH || 61 // bhadrAH kiM prapalAyadhvaM mArgo'yamucito na vaH / daivAdupasthite kRcchra zUrANAM vikramaH kramaH ||62 || saMbhramaM mA vRthA kRr3havaM rUDhe raNadhurAM mayi / pRSTha marAtibhiH ||63 || pUrvaM bhavatAM azvAH / petuH patanti sma / patlR gatau liT / dIpakam // 59 // kvaciditi / kvacit kasmiMzcitpradeze / patitapattyazvaM patitA nipatitA pattaya padAtayaH azvAH turagA yasmin tat / kvacit pradeze / bhinnebhaM bhinnAH afusar ibhA gajA yasmin tat / raNAjiraM raNasya saMgrAmasyAjiramaGgaNam / duHsaMcAraM saMcaritumazakyam / AsIt abhUt / asa bhuvi laG || 60 // bhaGgamiti / atha vIrabhaTayuddhAnantaram / arizarajarjare arINAM zatrUNAM zarairbANairjarjare N glAne / AtmIye svakIye / sainye senAyAm / bhaGgaM parAjayam / gRhNati sati yAte sati / pRthivIpAlasenAnIH pRthivIpAlasya senAnIH senApatiH / candrazekharaH candrazekhara nAmadheyaH / uttastho AgataH / / 61 / / bhadrA iti / bhadrAH bho maGgalapuruSAH ! [ kiM ] kinimittam ? prapalAyadhvaM ghAvata / ayaM gatau / loT / 'ro lo'yau" iti prara" zabdasya ra laH / ayam eSaH / mArgaH / vaH yuSmAkam | 'padAdvAkyasya--' ityAdinA yuSmacchandasya SaSThIbahuvacanasya vasAdezaH / ucito na yogyo na bhavati / daivAt vidhivazAt / zUrANAM vIrapuruSANAm / kRcchre kaSTe / upasthite 12 sati samIpaM gate sati / vikramaH parAkramaH / kramaH paripATI / arthAntaranyAsaH / / 62 / / saMbhramamiti / mayi / raNadhurAM raNasya saMgrAmasya ghurAM bhAram / rude vahati sati / vRthA mubA / sabhramaM" saMcalanam / mA kRdhvaM mA kurudhvam / DukRJ karaNe luG / bhavatAM yuSmAkam / pRSThaM pRSThabhAgaH / ArAtibhiH zatrubhiH / adRSTapUrvaM nanu dRSTapUrvaM na bhavati khalu / prAk palAyitA na bhavata ityarthaH // 63 // 361 payAde raNakSetrameM girane lage ||19|| raNAGgaNa meM kahIM payAde par3e hue the, kahIM ghor3e tar3apa rahe the, kahIM ghAyala hAthI chaTapaTA rahe the aura kahIM TUTe hue bar3e-bar3e rathoMkA ambAra lagA huA thA / ataeva vahA~ saMcAra karanA kaThina ho gayA || 60|| zatruoMke bANoMse jarjara hokara apanI senA jyoMhI himmata hArakara parAjaya mAnane aura bhAganeke lie taiyAra huI, tyoMhI pRthivIpAlakA senApati candrazekhara uThakara sAmane A gayA ||61 || aura yoM kahane lagA-' - 'he bhadra puruSoM ! kyoM bhAga rahe ho ? yaha bhAganekA mArga tumhAre lie ucita nahIM hai / bhAgyavaza saGkaTa upasthita ho jAnepara parAkrama dikhalAnA zUravIroMkI paripATI hai ||62|| saGgrAmakA bhAra meM saMbhAlatA hU~ / Apa loga vyartha hI mata ghabarAo nizcaya hI Apa logoMkI pIThako zatruoMne Aja taka nahIM dekhA - Apa loga pahale kabhI bhI pITha dikhalAkara saGgrAma bhUmise nahIM bhAge // 63 // / 1. a ka kha ga gha ma bhaTAH / 2. ka kha ga gha ma vikramakramaH / 3. A i raNadhuraM / 4. a dRSTama | 5. A asya zlokasya vyAkhyApUrNA samavalokyate / 6. A ' jarjhare / 7. Ajarjhare / 8. A aya paya / 9. za leT / 10. za 'ro loDyo' iti nAsti / 11. A para zaM / 12. = samAyAte / 13. A 'samIpaM gate sati' iti nAsti / 14. A 'vahati' iti nAsti / 15. za saMbhramaH / 46 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [ 15, 64prANairasthAsnubhiH sthAsnu yazazcedadhigamyate / kriyate svAmikArya ca nA puSyeda maraNaM raNe / .64 // iti saMdhIrayannAtmasainyaM raNaparAGmukham / DuDhauke caNDadordaNDakRSTakodaNDadAruNaH // 65 / / shrpnyjrsNchnnsmstggnodrH|| cakAra kSaNamAtreNa sa zatrukulamAkulam / / 66 / / taM rathasthaM rathArUDhaH svarbhAnuriva bhAskaram / bhImaH kaTAkSayAmAsa padmanAbhacamUpatiH / / 67 / / tayorbabhUva tumulaM raNadhUrdharayo raNam / vyomavyApISusaMpAtairdUramutsAritAmaram // 68 / / prANairiti / cet yadi / asthAsnubhiH ( vi-) zarArubhiH / prANaiH asubhiH / sthAsnu sthirarUpam / yazaH kItiH / adhigamyate labhyate / gamlu gato karmaNi laT / svAmikAyaM ca svAminaH prabhoH kArya sevanaM [ca] kriyate vidhiiyte| karmaNi laT / raNe saMgrAme / nA bhaTapuruSaH maraNaM prANatyAgam / puSyet pravardhayet / puSa puSTI karmaNi liG / bhaTo raNe maraNaM zobhAvahaM manyata ityrthH| arthAntaranyAsaH // 64 / / itIti / raNaparAGmukhaM raNasya saMgrAmasya parAGmukhaM vimukham / Atmasainyam Atmano nijasya sainyaM senAm / iti uktaprakAreNa / saMdhIrayan dhairyayuktaM kurvan / caNDadordaNDakRSTakodaNDadAruNaH caNDenogreNa dordaNDena bhujadaNDena kRSTenAkRSTena kodaNDena cApena dAruNo bhyNkrH| DuDhauke rurudhe| DhokRJ gatI liT / jAtiH // 65 / / zareti / zarapaJjarasaMchannasamastagaganodaraH zarANAM bANAnAM paJjareNa saMchannaM gaganasyAkAzasyodaraM madhyapradezo yasya saH / candrazekharaHkSaNamAtreNa alpakAlamAtreNa / zatrukulaM ripukulam / AkulaM cintAkrAntam / cakAra vidadho / liT / jAtiH // 66 // tamiti / rathAruDhaH rathaM syandanamArUDhaH / bhImaH bhImanAmadheyaH / padmanAbhacamUpatiH padmanAbhasya rAjJaH camUpatiH senApatiH / rathasthaM rathe sthitam / taM candrazekharam / bhAskaraM sUryam / svarbhAnuriva rAhugraha iva / kaTAkSayAmAsa apAGgena vIkSAM cakAra / upamA // 67 / / tayoriti / raNadhurdharayoH raNasya saMgrAmasya dharaM bhAraM dhryodhrtoH| tayoH bhiimcndrshekhryoH| vyomavyApISusaMpAtaiH vyoma gaganaM vyApinAM saMkiratAmiSUNAM bANAnAM saMpAtaivimocanaiH / dUraM viprakRSTam / utsAritAmaram utsAritA nivAritA amarA devA yasmin ( yasmAt ) tat / tumulaM parasparayadi asthira prANoMse sthira yaza mila jAtA hai aura sAthameM apane svAmIkA kAma bhI ho jAtA hai, to saGgrAmameM mara jAnA burA nahIM-koI ghATekA saudA nahIM hai| eka yogya sainika aise maraNakA avazya hI samarthana karegA // 64 // apanI, raNa vimukha senAko isa taraha DhADhasa baMdhAtA huA senApati candrazekhara Age bar3hA, aura usane apane pracaNDa bhujoMse dhanuSa khIMcanA zurU kara diyaa| isa samaya vaha bar3A hI bhayaGkara dikhalAI par3a rahA thA // 65 // senApati candrazekharane AkAzake madhyabhAgako bANoMke paJjarameM banda kara diyA-AkAzake madhyameM candrazekharake bANa-hI-bANa dRSTigocara ho rahe the / bANoMse khAlI AkAza kisI ora bhI dRSTigocara nahIM ho rahA thaa| usane kSaNabhara meM zatruoMke samudAyako vyAkula kara diyA // 66 // rathapara baiThe hue senApati candrazekharako padmanAbhake senApati bhImane-jo rathake Upara ArUr3ha thA-vakradRSTise dekhaa| jaise rAhu sUryako dekhatA hai // 67 // yuddhakalAmeM kuzala bhIma aura candrazekhara senApatimeM ghora saGgrAma 1. 'puSyet' iti TokAnusArI pAThaH, pratiSu tu 'nAkRtyaM maraNaM raNe' iti dRzyate / 2. ka kha ga 'saMchinna / 3. ma 'tribhiH kulkm'| 4. adurdharayo raNam / 5. = raNAt saMgrAmAt / 6. = yena / 7. = vidadhe / 8. za IkSAM / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15, 73] paJcadazaH sargaH 363 parasparAstrasaMghaTTaprocchaladbhutabhukchikham / tIdaNaropaparikSepakhaNDitAnyonyaketanam / / 69 / / pradhvanaddhanurArAvaroSitakSIbakuJjaram / prahAravigaladraktadhArAracitadurdinam // 70 / / randhra prApyArdhacandraNa tato bhImasya bhAsuram / kirITaM pAtayAmAsa sacihna zazizekharaH / / 71 // bhImenApi hataH zaktyA krodhaadrirurHsthle| nipapAta vamannanaM saha svAmijayAzayA // 72 / / puraH patitamAlokya taM pratApamiva prbhoH| ketuH keturivottasthau trAsayannakhilaM janam / / 73 / / saMghaTTanarUpam / raNaM ( raNaH ) saMgrAmaH / babhUva bhavati sm| liT // 68 // paraspareti / parasparAstrasaMghaTTaprocchala dhutabhuzikhaM parasparasyAnyonyasya astrANAM saMghaTTanena' sparddhana procchalantI udgacchantI hutabhujo agneH zikhA. jvAlA yasmin tat / tIkSNaropaparikSepakhaNDitAnyonyaketanaM tIkSNaropANAM bANAnAM parikSepeNa vikiraNena khaNDitAni chinnAni anyonyasya ketakAni dhvajAni yasmin (tat ) // 69 // pradhvanaditi / pradhvanadhanurArAvaroSitakSIbakuJjaraM pradhvanatAM dhvani kurvatAM dhanuSAM cApAnAmArAveNa zabdena roSitAH kopitAH kSIbA mattAH kuJjarA gajA yasmin tat / prahAravigaladraktadhArAntaritadurdinaM prahAreNa praharaNena vigalantyA prasravantyA raktasyAsRjo dhArayA pravAheNAntaritaM vyavahitaM dudinaM meghacchannadinaM yasmin tat / tribhiH kulakam (vizeSakam) // 70 // randhramiti / tata: pazcAt / zazizekharaH candrazekharaH / randhaM samayam / prApya labdhvA / ardhacandreNa ardhacandrAkAreNa bANena / bhImasya pdmnaabhsenaapteH| bhAsuraM dedIpyamAnam / kirITaM makuTam / sacihna dhvajasahitam / 'dhvaja: patAkA ketuzca cihnydvaijyntypi| pAtayAmAsa apninaay| patla gato NijantAlliTa // 71 // bhImeneti / bhImenApi padmanAbhasya senApatinApi / krodhAt kopAt / uraHsthale vakSaHsthale / zaktyA zaktyAyudhena / hataH hiMsitaH / ariH zatruH / svAmijayAzayA svAminovibhorjayasya vijayasyAzayA vaanychyaa| saha sAkam / asraM raktam / vaman udgiran / nipapAta patati sma / liT / sahoktiH // 72 // pura iti / prabhoH svAminaH / pratApamiva sAmarthya miva / puraH agre| patitaM taM candrazekharam / Alokya vIkSya / keturiva dhUmaketuvat / ketuH keturAjaH / nikhilaM sakalam / janaM lokam / trAsayan tarjayan / uttasthI uttiSThati sma / chir3a gyaa| donoMke AkAzavyApI bANoMke giranese deva loga vahA~se bahuta dUra haTa gaye // 6 // parasparake astroMke TakarAnese agnikI jvAlA nikala pdd'ii| tIkhe bANoMke prahArase donoMne eka dUsareke jhaNDe kATa DAle // 69 // donoMke dhanuSoMke zabda sunakara madonmatta hAthI kruddha ho uThe, aura astroMke prahArase rudhirakI dhArA bahane lagI, usane varSAkAlIna dinakojisameM khUba megha ghumar3a rahe hoM-mAta kara diyA // 70 // candrazekharane avasara pAkara ardhacandrAkAra bANase bhImakA cihna sahita dedIpyamAna mukuTa girA diyA // 71 // bhImane bhI kruddha hokara candrazekharake sInepara zakti nAmaka AyudhakA prahAra kiyA, jisase usake mukhase khUna Ane lagA, aura phira vaha apane svAmIkI vijayakI AzAke sAtha nIce gira gayA // 72 // rAjA pRthivIpAlake pratApake samAna pratIta honevAle candrazekharako sAmane girA haA dekhakara keta 1. ma vamannastraM / 2. = saMvarSaNena / 3. = dhvajAH / 4. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu racitadurdinam ityeva dRzyate / 5. = yena / 6. za cndrinnaa| 7. A dhvajasahitaM ythaa| 8. za upamA / 9. eSa TIkAzrayaH pAThaH pratiSu tu 'akhilaM' iti samupalabhyate / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 candraprabhacaritam [15,74 sa kruddhena subhImena sphuradarpamahAviSaH / tAkSyeNAzIviSa iva nirviSIkRtya tarjitaH / / 74 / / rathasthena samuttasthe bhagne ketau suketunA / puraH pradarzitAtmIyamaruccaJcalaketunA / / 7 / / taM mahAstrairmahAsenazcakAra zatazarkaram / durdharaiHpralayAmbhodo vacairiva mahIdharam / / 6 / / vIkSya tAya'miva cchinnapakSaM taM patitaM rnne| virocana ivAsahyadhAmAdhAvadvirocanaH / / 77 / / taM gajasthaM gajArUDhaH senaH senAsamanvitaH / saMmukhairvimukhaM bANairvidadhe puruvikramaH / / 7 / / liT / upamA // 73 // sa iti / sphuradarpamahaviSaH sphuran prajvalan darpa iva ( eva ) mahat pRthulaM viSaM garalaM yasya saH / saH keturaajH| kruddhena kopitena / bhImena padmanAbhasya senAnyA / rUpakam / tAryeNa garuDena / AzIviSa iva sarpavata / niviSIkRtya sAmarthyarahitaM kRtvA / jita: tyaktaH / upamA // 74 // ratheti / keto keturaaje| bhagne' bhaGgaM yAte sati / puraH agre| prazitAtmIyamaruccaJcalatketunA pradarzitAH prakAzitA AtmIyAH svakIyA marutA vAyunA caJcalAH kampamAnA: ketavaH patAkA yasya tena / rathasthena rathe Asthitena / suketunA suketurAjena / samattasthe samatthIyate sma // 75 // tamiti / pralayAmbhodaH pralayasya pralayakAlasyAmbhodo meghaH / durdharaiH durvAraH / vajraH azanibhiH / mahIdharamiva parvatamiva / mahAsenaH mahAsenarAjaH / mahAstraiH mahAzastraH / taM suketum / zatazarkaraM zatakhaNDaM zatacUrNa vaa| cakAra karoti sma / upamA / / 76 // vIkSyeti / chinnapakSaM chinno bhinnaH pakSaH patatraM yasya tam / tAyamiva garuDamiva / raNe saMgrAme / patitaM cyutam / taM suketum / vIkSya dRssttvaa| virocana iva sUrya iva / asahyadhAmA asahya soDhumazakyaM dhAma tejo yasya saH / virocana: virocanarAjaH / adhAvata vegenAgacchata / sa gatI ldd'| upamA // 77 // tamiti / gajArUDhaH gajaM kariNamArUDhaH / puru maH purumahAn vikramaH parAkramo yasya saH / senaH padmanAbhapakSasenarAjaH / senAsamanvita senayA samanvitaM sahitam / gajasthaM gajArUDham / taM virocanarAjam / saMmukhaiH abhimukhaiH / bANaiH shraiH| vimukhaM graha sarIkhA ketu nAmaka rAjA sabhI pratipakSI logoMko bhayabhIta karatA huA lar3aneke lie khar3A ho gayA // 73 // jaharIle nAgako bhAMti ketukA ghamaNDa rUpI tIvra viSa bar3hatA jA rahA thA, para bhImane garur3akI taraha kruddha hokara viSa utAra diyA aura use nirjIva-sA kara diyA // 74 // ketuke parAjita ho jAnepara suketu sAmane AyA, vaha rathapara savAra thA aura usake dvArA pradarzita jhaNDA havAse laharA rahA thA // 75 // use mahAsenane apane bar3e-bar3e astroMse sau DhUMka kara ddaalaa| jisa taraha pralayakAlIna megha durvAra vajroMko barasAkara pahAr3ako sau DhUMka kara detA hai-cUra-cUra kara detA hai / / 76 / / kaTe paMkhoMvAle garuDakI bhAMti usa suketuko raNameM girA huA dekhakara sUryakI taraha asahya tejako dhAraNa karanevAlA virocana bar3e vegase sAmane aayaa| 77 / / vaha hAthIpara savAra * thA, ataH atyanta parAkramI sena rAjAne bhI-jisake sAtha senA bhI thI-hAthIpara car3hakara use 1. ma durdharapralayAmbhoda / 2. i senaH senaa| 3. a guruvikramaH / 4. za 'saddhena.' ityAdi padyasya vyAkhyA noplbhyte| 5. = kupitena / 6. = parAjite / 7. = rathArUDhena / 8.eSa TIkA pAThaH, pratiSu tu "samanvitaH' ityeva dRzyate / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 -15, 83j paJcadazaH sargaH dhanurmahArathenAtha dudhuve dhairyazAlinA / svapakSavyasanAlokasamuddIpitacetasA / 6 / / nagnazrAvitanAmAsau baddhabhrukuTibhISaNaH / vavarSa zaradhArAbhirabhi zatrupatAkinIm / 80 // kvAsau bhImaratho yasya balena kila jeSyati / padmanAbho naTatkarakabandhAmarivAhinIm // 8 // garvagadgadamityuktvA cihnodezena saMmukham / dhAvanpratyavatasthe'riH zarairbhImarathena sH||2|| ciramatatadehI to zarairaprAptakhaNDitaiH / yuyudhAte mahAvIrau vismitAmaravIkSitau // 3 // parAGmukham / vidadhe cakre / liT // 78 // dhanuriti / atha virocanavaimukhyAnantaram / svapakSavyasanAlokasamuddIpitacetasA svasya AtmanaH pakSasya vyasanasya Alokena vIkSaNenoddIpitaM kopitaM cetazcittaM yasya tena / dhairyazAlinA dhairyeNa dhIratvena zAlinA saMpannena / mahArathena mahAratharAjena / dhanuH cApaM / dudhuve dhUyate sma / dhU kampane karmaNi liT // 79 // nagneti / nagnazrAvitanAmA nagnaiH stutipAThakaH zrAvitamAkaNitaM ( zrutiviSayatAM nItaM ) nAma yasya saH / baddhabhrukuTibhISaNaH baddhayA racitayA bhrukuTayA bhrUbhaGgena bhISaNo bhayaGkaraH / aso mhaarthH| zatrupatAkinI ripusenAm / abhi abhimukham / zaradhArAbhiH zarANAM bANAnAM dhArAbhiH pravAhaiH / vavarSa varSati sma / vRSa( pU ) secane liT // 80 // kveti / yasya rAjJA / balena sahAyena / pdmnaabhbhuupH| naTaskrUrakabandhAM naTan nRtyan krUro niSThuraH kabandhaH zavo yasyAM tAm / arivAhinIm areH zatrorvAhinI senAm / jeSyati paribhaviSyati kila / asau essH| bhImarathaH bhImarathanAmA / kva kutra vartate ? // 81 / / garveti / garvagadgadaM garveNAhaGkAreNa gadgado'vyaktavacanaM yasminkarmaNi tat / iti evam / uktvA nigadya / cihnoddezena cihnana lakSaNena uddezena vacanena / saMmukham abhimukham / dhAvan vegenAgacchan / saH / ariH zatraH / bhImarathena bhImaratharAjena / zaraiH baannH| pratyavatasthe nirudhyate sma / SThA gatinivRttau karmaNi sammukha bANoMse vimukha kara diyA // 78 // virocanake parAGmukha hote hI mahArathane-jo dhairyase vibhUSita thA aura jise apane pakSapara Aye hue saGkaTako dekhakara krodha utpanna ho gayA thAdhanuSa uThA liyA, aura use hilAnA zurU kara diyA // 79 / / logoMne usakA nAma stuti pAThakoMse sunaa| bhrakuTi Ter3hI kara lenese vaha bar3A bhayaGkara dikha rahA thaa| usane zatru senApara bANa barasAnA prArambha kiyA / / 80 // 'padmanAbha, jisake balase zatruoMkI senAko-jisameM dhar3a nAca rahe haiM-jItegA vaha bhImaratha kahAM hai ?' |81 // garvase gadgada hokara yoM kahate hI mahAratha bhImarathake cihnako lakSyakara usakI ora daur3A, para bhImarathane apane bANoMse use bIca hI meM roka diyA // 82 // ve donoM hI bar3e vIra the, aura the dhanurvidyAmeM pravINa / donoM eka dUsareke Upara bANa barasA rahe the, kintu bIca meM hI kATa diye jAnese, ve kisIko bhI nahIM laga pAte the| ataH donoM bahuta dera taka lar3ate rahe, para ghAyala nahIM hue| deva loga bhI unheM 1. A degvimukhAna / 2. za vyasanasyAsvardhanapatterAlokena / 3. = cApaH / 4. za duduve dUyate sma / 5. dUna / 6. za sthaa| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [15, 84 kakuSparyantavizrAntatadvANabhayavihvalam / nUnaM vyoma tadA hyAsInmuktamUrtiparigraham / / 84 // vIrAbhilASAtsarpantI samIpamubhayormuhuH / gatAgatapariklezaM na jayazrIrajIgaNat / / 5 / / mantreNeva tataH zatroH zakunA mUrdhni tADitaH / mUcchA bhImaratho bhImabhujaMgama ivAgamat / / 86 / / kSaNaM pratIkSate yAvatkSAtradharmAzrayAdariH / uttasthau dazanaistAvatsa dazandazanacchadam / / 8 / / liTa // 52 // ciramiti / aprAptakhaNDitaiH aprAptairanAlagnaH khnndditaishchinnH| zaraiH baannH| ciraM bahakAlaparyantam / akSatadehI akSatau abAdhitau dehI yyostau| mahAvIrau mhaavikraantii| vismitAmaravIkSitI vismitairAzcaryayuktaramarairdevairvIkSitau dRssttii| to mahArathabhImarathau / yuyudhAte yudhyate sma / yudhi saMprahAre liT // 3 // kakubiti / kakupparyantavizrAntatadbANabhayavihvalaM kakubhAM dazadizAM paryante'vasAne vizrAntaiH patitaistayomahArathabhImarathayorbANaH zarairjAtena bhayena vihvalaM mUcchitam / vyoma gaganam / tadAdyA [ tadA hi tataH prabhRti / muktadehaparigrahaM muktastyakto dehasya zarIrasya parigraho yasya tat / AsIt abhUt / laGa / nUnaM nizcayo'yam / anumitiH // 84 // vIreti / vIrAbhilASAt vIrasya zUrasyAbhilASAd vAJchAyAH sakAzAt / ubhayoH mahArathabhImarathayoH / samIpam antikam / muhuH6 pazcAt / sarpantI gcchnto| jayazrI: jayalakSmIH / gatAgatapariklezaM gatAgatAbhyAM gamanAgamanAbhyAM jAtaM pariklezaM thamam / nAjIgaNata saMkhyAM na karoti sma / gaNa saMkhyAne luG // 85 // mantreNeti / tataH pazcAt / mantreNeva mantraprayogeNeva / zatroH ripoH / zaGkanA zaGkanAmAyudhena / mUni mastake / tADitaH prahAritaH / bhImarathaH bhImaratharAjaH / bhImabhujaGgama iva bhImo bhayaGkaraH sa cAso bhujaGgamazca sarpazca tathoktaH sa iva / mUcchI vihvalaM / agamat agacchat / luG / upamA // 86 // kSaNamiti / ariH mahArathaH / kSAtradharmAzrayAt kSAtrasya kSatrasaMbandhasya dharmasya svabhAvasyAzrayAdAzrayaNAt / yAvat yAvatparyantam / kSaNaM svakalpakAlaparyantam / pratIkSate'' vilokte| [ tAvat ] tAvadeva / dazanaH dntaiH| dazanacchadam oSTham / dazan poDayan / saH bhImarathaH / uttasthau uttiSThati sma / liTa / Azcaryase dekha rahe the // 83 // isake pazcAt donoMkA yuddha aura bhI ugra ho gyaa| donoMke bANa dizAoMke anta taka pahuMcane lage, jisase usa samaya AkAza bhI bhayabhIta ho gyaa| mAno isIlie usane mUrtikA parigraha chor3a diyA--AmUrtika ho gayA / / 84 // donoMkI barAbarIkI jor3I thI, ataH kabhI eka kI vijaya hotI thI to kabhI duusrekii| donoMmeM jo bhI vIra nikalegA, use pAnekI abhilASAse vijayalakSmI bAra-bAra donoMke pAsa A-jA rahI thI usane jAne-Aneke bahuta bhArI klezakI koI parvAha nahIM kii| vIravarake varaNakI kAmanA jo thI // 85 // jisa prakAra mantrase kIlita sarpa, cAhe kitanA hI bhayaGkara kyoM na ho, mUcchita ho jAtA hai| isI prakAra mahArathake bANako noka sirameM dhaMsa jAnese bhImaratha-jo jaharIle kAle nAgakI bhA~ti bhayaGkara thA-mUrchita ho gayA // 86 // bhImarathake behoza ho jAnepara mahArathane kSatriya dharmakA pAlana karaneke lie prahAra banda kara diyA, aura thor3I dera taka 1. a vIro'bhi 2. A i kSatradharmI / / 3. A bhavAni parigraho ; za bhavaH parigrahoM / 4. = yena / 5. = utprekSA / 6. = punaH punaH / 7. =na gaNayAmAsa / 8. = tADanaM prApitaH / 9. = vihvalatAm / 10. -kSatrasaMbandhinaH / 11. pratipAlayati / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH krodhastadaGge yApUrva manAksupta iva sthitaH / gADhArAtiprahAreNa sa prabuddhaH 'kSaNAdabhUt // 88 / / sa roSAdviguNotsAho dantinA preyaM dntinm| pratIcchansurasUnaughaM jIvagrAhaM tamagrahIt / / 89 // tataH piturgrhaamrssaatsmuttejitsaarthiH| rathI sUryaratho'dhAyaddhIradhvani dhunandhanuH // 10 // samApatanta mAlokya pituH zrAntasya saMmukham / mahIrathastamAhvAsta dattvA svarathamantarA // 11 // prahRtya ca ciraM cshcnycaarucaamiikrcchvii| nicakhAna tadIyoraHsthalasthAle zilImukham // 92 / / samAhitaH // 87 // 5 krodha iti / tadaGga tasya bhImarathasyAGga zarIre / pUrva prAk / manAk ISat / supta iva / sthitaH AsitaH / yaH krodhaH kopaH / gADhArAtiprahAreNa gADhena dRDhenArAtaH zatroH prahAreNa tADanena / saH krodhaH / kSaNAt zIghrAt / prabuddhaH' jaagritH| abhUt / luG // 88 // sa iti / roSAdviguNotsAhaH roSeNa kopena dviguNo dviguNayuktaH utsAho vIraraso yasya saH / saH bhiimrthH| dantinA gajena / dantinaM gajam / prerya preryitvaa| surasUnaughaM surairdevaiH kRtaM sUnIghaM puSpavRSTim / pratIkSan aGgokurvan / taM mahAratham / jIvagrAhaMgRhItapuruSam / agrahIt / graha upAdAne luG / 'kRJ graho'kRtajovAt' iti Nam-pratyayaH / / 89 / / tata iti / tataH pazcAt / pituH janakasya / grahAmarSAt grahAd grahaNAjjAtAd amarSAt kopAt / samuttejitasArathiH samuttejitaH preritaH sArathiH sUto yena saH / ratho rathayuktaH / sUryarathaH sUryasya rathanAmA mahArathaputraH / dhIradhvani dhIro gambhIro dhvaniryathA tthaa| dhanuH cApam / dhunan kampayan / adhAvat zIghramagacchat / jAtiH // 90 // sameti / zrAntasya AyAsaM gatasya / pituH janakasya / saMmukham abhimukham / samApatantam Agacchantam / taM sUryaratham / OM samAlokya [Alokya ] vIkSya / mahIrathaH mahIratharAjaH / svarathaM nijsyndnm| antarA bhImarathasUrya rthyormdhye| datvA nItvA AhAsta Ahvayati sma / DheG ( ba ) sparkhayAM laG // 91 // prahRtyeti ciraM bahuvelAparyantam / prahRtya yuddhaM kRtvA / usakI pratIkSA karatA rahA / itanemeM ho vaha hoTha cabAtA huA uTha baiThA // 87 // usake zarIrameM jo krodha pahale soyA haA-sA par3A thA, vaha zatrake tIvra prahArase zIghra hI jAga uThA // 88|| krodhake kAraNa bhImarathakA utsAha dUnA ho gyaa| phira usane apane hAthIse mahArathake hAthIko pIche haTavA diyaa| yaha dekhakara devoMne puSpavRSTi kI / basa, phira kyA thA, usane puSpavRSTi svIkAra karate hue mahArathako jItejI hI pakar3a liyA // 89 // isake bAda pitAke pakar3e jAnepara sUrya rathane-jo rathapara savAra thA-apane sArathIko ratha hAMkanekI AjJA dI, aura dhanuSakI dhvani karatA huA, bar3e vegase Age bar3hA // 90 // apane pitAko pasta dekhakara sUryaratha usakI sahAyatAke lie calA jA rahA thA, para usake rAstemeM ratha khar3A karake mahIrathane use apane sAtha yuddha karaneke lie lalakArA // 61 // bahuta dera taka prahAra karake mahIrathane sUryarathake camacamAte hue 1. i saMprabuddhaH / 2. ma surasenaughaM / 3. A i pitRgrahAmarSAt / 4. ma dhvanaddhanuH / 5. ka kha ga gha ma samAyAntaM smaa| 6. a sthlsthaane| 7. A prato svastikAntagatA vyAkhyA nAsti / 8. zIghram / 9. = ubaddhaH / 10. = dvigunnitH| 11. =jIvitameva / 12. jagrAha / 13. za gRhi / 14. za 'samuttejitasArathiH' iti nAsti / 15. = rathArUDha ityarthaH / 16. = sUrya rathanAmA / 17. za samiti / 18. = vilokya / 19. A svastikAntargatA vyAkhyA nopalabhyate / 20, za 'heDa spardhAyAM' iti nAsti kevalaM 'luG' ityasti natu laG / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 candrapramacaritam saprahAraM tamAdAya sArathirvavale bale / suramuktAni puSpANi peturmAhIrathe rathe // 13 // tataH kalakalArAvabadhirokRtadiGmukham / DuDhauke dharmapAlena pRthivIpAlasUnunA // 14 // vapuH kopAruNaM bibhraddhRtadivyazarAsanaH / savarSazaradhArAbhirdhanaH sAMdhya ivAbabhau // 15 // saMbhUyAbhimukhIbhUtaM balinastasya rAjakam / zaravarghanasyeva saMcukoca gavAM kulam // 16 // caJcaccAmIkaracchavI caJcato dedIpyamAnasya cAromanoharasya cAmIkarasyeva suvarNasyeva chaviH kAntiryasya tasmin / tadIyora:sthalasthAle tadIyasya sUryarathasaMbandhasya uraso vakSasaH sthalameva pradeza eva sthAlaM bhAjanaM tasmin / zilImukhaM bANama / nicakhAna cikSepa / khanA avadAraNe liT / rUpakam // 92 / / seti / sArathiH kSattA / saprahAraM kSatena yuktam / taM sUryaratham / AdAya uddhRtya / vale senAyAm / vAvale (vavale ) punarAjagAma / vali saMvaraNe liT / sUramaktAni sUrairdevairmaktAni varSitAni puSpANi kusamAni / mAhIrathe mahIrathasaMbandhe / rathe syandane / petuH patanti sma / patlu gatau liT // 93 // tata iti| tataH pazcAt / pRthivIpAlasUnunA pRthivIpAlasya sUnunA kumAreNa / dharmapAlena dharmapAlanAmayutena / kalakalArAvabadhirIkRtadiGmukhaM kalakalena kalakalarUpeNa ArAveNa zabdena badhirokRtameDIkRtaM dizAM mukhaM yasmin karmaNi tat / DuDhoke rurudhe / DhokRJ gatau karmaNi liT / jAtiH // 94 / / vapuriti / kopAruNaM kopena roSeNAruNaM lohitavarNayutam / vapuH zarIram / bibhrat dharan / dhRtadivyazarAsana: dhRtaM divyaM divyarUpaM zarAsanaM dhanuryena saH / saH dharmapAlaH / zaradhArAbhiH zarANAM bANAnAM dhArAbhiH paktibhiH, jaladhArAbhizca / 'zaraM vanaM ghanaM toyaM nIraM jIvanamaviSam secayan / sAndhyaH sandhyAyAM bhavaH / ghana iva megha iva / Ababhau bhAtisma / bhA dIptI liT / upamA / 95 / / saMbhUyeti / ghanasya meghasya / zarANAM jalAnAm / varSeH / gavAM dhenanAm / kulaM yUthamiva / balinaH parAkramayutasya / tasya dharmapAlasya / zaravarSeH zarANAM bANAnAM varSeH / saMbhUya militvA / abhimukhIbhUtaM saMmukhamAyAtam / svarNake samAna kAnti dhAraNa karanevAle vakSasthalarUpI thAlameM eka bANa Thoka diyA // 92 / / ghAyala hue sUryarathako lekara sArathI usakI senAmeM calA gayA, aura idhara mahIrathake rathapara devoMne puSpa vRSTi kI // 63 // isake uparAnta 'kala-kala' zabdase sArI dizAoMko baharA banAtA huA, pRthivIpAlakA putra dharmapAla sAmane AyA // 64 // jisa prakAra indradhanuSako dhAraNa karanevAlA saMdhyAkAlIna lAla megha jala barasAkara suzobhita hotA hai| usI prakAra krodhake kAraNa lAla zarIra vAlA, sundara dhanuSako dhAraNa karanevAlA aura bANoMkI barasA karanevAlA dharmapAla suzobhita ho rahA thA // 9 // rAjAoMkA saGghaTita varga balavAn dharmapAlakA mukAbalA karaneke lie sAmane AyA, kintu usakI bANa varSAke sAmane Tika na sakA, cupakese bhAga gyaa| jaise meghase jala giranepara gAyoMkA jhuNDa sikur3akara idhara-udhara bhAga jAtA 1. a maramuktAni / 2. = tatsaMbandhinaH / 3. A avadhAraNe / 4. = vRSTAni / za 'varSitAni' iti padaM nAsti / 5. = mahIrathasaMbandhini / 6. 'zaraM vanaM kuzaM nIraM toyaM jIvanamaviSama' iti dhanaJjayaH / 7. =vikirana, pakSe siJcan / 8. = utprekssaa| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 - 15, 101] paJcadazaH sargaH kRtsnamAyAsitaM dRSTvA sAmantakulamAkulam / suvarNanAbho'bhimukhIbabhUva ripuSasmaraH // 97 // taM vAhitarathaM vIkSya dhamapAlo jvalankrudhA / vivyAdheti vacobANaradhikSepaviSokSitaiH // 18 // apasarpa prayAhItaH kiM puro dhRSTa tiSThasi / / bhavadvidhe na madAhuH prahartumayamicchati // 99 / / nanamicchati no jetuM bhavataiva bhvtpitaa| tvanmatenAnyathA kasmAtkarotyasamavigraham // 100 / / kastvaM bhImarathaH ko vA kiyanmAtraH sa te pitaa| saMbhUya me'grataH sarve yadi zaknutha tiSThatha // 101 // rAjakaM rAjJAM samUhaH / saMcukoca sthagati sma / kuca saMkocane liT / zleSopamA // 96 // kRtsnamiti / AyAsitaM saMjAtaprayAsam / 'saJjAtaM tArakAdibhya itaH' iti ita-pratyayaH / AkulaM vyAkulatvayutam / kRtsnaM sakalam / sAmantakulaM sAmantAnAM rAjJAM kulaM nivaham / dRSTvA vilokya / ripughasmaraH ripUNAM zatrUNAM ghasmaro vinAzakaH / 'makSako ghasmaro'dmaraH' iti / tasya / suvarNanAbho yuvarAjaH / abhimukhIbabhUva saMmukho bhavati sm| prAganabhimukha idAnImabhimukho babhUveti tathoktaH / / 97 // tamiti / krudhA kopena / jvalan prajvalan / dharmapAlaH pRthivIpAlapatraH / vAhitarathaM vAhita ArUDho ratho yena tama : taM sUvarNanAbham / vIkSya dRSTavA / adhikSepaviSokSitaiH adhikSepa eva tiraskAra eva viSaM tena ukSitaiH saMsiktaH / vacobANarvacAMsyeva baannaastaiH| iti vakSyamANaprakAreNa / vivyAdha vidhyate sma / vyadhoSa bhayacalanayoH ( vyadha tADane ) liT // 98 // apeti / dhRSTa bho dhUrta ! apasarpa apsr| ita etasmAtpradezAt / prayAhi gcch| yA prApaNe leT / puraH agre| kiM kiM nimittam / tiSThasi vartase / ayam eSaH / mabAhuH mama baahurbhujH| bhavadvidhe bhavatastava vidhe sadaze / prahartuM praharaNAya / necchati na vAJchati / iSu icchAyAM laT / 'yamAmiSozizacchaH' iti cchAdezaH // 99 // nuunmiti| bhavataiva tvayaiva / bhavatpitA bhavatastava pitA. janakaH / naH asmAn / jetuM jayanAya / icchati vAJchati / nUnaM nizcayam / anyathA no cet / asamavigraham asamena samAna (tA) rahitena, balinetyarthaH / vigrahaM saMgrAmam / tvanmatena tavAnumatena / kasmAt kAraNAt / karoti vidadhAti / laT / anumitiH // 100 / ka iti / tvaM bhavAn / kaH kiyAn / bhImarathaH ko vA kiyAn / sH| te tava / pitA jnkH| kiyanmAtraH kiyatpramANaH / yadi zavanutha samarthA bhavanti cet / sarve yUyam / saMbhUya militvA / me mm| agrataH agre| tiSThatha a m / __13 hai // 66 // samasta sAmantoMkA samUha thaka kara cUra ho gayA aura ghabarA gayA, yaha dekhakara zatruoMkA saMhAra karanevAlA suvarNanAbha sAmane AyA / / 17 / apane rathako Age bar3havAnevAle suvarNanAbhako dekhakara dharmapAla krodhase jala uThA, aura AkSepake viSase siJcita vacana-bANoMse use vIMdhaneko udyata ho gyaa-1||98|| are DhITha ! jA, yahA~se bhAga, sAmane kyoM khar3A huA hai ? merA bAhu tujha sarIkhe (kSudra) vyaktipara prahAra nahIM karanA cAhatA // 99 / / jAna par3atA hai terA bApa padmanAbha tere bUtepara hI hameM jItanA cAhatA hai| anyathA vaha tero salAhase apanese bar3oMke sAtha yuddha kyoM karatA? // 100 // mere sAmane tU kauna hotA hai ? bhomaratha kauna hotA hai ? aura vaha terA bApa bhI mere Age kyA hai ? yadi tuma 1. =zrAntamityarthaH / 2. A itan / 3. =prApitaH / 4. A siktaH / 5. A vyadiSa / 6. 'dhaSTastu viyAto dhRSNudhRSNajau' abhidhaan0| 7. = loT / 8. = nizcitam / 9. za atulyenetyarthaH / 10. = tvaanmtyaa| 11. A bhavatazceti / 12. A za tiSThata / 13. za 'Adhvama' iti naasti| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [15, 102 - nIcocitAM samAkarNya tadIyAmiti bhAratIm / jagAda yuvarADitthaM dhanurdhyAmAspRzanmuhuH // 102 / / kimebhirdhmaalaapairmaatushcaaplsuucnaiH| asti ko'pyabhimAnazceDDhaukasvAlaM vilmbnH||103|| gaditu yujyate'smAkaM na bhavadbhASitaM vcH|| tulayanti mahAnto hi nAtmAnamadhamaiH samam / / 104 // svareva durnayaiH pApAH pacyante yena durjanAH / vibhASamANAnsujanastena tAnavamanyate // 10 // ityAlAparyuvezasya mAnavAnapamAnitaH / alakSyamokSasaMdhAnAn sa roSAdamucaccharAn / / 106 / / "AkSepaH // 101 / / nIceti / nIcocitAM nIcasya nikRSTasyocitAM vihitAm / tadIyAM dharmapAlasaMbandhAm / iti evam / bhAratI vacanam / samAkarNya zrutvA / dhanu| dhanuSazcApasya jyAM maurvIm / AspRzan jhaGkAra kurvan / yuvarAT suvarNanAbhaH / muhuH pazcAt / jagAda abravIt / gada vyaktAyAM vAci liT // 102 // kimiti / mAtuH jananyAH / cApalasUcanaiH cApalasya caJcalasya sUcanairdazayamAnaH / ebhiH etaiH| adhamAlApa: adharmanikRSTarAlAparvacanaiH / kiM ki prayojanam / ko'pi kazcidapi / abhimAna: garvaH / asti cet vartate cet / Dhokasva aagcch| loTa / vilambanaH kAlakSepaiH / alaM paryAptam // 103 / / gaditumiti / bhavadbhASitaM bhavatA tvayA bhASitamuktam / vacaH vacanam / asmAkam / gadituM vaktum / na yujyate na prayujyate / mahAntaH mahApuruSAH / adhamaiH nIcaiH / samaM sh| AtmAnaM svam / na tulayanti'' nopmynti| tulAn iti subdhAtuH / arthAntaranyAsaH // 104 // svairiti / yena kAraNena / pApAH'dhUrtAH / durjanAH khalAH / svaiH svakIyaiH / durnayaH durnItibhireva / pacyante dahyante / DupacoS pAke karmaNi laT / tena kAraNena / vibhASamANAn viruddhaM jalpataH / tAn durjanAn / sujanaH stpurussH| avamanyate udAsInaM karoti / 105 / / itIti / yuvezasya suvarNanAbhasya / iti evaM prkaaraiH| AlApai vacanaiH / apamAnitaH bhnggitH| mAnavAn abhimAnavAn / sa dharmapAlaH / alakSyamokSasaMdhAnAna alakSye lakSayitumayogye mokSo mocanaM saMghAnaM svIkaraNaM ca yeSAM tAn'4 / zarAna bANAn / saba milakara ke bhI mere Age Tika sakate ho to Thaharo ( abhI majA cakhAte haiM ) // 101 // nIca puruSake yogya usake ina vacanoMko sunakara yuvarAja suvarNanAbha apane dhanuSakI DorIkA bAra-bAra sparza karatA huA yoM bolaa-||102|| mA kI capalatAko sUcita karanevAle ina nIca manuSyoM ke yogya vacanoMse kyA lAbha ? yadi zaktikA abhimAna hai to Ao, aba vilamba na kro||103|| Apane jo vacana kahe haiM, ve hamAre kahane yogya nahIM haiN| kyoMki mahAn puruSa apaneko nIcoMjaisA nahIM banAnA cAhate / / 104 / / cUMki pApI durjana loga apanI hI durnItise jalA karate haiM, isalie yadvA tadvA bolanevAle una logoMkI sajjana loga upekSA kara diyA karate haiM // 10 // yuvarAja suvarNanAbhake ina vacanoMse apamAnita hokara ahaMkArI dharmapAlane roSapUrvaka danAdana bANa mAranA zurUkara diyaa| vaha itanI zoghratAse bANa barasA rahA thA, ki darzakoMko unake 1. A i ka kha ga gha ma mAmRzan / 2. a saha / 3. ivamAnyate / 4. = dharmapAlasaMbandhinIma / 5. A Amazan / 6. = capalatAyAH / 7. za drshmaanaiH| 8. za leT / 9. za 'saha' iti nAsti / 10. -na samIkurvanti / 11. = paapinH| 12. = avajAnAti samupekSate vaa| 13. = avajJAtaH / 14. za ta eSAM tAn / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15, 111] paJcadazaH sargaH ardhamArgagatAmeva tadIyAmiSusaMhatim / / so'pyacchinadavicchinna ropai ropitakArmukaH // 107 / / zilImukhakSaye prAsaiH kuntaiH praasprikssye| kuntakSaye'sibhirvIro tAvakampo prajahataH // 108 / / dvAvapyatulasAmathryo dvAvapyastrakRtazramau / na jAnImo jayaH kveti samazeta baladvayam / / 109 / / cirayuddhaparizrAntaH prahatya sa tato'sinA / dabhre suvarNanAbhena pRthivIpAlanandanaH // 110 / / bandibhiH stUyamAnastaM bandIkRtya sudurjayam / harSAnAvi lanetrasya ninAya piturantikam // 111 / / roSAt kopAt / amucat amuJcat / muclUj mokSaNe luG // 106 // ardheti / ropitakArmukaH ropitamAropitaM kArmukaM cApaM yena saH / so'pi suvarNanAbho'pi / ardhamArgagatAm ardhamArgamAyAtameva / tadIyAM dharmapAlasaMbadhinIm / iSusaMhatim iSUNAM bANAnAM saMhati sandoham / avicchinnaiH nirntrH| raupaiH baannH| acchinat akhaNDayat / chidRJ vidAraNe laG // 107 / zilImukheti / akampo clnrhito| tI yuvarAjadharmapAlo / vIrau zUrau / zilImukhakSaye zilImukhAnAM bANAnAM kSaye nAze sati / prAsaiH yaSTayAyudhaH / prAsaparikSaye sati prAsAnAM parikSaye sati / kuntaiH konnH| kuntakSaye sati kuntAnAM kSaye nAze sati / asibhiH khaDgaH / prajahratuH yuyudhaate| hRJ haraNe liT / / 108 // dvAviti / dvAvapi yuvarAjadharmapAlAvapi / atulasAmathryo atulamupamArahitaM sAmarthya yyosto| dvAvapi ubhAvapi / astrakRtazramau as mAyudheSu kRto vihitaH zramo'bhyAso yayoH to| jayaH vijyH| kveti kasminniti / na jAnImaH na baddhayAmahe / jJA avavodhane ltt| baladvayaM sainyadvayam / samazeta azaGkata / zIG svapne laG / saMzayaH // 109 // cireti / tataH pazcAt / cirayuddhaparizrAntaH ciraM bahusamayaparyantaM yuddhe saMgrAme parizrAnta AyastaH / saH pRthivIpAlanandanaH dharmapAlaH / asinA khaDgena / prahRtya praharaNaM kRtvA / suvarNanAbhena yuvarAjena / dadhe bibhre / dhRna dharaNe karmaNi laT // 110 // bandimiriti / bandibhi: stutipAThakaiH / stUyamAnaH prazasyamAnaH / sudurjayaM jetumazakyam / taM dharmapAlam / bandIkRtya' bandhana vidhAya / harSAsrAvilanetrasya harSAdAnandAja jAtAtreNa vASpodakena Avile Adrita netre nayane yasya tasya / pitaH pdmnaabhmy| antikaM samIpam / ninAya nayati sma / noG ( NI ) prApaNe liT / jAtiH // 11 // chor3ane aura rakhanekA kucha patA hI nahIM par3a rahA thA // 106 // suvarNanAbhane bhI dhanuSa car3hA liyA aura lagAtAra bANoMkI barasA karake dharmapAlake bANoMko paramparAko bIcameM hI kATa DAlA // 107 // bANoMke samApta honepara prAsoMse, aura prAsoMke samApta honepara bhAloMse, aura bhAloMke bhI samApta ho jAnepara talavAroMse, ve donoM vIra nirbhaya hokara eka dUsarepara prahAra karate rahe // 108 // donoM anupama sAmarthya je yukta haiM, aura donoMne hI astravidyAmeM parizrama kiyA hai| ata: na jAne donoMmeM kauna jItegA, ? isa prakAra donoM hI senAeM sandehameM par3a gayIM // 109 // bahuta dera taka yuddha karanese pRthivIpAlakA putra dharmapAla thaka gayA, taba usane talavArakA vAra kiyA, para usase bacakara suvarNanAbhane dharmapAlako pakar3a liyA // 110 // ajeya dharmapAlako bandI banAkara suvarNanAma, jisako stuti stuti pAThakakara rahe the, apane pitAke pAsa le gaye / putrakI 1. ma saavkmpo| 2. apAlasya nandanaH / 3. A i bndhiikRty| 4. aharSAzrAvi / 5. = caapH| 6. = yAbhyAM / 7. A Azakata, za ashngktN| 8.= yuddhena saMgrAmeNa / 9. za sUvarNarAjena / 10. = babhre / 11. zabandhI kRtya / 12. = bandinaM / 13. A harSodakena / 14. za 'Avile' iti nAsti / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 candrapramacaritam [15, 112paraMtapastaDidvaktraM citrAGgaH siMhavikramam / vijigye varuNaM kaNThazcandrakIti sukuNDalaH // 112 / / anye'pi ripupakSasthA rAjAno ye dduddhaukire| te padmanAbhasAmantaiH kRtA bhagnamanorathAH // 113 / / atrAntare krudhAdhAvatsvayameva mhaablH| pRthivIpAlabhUpAlaH karAlIkRtalocanaH / / 114 // tamasAdhAraNaizcihnaH pratyabhijJAya mantriNaH / padmanAbhamiti sthitvA karNamUle vyajizapan / / 11 / / deva ko'pyayamatyantamamAnuSabalaH khlH| . zrUyate pRthivIpAlaH samastakapaTAlayaH // 116 / / paramiti / paraMtapaH raajaa| taDidvaktraM taDidvaktrarAjam / citrAGgaH citrAGganAmA rAjA / siMhavikramanAmAnam / kaNThaH kaNThasaMjJaH / candrakIrti candrakIrtinAmAnam / sukuNDala: sukunnddlaakhyH| vijigye jayati sma / ji jiM abhibhava liT / 'je liMTa sani' iti kavargAdezaH / yathAsaMkhyAlaGkAraH // 112 // anya iti / ripupakSasthAH ripoH zatro: pakSasthAH sahAye tiSThantaH / anye'pi zeSA api ye kecit / rAjAnaH bhUpAH / DuDhaukire' yuyudhire| liT / te sarve / padmanAbhasAmantaiH padmanAbhapakSasthabhUpaiH / bhagnamanorathA: bhagno'vadito manoratho jayAbhilASo yeSAM te| kRtAH vihitAH // 113 // atreti / atrAntare atrAvasare / mahAbala: mahad balaM zaurya yasya saH / karAlIkRtalocanaH karAlIkRte bhayaMkara vihite locane nayane yasya saH / pRthivIpAlabhUpAlaH pRthiviipaalbhuupH| svayameva asahAya eva / krudhA kopena / adhAvat zIghramagacchat / jAtiH // 114 // tmiti| mantriNaH scivaaH| asAdhAraNaiH asAmAnyaiH / cihnaH ptaakaadicihnH| taM pRthivIpAlam / pratyabhijJAya vijJAya / karNamUle tasya zrotrasamIpe / sthitvA AsitvA / padmanAbhaM" padmanAbhabhUpatim / iti vakSyamANaprakAreNa / vyajijJapan vijJApayanti sma'' // 115 // deveti / deva bho svAmin / atyantam adhikam / amAnuSabala: amAnuSaM devasaMbandhaM balaM sAmarthya yasya sH| khalaH dhUrtaH / kopI kopavAn / ayam eSaH / samastakapaTAlayaH samastAnAM sarveSAM kapaTAnAM vyAjAnAmAlayo nilaya iti / pRthivIpAlaH pRthivopAlanRpaH / vijayase usa samaya usakI A~khoMse harSAzru pravAhita ho rahe the| // 111 // parantapane taDidvakrako, citrAMgadane siMhavikramako, kaNThane varuNako aura sukuNDala rAjAne rAjA-candrakIrtiko jIta liyA // 112 // zatrupakSake aura bhI jo rAje lar3aneke lie sAmane Aye, padmanAmake sAmantoMne unakI AzAoMpara pAnI phera diyA-unheM parAjita kara diyA aura unake manorathako bhagna kara diyA // 113 // isa avasarapara mahAbalI pRthivIpAla svayaM lar3aneke lie daur3atA huA aayaa| usakI A~kheM krodhake kAraNa bar3I bhayaMkara dikha rahI thIM // 114 // asAdhAraNa cihnoMse use pahacAna" kara-mantriyoMne padmanAbhake nikaTa jAkara usake kAnameM yoM nivedana kiyaa-||115|| he rAjan ! yaha pRthivIpAla bar3A krodhI hai, atyadhika daivabalase sampanna hai, dhUrta hai aura sabhI prakArake 1. a kntushc| 2. ka kha ga gha sakuNDalaH / 3. ka kha ga gha ma stUyate / 4. = paraMtapanAmA / 5. TIkAkRtA pUrva 'taDidvaktraM' tataH 'paraMtapaH' padaM vyAkhyAtam / 6. =saMyuge samAyAtAH / 7. = bhayaMkare vihite| 8. = tvaritamAyAtaH / 9. A vijJAya iti nAsti / 10. A 'padmanAbhaM' iti nAsti / 11.za tasya vyajijJapat vijJApayati sma / 12. = divyaM / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15, 121] paJcadazaH sargaH / 373 tadasminnapramattena prahartuM svayamutthite / yoddhavyaM svAminA nAyamavajJAviSayo ripuH // 117 // iti mantrigiraM kRtvA hRdaye dayitAmiva / babhUva saMmukhaM zatroH sajIkRtazarAsanaH / / 118 / / pAdarakSasamUhena privaaritkunyjro| tAvabhIyaturanyonyamananyasamavikramI / / 119 / / ubhAvubhayamAyoddhaM niSidhya balamudyatam / dAdekAkinAveva prAraMbhAte mahAhavam / / 120 // shiliimukhshtaishchnnaastyostirygvisrpibhiH| adRzyanta digAbhogAH patadulkotkarA iva // 121 // zrUyate AkarNyate / zru zravaNe karmaNi liT / jAtiH // 116 / / taditi / tadasmin tadetasmin pRthivIpAle / prahartuM praharaNAya / svayaM svasmina / upasthite AyAte sati / apramattena pramAdarahitena / svAminA svayA / yoddhavyaM yuddhaM kartavyam / ayam essH| ripuH shtruH| avajJAviSayaH avajJAyA udAsInasya viSayo gocaraH / na bhavati // 117 / / itIti / iti evam / mantrigiraM mantriNAM sacivAnAM giraM vANIm / dayitAmiva vanitAmiva / hRdaye citte / kRtvA vidhaay| sajjIkRtazarAsanaH sajjIkRtaM saMnaddhIkRtaM zarAsanaM cApaM yena saH / zatro: ripoH / saMmukhaH abhimukhaH / babhUva bhavati sm| liT // 118 / / pAdeti / pAdarakSasamUhena pAdAnAM gajapAdAnAM rakSANAM rakSakANAM bhaTAnAM samahena nikareNa / parivAritakuJjarau parivArito parivRtau gajo yayosto / ananyasamavikramaH ananyasamaH anyasamAna rahito asAdhAraNeti vikramaH parAkramo' yyosto| to padmanAbhapathivIpAlo / anyonyaM parasparama / abhIyataH abhijagmatuH // 119 // umAviti / ubhau dvau bhpaalo| Ayodhama AsamantAda yodhanAya / udyatama udyaktama / ubhayaM dvayam / balaM senaam| niSidhya nivaary| dati gAt / ekAkinAveva asahAyAveva / 'ekAdAkiMzcAsahAye' iti Akin-pratyayaH / mahAhavaM mahAyuddham / prArebhAte upacakramAte / rabhi rAbhasye liT / prathamapuruSadvivacanam // 120 // zilImukheti / tiyagvisapibhiH tiryagrarUpeNa gcchdbhiH| tayoH bhuupyoH| zilomukhazataiH zilImukhAnAM bANAnAM zatairanekaiH / channAH vyAptAH / digAbhogAH dizAM kakubhAmAbhogAH samUhAH / patadulkotkarA iva patan ulkAnAmutkaraH samUho yeSAM ta iva / kapaToMkA ghara hai-pUrA cAra sau bIsa hai, aisA sunA jAtA hai-||116|| yaha svayaM Apake Upara prahAra karaneke lie-Apase lar3aneke lie upasthita huA hai| ataH isake sAtha Apako bar3I sAvadhAnIse yuddha karanA cAhie ? yaha zatru upekSA karane yogya nahIM hai / / 117 // isa prakArako mantriyoMkI vANIko, jo priyAke samAna pyArI thI, hRdayameM rakhakara, evaM dhanuSako sajAkara padmanAbha zatruke sAmane jA pahu~cA // 118 // asAdhAraNa parAkramako dhAraNa karanevAle ve donoM Amane-sAmane A gye| donoM hAthiyoMpara savAra the, aura donoMke hAthiyoMke pairoMke pAsa bahutase rakSaka khar3e hue the // 119 // yoM donoMkI senAeM yuddha karaneke lie taiyAra thIM, para unheM rokakara donoM rAjoMne-jinheM apane parAkramapara garva thA- akele hI ghora saMgrAma zurU kara diyA // 120 // donoMke tirachI gatise phailanevAle saikaDoM bANoMne sArI dizAoMke madhyabhAgako bhara diyaa| usa samaya vaha aisA daSTigocara ho rahA thA mAno giratI haI ulkAoMke samahase ghira 1. a paadrkssaa| 2. = audAsInyasya / 3. TokAyAM padyamidaM pUrva vyAkhyAtaM tadanantaraM tadasminityAdi ( 117) / 4. = anyena samo'nyasamo nAnyasamo'nanyasamo'sAdhAraNa ityarthaH / 5. za parAkramaH zaktiH / 6. za ekAkinAmevAsahAyAnAmeva / 7. = yeSu / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam [15, 122 - tacchastrakauzalAlokavinizcalavilocanam / bhuvi bhUmibhujAM sainyaM tasthau divi divaukasAm // 122 / / calanairvalanaiH sthAnaivalganaimarmavaJcanaH / tayorabhUddhanuryuddhaM hptdordnnddcnnddyoH||123|| yAnyAnamuzcatArAtiniSThitazaraH zarAn / ropairardhAgatAneva padmanAbho lulAva tAn // 124 / / zilomukhairajayyo'yaM dhanurvedavizAradaH / iti matvAkSipatprAsAnsa prayAsavivarjitaH / / 125 / / khaNDayAmAsa tAnadhecandrezcandrojjvalAnanaH / guruH suvarNanAbhasya suvarNAcalanizcalaH // 126 // adRzyanta avekSyanta' / dRy prekSaNe karmaNi laGa / upamA [utprekSA] // 121 // taditi / tacchastrakozalAlokavinizcalavilocanaM tayoH padmanAbhapRthivIpAlayoH zAstrANAM bANAnAM kauzalasya' prauDhatvasya Aloke vIkSaNe nizcale niSpande vilocane nayane yasya tat / bhUmibhujAM bhUpAnAm / sainyaM senaa| bhuvi bhUmo / tasthau tiSThati sma / liT / divaukasAM devAnAm / sainyam / divi gagane / tasthau / dIpakam // 122 / / calanairiti / dRptadodaNDacaNDayoH dRptAbhyAM gavitAbhyAM dordaNDAbhyAM bhujadaNDAbhyAM caNDayobaliSThayoH / tayoH bhUpayoH / calanaiH sthAnAntaraMgamanaiH / valanaiH paryaTanaiH / sthAnaH sthitikriyAbhiH / valanaiH [ valganaiH 1 laGkanakriyAbhiH / marmavaJcanaiH marmaNo marmasthAnasya vaJcanaiH pratAraNaH / dhanuyuddhaM cApayuddham / abhUt abhavat / lung| jAtiH // 123 / / yAniti / aniSThitazarAH aniSThitA akSayAH zarA bANA yasya sH| arAtiH zatruH / yAt yAn kAMskAn / zarAna bANAn / amuJcata amucat / laGa / ardhagatAneva ardhagataparyantam AgatAneva / tAna zarAn / padmanAbhaH pdmnaabhbhuuptiH| ropaiH bANaH / lulAva chinatti sma // 124 / zilImukhairiti / dhanurvedavizArada: dhanurvede dhanuvidhAyAM vizArado nipuNaH / ayaM padmanAbhaH / zilImukhaiH zaraiH / ajayyaH jetumazakyaH / 'kSayyajayyau zaktau' iti saadhuH| iti evaM matvA prayAsavijitaH prayAsena zrameNa vijito rhitH| sa pRthivIpAlaH / prAsAn kuntAn / akSipat preritavAn / kSipa preraNe laG // 125 / / khaNDayAmAseti / candrojjvalAnanaH candravadujjvalaM bhAsamAnamAnanaM mukhaM yasya saH / suvarNAcalanizcalaH suvargAcala iva mahAmeruvad nizcalo niSkampaH / suvarNanAbhasya yuvarAjasya / guruH pitA padyanAbhaH / tAn kuntAn / ardhacandraH ardhacandrAkArabANaH / khaNDayAmAsa khaNDayati sma / khaDuGa manthe NijantAlliT / upamA / / 126 / / gayA ho // 121 // unake zastrakauzalako dekhakara pRthvIpara gajAoMkA sainya aura AkAza meM devoMkA vRnda apalaka dRSTi hokara khar3A thA // 122 // sagarva bhujabalase yukta aura kruddha donoM rAjAoMkA dhanuyuddha huA, jo, sthAna badalane, mur3ane, eka sthAnapara khar3e rahane, lA~ghane aura marma sthala kI surakSAke lie eka-dUsareko chakAnekI dRSTise darzanIya thA // 123 // pRthivIpAlake bANa jahA~ taka pahuMcanA cAhie vahA~ taka nahIM pahuMca rahe the; kyoMki vaha jina bANoMko chor3atA thA ve Adhe mArga taka jyoM hI pahu~cate the tyoM hI padmanAbha unheM apane bANoMse kATa DAlatA thA // 124 // 'yaha padmanAbha dhanurvidyAmeM pravINa hai, ataH bANoMse jItane yogya nahIM hai|' yaha socakara pRthivIpAlane usake Upara bhAle phekanA zurU kara diyaa| isase vaha usa prayAsase mukta ho gayA, jo pratyaJcA khoMcane meM karanA par3a rahA thA // 125 // suvarNanAbhake pitA padmanAbhane, jo sumeru 1. A AvekSyanta / 2. A dRzir / 3. A liT / 4. A 'upamA' iti noplbhyte| 5. = naipujyasya / 6. za grAmAntaraga / 7. = ardhamArgaparyantam / 8. = cikSepa / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15,131] paJcadazaH sargaH . sa cakrANi vicikSepa kSepeNa rahito ruSA / tAni sauvarNamAlazca cUrNayAmAsa mudgaraiH || 127 // zakti zaktitrayAkrAntaviSTapo visasarja saH / gadAbhighAtaistAM vandhyAM vyadhAdratnapurAdhipaH // 128 // parazuM vAhayAmAsa kRtvAsannaM sa dantinam | vanakelivareNAsauM vajramuSTyA kaNIkRtaH / 129|| tato mumukSataH zaGku tasya somaprabhApriyaH / caJcacakreNa ciccheda kadalIkandavacchiraH // 130 // vidrute vidviSAM sainye vilokya patanaM prabhoH / raNaM saMzodhayAmAsa vanakeliziraH spRzan || 131|| 3 E 9 sa iti / kSepeNa kAlavilambena / rahitaH virahitaH / sa pRthivIpAlaH / ruSA kopena / cakrANi cakrAyudhAni / vicikSepa kSipati sma / sauvarNamAla: suvarNamAlAyA apatyaM * padmanAbhazca / mudgaraiH ayodaNDaiH / cUrNayAmAsa viSayAmAsa ( ? ) | liT // 127 // zaktimiti / zaktitrayAkrAntaviSTapa: zaktInAM prabhuzaktyAdInAM trayeNAkrAntaM vyAptaM viSTapaM jagad yasya saH / saH pRthivIpAlaH / zakti zaktyAyudham / visasarja cikSepa / sRja visarge liT / ratnapurAdhipaH ratna purasyAdhipa padyanAbhaH / gadAbhighAtaiH daNDAghAtaiH / tAM zaktim / vandhyAM niSphalAm / vyadhAt akarot / DudhAn dhAraNe ca luG / / 128 / parazumiti / saH pRthivIpAlaH / dantinaM gajam / AsannaM samIpam / kRtvA vidhAya / parazuM vAhayAmAsa AnayAmAsa / vahi prApaNe NijantAlliT / asau parazuH / vanakelivareNa vanakeligajasya vareNa prabhuNA padmanAbhena / vajramuSTyA' vajramuSTyAyudhena / kaNIkRtaH cUrNIkRtaH // 129 // tata iti / tataH pazcAt / zaGku zalyAyudham / mumukSataH moktumiccho: / tasya pRthivIpAlasya / ziraH mastakam / somaprabhApriyaH somaprabhAyA devyAH priyo dayitaH padmanAbhaH / caJcaccakreNa caJcatA prajvalatA cakreNa cakrAyudhena / kadalokandavat kadalyA rambhAyAH kandavad mUlavat / ciccheda chinatti sma / china, ' vidAraNe liT // 130 // vidruta iti / prabho svAminaH / patanaM maraNam / vilokya vIkSya / vidviSAM zatrUNAm / sainye senAyAm / vidrute palAyite sati / vanakeliziraH vanakeliMgajasya ziromastakam / spRzan AsphAlayan / parvata ke samAna niSkrampa thA aura jisakA ceharA pUrNacandrake samAna nirmala thA, ardhacandrAkAra bANoMse pRthivIpAlake bhAloMko kATa DAlA - // 126 // phira pRthivIpAlane kruddha hokara zIghra hI cakra phekanA zurU kara diyA, jinheM suvarNamAlA ke putra padmanAbhane mudgaroMse cUra-cUra kara DAlA // 127 // phira pRthivIpAlane - jisakI prabhu, mantra aura utsAha ina tIna zaktiyoMkI carcA sAre saMsAra meM hotI thI-- zakti nAmaka Ayudha calAnA zurU kara diyA, kintu use bhI ratnapurake svAmo padmanAbhane gadAke prahArase niSphala kara diyA / / 128 // pRthivIpAlane apane hAthIko pAsameM le jA karake padmanAbhake Upara parazukA prahAra kiyA, jise vanakeli nAmaka hAthI ke svAmI - padmanAbhane vajramuSTi nAmaka astrase cUra-cUrakara DAlA || 129|| isake uparAnta pRthivIpAla zaMku nAmaka astra chor3anA hI cAhatA thA, para somaprabhA ke pati padmanAbhane sirako apane camakadAra cakra se kelekI jar3akI taraha kATa DAlA // 130 // apane svAmI pRthivIpAlakA patana dekhakara zatruoM kI senA bhAga gayI / phira padmanAbhane vanakelikA sira thapathapAte hue yuddhabhUmikA saMzodhana - nirIkSaNa 375 2. a ka kha ga gha 1. ka kha ga gha manasurAdhipaH / kelidhareNAsau, inavakelivareNAsau / 3. za 'virahita:' iti nopalabhyate / 4. pumAn / 5. = yena / 6. A ratnasurAdhipaH ratnasurasyAdhipaH / 7. A Anayati sma / 8 A 'vajramuSTaghA' iti padaM nAsti / 9. A chidir / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [15, 132 - yuddhamUrdhni zavIbhUtAnbandhUnuccitya bAndhavAH / saMskAraM prApayAmAsurindhanIkRtasAyakAH / / 132 / / atha kenacidAnIya sevakena kRtaM purH| pazyanniti ziraH zatronirvedamagamannRpaH / / 133 / / dhikkaSTamIdRzaM karma karoti kathamIritaH / ladamyA kulaTayA lokaH kSaNaraktaviraktayA // 134 / / vipatsaMpadi jAgarti jarA jAgarti yauvane / mRtyurAyuSi jAgarti viyogaH priyasaMgame // 135 / / padmanAbhaH / raNaM saMgrAmam / [ saM ] zodhayAmAsa zodhayati sm'| zudhi zauce liT // 131 // yuddheti / yaddha mani yuddhasya mUni agre / zavIbhUtAn vigataprANAn / bandhUn bAndhavAn / indhanokRtasAyakAH indhanokRtAH kASThIkRtAH sAyakA yeSAM te / bAndhavAH / uccitya rAzIkRtya / saMgkAraM dahanam / prApayAmAsuH yApayanti sma / AplU vyAptau liT // 132 / / atheti / atha dahanAnantaram / kenacit ekena / sevakena bhatyena / AnIya AdAya / pura agre| kRtaM vihitam / ripoH pRthivIpAlasya / zira: mastakam / pazyan vIkSamANaH / napaH padmanAbhaH / iti vakSyamANaprakAreNa / nirvedaM vairAgyam / agamat gacchati / gamla gatau lung||133|| dhigiti / kSaNaraktaviraktayA~ kSaNamalpakAlaM raktaH prIto virakto vigataprItiryasyAH tayA / kulaTayA puNshclyaa| lakSayA sNpdaa| IritaH preritaH / lokaH janaH / IdRzam etAdRzam / kaSTaM kRccham / karma vyApAram / kathaM kena prakAreNa / karoti vidadhAti / laT / dhik // 134 / / vipaditi / saMpadi saMpattau / vipat vipattiH / jAgati prApnoti, saMpada vipadavasAnA-ityarthaH / yauvane sati tAruNye sati / jarA vArdhakyama / jAgati prApnoti / AyuSi sati / mRtyuH maraNam / jAgarti / priyasaGgame priyANAM mitrANAM saGgame sati / vigamaH kiyA // 131 // yuddhabhUmike agale bhAgameM mAre gaye bandhuoMko khojakara unake bandhu-bAndhavoMne bANoMkI citA taiyAra karake unakA agni saMskAra kiyA // 132 // isake bAda kisI sevakane pRthivIpAlakA kaTA huA sira lAkara rAjA padmanAbhake Age rakha diyA, jise dekhate-dekhate use isa prakAra vairAgya utpanna ho gyaa-||133|| lakSmI pUrI vezyA hai jo kSaNabhara hI rAga dikhalAkara virakta ho jAtI hai / isI lakSmo rUpI kulaTAse prerita hokara loga kaise aise khoTe-khoTe karma kara DAlate haiM ? oha dhikkAra hai ! aisI bAtoMke bAre meM socate hI kheda hone lagatA hai // 134 // sampatti honepara vipatti usa ( sampatti ) kA sthAna pAneke lie jAgarUka rahatI hai, yauvana Anepara bur3hApA use naSTa karanekI tAkameM rahatA hai, Ayu yA jIvana prApta honepara mRtyu use ghAtaneke lie sAvadhAna rahatI hai aura iSTa samAgama honepara usakA viyoga jAgaraNa karatA hai| sampattike bAdameM vipatti, yauvanake bAdameM bur3hApA, jIvanake bAdameM maraNa aura priyake samAgamake 1. A bodhayAmAsa bodhayati sma / budhi dhAtoliT / 2. A""yAtAn / 3. = yaiH / 4. za ucchitya / =bandhananaviSya / 5. A dUrokRtya / 6. =dAhasaMskAram / 7. =kSaNaM svalpakAlaM raktA pazcAdiraktA tayA 8. eSa TokAzrayaH pAThaH pratiSu tu 'lakSmIkulaTayA' iti samupalabhyate / 9. A za dik / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -15, 140] paJcadazaH sagaH nAviyogaH suhRtsaGgo na janmAmRtyudUSitam / yauvanaM nAjarAgrastaM zrI padakaTAkSitA / / 136 / / rakSAye prajayA dattaM SaSThAMzaM vetanopamam / gRha NanbhRtakavanmUDho rAjAhamiti manyate / 137 // krodhAdibhirayaM jIvaH kaSAyaH kaluSIkRtaH / tatkicitkurute karma yatsvasyApi bhayAvaham // 138 // bhrAtRnhanti pitanhanti hanti bandhUn nirAgasaH / hantyAtmAnamapi krodhAddhikkrodhamavicArakam // 136 // hantA yathAhamasyAtra paratraiSa tathaiva me| saMsAre hi vivartante balavIryavibhUtayaH / / 140 // viyogaH / jAgati / yathAsaMkhyam // 135 // neti / aviyoga: viyogarahitaH / suhRtsaGgaH suhRdAM mitrANAM saGgaH saMyogaH / na nAsti / amatyaSitaM matyunA maraNenAduSitaM dUSaNarahitam / janma' jAtiH / na nAsti / ajarAgrastaM jarayA vArdhakyenAgrastaM rahitama / yauvanaM tAruNyam / na nAsti / ApadakaTAkSitA ApadA vipatyA akaTAkSitA avilokitA / zrIH saMpata / na nAsti // 136 / / rakSAyai iti / rakSAyai pAlanAya / prajayA janena / dattam arpitam / vetanopamaM bhRtyadeyasamam / SaSThAMzaM SaSTham aMzaM bhAgam / bhRtakavat karmakaravat / gRhNan svIkurvan / mUDhaH ajJaH / ahaM rAjA iti prabhuH iti / manyate budhyate / budhi mani jJAne laT / AkSepaH ( ? ) / 137 // krodheti / krovAdibhiH krodhapramukhaiH / kaSAyaiH ctusskssaayaiH| kaluSIkRtaH kalmaSIkRtaH / ayam eSaH / jIvaH prANI / yat / kiMcit ISat / karma kAryam / svasya [ api] Atmano'pi / bhayAvahaM bhayaM kurvat / tat kArya / kurute vidhatte / laT // 138 // bhrAtRniti / krodhAt kopAt / nirAgasaH niraparAdhAn / bhrAtUna sahodarAn / hanti hinasti / hana hiMsAgatyorlaTa / pitana janakAn / hanti hinasti / bandhUn bandhujanAn / hanti / AtmAnamapi svamapi / hanti / avicArakaM vicArazUnyam / krodhaM krodhprinnaamm| dhik / 'hA dhik samayA-' ityAdinA dvitIyA / AkSepaH (?) // 139 / / hanteti / atra iha loke / ahaM yathA yena prakAreNa / asya etasya / hantA hiMsakaH / 'kRtakAmukasya-' ityAdinA karmaNi sssstthii| tathaiva tena prakAreNava / paratra paraloke / eSaH ayam / me mm| hantA bhaviSyati / saMsAre janmani / balavIryavibhUtayaH balam aupAdhikazaktiH tacca, bAdameM usakA viyoga nizcita hai / / 135 / / viyoga rahita iSTa saMyoga, maraNa rahita janma, bur3hApA rahita yauvana aura vipatti rahita sampatti nahIM ho sktii| saMyogake pIche viyoga, janmake pIche mRtyu, yauvanake pAche bur3hApA aura sampattike pIche vipatti nizcita hai // 136 / / rakSaNake lie prajAke dvArA vetanake samAna upajakA jo chaThA bhAga ( Taiksa ) diyA jAtA hai, use naukara kI bhAMti grahaNa karanevAlA mUrkha puruSa apaneko rAjA mAnatA hai / / 137 / / krodha Adi cAra kaSAyoMse kaluSa kiyA gayA yaha jIva kucha aise karma kara DAlatA hai, jo svayaM use bhI bhayAvaha hote haiM // 138 // krodhake AvezameM Akara yaha puruSa apane niraparAdha bhAI, pitA aura bandhuoMko bhI mAra DAlatA hai| aura to aura svayaM apaneko bhI mAra DAlatA haiAtmaghAta kara baiThatA hai| dhikkAra hai aise krodhako, jo vicAroMkA divAliyA hotA hai // 139 // jese yahA~ maiM isakA jIvana naSTa kara rahA hU~-ise jAnase mAra rahA hU~, usI prakArase paralokameM yaha bhI mere jIvanako naSTa karegA-jAnase mAra ddaalegaa| isa janmameM meM isakA hantA hai to 1. A jayAvaham / 2. ka kha ga gha ma bandhUnapi nirAgasaH / 3. ka kha ga gha ma 'mavicArakaH / 4. = utpttiH| 5. = krodhmaanmaayaalobhaiH| 6. za 'kalmaSIkRtaH' iti nAsti / 7. = bhayakAri / 8. = karma / 9. za svayamapi / 10. = saMsRtau / 48 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam bhogAndhigdhigdhanaM dhigdhigdhigdhigindriyajaM sukham | dhigdhikparopaghAtena yadanyadapi jAyate // 141 // hA kathaM vaJcitaH pApaH pApairindriyagocaraiH / vijJAtAkhilasaMsAraduravasthitirapyaham // 142 // na paraM bandhanaM premNo na viSaM viSayAtparam / na kopAdaparaH zatrurna duHkhaM janmanaH param || 143 // tasmAtkaromi tatkicinnRjanmani sudurlabhe / china karmaNA yena gatAgataparizramam // 144 // dausthityamiti saMcitya saMsArasya narezvaraH / vitIrya yuvarAjAya rAjyaM sapuravAhanam || 145 // 378 1 vIryaM svAbhAvikazaktiH tacca vibhUtiH aizvayaM sA ca tathoktAH / vivartante viparyayanti / vRtuG vartane laT // 140 // bhogAniti / bhogAn viSayAnubhavAn dhig dhik / dhanaM dravyaM dhig dhik / daha daha ( ? ) / indriyajam indriyaiH pnycendriyairjnitm| sukhaM sAtam / dhig dhik / paropaghAtena pareSAmanyeSAmupaghAtena pIDayA / yad yat kiMcit / anyadapi aparamapi / jaya saMbhavati / tat / dhig dhik / vIpsAyAM dviH || 141 / / hA iti / pApaH pApiSThaH / aham vijJAtAkhilasaMsAraduravasthitirapi vijJAtA viditA akhilA nikhilA saMsArasya duravasthitirduravasthA yena saH / pApaiH kaSTaH / indriyANAM gocaraiviSayeH / kathaM kena prakAreNa | vaJcitaH pratAritaH / hA kaSTam / AkSepa: ( ? ) // 142 // neti / premNaH prIteH / param anyat / bandhanam AsaJjanam / na nAsti, premaiva paraM bandhanamityarthaH / viSayAt paJcendriyAt / param anyat / viSaM garalam / na nAsti | kopAt krodhAt / aparaH anyaH / zatruH ripuH / na nAsti / janmanaH jananAt sakAzAt / param anyat / duHkham / na nAsti // 143 // tasmAditi / tasmAt kAraNAt / yena karmaNA ratnatrayAcaraNena / gatAgataparizramaM gatAgatena caturgatInAM gamanAgamanena jAtaM parizramaM saMtApam / chinadmi bhinadmi / chin vidAraNe liT / atidurlabhe labdhumazakye / nRjanmani manuSyabhave / tat ratnatrayam / kiMcit ISat / karomi vidadhAmi / laT / / 144 / / dausthityamiti / narezvaraH narANAmIzvaraH / svAmI padmanAbhaH / saMsArasya caturgatirUpasya / dausthitvaM kaSTavartanatvam / iti evam saMcintya saMbhAvya / sapuravAhanaM pureNa ratnasaMcayapureNa vAhanairgajAdi - [ 15, 141 - agale janma meM yaha merA hantA hogA / kyoMki bala, vIrya aura vibhUti ye saba isa saMsAra meM adalatebadalate rahate haiM - ye kisI bhI eka vyaktike sAtha hamezA nahIM rahate ||40|| bhogoMko dhikkAra hai, dhanako dhikkAra hai, indriyoMse utpanna honevAle sukhako dhikkAra hai, dhikkAra hai aura dUsaroMko mArakara jo aura bhI sukha hotA hai use bhI bAra-bAra dhikkAra hai || 141 // sAre saMsArakI duravasthAko jAnakara bhI hAya meM ina kaSTadAyI indriyoMke viSayoMse kaise Thaga liyA gayA hU~ // 142 // premase bar3hakara koI bandhana nahIM, viSayase bar3hakara koI viSa nahIM, krodhase bar3hakara koI zatru nahIM aura janmase bar3hakara koI duHkha nahIM - sabase bar3A bandhana prema hai, sabase bar3A zatru krodha hai aura sabase bar3A duHkha janma hai || 143 || isalie isa durlabha manuSya janmameM kucha vaha karma bhI karalU~, jisase cAroM gatiyoM yA caurAsI lAkha yoniyoMmeM bAra-bAra Ane-jAne ke parizrama se baca sakU~ / / 144 / / isa taraha saMsArakI durdazAkA vicAra karake rAjA sabase bar3A viSa viSaya hai, 1. matribhiH kulakam ( vizeSakam ) ityadhikaH pAThaH samupalabhyate / 2 = paJcendriyagocarAt / 3. za 'yena' iti nAsti / 4. A dRJ / 5 = vibhAvya / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15, 150 ] paJcadazaH sargaH AzAM suvarNanAbhasya kurvastiSTha pituH pade / zAntayitveti zokArta pRthivIpAlanandanam || 146 || pAdAnatAnavajJAya sAmantAnsaha sUnunA / sa zrIdhara munerante zizriye bhramaNazriyam // 147 // / jJAnarddhAvupajAtAyAM sahaiva vrataropaNaiH / dIkSA samaya evAsya zikSAsamayatAM yayau // 148|| dvAdazAGgatAdhAro dvAdazAdityabhAsuraH / pratyahaM bRMhayAmAsa sa dvAdazavidhaM tapaH || 146 / / vidhibhirvividhAkAraiH siMhaniSkrIDitAdibhiH / karmaNA saha tasyAsIttanustanuratandriNaH // 150 // I vAhanaiH sahitam / rAjyaM svAmitvam / yuvarAjAya suvarNanAbhAya / vitIyaM datvA || 145 // / AjJAmiti / suvarNanAbhasya yuvarAjasya / AjJAm anujJAm / kurvan san / pituH janakasya pRthivopAlasya / pade sthAne / tiSTha pravartasva / iti evam zokAtaM zokena duHkhenAtaM pIDitam / pRthivIpAlanandanaM pRthivIpAlasya nandanaM tanayam / zAntayitvA' saMtarpayitvA || 146 / / pAdeti / sUnunA tanayena suvarNanAbhena / saha sAkam / pAdAnatAb pAdayozcaraNayorAnatAn / sAmantAn rAjJaH / anujJAyaM saMmataM kArayitvA / saH padmanAbhaH / zrIdharamuneH zrIdharAcAryasya / ante samIpe / zramaNazriyaM tapolakSmIm / zizriye siSeve / tri / sevAyAM liT / tribhirvizeSakarm ||147|| jJAnardhAviti / vrataropaNaiH vratAnAM paJcamahAvratAnAM ropaNaiH svIkAraiH / sadaiva sAkameva / jJAnardo buddhadhardoM / upajAtAyAM satyAM saMjAtAyAM satyAm / asya padmanAbhamuneH / dIkSAsamaya eva dIkSAkAla eba / zikSAsamayatAM zikSA kAlatvam / yayau jagAma / yA prApaNe / sahoktiH // 148 // dvAdazeti / dvAdazAGgazrutAdhAra: dvAdazAGgasya dvAdazAvayavasya zrutasyAdhAra AzrayabhUtaH / dvAdazAdityabhAsuraH dvAdazAdityavad dvAdazasUryabad bhAsuro dedIpyamAnaH / sadvAdazavidhaM dvAdazavidhairdvAdazabhedaiH sahitam / tapaH / pratyahaM pratidinam / bRMhayAmAsa vardhayAmAsa" " / bRha vRddhau liT // 149 // vidhibhiriti / siMhavi (niS ) krIDitAdibhiH siMhavi ( niS ) krIDitavidhAnamAdiryeSAM taiH / vividhAkAraiH vividhA aneke AkArA bhedA yeSAM taiH / vidhibhiH tapobhiH / vyatandriNaH AlasyarvAjitasya / tasya padmanAbhamuneH / tanuH zarIram / karmaNA duritena / saha sAkam / 12 379 padmanAbhane yuvarAja suvarNanAbhako pura aura vAhana sahita rAjya dekara - / 'yuvarAja suvarNanAbhakI AmAkA pAlana karate hue tuma apane pitAke padapara baiThe raho' ina zabdoM meM pRthivIpAla ke zokAkula putra dharmapAlako zAnta karake | aura suvarNanAbhake sAtha apane caraNoM meM jhuke hue samasta sAmantoMko ghara jAnekI anumati dekara zrIdhara munike nikaTa jinadIkSA le lI // 145 // 146 // 147 // paJca mahAvrata grahaNa karaneke sAtha ho jJAna Rddhi utpanna ho jAnese padmanAbhako dIkSAkA samaya ho zikSAkA samaya huA || 148 // dvAdazAMga zrutako jAnanevAle aura bAraha sUryo ke samAna tejako dhAraNa karanevAle padmanAbhane pratidina bAraha prakArake tapako bar3hAnA prArambha kara diyA // 149 // siMha niSkIDita Adi vratoMko aneka prakArakI vidhiyoMse padmanAbhakA - jise pramAda 1. ma sAntvayi / 2. ka kha ga gha ma padAna / 3. azabhidaM / 4 = pAlayan san / 5. A sAntvayitvA / 6. = AjJApya / 7. A za zrIj 8. Aza kulakam / 9. za 'jJAnArddhAvuna " ityAdipadyasya vyAkhyA nopalabhyate / 10. = saH padmanAbhaH / dvAdazavidhaM dvAdaza vidhA: prakAza yasya tat, dvAdazaprakArakamityarthaH / 11. za 'vardhayAmAsa' iti nAsti / 12. za bahu / 13. A 'liT' iti nAsti / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 candraprabhacaritam [15, 151 - trayodazavidhaM tasya cAritraM caratazciram / tIrthakRtkAraNAnIti samapadyanta SoDaza / / 151 / samyagdarzanasaMzuddhiH shngkaadiprivrjitaa'| samiNi gurau vRddha zrute ca vinayo'dhikaH / / 152 / / vrtessvhiNsaaprbhRtissvticaarvipryyH| tadaGgeSu ca zIleSu krodhasaMtyajanAdiSu / / 153 / / jJAnopayogaH satatamupadhAnAdipUrvakaH / saMvego ghorasaMsAraduHkhabhIrutvalakSaNaH // 154 / / tyaagshcaabhydaanaadivibhedsmnvitH| tapazcAgUDhasAmarthya zarIraklezalakSaNam / / 155 / / tanuH kRzA / AsIt abhavat / ldd'| sahoktiH // 150 / trayodazeti / trayodazavidhaM tribhiradhikA daza trayodaza, 'dvASTAtraya-' iti traya-AdezaH, trayodaza vidhA bhedA yasya tat / cAritrama AcAram / ciraM bhukaalpryntm| carataH AcarataH / tasya padmanAbhamuneH / SoDaza SaDibharadhikA daza SoDaza / 'ekAdaza-' ityAdinA SoDaza iti sAdhuH / tIrthakRtaH tiirthkrnaamkrmnnH| kAra mAni hetavaH / iti vakSyamANaprakAreNa / samapadyanta samabhavan / padi gatau laG // 151 // samyagiti / zaGkAdiparivajitA zaGkAdibhiH zaGkAdidarzanadoSaiH parivajitA rahitA / samyagdarzanasaMzuddhiH samyagdarzanasya saMzuddhiH / darzanavizuddhiriti bhaavnaa| samiNi samAno dharmo yasya tasmin / 'saH samAnasya dharmAdiSu ca' iti samAnasya sa-ityAdezaH / 'dharmAdan dvi padAt' iti annanta / guro vidyAgurau zikSAgurau ca / vRddha jJAnAdiguNaiH prvRddh| zrute ca paramAgame ca / adhika: bahula: / vinayaH vinayaguNaH / vinayasaMpannateti bhAvanA / jAtiH // 152 // vrateSviti / ahiMsAprabhRtiSu ahiMsA aprANivadhaH prabhRti mukhyaM yeSAM teSu / vrateSu paJcamahAvrateSu / krodhasaMtya manAdiSu krodhasya kopasya saMtyajanaM visarjanaM tadAdi yeSAM ( teSu ), uttamakSamAdiSu-iti bhAvaH / tadaGgeSu teSAM vratAnAmaGgeSu kAraNeSu ca / zIleSu zIlavateSu / aticAraviparyayaH aticArasya vadhAdyatikramasya vipryyo'bhaavH| shiilvtessvnticaarbhaavnaa||153|| jJAneti / satatam anavaratam / upadA (dhA) nAdipUrvakaH, upadA (dhA ) nAdiH niyamapuraHsaraM vidyAsvIkArAdiH, sa eva pUrvo yasya saH / jJAnopayogaH jJAnasyAgamajJAnasyopayogo'bhyAsaH, abhIkSNajJAnopayogabhAvanA / ghorasaMsAraduHkhabhIrutvalakSaNa. ghorAtsaMsArAjjAte duHkhe (jAtAd duHkhAd) bhIrutvaM bhayatvaM tadeva lakSaNaM yasya saH saMvegaH, saMvegabhAvanA // 154 // tyAga iti / abhayadAnAdipravibhedasamanvitaH abhayasya dAnamAdiryeSAM teSAM pravibhe nahIM thA-zarIra, karmoMke sAtha-hI-sAtha kSINa hone lagA // 150 // cirakAla taka teraha prakArake cAritrako pAlana karanevAle padmanAbhane darzana vizuddhi Adi solaha kAraNa bhAvanAoMko-jo tIrthakara pada dilAne meM kAraNa haiM-mAnA zurU kara diyA / / 151 / / ( 1 ) zaMkA Adi paccIsa doSoMse rahita samyagdarzanakI vizuddhi, darzanavizuddhi kahalAtI hai (2) sadharmA, guru, vRddha aura paramAgamake viSayameM adhika vinaya karanA vinayasampannatA kahalAtI hai / / 152 // ( 3 ) ahiMsA Adi vratoM aura krodha Adike parityAga rUpa zIloMmeM-jo vratoMke aMga haiM-aticAra nahIM lagane denA zIlavatAnaticAra hai / / 153 / / (4)nirantara niyama pUrvaka jJAnAbhyAsa karanA abhIkSNajJAnopayoga hai| (5) saMsArake ghora duHkhoMse DaranA saMvega hai // 154 / / (6) abhayadAna Adi aneka 1. ka kha ga gha vajitaH / 2. A hetuH / 3. A pada / 4. A 'dharmAdanica kevalAt' ityannantaH / 5. za 'jJAnAdiguNaiH pravRddhe' iti nopalabhyate / 6. za mukhyo / 7. = zAstrAbhyAsAyopavAsAdiko yo vidhiH pUrvamArabhyate sa 'upadhAnam'-ityucyate / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15, 158 ] paJcadazaH sargaH samAdhistapaso vighne kutazcitsamupasthite / guNinAM duHkhasaMpAte vaiyAvRttya samudyamaH // 156 // bhaktiyogo'rhadAcAryeSvanurAgaikalakSaNaH / bahuzruteSu cAzeSazAstrArthagranthabhediSu // 157 // zrute ca dvAdazAGgAdibahubhedasamanvite / SaNNAmavazya kAryANAM kriyANAmaparicyutiH // 158|| dena vizeSeNa samanvitaH / tyAgazca zaktitastyAgabhAvanA / agUDhasAmartham ' agUDhamavyavahitaM sAmarthyaM yasya' tat / zarIraklezalakSaNaM zarIrasya kAyagya klezanigraha eva lakSaNaM svarUpaM yasya tat / tapazca zaktitastapobhAvanA // 155 // samAdhiriti / tapasaH bAhyAbhyantarabhedasya / vutazcit / cAritra ( ? ) vighne antarAye / samupa sthite sati saMjAte sati / samAdhiH 7, sAdhusamAdhibhAvanA / guNinAM sadguNayuktasAdhUnAm / duHkhasaMpAte duHkhasya saMpAte saMbandhe sati / vaiyAvRtyasamudyamaH vaiyAvRttyasya karacaraNAdisaMvAha' nAderudyama udyogaH, vaiyAvRttyakaraNabhAvanA // 156 // maktIti | arhadAcAryeSu arhati arhatparameSThini AcAryeSu ca AcArya parameSThiSu ca / azeSazAstrArthagranthabhediSu (granthibhediSu ) azeSasya samastasya zAstrasya Agamasya arthasya granthabhedeSu granthabhedayukteSu ( granthibhediSu marmasthalodghATakeSu ) / bahuzruteSu ca upAdhyAyaparameSThiSu ca / AnurAgaikalakSaNaH anurAga eva prItireva ekaM mukhyaM lakSaNaM svarUpaM yasya saH / bhaktiyogaH, arhadAcArya bahuzrutabhaktibhAvanA // 157 // zruta iti / dvAdazAGgAdibahubhedasamanvite dvAdazAGgAdibhi. " dvAdazAGga caturdaza pUrvAdibhirbahubhedaira ne kavikalpaiH samanvite saMyukte / zrute ca paramAgame ca / ``bhaktiyogaH, pravacanabhaktibhAvanA / avazyakAryANAm avazyaM niyamena kAryANAM karaNIyAnAm / SaNNAM SaTsaMkhyAnAm / kriyANAM pratikramaNAdikriyANAm / aparicyutiH aparityAgaH / SaDAvazyakA 43 381 19 prakArakA vidhipUrvaka yathA zakti dAna karanA zaktitastyAga hai / ( ) sAmarthyako na chipAkarayathAzakti kAyakleza sahanA zaktitastapa hai / / 155 || ( 8 ) sAdhuke tapameM kahIM se vighna upasthita honepara use dUra karanA sAdhusamAdhi hai / ( 9 ) guNI puruSoMke Upara duHkha A par3anepara use dUra karaneke lie unakI sevA zuzrUSAkA udyama karanA - - vaiyAvRttya hai // 116 // ( 10- 13 ) arihaMtoM, AcAryoM, samasta paramAgamake artha se sambandha rakhanevAle sabhI granthoMkI granthiyA~ kholanebahuzruta vidvAnoM arthAt upAdhyAya parameSThiyoM aura bAraha aMga Adi nAnA bhedoMvAle zruta -- pravacanake viSayameM anurAga rakhanA arhadbhakti, AcAryabhakti, bahuzrutabhakti aura pravacana bhakti hai ! ( 14 ) chaha Avazyaka kriyAoMkA yathA samaya karanA, unakA parityAga nahIM karanA - 1. ka kha ga gha samudyataH / 2 A i granthibhediSu ma granthavediSu / 3 = pravibhAgena / 4. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'agUDhasAmarthyazarI ra klezalakSaNam' iti samasta mekapadamupalabhyate / 5. = = yasmin / 6. A cAritryayonaghe / 7. = tatprazamanam / 8. za karacaraNayoH saMvAha / 9. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu kvacid " granthibhediSu' kvacid " granthavediSu' kkacicca granthabhediSu' pAThaH samupalabhyate / 10. A bahuvrateSu / 11. za tasya dvAda / 12. za tasya bhakti / 13. za 'avazyaM niyamena kAryANAM' iti nopalabhyate / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 candrapramacaritam [15, 159 - maargprbhaavnaashaantpHprbhRtikaarnnH| tathA darzanavAtsalyaM sadharmasnehalakSaNam // 159 / / iti zivasukhasiddhaya bhAvayanSoDazaitA rahitasakalasalo bhAvanAH shuddhbhaavH| parahitakaracaryAbaddhabuddhirbabandha vrataniyamasamRddhastIrthakRnnAmakarma // 160 // saMnyasya saGgamakhilaM niravadyavRttirArAdhya dRkcrnnbodhtpaaNsypaaNsuH| tyaktvA tapobharatanuM svatanuM sa dhIro bheje surAlayamanuttaravaijayantam // 16 // parihANibhAvanA // 158 // mAgeMti / jJAnatapaHprabhRtikAraNaiH jJAnatapasI prabhRtI' mukhye yeSAM taiH / kAraNa: hetubhiH| mArgabhAvanA jinadharmaprAkaTyakaraNaM maargprbhaavnaa| tathA tena prakAreNa / saddha(dha)masnehalakSaNaM samiNi catuHsaGgha sneha eva prItireva lakSaNaM svarUpaM yasya tat / darzanavAtsalyaM darzane vAtsatyam / pravacanavAtsatyabhAvanA // 159 // itIti / iti uktaprakAreNa / etAH imaaH| SoDaza SoDazasaMkhyAkAH / bhAvanAH / zivasukhasiddha zivasukhasya mokSasukhasya siddhaya sAdhanAya / bhAvayan dhyAyan / rahitasakalasaGgaH rahitastyaka: sakalo nikhilaH saGgaH parigraho yena saH / zuddhabhAvaH zuddho nirmalo bhAvazcittaM yasya saH / parahitakaraparyAbaddhabuddhiH pareSAmanyeSAM hitakare mokSakaraNe carye pravartane AbaddhA vihitA buddhiryasya saH / barAkAn ityevaM bhAvanApara ityarthaH ( ? ) / vrataniyamasamRddhaH vratairahiMsAdivataniyamairanazanAdivrataiH samRddhaH saMpUrNaH san / tIrthakunnAmakarma tIrthakaratvanAmakarma / babandha badhnAti sma // 160 // saMnyasyeti / niravadyavRttiH nirabadyA nirdoSA vRttiryasya saH / apAMsuH na vidyate pAMsuH pApaM yasya saH / dhIraH dhairyayuktaH / saH padmanAbhamaniH / akhila sakalam / saGga parigraham / saMnyasya tyaktvA / dRkcaraNa bodhatapAMsi dRga darzanaM sA ca, caraNaM caritraM tacca, bodho jJAnaM sa ca, tapazca tathoktAni / ArAdhya ArAdhanAM kRtvA / tapobharatanuM tapobhareNAtizayena tanuM kRzAm / svatanuM svasya tanuM zarIram / tyaktvA vimucya / anuttaramanuttaranAmAnaM vaijayantaM vaijayantavimAnam / AvazyakAparihANi hai / / 157 // 158 // (15) jJAna aura tapa Adi kAraNoMse sanmArgako prabhAvanA karanA mArgaprabhAvanA hai / ( 16 ) tathA sadharmAse sneha karanA, use dekhate hI niHsvArtha prema-vAtsalya prakaTa karanA pravacana vAtsalya hai| // 159 // ina solaha bhAvanAoMko mokSasakhakI siddhi ke lie bhAte hue samasta parigrahake tyAgI, zuddha pariNAmI, paropakAra karanevAlI caryA meM buddhi lagAnevAle aura vrata tathA niyamoMse samRddha padmanAbhane tIrthakara prakRtikA-jo nAma karmake bhedoMmeM parigaNita hai-bandha kara liyA // 160 // muni padmanAbhakI vRtti nirdoSa thii| ve svayaM niSpApa the aura the dhIra / unhoMne samasta parigrahakA parityAga karake, samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura tapakI ArAdhanA kii| phira anta meM tapasyAke prakarSase kRza hue apane zarIrako chor3akara ve anuttara vaijayanta nAmaka svargameM cale gye| -solaha svarga, nava greveyaka aura nava anudizoMke Upara pAMca anuttara vimAna haiM; vaijayanta unhoMmeMse eka hai, jise padmanAbhane prApta 1. a ka kha ga gha ma saddharma / 2. i bhAvanAM / 3. za prabhRti / 4. za SoDazasaMkhyAH / 5. za hitkrnne| 6. A baddhadeyuvarAkAn / 7. za 'tIrthakaratvanAmakarma' iti nAsti / 8. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'dRkkaraNa" ityeva dRzyate / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15, 162 ] phulla mallI kusumasadRzAmodamAmoditAzaM ratnajyotsnAruciramacirAddehamAsAdya sadyaH / divyaiH puNyodayapariNataistatra bhUtvAhamindro reme bhogaistrayasamadhikatriMzadabdhipramAyuH // 162 // paJcadazaH sargaH iti zrIvIranandikRtAvadayA candraprabhacarite mahAkAvye paJcadazaH sargaH // 15 // surAlayaM svargam / bheje bhajati sma || 161 || phullamiti / phullanmarulI kusumasadRzAmodaM phullantInAM vikasa tInAM mallInAM mallikAnAM kusumAnAM puSpANAM sadRzaH samAna AmodaH parimalo yasya tam / AmoditAzam AmoditAH parimalitA AzA yasya ( yena ) tam / ratnajyotsnAruciraM ratnAnAM jyotsnayA AhlAdanAkArakiraNena ruciraM manoharam / dehaM zarIram / aciraM zIghram / AsAdya labdhvA / tatra vaijayante / trayasamadhikatriMzadadhipramAyuH trayeNa samadhikAnAM trizato'bdhInAM sAgarANAM pramA pramANamAyurjIvitaM yasya saH / ahamindraH bahamindrAkhyaH / sadyaH tadaiva / bhUtvA samutpadya / puNyodayapariNataiH puNyAnAM prazasta karmaNAmudayena pariNatairjAtaiH / divyaiH divi bhavaH' / bhogaiH sukhaiH / reme ramate sma / rami krIDAyAM liT // 162 // iti zrI vIranandikRtAvudayAGke candraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanovallabhAkhye paJcadazaH sargaH // 15 // kiyA / / 161 / / vahA~para padmanAbhane zIghra hI ( antarmuhUrta meM hI ) divya zarIra prApta kara liyA, jo vikasita mallIlatAke phUlake samAna sugandhita thA aura isIlie sArI dizAoMko sugandhita karanevAlA thA, tathA ratnoMkI prabhAse atyanta hI sundara thA / vahA~para padmanAbha ahamindra huA; usakI Ayu tetIsa sAgara pramANa thI / vaha puNya karmake Uparase prApta hue divya bhogoMko bhogakara Ananda karane lagA / / 162 || 1. A devyaiH devIbhavaiH / 2. A ramu / isa prakAra mahAkavi vIranandi viracita udayAMka candraprabha carita mahAkAvyameM pandrahavA~ sarga samApta huA // 15 // 383 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 candrapramacaritam [16, 1 - [ 16. SoDazaH sargaH] lakSmIvAniha bharate sarojakhaNDerudaNDaratha vidhudIdhitiprakAzaiH / svaizciha nairiva parito virAjamAno dezAnAmadhipatirasti pUrvadezaH // 1 / / bhAreNa stanakalazadvayasya yasminnutthAtuM muhurasahA vidagdhagopyaH / gItena sphuTakalamAnamaJjarINAM luNThAkaM hariNagaNaM vimohayanti // 2 // cItkArAravabadhirIkRtAkhilAzairyatrAvAmiva vidadhadidbhirituyantraH vyAkRSTAH sarasarasAmRtaM pibantaH pAnthaughA na pathi parizramaM vidanti / / 3 / / zrImatsamudravijayakSitipAlaputraM nAnAninAditamahoddharapAJcajanyam / zaGkhadhvajaM dazadhanuHpratima (pramitaM)jinezaM nemIzvaraM pratibhave(je)harivaMzajAtam / / lakSmIvAniti / atha anttrgmnaantrm| iha jmbdriipe| bharate bharatakSetre / vidhadIdhitiprakAzaH vidhozcandragya dIdhitiriva prakAzaH kAntiryeSAM taiH / uddaNDaiH unntH| sarojakhaNDaiH sarojanAM kamalAnAM SaNDaiH kadambai. / svaiH svasaMbandhibhiH / cihnariva chatrAdibhiriva / paritaH samantAta / virAjamAna: bhAsamAnaH / lakSmIvAn zobhAvAn / dezAnAM janapadAnAm / adhipatiH prabhuH / pUrvadezaH pUrva iti dezaH asti vartate / laT / utprekSA // 1 // bhAreNeti / yasmin deshe| stanakalazadvayasya2 stanAveva kalazo tayordvayaM tasya / bhAreNa / muhuH pazcAt / utthAtum utthAnAya / asahAH asmrthaaH| vidagdhagopyaH vidagdhAH prauDhA: gopyo gopastriyaH / sphuTakalamAgramajarINAM sphuTakalamAnAM sphuTAnAM pariNatAnAM zAli sasyAnAmagre vidyamAnAnAM maJjarINAM stabakAnAm / luNThAkam' apaharantam / hariNagaNaM hariNAnAM gaNaM samUham / gItena gAnena / vimohayanti paravazaM kuvanti / muha vaicitye laT / atizayaH // 2 // cItkAreti / yatra puurvdeshe| cItkArAravabadhirIkRtAkhilAzeH cItkAreNa cItkArarUpeNAraveNa badhirIkRtA akhilA nikhilA AzA dizo yeSAM taiH / AhvAm AhvAnam / vidardhAdbhariva kuvadbhiriva / ikSuyantraH / vyAkRSTAH AkAritAH / sarasarasAmRtaM saraso mAdhuryayukto rasa ikSurasaH sa evAmRtaM tat / pibantaH pAnaM kurvantaH / pAnyodhAH pAnthAnAM pathikAnAmoghAH samUhAH / 'nityaM NaH panthazca' iti Sa-pratyayaH panthAdezazca / pathi mAgeM / parizramaM zramam / vidanti na jAnanti / vida jJAne laT / utprekSA // 3 // isake uparAnta-isI jambUdvIpake bharatakSetrameM eka pUrvadeza hai, jo zobhA aura lakSmIse sampanna hai aura sabhI dezoMkA rAjA hai| unnata mRNAlavAle evaM candramAko kiraNoMke samAna safeda kamaloMse vaha aisA jAna par3atA hai mAno sabhI orase apane rAjacihnoM-chatra Adise suzobhita ho // 1 // jisa dezameM kRSobaloMkI kuzala mahilAeM stanakalazoMke bhArake kAraNa bArabAra uThane meM asamartha haiN| ataH ve apane khetoMmeM vikasita dhAnako bAliyoMko ujAr3aneke lie AnevAle hariNoMke jhuNDako gAnase moha letI haiN| phalata: vaha mUchita-sA hokara khar3A raha jAtA hai-ujADa nahIM karatA // 2 // jisa deza meM 'cI'co' zabdase sArI dizAoMko badhira karanevAle ikSuyantra-kolhU apane zabdase aise jAna par3ate haiM mAno rasapAna karaneke lie pathikoMke samUhako bulA rahe hoN| unake zabdase AkRSTa hue rAhagIra madhura ikSurasarUpI amRtakA pAna karake mArgameM thakAnakA anubhava nahIM karate-rasa pIte hI unakI thakAna paca jAtI hai // 3 // 1.za 'laT' iti nAsti / 2. A shdvyen| 3. = punaH punaH / 4. A zAkhasasyA / 5. A 'luNThAkam' iti nAsti, za prato 'luNThantam' ityasti / 6. za 'samUha' iti nopalabhyate / 7. A 'yatra' iti nAsti / 8. = yaH / 9. za 'na jAnanti' iti naasti| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 - 15,] SoDazaH sargaH saMtApaprasaramuSaH samAzritAnAM tuGgatve sati phalasaMpadA namantaH / sacchAyAH sarasatayA sadaiva yatra sAdRzyaM dadhati mahIruhA mhdbhiH||4|| nIrandhravipulaphalairakRSTapacyaiH saMpannaM surakuruvatsamastasasyaiH / na spraSTa yamalamavagrahA grahotthA nirdoSaM naramiva durjanApavAdAH // 5 // saMgItadhvanimukharairvirAjamAnA prAsAdaiH zazadharabimbacumbanotkaiH / tatrAsti tridazapurIva rAjadhAnI vikhyAtA trijagati candrapuryabhikhyA // 6 // vistIrNonnatazikharAvalIkarAgrairuttambhAmiva vidadhannirAzrayasya / kAruNyAtpavanapathasya bhAti yasyAM prAkAro dhvajaramaNIyagopurAnaH / / 7 / / saMtApeti / yatra deshe| samAzritAnAm AzritajanAnAm / saMtApaprasaramaSaH saMtApasya prasaraM pracAra' maSNantIti tathoktAH / tuGgatve aunnatye sati / phalasaMpadA phalAnAM saMpadA smddhyaa| namantaH vinatAH / sacchAyAH anAtapena yuktAH, ( pakSe ) kAntyA yuktAH / 'chAyA syAdAtapAbhAve satkAntyutkocakAntiSu / pratibimbe'rkakAntAyAM tathA patI ca pAlane / ' sarasatayA jalayuktatayA, ( pakSe ) pakSirAjayuktatayA / sadaiva satpuruSaH / sAdRzyaM samAnatvam / dadhati dharanti / laT / zleSopamA // 4 // nIrandhreriti / nIrandhraH nirntraiH| vipulaphalaiH vipulAni sAndrANi phalAni yeSAM taiH| akRSTapacyaiH4 akRSTaM pacyaM yeSAM taiH / samamtasamyaiH samastaiH sarvaiH sasyaiH / surakuruvat devkurunaamottmbhogbhuumivt| saMpannaM samRddham / yaM pUrvadezam / grahotthAH grahairAdityAdinavagraharutthA utpannAH / avagrahAH durbhikSANi / nirdoSaM pAparahitam / janaM lokam / durjanApavAdAH durjanavihitA apavAdA nindAH / iva / spraSTa spshnaay| nAlaM na samarthA bhavanti / 'za vaSar3a-' ityAdinA alaM zabdayoge caturthI / upamA / / 5|| saMgIteti / tatra deshe| saMgotadhvanimukharaiH saMgItasya dhvaninA raveNa mukharairvAcAlaiH / zazadharabimbacumbanotka: zazadharasya candrasya bimbasya maNDalasya cumbane sparzane utkairutsukaiH / prAsAdaiH haryaiH / virAjamAnA bhaasmaanaa| tridazapurIva tridazAnAM devAnAM purIva puramiva / [tri ] jagati loke [ lokatraye ] / vikhyAtA prsiddhaa| candrapuryabhikhyA candrapurI ityabhikhyA nAmadheyaM yasyAH sA / rAjadhAnI purii| asti vartate / upamA // 6 // vistIrNeti / yasyAM candrapuryAm / dhvajaramaNIyagopurAnaH dhvajaiH patAkAbhI ramaNIyaM manoharaM gopurANAM (pura- ) dvArANAmagramUvabhAgo yasya saH / prAkAraH sAlaH / jahA~para vRkSa mahAn puruSoMke samAna dRSTigocara hote haiN| mahAn puruSa apane Azraya meM AnevAloMke mAnasika santApake vegako dUra kara dete haiM, dhana-sampattiko dRSTise unnata hokara bhI vinamra hote haiM, sundara kAntise yukta hote haiM aura hote haiM sadA sarasa / isI prakAra usa dezake vRkSa apane AzrayameM AnevAloMke santApako zAnta kara dete haiM, khUba unnata hokara bhI phaloMke laganepara jhuka jAte haiM, ghanI chAyAvAle haiM aura haiM hamezA hare-bhare // 4 // vaha deza saghana, adhikase adhika phala denevAle aura binA jote hI paidA honevAle sabhI prakArake anAjoMse devakuru-uttama bhogabhUmiko bhAMti samRddha hai| sUrya Adi grahoMke prakopase utpanna honevAle avagraha-sUkhA Adi use chU bhI nahIM sakate, jaise durjanoMke dvArA lagAye gaye apavAda nirdoSa manuSyako nahIM chU sakate // 5 // usa dezako rAjadhAnIkA nAma candrapurI hai| vaha puro surapurIko bhAMti tonoM lokoMmeM vikhyAta hai| vaha aise mahaloMse suzobhita hai, jinameM saMgItakI dhvani gUMjatI rahatI hai, aura jo atyadhika unnata honese aise pratIta hote haiM mAno candrabimbako cUmaneke lie utsuka hoM // 6 // usa rAjadhAnoke cAroM ora prAkAra-cahAradIvArI banA huA hai| usameM cAroM 1. ma gRhotthA / 2. A tatra / 3. za prcurN| 4. = kRSTena pacyanta iti kRSTapacyAni na kRSTapacyAnyakRSTapacyAni / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 candrapramacaritam [16, 8kAcAdripratimavilolavocinAmbhaHkhAtenAparimitakukSiNA nijena / yA zobhAM vahati samantataH parItA tadranAnyabhilaSatA payodhineva / 8 // yatrorvIruhanicayaH paraM viyogI sAdiH samajani kevalaM vilaapii| vairasyaM paramatipIDitecudaNDe saMgrAme paramabhavad gadAbhighAtaH // 6 / / pAtAlodaramiva sevitaM sahasra gAnAM hRdayamivoru sajanAnAm / zAkyAnAM matamiva yatra bhUmikAbhirbahnIbhiH sthitamavabhAti rAjavezma / / 10 / / vistIrNonnatazikharAvalIkarANaiH vistIrNAnAM vizAlAnAmunnatAnAM prAMzUnAM zikharANAmAvalya eva zreNaya eva ( karAgrANi taiH ) karArhastAH / nirAzrayasya nirgatAdhArasya / pavanapathasya gaganasya / kAruNyAt dayAyAH / uttambhAM hastAdhAram / vidadhannitra kurvanniva / bhAti virAjate / bhA dIptau laT / utprekSA // 7 // kAceti / kAcAdripratimavilolavIcinA kAcArajanaparvatasya pratimAH samAnA vilolAzcaJcalA vIcayamtaraGgA yasmin tena / aparimitakukSiNA aparimito'pramitaH kukSirudaraM yasya tena / nijena svakIyena / ambha.khAtena ambhaso jalasya khAtena khaatikyaa| tadratnAni tasya purasya ratnAni maNIn / abhilaSatA vaanychtaa| payodhineva samudreNeva / samantata: paritaH / parItA privRtaa| yA purii| zobhAM manoharatvam / bahati dharati / vahi prApaNe laT / utprekSA // 8 // yatreti / yatra candrapuryAm / paraM kevalam / urvIruhanicayaH urvIruhANAM vRkSANAM nicayaH samahaH / viyogI vInAM pakSiNAM yogI sNbndhii| jano viyogI na / kevalaM parama / sarpAdiH bhujaGgAdiH / vilApI vilamApnotIti vilaapii| vilApo na vipralApakArI na / samajani samajAyata / janaiG prAdurbhAve lung| vairasyaM virasatvam / paraM kevalam / atipIDitakSudaNDe atipIDite yantreNAtimadite ikSaNAM rasAlAnAM daNDe yaSTau smjni| paraM kevalam / saMgrAme raNe / gadAbhighAtaH gadayA daNDenAbhighAtaH / gadAbhighAtaHgadairvyAdhibhirabhighAto baadhaa| na abhavat / parisaMkhyA // 9 // pAtAleti / yatra puryAm / pAtAlodaramiva pAtAlasyAdhobhAgasyodaramiva madhyapradeza iva' / nAgAnAM nAgadevatAnAm, ( pakSe ) gajAnAm / sahasraH anekaiH / dizAoM meM cAra bar3e-bar3e daravAje-phATaka bane hue haiM, jinake Upara laharAte hue jhaNDoMse apUrva suSamA chAyo rahatI hai| vaha prAkAra apane vizAla aura unnana-zikhararUpI hAthoMse AkAzakA sparza karatA hai jisase aisA pratota hotA hai mAno vaha karuNAvaza, nirAzraya AkAzako hastAvalambana dekara thAme hue ho // 7 // rAjadhAnoke cAroM ora parikhA banI huI hai| usameM agAdha jala bharA huA hai| usameM jo caMcala lahareM utpanna hotI haiM ve aMjanagiri sarIkho pratIta hotI haiN| usa parikhAse vaha rAjadhAnI aisI jAna par3atI hai mAno usake ratnoMko pAneko abhilASAse samudrane use sabhI orase ghera liyA ho| parikhAse rAjadhAnIko apUrva zobhA hai // 8 // vahA~para kevala vRkSoMkA samUha ho viyogI arthAt pakSiyoMke samparkase yukta hai, kintu aura koI bhI viyogI-virahI nahIM hai| vahA~para kevala sarpa Adi janna ho vilApI haiM-viloMke nivAsI haiM, aura koI bhI vilApI-vilApa karanevAle nahIM haiN| vahA~ virasatA yA nIrasatA kevala acchI taraha kolhameM pere gaye gannoMmeM pAyI jAtI hai, aura kisI bhI manuSyameM nIrasatA nahIM pAyI jaatii| tathA vahA~para kevala saMgrAmameM hI gadAkA prahAra hotA hai, aura kisIke bhI Upara rogakA AkramaNa nahIM hotA // 9 // vahA~kA rAjamahala dekhate hI banatA hai| jisa prakAra pAtAlakA madhyabhAga hajAroM nAgakumAra jAtike devoMse yukta hai, usI prakAra vaha ( rAjamahala ) hajAroM 1. A hamtadhAram / 2. A vaha / 3. = tatratyaH kazcana maanvH| 4. = tatrAyaH kazcidapi / 5. za jAyate sma / 6. A jno| 7. = paraM tatratye kasmizcidapi paMsi vairasyaM na samajani / 8. = 'paraM tatra' ityupariSTAd yojyam / 9. za madhyamiva / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 - 16, 13] poDazaH sargaH prakhyAtaH prazamarataH pratAparAzistatrAsIdavanipatirmahAdisenaH / yaH krAntAkhilabhuvanairguNairudArairikSvAko kulamamalaralaMcakAra / / 11 / / kundendudyatinikarAvadAtayAnyAnyakkurvaJjati mahIbhRtaH svakIyA / kalyANaprakRtitayA na kevalaM yaH sthairyeNApyanuvidhe surAcalendram / / 12 / / lAvaNyaM bhRzamadadhAdabhUdagAdho ratnAnAmapi paramAlayo bahUnAm / anvetuM tadapi zazAka yaM maheccha' nAmbhodhiH pralayaparAkRtavyavasthaH / / 13 / / sevitam Azritam / sajjanAnAM satpuruSANAm / hRdayamiva cittamiva / uru mahat / zAkyAnAM bauddhAnAm / matamiva samaya iva / bahIbhiH bahalAbhiH / bhUmikAbhiH mAdhyamika-sautrAntika-vaibhASika-yogAcArAdimatabhedaiH, ( pakSe ) talaiH / sthitam / rAjavezma rAjasadanam / [ ava- ] bhAti virAjate / laT / amA2 // 10 // prakhyAta iti / tatra puryAm / yH| krAntAkhilabhuvanaiH krAntaM vyAptamakhilaM sakalaM bhuvanaM loko yaistaiH / udAraiH mahadbhiH / amale: nirmalaiH / guNaiH mAdhuryAdibhiH / ikSvAkoH izUn AkAyata iti ikSvAkuH, tasya purudevasya / kulaM vaMzam / alaMcakAra bubhuuss| (s:)| prazamarata: prazame nayaguNe rataH prItaH / pratAparAzi: pratApAnAM tejasAM rAziH pujH| mahAdisenaH mahAsena iti" / avanipatiH bhUmipatiH / AsIt abhavat / laG / atizayaH // 11 // kundeti / kundendadya tinikarAvadAtayA kundendormAdhyacandrayodyutInAM nikara iva nicaya ivAvadAtayA shubhryaa| svakoA svAsyAtmana: kortyA yazasA / anyAn zeSAn / mahIbhRtaH bhUpAn, pakSe parvatAMzca / jagati loke / nyakukurvana tiraskurvan / yaH bhUpa: / na kevalaM na param / kalyANaprakRtitayA kalyANa ya bhadrasya, pakSe suvarNasya prakRtitayA svbhaavtyaa| sthairyeNApi dhairyeNApi, pakSe sthiratvenApi / surAcalendraM mahAmerum / anuvidadhe anukaroti sma / DudhAJ dhAraNe ca liT / zleSopamA // 12 // lAvaNyamiti / bhRzam atyantam / lAvaNyaM zarIrakAntim, lavaNatvamiti dhvaniH / adadhAt dharati sma / agAdhaH atalasparzaH / bahUnAM bahulAnAm / ratnAnAmapi maNInAmapi / paramAlayaH prakRSTanilayaH / abhUt abhavat / tadapi tathApi / pralayaparAkRta. vyavasthaH pralayena pralayakAlena parAkRtA nirAkRtA vyavasthA maryAdA yasya saH / ambhodhiH samudraH / mahecchaM mahatI pRthulA icchA cittaM yasya tam / yaM bhUpam / anvetuM sadRzo bhavitum / na zazAka samartho na babhUva / hAthiyoMse yukta hai| jisa taraha sajjanoMkA hRdaya vizAla hotA hai, usI prakAra vaha bhI vizAla hai| jaise bauddhoMke matameM aneka bheda-prabheda haiM vaise hI usameM aneka khaNDa haiM // 10 // vahA~ mahAsena nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| vaha zAntipremI aura pratApakA puMja thaa| vaha sAre bhUmaNDala meM vikhyAta thaa| usane samasta saMsAra meM phaile hue apane mahAn nirmala guNoMse ikSvAku vaMzako suzobhita kiyA thA // 11 // usane kundapuSpa aura candrakiraNoMko rAzike samAna zubhra, apanI kIrtise isa bhUtalapara anya sabhI rAjAoM ( parvatoM) ko mAta kara diyA thA, tathA na kevala bhadra ( svarNa) prakRtike kAraNa, varan sthiratAke kAraNa bhI sumeruparvatako apane samAna banA liyA thA // 12 // mahAsenake zarIrapara motI sarIkho AbhA atyadhika mAtrAmeM thii| vaha gambhIra thA, bahutase ratnoMkA Azraya sthAna thA aura atyanta udAracetA thaa| yoM samudra bhI lAvaNyakhArepanase yukta hotA hai, khUba gaharA hotA hai aura hotA hai agaNita ratnoMkA Akara, kintu phira bhI vaha pralayakAlameM apanI maryAdAko chor3a detA hai, jaba ki mahAsena bar3ese bar3e saMkaTake avasarapara bhI apanI maryAdAko nahIM badalatA rahA, ataH samudra usakI barAbarI nahIM kara 1. a mahIzaM / 2. A asya navamazlokasya vyAkhyApUrNaiva vartate / 3. A AnAyata / 4. za marudevasya / 5. za mahAdhisenaH mahAdhisena iti| 6. A bhUpAlAn / 7. A prakRtikatayA / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam zaurya nAtizayi samujjhitaM nayena na kSAntyA rahitamudArayA prabhutvam / yasyAsIdviyavinAkRtA na vidyA vittaM nAnavarata dAnabhogahInam // 14 // tasyorvIvalayavizeSakasya rAjJaH paryAptAnanuguNavarNaneyataiva / saMsArArNavamathanasya bhavyabhAnoryad bheje sakalajagadgurorgurutvam ||15|| tasya zrIriva kamalAlayAdupetA pAtAlAdiva parinirgatAhikanyA / puSpeSo ratiriva lakSmaNeti jAyA sarvAntaHpuraparamezvarI babhUva ||16|| sacchAyA vipulatarormahA lateva meghAnAmiva padavI satAratArA / cApazrIriva varavaMzalabdhajanmA yA reje sukavikatheva cAruvarNA ||17|| 388 niSedhopamA // 13 // zauryamiti / yasya bhUpasya / atizayi atizayopetam / zauyaM sAmarthyam / nayena nayaguNena / na samujjhitaM virahitaM na bhavati / tasya prabhutvaM svAmitvam / udArayA mahatyA / kSAntyA kSamayA / rahitaM samujjhitaM na / vidyA zAstraparijJAnam / vinayavinAkRtA vinayena vinayaguNena vinAkRtA abhAvavihitA / nAsIt nAbhavat / vittaM dravyam / anavaratadAnabhogaho nam anavarataM satataM dAnabhogAbhyAM tyAgAnubhavAbhyAM hInaM rahitam / na syAt sarvaM sArthakameva bhavatItyarthaH || 14 || tasyeti / yat yasmAt kAraNAt / saMsArArNavasya saMsArasamudrasya manthanasya pramardanasya / bhavyabhAnoH bhavyAnAM vineyajanAnAM bhAnoH sUryasya, sanmArgaprakAzakasyetyarthaH / sakalajagadguroH svAminaH / gurutvaM pitRtvam / bheje bhajatisma / liT / urvIvalayavizeSakasya urvyA bhUmervalayasya maNDalasya vizeSakasya tilakasya / tasya mahAsenasya / rAjJaH bhUpasya / guNavarNanA guNAnAM varNanA kIrtanA / iyataiva etAvatpramANenaiva / paryAptA saMpUrNA / nanu nizcayam ||15|| tasyeti / kamalAlayAt kamalamevAlayaM tasmAt / upetA AgatA / zrIriva lakSmIriva / pAtAlAt adhobhuvanAt / parinirgatA AyAtA / ahikanyeva nAgakanyeva / puSpeSoH kAmasya | ratiriva ratidevIva / tasya mahAsenabhUpasya / sarvAntaHpuraparamezvarI sarvasyAkhilasyAntaH purasya nizAntasya paramezvarI svAminI / lakSmaNA iti lakSmaNAdevI iti / jAyA prANavallabhA / babhUva bhavati sma / bhU sattAyAM liT / upamA ( utprekSA ) // 16 // sacchAyeti / vipulataroH vipulasya mahatastarovRkSasya / mahAlateva vallarIva / sacchAyA kAntiyuktA ( pakSe ) anAtapasahitA / meghAnAM jaladharANAm / padavIva vIthova, gaganamivetyarthaH / sutAratArA sutArA mahatyastArA mauktikAH, pakSe tArA nakSatrANi yasyAH sA / cApazrIriva cApasya dhanuSaH zrIriva zobheva / varavaMzalabdhajanmA vare zreSThe vaMze, sakA // 13 // usakA sarvotkRSTa parAkrama nItise rahita nahIM thA, prabhutA uttama kSamAse rahita nahIM thI, vidyA vinayase rahita nahIM thI aura dhana kabhI bhI dAna aura bhogase hIna nahIM thA ||14|| rAjA mahAsena sAre bhUmaNDalakA tilaka thA / nizcaya hI usake guNoM kA varNana itanA hI paryApta hai ki vaha saMsArasamudra ke mathana karanevAle, bhavya jIvoMko sanmArga pradarzana karane ke lie sUryako samatA karanevAle aura sAre saMsArake guru bananevAle bhagavAn candraprabhakA guru-pitA thA / / 15 / usakI lakSmaNA nAmakI paTTarAno thI, jo sabhI rAniyoMmeM pramukha thI, aura jo aisI pratIta hotI thI mAno kamalarUpI Alayako chor3akara AyI huI lakSmI ho, pAtAlase nikalakara AyI huI nAgakanyA ho yA kAmadeva ke pAsase AyI huI rati ( kAmadevakI patnI ) ho // 16 // jisa prakAra vizAla vRkSako bahuta bar3I zAkhA acchI chAyAse yukta hotI hai usI prakAra paTTarAnI lakSmaNA acchI chAyA-kAntise yukta thI; jisa taraha AkAza camakatI huI tArAoMse yukta hotA hai usI taraha vaha camacamAte nirmala motiyoMse bhUSita thI; jaise dhanuSakI suSamA zreSTha [ 16, 14 - 1. a ka kha ga gha ma mahAtaro ladeg / 2 = parAkramaH / 3. A vinayajanAnAM za vinIyajanAnAM / 4. za vetRtvam / 5 = nizcayena / 6 = mahAzAkheva / 7. za 'vallarIva' iti nopalabhyate / - Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 16, 20 ] SoDazaH sargaH lolatvaM nayanayuge na cittavRttau mandatvaM gatiSu na sajjanopacAre' / kArkazyaM kucayugale na vAci yasyA bhaGgo'bhUdalakaca ye na cApi zIle // 18 // saubhAgyaM kvaciditaratra rUpamAtraM kvApi syAdvinayaguNo'paratra zIlam / yasyAM tatsamuditameva sarvamAsItprAyeNa prabhavati tAdRzI na sRSTiH // 16 // sarveSAmapi tamasAM chidaH purastA tIrthasya kSatarajaso'STamasya kartA / yadgarbha guNanidhirAtmanAdhizizye kastasyA guNagaNanAM vidhAtumIzaH ||20|| 5 gotre, pakSe veNI labdhaM prAptaM janma jananaM yasyAH sA / sukavikatheva sukaveH mahAkavIzvarasya katheva vANIva / cAruvarNA cArurmanoharo varNaH kAntiH, pakSe varNo'kSaraM yasyAH sA / yA devI / reje bhAti sma / liT / zleSopamA ||17|| lolatvamiti / yasyAH lakSmaNAyAH / nayanayuge nayanayornetrayoryuge yugale / lolatvaM caJcalatvam / cittavRttI cittasya manaso vRttau vartane / na nAbhUt / mandatvam Alasyam / gatiSu gamaneSu / sajjanopakAre sajjanAnAM satpuruSANAmupacAre satkAre / na / kArkazyaM kaThinatvam / kucayugale stanayugale / vAci vacane / na / bhaGgaH kauTilyam / alakacaye alakAnAM cUrNakuntalAnAM caye samUhe / zIle sadAcAre / na cApyabhUt nAbhavat / parisaMkhyA // 18 // saubhAgyamiti / kvacit kasyacit striyAm / saubhAgyam ' AdeyamUrtitvam / itaratra anyasyAm / rUpamAtraM saundaryamAtram / kvApi kasyAmapi striyAm / vinayaguNaH vinayarUpo guNaH / aparatra aparasyAM vanitAyAm / zIlaM sadAcAraH / syAt bhavet / yasyAM lakSmaNAyAm / tatsarvaM tatsakalam / samuditameva yugapadeva | AsIt abhavat / tAdRzI tadrUpA / sRSTiH strIsRSTiH / prAyeNa bahulena / na prabhavati // 19 // sarveSAmiti / purastAt agre / sarveSAmapi sakalajanAnAmapi / tamasAm ajJAnAnAm / chidaH nAzayataH / kSatarajasaH kSataM vinaSTaM rajaH pApaM yasya tasya / aSTamasya aSTAnAM pUraNasya / 'no maT' iti maT - pratyayaH / tIrthasya paramAgamasya / kartA prabhuH / guNanidhiH guNAnAmanantajJAnAdInAM nidhinidhAnam / yadgabhaM yasyA lakSmaNAyA garbhamudaram / AtmanA svayameva / adhizizye preritavAn / 'zIsthAso 'dherAdhAraH' iti AdhAre karma / tasyAH lakSmaNAyAH / guNagaNAnAM guNAnAM pAtivratyAdInAM guNAnAM gaNanAM saMkhyAm / vidhAtuM kartum / kaH 389 bA~sase utpanna hotI hai vaise vaha zreSTha vaMza meM utpanna huI thI aura jisa prakAra se acche kavikI kathA sundara varNoMse yukta hotI hai usI prakArase vaha bhI sundara varNa-raMgase yukta thI / vaha sabhI dRSTise sundara thI / usakI nirAlI zobhA thI // 17 // usake netra yugalameM caMcalatA thI, na ki manovRtti meM; usakI cAla sAlasa-dhImI thI, kintu use satpuruSoMke upakAra karane meM Alasa nahIM thA; usake stanayugalameM kaThoratA thI na ki vacanoM meM aura usake kezapAza meM ghuMgharAlApana thA kintu usakA zola kabhI svapna meM bhI bhaMga nahIM hotA thA || 18 || kisI strI meM kevala saubhAgya, kisI meM kevala rUpa, kisI meM kevala vinaya guNa, to kisImeM kevala zIla hI pAyA jAtA hai, kintu paTTarAnI lakSmaNAmeM kyA saubhAgya, kyA rUpa, kyA vinaya aura kyA zIla- ye sabhI guNa eka hI sAtha prakaTa ho gaye the| aisI striyoMkI sRSTi prAyaH nahIM hotI, hotI bhI hai to bahuta hI kama // 16 // Age jAkara sabhI prakAra ke ajJAnako miTAnevAle, aura pApoM ko naSTa karanevAle aSTama tIrthake pravarttaka atyadhika guNavAn bhagavAn candraprabha jisake garbha meM avatarita hoMge usake 1. A i ka kha ga gha ma pakAre / 2. A i dRSTi: / 3. ma tamasAM sthitiH / 4. ka kha gama parastAttI / 5. = yayA / 6. = subhagatA / 7 za 'api nAsti / 8 = bahulam / 9. = yena / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [ 16, 21 - tAM kSoNImiva caturarNavAvasAnAmAyAtAM tanumanukRtya mAnavIyAm / prApyorvIpatirakhilendriyArthasArAmAtmAnaM sa kalayati sma sArvabhaumam // 21 // vyAsaktastadadharapallave sa rAjyazrIcintAmapi zithilIcakAra bhuupH| prAyeNa sthiramatayo'pi vipramohaM nIyante madanaphalairivendriyAthaiH // 22 // nirmagnaM viSayasukhAmbudhAvagAdhe taM mandodyamamavadhArya rAjakArye / svAtantryaM yayurakhilAni maNDalAni mandatvaM bhavati na kasya vAbhibhUtyai / / 23 / / vyatthAna sacivamanAnnizamya rAjJAM rAjendro nijamabhinindya ca prmaadm|| nirjatuM sa daza dizo'nyadA pratasthe sAmantaiH parikalitaH sahasrasaMkhyaiH // 24 // ko vA / IzaH samarthaH / atizayaH // 20 // tAmiti / saH urvIpati: mahAsenabhUpatiH / mAnavIyAM manuSyasaMbandhinIm / tanuM zarIram / anukRtya dhRtvetyarthaH / AyatAM vizAlAm [ AyAtA ] ( samAgatAma ) / caturaNavA. vasAnAM catvAro'NavAH samudrAH caturaNavAsta evAvasAnA avadhayo yasyAH tAm / kSoNomiva bhUmimiva / akhilendriyArthasArAm akhilAnAM nikhilAnAmindriyANAM paJcendriyANAmarthAnAM viSayANAM sArAM sArabhUtAm / tAM lakSmaNAm / prApya lbdhvaa| AtmAnaM svama / sArvabhaumaM cakravartinam / kalayatisma manyate sma / kala saMkhyAne laT / utprekSA // 21 // vyAsakta iti / tadadharapallave tasyA lakSmaNAyA adhara eva oSTha eva pallavaH kisalayaM tasmin / vyAsaktaH AsaktaH / bhUpaH mahAsenabhUpaH / rAjyazrIcintAmapi rAjyasya zriyaH sapadazcintAmAdhyAnamapi / zithilIcakAra prAgazithilA idAnoM zithilA ( zithilA tAM) cakAra / liT / tathA hi| sthiramatayo'pi sthirayA sthirarUpayA matyA buddhayA yuktA api / madanaphariva' indriyArthariva, paJcendriyaviSayaiH / prAyeNa tAvat bAhalyena / vipramohaM bhrAntim / nIyante prApnuvanti / NIn prApaNe laT / arthAntaranyAsaH // 22 // nirmagnamiti / agAdhe atalasparze / viSayasukhAmbudhau viSayANAM paJcendriyANAM sukhamevAmbudhiH samudraH tasmin / nirmagnaM praviSTam / rAjakArye rAjJAM bhUpAnAM kArya duSTanigrahAdikArye kRtye| mandodyamama alpodyogm| taM mahAsenam / avadhArya nishcity| akhilAni sarvANi / maNDalAni bhUvalayAni / svAtantryaM svAdhInatvama / yayuH yAnti sma / sakaladezAdhipAH svAdhonA bamUvu ityarthaH / mandatvam alasatbam / kasya vA puruSasya / abhibhUtyai tiraskaraNAya / na bhavati kintu bhavatyeva / arthAntaranyAsaH // 23 / / vyutthAnamiti / rAjendraH rAjazreSThaH / saH mahAsenaH / sacivamukhAt mantrivadanAt / rAjJAM sAmantabhUpAnAm / vyutthAnaM virodhAcaraNam / nizamya shrutvaa| nijaM svakIyam / pramAdaM mativibhramam / abhinindya ca guNoMkI gaNanA bhalA kauna kara sakatA hai ? // 20 // paTTarAnI lakSmaNA aisI jAna par3atI thI mAno vaha mAnava deha dhAraNa karake upasthita huI, cAroM samudroMse veSTita vizAla bhUmi ho| vaha sabhI indriyoMke viSayoMkA sAra thii| use pAkara mahAsenane apaneko sArvabhauma-cakravartI mAnA // 21 // lakSmaNake adharapallavameM Asakta hokara rAjA mahAsenane rAjyalakSmIko cintAko bhI kama kara diyaa| saca to yaha hai ki jinakI buddhi sthira hai ve bhI dhatUre ke phala sarIkhe pacendriyoMke viSayoMse mohita kara diye jAte haiM // 22 // mahAsena viSayasukhake agAdha samudra meM magna rahane lagA aura usane rAjakIya kAryameM Dhola DAla dii| yaha jAnakara sArI choTI-bar3I riyAsateMjo adhIna rahoM-svatantra ho gayIM ! Alasa kisake apamAnake lie nahIM hotA ? // 23 / / apane mantriyoM ke mukhase, aneka adhIna rAjAoMke sira uThAneke samAcAra sunakara rAjAdhirAja 1. A i kalayate / 2. ka kha ga gha ma prikritH| 3. za 'bhUmimiva' iti nAsti / 4. = dhattUraphalariva / 5. = 1nycendriysNbndhinaa| 6. = sAmantAnAM rAjyabhabhAgAH / 7. = sarveSAmapi / 8. za vacanAt / 9. A 'virodhAcaraNam' iti padaM noplbhyte| 10. - anavadhAnatAm / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 - 16, 27 ] SoDazaH sargaH prAkprAcI dizamupasRtya dhUtadhanvA kRtvAtha svazarazaravyamaGgarAjam / kAruNyAtpraNatipare rarAja rAjyaM tatsUnau vidhadupAyanIkRtebhe / / 2 / / proddAmadviradaradaprabhedaniryadyodhAsakplutarathacakracakravAle / tenAjau pravidadhire kaliGgabhartuH kAminyo valayavihIyamAnahastAH / / 26 / / pAdAbjadvitayazilImukhAyamAnaM svagrIvAnihitakuThAramekavIraH / paJcAlAdhipatimasau vyayukta ratnairna prANaH praNatakRpAlavo mahAntaH // 27 // nindayitvA / sahasrasaMkhyaiH anekaiH| sAmantaiH rAjabhiH / parikalitaH yuktaH san / dazadizaH dazakakubhaH / nirjetuM vijayanimittam / anyadA anyasmin kaale| pratasthe nirjagAma / SThA gatinivRttI liT / / 24 / / prAgiti / dhUtadhanvA dhUtaM kampitaM dhanva' yena saH / saH mahAsenaH / prAk prathamam / prAcI pUrvAm / dizaM kakubham / upasRtya gatvA / aGgarAjam aGgadezarAjam / svazarazaravyaM svasya zarasya bANasya zaravyaM lakSyam / kRtvA vidhAya / praNatipare praNato praNamane pare tatpare / upAyanIkRtabhe upAyanokRtA upagrAhya (hyAH) vihitA gajA yena tasmin / tatsUnau tasyAGgarAjasya sunau putre| rAjyaM prabhutvam / vidadhata kurvan san / rarAja bhAti sma / liT / / 25 / / proddAmeti / tena rAjJA / proddAmadviradaprabhedaniryadyodhAsakpluta rathacakra cakravAle proddAmnAM dviradAnAM gajAnAM radAnAM dantAnAM prabhedena vidAraNena niryatA nirgacchatA yodhAnAM bhaTAnAmasRjA raktena plutAnyAdritAni rathAnAM syandanAnAM cakrANi rathAGgAni' cakravAle maNDale yasya tasmin / Ajau saMgrAme / kaliGgabhartuH kaliGgasya kaliGgadezasya bhartuH rAjJaH / kAminyaH vanitAH / valayavihIyamAnahastAH valayaiH kaGkaNavihIyamAnA vimucyAmanA hastA pANayo yAsAM tAH / pravidadhire pracakrire / DudhAtra dhAraNe ca karmaNi liT // 26 // pAdAbjeti / ekavIraH ekazUraH / aso mahAsenaH / pAdAbjadvitayazilImukhAyamAnaM pAdAbjayoH pAdAravindayodvitaye dvaye zilImukhAyamAnaM zilImukha iva bhramara ivAcaryamANam / svagrIvAnihitakuThAraM svasyAtmano grIvAyAM kaNThe nihitaH sthApitaH kuThAraH parazuryena tam / pAJcAlAdhipati pAJcAlasya pAJcAladezasyAdhipati patim / ratnaiH mnnibhiH| vyayuGkta rahitamakarot / yujana yoge laG / prANaH asubhiH / na na vyyukt| pAdAbjavinatatvAt tenopAyanIkRtaM ratnameva gRhItavAn prANApahAraM na kRtavAnityarthaH / tathA hi / mahAntaH satpuruSAH / praNatakRpAlavaH praNatAnAM vinatAnA mahAsenane apane pramAdakI nindA kI, aura phira vaha hajAroM sAmantoMse yukta hokara dasa dizAoMko jItaneke lie nikala par3A // 24 // isake pazcAt vaha sabase pahale pUrva dizAmeM gyaa| usake hAthameM dhanuSa thaa| usane prathamataH aMgadeza ( jahA~ Aja jilA hajArIbAga hai ) ke rAjAko apane bANakA lakSya bnaayaa| yaha dekhakara usa ( aMgadezake rAjA ) kA rAjakumAra, mahAsenake caraNoMmeM jhuka gayA aura use usane upahArameM hAthI pradAna kiye| mahAsenako dayA A gyii| phalataH usane aMgadezakA rAjya vahA~ke rAjakumArako de diyaa| isI meM usakI zobhA tho // 25 // madamAte durdama hAthiyoMke dA~toMke prahArase ghAyala hue sainikoMke raktase saMgrAmabhUmi tara ho gayo aura usameM rathoMke pahiye sana gye| aise ghora saMgrAma meM mahAsenane kaliMga ( ur3IsA) narezakI rAniyoMke hAthoMko cUr3iyoMse mukta kara diyA-narezako mArakara unheM vidhavA banA diyA // 26 // pAMcAla dezakA rAjA apane gale meM kuThAra laTakAkara-dInatApUrvaka mahAsenake nikaTa gayA, aura usake caraNakamaloMmeM bhauMrekI bhAMti lIna ho gayA-usakI zaraNa le lii| mahAsenane use zaraNAgata mAnakara jIvita chor3a diyA, tathA usake dvArA upahAra meM diye gaye 1. a ka kha ga gha ma prAkpUrvA / 2. A i dhIraH / 3. za 'sAmantaiH' iti naasti| 4. A dhanuH / 5. = teSAM cakravAlaM maNDalaM yasmin / 6. A madhye / 7. = bhramarAyamANaM / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 candraprabhacaritam [16,28 - saMchannAkhilakakubho ghanAniyoDhAnnidhU yAyudhajanitAcirAMzuzobhAn / cedIzaM dumamiva nighnataH samUlaM tasyAsInmarudanukArakAri vIryam // 28 // saMprAptastaTabhuvi pUrvavArirAzerudvelaH kSititalapAlino balaudhaH / protkhAta dviSadavanIruhapratAno jaze'sAvaparapayodhisaMgamAbhaH / / 29 / / kalloloccalitavidIrNazuktimuktAM te muktAvalimanuvelamindugaurIm / gacchantImiva ripukIrtimabdhipAraM gRhNantaH kSitipatisainikA virejuH // 30 // mupari kRpAlavo dayAyuktAH hi / 'kRpAhRdayAdAluH' iti Alu-pratyayaH / arthAntaranyAsaH // 27 // saMchanneti / ghanAniva meghAniva / saMchannAkhilakakUbhaH saMchannA AcchAditA akhilAH sakalAH kakubho dizo yaistAn / AyudhajanitAMzuzobhAn Ayudhena khaGgena janitena jAtena aMzunA kiraNena zobhA yeSAM tAn / audAna aur3hadezabhUpAn / nirdhUya kampayitvA / cedIzaM cedidezAdhipatim / drumamiva vRkSamiva / samUlaM mUlasahitam / nighnataH vinAzayataH / tasya mahAsenasya / vIryaM sAmarthyam / marudanukArakAri maruto vAyoranukAraM samAnaM karotItyevaM zIlam / AsIt abhUt / laG / upamA // 28 // saMprApta iti / pUrvavArirAziH (zeH) pUrvasamudraH (pUrvasamudrasya ) / taTabhuvi tIrabhUmau / saMprAptaH saMgataH / udvela: velAM maryAdAmudgataH / protkhAtadviSadavanoruhapratAnaH protkhAtaM dviSada eva arAtaya eva avanIruhA vRkSAH teSAM pratAnaM samUho yena sH| aso aym| kSititalapAlinaH kSititalaM bhUtalaM pAlino rakSakasya mahAsenasya / balaughaH balAnAM sainyAnAmoghaH samahaH / aparapayodhisaGgamAbhaH aparasya pazcimasya payodheH samudrasya saGgamasya saMsargasyAbhaH sadRzaH / pazcimasamudraH pUrvasamudraspRSTa iva senAnivaho jAta ityabhiprAyaH / jajJe jAyate sma / liT / upamA // 29 / / kalloleti / anuvelaM velAyAstaTasya samIpe / 'samIpe' vyayIbhAvaH / gacchantIM yAntIma / indagaurIma indariva candra iva gaurI zabhrAma / kalloloccalita-5 vidIrNazuktimuktAM kallolAnAM mahAtaraGgANAmuccalitenova'calanena vidIrNAbhibhinnAbhiH zuktibhirmuktAM patitAm / muktAvali muktAnAM mauktikAnAmAvali paGktim / ripukIrtimiva ripUNAM zatrUNAM kIrtimiva / abdhipAraM samudratIre / gRhNantaH / kSitipatisainikAH kSitipatermahAsenasya sainikAH senaacraaH| rejuH bhAntiratnoM ko svIkAra kara liyA / mahAn puruSa, vinamra vyaktiyoMpara dayA rakhate haiM // 27 // uddezake rAje meghoMke samAna the / jisa prakAra megha sabhI dizAoMko AcchAdita kara dete haiM, usI prakArase uddezake rAje sArI dizAoM ko AcchAdita kara rahe the-sabhI dizAoMmeM chAye hue the| meghoMko bijalI suzobhita karatI hai, to una rAjoMko AyudharUpA bijalI suzobhita kara rahI thii| una sabhIko kampita karake mahAsenane -jisakA parAkrama vAyu sarIkhA thA-cedidezake narezako vRkSako taraha mUlase ukhAr3a diyA // 28 // samasta bhUtalake pAlana karanevAle rAjA mahAsenakI cAroM senAoMkA samUha-jo sImAtIta thA, tathA jisane zatrurUpI vRkSoMke maNDalako ukhAr3a DAlA thA-pUrva samudrake taTapara pahuMca kara aisA jAna par3A mAno dUsarA ( pazcima ) samudra pUrva samudrase jA milA ho // 29 // uttAla taraMgoMse uchalakara phUTI huI sIpoMse jo motI nikala par3e the, unako paMkti-jo candramAke samAna sapheda thI-pUrva samudrake taTapara bikharI par3I thI, use mahAsenake jo sainika grahaNa kara rahe the, ve aise jAna par3ate the mAno vahA~se dUsare 1. A i nivodgrAnnidhUyA; manivogrAnnidhUyA / 2. a praakhaat| 3. = anukaraNaM / 4. = AbhevAbhA yasya saH, tatsadRza ityarthaH / 5. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu nikhilAsvapi cchalita ityeva dRzyate / 6. = samudratIraM / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, 34 ] SoDazaH sargaH te pItvA praharaNadhAriNAmarINAmAyubhiH saha zucinAlikera nIram / velAntarvaNavivareSu tasya yodhAH kakkolAnilavihRtazramA vavalguH ||31|| sa stambhaM jayakakudaM niSUditArivailAdreH zirasi nikhAnayAMbabhUva / bhrAntAkhilakakubhaH svakIya kIrtervizrAntyAspadamiva nAkamArurukSoH ||32|| bhUbharturdizamabhidakSiNAM yiyAsoH sainyotthairatha pathi saikatai rajobhiH / kurvadbhiH sitamuvartma tasya kArNya zatrUNAmiva samadhAryatAnaneSu // 33 // tatrAsau samupagataH samudyatAsirAndhrINAM raNavinipAtitapriyANAm / saMpUrNa tulitakalaGka gaNDabhitti vyAlambAlaka makRtAnanendubimbam ||34|| sma / liT / utprekSA // 30 // ta iti / tasya bhUtasya / te yodhAH te bhaTAH / praharaNadhAriNAM khaDgadhAriNAm / arINAM zatrUNAm / AyubhiH AyuSyaiH / saha / zuci nirmalam / nAlikeranIraM nAlikerasya nIramudakam / povA pAnaM kRtvA / velAntarvaNavivareSu velAyAstaTasyAntarvaNAnAM samIpavanAnAM vivareSu madhyeSu / 'prAgre'ntaH--' ityAdinA vanazabdasya Natvam / kakkolAnilavihatazramAH kakkolAt kakkola nAmagandhavRkSavanAdAgatenAnilena vAyunA vihato nirAkRtaH zrama AyAso yeSAM te / bhUtvA / vavaluH ( vavalguH ) calanti sma / valgu calane liT / sahoktiH // 31 // sa iti / niSUditAriH niditA hiMsitA arayo ripavo yena saH / saH mahAsenaH / prabhrAntAkhilakakubhaH prabhAntAH pracalitA akhilAH sakalAH kakubho dizo yayA tasyAH / nAkaM svargam / ArurukSoH AroDhumiccho: / svakIya kIrteH svasaMbandhinyAH kIrteryazasaH / vizrAntyAspadamiva vizrAntyA vizramasyAspadamiva pradezavat / jayakakudaM jayasya kakudaM cihnam / 'prAdhAnye rAjaliGge ca vRSAGge kakudo'striyAm' ityamaraH / stambhaM nizcalastambham / velAdra e: velAparvatasya / zirasi agre / nikhAnayAM babhUva sthApayati sma / khanU avadAraNe NijantAlliT utprekSA ||32|| bhUbharturiti / atha jayastambhasthApanAnantaram / pathi mArge / dakSiNAm avAcIm / dizam abhi dizaM prati / vIpsya -' ityAdinA abhi-yoge dvitoyA / yiyAsoH yAtumiccho: / bhUbhartu bhUmipateH / sainyotthaiH sainyena senayA utthaiH samudbhUtaiH / uDuvartma gaganam / sitaM dhavalam / kurvadbhiH virghA / saikataiH zubhra militaiH (zubhrasikatAyutaiH) / rajobhiH reNubhiH / tasya gaganasya / kASNyaM kRSNatvam / yathA tathA kriyAvizeSaNam / zatrUNAM ripUNAm / AnaneSu mukheSu / samadhAryata iva samavalipyata iva / utprekSA ||33|| tatreti / tatra dizi / samupagataH AgataH / samudyatAsiH samudyata utkhAto'si: khaDgo yena saH / aso taTapara jAnevAlI, zatruoMkI kIrtiko pakar3a rahe hoM ||30|| mahAsena ke sainikoMne yuddha meM sazastra zatruoM ko Ayuko nariyalake zuddha aura zubhra jala ke sAtha pokara pUrva samudrataTake nikaTavartI vanoM ke bIcameM saira karanA zurU kara diyA / vahA~ kaMkola vRkSoMke sparzase sukha denevAlI vAyukA sevana karane se unakI thakAna dUra ho gayo ||31|| zatruoM para vijaya pAnevAle rAjA mahAsenane pUrva samudra taTa ke nikaTavartI parvata ke zikharapara vijayakA cihna svarUpa eka stambha sthApita kara diyA, svarga jAneke lie utsuka huI, pazcAt mahAsenake manameM dakSiNa jo aisA jAna par3atA thA mAno sabhI dizAoM meM paribhramaNa karake usako kIrtikA vizrAma karanekA sthAna ho ||32|| isake dizA kI ora jAneko icchA utpanna huI ataH jyoM ho vaha Age bar3hA tyoM hI mArga meM dhUli ur3ane lagI, jisameM bAlU ke sapheda kaNa mile hue the / usane AkAzako sapheda kara diyaa| isa avasara - para AkAzako kAlimA vilakula hI adRzya ho gayI, ataH aisA pratIta ho rahA thA mAno usakI kAlimA mahAsenake zatruoMke mukhapara pota dI gayI hai ||33|| dakSiNa meM pahu~cate hI 1. ma kaGkolA / 2. a A i randhroNAM / 3. za kakkala / 4. = pradezamiva / 5. Aza avadhAraNe / 6. za 'vidadhadbhiH' iti padaM nAsti / 50 393 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16, 35 394 candrapramacaritam yatkAceSviva bhRzamanyapArthiveSu na vyaktiM vyapagatadhAmasu prpede| karNATeSvajani parisphuTaM tadIyaM tadbhAnoriva tapanopaleSu tejaH // 35 // sAmantopacitacampayuktatoyA riktatvaM yayuracireNa yAH srsyH| tAstatra dramilavadhUviyogajAzrusrotobhiH sa punarapurayatpravRddhaH // 36 / / gharSaddhirmalayagirau' mahAgajAnAM graiveyairakRSata candaneSu ye'GkAH / tasyorvotalatikAyamAnakIrteste'pAcIpravijayasAkSiNo babhUvuH // 37 // mahAsenaH / raNavinipAtitapriyANAM raNe saMgrAme vinipAtitA nihisitAH priyAH prANakAntA yAsAM tAsAm / AndhrINAM teluga dezastrINAm / saMpUrNa paripUrNam / Ananendubimbam AnanaM mukhaM tadevendubimbaM candramaNDalam / tulitakalaGkagaNDabhittivyAlambAlakaM tulitaH sadRzIkRtaH kalaGko yaste tulitakalaGkAH gaNDabhitto gaNDapradeze vyAlambAH lambamAnA alakAzcUrNakuntalA yasya tat / akRta akArSIt / DakRJ karaNe luG / tasya duHkhena muktakezaM kRtvaanityrthH| rUpakam / / 34 // yaditi / yat tejaH / kAceSviva kAcamaNiSviva / vyapagatadhAmasu vyapagatamapanItaM dhAma kAntiH prapApo yeSAM teSu / anyapArthiveSu zatrubhUpAleSu / bhRzam atyantam / vyakti / prAdurbhUtim / na prapede na jagAma / padi gatau liT / tadIyaM teSAM saMbandhi / tat tejaH kAntiH pratApaH / tapanopaleSu sUryakAntazilAsu / bhAnoriva sUryasya teja iva / karNATeSu karNATabhUpeSu / parisphuTaM vyaktam / ajani abhUt / luG / upamA // 35 // sAmanta iti / sAmantopacitacamUpayuktatoyAH sAmantaiH rAjabhirupacitayA camvA senayA upabhuktaM toyaM jalaM yAsAM taaH| yAH sarasyaH srovraaH| acireNa zIghram / riktatvaM jalazUnyatvam / yayuH yAnti sma / tatra deshe| pravRddhaH adhikaiH / draviDa vadhUviyogajAzrusrotobhiH draviDasya draviDa dezasya vadhUnAM vanitAnAM viyogajAnAM duHkhajanitAnAmazrUNAM nayanodakAnAM srotobhi: pravAhaiH / puna: pazcAt / apUrayat pUrayati sm| pUra ApyAyane NijantAllaG / parivRttiH // 36 // gharSadbhiriti / malayagirI malayaparvate / candaneSu gandhasAreSu / mahAgajAnAM mahAkariNAm / gharSadbhiH mardayadbhiH / graMveyaiH kaNThavadha ( ra ) trAbhiH / ye aGkAH yAni cihnAni / akRSata akuruta / luG / urvItalatilakAyamAnakorteH urvItalasya bhUtalasya tilakAyamAnA kotiryasya tasya / tasya bhuupsy| kAH (te)| avAcIpravijayasAkSiNaH avAcyA dakSiNadizaH pravijayasya mahAsenane naMgI talavAra lekara saMgrAmameM AndhradezakI striyoMke-jinake pati yuddha meM mAra diye gaye the-bikhare hae kezoMse yukta mukhako pUrNamAsIke sakalaMka candramaNDalake samAna banA diyA // 34 // kAca sarokhe nisteja anya rAjAoMmeM mahAsenakA jo teja vyakta nahIM huA thA, vaha karNATaka dezake tejasvI rAjAoMmeM khUba hI vyakta huA, jaise sUryakA teja sUryakAnta maNiyoMmeM vyakta hotA hai // 35 // isake pazcAt mahAsena draviDa dezameM phuNcaa| vahA~para usake sAmantoMko bhArI senAoMne jina jalAzayoMke jalakA upayoga kiyA ve khAlI ho gaye, para mahAsenane yuddhabhUmimeM mukAbalA karaneke lie Aye hue vIroMko amaralokakA yAtrI banAkara unakI striyoMke netroMse umar3e hae azrapravAhako pravAhita karake una (rikta jalAzayoM) ko phirase bhara diyA // 36 // malaya parvatapara mahAsenake bar3e-bar3e hAthiyoMne apanI grovA ragar3akara usameM baMdhI huI jaMjIroMke saMgharSaNase candanake vRkSoMmeM jo cihna banA diye the ve usa ( mahAsena ) ke-jisakI kauti 1. a mlygirim| 2. A kaliGga / 3. A sadRzitaH / 4. za 'zatrubhUpAlepu' iti nAsti / 5. =abhivyakti / 6. za drvil| 7. za dravilasya / 8. za drAviDa / 9. za aparayan pUrayanti sma / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -16, 4.j SoDazaH sargaH 395 paNyastrImiva samupAttapatrapUgaistairbhuktvA malayajabhUSitAmayAcIm / saMsarpatparimalakuGkumAbhirAmA tadyodhaidrutamakaTAkSi pazcimAzA // 38 / / bhUpAle vijitasamastadakSiNAze yatrAbhUtpratihatazaktirantako'pi / kastatra tvamiti maruJcalaiH pracakre taccidvairiva varuNApasArasaMjJA // 3 // lATInAM kaThinabRhatpayodharAgrasaMghaTTapratihatijajare puraiva / lATI ye hRdayataTe pataMstadIyaH zastraughaH paramaniSTa kIrtibhAgI // 40 // jayasya sAkSiNa: sAkrozayutAH ( ? ) / babhUvuH bhavanti sma liT // 37 // paNyastrImiti / samupAttapatrapUrNaH samupAttaH svIkRtaH patrANAM vAhanAnAM pUgo nivaho yastaiH, pakSe patrasaMhatiyutaH / 'patraM vAhanaparNayoH' ityamaraH / 'pUgaH kramukavRndayoH' ityamaraH / tadyodhaiH tasya mahAsenasya yodhairbhttaiH| paNyastrImiva vezyA ( veza ) strImiva / malayajabhUSitAM malayajena zrIgandhena bhUvitAmalaMkRtAm / apAcI dakSiNAzAm / bhuktvA anubhUya / saMsarpatparimalakuGkumAbhirAmA saMsarpatA visarpatA parimalena surabhiNA yuktena kuGkumena kAzmIrajenAbhirAmA manoharA / pazcimAzA pratIcI / drutaM zIghram / akaTAkSi' kaTAkSamakArSIt / kaTAkSa ityasya subdhAto luGa / zleSopamA // 38 // bhUpAla iti / yatra yasmin / bhUpAle mahAsene / vijitasamastadakSiNAze vijitA jitA samastA dakSiNA AzA yena tasmin sati / antako'pi yamo'pi / pratihatazaktiH pratihatA naSTA zaktiH sAmathyaM yasya saH / abhUta abhavat / lung| tatra mhaasenmhaaraaje| tvaM bhavAn / ka: kiyAn / iti evam / maruccalaH marutA vAyunA clshclnyuktH| taccihnaH tasya rAjJazcita: patAkAbhiH / varuNApasArasaMjJA varuNasya pazcimadikpAlasyApasArasyApasAraNasya saMjJA sUcanA / cakre kriyate sma / karmaNi liT / utprekSA // 39 // lATInAmiti / puraiva prAgeva / lATInAM lATadezavanitAnAm / kaThinabRhatpayodharAgrasaMghaTTapratihata (ti) jarjare kaThinasya karkazasya bRhato mahataH payodharasyAgrasyAgrabhAgasya saMghaTTena mardanena pratihatena jarjare shithile| lATIye' la(lA)TadezarAjAnAM saMbandhe / hRdayataTe hRdyprdeshe| patana nipatan / tadIyaH tasya rAjJaH saMbandhaH / zastrodhaH shstraannaamaayudhaanaamoghH| kotibhAgI kotibhAk / param utkRSTam / ajaniSTa jAyate pRthvIpara tilakakI bhAMti suzobhita hai-dakSiNa dizAkI vijayake sAkSI the // 37 / / mahAsenake sainika vilAsiyoMke samAna the| jisa prakAra vilAsI puruSa candana Adise bhUSita eka vezyAko bhogakara aura AvabhagatameM usase tAmbUla tathA supAr3I svIkAra karake sugandhita kuMkuma Adise sundara pratIta honevAlI anya vezyAkI ora kaTAkSa vikSepa karate haiM, usI prakAra candana-vRkSoMse vibhUSita dakSiNa dizAkA nirIkSaNa karake aura vahA~ke vAhanoMke samudAya yA pAna supAr3Iko svIkAra karake mahAsenake sainikoMne pazcima dizAkI ora dRSTi DAlI, jo sugandhi phailAnevAlI kuMkumase manojJa thI // 38 // 'jisa rAjA mahAsenake dvArA sArI dakSiNa dizA jIta lenepara yamarAjakI zakti bhI zithila ho gayo, usake sAmane tumhArI kyA hastI hai' mAno yaha kahakara havAse hilate hue mahAsenake jhaNDe, camara aura chatra Adi rAjacihnoMne varuNako bhAga jAneke lie izArA kara diyA // 36 // lATa ( gujarAta ) narezakA hRdaya vahA~kI nAyikAoMke kaThora aura bar3e-bar3e stanoMkI noMkake saMgharSaNase Ahata hokara pahalese hI jarjara thA, ataH usa ( hRdaya ) para girakara mahAsenake zastroMkA samUha kevala yazakA bhAgI huA, use parizrama tanika-sA bhI 1. abhiraamaaN| 2. ma varuNopasArasaMjJaH / 3. = samupAttaM patraM tAmbUlaM pUgaH kramukazca yaistaiH / 4. A avAcI / 5. = dRssttaa| 6. A 'zleSopamA' iti naasti| 7. za ptaakaadibhiH| 8. A lAjinA' / 9. A lAjinAM / 10. = saMghadrasya saMgharSaNasya pratihatiH pratighAtaH, tayA / 11. A laajiiye| 12. = saMbandhini / 13. -sNbndhii| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [ 16, 41tattejo vihitavipakSakakSadAhaM lezenApyajani na vADavAvihInam / gambhIre sthitimati sattvabhAji sindhunAthe'pi valitumalaM yato babhUva / / 4 / / dandhiAJjhaTiti haThena pArasIkAnvaitasyA vinataripuvinIya vRttyaa| tairdattAM bahuvidharatnagarbhadaNDavyAjenAdita gurudakSiNAmivAso // 42 / / bhUbhartuH kusumazarAnukArikAnteH saMparka samupagatA kareNa sadyaH / / sA valgattaragakhurotthareNurUpAtromAzcAnamucadivoccakaiH prtiico||43|| saMprAptastaTamaparAmbudhebalebhaiH saMrambhAdabhipatato nihatya muktAn / velAntocchitataruSadalambayatsa svakhyAtismRtikaraNakSamAJjalebhAn / / 44 / / sma / luGa // 40 // taditi / yataH yasmAtkAraNAt / gambhIre gabhIre / sthitimati maryAdAvati / sattvabhAji sAmarthyAzrite, ( pakSe ) praannyaashrite| sindhunAthe'pi samudra sindhudezarAje'pi / jvalituM prajvalitum / alaM babhUva samarthaM bhavati sma / vihitavipakSakakSadAhaM vihitaH kRtaH vipakSa eva' zatrupakSa eva vanaM tasya dAho yena tat / tattejaH tasya rAjJaH tejaH pratApaH / lezenApi alpenApi / vADavAvihInaM vADavayA vADavAnalAd vihInaM rahitam / nAjani nAjAyata / laGa / vADavAnalAdadhikaM bhavati smetyarthaH // 41 // dti| vinataripuH vinatA ripavo yasya saH / asau mahAsenaH / darNandhAna darpaNa garvaNAndhAna / pArasIkAn pArasIkadezAdhipAn / vaitasyA vetasa syeyaM vaitasI tayA, sparddhayA (?) ityarthaH / vRttyA vartatena / haThena balAtkAreNa / jhaTiti zoghram / vinIya zikSAM kRtvA / bhujarUpeNa pravRddhAnedhitAn vetasAn tRgavizeSAn gRhItvA prahvIkaraNamiva vinamrAn cakAreti tAtparyam / taiH pArasIkaiH / dattAM vitIrNAm / tasmAt tasya bhuvAM gurudakSiNAmiva deya vid etasya tat stromiva ( ? ) bahuvidharatnagarbhadaNDavyAjena bahuvidhAni nAnAprakArANi ratnAnyeva garbhe'ntarbhAge yasya sa cAso daNDazca prasabha iti vyAjena / adita agRhIt / DudAJ dAne luGa / upamA // 42 // bhUmaturiti / kusumazarAnukArikAntaH kusumazaraM manmatham anukAriNI sadazakAriNI'deg kAntiH lAvaNyaM yasya tasya / bhUbhartuH mahAsenasya / kareNa siddhAyena', ( pakSe ) hastena / sadyaH tadAnomeva / saMparka saGgam / samupagatA smupyaataa| sA pratIcI pazcimAzAGganA / uccakaiH uccaiH| valgatturagakhurotthareNurUpAn valgatAM calatAM turagANAM vAjinAM khuraiH zaphairutthA reNavo dhUlya ta eva rUpaM svarUpaM yeSAM tAn / romAJcAn romaharSaNAni / amucadiva amocydiv| mucala J mokSaNe luGa / utprekSA // 43 // saMprAptairiti / aparAmbudheH pazcimasamudrasya / taTaM tIram / nahIM karanA par3A // 40 // zatrurUpo jaMgalako jalAnevAlA, mahAsenakA pratApa vADavAgnise tanika bhI kama nahIM thA; kyoMki jisa taraha vADavAgni gahare, sImAkA pAlana karanevAle aura jalajantuoMse vyApta samudra meM jalA karatI hai, usI taraha mahAsenakA pratApa gambhIra, kulakI maryAdA pAlanevAle aura sAmarthyazAlI, sindhuna reza rUpI bahuta bar3e samudra meM bhI jalaneke lie samartha siddha huA // 41 / / zatruoMkA sira nIcA karanevAle rAjA mahAsenane dandhi pArasIka narezoMko balapUrvaka vetakI bhA~ti vinamra rahanekI zikSA dekara unake dvArA aneka prakArake ratnoMke sAtha samarpita senAke upahArako leneke bahAne mAno gurudakSiNA svIkAra kI // 42 / / kAmadeva sarIkhI kAntiko dhAraNa karanevAle rAjA mahAsenake hAtha ( Taiksa ) ke samparkako pAkara pazcima dizAne zIghra hI, calate hue ghor3oMko TApoMse ur3I huI dhUlike rUpameM mAno pracura mAtrAmeM romAMcoMko dhAraNa kiyA // 43 / / mahAsenane pazcima samudra ke taTapara pahu~ce hue apane hAthiyoMke-jo senAmeM zAmila 1. ma vADavAdvihInam / 2. A svAkhyAti / 3. A sthAnavati / 4. za 'vipakSa eva' iti naasti| 5. za 'pakSa' iti naasti| 6. = "vidulo vetasaH zIto vAnIro vaz2ulo rthH|' iti haimH| 7. zikSayitvA / 8. za luG' iti nAsti / 9.= anukarototi / 10. = ttsaadRshykaarinnii| 11. za 'siddhAyena' iti nAsti / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 - 16, 47] SoDazaH sargaH tatrAzAmabhicalite kuberaguptAM sadhvAntaM turagakhurotthitaiH parAgaiH / vyomAsIdvalabharapIDyamAnamUrnAmucchvAsairiva phaNinAM rasAtalotthaiH / / 4 / / prAptasyottaradizameti tIvabhAvaM tigmAMzopi na vinA krameNa tejaH / vyAkSepakSaNamanapekSya sadya eva sa tvAsodarijanaduHsahapratApaH // 46 / / tasyavilayabhujaH samastadikka sAmantaiH samupagataiH prabRMhitebhyaH / sainyebhyaH paridadatAvakAzadezaM svAnantyaM prakaTitamuttarApathena // 47 // saMprAptaH samAgataiH / balebhaiH senAgajaiH saha / saMrambhAt krodhAt / abhipatataH gcchtH| nihatya hatvA / muktAn tyaktAn, pUrva hatvA pazcAnmuktAna ityarthaH / svakhyAtismRtikaraNakSamAna svasyAtmanaH khyAtaH kIrteH smRtikaraNe smaraNavidhAne kSamAn samarthAn / jalebhAn nIragajAn / saH raajaa| velAntocchritataruSu velAyAstaTasyAnte samIpe vidyamAneSucchriteSUnnateSu vRkSeSu / alambayat bandhayati sma / abun avalaMsane NijantAllaG // 44 // ttrete| tatra rAjJi / kuberaguptAM kubereNa rAjarAjena guptAM rakSitAm / AzA dizam / uttaradizamityarthaH / abhicalite prayAte / balabharapIDyamAnamadhnoM balasya senAyA bhareNa bhAreNa pIDyamAno bAdhyamAno mUrdhA mastako yeSAM teSAm / phaNinAM nAgAnAma / rasAtalotthaiH rasAtale pAtAle utthaiH saMjAtaiH / ucchvAsairiva UrdhvazvAsairiva / turagakhurotthaiH turAgaNAM turaGgANAM khuraiH khurapuTairutthairutpannaH / parAgai: rajobhiH / vyoma gaganam / sadhvAntaM tamoyuktam / AsIt abhUt / atizayaH // 45 // prAptasyeti / uttaradizam uttarAzAm / prAptasya gatasya / tigmAMzorapi sUryasyApi / tejaH pratApaH / krameNa vinA kramaM vinaa| tIvrabhAvaM tIkSNatvam / na na bhavati [ na eti ] ( na gacchati ) / saH tu raajaa| arijayanaduHsahapratApaH arINAM zatrUNAM jayanena vijayena duHsahaH soDhamazakyaH pratApo yasya saH ( arijanadaHsahapratApaH arijanAnAM duHsahaH pratApo yasya vyAkSepaNaM tiraskaraNam (vyAkSepo vilambastasya kSaNaM svalpamapi smym)| anapekSya ( apekSAM na vidhAya, tatpratIkSAM na vidhaayetyrthH)| sadya eva tadAnImeva AsIt / laGa // 46 // tasyeti / urvIvalayabhujaH urtyA bhuvo valayaM maNDalaM bhujo bhuJjataH / tasya mahAsenasya / samastadikkaH samastAsu dizAsu vidyamAnaiH / samupagataH samAyAtaiH / sAmantaH raajbhiH| prabaMhitebhyaH prvddhitebhyH| sainyebhyaH sainikebhyaH / avakAzadezam avakAzena avagAhanena yuktaM dezaM pradezam / paridadatA priycchtaa| uttarApathena uttarazcAsau panthAzcottarApathastenottara the-Upara roSase jhapaTanevAle samudrI hAthiyoMko mArakara chor3a diyA, phira samudrake taTavartI vRkSoMke Upara unheM apanI kotike smArakake rUpameM baMdhavA diyA // 44 // isake pazcAt mahAsenane uttara dizAko ora prasthAna kiyaa| usa samaya sArA AkAza, usakI senAke ghor3oMkI TApoMse ur3I huI dhUlise DhaMka gyaa| ataH vaha aisA jAna par3atA thA mAno senAke bojhase pAtAlake jina nAgoMke sira atyanta por3ita ho rahe the, unakI zvAsa vAyuse vyApta ho gayA ho // 45 // uttara dizAko prApta ( uttarAyaNa ) hue sUryakA bhI teja kramake binA tIvra nahIM hotA, para uttara dizA meM pahu~cate hI, mahAsenakA pratApa avilamba ho usake zatruoMko asahya ho uThA // 46 // bhUmaNDalakA pAlana karanevAle rAjA mahAsenako senAeM' sabhI dizAoMse Aye hue sAmantoMse khUba ho bar3ha gayI thIM, unheM bharapUra avakAza dekara uttarApatha ( uttara pradeza ) ne to jaise 1. ka kha ga gha ma sNchnnN| 2. ka kha ga gha ma rajobhiH / 3. a eva tsyaasiid| 4. a pravRddhitebhyaH / 5. A za guptAM rakSitAm, uttaradizamityarthaH / dizam AzAm / 6. A mastakaM / 7. za pAJcA (tAlaloke / 8. = arijanaduHsahapratApa aasiidityrthH| 9. = bhunaktIti bhuka, tasya, pAlayata ityrthH| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [16, 44tatrendUpalazakalojjvalaiH samantAtsarpadbhirnabhasi kareNuzIkaraudhaiH / koveryA iva nijanAyakAbhibhUtiM zaGkinyAH pravigaladazrubhizcakAze // 48 // hRtvApi draviNamasAvabhogavRddhaM TakkAnAM vadhakaraNodyatAsirAsIt / nAzAsottadapahRtervidhAnamAtrAdevAmUnasvayamasubhirvimuktadehAn // 46 / / kAzmIraprabhaviSu bhUmibhRtsu vajrIbhUyAso pRthukaTakAnviteSu bhUpaH / korINAmabhinavayauvanoddhatAnAM lAvaNyazriyamataniSTa zocanIyAm // 50 // kApotAGgaruhavidhUsaraH samantAdyaH pAMsurnabhasi sasarpa taccamUtthaH / saMtrAsodayaparikampamAnapakSe saMjajJe khazamazake sa eva dhUmaH // 51 / / dezena / svAnantyaM nijaniravadhitvam / prakaTitaM prakaTIkRtam // 47 // tatreti / tatra nabhasi gagane / samantAt paritaH / sapaddhiH nirgacchaddhiH / indapalazakalojjvalaH indapalAnAM candrakAntazilAnAM zakalA. khaNDAnIva ujjalaH / kareNuzI karaughaiH kareNUnAM kariNInAM zokarANAM jalakaNAnAmoghaiH samUhaiH / nijanAyakAbhibhUtizaGkinyAH nijanAyakasya svanAyakasya kuberasyAbhibhUtau tiraskAre zaGkinyA sandehinyAH / kauberyAH kuberadigaGganAyAH / pravigaladazrubhiH [ iva ] pravigaladbhiH prasravadbhirazrubhi nayanodakairiva / cakAze babhAse / kAzi dIptau bhAva liT / utprekSA // 48 // hRtveti / asau raajaa| abhogavRddham abhogenAnanubhavena vRddhaM pravRddham / ThakkAna Thakkadezasya (TakkAnAM Takkadezasya ) rAjJAm / draviNaM dravyama / hatvApi svIkRtyApi / vadhakaraNodyatAsiH vadhasya hiMsAyAH karaNe vidhAne udyata uddhRto'si : khaDgo yena saH / AsIt abhUt / lng| tadapahRteH tasya dravyasyApahRterapaharaNasya / vidhAnamAtrAt karaNamAtrAdeva / amUn ThakkAn ( TakkAn ) asubhiH prANaH / samaM saha / [svayaM svataH ] vimuktadehAnu vimukto deho yaistAn / nAjJAsIt na jAnAti sma / / 49 / / kAzmIreti / bhapaH mahAsenaH / kAzmIraprabhaviSa kAzmIre kAzmIradeze prabhaviSa jAteSa / pathakaTakAnviteSu pathabhimahadbhiH kaTakairvalayaH, ( pakSe ) sAnubhiH anviteSu yuteSu / bhUmibhRtsu rAjasu, parvateSviti dhvanyate / vajrIbhUya vajrAyudhayuto bhuutvaa| abhinavayauvanoddhatAnAm abhinavena nUtanena yauvanenoddhatAnAM gavitAnAm / korINAM kIradezastrINAm / lAvaNyazriyaM lAvaNyasya dehakAntaH zriyaM zobhAm / zocanIyAM' duHkhituM yogyAm / ataniSTa karoti sma / tanU' vistAre luG / zleSaH // 50 // kApoteti / kApotAGgaruhavidhUsaraH kApotaM pArAvatasaMbandham apano anantatA hI prakaTa kara dI // 47 // hAtho aura hathiniyoMkI sUMDase nikale hue, candrakAntamaNike Tukar3oM sarIkhe zubhra jalakaNa sabhI orase AkAzameM ur3a rahe the, jinheM dekhakara aisA jAna par3atA thA mAno apane svAmI ( kubera ) ke tiraskArako AzaMkA karanevAlo usa ( kubera ) kI dizA ( uttara dizA ) rUpI nAyikAke A~sU Tapaka rahe hoM / / 48|| Takka nAmase vikhyAta dezake nivAsiyoMke upabhoga na karanese bar3he hue dhanako chonakara bhI mahAsenane unheM mAraneke lie talavAra uThA lii| usa samaya use yaha khayAla nahIM rahA ki unakA dhana chInane mAtrase hI unake prANa nikala gaye haiM // 49 // kAzmIrI rAjAoM ( parvatoM) para-jo bar3obar3I chAvaniyoM ( coTiyoM ) se yukta the-vajra banakara rAjA mahAsenane nava yauvanase uddhata kIradezakI aMganAoMke saundaryako ( unheM vidhavA banAkara ) zokakA viSaya banA diyA // 50 // mahAsenakI senAko kabUtarake romoMke samAna maTamailI jo dhUli sabhI orase ur3akara AkAzameM 1. a vRddhaTakkAnAM vdhrkssnnody| 2. a ka kha ga gha ma majaniSTa / 3. a samarpa / 4 = khaNDAni tadvat / 5. = kuberasyAbhibhUti tiraskRti zaGkata iti zaGkinI, tasyAH / 6. za viyuktadehAn viyukto vimukto deho yaistAn / 7. =mdhybhaagaiH| 8. = vajrarUpatAmetya / 9. za 'gavitAnAm' iti nAsti / 10. = zokAhIM / 11. A tanu / 12. za 'luG' iti nAsti / 13. = pArAvatasaMbandhi / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -16, 54] SoDazaH sargaH 399 kastUromRgasurabhau himAcalendra pracyotatpayasi nivezitAtmasainyaH / svaM ghoNAkalitakaraiH sa kiMnarodhaiH zuzrAvenduruci yazaHpragIyamAnam // 52 // ityAzAH samadavadhUriva kSitIzaH saMkSepAtkarakalitA sa saMvidhAya / saMtuSTAkhilajanavardhitotsavAyAM pratyAgAdatulaparAkramaH svapuryAm / / 53 // bhUpAnAM vasanayugAdisatkRtAnAM saMghAtaM sapadi yathAyathaM visal / saMpazyanmukhakamalaM sa lakSmaNAyAH sAmrAjyaM samanubabhUva dIrghakAlam / / 54|| aGgaruhamiva pakSa iva vidhUsara iisscchubhrH| taccamatthaH tasya bhUpasya camvA senayA uttha udgataH / yaH pAMsuH parAgaH / nabhasi gagane / samantAt sarvataH / sasarpa vyApnoti sma / sarpa gatI liT / saMtrAsodayaparikampamAnapakSe saMtrAsena bhayena parikampamAno5 dhanAnaH pakSaH sahAyo garudvA ( pakSe, garut) yasya tasmin / khazamazake khazarAja eva mazako makSikA tasmin / saH eva pAMsureva / dhUmaH / saMjajJe jAtaH / liT // 51 // kstuuriiti| kasturImRgasurabho kastUrImRgaiH surabhiH parimalo yasmin tasmin / prazcotatpayasi prazcotat prasravat payo jalaM yasmina" tasmina himAcalendre himavatparvate / nivezitAtmasainyaH nivezitaM nivAsitamAtmanaH svasya sainyaM senA yena saH / saH raajaa| vINAkalitakaraiH vINayA kalito yuktaH karo hasto yeSAM taiH / kiMnarodhaiH kiMnarANAmoghaiH samUhaiH / pragIyamAnaM stUyamAnam / induruci indozcandrasya ruciriva ruciH kAntiryasya tat / svaM svakIyam / yazaH kIrtim / zuzrAva zRNoti sm| dhru zravaNe liT / upamA // 52 // itIti / iti evam / atulaparAkramaH atula: sAdRzyarahitaH parAkramaH zaktiryasya saH / saH mahAsenaH / kSitIzaH bhUpatiH / samadavadhuriva madena saMtoSeNa sahitA vadhUriva nArIriva / AzAH dizaH / saMkSepAt saMkSepaNAt karikalitAH kareNa siddhAyena kalitA gRhItAH / saMvidhAya kRtvA / akhilajanadhitotsavAyAm akhilaH sakalajanairvadhito'bhinandita utsavo yasyAM tasyAm / svapuryAM svasya puryA nagaryAm / saMtuSTyA saMtoSeNa / pratyAgAt punarAgamat / iN gatau luG / 'gaityoH' iti gAdezaH / zleSopamA // 53 / / bhUpAnAmiti / sa mahAsenaH / sapadi zIghram / vasanayugAdisatkRtAnAM vasanasya vastrasya yugAdibhidvipadikAdibhirityarthaH, satkRtAnAM saMmAnitAnAm / tasya (?) / bhUpAnAM rAjJAm / saMghAtaM samUham / yathAyathaM yathA bhavati / svadezaM visajyaM preSya / lakSmaNAyAH lakSmaNAdevyAH / mukhakamalaM mukhameva nalinama / pazyan vilokamAnaH / dIrghakAlaM bahukAlaparyantam / sAmrAjyaM rAjyam / samanubabhUva anubhavatisma / rUpa jA rahI thI, vahI 'khaza' rAjArUpI maccharoMko-jinake pakSa ( paMkha ) ke loma bhayake kAraNa kAMpa rahe the-bhagadar3a macAneke lie dhUma-dhuA~ thI // 51 // himAlaya parvatapara kastUrI mRgoMkI sugandhi phaila rahI thI aura jharanoMkA jala baha rahA thaa| vahA~ apanI senAko ThaharAkara rAjA mahAsenane apane zubhra yazakA gAna sunA, jo divya vINAko apane hAthoMmeM lekara gandharva Adi devoMke dvArA gAyA jA rahA thA // 52 // isa prakAra saMkSepameM sabhI dizAoMko, santuSTa patnIkI bhA~ti apane adhIna karake atula parAkramI rAjA mahAsena apanI rAjadhAnI meM-jahA~ sabhI nAgarika santuSTa hokara khUba utsava manA rahe the-lauTa AyA // 53 // isake pazcAt vastroMkI jor3I Adi upahAra dekara sabhI sahayogI rAjAoMke vargakA zIghra hI yathAyogya sanmAna kiyA aura phira unheM bidA karake mahAsena ne lakSmaNA (paTTarAnI) kA mukha-kamala dekhate (bhoga bhogate) 1. ka kha ga gha ma svarvINA / 2. ka kha ga gha ma kinarAdyaiH / 3. a karamalitAH, ma karamilitAH / 4. a visarya / 5. = vepamAnaH / 6. za yasmin / 7. = yasmAt / 8. = sNksseptH| 9. = yathAyogyam / 10. A visRjya / 11. A 'rAjyam' iti nopalabhyate / / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [16, 55 - prAgeva pramuditadhIrjinAvatArAdratnAnAmamucadahidviSA prayuktaH / koTayardhaM pratidivasaM trikoTiyuktaM SaNmAsAnatha dhanadastadIyagehe // 5 // aSTau ca tridazapateniMdezavAkyAttasyAntaHpuramupagamya dikka mAryaH / vyAnamrAH svamabhinivedya lakSmaNAyAH kartavyaM vyadhiSata garbhazodhanAdi / / 6 / / saudhotsaGge tuGgapalyaGkasuptA kalyANAGgI yAminI pazcimArdhe / / cihnobhUtAjenajanmAnumAne svapnAnetAnsAtha devI dadarza // 57 / / zailendrAbhaM zubhramaindraM gajendraM darpotsekodrekamANaM gavendram / nAgendraughaM drAvayantaM mRgendraM lakSmI hastanyastalIlAravindAm / / 8 / / kam // 54 // prAgiti / atha digvijayAnantaram / pramuditadhIH pramuditA saMtuSTA dhIzcittaM yasya saH / ahidviSA devendreNa / prayuktaH preritaH / dhanada: kuberH| jinAvatArAt jinasya candranAthasyAvatArAd garbhAvataraNAt / prAgeva pUrvameva / ratnAnAM maNInAma / trikoTiyaktaM trisabhiH koTibhiryaktaM yatama / koTyadhaM koTayA ardha dalama / tadIyagehe tadIye' tatsaMbandhe gehe sdne| SaNmAsAn SaNmAsaparyatam / pratidivasaM2 dina prati / amucat vavarSa / laGa // 55 // aSTAviti / tridazapateH devendrasya / nidezavAkyAta nidezasyAjJAyA vAkyAd vacanAt / aSTau ca aSTasaMkhyApramitAH / dikkumAryaH / tasya raajnyH| antaHpuram avarodham / upagamya prApya / lakSmaNAyAH lakSmaNAdevyAH / vyAnamrAH vinamanazIlA: satyaH / svama Atmana: abhinivedya vijJApya / garbhazodhanAdi garbhasya shodhnaadi| kartavyaM kAryam / vyadhiSata kurvanti sm| DudhAJ dhAraNe ca // 56 // saudheti / atha garbhazodhanAnantaram / saudhotsale sodhasya prAsAdasyotsale 4'gre ( madhye ) / tuGapalya saptA tuGge unnate palyale maJcake suptA zayitA / kalyANAGgI kalyANaM manoharamanaM yasyAH sA / 'asahanaja-' ityAdinA DI-pratyayaH / sA devI lakSmaNA devii| yAminIpazcimAdhe yAminyA rAtraH pazcimAdhaisvasAne / jainajanmAnumAne jainasya' jinasaMbandhasya janmano jananasyAnumAne'numitau / cihnIbhUtAn lakSIbhUtAn / etAn imAn / svapnAn / dadarza vIkSAM cakre / dRza prekSaNe liT // 57 // zailIta / zailendrAbhaM zailendrasya girIndrasya AbhaM sadRzam / aindram indrasaMbandham / gajendraM hastIndram / zailendrAbham-ityonnatyena merusadazo na varNena / zubhramiti vizeSaNasya dattatvAta, meroH (ca) sUvarNavarNatvAta / darpodrakAta darpasya ra drekAdutkarSAt / rekamANaM dhvanantam / gavendraM vRSabham / nAgendraughaM nAgendrANAM gajendrANAmoghaM samUham / drAvayantaM dhAvayantam / mRgendra kaNThIravam / hastanyastalIlAravindA haste pANI nyastaM lIlAyai vilAsArthamaravindaM hue cirakAla taka sAmrAjyake sukhakA anubhava kiyA // 54 // digvijayake bAda mahAsenake ghara candraprabhake garbhAvatArake pahale lagAtAra chaha mAsa taka (tInoM sandhyAoMmeM) pratidina sAr3he tIna karor3a ratnoMkI varSA, kuberane, indrakI preraNAse prasannatApUrvaka kI // 55 // indra kI AjJAse AThoM dikkumAriyoMne mahAsenake antaHpurameM jAkara evaM namratApUrvaka apane AnekA abhiprAya batalAkara lakSmaNAke garbha-zodhana Adi karttavyako pUrNa kiyA // 56 // isake uparAnta lakSmaNAne-jo rAjamahalake madhyameM UMcI sejapara soyo huI thI aura jisakA zarIra samasta lokake lie kalyANakArI thA ( tIrthakarako janma denese )-rAtrike pichale bhAgameM ina (solaha) svapnoMko dekhA, jo jina bhagavAn ( candraprabha ) ke janmakA anumAna lagAne meM sahAyaka the // 57 // sumeruke samAna unnata, indrake zubhra gajarAja-airAvatako; darpake prakarSase DakArate hue zreSTha bailako; gajarAjoMke jhuNDako bhagAte hue siMhako aura usa lakSmIko, jisake hAthame lIlA kamala sthita thA, (dekhA) // 58 // . 1. = tatsaMbandhini / 2. = pratidinam / 3. =AtmAnam / 4. = madhye / 5. = jinasaMbandhinaH / 6. = lakSmabhUtAn / 7. A dRzira / 8. = AbhevAbhA yasya taM / 9. = indrasaMbandhinam / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 16, 62 ] SoDazaH sargaH mAlAyugmaM prAntavibhrAntabhRGgaM sAndrajyotsnaM pArvaNaM zItabhAnum / bhAnuM bhAsA bhAsitAzAntarAlaM mInadvandvaM kroDadanyonyaraktam // 56 // kumbhAvambhojAvRtAvambupUrNo zubhrAmbhojodbhAsitoyaM taTAkam / vocI cakrezcumbitAkAzamandhi siMhavyUDhaM viSTaraM zailatuGgam // 60 // divyaM divyaiH sevyamAnaM vimAnaM nAgAvAsaM nAgakanyAbhirAmam / sarpa tejomaNDalaM ratnarAzi dhUmatyAgAdujjvalaM dhUmaketuM // 61|| (kulakam ) svapnAnetAnbhUri kalyANahetUnAtvA prAtaH prItivistAritAkSI / sA bhUbhartuH sUcayAmAsa devI cakre tenApIti sA tatphalazA || 62|| kamalaM yasyAH tAm / lakSmIM zrIdevIm ||58 || mAleti / prAntavibhrAntabhRGgaM prAnte samIpe vibhrAntAzcalitA 4 bhRGgA madhukarA yasya tat / mAlAyugmaM mAlayordAmnoyugmaM yugalam / sAndrajyotsnaM sAndrA ghanA jyotsnA candrikA yasya tam / pArvaNaM paurNamAsyAM bhavam / zItabhAnuM candram / bhAsA kAntyA / bhAsitAzAntarAlaM bhAsitaM prakAzitamAzAnAM dizAmantarAlamabhyantaraM yasya tam / bhAnuM sUryam / krIDat viharat / anyonyaraktam anyonyaM parasparaM raktaM prItiyuktam / mInadvandvaM monayormatsyordvandvaM yugalam ||59|| kummAviti / ambhojAvRtau ambhojaH kamalairAvRtI parivRtau / ambupUrNau ambunA salilena pUrNau umbhitau / kumbhI maGgalakalazau / zubhrAmbhojodbhAsitoyaM zubhraiH zvetairambhojaiH sarasijairudbhAsi vilasat toyaM jalaM yasmin tam / taTAkaM sarovaram / vocicakraH vIcInAM taraGgANAM cakraH samUhaiH / cumbitAkAzaM cumbitaM spRSTamAkAzaM gaganaM yasya tam / adhi samudram / siMhavyUDhaM siMhaH kaNThIravairvyUDhaM dhRtam / zailatuGgaM zailavat parvatavat tuGgamunnatam / viSTaraM siMnAsanam // 60 // divyamiti / divyaM divi svarge bhavam / divyaiH devaH / sevyamAnaM zrayamANam / vimAnaM vyomayAnam / nAgakanyAbhirAmaM nAgakanyAbhirnAgavanitAbhirabhirAmaM manoharam / nAgAvAsaM nAgAnAM nAgakumArANAmAvAsaM bhavanam / sarpattejomaNDalaM sarpan sravan tejasAM kAntInAM maNDalaM yasya tam / ratnarAzi ratnAnAM maNInAM rAzi nikaram / dhUmatyAgAt dhUmasya tyAgAdabhAvAt / ujjvalaM prajvalam / dhUmaketum agnim / dadarza iti pratyekamabhisaMbandhaH / paJcabhiH kulakam / dIpakam // 61 // svapnAniti / bhUrikalyANahetUn bhUriNo bahulasya kalyANasya hetUn kAraNAni / etAn imAn / svapnAn / prAtaH vibhAte / gatvA prApya / prItivisphAritAkSI prItyA saMtoSeNa visphArite udghATite akSiNI nayane yasyAH sA / sA devI lakSmaNA devI / bhUbhartuH mahAsena rAjasya / sUcayAmAsa vijJApayAmAsa / sUca paizUnye liT / tenApi / iti vakSyamANaprakAreNa / sA 401 do mAlAoMko, jinake AsapAsa bhauMre guMjAra kara rahe the; saghana jyotsnAse yukta pUrNamAsI candramAko; apane prakAzase sArI dizAoMko prakAzita karate hue sUryako aura eka dUsarese anurAga karanevAle kilola karate hue mIna yugalako ( dekhA ) ||59 // kamaloMse DhaMke hue aura jala se bhare hue do maMgalakalazoMko, jalameM lahalahAte hue sapheda kamaloMse alaMkRta sarovarako, AkAzako chUnevAlI uttAla taraMgoMse yukta samudrako aura siMhoMpara Azrita siMhAsanako, jo pahAr3a ke samAva unnata thA, (dekhA ) // 60 // devoMse sevita divya vimAnako, nAgakanyAoMse sundara nAgabhavanako, phailAte hue tejomaNDalase yukta ratnarAziko aura dhUmarahita honese ujjvala agniko (dekhA ) // 61 // atyadhika kalyANake kAraNa svarUpa ina svapnoMke bAremeM lakSmaNAne - jisake netra prIti se vikasita ho rahe the-- prabhAta hote hI apane pati rAjA mahAsenako sUcanA dI, aura phira mahAsenane 1. a ka kha ga gha ma taDAgam / 2. a ka kha ga gha ma devaiH / 3. a prItA / 4. za caJcalitAH / yena / 9. A ' dhRtam' iti 5. za pArvaNaM paurNavam / 6. = yena | 7. za 'umbhito' iti nAsti / 8 = - nAsti / 10. - udgacchan / Jain Education Internati Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [16, 66 - brUte nAgaste trilokaikamukhyaM kalyANAsye sUnumukSA gabhIram / siMhaH siMhodAradurlaGghayavIrya lakSmIdevendrAbhiSekaikayogyam // 63 // dAmadvandvAtsubhra so'nantakIrtirbhAvI candrAttRptihetuH prajAnAm / mohadhvAntadhvaMsakastigmabhAsA pAThInAbhyAM sarvazokaivimuktaH // 64 // kumbhAlokAlakSaNaiH pUrNadehastRSNAvahnicchitsarovIkSaNena / pAthonAthAtkevalajJAnabhAgI labdhA siddhardhAma siMhAsanena / // 65 // svargAdetA devi devAlayena nAgAvAsAddharmatIrthasya kartA / krIDAzailo ratnapuJjAdguNAnAM dhakSyatyugraM vahninA karmakakSam / / 66 / / devI / tatphalajJA teSAM svapnAnAM phalajJAnA / cakre kriyate sma / karmaNi liT // 62 // brUta iti / nAgaH gajaH / taM sUnu putram / trilokaikamukhyaM trayANAM lokAnAmekamasahAyaM mukhyaM zreSTham / kalyANAGga kalyANaM manoharamaGgaM zarIraM yasya tam / brUte vakti / ukSAH vRSabhaH / gabhIraM gambhIram / siMhaH kaNThoravaH / siMhodAradurlaGghayavIyaM siha ivodAra' mahitaM durlaGghaya lavitumazakyaM vIrya parAkramo yasya tam / lakSmIH zrIdevI / devendrAbhiSekaikayogya devendranihitamyAbhiSekAyakaM mukhyaM yogyam / 63 / dAmeti / subhra ! suzobhane bhravo yasyAstasyAH saMbodhanaM bho manoharabhrUsahite! dAmadvandvAt dAmloliyordvandvAd yugmAt / bhAvI bhvissyn| saH putrH| anantakotiH anantayazAH / candrAt somAt / prajAnAM janAnAm / tRpti hetuH / tigbhabhAsA sUryeNa / mohadhvAntadhvaMsakaH moha eva dhvAntaM tasya dhvaMsakaH / pAThInAbhyAM monAbhyAm / sarvazokaiH sarvaduHkhaiH / vimuktaH rahitaH / / 64 // kumbheti / kumbhAlokAt kumbhayoH kalazayorAlokAd darzanAt / lakSaNaH halakulizAdicihnaH / pUrNadehaH sNpuurnnshriirH| sarovIkSaNena sarasaH sarovarasya vIkSaNena darzanena / tRSNAvahnicchit tRSNava vAJchava vahniragnistaM chinattIti tathoktaH / pAthonAthAt jaladhidarzanAt / kevalajJAnabhAgI paJcamajJAnabhAjana: ( nam ) / siMhAsanena haripIThadarzanena / siddheH moksssy| dhAma sthAnam / labdhA lapsyate / DulabhiSa" prApto luG // 65 / / svargAditi / devi bho devi ! devAlayena devavimAnadarzanena / svargAta tridivAta / etA eSyati / nAgAvasAta nAgabhavanadarzanAta / dharmatIrthasya paramAgamasya / kartA svaamii| ratnapuJjAt ratnarAzidarzanAt / guNAnAM samyaktvAdiguNAnAm / kroDArzala: liilaaprvtH| vahninA agnidarzanena / ugraM karam / karmakakSaM karmakAnanam / dhakSyati bhasmayiSyati / bhI lakSmaNAko unake phalakA jJAna kraayaa-||62|| he kalyANamukhI ! airAvata hAthI tere putrako tInoM lokoMmeM mukhya batalA rahA hai, baila use gambhIra, siMha mahAn aura durladhya parAkramakA dhArI aura lakSmI indroMke dvArA abhiSeka karane yogya sUcita kara rahI hai // 63 // he sundara bhrukuTi vAlI devI ! do mAlAoMke dekhanese vaha anantakItiko dhAraNa karanevAlA hogA, candramA dekhanese prajAkI tRptikA hetu, sUrya dekhanese moharUpI andhakArako miTAnevAlA aura machaliyoMkI jor3Iko dekhanese sabhI prakArake zokase mukta hogA // 64 // kalaza dekhanese usake divya dehameM zubha lakSaNa hoMge, sarovara dekhanese tRSNArUpI agniko zAnta karanevAlA hogA, samudra dekhanese kevalajJAnI hogA aura svarNa-siMhAsanake dekhanese muktiko pAnevAlA hogA // 65 // devi ! devoMkA vimAna dekhanese vaha svargase avatarita hogA, nAgabhavana dekhanese dharmatIrthakA pravartaka hogA, ratnoMkI rAzi dekhanese samasta guNoMkA krIDA-parvata hogA aura agni dekhanese ugra karmoM ke 1. ka kha ga gha ma tigmabhAsaH / 2. ka kha ga gha ma lakSmaNaiH / 3. ka kha ga gha ma siddhehemsiNhaa| 4. 'kalyANAGga" iti TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu nikhilAsvapi 'kalyANAsye' iti samapalabhyate / kalyANaM manoharamAsyaM mukhaM yasyAstatsaMbuddhau he kalyANAsye shubhvdne| 5.- mahat / 6. ANadehaH / 7. eSa TIkAzrayaH pAThaH pratiSu tu 'yAdonAthAt' ityeva samupalabhyate / sAnuprAsaH TokApAThaH sAdhIyAnityatra na kAcana sNshiitiH| 8. za Dulabha / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 16, 69 ] SoDazaH sargaH phalaM svapnAvalyAH sakalamiti nizcitya dayitAdadhAnA romAJcaM prakaTamaparaM kaJcukamiva / pramodaM sA bheje kamapi vacanAnAmaviSayaM mude keSAM na syAdabhilaSitasaMprAptirathavA // 67 // athAhamindraH sa tato'vatIrya svAyuH kSaye'nuttaravaijayantAt / kukSau prazaste'hani lakSmaNAyA viveza zuktAviva vArivinduH ||68|| tasmingarbhAvatAraM kRtavati bhuvanakSobhasaMpAdipuNye sarvATopena gatvA kSitipatibhavane sAsurendrAH surendrAH / kRtvA kalyANamuccairhatapaTupaTahA veNuvINAbhirAmaM nRtyantaH svaM nivAsaM kRtajinajananIpAdapUjAH prajagmuH ||6|| lRT || 66 || phalamiti / svapnAvalyAH svapnAmAvalyAH samUhasya / sakalaM samastam / phalam / dayitAt prANanAyakAt / iti uktaprakAreNa / nizcitya nirNIya / prakaTaM vyaktam / aparam anyat / kaJcukamiva kUrpAsamiva / romAJcaM lomaharSaNam / dadhAnA gharantI / sA lakSmaNA devI vacanAnAM vAcAm | aviSayam agocaram / kamapi kaMcit / pramodaM saMtoSam / bheje bhajate sma / bhaji sevAyAM liT / athavA tathA hi / abhilaSita saMprAptiH abhilaSitasya samIhitasya saMprApti labdhiH / keSAM janAnAm / mude satoSAya / na syAt na bhavet / asa bhuvi liG / arthAntaranyAsaH || 67 // atheti / atha svapnadarzanAntaram / saH ahamindraH padmanAbhavarAhamindraH / svAyuHkSaye svasyAyuSaH jIvitasya kSaye parikSoNe sati / anuttaravaijayantAt / avatIrya Agatya / prazaste zubhe / ahani dine / lakSmaNAyAH lakSmaNAdevyAH / kukSI garbhe / zuktI zuktipuTe / vAribinduriva svAtijalabinduvat / viveza praviSTaH / viza pravezane liT / upamA || 68|| tasminniti / bhuvanakSobhasaMpAdipuNye bhuvaneSu' trilokeSu kSIbhaM saMbhramaM saMpAdi samudbhAvi puNyaM zubhakarma yasya tasmin / tasmin ahamindre / garbhAvatAraM garbhAvataraNam / kRtavati sati vihitavati sati / sAsurendrAH asurendraH sahitAH / surendrAH devendrAH / sarvATopena saMbhrameNa / kSitipatibhavane kSitipatermahAsenasya bhavane sadane / gatAH yAtAH / kalyANaM garbhAvataraNakalyANam / kRtvA vidhAya / uccaiH adhikam / hatapaTupaTahAH hatAH tADitAH paTavaH spaSTAH paTahA dundubhayo yaiste / veNuvINAbhirAmaM veNuvINAbhyAmabhirAmaM manoharaM yathA bhavati tathA / nRtyantaH naTantaH / kRtajinajananIpAdapUjAH kRtA vihitA jaMgalako jalAnevAlA hogA / / 66 / / isa taraha apane pati se sabhI svapnoMke phalako nizcita karake lakSmaNA ke zarIrapara romAMca prakaTa ho gaye, jinheM dekhanese aisA jAna par3atA thA mAno usane dUsarA blAUja pahana liyA ho| usa samaya use anirvacanIya Ananda huA / iSTakI prApti bhalA kisake harSa ke lie nahIM hotI ? ||67 / isake pazcAt Ayuke samApta hote hI usa ahamindrane vaijayanta nAmaka anuttara vimAnase avatarita hokara zubha dinameM lakSmaNAke garbha meM praveza kiyA, jaise jala-bindu sIpameM praveza karatA hai || 68 || ahamindrakA puNya sAre saMsAra meM prasannatAkI lahara utpanna karanevAlA thA / ataH usane lakSmaNAke garbha meM jyoM hI avaraNa kiyA tyoM hI devendra -- jinake sAtha asurendra bhI the - bar3I dhUmadhAmake sAtha rAjA mahAsena ke ghara pahu~ce, aura gAje-bAje ke sAtha unhoMne garbha- kalyANakA utsava manAyA, evaM bAMsurI ora vINAkI tAnakI = 403 1. A bhaja / 2. A akhilakSitasaMprApti: akhilasya kSitasya samIhitasya saMprAptiH / 3. = parikSaye / 4. AzuktiSu / 5. A upamAnantaraM ' tasya tat tasmin tasya' ityadhikaH pAThaH samupalabhyate / triSu lokeSu / 7 = triloke lokatraye vA / 8. saMpAdayati samudbhAvayItatyevaM bhUtam / 9. za 'vihitavati sati' iti nopalabhyate / 6. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 candrapramacaritam zrIhrIdhRtyAdibhiH svAnvapuSi varaguNAnkAntilajAdirUpAndevI bhistanvatIbhiH satatamanupamaprItibhiH sevymaanaa| pazyantI ratnavRSTiM svayamudayavatIM pratyahaM svargimuktAM mAsAngarbhaprabhAvAnnava nalinamukho sA sukhenaiva ninye // 7 // iti zrIvIranandikRtAvudayAGka candrapramacirate mahAkAvye SoDazaH sargaH // 16 // jinasya jinezasya jananyA mAtuH pAdayozcaraNayoH pUjA yaiste / svaM svkoym| nivAsaM svrgaavaasm| prajagmuH pryyuH| gamla gatau liT / / 69 // zrIti / kAntilajjAdirUpAn kAntilajje AdI yeSAM tAni tathoktAni kAntilajjAdInyeva rUpANi svarUpANi yeSAM te2 / svAn svakIyAn / varaguNAn prakRSTaguNAn / vapuSi zarIre / tanvatIbhiH kurvatIbhiH / anupamaprItibhiH anupamA sAdRzyarahitA prItiH prema yAsAM tAbhiH / zrIhrIdhRtyAdibhiH zrIhrodhRtaya Adayo' yAsAM tAbhiH / devIbhiH devstriibhiH| satatam anavaratam / sevyamAnA ArAdhyamAnA / udayavatI saMpattiyuktAm / pratyahaM pratidinam / svargimuktAM svagibhirdevairmuktAM vRSTAm / ratnavRSTi ratnAnAM maNInAM vRSTi varSaNam / svayaM, pazyantI vIkSamANA / nalinamukhI nalinamiva kamalamiva mukhaM vadanaM yasyAH sA / sA lakSmaNA devI / garbhaprabhAvAt garbhasya jinabAlakasya prabhAvAt sAmarthyAt / 'kukSibhraNAmakA garbhAH' ityamaraH / nava navasaMkhyAkAn / mAsAn sukhenaiva / ninye nayati sma / NI prApaNe liT // 40 // iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye tadvadyAkhyAne ca . vidvanmanovallamAkhye SoDazaH sargaH // 16 // sundaratAke sAtha nRtya kiyA, phira lakSmaNAke caraNoMkI arcanA karake ve apane nivAsa sthAnako cale gaye // 66 // kAnti aura lajjA Adi zreSTha guNoMko-jo unakI prazasta AkRtipara chAye hue the-vikasita karanevAlI tathA anupama prIti karanevAlI zrI, hrI aura dhRti Adi deviyA~ lakSmaNAkI nirantara sevA karane lgiiN| usa abhyudayazAlinI kamalamukhI lakSmaNAne devoMke dvArA pratidina kI jAnevAlI ratna-vRSTiko-jo garbhake prabhAvake se nau mAsa taka huI thI-dekhate hue sukha-pUrvaka samaya bitAyA // 7 // isa prakAra mahAkavi vIranandi viracita udayAGka candrapramacarita mahAkAvyameM solahavA~ saga samApta huA // 16 // 1. = aadii| 2. = tAn / 3. za 'kurvatobhiH' iti nAsti / = kurvataM bhi:-kurvantIbhiH / 4. = Adau / 5. za 'sA' iti nAsti / 6.za ninye' iti nAsti / 7.za 'liT' iti nAsti / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH [ 17. saptadazaH sargaH ] atha sA prasUtisamayena jinamiva didRzuNeritA / pauSamalinadazamIkSayajAM tithimApya sundaramajIjanatsutam // 1 // kakubhaH prasedurajaniSTa nikhilamamalaM nabhastalam / tasya jananasamaye' pavanaH surabhirvavau surabhayandigaGganAH // 2 // viyataH ptdbhirtihRsstthRdysurvRndvdhitaiH|| divyakusumanikarairarucatkSitimaNDalaM bhrmrbddhmnnddlaiH||3|| maNighaNTikAH sadasi reNurakarahati kalpavAsinAm / jyotiramarasadane sahasA prajagarjurjitaravaM gjaaryH||4|| kAzIpurAdhipamahIpativizvasenaprItAtmajo marakatadyatibhAsurAGgaH / dhyAnAt punarna ca cacAla mahopasarge zrIpArzvanAthajinapo jagadekanAthaH // 1 // atheti / atha garbhAvataraNAnantaram / jinaM jinezvaram / didRkSuNeva draSTumicchuneva / prasUtisamayena prasUte: prasavasya samayena kAlena / IritA preritaa| sA lakSmaNA devI / pauSamalinadazamIkSayajAM pauSasya poSamAsasya malinasya kRSNapakSasya dazamyA dazamI titheH kSayajAM kSayena jAtAmekAdazImityarthaH / tithi dinam / Apya labdhvA / sundaraM manoharam / sutaM tanayam / ajIjanat janayati sma / janaiG prAdurbhAve laGa / udagatAvRttama // 1 // kakUbha iti / tasya jinbaalksy| jananasamaye janmanaH sa kakubhaH dizaH / praseduH nirmalA babhUvuH / nikhilaM sakalam / nabhastalaM gaganatalam / amalaM vimalam / ajaniSTa jAyate sma / luG / digaGganAH diza eva aGganA vnitaaH| surabhayan parimalayan / surabhiH parimalayutaH / pavana: vAyuH / vavau vAti sma / vA gatigandhanayoH / liT / atizayaH // 2 // viyata iti / atihRSTahRdayasuravRndavadhita: atihRSTenAtyantaM saMtuSTena hRdayena cittena yutena surANAM devAnAM vandena samUhena badhitairedhetaiH / viyataH akAzAt / patadbhiH varSadbhiH / bhramaravaddhamaNDala: bhramarairmadhukarabaMdaM racitaM maNDalaM valayaM yeSAM taiH| divyakusumanikuraiH divyAnAM svargajAtAnAM kusumAnAM nikarairvRndaiH / kSitimaNDalaM bhUmaNDalam / arucat bhAti sma / ruci diiptau| 'dudbhayo luGaH' iti tng| atizayaH // 3 // maNIti / kalpavAsinAM kalpavAsidevAnAm / sadasi sabhAyAm / maNighaNTikAH maNibhinirmitA ghnnttikaaH| akarahati karAhati vinA yathA tthaa| reNuH dhvananti sma / raNa zabde litt| jyotiramarasadane jyotiSkadevAnAM sadane nivAse / gajArayaH gajAnAM kariNAmarayaH zatravaH, siMhA ityarthaH / Urjitaravam uccaiHsvaraM yathA tathA / sahasA zIghram / pragarjuH dhvananti sma / garja kSirja zabde garbhAvatArake pazcAt prasUtikA samaya mAno aSTama tIrthaGkara candraprabha jinendra ke darzanoMke lie lAlAyita thA, ataH usa (prasUti samaya ) kI preraNAse mahArAnI lakSmaNAne pauSakRSNa ekAdazIke dina sundara putrako janma diyA // 1 // putrake janmake zubha avasarapara sabhI dizAeM svaccha ho gayIM, sArA nabhastala nirmala ho gayA aura dizArUpI aGganAoMko suvAsita karatA huA sugandhita pavana bahane lagA // 2 // devoMkA vRnda hRdayase prasanna hokara divya puSpoMkI varSA karane lgaa| ve puSpa atyanta sugandhita the, ataH jyoM hI ve AkAzase girane lage tyoM hI unapara bhauMroMke jhuNDa mar3arAne lage, unake saMyogase bhUmaNDalakI jo zobhA utpanna huI, vaha dekhate hI banatI thI // 3 // kalpavAsI devoMko sabhAmeM maNira-cita ghaNTiyA~ binA hAtha lagAye hI bajane lagIM aura jyotiSI devoMke AvAsa sthAnoMmeM ekAeka khUba jora-jorase siMha garjana karane 1. A i janmasamaye / 2. ajitaravaM / 3. za 'sakalam' iti nAsti / 4. = yeSu / 5. A tiS, zatip / 6. A ssirj| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam praNanAda bhAvanagRheSu jaladapaTuzaGkhasaMhatiH / vyantarasurabhavaneSvahatAH paTahAH pratidhvanimucaH pradadhvanuH ||5|| iti hetubhiH pracalitaizca samasamayamAtmaviSTaraiH / jJAtajinapatibhavA parito gaganaM prapUrya vibudhAH pratasthire ||6|| pracalatsurAsura kiroTakiraNanikura svaraJjitAH / maNDanamiva jagRhuH kakubho'pyathavA na kasya jinajanma vRddhaye ||7|| adhunA vyakti jina eva bhuvanamidamatra kiM mayA kRtyamiti suravimAnaca yaistrapayeva bhAnurabhavattirohitaH ||8|| 406 Y liT ||4|| praNaneti' | bhAvanagRheSu bhavanAmarasaMbandhiSu gRheSu bhavaneSu / zaGkhasaMhatiH zaGkhAnAM saMhatiH samUhaH / jaladapaTu jaladavad meghavat paTu vyaktaM yathA tathA / praNanAda dadhvAna / Nada zabde liT / vyantarasurabhavaneSu vyantarasurANAM bhavaneSu gRheSu / ahatAH atAr3itAH / pratidhvanimucaH pratidhvani muJcantIti tathoktAH / paTahA dundubhayaH / pradadhvanuH ruruvuH / dhvana zabde liT // 5 // itIti / iti hetubhiH ityevaM hetubhiH / samasamayaM samaH samAnaH samayaH kAlo yasmin karmaNi tat0 / pracalitaiH kampitaiH / AtmaviSTaraH [ca] AtmanAM sveSAM viSTararAsanazca / jJAtajinapatibhavA: jJAto vidito jinapaterbhavo janma yaiste / vibudhAH devAH / paritaH sarvataH / gaganam AkAzam / prapUryaM vyApya / pratasthire nirjagmuH / SThA gati nivRttoM | anumitiH || 6 || pracaladiti / pracalatsurAsura kirITa kiraNanikurambaraJjitAH pracalatAM surAsurANAM surAsuradevAnAM kirITAnAM nikurambeNa nikareNa raJjitA uparaJjitAH / kakubho'pi dizo'pi / maNDanam alaMkaraNam / jagRhuriva svocakruriva / athavA tathAhi / jinajanma jinasyArhato janma jananam / kasya puruSasya / vRddhaye samRddhaye / [ na ] na bhavati / arthAntaranyAsaHdeg // 7 // adhuneti / adhunA idAnIm / atra jinajanmani / idam etat / bhuvanaM jagat / jina eva jinezvara eva / vyakti vyaktIkaroti, prakAzayatItparthaH / mayA ki kRtyaM karaNIyam / iti trapayeva lajjayeva / suravimAnacayaiH surANAM devAnAM vimAnAnAM vyomayAnAnAM cayaiH samUhaiH / bhAnuH sUryaH / tirohitaH vyavahitaH / [ 17, 5 - lage - siMhanAda hone lagA || 4 || bhavanavAsI devoMke gharoMmeM meghoMkI bhA~ti gambhIra zaMkha samUhakI dhvani sunAI par3ane lagI aura vyantara devoMkI nivAsa bhUmimeM binA bajAye hI dundubhi bAje bajane lage tathA sabhI ora unakI pratidhvani gUMjane lagI ||5|| ina kAraNoMse evaM eka hI sAtha apane-apane Asana ke kampita honese sabhI devoMko jina bhagavAnke janmakA patA cala gayA / phalataH unhoMne apane-apane sthAnase candrapurIko, jahA~ jina bhagavAnkA janma huA thA, prasthAna kara diyA / jAte samaya unhoMne AkAzako sabhI orase vyApta kara diyA || 6 || kyA sura aura kyA asura sabhI bar3e vega se Age bar3ha rahe the / unake mukuToMkI kiraNoMke samUha se sArI dizAeM raMga viraMgI ho gayIM, ataH aisA jAna par3atA thA mAno unhoMne AbhUSaNa pahana liye hoM / bhalA jina bhagavAnkA janma kisakI vRddhike lie nahIM hogA ? ||7|| 'isa samaya jinabhagavAn hI sAre saMsArako prakAzita kara rahe haiM, aba yahA~ merA kyA kAma ? yaha socakara mAno lajjAke kAraNa 1. A i bhavaneSu paTahAH / 2. a dhvanimudaH / 3. a vRSAya / 4. A i bhavana | 5. A praNatIti / 6. = vvaniM cakruH / 7. A rurAva / 8. = liT / 9. za 'samRddhaye' iti nopalabhyate / 10. = utprekSA / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -17, 2] saptadazaH sargaH 'surpngkiraanRptigehmrucdmraalyaatttaa| antaramakalayatA dhubhuvoriva mAnarajjurudatAri vedhasA / / / sa caturvidho'pi nRpasadma vividhmnnirtnbhaasurH| prApa bhRtasakalabhUmitalo jalarAzivatsuragaNaH savAsavaH // 10 // zratha mAyayA janitamAtratadanukRtirUpamarbhakam / mAtururasi vinivezya zacI jinamujjahAra gurubhaktibhAvitA // 11 // tamudIkSya bhAsuramazItarucimiva zacIsamAhRtam / / padmavanamiva vikAsamagAdhugapatsahasramapi catuSAM hareH // 12 // abhavat abhUt / laG / utprekSA // 8 // surapaGktiriti / amarAlayAt svargAvAsAt / AnRpatigehaM mahAsenabhUpatigRhaparyantam / tatA vistRtA / surapaMktiH surANAM devAnAM paGktI rAjiH / zubhuvoH dyaavaabhuumyoH| antaraM madhyam / akalayatA nishcymkurvtaa| vedhasA brahmaNA / mAnarajjuH mAnasya pramANasya rajjuH sUtram / udatAri iva viracayAmAsa iva / ta plavanataraNayorlaG / arucat / ruci abhiprItyAM luG / 'yudbhayo laG: ' iti taG / utprekSA // 9 // sa iti / vividhamaNiratnabhAsuraH vividhairnAnAprakArairmaNibhiruttama ratna suraH prakAzamAnaH / 'bhaJjabhAsa'-ityAdinA ghuraH / bhRtasakalabhUmitala: bhRtaM dhRtaM sakalaM sarva bhUbhitalaM yena sH| savAsavaH vAsavena devendreNa, pakSe vAsavena viSNunA sahitaH / caturvigho'pi catasro vidhAH prakAro yasya saH / saH suragaNaH surANAM devAnAM gaNo nikaraH / jalarAzivat samudra iva / nRpasadma nRpasya rAjJaH sadma sadanam / prApa yayau / Aplu vyAptI liT / zleSopamA // 10 // atheti / atha devagamanAnantaram / gurubhaktibhAvitA guA mahatyA bhaktyA guNAnu rAgeNa bhAvitA pariNatA / zacI indrANI / mAyayA / janitaM jAtam / AttatadanukRtirUpam AttaM svIkRtaM tasya jinabAlakasyAnukRtaM [ rUpaM ] samAnaM yasya tam / arbhakaM mAyAzizum / mAtuH jinAmbikAyAH urasi vakSasi / vinivezya saMsthApya / jinaM jinbaalkm| ujjahAra svIkaroti sm| haba haraNe li tamiti / zacIsamAhRtaM zacyA zacImahAdevyA samAhRtamAnItama / azotarucimiva saryamiva bhAsUraM dedIpyamAnam / taM jinabAlakam / udokSya vilokya hariH devendraH ( hareH devendrasya ) / cakSuSAM nayanAnAm / sahasramapi dazazatapramitamapi / pAvanamiva padmAnAM kamalAnAM vanamiva SaNDamiva / yugapat sakRt / vikAsa vikasanam / sUrya, devoMke vimAna samUhakI oTameM chipa gayA // 8 // svargase rAjA mahAsenake ghara taka lagAtAra phailI huI devoMkI paMkti aisI mAlUma par3a rahI thI mAno brahmadevane-jise svargase pRthvI takakA phAsalA ajJAta thA-mApa karaneke lie rassI DAla do ho // 9 // aneka prakArake maNiyoM aura ratnoMse dedIpyamAna cAroM prakArake devoMkA vRnda-jisake sAtha indra bhI the-rAjamahala meM jA phuNcaa| usane vahA~ko sArI bhUmiko vyApta kara diyA, ataH vaha ratnAkarakI jalarAzike samAna dRSTi gocara ho rahA thA // 10 // isake uparAnta atyadhika bhakti bhAvase yukta indrANIne prasUti gRhameM praveza kiyaa| vaha vahA~para mAyAse utpanna kiye hue eka bacceko-jo AkAra prakArameM jinabhagavAnke samAna thA-mA~ kI godameM rakhakara jinabhagavAnko uThA lAI // 11 // indrANoke dvArA lAye gaye sUryake samAna pratIta honevAle usa tejasvI bAlakako dekhakara indrake 1. ka kha ga svara / 2. ma yAtatA / 3. za ptigeh| 4. A za tip / 5 = pUritaM vyAptaM vA / 6. A sUryacandramiva, za candramiva / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 candrapramacaritam [ 17, 16surahite jayajayeti bhuvanamabhisarpati dhvanau / hastadhRtavapuSamAtmagajaM tamaropayatprathamakalpanAyakaH / / 13 / / itare ca taM paramabhaktibharanatakirITakoTayaH / bhejuramarapatayo'ntagatA vibhRtAtapatrakalazAbdacAmarAH // 14 / / surayoSito vividhdhuupblikusumruddhpaannyH| maGgalamukharamukhAmburuhAH kariNIgatAH samupatasthire'grataH // 15 // calite'bhimeru suranAnivahaparivArite jne| neduratha vibudhahastahatAH paritaH prayANaparizaMsibherikAH // 16 // agAt ayAt / iN gato luG / upamA // 12 / . sureti / surabRMhite surairdevai bRMhite prabadhite / jaya jayeti cano zabde / bhuvanaM jagat / abhisarpati vyApnuvati / prathamakalpanAyakaH prathamasya kalpasya saudharmakalpasya / nAyakaH prabhuH / hastadhRtavapuSa hastena pANinA dhRtaM bhRtaM vapuH zarIraM yasya tam / taM jinazizum / Atmagajam AtmanaH svasya gajamairAvatam / paropayat avAhayat / ruha bIjajanmani NijantAllaG 'ruhaH paH' iti pakArAdezaH // 13 // itare iti| paramabhaktibharanakirITakoTayaH paramAyA mahatyA bhaktyA bhareNa bhAreNa natA:kirITAnAM koTayaH samUhA yeSAM te / mantagatAH antaM samopaM gatAH / itare ca zeSAzca / amarapatayaH amarANAM devAnAM pataya indrAH / vidhRtApatrakalazAndacAmarAH vidhRtAni bhRtAni AtapavAraNabhRGgAradarpaNacAmarANi yaste / taM jinabAlaka m / bhejuH sevantesma / majivAyAM liT // 14 // sureti / vividhadhUpabalikusumaruddhapANayaH vividhairnAnAprakAreNUMpena kAlAgarudhUpena balinA pUjAdravyeNa kusumena puSpeSa ca ruddhA yuktAH pANayo hastA yAsAM tAH / maGgalamukhara mukhAmburuhAH maGgalena maGgalagAnena mukharaM vAcAlaM mukhameva vadanamevAmburuhaM kamalaM yAsAM taaH| kariNIgatAH kariNI: kareNUH gatA ArUDhAH / surayoSitaH surANAM yoSito vanitAH / agrataH purastAt / samupatasthire samupayayuH / SThA gatinivRttI liT / rUpakam // 15 / / calita iti / suranApanivahaparivArite suranAthAnAM devendrANAM nivahena nikAyena parivArite parivRte / jine jineshe| abhimeru merorabhimukham / 'lakSaNenAbhipratyAbhimukhye' iti avyayIbhAvaH / calite yAte sati / atha anantaram / vibudhahastahatAH vibudhAnAM devAnAM hastaiH paNibhiH hatA: tADitAH / prayANaparizaMsibherikAH prayANaM yAtrAM parizaMsinyaH sUcikA bherikA dundubhayaH / paritaH eka hajAra netra, kamaloMke vanakI bhA~ti vikasita ho uThe / / 12 / / jina bAlakako dekhate hI sabhI devoMke mukhase jaya jayakArako dhvani nikAlane lago aura vaha khUba hI bar3ho evaM sAre saMsArameM phailane lgii| isI dhvanike bIca meM saudharma svargake indrane jina-bAlakako apane hAthoM meM lekara apane hAthIpara car3hA liyA // 13 // aura anya indra bhI jo samIpameM hI khar3e hue the, aura pragAr3ha bhaktike bhArase jinake mukuToMke zikhara jhuke hue the, tathA jinake hAthoMmeM chatra, kalaza, darpaNa aura cAmara the, jina bAlakako sevA kara rahe the / / 14 // deviyA~ hathiniyoMpara savAra hokara aura apane-apane hAthoM meM aneka prakArakI dhUpa, pUjA sAmagrI tathA phUla lekara maMgalagAna karatI huI Age-Age cala rahI thIM // 15 // bhagavAn candraprabha-jo abhI zizu avasthAmeM the-sabhI orase devendroMse ghire hue the-unake cAroM ora devendra khar3e hue the| jyoMhI unhoMne sumerukI ora prasthAna kiyA tyoM hI jidhara dekho udhara devoMke hAthoM meM sthita prasthAna sUcaka bheriyA~ 1. a terikaaH| 2. A lan / 3. za 'zabde' iti nAsti / 4. za 'hastadhRta vapuSa" iti nopa. labhyate / 5. = vidhRtAni bhRtAni / 6. A bhaja / 7. 2 'kareNUH' iti nAsti / 8. = parizaMsantIti / , Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 - 17, 20] saptadazaH sargaH surapeTakaiH paTu nttdbhirtillitgiitvaaditaiH'| nRttamayamiva tadA sakalaM sadigantaraM samabhavannabhastalam / / 14 bhuvanAtizAyijinarUpavinihitavilocanotpalaiH / lacitamapi bubudhe vivudhairna surAdrivartma tadupAttavismayaH // 18 // atha te parItya surazailamururuciracaityamandiram / pANDakadRSadi surapramukhA hariviSTara sukhamatiSThapaJjinam // 16 // surapaGktimAzu viracayya kRtvittimaapyombdheH| cakraramalataradugdhaghaTerabhiSecanaM tridazalokanAyakAH // 20 // samantAt / neduH dhvananti sma / Nada avyakte dAbde liTa // 16 // sureti / atilalitagItavAditaH atilalitamatimanoharaM gotasya ( gItaM gAnaM ) vAditaM vAdanaM ( ca ) yeSAM taiH| paTu nadbhiH paTu sphuTaM nadbhinRtyadbhiH / surapeTaka: surANAM pettknikrH| tadA gamanasamaye / sadigantaraM digantareNa digvivareNa sahitam / nabhastalaM AkAzapradezam (shH)| nRtyamayamiva nRtyasvarUpamiva / samabhavat samabhUt / laG / upamA // 17 // bhuvaneti / bhuvanAtizAyijinarUpa vinihitavilocanotpalaiH bhuvanasyAtizAyini utkRSTe jinasya jinezasya rUpe vinihitAni nikSiptAni locanAni nayanAni tAnyevotpalAni kuvalayAni yeSAM taiH| tadupAttavismayaH tasmina jine upAttaH kRto vismayo'dbhataM yeSAM taiH| surAdrivartma mhaamerumaargH| laGghitamapi vilaGghitamapi / vibudhaH suraiH / na bubudhe na jajJe / budhi mani jJAne liT / rUpakam / / 18 / bhayeti / atha mahAmerumArgagamanAnantaram / ururuciracaityamandiram urUNi mahAnti rucirANi manoharANi caityamandirANi caityAlayA yasmin tam / surazailaM meruparvatam / surapramukhAH surAH kalpavAsinaH pramukhA Adayo yeSAM te / te surapAdayo devAH / parItya pradakSiNIkRtya / pANDakadaSadi pANDakazilAyAma / hariviSTare siMhAsane / jinaM jinezama / sukhaM saMtoSaM yathA tathA / 'sukhamA.... iti vaijayantI / atiSThapana ayanti sma luG // 19 // sureti / tridazalokanAyakAH tridazAnAM devAnAM lokasya svargasya nAyakA indraaH| A payombudheH kSIra samudraparyantam / kRtavitatiM kRtA vihitA vitativistRtiryayA tAm / surapati surANAM devAnAM paGkti zreNim / Azu zIghram / viracayya nirmAya / amalataradugdhaghaTaH aSTayojanodaravyAsairekayojanamukhavyAsaH kAJcanarajatagArutmatAdiratnanirmitainirmalardugdhena kSIreNa pUrNarghaTaH / bajane lagIM // 16 // sabhI deva loga atyanta sundara DhaMgase gAnA gA rahe the, bAje bajA rahe the aura kalApUrNa nRtya kara rahe the, jisase sArI dizAeM aura pUrA AkAza usa samaya nRtyamaya daSTigocara ho rahe the // 17 // jinendra bhagavAn kA rUpa lokAtizAyI thaa| sabhI devoMke netra use dekhane meM lage hue the aura ve usake bAremeM AzcaryakA anubhava kara rahe the / phalataH sumeru parvatakA mArga, jise ve lA~gha cuke the, unheM jJAta hI nahIM huA ki kaba nikala gayA // 18 // isake pazcAt una sabhI devoMne-jinameM indra pramukha the-bar3e-bar3e sundara jinamandiroMse vibhUSita sumeru parvatako parikramA kI, phira unhoMne pANDuka zilApara rakhe gaye siMhAsanapara jinabhagavAnko sukha pUrvaka baiThA diyA // 19 // phira indroMne sumeru parvatase lekara kSIrasAgara taka devoMkI khUba lambI paMkti khar3I karake ( unase magAye gaye ) atyanta nirmala dUdhase bhare hue kalazoMse jina 1. a surapeTakaiH paTubhiratigItalalitavAditaH / 2. ka kha ga gha ma tiSThayajjinam / 3. = utprekSA / 4. = AzcArya yaiH / 5. A 'mahA' iti nAsti / 6. A vaijayantyAm / 7. = sthApayAmAsuH / 8. za zreNIm / Jain Education Internatinal Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [17, 21 - abhiSicya taM llitnRtymdhurrvgiitvaaditaiH'| vajramayanizitasUcikayA vividhuryugaM zravaNayoH surezvarAH // 21 // maNikuNDalAGgadakirITakaTakarazanAdibhUSaNaiH / divyakusumavasanaizca surAstamabhUSayaMtribhuvanakabhUSaNam // 22 // pravidhAya te samayamekamamarapatayaH kRtotsvaaH| candrasamarucirayaM bhagavAniti candrapUrvamamumAyanprabhum // 23 // atha bhaktitaH prthmklpptiritrvaasvaanvitH| stotumiti viracitAJjaliM taM sahajatribodhasahitaM pracakrame / / 24 / / abhiSecanam abhiSavaNam / cakruH vidadhuH / liT / jAtiH // 20 // bhabhIti / surezvarAH devendraaH| lalitamRtyamadhuraravagItavAditaH lalitena manohareNa nRtyena madhuraravayutena madhuradhvaniyuktena gItena vAditairnAditaH / taM jinam / abhiSicya abhiSavaNaM kRtvA / vajramayanizitasUcikayA vajramayyA nizitayA kruuraagryaa| sUcikayA sUcyA / zravaNayoH karNayoH / yugaM dvandvam / vividhuH chidraM cakruH / vidha vidhAne liT // 21 // maNIti / surAH devAH / maNikuNDalAGgadakirITakaTakarazanAdibhUSaNaH kuNDale karNaveSTane ca, aGgade keyUre ca, kirITaM makuTaM ca, kaTake kaGkaNe ca, razanA mekhalA ca tathoktAH, tA AdiH yeSAM tAni tathoktAni, tAni ca tAni bhUSaNAni ca tathoktAni, maNibhI ratnanirmitAni kuNDalAGgadakirITarazanAdibhUSaNAni taiH / divyakusumavasanaizca divyaiH svargajaiH kusumamayaH pussplikhitairvsnairdukuulvstrH| tribhuvanakabhUSaNaM tribhuvanasya trijagata eka mukhyaM bhUSaNamalaMkAram / taM jinezam / abhUSayan balaMkurvanti sma / bhUSa alaMkAre laG // 22 // pravidhAyeti / kRtotsavAH vihitasaMbhramayuktAH / te amarapatayaH devendrAH / bhagavAn svaamii| ayam eSaH / candrasamaruciH candrasya somasya samA samAnA ruciH kAntiryasya saH, vidhunibhadyutiyuta ityarthaH / iti uktvaa| ekaM mukhyam / samayaM saMketaM, saMjJAm iti bhAvaH / pravidhAya kRtvaa| amum enam / prabhuM jinezam / candrapUrva candrazabdapUrvayutam / prabhu candraprabham ityarthaH / Ahvayan AkArayanti sm| hRJ spardhAyAM vAci laG // 23 // atheti / atha nAmakaraNAnantaram / itaravAsavAnvita: itaraiH zeSairvA savairindraranvita: shitH| prathamakalpapatiH prathamakalpasya saudharmakalpasya patiH prabhuH, saudharmendra ityarthaH / sahajatribodhasahitaM sahajainisargajai: tribodhairmatizrutAvadhirUpaH sahitaH tam / taM jinam / bhaktitaH svasAmarthyAt / stotuM stvnaay| viracitAJjali viracito'Jjali bhagavAnkA abhiSeka kiyA // 20 // sundara nRtya, madhura gAna aura bAjoMko AvAjake sAtha unakA abhiSeka karake indroMne vajrako painI suIse unake donoM kAnoMkA chedana kiyA // 21 // tInoM lokoMke ekamAtra bhUSaNa svarUpa bhagavAn candraprabhako devoMne maNimaya kuNDala, bAjUbanda, mukuTa, kar3e, karadhanI Adi AbhUSaNoMse aura divya puSpoM evaM vastroMse vibhUSita kiyA // 22 // isa prakAra utsava karake indroMne, ye bhagavAn candramAke samAna kAntise yukta haiM, isa Azayako prakaTa karanevAlA saMketa karake unheM 'candraprabha' nAmase pukArA-unakA nAma 'candraprabha' rakhA // 23 // isake uparAnta anya indroMke sAtha saudharma svargake indrane hAtha jor3akara apanI sAmarthya ke anusAra, janmase hI tIna jJAnoMke dhArI bhagavAn candraprabhakI stuti isa prakArase prArambha kii-||24|| : 1. A i degvAdiH / 2. a ka kha ga gha tAJjaliH / 3. = Adau / 4. za alaMkaraNe / 5. = kRto vihita utsava udyAvo yaiste / 6. A rvayuktam / 7. A zaktitaH / = ( bhaktitaH-guNAnurAgataH ) / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 - 17, 29] saptadazaH sargaH sakalAvabodhamakalaGkamanupamamacintyavaibhavam / janmarahitamajarAmaraNaM jitamatsaraM jinamabhiSTave'STamam // 25 // stutizaktirasti na mameza tadapi hitakAGkSayA stuve / zakyamidamidamazakyamiti pravicArabAhyamatayo hi kAryiNaH // 26 // .. hariviSTarasthitamazeSajananayanahAri te vpuH| kAntiruciramudayAdizirogatamindumaNDalamivAvabhAsate // 27 // jina yaH samAzrayati mArgamakhilajanavatsalasya te|| tasya na bhavabhayamasti punaH kimu nauzrito jalanidhau nimajati // 28 // tava nAtha yazcaraNayugmamavicalitabhakti sevate / tasya kimu khalu karoti yamo nahi bAdhate tuhinamagnisevinam / / 26 // yasmin karmaNi tat / iti vakSyamANaprakAreNa / pracakrame praarbhe"| krama pAdavikSepe liT / / 24 / / sakaleti / sakalAvabodhaM sakalena sarveNAvabodhena yuktam / akalaGka nirmalam ( kalaGkarahitam ) / anupamam upamAtItam / acintyavaibhavam acintyaM dhyAtumazakyaM vaibhavaM yasya tam / janmarahitaM jananarahitam / jarAmaraNarahitam / jitamatsaraM jitamAtsaryam / jinaM jinezam / aSTamaM candraprabham / abhiSTuve abhinaumi / jAtiH // 25 / / stutIti / Iza svAmin / mama me| stutizaktiH stutI stotrakaraNe zaktiH sAmarthyam / nAsti / tadapi tathApi / hitakAMkSayA hitasyAnantasukhasya icchayA [kAMkSayA] vaanychyaa| stuve stomi / STuJ stutI laT / yaNaH kAryayatAH / idaM kArya zakyamidaM kAryamazakyama / iti evam / pravicArabAsamatayo hi pravicArAta parIkSaNAd bAhyA matiryeSAM te| arthAntaranyAsaH // 26 / / harIti / hariviSTarasthitaM hariviSTare siMhAsane sthitam / azeSajananayanahAri azeSANAM sakalAnAM janAnAM nayanAnAM hAri manoharam / kAntiruciraM kAratyA lAvaNyena ruciraM sundaram / te bhvtH| vapuH zarIram / udayAdrizirogatam udayAtarudayaparvatasya ziro amrabhAgaM gataM yAtam / indumaNDalamiva indozcandrasya maNDalamiva bimbamiva / avabhAsate vibhAti / bhAsa" dIptI laT / upamA // 27 // jineti / jina bho jineza / akhilajanavatsalasya akhilAnAM janAnAM vatsalasya prItasya / te bhavataH / mArga ratnatrayadharmam / yaH purussH| samAzrayati'bhajate / zri sevAyAM laTa / tasya puruSasya / bhavabhayaM bhavAt saMsArAjjAtaM bhayam / nAsti / nau zritaH nAvaM yAnapAtraM zrita ArUDhaH / punaH pazcAt / jalanidhau samudre / nimajjati [kimu ] ? / Dumas" zuddho laT / arthAntaranyAsaH // 28 // taveti' / meM samasta jJAnoMse yukta, niSkalaMka, anupama, acintya vaibhavamaya, janma, jarA aura maraNase rahita aura mAtsaryapara vijaya pAnevAle aSTama tIrthakara candraprabha jinendrako stuti karatA hU~ // 25 // he bhagavan ! mujhameM ApakI stuti karanekI zakti nahIM hai, to bhI maiM apane hitako kAmanAse ApakI stuti kara rahA huuN| saca to yaha hai ki apane kAmako siddha karanekI cAha rakhanevAle logoMkI buddhi 'yaha zakya hai yA azakya' isavicArase nizcaya hI dUra rahatI hai // 26 / / bhagavan ! siMhAsanapara virAjamAna,sAre saMsArake netroMko haraNa karanevAlA, tumhArA kAntimaya sundara zarIra udayAcalake zikharapara sthita candramaNDalakI bhAMti suzobhita ho rahA hai // 27 // he jina ! sabake prati vAtsalya bhAva rakhanevAle Apake ratnatraya mArgakA jo koI bhI Azraya letA hai, use punarjanmakA bhaya nahIM rhtaa| kyA jahAjapara baiThanevAlA samudrameM DUbatA hai ? // 28 // he nAva ! 1. A kAMkSiNaH / 2. A i samAzrayate / 3. ma nausthito| 4. alitAtibhakti / 5. = prArebhe / 6. A mazakyo vaibhvoN| 7. = abhissttomi| 8. za 'hariviSTare' iti nAsti / 9. za vibhAsi / 10. A bhAsRja, za bhaasRng| 11. za shryte| 12. A bhajati / 13. za ddumsji| 14. za asya zlokasya vyAkhyA nAsti / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam tava darzanaM jagadadhIza vidadhadajarAmaraM jagat / kasya na kathaya rasAyanavadvi duSAmabhavyamapahAya rocate ||30|| sukhamAzritAya jinanAtha vitarasi yadicchayA vinA / zaktiriyamanagha te sahajA kimu visnasA zramaharaM na candanam // 31 // sakRtI kRtArthamapi tasya jagati kalayAmi jIvitam / yasya hRdayasarasi sphurati prativAsaraM jina tavAGghripaGkajam ||32|| surapUjya yaH satatameva vahati hRdayena nAma te / mantrakuzalamiva zAkinikAH prabhavanti na cchalayituM tamApadaH ||33 // 412 bho nAtha he svAmin / tava te / caraNa-yugmaM caraNayoryugmaM tathoktam / avicalitabhakti avicalitA nizcalA bhaktirguNAnurAgo yasmin karmaNi yathA bhavati tthaa| sevate / sevRn sevane / tasya puruSasya / yamaH kAlaH / khalu nizcayam / kiM karoti / DukRJ karaNe / tuhinaM himam / agnisevinam anila ( anala- ) sevinam AzrayayuktaM puruSam / na bAdhate hi na bAdhyate hi // 29 // taveti / jagadadhIza jagatAM lokAnAmadhIza svAmin / jagat lokam / ajarAmaraM jarAmaraNarahitam / vidadhat / tava bhavataH / darzanaM matam / viduSAM budhAnAm / abhavyam abhavyajIvam / apahAya vimucya / kasya jIvasya / rasAyanavat amRtavat / na rocate na prINayati / ruci abhiprItyAJca laT / upamA // / 30 / sukhamiti / jinanAtha bho jineza / anagha pAparahita / te bhavataH / AzritAya sevitAya / icchayA vinA abhilASeNa vinA / sukham Anandam / vitarasi dadAsi / tU plavanataraNayorlaT / iti yat yasmAt / iyam eSA / sahajA svAbhAvikA / zaktiH sAmarthyam / candanaM zrIgandhaH / farer svabhAvena / zramaharaM parizramavAraNam / na kimu na kim ? kintu zramaharameva / arthAntaranyAsaH // 31 // sa iti / jina bho jineza / yasya puruSasya / hRdayasarasi hRdayameva sarastasmin / tava bhavataH / aGghripaGkajam aGghrireva pAda eva paGkajaM kamalam / prativAsaraM pratidinam / sphurati zobhate / sphura sphuraNe laT / saH puruSaH / jagati loke / kRtI puNyavAn / tasya puruSasya / jIvitamapi jIvanamapi / kRtArthaM saMpUrNaprayojanam / kalayAmi manye / kala saMkhyAne laT ||32|| sureti / surapUjya surairdevaiH pUjya ArAdhanIya, bho devArAdhya | yaH puruSaH / te bhavataH / nAma nAmadheyam / satatameva anavaratameva / hRdayena cittena / vahati dharati / vahi prApaNe laT taM puruSam / zAkinikAH duSTagrahAH / mantrakuzalamiva mantreSvAkarSaNAdimantreSu kuzalamiva nipuNamiva / ApadaH jo bhI sthira bhakti se Apake caraNoMkI sevA karatA hai, yamarAja ( mRtyu ) usakA kyA kara sakatA hai ? Aga tApanevAleko jAr3A nahIM satA pAtA ||29|| he jagannAtha ! sAre saMsArako ajara aura amara kara denevAlA ApakA darzana rasAyanake samAna hai / vaha abhavyako chor3akara, batAiye aura kisa vidvAnko nahIM rucatA ? ||30|| bhagavan ! Apa rAgAdi kaSAyoMke vijetA haiM, sabake svAmI haiM aura haiM niSpApa / ApakA jo koI bhI Azraya letA hai, use Apa sukha dete haiM, vaha bhale hI use ( sukhako ) pAneke lie apanI icchAko vyakta na kre| yaha ApakI svAbhAvika zakti hai / kyA candana svabhAvase ho thakAnako dUra karanevAlA nahIM hotA ? ||31|| he jina ! vaha puNyAtmA hai aura maiM usake jIvanako isa jagat meM kRtakRtya samajhatA hU~, jisake hRdaya rUpI sarovara meM pratidina Apake caraNa-kamala suzobhita huA karate haiM ||32|| bhagavan! Apako deva loga bhI pUjya mAnate haiM / jo manuSya Apake nAmakA sadA hRdayase smaraNa karatA hai, use ApadAe~ chala nahIM sakatI - pIr3A nahIM de sakatIM / jaise kuzala mAntrikako zAkinI - DAkinI nahIM chala 1 [ 17, 10 1. = nizcayena / 2. = na pIDayati / 3. = kurvat / 4. = jarAvyAdhijidauSadhamiva / 5. = na svadate / 6 = AzrayaM prAptAya / 7. za tR / 8. A vaha / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 17, 38] saptadazaH sargaH matimAtanoti harate'dhamupanayati srvsNpdH| kiM tadadhipa vidadhAti na yadbhavadadhripaGkaruhasevanaM nRNAm / / 34 / / sakalo'pyapedaya kimapIza parahitarataH prjaayte|| na kvacidiyamupalabdhacarI tava niyaMpekSabhuvanopakAritA // 35 / / harayo'bhiSekamupagamya vidhadati zacI prsaadhikaa| vAri vahati nivaho ghusadAmaparasya kasya mahimA jinedRzaH // 36 / / pazavo'pi saMnidhimavApya tava jina bhavanti bhaaktikaaH| mAnuSatanurapi yastu matiM tvayi nAtanotu sa pazuH pazorapi // 37 // mayarogazokamaraNAni bhavabhava vicitravedanAH / tAvadabhava bhajate bhavabhRttvayi yAvadasya hRdayaM na lIyate // 38|| vipattayaH / chalayituM pIDitama / na prabhavanti samarthA na bhavanti / laTa / upamA // 33 // matimiti / adhipa bho vAmina / bhavadaGighrapaGaruhasevanaM bhavatastavAGatrI pAdAveva paDaruhaM kamalaM tasya sevanama / 'naNAM manuSyANAm / mati buddhim / Atanoti karoti / aghaM pApam / harate nirAkaroti / sarvasaMpadaH srvsNpttoH| upanayati saMpAdayati / yata kAryam / na vidadhAti na karoti / tata kaarym| kimasti ? nAstItyarthaH // 34 // sakala iti / Iza bho svAmina / sakalo'pi sarvo'pi janaH / kimpi| prayojanama / apekSya uddizya / parahitarataH pareSAmanyeSAM hite upakAre rataH priitH| prajAyate saMbhavati / laT / tava bhavataH / iyam essaa| nirvyapekSabhuvanopakAritA niyaMpekSA apekSArahitA bhuvanasya lokasyopakAritA upakAritvam / kvacit kutrApi / nopalabdhacarI prAgupalabdhA na bhavati // 35 / / haraya iti / jina bho jineza / harayaH indrAH / upagamya Agatya / abhiSekama abhiSavaNama / vidadhati kurvanti / zacI zacI devii| prasAdhikA alaMkAritA / dhusadAM devAnAm / nivahaH samUhaH / vAri kSIrodakam / vahati dharati / aparasya anyasya / kasya / IdRzaH etAdRzaH / mahimA asti, kintu nAstItyartha: atizayaH // 36 // pazava iti / jina bho jineza / pazavo'pi tirynyco'pi| tava bhavataH / saMnidhi samIpam / avApya labdhvA / bhAktikAH bhaktiyuktAH / bhavanti / laT / yastu purussH| mAnuSatanurapi mAnuSyA manuSyasaMbandhi-yA tanvA zarIreNa yuto'pi / tvayi bhavati / mati bhaktibuddhim / nAtanoti na karoti / laT / saH puruSaH / pazorapi tirazco'pi / pazu. pazujAtiH / AkSepaH // 37 // bhayeti / abhava saMsArarahita / asya saMsAriNaH / hRdayaM mAnasam / [ yAvat ] yAvat paryantam / tvayi bhavati / na lIyate sakatIM // 33 // he svAmin ! Apake caraNa-kamaloMkI sevA-zuzrUSA mAnavoMkI buddhiko vikasita karatI hai, pApoMko dUra karatI hai, sArI sampadAoMko samIpameM lA detI hai| phira aura kyA hai jise vaha nahIM karatI ? // 34 // he Iza ! sabhI loga kisI-na-kisI svArthase dUsaroMke hitameM pravRtta hote haiM, para Apako yaha lokopakArakI pravRtti sarvathA niHsvArtha hai / vastutaH aisI pravRtti isa lokameM abhI taka kahIM bhI nahIM pAI gayo // 35 // he jina ! Apake sivA aura kisakI aisI mahimA hai jisakA abhiSeka svayaM indra (svargase ) Akara kareM, indrANI zRMgAra kare aura devoMkA vRnda jala bharakara lAve ? // 36 // he jina ! samIpameM Akara pazu bhI Apake bhakta ho jAte haiN| para jo mAnava-dehako pAkara bhI apanI buddhiko ApakI ora nahIM lagAtA-ApakA bhakta nahIM banatA vaha pazuse bhI bar3hakara pazu hai-pazuse bhI gayA bItA hai // 37 // he bhagavan ! Apa bhava paramparAse mukta haiN| jisa saMsArI jIvakA hRdaya jaba taka ApameM lIna nahIM rahatA, 1. ka kha ga gha ma bhavabhaya / 2. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'nRNAm' ityasti / 3. za Adizya / 4. prasAdhikA alaMkI / 5. za IdRk / 6. = sAmIpyam / 7. = pazuto'pi nikRSTa ityarthaH / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 candrapramacaritam [17, 39 - nama ityapi tvayi jinendra vinigaditamakSaradvayam / pApamakhilamapahanti nRNAmaparastu vAgvibhava eva vAgminAm / / 39 / / iti saMpradhArya bhuvaneza bhavati vinutiH prbndhtH| siddhanutikRtaphalena mayA na vitanyate jina tato namo'stu te // 40 / / tamiti praNutya gurubhaktibharanatatanuH purNdrH|| sotsavamanayata candrapurI parivAritaH suragaNena nRtyatA // 41 // pravidhAya tatra punareva muditahRdayA mahotsavam / bhejuramaranivahAH svabhuvaM vinivedya taM janakayorjinArbhakam // 42 // na saMbadhyate / loka zleSaNe karmaNi laT / [ tAvat ] tAvatparyantam / bhavabhUt sNsaarii| bhayarogazokamaraNAni bhItirogaduHkhamaraNAni / bhavabhavavicitravedanAH bhave bhave janmajanmAntare duHkhAni, bhave saMsAre bhavA utpannA vicitrA bahavidhA vedanAH tIvrapIDAH, iti ca / bhajate zrayate / bhajisevAyAM laT // 38 // nama iti / jinendra jinanAtha / tvayi bhavati / gaditaM proktama / 'namaH' iti / akSaradvayamapi varNadvayamapi / nRNAM janAnAm / akhilaM sakalam / pApaM duritam / apahanti hinasti / hana hiMsAgatyoH laT / aparastu itarastu / vAgminAM vAkcaturANAm / vAgvibhava eva vAco bacanasya vibhava eva racanaiva // 39 // itIti / bhuvaneza lokeza / iti 'namaH' ityakSaradvayamapi pApamapaharati, iti saMpradhAyaM nizcitya / bhavati tvayi / vinutiH stotram / siddhanutikRtaphalena siddhayA niSyannayA nutyA stutyA kRtaM vihitaM phalaM tena / myaa| prabandhataH vistarataH / na vitanyate na kriyate / karmaNi laTa / jina bho jinendra tataH tasmAt / te tubhyam / namaH namanam / astu bhUyAt / loT // 40 // tamiti / gurubhaktibharanatatanuH guA mahatyA bhaktyA guNAnurAgasya bhareNa bhAreNa natA vinatA tanuryasya saH / puraMdaraH devendraH / 'puraMdarabhagaMdara' ityAdinA sAdhuH / taM candraprabhajinam / iti evam / praNutya stutvA / nRtyatA nartayatA / suragaNena surANAM devAnAM gaNena nikAyena / parivAritaH parItaH / candrapurI candrapuram / sotsavaM saMbhramasahitaM yathA tathA / anayata prApayati sma / NoJ prApaNe laG // 41 // pravidhAyeti / tatra candrapuryAm / muditahRdayAH muditaM saMtuSTaM hRdayaM cittaM yeSAM te / amaranivahAH amarANAM nivahA nikAyAH / punareva pazcAd eva / mahotsavaM mahAsaMbhramam / pravidhAya kRtvA / janakayoH mAtRpitraH taM jinArbhakaM jinabAlakam / vinivedya vijJApya / svabhuvaM sveSAM tabhI taka vaha bhaya, roga, zoka, maraNa aura bhavabhavakI vividha vedanAoMko prApta karatA hai // 38 // he jinendra ! Apake viSaya meM zraddhAse kahe gaye 'namaH' ye do akSara bhI, kahanevAle-namaskAra karanevAle manuSyoMke sAre pApoMko naSTa kara dete haiN| aura to vaktAoMkI vANIkA kevala vaibhava hI hai // 39 // 'namaskAra karane mAtrase samasta pApa vilIna ho jAte haiM', yaha socakara maiM pUrNastutikRta phalake nimittase vistArapUrvaka ApakI stuti nahIM kara rahA huuN| ataH he jina, Apako merA namaskAra ho // 40 // isa prakAra stuti karake indrane atyadhika bhaktise vibhora hokara candraprabhake sAmane apane zarIrako navA diyA-sASTAMga namaskAra kiyA aura phira vaha nRtya karate hue devavRndake sAtha candraprabhako utsavapUrvaka candrapurI livA le gyaa| candrapuro jAte samaya indra bIca meM thA aura sabhI nRtya karanevAle deva usake cAroM ora // 41 // candrapurImeM, prasanna mana vAle sabhI devoMne phirase utsava manAyA aura phira ve jina bAlakako unake mAtA 1. ka kha ga gha ma prabadhnatA / 2. ma janavayoM / 3. A liT, za loJ / 4. A liT / 5. za bhaja / 6. =vAgADambara ev| 7. za leT / 8. = ntttaa| 9. = api / 10. = jananIjanakayoH / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 - 17, 45] saptadazaH sargaH 'svakarAGgulInijamukhena vibudhptiyojitaamRtaaH| prItivikasitamukhaH sa lihanna cakAra mAtRkucayoratispRhAm / / 4 / / vidadhajitasphaTikakAntirakhilajanalocanotsavam / vRddhimabhajata jinAdhipatiH pratipacchazAGka iva so'nuvAsaram // 44 // tamarIramatsurakumArasamitirabhigamya sundaram / porajanahRdayahRSTikaraiH karakandukaprabhRtibhirvinodanaH // 45 // prakRtisphuTaM grahagaNasya gamanamiva cApalaM shishoH| krIDanamakRta pRthagjanavatpratibuddhabuddhirapi yajinezvaraH / / 4 / / svakIyAnAM bhuvam AvAsam / bhejuH Azrayanti sma / liT // 42 / / svakareti / vibudhapatayaH (?) vibudhAnAM devAnAM pataya indrAH / jitAmRtAH jitamamRtaM sudhA yAsAM taaH| svakarAGgulIH svasyAtmanaH karasya hastasyAGgulIH karazAkhAH / nijamukhena svavadanena / lihana AsvAdayan / prItivikasitamukhaH prItyA saMtoSeNa vikasitaM mukhaM vadanaM yasya saH / mAtRkucayoH mAturjananyAH kucayoH stanayoH / atispRhAm adhikavAJchAm / na cakAra na karoti sma / liT / samAsoktiH (?) // 43 // vidadhaditi / jitaskaTikakAntiH jitA vijitA sphaTikasya kAntiH zobhA yasya saH / akhilajanalocanotsavam akhilAnAM sakalAnAM janAnAM lokAnAM nayanAnAmutsavaM saMtoSam / vidadhat kurvan / saH jinAdhipatiH jinezvaraH / anuvAsaram anudinam / pratipacchazAGka iva pratipaddinasya zazAGka iva candra iva / vRddhi pravRddhim / abhajata Azrayati sma / lng| upamA // 44 // tamiti / surakumArasamitiH surakumArANAM devakumArANAM samitiH samUhaH / sundaraM manoharam / taM jinam / abhigamya abhyupetya / paurajanahRdayahRSTikaraiH paurANAM janAnAM lokAnAM hRdayasya mAnasasya hRSTikaraiH saMtoSakaraiH / karakandukaprabhRtibhiH karakandukaH' prabhRtiyeSAM taiH / vinodaiH vilAsaiH / arIramat ramayati sma / rami krIDAyAM NijantAllaG / jAtiH // 45 / / prakRtIti / zizoH bAlakasya / cApalaM caJcalatvam / grahagaNasya grahANAmaSTAzItigrahANAM gaNasya nivahasya / gamanamiva gatiriva / prakRtiskuTaM prakRtyA sphuTa vyaktam jinezvaraH jinanAthaH / pratibuddhabuddhirapi pratibuddhA jJAtA buddhiH samyagjJAnaM' yasya saH, viditasamyagjJAnayukto'pi / pRthagajanavata ajJAnijanavata / yat kAraNAta / krIDanaM vinodam / akRta karoti sma / pitAko sauMpakara apane-apane nivAsa sthAnameM cale gaye // 42 // jina-bAlaka candraprabha apane hAthakI aMguliyoMko mukhase cUsA karate the, jinameM indroMne amRtakA lepa kara diyA thA / ataeva unheM apanI mA~ke dUdhakI vizeSa cAha nahIM rahatI thI, aura unakA mukha prItise kamalakI bhAMti vikasita rahatA thA // 43 // candraprabhako kAnti sphaTika maNiko kAntiko mAta karanevAlI thii| ve logoMke netroMko Ananda pradAna karate the| ve pratipatke candramAko bhA~ti pratidina kramase vRddhiMgata ho rahe the| zukla pakSakA candramA jisa taraha pratidina vRddhiMgata hotA hai usI taraha candraprabha bhI vRddhiMgata ho rahe the // 44 // jina-bAlaka atyanta sundara the| deva kumAra unake pAsa Akara unheM geMda Adise nAnA prakArake manoraMjaka khela khilAte the, jinheM dekhakara puravAsI loga mana-hI-mana bar3e prasanna hote the // 45 // grahacakrakA gamana jisa prakAra svabhAvataH spaSTa hai isI prakAra jinabAlaka candraprabhakA capala svabhAva bhI svabhAvataH spaSTa hai; kyoM ki ve viziSTa buddhi 1. akraangguloN| 2. a patayo jitAmRtAm / 3. rapi spRhAm / 4. ma 'bddhbu| 5. arapi tnujineshvrH| 6. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu sarvAsvapi "vibudhapatiyojitAmRtAH' ityeva vartate / 7. = yAsu / 8. = yena / 9. A degkandukA / 10. A 'prakRtyA sphuTaM' iti nAsti / 11. za jJAtA buddhiryasya jJAnaM / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 candraprabhacaritam [17, 47 - vicaransa kuTTimamahISu parijanakarAGgulizritaH / mandanihitacaraNo ruruce sarasISu haMsa iva bhAsuradyutiH // 47 // zuzubhe karAtkaratalAni sakalasuhRdAM sa saMcaran / dIdhitiruciravapurvaNijAmavibuddhamUlya iva vAridhermaNiH // 48 // "maNimudrikAkaTakahAravasanarasanAdibhUSaNam / , tasya surapatigirA dhanadaH prajighAya sarvamapi zaizavocitam // 49 // sa kumArayogyajalakeligajaturagarohaNAdibhiH / karmabhiratizayitAnyajanairanayatkiyantamapi kAlamUrjitaH // 50 // luG / upamA // 46 // vicaranniti / parijanakarAgulizritaH parijanAnAM sevakajanAnAM karANAM hastAnAma guliM zrito'valambitaH / mandanihitacaraNaH manda mRdu nihito nikSiptau caraNo yasya sH| bhAsuradyutiH bhAsurA dedIpyamAnA dyutiH kAntiryasya saH / kuTTimamahISu kuTTimai ratnakuTTimainiSpannAsu mahISu bhUmiSu / vicaran saMcaran / saH jinbaalH| sarasISu sarovareSu / haMsa iva marAla iva / ruruce bhAti sma / ruci dIptau liT / upamA // 47 // zuzuma iti / sakalasuhRdAM sakalAnAM sarveSAM suhRdAM mitrANAm / karAt hastAt / karatalAni hastatalAni / saMcaran gacchan / dIdhitiruciravapuH dIdhityA kAntyA ruciraM cAru vapuH zarIraM yasya saH / saH jinabAlakaH / vaNijAM vizAm / avibuddhamUlyaH avibuddhamajJAtaM mUlyaM' vikreyaM yasya saH / vAridheH samudrasya / maNiriva ratnamiva / zuzubhe zobhate sma / zubhi dopto liT / upamA // 48 // maNIti / maNimudrikAkaTakahAravasanarazanAdibhUSaNaM maNimudrikA ratnAmulo yakaM kaTakaM hastabhUSaNaM hAro mauktakamAlA vasanaM kSImaM rasanA kaTibhUSaNametAni AdIni prabhRtIni yasya tad bhUSaNamalaMkaraNam / zaizavocitaM zaizavasya bAlyasyocita yogyam / sarvamapi sakalamapi / tasya jinabAlakasya / dhanadaH kubera: surapatigirA surANAM devAnAM patirindraH tasya girA vacanena / prajidhAya preSayati sma / liTa // 49 / / sa iti / jitaH prsiddhH| saH jinabAlakaH atizayitAnyajanaiH atizayitAH" atizayIkRtAH anye itara janA lokA yastaiH / kumArayogyajalakeligajaturagarohaNAdibhiH kumArasya yogyAnyucitAni jalakeliharjalakroDA ca gajAnAM kariNAM turagANAmazvAnAmArohaNaM [ rohaNam ArohaNaM ] ca tathoktAni tAnyAdIni yeSAM taiH / karmabhiH kRtyaiH / kiyantamapi kiM pramANamasya se yukta hokara bhI jana-sAdhAraNakI taraha krIr3A kiyA karate the // 46 // jinabAlaka candraprabhake cehare para apUrva dIpti thii| jaba ve apane parivAra yA sevakake hAthako aMgulIke sahAre pharzapara dhIre-dhIre paira jamAkara ghUmate the taba sarovara meM dhore-dhIre tairanevAle haMsakI bhAMti suzobhita hote the // 47 // jinabAlakake zarIrapara kAntiko apUrva suSamA thii| ve mahAsenake mitroMke hAthoM meM bArI-bArIse saMcAra karate hue aise suzobhita ho rahe the jaise jagamagAtA huA samudrakA ratnajisakA mUlya nahIM AMkA gayA ho-johariyoMke hAthoMmeM bArI-bArIse pahu~cakara zobhita hotA hai // 48 // indrako AjJAke anusAra kubera jinabAlakake lie unake bAlyakAlameM pahanane yogya maNijaTita aMgUThiyAM, kar3e, hAra, karadhanI evaM vastra Adi sabhI AbhUSaNa bhejA karatA thA // 46 // jinabAlaka bahuta balavAn the| unhoMne apane bacapanake kucha kAlako jar3akroDA evaM hAthI-ghor3oMkI savArI AdimeM bitaayaa| unakI jala-kror3A tathA hAthI-ghor3oMkI savArI Adi 1. a A i loH shritH| 2. ma vaasrdyutiH| 3. i 'maNi' iti noplbhyte| 4. = zanaiH zanaiH / 5. = yen| 6. = arghaH / 7. za etacchlokaTokA tu mUle nopalabhyate tathApi viracya likhyate / 8. = Ado yasmin / 9. za ajitaH / 10. = 'balavAn' iti syAt / 11. = atikrAntAH / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17, 54] saptadazaH sargaH haripIThamAsthitavato'tha nikhilanijapArthivAnvitaH / tasya viracitavivAhavidherakarotpitA nRpatipadabandhanam / / 5 / / prazazAsa pUjyavacanasya sa pituruparodhato mahIm / / muktisukhavinihitaikamatenahi tasya kApi viSayAbhilASitA // 52 / / vasudhAmavatyatuladhAmni caturudadhivArimesnalAm / tatra bhRzamabhinanandai jano janavRddhiheturudayo hi tAdRzAm / / 53 / / na babhUva kasyacidakAlamaraNamasileSu jantuSu / jAtucidapi na janAkulatAM vyadadhAdavRSTirativRSTireva vA / / 4 / / kiyAn, tam / kAlaM samayam / anayat prApayat Noja prApaNe laG / jAtiH // 50 // harIti / atha kumArAvasthAnantarama / nikhilapArthivAnvitaH nikhila: sakalaiH pAthirva rAjabhiravito yktH| pitA janakaH / haripIThe siMhAsane AsthitavataH Asitasya / 'zoGasthAso'dherAdhAraH' iti AdhAre dvitIyA / viracitavivAhavidheH viracito vihito vivAhasya pANigrahaNasya vidhiryasya / tasya jinezasya / nRpatipaTTabandhanaM nRpatInAM paTTabandhanam / akarot karoti sma / laG // 51 // prazazAseti / pUjyavacanasya pUjyamArAdhyaM vacanaM yasya tasya / pituH janakasya / uparodhata. prArthanAtaH / saH candranAthaH / mahIM bhUmim / prazazAsa pAlayati sma / zAsu anuziSTau liT / muktisukhavinihitaikamatermuktermokSasya sukhe vinihitA sthApitA ekA mukhyA matibuddhiyasya tasya / tasya mahAsenarAjasya / kApi kIdRzyapi / viSayAbhilASitA viSayalolu patvam / nahi nAstyeva / / 52H / vasudheti / atuladhAmni atulaM nirupama dhAma tejo yasya tasmin / tatra cndrprbhe"| caturudadhivArimekhalAM caturNAmudadhInAM samudrANAM vAri jalaM mekhalA kAJcodAma yasyAstAm / vasudhAM bhUmim / avati rakSati sati / janaH prajA / bhRzam atyantam / abhinananda tutoSa / Tunadu samRddhau liT / tAdRzAm etAdRzAM jinAdonAm / udayaH abhyudayaH / janavRddhihetuH janAnAM lokAnAM vRddheraizvaryasya hetuH kAraNaM hi / arthAntaranyAsaH // 53 // neti / akhileSu sakaleSu / jantuSu prANiSu / akAlamaraNam apamRtyuH, kadalIghAta ityarthaH / kasyacidapi kasyApi prANinaH / na babhUva na bhavati sma / avRSTiH avarSaNam / ativRSTireva vA ativarSaNameva vA / jAtucidapi sakRdapi / janAkulatAM janAnAM prajAnAmAkulatA pIDanatvam / na vyadadhAt nAkarot / laG / ati. kAmoM meM jo vizeSatA thI, vaha anya logoMmeM nahIM thI // 50 // bAlyakAla samApta honepara rAjA mahAsenane candraprabhakA vivAha-saMskAra kiyA, jisameM unake pakSake sabhI rAje sammilita hue the| isake pazcAt unheM siMhAsanapara baiThAkara unake pitAne unakA paTTabandhana kiyA // 51 // pitAke vacanako ve ( AgamakI bhAMti ) pUjya samajhate the, ataH unake anurodhase unhoMne ( candraprabhane ) pRthivIkA zAsana kiyaa| kintu unakA mana mukti sukhakI ora lagA huA thaa| phalataH unheM kisI bhI indriya-viSayake sukhakI abhilASA nahIM thI // 52 // rAjA candraprabhakA teja anupama thaa| cAroM samudroMko somAse ghirI huI pRthivokA jaba unhoMne zAsana kiyA, taba prajAke logoMko bahuta hI adhika Ananda huA, aura ve khUba hI samRddha hue; kyoMki saca to yaha hai ki aise mahAn puruSoMkA udaya logoMke abhyudayako bar3hAnekA kAraNa hotA hai // 53 // candraprabhake zAsanakAlameM kisI prANIkA akAla maraNa nahIM huA aura na avRSTi-sUkhA yA ativRSTine bhI kabhI 1. anikhilajana / 2. ma vivaahvidhi| 3. amati nananda / 4. = yApayAmAsa / 5. - haripoThaM siMhAsanam / 6. za 'tasya' iti nAsti / 7. = AgrahataH / 8. = yena / 9. A kvApi kutrApi / viSayAbhilASitAviSayeSu paJcendriyagocareSu abhilASitA prItitvaM na bhavati hi / samAsoktiH // 52 // 10. za atitejsvicndrprbhnpe| 11. za 'candraprabhe' iti naasti| 12. = hi yataH / tAdRzAm / 13. = vyAkulatAm / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [17, 55 na samIraNaH zravaNabhediparuSaravadAruNo vavau / nAspadamalabhata rogagaNaH samapAdi nAtihimamuSNameva vA // 55 // na vibAdhanaM janapadasya samajani kdaacidiitibhiH|| krUramRgasamudayo'pyabhavanna puraiva hiMsanaviSaktamAnasaH // 56 // tamupAyanaiH samupagamya sadasi paracakrapArthivAH / dvAHsthakathitanijanAmakulAH zirasA praNemuravanItalaspRzA // 7 // rajanImahazca sa vibhajya vibudhnutbddhirssttdhaa| karmabhiranayata sarvajagannayamArgadarzanaparo yathocitaiH // 58 / / tamupetya zakravacanena narapatisahasramadhyagam / / bhejuramaravanitA vividhaiH prativAsaraM lalitagItanartanaH // 56 / / zayaH / / 54 / neti / zravaNabhediparuSaravadAruNaH zravaNo kau~ bhedinA vidAriNA paruSeNa kaThinena raveNa dhvaninA dAruNo bhayaMkaraH / anila: vAyuH / na vavo na vAti sma / rogagaNa: rogANAM vyAdhInAM gaNa: samUhaH / AspadaM sthitim / nAlabhata na prApnoti sm| DulabhiSa prAptI lng| atihimam atizItam / uSNameva vA / na samapAdi na samutpadyate sma / padi gatI laGaH / / 55 / / neti / janapadasya dezasya / ItibhiH ativRSTayAdibhiH / kadAcit ekadApi / vibAdhanaM poDA / na samajani na janyate sma / karmaNi luG / puraiva prAgeva / hiMsanaviSaktamAnasaH hiMsane hiMsAyAM viSaktaM mAnasaM yasya saH / krUramRgasamudayo'pi krUrANAM mRgANAM samudayaH samUho'pi / nAbhavat nAbhUt / lung| // 56 // tamiti / paracakrapArthivAH paracakrasya pararASTrasya pArthivA bhUmipAH / upAyanaiH upagrAhyaH saha / samapagamya samAgatya / dvAsthakathitanijanAmakUlA: dvAsthairvArapAlakaiH kathitAni nijanAmAni kulAni yeSAM te| taM candraprabham / avanItalaspRzA avanItalaM matalaM spRzatItyavanItalaspak tena / zirasA mstken| praNemuH namanti sma / Nama prahvatve zabde liT // 57 / / rajanomiti / vibudhanutabuddhiH vibudhairamarairnutA stutA buddhiryasya saH / nayamArgadarzanapara: nayasya nItermArgasya zAstrasya darzane prakAzane paraH tatparaH / sa: jinezaH / rajanIM rAtrim / ahazca dinaM c| aSTadhA aSTabhiH prakAraiH / vibhajya bhAgaM kRtvA / sarvajagata sarvalokam / yathocitaiH yathAyogyaiH / karmabhiH kRtyaiH / anayata yApayati sma / gIna prApaNe laGa / / 58 // tamiti / amaravanitAH amarANAM surANAM vanitA ramaNyaH / zakravacanana prajAke kisI manuSyako AkulatA utpanna kI // 54 // kAnoMko phor3a denevAlI kaThora AvAjase dAruNa pratIta honevAlI A~dhI nahIM calI, rogoMne sthAna nahIM pAyA ( kyoMki koI rogI hI nahIM thA ) aura na kabhI adhika sardI yA garmI hI par3I // 55 // chaha ItiyoMse janapadako kabhI koI pIr3A nahIM huI tathA krUra pazuoMke jhuNDane bhI apane manase hiMsAkI purAtana Asakti dUra kara do // 56 // anya rASTroMke rAje-mahArAje aneka prakArake upahAra lekara, candraprabhako sabhAmeM dvArapAloMke dvArA apane nAma aura kulakA paricaya bhijavAkara evaM pravezako anumati lekara pahu~cate rahe aura bhUtalapara sira navAkara unheM praNAma karate rahe / / 57 // kyA deva aura kyA vidvAn sabhI candraprabhakI buddhikI prazaMsA karate the| ve jagatko nIti mArga dikhalAne meM tatpara rahate the| unhoMne rAta aura dinake samayako ATha bhAgoMmeM vibhakta kara diyA thA, tathA yathAyogya kAryoM meM saMlagna rahakara ve usa (samaya) kA sadupayoga kiyA karate the / / 58 // indrako AjJAse devAGganAeM 1. ma pure ca / 2. a talaspRzAH / 3. = kaThoreNa / 4. mUle 'samIraNaH' padaM vartate na tu 'anilaH' iti / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 17, 63 ] saptadazaH sargaH kamalaprabhA prabhRtidivya nijayuvativRndaveSTitaH / bhogasukhamiti yathAbhimataM ciramanvabhUtsa jagadekanAyakaH // 60 // aparedyurunnamitabAhuradhikajarayA nipIDitaH / tasya sadasi samupetya zanaiH zritayaSTirityakRta ko'pi pUtkRtim // 61 // suravRndavandya karuNArdraM zaraNagatalokavatsala / trAtarakhilajagatAM kRpaNaM bhayabhItamastabhaya rakSa rakSa mAm ||62|| kathito nimittipuruSeNa rajanisamaye sametya mAm / mRtyuravihatagatiprasarastava pazyato'dya jagadIza neSyati ||63 || 419 zakrasya devendrasya vacanena AjJayA / surapatisahasramadhyagaM surANAmindrANAM sahasrasya madhyagaM madhyaM gatam / taM candraprabham / vividhaiH nAnAvidhaiH / lalitagItanartanaiH lalitairmano harairgItairnartanairnRtyaizca / prativAsaraM pratidinam / bhejuH siSevire | liT // 59 // kamaleti / kamalaprabhA prabhRtinijayuvativRndaveSTitaH kamalaprabhA kamala [ prabhA ]devI, sA prabhRtirmukhyA yAsAM tAsAM kamalaprabhAprabhRtInAM divyAnAM manoharANAM nijasya svasya yuvatInAM vanitAnAM vRndena nivahena veSTitaH parivRtaH / jagadekanAyakaH jagatAM bhuvanAnAmeko mukhyo nAyakaH svAmI / saH candraprabhaH ka yathAbhimatam abhimatamanatikramya, vAJchAmanatikramyetyarthaH / bhogasukhaM bhogAnAM viSayANAM sukham / iti evam / ciraM bahukAlaparyantam / anvabhUt anvabhavat / luG / atizayaH || 60 || aparedyuriti / aparedyuH anyasmin dine / 'pUrvApara - ' ityAdinA eghusa - pratyayaH / unnamitabAhuH unnamito uddhRtau bAhU bhujo yasya saH / adhikajarayA adhikayA pravRddhayA jarayA vArdhakyena / nipIDitaH bAdhitaH / zritayaSTiH AzritAdhArayaSTiH / tasya candraprabhasya / sadasi sabhAyAm / zanaiH mandam / samupetya Agatya / ko'pi puruSaH / iti vakSyamANaprakA reNa / phUtkRti phUtkAram / akRta akarot / luG / jAtiH || 61 || sureti / suravRndavandya surANAmamarANAM vRndena nikAyena vandya vandanIya, bho suranikAyapUjya / karuNArdra karuNayA kRpayA Ardra mRdula / zaraNagata lokavatsala zaraNagatasya zaraNAgatasya lokasya janasya vatsala pAlaka / akhilajagatAM nikhilalokAnAm / zrAtaH rakSaka / astabhaya astaM nirastaM bhayaM yasya tasya saMbodhanam / kRpaNaM dInam / bhayabhItaM bhayaiH saptabhayairbhItaM vibhISitam " / mAm / rakSa rakSa pAlaya pAlaya / rakSa pAlane loT / vIpsAyAM dviH / jAtiH // 62 // kathita iti / jagadIza bho jagatAM lokAnAm Iza svAmin / avihatagatiprasaraH avihato bAdhArahito gatyA gamanasya hajAroM rAjoM - mahArAjoMke bIca meM baiThe hue candraprabhake pAsa jAkara nAnA prakArake sundara gItoM aura nRtyoMse pratidina unakI sevA kiyA karatI thIM || 59 || candraprabha sAre jagat ke ekamAtra nAyaka the / kamalaprabhA Adi apanI sundara yauvanavatI nAyikAoMke vargake bIca meM rahakara unhoMne isa prakAra cirakAla taka yatheccha bhoga bhoge ||60 // eka dinakI bAta hai / eka puruSa, jo atyadhika vRddha thA, tathA vRddhAvasthA ke kAraNa atyanta pIDita thA, lAThI TekatA huA dhIre-dhIre candraprabhakI sabhA meM pahu~cA, aura vahA~para vaha apane donoM bAhuoMko Upara uThAkara duHkhabhare zabdoM meM yoM cillAne lagA - // 61 // bhagavan ! Apa devavRndake dvArA vandanIya haiM, ApakA hRdaya dayAse Ardra hai, Apa zaraNAgatavatsala haiM, Apa jagat ke samasta prANiyoMke rakSaka haiM aura haiM samasta bhayoMse mukta, aura maiM dona aura bhayabhIta hU~, ataH merI rakSA kIjie, mujhe bacAie // 62 // he jagadIza eka mimitta jJAnI puruSane samIpameM Akara mujhase kahA hai ki Aja rAtrike samaya mRtyu -- 1. za AjJAvacanena / 2. mUle narapati" padaM vartate, ato narapatInAM narendrANAM sahasrasya madhyaM gaccha - tIti madhyagaH tam -- iti tadvayAkhyA bhavet / 3. za svastikAntargataH pATho nopalabhyate / 4. rA 'aparedyuH' iti nAsti / 5. za aparasmin / 6. za uddhatau / 7. = yena / 8. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'pUtkRtim' iti samavalokyate / 9 = yena / 10. = tatsaMbuddhI he astabhaya / 11. zanibhISitam / 12. sa leT / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam kSamase tato yadi na pAturmAsa jina vRthAntakAntakaH / vAcamiti samabhidhAya puraH sahasA tirohitavapurbabhUva saH // 64 // vada deva ko'yamiti sabhyajanavacanamAruteritaH / 420 nikhilabhuvano'vadhinA bhagavAnhasanniti jagAda kAraNam // 65 // mama kartumeSa viSayeSu viratimamarAdhipAjJayA / dharmaruciriti surastridivAtsamupAyayau vikRtavRddhavigrahaH // 66 // vinivedya sabhyanivahasya kRtaparamavismayasya tat / bhogaviratahRdayaH sa bhavasthitimityacintayadacintya ceSTitaH ||67 || prasaro visaro yasya saH / mRtyuH yamaH / adya idAnIm / rajani samaye rAtrikAle / sametya Agatya / pazyataH vIkSamANasya / tava bhavataH / pazyantaM tvAmanAdRtyeti yAvat / mAM neSyati prApayiSyati / NIJa prApaNe lRT / nimittapuruSeNa AdezapuruSeNa / kathitaH prokto'ham / AkSepa: ( ? ) ||63 || kSamasa iti / jina bho jineza / tataH tasmAd yamAt / yadi pAtuM mAM rakSitum / na kSamase na samartho'si / vRthA mudhA / antakAntakaH antakasya yamasyAntako yamaH / asi bhavasi / asa bhuvi laT / saH suraH devaH / iti evam / vAcaM vacanam / samabhidhAya samyaguktvA / sahasA zIghram / tirohitavapuH tirohitaM vyavahitaM vapuH zarIraM yasya saH / babhUva bhavati sma / AkSepa: ( ? ) ||64 || vadeti / bho deva / ayaM kaH kimabhidhAnaH / vada brUhi / iti evam / sabhyajanavacanamAruteritaH sabhyajanasya sabhyalokasya vacanamArutena bhASaNavAyunA IritaH preritaH / avadhinA avadhijJAnena / ddaSTanikhilabhuvanaH dRSTaM jJAtaM nikhilaM sakalaM bhuvanaM jagad yena saH / bhagavAn svAmI candraprabhaH / hasan prahasan / iti vakSyamANaprakAreNa / kAraNaM hetum / jagAda Uce | liT // 65 // mameti / vikRtavRddhavigrahaH vikRto nirmito vRddhasya sthavirasya vigraho deho yasya saH / dharmaruciriti dharmarucinAmadheyaH / eSaH ayam / sura: devaH / amarAdhipAjJayA amarAdhipasya devendrasyAjJayAnujJayA / mama me / triSayeSu paJcendriyaviSayeSu / virati virAgam / kartuM vidhAtum / tridivAt svargAt / samupAyayo samAgacchat / yA prApaNe liT // 66 // vinivedyeti / kRtaparamavismayasya kRto vihitaH parama utkRSTo vismayo yasya tasya / sabhyanivahasya sabhyAnAM' sAmAjikAnAM nivahasya nikarasya / tat tadAgamanam / vinivedya jJApayitvA / bhogaviratahRdayaH bhogeSu viSayeSu ' virataM viraktaM hRdayaM cittaM yasya saH / acintyaceSTitaH acintyaM ceSTitaM vyApRtaM yasya saH / saH candraprabhaH / .10 [ 17, 64 - jise koI TAla nahIM sakatA - Apa ( candraprabha) ke dekhate uThA le jAyagA || 63|| he jina ! yadi Apa usase mujhe nahIM bacA sakate to Apa vyartha hI antakake antaka arthAt antakAriyA mRtyuMjaya kahe jAte haiM / ye vacana kahakara vaha deva zIghra hI antardhAna ho gayA- dRSTise ojhala ho gayA || 64 || jinadeva ! yaha kauna thA ? batAie, isa taraha sabhAsadoM ke vacanakA rukha dekhakara aura usase preraNA pAkara bhagavAn candraprabha - jo avadhijJAnase sAre saMsArako jAnate the-haMsate hue, usake Aneke kAraNakA yoM nirUpaNa karane lage - // 65 // yaha deva thA / isakA nAma dharmaruci thA / yaha vikriyA ke balase buDDhekA rUpa dhAraNa karake, indrakI AjJA pAkara mujhe paMcendriyoMke viSayase virakta karaneke lie svagaMse yahA~ AyA thA ||66 || sabhI sabhAsadoMse bhagavAn candraprabhane jaba usake bAremeM yoM nivedana kiyA, to unheM bar3A Azcarya huA / isake pazcAt candraprabhakA - jinakI ceSTAe~ acintya thIM- hRdaya bhogoMse virakta ho gayA / phalataH jagat yena / 1. A i sura: / 2. A i tAm, ma tam / 3. za rajanI / 4. Aza neSyate / 5. = janmAntaramiti zeSaH / 6. tad vRthA / 7. A asya zlokasya vyAkhyA nopalabhyate / 8. = yena / 9. = 10. A sabhAnivahasya sabhAnAM / 11. = bhogebhyo viSayebhyaH / = Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -17, 7.] saptadazaH sargaH dhanayauvanaprabhRti sarvamanugatamidaM zarIriNAm / na kSaNamapi bhavati sthitimannijapUrvajanmakRtapuNyasaMkSaye // 68 / / viSayeSu zatrusadRzeSu vividhaparitApahetuSu / saktimaviratamatiH kurute hatabuddhireva na tu bodhabhAsuraH // 69 // vividhAsu yoniSu vapUMSi vividharacanAni dhArayan / indriyasukhalavalubdhamatirnaTavatprayAti tanumAnviDambanAm // 70 / / vapurAdadhatpravijahacca vividhamiha yeviddmbitH| karmabhirahamadhunA tapasA kSapayAmi tAni nikhilAni mUlataH // 71 / / bhavasthiti bhavasya saMsArasya sthitim / iti vakSyamANaprakAreNa / acintayat cintayati sma // 67 // dhaneti / zarIriNAM saMsAriNAm / anugatam anuyAtam / dhanayauvanaprabhRti dhanaM dravyaM yauvanaM prabhRti mukhyaM yasya tat / idam etat / sarva samastam / nijapUrvajanmakRtapuNyasaMkSaye nijasya svasya pUrvasmin janmani kRtasya vihitasya puNyasya zubhakarmaNaH saMkSaye naashe| kSaNamapi alpakAlaparyantamapi / 'kAlAdhvanoAptau iti dvitiiyaa| sthitimat sthitiyuktam / na bhavati / laT / 68 // viSayeSviti / vividhaparitApahetuSu vividhAnAM nAnAprakArANAM paritApAnAM hetuSu kAraNeSu / zatrusadRzeSu zatraNAM sadRzeSu samAneSu / viSayeSu paJcendriyaviSayeSu / aviratamatiH aviratA vairAgyarahitA matirbuddhiryasya saH / hatabuddhiri(re)va samyagjJAnazUnya i (e) va / saktim Asaktim / kurute karoti / laT / ( na tu ) bodhabhAsuraH bodhena jJAnena bhAsuro bhAsamAnaH / na tu bhavati / upamA // 69 // vividhAsviti / vividhAsu nAnAprakArAsu / yoniSu janmasu / vividharacanAni nAnAracanAni saMnivezasahitAni / vapUSi zarIrANi / naTavat nartakavat / dhArayan / indriyasukhalavalubdhamatiH indriyebhyaH paJcendriyebhyo jAtasya sukhasya lave stoke lubdhA saktA matirbuddhiryasya saH / tanumAn saMsArijIvaH / viDambanAM tiraskAraM hAsyaM vA prayAti / laT // 70 / / vapuriti / iha saMsAre / vividhaM nAnAvidham / vapuH zarIram / Adadat svIkUrvana / pratijahata ca tyajan / aham / yaiH karmabhiH zubhAzubharUpaiH / viDambitaH tirskRtH| adhanA idAnIm / nikhilAni sakalAni / tAni karmANi / mUlata: niHshesstH| tapasA bAhyAbhyantararUpeNa / kSapayAmi kI sthitike bAremeM yoM socane lge-||67|| saMsArI jIvoMko jo ye dhana aura yauvana Adi sArI vastueM prApta haiM, ve unake apane pUrvajanmake puNyake naSTa hote hI naSTa ho jAtI haiM, phira ve eka kSaNa bhI nahIM raha sakatIM // 68 // indriyoMke viSaya zatru sarIkhe haiM aura ve zatruoMke samAna nAnA prakArake santApake kAraNa haiN| inameM buddhihIna saMsArI hI-jisakI buddhi meM kabhI viSayase viraktikA vicAra bhI nahIM utpanna hotA-Asakta hotA hai, na ki samyagjJAnI // 69 // nAnA yoniyoMmeM taraha-tarahake zarIra dhAraNa karake aura jarAse indriyasukhake lobhameM phaMsakara yaha saMsArI jIva naTakI bhAMti viDambanAko prApta karatA hai| parihAsa yA tiraskArakA pAtra banatA hai // 70 // nAnA prakArake zarIrako dhAraNa karate aura chor3ate hue mujhe jina zubha aura azubha karmone tiraskRta kiyA hai, una sabako maiM aba tapasyAke dvArA mUlase naSTa kara DAlUMgA / / 71 // bhagavAn 1. a vikhaNDitaH, ma vivnycitH| 2. ma kSipayAmi / 3. = tAruNyam / 4. = yasmin / 5. = sthiramityarthaH / 6. A samAneSu sadRzeSu / 7. = na kurute / 8. = utpattisthAnenu / 9. = leze / 10. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'Adadhat' vartate / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam iti cintanAkulamupetya sadasi jagadantikAmarAH / cintitamakhilahitaM bhavatA jina sAdhu sAdhviti tamabhyanandayan // 72 // vimalAbhidhAna zibikAsthamamarapatiretya sAmaraH / prApayadartha' sakalartuvanaM tamurutsavena kRtadundubhidhvaniH // 73 // | pravitIrya rAjyamavadAtacaritavaracandrasUnave / SaSThayugabhihitasiddhanutiH sa tapo'grahI ddazazatairmahIbhujAm // 74 || maNibhAjane samadhirogya vibudhapatirAtmabhaktitaH / kSIrajalanidhile niddhe' dRDhapaJcamuSTibhirapAkRtAnkacAn // 75 // 422 nAzayAmi / kSapa hiMsAyAM laT // 71 // itIti / iti uktaprakAreNa | cintanAkulaM cintanayA vairAgyayutacittavyApAreNAkulaM yuktam / jagadantikAmarA: jagadantikA laukAntikA amarA devAH / sadasi sabhAyAm / upetya Agatya / jina bho jinanAtha / bhavatA svayA / akhilahitam akhilebhyo hitamupakAram (raH) / cintitaM vicAritam / sAdhu sAdhu samyak samyak / 'vIpsAyAm' iti dviH / iti evam / taM jinezam / abhyanandan stuvanti sma / Tunadu samRddho laG ||72|| vimaleti / atha laukAntikapratibodhanAnantaram / sAmaraH devaiH sahitaH / amarapatiH devendraH / etya Agatya / vimalAbhidhAnazibikAsthaM 'vimalA' ityabhidhAnaM yasyAstasyAM zivikAyAM tiSThatIti tathoktam / taM candraprabham / kRtadundubhidhvani kRto vihato dundubhInAM devapaTahAnAM dhvaniryasmin karmaNi tat0 / urUtsavena' mahAsaMtoSeNa / sakalartuvanaM sakalartukAkhyodyAnam / prApayat nayati sma / ||73 || pravitIryeti / avadAtacaritavaracandrasUnave avadAtena nirmalena caritena cAritra eNa yutAya varacandrasUnave varacandrAkhyasUnave putrAya / rAjyaM prabhutvam / pravitIrya datvA / SaSThayuk SaSThena upavAsayena yuk yutaH / abhihita siddhanutiH abhihitoccaritA siddhasya nRtiH stotra N yasya saH / candraprabhaH / mahIbhujAM bhUpatInAM dazazataiH sahasreNa saha / tapaH bAhyAbhyantararUpam / agrahIt gRhNAti sma / grahi upAdAne luG ||74 || maNIti / vibudhapatiH vibudhAnAM patirindraH / dRDhapaJcamuSTibhi: dRDhAbhiH paJcabhirmuSTibhiH / apAkRtAn utpATitAn / kacAn kezAn / AtmabhaktitaH AtmanaH svasya bhaktito guNAnurAgAt / maNibhAjane ratnamayapAtra e / samadhiropya nikSipya / kSIrajalanidhijale kSIrajalanidheH paJcamAbdherjale salile / nidadhe sthApayati sma / liT [ 17, 72 candraprabha isa prakArase cintana karane meM vyagra the, itanemeM hI lokAntika devoMne sabhAmeM unake nikaTa jAkara aura yaha kahakara ki 'he jina ! Apane sabhI ke hita ke lie jo vicAra kiyA hai vaha sundara hai, ati sundara hai ( sAdhu, sAdhu ), unakA abhinandana kiyA || 72 || isake uparAnta devoMke sAtha indra A phuNcaa| usane candraprabha bhagavAnko 'vimalA' nAmakI zibikA (pAlakI) meM biThAkara dundubhi bAjoMkI dhvani ke sAtha bar3e utsavase 'sakalatuM' nAmaka vana meM pahu~cA diyA || 73 // vahA~para apane nirmalacarita varacandra nAmaka putrako rAjya dekara do upavAsoMkA niyama lekara aura siddhaparameSThIko namana karake unhoMne eka hajAra muniyoMke sAtha tapa karanA svIkAra kiyA || 74 // isa avasara para bhagavAn candraprabhane pAMca dRr3ha muSTiyoMse jina kezoMkA luJcana kiyA, unheM indra antaraGgabhakti maNimaya bhAjana meM rakhakara kSIra samudra meM pravAhita kara diyA || 75 || phira indra Adi sabhI devoMne vahA~para dIkSA kalyANakakA mahAn utsava manAyA, jisakI sundaratA 1. ma prApadatha / 2. A i nidhane / 3. = kasyANam / 4. = mahodyAvena / udyAvaH utsavaH / 5. A luG / 6. = yena / 7. A utpUjitAn / 8. za guNAnurAgeNa / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 423 -17,79] pravidhAya tatra paTuvAdyaninadaramaNIyamutsavam / kSobhitasakalamahIvalayaM prayayuH punaH suragaNA yathAyatham // 6 // atha somadattanRvarasya nalinapurapAlino gRhe| pazca vasunipatanaprabhRtInyakRtAmRtAni sa gRhItapAraNaH // 77 / / prazamAdibhiH sa caturo'pi caturamatirUrjitairguNaiH / nAzamanayata kaSAyaripUnviharaMstapasvijanayogyadhAmasu // 8 / / na parISahAstamasahanta dhRtikacinaM prabAdhitum / juttuDavanizayanapramukhA yudhi saMvRtAGgamiva zatrapatriNaH / 76 // // 75 / / pravidhAyeti / tatra prinisskrmnnklyaanne| paTavAdyaninadaramaNIyaM paTanAM gaMbhIrANAM vAdyAnAM ninadena raveNa ramaNIyaM manoharam / kSobhitasakalamahIvalayaM kSobhitaM vyApta sakalaM mahIvalayaM bhUmaNDalaM yena tam / utsavaM saMbhramam / pravidhAya kRtvA / suragaNAH surANAM devAnAM gaNA nivahAH / yathA tathA [ yathAyathaM ] / svargam / prayayuH prajagmuH / atizayaH // 76 // atheti / atha devagamanAnantaram / nalinapurapAlinaH nalinAkhya. pararakSakasya / somadattanapavarasya ( somadattanavarasya ) somadattasya somadattAkhyasya napa (na) varasya narapasya / gRhe sadane / gRhItapAraNa: svIkRtapAraNAyutaH / saH cndrprbhmuniH| vasunipatanaprabhRtoni vasUnAM ratnAnAM nipatanaM prabhRtiyeSAM tAni / paJca paJcasaMkhyAni / adbhutAni AzcaryANi / akRta karoti sma / laG // 77 // prazamAdibhiriti / caturamatiH mnHpryyjnyaanii| saH candraprabhamuniH / tapasvijanayogyadhAmasutapasvijanAnAM munijanAnAM yogyeSu uciteSu dhAmasu sthAneSu / viharan saMcaran / UjitaiH samarthaiH / prazamAdibhiH prazama uttamakSamA AdiryeSAM taiH / guNaH / caturo'pi prauDho'pi / kaSAyaripUna kaSAyazatrUn / nAzaM vinAzam / anayata prApayati sma / NIja prApaNe laG // 78 // neti / kSuttuDavanizayanapramukhAH kSut bubhukSA tRT pipAsA avanizayanaM kSucca tRT ca avanizayanaM ca tAni pramukhAni mukhyAni yeSAM te / parISahAH / dhRtikavacinaM dhRtireva dhairya meva kavacinaM kavacayutam / taM candraprabham / zatrupatriNaH zatruNA prayojitAH patriNo bANAH / 'patriNau zarapakSiNI' ityamaraH / yudhi saMgrAme / saMvRtAGgamiva saMvRtaM kavacitamaGgaM zarIraM yasya tamiva / prabAdhituM meM sundara bAjoMkI dhvanine cAra cAMda lagA diye, aura jisane sAre bhUmaNDalako prabhAvita kara diyaa| isake bAda ve deva loga apane-apane sthAnameM cale gaye // 76 // upavAsa samApta honepara bhagavAnne nalinapurake pAlana karanevAle rAjA somadattake ghara pAraNA kI, jisase usake yahA~ ratnavRSTi Adi pAMca Azcarya prakaTa hue // 77 // yoM bhagavAn candraprabha svabhAvataH catura the phira bhI unheM caturtha jJAna-manaHparyaya aura prApta ho gyaa| unhoMne kSamA, mArdava, Arjava aura zauca ina samRddha guNoMse krodha, mAna, mAyA aura lobha ina abhyantara zatruoMko naSTa kara diyaa| ve sAdhuoMke yogya sthAnoM meM vihAra kiyA karate the // 78 // unhoMne dhairyarUpI kavaca dhAraNa kara liyA thA, isalie bhUkha, pyAsa aura bhUmizayana Adi parISaheM unheM bAdhA nahIM pahu~cA skiiN| jaise yuddha meM jo kavaca pahane rahatA hai, use zatruoMke bANa bAdhA nahIM pahuMcA sakate // 79|| Agamokta 1. A i ninAda / 2. bha nRpavarasya / 3. = yathAyogyam / 4. = svIkRtapAraNaH / 5. za luGa / 6. za'samarthaH' iti nAsti / 7. za 'kSamA' iti naasti| 8. = vednaavishessaaH| 9. yasya tama, atidhIramiti yAvat / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 candrapramacaritam [17,80aparAparaiH sa samupetya samayagatatattvagocaram / saMzayamalamapahastayituM prativAsaraM munijanairasevyata // 8 // prakRtInayaMstanutaratvamatanutapasA sa karmaNAm / tatra punarapi jagAma vane samapAdi yatra nijameva dIkSaNam // 81 / / munibhiH sthitaH saha sametya talabhuvi sa nAgazAkhinaH / dhyAnamatulamavalambya sitaM hataghAtikamaripurApa kevalam // 2 // tasminkAle saha parijanairyakSarAjena gatvA zakAdezAtsamavasaraNaM nirmame tasya bhrtuH| jainAdAdyAtsamavasaraNAdyojanArdhAdhahAnyA sArdhAnyaSTau yadanugaditaM yojanAnyAgamajJaiH / / 83 / / pIDitum / nAsahanta samarthA na bhavanti sma / upamA // 79 // apareti / saH muniH / samayagatatattvagocaraM samayaM paramAgamaM gatAni tattvAni jovAdidravyANi tAnyeva gocaro yasya tat / saMzayamala' saMzayameva malam / apahastayituM nirAkartum / aparAparaiH anyaiH / munijanaiH yogijanaiH / prativAsaraM pratidinam / asevyata ArAdhyate sma / sevRJ sevane karmaNi laG // 80 // prakRtIriti / yatra sakalakhyei / vane udyAne / nijameva svakIyameva / dIkSaNaM pariniSkramaNam / samapAdi jAyate sma / padi gatau luG / karmaNAM pApAnAm / prakRtIH svabhAvAn / atanutapasA atanunA mahatA tapasA tapazcaragena / tanutaratvam atikRzatvam / nayan prApayan / saH candraprabhamuniH / panarapi pshcaadpi| tatra vne| jagAma yyau| liT // 1 // munimiriti / munibhiH yatibhi. / saha m / sametya gatvA / nAgazAkhinaH nAgavRkSasya / talabhuvi tlkssitau| sthitaH aasitH| saH muniH / atulam asadRzam, sAdRzyarahitamiti bhaavH| sitaM zuklAkhyam / dhyAnam ekAgracintanam / avalambya Azritya / hatapAtikamaripuH hato jovAd vizleSito ghAtikarmANyeva ripuryena s.| kevalaM nvkevllbdhim| Apa yyau| Apla vyAptau liT / rUpakam // 82 // tasminniti / AdyAt prathamAt / jainAt jinasaMbandhinaH / samavasaraNAt samavasRteH sakAzAt / yojanAdhihAnyA yojanasyArdhenArdhana hAnyA hIyamAnakrameNa / sArdhAni ardhena dalena yutAni / aSTo aSTasaMkhyAni / yojanAnIti / AgamajJaiH paramAgamavedibhiH / anugaditam anUktam / yat samavasaraNaM vRSabhajinezvarasamavasaraNam / dvAdazayojanapramitam / tataH paramajitAditIrthakarANAmadhiyojanena hInamityarthaH / zakrAdezAt devendrAjJayA / tasmin kAle kevalajJAnotpattikAle / parijanaiH saha parivAradevaiH sAkam / yakSarAjena tattvoMmeM utpanna hue saMzayako sarvathA dUra karaneke lie aura-aura muni loga unake pAsa pratidina Ane lage aura unakI ArAdhanA karane lage // 80 // ghora tapazcaraNake dvArA karmoko prakRtiyoM ko kSINa karate hue ve punaH usI vanameM jA pahuMce, jahAM unhoMne jinadIkSA lI thI / / 81 // usa 'sakalatuM' nAmaka vanameM muniyoMke sAtha pahu~cakara ve nAgavRkSake nIce Asana lagAkara baiTha gaye, aura phira anupama zukla dhyAnakA avalambana lekara unhoMne jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina ghAtiyA karmoMko naSTa karake kevala jJAna prApta kiyA // 2 // jisa samaya kevalajJAna huA, usI samaya indrake Adezase kuberane apane parijanake sAtha bhagavAn candraprabhake pAsa jAkara unake samavasaraNakI racanA kI / Agamake jAnanevAle vidvAnoMne bhagavAn candraprabhake samavasaraNakA pramANa sAr3he ATha yojana batalAyA hai| prathama tIrthaGkara bhagavAn RSabha devake samavasaraNakA pramANa bAraha yojana thaa| unake bAda ajita Adi tIrthaGkaroMke samavasaraNoMkA pramANa AdhA-AdhA 1. = saMzaya eva malo doSastam / 2. za sevRng| 3. A za prakRtiriti / 4. = jindokssaa| 5. =jJAnAvaraNAdInAm / 6. za svarittakAntargataH pATho popalabhyate / 7. sAdhubhiH / 8. = ekAgracintAnirodhanam / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 - 17, 86] saptadazaH sargaH dhUlIsAlo valayasadRzastasya babhrAma pArzve mAnastambhAzcatasRSu mahAdikSu tsyaantrsthaaH| catvAyUz2a vikacakamalAmbhAMsi tebhyaH sarAMsi tebhyazcordhva vividhakusumA khAtikA vAripUrNA // 4 // nAnApuSpA samani tataH puSpavATI vizAlA prAkAro'syA viracitacaturgopuro'bhyantarAle / dvArAdvArAtparamubhayato dve zubhe nATayazAle catvAryAsannamaranicitAnyUrdhvamAbhyAM vanAni / / 8 / / catvAro',ruciravapuSo yogavRkSA vaneSu tisrastisro maNimaya taTairmaNDitAsteSu vApyaH / tatraivAsanbahuvidhasabhAmaNDapAH krIDazailA dhArAyantraraliqtalatAmaNDapai_jamAnAH / / 6 / / kubereNa / gatvA prApya / tasya bhartuH candraprabhasvAminaH / nirmame nirmIyate sma / mAG mAne karmaNi liT // 83 // dhUlIti / tasya samavasaraNasya / pArve bAhye / valayasadRzaH valayasya kaGkaNasya sadazaH samAnaH, paridhirUpa ityarthaH / dhUlIsAlaH dhUlobhI ratnamayareNubhirupalakSitaH sAla: prAkAraH / babhrAma parivavre / bhramU calane liT / tasya dhUlIsAlasya / antarasthAH antarbhAge sthitAH / catasRSu catuHsaMkhyAkAsu / mahAvIthiSu [mahAdikSu ] mahArathyAsu / maanstmbhaaH| virejuH / tebhyaH mAnastambhebhyaH / UdhvaM param / vikacakamalAmbhAMsi vikacaivikasitaiH kamalaiH sarasijairyuktamambho jalaM yeSAM tAni / catvAri / sarAMsi srovraaH| mAnastambhasya tasya caturdikSu catvAri sarAMsi / tebhyaH sarovarebhyaH / UrdhvaM puraH / vividhakusumA vividhairnAnAvidhaiH kusumaiH puSpaiH shitaa| vAripUrNA vAriNA jalena pUrNA umbhitaa| khAtikA prikhaa| samajani // 84 // nAneti / tataH urdhvam / vizAlA vistIrNA / nAnApuSpA nAnA puSpANi vividhAni puSpANi yasyAM saa| puSpavATI puSpitavallobhUmiH / samajani jAyate sma / asyAH puSpavATyAH / agyantarAle antrbhaage| viracitacaturgopuraH viracitAni catvAri gopurANi dvArANi yasya sH| prAkAraH prathamaprAkAraH dvArAd dvArAt paraM tata Urdhvam / ubhayata: ubhayapArve / zubhe zobhAyute / dve dvisNkhye| nATyazAle nrtnshaale| AbhyAM nATyazAlAbhyAm / Urdhva puraH / amaranicitAni amaraiH surainicitAni nimitAni / catvAri catuHsaMkhyAni / vanAni upavanAni Asan abhavan / asa bhuvi laG // 85 // catvAra iti / vaneSu caturvaneSu / aruciravapuSaH arcAbhiH pratibimbai yojana kama thaa| isIlie AThaveM tIrthaGkara candraprabhakA samavasaraNa RSabhadevake samavasaraNase sAr3he tIna yojana kama thA // 83 / / samavasaraNake cAroM ora valayAkAra-gola, dhUlIsAla-pAMca raMgake ratnoMkI dhUlise banA huA prAkAra ( cahAradIvArI ) thA, usake andara cAroM dizAoM meM cAra mAnastambha the, unake Age jalase labAlaba bharI huI aura nAnA prakArake puSpoMse vibhUSita parikhA thI // 84 // usake Age aneka prakArake phUloMse alaMkRta vizAla phulavAr3I thI, usakA cAra daravAjoMse yukta prAkAra thA, usake pratyeka daravAjeke andara donoM bhAgoMmeM do-do sundara natyazAlAe~ thIM, unake Age cAra vana the, jo devoMse vyApta the // 85 // una vanoMmeM jinabimboMse 1. ka kha ga gha ma vArikarNA / 2. ma mayata / 3. ka kha ga ma rabhivRtala / 4. = caturdikSu / 5. za nAnA puSpANi' iti nAsti / 6. = yasmin / 7. za 'dvArAt' iti nAsti / 8. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'cAtvAro'rvA ruci" ityeva samalokyate / arvaa:-prtimaaH| 54 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 [17,87 - candrapramacaritam tebhyo'pyUz2a maNimayacatustoraNA vedikAbhUdyasyA bhAge' samajani pare ketuptirvicitraa| tasyAzcordhvaM maNimayacaturgopuro hemasAlo ramyaM kalpadramavanamato'bhUtparasminvibhAge / / 8 / / tasmAjaze punarapi caturgopurA vajravedI tasyA rejurdaza daza parANyullasattoraNAni / teSAM stUpA nava nava vabhumadhyadezeSu sArcAH tatraivAsanmunijanasabhAmaNDapAstuGgaGgAH // 8 // rucirANi manoharANi vapUMSyavayavA yeSAM te / catvAraH catuHsaMkhyAH / yAgavRkSAH yAgaiH pUjAbhiryutA vRkSA, caityavRkSA ityrthH| teSu vaneSu / maNimayataTai: ratnanirmitataTayutaiH / maNDitAH bhUSitAH / trisra: trisraH tritrisaMkhyAH / vApyaH sarAMsi / tatraiva vaneSveva / dhArAyantraiH jalapravAhayantraiH / alivRtalatAmaNDapaiH alibhibhrmraivRtaaptailtaamnnddpailtaagRhaiH| bhrAjamAnA: virAjamAnAH / bahu[ vidha ] sabhAmaNDapAH bahuvidhAsthAnamaNDapayutAH / krIDAzailAH krIDAparvatAH / Asan abhavan / laG // 86 // tebhya iti / tebhyaH vanebhyo'pi / Urdhva puraH / maNimayacatustoraNA maNimayAni ratnamayAni catvAri toraNAni vandanamAlA yasyAM saa| vedikAbhUH vedikAbhUmiH / yasyAH vedikaabhuumeH| apare agre| bhAge prdeshe| vicitrA kariharivRSabhAdicihnayuktatvAnnAnAvidhA / ketupaMktiH ketUnAM dhvajAnAM paGktiH rAjiH / samajani samajAyata / laG / tasyAH dhvajapaGktezca / UvaM puraH / maNimayacaturgopuraH maNimayAni ratnanimitAni catvAri goparANi dvArANi yasya saH / hemasAla: hemnA kanakena nirmitaH sAla: prAkAraH / ataH hemasAlAt / parasmin uttara smin / vibhAge prdeshe| ramyaM manoharam / kalpadrumavanaM kalpadrumANAM kalpavRkSANAM banamudyAnam / abhUt abhavat / luG // 87 / / tasmAditi / tasmAt kalpadrumavanAt / punarapi pazcAdapi / caturgopurA catubhirgopuraiH shitaa| vajravedI vjrmyvedikaa| jajJe jAyate sma / liT / tasyAH vajravedikAyAH / parANi puro vartamAnAni / dazadaza dazadazapramitAni / ullasattoraNAni ullasanti virAjamAnAni toraNAni vandanamAlAH rejuH bhAnti sma / rAjana dIptau liT / teSAM toraNAnAm / madhyadezeSu antarAladezeSu / sArcAH jinabimbasahitAH / nava nava stUpAH / babhuH bhAnti ssa / bhA dIptau liT / tatraiva saMgItabhUmyAm / tuGgazRGgAH tuGgAnyunnatAni zRGgANi zikharANi yeSAM te| munijanasabhAmaNDapAH virAjita cAra caityavRkSa the, maNinirmita taToMse yukta tIna-tIna vApikAeM thIM, aneka prakArake sabhAmaNDapa the aura ye krIDAparvata, jo jalakI dhArA bahAnevAle yantroM tathA bhauMroMse vyApta latAmaNDapoMse vibhUSita the // 86 // una vanoMke Age maNiracita cAra toraNoMse vibhUSita vedI thI, usake zreSTha maidAnameM vicitra dhvajAe~ eka paMkti meM lagI huI thIM, usa vedIke Age maNimaya cAra daravAjoMse maNDita svarNa-racita prAkAra thA, isase Age eka ora kalpavRkSoMkA sundara vana thA // 87 // usa vanake Age phira eka cAra gopuroMse yukta vajranirmita vedI thI, usake Upara daza-daza jagamagAte hue toraNa the, unake bIca-bIca meM nau-nau stUpa the, tathA vahoMpara unnata 1. a A i ttasyA bhA", mdysyaabhoge| 2. ka kha ga gha ma hemvedii| 3. A i dazadizi / 4. eSa TAkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'sarve' iti dRzyate / 5. za pajAdibhiH / 6. A trisNkhyaa| 7. = yasmin / 8. A pro| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 17, 90 saptadazaH sargaH prAkAro'cchasphaTikaghaTito'bhUtpurastAcca tebhyaH koSThAstasya sphuritarucayo dvAdazAnte bbhuuvuH| tebhyaH sthAnaM paramanupamaM gandhakuTayAkhyamAsIjajJe tatra sphuradurumaNibhrAjitaM sihapITham / / 8 / / tasyopari sphuritabhAsararatnarazmeH sa praatihaarypribhuussitdivymuurtiH| nirbAravIryasukhabodhanidhirjinendrastattvopadezakathanAbhimukhobabhUva / / 10 / / tatrAdyA' munibhiH samaM gaNadharAH kalpastriyaH saMyatA' jyotiya'ntarabhAvanAmaravadhUsaMghAstato bhAvanAH / munijanAnAM sabhAmaNDapA AsthAnamaNDapAH / Asan abhavan / lng||88|| prAkAra iti / tebhyaH stUpebhyaH / purastAt agre / acchasphaTikaghaTitaH acchena nirmalena sphaTikena ghaTitaH kRtaH / prAkAraH sAlaH / abhUt abhavat / luG / tasya sphaTikaprAkArasya / ante / sphuritarucayaH sphuritA dIptA ruciH kAntiryeSAM te / dvAdaza dvAbhyAmadhikA daza / 'dvASTA-' ityAdinA dvaa-aadeshH| koSThAH babhUvuH koSThA bhavanti sma / liT / tebhyaH koSThebhyaH / paraM paraH / tat / anupamam upamAtItam / gandhakuTapAkhyaM gandhakuTI AkhyA abhidhAnaM yasya tata / sthAnaM pradezaH / Asot abhavat / laG / tatra gandhakuTayAm / sphuradurumaNibhrAjitaM sphuradbhiH prajvaladbhirurubhimaNibhirdhAjitaM vibhAsitam / siMhapIThaM siMhairupalakSitaM' pIThaM siMhapITham / jajJe ajAyata / liT / atizayaH // 89 // tasyeti / sphuritabhAsuraratnarazmeH sphuritaH pravRddho bhAsurANAM dedIpyamAnAnAM ratnAnAM razmiH kAntiyasya tasya / tasya siMhapIThasya / upari agre| prAtihAryaparibhUSitadivyamUrtiH prAtihAyaraSTamahAprAtihAryaH paribhUSitA alaMkRtA divyA paramaudArikAcyA mUrtistanuryasya saH / nirvAravIryasukhaboSanidhiH nirvArANAM nivArayitumazakyAnAM, vIryamanantavIryaM tacca, sukhamanantasukhaM tacca, [bodhaH] bodhanaM (anantaM) jJAnaM tacca, tathoktAH teSAM nidhiH / saH jinendra: jinezvaraH / tattvopadezakathanAbhimukhaH tattvAnAM jIvAditattvAnAmupadezasya pratibodhanasya kathane nigadane'bhimukhaH / babhUrva bhavati sma / liT / jAtiH // 90 // tatreti / tatra koSTheSu / munibhiH yogibhiH / samaM sAkam / gaNadharAH gaNAdhipAH / AdyAH prthmaaH| kalpastriyaH kalpavanitAH / saMyatAH nara zikharoMse yukta muniyoMke sabhAmaNDapa the // 88 // una stUpoMke Age svaccha sphaTika maNinirmita prAkAra thA, usake andara camakatI huI kAntise yukta bAraha koThe the, unake Age anupama gandhakuTI nAmakA eka utkRSTa sthAna thA; usameM jagamagAte hue bar3e-bar3e maNiyoMse vibhUSita siMhAsana thA // 89 // cAroM ora phailanevAlI, dedIpyamAna ratnoMkI kiraNoMse vibhUSita, usa siMhAsanake Upara ve jinendra bhagavAn candraprabha virAjamAna hue, jinako divya mUrti ATha prAtihAryoMse vibhUSita thI, jo ananta jJAna, anantadarzana, ananta sukha aura ananta vIryakI nidhi the aura tattvopadeza deneke lie sabhoke lie abhimukha the // 6 // bAraha koThoMmeM, kramazaH munirAjoMke sAtha gaNadhara, kalpavAsinI deviyAM, AryikAeM, jyotiSka deviyA~, vyantara deviyA~, bhavanavAsinI 1. ka kha ga gha ma dattAdyA / 2. ma sajjitA / 3. = puraH / 4. za gandhakuTI AkhyA abhidhAnaM yasta tat' iti nAsti, 'gandhakuTyabhidhAnam' ityasti / 5.za 'laG' iti nAsti / 6. za siMharUpakalpitam / 7. eSa TokAzrayaH pAThaH, mUlapratiSutu 'nirbAdha0' ityasti / 8. ayamapi TokAzrayaH pAThaH mUlapratiSu tu ''vatasthe' iti dRzyate / 9. A ytibhi| 10. A svargava / 11. za 'narastriyaH' iti nAsti / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 [17, 91 - candrapramacaritam vanyA jyotiSakalpajAzca vibudhAH svasyodayAkAGkSiNastasthuAdazasu pradakSiNamamI koSTheSu mA mRgAH / / 61 // iti zrIvIranandikRtAvudayAGke candrapramacarite mahAkAvye saptadazaH sargaH // 17 // striyaH AryikAH / jyotiya'ntarabhAvanAmaravadhUsaGkAH jyotiSAM jyotiSkANAM vyantarANAM vanyAnAM bhAvanAnAmamarANAM devAnAM vadhUnAM vanitAnAM saGghAH samUhAH / tataH param / bhAvanAH bhavanavAsikadevAH / vanyAH vyantaradevAH jyotiSakalpajAH jyotiSA jyotiSkadevAH kalpajAH kalpavAsikAzca / vibudhAH devaaH| mAH manuSyAH / mRgAH siMhAdayo mRgAH / svasya AtmanaH / udaya [yA] kAMkSiNaH udayamabhyudayaM [yamA] kAMkSantItyevaMzIlAH / amI ete / dvAdazasu dvAdazapramiteSu / koSTheSu / pradakSiNaM pradakSiNaM yathA tthaa| tasthuH tiSThanti sma / SThA gatinivRttau liT / yathAsaMkhyAlaMkAraH // 91 // iti zrIvIranandikRtAvudayAke candrapramacarite mahAkAmye tadvyAkhyAne ca vidvanmanovallamAkhye saptadazaH sargaH // 17 // deviyAM, bhavanavAsI deva, vyantara deva, jyotiSka deva, kalpavAsI deva, manuSya aura pazu ye sabhI apane-apane abhyudayakI kAmanA karanevAle jIva, bhagavAn candraprabhake cAroM ora aise DhaMgase baiThe hue the jaise parikramA dete haiM // 91 // isa prakAra mahAkavi vIranandiviracita udayAGka candraprama carita mahAkAvyameM satrahavA~ sarga samApta huA // 17 // Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 429 [ 18. aSTAdazaH sargaH] sarvabhASAsvabhAvena dhvaninAtha jagadguruH / jagAda gaNinaH praznAditi tattvaM jinezvaraH // 1 // jIvAjIvAnavA bandhasaMvarAvatha nirjraa| mokSazceti jinendrANAM sapta tattvAni zAsane // 2 // bandha eva praviSTatvAdanuktiH puNyapApayoH / tayoH pRthaktvapakSeca padArthA nava kIrtitAH // 3|| cetanAlakSaNo jIvaH kartA bhoktA svakarmaNAm / sthitaH zarIramAnena sthityutpattivyayAtmakaH // 4 // vijJAya pIThacalanAjjinajanma jiSNurAgatya mAtRsadanaM ca zacIsametaH / AropayaJ jinazizuM karimastakAgre meruM ninAya suravamapathA samodaH / savaiti / atha upadezAbhimukhAnantaram / jagadguruH jagatAM guruH / jinezvaraH jinendrH| gaNinaH / praznAt praarthnaayaaH| sarvabhASAsvabhAvena sarvAH samastA bhASA eva svabhAvo yasya tena / tadaktamamadhuraM manoharataraM doSagyapetaM hitaM, kaNThoSTAdivaconimittarahitaM no vAtarodhodgatam / spaSTaM tattadabhISTavastukathanaM niHzeSabhASAtmakaM, dUrAsannasamaM samaM nirupama jainaM vacaH pAtu naH // ' iti / dhvaninA divyadhvaninA / dAt (?) / tattvaM jIvAditattvam / iti vakSyamANaprakAreNa / jagAda bravIti sma / liT / jAtiH // 1 // jIveti / atha anantaram / jinendrANAM jinezvarANAm / zAsane syAdvAdazAsane / jIvAjIvAsravAH jIvo jIvatattvam, ajIvatattvam AsravatattvaM ca / bandhasaMvarau bandhazca bandhatattvaM ca saMvarazca saMvaratattvaM ca / nirjarA nirjarAtattvaM ca / mokSazceti mokSatattvamiti / tattvAni saptavidhAni / bhavanti / / 2 // bandha iti / puNyapApayoH puNyapadArthapApapadArthayoH / bandha eva bandhatattva eva / praviSTatvAt antarbhUtatvAt / anuktiH pRthaguccAraNaM nAstItyarthaH / tayoH puNyapApadvayoH / pRthaktvapakSe ca bhinntvpkssaanggiikaare| nava navasaMkhyA: / padArthAH navapadArthA iti| kIrtitAH proktAH // 3 // cetaneti / cetanAlakSaNaH cetapati jJAne(B) jAnAti darzana pazyatIti cetanA, saiva lakSaNamasAdhAraNaM svarUpaM yasya sH| svakarmaNAM svasya karmaNAM zubhAzubharUpANAm / kartA vidhaataa| bhoktA karmaphalAnAM bhoktA anubhavitA / zarIramAnena svIkRtadehapramANena / sthitaH AsitaH / sthityutpattivyayAtmakaH sthitivyaM ( dhrauvyaM ) sA ca utpattirjananaM sA ca vyayo vinAzaH sa ca, tathoktAH, isake pazcAt jagadguru jinezvara bhagavAn candraprabhako svabhAvataH sabhI bhASAoM meM pariNata honevAlI divyadhvani, gaNadharake praznake anusAra khirI, jisameM jIvAdi tattvoMkA isa prakArase nirUpaNa kiyA gayA thaa-||1|| jina zAsanameM jIva, ajIva, Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva batalAye gaye haiM // 2 // bandhameM gabhita honeke kAraNa puNya aura pApako alagase nahIM kahA gayA hai| yadi puNya aura pApako alaga kahA jAya to nau padArtha ho jAte haiM-jIvAdi sAta aura puNya-pApa do| AgamameM nau padArthoMkI bhI carcA kI gaI hai // 3 // jIvakA lakSaNa cetanA hai| vaha zubha evaM azuma karmoMkA kartA hai, apane kiye hue karmoke phalakA bhoktA hai, deha-pariNAmo hai-jisa dehako vaha prApta karatA hai, usIke barAbara hokara usameM 1. ma pRthak ca pakSe / 2. A dattapraznAt / 3. za petaM tathA / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. candrapramacaritam [18, 5bhavyAbhavyaprabhedena dviprakAro'pyasau punaH / narakAdigate dAccaturdhA bhedamaznute / / 5 / / saptavA pRthivIbhedAnnArako'pi prabhidyate / adholokasthitAH sapta pRthivyaH parikIrtitAH // 6 // AdyA ratnaprabhA nAma dvitIyA shrkraaprbhaa| sikatAdiprabhAnyA ca parA paGkaprabhA matA ||7|| dhUmaprabhA tato jJeyA parA tasyAstamaHprabhA / mahAtamaHprabhA ceti tAsAM nAmAnyanukramAt / / 8 / / prathamAyAM pRthivyAM ye nArakAsteSu kiirtitaaH| utsedhaH sapta cApAni trayo hastAH ssddngglaaH||6|| dviguNo dviguNo'nyAsu pRthivISu yathAkramam / dvitIyAdiSu vijJayo yAvatpaJcadhanuHzatI // 10 // ta evAtmA svarUpaM yasya saH / / 4 / bhavyeti / asau ayam / jIvaH / puna: pazcAt / bhavyAbhavyaprabhedena savyAbhavyayo:-ratnatrayAvibhavanayogyo bhavyaH, itaro'bhavyaH tayorbhedena / dviprakAro'pi dvau prakArau yasya saH / narakAdigateH nrkprbhRtigtH| bhedAt bhedarUpAt / caturdhA / bhedaM bhedarUpam / aznute vyApnoti / azoG vyAptau laT // 5 // saptadheti / nArako'pi narakagatajIvo'pi / pRthivIbhedAt pRthivInAM ratnaprabhAdisaptabhumInAM bhedAt / saptadhA saptabhiH prkaaraiH| prabhidyate bhedaH kriyate / adholokasthitAH adholoke'dhobhuvane sthitA AsitAH / pRthivyaH bhuumyH| sapteti saptasaMkhyA iti / parikIrtitAH proktAH // 6 // Adyeti / AdyA prathamA / ratnaprabhA rtnprbhaakhyaa| nAma nizcayena / dvitIyA dvayoH purnnaa| shrkraaprbhaa| anyA parA tRtIyA ityarthaH / sikatAdiprabhA ca sikatavAdI yasyAH sA, sA cAsau prabhA ca tathoktA vAlukAprabhetyarthaH / parA caturthI / paGkaprabhA paGkaprabheti / matA aGgIkRtA // 7 // dhUmeti / tataH pazcAt / dhUmaprabhA paJcamI dhUmaprabhA / jJeyA jJAtavyA / tasyAH paJcamyAH sakAzAta / parA anyA, SaSThI ityarthaH / tmHprbhaa| mahAtamaHprabhA ceti saptamI mahAtamaHprabhA iti / anakramAta pripaattyaaH| tAsAM saptamInAm (?) / nAmAni nAmadheyAni / bhavanti // 8 // prathameti / prathamAyAm AdyAyAm / pRthivyAM bhUmyAm / ye nArakAH narakagatiparyAyajIvAH / kIrtitAH proktAH / teSu nArada joveSu / utsedhaH dehonnatiH / sapta / cApAni dhaSi / trayaH / hastAH aratnayaH / SaDaGgulAH SaT ca tA aGgalayazca / 'saMkhyAvyayAdaGguleH' iti Da-pratyayaH // 9 // dviguNeti / dvitIyAdiSu dvitIyA AdiryAsAM taasu| anyAsu pRthivISu bhUmiSu / yathAkramaM kramamanatikramya / tasya dviguNadviguNaH dvau guNau yasya saH / vijJeyaH veditavyaH / yAvat yAvatparyantam / paJcadhanuHzatI paJcAnAM dhanuHzatAnAM sthita ho jAtA hai aura utpAda, vyaya, va dhrauvyAtmaka hai // 4 // yaha bhavya aura abhavyake bhedase do prakArakA hai phira bhI naraka Adi cAra gatiyoMke bhedakI apekSAse cAra prakArakA hai // 5 // naraka gatike jIva sAta bhUmiyoMke bhedakI dRSTise sAta prakArake hote haiN| adholokameM sAta pRthiviyA~ batalAyI gayI haiM // 6 // (1) ratnaprabhA, (2) zarkarA prabhA, (3) bAlukAprabhA, (4) paGka prabhA, (5) dhUmaprabhA, (6) tamaHprabhA aura (7) mahAtamaHprabhA-ye una pRthiviyoMke kramazaH sAta nAma haiM // 7-8 // pahalI pRthivImeM jo nArakI batalAye gaye haiM, unake zarIrakI UMcAI sAta dhanuSa tIna hAtha chaha aMgula hai // 6 // dvitIya Adi anya pRthiviyoM meM nArakiyoMke zarIrako UMcAI kramazaH dUnI-dUnI jAnanI cAhie / isI hisAbase sAtavoM pRthivIke nArakiyoM ke zarIrako UMcAI 1. a narako'pi / 2. a nAmnI / 3. A i ka kha ga gha diprabhA caanyaa| 4. ka kha ga gha ma 'nyanukramam / 5. ka kha ga gha ma dhanuHzatIm / 6. za AzAJ / 7. za tasya dviguNaH-dvau guNo yasya saH / , Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 -14, 15] aSTAdazaH sargaH ekatrayastataH sapta daza saptadaza kramAt / dvAviMzatistrayastrizattAsu syuH sAgaropamAH // 11 // dazavarSasahasrANi jaghanyaM prathamakSitau / dvitIyAdI jaghanyaM tatprathamAdI yaduttamam / / 12 / / triMzannarakalakSANi prathamAyAM tataH param / paJcaviMzatiruddiSTAstataH paJcadaza kramAt // 13 // daza trINi tato hInaM paJcabhirlakSamIritam / tataH paJcaiva narakAzcaramAyAM prakIrtitAH / / 14 / / bahvArambhAdisaMbhUtaiH pApaiH paravazIkRtAH / tatra jIvAH prapadyante duHkhaM bhUtvIpapAdikAH // 25 // samAhAraH // 10 // eka iti / tAsu saptabhUmiSu / AyuH AyuSyam / kramAt paripATyAH / ekaH sAgaropamaH / trayaH trisaagropmaaH| tataH pazcAt / saptasaptasAgaropamaH / daza dshsaagropmaaH| saptadaza saptadazasAgaropamAH / dvAviMzatiH dvaaviNshtisaagropmaaH| prayastrizata tribhiradhikA trizata sAgaropamAH / syaH // 11 // dazeti / prathamakSito prathamAyAmAdyAyAM kSitI bhuumau| jaghaNyaM jaghanyAyuSyam / daza dazapramitAni / varSasahasrANi varSANAM saMvatsarANAM sahasrANi / bhaveta / prathamAdo ratnaprabhAdau / yat / uttamam utkRSTAyuSyam / syAt / tat / dvitIyAdau shrkraaprbhaado| jaghanyaM hInAyuSyam / bhavet / prathamakSito uttamAyuSyamekasAgaraH, sa eva dvitIyakSito jaghanyAyuSyam / dvitIyakSito trisAgaropamama, tadeva tRtIyakSitau jaghanyAyaSyaM bhaveta, evaM sarvatra yojyam // 12 // nizaditi / prathamAyAM prathamabhUmau / narakalakSANi narakANAM lakSANi daza (zata) sahasrANi / triMzat / tataH tasyAH / paraM purH| paJcaviMzatiH paJcaviMzatinarakalakSANi / uddiSTAH proktaaH| [ tata: ] paJcadaza paJcadazalakSANi / kramAt kramataH // 13 // dazepti / tataH param / daza dazalakSANi / tataH parama / trINi trilakSANi / paJcabhiH paJcabila: rahitam / lakSam ekalakSam / IritaM nigaditam / tataH param / caramAyAM saptamyAM kSitau / narakAH narakabilAni / paJcaiva / prakIrtitAH nigaditAH // 14 // bahiti / tatra narakeSa / bArambhAdisaMbhUtaH bahvArambhAdibhirbahvArambhaparigrahahiMsAdibhiH saMbhUtaiH saMjAtaiH / pApaiH azubhakarmabhiH / paravazIkRtAH paravazaM gatAH / jIvAH praanninH| mopapAdikAH upapAdeSu pA~ca sau dhanuSa hai // 10 // una sAtoM pRthiviyoMmeM nArakiyoMkI Ayu kramazaH eka, tIna, sAta, dasa, satraha, bAIsa ora taiMtIsa sAgara pramANa hai // 11 // prathama pRthivImeM nArakiyoMkI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hai, dUsarI pRthivomeM jaghanya Ayu vahI hai jo prathama pRthivo meM utkRSTa Ayu hai| isI kramase sAtavIM pRthivI takake nArakiyoMkI jaghanya Ayu samajha lenI cAhie-pUrva pRthivIke nArakiyoMko jo utkRSTa Ayu hai vahI usase agalI pRthivIke nArakiyoMkI jaghanya Ayu jAnanI cAhie // 12 // pahalI pRthivI meM tIsa lAkha naraka (nArakiyoMke bila), dUsarImeM paccIsa lAkha aura tIsarImeM pandraha lAkha haiM // 13 // cauthI meM dasa lAkha, pAMcavIM meM tIna lAkha, chaThImeM pA~ca kama eka lAkha aura antima arthAt sAtavIM meM kevala pA~ca hI haiM // 14 // bahuta Arambha aura parigraha Adike nimittase kiye gaye pApoMse vivaza hokara jIva upapAda janma dhAraNa karake una 1. ka kha ga gha ma 'ropamam / 2. idegmoritaH / 3. za bahvIti / 4. A hiMsAnandAdibhiH / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18, 16 - 432 candrapramacaritam iti nArakabhedena kRtA jIvasya vrnnnaa| tiryaggatikRto bhedaH sAMprataM varNayiSyate / / 16 // trasasthAvarabhedena tiryagjIvo dvidhA smRtaH / tatra dvIndriyamArabhya trasaH paJcendriyAvadhi / / 17 / / sthAvarAH kAyabhedena paJcadhA prikiirtitaaH| pRthivIkAyikAH kecitkecidakAyikAH smRtaaH||18|| tejaHkAyabhRtaH kecidapare vAyukAyikAH / syurvanaspatikAyAzca sarve'pyekendriyAH smRtAH // 16 // sahasraM mAnamutkarSAdyojanAnAM prakIrtitam / paJcendriyazarIrasya tadevaikendriye'dhikam // 20 // dvIndriye dvAdazaiva syuryojanAni yathAgamam / trikrozaM trIndriye proktaM yojanaM caturindriye // 21 // jaataaH'| bhUtvA janitvA / duHkhaM kSetrajanitAdiduHkham / prapadyante prApnuvanti / laT // 15 // itIti / iti uktaprakAreNa / nArakabhedena nArakANAM narakajanitAnAM jIvAnAM prabhedena prakAreNa / jIvasya jIvatattvasya / varNanA kiirtnaa| kRtA vihitaa| sAmpratam idAnIm / tiryaggatikRtaH tiryaggatyA kRto vihitH| bhedaH prakAraH / varNayiSyate / varNa varNanakriyAyAM laTa // 16 // trseti| tiryagjIvaH tiyaMggatigatajIvaH trasasthAvarabhedena trasajIvasthAvara jIvayorbhedena vikalpena / dvidhA / smataH jJAtaH / tatra sasthAvarayormadhye / dvIndriyaM dvIndriyajIvam / Arabhya prArabhya / paJcendriyAvadhiH paJcendriya evAvadhiravasAno yasya saH / trasa: trasajIva iti jJAtavyaH // 17 // sthAvarA iti / sthAvarAH sthAvarajIvAH kAyabhedena kAyAnAM dehAnAM bhedena vikalpena / paJcadhA pnycprkaaraiH| parikIrtitAH paribhASitAH / kecita / pathivIkAyikAH pathivIkAyikajIvA: / kecita eke| akAyikAH apkAyikajIvAH / smRtA: jJAtAH // 18 // teja iti / kecit eke| tejaskAyabhRtaH tejo'gniH sa eva kAyaH taM bibhratIti tejaskAyikajIvAH / apare kecit / vAyukAyikAH vaatkaayikjiivaaH| kecita / vanaspatikAyikAH vanaspatikAyikajIvAH / syuH bhaveyuH / sarve'pi ete sarve'pi / ekendriyAH iti ekamindriyaM yeSAM te / smRtAH jJAtAH // 19 // sahasramiti / paJcendriyazarIrasya paJcendrisya paJcendriyajIvasya zarIrasya. dehasya / utkarSAt utkRSTAt / yojanAnAm / sahasauMdazazatam / mAnam utsedhapramANam / prakotitaM proktam / tadeva yojanAnAM sahasameva / ekendriye jIve / adhikam utkRSTamiti prakIrtitam // 20 // dvIndriya iti / dvIndriye . narakoMmeM duHkha uThAte haiM // 15 // isa prakAra nArakiyoMke bhedakI dRSTi se jIvoMkA varNana kiyA / aba tiryaggatikI apekSAse jIvoMke bhedoMkA varNana kiyA jAyagA / / 16 / / trasa aura sthAvarake bhedase tiryaJca jIva do prakArake hote haiN| unameM dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jIva trasa kahalAte haiM // 17 // kAya bhedakI dRSTise sthAvara jIva pA~ca prakArake kahe gaye haiMkoI jIva pRthivIkAyika hote haiM, koI jalakAyika hote haiM // 18 // koI tejaskAyika hote haiM, koI vAyukAyika hote haiM aura koI vanaspatikAyika hote haiM / ye sabhI jova aikendriya hote haiM / / 19 / / paJcendriya jIvake zarIrako utkRSTa avagAhanAkA pramANa eka hajAra yojana hai aura ekendriya jIvako utkRSTa avagAhanAkA pramANa kucha adhika eka hajAra yojana hai // 20 // dvIndriya jIvake 1. za 'jAtAH' iti nAsti / 2.za kSetrajanitAni / 3. A vrnnkriyaayaaN| 4. za trasIti / 5. za jAtaH / 6. zakAyikA jIvAH / 7. = yojanasahasrato'pi kiMcidadhikam / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 18, 26] aSTAdazaH sargaH 433 sparzanaM rasanaM ghrANaM catuH zrotramitIndriyam / vardhanIyaM kramAdeteSvekaikaM dvIndriyAdiSu / / 22 / / saMvatsarasahasrANi dvAviMzatirudAhRtam / pRthivIkAyikeSvAyurutkarSeNa jinAgame / / 23 / / tAnyaSkAyiSu sapta syustrINi mArutakAyiSu / vanaspatau dazoktAni tejaHkAyiSvahastrayam / / 24 / / varSANi dvAdazaivAyurvIndriyANAM prakIrtitam / dinAnyakonapaJcAzattrIndriyaSu zarIriSu / / 25 / / SaNmAsapramitaM proktaM caturindriyadehiSu / paJcendriyeSu pUrvANAM koTyekA parikIrtitA // 26 // dvIndriyajIve / yathAgamam Agamamanatikramya / yojanAni / dvAdazaiva dvAbhyAmadhikAni daza dvAdaza tAnyeva / syuH bhaveyuH / asa bhuvi ling| trondriye trIndriyajIve / trikozaM trayANAM krozAnAM samAhAraH trikozam / caturindriye cturindriyjiive| yojanam ekayojanam / proktaM nigaditam // 21 // sparzanamiti / sparzanaM sparzanamiti / rasanaM rasanamiti / ghrANaM ghrANamiti / cakSuH cakSuriti / zrotraM zrotramiti / indriyaM bhavet / dvIndriyAdiSu dvIndriyAdijIveSu / eteSu utsedhokteSu / kramAt krameNa / ekaikam / vIptAyAM dviH / vardhanIyam aidhitavyam // 22 // saMvatsareti / jinAgame jinazAsane / pRthivokAyikeSu pRthivIkAyikajIveSu / utkarSeNa utkRSTena / AyuH AyuSyam / dvAviMzatiH dvAbhyAmadhikA viNshtistthoktaa| saMvatsarasahasANi saMvatsarANAM sahasANi dazazatAni / udAhRtaM nigaditama // 23 // tAnIti / apkAyiSa apkAyikeSa / sapta saptavarSasahasANi / mArutakAyiSa vAyakAyikeSa / trINi trINi varSasahasANi / vanaspatI vanaspatikAyike / daza dazavarSasahasrANi / tejaHkAyiSu tejaskAyikeSu / ahastrayaM trINi rAtrindivAni / utkRSTA sthitiriti zeSaH // 24 // varSeti / dvIndriyANAM dvondriya jIvAnAm / dvAdazaiva / varSANi saMvatsarAH / AyuH AyuSyam / prakIrtitaM prabhASitam / trIndriyeSu zrIndriyayuteSu / zarIriSu prANiSu / ekonapaJcAzat ekarahitA paJcAzat / dinAni divsaaH| proktAni // 25 // SaNmAseti / caturindriyadehiSu caturindriyeSu dehiSu jIveSu / SaNmAsapramitaM SaNmAsaiHpramitam / aayuH| proktaM nigaditam / zarIrakI utkRSTa avagAhanAkA pramANa bAraha yojana hai, isase adhika nahIM, jaisA ki AgamameM pratipAdita hai| trIndriya jIvoMke zarIrakI utkRSTa avagAhanAkA pramANa tIna koza hai aura caturindriya jIvake zarIrako utkRSTa avagAhanAkA pramANa eka yojana hai // 21 // sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pA~ca indriyA~ haiM, inameM-se kramase eka-eka indriya, dvIndriya Adi jIvoMmeM bar3hAnI caahie| ekendriya jIvoMmeM kevala sparzana indriya hotI hai, dvIndriya jIvoMmeM sparzana aura rasanA, trIndriya jIvoMmeM sparzana, rasanA aura ghrANa, caturindriya jIvoMmeM sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu tathA paJcendriya jIvoMmeM sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra // 22 // pRthivIkAyika jIvoMko utkRSTa Ayu jinAgamameM bAIsa hajAra varSako batalAyI gayI hai // 23 // jalakAyika jIvoMkI utkRSTa Ayu sAta hajAra varSakI; vAyukAyika jIvoMkI utkRSTa Ayu tIna hajAra varSakI, vanaspatikAyika jIvoMko utkRSTa Ayu daza hajAra varSako aura tejaskAyika jIvoMkI utkRSTa Ayu kevala tIna dinakI hai // 24 // dvIndriya jIvoMkI utkRSTa Ayu bAraha varSakI aura trIndriya jIvoMko utkRSTa Ayu eka kama pacAsa dinakI hai / / 25 / / caturindriya jIvoMkI utkRSTa Ayu chaha 1. ma tAnyakAyiSu / 2. A leG / 3. A vardhamAnIyam / 4. = prakarSeNa / 5. A za asya padyasya vyAkhyA nopalabhyate / 6. za trIndriyajIveSu / Jain Education Internal Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam tiryaggatiprabhedasya kramo'yaM saMpradarzitaH / kIrtyate sAMprataM kecidbhedA naragaterapi ||27|| bhogakarmabhuvo bhedAnmAnuSA dvividhAH smRtAH / devakurvAdibhedena syustriMzaddhogabhUmayaH ||28|| madhyottamajaghanyena tAzca tredhA vyavasthitAH / SaTsahasrANi cApAnAmuttamAsu nRNAM pramA // 26 // madhyamAsu ca catvAri dve jaghanyAsu kIrtite / trINi palyopamAnyAyuddhe caikaM tAsvanukramAt ||30|| madyAGgAdibhidAbhinnaM dazakalpadrumodbhavam 4 / pAtradAnaprabhAveNa bhuJjate tatra te phalam ||31|| 434 [ 18, 27 paJcendriyeSu paJcendriyajIveSu / pUrvANAM 'pUrva' -- pratItAnAm / varSANAm / ekA koTiriti / parikIrtitA prabhASitA // 26 // tiryaggatIti / tiryaggatiprabhedasya tirazcAM tiryagjIvAnAM gateH prabhedasya vikalpasya / ayam eSaH / kramaH paripATI / saMpradarzitaH prakIrtitaH / sAMpratam idAnIm / naragaterapi narANAM manuSyANAM gaterapi bhavasyApi / kecit kiyantaH / bhAvAH vikalpAH / kIrtyate pradRrzyante / kR zabde karmaNi laT // 27 // bhogeti / mAnuSAH manuSyAH / bhogakarmabhuvaH bhogabhUzca bhogabhUmizca karmabhUzca karmabhUmizca tayoH / bhedAt vikalpAt / dvividhAH dviprakArakAH / smRtAH / devakurvAdibhedena devakuruprabhRtibhedena / bhogabhUmayaH / triMzat syuH // 28 // madhyeti / madhyottamajaghanyena madhyena madhyamenottamenotkRSTena jaghanyena carameNa / bhedena / tAzca bhogabhUmayaH / tredhA tridhA - tribhiH prakArai: / ' prakAre dhA' (?) [ 'edhAcca '] iti dhA- pratyayaH / vyavasthitAH nizcitAH / uttama uttamabhoga bhUmiSu / nRNAM manuSyANAm / pramA- pramANam / cApAnAM dhanuSAm / SaT sahasrANi kIrtitAni // 29 // madhyameti / madhyamAsu ca madhyamabhogabhUmiSu / catvAri catuHsahasrANi / jaghanyAsu jaghanyabhogabhUmiSu / dve dvisahasre / kIrtite prakAzite / tAsu bhogabhUmiSu / anukramAt AnupUrvyAt / AyuH zrAyuSyam / trINi patyopamAni tripalyopamAni / dve ca dvipalyopame ca / ekam ekapalyopamam / kIrtitam ||30|| madyeti / te bhogabhUmimAnavAH / tatra bhogabhUmiSu / pAtradAnaprabhAveNa pAtrANAM dAnAnAM prabhAveNa mAhAtmyena / madyAGgAdibhidA madyAGgAdInAM bhidA bhedena / bhinnadazakalpadrumodbhavaM bhinnaivikalpitairdazabhiH kalpadrumairudbhavamutpannam / phalaM mAsakI hai aura paJcendriya jIvoMkI utkRSTa Ayu eka pUrva koTo kI ||26|| yaha tiryaggatike bhedoM kA krama dikhalAyA hai, aba manuSya gatike bhI kucha bhedoMkI carcA kI jA rahI hai ||27|| bhogabhUmi aura karmabhUmi ke bhedase manuSya do prakAra ke hote haiM / devakuru aura uttarakuru Adi bhedoM kI dRSTi bhogabhUmiyA~ tIsa haiM ||28|| uttama, madhyama aura jaghanya ina bhedoMkI dRSTise bhogabhUmiyA~ tIna prakArakI haiM / uttama bhogabhUmimeM manuSyoMko U~cAI chaha hajAra dhanuSa hai ||29|| madhyama bhogabhUmi meM manuSyoM ke zarIrakI U~cAI cAra hajAra dhanuSa hai aura jaghanya bhogabhUmiyoM meM manuSyoM ke zarIrakI U~cAI do hajAra dhanuSa hai ||30|| pAtradAna ke prabhAva se bhogabhUmiyoM meM utpanna hue jIva 1. matiryagAdi // 2. ma kramAt tredhA / 3. a A i kIrtyate / 4. ka kha ga gha kalpatarUdbhavam / 5. a A i prabhAvena / 6. A koTIti / 7. za 'kecit' iti nAsti / 8. Aza asya zlokasya vyAkhyA nopalabhyate / 9. za uktabhogaM / 10. za AnupUrvyAH / , Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 435 - 18, 37] Aryamlecchaprabhedena dvividhAH krmbhuumijaaH| bharatAdibhidA paJcadaza syuH karmabhUmayaH // 32 // zatAni paJca cApAnAM karmabhUminivAsinAm / paJcaviMzatiyuktAni mAnamutkRSTavRttitaH / / 33 / / pUrvakoTipramANaM ca teSAmAyuH prakIrtitam / / vRddhihAsau videhe na bharatairAvateSviva // 34 // bharatairAvate vRddhihAsinI kAlabhedataH utsarpiNyavasarpiNyau kAlabhedAvudAhRtau // 35 // sAgaropamakoTInAM daza kottyo'vsrpinnii| pramANaM tAvadevAhurutsarpiNyAzca tadvidaH // 36 / / suSamopapadA' proktA suSamA suSamA tataH / duHSamA suSamAdyAnyA suSamAntA ca duHSamA // 37 // niSpannam / bhuJjate anubhavanti / bhuja pAlanAbhyavahArayoH laT // 31 // Aryeti / Aryabhlecchaprabhedena AryANAM mlecchAnAM prabhedena vikalpena / karmabhUmijAH karmabhUmijanitAH / mnussyaaH| dvividhAH dve vidhe prakArau yeSAM te / bharatAdibhidA bharatAdInAM bhidA bhedena / AdizabdenairAvatavidehayorgrahaNam / karmabhUmayaH karmabhuvaH / paJcadaza paJcabhiradhikA daza / syuH bhaveyuH / ling||32|| zatAnIti / karmabhUminivAsinAM karmabhUmiSu nivAsinAM nivasatAm / utkRSTavRttitaH utkRSTavartanAt / mAnaM pramANam / paJcaviMzatiyuktAni paJcabhiradhikayA viMzatyA yuktAni sahitAni / cApAnAM dhanuSAm / paJcazatAni proktAni // 33 // pUrveti / teSAM karmabhUmijamanuSyANAm / AyuH jIvanam / pUrvakoTipramANaM pUrvakoTireva pramANaM pramitiryasya tat / prakIrtitaM nigaditam / bharatairAvateSviva bharateSu airAvateSu kSetreSu iva / videhe videhakSetre / vRddhihrAsau vRddhihAnI / na na bhavataH // 34 // marateti / kAlabhedataH kAlasya bhedato vibhAgataH / bharatairAvate bharatairAvatakSetre / vRddhihrAsinI vRddhihaanimtii| utsapiNyavasapiNyo utsapiNI cAvasarpiNI ca tthokte| kAlabhedo kAlavibhAgau / udAhRtau prakIrtitau // 35 // sAgareti / sAgaropamakoTInAM sAgaropamAnAM koTInAm / dazakoTayaH dazakoTikoTaya ityabhiprAyaH / avasarpiNI bhavatIti / tadvidaH kAlabhedajJAH / utsapiNyAzca / tAvadeva dazakoTikoTya eva / pramANam / AhuH bruvanti / 'bruvastippaJcata.-' iti jherusAdezaH tadyoge bruva Aha-ityAdezaH // 36 // suSameti / suSamopapadA suSamaivopapadaM yasyAH sA suSamA iti / proktA nigditaa| suSamAsuSamA-ityarthaH / tataH punaH / anyA itarA / suSamA vahA~para madyAMga Adi dasa prakArake kalpavRkSoMse utpanna hue bhogoMko bhogate haiM // 31 // Arya aura mlecchake bhedase, karmabhUmiyoMmeM utpanna hue manuSya do-do prakArake hote haiM / bharata Adike bhedase karmabhUmiyA~ pandraha hotI haiM // 32 // karmabhUmiyoMmeM nivAsa karanevAle manuSyoMke zarIrakI UMcAIkA utkRSTa pramANa pAMca sau paccIsa dhanuSa hai // 33 // karmabhUmike manuSyoMkI utkRSTa AyukA pramANa eka pUrva koTi kahA gayA hai / bharata aura airAvata kSetroMkI taraha videha kSetrameM vRddhi aura hrAsa nahIM hote // 34 // kAlabhedake kAraNa bharata aura airAvatameM vRddhi aura hrAsa hote haiM / utsarpiNI aura avasarpiNI ye do kAlake bheda kahe gaye haiM // 35 // avasarpiNI dasa koDAkor3I sAgarakI hotI hai, aura utsarpiNIkA pramANa bhI utanA hI hai, jitanA avasarpiNIkA hai-dasa kor3Akor3I saagr||36|| suSamA-suSamA, suSamA, suSamA-duHSamA, duHSamA-suSamA, duHSamA aura duHSamA-duHSamAye chaha bheda avasarpiNI aura utsapiNo donoMke kahe gaye haiN| hA~, inake kramameM antara par3a 1 a A i. sukhamopapadA / 2. A leG / 3. = prakarSataH / 4. za vibhAgena / 5. za kiirtito| Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam [18,18 paJcamI duHSamA jJeyA SaSThI cAtyanta duHSamA / pratyekamiti SaDbhedAstayoruktA dvayorapi // 38 / / sAgaropamakoTonAM catasraH koTayaH smRtaaH| pUrvA tisro dvitIyA ca dve tRtIyA prakIrtitA // 39 // dvAcatvAriMzatA varSasahasraH privrjitaa| ekA koTI ca koTonAM caturthI parikIrtitA // 40 // paJcamI ca sahasrANi varSANAmekaviMzatiH / SaSThI tAvatpramANeva jinaiH kAlakalAH smRtAH / / 4 / / mlecchAH khaNDaprabhedena paJcadhA parikIrtitAH / mlecchakhaNDA yataH paJca kathyante karmabhUmiSu // 42 // suSametyarthaH / suSamAdyA suSamaivAdye prathame yasyAH sA duHSamA suSamAduHSametyarthaH / suSamAntA ca suSamaivAnte'vasAne yasyAH sA duHSamAsuSametyarthaH // 37 // paJcamIti / paJcamI paJcAnAM pUraNA / duHSamA duHSameti / jJeyA jJAtavyA / SaSThI SaNNAM pUraNA SaSThI / 'SaT kati katipayAt pthaT' iti pthaT-pratyayaH / atyantaduHSamA ati. duSametyarthaH / dvayoH dvisaMkhyayoH / tayoH utsapiNyavasarpiNyoH / pratyekamapi pRthagapi / SaDbhedAH SaDvikalpAH / uktAH udaahRtaaH||38|| sAgareti / pUrvA suSamasuSamA / sAgaropamakoTonAM catasraH koTayaH-catasraH sAgaropamakoTIkoTayaH- ityarthaH / smRtAH / AgamajJairiti zeSaH / dvitIyA sussmaa| tisraH tisra: saagropmkottiikottyH| tRtIyA ca suSamaduHSamA ca / dve dve sAgaropamakoTIkoTayau / prakIrtitA pratipAditA // 39 // dve caturthI caturNA paraNA caturthI du:ssmaasussmaa| dvAcatvAriMzatA dvAbhyAmadhikayA catvAriMzatA / varSasahasraH varSANAM sahasrANi taiH / parivajitA rhitaa| koTInAM sAgaropamAnAM koTInAM koTisaMkhyAnAm / ekA koTi: ekasAgaropamakoTikoTirityarthaH / parikIrtitA proktA // 40 // paJcamIti / paJcamI paJcamI ca duHSamA / varSANAM saMvatsarANAm / ekaviMzatiH ekAdhikA viMzatiH / sahasrANi dazazatAni / SaSThI atiduHSamA / tAvatpramANava tAvanmAtraM pramANaM yasyAH sA, ekaviMzatisahasravarSANotyarthaH / jinaiH jinezvaraiH / kAlakalAH kAlabhedaH / smRtA jJAtAH11 // 41 // mlecchA iti / karmabhUmiSu karmayukta bhUmiSu / yataH yasmAt / mlecchakhaNDAH / paJca paJcasaMkhyAH / kathyante procyante / katha vAkyaprabandhe laT / khaNDaprabhedena khaNDAnAM vibhAgAnAM prabhedena vikalpena jAtA hai / Upara jo krama diyA gayA hai, vaha avasarpiNIkA haiM, utsapiNIkA isase viparIta haiduSamA-duHSamA, duHSamA, duHSamA-suSamA, suSamA-duHSamA, suSamA aura suSamA-suSamA // 37-38 // suSamA-suSamA, jo sabase pahalI hai, cAra kor3Akor3I sAgarakI hai, dUsarI suSamA tIna kor3Akor3I sAgarakI hai, tIsarI suSamA-du:SamA do koDAkor3I sAgarakI hai, cauthI duHSamA-suSamA bayAlIsa hajAra varSa kama koDAkor3I hai, pAMcavIM duHSamA ikkIsa hajAra varSakI hai aura chaThI duHSamA-duHSamA bhI ikkIsa hajAra varSako hai| isa taraha jina bhagavAnne kAlakI kalAoMkA varNana kiyA hai // 39-41 // cUMki bharata Adi karmabhUmiyoMmeM pAMca mleccha khaNDa hote haiM, 1. ma prikiirtitaa| 2. ma mlecchakhaNDauM / 3. ka kha ga gha mlecchAH khaNDA / 4. za dukSamA dukSameti / 5. za dukSamA atidukSamA / = duHSamAdu.SamA-iti yAvat / 6. za 'dvayo :' iti nopalabhyate / 7. A za asya zlokasya vyAkhyA nAsti / 8. za koTItyarthaH / 6. za duHkSamA / 10. = kAlakalAH kAlabhedAH / 11. = smRtAH jJAtAH / ___, Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH -18,18] AryAH SaTkarmabhedena SoDhA bhedamupAgatAH / te guNasthAnabhedena syuzcaturdazadhA punaH / / 43 / / mithyAsAsAdanadRzau' mizrAviratidarzanau / prdeshvirtstsmaatprmttvirtsttH||44|| syAdapramattaviratastato'pUrvakriyaH smRtaH / anivRttikriyastasmAttataH sUkSmaH prakIrtitaH // 45 // zAntakSINakaSAyau ca sayogaH kevalI smRtH| ayogakavalI ceti guNasthAnAnyanukramam // 46 / / iti mAnuSabhedena kRtA jIvanirUpaNA / sAMprataM devabhedena kurve kiMcitprapaMcanam / / 4 / / caturNikAyabhedena smRtA devaashcturvidhaaH| asurAhikumArAdyA dazadhA teSu bhAvanAH / / 4 / / mlecchAH mlecchamAnavAH / paJcadhA paJcaprakAraiH / parikIrtitAH paribhASitAH // 42 // AryA iti / SaTkarmabhedena SaNNAM karmaNAM kRtyAnAM bhedena vikalpena / AryAH AryakhaNDajAtamanuSyAH / SoDhA SaDbhiH prkaaraiH| bhedaM vikalpam / upAgatAH / punaH pazcAt / guNasthAnaprabhedena guNasthAnaprabhedena guNasthAnAnAM prabhedena vibhAgena / caturdazadhA catardazaprakAraiH / syaH bhaveyaH / ling||43|| mithyeti / mithyAsAsAdanadazI mithyaadssttisaasaadnsmygdRssttii| mizrAviratadarzanau mishrprinnaamysNytsmygdRssttii| tasmAt / pradeza virataH deshsNytH| tataH tasmAt / pramattavirataH pramattasaMyataH // 44 // syAditi / tataH param / apramattavirataH apramattasaMyataH / syAt bhavet / apUrvakriyaH apUrvaguNasthApakaH / smRtaH jJAtaH / tataH tasmAt param / anivRttikriyaH anivRttikaraNaH / tataH param / sUkSmaH sUkSmasAmparAyaH / prakIrtitaH proktaH // 45 // zAnteti / zAntakSINakaSAyo ca upazAntakaSAyakSINakaSAyo c| sayogaH yogasahitaH / kevalI sayogakevalI bhagavAn / ayogakevalI ceti ayogibhagavAn ceti / anukramam anukrameNa / guNasthAnAni caturdazaguNasthAnabhedAH / syuH // 46 // itIti / iti evam / mAnuSabhedena mAnuSANAM bhedena vikalpena / jIvanirUpaNA jIvasya jIvatattvasya nirUpaNA / kRtA vihitaa| sAMpratama idAnIm / devabhedena devAnAM bhedena vikalpena / kiMcita ISat / prapaJca vivaraNam / kurve karomi / laT // 47 // caturNikAyeti / caturNikAyabhedena caturNA nikAyAnAM samUhAnAM bhedena vikalpena / devAH surAH / caturvidhAH catuHprakArAH / smRtA: jnyaataaH| teSu deveSu / asurAhikumArAdyAH asurakumAranAgakumAramukhyAH / bhAvanAH bhavanajAtAH / dazadhA dazabhiH prakAraiH / proktAH // 48 // ataH unake khaNDoMkI dRSTise mleccha manuSya bhI pAMca prakArake kahe gaye haiM / / 42 / / asi Adi chaha karmoMkI dRSTi se Arya manuSya chaha prakArake hote haiM, aura mithyAtva Adi caudaha guNasthAnoMke bhedakI dRSTise caudaha prakArake / / 43 // mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, mizra, avirata samyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, upazAntakaSAya, kSINakaSAya, sayogakevalI aura ayogakevalI-ye kramase caudaha guNasthAna hote haiM // 44-46 // isa prakAra manuSyoMke bhedakI dRSTise jIvoMkA nirUpaNa kiyA, aba devoMke bhedakI dRSTise kucha vistAra pUrvaka jIvoMkA nirUpaNa karate haiM // 47 // nikAyoMke bhedakI dRSTi se deva cAra prakArake hote haiM-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika / inameMse 1. ma vidhau mizrAH / 2. ma kriyAstambhAt / 3. ma zAntatIkSNa / 4. A i nukramAt / 5. A kevalibhagavAn / 6. A visaraNam / 7. = kathitAH / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam kinarAdiprabhedena vyantarAzcASTadhA smRtAH / sUryacandrAdibhedena' jyotiSkAH paMcadhA smRtAH // 49 // vaimAnikA dvidhA proktAH kalpAtItAzca kalpajAH / saudharmAdiSu kalpeSu kalpajAH parikIrtitAH // 50 // navabhaiveyakAdisthAH kalpAtItAH pravarNitAH / sarvArthasiddhiparyantAH samRddhAvadhicakSuSaH // 51 // tatrAsurakumArANAM pramANaM paMcaviMzatiH / dhanUMSi daza cApAni zeSANAM bhavanakSitAm // 52 // dazasaptadhanurmAnA vyantarA' jyotiSAmarAH / saudharmezAnayormAnaM sapta hastA divaukasAm ||13|| sanatkumAramAhendrakalpayoH SaT prakIrtitAH / brahmakApiSThayoH paJca tanmadhmagatayorapi // 54 // 438 kiMnareti / vyantarAzca vyatarAmarAzca / kiMnarAdiprabhedena kiMnarAdInAM prabhedena vibhAgena / aSTadhA aSTabhi: prakAraiH / smRtAH jJAtAH / jyotiSkAH jyotiSkadevAH | sUryacandrAdibhedena sUryacandrama:pramukhAnAM bhedena vikalpena / paJcadhA paJcabhiH prakAraiH / smRtAH jJAtAH ||49 || vaimAnikA iti / vaimAnikAH kalpAmarAH / kalpAtItAzca kalpAtItadevAzca / kalpajAH saudharmAdikalpajanitAH / dvidhA dvAbhyAM prakArAbhyAm / proktAH nigaditAH / saudharmAdiSu saudharmaprabhRtiSu / kalpeSu svargeSu / kalpajA iti / parikIrtitAH proktAH // 50 // naveti / navagraiveyakAdisthAH navagraiveyakAdiSu vimAneSu sthAH sthitAH / sarvArthasiddhiparyantAH sarvArthasiddhireva paryanto'vasAnaM yeSAM te / samRddhAvadhicakSuSaH samRddhaM saMpUrNamavadhirevAvadhijJAnameva cakSuryeSAM te / kalpAtItAH kalpAtItAmarAH / prakIrtitAH proktAH // 51 // tatreti / tatra catuNikAye / bhavanakSitAM bhavanavAsinAm / asurakumArANAm / paJcaviMzatiH paJcabhiradhikA vizatiH paJcaviMzatiH / dhanUMSi cApAni / pramANaM pramitiH / zeSANAm avaziSTAnAm / daza kArmukANi parikIrtitAni // 52 // dazeti / vyantarAH vyantaradevAH / jyotiSAmarAH jyotiSkadevAH / dazasaptadhanurmAnAH daza ca sapta ca tathoktAni dazasaptaghanUMSyeva mAnaM pramANaM yeSAM te syuH / saudharmezAnayoH prathamadvitIyakalpayoH / divaukasAM devAnAm / mAnaM pramANam / sapta hastAH syuH || 53 // sanatkumAreti / sanatkumAramAhendrakalpayoH sanatkumAra kalpamAhendrakalpayoH / SaT SaD hastAH / prakIrtitAH bhASitAH / brahmakApi bhavanavAsI deva dasa prakAra ke hote haiM- asurakumAra, nAgakumAra Adi ||48 || kinnara Adike bhedase vyantara ATha prakArake hote haiM, tathA jyotiSka deva sUrya aura candra Adike bhedase pA~ca prakAra ||49 || vaimAnika deva do prakArake kahe gaye haiM- kalpavAsI aura kalpAtIta / sodharma Adi kalpoM meM rahanevAle deva kalpavAsI kahe jAte haiM // 50 // navagraiveyaka AdimeM sthita deva kalpAtIta kahalAte haiM, jinameM prathama graiveyakase sarvArthasiddhi taka ke deva gine jAte haiM / ina saba - kA avadhijJAna uttarottara prabala hotA hai / yahI jJAna unakA netra hai ||51 // bhavanavAsI deva dasa prakAra ke hote haiM / unameM asura kumAroMke zarIrakI U~cAI paccIsa dhanuSa hai aura zeSa nauke zarIrakI U~cAI dasa dhanuSa // 52 // vyantaroM aura jyotiSka devoMke zarIrakI U~cAI satraha dhanuSa hai / saudharma aura aizAna svargoM meM devoMke zarIrakI U~cAI sAta hAtha ( aratni ) hai ||53 // sanatkumAra aura mAhendra svargoM meM devoMke zarIrakI UMcAI chaha hAtha ( aratni ) hai / brahma, [ 18,49 1. a A i ka kha ga gha sUryAcandrA / 2. a ka kha ga va parivarNitAH / 3. a A i vyantarajyoti / 4. = tiSThantIti navagraiveyakAdisthAH / 5. za yeSAM teSAm / , Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 18, 59 ] aSTAdazaH sargaH catvAraH zukramArabhya hastAH prAgAnatAt smRtAH / zrAnate prANate cApi trayaH sArdhAH pravarNitAH // 55 // AraNAcyutayorhastAstrayaH samanuvarNitAH / satara triSu dvAvardhasaMyutau // 56 // dvAratnI samAmnAtau madhyama vaiyakatraye / ardhena sahito ratnirUrdhva veyakatraye // 57 // graiveyakavimAnebhyaH pare hastapramAH surAH / sAgaropamamutkarSAdAyurbhavanavAsinAm ||58 // adhikaM vyantarANAM tu palyopamamudAhRtam / dazavarSasahasrANi jaghanyamubhayeSvapi // 56 // brahmakApiSTakalpayoH / tanmadhyagatayorapi tayorbrahmakASThikalpayormadhyagato brahmottaralAntavakalpI tayorapi / paJca hastA ityarthaH // 54 // catvAra iti / zukraM zukrakalpam / Arabhya upakramya / AnatAt AnatakalpAt / prAk pUrvam / catuH kalpeSu / catvAraH / hastA: aratnayaH / smRtAH jJAtAH / Anate Anatakalpe / prA prANatakalpe cApi / sArdhAH ardhena sahitAH / trayaH trihastAH / pravaNitAH prakIrtitA // 55 // bharaNeti / AraNAcyutayoH AraNAcyutakalpayoH / trayo hastAH / samanuvarNitAH parikIrtitAH / triSu trisaMkhyeSu / adhoveSu STamAdi - ( ? ) graiveyakeSu / ardhasahitau dalena sahitau / dvo hastau / uktau proktau // 56 // dvAviti / Hararea madhyagraiveyakatraye madhyagraiveyakANAM traye tritaye / dvau ca ( a ) ratnI hastau / samAmnAto kathitI / Urdhvagraiveyakatraye UrdhvagraiveyakANAmuparigraiveyakANAM traye / ardhena dalena / sahitaH yutaH / ratni:- hastaH / proktaH // 57 // yaiveyaketi / graiveyaka vimAnebhyaH graiveyakebhyo vimAnebhyaH / pare agre / pravartamAnAH / surAH devAH / hastapramAH hasta eva pramA pramANaM yeSAM te / bhavanavAsinAM bhavanavAsidevAnAm / AyuH AyuSyam / utkarSAt ' utkRSTAt / sAgaropamaM sAgaropamapramANam ||58 || adhikamiti / vyantarANAM tu vyantaradevAnAM tu / adhikam " utkRSTamAyuH / palyopamaM palyopamapramANam / ( utkRSTamAyuH ) / udAhRtaM proktam / ubhayeSvapi vyantarabhavana 439 brahmottara, lAntava aura kApiSTha svargoMke devoMke zarIrakI U~cAI pAMca hAtha ( aratni ) hai ||54 || zukra, mahAzukra, zatAra aura sahasrAra ina Anatase pahaleke cAra svargo meM devoMke zarIrakI U~cAI cAra hAtha hai / Anata aura prANata svargoM meM devoMke zarIrakI U~cAI sAr3he tIna hAtha ( aratni) hai // 55 // AraNa aura acyuta svargo meM devoMke zarIrakI UMcAI tIna hAtha hai| tInoM adhograiveyakoMmeM devoM ke zarIrakI U~cAI DhAI aratni kahI gaI hai // 56 // tInoM madhyama graiveyako meM devoM ke zarIroMkI U~cAI do aratni mAnI gaI haiM aura tInoM UrdhvaM graiveyakoM meM devoM ke zarIrakI UMcAI Der3ha aratni kahI gaI hai // 57 // graiveyakoMse Upara ke sabhI devoMke zarIrakI U~cAI eka aratni hai / bhavanavAsiyoMkI utkRSTa Ayu eka sAgaropama hai // 58 // vyantara devoMkI utkRSTa Ayu kucha adhika eka palyopama kahI gayI haiM / bhavanavAsI aura vyantara ina 1 1. ma prAgAntAH / 2. a A i "nuvartitAH / 3. ma dvAravannI / 4 = trayo hastAH / 5. A sArdhA : ardhena sahitau dvau hastau / uktau proktau / 6. za AraNetyAdi / 7. A asya zlokasya vyAkhyA nAsti / 8. za rattiH' iti nAsti / 9 prakarSataH / 10. A za 'adhikamiti' iti nAsti / 11. = sAdhikam / 12. za kalpopamaM kalpa pramANam / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam jyotiSka' tu devAnAmadhikaM palyamIritam / palyasyaivASTamo bhAgo jaghanyena prakIrtitaH // 60 // jinaiH sAkSAtkRtAzeSatrijagadvastubhiH smRtam / dvau sAgaropamAvAyuH saudharmaizAnakalpayoH // 61 // sanatkumAra mAhendra kalpayoH sapta kIrtitAH / brahmabrahmottare kalpe dazaiva parivarNitAH // 62 // smRtA lAntavakApiSThakalpayozca caturdaza / tataH zukramahAzukrakalpayoH SoDazoditAH ||63 || aSTAdaza zatAre ca sahasrAre ca saMmatAH / Anate prANate cApi viMzatiH samudIritAH // 64|| zrAraNAcyutakalpe ca dvAviMzatiranusmRtAH / ekaikena tato vRddhiryAvatrizattrayAdhikAH // 65 // 440 [ 18, 60 w 3 vAsiSu / jaghanyaM jaghanyAyuSyam / dazavarSasahasrANi dazAnAM varSANAM sahasrANi / anuvarNitAni // 59 // jyoti - carNAmiti / jyotiSkANAM ca devAnAM jyotiSka devAnAm / adhikam utkRSTAyuSyam / palyaM patyapramANamiti / IritaM proktam / jaghanyena jaghanyarUpeNa / palyasyaiva patyapramANasya / aSTamaH aSTAnAM pUraNaH / bhAgaH aMzaH / prakIrtitaH proktaH ||60 // jinairiti / sAkSAtkRtAzeSatrijagadvastubhiH sAkSAtkRtAni pratyakSIkRtAnyazeSANi samastAni trijagatsu bhuvaneSu vidyamAnAni vastUni yestaiH / jinezvaraH / saudharmezAnakalpayoH prathamadvitIyakalpayoH / AyuH AyuSyam / dvau sAgaropamau sAgaropamapramANAviti / smRtaM jJAtam // 61 // sanatkumAreti / sanatkumAra mAhendra - kalpayoH tRtIyakalpacaturthakalpayoH / sapta saptasAgaropamAH / kIrtitAH nirUpitAH / brahmabrahmottare paJcama (me) SaSThe ca / kalpe svarge darzava dazasAgaropamA eva / parivarNitAH ||62|| smRtA iti / lAntavakApiSThakalpayozca saptamakalpASTamakalpayozca / caturdaza caturdazasAgaropamA iti / smRtAH jJAtAH / tataH pazcAt / zukramahAzukrakalpayoH navamadazamakalpayoH / SoDaza SoDazasAgaropamA iti / udIritA [ uditAH] nigaditAH || 63 // aSTeti / zatAre ca ekAdaze kalpe ca / sahasrAre ca dvAdazakalpe ca aSTAdaza aSTabhiradhikA daza tathoktAH - aSTAdaza sAgaropamAH / 'dvASTAtrayo'nazItau -' iti dvA- ( aSTA - ) Adeza: / saMmatAH abhyupagatA: / Anate Anatakalpe / prANate cApi prANatakalpe cApi / viMzatiH viMzatisAgaropamA iti / samudIritAH nirUpitAH // 64 // AraNeti / AraNAcyutakalpe ca AraNe AraNakalpe acyutakalpe ca antyakalpe ca / dvAviMzatiH dvAviMzatisAgaropamA iti / anusmRtAH sunirUpitAH / tataH param / yAvat yAvat paryantam / trayAdhikAH trayeNAdhikAH, trimiradhikA ityarthaH / donoMkI jaghanya Ayu dasa hajAra varSakI hai // 59 || jyotiSka devoMko utkRSTa Ayu eka palyase kucha adhika kahI gayI hai aura unakI jaghanya Ayu palyakA AThavAM bhAga kahA gayA hai || 60 // tIna lokoMkI sArI vastuoMkA sAkSAtkAra karanevAle bhagavAn jinendrane saudharma aura aizAna svargo meM devoMkI Ayu do sAgaropama batalAI hai // 61 // sanatkumAra aura mAhendra svargoMmeM devoMkI Ayu sAta sAgaropama kahI gayI hai tathA brahma aura brahmottara svargoM meM kevala dasa sAgaropama ||62|| lAntava aura kApiSTha svargoM meM caudaha sAgaropama tathA zukra aura mahAzukra svargo meM solaha sAgaropama Ayu kahI gaI hai / / 63 / / zatAra aura sahasAra meM aThAraha sAgaropama tathA Anata aura prANata meM bIsa sAgarIpama Ayu hai || 64 || AraNa aura acyutameM bAIsa sAgaropana Ayu hai / isa taraha solaha svargIke devoMkI AyukA pramANa batalAyA gayA hai / ina svargo ke Upara nau graiveyakoM, 1. a jyotiSANAM / 2. sAdhikam / 3. A samudIritAH / . Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 - 18, 7.] aSTAdazaH sargaH iti gatyAdibhedena kRtA jIvanirUpaNA / kurve saMpratyajIvasya kiMcidra panirUpaNam // 66 / / dharmAdharmAvathAkAzaM kAlaH pudgala ityapi / ajIvaH paJcadhA zeyo jinAgamavizAradaiH / / 67 / / etAnyeva sajIvAni SaD dravyANi pracakSate / kAlahInAni paJcAstikAyAstAnyeva kIrtitAH // 18 / / jalavanmastyayAnasya tatra yo gatikAraNam / jIvAdInAM padArthAnAM sa dharmaH parivarNitaH // 6 // lokAkAzamabhivyApya' saMsthito mUrtivarjitaH / nityAvasthitisaMyuktaH sarvajJajJAnagocaraH / / 7 / / triMzat triMzatsAgaropamA iti / ekaikena ekaikasAgaropameNa / vRddhiH pravRddhiH / kIrtitA // 65 // itIti / iti evam / gatyAdibhedena gatyAdonA bhedena vikalpena jIvanirUpaNA jiivtttvprruupnnaa| kRtA vihitaa| saMprati idAnIm / ajIvasya ajIvatattvasya / rUpanirUpaNaM rUpasya svarUpasya nirUpaNamanuvarNanam / kiMcit stokam / kurve bruve vidadhAmIti vA // 66 // dharmeti / atha anantaram / ajIvaH ajIvatattvamiti / dharmAdharmo dhrmdrvyaadhrmdrvye| AkAzam AkAzadravyam / kAla: kAladravyam / pudgala iti pudgaladravyamiti / "jinAgamavizAradaiH jinAgame vizAradai. prauDhaiH / paJcadhA pnycprkaaraiH| jJeyaH veditavyaH // 67 // etAnIti / sajIvAni jIvatattvasahitAni / etAnyeva dharmAdharmAdInyeva / Sar3a dravyANIti / pracakSate bruvate / cakSi vyaktAyAM vAci / kAlahInAni kAlena kAladravyeNa hInAni rahitAnyeva / SaD dravyANyeva / paJcAstikAyAH paJcAstikAyA iti / kIrtitAH nirUpitAH // 68 / jalavaditi / tatra pdddrvyss| mastyayAnasya matsyasya mInasya yAnasya gmnsy| jalavata sa lalavata / yaH / jIvAdInAM jIvAdiprabhatInAm / dravyANAm / sa. dharma: dharmapadArtha iti / parivarNitaH nirUpitaH // 69 // loketi / lokAkAzaM loke vartamAnamAkAzaM tathoktam / abhivyApya vyaapyitvaa| saMsthitaH AsthitaH / mUrtivajitaH mUla vajito rahitaH / nityAvasthitisaMyuktaH nityayA avasthityA saMyuktaH shitH| nau anudizoM aura pA~ca paJcottaroMmeM kramazaH eka-eka sAgarako Ayu bar3hatI jAtI hai, jo sarvArthasiddhimeM tetIsa sAgaropama taka hotI :-pahale graiveyaka meM teIsa sAgarakI Ayu hai, isase Uparake graiveyakoMmeM eka-eka sAgarakI Ayu bar3hatI jAto hai| phalataH antima veyakameM ikatIsa sAgarakI Ayu hai| nau anudizoMmeM battIsa sAgarako Ayu hai aura pAMca paJcottaroMmeM tetIsa sAgarakI // 65 / / isa prakAra gati Adike bhedakI dRSTi se jIvakA nirUpaNa kiyaa| aba kucha ajIvake svarUpakA nirUpaNa karatA hU~ // 66 // jaina Agamake vizAradoMke dvArA jAnane yogya ajIva dravya pA~ca prakArake haiM-dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala bhI // 67 / ina pA~ca dravyoM meM jIva dravyako milA diyA jAya to chaha dravya ho jAte haiM, aura inameMse kAla dravya nikAla diyA jAya to pA~ca astikAya ho jAte haiM / / 68 // jisa prakAra machaliyoMke calane meM jala sahAyaka hotA hai, usI prakAra jo jIvoM aura pudgaloMko calanemeM sahAyaka ho-unake gamana meM kAraNa ho, use dharma dravya kahate haiM ( isIko Adhunika vijJAna Ithara kahatA hai ) // 69 // dharma dravya sAre lokAkAzameM vyApta hai, amUrtika hai aura hai nitya / amUrtika honese yaha indriya gocara nahIM 1. amadhivyApya / 2. zatattvarUpaNA / 3. za jIvAgama / 4. za jIvAgame / 5. A aasitH| 56. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 [18, 71 candraprabhacaritam dravyANAM pudgalAdInAmadharmaH sthitikAraNam / lokAbhi'vyApakatvAdidharmo'dharmo'pi dharmavat // 71 / / nityaM vyApakamAkAzamavagA haikalakSaNam / carAcarANi bhUtAni yatrAsaMbAdhamAsate // 72 // dharmAdhamaikajIvAnAmasaMkhyeyAH prakIrtitAH / pradezAH sakalajJAnomAnantapradezakam // 73 // vartanAlakSaNaH kAlaH sa svayaM pariNAminAm / pariNAmopakAreNa padArthAnAM pravartate // 74 // kriyAM dinakarAdInAmudayAstamayAtmikAm / pravihAyAparaH kAlo nAstItyeke pracakSate // 7 // sarvajJajJAnagocaraH sarvajJasya sarvavedino jJAnasya kevalajJAnasya gocaro viSaya iti proktaH // 70 // dravyANAmiti / adharmaH adharmadravyama / pudgalAdInAM pudagalaprabhutInAm / dravyANAM dravyarUpANAm / sthitikAraNaM sthiteH kAraNam / dharmavat dharmadravyavat / adharmo'pi adharmadravyamapi / lokAbhivyApakatvAdidharmaH lokAbhivyApakatvAdidharmoM yasya sa iti / nigaditaH / / 71 / / nityamiti / yatra carAcarANi sthAvarajaGgamAni / bhUtAni bhUtadravyANi / asaMbAdham / Asate tiSThanti / nityaM sthirarUpam / vyApakaM vyApakarUpam / avagAhaikalakSaNam avagAha eva eka mukhya lakSaNaM yasya tat / AkAzam AkAzadravyamiti / prakIrtitam // 72 // dharmeti / sakalajJAnaH kevalajJAnayutaH / dharmAdharmekajovAnAM dharmadravyasyAdharmadravyasyakajIvasya ca / asaMkhyeyAH saMkhyAtumayogyAH / pradezAH / prakIrtitAH nirUpitAH / vyoma AkAzam / anantapradezakam anantA niravasAnAH pradezA yasya tat / proktam // 73 // vataneti vartanAlakSaNaH vartanaiva pariNAma eva lakSaNamasAdhAraNasvarUpaM yasya sH| kAlaH kAladravyam / svayaM pariNAminAM svayameva pariNAminAM pariNAmasahitAnAm / padArthAnAM dravyANAm / pariNAmopakAreNa pariNAmasya pariNamanasyopakAreNopagrAhakeNa / pravartate tiSThati / vRtUI vartane laT // 74 // kriyAmiti / dinakarAdInAM sUryaprabhRtInAm / udayAstamayAtmikAm / udayAstamayAvevAtmA svarUpaM yasyAH tAm / kriyAM kRtyAm (?) / pravihAya parityajya / aparaH anyaH / kAlaH kAladravyam / nAstIti na vidyata iti / kecit / pracakSate bruvanti / cakSi vyaktAyAM hai, sarvajJake jJAnakA gocara (viSaya) hai // 70 // pudgala Adi dravyoMkI sthitimeM jo dravya kAraNa hai, use adharma dravya kahate haiM / yaha adharma dravya bho dharma dravyako taraha sAre lokAkAzameM vyApta hai, amUrtika hai aura hai nity||71|| AkAza nitya aura vyApaka hai / jIva Adi samasta dravyoMko avagAhana denA, usakA lakSaNa hai| usameM jaGgama-trasa aura sthAvara sabhI jIva binA kisI bAdhAke rahA karate haiM // 72 // sarvajJa bhagavAnane dharma, adharma aura eka jIvake asaMkhyeya pradeza batalAye haiM / AkAzake ananta pradeza hote haiM // 73 // vartanA jisakA lakSaNa hai vaha nizcaya kAla hai / vaha svayaM pariNamanazIla padArthoM ke pariNamanameM kAraNa hai| pariNamana karAnA usakA upakAra hai, jisake nimittase dUsaroMke pariNamana karAnemeM pravRtta hotA hai // 74 // sUrya Adiko udaya evaM asta Adi kriyAoM ko chor3akara aura koI kAla dravya nahIM hai, yaha kucha loga kahate 1. ka kha ga gha ma loke'bhi / 2. ma pradarzakam / 3. = saMkhyAtumazakyAH / 4. zaraNarUpaM / 5. = upagraheNa / 6. bhA vRtUn / 7. eSa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu sarvAsvapi degmayAdikAm' ityeva smuplbhyte| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 -18, 79] aSTAdazaH sargaH tanna yuktaM kriyAyAM hi loke kAla iti dhvaniH / pravRtto gauNavRttyaiva vAhIka iva godhvaniH // 76 / / na ca mukhyAhate gauNakalpanA narasiMhavat / tasmAd dravyasvabhAvo'nyo mukhyaH kAlo'sti kazcana // 77 / / rUpagandharasasparzazabdavAn pudgalaH smRtH| aNuskandhaprabhedena dvisvabhAvatayA sthitH||8|| pRthivyAdisvarUpeNa sthUlasUkSmAdibhedataH / chAyAtapAdirUpeNa bahudhA sa vibhidyate // 76 / / vAci laT // 75 / / taditi / tat udayAdi / yuktaM yuktiyuktam / na na bhavati / loke bhuvane / kriyAyAM / (?) | kAla iti kAladravyamiti / dhvaniH zabdaH / vAhake bhaarvaahke| godhvaniH gauH iti zabda iva / gauNavRttyaiva gauNavartanenaiva / pravRttaH sthitaH // 76 // neti / na ca mukhyAd Rte mukhyaM padArtha vinA / narasiMhavat narasiMha iva / gauNakalvanA gauNasya kRlpanA bhavitumarhati / yathA asAdhAraNaM parAkramaguNaM dRSTvA naraH siMhatvenopacaryate-naro narasiMhatvena vyavahriyate / paraM parAkramavantaM vAstavika siMhaM vinA narasiMha iti gauNaprayogo'saMbhava eva / tasmAt tasmAt kAraNAt / dravyasvabhAvaH dravyasvabhAvopetaH / kazcana kazcit / anyaH kriyAmAtratvena svIkRtavyavahArakAlAdu bhinnaH / mukhyaH kAla: nishcykaalH| asti vartate / 'kalyate jJAyate nizcIyate saGkhyAyate samayAdibhiH paryAyamakhyaH kAlo nirNIyate yaH sa kAlaH / // 77 // rUpeti / rUpagandharasasparzazabdavAn rUpeNa gandhena rasena sparzana zabdena ca yuktaH / pudgala: pudgaladravyamiti / smRtaH jJAtaH / aNuskandhaprabhedena aNUnAM sUkSmANAM skandhAnAM sthUlAnAM prabhedena vikalpena / dvisvabhAvatayA dviruuptyaa| sthitaH pravRttaH // 78 // pRthivyAdIti / saH pudgalaH / sthUlasUkSmAdibhedataH sthalAdInAM bAdarAdInAM sUkSmAdInAM bhedato vikalpAt / pRthivyAdisvarUpeNa pRthivyAdInAm, Adizabdena aptejovAyvAdInAM svarUpeNa svbhaaven| chAyAtapAdihaiM // 75 // unakA yaha kathana ThIka nahIM; kyoMki udaya Adi kriyAoMke honepara loka meM jo 'kAla' vyavahAra hotA hai, vaha gauNa rUpase hI ( lakSaNAse hI ) pravRtta huA hai| jaise vAhIkameM lakSaNAse 'baila' kA vyavahAra hotA hai| vAhIka-hala calAnevAlA manuSya, manuSya hai aura baila, baila hai, donoMmeM atyanta bheda hai, para baila meM jo jar3atA aura mandatA hotI hai, vahI hala calAnevAlemeM bhI yadi ho to use bhI loga gauNa rUpa (lakSaNA yA upacAra) se baila kaha diyA karate haiM / isI taraha nizcayakAla eka pRthak padArtha hai aura sUryake udaya AdikI kriyAe~ pRthak, phira bhI ina kriyAoMmeM jo 'kAla' vyavahAra hotA hai vaha gauNa hai // 76 // aura mukhyake binA gauNa vyavahArakI kalpanA hI nahIM ho sktii| siMhake binA manuSya meM narasiMhakA vyavahAra nahIM ho sakatA / siMha parAkramI hotA hai / yadi koI manuSya bhI parAkramI ho to usameM bhI 'siMha' kA vyavahAra hone lagatA hai| ataeva kAla nAmaka koI mukhya padArtha avazya hai, jo udaya AdimeM honevAle vyavahAra kAlase bhinna hai; kyoMki usameM dravyakA lakSaNa ghaTita hotA hai // 77 // jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza ho, use pudgala kahate haiM, aura vaha aNu evaM skandhake bhedase do prakArakA hai / usameM pUraNa aura galanakA svabhAva pAyA jAtA hai, isIlie to vaha pudgala kahalAtA hai, aura isIlie usameM aNu aura skandha bheda ghaTita ho jAte haiM // 78 // sthUla aura sUkSma Adi bhedoMkI dRSTise vaha pudgala pRthivI Adike rUpameM yA chAyA evaM Atapa Adike rUpa 1. a kasya na / 2. ma zabdavAH / 3. = kathanam / 4. = lakSaNayaiva / 5. A za asya zlokasya vyAkhyA noplbhyte| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 candraprabhacaritam [18, 80 - zarorendriyarUpeNa praannaapaanaadipryyH| prANinAmupakArAya sa sarveSAM pravartate // 8 // vibhaktamityajIvasya rUpamAgamavarNitam / saMpratyAsravatattvasya kiMcidra paM nirUpyate / / 81 // karmaNAmAgamadvAramAnavaM saMpracakSate / sa kAyavAGmanaHkarmayogatvena vyavasthitaH / / 2 / / zubhaH puNyasya pApasya viparItaH prkiirtitH| sakaSAyo'kaSAyazca tasya dvau svAminI smRtau / / 83 // ttraasaadnmaatsrygurunihnvnaadyH| zAnAvRtihagAvRtyorAsravatvena varNitAH / / 4 / / rUpeNa chAyAtapAdInAma, Adizabdena udyotAdInAM rUpeNa svabhAvena / bahudhA bahubhiH prkaaraiH| vibhidyate vikalpyate / bhidRra vidAraNe karmaNi laT // 79 // zarIreti / saH pudgalaH / zarIrendriyarUpeNa zarIrANAM dehAnAmindriyANAM ca rUpeNa svarUpeNa / prANApAnAdiparyayaiH prANApAnAdibhirucchvAsanizvAsAdibhi: paryayaiH pariNAmaH / sarveSAM samastAnAm / prANinAM jIvAnAm / upakArAya upakRtaye / pravartate Aste / vRtUG vartane laT // 8 // vibhaktamiti / AgamavaNitama Agamena jinAgamena vaNitaM proktam / ajIvasya ajIvadravyasya / rUpaM svarUpam / iti uktaprakAreNa / vibhaktaM vibhAgena praNItam / saMprati idAnIm / Asavatattvasya AsavapadArthasya / rUpaM svarUpam / kiJcit ISat / nirUpyate prakIrtyate / rUpa rUpakriyAyAM karmaNi laT // 81 // karmeti / karmaNAM jJAnAvaraNAdInAm / AgamanadvAram Agamanasya dvAram / Asavam / saMpracakSate pratipAdayanti / saH Asava. / kAyavAGmanaHkarmayogatvena kAyazca vAka ca manazca kAyavAGamanAMsi teSAM karma kAyavAGamanaskarma, kAyavAimanaskarmayogaH, tasya bhAvaH tena / vyvsthitH| 'kAyavAGmanaskarma yogaH' iti vacanAt // 82 // zubha iti / zubhaH prazastAsavaH / puNyasya zubhakarmAsavasya / viparItaH azubhAsravaH / pApasya azubhakarmAsavasya / iti prakIrtitaH prarUpitaH / saH sAmparAya (yi) ka jIvaH / tasya Asavasya / kaSAyaH krodhAdi sahitaH [ sakaSAyaH ] / akaSAyaH krodhAdirahitaH iti / [ tasya ] / dvau dvisaMkhyau / svAminI kartArau / smRtau jJAtau // 83 // tatreti / tatra Asave / AsAdanamAtsaryagurunihnavAdayaH AsAdanaM jJAnavatsu vinayAbhAvaH tacca, mAtsayaM teSu matsaratvaM tacca, gurunihnavo guruSu nahApuruSeSu nihnavo'palApaH sa ca tathoktA AsAdanamAtsaryagurunihnavA Adako yeSAM te| jJAnAvRtidRgAvRttyoH jnyaanaavrnndrshnaavrnnyoH| Asavatvena Agamatvena / vaNitaH nirUpitaH // 84 // meM nAnA prakArase vibhakta ho jAtA hai // 79 // zarIra, indriya aura zvAsocchvAsa Adike rUpameM vaha pudgala sabhI prANiyoMke upakArameM lagA huA hai / / 80 // isa prakArase ajIva tattvake bhedoM aura unake svarUpakA AgamAnusAra varNana kiyA, aba thor3A-sA Asava tattvakA nirUpaNa kiyA jA rahA hai // 81 // karmo ke Aneke dvArako Asava kahate haiM, vaha mana, vacana aura kAyakI caMcalatA ( yoga ) se hotA hai // 82 // zubha yoga puNyAsavakA aura azubha yoga pApAsavakA kAraNa hai / usa AsUvake svAmI do haiM-(1) sakaSAya jIva aura (2) akaSAya jova / sakaSAya jIvoMke sAmparAyika AsUva hotA hai aura akaSAya jIvoMke IryApatha Asva hotA hai // 83 // AsAdana, mAtsarya aura gurukA nAma chipAnA Adi, jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake Asabake kAraNa 1. ma virakta / 2. A za asya zlokasya vyAkhyA nAsti / 3. = krodhaadikssaayshitH| 4. - Asravasya / 5. = Adau / , Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 .. 18, 90] aSTAdazaH sargaH paridevanasaMtApazokAkrandavadhAdayaH / asAtavedanIyasya karmaNaH samanusmRtAH // 8 // sarAgasaMyamo dAnaM zaucaM kSAntyanukampane / ityevamAdayo jJeyAH sAtavedyasya karmaNaH // 86 // kevalizrutadharmANAM devasya ca gaNasya ca / avarNavadanaM dRSTimohanIyasya kIrtitam / / 87|| yaH kaSAyodayAttIvaH pariNAmaH prajAyate / cAritramohanIyasya karmaNaH so'nuvarNitaH // 88 / / nArakasyAyuSo zeyo bahvArambhaparigrahaH mAyA bahuvidhAkArA taiyagyonasya kIrtitAH / / 8 / / mAnuSasyAvagantavyaH svalpArambhaparigrahaH / sarAgasaMyamatvAdi devasya parivarNitam // 10 // paridevaneti / paridevanasaMtApazokAkrandavadhAdayaH paridevanaM vipralApaH tacca, saMtApaH pazcAttApaH sa ca, zoko duHkhaM sa ca, Akranda AkrozaH sa ca, vadhaH prANyaparopaNaM sa ca, tathoktAH paridevana saMtApazokAkrandavadhAH te Adayo yeSAM te / asAtavedanIyasya asAtavedanIyAkhyasya krmnnH| AsavA iti / samanusmRtAH samyagjJAtAH // 85 // sarAgeti / sarAgasaMyamaH sarAgo rAgasahitaH saMyamazcAritram / dAnaM lobhaabhaavH| zaucaM krodhAdyabhAvaH / kSAntyanukampane kSAntiH kSamA sA ca anukampanaM prANidayA tazca tathokte / ityevamAdayaH evaMprabhRtayaH / sAtavedyasya sAtavedanIyAkhyasya karmaNaH / AsatrA: / jJeyAH // 86 // kevalIti / kevalizrutadharmANAM kevalI arhatparameSThI zrutaM ta-praNItAgamo dharmo ratnatrayasvarUpaH teSAm / devasya caturNikAyAmarasamUhasya / gaNasya catuHsaGghasya / avarNavAdanam' avarNasya nindAyA vAdanaM vacanam / kevalinaH kavalAhAratvam / zrutasya hiMsApratipAdanam / dharmasya dayAvilopanam / devasya / / 87 // ya iti / kaSAyodayAt kaSAyasya krodhAdisvabhAvasyodayAd vipAkAt / yaH / tIvaH krUraH / pariNAmaH pariNatiH / prajAyate samutpadyate / janaiG prAdurbhAve / saH pariNAmaH / cAritramohanIyasya cAritramohasya / karmaNa. karmaparIta pudgalasya / anuvarNitaH Asavatvena varNitaH // 88 // nArakasyeti / bahvArambhaparigrahaH bahunA bahutvenArambheNa pApavyApAreNa yuktaH parigrahaH / nArakasya narakasaMbandhasya / AyuSaH AyuSyasya / jJeyaH Asava iti jJAtavyaH / bahuvidhAkArA bahuvidhenAkAreNa yuktaaH| mAyAH mAyAkaSAyAH / tairyagyonasya tiryagjanmanaH / kIrtitAH Asavatvena nirUpitAH / / 89 // mAnuSasyeti / a[sva]lpArambhaparigrahaH a[svalpena stokenArambheNa yuktaH parigraha. kSetrAdiparigrahaH / mAnuSasya manuSyAyuSyasya / avagantavyaH Asava ityavagantavyo jJAtavyaH / sarAgasaMyamatvAdi sarAgasaMyamatvAdi cAritratvAdi / devasya devAyuSyasya / parivaNitaM prarUpitam haiM // 84 // paridevana, santApa, zoka, Akrandana aura vadha Adi asAtAvedanIya karmake Asavake kAraNa haiM / / 85 // sarAga saMyama, dAna, zauca-lobhakA parityAga, kSAnti-kSamA aura anukampA Adi sAtAvedanIya karmake AsUvake kAraNa haiM // 86 // kevalI, zruta, dharma, deva aura saGghakA avarNavAda karanA ( jhUThe doSa lagAnA ) darzana mohanIya karmake Asavake kAraNa haiM // 87 / / kaSAyake udayase jo tIvra pariNAma hotA hai, vaha cAritramohanIya karmake AsavakA kAraNa hai // 88 // bahuta Arambha aura bahuta parigraha narakAyuke Asvake kAraNa haiN| nAnA prakArakI mAyA tiryagyonike AsavakA kAraNa hai // 89 // thor3A Arambha aura thor3A parigraha manuSyAyuke AsUvakA 1. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'avarNavadanaM' ityeva dRzyate / 2. = madyamAMsopasevanAdyAghoSaNam / gaNasya ca caturvidhasaGghasya ca zUdratvAzucitvAdyAvirbhAvanam / dRSTimohanIyasya darzanamohanIyasya / kIrtitaM prati. pAditam / Asravahetunvena-iti zeSaH / 3. = karmapariNata / 4. = narakasaMbandhinaH / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 candrapramacaritam [18,91 visaMvAdanamatyantayogavakratvamityapi / nAmno'zubhasya vizeyaM viparItaM zubhasya ca / / 6 / / vizeyAstIrthakRnnAmno dRkzuddhayAdyAzca SoDaza / svaprazaMsAnyanindAdi nIcairgotrasya varNitam // 12 // svanindAnyaprazaMsAdiruccaigotrasya gamyatAm / dAnAdivighnakaraNamantarAyasya kIrtitam / / 93 / / ityAsravapadArthasya tattvaM samupavarNitam / adhunA bandhatattvasya svarUpaM vyAkariSyate // 14 // asamyagdarzanaM yogA viratezca viparyayaH / pramAdAzca kaSAyAzca paJca bandhasya hetavaH // 15 // // 90 // visaMvAdanamiti / visaMvAdanam anyathApravartanam / atyantayogavakratvam atyantaM yogAnAM manovAvakAyavyApArANAM vakratvaM kauTilyama / ityapi evamapi / azabhasya aprazastasya / nAmna: naamkrmnnH| vijJayam AsravaNamiti vijJeyam / viparItam / avisaMvAdanaM yogasaralatvaM ca / zubhasya prazastanAmakarmaNaH / Asava iti jJeyaH / / 91 / / vijJeyA iti / dRkzuddhayAdyAzca darzanazuddhayAdayaH / SoDaza SoDazabhAvanAH / tIrthakRnnAmnaH tIrthakRnnAmakarmaNaH / vijJayAH AsavA iti vijJeyA jJAtavyAH / svaprazaMsAnyanindAdi svasya AtmanaH // 92 / / (svanindeti / svanindAnyaprazaMsAdiH svasyAtmano nindA doSakIrtanamanyasya prazaMsA guNakIrtanaM ca tatprabhRti / uccairgotrasya uccagotrAbhidhasya karmaNaH / gamyatAma AsravahetRtvena jJAyatAma / ) dAnAdivighnakaraNaM dAnAdInAm Adipadena lAbhabhogAdigrahaNaM,vighnakaraNaM vighnasya pratyahasya karaNaM vidhAnam / antarAyasya antraaykrmnnH| kIrtitaM prarUpitam // 93 / / itiiti| iti evm| AsavapadArthasya Asavasya padArthasyA tattvaM svarUpam / samupavaNitaM kIrtitam / adhunA idAnIm / bandhatattvasya bandhapadArthasya / svarUpaM lakSaNam / vyAkariSyate vyAkhyAsyate / DukRJ karaNe luT // 94 / / asamyagiti / asamyagdarzanaM paJcavidhamithyAtvam / yogAH kAyavAGmanoyogAH / viratezca cAritrasya / viparyayaH nAzaH / pramAdAzca rAjakathAdipaJcadazapramAdAH / kaSAyAzca krodhAdicatuSkaSAyAzca / paJca pnycvidhaaH| kAraNa hai / sarAgasaMyama Adi devAyuke Asvake kAraNa haiM // 90 // visaMvAda aura yogoMkI atyadhika vakratA azubhanAma karmake Asavake kAraNa haiM tathA avisaMvAda evaM yogoMkI atyadhika saralatA zubhanAma karmake AsUvake kAraNa haiM // 11 // darzana vizuddhi Adi solaha bhAvanAeM tIrthaGkara nAma karmake AsUvameM kAraNa haiM / apanI prazaMsA, aura, auroMkI nindA Adi nIcagotrake AsUvake kAraNa haiM // 12 // apanI nindA aura dUsaroMkI prazaMsA karanA uccagotrake Asabake kAraNa haiM / dAna AdimeM vighna karanA antarAya karmake AsUvameM kAraNa hai / / 93 // isa prakArase AsUvake svarUpakA nirUpaNa kiyA, aba bandhanAmaka tattvake svarUpakA nirUpaNa kiyA jA rahA hai-||94|| mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca bandhake kAraNa haiM // 15 // 1. a A i ka kha ga gha kiirtitaaH| 2. ma vrnnitm| 3. a yogo viratezca, ma yogAviratezca / 4. prazaMsA zlAghA, anyasya parasya nindAdi dosskthnaadikm| nocairgotrasya niicgotrsy| vaNitama Asravahetutvena kIrtitam / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 -18, 6..] aSTAdazaH sargaH sakaSAyatayA jantoH karmayogyanirantaram / pudgalaiH saha saMbandho bandha ityabhidhIyate // 66 / / vibhedAtprakRtisthityoranubhAgapradezayoH / jinAgamanadI snAtairvijJeyaH sa caturvidhaH // 67|| zAnadRSTayAvRtI vedyaM mohanIyAyuSI tthaa| nAmagotrAntarAyAzcetyaSTau prakRtayaH smRtAH // 18 // bhedAH paJca nava dvau ca viMzatizcASTasaMyutAH / caturdvicatvAriMzad dvau paJca tAsAmanukramam / / 99 / / jnyaanaavRtihgaavRtyorvedniiyaantraayyoH| sAgaropamakoTInAM koTayastriMzatparA sthitiH // 100 / bandhasya / hetavaH kAraNAni / syuH bhaveyuH / / 95 / sakaSAyeti / jIvasya saMsArijIvasya / sakaSAyatayA krodhAdikaSAyayuktatayA / karmayogyaiH karmaNAM yogyarucitaiH / pudgalaH pudgalaparamANubhiH / saha sAkam / nirantaraM satatam / saMbandhaH saMyogaH / bandha iti bandhapadArtha iti / abhidhIyate nigadyate / DudhAJ dhAraNe ca karmaNi laT // 16 // vibhedAditi / jinAgamanadIsnAtai. jinAgama eva jinazAsanameva nadI taraGgiNI tasyAM snAtaiH snAnaM kRtaiH ( niSNAtaiH ) muniishvrH| prakRtisthityoH prakRtibandhasthitibandhayoH / anubhAgapradezayoH anubhAgabandhapradeza (bandha) yozca / vibhedAt vikalpAt / saH bandhaH / caturvidhaH catvAro vidhAH prakArA yasya saH / iti vijJayaH veditavyaH // 97 // jJAneti / jJAnadRSTayAvRtI jJAnadRSTayonidarzanayorAvRtI AvaraNe / vedyaM vedanIyam / mohanIyAyuSI mohniiyaayussykrmnnii| tathA tena prakAreNa / nAmagotrAntarAyAzca nAmakarma-gotrakarma-antarAyakarmANi ca / iti evam / aSTau aSTasaMkhyAH / prakRtayaH prakRtaya iti / smRtAH jJAtAH // 98 // bhedA iti / paJca, nava, dvI ca, aSTasaMyutA aSTabhiH saMyutA sahitA viMzatizca, catudvicatvAriMzadvAH (?) catvArazca (di) catvAriMzacca dvo ca caturdvicatvAriMzadvAH (?), paJca / tAsAM prakRtInAm / anukramam / bhedAH vikalpAH / syuH| jJAnAvaraNI. yasya paJca bhedAH / darzanAvaraNIyasga nava bhedAH / vedanIyasya dvau bhedau / mohanIyasya aSTAviMzatibhedAH / Ayu. Syasya caturbhedAH / nAmakarmaNaH dvAcatvAriMzadbhedAH / gotrasya dvau bhedo| antarAyasya paJca bhedA ityarthaH // 19 // jJAneti / jJAnAvRtidagAvRtyoH jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyayoH / vedanoyAntarAyayoH vedanIyakarmAntarAyakarmaNoH / parA prakRSTA / sthitiH sthitibandhaH / sAgaropamakoTInAM sAgaropamANAM koTayaH tAsAm / triMzat triMzatsaMkhyAH sakaSAya honeke kAraNa jIvakA karmayogya pudgaloMse jo sambandha hotA hai, use bandha kahate haiM // 16 // prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandhake bhedase jaina Agamake niSNAta vidvAnoM ne bandha cAra prakArakA batalAyA hai, jo sabhIke lie jAnane yogya hai // 67 // jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya-ye ATha prakRtibandhake bheda haiM // 98 / / ina jJAnAvaraNa Adi AThoM karmoMke kramase (1) pAMca, (2) nau, (3) do, (4) aTThAIsa, (5) cAra, (6) bayAlIsa, (7) do aura (8) pAMca bheda haiM-jJAnAvaraNake pAMca, darzanAvaraNake nau, vedanIyake do, mohanIyake aTThAIsa, Ayuke cAra, nAmake bayAlIsa, gotrake do aura antarAyake pA~ca // 99 // jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya ina cAra kamoM kI 1. ma nadIsnAnaH / 2. za 'bhaveyuH' iti nAsti / 3. A DudAn / 4. za 'prakRtayaH' iti nAsti / 5. eSa TIkAzraya. pAThaH, pratiSu tu 'catvAriMzad dvau' ityevAvalokyate / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 [ 18, 101 candrapramacaritam saptatirmohanIyasya viMzatirnAmagotrayoH / AyuSazca trayastriMzatsAgaropamasaMmitAH // 101 / / muhUrtA vedanIyasya dvAdazaivAparA sthitiH / syAnAmagotrayoraSTau zeSAzcAntarmuhUrtakAH // 102 / / karmaNAM yo vipAkastu bhavakSetrAdyapekSayA / so'nubhAgaH samAmnAto jinaH kevalalocanaiH // 103 / / yogabhedAdanantA ye pradezAH karmaNaH sthitaaH| sarveSvAtmapradezeSu sa pradeza iti smRtaH // 104 // evameSa caturbhedabhinno bandho nirUpitaH / saMvarasyAdhunA rUpaM kiMcidudyotayiSyate / / 105 / / koTayaH' prayutapramAH / syuH // 100 // saptati riti / mohanIyasya mohanaM yakarmaNaH / saptatiH saptatikoTi-koTisAgaropamAH / nAmagotrayo. nAmagotrakarmaNoH / viMzatiH vishtikotti-kottisaagropmaaH| AyuSastu AyuSya. karmaNaH / sAgaropamapramitA sAgaropamaiH pramitA sNmitaa| trayastrizat tribhiradhikA triMzat / 'dvASTAtraya-' ityAdinA trayas-AdezaH // 101 // muhUrtA iti / vedanIyasya vedniiykrmnnH| dvAdazaiva dvAbhyAmadhikA daza dvAdazaiva / muhUrtAH muhUrtapramANA / aparA jghnyaa| sthitiH sthitibandhaH / nAmagotrayoH nAbhagotrakarmaNoH / aSTau muhuurtaaH| zeSAH prakRtayastu / antarmuhUrtakA: antarmuhUrtasahitAH // 102 / karmaNAmiti / bhavakSetrAdyapekSayA bhavasya narakAdInAM bhavasya kSetrAdInAM narakAdikSetrAdInAmapekSayA vivakSayA, Adizabdena kAlabhAvadravyANi grAhyANi / yaH / karmaNAM jJAnAvaraNAdInAm / vipAkaH prinntiH| saH phlaadaanprinnaamH| kevalalocanaiH kevalameva kevalajJAnameva locanaM yeSAM taiH / jinaiH jinezvarairahadbhiH / anubhAgaH anubhAgabandhaH / samAmnAtaH nirUpitaH // 103 / / yogeti / yogabhedAt kAyavAGmanoyogAnAM bhedAd vikalpAt / karmaNaH jJAnAvaraNAdeH / sarveSu sklessu| AtmapradeSa Atmano jIvasya pradezeSa / ye| anantAH anantaparimANAH / pradezAH / sthitA: aasitaaH| saH pradeza iti pradezabandha iti / smRtaH jJAta : // 104 / evamiti / evaM prakAreNa / caturbhedabhinnaH catubhirbhadaibhinno yuktaH / eSaH ayam / bandhaH bandhapadArthaH / nirUpitaH prakIrtitaH / adhunA idAnIm / saMvarasya saMvarapadArthasya / rUpaM utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTI sAgara pramANa hai / / 109 // mohanIya karmakI utkRSTa sthiti sattara koDAkor3I sAgara pramANa hai, nAma aura gotra ina do karmoM kI bIsa-bIsa kor3A-kor3I sAgara pramANa hai aura AyukarmakI utkRSTa sthiti tetIsa sAgara pramANa hai // 101 // vedanIya karmako jaghanya sthiti bAraha muhUrta hai; nAma aura gotra karmakI jaghanya sthiti ATha muhUrta hai aura zeSa karmo ko jaghanya sthiti antarmuhUrta hai // 102 // bhava aura kSetra Adi (dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ) kI apekSAse karmo ke vipAkako anubhAva bandha jAnanA cAhie / kevalajJAnI bhagavAn jinendradevane aisA nirUpaNa kiyA hai // 103 // yogoMkI vizeSatAke anusAra AtmAke sabhI pradezoMmeM prati samaya jo karmo ke anantapradeza Akara sthita hote haiM, isIko pradezabandha kahate haiM // 104 // isa prakAra cAra bhedoMmeM vibhakta bandhakA 1. za 'koTayaH' iti nAsti / 2. za yutprmaaH| 3. A AyuSasya, mUlapratiSu ca AyuSazca / 4. mUlapratiSu tu saMmitAH / 5. za muhUrtAH, mudritaprato tu muhUrtakam / 6. eSa TIkAzraya pAThaH, pratiSu tu 'anubhAvaH' samupalabhyate / 7. za 'AsitA.' iti nopalabhyate / . Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 18, 110 ] aSTAdazaH sargaH zrasravasya nirodho yaH saMvaraH sa nigadyate / karma saMkriyate yenetyevaM vyutpattisaMzrayAt // 106 // cAritraguptyanuprekSAparISahajayAdasau / dazalakSaNadharmAcca samitibhyazca jAyate // 107 // iti saMvaratattvasya rUpaM saMkSipya kIrtitam / idAnIM kriyate kiMcinnirjarAyA nirUpaNam // 108 // yathAkAlakRtA kAcidupakramakRtAparA / nirjarA dvividhA jJeyA karmakSapaNalakSaNA // 106 // yA karmabhuktiH zvabhrAdau sA yathAkAlajA smRtA / tapasA nirjarA yA tu sA copakramanirjarA // 110 // 1 svarUpam / kiMcit stokam / udyotayiSyate prakAzayiSyate / dyuti dIptau NijantAllaT // 105 // Asravasyeti / Asavasya karmaNAmAsavasya / yaH / nirodhaH nivAraNam / saMvara iti saMvarapadArtha iti / nigadyate / gada vyaktAyAM vAci karmaNi laT / anena etena / karma jJAnAvaraNAdi / saMvriyate nirudhyate / iti evaM prakAreNa / vyutpattisaMzrayAt vyutpatternirukteH saMzrayAt AzrayAt // 106 // cAritreti / asau saMvaraH / cAritraguptyanuprekSAparISahajayAt cAritraM trayodazavidhaM tacca, guptiryataH saMsArakAraNAdAtmano gopanaM guptiH sA ca, anuprekSA zarIrAdInAM svabhAvAnucintanamanuprekSA sA ca parISahajayAt parISahANAM kSutpipAsAdInAM jayo vijayaH sa ca tathoktAH teSAM samAhAraH cAritraguptyanuprekSAparISahajayaM tasmAt / dazalakSaNadharmAcca dazalakSaNAnyasAdhAraNasvarUpANi yasya tasmAt dharmAt iSTasthAne dharaNarUpAt / samitibhyazca prANipIDAparihArapariNatiH samitiH, paJca samitayaH tAbhyazca / jAyate samutpadyate / laT // 107 // itIti / iti uktaprakAreNa / saMvaratattvasya saMvarapadArthasya / rUpaM svarUpam / saMkSipya samasya / kIrtitaM proktam / idAnIm adhunA / nirjarAyAH nirjarApadArthasya / nirUpaNam anuvarNanam / kiMcit ISat / kriyate vidhIyate / karmaNi laT // 108 // yatheti / tAvat' / yathAkAlakRtA yathAkAlaM kAlamanatikramya kRtA vihitA / aparA anyA / upakramakRtA upakrameNa kRtA vihitA / karmakSapaNalakSaNA karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM kSapaNaM vinAzaH tadeva lakSaNaM svarUpaM yasyAH sA / nirjarA nirjarApadArthaH / dvividhA dviprakArAdvau vidha prakArau yasyAH sA / jJeyA veditavyA // 109 // yeti / zvabhrAdo narakAdigatyAm / karmabhuktiH karmaNAM bhuktiranubhavanA jJAyate / yA nirjarA / sA yathAkAlajA kAlamanatikramya janitA iti / smRtA jJAtA / yA tu / nirUpaNa kiyA, aba thor3A saMvarake svarUpapara prakAza DAlA jA rahA hai || 105 || AsUvake nirodhako saMvara kahate haiM / AnevAle karmoM kA jisake dvArA saMvaraNa ho-- nirodha ho, use saMvara kahate haiM--'karma saMvriyate yena sa saMvaraH' yaha saMvarakI vyutpatti hai / isI vyutpatti ke AdhArapara ukta artha kiyA gayA hai // 106 // yaha saMvara, cAritra, gupti, anuprekSA, parISahajaya, dazalakSaNadharma aura samitiyoMse hotA hai // 107 // isa prakAra saMkSepameM saMvaratattvakA svarUpa kahA, aba thor3A nirjarAkA nirUpaNa kiyA jA rahA hai || 108 || pahale baMdhe hue karmoMkA aMzataH kSapaNa honA - jhar3anA nirjarAkA lakSaNa hai, aura vaha nirjarA do prakArakI hotI hai-- savipAka nirjarA aura avipAka nirjarA / svAbhAvika kramase prati samaya karmoM kA phala dekara jhar3anA savipAka nirjarA hai / isIkA dUsarA nAma anupakrama nirjarA yA yathAkAla nirjarA hai / tapake dvArA karmoMkA unake udayake samaya ke pahale hI jhar3A denA avipAka nirjarA hai / isIkA dUsarA nAma upakrama nirjarA hai // 106 // naraka Adi gatiyoM meM karmo kA phala bhoganA - apane samaya ke anusAra phala , 1. epa TokAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'kAcit' ityevAsti | 57 449 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 candrapramacaritam [18,111 - sthitaM dvAdazabhirbhedainirjarAkaraNaM tpH| bAhyamAbhyantaraM ceti mUlabhedadvayAnvitam // 11 // upavAsAvamodarya vRtisaMkhyA rsojhnm| viviktavAsatA kAyaklezazceti bahirbhavam // 112 // svAdhyAyo vyAvRtiAnaM vyutsagoM vinayastathA / prAyazcittamiti zeyamAntaraM SaDvidhaM tapaH // 113 / / svAdhyAyAnazanAdInAM vyaktatvAdaprapaJcanam / kriyate durvibodhatvAddhayAnasyaiva prapazcanam // 114 // Ate raudraM ca dharma ca zuklaM cApi caturvidham / dhyAnamAkhyAtamahadbhiH zubhAzubhagatipradam // 115 / / upakramanirjarA upakrameNa jAtA nirjarA / smRtA // 110 // sthitamiti / nirjarAkAraNaM nirjarAyAH karmavinA. zasya kAraNaM hetuH / tapaH tapazcaraNam / dvAdazabhiH / bhedaiH vikalpaiH / sthitam Asitam / bAhyaM bahirjAtam / AbhyantaraM ceti antaraGgajanitaM ceti / mUlabhedadvayAnvitaM mUlabhedayordvayenAnvitaM sahitam // 111 // upavAseti / upavAsAvamodarye upavAso'nazanaM sa ca, avamodaryam avamaM riktamudaraM jaTharaM yasya so'vamodaraH tasya bhAvo'vamaudaryaM tacca tathokte / vRttisaMkhyA / rasojjhanaM rasAnAM kSIraghRtAdInAmujjhanaM tyajanam / viviktavAsatA vivikte ekAnte vAsatA sthititvam / kAyaklezazceti kAyakleza iti / bahirbhavaM bA hyam / tapa iti smRtam // 112 // svAdhyAya iti / svAdhyAyaH zrutAdhyayanam / vyApRtiH vaiyAvRtyam / dhyAnam ekAgracintAnirodhalakSaNam / vyutsargaH kAyotsargaH / vinayaH jJAnAdivinayaH / tathA tena prakAreNa / prAyazcittamiti / Antaram antaraGgabhavam tapaH tapazcaraNam / SaDvidhaM SaTprakAram / jJeyaM veditavyam // 113 // svAdhyAya iti / svAdhyAyAnazanAdInAM svAdhyAyAnazane AdI yeSAM teSAm / vyaktatvAt vizadatvAt / aprapaJcanam avivecanam / dhyAnasyaiva durvibodhatvAt jJAtamazakyatvAta / prapaJca vivaraNama / kriyate vidhIyate / karmaNi laTa // 114 // Atamiti / zabhAzabhagatipradaM zabhagatyazabhagatI pradadAtIti zubhAzubhagatipradama / dhyAnam / Artama Rte bhavamArtam / raudraM rodayatIti rudraH tasya bhAvo raudram / dhamyaM ca dharmAdanapetam / zuklaM ceti zuklamiti / catuvidhaM catvAro vidhA vikalpA dekara baddha karmo kA aMzataH jhar3a jAnA yathAkAlajA-savipAka nirjarA hai, aura jo tapazcaraNase karmoM kI nirjarA hotI hai vaha upakrama nirjarA yA avipAka nirjarA kahalAtI hai // 110 // nirjarAkA kAraNa tapa hai, jo bAraha prakArakA hai / tapake mUla bheda do haiM, bAhya aura Abhyantara // 111 // bAhya tapa chaha prakArakA hai-anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayanAsana aura kAyakleza // 112 // svAdhyAya, vaiyAvRtti, dhyAna, vyutsarga, vinaya aura prAyazcitta ye chaha Abhyantara tapa jAnane cAhie // 113 // svAdhyAya aura anazana Adi kise kahate haiM; yaha spaSTa hai, ataH inakA vistAra chor3ate haiN| durbodha honeke kAraNa kevala dhyAnakA hI vistAra kiyA jA rahA hai / / 114 // bhagavAn arihaMtane usa dhyAnake cAra bheda batalAye haiM-AtaM, raudra, dharma, aura zukla / inameM Arta aura raudra 1. ma rasopsanam / 2. a viviktA vAsanA, A i viviktAvAsatA, ma viviktavAsanA / 3. = tapasA tapazcaraNena / nirjarA jAyate / sA ca / 4. za 'tapaH' iti nopalabhyate / 5. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'vyAvRtiH' vartate / 6. za rodhayatIti / 7. eSa TokAzrayaH pAThaH pratiSu tu 'dharma ca' iti samupalabhyate / 8. ctsro| . Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 - 18, 120] aSTAdazaH sagaH aniSTasaMgame tasya viyogaparicintanam / viprayoge manojJasya samAgamavicintanam // 116 / / rogAdijanitAyAzca vedanAyA muhuH smRtiH|| nidAnaM ceti catvAro bhedAH pUrvasya kIrtitAH / / 117 / / raudraM hisAnRtasteyaviSayapratipAlanaiH / caturbhirjAyamAnatvAtkAraNaH syAccaturvidham // 118 / / AzA vipaakvicyaavpaayvicystthaa| saMsthAnavicayazceti dharmadhyAnaM caturvidham // 119 // pRthaktvAdivitarkAntaM zuklamAdyamudIritam / ekatvAdivitarkAntaM dvitIyamanugadyate // 120 // yasya tat / arhadbhiH sarvajJaiH / AkhyAtaM proktam // 115 // aniSTeti / aniSTasaGgame aniSTasya saGgame saMyoge sati / tasya aniSTavastunaH / viyogaparicintanaM viyoge vigame paricintanaM smaraNam / OM manojJasya iSTavastunaH / viprayoge virahe sati / samAgamanacintana' samAgamane saMprApaNe cintanaM smaraNam // 116 // rAgeti / rAgAdi janitAyAzca rAgAdibhI rAgadveSAdibhirjanitAyAzca / vedanAyAH pIDAyAH / muhaH smRtiH vigamacintanam / nidAnaM ceti saMpadAdyapekSaNaM ceti / parvasya ArtadhyAnasya / ctvaarH| bhedAH viklpaaH| kIrtitAH nisa // 117 // raudramiti / raudraM raudradhyAnam / hiMsAnRtaste yaviSayapratipAlanaiH hiMsA pramattayogAt prANyaparopaNaM sA ca, anRtam asadabhidhAnaM tacca, steyam adattAdAnaM tacca, viSayAH paJcendriyagocarAH, teSAM pratipAlanaM tacca, tathoktAni taiH / catubhiH catuHsaMkhyaiH / kAraNaH hetubhiH| jAyamAnatvAt utpadyamAnatvAt / caturvidhaM caturvikalpam / syAt / liG // 118 // AjJeti / AjJAvipAkavaciyo AjJAvicayazca vipAkavicayazca tathoktau / apAyavicayaH / tathA tena prakAreNa / saMsthAnavicayazceti / dharmya dhyAnaM dhayaM ca tadhyAnaM ca tathoktam / caturvidhaM catvAro vidhAH prakArA yasya tat // 119 // pRthaktveti / AdyaM prathamam / zuklaM zukladhyAnam / pRthaktvAdivitarkAntaM pRthaktvam Adau yasya tat pRthaktvAdi, vitarko'nte yasya tad vitarkAntaM, pRthaktvAdi ca tad vitarkAntaM ca tathoktam / pRthaktvavitarkasaMjJamityarthaH / yadyapi pRthaktvavitarka vicAra iti nAma zuklAdhyAnasya tathApi pRthaktvavitarkamityucye, 'nAmaikadezo nAmni pravartate' iti vacanAt / ityudIritaM proktam / ekatvAdi. vitarkAntam ekatvamAdau yasya tat, vitarko'nte yasya tat, ekatvAdivitarkAntaM ca tathoktam / ekatvavitarkavicAraazubhagatike kAraNa haiM aura dharma aura zukla zubha gati ke // 115 // aniSTa samAgama honepara bAra-bAra yaha socanA ki yaha kaise dUra ho aniSTa saMyoga nAmaka AtadhyAna hai| iSTa viyoga honepara bAra-bAra yaha socanA ki usakA samAgama kaise ho iSTa viyoga nAmaka AtaMdhyAna hai // 116 // rogAdijanita vedanAke honepara bAra-bAra usIkA smaraNa karanA vedanA nAmaka AtadhyAna hai| AgAmI bhogoMko bAra-bAra cintA karanA nidAna nAmaka ArtadhyAna hai / isa taraha ye cAra pahale ArtadhyAna ke bheda haiM // 117 // hiMsA, jhUTha. corI aura viSayoMke saMrakSaNako cintA karanA raudradhyAna hai| hiMsAnandI, mRSAnandI, cauryAnandI aura viSayAnandI ye cAra raudradhyAnake bheda haiM / cAra kAraNoMse utpanna honeke kAraNa yaha cAra prakArakA hotA hai // 118 // dharmadhyAna cAra prakArakA hai-AjJAvicaya, vipAkavicaya, apAyavicaya aura saMsthAna vicaya // 119 // zukladhyAna bhI cAra prakArakA hai-pahalA pRthakatvavitarka, dUsarA 1. eSa TokAzraya pAThaH pratiSu tu nikhilAsvapi 'samAgamavicintanam' iti samulabhyate / 2. za svastikAntargataH pATho nopalabhyate / 3. ayamapi TIkAzrayaH pAThaH, pratiSa tu 'rogAdi" dRzyate / 4. A le| 5. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'dharma' ityasti / 6. = ctsro| 7. A vikalpAH / 8. za ityuditaM / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam anyat sUkSmakriyApUrva pratipAtyantamucyate / caturtha pratipAtyantaM samucchinnakriyAdikam // 121 // kathiteti samAsena nirjarA sanibandhanA / sAMprataM mokSatattvasya rUpaM vyAvarNayiSyate // 122 // kRtsnakarmakSayo mokSo bhavyasya pariNAminaH / jJAnadarzanacAritratrayopAyaH prakIrtitaH // 123 // tattvaprakAzakaM jJAnaM darzanaM tattvarocakam / pApArambhaparityAgazcAritramiti kathyate // 124 // saMsAravyAdhividhvaMse' bhAvyamAnamidaM trayam / turekAGgavikalo' na heturiva bheSajam ||125|| 452 mityarthaH / dvitIyaM dvitIyazukladhyAnamiti / nigadyate prakIrtyate / karmaNi laT // 120 // anyaditi / anyat tRtIyam / sUkSmakriyApUrvapratipAtyantaM sUkSmakriyA pUrvA prathamA yasya tat pratipAtizabdo'nte yasya tat tathoktaM sUkSma kriyApUrvaM ca tat pratipAtyantaM ca tathoktaM sUkSmakriyApratipAtItyarthaH / ucyate nigadyate / brUn vyaktAyAM vAci karmaNi laT / caturthaM turIyam / samucchinnakriyAdikaM samucchinnakriyA AdI yasya tat tathoktam / pratipAtyantaM pratipAtizabdo'nte yasya tat tathoktam / nirUpitam // 121 // kathiteti / sanibandhanA sakAraNA / nirjarA . nirjarApadArthaH / samAsena saMkSepeNa / iti evam / kathitA proktA / sAMpratam idAnIm / mokSatattvasya mokSapadArtha - sya / rUpaM svarUpam / vyAvarNayiSyate parikIrtyate / varNa varNakriyAyAM lRT // 122 // kRtsneti / pariNAminaH pariNAmayuktasya / bhavyasya Asannabhavyasya / kRtsnakarmakSayaH kRtsnAnAM sakalAnAM karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM kSayo vinAzaH | jJAnadarzanacAritratrayopAyaH samyagdarzanajJAnacAritrANAM trayamevopAyo yasya saH / mokSa iti / prakIrtitaH nirUpitaH // 123 // taveti / tattvaprakAzakaM tattvAnAM jIvAdipadArthAnAM prakAzakaM pratibhAsakam / jJAnaM samyagjJAnam / tattvarocakaM tattveSu rocakaM rucikaram / darzanaM samyagdarzanam / pApArambhaparityAgaH pApasya pAparUpasyArambhasya vyApArasya parityAgaH tyajanam / cAritramiti samyakcAritramiti / kathyate nigadyate / katha vAkyaprabandhe karmaNi laT // 124 // saMsAreti / bhAvyamAnaM nizcIyamAnam / idam etat / trayaM samyagdarzanajJAnacAritratrayam / saMsAravyAdhividhvaMse' saMsAra eva vyAdhistasya vidhvaMse vinAzakaraNe / hetuH kAraNam / ekAGgavikalam ( laH ) ekatvavitarka, tIsarA sUkSmakriyApratipAti aura cauthA samucchinnakriyApratipAti ( vyuparata kriyAvita ) // 120 // 121 // isa prakAra saMkSepameM nirjarAkA aura usake kAraNoMkA bhI nirUpaNa kiyA, aba mokSatattva ke svarUpakA nirUpaNa kiyA jAyagA // 122 // samasta karmokA kSaya ho jAnA mokSa kahalAtA hai, jo pariNAmI nitya ( na sAMkhyoMkI taraha sarvathA nitya aura na bauddhoM kI taraha sarvathA kSaNika ) bhavya jIvake hI sambhava hai / mokSakA upAya ratnatraya - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hai // 123 // jIvAdi sAta tattvoM ko prakAzita karanevAlA samyagjJAna hotA hai, jIva Adi tattvoMmeM abhiruci utpanna karanevAlA samyagdarzana hotA hai aura pApamaya ArambhakA parityAga karanA samyakcAritra kahalAtA hai // 124 // samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ina tInoMkI bhAvanA kI jAya to ye saMsArarUpI vyAdhike vidhvaMsaka [ 18, 121 - 1. ka kha ga gha saMvarNayiSyate / 2. ai ka kha ga gha vyAdhividhvaMsi / 3 a A i heturekAnta ka kha ga gha heturekAGgavikalaM / 4. mUle 'anugadyate' ityasti na tu 'nigadyate' iti / 5. eSa TokAzrayaH pAThaH, mUle tu 'sUkSmakriyApUrvaM pratipAtyantaM' iti vartate / 6. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'saMnibandhanA' iti samupalabhyate / 7. A 'nirjarA' iti padaM nAsti / 8. za vyaktaprabandhe / 9. eSa TIkA zrayaH pAThaH, pratiSu tu "vidhvaMsi' ityevAsti / , Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 - 18, 129] aSTAdazaH sargaH kevalaM na yathA zAtaM' rucitaM samanuSThitam / auSadhaM dhvaMsayed dhyAdhi tathA tattvaM ca saMsRtim // 126 / / yathA samyakparijJAta rucitaM samanuSThitam / auSadhaM dhvaMsayed vyAdhi tathA tattvaM ca saMsRtim / / 127 // karmaNAM pratipakSatvAnmuktersAnAdi kAraNam / jJAnAdInAM vivRddhyA hi rAgAdikSayadarzanAt // 128 / / rAgAdezca kSayAtkarmaprakSayo hetvbhaavtH| tasmAdratnatrayaM heturvirodhAtkarmaNAM kSaye // 129 / / ekena trayANAM madhye ekenAGgenAvayavena vikalaM (lo) virahitam ( taH ) / hetuH saMsAravidhvaMsahetuH / na syAt / meva auSadhamiva / ekamalakAdyavayavaDInaM bheSajaM vyAdhividhvaMse hetaryathA na syAta tathetyarthaH // 125 // kevalamiti / kevalaM rucitam; kevalaM jJAtam; kevalaM smnusstthitmirthH| auSadhaM bheSajam / vyAdhi rogam / yathA / na vidhvaMsayet na vinAzayet / tathA / tattvaM ca darzanAditrayANAM madhye ekakavikalam / saMsRti saMsAram / na dhvaMsayediti zeSaH // 126 // yatheti / samyakaparijJAtaM samyagaviditam / rucitaM vizastam / samanuSThitaM samyaksevitam / auSadhaM bheSajam / yathA / vyAdhi rogam / dhvaMsayet vinAzayet / tathA / tattvaM ca / ratnatrayamilitaM cet / saMsRti saMsAram / dhvaMsayet / dhvaMsU avasraMsane // 127 // karmaNAmiti / jJAnAdi samyagjJAnAditrayam / karmaNAM jJAnAvaraNAdInAm / pratipakSatvAt pratikUlatvAt / mukteH mokSasya / kAraNaM hetuH / bhavet / katham ici cet / jJAnAdInAM samyagjJAnAdInAm / vivRddhayA Adhikyena hi / rAgAdikSayadarzanAt rAgAdInAM rAgadveSAdInAM kSayasya nAzasya vIkSaNAt // 128 // rAgAderiti / rAgAdeH rAgadveSAdezca / kSayAt nAzAt / karma [ pra] kSayaH karmaNAM [pra] kSayo nAzaH / kathamiti cet / hetvabhAvataH hetoH rAgAdeH kAraNasyAbhAvato'sadbhAvAt / tasmAt kAraNAt / ratnatrayam / virodhAt pratipakSAt / karmaNAM jJAnAvaraNAdInAm / kSaye vinAze / hetu: ho jAte haiN| yadi ina tInoMmeM-se kisI ekakI bhI kamI raha jAya to ye saMsAra rUpI vyAdhike vidhvaMsameM kAraNa nahIM ho skte| jaise eka davAse rahita nuskhA bImArIko naSTa karanemeM kAraNa nahIM ho sakatA // 125 / / jisa prakAra auSadhikI kevala jAnakArI, kevala zraddhA yA kevala usake anukUla AcaraNa karanA vyAdhiko dUra nahIM kara sakatA, usI prakAra jIvAdi sAta tattvoMkA kevala jJAna, kevala zraddhA yA kevala anuSThAna-cAritra saMsArarUpI vyAdhiko naSTa nahIM kara sakatA // 126 // jaise davAkA ThIka jJAna ho, usake prati vizvAsa ho aura usake anukUla AcaraNa ( paraheja Adi ) ho to vaha vyAdhiko naSTa kara detI hai, vaise hI jIva Adi sAta tattvoMkA ThIka jJAna ho, unake prati zraddhA ho aura ho unake anukUla AcaraNa to ve saMsArarUpI vyAdhiko naSTa kara dete haiM // 127 // samyagjJAna Adi, jJAnAvaraNa Adi ATha kamoMke pratikUla honese muktike kAraNa haiM; kyoMki samyagjJAna Adike bar3hanese rAga Adi kaSAyoMkA kSaya dekhA jAtA hai // 128 // aura rAga-dveSa Adi kaSAyoMke kSaya ho jAnese samasta karmokA kSaya ho jAtA hai; kyoMki kAraNake abhAvameM kAryakA abhAva ho jAtA hai| karmoke bandhake kAraNa rAga Adi haiM, isalie rAga Adike dUra honepara karmokA kSaya ho jAnA svAbhAvika hai / ataH ratnatraya ( samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ) karmoke pratikUla honese una ( karmoM ) ke kSayameM 1. ma yathAjJAnaM / 2. ma parijJAnaM / 3. ma kSayadarzanam / 4. A darzanAditrayANAM madhye ekaikavikalam / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 candrapramacaritam [18, 160 kSINakarmA tato jIvaH svadehAkRtimudvahan / UrdhvaM svabhAvato yAti vahnijvAlAkalApavat / / 130 // lokAnaprApya tatrAsau sthiratAmavalambate / gatihetorabhAve na dharmasya parato gtiH||131|| iti tattvopadezena prahlAdya sakalAM sabhAm / bhavyapuNyasamAkRSTo vyaharadbhagavAnbhuvi // 132 / / nisvedatvAdibhistasya sahajairdazabhirguNaH / babhAse bhavanodbhAsi vapurbhAskarabhAsuram // 133 / / vyaharadyatra yatrAsau tatra tatra subhikSatA / ajAyata janaprItya yojanAnAM zatadvaye // 134 // kAraNam / bhavet // 129 // kSINeti / tataH ratnatrayAt / kSINakarmA kSINAni karmANi yasya saH / jIvaH AtmA / svadehAkRti svasyAtmano dehasya zarIrasyAkRtimAkAram / udvahan dharan / svabhAvataH svarUpataH / vahnijvAlA* kalApavat vahnaragnevAlAnAmaciSAM kalApavata samahavata / Urvam agram / yAti / laT / / 130 // loketi / asA jIvaH / lokAgraM jagadagrama / prApya gatvA / tatra lokaagre| sthiratA sthiratvam / avalambate pravartate / gatihetoH gatergamanasya hetoH kAraNasya / dharmasya dharmAstikAyasya / abhAve virahe sati / paraH [parataH ] lokAnAt parataH / gatiH gamanaM nAsti // 13 / / itIti / iti uktaprakAreNa / tattvopadezena tattvAnA mupadezena nirUpaNena / sakalAM nikhilAm / sabhAM samavasaraNAsthAnam / prahlAdya saMtoSya / bhavyapuNyasamAkRSTaH bhavyAnAM ratnatrayAvirbhanayogyAnAM puNyaiH zubhakarmabhirAkRSTa aahuutH| bhagavAn svAmI / bhuvi bhUmau / vyaharat viharati sma // 132 // nisvedeti / tasya candraprabhajinezasya / bhAskarabhAsuraM bhAskara bhAsuraM dedIpyamAnam / bhavanodbhAsi bhuvane lAke udbhAsi prakAzamAnam / vapuH zarIram / niHsvedat-trAdibhiH ni.svedatvamAdi yeSAM taiH / sahajaiH sahajAtaiH / dazabhiH dazasaMkhyaiH / guNaH / babhAse babhau / bhA dIptI liT // 133 // vyaharaditi / aso candraprabhaH / yatra yatra yasmin yasmin deshe| vyaharat viharati sma / tatra tatra tasmin tasmin deze / yojanAnAm / zatadvaye zatayoyaM tasmin / subhikSatA subhikSatvam / janaprItyai janAnAM kAraNa hai // 129 // karmoMkA kSaya karanevAlA jIva apane zarIrako AkRtiko dhAraNa karatA huA, usa sthAnase, jahA~ karmokA kSaya kiyA hai, agni kI jvAlAkI bhAMti svabhAvase hI Upara ( lokake agrabhAgameM ) calA jAtA hai // 130 // lokake agrabhAgameM jAkara vaha mukta jIva vahIM para sthira ho jAtA hai| dharmadravyake, jo gatimeM kAraNa haiM, abhAva honese muktajIva lokAgrase Upara nahIM jA sakatA // 131 / / isa prakAra jIva Adi sAta tattvoMke upadezase sArI sabhAko prasanna karake bhagavAn candraprabhane bhavya jIvoMke puNyase AkRSTa hokara bhUmaNDalameM vihAra kiyA // 132 / / unakA sUrya sarIkhA dedIpyamAna zarIra-paramaudArika divya deha sAre saMsArako prakAzita kara rahA thA, tathA pasInA na AnA Adi janmase utpanna hue dasa atizayoMse suzobhita thA // 133 / / bhagavAn candraprabhane jahA~-jahA~ vihAra kiyA vahA~-vahAM logoMkI prItike 1. a A i zatadvayaM / 2. AmAdiH / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 - 10, 139] aSTAdazaH sargaH gagane gamanaM tasya sarveSAmapi hRSTaye / babhUva prANinAM prANivirodhena vivarjitam / / 135 / / tasya bhuktyupasargAbhyAM manAgapi na paspRze / zItetarakarasyeva cchAyAvirahitaM vapuH / / 136 / / cturaanntaaruupmhaatishyshaalinH| caturA na natA tasya kAbhyutthAya svayaM prajA // 137 / / pakSmaspandavinirmukta babhatustasya locane / nIlotpale ivAtyantanirvAtasthAnasaMsthite // 138 / / sarvavidyezinaH stasya ythaasthnstrmuurdhjm|| asAdhAraNatAM tasya vapurvaktumivAbhavat / / 139 // prItyai prItinimittam / ajAyata jAyate sma / laGa // 134 // gagana iti / tasya candraprabhasya / prANivirodhanavivajitaM prANinAM virodhanena vadhena vijitaM rahitam / gagane aakaashe| gamanaM yAnam / sarveSAmapi nikhilAnAmapi / praNinAM jIvAnAm / sNtossaay| babhUva bhavati sma / liT // 135 / / tsyeti| zotetarakarasyeva sUryasyeva / chAyAvirahitaM chAyayA pratibimbena virahitaM vihInam / tasya candraprabhasya / vapuH zarIram / bhuktyupasargAbhyAM bhuktarupasargAcca / manAgapi stokamapi / na paspRze naspRzyate sm| spRza sparzane karmaNi liT // 136 / / catureti / caturAnanatArUpamahAtizayazAlina: catvAri AnanAni yasya tasya bhAvazcaturAnanatA caturmukhatA sA ca rUpaM yasya saH caturAnanatArUpaH sa cAsau mahAtizayazca caturAnanatArUpamahAtizayaH tena zAlate zobhate iti tathoktaH, tasya / tasya bhagavataH / caturA prauddhaa|[ kA] prajA janaH / svayam / abhyutthAya gauravaM kRtvA / natA vinatA / na bhavati / apitu sarvA prajA vinataiva / / 137 // pakSmeti / pakSmaspandavinirmukte pakSmaNonayanacchadayoH spandena nimIlanAdinA vinirmukte virahite / tasya jinezinaH / locane nayane / atyantanivAtasthAnasaMsthite / atyantaM nivAte vAtarahite sthAne sarovarapradeze saMsthite sthite / nIlotpale iva nIle ca te upale ca te iva / babhataH bhAtaH sma / bhA dIptauliT ||138||srveti / sarvavidyezinaH sarvAsAM vidyAnAmIzinaH svAminaH / tasya bhgvtH| asAdhAraNatAM sAdhAraNa (tA) rhittvm|svsy aatmnH| vapuH zarIram vaktumiva nigaditumitra / yathAsthanakhamUrdhajaM yathA tiSThantIti yathAsthA nakhAH kararUhAmUrdhajAH ziroruhA yasya tat / abhavat abhUt / laG // 139 // sa iti / lie do sau yojana taka subhikSa ho jAtA thA // 134 // sabhI prANiyoMkI prasannatAke nimittase unakA gamana AkAzameM hotA thA, tathA unake gamanase kisI bhI prANIkI virAdhanA nahIM hotI thI // 135 // unakA zarIra sUryamaNDalakI bhAMti parachAIse rahita thA, tathA kavalAhAra aura upasargase achUtA thA // 136 // unameM eka aisA atizaya thA, jisase unakA mukha cAroM ora dikhalAI par3atA thA-unameM caturmukha honekI atizaya thA, usase unakA rUpa dekhate hI banatA thA / prajAmeM aisA kauna sA manuSya thA jo unheM svayaM uThakara namana nahIM karatA thA ? // 137 // unake netroMke palaka jhapate nahIM the-sadA ninimeSa rahate the, ataH ve ( netra ) jahA~ vAyukA saMcAra bilakula bhI nahIM hai, usa sthAnameM sthita sarovarake nIlakamaloMkI bhAMti suzobhita hote the / / 138 // ve samasta vidyAoMke svAmI the| mAno unakI asAdhAraNatAko batalAneke lie 1. a praannviro| 2. a A i bhktyu| 3. ma 'vidyeshitu| 4. eSa TIkApAThaH pratiSu tu 'prANivirodhena vivarjitam' iti dRzyate / 5. za 'liT' iti nAsti / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 sa ghAtitayajairebhiraparairdazabhirguNaiH / rarAja rajasA mukto muktisaMgamanotsukaH // 140 // sarvabhASAtmikA tasya sarvasattvAvabodhinI / mAgadhI yA babhau bhASA maitrI cAkhilagocarA // 141 // jajJe vihAratastasya sarvartuphalazAlinI / kRtaratna' vinirmANA bhUrdarpaNalopamA // 142 // pAdau virejatustasya hemAbjarucipiJjarau / jitena rAgamallena bhayAdiva samAzritau // 143 // ityevamAdibhizcAnyaiH sa caturdazabhirjinaH / didyute'tizayairdevanikAyaparikalpitaiH // 144 // candraprabhacaritam rajasA karmaNA / muktaH tyaktaH / muktisaMgamanotsukaH muktermokSasya saMgamane saMyojane utsukaH tatparaH / saH bhagavAn / [ a ] paraiH utkRSTeH / ghAtikSayajaiH ghAtinAM ghAtikarmaNAM kSayajaiH kSayeNa nAzena janitaiH / ebhiH etaiH / dazabhiH dazasaMkhyaiH / guNaiH / rarAja babho / rAjan dIptau liT // 140 // sarveti / sarvabhASAtmikA sarvAH sakalA bhASA eva svarUpaM yasyAH sA / sarvasattvAvabodhinI sarveSAM sattvAnAM prANinAmavabodhinI upadezinI / mAgadhIyA [ 18, 140 - deza saMbandhA / tasya bhagavataH / bhASA divyadhvaniH / akhilagocarA akhilA eva gocaro viSayo yasyAH sA / maitrI ca mitratA ca / / 141 / jajJa iti / tasya bhagavataH / vihArataH zrIvihArAt / sarvartuphalazAlinI sarveSAm RtUnAM phalaiH zAlinI saMpUrNA / kRtaratnavinirmANA kRtaM vihitaM ratnavinirmANaM yasyAH sA / darpaNatalopamA darpaNasya vAdarzasya talasya pradezasyopamA samAnA / bhUH bhUmiH / jajJe jAyate sma / janai prAdurbhAve liT // 142 // pAdAviti / hemAbja rucipiJjarau hemAbjAnAM hemAravindAnAM rucyA kAntyA piJjarI uparaJjita / tasya bhagavataH / pAdau caraNau / jitena nirAkRtena / rAgamallena rAga eva mallaH tena / bhayAt bhIteH / samAzritAviva sevitAviva / rejatuH babhatuH | liT // 143 // itIti / ityevamAdibhiH ityevaM pramukhaiH / devanikAya parikalpitaiH devAnAmamarANAM nikAyena samUhena parikalpatairnirmitaiH / caturdazabhiH caturniradhikairdazabhiH atizayaiH / anyaizca zeSaizca / saH jinaH candraprabhajinezaH " / didyute babhAse / dyuti dIptI liT unakA zarIra nakhoM aura kezoMkI vRddhise rahita thA // 139 // jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtiyA karmoMke naSTa ho jAne se - kevalajJAna utpanna ho jAnese prakaTa hue ukta dasa guNoMse suzobhita the, aura ve kamaMrajase mukta hokara mukti ke samAgama ke lie utsuka the // 140 // unako bhASA ardhamAgadhI thI / usameM yaha vizeSatA thI ki vaha samasta bhASAoM meM pariNata ho jAtI thI aura isIlie vaha samasta prANiyoMkI samajhameM A jAtI thI / samasta prANiyoM meM paraspara mitratA ho gaI thI // 141 // unake vihAra karate samaya sabhI RtuoMke phala-phUla eka hI sAtha utpanna ho gaye, tathA ratnajar3ita pRthivI, darpaNatalakI bhAMti dRSTigocara hone lagI // 142 // svarNakamaloMkI kAntise prabhAvita hokara unake donoM caraNa aise suzobhita ho rahe the mAno una ( candraprabha ) ke dvArA parAjita kiyA gayA rAga rUpI malla bhayake mAre unake caraNoMkI zaraNa meM AgayA ho / ( vihArake samaya deva loga unake caraNoMke nIce kamala rakha dete the ) // 143 // | deva vargake dvArA kiye gaye ina ( zlokoM meM varNita ) tathA 1. ma kRtarakta / 2. = sahajAtizaya bhinnaiH / 3 za ghAtInAM / 4. za kSayena / 5. za mAgava 6. za akhilAni / 7 = yasyAH sA tatsamAnA- ityarthaH / 8 za 'jinezvaraH / 1 . Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 -18, 150] aSTAdazaH sargaH prAtihAryaizca so'STAbhiH zuzubhe zubhaceSTitaH / chattatrayAdibhiH sarvajagadaizvaryazaMsibhiH / / 145 / / navatiscyadhikA tasya sabhAyAM gaNino'bhavan / dve tIkSNatarabuddhInAM sahasre pUrvadhAriNAm / / 146 / / zikSakANAmubhe lakSe caturbhiradhikaiH zataiH / avadhijJAninAmaSTau sahastrANi mahAdhiyAm // 147 // daza kevalanetrANAM sahasrANyamalAtmanAm / caturdaza sahasrANi vikriyarddhimupeyuSAm // 148 // manaH paryayiNAmaSTasahasrANi satejasAm / saha SaDbhiH zataiH sapta sahasrANi ca vAdinAm / / 146 / / varuNAdyAryikANAM ca vizuddhataracetasAm / azItizca sahasrANi lakSamekaM kSatainasAm / / 150 / / // 144 // prAtihAyairiti / sarvajagadaizvaryazaMsibhiH sarveSAM jagatAM bhuvanAnAmaizvaryaM zaMsibhiH sUcakaiH / suraceSTitaiH sUrairamaraizceSTita nirmitaiH / chatratrayAdibhiH chatrANAmAtapavAraNAnAM trayaM tadevAdiryeSA taiH / aSTAbhiH aSTasaMkhyaH / prAtihAyazca prAtihAryAkhyAtizayaizca / saH bhagavAn / zuzubhe bhAti sm| zubhi dIptau liT // 145 // navatiriti / tasya candraprabhajinendrasya / sabhAyAM samavasaraNe / vyadhikA tribhiradhikA / navatiH nava vArAn daza / gaNinaH gaNadharAH / abhavatAM [ abhavan ] abhUvan / laG / tIkSNatarabuddhInAM tIkSNatarA paTutarA buddhirdhIryeSAM teSAm / pUrvadhAriNAM pUrvadharANAm / dve sahasre / abhavatAm // 146 // zikSakANAmiti / zikSakANAM zikSAcAryamunInAm / catubhiH / adhikaiH / yute zate [ zatairyute ] ubhe lakSe niyute / abhavan / mahAdhiyAM mahatI dhIryeSAM teSAm / avadhijJAninAM tRtIyajJAnayutAnAm / aSTasahasrANi aSTa ca tAni sahasrANi ca / abhavan / / 147 // dazeti / amalAtmanAm amalo nirmala AtmA yeSAM teSAm kevalanetrANAM kevalaM paJcamajJAnaM tadeva netraM yeSAM teSAm / daza dazapramitAni / sahasrANi / abhavan / vikriddhi vikriyAm Rddhim / upeyuSAM prAptAnAm / caturdaza catubhiradhizA daza, caturdazapramitAni / sahasrANi / abhAn // 148 // mana iti / satejasAM prabhAvasahitAnAm / manaHparyayiNAM caturthajJAninAm / aSTau aSTapramitAni / sahasrANi / abhavan / vAdinAM mahAvAdinAm / SaDbhiH SaTpramitaiH / zataiH / saha sAkam / saptasahasrANi / abhUvan / / 149 // varuNeti / kSatainasAM kSataM naSTamena: pApaM yAsAM tAsAm / vizuddhataracetasAM vizuddhataraM prakRSTanirmalaM ceto yAsAM tAsAm / varuNAdyAyikANAM varuNAyikA AdyA mukhyA yAsAM tAsAmAyikANAM ca / ekaM lakSam, azItiH sahasrANi ca / abhUvan // 15 // inhIM sarIkhe aura bhI, jinakI kula saMkhyA caudaha hai, atizayoMse ve suzobhita ho rahe the / / 144 / / unakI ceSTAe~ zubha thiiN| ve sAre jagatake aizvaryako sUcita karanevAle chatratraya-tIna chatra Adi ATha pratihAryoMse suzobhita the // 145 // unakI sabhA ( samavasaraNa ) meM terAnave gaNadhara the aura do hajAra tIkSNa buddhivAle pUrvadhArI / / 146 / / do lAkha cArasau upAdhyAya tathA ATha hajAra tIvabuddhivAle avadhijJAnI the // 147 // dasa hajAra nirmala AtmAvAle kevalI aura caudaha hajAra vikriyA-Rddhi-dhAro sAdhu the // 148 // ATha hajAra tejasvI manaHpayaMyajJAnI the aura sAta hajAra chaha sau vAdI ( zAstrArthI ) muni the / / 146 / / eka lAkha assI hajAra varuNA Adi AyikAeM thIM, jinake samasta pApa vilIna ho cuke the, aura jinake hRdaya atyanta vizuddha ho 1. A sUcayadbhiH / 2. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'aSTau sahasrANi' iti samupalabhyate / 58 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 candrapramacaritam [18, 15: zrAvakANAM ca lakSANi trINi samyaktvazAlinAm / lakSANi paJca pUtAnAM zrAvikANAM vratAdibhiH // 151 // itthaM vihRtya bhagavAnsakalAM dharitrImadhyAsito gnndhrairmunivRndvndyaiH| dharmopadezajalavardhitabhavyasasyaH saMmedazailazikharaM sa samAsasAda // 152 / / tatrAsau parimuktamAsavihatiH pakSe site saptamI. tithyAM bhAdrapade sthitaH pratimayA sArdha munInAM gnnaiH| nirbAdhaM dazapUrvalakSaparimAyuktAyuSaH prakSaye zukladhyAnanirastakRtsnakaluSaH siddhaH padaM zizriye / / 153 / / zrAvakANAmiti / samyaktvazAlinAM samyaktvasaMpannAnAm / zrAvakANAm upAsakAnAm / trINi tripramitAni / lakSANi / abhUvan / vratAdibhiH vratAdyaH / pUtAnAM pavitrANAm / zrAvikANAm upAsakavanitAnAm / paJcalakSANi / abhavan // 151 / itthamiti / munivRndavandhaH / munInAM vRndena nikAyena vandharArAdhanIyaiH / gaNadharaiH gaNanAyakaiH / adhyAsitaH prAthitaH (?) / dharmopadezajalavadhitabhavyasyaH dharmasyopadeza evaM jalaM tena vadhitAni pratipAlitAni bhavya eva vineyajana eva sasyAni yasya saH / saH candraprabhajinendraH / bhagavAn svaamii| sakalAM samastAm / dharitrI bhUmima / itthama anena prakAreNa / vihRtya zrIvihAraM vidhaay| saMmedazailazikharaM saMmedazailasya saMmedaparvatasya / zikharam agram / samAsasAda samApa / Sadlu vizaraNagatyavasAdaneSu riT // 152 // tanneti / tatra saMmedazikhare / parimuktamAsavihRtiH mAsaM mAsaparyantaM vihRtirmAsavihRtiH / 'kAlAdhvanopto ' iti dvitIyA, parimuktA mAsavihRtiryena sH| bhAdrapade bhAdrapadamase / site zukle / pksse| saptamI tithyAM saptamyAM tithau / muninAM yatInAm / gaNaiH samUhaiH / sAdhaM sAkam / nirbAdha paravAdhArahitaM yathA tathA / pratimayAM pratimAyogena / sthitaH aasitH| dazapUrvalakSaparimAyuktAyuSaH dazAnAM pUrvANAM lakSANAM parimayA pramANena yuktasyAyuSaH / prakSaye parikSaye sati / zukladhyAnanirastavizvakaluSaH zukladhyAnena nirastAni nirAkRtAni vizvAni akhilAni kaluSANi pApAni yasya saH / aso| bhagavAn / siddheH mokSasya / padaM sthAnam / gaye the // 150 / tIna lAkha samyagdRSTi zrAvaka aura pAMca lAkha vrata Adise pavitra zrAvikAeM thIM // 151 // isa prakAra bhagavAn candraprabha ne-jinake sAtha samasta muniyoMke dvArA vandanIya gaNadhara the-sArI pRthivImeM vihAra kiyA aura dharmopadeza rUpI jalase bhavya jIva rUpI anAjako vikasita kiyaa| isake pazcAt ve sammedAcala ( zikhara jI ) ke zikharapara jAkara virAjamAna hue // 152. / vahA~ unhoMne eka mAsa paryanta vihArakA parityAga karake muni-sar3ake sAtha pratimAyoga dhAraNa kiyaa| phira bhAdrapada zuklA saptamI ( bhAdoM sudI sAteM ) ko zukladhyAnake dvArA samasta pApoMko naSTakara sArI bAdhAoMse rahita, dasa lAkha pUrva pramANa Ayuke samApta hote hI 1. ma shraavkaannaaN| 2. ma ssysNmed| 3. ma parimANasyAyuSaH / 4. A i yuSaH sattama- / 5. = yena / 6. za yasya / 7. za paribAdhA / 8. za primaannyuktaa| 9. za parakSaye / 10. = yena / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 18, 154 ] aSTAdazaH sargaH saMzliSTAmatha tasya bhUdhara patezcaityAlayodbhAsinaH pUte mUrdhani sArdha kArmukazatotsedhAM tadIyAM tanum / saMskRtyAgurucandanaprabhRtibhiH prAptorupuNyodayAH kalyANaM pravidhAya paJcamamaguH svaM svaM padaM svargiNaH || 154 || iti zrIvIranandikRtAvudaya ke candrapramacarite mahAkAvye'STa dazaH sargaH // 18 // zizriye Azrayate sma || 153 || saMzliSTAmiti / aya nirvANagamanAnantaram / caityAlayodbhAsinaH caityAlayairudbhAsino dedIpyamAnasya / tasya bhUdharapateH tanya proktasya bhUdharANAM parvatAnAM pate: ( patyuH ) prabhoH saMmedaparvatasya pUte pavitre / mUrdhani zikhare / saMzliSTAM saMzritAm / sArdhakArmukazatotsedhAM sArdham ardhasahitaM - paJcAzatsahitaM kArmukANAM zatamutsedho yasyAH tAm / tadIyAM tasya saMbandhinIm / tanuM zarIram | 'agarucandanaprabhRtibhiH agaruH kAlAgaruH sa ca candanaM ca te prabhRtI yeSAM taiH / saMskRtya dahanaM vidhAya prAptorupuNyodayaH prApto labdha urUNAM mahatAM puNyAnAM zubhakarmaNAmudayo yaiste / svagiNaH devAH / paJcamaM parinirvANAkhyam / kalyANaM maGgalakAryam / pravidhAya / svaM svaM svakIyaM svakIyam / padaM sthAnam / aguH yayuH / luG || 154 / / iti zrIvIranandikRtAdaya ke candraprabhacarite mahAkAvye tadvayAkhyAne ca vidvanmanobalamAkhye aSTAdazaH sargaH // 18 // samAptazcAyaM granthaH // mukti prApta kI || 153 || isake pazcAt caityAlayoM se vibhUSita usa sammedAcala ke pavitra zikhara para sthita bhagavAn candraprabhake Der3ha sau dhanuSa UMce zarIrakA puNyAtmA devoMne agurucandana Adise antima saMskAra kiyA, phira ve unake mokSakalyANake utsavako manAkara apane-apane sthAnako cale gaye / / 154 // isa prakAra mahAkavi vIranandikRta udayAGka candraprabha carita mahAkAvya meM aThArahavA~ sarga samApta huA // 18 // 459 // samApta // 1. eSa TIkAzrayaH pAThaH, pratiSu tu 'aguru" ityeva samupalabhyate / 2. A laG / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam granthakatu prshstiH| babhUva bhavyAmbujapadmabandhuH patirmunInAM gaNabhRtsamAnaH / sadagraNIdazigaNAgragaNyo' guNAkaraH zrIguNanandinAmA // 1 // guNagrAmAmbhIdheH sukRtavasate mitramahasA-4 masAdhyaM yasyAsIna kimapi mahIzAsituriva / sa tacchiSyo jyeSTaH zizirakarasaumyaH samabhava tpravikhyAto nAmnA vibudha guNanandIti bhuvane / / 2 / / munijananutapAdaH prAstamithyApravAdaH ___ sakalaguNasamRddhastasya ziSyaH prasiddhaH / abhavadabhayanandI jainadharmAbhinandI svmhimjitsindhubhvylokaikbndhuH||3|| bhavyAmbhojavibodhanodyatamate svitsamAnatviSaH / ziSyastasya guNAkarasya sudhiyaH zrIvIranandItyabhUt / svAdhInAkhilavAGmayasya bhuvanaprakhyAtakIrteH satAM saMsatsu vyajayanta yasya jayino vAcaH kutarkAGkuzAH / / 4 / / zabdArthasundaraM tena racitaM caarucetsaa| zrIjinenduprabhasyedaM caritaM racanojjvalam // 5 // ___ zrI guNanandI nAmake AcArya the| ve bhavyajIva rUpI kamaloMko vikasita karaneke lie sUrya the; samasta muniyoMke nAyaka the gaNadharake samAna sammAnita the; sajjanoMke agrasara the; dezigaNake muniyoMmeM pramukha the aura the guNoMkI khAna // 1 // eka rAjAkI bhA~ti unake lie koI bhI kAma kaThina nahIM thaa| unake prathama ziSya vibudha guNanandI the, jo samasta guNoMke samudra the; puNyake nivAsa sthAna the; sUrya sarIkhe tejasvI the; prakRtyA candramAkI bhA~ti saumya the aura apane nAmase sAre saMsArameM prasiddha the // 2 // una ( vibudha guNanandI ) ke ziSya abhayanandI the, jo samasta muniyoMke dvArA pUjya the jinhoMne samasta mithyAvAdoMkA nirasana kiyA thA; jo samasta guNoMmeM samRddha the; jinhoMne jaina dharmakI vRddhikI thI; jinhoMne apanI gambhIratAkI mahimAse samudrako mAtakara diyA thA aura jo bhavya jIvoMke eka mAtra bandhu the / / 3 / unakI buddhi bhavyajIva rUpI kamaloMke vikAsake lie sadA tatpara rahA karatI thI; ve sUryake samAna tejasvI the; bar3e guNI the aura the atyanta buddhimAn / unake ziSya zrI vIranandI the; jinhoMne samasta vAGmaya ko apane adhInakara liyA thA; jinakI kIrti sAre saMsAra meM phailI huI thI; jinake vacana kutarkokA nivAraNa karanevAle the aura isIlie jo satpuruSoMkI sabhAmeM vijayI hote the / / 4 / unhoM sahRdaya vIranandIne yaha candraprabhacarita likhA hai / yaha kyA zabda aura kyA artha donoM hI daSTiyoMse sundara, aura racanAmeM motiyoM jaisA ujjvala hai / / 5 / / 1. adezagaNI hi gaNyo / 2. agrAmAmbhodhiH / 3. a sukRtavasatiH / 4. ka kha ga gha mantramahasA 5. a ka kha ga gha sa tasyAdyaH ziSyaH zizira / 6. ka kha ga gha vividhaguNa / 7. ka kha ga gha 'mithyApavAdaH 8. a'noddhatamate / 9. adeg khyAtakItiH / 10. a ka kha ga gha mauktikojjvalama / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / aSTAdazaH sargaH 'yaH zrIvarmanRpo babhUva vibudhaH saudharmakalpe tata stsmaaccaajitsenckrbhRdbhuudyshcaacyutendrsttH| yazcAjAyata padmanAbhanRpatiyoM vaijayantezvaro yaH syAttIrthakaraH sa saptamabhave candraprabhaH pAtu naH // 6 // iti granthakartuH prazastiH / jo kramazaH ( 1 ) rAjA zrI varmA, ( 2 ) prathama svargameM deva, ( 3 ) ajitasena cakravartI, ( 4 ) acyutendra, ( 5 ) rAjA padmanAbha, ( 6 ) vaijayanta vimAnameM ahamindra aura phira ( 7 ) candraprabha torthaGkara hue, ve bhagavAn, candraprabha hama sabako rakSA kareM // 6 // iti // 1. a prato padyamidaM nopalabhyate, A-3 pratiyagale ca sakalApi prazasti sti| Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. paJjikA svasti zrI sarasvatyai zrI zrutamunimunaye namaH / praNamya vIraM nRsurAsurastutaM prakRSTabodhaM vibudheSTasaMmatam / kariSyate saMzayadhAmabhajikA mayAthacandramakAvyapaJjikA // 1 // atha zrI vIranandyAcAryAH ziSyANAM hitAnucintanapravaNa manasa: zrIcandraprabhasvAmicarita mahAkAvyaM prArabdhakAmAstadAdau viziSTeSTadevatAbhizaMzanArthamAdAvidamabhidadhate-zriyaM kriyAdityAdi / avayavArthapratipattipavikA samudAyArthapratipattiriti vyAkhyApaddhatirato'vayavArthoM niruupyte| tatra, avayavAH-sa sacarAcare jagati prasiddho jinaH / zriyam Atyantiko lakSmIm / kriyAt vidheyAt / jayati karmArAtIniti jinaH / upalakSaNatvAt srvjnyH| karmArAtijaye hi sakalajJatvaM suprasiddhameva / kimabhidhAno'sAvagrajaH / agre prathamaM sakalajinAnAM jAto'grajaH / kAlApekSayA vaagrjH| agrajagrahaNAdanAdipuruSasya brahmaNaH prAptirityeke. tannirAsArthaM jina iti vizeSyapadam / asya ca vizeSaNatvam; yatastasya brahmaNo'nAdisiddhatvAt suvizuddhatvaprarUpaNamevaH panaravatIrya karmajayAbhAvAt / yadyavatIya~va karmANi jayati tadA suvizuddhaparamAtmatvAbhAvaH ityalamatiprasaGgena / yattadonityasaMbandhAd yasya bhagavataH zrImadAdijinasya / sabhA smvsRtiH| babhI zuzubhe / kva, surAgame devAgamane / yadA jJAnamutpannaM tadaiva devA AyAtA iti bhAvaH / kiMlakSaNA, naTatsu0 naTantazca te surendrAzca naTatsurendrAH teSAM netrANi naTatsurendranetrANi teSAM prativimbAni naTatsurendranetraprativimbAni tailAJchitA naTatsurendra0 nRtyaddevendranayanapra (ti) kRticihnitaa| punaH kiM lakSaNA, ratnamayI rtnnirvRttaa| prAcuryavikAraprAdhAnyAdiSu mayaT / kilakSaNeva kRtopahAreva kRta upahAraH pUjAvizeSo yasyAM sA / vihitrcnaa| kairmahotpalaiH aravindariveti / athavA mahAkAvyAnAM sakalasabhAsU vidvaddhirAdaraNIyatvAt // tadabhimatavyAkhyAne'grajo rAmacandrastasyApi bhrAtRcatuSTayApekSa yAnajatvAt / jinaH samastAn zatrUn jayatIti jinaH / tasyApi prArthitavarapradAtRtvAd // indrAdibhiH sabhAyAM pUjyatvam / yo yacchatran nihanti sa taiH pUjyo bhavatIti / athavA bauddhamatApekSayA jino buddhaH zeSaM tathaiva / nanu cAcAryairabhimatadevatAnamaskAraH prathamaM kathaM na vihitaH, ityatrocyate / 'AzIrnamaskriyAvastunirdezo vApi tanmukham / ' iti vacanAdAzIrvacane'poSTAbhizaMzanameva, tatra bhagavato guNAtizayasya varNanAt, tasya ca maGgalahetutvAt / ki tanmaGgalam, 'maM malamityuktamupacArasamAzrayAt / tadvigAlayatItyuktaM maGgalaM paNDitaijanaiH // 1 // ' athavA 'maGgazabdo'yamuddiSTaH puNyArthasyAmidhAyakaH / tallAtItyucyate sadbhirmaGgalaM paNDitairjanaiH // 2 // ' tanmaGgalaM dvividhaM mukhyamaupacArika ceti / 'yathArhadguNastotraM tanmukhyaM maGgalaM matam / amukhyaM tadguNaupamyAtpUrNakumbhAdi laukikam / / ' iti / sabhAkhyAnajinatvAdiguNaprakAzanatvameva maGgalamidam / AzIzca vineyavibodhyaziSyANAM nirvighnataH kAvyAdivyutpattijananAya svasya ca tathaiva parisamAptyAdiphala prakAzanAyeti / taduktam -'vighnAH praNazyanti bhayaM na jAtu na kSudradevAH parilaGghayanti / arthAn yatheSTAMzca sadA labhante jinottamAnAM parikIrtanena // ' // 1 // athASTamajinAnusmaraNAyAha-sa pAtu ityAdi / sa jinaH / pAtu rakSatu / kAn, vaH yuSmAn / sa kaH, zazilAJchanaH zazI candro lAJchanaM yasya sH| yattadonityasaMbandhAt / vididyute cakAse / kaiH, amaraiH; na mriyanta ityamarA devAstaiH / kiM lakSaNaH, vinimagnamUrtibhiH ninimagnA majjantI mUrtiryeSAM te vinimagnamUrta 1. viraci / 2. ba pratIti / 3. ba nyAdimayaT / 4: ba 'su' nopalabhyate / 5. ba svastikAntagA: pATho nAsti / 6.ba vAcA / 7. ba zaMsa / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam I yastairmajjatkAyaiH / kva, prabhAvitAne prabhAyA vitAnaM prabhAvitAnaM tasmin prabhAmaNDale / ki lakSaNe, sphaTiko 0 sphaTikopalasya prabheva prabhA yasya tat tasmin sphaTikapASANasadRzakAntI / punaH kathaMbhUtairiva, dugdha0 dugdhapayodheH kSIrasamudrasya madhyaM gacchantIti dugdhapayodhimadhyapAstaiH kSIrasamudramadhyasthitairiva / prabhAmaNDala kSIrasamudrayorupamAnopameyabhAvaH // 2 // atha zAntijinamabhiSTauti | anantavijJAnamityAdi / yaH vibhuH / anantacatuSTayaM catvAro'vayavA yasya taccatuSTayam anantaM ca taccatuSTayaM ca tat / 'avayave tayaT / ' birbhAta dadhAti / ke vayavAH anantaM ca tadvijJAnaM cAnantavijJAnaM tat / tathA anantaM ca tadvIyaM cAnantavIryaM tasya bhAvo'nantavIryatA tAm / tathA anantaM ca tat saukhyatvaM cAnantasaukhyatvaM tat / tathAnantaM ca taddarzanaM cAnantadarzanaM tad iti / athavAnantaM vijJAnaM yatra tadanantavijJAnaM tadanantacatuSTayasya vizeSaNatvAd bahubrIhirapi sarvatra | vijJAnaM kevalajJAnam / vIryaM balam / saukhyaM samyaktvam / darzanaM dRSTiriti / saH prasiddhaH / zAntiH bhagavAn SoDazatIrthaMkaraH / naH asmAkam / bhavasya duHkhAnAM zAntirupazamastasyai saMsAraduHkhopazamAya / astu bhavatu / samuccayo'yam // 3 // athAntyatIrtha karaM namaskaroti / ahaM zrovIranandI / vIraM namAmi namaskaromi / kiMlakSaNaM smaraNIyaM parokSIbhUtam / kasyAH jarAjaratyAH / athavA jaraiva jaratI vRddhastrI tayAsmaraNIyaM na smaraNArho'smaraNIyastam / jarA kathayati nanvenamIzvaraM na smarAmi mokSalakSmyAH 4 svayaMvarIbhUto'yaM yata iti / asvayaMvaraH svayaMvaraH kriyate'nayeti svayaMvarIbhUtastam / kasyA anazvarazriyaH / anazvarA cAsau zrIzcAnazvarazrItasyA mokSalakSmyAH / punaH kilakSaNaM, nirAmayaM nirgata AmayAnnirAmayo nirvyAdhistam / vItaM vizeSeNa itaM gataM bhayaM yasmAt sa taM vItabhayam / bhavaM chinattIti bhavacchit taM saMsAracchedakam / nRsurAsurasturta narazca surAzcAsurAzca nRsurAsurAstaiH stutastaM manujadeva daityanutamiti / nanu ca catvAra eva tIrthakarAH kathamabhiSTutA, na sarve'pIti ced ucyate'trakavairabhiprAyaH - bRhatkathApravarasyAsya kAvyasya vistarabhayAt / athavA utsarpiNIsamayAditIrtha pravartanAd AdijinasyAbhiSTavaH prArabdhakAvyakathAnAyakatvAd aSTamasya; nirvighnataH zAstraparisamApteH kAraNatvAt zAnteH; vartamAnatIrthasvAmitvAd antyasyeti / taddApi ( tathApi ) zeSANAM namanA karaNe'parIkSakatvamiti cet, ityatrocyate sarve'pi nutA bhagavatAcAryeNa - vIraM viziSTAm IM samavasaraNAdilakSaNAM lakSmIm Irate iti vIrastIrthakara samudAyastaM namAmi / yataH sarveSAmapi zrIH paJcakalyANAbhidhA prAtihAryAdilakSaNA samAnaiva zrUyate zrute iti / zeSaM vyAkhyAnaM tathaiva / tathA parasamayAbhiprAyeNa vyAkhyAnakara IzvaraM mahAdevaM namAmi tasyApi jarAjaratyA asmaraNIyatvAt, anazvarazriyaH svayaMvaratvAt, nirAmayatvAt, vItabhayatvAt, bhavacchittvAt, vIratvAt mahAbhaTatvAt nRsurAsurastutatvAcca / tathAnazvarazriyaH anazvarA nizcalA yA zrIlakSmI: pANigRhItI tasyA svayamAtmanA varIbhUtaM varameva lakSmIpatim; zeSaM tathaiva / tathA bhavacchidaM bhavaM chinattoti0 saMsArAtikrAntaM brahmANam / zeSavizeSaNAni pUrvavaditi // 4 // atha jinAnabhiSTya jinAgamamanusmarati - hitamityAdi / ahaM jinAgamaM jinapravacanam / zaraNaM trANam / gatosmi prApto bhavAmi / kasmAt ? zaraNyabhUtatvAt / kutaH zaraNArham pravitorNA dattA muktiryena sa tam; dattamuktitvAt / ataeva bhavya janAnAmekabAndhavatvaM tasya / na cedamasiddhaM bhavyaprANibAndhavatvam; paramAgamasya hitatvAt / kutazca hitam, visaMvAdavivarjitasthiti tvAt / visaMvAdo'pratipattistena vivarjitA sthitiryasya sa tam / ataevAparairekAntavAdibhirabhedyamajeyamiti hetumadvayAkhyAnamidam / heturayaM jAtirvA // 5 // atha paraguruNA pratipAditamAgamamanusmRtyAparaguru bhAratI manusmarati -- guNAnvitetyAdi / paraM kevalam | hArayaSTiharalataiva durlabhA duHprApA na, kintu samantabhadrAdimavA bhAratI ca / samantabhadrAdibhyo jAtA samanta0 / kiMlakSaNA hAralatA bhAratI ceti tulyatvamucyate / guNaistantubhirdavara kairanvitA, pakSe guNairaudAryAdibhiH / taduktam- 'audAryaM samatA kAntirarthavyaktiprasannatA / samAdhiH zleSa ojo'tha mAdhuryaM sukumAratA // ' iti bhAratoguNAH / punaH kiMlakSaNA, nirma0 vRttAni vartulAni ca tAni mauktikAni muktAphalAni ca vRttamauktikAni, nirmalAni malarahitAni vRttamauktikAni 464 1. ba 'prabhA' iti nAsti / 2. ba stauti / 3. ba 'te' nAsti / 4. ba lakSmyA | tathAkhyAtam / 6. ba sthita / 5. ba tathaiva Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA yasyAM sA nirmalavRttamauktikA, pakSe nirmalAni niravadyAni ca tAni vRttAni padyAni ca nirmalavRttAni tAni mauktikAnIva yasyAM sA tathA / vidyAmalAni yathA-'anarthakaM zrutikaTu vyAhatArthamalakSaNam / svasaMketaprakluptArthamaprasiddhamasaMmatam // ' iti / punaH kilkssnnaa| narottamaiH puruSapradhAnavidbhizca / kaNThavibhUSaNIkRtA akaNThavibhUSaNaM kaNThavibhUSaNaM kriyate sma yA sA knntthvibhuussnniikRtaa| ubhayatrApi sAmyam / tulyayogya (gi ) teymlNkRtiH| athavetthaM vyAkhyAnakaraNe vyatirekazca / ubhayatra guNasAmye'pi samantabhadrasvAmipramukhabhavA bhAratI durlabhaiva anyatra na prApyate ca, punaH hAralatA durlabhA na; sarvatrApi dRzyamAnatvAt / bhAratIdurlabhatvaM ca samantabhadrAdidurlabhatvAt / taduktam-'vidvanmanyatayA sadasyatitarAmuddaNDavAgDambarAH zRGgArAdirasaiH pramodajanaka vyAkhyAnamAtanvate / ye te ca prati sadma santi bahavo vyAmohavistAriNo yebhyastatparamAtmatattvaviSayaM jJAnaM tu te durlabhAH // anyacca 'suprApAH stanayitnavaH zaradi te sATopamutyAya ye pratyAzaM prasRtAzcalaprakRtayo garjantyamandaM mudhA / ye prAgabdacitAn' phaddhimudakairnIhInnayanto navAn satkSetrANi pRNantyalaM janayituM te saddhanA durlabhAH // ' // 6 // atho prAgabhyastagaNadoSayoH sUjanadurjanayolakSaNamAhai-gaNAnagallannityAdi / sUjanaH ziSTaH / gaNAna saujanyaudAryasthairyadAkSiNyapriyahitapUrvakaprathamAbhibhASaNAdIn / agRhNan asvIkurvan / nirvRti saukhyam / na prayAti na gacchati / durjanaH duSTaH / doSAn tadviparItAn / avadan akathayan / nirvRti na prayAti / ca-avyayAnAmanekArthatvAd yasmAt / ciraMtanAbhyA0 ciraMtana: purAtanazcAsAvabhyAso bhRzapravRttizca ciraMta0 sa eva nibandhanaM ciraMtanAmyAsani0 tena IritA preritA matirbuddhiH / guNeSu yazaHprakAzaneSu / doSeSu ayazaHsUtrakeSu / jAyate utpadyate / heturayamalaMkAraH // 7 // atha tayorapi satkAramAha-guNAnityAdi / yathaiva prazaMsayA zlAghayA / guNAn saujanyAdikAn / upadizan prarUpayan / sujana: ziSTaH / gurutvabuddhyA gurutvamatyA / kAvyeSu sadarthaprarUpakatvAt sujane guru tvaM vartate iti gurutvabuddhiH / namasyate namaskriyate / tathaiva tenaiva prakAreNa / praNindayA prghnnyaa| doSAn dizataH pratipAdayataH / khalasyApi durjanasyApi / gurutvabuddhayA mayA ayamaJjaliH kRto vihitaH / 'tI yutAvaliH pumaan'| yato hi durjanaH kAvyeSu doSAn gRhItvA prakAzayati tena kavinirdoSameva kAvyaM baghnAtIti durjano'pi sanmatijanakatvAd gurureveti bhAvaH / taduktam - 'doSAn kAMzcana naH pravartakatayA pracchAdya gacchatyayaM sAddhaM taiH sahasA bhRSe ( niye ) yadi guruH pazcAt karotyeSa kim / tasmAn me na gururgururgurutarAn kRtvA laghUzca sphuTaM brUte yaH satataM samokSya nipuNaM so'yaM khalaH sadguruH / tulyayogiteyamupamA vA // 8 // athAtmano garvaparihAramAha-suduSkaramityAdi / gaNasyAdhipaH-RSyarjikAzrAvakazrAvikA iti gaNaH; athavA RSiyati-anagAra-munayasteSAM vAdhipaH, gaNadharo'pi / api vizeSe / kiM punaranyaH / yad arhaccaritam / suduSkaraM duHkhena kartuM zakyaM duSkaraM, su atizayena duSkaraM suduSkaram / manute jaanote| vAgdevI sarasvatI api / AtmanaH svasya yada bhAraM manute / alpadhIH alpA dhiirsyetylpdhiirmndmtiH| ahaM tadvidhitsa: vidhAtumicchuH / satAM mahabuddhInAm / hAsyatAM hAsyatvam / na yAsyAmi ( iti ) na, api tu yAsyAmi / ubhau nakArI prakRtaM gamayataH / yathA prakRte'rthaH / 'mandaH kaviyazaH prArthI gamiSyAmyupahyAsyatAm / ' iti / athavA nu aho dhruvaM hAsyatAM na yAsyAmoti kAkuH, pAThAntaram / AkSepaH // 9 // az nuSThAne'pi bhaktyA karaNIyatvamAha-tathApItyAdi / tathApi tatkaraNe hAsyaprAptAvapi / suduHpraveze'pi suSTha duHkhena pravezo yatra sa sUduHpravezaH tasminnapi / gurusetu. gurava eva setavastairvAhitastasmin aacaaryprmpraalipraapite| tasmina prsiddh| purANa purANameva sAgarastasmin purANasamudre / yathAtma0 AtmanaH zaktimanatikramya yathAtmazakti / prayato'smi yatnavAn bhavAmi / yUthAdhi0 yUthasya sajAtIyakulasyAdhipatiH svAmI yUthAdhipatiH tena pravartito vAhitastasmin / pathi maarge| potakaH kalabhaH / 'pota: pAko'rbhako DimbhaH' iti / iva yathA, upameye / yathA suduHpraveze'pi purAtanasamudre mahAsamudre guruse0 gurazcAsau setuzca gurusetustena vAhite pracAlite. pathi mArge yathAdhipatinA pravartite sati potako'pi yathAtmazakti prayato bhavati tathA zrIvoranAthaprarUpite'pi parANasamadre zrIjinasenAdisetunA prayato'smIti bhAvaH // 10 // atha kathAvatAraH-athAstItyAdi / atha anantaram / 1. ba "citA / 2. ba durlabhAH saddhanAH / 3. bahuH / 4. ja ca yasmAt / 5. ja 'rarthaH / 59 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 candraprabhacaritam zRGgena ( Na ) zivareNolli [ khi ] uddhRSTaH amarANAM devAnAmAlayo yena saH zikharoddhRSTanAkaH / dvipU0 dvayoH pUraNo dvipUraNaH sacAsau dvIpazca dvipUraNadvIpastatra gato dvitIyadvIpasthitaH / vyomani AkAze / kalamAgra0 kalamAnAM kalamazAlInAmagrANi kala0 tAnova pItAH piGgalAH ( piGgalAH pItAH ) taiH kalamazAlikaDAraiH / gabhastibhiH ghRNibhiH / ameghAM metrarahitAm / taDicchriyaM taDitaH zrIstaDicchrostAM vidyucchobhAm / sRjan utpAdayan / pUrvamandaraH pUrvasyAM mandaraH - pUrva meruH / asti vidyate / jAtyalaMkAraH / / 11 / / atha navabhiH pardezamupavarNayati - vibhUSyetyAdi / dezaH viSayaH / samasti vidyate / kathaMbhUto deza ? prathitaH pratItaH / kayA maGgalA0 maGgalAvatIti saMjJayA / kathaMbhUtayA arthayuktayA arthenAbhidheyena yuktA arthasahitA tathA / punaH kathaMbhUtaH nAki0 nAkinAM devAnAM nivAsaH svargastena sannibhaH sadRzaH / kayA, zriyA lakSmyA / kasya AtmanaH strasya / punarapi kathaMbhUtaH / sthitaH vartamAna / kva, bhuvi / kiMkRtvA vibhUSyAlaMkRtya / kaM tatpU0 tasya pUrvavidehastatpUrvavidehastam / jAtiH // 12 // bhUmayaH dhariH / haranti muSNanti / kAni cetAMsi manAMsi / kasya janasya lokasya / kathaMbhUtAH, citAH saMbhRtAH / kaiH samAnasasyAGkurasaM vayaiH sasyAnAM dhAnyAnAmaGkurAH abhinavaprarohAH samAnAzca te sasyAGkurAzca0 samAna teSAM saMcayAH saMghAtAstaiH / kathaMbhUtainirantaraiH sAndreH / punaH kathaMbhUtaiH zukAGga0 zukrAnAmaGgAni zukAGgAni tAnIva komalAni mRdUni taiH / punaH kathaMbhUtA iva harinmaNivA0 harinmaNInAmazmagarbhANAM vrAto nivahastena vinirmitAH racitA iva / upameyam // 13 // nizAkarAMzu ityAdi / yaH dezaH / vibhAti zobhate / kai. sarovaraiH taTAkaiH / krilakSaNaiH nizA nizAkarasyAMzavo nizAkarAMzavasteSAM prakaro nizAkarAMzu prakaraH sa ivAcchaM vAri yeSu te taiH candrakaranikaranirmalajalaiH / punaH kilakSaNaH vinidra0 vinidrANi ca tAni nIlotpalAni ca vinidra0 teSAM razmayastai raJjitAstaiH / kairiva khaNDairiva pradezairiva / kathaMbhUtaiH cyutaiH patitaiH / kasya, vihAyasaH AkAzasya kayA, nirAlambatayA nirgata Alambo yasya sa nirAlambastasya bhAvo nirAlambatA tayA AlambarahitatayA / utprekSA // 14 // nizAsu ityAdi / jalarAzeH samudrasya yoSito nadyo jalarAziyoSitaH / vahanti yAnti / kathaMbhUtAH kUla0 kUlaM rodhamu ( u ) drujanti uddharSayantIti kUlamudrajAH / alu (k ) kvacit / punaH kilakSaNA: paripUritamantaraM yAsAM tAH paripUritAntarAH saMbhRtamadhyAH / kaH payaHpravAhaiH payasAM pravAhAH payaH pravAhAstaiH jalapUraiH / kathaMbhUtaiH zItAMzu0 zItAMzumaNInAM candrakAntAnAM sthalAni tebhyazcutaiH srutaiH / kAsu nizAsu rAtriSu / keSvapi nidAghakAleSvapi uSNopagameSvapi / kva, yasmin deze / atizayaH // 15 // sadAyamityAdi / vipadA ApadA / jAtu kadAcit / na vilokyate na nirIkSyate / ko'sau lokaH janaH / kayeva vihitA vihitA kRtA abhyasUyA guNeSvapi doSAropo yasA sA tayA / kathamiti / itIti kim / ayaM janaH sadA sarvadA / kRtAdhivAsaH kRto'dhivAso yena saH / kayA, dhana0 ghanAni ca dhAnyAni ca dhana0 teSAM saMpat tathA / kilakSaNayA, asma0 mama pratipakSabhUtA asmatpratipakSabhUtA tayA matsapatnyA / kva yasmin deze / utprekSA / / 16 / / vikAsavadbhirityAdi / yo vyanakti prakaTayati / kiM tat samasta * samastazcAsau dezazva samasta dezastasyAdhipatistasya bhAvastat / kasya, AtmanaH svasya / kaiH sthalanIrajA kareM: nIrajAnAmAkarA nIrajAkarAH syalAnAM nIrajAkarAH sthalanIra0 taiH / kiMlakSaNaH, trikAso vidyate yeSu teSu te vikAsavantastaiH / punara0 zaradabhrANIva pANDurAH zaradabhrapANDurAstaiH / kairiva, sitAni ca tAnyAtapatrANi ca sitAta0 taiH [ iva ] / kiMlakSaNaiH prasAritaiH vistAritaiH / kva, loke / upamA // 17 // samujjvalAbhirityAdi / vasumatI vasundharA / yathArthanAmA yathArthaM nAma yasyAH sA / ajAyata saMjAtA / kathaMbhUtA kRtAspadA kRta Aspado yayA ( kRtaM vihitamAsAdamAzrayo yasyAH ) sA vihitAvakAzA / kAbhiH svanibhiH AkaraiH / klikSaNAbhiH janaddhihetubhiH jananAmRddhayaH saMpattayastAsAM hetavo yAstAbhiH / punaH kathaMbhUtAbhiH samujjvalAbhiH vizadAbhiH / punarapi ka0 kanakaM suvarNamAdiryeSAM dhAtUnAM te kanakAdayasteSAM yonaya utpattisthAnAni yAstAbhiH / punarapi ka0 vikAsanIbhiH vikAso vidyate yAsu tA vikAsinyastAbhiH / kathaM samantataH sAmastyena // 18 // zikhAvalItyAdi / yasmin nigamAH grAmAH / vibhAnti / kai nUtana0 1. ba ' srutaiH' nAsti / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA 437 nUtanAni navInAni ca tAni dhAnyAni ca teSAM rAzayastaiH navInadhAnyapujaiH / kathaMbhUtaiH bahisthitaiH bAhye puJjitaiH / punarapi kathaMbhUtaiH zikhAvali0 zilAnAmAvalyaH paGktayaH zikhA0 tAbhiH lIDho ghanAghanAnAM meghAnAmadhvA yaiste taiH zikharapaGktispRSTAvakAzaiH / kairiva kulamedinIdharaiH kulaparvatairiva / kiviziSTaistaiH upayAtaiH samAgataiH / kasmAt kutUhalAt kautukAt / upamA // 19 // gatairityAdi / yaH maGgalA - viSayaH / bhAti cakAsti / kai: grAmapuraiH grAmAzca purANi ca grAmapurANi taiH / kiMlakSaNaH, nirantarodyA0 nirantarANi sAndrANi ca tAni udyAnAni ca nirantarodyAnAni teSAM vitAnaM maNDanaM ( laM ) tena rAjitAni zobhitAni taiH athavA udyAnAnAM vitAnamudyAnavitAnaM tasya rAji: udyAnavitAnarAjiH nirAntarA cAso udyAnarAjizca nirantarodya ( na sA saMjAtA yeSu tAni taiH / utprekSyate kairiva gatairiva / kAM samAsati nikaTatvam / kayA didRkSayA draSTumicchayA / kAsAm itaretarazriyAm itaretareSAM zriya itaretarazriyastAsAM parasvaralakSmINAm / kathaMbhUtanAm, ananyatrabhuvAM na anyatra bhavantIntyanantrabhuvastAsAm / etAH zriyo'smAsveva nAnyAtreti parasparadidRkSAbhiprAyaH || 20 || dezamupavadAnIM nagaramuparNayati vaNikpathetyAdi / atha Anantarye / tasmin deze / puraM nagaram / samasti vidyate / kimabhidhaM ratnasaMvayaM nAma / kilakSaNaM vaNikpatha0 ratnAnAM saMcayaH saMghAto ratnasaMcayaH vaNikpatheSu vipaNipatheSu stutiH puJjito ratsaMcayo yatra tat / tathA yatpuraM vibhAti / kaiH AlA nitamattavAraNaiH mattAzca te vAraNAzca mattavAraNAH kSIvagajAH, AlAnitA utambhitAzca te mattavAraNAzca AlAni0 taiH / ca punaH / hamyaiH ghaninivAsaiH / kiMlakSaNaH samattavA0 sahamattavAraNairvartante iti samattavAraNAni taiH pragrIvasahitaiH / yamakam // 21 // gabhIranAdairityAdi / yatparikhA yasya khAtikA / virAjate vibhAsate / kiMlakSaNA, prathIyasI pRthulatarA / punaH kiMlakSaNA, saMkulAntarA saMbhRtamadhyA / kaiH payodharaiH jaladaiH / kiMlakSaNaH, gambhIrazabdaiH / punaH kilakSaNaH, pratimAnipAtimiH praticchAyAvatI ritaiH / punaH kiM0 mandasamIra0 mandazcAsI samIraNazca IritAstaiH alpavAyupreritaiH / kairiva jalebhayUthairiva vArivAraNa saMtrAtairyathA / upamA / / 22 / / parItazRGgarityAdi / paridhiH prAkAraH / vibhAti / kaH nakSatragaNaiH tArakAnikaraiH / kiMlakSaNaiH, parItazRGgaH parItAni veSTitAni zRGgANi yaiste parI0, taiH / punaH kilakSaNaiH, sphuranti aMzUnAM jAlakAni yeSAM te, taiH sphuradaMzujAlakaiH bhAsvatkaranivahaiH / kairiva, pradIpaprakarairiva pradIpAnAM prakaraiH samUhaiH prabodhitaiH prakAzitairiva / kiM lakSaNa:, sthiratrabhaiH ni. kampradIptibhirmaNyAdijairvA / kathaM samantataH itastataH / kva yasmin pure / upamA || 23 || malImasamityAdi / yatra janaizvandramaNDalaM vilokyate / kilakSaNaM, ghanAdhvamadhyagaM dhanAnAmadhvA dhamAdhvA tasya madhyaM gacchatIti ghanAdhvamadhyagaMstam' ( tat ) / punaH kilakSaNaM malImasaM malinam / kena, bhRGganibhena bhramarasadRzena / lakSmaNA cihnena / utprekSyate kimiva abhraM lihantItyabhraMlihaH zRGgANAM koTayo yeSAM tAni taiH / gRhaiH sadanaiH nighRSTadehacchavIva nighRSTA uddharSitA dehasyacchaviryasya tat / / 24 / / bhadAbhamityAdi / yatra ghanaiH meghaiH / gajabhramaH hastibhrAntiH / vitanyate kriyate / keSAM zarIriNAM prANinAm / kathaMbhUtAnAM gopurasya zRGge vartante iti gopura zRGgavartinasteSAm / kathaMbhUtairghanaiH, madAbhaM madasadRzam / ambhaH jalam / visRjadbhiH zra ( kha ) vadbhiH | ullasantI cAso taDillatA ca ullasattaDillatA sA alaMkaraNaM yeSAM te, taiH vikasatkSaNaprabhAbharaNaH / punaH kiM0, adhogataiH adhaH sthitaiH // 25 // sugandhinizvAsetyAdi / yatra pure / madhuvratavrajaH madhukara samUhaH / janairvilokyate, ka iva rAhuH saiMhikeya iva / kiM lakSaNo rAhuH, samApatan samAgacchan / kyA induzaGkayA candrArekayA / kva, kAminImukhe nArIvadane / kilajhaNe, ApANDuni A ISat pANDure / kena, manobhuvA kAmena / punaH kathaMbhUte sugaM0 zobhano gandho yatra sa sugandhiH, niHzvAsasya marut niHzvAsamarut, sugandhiicAsau niHzvAsamarucca sugaM0 tena manoharaM tasmin sugandhocchavAsavAyusundaro ( re ) atra mukhacandrayoH kAntimattayA samAnatve'pi sugandhitvena kAkinImukhe vizeSa iti bhAvaH / / 26 / / nipAtayantItyAdi / yatra navA navoDhA / vadhUH kAminI / jIvitezvaraM prANanAtham / gADhaM yathA bhavati tathA nAliGgati nAzliSa (Sya ) 3 1. bAvita / 2. badeg gastam / 3. barau / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 candrapramacaritam ti / kayA janAbhizaGkayA janebhyo'bhizaGkA tayA-kimete janAH sntiityaarekyaa| kathaMbhUtA navA vadhUH, tarale caJcale, vilocane viziSTanayane / nipAtayantI itastataH prakSipanto / kAsu nivAsabhittiSu nivAsasya bhittayo nivAsabhittayastAsu gRhakuDyeyu / kiMlakSaNAsu sajIva0 saha jIvacitravartanta iti sajIvacitrAstAsu / jIvacitrANi puttalikAvizeSAH / bhrAntimAn / / 27 // zazAGkakAntetyAdi / tathA yatra payastANDavaM tanoti / ki lakSaNaM. vikAsi protphallavahama / kva. akANDe anvsre| keSAM zikhaNDinAM mayarANAma / kilakSaNama payodazaGkinAM payodAnAM zaGkA vidyate yeSAM te payodazaGkinasteSAM jaladharArakinAm / kilakSaNaM tatpayaH / patat kSarat / kasmAt sodhacayAt / saudhAnAM cayastasmAt rAjasadananikarAt / kiMlakSaNam zazAGkakAntA0 zazAMkAntAzca te'zmAnazca zazAGka0 tairmayA (?) nivRttA UrdhvabhUmikA vedikA yasya sa tasmAt / kva, vidhadgame candrodaye / ayamapi bhrAntimAn // 28 / / nizagametyAdi / tathA yatra, vidhuH candraH / kalaGkalekhayA laanychnrekhyaa| vibhajyate vibhidyate / kiMlakSaNo vidhuH, abhinna dezaH na bhinno dezo yasya so'nanyadezaH / kasmAt, AnanAmbujAt AnanamevAmbujaM tasmAt mukhakamalAt / kiMlakSaNAt, amalagaNDamaNDalAt amalaM gaNDayormaNDalaM yatra tattasmAt nirmalakapolavimbAt / kasya, vdhuujnsy| kiMlakSaNasya, saudhazi0 sodhAnAM rAjasadanAnAM zirAMsi zikharANyadhirohatIti0 sa tsy| kva, nizAgane rAtriprArambhe // 29 // samullasadbhirityAdi / tathA yatpuraM vibhAti / kaiH, dhvajAMzukaiH / dhvajAnAmaMzukAni dhvajAMzu0 taiH ketanavasanaiH / kiMlakSaNaH, samullasadbhiH samullAsamUrdhvaparispandaM kurvdbhiH| punaH kiMlakSaNaH, zarada0 zarado'bhrANi zarabhrANi tAnova pANDurAH zarada0 taiH / nirAlambavizeSaNatvAt pullinggH| punarapi kiMlakSaNam, vinivAri0 vizeSeNa nivArita Atapa auSNyaM yaistAni taiH / bahubrIhyAlambanatvAn napuMsake / kairiva, nirmokala vairiva nirmokasya lavA nirmokalavAstaiH / kaJcukalezaH (iv)| ki lakSaNanirmokalavaiH, nirmala: mlrhitH| kasya uSNago:-uSNA gAvo yasya sa tasya aaditysy| ki lakSaNasya sataH / gRhAgra0 galAtyarthaM puruSeNopAjitamiti gRham , tasya teSAM vA agrabhAgAstairullikhitasya saudhoparipradeze ghRSTasya iti // 30 // vizAlazAlopavanetyAdi / yasnina jinAlayAH caityagRhANi vibhAnti / kiMlakSaNAH, vizAla0 zAlazca upavanaM ca zAlopavane vizAle ca te zAlopavane ca vizA0 tAbhyAmupazobhinaH jvistiirnnpraakaarvaattikaaraajmaanaaH| punaH ki0, ziraH0 zirobhiH samuttambhitA meghAnAM paGktiyaste zikharasthagita jaladharaghaTAH / punarapi ki0 siMha0 siMhaH sanAthA mUrtiryeSAM te lepyamRgendrAdhiSThitatanavaH / ke iva, dharaNIdharA iva parvatA yathA / ki lakSaNAH parvatAH, vizAlA vistIrNAzca te zAlA vRkSavizeSAzca vizA0 teSAmapavanaM tenopshobhinH| zeSaM spaSTam / zleSopamA // 31 // madenetyAdi / yasmin madena madyena yogaH kevalaM paraM dviradeSu gajeSu vilokyate, anyatra avalepena yogo na / sopasargatA upasargasahitatvam. kevalaM dhAtuSu bhvAdiSu / nipAtanakriyAH sAdhutvaM, pakSe maarnnkriyaaH| zabdeSu zabdAdiSu / karayoH pIDanAni karapoDanAni, pakSe bhAgadheyasya duHkhAni / kuceSu staneSu / bhavanti, na janeSu-iti sarvatra saMbadhyate / parisaMkhyAlaMkAraH // 32 // dvijihvitetyAdi / yatra dvijihvatA dvirasanA, pakSe pishuntaa| paraM kevalam / phaNAbhRtAM phaNinAm / kuleSu yUtheyu, na janeSviti sarvatra saMbandhaH / cintAparatA cintaikAgratA (cittaikAgratA ), pakSe scinttaa| yogiSu ghyAniSu / daridratA kSINatvaM, pakSe nirdhanatvam / nitambi nInAM kAminonAm / udareSu kaTISu / adharatvasaMbhavaH adharazabdavAcyatvaM, pakSe hInajAtitvam / oSTheSu radanacchadeSu / vRttadvaye'pi parisaMkhyA // 33 // vibhAntItyAdi / yasmin gRhANi sadanAni vibhAnti / kiMlakSaNAni, sarvataH sAmastyena / vividho0 ujjvalAzca te upalAzca ujjva0 vividhAzca te ujjvalo. vividhojjva0 taiH praNaddhAH khacitA bhittayo yeSAM tAni / kiMlakSaNAnIva, lInAnIva tirobhUtAnIva / keSu, dIptatA kAntimattAM dadhatsu nijeSu sveSu dhAmasu mahaHsu / kayA, pataGgasaMtApabhiyA pataGgasya bhAnoH saMtApaH paritApastasmAd bhIH tyaa| utprekSA // 34 // sa na pradezo'stItyAdi / yatra sa pradezaH prakRSTo dezo na, yo janAkula: janasaMbhRto n| asau jano'pi na, yo 1. ja payodat / 2. = nizAgama ityAdi / 3. ja 'lakSaNaM' iti nAsti / 4. ba svatikAntargataH pATho nAsti / 5.- sthaapit| 6. ja sadya AdiSu / 7. ja nitambi iti nopalabhyate / , Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA 469 dhanezvara imyo na / tad dhanaM dravyaM na, yad bhogasamanvitaM bhogasahitaM na / sa bhogo'pi na, yaH saMtato'navarato na / ekAvalIyamalaMkRtiH // 35 // vilaptetyAdi / yatra sitetarANi sitAni cetarANi ca yadvA sitebhya itarANi nIlAni / amburuhANi kaMjAni / luThanti prakampante / kutaH, tApAt antaHklezAdiva / kilakSaNAni yoSitAM kAminInAm, vilocanotpala: viziSTanayanakuzezayaiH, viluptazobhAni jitakAntIni / kva, dIrghikAjale vaapiitoye| kiMlakSaNe, maruncala0 marutA vAyunA calantyo vIcayaH kallolA yatra tat tasmin / punaH kiM lakSaNe, shiitle| anyo'pi yaH kazcit kenApi jito bhavati so'pi vAyunA zItale jale luThati / upameyamalaMkRtiH ( hetUtprekSA ) // 36 // mahAguNairityAdi / yat puram / mahAjanaiH gariSThalokaiH / adhiSThitam Azritam / pratibhAti cakAsti / kilakSaNaistaiH, mahAguNaiH mahAnto guNAH saujanyaudAryasthairyaprabhRtayo yeSu te mahA. guNAstairapi / aguNaH guNarahitaiH, pakSe yato mahAguNairataevAguNaH; 'sattvaM rajastamazceti trayaH proktA mahAguNAH / ' tebhyaH, tamoguNarahitaiH, athavA asya kRSNasya guNA iva guNA yeSAM te'guNAH tai. / madojjhitaiH tyaktamadaiH api pravR0 pariNataprakRSTamadaiH, pakSe yato madojjhitairata eva pariNataharSeH; mAninAM sadA saMtaptatvAddharSAbhAva eva / prakAmam atizayena / nirbhayaiH bhayarahitairapi / pare zatravazca te lokAzca paralokAstebhyo bhIrubhirbhAlukaiH, pakSe paralokaH pretyabhAvaH / virodhAlaMkAraH // 37 // sa yatretyAdi / yatra sa eva paraM doSo yatkAminaH kAmukAH, svakAntAnunayasya svakAminIcATukArasya, rasaM rahasyaM na jAnate nAvabudhyanti / kva sati kRjati kuNati sati / kasmin, patatkUle pkssiyuuthe| kiMlakSaNe, vedikAnAM saudhoparimamikAnAM zira:zikhAsu zete iti vedikAziraHzikhAzAyi tasmin / punaH kiMlakSaNe mAnabhaJjane mAnaM bhanaktIti mAnabhaJjanaM tasmin / kAminyaH khalu suratAvasare kUjanti svacAturyAt / tatra patatriNAM kUjanazravaNAt tAsAM mAnabhaGgaH, mAnabhane ca nIrasatvamiti bhAvaH / / 38 // atha paJcadazabhiH padya rAjopavaya'te / athAbhavadityAdi / atha narezvaraH bhuuptiH| abhavat / kilakSaNaH, bhUriguNaiH pracuraguNaH / alaMkRtaH bhUSita; / punaH kiM0, tasya purasya ratnasaMcayasya / zAzitA rakSakaH / tathA yaH, uvAha dadhau / kA, kanakaprabhAbhidhAM kanakaprabha ityamidhA kanakaprabhAbhidhA tAm / kayA, rUDhayA lokprsiddhyaa| kathaM tathApi, tathApIti ki, yaH, kenacidupamAnena tulitadyutirna tulitA samIkRtA dyutiryasya sa tuli0 // 39 // yazobhirityAdi / mahaujasaH mahadojo balaM yasya tasya / yasya rAjJaH / vidhUpitaM saMtApitamarAto nAM kulaM yastAni / tejAMsi mahAMsi / na mamuH na saMmAnti sma / vava, bhUtale pRthivyAm / kiMlakSaNe, pUritamantaraM madhyaM yasya tat tasmin / kaiH, yazobhiH, kiMlakSaNaiH eNAGkakalA. eNAGkasya candrasya kalA eNAGkakalAH tAbhiriva samujjvalAni eNAGkaka0 taireNAGkakalAsamujjvalaiH / kiM lakSaNariva, puraH prayAtaiHpurogairiva // 40 // pryaasmuccrityaadi| tato jayazrIH punazciraM sthirA babhUva / kiM kRtvA, uccaiH kaTakaM yadbhajaM yasya baahum| adhigamya saMprApya / kiMlakSaNA, bhIteva trasteva / kuto bhItA yato jayazroH prayAsamavApa gatavatI / kuta saMcAravazAt saMcArasya paryaTanasya vazastasmAt / veSu, bhUbhRtAM rAjJAM parvatAnAM ca / gaNeSu samUheSu / kiMlakSaNeSu, uccaiH kaTakeSu uccaiH kaTakAH zivirA ( zibirANi ) yeSAM te teSu; athavA uccairvalayeSu uccainitambeSu c| anyasyApi uccai kaTakeSu uccainitambeSu bhUbhRtAM parvatAnAM gaNeSu bhramataH prayAso bhavati tataH kutracidavasthAnamiti leSaH (?) // 41 // yaH puruSottamo'pi kRSNo'pi, pakSe puruSapradhAnaH / vRSoccheda0 vRSocchedavidhAyi ceSTitaM yasya sa vRSocchedavidhAyiceSTitaH-daityadhvaMsakArivRttiH, pakSe puNyaghAticeSTitaH, nAbhUt ; athavA vRSocchedavidhAyinI cAsau ceSTA ca vRSo0 sA saMjAtA yasya sa tathAvidhaH, nAbhUt nAjaniSTa / kiMlakSaNaH, acintya0 mahAtmano bhAvo mAhAtmyamacintyo'navadhAryo mAhAtmyasya prabhutvasya guNo yasya sH| janAnAmAzrayo janAzrayaH / svasya vikramo'tizattitA svavikramaratenAkrAntaM vyApta samastaM viSTapaM yena sa svvikr0| zriyA sanAthaH lakSayA sahitaH // 42 // kalpavRkSebhyo'pyAdhikyaM yasya sUcyate / kalpopapadairmahIruhaiH kalpavRkSaH / nitAntam atizayena / vimanaskavRttitA vimanaskA cAso vRttizca vima0 tasyA bhAvo vimnskvRttitaa| dadhe 1. ba vileSaH ( zleSaH ) / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam dadhe / kayA, zuceva zokeneva / kiM lakSaNaiH sadbhiH, nirjitaiH parAbhUtaiH / kena, nisarga jazcAsI tyAgaguNazca nisarga0 tena nisargajatyAgaguNena / ki lakSaNena, garIyasA gariSThena / kasya yasya / kila0, parArthA saMpad yasya sa tasya anyanimittasaMpatteH || 43 // kuraGgalAJchataH candraH / yaM jetuM na zazAka zaknotisma / kila0, ujjvalaM nirmalam / kayA, pradoSa0 pradoSo rajanImukhaM, pakSe prakRSTadoSAH ( SaH ) tasya teSAM vA saMsaMgitA tathA / ubhayatra sAmye'pi candrasya pradoSasaMsagitvamasya cojjvalatvaM candrasye kuraGgalAJchanatvamasya ca sadraGganila Jchinatvamiti bhAvaH / iti vyatirekAlaMkAraH / kiM lakSaNo'pi saH, kalAbhiH samagro'pi saMpUrNo'pi / punaH kiM0 janAnabhinandatIti janAbhinandyapi / punarapi kiM0 abhibhUtaM viSTapaM yayA sA tAM tiraskRtalokAm / zriyaM dadhAno'pi vibhrANo'pi // 44 // atha samuccayaH / yaH jagadvizeSaka: citrakaH / vizeSayAmAsa alaMcakAra / kiM tat kulam / kena, vizuddhavRttinA caritreNa anuSThAnavizeSeNa / tathA zaradabhrANIva vibhramo yeSAM tAni taiH / yazobhiH AzAH / guNaiH vapuH / zravaNena zAstrAkarNanena / zemuSIM buddhim // / 45 / / virodho yathA tatparihArazca / SaNNAM gaNaH SaGgaNaH, sAdhito vaMzaM nItaH zatrUNAM SaGgaNo yena saH / taduktam- ' kAmaH krodhazca harSazca mAno lobhastathA madaH / antaraGgo'riSaDvargaH bhitIzAnAM bhavatyayam // ' yaH bhUridAno'pi kaTodbhedaH, pakSe vitaraNaM bhUridAnaM yasya sa bhUridAnaH / madena madyenAvalepena ca / ca punaH / ahInAM sarpANAminastasya saMsargeNa samanvi - to'pi ajagara saMsargasahito'pi pakSe utkRSTasaMyogasahito'pi / dvijihva0 dvijihvAnAM sarpANAM durjanAnAM ca saMsaMgitayA saMbandhitayA / dUSitaH kaluSitaH / na babhUveti / / 46 / / sarvaM ca tad viSTapaM ca sarva0 tatra pratItA prathitA kIrtiryasya sa rAjA kanakaprabhaH / vasundharAM vasumatIm / gAmapi dhenumapi / kariNoM hastinIM cakAra / virodho'yaM, tatparihArazca - gAM gozabdavAcyAM pRthvoM vasumatIM vasu dadhAnAmapi pRthvI, tejobhirdAnavatIM cakAreti bhAvaH, kariNIM bhAgadheyavatIM cakAreti / kiM kRtvA, abhibhUya tiraskRtya / kAn, samastAn sakalAn / maNDalinaH maNDalezAn / kilakSaNAn, samuddhatAn utkaTAn / kaiH, dhAmabhiH tejobhiH / kiMlakSaNaH, atiduHsahai: atizayena duHkhena soDhuM zakyaiH / punaH kiM0 nijaiH svakIyaiH / virodhAlaMkAraH // 47 // yasya vibhoH svAminaH / tejasA mahasA / zrIH lakSmIH / vadhUriva / vyatireko vA / capalA caJcalApi nizcalA / vyadhIyata akriyata / atizayo'yam / keneva, kaJcukinA sauvidalleneva / upameyam / kiMlakSaNena, nitAntam atizayena vRddhena lokAntamAtena, pakSe pariNatavayasA / kaThorA karkazA paropaghAtinI vRttirvartanaM yasya tat tena, pakSe dAkSiNyavarjitena / sanItinA saha nItibhirvartata iti sanItiH, tena, ubhayatrApi zleSo'yam / saMkaro'yamalaMkAraH // 48 / / saH rAjA / IzvaraH rudraH, aizvaryayuktazca / san api bhavan api / asamadRSTidUSito na babhUva / zambhoH kila viSamadRSTayA dUSaNaM vartate'sya cAsamA devatAbhA sAnugAmino dRSTiH zraddhAnaM tathA kila mahadUSaNam (?) 1 'dRSTi: jJAne'kSiNa darzane ityamaraH / vyatireko'yam / krilakSaNaH, dharAzrayaH dharAyAH pRthivyA Azrayo'vaSTambhaH / saMtatam anavaratam / bhUteH saMpado bhasmanazca saMgamo yasya saH / zazAGkavat kAnto manoramaH, zazAGkena kAntazca; zazAGkaH kasya ziraso'nte lalATe yasyeti vA / dhRta udUDho nAganAyakena gajena yaH saH, to ghArito nAganAyakaH sarparAjo yena sa ca / adho bhavanto nyagbhavanto gopatayaH pRthvInAthA yasya saH, pakSa adhobhavan vAhanIbhUto gopatiryasya saH / atra zleSo'pi tena saMkarazca syAt / / 49 / yadIyetyAdi / adhunA'pi sAMpratamapi / payonidhiH samudraH / pUtkAramiva dInAkrandanamiva / karoti vidadhAti / kiMlakSaNaH, udastakallolabhujaH san udastA UddhavakRtAH kallolA vocaya eva bhujA bAhavo yena saH / punaH kathaMbhUtaH, lutayazomahAdhanaH luptaM parAbhUtaM yaza evaM mahAdhanaM yasya saH / kena, yadIya0 gAmbhIryameva guNo gAmbhIryaguNaH, yadIyazcAsau gAmbhIryaguNazva yadIya0 tena yadgambhIratvaguNena / kilajhaNena, nirmalaprasiddhinA nirmalA ujjvalA prasiddhiH khyAtiryasya sa tena / utprekSeyam // 50 // narendretyAdi / yasya rAjJaH / pauruSaM balam / aSTApadavRtti aSTApadasya vRttiriva vRttiryasya tat / na ajAyata nAbhUt / kiMlakSaNasya yasya, niHzeSitazatru saMtateH niHzeSitA nirmUlitA zatrUNAM ripUNAM saMtatiryena saH, tasyApi / kiMlakSaNasya sataH, vidhitsataH cikIrSataH / kAni 1. va svastikAntargataH pATho nopalabhyate / 2. ja 'reko' / 3. ba 'bhUSi / 1 470 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA 471 kAryANi vidheyAni / kiM kRtvA, vimRzya vicArya / kayA, dhiyA buddha dhaa| kiMlakSaNayA, vizuddhayA nirmlyaa| kasmAta, narendra0 narendrANAM vidyAH AnvIkSikI trayo vArtA daNDanItiriti catasro rAjavidyAH tAsAmadhigamaH parijJAnaM tasmAta / pauruSeNa aSTApadatulyatve'pi ghiyA vimRzyakAritvAd vyatireko'yam / / 51 // ratipradAnenetyAdi / yena raajnyaa| prajA prasAdhitA alNkRtaa| kiMlakSaNA, kRtAyatiH kRtA vihitA AyativistAro yayA sA kRtA0 / punaH ki0, guNAnurA0 guNAnAmaudAryAdInAmanurAgaH prItiH tenopanatA prnntaa| kiMlakSaNena ca yena, rati0 ratiranurAgastasyAH pradAnaM tatra pravINena / punarapi kiMlakSaNena, kurvtaa| kAma ujjvalA, vicitra. vicitrA nAnAvidhAzca te varNAzca dvijAdayasteSAM kramavRttiH saMkIrNatAbhAvastAm, ujjvalAM niraticArAM kurvatA vidadhatA / keva vadhUriva aGganeva / yayA bhartRguNAnurAgapravaNA kRtottarakAlaphalA vadhUH ratipradAnacatureNa viziSTakAntiprakRtivartanamujjvalaM vidadhatA ramaNena prasAdhyate / ityupamA // 52 // atItasaMkhyarityAdi / yasmin rAjani / guNa: samudAyitA cayatvam / akAri vidadhe / philakSaNaiH, akhilaiH / punarapi kiMlakSaNaH, atItasaMkhyaiH atItA atikrAntA saMkhyA yaiste, taiH / pu0, parilabdhA kItiyaiste, taiH / pu0, zarado nizAnAthazcandrastasya marIcaya iva nirmlaastaiH| kiMlakSaNairiva, doSaca doSasenA, rurutsubhiH rokhumicchadbhiriva / senA khalu samudAyAbhAve jetuM na zakyate / sakalalokavatino ye guNAste'smin samuditA iti bhAvaH // 53 // atha catubhivRttaH kAntopavarNyate parAkrametyAdi / 'atha' ityAnantaryArthe / 'suvarNamAlA' iti naamnii| bhAminI maaninii| babhUva ajani / kiMlakSaNA, nizA0 nizAntasya sakalAntaHpurasya / nAyikA paTTamahiSI / kasya nRpasya / kiMlakSaNasya, parAkra0 parAkrameNa zaktyA AkrAntA vyAptA mahIbhujo rAjAnI yena sa tasya / punaH kiMlakSaNasya, jagalla0 jagato lalAmA tilakA cAso lakSmIzca jaga0 tayA nilayokRtamAspadIkRtamuro vakSo yasya sa tasya // 54 // yadIyetyAdi / yadIyaM yatsaMbandhi / zolaM sadvRttam / jAtacit kadAcit / malImasaM malinama / nAbhata / kiMlakSaNama, avininditaM nindArahitama / kathaMbhatamiva, nitAntanirdhItamiva nitAnta mekAntena nidhItaM prakSAlitaM nitAM0 / 'tIvakAnta nitAntAni' ityamaraH / kena, kAntimayena kAntyA nirvattena / vAriNA jalena / kiMlakSaNena. visAriNA vistIrNena / panarapi0. eNAsya candrasya marIcayaH tviSa iva hAri manoharaM tena / upamA / 'yatrAkRtistatra guNA vasanti prAyo virUpAsu bhavanti doSAH / ' iti sUcitam // 55 // vhnnityaadi| yattano ycchriire| na UnamanUnaM, 'honanyUnAvUnagoM' ityamaraH, anUnaM ca tallAvapyaM ca kAntimayattvaM tena mayaH / payonidhiH smudrH| vicakAsa ullalAsa / kiMlakSaNaH, sahAsaphenaH hAsa eva pheno DiNDoraH, saha hAsaphenena vartata iti sahAsaphenaH / kiM kurvan, zazAGkasya candrasya / zaGkAm ArekAm / vahan dhArayan / kva, vaktrapaGkaje vaktrameva paGkaja kuvalayaM tatra / kiMlakSaNe, smarApANDukapo0 smareNa kAmena ApANDu ISatpANDu kapolayorgallayormaNDalaM yatra tat tasmin / bhrAntimAn / lAvaNyapayonidhyormukhacandrayozcopamAnopameyabhAvo vA / yauvane hi suSThu pariNate mukhaM candravadAbhAti tatazca tanuratIva kAnti dadhAtIti bhAvaH // 56 // bhuva ityAdi / sA mRgekSaNA hariNalocanA / tasya nRpasya / mandire gRhe / lakSmIH zrIH / babhUva / kiMlakSaNasya nRpasya, puruSottamasya puruSapradhAnasya, kRSNasya ca / kiMlakSaNasya tasya, bhuvaH pRthivyAH samuddhartuH uddharaNazIlasya jagaddhArakasya ca / pu0, balena parAkrameNa balamadreNa ca / adhiSThitAtmanaH samAzritasya / puna0, satyAnu0 satye tathye'nuratamekamadvitIyaM ceto yasya. satyAyAM satyabhAmAyAM ca / zleSaH / / 57 // atha putrotpattimAha parasparetyAdi / sa: prsiddhH| stanandhayaH putraH / kilakSaNaH, dhAmnAM nidhiH tejonidhAnam / kayoH tayoH / kilakSaNayoH, para0 parasparam anyonyaM snehena praNayena nibaddhaM niyantritaM ceto mano yAbhyAM to para0 tayoH / yena padmanAbhatA saMjJayA abhidhayA na dadhe narakadviSA arthena ca / padmanAbhaH kila narakasya daityavizeSasya dviTa, ayamapi narakasya durgaterityanvarthatA / tulyayogiteyam // 58 // atha catubhiH padyaH padmanAbhakUmAra upavarNyate-kalAsanAthasyetyAdi / yasya padmanAbhasya / bAlye'pi zaizave'pi / vivekariktatA sadasadvivecanazUnyayatvam / na babhUva / kiMlakSaNasya, niHzeSAzca te janAzca teSvanukammAyuktasya / 'kRpA dayAnukampA syAt' ityamaraH / kiMlakSaNasya, himAte: candrasyeva, kalA0 kalAbhiH sanAthasya sahitasya / kalAH zastradhAraNAdyAH SoDazo bhAgazca / himetarA uSNA Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 candraprabhacaritam aMzo yasya sa tasyeva tIvraM tejo yasya sa tasya asahyamahasaH / candrasUryayoriva zAntatIvrasyApi AzukArya karaNe savitre kitvamiti bhAvaH / prativastUpamA / athavA candraH sUryAnvayinAM klezakArI sUryazca candravaMzinAm asya cobhayasAmye'pi kvacidanuyAyini vivekariktatAbhAvAd vyatirekazca / / 59 / / samAcarannityAdi / yaH kRtajJaH kRtaM jAnAtIti / palitAGkuraiH zuklakezairvinA / vRddhaH sthaviraH / babhUva / kiMlakSaNaH, sama0 samastAzca tA vidyAzcAnvIkSikyAdayastAsAmadhigamaH parijJAnam, 'AnvIkSikyAmAtmavijJAnaM dharmAdharmo yo sthitI | arthAnarthoM tu vArtAyAM daNDanItyAM nayAnayo / ' iti, tena prabuddhA dhIryasya saH / punaH kilakSaNaH, samAcaran anubhavan / kAH, kriyAH / kiMlakSaNAH, zizubhAvaH zaizavaM tatra duSprApAH / tAH punaH kathaMbhUtAH, nayamArgeNa nItipathena zAlinIH zobhamAnAH / vibhAvaneyamalaMkRtiH // 60 // galadi ( ni ) tyAdi / yasya aGkuzaH sRNiH, guru: janakAdiH, abhavat / kiMlakSaNastha, garIyasA gariSThena, ojasA balena, yutasya sahitasya / punaH kiMlakSaNasya, galanmadasya galanmado yasya sa tasya - sravanmadasya, madaH srutvA gata ityarthaH / ata evonnatavaMzenoccavaMzena zAlI zobhamAnaH tasya / punarapi gRhItaH samyagvinayo yena sa tasya AdRtaprazrayasya / punara0, sonnateH saha unnatyA auddhatyena ( ucchrityA) vartata iti sonnatistasya / kasyeva, gajAdhipasyeva / yathA sravanmadasya, unnatapRSTazobhinaH, suzi kSita vinayasya, uccaistarasya ca gajendrasyAGkuzo gariSThaH syAditi / upamA // 61 // vibhUSitamityAdi / vyasanaiH vyasyanti parehalokamiti vyasanAni dyUtAdIni taiH / kiMlakSaNaiH, pramAthibhiH prapAtibhiH / yasya mano na jahre na muSTam / krilakSaNasya, manasvinaH paNDitasya / punarapi jitAH pUrAbhUtA AntarA antarAzritA dviSo yena saH, tasya / punarapi0, vigrahaM zarIram dadhataH / dhArayato'pi / kilakSaNaM vigrahaM vibhUSitaM pariSkRtam / kayA, yauvanasya rUpasaMpat tayA / kiMlakSaNayA, vikAravatyA vikArasahitayA / / 62 / / sa bahvetyAdi / sa vizAmadhIzvaraH pRthvIpatiH / bahUni apatyAni yasya so'pi / jiSNunA jayazIlena / tenaiva sutena putreNa / rarAja babhAse / atrArthAntaramupanyasyate - anekAzca ( aneke ca ) te zakuntAH pakSiNazca taiH saMkIrNaH / jalAdhAro rAjahaMsena vinA na virAjate / 'rAjahaMsAstu te caJcucaraNairlohitaiH sitAH / / / 63 / / athetyAdi / atha anantaram / jAtu kadAcit / saH / medinyAH pRthyAH patiH svAmI / parihRSTA harSaM prAptA matiryasya sa parihRSTamatiH san / nijA cAso lakSmIzca tathA paribhUSitaM pariSkRtam / puraM nagaram / vilokayan avalokayan / guruzcAsau saudho rAjasadanaM ca tasya mastake | avatasthe sthitaH / jAtiH / / 64 / / tadA tasminnavasare / tena kanakaprabheNa / gavAM gaNaH goyUthaH / dadRze laloke / kathaMbhUtaH samuttaran viniHsaran / kiM kRtvA payaH pAnIyaM paripAya pItvA / kiMlakSaNena tena yadRkSayA svecchayA, dRzaM dRSTi, vinipAtayatA itastataH prasArayatA / vava, Asa0 atizayenAsannamAsannatamaM tacca tadekapalvalamalpasarazca tasmin / jAtiH // 65 // kila iti purANoktau / asau vicakSaNaH vidagdhaH / tatra palvale / ekaM jaradgavaM jaraMzcAsau gaurava jaradgauH taM mriyamANaM prANAMstyajantam / avekSya avalokya / tatkSaNAt / iti vakSyamANaprakAreNa / nirvedaM vairAgyam / jagAma / kathaMbhUtaM jaradgavaM, ghanapaGka0 ghanazvAsI paGkazca tatra nimagno bruDitaH tam / puna0, akSamaM kSINagAtram / / 66 // kSaNabhaGguretyAdi / bhavaM bhajantIti bhavabhAjasteSAM bhavabhAjAM prANinAm / jIvitaM prANAH / kSaNabhaM0 kSaNena tatkAlaM bhaGgurA vinazvarA vRttirvartanaM yasya tat kSaNabhaGguravRtti / ityatra vismayaH adbhutaM na / iha jIvite / atrasyadbhiH paNDitairapi pramuhyate / tadetadIdRzamadbhutaM vismayaH // 67 // kSaNadRSTetyAdi / janaH lokaH / kSaNa0 dRSTAzca tirohitAzca dRSTatirohitAH, kSaNena dRSTatirohitAH kSaNadRSTatirohitAH, taiH - kSaNadRSTanaSTaiH / viSayaiH bhogyaiH / svapne iva pratAryate vaJcyate / tathApi ayaM jaDabuddhirmandamatiH / teSu rati rAgam eti / anAtmaveditAM jaDatvam / dhik // 68 // prahatamityAdi / eSaH janaH / jantuM jantuM pratijIvitaM maraNena prahataM bAdhitaM pazyati / yauvanaM tAruNyam / jarasA vArdhakyena prahRtaM pazyati / tadapi mandamatirasI svahite na pazyati jAgati / aho Azcaryam / / 69 / / yadatItetyAdi / yat sukham / atItam atikrAntam / tat atItameva / 3 1. ba NpraapyaaH| 1. ba ja avazyadbhiH / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA 473 AgAmini sukhe vinizcayaH ka / tatkSaNasaukhya mohitaH tatkAlasukhena vaJcitaH puruSaH / vata iti khede / vRthA zramaM samupaiti / antardRSTiM parityajya bhUtabhaviSyatsukhasyAsthiratva mavalokyApi vartamAnasukhasya sthiratvamavabuddhadhatIti kheda: / / 70 / / pariNAmetyAdi / yaH pumAn / sadyaH sukhasya lipsayA lAlasatvena / pariNAmahite AgAmi sukhakAriNi / pathi mArge / na samIhate prayatate / sa zivAt kalyANAt / ativiprakRSyate dUrIkriyate / viruddhasevayA apathyabhajanena jvararogI yathA // 71 // dahana ityAdi / trayANAM samabalatve'pi kAmasyAdhikyam // dahanaH agniH / tRNakASThasaMcayairapi tRpyet / udadhiH nadIzatairapi tRpyet / kAmasukhaiH pumAn na tRpyet khalu / aho kApIyaM karmaNo balavattA baliSThatvam // 72 // vapurityAdi / vapurapi zarIramapi / AyuSaH kSaye / Antaram antaH sthitaM prANinam / atimAtram atitarAm / tyajati khalu / aho / bahiraGgaH bAhyasthitai dhanamitrabAndhave - virahe viyoge'tra vismayaH kaH, na ko'pi // 73 // sukhetyAdi / iSTasamAgame iSTasaMyoge / yathA yena prakAreNa / sukham / tathaiva tasya iSTasya virahe viyoge ca / asukhaM duHkham / ataeva sudhiyaH paNDitAH / saGgasu0 saGgasya sukhaM saGgasukhaM tatra ekaniHspRhAH advitIyehA rahitAH santaH / nirvRto muktau / sajanti sAvadhAnA bhavanti // 74 // hitamityAdi / kazcana hitameva mokSastatkAraNatattvaM ca hitaM tadeva / na vetti / anyaH pumAn / khalu zAstroktau / tatra hite / saMzayaM sandeham / bhajate / paraH anyaH / viparItaruci: viparItA atadguNe tadguNAbhA ruciH zraddhA yasya saH / evaMvidhaistribhirajJAnatamobhiH ajJAnAndhakAraiH / jagat bhuvanam / AhataM vAdhitam / tadanyatadviruddha tadabhAveSu na pravartata iti / / 75 / / pariNAmetyAdi / jinavAkyam arhadvacaH / vihAya tyaktvA / zarIriNAM prANinAm / pari0 pariNAmasyodarkakAlasya sukham / na vidyate / sarujAM hitakAryauSadhaM pathyamiva / yathA pathyaM vihAyauSadhaM pariNAmahitaM na / anAtmajJatayA jaDatayA / tat jinavAkyam / na rocate // 76 // yathAvidhi vidhimanatikramya / zrutaM zAstram / adhigamya parijJAya / uttamAzca te sAdhavazca teSAM saMgamaM saMparkam / pratipadya Azritya / imAM prasiddhAm / bhavaphalgutAM saMsArasyAsAratvam / atrayan jAnan / ahamiva ahaM yathA / aparaH anyaH / kaH pumAn pramAdyati na ko'pi // 77 // sukhamityAdi / mandamatiH jaDaH / AyatiduHkham udarkAsukhakaram / akSajam aindriyakam / sukhaM bhajate buddhimAn na / atrarthAntaramupanyasyate--: khalu aho / kaH amandadhIH / madhunA digdhaM pralitaM mukhaM yasyAH sA tAm / asidhArAM khaGgadhArAm / lilikSati letumicchati, na ko'pi // 78 // asukhaiketyAdi / yaH praviraktA nirviNNA matiryasya saH / asukhamevaikaM phalaM yasya sa tam / pallavaM kisalayam / Tasiti jhaTiti / prabhajya Amartha / na pravartate / sa puruSaH / zreyasi muktyartham / vaJcitaH vipralabdha: / hI vismaye / nirviNNena jhaTiti udyamo vidheya iti / bhAvaH // 79 // itItyAdi / sa cArucetAH cArumanAH / iti uktaprakAreNa / viSayebhyo viraktaH san channayA gUDhayA / muktidUtyA nirvRtisaMcArikA / svayamAtmanA / karNajAhaM zravaNasamIpam / etya Agatya / vyAhRta iva AhUta iva / munimArge ratnatraye / cetasA manasA / nyavizata tasthau / ucitametat / hi yasmAt / matibhAjAM matimatAm / kAlalabdhi: / vandhyA nirarthikA / na bhavati / / 80 / / prapRcchayetyAdi / sa rAjA kanakaprabhaH / aparedyuH anyedyuH / AtmanaH svasya / udyantI ativardhamAnA zrIryasya sa tam -- udyacchriyam / taM prasiddham / sutaM putram / prapRcchaya ApRcchya / ca punaH / vigalanti patantyazrUNi rodanabindavo yAbhyAM te tadakSiNI tasya netre / pramRjya saMvizuddhe vidhAya / avininditaM nindArahitam / zrIdharaM zrIdharAbhidhAnam / munIndraM yatIzam / samabhivandya praNamya | bhUribhi: pracuraiH / nRpatibhiH samam / tapaH tapazcaraNam / samadhizizriye AzritaH // 81 // guruvi rahetyAdi / tadA tasminnavasare / padmanAbhaH bhUmIzaH narapatipadaM rAjyam / Asthito'pi samAzrito'pi / guruvirabhavena pitRviyogajanitena / asukhena duHkhena / bhRzam atyartham / tatAma caklAma / hi yasmAt / bAndharvairviyuktA triyoginI | lakSmIH / mude harSAya / nahi bhavati // 82 // vipuletyAdi / asau sudhIH / vipula0 vizAlapratibhAbhiH / vRddhAmAtyaiH prauDhasacivaiH / kRtapratibodhanaH kRtaM pratibodhanaM yasya saH, san / kiyadbhiH parimitai / dinaiH divasaiH / pitRvirahajaM janakaviyogajanitam / zokaM hitvA / nayanavigalavASpApUrAH nayanAbhyAM vigalanto / 1. ba vaklAma, ja paklAma / 60 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 // candrapramacaritam vASpApUrA yasyAH sA tAm / svAmisne0 svAminaH kanakaprabhasya snehastenAkulIkRtaM ceto yasyA sA tAm / ubhayIm ubhayaprakArAm / prakRti prajAm / samabhAva [ya] t saMskRtavAn // 83 // etasyetyAdi / anRjuH vakraH / ayamaSTamomagAGkaH assttmiicndrH| etasya mhiipteH| vikaTaM ca tallalATapaTakaM ca tena / vyAkSiptaH jitaH / itIva saMjAtAnatibhiH saMjAtA AnatiryeSu te taiH| bhUpAlaH rAjabhiH / nRpAsanasthe siMhAsanasthite / tatra rAjani / kuTilatA vakratvam / na bheje / yatrAyamaSTamImRgAko'nena vakrataro'pi jitastatra ke vayamiti padayoH patitA iti bhAvaH / 4 // tejonidhaavityaadi| sa padmanAbhaH bhmiptiH| tejonidhI mahoSAmani / udayadhAmni udayAspade / suvarNanAbha0 suvarNanAbhAbhidhAne / tanaye putre| yuvarAjazabdaM yuvA cAso rAjA ca yuva0 tena zabdayate AhUyate yuvarAjazabdaH, tam-yuvarAjAbhidhAnam / pravartya / somaprabhA0 somaprabhAyA dazanAH soma0 tairjAtaM ca tat kiNaM ca tenAGkitazcihnita oSTho yasya saH, san / bhogAn viSayAn / sadA anubhavan nirvizan / avAsthita tasthau // 85 // iti candrapramacarita mahAkAvyapaJjikAyAM prathamaH sargaH // 1 // dvitIyaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'karonmuniH / zrutAdiH sa munirjIyAcchaddhAdiguNamAsivAk // 1 // AsthAnaM sadaH / pratohAraH dvArapAlaH / vanapAla: mAlAkAraH / vyajijJapat vijJApayAmAsa // 1 // manohare zabdena manoharanAmani, arthena hRdayahAriNi // 2 // puNDarIkaM sitAmbhojam // 3 // dAruNaM bhISaNam / samAhAreNa saMkareNa / / 4 / / mokSasya muktaH saMdhAnamekAgratA tatra cittaM yasya saH, pakSe mokSo vedhyam / guNasthAnAni mAgaNAH gatyAdayastAbhyAM zobhamAnena, pakSe gaNo maurvI mArgaNaH shrH||5|| pariniSThitaM parikalitama // 6 // suvarNaiH zobhanAkSaraiH kanakaizca / muktAH siddhAH muktAphalAni ca / karNapUrAyante karNayoH zrotrayoH pUrAyante kuNDalAyante ca // 7 // gaNanIyatAM gaNanAviSayatAM gaNena janavRndena nIyatAM prApyatAM ca // 8 // pAMsusaMparkAt rajaHsaMsargAt / vAsacUrNaSu sugandhidravyeSu / / 9 // bhAsvAn sUryaH, pakSe dIptimAn / sevyapAda: sevyarazmiH, pakSe sevyacaraNaH / kumudaM kuvalayaM, pakSe bhUmudam // 10 // vivakSAmi tumicchAmi // 11 // anapekSya anAdRtya / korakAn udbhedAn / / 12 // visoDhaM sahitam // 13 // madhugaNDUSAn madyakuralakAn / anAdRtya anapekSya // 14 // tilaka: tilkvRkssH| vyakasat vikA samagamat // 15 // jAtavibodhAH samutpannaparijJAnAH / alayaH bhramarA: // 16 // zukaiH kIraiH // 17 // kuDmala: kalikA // 18 // zikhaNDinAM mayUrANAM tANDavasya nRtyasya [ ATopaM ] tANDavATopaM natyavistAram / / 19 / / palAyamAnasya dezatyAgaM vidadhataH / bANAvaliH zarapaGiktaH // 20 // zucisaMgAt jyeSThasaMbandhAt, zuciH nirmalo vA jyeSThaH, sakala jagatpUjyatvAt // 21 // romAJcaka cukAdhAnAt romaharSavArabANadhAraNAt / / 22 // sahajaM jAtyutpannam // 23 // munivRttAntazaMsinI yativArtAkathayitrIm / udvela: utkallolaH // 24 // pAritoSikaiH sNtossjnitH| kRtArthaM kRtakRtyam // 25 // ghoSayana uccaran / udasthAt uttiSThati sma // 26 // lakSyam abhinyAsam // 27 // vyAnaze vyApnoti sma / saMketinIH saMketayuktAH // 28 // paJca ca SaT ca (paJca vA SaDvA ) paJcaSAH tAn / pattIn padAtIn / akSubhyata cukSobha // 29 // cacAla jagAma // 30 // lAvaNyena lavaNatvena saMkrAntAni pratibimbitAni didakSaNAM draSTumicchanAM nayanAni yatra saH // 31 // pipriye tuSTaH // 32 // viparizramaH vigatakhedaH // 33 / / samAdizya upadizya AvAsaya saMrakSayaH // 34 // cAmarAdiparicchadAM cAmarAdiparikaropetAm // 35 // 1. ja zabdate / 2. ba 'carita' iti nAsti ja 'caritra' ityasti / 3. ba prthmsrgH| 4. ja kSaya / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA zaratprasanne varSAntanirmale // 36 // triH parItya triH pradakSiNIkRtya / nyavikSata upaviSTavAn // 37 // mukulIkurvan kozI vidadhat / zItagutvaM candratvam // 38 // zobhA kAntiH / / 39 / / zAnte urate / jagAda babhANa // 40 // nirAloke niHprakAze / Aloka iva udyota iva // 41 // sphuritaM pratibhAsitam // 42 // gurupratyayavajitaM guruvizvAsariktam // 43 // prAhuH vadanti / nAstikAgamaM cArvAkasiddhAntam / mAnagocaraH pramANaviSayaH // 44 // tasyAtyaye jIvAbhAve, ajIvaH kathaM vaktuM yujyate; jIvAjIvayoH sApekSatvAt // 45 // ca punaH tadatyaye bandhamokSaprabhRtayo jIvadharmAH kathaM syuH // 46 // upaplutaM bAdhitam / saMvRtam aprasAritaM kalpitam (kalpitaM vA ) / jIvo nAsti, ajIvo'pi nAsti tatastatvamupaplutameveti tattvopaplavavAdinaH // 47 // visaMvadante mithyA jalpanti // 48 // kecit sAMkhyAH / kecit mImAMsakA eva / anye naiyAyikAH / anye bauddhAH / / 49 / / gahane duHpraveze, gahane vane // 50 // uccArthI mahadabhiprAyAm / virarAma tUSNIM cakAra // 51 // IzvarabuddhayaH pratyagra pratibhAH // 52 / / aspRSTaparadUSaNaM paropakalpitadUSaNa saMparkarahitaM yathA syAt / / 53 / / ' jIvo nAsti' iti cArvAkairupanyasyaste / prasiddho dharmI pakSaH / tatra cArvAkAprasiddhasya jIvasya pakSatvakaraNe svaviDambanAM kaH kuryAt ? prasiddhapakSasya hetuviSayatvaM kriyate / athavA jIvo nAsti anupalabdheH -- iti bhavatAnupalambhaviSayokriyamANo jIvaH pakSaH pratyakSeNopalambhena svasaMvedana lakSaNenaiva nirAkRta iti // 54 // kathamupalambhaviSayo jIvaH, iti cet, ucyate - pratijantu ityAdi / pratijantu pakSaH, jIvaH pratibhAsate iti sAdhyo dharmaH, svasaMvedanago varatvAt ( iti hetu: ) / na cedaM svasaMvedana gocaratvam asiddhaM, sukhaduHkhAdiparyAyairAkrAntatvAt / / 55 / / pramANAvInatvAt prameyasya, ataH pramANameva mImAMsyate / nanu cedaM svasaMvedana - lakSaNaM pramANam asiddham, iti cet, ucyate na cAsvetyAdi / jJAnaM svasaMvedanam, asvaviditaM bhavati vedyatvAt / yadvedyaM tadasvaviditaM yathA kalazAdiH / na ca na vAcyam / yathA pradoSaH : svaM prakAzayannevArthaM prakAzayati tathA jJAnaM svaM vidannevArthaM vettIti / / 56 / / yadi jJAnaM svaM vetti tadA jJeyameva, na jJAnam iti cet, na; asvavedino viSayAntarasaMvArAbhAvAt / avayavA: -- jJAnamarthavyavasAyAtmakaM svavyavasAyAtmakatvAt / yanna svavyavasAyAtmakaM na tadarthaM vyavasyati / yathA ghaTaH / na cedamasiddhamartha vyavasAyAtmakatvaM jJAnasya sakalajanAnAmanyonyajJAnAnAM parasparaparijJAnApekSayA jJeyatvAt / athavA sAmAnyameva vyAkhyAnam / asvavedinaH svaparijJAnarahitasya viSayAntare cetanAcetanAntare saMvAro na syAt / aparAparabodhasya anyonyaparijJAnasya vedanIyasya jJAnajanyasya ghaTanAt / / 57 / / tarhi anavasthA syAt iti cet, anavasthApyatreSTA / nabhasthalavisarpiNI anavasthAlatA ca syAt bhavet / teSu aparAparabodheSu yadevAviditaM tadeva pUrvasya svasya vedakaM na syAt // 58 // tatazcArvAkaH prAha-- viSayavijJAnaM parokSameva, tatparokSatve viSayasyApi parokSatvameva / / 59 / / iti cet, parokSamapISTameva / parokSAdapi jJAnAdarthAdhigatirarthaparijJAnamiSyate / yathA arthaH pareNa viditastathA svaviditos pi bhavet / ataH syAdvAda'matApekSayA jIvaH svakIye kAye svasaMvedana pratyakSAt siddhaH, parakIye cAnumAnAdilakSaNAt parokSAditi bhAvaH / taduktam- 'svasaMvedanataH siddhe nije vapuSi cetane / zarIre parakIye'pi saH siddhayatyanumAnataH // 60 // ' tasmAt kAraNAd yuktitaH pramANopapattyA svavedane svayaM vedane nAmni pratyakSe pramANe siddhe vyavasthApite sati / nAstitvavAdinAM cArvAkatattvopaplavAnAM pratyakSeNa bAghA pratyakSabAdhA kathaM na bhavet / adhyakSeNa jIvamapanuvAnAnAM teSAM pratyakSameva jIvavyavasthApakaM bhavediti bhAvaH // 61 // punaH syAdvAdI cArvAkamanusaMdhatte / garbhAdimaraNAnte prakRtaparyAyApekSe jIve siddhe'pi tasya jIvasya prAgUrdhva--janmanaH prAG maraNAccadhvaM kathaM siddhiryadIti manyase / / 62 / / tadedamuttaramAha -- tatrApi jIve sadakAraNavattvenAnAditA, anantatA ca siddhA / vAyvagnipRthivopayasAM yathA / vAdiprativAdyapekSayA / vyavasthApyamAno jIvaH pakSaH / anAdyananto bhavati, sadakAraNavattvAt, yeSAM sadkAraNavatvaM teSAmanAdyanantatvaM yathA vAyvagnipRthivIpayasAm / sadakA raNavAMzcAsau tasmAdanAdyananta iti // 63 // nanu cAkAraNavattvamasiddhaM tasya iti na vAcyam / ahetutvam akAraNavattvam / tasyAsiddhaM na / kasyApi hetoH kAraNasya / ayogataH aghaTanAt / nanu ca bhUtAni hetavaH iti 1 1. ja 'di / 475 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 candraprabhacaritam cet, na sahapratyeka pakSayoH krameNa yugapadvA bhUtAnAM hetutvaM ca // 64 // etadeva vivriyate-- pratyekapakSe ekakAdbhUtAjjIvotpattI jIvAnAM bhUtasaMkhyA prasajyate / sahapakSe yugapadetebhyo jIvotpattau tebhyo'saMviddhagho'cetanebhyazcetanaH kathaM syAt // 65 // kutaH, hi yasmAt ghaTapaTAdiSu kAryeSu sajAtIyamupAdAnaM dRSTam; kasmAt mRdAdInAM hetunAM kAraNAnAM ghaTAdyanugamekSaNAt ghaTAdikAryAnuvartanAt / / 66 / / syAnmataM vijAtIyAdapi kAraNAdvijAtIyakAryotpattidarzanAcchuGgAdeH zarAdivat iti / tatrApi zRGgAdeH zarAdinA vyabhicAro'pi na yujyate / kasmAt pudgalatvena pudgalatvajAtyA sajAtIyatvasaMbhavAt // 67 // athavA yadi vijAtibhyo'pi bhUtebhyazcetano jAyata eva tadA payaso'pi pRthvI bhavet / evaM ca tatvacatuSTayaM na - tattvasaMkaraH syAt // 68 // nanu bhUtAnAM caitanyotpattau sahakA ritvameva, iti cet, na, upAdAnAbhAvAt bhUmyAdivyatirekataH bhUmyAdi' vinA anyadupAdAnaM ca bhavanmate nAsti yenopAdAnena satA bhUtAnAM saMhatiH samudAyaH sahakAriNI kalpyeta // 69 // kAye ko'pyupAdAnadharmo nAvalokyate, bhinnalakSaNatvAt / zarIre tadavasthe'pi jIve vikRtidarzanAt vividhAkRtyavalokanAt / / 70 / / ghaTAdikAraNeSu mRdAdiSu / etat bhinnalakSaNatvam / nekSyate ca / tataH tasmAt / anumAnabAdhApi pakSaM vIkSate / yathA pratyakSeNa pakSabAdhA tathAnumAnenApIti rahasyam // 71 // tasya jIvasya / abhAvasAdhane'nupalambhAdiheturasiddhaH svasaMvedanasya tadbhAvasAdhakatvAt // 72 // vibhinnapratibhAsitvAt cidacitoH pratibhAsabhedAt / / 73 / / atrAhAraHbhavatu nAmaivamAtmA pratyakSAdisiddhaH, sa ca sarvathA nitya eva ityevaM bruvan pratyekSeNa bAdhita eva // 74 // kathaM pratyakSabAdhitAH te, yata AtmA pratiprANi satataM sukhaduHkhAdiparyayaivivartamAnaH svavedanAt prakAzate / / 75 / / teca sukha-duHkhAdiparyAyA jIvAt sarvathA vibhedinaH iti cet, na bhede sati 'tasyAmI' iti saMbandhAnupapatteH / / 76 / / asti samavAyalakSaNaH saMbandhaH iti na vAcyam, nityasya samavAyo na yujyate'nupakAritvAt / yataH sarvApi saMbandhasamavasthitirupakArAzrayaiva syAt // 77 // asti nityasyopakAritvam iti cet, tasmAdupakAro'bhinna bhinno vA / abhinnazcet samo bhinnazcet saMbandhAsiddhiH / upakArAntaramapekSya saMbandhakaraNe'navasthitiH syAt / / 78 / / tato jIvaH sukhaduHkhAdiparyayaiH syAt kathaMcidabhinnaH pariNAmitvAt / tathA ca kathaM kUTasthanityatA / / 79 / / etena kUTasthatAnirAkaraNena / tasya AtmanaH / jaDatAm ajJatvam / bruvANAH naiyAyikavizeSAH / vinivAritAH pratikSiptAH / cidrUpasukhaduHkhAdiparyAyaiH vivartaiH / aikyasaMbhavAt pariNAmatvenaikyaghaTanAt / / 80 / / tarhi AtmA akartA, iti cet, tasya Atmano'kartRtApi na ca bandhAbhAvAdi - doSAt / hi--yasmAt kuzalA kuzala kriyAH - manojJAmanojJakAryANi akurvan AtmA kathaM badhyeta, na kathamapi // 81 // etadevocyate-- kApila: 'AtmA bhoktA' iti bhuktikriyAyAM svayaM kartRtvaM vadan tadevApanuvAnaH kina jihreti // 82 // nanu AtmA na badhyate iti cet, na, acetanasya pradhAnasya bandhAdirapyayuktikaH / cetaname (e) va badhyata ityarthaH / tasmAd Atmano'kartRtA pApAdapi pApIyasI matA // 83 // cittasaMtatimAtram AtmA, ityeke / tatra cittasaMtatimAtratvamapi [ a ] yuktaM prakalpitaM - sthApitam / yataH saMtAnivyatirekeNa kAcit saMtati / pUrvaM saMtAnI cet tataH saMtatirvaktuM yujyate // 84 // saMtAninaH sakAzAt saMtatibhinnA abhinnA vA / yadyabhinnA tarhi tatsamA / bhinnA cet, saMtAnino bhinnA saMtatinityAnityA vA / atrocyate vyatireke'pi saMtAninaH sakAzAt saMtAnavyatireke'pi yadi tasya nityatvamiSyate tadA kSaNikaikAntavAdinAM pratijJAhAnidoSaH syAt / 'sarvaM kSaNikaM sattvAt' iti teSAM pratijJA // 85 // saMtAnasya kSaNikatve'pi yad dUSaNaM saMtAnipakSe nikSipyate tat saMtAne'pi / tataH saMtAnasyApi kSaNikatve tasya kSaNikatvavAdi ( naH ) sarvameva kRtanAzAdikaM prasajyate // 86 // tasya vyApakatvena kRtanAzAderabhAvaH iti cet, na tasya vyApakatA ghaTanAM nopaDhaukate, svasaMviditarUpasya tasya dehAd bahiravedanAt / / 87 / / tasmAjjIvaH pramANato'nAdinidhano pramANakaH sthitaH kartA bhoktA cidAkAraH siddhaH // 88 // ye'pyajIvAdayo bhAvAH te'pi siddhAH, tadapekSatvAt / tat tattvam upaplutaM na / / 89 / / apare mImAMsApakSapAtino mImAMsakA jIvAjIvA [di ] SaDvarga' pratipadya aGgIkRtya mokSe vipratipadyante vivadanti ( nte ) // 90 // teSAmapi mImAMsakAnAmanumAnabAbA , 1. jadi / 2. jahAniriti doSaH / , Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA pRSThataH paridhAvati; / yato mokSaH karmakSayo nigadyate, sacAnumAnataH siddhaH / / 91 // tathA hi' kvacidapi puMsi pakSaH / kRtsnAvRtikSayo'stIti sAdhyo dhrmH| ttkaaryskljnytvsyaanyaathaanupptteH| AvRtikSayaH kAraNaM sarvajJatvaM ca kAryama / / 92 / / nanu ca sarvajJaH kazcid nAsti, sAdhakAbhAvAt, iti cet, kasyacit sarvajJatva. masiddhaM na, bAdhakAtyayAt--bAdhakAbhAvAt / sarvatra vastuvyavasthitibadhikAbhAvAdeva / / 93 / / tathAhi-tasya bAdhakaM tAvat pratyakSaM nopapadyate, akSajatvAt / tasyAtyakSe'tIndriye vidhirna niSedhanaM na // 94 // anumAnamapi tabAdhAM vidhAtuM kSamaM na; yato'khilaM puruSatvAdi talliGgaM vyabhicAri dRzyate // 95 // kathaM talliGgaM vyabhicAri, iti cet, yathA hi puruSatve'pi kasyApi vedArthajJAnagocaro'tizayastadvat kasyApi sarvArthajJAnagocaro'pi // 96 // yathA dezAntare kAlAntare cAkhilo rAsabhaH zRGgI na tathA dezAntare kAlAntare kazcit pumAn sarvajJo'pi nAsti [ // 97 // ] ityAdyapamAnaM hi yuktaM na, iSTavighAtAta / kathamiSTavighAtaH, iti cet, tathAhi--khacarAdInAM khagamanAdikaM na syAt / yathAvatyedAnontanapuruSAH khagAmino na, tathA dezAntare kAlAntare ca naivetISTavighAtaH // 98 // tasmAd yasya sA sakalajJatA asau naravizeSaH / tathaiva kharavizeSazcet viSANitA ya syAt / / 99 / / tahi arthApattiH sarvajJAbhAvasAdhikA, iti cet, na, aryApattirapi sarvajJAbhAvasAdhinI nAsti, tena vinA sarvajJAbhAvapratibaddhaH ko'rthaH sambhavI yastaM sarvajJAbhAvaM prakalpayet / / 100 // AgamenApi kartRkenAkartRkena vA sarvajJo na bAdhyate, kartRhInasya tasyApyAga [ ma ] syAtyantamasaMbhavAt // 101 // akartRka evAgamaH, karturasmaraNAt, iti cet, karturabhAvaH karturasmaraNAdibhyo na siddhayati, ajJAtakartRkairvAkyaivyabhicArasya saMbhavAt--ghaTanAt // 102 // pauruSeyeSvasaMbhavI kazcidvizeSo pauruSeye nAsti / yathA atIndriyArthasaMvAdo'pauruSeye tathA pauruSeye'pi dRzyate / / 103 // tato vivAdApannaM zAstraM sakatakaM dRSTaM, dRSTakartRkatulyatvAt / yad dRSTakartRkatulyaM tat sakartRkaM, yathA akalaGkAdizAstram [ // 104 // ] tasmAdakartRkaM zAstraM sarvajJabAdhakaM nAsti, kRtakaM ca / tat kRtakaM dvidhA bhinnaM sarvajJakartRkamasarvajJakartRkaM ceti [ // 105 / / ] tAbad asarvajJapraNotamatIndriye pramANaM na / tu-punaH / sarvajJapraNotaM tasya pratyuta sAdhakameva / / 106 / / prastutasya pramANapaJcakAbhAvaH pratyakSAdinirAkRtiH // 107 // akSAdibuddhivata-indriyajJAnaM yathA / / 108 // ratnatrayanibandhanaH--ratnatrayaM nibandhanaM kAraNaM yasya sH|| 109 / / cumbakaiH-cumbakapASANariva / AcakarSa niSkASayati sma // 110 / / prapadya aGgIkRtya niztviyetyarthaH / / 111 / / Arebhe prArabdhA / parA utkRSTA / / 112 // tRtIye puSkarArdhanAmani / latAbhavanaiH vallImaNDapaiH // 113 // sItodA nAma nadI tasyA uttaradiktaTam // 114 / / bRhadu0 dIrghAvaMdaNDapakSAtapavAraNazobhAm // 115 / / arthavatIm arthayuktAm // 116 // akRSTapacyaiH lAGgalAdyaprayAsapacyairdhAnyaiH puurnne| nirIto Itirahite / 'ativRSTiranAvRSTirmUSakAH zalabhAH zukAH / svacakraM paracakra ca saptatA ItayaH smRtaaH|' niravagrahe avRSTirahite // 117 // kukkuTasaMpAtyaiH kukkuTasaMpAte vasantIti kukkuTa saMpAtyAstaiH // 118 // paralokakriyodyatAH pratyabhAvakriyodya minaH // 119 // adhvanyAH pathikAH // 120 // jigISatIva [jetumicchatova ] || 121 // kRSNAni malinAni / caritAni AcaraNAni / / 122 // nigamAH grAmAH / / 123 // majjatsI0 braDavilAsinIsamUhastanavigalatkAzmIraiH / jaladhiyoSitaH nadyaH // 124 / / triviSTapaM tridazAlaya iva // 125 // ratnopalamarIcibhiH ratnapASANakaraiH / jyotirgaNavibhA nakSatranikaradIptiH // 126 / / mimote jAnIte / zAlasaM0 prAkArAntaritasUryamRgAnodayam / / 127 // akANDe'pi akAle'pi / / 128 / / vAsarAdhipatiH sUryaH / tuGgapratolozikharam uccapuradvAreziraH / // 129 / / tAratArA0 manoharoDusamUhaiH // 130 // uttambhitoDubhiH sthagitatArakaiH // 131 // mAnena pramANenAvalepena vA / mahAbhogAH paripUrNatAsahitAH, gariSThabhogAzca / mattavA0 pragrIvarAjamAnAH prabhinnagajazobhinazca / bahubhUmiyutAH bahukSaNasahitAH pracurabhUbhi [-bhAja ] zca // 132 // ghanakijalkaH pracurakesaraH / hiraNyakhacitA suvarNanirmitA // 133 // pAtAlopavanArekA pAtAlavanabhrAntim // 134 // kAzasaMkAzA kAzo nAma tRNajAtiH // 135 // mugdhastrINAM bAlAGganAnAm [ // 136 // ] majjatpu0 bruDatsucaritrA 1. ba pi / 2. ba 'dvAra' iti nAsti / 3. ba 'kAzo' iti nopalabhyate / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 candrapramacaritam saMyatakacapatadujjvalamallikA / paJcabhiH kulakam // 137 // tIkSNatvaM karkazatvam / mAnase cetasi // 138 // kaceSu kezeSu / virasatvaM rasAbhAvaH [ // 139 // ] virodhaH vairaM, pakSirodhazca // 140 // [ prAkAra0 ] praakaarkhaatikaadhuulishaalaiH|| 141 // mAnena prasthAdinA, pramANena vaa| praminvate pramANaviSayIkurvate // 142 / / vApI dIpikA / vanam udyAnam / AyatanaM caityam / sodhaH rAjasadanam / taDAgaH kAsAraH / guruNA bRhaspatinA // 143 // iti candraprabhacaritamahAkAvyapanjikAyAM dvitIyaH sargaH // 2 // tRtIyaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'karonmuniH / zrutAdi : sa munirjIyAcchraddhAdiguNabhAsivAk // tatra zrIpure / AnandaviSayIkRtasvakIyasamastabandhupaGkajaH / nyAyagabhastisamUhanirAkRsadurnItitimiraH / mukuliikRtshtruvdhuumukhcndrshriiH| bhAnunibhaH sUryopamaH // 1 // vilaGghayamAnamUrtiH atikrabhyamANatanuH / prabhUSNuH samarthaH // 2 // anurAgakaraiH AnandavidhAyakaH / tanmAtra0 prakAzamAtrakAryakaraNasamarthAya // 3 // saMpUrNaH samagrazcAsau zAradanizAkarazca teneva kAntaM manoharaM ca tata kIrtivallIvitAnaM ca maNDalaM ca saMpUrNa0 tena pariveSTitaM viSTapAntaM yena saH / vyasanApanodAta ApadapasAraNAta // 4 // vyasyanti pAtayantoti vyasanAni, prazAntAni sakalavyasanAni yasmAt sa tasmin / buddhimAhAtmyam // 5 // adripatinA merunnaa| hariNA indreNa / vazitA jitendriyatA / tulitaM pramitam // 6 // padAtivRSabhAH bhRtyapradhAnAH, padAtayazca vRSabhA valIvazceti vA / Akramya tiraskRtya // 7 // yatra kRcit yasmin kasmiMzcitpuruSe / jAtanirbhararuSA utpannagADhakopena // 8 // varavIralakSmyAH pradhAnazUrazriyaH // 9 // ajalo'pi nadInabhAvaM samudratvam / vasumatyAM tilako vRkSavizeSo'pi, azoko vRkSajAtiH / kalAdharo'pi candro'pi doSAkaro na babhUva / virAdho'yaM, tatparihAra:-api nizcayena yato'jaDaH paNDito'taeva dInabhAvaM na bheje| yatazca vasumatyAH vasughAyAstilako lalAmabhUto'ta. evAzokaH zokarahitaH / yatazca kalAdharo'taeva doSANAmasojanyAdInAmAkaro na babhUva // 10 // arthasaMcayanimittaM dravyasaMcayakAraNam / itaraH kAmaH / vyapekSAM parasparAzrayam / vijahuH tatyajuH // 11 // abhyarthita: prAthitaH / AlayabhUtam Aspadam // 12 // manAka ISat dhAmAdhikaH tejo'dhikaH / tena sUryeNa candreNa ca / / 13 // sarasijAkarasaMnivAsinI kamalavanavAsinI cAso zrIzca tadvat kAntayA mnormyaa| avyatiriktayA abhinnayA // 14 // lAvaNya saundaryasaMpadamalodake / zaradviza0 zarannirmalacandrakarasitaH / samuditaH cayaM gataH // 15 / / uccitya parijJAya / batre' vRtavatI // 16 // parItavatA veSTitavatA // 17 // doSAyAH rAtreH, doSANAM daurjanyAdInAM ca / tamasA andhakAreNa pApena ca prAbhAtiko prbhaatsmyodbhvaa| ambujabAndhavasya sUryasya / auSadhipateH candrasya / paribhUya tiraskRtya / / 18 // praNayakopa0 snehakaSAyavihitAvakAzAni // 19 // akhilAvasaraM nikhilakRtyam / udazruNI nayane yasyAH sA sravadrodakanetrA // 20 // vibhaktaM vibhAgenobhayatra vidhAtum / tvaramANavRttiH 'kathaya kathaya' iti zIghravartanaH / zokasamudbhavasya zokotpatteH // 21 // duravIryAH dunivAraparAkramAH / prasRtaH vistRtH| soDhumazakyatejasi / / 22 // aprabhUSNoH asamarthAt / praNayasya snehasya // 23 // tvadadhInavRto tvadAyattajIvane / tvatpremanighnamanasi tava snehaparacetasi / zAThyaM zaThatvam // 24 // chando ( ndA ) nuvatiSu chandaHkAriSu ( ? ) / nizAM0 antaHpurastrIlokeSu / azaknuvatsu asamartheSu // 25 // Apari0 asaMtoSakAraNeSu // 26 // hrIvazAn lajjAvazAt / paregitajJA paraceSTAmavabuddhayantI 1. va vaveva / 2. ba op| 3. ba ja 'kathaya 2' / 4. ja paravazaceM / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA // 27 // niyatiH vidhiH / / 28 / / anubhAvaH prabhAva: / adhyarukSat Aruroha / Ar3haya0 dhanikumArAn DimbhAn / / 29 / / viSaNNa' 0 mlAna pukhakamalA / kukSiH janma vA // 30 // madvidhAH mayA sadRzAH / puSpam ArtavaM puSpam / / 31 / / styAnadharmiNi garbhAdhAnavati / kAra0 niSkAraNakam / vyapa0 saMjJAbhilASI // 32 // candrojjhatAM mRgAGkarahitAm / / 33 / / ujjhitAM rahitAm // 34 // nyapatat pativatI // 35 // nizamya AkarNya || 36 || zudhaH zokasya / / 37 / / karma cittaM kartavyaM devamityarthaH / / 38 / / alasa mandagAmini / ekAntataH sarvathA iti bhAvamaMsthAH na jAnIhi // 39 // nAnAbuddhayAdilabdhisahitAH // 40 // pratividhAtuM pratikartum / kamraiH manoharaiH / karadIkRtAzaH akaradAH karadIkRtA AzA yena saH // 41 // abhyayA sIt nirjagAma / / 42 / / naTanmayUre / komala kUjatkokile // / 43 / / tArApathAt ambarAt // 44 // romaharSacacitazarIraH / namAma anaMsIt // 45 // nijasmitena ISaddhAsyena / / 46 / / saMkucatkamalapratimau / razmivi0 maNDale / / 47 / / rajasaH pApasya // 48 // unmUlayati mUlata utkhanati / udIrayate utpAdayati / atizayenAlpamalpIyaH [ tasya ] // / 49 / / prasoda prasAdaM kuru / parijAnataH avabudhyataH / virati vairAgyam / / 50 / / cetogatAM cetasi sthitAm / avabuddhamAnaH parijAnan / sUnuvAJchA putrAbhilASaH / / 51 / / sunuvAJchA | arikulonmathanAyaiko'sahAyo vIraH / vibaM0 antarAyakAraNam / / 52 / / agramahiSI paTTadevI / puTabhedane pattane / abhinanditAH samantAdvRddhi nItAH sarvabandhavo yena saH / / 53 / / bhraSTakAyakAntim / IdRg garbhapIDitatanuH // 54 // pratipadya pratIkSya / uddhRtapuNyAn / / 55 / / anapatyam aputram / tasya nidAnasya // 56 // pRthUSAmni vipulamahasi / azeSito nirastaH karmabandho yena saH // 57 // Anandya AhnA / iSTa abhilaSitaprarUpaNena / dhAma sthAnam / / 58 / / purA pUrvamupacitaiH puSTiM nItaiH puNyainibaddhaM niyantritam / Akalayya vicArya / nivabandha cakAra / niyataM nizcitam / aGga pradhAnaM kAraNam / / 59 / / prakSobhitAH saMbhramitA akhilAH samastAH surAsuranAgalokA yena tat / samAsasAda AjagAma // 60 // samIhitanitittaM putrotpatyabhilASakAraNam / jinabimbastAnasyAdhaH snAnaM cakre / / 61 / / prahlAdanam Anandam / / 62 / / ApANDuram ISacchubhram / / 63 / / prasUtagaNDima prasRtA ( taH ) pANDimA yatra / SaTcaraNaH bhramaraH / anucakAra anusaratisma / / 64 / / sarpa 0 kucadvayayo: ( sya ) yA vipANDuratA zubhratvaM tasya guNaH, sarpan prasaraMzcAsI viSAM guNazca tena // 65 // antaH samIpam / / 66 // nIlotpalAni kuvalayAni / prathamaM vijitAni, idAnoM puNDarokaiH sitAmbhojaH, saddhe abhyasUye / / 67 / / ziroSa0 zirISapuSpakomalagAtrAyAH // 68 // bhAvitIrthakaram AgAmitorthanAtham // 69 / / abhISuti sUrye // 70 // mukharaM vAcAlam / naranAthagRham / / 71 / / niritya nirgatya | janmavatAM prANinAm / praghoSaH praNAdaH / / 72 / / nivedayadbhayaH sUcavebhyaH | ajIgaNat gaNayAmAsa / / 73 / / rabhasena vegena / antaH madhyam / hRdayaM manaH // 74 // zubhe divase suvarNanivRtteH puSpaiH sarvajJaM pUjayitvA vaMzavRddhaH yaha maGgalanimittaM 'zrIvarmA' iti nAma cakre // 75 // parAn zatrUn / amitAm ayaryAdAm / nananda vavarddha / / 76 / / iti candraprabhacaritamahAkAvya paJjikAyAM tRtIyaH sargaH // 3 // caturthaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'karonmuniH / sa zrutAdimunirjIyAcchradvAdiguNamA sivAk // padmAkaravat kamalavanavat / zleSopamA // 1 // kalAbhiH catuSaSTibhiH, SoDaza [ bhAga ] zca // 2 // upAsya saMsevya / vidyAH caturdaza, upavidyAH tadanyAH / pracaNDa indumi (ri) ti pAThAntaram ||3|| vayasA veSeNa / Aka 1. ba vizinna ja viSinna0 / 2. ba amumI ja asuyA / 479 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam rotthaH khanijaH ||4|| avAptuM prAptum / sadAbhiyuktaH abhiyujyante ityabhiyuktAH taiH sevAparaiH / upa0 upajIvanaviSayIkRtaH || 5 || iyeSa icchati sma ||6|| vadAnyatAM dAnazoNDatAm / tadvadbhiH vadAnyatAyuktaH / parataH anyataH // 7 // zUrataraH atizayena zUraH / mahIyaH garIyaH / dvipAreH siMhasya ||8|| sparddhAt IrSyAvizeSAt // 9 // prapUrayan poSayan // 10 // khalasvabhAvAH durjanAH || 11|| abhibhava0 tiraSkaraNacaturam ||12|| Ayatanam Aspadam / utsekaM garvam ||13|| SaNNAM vargaH SaDvargaH sa cAso ripuzca SaDva0 nirastaH SaDvargaripuryena saH / 'kAmaH krodhazca harSazca mAno lobhastathA madaH / antaraGgo'riSaDvargaH kSitIzAnAM bhavatyayam // 14 // nidezAt anugrahAt ( AjJAtaH ) / upayeme pariNItavAn // 15 // niyojya nivezya / dhuryaM dhaureyam ||16|| vAJchayaiva kRtaM saMnidhAnaM yaiH ||17|| ambarataH AkAzAt / viSayeSu bhogyeSu / 18 / / azAzvataM vinazvaram / putrakalatrairmohitaH // 19 // nagApagAH prasiddhAH ||20|| kSaNakSayiNi kSaNike / sthirAbhimAnaM nizcalamatim // 21 // samAgamAH saMyogAH putramitrakalatrAdayaH / Rcchati gacchati ||22|| kRte nimittam ||23|| avyapAyAm avinazvarAm / vRNute svIkurvanti / apaH pAnIyAni ||24|| aNupramANasya paramANumitasya / girIndropamaM merupramitam ||25|| tAlayA kRtaM tAlIyaM, kAkasya tAlIyaM kA0 ( kAkAgamanamiva tAlapatanamiva kAkatAlaM, kAkatAlamiva kAkatAlIyam - - kAkatAlasamAgamasannibhamiti yAvat / kleza0 karmaNAM vinAzAt // 26 // phalgubhAvam asAratAm / apagatarAgaH ||27|| mandIbhavazvAsau premNaH snehasya rasazca / yuvarAjAnam ( yuvarAjam ) // 28 // vAtyA vAtamaNDalI / upetya Agatya / vihantuM tyaktum // 29 // nijapra0 svasya udyamatAm / avasAnaM prAntam // 30 // vayo'nu0 vayasA saha / praskha0 gadgadA bhavitum ||31|| duHkhadAvapIDitam / paripanthinA pratikUlena ||32|| puraiva pUrvametra | apetam ujjhitam / avatiSThe sthito'ham ||33|| apAstavyasanaH parityaktadyUnAdiH / apahastitaH kSipto nirAkRto'rivargANAmudayo yena saH || 34 // abhyudite udayaM prApte / cArAH gUDhapuruSAH cakSuryasya saH / ' gandhena gAvaH pazyanti brAhmaNA vedacakSuSA / cAraiH pazyanti rAjAnazcakSumitare janAH ||35|| modvIvijaH udvegaviSayaM mA kRthAH / Atmanonam Atmahitam / nibandhanaM kAraNam ||36|| nirvyasanasya anudrutasya / garIyaH gariSTam / vyasanam upadravaH -- Apat ||37|| vidhitsuH kartumicchuH / enaM parivAram / kRtajJatAyAH kRtakRtyatAyAH ( ? ) / udvejayate udvegaviSayaM kurute ||38|| doSAH daurjanyAdayaH / lokadvayam ihaparalokam / / 39 // vRddhAnumatyA mantrivacanena / vi0 nirAlasyaH / vinIyasAnaH anunoyamAnaH / guruNA vRddhena // 40 // nigRhNataH bAghayataH / bandinaH stutipAThakAH // 41 // | saMvRtamanAH / phalA0 niSpattinizceyAni / nijasyehitAni vAJchitakAryANi // 42 || AzA : vAJchitAni dizazca / bhUbhRtaH rAjAnaH parvatAzca / karANAM bhAgadheyAnAM kiraNAnAM ca / nivibandhaH pratikUlatArahitaH || 43 // vizrANamAmAsa dadau / pratIyeSa jagrAha // 44 // zrIprabho nAma munistasya pAdabhUle / samAsadat prApa / / 45 / / viniryayau nirjagAma // 46 // molam aGgarakSakRtam ATavikaM bhillazavarAdijanitam / sAmanvabalaM kSatriyasainyam / / 47 / / kharakezadhUsaram / paraM kevalam / dizAm AzAnAm / / 48 / / apratikUlaH anukUlaH / vyAdhUnanaM prakampanam / antardadhe tirohitaH / / 49 / / prayANa0 vijayasamayaH / mAtaGga ( GgAH ) hastinaH / pratAnaH dhUliprasaraH // 50 // mUrcchan vyApnuvan / vivareSu randhreSu // 51 // pratyudyaye pratigRhItaH // 52 // nizamya zrutvA / prasthAnaM vijayaprayANam / mahAvyAkula0 vyagracittAnAm / iti vakSyamANaprakAreNa // 53 // anapekSya avagaNayya / / 54 / / bhayadihna0 sAdhvasavihvalAGgAH / zaraNyaM zaraNArham / apohya parityajya / / 55 / / zauryeNa zUratvena zauNDairuddhataiH / abhyetya Agatya / pataGgAnAM pakSiNAM vRttim / / 56 / / patraM vAhanam / azeSANi samastAni ratnAni / upAyanIkRtya prAbhRtIkRtya / himartuvRkSAH yathA prAleyopahatAH zAtitAGgAH patrAdirahitA bhavanti / / 57 / / gRhIta0 svIkRtadravyavizeSAn kRtvA / nyayukta asthApayat / / 58 / / upeyuSaH samAgatAn / anvagrahIt pitRpadeSu anujagrAha / tanUjAn putrAn / / 59 / / gatA0 krodha ( garva ) rahitaiH / dattamabhayaM yebhyaste dattAbhayAstaiH / kaTakaM sainyam / yathA samudraM jetumicchayA / / 60 / / gaNDasthalAmoda : kaTodbhedaparimalaH / 1. ba aza / 480 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA vikleditam Aditam / upAyanebhaiH prAbhatagajaiH // 61 / / zAvaiH baalaiH| pArvatIyAH parvatavAsinaH / / 62 / / upadIkRtya upAyanIkRtya / / 63 / / aGgAriNIH aGgArayuktAH zatraNAM citAbhiH citibhiH / pradhumitA dhUsarA / yAM ca cakAMkSa abhilASamakarot / 'yasyAM dizi sUrya: sA zAntA, anye jvahitapradhUmite' iti / / 64 // vikiran prasArayan / karaM bhAgadheyam / / 65 // pratikUlitA dviSTA AjJA yena saH // 66 // samAnAM mAnasahitAm / ambhoni0 samudrajalaparidhAnA // 67 // bhUtadhAtrI vasundharAm / dhAtroM dadhAnAm / AsasAda prApa // 68 // pratyAgataM samAya / zleSaH // 69 / / gopurasya puradvArasya / / 70 // mAruhAH viTapinaH / virodhIn kandharavizeSAn / / 71 / / kalaM manoharam / niSeduSI nivsntii| haMsAvaliH haMsapaGktiH // 72 // viniyaMt niHsarat / pAThonakulaM matsyayUtham / / 73 / / gavAkSaH vAtAyanam / saMbhUya ekIbhUya / ilatha0 adhovastrabandhanadavarakam // 74 / / paJcabANaH kAmaH // 75 // zazisama0 cndrsmdiiptyaa| vilAsaiH zRGgArabhedaiH / nikRtazatra: khnndditaariH|| 76 // nivedaM vairAgyama / / 77 / / pravajya dIkSitvA / paramodayaH mahaddhikaH // 78 / / ... iti candraprabhacaritamahAkAvyapaJjikAyAM caturthaH sargaH // 4 // paJcamaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'karonmuniH / sa zrutAdi munirjIyAcchraddhAdiguNamAsivAk // dhAtakIkhaNDabhuvam // 1 // bharatapramukhakSitIzvarAH bharatezvarAdayaH / kavivedhasAM kavicakriNAm // 2 // taruNoH kmnoykaaminoH| sthala0 sthalakamalinIH / hRdayaMgamA rucyAH // 3 // yadIyanigamAntagatAH yadgrAmaprAntasthitAH // 4 // aspRzyamadhyAH // 5 // zakuntAH pakSiNaH // 6 // samayocita (taM) yathAbhilikhita (-bhilaSitam ) / sakalartuSu SaDRtuSu // 7 // supayodharAH svaccha jaladharAH, pakSe zobhanastanadhAriNyaH / / 8 / / navaM vayaH tAruNatvam / apamRtyuhataH durmRtyubAdhitaH // 9 // niravagrahaH nirupadravaH, avRSTirahitairityarthaH / surakuruH bhogabhUmiH // 10 // tarurAjayaH vRkSapaGktayaH // 11 // tatra viSaye tasmin deshe| pracura0 puNyarupalakSitA janAH puNyajanAH, pracurAzca te puNyajanAzca pracurapuNyajanAH taiH-bahulapuNyama ( va ) dbhiH, pakSe pracurazrIdaiH / / 12 / / atanudhAraM musalaprapAtam // 13 // nirvRtaye vidhyApanAya // 14 // vividhAsu nAnAprakArAsu // 15 // jigamiSagantumicchama // 16 // viccharitaH karbaritaH // 17 // paridheH prAkArasya // 18 sarobhede / zizikSiSayA zikSitumicchayA // 19 // pratolIzikharaM purdvaarshRnggm| saMvalitaH karburitaH // 20 // bhidA bhedaH // 21 // tridazA. svargatiraskAriNi // 22 // zaktInAM prabhAvAdInAmupacayana samUhenAnugataH shitH| jagati jayo jagajjayo nayavikramAbhyAmajito jagajjayo yena saH // 23 // bisatantuH mRNAlasUtram / uDupatinA candreNa // 24 // avajetum avagaNayitum / pRthu pracuram // 25 // gurutAM mahattvam // 26 // bhuva0 jagadatikrAntena // 27 // yena rAjJA / dahanena bhasmIkaraNena / kamanIyatayA manoharatayA / / 28 / / gRNAtIti guruH / ISTe itIzvaraH / narakaM durgati, daityabhedaM ca / dhanaM dadAtIti dhanadaH, kuberazca / kamalAyA AlayaH, brahmA ca / zizirAH zItalA gAvo vANyo yasya saH, candrazca / budhyate iti budho dhImAna, rohiNeyazca / suSTha gataM jJAnaM yasya saH, buddhazca / sakalairdevairmayo nirvattaH sakaladevamayaH // 29 // vivavadha vaddhi gatA // 30 // vASpajalai: azratIyaiH / / 31 // nijavikrameNAhitaH svIkRto raNakaraso yena sH| pradhane saMgrAme // 32 // tiraskRtasUryatejasi // 33 // saha. svAbhAvikasaralatayA, pakSe bhadrajAtitayA / vaMza: anvayaH pRSThaM ca / dikSu karo yasya sa dikkarI tasya, dikkuJjarasya c| madaH avalepaH // 34 // paridhA0 argalAkAre / bhugnaM nimnaM zeSaziraHsamUham [ // 35 // ] yogaM sahAyam / / 36 // samiteH samUhasya / ajanyata 1. bagatAM jagatA / 2. ba ja yAtAM / 3. ba tAdiH / Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam utpAditA // 37 // avayavaiH karacaraNAdinyAsaiH / abhAri adhAri // 38 // itavati gatavati / sacandratvam // 39 // tanubhUH putraH // 40 // upacikAya upacayaM nItavAn // 41 // avayave bubudhe / viphalaH niHprayojanam // 42 // vArtaM phalgu // 43 || alaM0 bhUSayAMvakAra // 44 // laghayantaM laghUkurvantam // 45 // pidadhAti tirodadhAti - AcchAdayati / gavAralopaH' / 'apidhAnatirodhAnavidhAnAcchAdanAni ca / ityamaraH // 46 // itaM gatam / sakalatejasvinAm / / 47 / / param anyat / alaMkaraNaM bhUSaNam // 48 // nyavIvizat sthApayAmAsa // 49 // adhari0 nyakkRta devatAdhIzasthAnam // 50 // nayanAbhirAmaM netrayoH sundaram / dRzorviSayaM dRSTigocaram // 51 // upAyanenopagrAhonA ( NA ) nugatA anvAyAtA ye maNDalinasteSAm / Asta tasthI // 52 // parimohA vimohaM prApya / jahAra hRtavAn / / 53 / / sutazUnyaM putrarahitam // 54 // indrajAlaM haricandrapuram ( mAyAm ) // 55 // asusadRza: prANasamAnaH / / 56 / / muktaH karuNayA Artaravo yatra karmaNi tad yathA bhavati / / 57 / / analam asamartha: / / 58 / / abhihitam uktam / / 59 / / anibandhanaM niSkAraNam / akuzalam akalyANam / upekSase avagaNayasi // 60 // sahajavinayatA // 61 // kSataM bAdhitam // 62 // timirAvRttAH andhakAraveSTitAH / / 63 / / anutsavatAm akalyANatAm // 64 // vyavahastitaM muSTam // 65 // tuhina0 candrasubhagam // 66 // viSayatvaM gocaratvam // 67 // dayitatriyaputra // 68 // durvyasanam Apat // 69 // dhunIpayasaH nadIjalasya // 70 // Adhi mAnasavyathAm / antarayituM pracchAditum // 71 // vyalokayat luloke / / 72 / / udgrIvam Urdhvamukham // 73 // janeva vegena / jajJe ajaniSTa // 74 // kRzatvaM kSINatAm // 75 // uttarIyam Urdhvavastram // 76 / / upahitAm agrataH samAnItAm / saH muniH // 77 // abhU0 pUrvaM kadAcidapi na bhUto yaH // 78 // khecaratvAt gaganagAmitvAt // 79 // saprazrayAM savinayAm // 80 // abhyupetaH samAgataH / madanugrahArthI mamopakArAbhilASukaH / abhUmiH agocaraH // 81 // kalyA0 zreyaskarI // 82 // samucchvAsi udgatam // 83 // zruti0 zrotrasukhajanakam // 84 // priyaviprayuktam iSTaviyoginam / / 85 / / zatakratoH indrasya // 86 / / sAdhAraNo samavRttyA vartamAnau / vigaNayya vicArya // 87 // arhasi na yogyo bhavasi adRSTopajanitAsu // 88 // akuzalam akalyANam / saMyojya se saMyogaM gamiSyasi // 89 // nizcitArthaM niHsaMdigdhAm / / 90 / / ugratejasaH / vizvastamanA ( nasA ) nizcita cetasA // 91 // iti candrapramacaritamahAkAvya paJjikAyAM paJcamaH sargaH // 5 // 482 nipapAta patati sma / ucchaladgrAhasamUhe // 1 // apaviddheSu apadhvasteSu // 2 // pANiH gulphayoraghovartamAnaH || 3 || karburayan citrayan // 4 // pAdAH razmayazcaraNA vA // 5 // mRgarAjaH siMhaH || 6 || priyakAH camUravaH | 7 || zabarAH bhillAH / puNDaroka: vyAghraH / hiMsitAH mAritAH / sAmajAH hastinaH // 8 // pracuraprAnta0 amaryAdAvasAnavallI, athavA pracurANi prAntAni puSpANi yAsu tAzca tA latAzca / kramaM padam // 9 // apoDha nivAritazItAH / zatruH ajagaraH / plavagAH vAnarAH // 10 // vinicAyya nirIkSya / pratasthe pracalitaH / / 11 / / vaMzaH anvavAyaH, pRSThaM ca / sattvaM parAkramaH / sattvAzca prANinaH // 12 // khaDginaH anucarAH pAdacAriNaH, gaNDakAzca / vanaparyantasya bubhutsA jJAtumicchA tayA // 13 // varSAkAlodbhavajaladazyAmaH // 14 // pratizabditasakalabhUdhara vivaraH / tvarayA vegena / aviSayaiH soDhumazakyaiH // 15 // SaSThaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'karonmuniH / sa zrutAdimunirjIyAcchraddhAdiguNabhAsivAk // O 1. la / 2. jaM nayam / 3. jaThazca / . Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA 483 AkrAntuM vyAptum / ananyasevyAm // 16 // anavApya prApya( ? ) / zaktaH samarthaH // 17 // dharaNIdhe bhUdhare // 18 // vipralabdhaH vaJcitaH / asa0 avicAritam // 19 // nizamya AkarNya / marmacchedinIm // 20 // bhavadvidhe tvatsadRze // 21 // alaM pUryatAm / saMmitaM stokam // 22 // tarasA vegena // 23 // nibhRtAbhiH militAbhiH / taru0 vRkSasamUhamadhyena, vA vRkSajAlAntareNa (vRkSajAlAntareNa vA ) / vanadevatAbhiH araNyadevatAbhiH vA jaladevatAbhiH // 24 // karaNaH gAtravizeSaiH / krameNa jAto jayo yatra tata // 25 // samu0 Andolya / / 26 // abhidadhe jagau // 27 // kRta. kapaTasaMgrAmeNa // 28 // kRtina: puNyama( va taH // 29 // paraniSThaM parAdhInam // 30 // udyamena zobhamAnasya // 31 // nivedayAmi nirUpayAmi / vRttaM caritram // 32 // upetya Agatya // 33 // nipAtitaH mAritaH / pracurayonau // 34 // lezAt lavAt // 35 // miSTAkSaramanoharAm // 36 / / uttIrNam ullaGgitam // 37 // palA0 nazyantam // 38 // upasRtya upagamya // 39 / / nivi. virktcetaaH| udantaM vRttAntam // 40 // dhanadhAnyAbhyAmADhayA dhaninazca te janAzca / sADavalAH ( zAdalAH ) haritA // 41 // uccarAjagRhazikharaiH // 42 // yasyAtIvro viSayazcAsau karo bhAgadheyazca // 43 / / pUritecchA / yathA dinanAthavibhA pUritadizA / vitIrNa kAmasya sukhaM yathA saa| yayA ratiH kAmAya sukhaM vitarati // 44 // lalAma( maM) tilakam // 45 // acirAyuSe AsannamRtyave // 46 // nihatya vijitya // 47 // pratasthe prayayau // 48 // parItaM veSTitam // 49 // asaMstutatvAt aniveditatvAt / hastisaMkIrNamAm // 50 // nRpAjJAm / ati ullaGghaya / parigacchasi // 51 // pravRddhamatsaraH // 52 // mataGgajAH hastinaH // 53 // garutmA gruddH| maniN pratyayaH // 54 / / ahi0 sUryAt // 55 // zatruvana. davAgnim / vihitakSaumazrIkam // 56 // rAjagRham / bhAvAn vikArAn // 57 // bubudhe jJAtA // 58 // vihitasatkAraH // 59 // nijagAda babhANa / pareGgi0 anyaceSTitajJA // 60 // anAsthAM nirmamatvam // 61 // kSINakapolA samAhRte samAnIte // 62 // AntaraGgaH madhyasthitaH // 63 / / udasyate udbhasyate // 64 // viSama amataparyAyeNa kAlakaTama // 65 // tasyAH zarIrama // 66 // plaSyati mardayati // 6 ananyarUpam / anyathA tadabhAve // 68 // pravi0 krtvym| hariNasyAyate cakSaSI iva cakSaSI yasyAH saa| kAmasya // 69 // udyatpulaka: udyadromAJcaH // 70 // AdaraparasvarUpaH // 71 // khyAtamahAH / avatasthe sthitaH // 72 // uttambhitaH sthagitaH / / 73 // nirmalakaJcukaH / AkAzasarpasya // 74 // rajata0 ropynirmltyaa| nirmale kila pratibimbaM bhavati // 75 // khecararAjJaH (khevararAjAn ), pakSe parvatAn / vipa. vigatasahAyAn, pakSe pakSarahitAn // 76 // kSullakaM varNinam // 77 / / prati0 saparyAbhiH / agra0 pratijagrAha // 78 // tena kSullakena // 79 // kAmam atizayena // 80 // priyam iSTaM kartum / sudharmAcAryAt // 81 // janAnte deze / / 82 // avibhramasahitA / / 83 // dhanyaH zreSThaH // 84 // viSasAda viSAdaM kRtavAn / sAdhvasaM bhayam // 85 // madIyacintayA / niHpramAdamanAH // 86 // deza0 kSullakam / kRtyaM karaNIyam / pracchannamantraH // 87 // rurodha ruNaddhisma // 88 // prajidhAya prAhiNot / abhi0 abhiprAyam // 89 // sArthasaMjJa // 9 // pravitIrNA dattA // 91 // gurvI gariSThA // 92 // abhijAtiH nizcitajAtiH ( kUlam ) // 93 // noDhA na pariNItA // 94 // abhyaghAta avadat / kovidaH paNDitaH // 95 // abhyetu abhigacchat / / 96 // ajitasenAya varAya kumArAya // 97 // duSTavidyAdharam // 98 // ropitaM sthApitaM divyAnAM devopanItAnAM zastrANAM jAlaM samUho yatra // 99 // suro hiraNyaH sArathiryasya / senAsanmukham // 100 // kharAMzuvat sUryavat / vikalIkRtAH / saMbhUya ekIbhUya // 101 // kSatAt trAtIti kSatraM, na kSatrameteSvastoti buddhyaa| ekasyopari bahUnAmAgamane kSAtravRtti stoti / pRSatkaH bANaiH // 102 // asAdhyam avazyam / tamobANam // 103 / / sureNa dattaM sura0 suradattaM ca tadvijitaM ca // 104 // vighnavinA0 bANavizeSeNa // 105 // hatahetiH kSataguNaH / udyamya udbhAvya / / 106 / / na hatoddhRte / uDDoya nagaM vijayAddhaM gate // 107 / / mahAzayaH / 1. ja vA kAntareNa jala / 2. ja mani NU tyaH / 3. ba puSya / 4. ba 'hatahetiH' iti nAsti / 5.bkRt| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 candrapramacaritam guruNA purodhasA, vA gariSThena ( gariSThena vA ) // 108 // uSitvA vasitvA / zvasurAnujJAM gRhItvA // 109 // adhvA mArgaH / ati0 stokaiH // 110 / / uddhRtaripuM saMhRtazatrum / vikasatkadambAkAram / / 111 / / . .. iti candrapramacaritamahAkAvyapaJjikAyAM SaSThaH sargaH // 6 // saptamaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'karonmuniH / sa zrutAdimuni yAcchaddhAdiguNabhAsivAk // pAkazAsanaH indrH| udapAdi utpannam // 1 // jaTilIkRtaM karburIkRtam / vyabhAvyata parijJAtam -|| 2 / / prakAzitAkAzarandhraH / dRzyA jihvA yasya // 3 / / dharmavAraNaM chatram / / 4 / / upayo0 sAdhanAGgena / vidheyatAM niyojyatAm // 5 // analpa0 pracAbhogam // 6 // adrikulizAdInAM bhedinaM vighaTanam / vajakapATAdInAM bhedaH khalu daNDAdeveti shrutiH| prAyakarmasu bAhulyakAryeSu / jitaM gariSTham / zubhaM satkarma // 7 // cakribhayaprAptakampasya / yasya vAsavendrasyaH // 8 // bhAskarAdInAM rucAmaviSayIbhavadandhakAranirasanaka rnne| paTIyasI paTiSThA // 9 // prAvRDjaladharazyAmalanikaTasthAndhakAravinAzakaraNasamarthaH // 10 // chalAt vyAjAt / zailarAT meruH // 11 // apratihatagamanam / pracurabalayuktam / sisaMdha ( ? ) / manovegam / paryu0 sevAm // 12 // aribhiH soDhumazakyaparAkramabhayANa (na ) kaH / zUratvabhUmiH // 13 / / devaiH surairmAnavaiH ThakAdi. vidyAyuktamanuSyaiH zubhetaragrahairduSTagrahaiH prApitA yA Apat tasyA apahastane rodhakaraNe samarthaH / dehavAn puNyapuJja iva // 14 // kalpaH sadRzaH / caNaH pravINaH // 15 // gRhakAryacaturaH / samudyayo ajAyata / 16 // prAsidhan nti sma / satkarmamandirasya // 17 // upatasthire udapAdiSata // 18 // vyazizraNat adAt // 19 // piGgalo nAma nidhiH // 20 // IpsitaM mano'bhilaSitam // 21 // randhrabhedato bheryAdayaH, naddhabhedataH murajAdayaH, nibiDabhedataH tantryAdayaH / vyatIryata sakalaM vAdyajAtaM dattam // 22 // vastrajAtaM vasanajAtima // 23 / / tapanIyaM kanakam / / 24 // zAtravaghnaM zatrusaMghAtanAzakam / / 25 // sopadhAnaM sopavaham / naipU0 naisarpanidhidattam // 26 // citraratna0 kirrararatnajyotibhiH // 27 ||[n] udasikta na jgii| tAdRzIM navanidhicaturdazaratnalakSaNAm // 28 // vyadhatta akarot // 29 // niravartayat nivartayAmAsa // 30 // ucchasat udgatam / / 31 // kevalaM parama, purajanastrINAM maNDalaM prasannatAsahitaprasphuratkanInika vizadavastratayA sundaraM nAbhavat kintu kakubhAmapi cakravAlaM saprasAdasavikAsoDukaM sirmalAkAzatayA cetoharaM samabhavat / / 32 / / bhUmijaH madhyalokodbhavaiH / divijaiH Urdhva lokodbhavaizca / / 33 // uditaketu udgatadhvajam, u aho khaNDitadhvajaM ca / / 34 // dyauH suralokaH / / 35 // kokiladhvanimajunAdAH // 37 // vAriNi niyuktarvArikaiH / vAridaiH meghakUmAraiH // 37 // teSAM bandhanAM manorathapathaM sAbhiprAyamArgamatigacchatIti tanmanorathA sA cAso zrIzca tayA // 38 // sahajadIdhitiH svabhAvakAntiH // 39 // candrikA kaumudIspRSTa0 // 40 / / siMhAsanasthitam / rabhasena vegena // 41 // tattvaviSayam // 42 // tvayi sati jagat saMzayaviparyayAkulaM yatastiSThate (ti ) // 43 / / nizamya AkarNya / adharaspandarahitaM yathA bhavati tathA / / 44 / samyagIkSaNaviparyayo mithyAdarzanaM tatra sthitaH / 'mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH' iti vacanAt / / 45 / / lohakAntamaNiH cumbakavizeSaH // 46 // khalvATazrIphalavat // 47 // saMcinoti Adatte // 48 / / karmabandhanapratikUlabhUtayA // 49 // pApakAryaviramaNalakSaNam // 50 // saMgataM militaM, parasparasApekSamityarthaH // 51 // upArjitakSapakam // 52 / / abudhaiH ajJAnibhiH sAMkhyAdibhiH / anuSThitaiH upayuktaH // 53 // tvarayate 1. bahara: jahara / 2. ba vadhU / 3. jakAntaH / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA 485 uttAlayati // 54 // prahAya tyaktvA // 55 // utkaTapuradvAram / / 56 // puraH pra0 agresaragamane // 57 // chatravyAjena // 58 // vikRtya nirvRtya // 59 / / puraHsaram agresaram // 60 // karabhayAt bhAgadheyabhIteH // 61 / / patadazrunayanAH // 62 / upatasthire pratijagRhuH / / 63 // upacitAn puSTAn // 64 // saMnikRSTaM nikaTastham / / 65 / / etya samAgatya / mAgadhaH sAkSAd bando / / 66 / / paryupAsta sevayAmAsa // 67 / / pUrvadakSiNapazcimasthitAn // 68 // prabhAvotsAhamantra lakSaNAbhiH / parAbhUtasUryadIpteH // 69 // nyakkRtazatruparAkramaH // 70 // dvAtriMzatsahasramunimastakeSu // 71 // vidyuccamatkRtiSaNNavatisahasramahilAmukhabhramaraH / / 72 // 'mandagAmI tU mantharaH', catuSTayenAdhikAnyazotilakSANi mAnaM yeSAM te catuSTa0, teca te kariNazca catuSTayA0, mantharAzca te catuSTayAdhikAzItilakSakariNazca manthara0, teSAM dAnaM tasya kardamAstaiH / / 73 / / aSTAdazakoTijAtyahayaiH // 74 // AcitAH sambhRtAH // 75 // sasyasampadaM dhAnyaddhim // 76 // Ipsitam abhilaSitam // 77 // adhigamya prApya / dyAvAbhUmI tu rodasI // 78 // bahuratnakhanibhiH // 79 // akhaNDam anUnam / kodaNDaM kArmukam / sAbhilASasvakIyabandhulokAm // 80 // vipaNivihitAdhikazobhAyAm // 81 // guNavAn tantumAna, guNayuktazca / aniSTa: / / 82 / / udgra0zithilitabandhanam / antarIyaM paridhAnam // 83 // 'citraM maNDanam / citraM camatkRtim // 84 / / parabhAgaM zobhAm / anaznuvAnA aprApnuvatI / / 85 / / 'yAvoDa lakto drumAmayaH' / 'atiriktaH samadhike' / / 86 / / saMhataH militaH / utkSi0 UvaM kurvatI / / 87 / / aJjitanayanA / sahAsyAvalokinaH / IzvarasmaraNahetutAm // 88 // bandhanarahitatayA / rasanA kaTimekhalA // 89 // cittabhraMzam / saMskA0 cittabhramaH / / 90 // vidyutkAntAH / vini0 sthApita0 // 91 // kSaNacatuSkaM caturthabhUmiH vA kSaNena catuSka maGgalastrIbhirviracitaM svastikam // 92 // cakriNA visajitAH // 93 // nirvizat anubhavan // 94 / / iti candraprabhacaritamahAkAvyapaJjikAyAM saptamaH sargaH // 7 // aSTamaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'karonmuniH / sa zrutAdimuni yAcchraddhAdiguNamAsivAk // padakamalanamrasya / lokasamUhasya / rakSake cakriNi / pRthvI rakSati sati / bhramarANAm / vihitatanmakarandAsvAdanAm / paGktim / harSayan / vasanto'jani / // 1 // ashrushitH| manoharaiH / yaH netrH| kAntAssyaktAstaiH / viyoginaH / vRkSeSu / mramarANAm / nUtananUtanodbhidalInAm / saMhati vRndam / avalokitum / na samaryA babhUvuH // 2 // aNau sUkSme / he kAmaniSpAdini / cmpkmkrnde| patati sati / pravizliSTamatiH / pathikaH / devAnAma / nitambinImiva / mnohrdhvnim| kAminIm / ssmaar| vidhuraM tu pravizleSe // 3 // alam atishyen| pApazyAmalaM madhuvrataM dadhatI / nAgakesaravRkSasya kalikA korakaH / bhartRzayanIyam aprAptAnAM kAminInAM kAmapIDAM cakAra // 4 // nAnA madhupuSparasaM bhakSayantI kamalasaMjJaka puSpaM bhakSayantI bhrmraavliH| strIjanacittaM madhye bibheda / ca punaH / itastataH kUjantaH pikaaH| kAminIjanacittamabhinata / arthavazAdvibhaktipariNAma iti / / 5 / / AmravRkSaM jAtakozamavalokya paJcabANabANaratyartha viddhA kA nitambinI bhI saha premakaraM maithunaM na cakAra, api tu sarvApi // 6 // vanabhUmonAM zItalo vAyuH / calaM strIjanaM bhatR sthAnanimittamalamutkaNThayan / pravikasantI kamalA Asye yasya tat pratikasatkamalavadanaM kaM' kizalayaM nRtyarahitaM cakre, na kamapi // 7 // aye pathika, stabakena gucchena namraH saireyakastava bhavataH kena kAraNena tApakArI na / atastvaM no prAvasa: proSito bhava / kokiladhvaniH pAnthaM prati, ityadaH, vacanaM nAbhyadhita 1. ba pratiSedhe / 2. ba kiM / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam na jagAda, api tu jagAda // 8 // bhartRbhiH saha yo mAno'bhavat tamazaknuvan strIsamUhaH kAmasahAyena sahakAramakarandakarbureNa vAyunA pratyabAdhyatApIDitaH // 9 // puSpavigalatpuSparasAnurAgiNo madhuvratA miSTA yA vANIvistArayAmAsuH, visadRzAbhirAbhirgobhiH pravAsinaH saMpUrNa hRdayasthaM vastu prayojanaM hAlAhalaM saMbabhUve // 10 // tAni dinAni samAzrityAnavaratataponiSThAnAmapi yatInAM vasantasya puSpeSvaloki teSu mAnasaM manaH prasphuratkAmamajAyata // 11 // mandakampitabakulavanena vAyunA spRSTazarIrANAM kAminInAM maryAdArahitena manohareNa paJcamanAdenodapAdi / / 12 // atha paJcabhiH kulakam / bhI saha kAcit kAminI russttaa| tanmAnApasAraNArtha bhI kAcid dUtI preSitA vadati he vayasye tvaM smaagcch| tadA sA prAha-he sakhi, ahaM, nAgamiSyAmi / tvamAgrahaM mA bhajasva / yad yasmAt sa dayito mAyAH kapaTAn karoti / tasya vaktumanucitatve'pi prANasadRzAyAstava bhavatyAH purataH kathaM gopyate antarbIyate / tena tanu kRzamidamaGgaka zarIram / puSTi sthUlatvaM na tanute / / 13 // yat tasya mayi mamatApi nAsti tena mamedaM mAnasaM saMtApi tApayuktam / he sakhi, tat tasmAt / anena tanna manena mama duHkhapratIkAro mAstu // 14 // mAnakAraNamAha-yaH priyo'parAdhakAraNeSu durjanezaH tena praNayinA sArddha sukhalezaH kaNo'pi kaH / tad vayaM varaM zreSThaM mahimAnaM kurvantaM yuktameva mAnaM vidadhImahi // 15 // he sakhi, ahaM duHkhitApi priyaM dayitaM gantuM prAptuM na yate na prayatnavatI bhavAmi / kimarthaM. dhAmni gRhavAsArtham / kilakSaNaM priyaM, niya0 niyataM nizcitam ihAbhilASo yasya sH| kva, apri0 anissttkrnne| kiMlakSaNApyaham, ityAha asya mama vapuSaH zarIrasya, kiMlakSaNasya vidhurasya viyuktasya tApahAri saMtApanAzakaM candanajalaM na, vA vidhuzcandro'pi nAstIti // 16 // iti yA anyadA vasantaM vihAya Asta tasthau / kiMlakSaNA, vacanAni vadantI vAkyAni bhaassmaannaa| kAM. tikAM prati / ka iva mahAn dantI iva / pulliGgodAharaNaM mAninyA madanirUpaNArthama; dantinyA madAbhAvAta / mAdhavo vasantastAM vaze'kuta vyadhatta / kasya priyasya / kiMlakSaNasya, madhurasya madhu miSTaM rautIti madhurastasya missttbhaassinnH| punaH kilakSaNasya, dhRtA avalambitA kAmasya dhurA yena sa tasya / athavA mahAn dantI iva vasantaH zanaiH samAgatya priyasya vaze tAmakRta // 17 / / atha kAcin mAninI vasantodrekAn mAnaM vihAya priyaM gantumudyatamanA dUtI gatvA prAha-macchubhairmama puNyastAdRzIkai ( ? ) tathAvidhaH paTuH kAryakaraNacaNA vayasyA sakhI akAri / yasyA mUtirmukham / grahapatezcandrasya mUrtirivotsava. karI / kasya, sajjanasya priyasya / tvAM dRSTvaiva sajjanaH sAo bhaviSyatIti bhAvaH / kiMlakSaNasya, savikAsinI prasaramANA kalA cAturya yasya tasya / punaH kiMlakSaNasya, sakalasya samagrasya adya yAvan mAM prati na truTita ityrthH| vA tvaM sakalasya savikAsikalasya sajjanasya svasaMbandhinaH // 18 // he Ali sakhi, tat tasmAda. dayitaM vallabhaM. pragamya gatvA. tvama ucitAbhirabhilaSitAbhirvAgbhinigadeH vadeH / atrArthAntaramupanyasyate-yat kArya, priyamanukUlamekavaco yeSAM te priyakavacasasteSAmiSTabhASiNAM, jAyate utpadyate. tada aparasyApriyakavacasaH, kiMlakSaNasya, asAma apremaparaM vAkyaM tena parasya [a] miSTasya na jAyate / atastvayA miSTameva vAcyamiti // 19 // he sakhi, anena kAryeNa vidhIyamAnena, ahaM tava sadA kiMkarI dAso bhavAmi / tvaM manmano mama cittaM, priyatamasya vallabhasyAnayanena, hlAdaya modaya / kiMlakSaNaM manmanaH, surataM kAmaM vyavAyaM kAmayate iti suratakAmi / punaH kiMlakSaNaM, saha dAhena vartate iti sadAhaM dAhayuktam / he mRgInayane, atra tvaM na kSamA, (iti) na, apitu kSamaiva / vA manmanaH priyatamAnayanena hlAdaya / ahaM tava sadA kiMkarI na bhavAmi, api tu bhavAmi / atra tvaM kSamA na, apitu kSamA asi // 20 // he mAnini, madhudinAni mama mAnasaM tApayanti / kiMlakSaNaM, tAntaM kliSTam / kathaM, nitAntam atizayena / tat tvaM dayitaM mama dayamAnaM dayAM kurvANaM vidhehi / kiMlakSaNaM dayitaM mahodayo mAno yasya sa taM gariSTha u (STho) dayamAnayuktam / kai. sAmamiH / 'sAma premaparaM vAkyaM naidAnaM vaitasya cArpaNam' iti vacanAt // 21 // iti kAcid dUtikAM vinayena jgau| kiMlakSaNA, utpalayostulA [ sahe ] sAdRzyAsahe netre yasyAH saa| punaH kilakSaNA, rantuM krIDitumutsukamanAH utknntthhRdyaa| kena, netrA bha; saha / kiMlakSaNena vinayena, yena bhAvi bhaviSyaskAle, duHkhaM klezo na udbhavati 1. ba paTAnukarotu / 2, bavacano / 3. ja niSTasya / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA saMjAyate // 22 // kulakam // virahiNIsaMtApako vasantaH punarupavarNyate / atra vasante kA kAminI na vinanAza, apitu sarvApi / kiMlakSaNA, kSatA viddhaa| kaiH sAyakaH bANaH / kasya. hada hadayabha: kAma eva zabarI mArgaluNTAkastasya / punaH kiMlakSaNA, saMsmarantI smaraNaM kurvnto| kasya, varasya bhartuH / kiMlakSaNasya, proSitasya pravAsinaH punaH kiMlakSaNasya, upamArahitasya / punaH kiMlakSa0, madhumAsazcaitro hito yasmai-ahaM madhu. mAse AgamiSyAmIti pratijJAvataH // 23 // punaH kiMlakSaNo'yaM vsntH| yatra bakulAni, abalAhasitAnAM kAminIhAsyAnAM sAmyaM sAdRzyaM prApuH / kAminIrvasante duHkhavatIrdRSTvA hasantovetyarthaH / kiMlakSaNAnAM, norariktajalavAhAH zaraddhanAstairiva sitAnAM zvetAnAm / kiMlakSaNAni bakulAni, prINitAni toSitAni sarpanarasurANAM kulAni yastAni / punaH kila0 nitarAmatizayena prollasanti vikAsavanti // 24 // kAlinI bhramariNI, araM nAramata, api tu aramata / kva, kaanycnaarpusspe| kiMlakSaNe, dyutimato bhAvo dyutimattA tayA hepitA lajjAviSayokRtA amalA vidyud yena tasmin / punaH kiMlakSaNA, mattA dhUrma (Na) yntii| punaH kiM lakSaNA, dhvani nAdaM kurvantI / katham, atAram atAraMmandaM mandam / punaH kiMlakSaNA, sarasA rasavatI // 25 // atha paJcabhiH kulakam / kAcid dUto dayitayA preSitA ruSTamapi prANanAthaM prati prAha / he nayakovida, zazAkusya candrasya karAH 'tAM bhavatpraNayinI vidahanti tApayanti / ca punH| manmathazca tAM hanti / kiMlakSaNAM tAM. pIDitAM bAdhitAm / kena, nijaM ca tanmanazca nijamanaH tacca tat kamalaM ca nijamana:- kamalaM tena / kiMlakSaNena, tvadviyogAdbhavaM zokamalaM yatra tat tena / zazAstu kamalaM dahati / manmatho'pi viyogayuktaM mana iti kovidena bhavatA vicAryamiti bhAvaH // 26 // punardUtI praah| tvaM yadi tAM vallabhAM pAsi trAsi / ayaM bhavato gnnH| kathaMbhUtAM tAm / zotena dagdhA cAso nalinI ca zIta0 tayA samo deho yasyAH sA tAm / punaH kilakSaNAM, cyutA gatA vilAsamadayorIhA abhilASo yasyAH sA tAm / vA athavA / he jitamanobhava, evaMvidhAmapi tAM yadi na esi tadA toyaM jalaM dehi / mRtAya kila jalAJjalirdIyate iti bhAvaH // 27 // punatI prAha / he sakhe yo ratipateH kAmasya iSuNiH / rajanISu rAtriSu subhravo vAmalocanAyA hRdaye pravizya sthairyavAna sthirataro'jani / yadyekavAraM bhavAn mAnayiSyati tadA puna parAdhinI bhaviSyatItyAha / anena prasiddhana tava saMgamanena saMparkeNodadhato niSkASitaH sa iSaH saGgaM pana. saMyogaM na vrajati / athavA anena hRdayena saGana vrajati / / 28 // tat tasmAt kAraNAt he subhaga sAramayatvaM lohamayatvaM saMprahAya tyaktvA gaccha tvaM dayitaM ramaya / he manmatha0 manmathasya kAmasya vyasanaM lunAtIti manmathavyasanalAvi tad rahasyaM yasya sa tasya saMbodhane kAmavyasanAnabhibhUta hRdaya', induvadanA virahasya viyogasya kSamA samarthA na // 29 // iti dUtikoktaM nikAmam atizayena suzruvAn ko'pi kA mukaH kopayukta manasi tatkSaNAt tatkAlaM kAmam abhilASam upayayau / kena parameNa dIrghamAnakaluSoparameNa, mAnameSa( eva ) kaluSa pApaM tasyopazamena // 30 // kulaka.m / / atha vasantavaibhavamucyate / kaNikAraM kAJcanArakusumaM tAntaM riktamajani / kiMlakSaNam, athavA proSitabhartRkA tasyA janitamantaM (janito'nto-) yena tat / kasmAt, cArugandhaguNataH manojJaparimalaguNAt / atra kAraNamAha / sarjane utpAdane / apratimohA( ho ) asadRzavicAro'pi vidhistasya kaNikArasya yuktaghaTanAM prati moho mUDho' jani / rUpaM dattaM parimalaM ( lo ) na dattamiti ( datta iti ) vidhAtA vismRtaH // 31 / / vRkSapaGktikAminyA oSThena / manoharatotkRSTapAradhArakena( Na ) kiMzukena palAzapuSpeNa / asI samayo mdhuH| zuzubhe cakAse / aso khaGge savilAsaM manoharam ayo lohaM bindunA jalena iva / / 32 / / zama0 / saMyamanAzakareSu bhramariNIsamaheSu gAyaneSu jAtavatsu marut zobhanalatAnAM nartako'bhUt / kathaMbhUtAnAM, pAMsulasya bhAvaH pAMsulatA puSpareNubhiH kRtA pAMsulatA sthalatA yAsAM tA: tAsAm // 33 // bhavat saMjAtam azokebhyo balaM yasya sa tena kantunA kAmena sakalo viraho mRtyunA yamena kavalena grAsena, athavA akavalena yugapad ekavAramityarthaH, grasyate sma / kiMlakSaNo virahI, pramadAyAH saMsmaran / kiMlakSaNAyAH, akampro nizcalo mado yasyAH sA tasyAH // 34 // yo virahiNIsamudAyaH prAga vasantAt pUrvamatIva samudA harSeNa manasA tasthivAn sa mAdhave'tiduHsaha 1. ba dhvani dam / 2. ba ' ' iti cihnAntargataH pATho nopalabhyate / 3. jadegdayaH / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 candrapramacaritam zcAsau manobhavazca tena dUnaH kathitaH sukhitayA sukhitvena Uno rikto'bhavat // 35 // atha kAcid dUtikA rudantI gatabhartRkAM prati prAha / he Ali kAmazoka0 kAmAjjAto yaH zokaH sa eva jaladhistasmAdudi. tAnyutpannAni satataM ruditAni saMhara / yato'muktam atyaktaM dhairya dhIratvamApadAmasanakSamaM nirAkaraNasamarthamuktaM bhASitam / kathaMbhUtaM dhairyam, ApadAmasanaM kSepaNaM tatra kSamaM samartham / / 36 // tava preyasA yo vasanto'vadhirakAri sa bhartA tamativartitumalaM netyarthaH / kiMlakSaNo vasantaH, yatra nijaguNaH svaguNaiH santa iva zAkhino vRkSA amalAbhainirmaladIptibhirjanAnAM lokAnAM manoramasya lAbho yebhyastAniti / kusumairbhAnti / / 37 // taM samayaM madhu . mativartitumatikramitum utsukaH / sa tava bhartA alaM samartho na / kena cetsaa| kiMlakSaNena viprayogena kRzA cAsau dArAzca tadartha hitena / punaH kilakSaNena, kaThinatA stabdhatA ( tayA) rahitena / kilakSaNaM samayaM vikAsa prakAzamayantaM gacchantam / / 38 // yugmam ||he Ali tadidaM vapuniyamena rkss| yamenAtaDUna ladhvI hAni'ryasya tallaghuhAni'' zIghranazvaraM mA vidhehi / tvaM tena sahAlpadivasa rasyase / yataH sa bharttA tvadIyavirahaM na sahate // 39 // AlyA kAcaneti hitaM yathA bhavati tathA jgde| philakSaNA kAcana, mandA dIptiryasyAH sA mandadIptiH / asukhAvahaM( ho ) mAnaM( no ) yasyAH sA asukhaavhmaanaa| puna: kiMlakSaNA, jIvite ziyilatAM vahamAnA / punarapi kiMlakSaNA, dUradizi patiryasyAH sA / apohitaM tyaktaM mAlyaM yayA sA apohitamAlyA // kUlakama // 40 // kazcita kAmI kAmAnalAbhitapto mAninI cATubhirmAnayatrAha / he subhra tava 'bhrakuTInAM dAruNA karkazA viracanA kUTInAM sAmyamAvahati, pakSe dAruNA kASThena / priyatame mayi dAsyaM dhArayati sati tavAsyaM kopanaM kopayuktaM kimiti' jAtavat / / 41 // tathA he subhra tava ratena vyavAyena vinA me kA dhati. stoSaH / ahaM tava vinAme prahvIbhAve nodyatAJjalina / bhavato amAne mayi namamAne vRthaiva mAnaM kiM tanoti // 42 // tathA he subhra nabhovadAkAzavadanante kAntijale magnaM kamalasadRzam / jAya0 utpadyamAnAne kavibhramarohaM te vadanaM pAtaM leDhaM saadrmvlokitmityrthH| ahaM bhramara ivotsUko'smi // 43 // he satana anena mada. nenAnizaM bAdhyamAnaM manmano bhImad vartate / he pIvaratarastani sthuulpyodhre| ruSaH krodhasya tanovistanimA taM kRshtvm| tyaja mAnaM muJca // 44 / / itthaM dayitena bhI uditA bhASitA kAcita tena sArddhama udayi udayopetaM prema snehamakRta / avaarthaantrmpnysyte| budhaiH paNDitai racitAni rasabhAreNa citAni saMbhUtAni vacAMsi kaM na proNayanti, apitu sarvamapi // 45 // kulakam / itthaM vilasati vasante / bhAnuhimavantamacalamApa / kathaMbhUtaM , kandarAsu darISu anukRtAhiM sarpasadRzaM dhvAntaM tamonikAyamavantaM rakSantam / yo himavAn zazIva zuddhA nadA yasyAM sA tasyAM, vasan dhanado yasyAM sAtasyAM dizi bhAti rAjate / 46 / tatra vasante lInaM SaTapadAnAM kulaM yasyAM sA lIna0 / tilairiva kAlI zyAmalA tilakAlI tilapaGktiryadvikAsamagamat tena gataharSeNa manasA mAninI udAraM kAmatApamagamat gatavatI / / 47 / tatra vasante'layo bhramarA alinyA sAkaM satataM rAgakAri kamalinyA madhu puSparasaM niSevya yAni dhvanitAni cakraH tAni santi (nizamya ) adhvani ke yayuna ke'pItyarthaH // 48 // tatra janena parivAreNa zItalA iti jJAtvA sajalatAlavRntena pAtitA Apo jalAni jAtaviraho niSpannaviyogo'tanutApo bahulaklezayuktaH kaH pumAn kvAthitAmbu0 utkvAlitajalasamAnAni nAtanuta, api tu utpannatApo viyogI tApaspheTanArthaM parivAreNa vyajanena kSiptA Apa utkvalitajalasadazA akarodityarthaH // 49 / / asamahAni asadRzahAniyuktaM padmakhaNDaM kamalavanam avikAsaM vikAsarahitaM vIkSya avalokya jAta. ruDiva utpanna roSa iva tigmaguH sUryaH / ahAni dinAni ahimAni uSNAni vihitavAn akarot / ucitametat / bhAsvataM hRdayaM mAni nahi, (iti) na, mAnyeva / / 50 / / alayo bhramarA bhramariNyA sArddha rAgolAdaka kamalinyAH puSparasaM satataM niSevya yAni zabditAni cakrastAni zrutvA ke pathikA adhvani pathi yayuH, api tu na ke'pi / madhukarI0 alinIvAcAlitadizi / vyAjRmbhite visphUti / kAmasahajabandhau / visrabdhaM sahasA // 51 // parabhata0 kokilazabditavyAjena / prAdurbhavantI tilakapatravizeSazobhA yatra sA tAma / sImanti. 1. ja ' ' iti cihnAntargataH pATho nopalabhyate / 2. ba ' ' iti cihnAntargataH pATho nopalabhyate / , Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA kAminIva / kathaMbhUtA sImantinI, prAdurbhavantI tilakapatraivizeSazobhA yasyAM sA tAm / / 52 / / saMbhAvayAmi mAnayAmi / / 53 / / hoto lajjitaH / vyavasyet udyameta / smaranivAsazcAsau nitambazca taM cumbati spRzatIti // 54 // AnamatagAtri ( AnatagAtri ) avanatAGga / / 55 / / mukulajAlaM koza ( Sa ) kadambam / / 56 / / tvacchiSyabhAvena gamanaspRhayAlu na janiSyate // 57 // navapravAlasaMnibhe / smeram ISaddhAsyopetam / / 58 / / pratihanyamAnaH abhibhUyamAnaH / naH asmAn na tiraskariSyati / / 59 / / sajjIkRtapadayugA || 60 // rahasi ekAnte / 'vanakrIDAgamana DiNDimam / AdiSTavAn // 61 // sajala jaladharazaGkimanasaH / vyoma AkAzam | vyApnoti sma // 62 // iti candraprabhakAvya paJjikAyAmaSTamaH sargaH // 8 // navamaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'karonmuniH / sa zrutAdimunirjIyAt pravAdiguNabhAsivAk // 489 madhunA vasantena madyena ca / vibhramaH pakSibhramaNaM bhravikSepazca // 1 // lalita0 nibiDatamaka ( cU ) rNakuntalAH, pakSe sAndratamAlopetAH / dvijAH dantAH pakSiNazca / tilakaM puNDrI' ( NDra ) kaM vRkSabhedazca // 2 // kAJcI kaTimekhalA || 3 || alasagatiSu AlasyagamaneSu / guruH gariSThaH, upAdhyAyazca // 4 // ubhayataH / itastataH / vyatikariNaH mizritasya // 5 // mugdhe mAnini // 6 // payodharAntarAle stanamadhye || 7 || viphalA kRyA ( kriyA ) yasya tad viphalakriyam // 8 // kisalayabhAsi pallavaprabham // 9 // zIghraM gantumicchunA / dhanayormahAbhareNa vighno jAto yatra tajjaghana0 // 10 // atha paJcabhiH saMbandhaH / sakRt ekavAram / abu 0 ajJAnitvena / tato nivartanam // 11 // viramati nivartate / netumicchunA ninISuNA // 12 // zarIralatAyAH / kSayakAraNam / Adhi mAnasaM ( sa ) vyathAm // 13 // kriyAdo kAryArambhe cetaH sthiraM yathA tathAGgIkRtanirvahaNe sthiraM na bhavati // 14 // nirAkRtamAnakUTA / / 15 / / aMsayoH pRSThaM tena pragamitau ca pANI ca tAbhyAM dhRtaM priyAkucAgraM yena saH // 16 // kRta0 kRtakAmatvaram / apadezAt vyAjAt / / 17 / / manasizayaH kAmaH / puraH prayAtAzca te kSitipatayazca puraH0 taiH sevitaH kRtrimAdriryena ( yaMtra ) tat // 18 // anaGgIkRtanayanadvayasaMpadAH // 19 // jaraTha0 purANapatrasamUhe // 20 // pratIpapatnyAH sapatnyAH / / 21 / / viTapini vRkSe / tuGgam uccaistaram / bhujayugamUlaM kakSAm / draSTumicchA didRkSA // 22 // uttamAGge zirasi // 23 // sudati zobhanadante / parabhAgaM varNam // 24 // kamanIyaM sundaram / bhAvakRtaH pariNAmajanitaH / vibhAgaH sadasadvibhajanam || 25 || avacitaM cuSTitam // 26 // mamajja tatAra / sajjIkRtaH vidyamAnIkRtaH // 27 // AhitA AropitA: AsthApitAH // 28 // nunnatoyAH apasAritajalAH / / 29 / / akaluSaM svaccham / antarA madhye | anubadhnan anupatan // 30 // zilImukhAH bhramarAH // 31 // apahRtavasanAH apasAritAntarIyAH / / 32 / / nAbhidadhne nAbhipramANe / taraNDakaM plava: // 33 // vimugdhA anabhijJA / saMbabhUve saMjanitam 4 34 // ananuvAnA aprApnuvatI // 35 // ati ( bhi ) sarpan saMmukhamabhipatan / madhu puSparasam / / 36 // anabhimukhI parAgmu ( G mu ) khAm / samanunayan prasAdayan / cATukArAn priyavacanAni // 37 // zapharI matsI // 38 // aMsavilambi ( mbI ) skandhAghArIkRtaH // 39 // zAThyAt jADyAt / aviditatattvaH aparijJAtarahasyaH // / 40 / / sapatnyAH pratipatnyAH / avaghIt tarjayati sma / paribhaGguraiH sabhrukuTivakraH // 41 // iti cihnAntargata: pATho nopalabhyate / 2. ba puNDarI / 3. ba. cchatA / 4. ba lavaH / 5. ba 'pratipatyAH' iti nopalabhyate / 1. va ' 62 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam anumamlo mlAniM gtaa| daram ISat // 42 // vidadhati dhArayanti / viniyavRtti krayavikrayazeSaM gRhItvA vitaraNamityarthaH // 43 // jalAtmakAnAM dravarUpANAM, pakSe jaDatAyuktAnAm // 44 // zilImukhena bhramareNAnukuvaMtI anuvidadhatI // 45 // vigAr3heH viloDitaiH // 46 // ciraM ni0 ciraM sthitvA // 47 // vicakRSuH thAkarSanti sma / bhujaGgavRtti viTatvam // 48 // atiricyamAnaM samadhikam // 49 // pratiyuvate sapalyAH / // 50 // kabaryAH kezabandhanataH // 51 // kRSNapaJaH nIlotpalaH // 52 / / mamaH saMmAntisma // 53 // kRtakRtakaH janitakapaTa: // 54 // calazapharItaralA matsI (?) // 55 // vanajavanaM kamalavanam // 56 // stanapari0 stanasparzanasAbhilASAH / / 57 // anupalinam anutaTam / sravaNapadena nizcyotanavyAjena // 58 // prasthaM sAnum / ambhodharAdhvA gaganamArga : / tyaktajalakrIDAvizeSaH / / 59 // iti candrapramakAvyapaJjikAyAM navamaH sargaH // 9 // dazamaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'kronmuniH| sa zrutAdimunirjIyAcchraddhA diguNamAsivAk // udayAH tejo'bhivRddhayaH / niratyayAH nirpaayaaH| adhizizriye adhijagme // 1 // nayanaprAntAH kaTAkSAH // 2 // vallabhaH bhartA // 3 // kRcchragataH kaSTagataH, Apadgatazca / / 4 // antaradhIyata atiroghIyata / / 5 / vidhireva daivameva nanu sahAyAdiH / abhyabhUyata tiraskRtaH // 6 // malinaiH zyAmala: sapApazca // 7 // dIptaravaiH avadAtazabdaiH / nIDaM kulAyaH / pravilApaM paridevanadhvanim // 8 // vidhvaMsabhayAt viplavatrAsAta // 9 // ambare gagane // 10 // sadasatprasaMgajAH zubhAzubhasaMsargajanitAH // 11 // parivattima AhnikakriyAH / sakAzAdanyathAvRtti veSTanodveSTanavat // 12 // kRtajJatAM kRtopakArAvismaraNatvam / iyAya gataH // 13 // aparajyate virakto bhavati // 14 // vivareSu madhyeSu / dhvAntalavAH andhakAralezAH / / 15 / / Artani:svanaH sakaruNadhvanibhiH / bahalaM pracuram / maSo kajjalam // 16 // bisatantu: mRNa( NAla ) sUtram // 17 // alakAH cUNakuntalAH / balabhi ddazaH pUrvasyAH // 18 // tirohitaM pracchAditam // 19 // AjighAMsunA hantumicchunA // 20 // ghanavIthiratham AkAzavAhanam / paradAragrahaNotpannAt // 21 // bhrazyadandhakAraprAvaraNam / suratasthAM grAmyadharmavatIm // 22 // ghaTanA niSpattiH / sphuTIkRtaM vyaktIkRtam / candrasya kila kuvalayaH prayojanAbhAvAd niHkAraNabandhutvam // 23 // nyalIyata upaviSTam // 24 // apanItam apAkRtama // 25 // koTiM zikharam / adyabhavA adyatanI // 26 // prasarpati vistate // 27 // anyajAtinA cANDAlena / parimRSTA spRSTA / dhanava0 AkAzamArge // 28 // nagAH parvatAH / candrasyAtrAlpakAlodayatvaM zAntapratApatvaM ca // 29 // udgamAruNaM kuDmalaraktam / ApIDa: zekharam // 30 // sukhi sukhayuktam / mithunaM yugalam // 31 // uddharatisma niSkAzayAmAsa // 32 // kANDapaTa: yavanikA-pracchAdanavastram / 'kuTTimo'strI nibaddhA bhUH // 33 // mUrchAkapaTena 'mUrchA pittatamaHprAyA' iti vacanAt // 34 / / bhAsurIbhavat dedIpyamAnam / ananyAyaH ( ? ) / 'vahninA kvAlite taile ghRte vA kutracid ythaa| zItatoyacchaTApAtaH pratiprakSAlanaM bhavet // 35 // rajasA parAgeNa-kusumareNunA / niryatpulakA romAJcavatI // 36 // tvaramANacetasAm uttAlahRdayAnAm // 37 // smarasya sAmarthyasaMpatteH / 'candrAsavAbhyAM ramaNIjanebhyaH' iti bhASitAt // 38 // pataH zaktiH sAmarthyam / hariNAGkAbhigame candrAgamane // 39 // vibhAvaryAH rAtreH prakAzane sadRzopayogaH kumu 1. ja 'dA' iti nAsti / 2 ja atiroN'| . Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 paJjikA dinyAM nirapekSopakAraH // 40 // pariNAmini 'kAlavRddhigate / viviktaM vijanam // 41 // pulakaiH romAH / pInatAM sthUlatvam // 42 // pratikUlaM kSaNaM pratIkaM (paM) kAlaviDambanam / zAsanam AjJA ||43|| aravindAmuku litanetrANAm / trapayA rAtrI kila kamalaM ca mukulitam / unnamitAnanaH UrdhvA kRtamukhaiH || 44 || viparItatayA kAmasya pratikUlAcaraNena || 45 || amimIta anumAnena budhat ||46 || cumbane vaktrasaMyogakaraNe / sahasA zIghram / mAsaMjayati sma vyApArayati sma parirambhamakarodityarthaH // 47 // karatADanaM karazabdena karajAtaistADanaM prahatiH / parirambhaH karAbhyAmAliGganam / dazacchadaH adharaH ||48 || anavakAzaH avakAzaM madhyavasatimaprApnuvadbhiH // 49 // parirambheNa gADhAliGganena / ajIgamat vilambayati sma || 50 // samIyuSe dIrghakAlagatAya // 51 // parire AliliGga // 52 // sacivatvaM sahAyatvam // 53 // asaMbhavan avakAzamalabhamAnaH // 54 // parirabdhum AzliSTuM dRDhabandhahastAbhyAM saMpuTIkaraNaM yathA bhavati / / 55 / / parizAntya kaSAyarahitAM priyavAkyaividhAya / vyadivyapat vidhyApayatisma // 56 // paritasthe uparisthitam // 57 // vAmaM pratikUlam // 58 // atimAtra saMstavAt gADhAliGganAt punaH punaH paricayAdvA / bhaNitaiH ratikUjitaiH // 59 // surakheSu maithuneSu // 60 // ratotsave maithunAnande // 61 // prakSubhya ekahelayA zabdayitvA / kSaNaM kicitkAlam | vizrAntiM virAmam / sUtAH bandinaH // 62 // vikINaM vistRtam // 63 // kezakalApamadhye rekhA sImantaH // 64 // brahmANDaprasRtaM sakalajagadvayAtam // 65 // rathAGgayugmaM cakravAkayugalam / vakSojadvayaM stanayugmam // 66 // gharmAMzoH sUryasya / praNunnam apasAritam / vRtti punarAgamanAya vartanam / anuzIlatAM bhavacchatrubhiH sAdRzyam // 67 // pratyUSaH aharmukham / pariSkRtAGgAH bhUSitazarIrAH // 68 // pAtheyaM zambalam / gariSThaviyogamArgagamanAya // 69 // manapAyinA anazvareNa / / 70 / / niyataM nizcitam / amaGgalaM maraNam // 71 // nijavirutaiH svazabdaiH / nizAntaM prAtaH / tAmracUDaH samadaH kukkuTaH // 72 // kalpayAmi sahajaM na vibhAvayAmi // 73 // vivRtya parAGmukhIbhUya | anunayaviSayAM vidhAya // 74 // saptInAM hayAnAm / ruciraM sundaram / pratIkSAM 'kAlavilambam / / 75 / rociSmAn sUryaH // 76 // prabodhaM nidrAkSayam // 77 // tapane sUrye // 78 // jahAsoH zikharaM tyaktvAnantaraM gantumicchoH // 79 // / 5 6 iti candraprabhakAvyapaJjikAyAM dazamaH sargaH // 10 // ekAdazaH sargaH AptamImAMsAdizAstraprakAzaM yo'karonmuniH / sa zrutAdimunirjIyAcchraddhAdiguNabhAsivAk / / sacchraddhAdiguNairyuktastapasAM nidhirastu me / prakAzayAmAsa muniH sarvazAstrANi sa zra // vizAM prajAnAm / adhizriye adhivastho / kali ( lpi ) ta0 Aropita sihAsanam // 1 // sarve ca te'vasarAzca kAryavizeSAstatsAdhanArthaM vyavasthitaM siMhAsanArUDhaM vA snAnavilepanAdyanantaraM tatropaviSTaM vA / pradhAnadIvArika 0 pradhAnA viziSTAzca te dvAriniyuktAzca taiH sUcito nivedita Agama AgamanaM yeSAM te tathA / AzliSTacumbitazikhareNa molinA kirITena // 2 // pratIhAraH dvArapAlaH / yathAyathaM svocitasthAne / sabhAjire prAGgaNe // 3 // analpasattvaM pracurotsAhabalam / guruvaMza 0 gariSThAnvayazobhamAnaM, pakSe pRSThAsthi0 / pralambahastam AjAnu, (pakSe ) lambazuNDAdaNDam / kutUhalAt kautukAt / acUcudat prerayAmAsa / dhIranarAn subhaTa 1. ba 'kAla' iti nAsti / 2. baghata / 3. ba 'paritasthe' iti nAsti / 4. ba saMsRpAt / 5. ja madhyaM / 6. bazIlitAM / 7. ba iti cihnAntargataH pATho nopalabhyate / 8. va zriyai / 9. ba pradhAna / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candramacaritam 3 14 // puruSAn // 4 // samupetya' prApya / dhIradhIH niSkampamanAH / jaghAna tADayAmAsa / dhanapIvare zliSTasyUle / javena vegena / ArayA lohasUcI vizeSeNa // 5 // nivRtya parivRtya / pradhAvati Dhokate / nipatya prApya / sthUlaloSTena ghAtam // 6 // vinIyamAnaH khedaM prApyamANaH / zAzanado jJAtaH ( zAsanAd ajJAtaH ) / kRtakriyaiH vihitasamayocitaprayAsaH / pradhAvituM prapalAyitum / udyataH sodyamaH // 7 // gRhAgataM karAntaH patitam / samAsphAlayati sma ucchAlaya pAtayAmAsa / vyayujyata viyuktasarvAvayavo'bhUt // 8 // vilInaM vilayaM prAptam // nirvedaM vairAgyam || 9 || 'bhavagarta 0 saMsArarandhrasthitAnAm / azAzvatIM vinazvarom // 10 // gadena vyAdhinA / azaninA meghotpAtena / kaTAkSyate vakraM nirIkSyate // 11 // zAzvataM dhruvam / pramohaH mohanIyodayAdbhAntiH ' // 12 // paruddine / 'parutparAryeSamo'bde pUrve pUrvatare yati / kartavyaM karaNIyam / AsannaM nikaTam // 13 // asaMmatAt aniSTAt / vilobhyamAnaH vaJcayamAnaH / AmiSaM bhojyavizeSaH / akartavyaM sadbhiniSiddham // nayanAntaM ( ntaH ) kaTAkSaH / sahAsituM yugapatsthAtum / vajrahavirbhujaH vajrAgneH / jaye vijRmbhaNe* // 15 // vilekhyate vilIyate / kAlamarIcimAlinaH yamasUryasya // 16 // vihAsyanti tyakSanti / baddhA gADhokRtA ghaSu dravyasaMpattiSu buddhiryaiste / cUtAvanijam AmravRkSam / jihAsavaH tyaktumicchavaH // 17 // prapitsu patanAkAMkSi | nicayAH putrAdayaH / naSTuM [ naMSTuM ] gantum / asamartham // 18 // kaSAyAH krodhAdayaH sArandhanAni dRDhakASThAni tairddhA racitA paddhatizcaturgatipaktiryena saH / uttuGgatara uccaiH zikhaH // 19 // durAtmakAt duSTasvabhAvAt / bhavAt saMsArAt / anarthAH niSprayojanAH / utkhAtamUlaH / saH bhavaH / ahetukAH kAraNarahitAH // 20 // sarAgatAM viSayaikatAnatvam / tadviparIteSu vairAgyeSu bhAvanA nirantaraM cintanaM yasya saH / vAride meghe / alaM samarthaH / ambaraM gaganam // 21 // carAcare jaGgamasthAvare / abhoji bhuktam / parAGmukhaH parAcInaH / mokSasAdhanAt ratnatrayAt // 22 // durantAH duravasAnAH / zemuSIM buddhim / lezaH kaNaH / uparUDhi praroham / saMsAravallIm // 23 // malinasya malImasasya / hite ratnatraye / vijAgrati sAvadhAnA bhavanti // 24 // AgantukaduHkhaM nArakAdi paryAyAH / saMsArasaukhyam / yat yadA / viSayuktasya mizritasya / / 25 / / vibandhakAn pratirodhakAn / varItumiccho: vidhAtumanasaH / vibandhuM pratirodhuM (ddha ) / paraH pratikUlaH // 26 // va nAzam / svakarmaNAM jJAnAvaraNAdInAM prakRtIH svabhAvAn / siddhibhAginaH muktisAdhanodyatasya // 27 // kadarthanI : pIDAvidhAyinIH / prazAnti bhogoparatim / klezaM duHkham / param anyat // 28 // vivekinaH cidacidvibhAgaM kRtvA AtmadhyAninaH / janmanaH saMsArAd [ vi- ] pattayo nArakAdiparyAyAstebhyo bhIlukAH / nirApadAM siddhAnAm / anIkaM cakram | Izate protsahante / / 29 / / nirvArtitAtmA vyAvRttacetAH / caturaH vivekI / hitaM muktistatkAraNaM ca // 30 // guNaprabhasaMjJakam / savRndaM sasaGgham / mithyAjJAnAndhakArabhAnum / udyAnacarAt vanapAlAt // 31 // nizamya AkarNya / tasthuSaH samAsInasya / abhyudasthAt uttastho / kRtI puNyavAn / kRtakRtyaH // 32 // niritya nirgatya / taddhAma munisthAnam / samaM sArddham / samanvitaiH tanmayabhAvaM gataiH // 33 // gatasya prAptasya / tasya muneH / avalokayAmAsa / kaH paramAtmA samut paramAnandaikasvabhAvastatra ceto yasya sa tasya / viviktaM vijanam / atyantam atizayena / strIpazuklIvAdibhirityarthaH / ajantukaM jantubhiH kSudrajIvai rahitam / AzramaM sthAnam / zriyA tapojanitazobhayA // 34 // gRhItayogaM svIkRtadhyAnam / Atape sUrya pratApaprakAze sthitam udghobhUtam / divAkarasya sUryasyAMzavo mayUkhAsteSAM prakaraH sasuhastenaika lakSyatAmatizayagamyatAm | unmUlitaH samutpATito mohavidviD yena sa tam / / 35 / / prabhAvanAyAM jinamArgaprakAzane / samudyatam udyamayuktam / aikSata vyalokata // 36 // ujjvalAtmabhiH nirmalasvabhAvaH / pravAdina eva khadyotA jyotiriGgaNAsteSAM cayaM samUham / parAbhavaM parAjayam / udyotitalokaM prakAzitabhuvanam / lokyante jIvAdayo'rthA yasmin sa lokastaM-- jIvAdipadArthAn prakAzayantamityarthaH ||37|| atItAnAgatavartamAnAnAM trikAlAnAM bhavyasthitam / ananyagocaraM pratyakSa viSayam / parokSavastu sUkSmAntaritadUrArthAn sarvajJajJAnaviSayAn 8 492 1. ba.paitya / 2. ba zAzado / 3. ba ' ' iti cihnAntargataH pATho nopalabhyate / 4. va yadi / 5. ba MNeSu / 6. va vipra N / 7. ba idaM paryAyapadaM nopalabhyate / 8. va idamapi paryAyapadaM nAsti / , Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA parokSeNa matizratadvayenopadizantaM prakAzayantam / svasya paramAtmano mArgo ratnatrayaM tasya mAhAtmyamatizayastasyanivedane kathane udyatamudyamaparam / vyalokata vilokayAmAsa / anyam aparam / tapodhanaM tapasvinam // 38 // anekA bahuprakArAzceSTAstapazcaraNakriyA yeSu te taiH| paryupAsitaM sevitm| tapasvinAM tapodhanAnAM vRndaiH saMhatibhiH / avinindyavRttibhiH nirvdyaanusstthaanaiH| praNipatya namaskRtya / iti vakSyamANa prakAreNa / pracakrame prArebhe // 39 // manasvibhiH vidagdhaiH / bhavAntakRt saMsAranAzakArI / AtmavedibhiH adhyAtmanirataiH / AttazubhAH prAptapuNyAtizayAH / kRtArthatAM kRtakRtyatvam / kRtA. vihitajIvAdivilokane bhvti| vicAraNA carcA // 40 // mahAmoho gADhamithyAtvaM sa eva tamaHpaTo'ndhakAraprAvaraNaM tenAvRtaM veSTitam / kudRSTayaH SaDanAyatanAni teSAM sevayopAsane vikasadgADhabhrAntim / vAGmarIcayaH bacanakiraNAH // 41 // nirAzrayANAm AzrayarahitanAm / Alambanam avaSTambhaH / sthirAzrayaH dRDhataraH / yiyAsatAM gantumicchatAm // 42 // svabhAvajaiH sahajotpannaH / vikasat / kundapuSpavacchubhraH / ameyatAM pramANarahitatAm / / 43 // divasA0 sUryavatprakAzamAna / mArgasya samyagdarzanAdeH zuddhinirmalatvaM, pakSe mArgasya pathaH zuddhiH / iSTasthAnaheturahitam (?) alambhi praaptaa| ghUkAyitaM ghUkamivAcarim / / 44 // vibhindataH apAkurvataH / hAdaM hRdibhavam / tamaH pApAndhakAram / bhAsvataH sUryasya / vaktraM mukhaM kila pUrva bahubhirdRSTamaryAdinA satkRtaM ca / yato'yaM bhagavAn pUrva kairapi na dRSTastato'pUrvabhAsvAn // 45 // apAyamuktAm avinazvarAm / padavI muktimArga ratnatrayam / pare mithyAdRzaH / prApayituM lambhayitum / tvadAzrayaH bhavadAzrayaNam // 46 / / mokSalakSmIpratirodhavidhAyinAm // 47 // sazarIravinayarAzisamArekiNAm / akSINi netrANi // 48 // mithaH parasparam / udaMzuH prasphuratkiraNA / dyauH kila dhAritaikacandrA, ahaM dvicandrA / AhlAdakaratvAccandreNopamAnam // 49 // vilokito'zeSANAM sabhyAnAM mukhenduryena saH / upAdade udgirati sma // 50 // pArthivatA nRptaa| kAdambaryAdirvA ( ? ) yathA madakAraNamityuktilezaH / sA pArthivatA / anyathA mArdavAnurUpA // 51 // gataspRhANAM tyaktAkAMkSANAma // 52 // tulAvyatItaH asamAnaH / sArvabhaumI sarvasyA bhUmerAdhipatyaM yasyAM sA // 53 // paralokasAdhane pretyabhAvasaMskaraNe // 54 // prazraya0 vinayanatamUrddhA / yiyAsataH gantumicchataH // 55 // iti samAkalayya vicArya // 56 // varaM vAJchitaM dadAtIti varadaH / AtmanA svIkRtA yA dIkSA tayA asmAn saMskuru / anugrahaH anubhAvaH // 57 // niveditAM0 prarUpitacittasthavastunaH // 58 // suduSkaraM kartumazakyam // 59 // dharmAya dhanaM yasya sa tasya, pakSe dharmo dazadhA dhanaM yasya / anindyaM nindArahitaM vRttaM vartanaM yasya, pakSe vRttaM cAritram / parArthaM paranimittaM saMpad yasya, pakSe para utkRSTo'rthaH prayojanaM mokSodyamo yasya // 60 // sAdhuSu yatiSu rato vinItaH / ataH kAraNAt / anuzAdhi pratipAlaya // 61 // udoritAyAM jalpitAyAm / acalAntarAzayaH nizcalAntaHkaraNaH, pakSe aGgIkRtam // 62 // ziraHsamabhyayaM zirasAdhAryam / anuzAsanaM zikSAvizeSaH / janmavyasanAni saMsAraduHkhAni // 63 // durAdhayaH duSTA mAnasavyathAH / zrIjinacandrapratipAlitam // 64 // bhavamRtyusaMtatiH utpAdamaraNasaMtAnam (naH) // 65 // vinizcitaH parijJAtaH ekAntena sarvathA tadIyastasya rAjJo nizcayo haThapratijJA yena saH // 66 // agrahIt jagrAha // 67 // aghoramAnasaH zAntamanAH / sthirA nizcalA ekenAdvitIyena paryaGgrenAsanavizeSeNa kRtA vihitA sthitiravasthAnaM yena saH / nistrizaiH prANaharaiH // 68 // vibhISaNaM bhayAnakam // 69 / / tape USmAgame / abhisUryapratimaM sUryabimbasanmukham // 70 // bhAvanAsu anuprekSAsu / dhruvaM nizcalam / kSuNNamadaH nirahaMkAraH // 71 // vividhaM bahuprakAram / pariNatA ekIbhAvena jAtA ujjvalA nirmalA niraticArA dharma ( meM ) satkSamAdau lezyA yasya saH // 72 // dvAviMzatisAgarapramANAyuH / / 73 // vigalitAyuH samyaganubhUtabaddhAyuH / janamanojJa sarvajanatAsundara / bodhyam ( ? ) // 74 // tUSNImabhUt maunavAn jAtaH / baddhA (ddho ) aJjaliryena saH / yativRSaM munipradhAnam // 75 // tatpratyayaM teSAM janmAntarANAM pratyayaM vizvAsajanakaM jJAnam / saMzayAnA saMzayaM prAptavatI // 76 // nizamya aakrnnyitvaa| saMdehapata saMzayakardamam / apahastituM nirAkartum / madAndhamatiH madapracchAditavivekaH / / 77 // tatpratyayAt sa cAso pratyayazca tasmAt / anyat parokSam / 1. ja krii| 2. ja nahetutAm / 3. bayANakam / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam yanmatimatAM saMvAdakaM pratItijanakaM tatpramANam // 78 // prahlAdinA Anandajanakena // 79 // AkasmikodgatA akAraNotpannA cAso bahatI gariSThA paracakrazaGkA ca tasyAsthyasyantazca te janAzca tairuktaH kimidamitidhvanistena pUryamANo varddhamAnaH // 80 // vacasvI vAgmo // 81 // kSaratkaraTabhittiH udbhinnkpolH| airAvataparAkramaH / AraTantam Akrandantam // 82 // prakaTa: tadRSTipathaprAptaH / saMhArakAlaH pralayaH / / 83 // karaTinaH gajasya // 84 / / bAhubaladvitIyaH bhujabalena dRDhaH, athavA mUlabalam // 85 // parikaraM tanutrANanitambaparidhAnAdikam / Ajuhave AhvAnayati sma DuDhoke vA / / 86 // AyataH abhigacchataH / hastinImUtravAsitam / / 87 // talena udarAdhobhAgena / nirgatavAn // 88 // paridhiH praakaarH| saudhatalaM rAjasadanavedikA // 89 // niHspandaM nizcalam / vidhRtasRNi: gRhItAGkuzaH // 90 // anupamabalavIyeM: asadRzaparAkramaprabhAvaH / lIlayA helayA // 91 // keli krIDAm / nivAsaM cakre / avitathaM satyam / mahena utsavena / udgIryamAnaM ( NaM) praghuSyamANam // 92 // iti candraprabhakAmyapaJjikAyAmekAdazaH sargaH // 11 // dvAdazaH sargaH jIyAcchu tamuninAmA munipaH sacchAstraratnanikarasya / ziSyAnurodhabuddhyA prakAzako yo'tra sadRSTiH / / zAsanAt anurodhAt / nijabhartuH pRthvIpAlarAjJaH ( jasya ) / ilAdhipati taM padmanAbham / kuzAgradhIH jAgratpratibhaH / vacoharaH saMdezadhArI dUtaH // 1 // kaThinAn kaThorAn, pakSe stabdhAn / mahIbhRtaH parvatAn rAjJazca / mitrabAndhavaiH bandhUkapuSpavizeSaiH / sArddham / ripavaH kSudrAH / mahApadAzritAH parvatAdiguhAsthitAH kRtAH, pakSe ripavaH zatravo mitrabAndhavaiH sAddhaM mahatI gariSThAmApadamAzritAH kRtAH // 2 // prabhuzaktiH indrasyeva mAhAtmyasaMpat / zaktayastisaH prabhAvotsAhamantrajAH // 3 // dvitayena dvidhAvRttyA / mAnadaH ma (mA) naM pUjyatvaM dadAti yacchati dyati khaNDayatIti vA mAnadaH / tadviparItavRttiSu apraNateSu // 4 // saMkrAmita. niyojitavacanAvaliH / iti vakSyamANam / akSatasneham / dUtA vacoharA mukhaM yeSAM te dUtamukhAH / 'gandhena gAvaH pazyanti brAhmaNA vedckssussaa| cAraiH pazyanti rAjAnazcakSumitare janAH // iti vacanAt // 5 // ' te saujanyAdayo guNAH / 'kva sarasi vanakhaNDaM paGkajAnAM kva sUryaH kvaca kumudavanAnAM kaumudIbandhurinduH / ati paricayabaddhA prAyazaH sajjanAnAM nahi vicalati maitrI dUrato'pi sthitAnAm // ' iti nyAyaH // 6 // vinayakavattitA viziSTo nayo vinayaH prazrayavizeSaH, tatra ekavRttitA ekatAnatvam / sumanobhiH prasUnairiva // 7 // lajjayA dravatA dravarUpatAM gacchatA // 8 // nijanetuH svahastipakasya // 9 // purAtanaM pUrvajairanuSThitam / krama paripATIm // 10 // kariNA hastinA // 11 // svayameva / bhavAneva / AtmavAn vazIkRtendriyaH // 12 // jAtyandhaH svabhAvAndhaH / dhiyA antaHkaraNena // 13 / / madAdayaH-'kAmaH krodhazca harSazca lobho mAnastathA madaH / SaDamI ripakaH proktAH zarIrasthA hi dehinAm // ' / zAsti anukalatayA vidadhAti // 14 // paribhUtibhayAt parAbhavasAdhvasAt / apAsya parityajya / apasaranti apagacchanti // 15 // zaThatA mdaandhtaa| avadhoritA avgnnitaa| duHsahaH avadhIrayitumazakyaH // 16 // dhRtaH avaruddhaH / satvaraiH savegaiH / caraiH gUDhapuruSaiH // 17 // AtmasAtkRtaH sviikRtH| mattaH sakAzAt / apekSArahitena nirbhayena // 18 // ajJajanaH nIteranabhijJaH // 19 // apaya prayaccha / mataGgajaM sAmajam // 20 // prasAditaH prasannatAM nItaH // 21 // jigISutAM jetumicchutAm / praNakSyati vinazyati // 22 // atilaGghanam atikramaH / 1. pr| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patrikA 195 vAkyena vacanapratItyA / payo'pi jalamapi / gorasaH kSIram // 23 // akaitavatAm [ akaitavAm ] avitathAm / priyA iSTA priyA bhAryA yasya saH // 24 // AkSipan AkSepaviSayAM kurvan / kaTAkSitaH akSaNA bhASitaH / udAharata babhASe // 25 // vinayaprazamau ekaM bhUSaNaM yasya--vacasaH tata, pakSe vigataM nayaprazamai kabhUSaNaM yasya tat / paramazcAsau nyAyazca tasya samarthane puSTidAne udyatamutkaTaM, pakSe paraM kevalamanyAyasya anIteH samarthanodya tam / upakrameta prArabheta // 26 // parA utkaTA cAso medhA ca udyamazca yogyatA ca tayA sahitaiH. pakSe paraM kevalam eSAMsi kASThAni teSAM nikSepaNe udyamayogyatA ( tayA ) sahitaH / stavabhUtiH stutisaMpata, pakSe tava bhavataH prabhomandire bhUtibhasma // 27 // viziSTanayeSu ekA ratiryasya saH, pakSe vinaSTA nayaikaratiryasya ( sH)| mahAn guNo yasya, pakSe mahAnaguNo yasya saH / ucitam iti kAkuvacanaM, pakSe yogyameva // 28 // akSamA titikSA // 29 // nija svabhujaparAkramasAdhitamAtmIyam / akramaH ayogyatA // 30 // kramasaMprakAzanaiH anukramodyotanaiH // 31 // kRtapuNyaM prAkpuNyapuSTam / apAsyate haThAd gRhyate // 32 // athavA zloktiprAdhAnyAt iti cet bhayazivacaH kimabhidhatse vadasi abhidhatte bhavAniti vA pAThaH // 33 // abhiyoktuM yoddha sanmukhIkartum // 34 // adhikakramatA atyullngghntaa| lilaGghiSoH laGghi tumicchoH // 35 // pravidhitsuH krtu| micchuH / atikramam ullaGghanam // 36 // vibodhanAM vinidratAm // 37 // abhiyujya abhikaNDUya / abhiyuktaH kttaakssitH| saMpradhukSitaH :preritaH / / 38 // kSayavAn prakSINabalaH / vyasanI virodhaapdgtH| daivavivarjitaH zatrujaye bhAgyarahitaH // 39 // kSudra jane svabhAvato durjane / / 40 // sAMkhyAH saMkhayA gRhItuM zakyAH pu[pU] ruSAH sAmantA narA yasya sa tam / / 41 // nyagadot jagAda // 42 // avidheyavidhiH aprAJjaladaivaH // 43 // nimittaM zakunAdi // 44 // nijavikramaH svagRhamAnyaparAkramaH // 45 // udetuM sanmukhaM gantum / zarabhasya aSTApadasya // 46 // adhamena svato nyUnena // 47 // parivAritaH veSTitaH / hatabuddhiH matibhraSTaH // 48 // stabdhavataH kaThinasya / yathA--'stabdhamutkhanati kiM na dUrataH pAdapaM taTaruhaM nadIrayaH / vetasaH praNamanAd vivartate cATureva kurute hi jIvitam // ' // 49 // bahusattvayutI prcurpraanniyktau| sthirAzayo sthirasya toyasya bhAjanabhUtI // 50 // priyavAdapareSu iSTavAkyavAdiSu / kUbhaTeSa aSTaraNeSu (?) // 51 / / pradhane saMgrAme // 52 // abhIpsitaM hRdyam // 53 // muktamatsaraH tyaktAbhimAnaH // 54 // aso padmanAbhaH / anuvAdinaH jalpitajalpinaH // 55 // udatiSThata uttsthau| pravijitA akhilasamyA yena saH // 56 // samaM yugapat // 57 // avabhAsayate prakAzayate // 58 // kauzalaiH cAturyaprayogaH // 59 / / abhijAgrati sAvadhAnA bhavanti // 60 // madamUDhAn madena hitAhitAparijJAninaH // 61 / puraskRtaH sNsktH||62|| AhitazratibhiH dattazravaNaH / zaThena pizunena / / 63 // paruSaM kaThorama / upavrajata anugacchata // 64 // udayana udagacchana, utpadyamAna evetyarthaH / 65 / / prakRSyate parivarddhate / AsarvavidaH sarvajJaparyantama // 66 // purubhUti ma mantrI / purubhUtiH gariSThasaMpat // 67 // RddhaH saMpatteH // 68 // liptadhIH grvitmtiH| parijihveti lajjati ( te ) // 69 // alakSavedinaH amarmajJasya // 70 // anuziSyaH anujalpyaH / / 71 // jigISuNA jetumicchanA // 72 / / zabareNa bhillena / hariH siMhaH // 73 // nItivatinAM nayamArgasthitAnAm // 74 // vighaTeta vinazyata // 75 // ulmukhaM prajvalitamaGgAram / kRccha kaSTam // 76 // prathamaH mukhyaH // 77 // pratyuta viparItam // 78 // sAma zAntinAmA nayaH / 'sAmadAne bhedadaNDAvityupAyacatuSTayam / ' // 79 // prabhudoSazataM gariSThadoSagaNam / payomucaH meghAH // 80 / / upapradAnataH saMpradAnAt / bhedataH bhedanayAta // 81 // sAsUyaM seya'm // 82 // pazuH anaDvAn // 83 // anirUpitakRtyayA asaMdarzitakAryayA // 84 // kharaH kaThoraH / avibhAvyA asaMbhAvanIyA prakRtiH svabhAvo yasya // 85 / / kramate sNcrte| grAvaNi zaile // 86 // uzanti jalpanti / nAsAdavarakarahitaH // 87 // tapanIyavat svarNavat // 88 // viprakRSyate dUratayorAyate (?) // 89 // pAdasaMgama, gabhastisaMsargam / atigma0 candrasya // 90 // kRpaNasya kadaryasya-paramukhAvalokinaH // 91 // asAratAM riktatAm / ninadan saMpragarjan // 92 // paribhUtijIvitaH apamAnaprANadhArakaH // 93 // 1.ja atha athvaa| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam mRgarAjasevitA abhimAnarUpiNI // 94 // avagAt avajAnAtisma / cyutanIti nItirahitam // 95 // kSINabalaH kSayaMgatakaTakaH, iti blvypekssaa| suhRdavyasanaM viruddhaM yasyeti kAlavyapekSA // 96 // abhiyAtama abhiyoddham / prabhavet jayavAn syAt // 97 // bhavabhUti ma mantrI / / 98 // pratizabdaH bhASitabhASi (Sa) Nam // 99 // asamujjhitAnvayAM vaMzAnurUpAm / bRhaspatiH suraguruH // 100 // gahane duSpravezye // 101 // rabhasA karaNaM vegena vidhAnam / karmaNAM kAryavyApArANAm // 102 // vibhedakaM bhedajanakam // 103 // yuvarANmataM daNDo'stu / samayaH zAstravAkyam / SaNNAM guNAnAM bhAvaH SAGgaNyam / 'sandhivigrahayAnAsanadvaidhAzrayAH ssnggnnaaH| // 104 // ripoH zatroH sarvasvaM rahasyam // 105 // kRtakagrathitaiH kpttrcitaiH| samavAye bhavAH sAmavAyikAH-sabhyAH // 106 // bhImarathasya nAmno mitrasya / raMhasA vegena // 107 / / vyasane dvandve // 108 / / ghanAtyaye zaradi // 109 // samaraM saMgrAmam / prahoyatAM preSyatAm / dvayAzritaiH ubhayanayAzritaiH // 110 // analasamatiH sodyamabuddhiH // 111 // iti candrapramakAvyapaJjikAyAM dvAdazaH sargaH // 12 // trayodazaH sargaH zrutAdimunipAt ke ke na yayuH zAstravAridheH / yataH pAraM sa vaH pAyAd vipazcitsajjanAdayaH / / niragamat nirjagAma / jigISayA jetumicchyaa| prazamitamapasAritaM prakRtInAmaSTAdazaprajAnAM vyasanaM pareNopadravajananaM yena / jiga( gI) SuNA kila svadezyaM tyaktvA paradeze tatsandhI vA yodhaM gantavyamiti // 1 // AtapavAraNaM chatram / / 2 / / jaladavIthi0 nabho vizAlaM vipulam / utpannacandrArekaiH // 3 // prasRtayA vistRtyaa| vArijarAgamaNiH padmarAgamaNiH // 4 // parasparamanyonyaM vyatikaraNAnupravezenollasitodgatAmalarociSo nirmaladIptayo yasya saH // 5 // paribhavati tiraskurute / mANDalikAn rAjJo maNDalAkAropetAMzca / aGgade valaye // 6 // zikhigalAkRtinA mayUrakaNThanIlAkAreNa / razanAzmanAM kaTimekhalAnIlaratnAnAm // 7 // gurUNAM mantriNAM mate paryAlocane'bhiratamamalaM nirvyasanaM mAnasaM svAntaM yasya0 gurubaMhaspate (tizca / / 8 // turaGgameM: zIghragAmighoTakaiH // 9 // ttagimirazvavArairyatnena prayAsena niruddho mahAvego yeSAM te taiH / haribhiH ghoTakaiH // 10 // nijIjasA svrNhsaa| anilaH vAyaH / / 11 / niravadhiprasataiH amaryAdaM vistataH / balaH kaTakaiH / baMhite vaddhi gate / / 12 / / pravitanvate vistArayanti / vikasadratnakambalaH // 13 // DiNDimaH jayadhvanivAditram / dhvanitaM svanitam / vivartitA vyAparitA // 14 // he gajAH ! vaH yuSmAn ( 5 ) baladantinAM zibiragajAnAm / madhuliGgaNAH bhramarakulAni // 15 // jagRhire primunycire| dhAtunAmanekArthaH // 16 // prajavibhiH vegibhiH / viSamIkRte sthapuTI kRte / rathakaDyayA rathavrajena / / 17 // aparasya maNDalinaH / cIvaraiH vastrakhaNDaiH / antaritaM gUDham / / 18 // vivapsubhirvAtum (vastum ) icchubhiH / madhuvratAnAM kulaM bhramarasamUhastenAkulaM (laH ) vyagraM (graH) kapolaM (laH) yeSAM te, taiH // 19 // balabhareNa ziviraprAgbhAreNa / maNDalAni cakrANi // 20 // bhaTagaNAH sAmantanikarAH // 21 // parihitaM paridhAnIkRtamAyasakaJcukaM lohasannAhastena mecakaM zyAmalam / padAtikadambakaM pttismuuhH| timirazatruH sUryaH / tAmasaM dhvAntam // 22 // vaMzo veNuH, anvayazca / muSTigatA hastatalasthitA, maunasthitA ca / guNaH maurvI, kulavadhUguNA:-'abhyutthAnamupAgate gRhapatI saMbhASaNe namratA, tatpAdApitadRSTirAsanavidhI smerA sapatnISvapi / [ supte tatra zayIta tatprathamato jahyAcca zayyAmiti prAcyaiH putri niveditaH kulavadhUsiddhAntadharmAgamaH // // 23 // avarodhapurandhrayaH antaHpurasucaritrAH / a ( A ) cirarociSoM vidyullatodbhavAm // 24 / / puTabhedanaM pattanam / nirataiH nizcitaM sAvadhAnaH // 25 // paricite avalokite / ramaNIyaM sundaram / apohati ujjhati // 26 // avarodhikA Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA 497 vilAsinI / galadambaraM praskhaladvastram // 27 // mayaH karabhaH // 28 // vRSaiH balIvardeH // 29 // vallava 0 gopAlakAminyA // 30 // vaivadhikaH bhAravAhibhiH / / 31 / / potaH pravahaNam / / 32 / / sarabhasaiH savegaiH / pratipAlayatAm anveSayatAm / / 33 / / tuGgataraGgAH, uccairazvAH / AhvayatA AkArayi (ya) tA / pratiniHsvanaiH pratizabdaiH // 34 // edhitayA samRddhayA // 36 // zirodharA kandharA / vyadhita akRtaM (ta) // 37 // madhupAyinAM bhramarANAm / vasumatIdayitaM rAjAnam // 38 // zAradayAtrayA zaratkAlagamanena // 39 // hRdayahRto (?) vayAMsi pakSiNo yAsu tAH, pakSe vayaH prathamayauvanam / ambaraM gaganaM, vastraM ca / payodharAH meghAH stanAzca // 40 // goSThahattaraiH gopAlaprabhubhiH upahitAni AnItAni // 41 // asahAm asamarthAm / zukAnAM kIrANAm // 42 // bRhantaH ( tyaH ) sthUlAzca te ( tA: ) alAbukAstumbakAraca bRhadalAbukAsteSAM ( tAsAM ) gauraveNa bhAreNa vAmanAM manimnAm ( nimnAm ) / vRtti vADim // 43 // samIhitAm abhilaSitAm / sajjanagocarA / sajjanAH kila phalasaMpadaM prApya namrA bhavanti // 44 // avajAnatIm AdaramakurvANAm / kaitavaM chadma // 45 // zazikarAGkuravat nirgamavat (2) nirmalA gAvo bhUmayo gomaNDalAni vA yeSu te tAn, pakSe gAvo vAvo yeSAM budhAnAM te / sImA bahirbhUmivizeSaH, maryAdA gAmbhIryaM ca // 46 // kokaM cakravAkam // 47 // mathidhvani manyA ( ntha ) na zabdaH / bhujaGgadviSAM mayUrANAm // 48 // kuraGgakulaM mRgayUtham // 49 // ' rAjahaMAstu te caJcucaraNairlohitaiH sitAH / // 50 // gauH dRSTiH // 51 // avahitazruti sAvadhAnaM yathA bhavati tathA / / 52 / / kuthavAhinIM 'kuthaH syAtkarikambalaH' vAhinIM nadIm / / 53 / / ghanAghanAH meghAH // 54 // samavagADhavatAM majjatAm / kaTataTAt kapolamUlAt // 55 // patatAM pakSiNAm // 56 // satatAyano vAyustasya vartma gaganam / pratimayA praticchAyayA / / 57 / / ambudharANAM meghAnAmadhvani mArge vihAyasi // 58 // aMzumadaMzuSu pracchAditasUryakarAsu / nabhaH sadAM khecarANAm / / 59 / / uparaJjitavAribhiH saMskRtajalaiH // 60 // vAraNAnAM gajAnAm // 61 // ambuvAhavIthIm antarikSam // 62 // iti candraprabhakAvyapaJjikAyAM trayodazaH sargaH // 13 // caturdazaH sargaH zrutAdimunipasyAsya kiM varNyante vacoM'zavaH / bahuzo'stAni bhavyAnAmajJAnatimirANi yaiH // maNikUTaM nAma parvatam / uccairdRSadaM sthUlopalam / taDittvatAM vidyutsahitAnAm / / 1 / / kaTaiH [kaTakaiH ] nitambaH / advitIyAm ananyasaMbhAvinIm / cUr3AmaNiH ziroratnam // 2 // kiGkiNInAM kSudraghaNTikAnAm || 3 || tapAntaH meghakAlaH tasya lakSmIH zobhA // 4 // gaganecarANAM nabhaHsadAm // 5 // savituH sUryasya // 6 // prabhAvataH tapasA dIpyamAnasya / prabhAvataH mAhAtmyAt / naraH pumAn / gataH prAptaH / rogataH vyAdheH // 7 // nitambaH kaTakaH / khacarAH vidyAdharAH // 8 // indumaNi0 candrakAntamaNipraNAlAt / a [ bhi ] navodbhidAH / / 9 / / anAzaM0 niHzaGkamatayaH / kAntaiH bhartRbhiH / kAntAH kAminyaH // 10 // ghanA nibiDA ayamAne nIyamAne / ghanAyamAne meghakalpe / kamanIyabhAvaM sundaratvam / dehavibhA kAyakAntiH / surANAM devAnAm / vibhAsurANAM dedIpyamAnAnAm / acirAMzudezyA vidyuttulyA // 11 // pataGgopala: sUryakAntapASANaH / apArayantyaH azaknuvantyaH / dviSanti nidanti / turaGgavaktrAH kinnaryaH // 12 // grAvatale pASANopari / jaDIkRtaH zatI vihataH / tape'pi grISme'pi / pataGgaH sUryaH / / 13 / / zramApohaH zramApanayanam / pratyupakartukAmaiH pratyupa- karaNAbhilASibhiH // 14 // kAntaiH manoharaiH / vicitrA: bahuvidhAH / prarUDhaiH prarohatAM gataiH / zAkhibhiH vRkSaiH / tirohitaH pracchAdita ino ravi yena saH / / 15 / / madhu puSparasaH / samunnayantaH utpAdayantaH / bhRGgAH bhramarAH // 16 // ghanadhvAna0 meghananAdasadRzam / yatsAnugataM yacchikharasthitam / vitRSNaM vimanaskam // 17 // dhyeyahime 63 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 candrapramacaritam cintyazIte / abyantriSu jalayantrayukteSu / siddhAH devavizeSAH // 18 // nistamaso nirastAndhakArI / samutkaH saharSaH / samutkaH utkaNThaH ( sutarAmutkaNThitaH ) / camUnyA senaaptinaa| jagato lokasya eko'dvitIyaH pAlI rakSakaH / jagade babhASe / kapAlI IzvaraH // 19 // niSetryavivaraH sNsevykndrH| varaH zreSThaH / nirjharaH jalapravAhaH / sahadantibhigaMjaizcamaraiH surabhibhizca yaH / amaraiH devairupahita uparuddho mAdhavInAM latAnAM maNDapo yatra saH / vikAsoni vikasvarANi kamalAni paGkajAni yatra / amalopalAnAM nirmalapASANAnAM vicitrAbhirbhAbhirbhAsuraH / nagaH parvataH / IkSitaH avalokitaH // 20 // pANDuraH vizadaH / saikatAM sikatAmayIM / rajasA parAgeNa / ekatAM mizratAm / sarasAM sajalAm / alaMkRtadizAM vibhUSitakakubhAm / sarasAM sarovaraNAm / / 21 // sAnubhAjaH prsthsthitsy| saMprasarpana abhigacchan // 22 // mahIruhAH vRkssaaH| virahitAH ujjhitAH / surajanaiH devalokaiH / vikalAH rahitAH / amburuhaiH kamalaiH / / 23 // kandarAgocaraiH darISu sthitaiH / sugandha-( ndhi-) nirmalavastra: / avasitasurataiH sevitakAmaiH / mArutaH vAyuH // 24 // nikurambaM kadambakam / sthalapuNDarIkakhaNDaiH sthlkmlvnaiH| vikAsazAlibhiH prakAzazobhamAnaiH / dyoH gaganam / ucitAni yogyAni rucitAni vA kAntimantIni anekAni pracurANi salAJchanendubimbAni yasyAm // 25 // ratiSu maithuneSu // 26 / / gatyantaravyapagamAt upAyAntarAbhAvAt / pidadhat AcchAdayat / adhovastrApahAriNAm / adhiguhaM guhAsu madhye // 27 // bimbitAH puSpaguccheH puSpastabakainicitAH saMbhRtA vratatayo valloM yAsu, vidyullatAnusaraNasamarthakAntiSu / kAJcana0 suvarNataTISa / dhiSaNAM bhrAntimatima / nIladalopahAraviSayAM nIlotpalavistAragocarAm // 28 // mecaka [ asita ] ratnAni zyAmaratnAni / paritaH itastataH / mecakitatviSaH zyAmalitakAntayaH / zaraddhanAH zaranmeghAH // 29 // mAnonmAdasya vyapanaye'pasAraNe caturAH praur3hAH / ghaTitayuvatayaH yojitAGganAH // 30 // gajitanitambabhUtalam / tArama uccaiH / ante smope| priyANAM bhartaNAma / AdataH Adarayukta hemamahI suvarNabhUmiH / nabhogaiH gaganacAribhiH / ahInabhogaiH adhikasukhibhiH // 31 // yAtuH [ yAtaH ] gacchamAnasya / praviSTaM bimbitam / rtnbhuumau| vanyaH vane bhavo vanyaH / potaH arbhakaH / laulyena atigRddhayA // 32 // munighanaH munibhiryatibhirghano nibir3aH / aghAnAM pApAnAM nodane spheTane sahaH samarthaH / hasticamaraH sahitaH / amarocitataTaH devayogyanitamba:-merusaMnibhaH / ambarasadAM ghusadAm / aJcitA puSTiM gatA vibhA dIptiryasya // 33 // nIlopalAH zyAmadRSadaH / sAndrIkRtaM dhanIkRtam / krIDA0 ramaNapracchAditagAtrAH / tAsAM yuvatInAM zvAso mukhavAyuH tasya saMgena surabhiH sugandhaH (ndhiH ) / vivRNoti vispaSTayati // 34 // kRsumitavAnIrAlIH puSpitavAnIrANAM vetsvishessaannaamaaliisttiiH| 'zItavAnIravaJjulAH' itymrH| AlInAlIH upaviSTabhramarAH / vAyuvegacalitaprAntAH / tAntAH dUnAH / dharmaH AtapaH / aviratamUlapAtIH anavaratataToddharSakaH / prasRtaH vistRtaH / nadyA nIrogho jalasamUhaH // 35 // ghAtI ( ti ) nAM caturNI karmaNAM nirmathanena nAzakaraNena labdhaM prAptaM kevalaM jJAnAtizayo yaste / parinirvivAsavaH moktumicchavaH / samabalatvaM samAnatvam // 36 // zikhare sthitAnAM maNizilAnAm / zAkhinAM vRkSANAM zAkhAnAmantarAlamadhyaiH / prasRtAH vyApRtA ravikarA yeSu / ullasan prakAzamAno yo rociSAM dIptInAmoghaH smuuhH| taDitaH vidyutaH / anukRtim anukaraNaM karoti taDi0 / zaGkita Arekito'mbhodakAlo jaladasamayo yaiste / madayitum utkocayitum ( ? ) / alaM samarthaH / nIlakaNThAn mayUrAn // 37 // taTaruhAH tttsthaaH| atimahatoSa proccAsu / kusumastabakaH puSpagucchaH // 38 // nikaraiH samUhaiH / rucAM diiptiinaam| timirasaMghAtasya nAzakaraiH / amitaiH pracuraiH / viyat gaganam / apAram amaryAdam / itaiH prAptaiH / vihitaH mUcchitaH / sphuratmaNirucau sphuratAM [ maNInAM ] rucayo dIptayo yatra / iha parvate / rajaniSu rAtriSu / grahapateH candrasya yayA // 39 // niSkrAntaH niHsRtaH / zikharacayAt kUTasamUhAt / nirantarAlaH sAndraH / AloDhAH AliGgitAH / sarasijarAgA: padmarAgamaNayasteSAM kiraNasamahaiH / zrImattAM dIpyamAnatvaM lakSmImattvaM vaa| dadhati dhArayanti / nIraktaH nizcitamaruNaH / vasanaH vastraH / pariSkRtAGgAH bhUSitAvayavAH / / 40 // ekavarNam ekAdRzam ( ? ) / aprativAryavIryaH anivAryaparAkramaH / udINaM0 udgatamaNidIptau // 41 // rAjIH vIthIH / uditazramaNa utpannakhedena / pRtanAyAH senAyAH vinivezasya avasthiteH sthAnam // 42 // upAhitabhUrizobhAH sviikRtprcurkaantiiH| priyANAM kamanIya Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA / kAminInAm / ziziretararazmiH sUryaH // 43 // drIghIyasI : dorghatarAH / aviralaM sAndram / paTamayApaNAnAM haTTAnAM rAjibhiH zreNibhistAtA: ( zreNibhi: zobhitAntA: ) / parasparavyatikaropetAH / vIthIH ApaNapaGktI : // 44 // makSubhyat cukSobha // 45 // rAjAdhirAjavasateH padmanAbhamahIzanivAsasya / mandurAyAH vAjizAlAyAH / paNyAGganApariSadaH vezyAsabhAyAH / vipaNiH paNyavIthikA / paryAkalayya vicArya // 46 // paricitAn pUrvamanubhUtAn / anupAlayantaH upAsayantaH / vAstavyavat svanivAse yathA // 47 // uruparizrameNa khinne khedaM prApte jaGghe yasya / paryUhituM vitarkitum / svavarge bhavaH svavargyaH tasya vyAhAre' ukte nAde zabde dattakarNaH // 48 // tatkAlInapAkena vistRtam / iDurikAdiparimalam / ajAyata jJAnam / / 49 / / zithilaM mandaM mandaM yathA bhavati / acchAccham atyantanirmalam / zramavyaye apanode caturaH // 50 // uttIrNaH apasAritaH pallyayanasya bhUribhArI yeSAM te / bhuvi vellanAya loTha ( luNTha ) nAya / 'AvartastvambhasAM bhramaH' zibirAmburAziH kaTakajaladhiH / // 51 // saMmUrcchatA pratinAdamutpAdayatA // 52 // saptinikare ghoTakasamUhe / salilAzayAnAm agAdhajalAnAM hRdAnAm / kallolanikaraiH / / 53 / / saMyemire saMyamitAH paribaddhAH / kSiptopAsu prasAritadUrvAsu / vAjizAlAsu / kathaMcana mahatA kaSTena // 54 // toyAvagAhacalitaiH prasthitaH / nIladehaiH zyAmatanubhiH / utsAritaH dUrIkRtaH / adrikUTaiH parvatazikharaiH / / 55 / / puSkarANi karihastAgrANi / udamI milat prakAzayat // 56 // anukRtAnyAcalAnAM tuGgazRGgANi yaiH / rucirAvayavaiH manoharagAtraH / / 57 / / bhUbhRtsaritsu parvatanadISu / gaNDasthalebhyaH kapolamUlebhyaH pravigalan pracyotamAnazcAso madapUrazca tena pUrNam / uttitorSoH uttItuM ( uttartu ) micchoH // 58 // jitakAzinA zubhrA gajAH / salIlaM lIlAyuktam / madena mandaM mandaM yathA bhavati / kareNupAzcAtyabhAgaH hastinIpRSThatalam / / 59 / / vanyebhAnAM vanagajAnAM gaNDakaSaNaM kapoloddharSaNaM tasmAt svIkRtadAnaparimale / niyamanAya niyantraNAya / niyantrA hastipakena / apade'pi asthAve'pi / / 60 / / zyAmalamedhasadRzaiH / pravizAlavaMzaH vistIrNa pRSThabhAgaiH / nAgaiH gajaiH // 61 // rupaye grAsItyai / pratyuta punarevAhitA utpAditA vanasmRtiH smaraNaM yena tat / sAvajJam anAdarasahitam / / 62 / / mahokSAH anaGgAhaH / zramacchedakAnAm / kUlAni rodhAMsi / khalaH piNyAko durjanazca // 63 // kSitiruhAM vRkSANAm / babhUve tasthe / alasamIlitanetrayugalaH / / 64 / / vicchinna pracchAditakarNasukhakArisvakA [ ka ] lokam / 'kAkalI tu kale sUkSme' ityayaraH / mayAnAm uSTrANAm / / 65 / / kSudreta rakSitiyahAM mahadvRkSANAm / karabhaiH uSTraiH / pravAlajAle vidrumasamUhe / bhRzAyatazirodhibhiH uddhRtakandharaiH / asyamAne grasyamAne / kSIrApadezaH kSIravyAjena pramadAzrujalam / mahatAM kila svasaMpadi parArthAyAM pramodaH syAt / / 66 / / candrAkAra0 skandhAvAraM sainyam / amalAni malarahitAni DiNDorANAmabdhikaphAnAM piNDAni yatra saH / payodhiH / caJcanto dhAvamAnA vAjivrajAH samUhA yatra tajjayI / aviratamanavaratamudbhrAntA kallolamAlA yatra / sarpantazca GkamamANA mattadvipA yatra tat tajjayI / abhisaranna kracakraH abhigacchadgrAhasamUhaH / apAraH pAravarjitaH / / 67 / / niviSTasainyam AsthApitazibiram / antike nikaTe / / 68 / / balaM sainyam / vibhAvarI rAtriH / praphullanna ( na ) kSatrekSaNA / tArakAkSNaH kanInikA ityuktileza: / / 69 / / tasyAM vibhAvaryAm / zrutaparabalaM (la: ) AkaNitAyAtazatru sainyaH / bhAvisaMgrAmacarcAm AgAmisamara goSThIm / viziSTAm IM zrIM ( zriyam ) Irate iti vIraH // 70 // bhuvanamavanaM jagadgRhaM tatra pradIpIbhUtaM prakAzakaraM bimbaM yasya saH / niyatyA dhAtrA udayaviruddhA mastAbhidhAm / mukulita0 mIlita kuzatArAnayanA / AlocantI virahamiva zocayantI // 71 // - 1. ja MhArasya / iti candraprabhakAvyapaJjikAyAM caturdazaH sargaH // 14 // 2. ba Msthalam / 3. ba zrIiM / 499 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam paJcadazaH sargaH zrImattArkikacakracarcitapadaM siddhAntasattoyadhemadhyonmajjanalabdhadRSTidhiSaNAsavRktaratnatrayam / syAdvAdAstasamastaziSyahRdayadhvAntaM svasaMvedana jJAnajJAtanijaM zrutAdikamuniM vande janodbodhakam // atha Anantarye' bhUbhRtAM parvatAnAM rAjJAM ca / kaTakAH nitambAH sainyAni ca / saMnAhAtha paTahAnAM dhvaniH // 1 // tasmin dhvanI patAkinI senA / / 2 / / madoddhatAkAraiH pronmattAvayavaiH / 'cakSuSo dve kapolI ca pANipAnnAbhimehanAH / aSTau sthAnAni nAgAnAM madasya srutihetavaH / / 3 / ' Anazire pUritAni / pulakodgamaiH romAJcaiH // 4 // upacakrame prArabdham / samare saMgrAme / samarekhakaM caturasram / hRSyati pulakite / tanucchadaM kaGkaTakam / aparyAptam anIpsitam / nA pumAn kazcit / nAmuJcat zarIre na tyaktavAn / punaramucat tyaktavAn / punaH vAraM vAram // 6 // laghubhUtaM stokobhUtam / svakarasparzAt svahastasaMzleSAt / / 7 / / vIrarase vidyamAne'pi kAntAM dRSTvA zRGgArarasena dviguNIbhUtaiH / antardadhe antahitA / / 8 // ripuroSeNAruNobhUtA yA chaviH tayA churita0 kabuAratakavacaH // 9 // bhubhyaankgbhiiraayaaH| bhUH bhUmiH / ibhaiH gajaiH / avadhi taadditaa| irAyAH surAyAH / 'irA bhUvAksurApsu syAt' ityamaraH / sadRzamadaiH / atra madyasadRze dAne bhUmau patite svameva pratibimbaM dRSTvA pUrvadRSTasya pratigajasya zruteravadhAraNAd bhUrevAvadhi // 10 // aniSThayA calatayA // 11 // vyavAyena vyavadhAnabhUtena / jayalakSmyAH pariSvaGgamahaM vidadhe / vyavAya mayaM karotIti vA hetoH // 12 // bhImaratho nAma nRpatiH // 13 // bhImarathasyApatyaM bhaimarathiH // 14 // kRtotsargaH vihitasaMpradAnaH // 15 // saH caturaH / saccakAra saMmAnayAmAsa / kulakam // 18 // vizeSajJaH kAryavipazcit / tatsAt tadIyameva // 19 // senA vAhinI / saha inena prabhuNA vartate iti senA / yatI prayatne gacchamAnA / baddharAjiH kRtazreNiH / AjisamutsukA saMgrAmotkaNThA / cakrANi ca iSavazca khaGgAzca astrANi ca taiH sArA sthiraa| sA senA arAtisAdhvasaM bhiyaM cakre vidadhe // 20 // mahAmAtraiH pradhAnaiH / sajjIkRtaM sAvadhAnIkRtam / purodhasA ropitAstraM mantrapatatayA dhRtAstram / abhizatru zatrusanmukham // 21 // rathinA rathArUDhena / anusane anujagme // 22 // raNavigrahaM ( raNavigraha- ) nAmAnam / pUSaNaM sUryam // 23 // dIpyamAnAya'zastramUlam // 24 // hastyazvarathapAdAtilakSaNabalasahitAH // 25 // vyakteyatpramANA // 26 // svanaM kRtavatI // 27 // parIyAya pradakSiNaM kRtavAn / 'lomA kAMsa bharaeNjanakulaH khaJjaroTakaH / eteSAM darzanaM grAhyaM durlabhA ca pradakSiNA // ' pradakSiNaM dakSiNAM dizamAsR ( zri ) tya kAko mRdu vAvase [vavAze ] zabditavAn // 28 // suzruve zrutam [ susruve srutam ] // 29 // iSTaH mano'bhilaSitaiH / iSTArthoM jayastasya sUcakaiH // 30 // sarAjakanRpatiH [ sarAjakaH ] kSatriyagaNasahitaH / amarSAt roSAt // 31 // azivam akalyANakaram // 32 // AteM ruditasya svaraM zabdam // 33 / / sanmukhavArAm / rudhiravarSaNam // 34 // saMghaTTaH tumulam // 35 // tvarAn zIghravegAn // 36 // madotsekena madyasiJcanena / valgantI zastrazramaM kurvatI // 37 // 'heSA hRSA ca nisvanaH' itymrH| kUjatpaTahe // 38 // ariH kazcicchatruH / kivishissttH| rairorAH rAyaM dravyaM rAti dadAtIti rairo dhanadastadvaduro hRdayaM yasyAsI rairorA:-dhanadavat tyAgakaraNe vipulmnaaH| rairarairerI rAyaM rAtoti rairo dhanadAtA sa cAso rairazca dhanadazca rairarairaH dhanavyayakartA dhanadaH tamorayati paribhavatIti rairrerii| svadAtRtvena dhanadAturdhanadasyApi jetA, paribhavakartetyartha / punarapi kiNvishisstto'riH| roru: zabdayan svamAhAtmyaM ( tmya- ) sUcaka ityarthaH / punarapi phiviziSTaH / urUrUruH UrU ca UrU ca sthUlasthUlo UrU jo yasya sa urUrUruH dRDhajAnurityarthaH / sa ca ( cA ) reH zatroH sanmukham / aroraiH arAzcakrAGgAni vidyante yeSAM tAnyarINi cakrANi teSAmIraiH kSepaiH cakrakSepairityarthaH / katham / aram atizayena / Ara DuDhauke / kiMviziSTasyAreH / roroH 1. bntre| 2. ba vivAha / 3. ba 'bhara' iti nAsti / , Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA svamAhAtmyaM zabdayataH / 'ru zabde' dhAto ru -- pratyayaH / uNAdikaH / punaH kiMviziSTasyAreH / urUrUro: sthUlasthUloro: svasadRzajaGghasya / punarapi kiMviziSTasya / uro gariSThasya janaprasiddhasyetyarthaH / ekAkSaraH // 39 // kakSA sparddhA / AhvAsta AkArayati sma // 40 // asthAsnubhiH asthiraiH / kretuM molyenAdAtum // 41 // arizarajAlaM zatrubANasamUham // 42 // nijAzca te iSavo bANAzca0 / nAjJAsiSuH na jJAtavantaH / / 43 / / smAraM smAraM smRtvA smRtvA // 44 // samudA saharSeNa / yena zatruNA / yaH zatrujitaH / tena jitenApi / saH zatruH / astrasamudAyena zastrasamUhena yojitaH // 45 // tataH ibhakumbhakumbhAt // 46 // bhUritApAH pracura saMtApakarAH / raNAzayAH samarAbhiprAyAH / bhUtaiH devabhedaiH / yuddhabhUH saMgrAmabhUmiH / itA prAptA / pAraNAzayA bhojanAbhiprAyeNa // 47 // bANadho bhastre // 48 // dhIradhIrArirudhiraiH dhIrAzca ghorAzca dhoradhIrAH niSkampAH te ca te'rayazca anyonyazatravasteSAM rudhirANi taiH / urudhArAdharaiH uravazca te dhArAdharA meghAraca, athavA gariSThadhArayA patamAnaiH / aram atizayena / dharAdharAH parvatAste AdhAro'vaSTambho yasyAH sA / adhaH pradeze'dharA gharA nimnA nimnA' dharA bhUmistai rurudhe pUritA AghRtA ityarthaH / dvayakSaracitram / / 49 / / jajJire jAtAH / praguJjanninadAH praguJjacchabdAH / nadAH drahAH / Asan jAtAH / mUla0 mUlatarichannAH / makarAH jalajIvAH / karA: zuNDAdaNDAni ( - NDA : ) / 50 // aGgamaGgaM prati pratyaGgam // 51 // kena patatA mastakena / tatrasuH trastAH / AlokaM dRSTigocaratAm / gatena prAptena / mRtakasaMbandhinA / ke prasiddhAH / tatra AjI / surAH devAH / svam AtmIyam / lokaM devalokam ' / tyaktvA / kautukaM draSTumAgatAH / / 52 / / kabandhaiH a-pa mUrddhakalevaraiH // 53 // nirantaranipAtinAM sAndravarSiNAmiSUNAM bANAnAM jAlaiH samUhaiH // 54 // raNaraGgabhUH samarotsAhabhUmiH // 55 // svAminAmA prabhuzabdavAcyaH / nA pumAn / yenaiko'pi na jitaH / tasya nRtA puruSatvaM na babhUva / svAminA prabhuNA ca / anRtA asatyA / mAnanA mAnyatvam / na kRtA // 56 // dhIraH niSkampaH // 57 // prajaha: yuyudhuH // 58 // prati / patti ] sAditA: padAtibhirmAritAH / / 59 / / raNAGgaNam / / 60 / / bhaGgaM palAyanam / uttasthau Dhoke // 61 // kRcchre kR [ka] STe // 62 // saMbhramaM bhaGgam / na pUrvaM dRSTaM kaizcidityadRSTapUrvam / / 63 / / raNe yuddhe // 64 // kodaNDena dhanuSA dAruNo bhISmaH // 65 // zatrukulaM yUtham // 66 // kaTAkSayAmAsa abhisa ( se ) // 67 // 'tumulaM raNasaMkule' / ityamaraH // 68 // hutabhukzikham agnijvAlam / ropAH iSavaH // 69 // ArAtraH zabdavizeSaH / 'matte zoNDotkaTakSIbA:' / ityamaraH / meghacchannAhaH // 70 // randhram avasaram / zazizekharaH pRthvIpAlasenAnIH // 71 // zaktyA AyudhavizeSeNa / / 72 / / prabhoH pRthvIpAlasya / puraH agre / ketunAmA; keturgrahavizeSaH / / 73 / / sphuradahaMkArabRhadviSaH // 74 // ketau bhagne palAyite / suketunAmnaH ( mnA ) // 75 // zatazaH | bahukhaNDam // 76 // chinnapakSaM bhagnabAhum / virocana iva sUryo yathA || 77 || vimukhaM vRttapRSTham / / 78 dudhuve prakampitam / samuddI 0 darpitamanasA / / 79 / / abhizatrupatAkinIM zatrusainyasanmukham // 80 // arivAhinIM zatrusenAm // 81 // pratyavatasthe sthagitaH / / 82 // vismitAmarAH AzcaryaM gatadevA: ( ? ) // 83 // nUnaM nizcitam / amUrtameva // 84 // nAjIgaNat na jJAtavatI // 85 // zaGkujA [ nA ] AyudhavizeSa: ( vizeSeNa ) // 86 // pratIkSate avalambate / dazanacchadam uSTam ( oSTham ) // 87 // gADhaH dRDhaH // 88 // pratIcchan labhamAnaH // 89 // samuttejita 0 tvarita0 // 90 // samApatantaM samAgacchantam // 91 // prahRtya cirakAlaM yuddhvA / / 92 saMbandhini // 93 // kolAhala : kalakalaH / / 94 / / dhRtaM gRhItaM divyaM saMbhUya ekIbhUya / rAjakaM kSatriyagaNaH / / 96 / / ' bhakSako ghasmaro'dmaraH' / ityabhidhAnAt / / 97 / / vAhita rathaM vyApAritasyandanam / / 98 / / prahartuM ghAtaM kartum // 99 // naH asmAn / asadRzasaMgrAmam // 100 // zaktutha zaktA bhava // 101 // dhanurjyA maurvIm / AspRzan TaGkArayan // 102 // cApalasUcanaiH duzcaritra prakAzanaiH 1 19 / / vavale vyAghuTitaH / mAhIrathe mahIrathamantrAtmakaM zarAsanaM dhanuryena // 95 // 1. ba ' nimnA' iti nopalabhyate / 2. ba vRtA / 3. va grahAH / 4. ja 'ndhinAH / 5. ba ' devalokam' iti nAsti / 6. ba dRSTanAgatAH / 7. ja tasthe / 8. ba 'yUtham' iti nAsti / 9. va turnAmA / 10. ja suketunA nAmnA / 11. ba zatat / 501 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 candrapramacaritam // 103 // adhamaiH nyagbhiH // 104 // durnayaiH durabhiprAyaiH // 105 // na lakSyo mokSo muJcanaM saMghAnaM ca yeSAM te, tAn // 106 // avicchinnaH nirantaraiH // 107 // prajahratuH prahAraM cakratuH // 108 // samazeta saMdideha // 109 // dadhe jIvan gRhItaH // 110 // antikam upakaNTham // 111 / / vijigye jitavAn // 112 // bhagnamanorathAH gatamano'bhiprAyAH // 113 // karAlIkRte viSamIkRte locane yena saH // 114 // asAdhAraNaiH lokottaraiH / / 115 // na manuSyasyeva balaM yasya saH-asamasAmarthyaH / / 116 // avajJA zithilatvam / / 117 // dayitAM vallabhAm / / 118 // asAdhAraNaparAkramau // 119 // mahAhavam adhikasaMgrAmam // 120 / / digAbhogAH digmaNDalAni / / 121 // niSkampanayanam // 122 // dRpta0 darpoddhatayordodda (-dordarpa-) pragalbhayozca // 123 / / lulAva ciccheda // 124 / / prayAsena khedena vijito rahitaH // 125 // guruH janakaH // 126 // suvarNamAlAyA apatyam // 127 // vandhyAM nirartha (-thi.) kAm' // 128 // kaNIkRtaH cUrNI vihitaH / // 229 // ciccheda dvidhA vyadhAt // 130 / / spRzan AsphAlayan / / 131 // zi (za.) vobhUtAn pretyabhAvaM gatAn // 132 / / nirvedaM vairAgyam // 133 / / kulaTayA duzcaritrayA // 134 / / jAgati kaTAkSate // 135 // avajJAya anAdarIkRtya / zizriye AzritaH / zramaNazriyaM munibhAvam // 147 // ekAdaza zlokAH sugamAH // zikSAsamayatAM jJAnagrahaNayogyatAm // 148 // bRhayAmAsa pravRddhaM cakAra // 149 // tanuH kRshH| atandriNA Alasyojjhitasya // 150 // iti vakSyamANAni // 151 // shngkaadirhitaa| adhikaH saMpannatA // 152 // aticAraviparyayaH zIlavateSvaticAraH / / 153 / / upadhAnAdiparvakaH abhIkSNajJAnopayogaH / / 154 // sAmarthya vIryamanatikramya / / 155 // samudyamaH karaNam / / 156 // bhediSu rahasyajJeSu // 157 // avazyakAryANAm AvazyakakriyANAm // 158 // dazanavAtsalya pravacanavatsalatvam / / 159 / / vrataniyamaH pUrNaH // 160 // dRkkaraNabodhatapAMsi ArAdhanAcatuSTayam / apAMsuH virajaH (jAH) // 161 // trayastriMzatsAgarAyuH / / 162 // iti candrapramakAvyapaJjikAyAM paJcadazaH sargaH // 15 // SoDazaH sargaH yo budhvA sarvazAstrAmbudhimanuganarasvAntasaMzItigADhadhvAntadhvaMsaM vidhAya pramitinayasudhApUrapUtaiH svavAkyaiH / cakre'tyantaM prabuddhAna surajanasahitAn ziSyavargAn zrutAdi bhUyAt so'yaM muni! dRgavagamacaritrAdiheturyatIzaH // 1 // sarojakhaNDaiH kamalavanaiH / paritaH itastataH / / 1 // asahAH asmrthaaH| vidagdhAH caturA gopyaH kssetrrkssikaaH||2|| AravaH zabdavizeSaH / sarasarasAmRtaM svAdurasapIyUSam // 3 // sacchAyAH sato prazastA chAyA yeSAM te. pakSe satsu chAyA kAntiyebhyaste // 4 // nIrandhraH nirntraiH| surakuru: utkRSTabhogabhUmiH / avagrahAH antarAyAH // 5 // mukharaH vAcAlaH / tridazapurI amarAvatI // 6 // karAnaH hastAH / pavanapathasya gaganasya / gopuraM puradvAram / / 7 // kAcAdrika nIlaparvatasadRzaH / / 8 // viyogI vonAM pakSiNAM yoga: saMgatiryasya. nAnyaH kazcid viyogavAn / vilamApnotIti, vizAlaparidevanazabdayukto n| vigato raso virasastasya bhAvo vairsym| kaliyuktatA na ca / gadayA zastrabhedenAbhighAtaH; gadena vyAdhinA na / / 9 // nAgAnAM gajAnAM saNAM ca / uru gariSThaM vipulaM ca / zAkyAnAM saugatAnAm / / 10 // mahAdisenaH mahAsenaH / / 11 // kalyANa zubhaM tatsvabhAvena svarNa ca / merum / / 12 / pralayaparAkRtaM (ta) vyavasthaH / abhbhodhervyavasthA sthitiH pralayana parAkRtA, asya na // 13 // rAjavidyA AnvIkSikyAdiH // 14 // vizeSakasya tilakasya / itayA [-taiva] anenaiva prakAreNaiva / gurutvaM pitRtvam // 15 / / puSpeSoH kAmasya / paramezvarI mAnyA / / 16 // vaMzo'nvayaH, veNuzca // 17 // 1. jararthakam / 2. va kssti| 3. va puSpezoH / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA 503 varNo'kSarAdiH, stutizca // 18 // mandatvaM gamane mandatA, mUrkhatvaM ca // 19 // pAre / AtmanA svayam // 20 // sArvabhaumaM cakriNam / / 21 // madanaphalaiH dhattUrabIjaiH // 22 // mandodya maM zithilasAhasam / svAtantryaM svAdhInatvam / abhibhUtyai tiraskArAya // 23 // vyutthAnaM pratirodhavRttim / nizamya AkarNya / pratasthe prasthAnaM cakre // 24 // dhUta0 nirjitadhanvA / svazaravyaM svena vedhyam / vidadhat dadat / upAya0 prAbhRtokRtagaje // 25 // proddAma0 protkaTAzca te dviradA dantinazca teSAM radAnAM dantAn (-nAM) prabhedAt prahArAd niryAtA, bhagnAzca te yodhAzca teSAmasRtAplutaM rathacakrasya cakravAlaM maNDalaM yatra / valayam aGgadAdi // 26 // zilImu0 bhramarAyamAnam ( Nam ) / vyayukta vyayaviSayamakRta // 27 // udghAn udbhaTAn / acirAMzuzobhAn vidyutsadRzAn / marudanukArakAri pavanapracaNDam // 28 // kSititalapAlinaH bhUmipateH / balaughaH senaaprvaahH| protkhAta0 samUlamutpATitaM dviSadavanoruhANAM zatrurAjJAM (-rAjAnAM ) pratirodhivRkSANAM ca pratAnaM saMtatiryena sH| jajJe jAtaH / saMgamAbhaH saMgamasadRzaH // 29 // vidIrNA prsphuttitaa| te prasiddhAH / anuvelaM velA kallolam anu // 30 / / praharaNam Ayudham / zuci nirmalam / antarvaNaM vanamadhye / kakkolaM' candanaphalam / vavalgaH jagaNuH // 31 // jayakakudaM jayacihnam / 'prAdhAnye rAjaliGge ca vRSAGke kakudo'striyAm / ' ityabhidhAnAt / nikhAnayAMbabhUva nicakhAna / nAkaM svargam / ArurukSoH caTitumicchoH // 32 // yiyAsoH gantumicchoH / saikataiH siktaamyaiH| uDuvama gaganam // 33 // andhrINAm andhrapradezastrINAm / gaNDabhittiH kapolatalam // 34 // vyapagatadhAmasu pratApaprakAzarahiteSu / nayanopaleSu sUryakAnteSu // 35 // upayuktatoyAH pItapIyUSAH / srotobhi: pravAhaiH / pravRddhaH pracuraiH // 36 // greveyaiH kaNThabhUSAbhiH / akRSata AkRSTAH / / 37 / / paNyastrImiva gaNikAM yathA / apAcoM dakSiNAM dizam / saMsarpatA prasaratA / akaTAkSi bhoktumutprekSitA / / 38 // pratihatazaktiH niHsAmarthya: / apasArasaMjJA sArarahitanAmA // 39 // payodharAgraM stanAgram / lAToye lATadezodbhavanarasaMbandhini // 40 // vipakSANAM kakSaM pakSa, vanaM c| jvalitaM saMtapitum // 41 // pArasIkAn pArasokadezodbhavAn / vaitasyA vetsvnnmryaa| vRttyA vartanena / vinIya vinadAna vidhaay| Adita gRhItavAn // 42 // anukAri ( No) sdshaa| kareNa bhAgadheyena hastena ca / / 43 / / saMrambhAt krodhodrekAt / abhipatataH saMmukhamAgacchamAnAn / jalagajAn / nihatya / muktAn muktAphalAni ( ? ) / udalambayat pralambayAmAsa / / 44 / / kuberaguptAm udIcom / / 45 / / tigmAMzoH sUryasyApi / vyAkSepakSaNaM kalahakAlam // 46 // anantasya bhAva Anantyam / svasyAnantyam / 'ananta uttarApathaH' iti lokoktiH // 47 // zIkaroghaiH hastinojalakaNasamUhaiH // 48 // hutvApi gRhItvApi / abhogabRddhaM bhogaM vinA ciratarasaMcitam / TakkAnAm uttaradezodbhavAnAM bhillAnAm // 49 // bhUmibhRtsu rAjasu bhUdhareSu ca / vajrobhUya nirvAzako bhUtvA, vajraM pavizca ajaniSTa cakoretparthaH // 50 // khazAH khazadezodbhavA eva / mazakAH dezabhedAH / mazakeSu kila dhUmo dhvaMsakaH / / 51 // zuzrAva zRNoti sma / / 52 // hastamarditAH baliditAzca // 53 / / vasanaM vastraM [ tad-] yugAdiH / yathAyathaM yathAyogyam / / 54 / / prAgeva SaNmAsAniti saMbandhaH / ahidviSA indreNa / / 55 / / kartavyaM kAryavizeSam / vyadhiSata cakruH / / 56 // kalyANAGgI bhadrAGgo / / 57 / / zailendrAbhaM vijayAddhatulyam / rekamANaM zabdayantam ( nadantam ) // 58 / / zotabhAnu candram // 59 // siMhavyUDhaM siMhoddhRtam // 60 // dhUmaketuM vahnim / / 61 // kalyANaM maGgalam / tatphalajJA svapnaphalAvagamanazIlA // 62 / / udAra utkaTa ( To ) durlaGghayo laci tumazakyaH / / 63 // he subhra sulocane // 64 // pAthonAthAt samudrAt / / 65 // dhakSyati bhasmokariSyati // 66 // dayitAt vallabhAt // 67 / / anuttaravaijayantanAmavimAnAt / / 68 // kSobhaH vyAkulatvam / ATopena saMbhrameNa // 69 // tanvatIbhiH vistArayantobhiH // 70 // iti candrapramakAvyapaJjikAyAM SoDazaH sargaH // 16 // 1. javaSANAM / 2. ba vndn| 3. ja yugAdiH yaanaadiH| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 candrapramacaritam saptadazaH sargaH sadAdinayamAsurairaghaharairazeSapriyaicomiriha saptamaGgaviSarvineyAtmanAm / praNAzayati hRttamaH karuNayA ravirvA paraM zrutAdimuniranvahaM munivaraH sa naH stAnmude // draSTumicchunA didRkssunnaa| prasUtisamayena pauSe mAse kRSNadazamyA apagame ekAdazI tithimApya / ajIjanata janayAMcakAra // 1 // praseduH prasannA babhUvuH / surabhayan sugandhIkurvan // 2 // vRndaM samUhaH / divibhavaidivyaiH / baddhamaNDalaiH kRtaveSTanaiH / / 3 // reNuH zabdaM cakraH / akarahati karAtADitA yathA bhavanti / gajArayaH siMhAH // 4 // jaladavat meghavat paTu sundaraM yathA bhavati tthaa| pratidhvani kurvANAH // 5 // samasamayam ekavAraM yugapat / pratasthire prasthAnaM vidadhire // 6 // kiraNAnAM nikurambaM kadambakaM tena raJjitA rAgavatyaH // 7 // vyanakti prakAzayati / tirohitaH vyavahitaH // 8 // amarAlayAt svargAt / nRpagRhaM yAvat // 9 // savAsavaH indrasahitaH // 10 // janita0 yathAjAtarUpasadRzam / arbhakaM bAlam / ujjahAra uddhRtavatI // 11 // bhAsuraM dIpyamAnam / azItaruci sUryam // 12 // suraizcatunikAyairdevaibRMhite vRddhi niite| taM bAlam // 13 // antagatAH samIpasthAH / abdaH darpaNaH // 14 // mukharaM vAcAlam / samupatasthire jagmire // 15 // nedaH zabditAH / bherikAH paTahAH // 16 // peTakaiH vandaiH / digantarasahitama / / 17 // vinihitAni Aropi. tAni / surAdrivarma merumArgaH // 18 // urUNi gariSThAni / rucirANi manoharANi caityamandirANi yatra saH // 19 // kRtavitataM (ti) vihitamAlAm / amalataram atinirmalaM dugdhaM kSIrArNavaH tasya jalakuTaiH // 20 // lalitAni sukhavyApyAni vRttAni / nizitA tIkSNA // 21 / / trailokyAlaMkAram // 22 // Ahvayan AhvAnanaM nAma cakraH // 23 // prathamakalpapatiH saudhrmendrH| itaraiH IzAnAdibhirvAsavairanvitaH sahitaH // 24 // akalaGgaM kalaGkarahitam // 25 // kAryiNa: kAryAkAMkSiNaH // 26 // hariviSTarasthitaM siMhAsanastham // 27 // nausthitaM ( taH ) pravahaNamAzritaH // 28 // avicalitabhakti sthiramanaskatayA dRDhabhakti / / 29 // abhavyam / apahAya tyaktvA // 30 // visrasA svabhAvena // 31 // kRtI puNyavAn / / 32 // ApadaH aihikA AmutrikAzca // 33 // bhavadaghripaGkahasevanaM padakamalopAsanam // 34 // upalabdhacarI pUrvaM noplbdhaa| niyaMpekSA ni:kAraNA // 35 // abhigamya prApya / prasAdhikA alaMkariSNuH // 36 // bhAktikAH bhaktikaraNazIlAH // 37 / / asya asubhRtaH / hRdayaM manaH / na lIyate na lInaM syAt // 38 // vAgminAM vacanapATavayuktAnAm // 39 // siddhaM nutikRtaM phalaM yasya sa tena // 40 // praNutya ( saM ) stutya // 41 // vinivedya punarutsavAdinA nigadya // 42 // yojitAmRtaM ( tAM ) nyastapIyUSa (SAm ) // 43 / / anuvAsaram anudinam / / 44 // arIramat ramayAMcakAra // 45 // pratibuddhabuddhiH vicAracaturamatiH // 46 // mandanihitacaraNaH mandAropitapadaH // 47 // avibaddhamalyaH ajJAtamalya: svabhAvaH // 48 // prajighAya Adado (dado) // 49 // anayata aprApayat // 50 // nRpatipaTTabandhanaM rAjyAbhiSekam // 51 // anurodhataH anugrahAt // 52 // abhinananda jaharSa vavRdhe vA / / 53 // janAkulatAM vyagratAm // 54 // samoraNaH vAyuH / karNakaTakakaThorazabdabhISmaH // 55 // ItibhiH saptabhiH / 'ativRSTiranAvRSTirmUSakAH zalabhAH zukAH / svacakraM paracakraM ca saptatA ItayaH smatAH / // 56 // upAyanaiH prAbhUtaiH // 57 // vibhajya vibhAgaM kRtvA // 58 // prativAsaram anudinam // 59 // yathAbhimataM yatheSTam // 6 // ko'pi vRddhaH // 61 // kRpaNaM kadaryam // 62 // jagadIza trilokIpate // 63 // tirohitavapuH vilInakAyaH // 64 // sabhyajanamArutA vacanena // 65 // vikAreNa kRto vRddhavigrahaH zarIraM yena // 66 // iti vakSyamANAm // 67 / / anugataM vinazvaram // 68 // aviratamatiH saMtaptamati: // 69 // vividharacanAni vividhAkArANi // 70 // tAni karmANi // 71 / / jagadantikAmarAH lo (lo) kAntikA devAH // 72 // amarapatiH indraH // 73 // pravitIrya datvA / avadAtacaritaH nirmalAcaraNaH abhihitasiddhanutiH 'namaH siddhebhyaH' ityuccaritasiddhastavaH // 74 / / apAkRtAn utpATitAn // 75 // utsavaM 1. japAdyAni / 2 ba kAryANAM kaaNkssinnH| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA 505 mahavizeSAtizayam / kSobhitaM puNyAtizayena pracAlitam // 76 // paJcAzcaryaprabhRtoni / ratnapuSpagandhodakavRSTayaH surabhimRdupavano devadundubhizceti // 77 // caturA IryAsamityAdibhiH sahitA gatiryasya // 78 // asahanta azaknuta / dhRtyA saMtoSeNa varmitam / patriNaH ropAH // 79 // apahastayituM nirAkartum / / 80 / / tanutaratvaM svaphaladAnAsamarthatvam / atanu pracuram // 81 // nAgavRkSatale / atulam asadRzam / / 82 // tasmina kevalotpattisamaye / samavasaraNaM sabhAvizeSaH // 83 / / dhUlozAlaH paJcavarNamaNicUrNaprAkAraH / valayaH aGgadaH / antarasthAH mdhysthaaH| vikacakamalAni vyAkozAmbajAni // 84 // vizAlA vistIrNA / viracitAnyAgamoktazobhayAlaMkRtAni caturgopu rANi yasya / ubhayataH itastata ubhayapAveM // 85 // arcAH' pratimAH / yAgavRkSAH caityavRkSAH / maNimayataTaiH maNinirmitabhittibhiH / latAmaNDapaiH vallIgR hai: bhrAjamAnAH zobhamAnAH // 86 / / ketupaGktiH dhvjmaalaa| vicitrA mAlAmRgendrAdinAnAvidhA / hemazAla: svarNaprAkAraH // 87 / / parANi parAAni (Ni ) / sabhAmaNDapAH sabhAgRhANi / / 88 / / acchasphaTikaH zuddhasphaTikaH / ante madhye / anupamam ananyasadRzam // 89 / / sphuritA dIpyamAnAH / bhAsuraratnAnAM razmayaH kiraNA yatra / bodhaH anantajJAnamanantadarzanaM ca sahacaritatvAt // 90 // udayaM puNyaprAdurbhAvamAkAMkSante iti udayAkAMkSiNa // 91 // iti candrapramakAvyapanjikAyAM saptadazaH sargaH // 17 // aSTAdazaH sargaH samyagjJAnasudhApravAhanicayairyeneha ziSyavrajodhautAjJAnarajazcaya. zubhamatirvAgmI kRtaH sadguNaiH / syAnnityAdinayaprarUpaNaparaiH sa zrIzrutAdimuniH saMbhUyAt prazamAya saMyatapatirbodhaprakarSAya naH / / sarvabhASAsvabhAvena bodhyajIvAnubhASAnukArilakSaNena dhvaninA anavarAtmakabhASAtizayena // 1 // zAsane mate // 2 // pRthaktvapRkSe bhinnoccAraNe // 3 // avasthAnajanananAzalakSaNalakSaNaH // 4 // bhavituM yogyo bhavyastadvilakSaNo'bhavyaH, zuddhayazuddhibhedAt / yathA-'zuddhayazuddhI punaH zakto te pAkyApAkyazaktivat / sAdyanAdI tayovyaktI svabhAvo'tarkagocaraH // // 5 // prathamAyAM bhUmau utsedhaH 7 dhanu0 3 ha0 6 aM0 / antye indrake tatazca dvitIyAyA antye dviguNaH-15 dhanu0 2 ha0 12 aM0 / tRtIye'ntye 31 dhanu0 1 ha / cturthe| ntye 62 dhanu0 2 ha0 / paJcame'ntye 125 dhanu0 / SaSThe'ntye 250 dhanu0 / saptame 500 dhanu0 // 9, 10 // prathame'ntye sAgaraikamAyuH ( eka sAgaropamamAyuH ) / sA0 1, sA0 3, sA0 7, sA0 10, sA0 17, sA. 22, sA0 33 / prathama paTale 10000 jaghanyamAyuH / prathame paTale 10000 jaghanyamAyuH / prathame narake yadutkRSTaM sAgaraikam ( eka sAgaropamam ) AyuH, tadvitIye jaghanyam / zeSaM sugamam // 11, 12 // 22 (?) prathamAyAM vilAni 3000000 dvitIyAyAM 2500000 tRtIyAyAM 1500000 / ( avaziSTAsu kramazaH) 1000000 / 3000000 / 99995 / 5 / / 13, 14 // devakuruH uttamabhogabhUmiH // 29 // zeSaM sugamam / karmabhUmyudbhavAnAmutsedhaH-dhanu0 525 / iti uktaprakAreNa / gatyAdibhedena yathA-'gai iMdiye ya kAye joe vee kasAya nANe ya / saMjamadaMsaNalessA bhaviyA saMmatta saMNNi aahaare||' iti paramAgame vistaarH|| 68 (?) // zeSaM spaSTam / paJcadhA ajovabhedAH / ekIkRtA jIvena saha SaD dravyANi / kAlarahitAni dravyANi paJcAstikAyAH // 70(?) // vartanA // iti dravyANAM navajIrNatAlakSaNam / paramArthakAlaH / samayAvalya dirvyavahArakAlaH // 77 / / skssaayH| dazamaguNasthAnaM yAvat // upazAntAdyayogaguNasthAnaM yAvanniHkaSAyaH // 85 // 1.ba arvaa| Jain Education Internate Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam AsAdanaM virAdhanam / mAtsaryam / ahNkRtiH| nihnavanam / gurUNAM pracchAdanam // 86 // paridevanam / vyathAjananam // 87 // sarAgasaMyamo'NuvratalakSaNo dezasaMyamaH // 88 // (?) / avrnnvaadH| yadRcchayA kathanam // 9 (?) // visaMvAdanaM svecchayA jalpanam / jinena svAminA praNIte saMzayaH // 93 (?) // mithyAdarzanam / Aha ca svAmI-'mithyAdarzanAviratipramAda ( kaSAya ) yogA bandhahetavaH / iti / sa ca bandhaH prakRtisthityanubhAgapradezalakSaNaH // 98 / / (?) asau saMvaraH // 'sa guptisamitidharmAnnuprekSA 12 parISaha 22 jaya cAritraiH' / 13 zlo0 9 (?) pUrvasya Artasya / 19 (?) sanibandhanA kAraNasahitA / 24 aparataH / aloke' gamanaM gatihetodharmasyAbhAvAt // 32 (?) // prahlAdya sAnandAM viSAya // 33 // (?) ittham uktaprakAreNa / dharmadezanAM kurvan / vihRtya / samAsasAda prAptavAn // 43 (1) // bhAdrapade mAse site pakSe saptamyAM tithI zukladhyAnena nijitAni sakalAni aghAni karmANi yena / siddheH padaM muktisthAnam / saMzliSTa vilInAm / punarmAyayA / utpAdya paramabhaktyA agurucandanAdibhiH saMskRtetyarthaH / iti candrapramakAvyapaJjikAyAmaSTAdazaH sargaH // 18 // dezIyagaNe'gragaNyaH pradhAnaH / guNanandItyarthaH // 2 // // cha // shriiH|| ch|| zrIH // ch|| . Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAMza sarga zloka pRSTha 13 1 308 17 1 405 17 77 423 1 11 5 16 68 403 5 72 134 10 57 244 12 47 291 9 43 225 18 59 439 13 36 317 12 71 297 6 34 149 1 77 26 akRSTapacyasasyADhaye acintyamAhAtmyaguNo jaacetanasya bandhAdiH ajIvazca kathaM jIvApekSaata eva ca daNDavajitaH atidUrataro'pi tena soatiraudrakirAtabhallabhinnaatItasaMkhyaiH parirabdhakoatulapratApaparibhUtatamo atulapratolizikharAgragataatyantadurghaTamidaM nahi atrAntare krudhAdhAvatsvaatrAntare pathutapaHzriyaatha kathamapyapAsya dayitAatha kazcidupetya zAsanAnniatha kenacidAnIya sevakena atha kozaleti bhuvanatritaatha jAtu sa medinIpatiniatha tatra zaktyupacayAnugaatha tAmaparo mahendranAmA atha tena paribhramayya muktaH atha te parItya surazailamuatha dhAtakItyupapadena yutAatha puNyadine muhUrtamAtrAatha prajAnAM nayanAbhirAmAatha pravRddhe divase vizAMpaatha bhaktitaH prathamakalpapaaya bhUpatisUnunA karAbhyAM atha mantragRhe sa mantravit atha mAyayA janitamAtrataatha mAyinAnyabhavabairavazAatha sa praNayena yAjate atha sa priyadharmanAmadheyaM Jain Education Internati 2. zlokAnukramaNikA sarga zloka pRSTha zlokAMza atha sa vikramavAnnayabhUSaNo- atha sA prasUtisamayena ji- 2 117 62 atha somadattanRvarasya nali- 1 42 15 athAbhavadbhariguNairalaMkRto2 83 53 athAsti zRGgollikhitAmarA- 2 45 41 athAhamindraH sa tato'vatI12 66 295 athezvarazcandanasecanAdyaiH 6 110 168 athaikadAsthAnagataM pratIhAra adayaM dayitena pAtitai1 53 19 adhamena samena vAdhikAma5 33 124 adharadalagataM nidhAya rAgaM 5 20 121 adhikaM vyantarANAM tu pa3 39 82 adhikamedhitayA muditairjanaiH 15 114 372 adhikArapade sthitaistathA 3 44 83 adhigamya nipAtita10 78 250 adhigamya yathAvidhi zrutaM 12 1279 adhiruhya sa tatra vismitA15 133 376 adhisUna lAlanavidhAvahi5 12 119 adhunA vyanakti jina eva 1 64 23 anantavijJAnamanantavIryatA5 23 122 anarghamaNinA bhImarathaM 6 46 152 analpasattvaM guruvaMzazAlinaM 6 1140 anavasthAlatA ca syAnnabha17 19 409 animiSakulasaMkule viza aniSTayogapriya viprayogI 6 108 168 anirUpitakRtyAnayA 1 95 aniSTasaMgame tasya viyoga11 1 252 anugacchati yaH zaThaM priyaH 17 24 410 anupadAya bisaM praNayApita 6 26 147 anupamabalavIryaiH saMmukhIbhU12 57 293 anurAgaparApi bibhratI 17 11 407 anekaceSTairiti paryupAsitaM 1 56 130 antare'tra nakhacandracandrikA12 33 287 anyatsUkSmakriyApUrva prati6 77 160 anyadA napativRndaveSTitaH 17 8406 15 18 352 11 . 4 253 2 58 45 9 55 228 138 300 451 302 13 47 320 11 91 277 10 50 242 11 39 263 7 40 180 18 121 452 7 57 185ww.jainelibrary.org Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 saga iloka pRSTha 14 25 333 12 95 303 12 98 304 12 45 290 10 10 233 6 50 153 13 30 316 18 64 440 5 16 120 18 95 446 2 106 59 1 79 27 7 12 173 5 79 136 candrapramacaritam sarga zloka pRSTha zlokAMza 4 28 101 alinInikurumbacumbitAH 15 113 372 avagamya nipAtitastvayA 14 52 341 avagAcyutanIti mAbhavA- 7 87 193 avadhArya suvarNanAbhajA15 36 355 avabhAti nijaM sa pauruSa 15 19 352 avabhAsya jagadgRhaM karai 6 32 148 avikampitadhIrasaMstutattvAt 12 21 284 aviditAgatavAraNamIbhava17 80 424 aSTAdaza zatAre ca saha 71 158 aSTau ca tridazapatanidezavA6 88 163 asatIjanaM jigamiSu bahula- 17 61 419 asamyagdarzanaM yoga virate 5 49 128 asarvajJakRtaM tAvanna 15 99 369 asukhaikaphalaM prabhajya yo10 25 237 askhaladgati bRhadvalAnvitaM 32 223 aspRSTapAMsU api khecara asmaratpatati campakareNI 9 12 217 ahitasya hitopadezana- 5 67 133 aho narANAM bhavagartavati- 5 2 116 A 12 60 294 AkasmikodgatabRhatparaca- 8 11 198 AjJAM suvarNanAbhasya 12 68 296 AjJA vipAkavicayAvapAya12 67 296 AdyA ratnaprabhA nAma dvi12 78 298 AnIlanIradanibhaiH pravi12 97 303 AraNAcyutakalpe ca dvA12 38 288 AraNAcyutayorhastAstrayaH 12 90 302 AtaM raudraM ca dharma ca zuvalaM 17 21 410 AdittanavayAvakamaNDanena 15 14 351 Aryamlecchaprabhedena dvividhAH 2133 66 AryAH SaTakarmabhedena SoDhA 9 37 224 Asravasya nirodho yaH 9 36 224 9 54 228 itare ca taM paramabhaktibhara14 33 335 itaretarabAhupIDitAGgo 5 77 135 itareSu janeSu kA kathA na 2 119 62 iti kRtavividhaprakAraceSTA- 15 107 371 iti kSitIzaH saha zikSayA 5 88 138 iti gatyAdibhedena kRtA zlokAMza anyeArAhUya yuvezamIzaH anye'pi ripupakSasthA rAanyonyadarzanasamuccarianyonyasaMhatakarAGgalianyonyAlokanodbhUtatvaanyo'pi yasya yo yogyaH aparaM ca nivedayAmyahaM te aparAnapi yacchati dvipAaparAparaiH sa samupetya aparedhurapRcchadAdRtAtmA aparedhurazeSasainyayuktaH aparedhurunnamitabAhuradhikaaparedhurenamavanItilaka apasarpa prayAhItaH kiM apahanti naro nisargajAapahRtavasanA vadhUstaraGgaH apAyamuktAM padavIM parena api ca suvadane naro na api tadbhaveddinamapuNyavataH api tasya pUrvabharate bharata- api merusame samudgate apyanAratataponiyatInAM abhavAma bhavatprasAdatoabhidhAya giraM sasauSThavAmiabhimAnadhano hi vikriyAM abhiyAtumataHprayujyate abhiyujya nihanti yo riabhivAJchati pAdasaGgamaabhiSicya taM lalitanRtyaabhUdbhamaratheraGge samaroambunA ghanakiMjalkaayamanabhimukhIM sukezi ayamapi madhurasvaro'bhisaayamudakahato vyathiSyate ayaM munighano'dhanodanasahaH aAdikAM samyagavApya pU- atha dharmAya sevante ardhamArgagatAmeva tadI arhasyatastvaM pravidhAtumenaM 12 53 292 11 10 254 11 80 274 379 18 119 451 18 7 430 14 61 344 18 65 440 18 56 439 18 115 450 7 86 192 18 32 435 18 43 437 18 106 449 17 14 408 6 24 146 10 1 231 9 18 219 18 66 441 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA 509 sarga zloka pRSTha 7 49 183 11 84 275 2 98 57 2 50 42 15 106 370 18 94 446 2 51 43 15 31 354 18 144 456 11 13 255 ur M urur -- 39 224 55 130 38 224 35 223 15 30 354 14 24 332 12 30 287 ilokAMza iti giramabhidhAya nizciiti ca vyacintayadalAbhi iti cAbhidadhe hiraNyanA- iti cittamamuSya dhIrayi- iti cintanAkulamupetya iti tattvopadezena prahlAdya . iti tatra girI niviSTasainyaM iti tadvacanaiviruddhacittoiti tarkayanvikalamaGgabhuvA iti tasya nizamya garvagaiti tasya nizamya bhAratI iti te viniveditaM mayA iti dUtamaso visRjya rAiti dezayati nabhazcarANAiti nArakabhedena kRtA iti prajAnAmadhipaH svaciiti prasAdhyAkhilabhUtadhAiti bruvantaM tamudAraceSTitaM iti bhASiNa eva bhAratI iti mantrigiraM kRtvA iti mAnuSabhedena kRtA iti vanavihRtiprasaGgakhinnaM iti vAcamadRSTamudgarAbhAM sa- iti vAdini tatra rAjapuiti viSayaviraktazchannayA iti vRddhimite ratotsave iti zivasukhasiddhaya bhAvaya- iti zrutihlAdi vaco bruvANaM iti zrutvA sa tadvANoM iti hitamadhurairivAhimantra- iti hetubhiH pracalitaizca iti saMvaratattvasya rUpaM iti saMdhIrayannAtmasainyaM iti saMpradhArya bhuvaneza bhavaitthaM vidhAya vividhaM sa- itthaM vihRtya bhagavAnsakalAM itthaM nArIH kSaNarucirucaH itthamAtmani saMsiddha itthaM madhau madhukarImukharI- Jain Education Internatio saga zloka pRSTha ilokAMza ityavetya bhavaduHkhabhIravaH 5 46 128 ityAgamaM karaTino muni- 6 27 147 ityAdi nopamAnaM ca 6 99 166 ityAdyanekasiddhAntagahane 17 72 422 ityAlAparyuvezasya mAna18 132 454 ityAzAH samadavadhariva kSi14 68 346 ityAsravapadArthasya tattvaM 6 95 165 ityuktvA vAcamuccArthI 5 57 130 ityutthitaM samAkarNya 6 20 145 ityevamAdibhizcAnyaiH sa12 42 290 idaM karomyadya paruddineSvidaM 12 19 283 idamAtmavadhAya madviruddhaM 6 97 165 idamidamiti darzayannazeSaM idamindrajAlamuta dhAtuga432 iyamapi zapharI samutpatanto 4 27 100 iyamiha puline nisargaramye 4 68 112 iSTairiSTArthapizunaiH pari11 66 270 iha gaganacaraiH kaMdarAgocaraiH 12 25 285 iha tAvadadAtumicchatAM 15 118 373 uttINabhAraladhavaH parito- 27 221 udakakaNacitainitambinInAM 6 85 162 __ upAdi tayoH zaziprabhA udapAdi tayoH udayAdizira:zritaH zazI 1 80 27 uditena payodhirindunA 10 61 245 udIritAyAmiti vAci sU udIritAyAmiti vAci sU- 15160 382 upakAro'pi bhinnatvAtta upakAro'pi bhinnatvAtta- 5 84 137 upavAsAvamodarye vRtisaMkhyA 2 24 36 upasRtya pumAMsamekamArAdbha- 9 15 218 ubhAvumayamAyoddhaM ni- 17 6 406 18 108 449 RtujanitarucirvadhUsamUhaira- 15 65 362 17 40 414 ekastrayastataH sapta daza sa- 11 72 272 etacca pravikasadambujAbhi- 18 152 458 etasyAnRjura yamaSTamImRgA- 7 91 194 etAnyeva sajIvAni SaD2 74 50 etena jaDatAM tasya 8 51 209 eteSvasatsvaparitoSaniba 14 63 344 9 52 228 10 20 235 10 26 237 11 62 269 2 78 51 18 112 450 6 39 150 15 120 373 9 26 221 18 11 431 10 65 246 1 84 29 68 441 2 80 52 78 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam sarga zloka pRSTha zlokAMza etya DhaukitavicitrabhUSaNo- evameSa caturbhedabhinno ba- eSA tavAgramahiSI puTabheda- eSA puraM tvadanubhAvavivRddha- ka kakupparyanta vizrAntatakakubhaH prasedurajaniSTa nikakubhAM vivareSu tArakAkakubho malinAtmanAkhilaM kaThinakucavicUNito'pyapakaThoradhAraM vinivezya kaNThe katipayAni na yAvadayuH pakathaM ca jIvadharmAH syu:kathiteti samAsena nirjarA kathito nimittipuruSeNa kadambaiH sahasA nAtha kantunA bhavadazokabalena kaMdarAsvanukRtAhimavantaM kamalaprabhAprabhRtidivyanikamalAnanA madhukarInayanA kamratAmratapanIyanirmitaM karaNavividhairazeSabandhazcakaratADanamAsyacumbana karatADanamoSThakhaNDanaM kariNaM pradizAmi nizcitaM kariNIpatiranyadeva vA kariNo madamUDhacetasaH kaNikAramadhavAjanitAntaM karturasmaraNAdibhyaH karmaNAM yo vipAkastu karmaNAmAgamadvAramAsavaM saM-. karmaNAM pratipakSatvAnmukte- karmabhiH paravazIkRtAtmanokaladhautamayo'khilAsu kalaM nadantI parikhAtaTeSu kalamagopakavaMzaravAhitazru- kalAsanAthasya himAteri- kalAsamagro'pi janAbhina- kallolahastaiH sphuradaMzujA- sarga zloka pRSTha zlokAMza 7 66 187 kalloloccalitavidIrNazu18 105 448 kazcittanucchadaM yogyaM 3 53 86 / / kazcidAlohanirmagnaH pratyaGgaM 3 29 79 kaSAyanAmnAM vijayena vai kaSAyasArendhanabaddhapaddhati15 84 366 kastUrImRgasurabhI himAca 2 405 kastvaM bhImarathaH ko vA 5 234 kasyAzcidanyajanasaMkula10 9 233 kasyApyazvagatasyebhakumbhaM 9 44 226 kA kSatA hRdayabhUzabarasya 4 55 108 kAcAdripratimavilolavI 3 21 313 kAciditthamuditA dayitena 2 46 41 kAcidutpalatulAsahanetrA 8 122 452 kAcidvihAya gRhabhittigataM 17 63 419 kAJcanArakusume dyutimattA 22 35 kAThinyaM tana hRdaye stana8 34 2.5 kAdambarImada ivAzaya8 46 208 kA dhRtistava ratena vinA me 17 60 419 kAntakuNDalamanojJamudrikA kAntivAriNi nabhovadanante 7 24 176 kAntaivicitrojjvalacandra6 25 146 kApotAGgaraha vidhUsaraH sama10 48 242 kAmazokajaladheruditAni 10 58 244 kAluSyaM tyaja bhaja tuGgamA12 110 307 kAzmIraprabhaviSu bhUmibhU12 32 287 kiMkarI tava bhavAmi sadA12 12 282 kiM kiM kimetadupayAhi 8 31 204 kiMcidvapuH zithilatAma2 102 58 kitvatra kAraNamabhUdaparaM 18 103 448 kiMnarAdiprabhedena vyantarA18 82 444 kimabhUdamISvapi na vatsala18 128 453 kimidaM paramAdbhataM mayA ya7 47 182 kima ko'pi baloddhatastva6 74 159 / / kim tasya na santi vAra4 72 113 kimebhiradhamAlApairmAtu13 49 321 kucabharAdasahAM zukravAraNe 1 59 21 kundendudyutinikarAvadAta1 44 16 kumbhAlokAllakSaNaH parNade- 4 65 111 kumbhAvambhojAvRtAvambupU 15 6 349 15 51 359 11 47 265 11 19 257 16 52 399 15 101 369 7 85 192 15 46 357 8 23 202 16 8 386 45 208 8 22 201 7 84 192 25 202 10 73 248 7 90 194 8 42 207 7 20 175 8 43 207 14 15 330 16 51 398 8 36 205 72 248 16 50 398 8 20 201 11 81 274 3 63 89 3 28 78 18 49 438 5 68 133 6 37 149 12 34 288 15 103 370 13 42 319 16 12 387 16 65 402 16 60 401 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAMza kuryAH sadA saMvRtacitravRkurvanti yAmanukRtAcalatukulaM caritreNa vizuddhavRtti - kulajo'kulajo'thavAstu kuvalayanayanAbhirasyamAnAkusuma kisalayaM vicetukAmAM kusumAdyayA viTapino va kUTastha nityatAM kecit kRtakaTusvaramAyatakaMdharaM kRtakapradhanena rUpamanyat kRtacaraNanamaskriyAstadAkRtadayitavivaJcanA mUhUttaM kRtadI tara vaivihaMgamainijakRtaparaspara ke libhirucchala kRtaparasparavAjivighaTTanA kRtamanasija vegamUruyugmaM kRtasamunnata vaMzaparigrahA kRtvA karAvatha sa saMkucadakRtvA kSaNaM janakutUhala kRtvAparedyura khilAvasaraM kRtvA viSAdamiti duHsthi kRtsnakarmakSayo mokSo bha kRtsnamAyAsitaM dRSTvA sAmakRpaNasya parAnuvartanaiH keciditthaM yataH prAhuH kena tatrasurAlokaM gatena kevalaM tadabhiSekavAribhikevalaM na maNibandhabhAsuraM kevalaM na yathA jJAtaM rucitaM devagharmANa devasya ko'pi kSaratkaraTabhittirukospItthaM praNayaruSA vivRtya kramate'riSu matparAkramokriyAM dinakarAdInAmuda - kriyAvasAne virasairmukhaprikrodhastadaGge yaH pUrvaM manAkrodhAdibhirayaM jIvaH kvacitpatitapattyazvaM kvaci - kvacidgodhana huMkArairikSu sarga zloka pRSTha 4 42 104 14 57 342 1 45 16 6 96 165 9 58 229 220 9 22 5 48 128 2 49 42 28 315 28 147 13 6 7 93 195 9 226 8 232 323 318 219 314 84 10 13 13 13 lokAnukramaNikA zlokAMza kvAsI bhImaratho yasya 3 45 14 56 37 9 17 23 47 59 343 3 20 76 3 35 81 18 123 452 15 97 369 12 91 302 2 44 40 15 52 359 7 31 178 khuranipAtavidAritabhUmibhiH kSa kSaNakSayiNyAyuSi mUDhabuddhiH kSaNadAnilabhAsurIbhavakSaNadRSTatirohitairjano 60 2 123 kSaNabhaGgaravRtti jIvitaM kSaNamaruNitalocanA ramaNyaH kSaNamupAsya parAM priyamAgataM kSaNaM pratIkSate yAvatkSAtrakSaNAdazokasaMyuktaM puMnAgakSaNikatve'pi saMtAni kSaNimiti madhurAbhirbhUpati kSamate nijameva rakSituM kSamate vinayAtilaGghanaM kSamase tato yadi na pAtumakSayavAnvijigISyate parai kSaya nilacalatpUrvapazcimA kSINakarmA tato jIvaH kSudretara kSitiruhAM karabhaiH kSubhitAmiti tasya bhASi kha khacarAdhipa yogino'pi khaNDayAmAsa tAnardhacandrakhapuSpaM tadahaM manye bhuvane kharazItamArutarajora hite khinnaM te vapuranapAyinA 7 38 179 18 126 453 18 87 445 11 82 275 10 74 249 12 62 295 18 75 442 11 16 256 15 88 367 15 138 377 15 361 63 ga gaganamubhayataH prapUryamANaM gaganAtpatitasya tasya ghAgagane gamanaM tasya sarveSAM gacchaMllAvaNyasaMkrAnta didRkSugaccha tatsubhaga sAramayatvaM gacchatI kSititalaropitaigajendradantaizcamarIkacaudhagaNDasthalA modahRtadvirephairmagatasya tasyopavane vanecarogatAvalepaiH pravizadbhiretya gataiH samAsattimivetaretara sarga zloka pRSTha 15 81 365 4 21 99 10 35 239 1 68 24 67 23 228 511 1 9 53 45 320 87 366 m 13 15 2 32 37 2 86 54 8 61 213 12 15 282 12 23 285 64 17 420 12 39 289 15 35 355 454 18 130 14 66 345 12 55 293 6 80 160 15 126 374 2 42 39 5 7 117 10 13 11 4 1 9 5 215 6 2 140 18 135 455 2 31 37 8 29 203 10 69 247 4 62 110 4 61 110 34 261 60 110 20 70 248 17 312 8 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 zlokAMza gatyA nisargaparimantharayA gatvA sudUramapi yasya gadituM yujyate'smAkaM na gadena mukto'zaninA kaTA gantuM pataGgopalavahnitaptAgambhIranAdaiH pratimAnipAtigarIyasA yasya parArthasaMpado garbhasthitasya jananAntara garvagadgadamityuktvA galitAzrubhirArtaniHsvanai gavAkSanikSiptamukhAravindAH galanmadasyonnata vaMzazAli gahanAntamathApahAya rASTraM gAyatpranRtyadabhito rabha gAyaneSvalivadhUnika reSu girirastyatha khecarAdhivAsa: guNagrAmAmbhodheH sukRtavasaguNa nirmitaiH surabhibhaH kuguNavatsala mA gamastvamaguNavAnapi sa tvamIdRzoguNavAnsamupaiti sevyatAM guNasaMpadA sakalameva jagaguNAnagRhNansujano na nirvRti guNAnyathaivopadizanprazaMsayA guNAnvitA nirmalavRttamIguNinaM manorathazatAdhigataM gurubharagraha kubjitavigrahaigurumatAbhiratAmalamAnasaM gururIzvaro narakaviddhanadaH guruvaMzamathApramANasattvaM guruvirahabhavena padmanAbho gurungurUnsamyagupAsya guhodare dhyeyahime himatuM gRhiNI zazisUryanAmadheyAgRhItayogaM tapasA kRzIkRgrahAgataM taM madamUDhamAnasogrAmaiH kukkuTasaMpAtyaiH sagraiveyaka vimAnebhyaH pare sarga zloka pRSTha 8 57 211 3 48 84 370 15 104 11 11 255 329 3 15 68 90 82 365 16 14 12 1 22 1 43 3 15 10 1 6 38 3 4 74 114 61 22 150 74 92 8 33 6 73 pra. pra. 2 5 42 6 12 10 5 1 1 candraprabhacaritam 7 8 12 82 86 162 10 281 14 234 45 127 4 4 3 18 6 33 ghaTAdikAraNeSvetanmRdAghanaghaTAsadRzISu kRtAsanA ghanatarairuparaJjitavAribhiH ghanapaGkanimagnamakSamaM kila ghanapAdapasaMkaTAntarAle ghanavIthirathaM kSapApatAvadhighazorudayamahIdharuddhamUrte dharmodabindubhirupAhita 234 gharSadbhirmalayagirau mahAgajAdhAtinirmathanalabdhakevalA 204 159 460 127 candrakAntassruteryatra candrakArasthalamamalinocandrojjvalena yazasA candrojjhitAM raviralaM kurute carAcare nAsti jagatyabhocalanavalanaiH sthAnairvalaganacalitavadbhirajIyata vAjicalitazailacayena garIyasA calite'bhimeru suranAthani13 31 316 cAritraguptyanuprekSAparISahacittasaMtatimAtratvama 1 6 3 5. 62 132 13 8 310 123 5 29 6 143 1 cittapaTTalikhitavyayAgamocitranetrapaTacInapaTTikAcitrametadatidUravartinA citraratnakiraNaH pravartayan citraratna paripUrNa kukSayo - ciramaznatadehau tau zarai 4 14 cirayasi parameva nikSipantI cirayuddhaparizrAntaH pracItkArAravabadhirIkRtAkhicUDAratnena citrAGgaM prA zlokAMza 28 94 330 148 11 35 262 11 8 254 2 118 62 18 58 439 gha ca cakravartivibhavocitotsavaM cakravartyapi gRhItadarzanaH caturAnanatArUpa mahAtizayacaturNikAyabhedena smRtA catvAraH zukramArabhya hastAH catvAro'rcA ruciravapuSo sarga zloka pRSTha 2 71 49 mm 13 24 314 13 60 324 1 66 23 6 11 143 10 21 236 10 67 247 14 43 338 16 37 394 14 36 336 7 30 177 7 56 184 18 137 455 18 48 437 18 55 439 17 86 425 2 127 64 14 67 346 3 17 3 33 11 22 258 15 123 374 13 11 311 13 20 313 17 16 408 18 107 449 2 84 53 7 16 174 7 23 176 7 62 186 7 27 177 7 59 2 2 2 2 2 2 15 83 9 9 75 80 185 365 216 15 110 16 3 384 15 17 352 371 . Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA sarga zloka pRSTha 18 2 429 lh lh sh 2 54 43 58 185 18 98 447 183 7 52 183 7 53 184 15 148 379 18.100 447 15 154 380 7 6 171 18 60 zlokAMza sarga zlo. pR0 zlokAMza cetanAlakSaNo jIvaH kartA 18 4 429 jIvAjIvAsavA bandhasaMva- cyutvA tato vigalitAyu- 11 74 272 jIve siddhe'pi garbhAdi jIvo nAstIti pakSo'yaM chatramullasitaphenapANDuraM jRmbhAbhavatsatatasaMnihitA. chandAnuvatiSu padAtiSu 77 chAyAsu yatkSitiruhAM tRNa 345 jJAnadRSTayAvRtI vedyaM jJAnamarthaparibodhalakSaNaM jagatyamuSmindivasAdhipo- 11 44 264 jJAnamAgamanirodhi karmaNojaganmahAmohatamaHpaTAvRtaM / 11 41 263 jJAnamAtramiha saMsRtikSaye jajJe payaH pravizataH sutaraM 14 58 343 jJAna vupajAtAyAM sahaiva jajJe mAMsopadaMzAsRgAsa- 15 53 359 jJAnAvRtidRgAvRtyorvedajajJe vihAratastasya sarvartu- 18 142 456 jJAnopayogaH satatamupajanatAnurAgaparivRddhikaraH 5 41 126 jyotirujjvalamanalpamaNDalaM janabhayaparividrute'pi patyau 9 34 223 jyotiSkANAM tu devAnAjanamanaHzayane zayitaM mano- 13 52 322 janaravAttrasato nipatantyadha- 13 27 315 taM yauvarAjye pariNItabhAyaM janAdazeSAdvayasA laghIyA- 4 4 95 taM rathasthaM rathArUDhaH svarbhAjanena poreNa vRtaH purAda- 11 33 261 taM vAhitarathaM vIkSya dharma- janmAntarANi bhagavanbha- 11 76 273 taM gajasthaM gajArUDhaH janmAntare zubhamathApyazubhaM 3 38 81 tacchastrakauzalAlokavijanmAvalImiti yathAvadasau 11 75 273 taTagatAmalanIlazilAtalojayanrucA nistamaso samu- 14 19 331 taTagatAsitaratnaviniHsRtaijayalakSmIpariSvaGgavyavA- 15 12 350 taTapAdapasaMrudghaniSkampajayavAJjayavarmanAmadheyo- 6 43 151 taTaruhakuTajAvanorahANAjayazabdaM vayaHzabdaH 2 18 34 tataH kalakalArAvabadhirIjayazAlinaH sahajabhadratayA 5 34 125 tataH piturgrahAmarSAsamujarAjaratyAH smaraNIyamIzvaraM 1 4 2 tataH pratIhArakRtapravezane jaladanAdagabhauramathidhvani- 13 48 321 tataH sa tenAnumato mahIpajaladavIthivizAlamuraH prabhoH 13 3 308 tataH sa putrApitarAjyabhAjaladodhikA janavigAhyaja- 5 6 117 tato mumukSataH zaGku tasya jalanirjharasaGgazItavAte 6 18 145 tato mokSo'pi saMsiddhojalamakaluSamantarAnubadhnan 9 30 222 tato'vagantumicchAmi jalavanmatsyayAnasya tatra 18 69 441 tatkSaNAtkSubhitasiMhaviSTaraH jAto'hamadyendusamAnakI- 5 81 136 tatkSaNAbhilaSitAmarAdhipA- jina yaH samAzrayati mArga- 17 28 411 tattejo vihitavipakSakakSa- jinaH sAkSAtkRtAzeSatri- 18 61 440 tattvaprakAzakaM jJAnaM darzanaM jIvamanye prapadyApi 2 48 42 tatpragamya dayitaM rucitAbhi- jIvAjIvAdi yatpRSTam 2 53 43 tatpratyayAtsvamidaM na ci- jIvAjIvAdiSaDvarga 2 90 55 tatra tvadIyacaraNAmbujatA- 4 16 98 15 67 362 15 98 369 15 78 364 15 122 374 13 57 323 14 29 334 2 136 67 14 38 337 15 94 368 11 3 252 11 67 270 4 45 105 15 130 375 WOG 2 . 43 40 7 65 - 187 7 15 174 16 41 396 18 124 452 8 19 200 11 78 274 8 56 211 65 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 sarga la 17 12 407 17 57 418 17 59 11 2 15 76 14 69 346 15 68 362 12 106 306 6 91 164 12 69 296 12 7 280 6 98 165 17 30 412 17 29 411 ilokAMza tatra zAsati mahIM janatAyA- tatrAdyA munibhiH samaM gaNatatrAbhinanditanijAkhilatatrAzAmabhicalite kuberagu- tatrAsAdanamAtsaryagurunihna- tatrAsurakumArANAM pramANa tatrAsau parimuktamAsavihRtiH tatrAso samupagataH samudya- tandapalazakalojjvala: tatsaGgAdiva saMjAta-. tathApi tasmingurusetuvAhite tathAhi kvacidapyasti tadakhilamapi vAri nikSipatadakhilaM puTabhedanamudbhaTaiH tadapi kvacana prayatnasAdhye tadayaM svavinAzamIkSamANaH tadalaM paribhASitairamI bhitadavetya vacaH prabhoridaM tadasminnapramattena prahartu tadAjJayakaH samupetya dhoratadidaM zaradabhrazubhrakIrtetadIyasaGgAdakhilo'pi bhItaddharmazravaNAjjAtavibodhAtaddhAratImiti nizamya tadrUpalokanavilobhitalocatanayaH sa tanoti yaH kulaM tanukukSayo'pyatanudhAramapotanna yukta kriyAyAM hi tapazcarandhoramaghoramAnasaH tape'bhisUrya pratimAnyavasthi- tapo vapubhiH kaThinaiH sudu- tamakAraNabAndhavaM tato'sau tamananyasamAnatejasaM tamarIramatsurakumArasamititamasAkhilameva kurvatA nitamasAdhAraNazcihnaH pratyatarasadhyamavetya mAnuSAstratamiti praNutya gurubhaktibha tamudIkSya kharAMzuvadurIkSyaM candrapramacaritam sarga zloka pRSTha zlokAMza 8 1 196 tamudIkSya bhAsuramazItaruci tamupAyanaiH samupagamya sada 70 tamupetya zakravacanena narapa16 45 397 tametya sarvAvasaravyavasthitaM 18 84 444 taM mahAstrairmahAsenazcakAra 18 52 438 tayordvayorapi nRpayoH pratA18 153 458 tayorbabhUva tumulaM raNadhU16 34 393 tarasobhayavetanairvazIkri16 48 398 tarurAjayaH sakusumAH kusu2 13 33 taruviTapazikhAvasaktahastA 5 tava kApi zaziprabhAbhidhA2 92 55 tava kAryavido'bhijalpituM ____6 29 222 tava kotibhireva sarvadigvi- 13 25 314 tava tAta na yuktamAkulatvaM 6 31 148 tava dardanaM jagadadhIza vida- tava nAtha yazcaraNayugmamavi22 146 tava mAnadhanAkhilaprakAraiH 12 20 284 tava saMnahanaM nAtha lagha15 117 373 tasmAjjajJe punarapi caturgo 5 253 tasmAtkaromi takicinnaja6 92 164 tasmAtsvavedane siddhe 4 8 96 tasmAdakartakaM zAstraM 2 16 34 tasmAdanAdinidhanaH sthito11 77 273 tasmAdazeSavikazcida 7 83 191 tasmAdupaplutaM sarva tattvaM 12 108 306 tasmAdbhavAntarabhavAdazubhA 5 13 119 tasmAdviSayavijJAnamapratyakSa18 76 443 tasmAnna duSTakariNo yadi 11 68 271 tasmAnnaravizeSo'sau 11 70 271 tasminkAle saha parijanairya- 11 59 268 tasmingarbhAvatAraM kRtavati 6 56 154 tasminnadhItAziSi sAdhu12 109 306 tasminnambudagambhIre diga- 17 45 415 tasminmRgAGka iva sarvamano- 10 11 233 tasminvidhAya mahatom 15 115 372 tasya bhuktyupasargAbhyAM tasya mantharacatuSTayAdhikA17 41 414 tasya mArutavilolamUrtibhi6101 166 tasya vAjikharajai rajazcaya 15 7 349 17 88 426 15 144 378 2 61 45 2 105 2 88 2 108 2 47 2 59 45 11 85 276 17 83 16 69 15 2 3 57 87 3 61 88 18 136 455 7 73 189 7 74 189 7 61 186 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zlokAMza tasya vArinidhivArimekhalA tasya zroriva kamalAlayAdu- tasyAM rakSAM zrutaparabalaH tasyAM vaNikpathakRtAdhikatasyAparavidehe'sti tasyAyataH karivadhUjjhitatasyopari sphuritabhAsuratasyo:valayabhujaH samastatasyorUva gyavizeSakasya tAM zazAGkakiraNA vidahanti tAM kSoNImiva caturaNavAva- tAnindusundaramukhAnavatAM tAdRzIM samavalokya tAnyapkAyiSu sapta sthustrI- tApakRtkurabakaH stabakena tApayanti mama mAnini tAtApahAri vapuSo vidhurasya tAvadbhavAnmocayituM prayatnAtimirapravidhAyi dhAvamAnaM timirebhamadurna hiMsituM za- tirazcAM saMhatistatra paratiryaggatipramedasya kramotilakamiti yadatra pUrvamAtilakastilakaM pRthvyAstaM tIkSNatvaM kevalaM yatra tIrajaistarusaMtAnaiH payasitoreSvetAH kumumitavAnItIrthabhUtamurubhaktibhAvitatuGgatvamadripatinA hariNe- turagarohakarAgrasamutpatatta- turagavArakaThorakaradvayIturagiyatnaniruddhamahArayaituGgiNAM padAtInAM rathinAM tulAvyatIto vinayaH kva tuSArarazmi bhajate nizAyAM tuSTayA dadatsvasutajanma tuhinapANDuratIrajasaikatAM tejaHkAyabhRtaH kecidapare tejasvinaH pUrayato'khilA- zlokAnukramaNikA 515 sarga zloka pRSTha zlokAMza sarga zloka pRSTha 7 76 189 tejonidhAvudayadhAmni suva- 1 85 29 16 16 388 tejo mUrtamivAtmIyaM su- 15 13 351 14 70 347 tena sa svavazabhAvamAhRtaH 7 46 182 7 81 191 tenojjhitAM nijakUlakavi- 3 34 80 2 114 61 te pItvA praharaNadhAriNAm- 16 31 393 11 87 276 tebhyo'dhigamya tava saMtati17 90 427 tebhyo'pyadhvaM maNimayacatu- 17 87 426 16 47 397 teSAmapyanumAbAdhA pari- 2 91 55 16 15 388 teSu mASacaNakAtasotila- 7 19 175 8 26 202 toyAvagAhacalitairalinI 342 16 21 390 tyaja mama viraho'dhuneva pa- 9 4 218 tyAgazca zaurya ca tathaiva satyaM tyAgazcAbhayadAnAdi pravibhe- 15 155 380 18 24 433 8 198 trayodazavidhaM tasya cAritraM 15 151 380 8 21 201 / / sasthAvarabhedena tiryagjI- 18 17 432 8 16 200 trAsitArirudabhUnnijadyuti 170 4 32 102 trizannarakalakSANi prathamA- 18 13 431 6 104 167 tri:parItya praNamya tri 2 37 38 10 29 238 trikAlagocarAnantaparyA- 2 6 31 2 23 35 trikAlamadhyasthamananyago- 11 38 262 18 27 434 tridazAdhivAsajiti yatra sa- 5 22 121 9 23 220 tridazo yadi vA ditestanU- 6 17 144 2 15 33 truTitApyatimAtrasaMstavA- 10 59 245 2 138 67 trailokyazobhAbhibhavapravINaM 4 12 97 2 134 66 tvatpAdapadmazaraNe tvada- 3 24 77 14 35 336 tvamataH prathamo vikinAM 12 77 298 tvameva bhogAmiSalobhyalo- 11 28 260 3 6 71 tvayaivaM bruvatA sUktaM nRpa 2 52 43 13 34 317 tvAdazI paTarakAri vayasyA 8 18 200 13 9 310 13 10 310 dakSiNaM gaNayAmAsa nA- 15 32 354 15 40 356 dattazruti kiMnarakAminInAM 14 5 327 267 dadaze ca gatena tena tasmi- 6 49 152 4 6 95 dadRze ca munistena sthito- 2 36 38 3 73 92 dadhAnamindoH pariveSabhAja- 5 73 134 14 21 332 dantino dantibhibhinnAH 15 59 360 18 19 432 dayAparaH sAdhurataH paratradhI- 11 61 269 4 43 105 dayAvato dharmadhanasya dhIma- 11 60 268 nAmasAra Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam 187 299 zlokAMza saga zloka pRSTha zlokAMza sarga zloka pRSTha dayitAmatipIvarastanoM 10 55 244 dvAdazAGgazrutAdhAro dvAda- 15 149 379 dandhiAjjhaTiti haThena pA dvArAgragrathitAmalAruNamaNi- 10 79 251 daza kevalanetrANAM sahasrA- 18 148 457 dvAvapyatulasAmoM dvAva- 15 109 371 daza trINi tato hInaM pa- 18 14 431 dvAvaratnI samAmnAtI madhya- 18 57 439 dazavarSasahasrANi jaghanyaM pra- 18 12 431 dviguNo dviguNo'nyAsu 18 10 430 dazasaptadhanurmAnA vyantarA- 18 53 438 dvijihvatA yatra paraM phaNA- 1 33 dahanastRNakASThasaMcayairapi 1 72 25 dviradAniva madvidhAnsadA 12 61 294 dahanena yena ripuvaMzatateH 5 28 123 dvIndriye dvAdazaiva syuryo- 18 21 432 dAnAmbhobhirbhUribhirvAraNAnAM 13 61 324 dvIpasindhuvividhAkarodbhavaiH dAnena saMyamijanasya ji- 3 60 88 dvIpe nRpa tRtIye yo vidyate 2 113 61 dAmadvandvAtsurgha so'nanta- 16 64 402 dvIpeSu durgeSvatha maNDaleSu 4 66 dArAnsutAnapyanapekSya keci 54 108 dAruNaM yastapastejaH 2 4 31 dhanayauvanaprabhRti sarvamanu- 17 68 421 dAruNA viracanA bhrukuTInAM 8 41 207 dhanahAnirupapradAnato- 12 81 diGnAgAnpratidantizaGkimanasaH 8 62 213 213 dhanurdharaiH khaGgibhirazvavArairga- 4 5 95 dinanAthavibheva pUritAzA 6 44 151 dhanurmahArathenAtha dudhuve 15 79 365 dinamadya me gatamanutsavatAM 5 64 132 dharaNIdhvaja ityabhUprazAstA / dharaNIdhvaja ityabhUtvazAstA 6 76 159 dinararupaireva prathitaguNarAze- 5 91 139 gharaNIdhvaja ityamoghanAmA divasAdhipavallabhAgame 10 3 231 dharAzrayaH saMtatabhUtisaMgamaH 1 49 18 divyaM divyaiH sevyamAnaM vi- . 16 61 401 dharmAdharmAvathAkAzaM kAla: 18 67 441 divyAndivyAkArakAntAsa- 7 94 195 dharmAdharmakajIvAnAmasaMkhye- 18 73 442 dizi tasyAmavasthAya 2 27 36 dharmArthayoravidadhatsa 3 19 75 dInAnAthakRtotsarga: sa- 15 15 351 dharmAvirodhena nayasva vRddhi 4 39 104 duHkhena te prathamamasmyahameva 3 37 81 dharmo'rthasaMcayanimitta 3 11 73 durantabhogAbhimukhAM nivarta- 11 23 258 ghavalAruNakRSNadRSTipAtaH durAtmakAdeva bhavAdbhayaMkarA- 11 20 257 dhikkaSTamIdRzaM karma karoti. 15 134 376 durvAravIryaripunirdalanapravI- 3 22 76 dhIradhorArirudhirairurudhArA- 15 49 358 dUtikoktamiti ko'pi ni- 8 30 204 dhUmaprabhA tato jJeyA parA 18 8 dRSTayormadAliSu latAsu zarIra- 8 60 212 dhUmodgamairAguravaiH surastrI- 14 4 dRSTvA kadAcidatha zAradamabhra- 4 77 115 dhUlIsAlo valayasadRza 17 84 425 deva ko'pyayamatyantamamA- 15 116 372 dhruvamasya rUpavibhavena jita- 5 43 deva devocitasthAne sugandha- 2 2 3. dhvanannitambAvani tAramante 14 31 devamAnavazubhetaragrahaprApi- 7 14 173 doSAnubandharahitA tamasA 3 18 75 na kaNTakadrumasthasya kAka- 15 33 dauHsthityamiti saMcintya 15 145 378 na kAkatAlIyamidaM kathaM . 4 dravyANAM pudgalAdInAmadharmaH 18 71 442 na kAcidIhA kRtakRtyabhA- 5 82 drAghoyasIraviralaM racitA 14 44 338 na kevalaM sarvaguNAzrayeNa dvayeSAmapyatha prAtaH sthAvare 15 1 348 nagatuGgamataGgajogranake 6 53 153 dvAcatvAriMzatA varSasahasraH 18 40 436 nagApagAtoyataraGgalola- 4 20 98 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAMza nagottuGgaM samAruhya nAgendraM nagnazrAvitanAmAsI baddha na ca kazcidvizeSo'sti na ca mukhyAdRte gauNaka na ca vyApakatA tasya na ca sakhi susahastvayApi na cAtmabhUtayoraikyaM na cAnumAnaM tadvAdhAM nacAnyadatyupAdAnaM kartRta na cArthApattirapyasti na cAsiddhamahetutvaM heto: na cAsvaviditaM jJAnaM ve na copAdAnadharmo'pi na jahAti pumAnkRtajJatAna tathApyanuvartanAmahaM na tasya tAvAnasusaMnibhasya na tasya bAdhakaM tAvatpra na tAdRzI sve vibhave na na tvAhaM virahabhayAdbhaNAmi na navaM vayo vyasanavargahataM na nimittamihopadezako na papAta raNe tAvadvIrana paraM bandhanaM premNo na na parISahAstamasahanta dhRtina prAtikUlyamatyantaM manaHna babhUva kasyacidakAlamaraNana bhavAnkiimavaiti yadbalAt na bhUridAno'pi madena saMnama ityapi tvayi jinendra na mahIruhAH parihRtAH kusunayanAbhirAmamakalaGkatanuM nayapramANAMzubhirujjvalA - nayamArgamamuJcataH svayaM nayamindralAghavakaro vibhavo nayavikramayornayo balI nayavikramazaktizobhito nayazAstranidazitena yaH na yAvadadyApi pavitrapAMsU sarga zloka pRSTha 23 353 365 58 443 54 217 15 15 80 2 103 lokAnukramaNikA 18 77 2 87 9 13 2 73 2 95 50 56 48 52 58 46 44 2 69 2 81 2 100 2 64 2 56 2 70 49 10 13 234 12 101 304 5 78 135 2 94 56 11 54 267 10 71 248 5 9 118 12 44 290 15 57 360 15 143 378 17 79 423 15 34 355 17 54 417 12 41 289 1 46 17 17 39 414 14 23 332 5 51 129 11 37 262 12 75 298 5 44 127 73 297 12 12 4 279 12 76 5 76 zlokAMza nayena nRNAM vibhavena nAkinaranAtha yuvA yadA sa dRSTo narAdhipa tvAM priyaviprayuktaM narendravidyAdhigamAdvizuddhayA naro vibadhyeta sarAgatAM ganavapraveyakAdisthAH kalpAnavatistrayadhikA tasya sabhA navasaMgamajanmanA liyA na vibAdhanaM janapadasya samanavodayaM prasphuritapratApaM prana samIraNaH zravaNabhediparu na sahate karapAtamayaM nRponahi kAryavipazcitaH puro nAgAH padAtivRSabhA - nAnApuSpA samajani tataH nApyAgamena sarvajJaH nAmayannatula devapauruSAH nArakasyAyuSo jJeyo bahvAnAviyogaH suhRtsaGgo na nAsti tasya mayi yanmamaniHzeSamambudharadhIragabhIraniHspandaM gajamiti saMvinikarai rucAM timirahAninikhilAnamitAnalakSyamonikhile vidhivadvivecite nigRhNato bAdhakarAnprajAnAM nijadhAmavivRddhikAriNI nijabhartRdurvyasanaduHkhacitaM nijabhujayugalairudasya jAyAnijamadhuravilAsazobhitAnAM nijarUpavibhramamanoramayAnijavikramAhitaraNaikarasonijazaurya vahnihatazatrugaNe nijeSuracitasphAramaNDavonijaiH samastAnabhibhUya ghAnitambavApyaH khacarAGganAnitarAM parikopito mano 298 nitAntavRddhena kaThoravRtti 135 nityaM vyApakamAkAzamava sarga zloka pRSTha 11 52 266 6 61 156 85 137 51 18 5 1 11 21 258 18 51 438 18 146 457 10 44 241 418 69 112 17 56 4 17 55 13 18 12 3 418 313 296 7 71 85 425 58 7 64 186 18 89 445 15 136 377 8 14 199 3 71 91 11 90 277 14 39 337 6 102 166 12 99 4 41 17 517 70 2 101 304 104 10 40 240 5 69 133 9 57 229 9 42 225 5 36 125 5 32 124 5 30 124 15 43 357 1 47 17 328 14 8 6 68 157 1 48 17 442 18 72 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam zlokAMza sarga zloka pRSTha zlokAMza sarga iloka pRSTha nityasanihitadehadevatAdatta- 7 18 174 nRpatermukulIkurvansa karA- 2 38 39 nityasyAnupakAritvAtsama- 2 77 51 nRpaparAkramabIjavivapsubhi- 13 19 313 nipatati kucamaNDale ramaNyAH 9 50 227 nRpavadhUjanayAnavitAnaka- 13 32 316 nipAtayantI tarale vilo- 1 27 10 nodasikta sa madapratinI 7 28 177 nipAtitAnAM raNamUrtyarINA- 4 59 109 nimajjato me parimUDhabuddhere- 5 83 137 padamaspandavinirmukte babha- 18 138 455 nimittabhAvena madasya bhUya- 11 51 266 paJcamI ca sahasrANi varSA- 18 41 nirantaranipAtISujAlapra- 15 54 359 paJcamI duHSamA jJeyA SaSThI 18 38 nirantarairyatra zukAGgakomalaiH 136 paJcaSAnapi kRtvAne patto- 2 29 37 niravagrahairnavanavaiH paritaH 5 10 118 paTahajena paTudhvaninA muha- 13 35 317 niravadhi prasRtairvasudhAtale 13 12 311 paThitavyamihAnyathA sthitaM 12 83 300 nirastaSaDvargaripuH kRtajJo- 4 14 97 paNyastrImiva samupAttapatrapU- 16 38 395 nirAloke jagatyasminna- 2 41 39 patiraGganayA nyaSedhi yatpa- 10 45 241 nirAzrayANAM patatAmadhoga- 11 42 264 patraM dhanaM dhAnyamazeSaratnAnyu- 4 57 109 nirmagnaM viSatasukhAmbudhAva- 16 23 390 pathi vRSaiH karisUtkRtivi- 13 29 315 nivartitAtmA viSayebhya itya- 11 30 260 pathiSu hastipakAhataDiNDi- 13 14 312 nivasankRtasatkRtiH sa ta- 6 59 155 padavImatItya tamasA tapatA 5 63 132 nivArayanto'pi darImukha- 14 6 327 padAtisArthA vibhavAzca bAndha- 11 56 267 nivRtya yAvatkila pRSThavati- 11 6 253 payasi samavatIrya nAbhidadhne 9 33 223 niveditAntaHkaraNasya bhUbhu- 11 58 268 parakRtyavidhI samudyataH 10 4 231 nizamya tasyAgamanaM sa pA- 11 32 261 paraMtapastaDidvaktraM citrAGga- 15 112 372 nizamya tasyAtulapuNyaza- 4 53 108 parayA prabhuzaktisaMpadA 12 3 279 nizAkarAMzuprakarAcchavAri- 1 146 paravRddhi nibaddhamatsare vipha- 12 85 300 nizAgame saudhazirodhirohi- 1 29 11 parazuM vAhayamAsa kRtvA sa- 15 nizAsu zItAMzumaNisthala- 1 156 parasparasnehanibaddhacetasoH 1 58 21 niSevya vivaro varo vividha- 14 20 331 parasparAstrasaMghaTTaprocchalaniSkrAntaiH zikharacayAnni- 14 40 337 parAkramAkrAntamahIbhujo- 1 54 20 niSkrAmati pravizati praka- 1 83 275 paricite bahuzo'pyavanIzvare 13 26 315 niHsvedatvAdibhistasya saha- 18 133 454 parijvalanmahAstroghaM rathaM 15 24 353 nihatapramukha tato'risainye .6 107 168 pariNAmasukhaM zarIriNAM 76 26 nihatya nanaM zamakhaGgadhArayA 11 26 259 pariNAmahite samIhate pathi 1 71 24 nijocitAM samAkarNya 15 102 370 370 pariNAmini yAminImukhe 10 41 240 norandhravipulaphalairakRSTapacyaiH 16 5 385 pariNeSyati tAM ya eva dha 84 162 nIlAnanaM prasRtapANDima paritaH pari 6 3 140 nIlotpalAni nijayA parita: parivavastamanye'pye- 15 25 353 nIlotpalollasitalolamarI- 14 34 335 paritApavinAzanAya zayyA 6 66 157 nUnamicchati no jetuM 15 100 369 paridevanasaMtApazokAkranda- 18. 85 445 nRtyacchikhaNDini mRdu 3 43 83 paribhavatyarinirjayanirgato- 13 6 309 nRpatirekaka eva kulaM 13 15 312 parimitairgamanaiH kuthavAhinI 13 53 322 | 375 363 petA Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA ilokAMza sarga zloka pRSTha ilokAMza sarga zloka pRSTha parirabhya dRDhaM sa matprabhurma- 12 5 280 pRthutuGganirantaraistarUNAM 6 5 141 parirambhabhavo vadhUvapuHpari- 10 53 243 pRthu dakSiNato'sti tatra 6 75 159 parirambhiNi jIvitezvare 10 54 243 peThuretya naTagAyakAdayo- 7 36 179 parivardhayati svakozala: 12 59 294 pauraiH samAgatya gRhItaratna- 4 52 107 parizUnyamanA vicintaya- 6 62 156 prakRtisphuTaM grahagaNasya 17 46 parisrutAnIndumaNipratAnAt 14 9 328 prakRtIyaMstanutaratvamatanu- 17 81 424 parihitAyasakaJcukamecakaM 13 22 314 prakSubhya kSaNamatha maGgalaikahe- 10 62 245 parItazRGgaH sphuradaMzujAlakai- 1 23 9 prakhyAtaH prazamarataH pratApa- 16 11 387 paruSaM mama zRNvatastathA 12 64 295 pragamitamaravindalocanAyAH 9 21 220 parokSAdapi cejjJAnA 2 60 45 pracalatsurAsurakirITakira- 17 7 406 paryantacaryaH kanakojjvalAsu 14 3 326 prajighAya ca dUtamuddhatAkhyaM paryantajAtatarujAlanirudhya 59 212 praNaditakalakAJcinapurotthaM pazavo'pi saMnidhimavApya 17 37 413 praNanAda bhAvanagRheSu jala- 17 5 406 pazcAtpuro'pyubhayatazca gajA- 11 89 277 praNamanti madanvayodbhavaM 12 11 281 pazya priye parabhRtadhvanita- 8 52 210 praNigadya nayAnvitaM vacaH 12 82 299 pANibhirgalitAstrodhAzcaraNa- 15 58 360 pratijantu yato jIvaH 2 55 44 pAtAlodaramiva sevitaM saha- 16 10 386 pratinAditasarvazailarandhraH 6 15 144 pAdarakSasamUhena parivArita- 15 119 373 pratipattibhiraghaMpUrvikAbhiH 6 160 pAdAnatAnanujJAya sAmantAn 15 147 379 pratibuddhavAnasuramohanajaM. 130 pAdAbjadvitayazilImukhAya-- 16 27 391 pratyagrapAkavitataM surabhI 340 pAdau virejatustasya hemA pratyahaM dviguNaSoDazAvanI 71 188 piGgatvAdiva virahAnalapra- 10 66 246 pratyUSodbhavahimabindubhiH - 10 68 247 pitunidezAdatha sundarAGgoM pratyekapakSe jIvAnAM bhUta 65 47 pItAmbhasaH zramalavAniva- 14 54 341 prathamaM dviSi sAma buddhimAna- 12 79 puMsAM puropacitapuNyanibaddha 88 prathamAyAM pRthivyAM ye nApuNyaiH kavacitasyAsya 15 11 350 prathito'tha caNDaruciritya- 5 53 129 pura:patitamAlokya taM 15 73 363 prathito'yamariMjayAbhidhA- 6 41 150 puranAthapuraHsaraH kumAraH pradhvanaddhanurArAvaroSita- 15 70 119 puruSastapanIyavadguruna parai- 12 88 301 prapitsu saMpakvaphalopamAnvi- 11 18 257 puruSeNa jigISuNA sadA 12 72 297 prapUrayandhAnyadhanairazeSaM / puraiva saMsAraparamparAyA 4 33 102 prapRcchaya sutamAtmanastamapa- 1 81 27 pulinabhUmiSu yatra taTadruma- 13 59 324 prabhaJjanaH khecarasundarINAM 14 14 329 puSpamamburuhanAma dhunAnA prabhAvato labdhamahaddhikasya 14 7 328 pUrvakoTipramANaM ca teSA- 18 34 435 prabhAvanAyAM jinavama'no- 11 36 262 pUrvajanmakRtapuNyakarmaNaH 7 1 170 prabhudoSazataM pramAjituM 12 80 299 pUrvajanmakRtapuNyakarmaNA 7 72 188 prayANakAlaprabhavairudAraistapRthaktvAdivitarkAntaM zukla- 18 120 451 prayANatUryanirghoSasaMmila- 15 26 353 pRthivIpatiputrapRcchayAsA- 6 40 150 praghAsamuccaiHkaTakeSu bhUbhR pRthivyAdisvarUpeNa sthUla- 18 79 443 pralayAhimadIdhiterivolkA ... 6 55 154 jainelibrary.org 299 430 " For Private & Personal use only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52. candrapramacaritam zlokAMza sarga zloka pRSTha zlokAMza sarga zloka pRSTha pralApinIze karuNAbhAvaM 5 74 135 prApte prasUtisamaye'tha tithI .. 3 69 91 pravikAsini yanyalIyata 10 24 236 prApya cakradhararAjyasaMpadA- 7 39 180 pravicintyamudetumicchatA 12 46 291 prApyAcyutaM sapadi kalpa- 11 73 272 praviceSTitamevameva cedu- 12 103 305 prAvezikAnakaninAdavibo- 7 82 191 pravitIrya rAjyamavadAta- 17 74 422 prAsasAyakarathAGgamudgaraM. 7 25 176 pravidhAya tatra paTuvAdyani- 17 76 423 prAsAdazRGgasaMlagnaratnopala- 2 126 pravidhAya tatra punareva mudi 42 414 prAsidanniti zaziprabhAnvi- 7 17 174 pravidhAya te samayamekama- 17 23 410 priyacATuSu kovido'paro- 10 56 244 pravizya bhavanAntaraM kSaNaca- 7 92 194 priyavAdapareSu vizvasotku- 12 51 292 pravijitasarvapAdasevAgata- 6 79 160 priyasaGgasamutsukAGganAnaya- 10 2 231 pravihAya jigISutAmimAM 12 22 284 prINitAhinaradevakulAni 24 202 pravidhAya mAmazaraNaM sahasA 5 58 131 proddAmadviradaradaprabhedanirya- 16 26 391 pravRttasaMbhASaNayomithastayo- 11 49 265 prodabhUva navamedhamecakaprA- 7 10 172 prazamAdibhiH sa caturo'pi 17 78 423 prazazAsa pUjyavacanasya sa 17 52 417 phalaM svapnAvalyAH sakalami- 16 67 prasiddhanAviruddhena mAnenA- 2 142 phalitasasyasamUhanirantarA 13 51 322 prasIda nastadvaradAtmadIkSayA 11 57 268 phullanmallIkusumasadRzAmoda- 15 162 prasRtayA babhaturvarakuNDalaga- 13 4 309 prasRtAlakatulyalAJchanadhu- 10 18 235 bakulA api dRSTvA tamaNuprastutasyAnumAnasya 2 107 59 baddhAJjalInkhaNDitamAna- 4 58 prasvedaphenalavavicchuritAGga- 14 51 340 badvA dRDhaM parikaraM vinivA 86 276 1 69 7 prahata maraNana jovitaM jara- 24 badhyate kathaya karmabhiH kathaM 43 181 prahRtya ca ciraM caJcaccAru- 15 92 367 bandibhiH stUyamAnastaM ba- 15 111 prahlAdanaM vidadhatI zazinaH 3 62 89 bandibhyo lalitapadakramA- 10 77 . 250 prahlAdineti vacasA vadatAM 11 79 274 bandha eva praviSTatvAdanuktiH 18 3 429 prAkAraH parito yatra 2 131 65 babhuroSadhayaH samantataH zi- 10 39 240 prAkAraparikhAvapraiH paritaH 2 141 68 babhUva bhavyAmbujapadmabandhuH gra0pra0 1 460 prAkArazikharAsannastAra- 2 130 65 balagavitayaiva niSphalaM 12 36 288 prAkAro'cchasphaTikaghaTi- 17 89 427 balavAnapi jAyate ripaH 12 74 297 prAkprAcI dizamupasRtya dhUta- 16 25 391 balavAnahamityahakriyA 12 35 288 prAgatIva manasA samudA ya- 8 35 205 balavAnvidhireva dehinAM 10 6 232 prAgapAgvaruNadigvyavasthita- 7 68 187 bahunAgamanekaGgisevyaM 6 13 143 prAgeva pramuditadhojinAvata- 16 55 400 bahuprakArA yadi na syu raGgi- 11 64 270 prANairasthAsnubhiH sthAsnu 15 64 362 bahubhiH parivArito'khilaM 12 48 291 prAtihAryazca so'STAbhiH 18 145 457 bahuzaH praNipatya bodhitA 10 52 243 prApa vAravanitApravartitaH 7 35 179 bahusattvayutI sthirAzayA 12 50 292 prAptazcirAduruparizramakhinna- 14 48 339 balArambhAdisaMbhUtaiH pApaiH 18 15 431 prAptamAnavabhavo'pi kRcchrataH 7 48 182 bibheti pApAna satAmasaMma- 11 14 256 - prAptasyottaradizameti tIvra- 16 46 397 bibhratI kAzasaMkAzapakSa- 2 135 66 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga zloka pRSTha 17 18 409 16 54 399 16 39 395 16 43 396 16 33 393 15 10 350 18 99 447 18 28 434 15 141 378 4 17 98 2 8 32 15 139 377 " zlokAnukramaNikA sarga zloka pRSTha zlokAMza 8 4 197 bhuvanAtizAyijinarUpavi2 115 61 bhUpAnAM vasanayugAdisatkR14 28 333 bhUpAle vijitasamastadakSi 5 24 122 bhUbhartuH kusumazarAnukAri / 13 43 319 bhUbharturdizamabhidakSiNAM yi16 63 402 bhUribhairavadhIrAyA ruSTaH bheje nitAntamajalo'pi15 157 381 15 157 381 / / bhedAH paJca nava dvo ca 15 48 358 bhogakarmabhuvo bhedAnmAnuSA- bhogAdhigdhigdhanaM dhigdhiga bhogaiH sa vAJchAkRtasaMni12 65 295 bhramanti bhuvnaabhoge| 6 21 145 bhrAtRnhanti pitRnhanti 15 4 348 15 62 361 makarasUtkRtadUrasamuccala- 38 413 majjatpuraMdhridhammillagala2 20 35 majjatsImantinI sArthakuca4 71 113 maNikuNDalAGgadakirITaka- 18 35 435 maNighaNTikAH sadasi reNu12 40 289 maNidIpakaprakaTanirvRtaye 10 23 236 maNiprabhAbhimaNikaTamadi 6 94 164 maNibhAjane samadhiropya 4 34 102 maNimudrikAkaTakahAravasa18 5 430 matimAtanoti harate'ghamupa- pra. pra. 4 460 matvAnupaplavazikhAniha 3 13 73 madagandhiSu saptaparNakeSu 15 28 354 madanarasamivAtiricyamAnaM 16 2 384 madabhAji parApamAnatA 7 9 172 madamUDhamatihitAhitaM 2 10 32 madAndhakAntAnayanAnta15 16 351 madAbhamambho visRjadbhirulla- 15 72 363 madena yogo dviradeSu kevalaM 2 82 53 mado madoddhatAkAraidikku- 6 105 167 madyAGgAdibhidA bhinnadaza- 2 39 39 madhurAkSarahAriNI sa vANoM 1 57 20 maghuvinihitavibhramAbhirAmAM 14 71 347 madhyamAsu ca catvAri dve 2 3 3. madhye jalaM prakaTacaJcalapRSTha- 5 27 123 madhyottamajaghanyena tAzca tre- zlokAMza bibhratI madhukaraM kalikAlaM bibhrANairvRhaduddaNDapiccha- bimbitapuSpagucchanicitava- bisatantunirmalatamarjanatA- bRhadalAbukagauravavAmanAM brUte nAgaste trilokaikamu- bha bhaktiyogo'haMdAcAryeSvabhagne cApe guNe chinne ribhaGgaH kaceSu nArINAM bhaGgaM gRhNatyayAtmIye sainye bhajate gadavanna vikriyAmubhajate bhayamebhirarthazUnyairvabhaTAnAM bhAvisaMgrAmabhavabhadrAH kiM prapalAyadhvaM mAbhayarogazokamaraNAni bhavabhayAtpalAyamAnasya kAmasya bharakSamakSamAruhamUlabaddhabharatairAvate vRddhihrAsinI bhavati priyamiSTasAdhakaM bhavatIha vinApi hetunA bhavato nanu puNyamatra hetubhavAnapAstavyasano nijena bhavyAbhavyaprabhedena dviprakA- bhavyAmbhojavibodhanodyata- bhAnubhaMvedyadi manAgiha bhAradvAjaH kuto'pyetya bhAreNa stanakalazadvayasya bhAskarAdirugagocarIbhavabhAsvAnapi ca yaH sevya- bhImaM bhAsuravAsobhiH su- bhImenApi hRtaH zaktyA bhuktikriyAyAH kartRtvaM bhujagAngaruDena vahnimabdaiH bhuvaH zobhA bhavadyogAdyAbhuvaH samuddharturadhiSThitAtmabhuvanabhavanadIpIbhUtabimbe bhuvanavyApinI bhavyapuNDa bhuvanAtigena yazasA kathitaM Jain Education Interne enal 13 58 323 2 137 67 2 124 64 17 22 410 4 405 333 14 1 326 17 75 422 17 49 416 17 34 413 14 27 6 9 142 9 49 227 12 87 301 12 13 282 11 15 256 1 25 9 1 32 12 15 3 18 31 6 36 149 9 1 214 18 30 434 14 53 341 18 29 434 348 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 zlokAMza madhvAsavApAna manojJagAnA: manaH paryayiNAmaSTasaha manasvibhirnAtha bhavAnbhavAmanuSyajanmedamavApya durlabhaM mano dadhad dvAdazasu pratikSaNaM manoharaiH saMhatakacchavATaiH mantreNeva tataH zatroH za mandadIptira sukhAvahamAnA mandadhUtabakulopana manmanaH sutanu bhomadanena mama kaH pratApamavajetumalaM mama kartumeSa viSayeSu viramamedamasyAhamiti graheNa mayi pazyati mAbhibhUyatAM malasaGgavajitamitaM pRthutAmumalImasaM bhRGganibhena lakSmamahatAmatidUravartino'pyamahAguNairapyaguNairma do jjhitaiH mahAvibhasaMpannaM tatrAsti mahimA nisargavinayena yathA mahIbhRtastasya satAM praNAyamahauSadhIgandhagataprabhAvAnnimAgrahaM sakhi bhajasva samAmAdyaddanti madotse kacchannamAdhuryamicchuratizAyi pari mAnuSasyAvagantavyaH svamAnonatA mahAbhogAmAnonmAdavyapanayacaturAmArgaprabhAvanAjJAnatapaHprabhUmAlAyugmaM prAntavibhrAntamibhyAsAsAdanadRzau mizrA mukuTaratnacayena parasparamukhamasadRza vibhramairviditvA mukhamidamara vindasundaraM naH munijananutapAdaH prAstamuninA vaktumArebhe tasmai munibhiH sthitaH saha sametya mustasya prabhAveNa yA muSitA vadanazriyA mama sarga zloka pRSTha 14 16 330 18 149 11 40 11 11 4 15 candraprabhacaritam 11 14 457 263 70 86 8 40 8 12 8 44 207 5 25 122 17 66 420 4 25 100 10 5 232 5 47 128 1 24 9 12 6 280 1 37 13 2 125 64 5 26 122 50 266 10 328 8 13 pra.pra. 24 259 mRgadRSTiravibhramaprahINA 71 271 mRgarAjavidAritebhakumbha mRta eva vilIna eva vA mokSasaMdhAna cittena guNamlecchAH khaNDaprabhedena paJcadhA ya yaH zrIvarmanRpo babhUva vibuyaH kaSAyodayAttIvraH pariyaH pravizya hRdaye rajanISu yataH svavedanAdAtmA yatkA ceSviva bhRzamanyapAyatpAdapAMsusaMparkAdalaMkRtayatprAsAdazirolagnapadma yatra kvacidguNagaNo gatavA yatra prazAnta sakalavyasane yatra bhAnti kusumairama - yatrorvIruhanicayaH paraM yatsallakIkisalayaM rucaye yathAkAlakRtA kAcidupayathA palAzAstatraiva zobhayathA bhavatyabhyudite jano'yathAbhilaSitaM vastu 113 366 206 199 199 15 37 355 8 55 211 18 90 445 2 132 66 14 30 334 15 159 382 16 59 401 18 44 437 13 5 9 40 9 40 309 225 226 3 460 2 112 61 17 82 424 2 11 33 6 65 157 zlokAMza muhuH praNaSTA muhureva dRSTAH muhUrtA vedanIyasya dvAdazaivAmUrcchandarINAM vivareSu tasya yathA samyakparijJAtaM ruci - yathA hi puruSatve'pi yadatItamatItameva tatsukhayadadhuH priya kopadhUpite yadabhUtsurAsuravadhUsa mileru yadasa zokaghana kAlabalayadi bhAgyavazena vAraNoyadi vA kutazcidapi kArayadI mAgantuka duHkhakAraNaM yadIyagAmbhIryaguNena nirmayadIyameNAGkamarIcihAriNA yaduktaM sUriNA tena yadbhAvi bhUtamathavA muninA - yadrarAja nijabhAsuraprabhA sarga zloka pRSTha 4 22 99 18 102 448 4 51 107 161 141 93 302 6 83 6 6 12 2 5 31 18 42 436 pra.pra. 18 88 445 203 4 461 IGN AX 10 5 8 2 75 50 16 35 394 2 9 32 2 128 65 3 8 72 71 5 12 5 11 28 3 5 8 37 205 16 9 386 14 62 344 18 109 449 2 17 34 4 35 102 2 121 63 18 127 453 2 96 56 1 70 24 32 238 37 125 70 134 29 286 61 131 25 259 1 50 18 1 55 20 2 111 60 3 50 85 7 8 172 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 sarga zloka pRSTha 10 34 239 10 37 240 17 58 / 418 120 orxx 126 15 75 364 15 22 7 22 15 71 8 12 2 94 303 29 453 35 38 14 46 339 350 zlokAnukramaNikA zlokAMza sarga zloka pRSTha zlokAMza yamavanIzagamAvasare madaM 13 16 312 rajanIpatinA pratajitaM kara- yazasaH sukhasya vibhavasya 5 65 132 rajanIpatibimbadarzanAtpriya- yazobhireNAGkakalAsamujjva- 1 40 14 rajanImahazca sa vibhajya vi- yastavAvadhirakAri vasantaH 8 37 69 rajanISu yatra guruharmyaziyasmArakelimasAvuvAsa vida- 11 92 278 ratipradAnapravaNena kurvatA yasminirantarArAmavizrAma- 2 120 63 ratirUpasaMpadabhibhUtikaraiyasya devasya gantavyaM sa- 2 26 36 rathasthena samuttasthe bhagne yasya pratApadahanena vila- 3 2 70 rathinA yuvarAjena so'nuyasya sphuradbhiranurAgaka- 3 3 70 randhranaddhanibiDAdibhedatoyAH prasUnavigalanmadhurAgA randhaM prApyArdhacandreNa tatoyA karmabhuktiH zvabhrAdau sA 18 raviNeva nijena tejasA yA tena muktA raviNeva sAbhU 111 razmijAlajaTilIkRtAkhiyAtyeSA nRvara vibhAvarI vi- 10 63 246 rahitaH sahajena tejasA yA duHkhasAdhyA capalA du 23 99 rAgAdezca kSayAtkarmaprakSayoyAni dvipendranivaho nija __342 rAjalolAM parityajya yAntIbhirAtmanilayAya 14 45 339 rAjAdhirAjavasatehayayAnyadAsta vacanAni vadanto 8 17 200 rAsabho na yathA zRGgI yAnyAnamuJcatArAtirani- 15 124 374 ripuroSAruNIbhUtacchaviyA madvidhAH punarasaMcita- 3 31 79 ripusundarIvitatabASpajale: yAvatpunaH sa valate'bhimu- 11 88 276 rucirarallakarAjitavigraha yAvanna tIrthopagamapravINo rUpagandharasasparzazabdavAn yA styAnadharmiNi puraMdhri rairorA rairararerI roro roru- yukto'nyadA kSitipatiH ____3 42 83 rogAdijanitAyAzca vedanAyujyate vyabhicAro'pi 2 67 48 romAJcacitatanU rabhasena yuddhamArgavido yoddhamAra raudraM hiMsAnRtasteyaviSaya- yuddhamUni zavIbhUtAnbandhU- 15 132 376 yuvarANmatamastu kiM tu naH 12 104 305 lakSmovAniha bharate saroja- ye tatra jajJire'strANAM 15 50 358 laghu jigamiSuNeti kAci- yenaiko'pi jitaH ilAdhyaH . 56 360 labdhasaurabhaguNamadhruvrataye'pyajIvAdayo bhAvA 2 89 55 lalitapanatamAlakA manojJa - yogabhedAdanantA ye pradezAH 18 104 448 lalitatilakamaNDanAni mugdhe yodhAH zastrakSatA: petu- 15 47 358 lalitabhru locanayugaM vadayodhAnAmAyudhacchinnavireje lATInAM kaThinabRhatpayodhayo'parAdharacanAsu khaleza- 8 15 199 lAvaNyaM bhRzamadadhAdabhUdagA- yo'bhavatpriyatamaiH saha mAnaH 8 9 198 lAvaNyasaMpadamalAmbhasi ra lInaSaTpadakulA tilakAlI rakSa tadvapuridaM niyamena 8 39 206 lokAkAzamabhivyApya saM- rakSAyai prajayA dattaM SaSThAMzaM 15 137 377 lokAgraM prApya tatrAso rajanI tamasAntyajAtinA 10 28 237 lolatvaM nayanayuge na citta anmom 5 31 124 13 41 319 18 78 443 15 39 356 18 117 451 18 118 451 16 1 384 9 10 217 7 33 178 9 2 214 6 216 5 66 133 16 40 395 16 13 387 ____74 208 18 70 441 18 454 16 18 389 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 candrapramacaritam sarga zloka pRSTha 13 39 318 1 177 10 22 236 9 48 227 17 47 416 11 65 270 14 2 326 14 65 345 2 68 48 18 92 446 5 4 117 17 44 415 10 19 235 6 93 164 73 zlokAMza saga zloka pRSTha zlokAMza vikasitAmburuhANi sarova- vakSaHzriyo bhujayugaM vara- 3 9 72 vikAsavadbhiH zaradabhrapANDu- vacanaM kva khalUpayujyate 12 31 287 vigalattimirAvaguNThanAmuDu- vacanAmRtaiH sukharasajJamidaM 5 60 131 vicakRSuralakAnvilAsinI- vacobhiriti tattvArtha 2 110 60 vicaransa kuTTimamahISu pari- vajrapAMsujalagharmavAraNaM 7 4 171 vicitraduHkhA bhavamRtyusaMta- vaNikpathastUpitaratnasaMcayaM 1 21 8 vicitraratnaH kaTakaiH svakI- vada deva ko'yamiti samya- 17 65 420 vicchinna karNasukhakRnnija- vadantamevaM tamuvAca bhUpatiH 11 55 267 vijAtibhyo'pi bhUtebhyo- vadAnyatAM tasya vilokya vijJeyAstIrthakRnnAmnovanakeliriti dvipAdhipaH 12 17 283 vitatAkhilakSititalAH pR- vanajavanagatAH kareNa lo- 9 56 229 vidadhajjitasphaTikakAnti- vanyabhagaNDakaSaNAhitadAna- 14 60 343 vidadhattimiraM tirohitaM ka- vapuH kopAruNaM bibhrad ghRta- 15 95 368 vidadhAti matiM sutAvimo- vapurapyatimAtramAntaraM 25 vidadhAtu bhujaMgasaGgabhAjovapurAdadhatpravijahacca vivi- 17 71 421 vidyutazcaJcalA yatra svabhAvapurdhanaM yauvanamAyuranyada- 11 12 255 vidrute vidviSAM sainye vivapuSA jayatAmarendralakSmI- 6 58 155 vidhAya molaM balamAtmamUle vapuSi kanakabhAsi campa 24 220 vidhitsurenaM tadihAtmavazyaM vayamapyagamAma kauzalaM nayamArge 12 58 294 vidhinA dravarUpatAmbudhevayonurUpeNa vivardhamAno- 4 31 101 vidhinA pariNIya rAjaputroM varuNAdyAyikANAM ca 18 150 457 vidhibhivividhAkAraH siMhavartanAlakSaNaH kAlaH sa sva- 18 74 442 vidhutapaGkaho madhupAyinA- varSANi dvAdazavAyu:ndri- 8 25 433 vidhyAte'pyanilavazena vasantamanapekSyava tasyA 2 12 33 vinayaprazamaikabhUSaNaM paramavasudhAmavatyatuladhAmni catu- 7 53 417 vinayakaratimahAgaNaH vasudhAM payonidhipayovasanAM 5 35 125 vinipAtayatA yadRcchayA vastutattvamadhigantumicchato- 7 44 181 vinivRttanijAhnikakriyaM vastUpadIkRtya vicitrarUpaM 4 63 110 vinivedyamidaM prayojanaM vastraM galadvigatanIvitayA 7 89 193 vinivedya sabhyanivahasya kR- vahansmarApANDukapolamaNDa- 1 56 20 vinIyamAno nRpazAsanena vAJchadbhirAzrayavizeSami vipatsaMpadi jAti jarA vAJchanvibhUtI: paramaprabhA- 4 36 103 vipulaM vipulAbhidhAM dadhAnaM vAsyeva yAvanna vapuHkuTIra- 4 29 101 vipulamatibhirvRddhAmAtyaiH kR- vApIvanAyatanasodhataDAga- 2 143 69 vipulAkhyamariMjayAbhidhAne vAyunA vidadhe kiMcita 2 33 38 viprayogakRzadArahitena vArikairmUdujalacchaTodyataiH 7 37 179 vibabhAvadhirohadambare vidhu- vAsarAdhipatistuGgapratolI- 2 129 65 vibhaktamityajIvasya rUpa- vikasatkumudAkaraM saraH 10 27 237 vibhAnti yasminbahudho 2 122 63 15131 375 47 106 4 38 103 12 8 281 6 109 168 15 150 379 13 38 __318 14 26 333 12 26 285 12 28 286 1 65 23 10 12 233 12 107 306 17 67 420 11 7 254 15 135 376 6 42 151 1 83 28 6 82 161 8 38 206 10 30 238 18 81 444 1 34 13 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAMza vibhindato hArdamanekajanma vibhISaNolkAzatapAtavibhUSitaM yauvanarUpasaMpadA vibhUSya tatpUrvavidehamAtmanaH vibhRto'si yayAmbujAkSavibhedAtprakRtisthityoranuvimalAkRtIraparidRSTatalAH vimalAbhidhAna zibikAviyataH patadbhiratihRSTahRdayaviracayasi samAdareNa hAraM virahazvasitoSNanIrasAdharavirahe tanutAmatI ye virodhaH paJjareSveva na viluptazobhAni vilocano vilokya taM zAradamegha vivAdaviSayApannaM tataH vividhabhaGgataraGgaziraH sthitaivividhAsu dhanyajanaharmya vividhAsu yoniSu vapUMSi vivRNoti manogatAmiyaM vivekino janmavipattibhIvizaGkamAno'kuzalaM tanUje vizadAmasamujjhitAnvayAM vizAlazAlopavanopazobhivizrAntyarthaM samanusarati praviSayAntarasaMcAro na ca viSaye khalu saMniyojitaH viSaye guNavadvivajite viSayeSu zatrusadRzeSu viSavahnizikhAmiveSumAlAM visaMvAdanamatyantayoga visarabisatantu nirmalovisasvAna zivA tasya vAvistIrNonnatazikharAvalIvihartumatrAvasare samAgataM vihAya ye nirvRtimavyapAyAM vIkSya jAtamukulaM sahakAraM vIkSya jAtaruDivAsamahAni vIkSya tArkSyamivacchinna 11 11 1 1 6 18 sarga zloka pRSTha 45 264 69 271 62 22 12 5 29 5 5 17 17 9 147 97 447 117 73 138 3 405 7 216 zlokAnukramaNikA 10 10 42 51 243 241 2 140 68 1 36 13 11 9 254 2 104 59 13 54 322 5 15 120 17 12 11 70 421 9 281 29 260 5 89 138 12 100 304 1 31 11 9 59 230 44 2 57 12 86 10 17 60 6 54 18 91 10 17 15 27 16 11 zlokAMza vItarAgacaraNau samarcya savIrAbhilASAtsarpantI vRkSagulma latikA samudbhavaM vRkSapaGktiyuvateradhareNa vRttimadrikulizAdibhedanavRddhAnumatyA sakalaM svakAvezyA gaNAH paricitAnupavaimAnikA dvidhA proktAH vyatireke'pi nityatvaM vyaharadyatra yatrAsau tatra vyAnaze'tha tadAdezAtpuvyAsaktastadadharapallave sa rAvyutthAnaM sacivamukhAnnizavyomnA yAtaH patriNo'tra vrajati mama jalakriyA savrajansa haivonnatimujjvalA - vraja yogyagRhAsanAdikaM vrateSvahiMsAprabhRtiSvati 301 232 69 421 154 446 235 353 7 385 31 261 4 24 100 8 6 197 8 50 209 15 77 364 za zakti zaktitrayAkrAntazaktibhistisRbhiranvitozaknotIkSitumagharIkRtapratAzaThatA bhavato'GkuzakriyA zatAni paJca cApAnAM karma - zakradurviSahazaktibhISaNazanaivihAsyanti gatazriyaM zaba rAhata puNDarIkayUthaizabdArtha sundaraM tena racitaM zayitasya hareH prabodhanAmizarapaJjarasaMchanna samastagagazarIrendriyarUpeNa prANApAnAzazAGkakAntAzmamayordhvabhUzazikarAGkura nirmalagUnbahiH zazalAJchane'stamitazastraprahArairgurubhiH samudA zAntakSINakaSAyo ca sazAnte jayajayetyuccairbhavyazikSakANAmubhe lakSe catuzikharamaNizilAnAM zA sarga zloka pRSTha 7 29 177 15 85 366 7 21 175 8 32 204 7 7 4 40 14 47 18 12 56 15 153 2 2 85 53 18 134 454 2 28 36 16 22 390 16 24 390 14 32 335 9 46 226 4 2 525 11 6 339 50 438 171 104 pra. pra. 12 15 128 375 7 69 188 10 76 249 12 16 283 18 33 435 7 13 173 17 257 142 8 94 293 380 5. 460 37 228 15 66 362 18 80 444 1 28 10 13 46 320 5 39 126 15 45 357 18 46 437 2 40 39 18 147 457 336 14 37 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam sarga zloka pRSTha sarga zloka pRSTha zlokAMza 18 120 zreyastanoti parivardhayate 1 19 7 zvasitarahimainitAntadIrghaH 80 190 12 14 18 26 433 282 sa 18 23 433 18 154 459 13 62 325 18 125 452 zlokAMza zikharANi yatra paridheH pazikhAvalIloDhaghanAghanAdhvazikhigalAkRtinA razanAziraHsamabhyaya'mapoza lazirasA na nijena te'sti zilAtale yasya ghanAyamAne zilImukhakSaye prAsaiH kuntaiH zilImukhazatazchannAstayozilImukhairajayyo'yaM dhanuzivaheturudAhRtA kSamA zizirAMzukarAbhimarzanAzotadagdhanalinIsamadehAM zItalA iti vibhAvya janena zotalo vanabhuvAmanilo'laM zIlakSamAvinayarUpaguNazucisaGgAdvikAso me zuddhakundadalarociSAM gavAzubhaH puNyasya pApasya zubhraM nabho'bhavadabhISumazuzubhe karAtkaratalAni sazuzruvAniti sa bandhamokSazRGgAradviguNIbhUtairamAti zailAnila: zithilakambhizailendrAbhaM zubhramaindraM gajendra zaurya nAtizayi samujjhitaM zravaNataTavilambi saMvidhatte zrAvakANAM ca lakSANi trINi zriyaM kriyAdyasya surAgame zrIkAntayA sarasijAkarazrIkAntAya samarpya rAjyazrIvarmarAjo'pi piturviyo- zrIhrIdhRtyAdibhiH svAnvapuSi zrutavAniti tadgiraM garIyaH- zrutazuddhadhIradharitendrapadaM zrutAnvitasyAntyazarIrabhA- zrute ca dvAdazAGgAdibahubhe- zrutvA dhanadhvAnanibhaM naTazrutvA taM sakalatramRddhRtarizrutveti tadvacanamevamuvAca 11 63 269 SaTkhaNDamaNDitamakhaNDamiti 6 51 153 SaDamo ripavaH zarIrajA- 14 11 329 SaNmAsapramitaM proktaM catu- 15 108 371 15 121 373 saMvatsarasahasrANi dvAvi15 125 374 saMzliSTAmatha tasya bhUdharapate12 89 301 saMsarpattaTagatakarkaTAM samI 36 239 saMsAravyAdhividhvaMse bhAvya8 27 203 saMspRzya pUrva paritaH kareNa 8 49 209 saMhati navanavAGkaralInAM 8 7 197 sa kadAcanAtha yuvarAjayutaH 3 16 74 sakalaM pravigAhyatAM caraiH 2 21 35 sakalalokamanoramamallasat 7 75 189 sakalAvabodhamakalaGkamanu 83 444 sakalo'pyapekSya kimapIza 70 91 sakaSAyatayA jantoH karma17 48 416 sa kumArayogyajalakeliga7 54 184 sa kRtI kRtArthamapi tasya 8 349 sakRdabudhatayA kRte'parAdhe 14 50 340 sa kruddhena subhImena sphura16 58 400 sa khAtikAyAH payaso vi16 14 388 sakhyA mukhAditi nizamya 9 8 216 sa ghAtikSayajairebhirapara18 151 458 saMkulaM naranabhazcarAmarai saMkSepato giramimAmabhi 74 saMgataM trayamidaM prajAyate 4 78 115 saMgItadhvanimukharavirAjamAnA 4 46 106 sa cakrANi vicikSepa kSe 404 sa caturvidho'pi nRpasadma 6 70 158 sacivaradhunA bhavadvidhaiH 5 50 129 sacchAyA vipulataromahAla5 86 137 sajAtIyaM hyapAdAnaM dRSTaM 15 158 381 sajjIkRtaM mahAmAtra ropi- 14 17 330 saMchannAkhilakakubho ghanA6 111 169 sataDidAbharaNAH pravitanvate 3 51 85 sa tataH prabhRti pratItatejA 129 12 105 305 13 2 308 17 25 411 17 35 413 18 96 447 17 50 416 17 32 412 217 15 74 4 73 113 15 18 140 456 7 79 190 14 70 7 51 183 16 6 385 15 127 375 17 10 407 12 27 286 16 17 388 2 66 47 15 21 352 16 28 392 13 13 311 6 72 158 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 sarga zloka pRSTha 15 156 381 15 91 367 4 48 106 1 18 7 14 13 329 11 27 259 6 35 149 1 30 14 42 338 14 zlokAMza satataprasRtairapoDhazItAH sa tato hatahetirugrakopAdasa tadIyavacaHpravRddhamanyusa tayorguNAbharaNabhUSitayo sati nijakarajAruNAMzubhinne sati mAnase'pyakaluSAmbhasatkRtya sa svakIyastaM sadakAraNavattvena siddhA sadAyamasmatpratipakSabhUtayA sanatkumAramAhendrakalpayoH sanatkumAramAhendrakalpayoH sa na pradezo'sti na yosa nirastamanorathastvidAnoM saMtatotsavaniviSTacetasAM saMtApaprasaramuSaH samAzritA- saMtApamUlasuhRdaM viraha santyeva kevaladRzo'vadhisaMdarzanAdeva tadA maharSestasaMnahya sainyaiH saha zauryazIsaMniSevya satataM kamalisaMnyasya saMgamakhilaM nisapadi pravidhIyatAM tadatra sa pAtu yasya sphaTikopasapauraH sasuhRdarga: sakala- saptatirmohanIyasya viMzatisaptadhA pRthivIbhedAnnAsaptInAM ruciranavAtapaplutA- sapramAdahRdayaH kaSAyayugyosaprasAdasavikAsatArakaM sa prahAya zamasaktamAnasaH saprahAraM tamAdAya sArathisa bahvapatyo'pi vizAmasamadhikanavayauvanodayazrIsamadhigamya samastasamohisamabhUtsukhicakravAkayosamavagADhavatAM vanadantinAM samastamevaMvidhameva puMsAmasamAgamo nirvyasanasya rA samAcaranyaH zizubhAvadurla- zlokAnukramaNikA sarga zloka pRSTha zlokAMza 6 10 142 samAdhistapaso vighne kuta- 6 106 167 samApatantamAlokya pitaH 6 52 153 samuccalattasya turaMgamotthaM 5 40 126 samujjvalAbhiH kanakAdi9 20 219 samudgatairgAvatale patitvA 5 19 121 samuddhatAnpAparipUnhaniSya- 2 25 36 samupAjitapUrvapuNyalezAda- samullasadbhiH zaradabhrapANDu- saMpazyatA kusumavAsitadi- 18 54 438 saMpUrNazAradanizAkarakAnta18 62 440 saMprAptastaTabhuvi pUrvavArirA1 35 13 saMprAptastaTamaparAmbudherbale- 6 47 152 saMbhAvayAmi tadahaM tamanaGga7 34 178 saMbhAvitakanayanA rucirA16 4 385 saMbhUyAbhimukhIbhUtaM balina3 23 77 saMbhramaM mA vRthA kRDhvaM samyagdarzanasaMzuddhiH zaGkA5 75 135 sa yatra doSaH parameva vedi- 4 56 108 sarabhasainaranAthavinirgama 8 48 208 saralanavamRNAlanAlabAhuzca 15 161 382 sarasijarajasAruNe sapatnyAH 6 69 158 sarAgasaMyamo dAnaM zaucaM 1 2 1 sa roSAdviguNotsAho2 30 37 sarpatkucadvayavipANDuratA18 101 448 sarvajJaM kanakamayaH samarya 18 6 430 sarvajJatvaM na cAsiddhaM kasya19 75 249 sarvabhASAtmikA tasya sarva- sarvamASAsvabhAvena dhvani7 32 178 sarvavidyezinastasya yathA sarveSAmapi tamasAM chidaH sa saMpadAmAyatanaM jayazrI63 22 sasutaH samupetya tatsabhA sa stambhaM jayakakudaM niSa- 44 320 saha vallabhayA pati prajA10 31 238 saha zazisamakAntyA zIla13 55 322 sahasApahRtAdharAMzukaH 19 98 sahasaiva samudbhidya susruve 4 37 103 sahasraM mAnamutkarSAdyoja1 60 21 sAgaropamakoTInAM catasraH 29 392 16 44 53 210 88 193 5 96 368 15 63 361 15 152 380 1 38 14 13 33 317 31 222 41 225 18 86 445 15 89 367 6 19993rm MY 18 141 456 18 1 429 18 139 455 16 20 389 4 13 97 293 16 32 393 12 54 75 114 155 4 76 114 10 47 242 15 29 354 18 20 432 18 39 436 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 candrapramacaritam sarga zloka pRSTha 20 352 49 107 77 190 78 190 7 26 99 9 mur 176 5 84 zlokAMza sAgaropamakoTInAM dazasAgaradharmaniratA pratipadya sA ca praNazyati na tAvadasAdhayanvividharatnamaNDitAM sAnyAM vilokya navayauvanasAmantopacitacamUpayuktasA hrIvazAdaza girA kimasiMhaviSTaraniviSTamacyutaM sikatAsthalojjvalabRhajjasitakusumacayaizcyutaiH kabaryAH siddharatnamavagamya saMmukhIsinduradyutiriva pUrvadikprusindhutoyataraNAdiSu kriyA- sukhaduHkhAdiparyAyA jIvA- sukhamAyatiduHkhamakSa sukhamAzritAya jinanAtha sukhamiSTasamAgame yathA sugatigAmini bhAvitamAna- sugandhikusumAmodaiH sugandhiniHzvAsamarunmanohasutazokazaGakuparividdhamanAH suduSkaraM yanmanute gaNAdhisubhagAkRtisItkRtaM kalasurapaGktimAzu viracya kR surapaGktirAnRpatigahamarusurapUjya yaH satatameva vaha- surapeTakaiH paTu naTadbhirati surabRMhite jayajayeti bhuvasurayuvatijanasya sAnubhAjosurayoSito vividhadhUpasuravRndavandya karuNArdra zasurasundarIsamazarIralatAH sulalitagamano na rAjahaMsa: suvarNairabhinirvRttA dattasuvicArya karoti buddhimAn suSamopapadA proktA suSamA suhRdarthaparairmahAtmabhirna senApati samAdizya senA- senApateriti vaco lalitai sarga zloka pRSTha ilokAMza 18 36 435 senA senA yatI baddharAji3 55 87 sainyadhvajairapratikalavAta sainyanATyanidhiratnabhojanA7 70 188 so'dhigamya vasudhAvizeSa sopadhAnazayanAsanAdi 16 36 394 so'pyAtmanaH parisamApya 3 27 78 saudhotsaGge tuGgapalyaGkasuptA 7 41 180 saubhAgyaM kvaciditaratra rU5 8 118 stuti vidhAyeti munemano 51 227 stutizaktirasti na mameza 7 63 186 sthAvarA: kAyabhedena paJca 64 246 sthitaM dvAdazabhirbhedainirjarA7 5 171 sthito'tha harye sa nRpaH ka2 76 51 sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH 1 78 26 sphuTamiha kamanIyamanyathA 17 31 412 sphuradoSTataTaH karAlavakro 1 74 25 smaraparavazabaddhiraMsapRSThapraga- 13 50 321 smRtA lAntavakApiSThaka2 116 62 syandamAnamadanirjharazcalacca1 26 10 syAdapramattaviratastato'pU5 71 134 / syAdabhinnastato jIvaH svakarAGgulInijamukhena vi10 60 245 svanindAnyaprazaMsAdirucca17 20 409 svapnAnetAnbhUrikalyANahetUn 17 9 407 svabhAvajaiH kSAntidayAda17 33 412 svayametadudAhRtaM mayA 17 17 409 svayameva kila praheSyasi 17 13 408 svamameva na vetti kiM prabhuH 332 svayameva bhavaddhirAhita 408 svayamaikSi yato nadIrayA17 62 419 svargAdetA devi devAlayena 5 21 121 svasmAdahibhavanataH prakaTa 9 4 215 svasvakRtyakaraNodyatAzayaM 2 7 31 svahitaM svadhiyaiva budhyate 12 102 305 svAdhyAyAnazanAdInAM 18 37 435 svAdhyAyo vyAvRtiAnaM 10 38 240 svAmiprasAdamAsodyo mukha2 34 38 svAmisaMmAnayogyaM yadya4 41 337 svaireva durnayaiH pApAH pacya 16 57 400 16 19 389 11 48 265 17 26 411 18 18 432 18 111 450 4 18 98 18 22 433 9 25 221 6 14 144 9 16 218 18 63 440 172 437 2 79 52 17 43 415 18 93 446 16 62 401 11 43 264 12 52 292 12 18 283 12 96 303 12 63 295 12 41 291 402 92 7 60 185 12 43 290 18 114 450 18 113 450 15 42 357 15 44 357 15 105 370 / 22 15 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 zlokAnukramaNikA sarga zloka pRSTha zlokAMza zlokAMza sarga zloka pRSTha 1 75 25 haThakAriNi yAvadaGganAH hatadRkprasarA nirantarastahantA yathAhamasyAtra paraharayo'bhiSekamupagamya viharipIThamA sthatavato'tha hariviSTarasthitamazeSajanahastena sundari muhuvini- hA kathaM vaJcitaH pApaH pA- hAsAniva vimuJcantaH hitaM visaMvAdavivajitasthi- hitamitavacanAni mantri- hitamicchasi cedakaitavAM 10 43 241 hitameva na vetti kazcana 10 46 241 himadagdhasaroruhopamAGgayA 15 140 377 himarazmikarApasArite ti- 17 36 413 hRtvApi draviNamasAvabhoga17 51 417 hRdayahRdayaso vimalAmbarAH 17 27 411 hRdayAbhimataM varaM vRNISve- 8 58 212 hRdaye hariNIdRzAM priya15 142 378 hRSitatanuruhAzcireNa bhoru-- 2 19 34 hRSyadaGgatayA sadyaH sphuTa1 5 3 hetuzcAnupalambhAdirasiddho- 12 111 307 heSAsaktahaye garjadAje pradhva- 12 24 285 hoto vihAya mama locana- 10 33 239 16 49 398 13 40 318 6 30 148 10 49 242 28 222 15 5 349 2 72 50 15 38 356 8 54 210 67 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. TIkAntargata granthAntaroM ke avataraNa Satur avataraNa pRSTha 1. aGgaNaM catvarAjire [ amara0 2 / 2 / 13 ] 253 2. aGgAriNI hasantyAM ca' bhAskaratyaktadizyapi / [ anekArthasaM0 4 / 76 ] 111 3. ata iJ [ zAkaTA0 2 / 4 / 21 ] 351 4. adharo dantavasane'nUz2a hone'gharo'nyavat / [ vizva0 ratrikam 96 ] 5. adhvAnaM yakhau [ zAkaTA0 3 / 3 / 57 ] 6. anupasarge jJaH [ zAkaTA0 1 / 4 / 66 ] 7. apatyagotrasamUhasurakujeSu santAnaH / [ nAnArthako0] 8. amAtyAzca paurAzca sadbhiH prakRtayaH smRtAH / [kAtyAH ] 308 . 9.thayuktitaH praNItaH kAmakrodhalobhamadamAnaharSAH kSitIzAnAmantaraGgo'riSaDvarga: [nItivA0 4.1 ] 97 10. alibANI zilImukhI [ amara0 3 / 3 / 18 ] 229 11. avayavAttayaT [zAkaTA0 3 / 3 / 72 ] 48, 183, 315 12. asahanaJ-[zAkaTA0 1 / 3 / 27 ] 77, 98, 162, 192, 214, 248, 400 13. astibruvobhUvacI [ zAkaTA0 4 / 2 / 91 ] 51, 78, 136, 165, 181, 268, 349 14. astyasminveti matuH [ zAkaTA0 3 / 3 / 116 ] 7, 81, 92 A 15. A ghat-[ zAkaTA0 2 / 21107 ] 265 16. AtmA yatno dhRtirbuddhiH svabhAvo brahma varma ca / [ amara0 3 / 3 / 109 ] 17. AbhogaH paripUrNatA [ amara0 2 / 6 / 137] 18. bAmodaH so'tinirhArI [ amara0 11510 ] 19. AyatirdIrghatAyAM syAtprabhutAgAmikAlayo: [ vaijayantI strI0 3 ] 20. ArAd dUrasamIpayoH [amara0 3 / 3 / 243 ] 21. Aloko darzanodyotI [ amara0 3 / 3 / 3 1 wrr mr 3 m 22. indrAsomAdiSu devatAnAm [ zAkaTA0 2 / 2 / 33 ] cty 23. Ize [ zAkaTA0 3 / 2 / 153 ] 177 by 24. uttaraH kAla AyatiH [ amara0 2 / 8 / 29 ] 25. upasargaH smRto roge vighnopaplavayorapi / [ vizka0 gacatu0 54 ] 12 1. mudrite'nekArthasaMgrahe tu 'ca'-sthAne 'syAt' iti vartate / 2. 'modidapavadAnupasargajJaH' iti zAkaTA0 1 / 4 / 66 / 3. 'rogabhedopa" iti tu mudrite vizvaprakAze samupalabhyate / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAntarAvataraNAnukramaNikA 26. pUH payapo't [ zAkaTA0 2110139] R e 27. ekayoktyA dyAvAbhUmI rodasyI rodasI tathA / 28. ekAdaza [ zAkaTA0 22101 ] 29. ekAdAkiMzcAsahAye [ zAkaTA0 3041121 ] 30, eco'zyAH [ zAkaTA0 4 / 1 / 180 ] ka 31. kaMcidu - [ zAkaTA0 42347 ] 32. kaM vAriNi ca mUrdhani [ amara0 3 / 3 / 250 ] 33. kaTakaM valaye sAnau rAjavAnonitambayoH [ vizva0 katrikam 63 ] 34. kathamityamuH [ zAkaTA0 304026] 35. kavanyo'strI kriyAyuktamapamUrdha kalevaram / [ amara0 208118 ] 36. kamyekakartRkAt [ zAkaTA0 4 / 1 / 16 ] 37. kareNuribhyAM strI nebhe [ amara0 3 / 3 / 52 ] 38. karmakartRbhyAm [ zAkaTA0 304455 ] 29. kalA syAnmUlavRddhI zilpAdAvaMzamAtra ke poDazAMze ca candrasya kaLanAkAlyoH kalAH // [ vizva0 ladvikam 43 ] 40. kaSAyo rasabhede syAdgandharAge vilepane / niryAse ca kaSAyo'tha surabhI lohite'nyavat // kaTutikaSAyAstu sugandhasyAbhidhAyakAH / 41. kANDo'strI daNDabANArvavargAvasaravAriSu / [ amara0 3 / 3 / 43 ] 42. kAmakrodhalomamadamAnaharSAH kSitIzAnAmantaraGgo'riSaDvargaH [nItivA0 4 / 1] 43. kArikA - [ zAkaTA0 111 / 27 ] 44. kAlavizeSotsavayoH kSaNa: [ amara0 3 / 3 / 47 ] 45. kAlazabala -- [ zAkaTA0 1|3|64 ] 46. kAlAdhvanorvyAsI [ zAkaTA0 12 / 3 / 126 ] 47. kimidamaH kI [ zAkaTA0 222108 ] 48. kukSibhrUNAkA garbhA: [ amara0 3 / 3 / 135 ] 49. kuthaH syAtkarikambalaH [ anekArthadhvani0 14] 50. kUlAdi rujvahaH [ zAkaTA0 4 / 3 / 151] 51. kRJ graho'kRtajIvAt [ zAkaTA0 4|4|172 ] 52. kRtakAmukasya [ zAkaTA0 1 / 2 / 166 ] 53. kRpAhRdayAdAlu: [ zAkaTA0 3 / 3 / 138 ] 54. ko: kadaci [ zAkaTA0 2 / 2 / 118] 55. kA: [ zAkaTA0 2 / 1 / 111 ] 56. navasa us [ zAkaTA0 1 / 2 / 145 ] -- 531 8, 264 103, 243 359 15 40 359 33, 63, 103, 160, 185 276 2, 122, 129, 140, 262 190 380 273 201 16 211 10, 65 282 36 34 208 106, 134, 140, 199, 228, 421, 458 255, 268, 305 404 311, 122 367 20,45, 149, 162, 196, 288, 377 392 260 303 87 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 candraprabhacaritam kSa 57. kSatriyAd brAhmaNIjo'pi sUtaH pAradavandino [ vizva tadvi0 11 ] 58. bajayI zaktI [ zAkaTA0 4 / 2 / 107 ] 59. lagavAsyAdinovayaH [ amara0 3 / 3 / 231 ] 60. khitparaH [ zAkaTA0 222078 ] kha 1 61. gaDvAdibhyaH [ zAkaTA0 2 / 11114 ] 62. gaMbhIraM madhuraM manoharataraM doSavyapetaM hitaM kaSThoSThAdivavonimittarahitaM no vAtarodhodgatam / spaSTaM tattadabhISTavastukarka ni. zeSa bhASAtmaka ga dUrAsannasamaM samaM nirupamaM jainaM vacaH pAtu naH // [ samavasaraNasto0 29 ] 63. gamaH khakhaDDAH [ zAkaTA0 4 / 3 / 159 ] 64. garaduHkhavipinakalileSu gahanam [ nAnArthako0 ] 65. guNaH 66. guNAGgAdveSTheyasu [ zAkaTA0 314 / 75 ] 67. gRhadeha tviTprabhAvA dhAmAni [ amara0 3 / 3 / 124 ] 68. gairayoH [ zAkaTA0 4 / 3 / 124 ] 75. ghatvidaM kima: [ zAkaTA0 3.3 / 68 ] 76. panApana ghano meghaH [Sa0 nAma0 18 ] 77. ghumAsthAgApAhAksaH [ zAkaTA0 4286 ] 78. ghumImA - [ zAkaTA0 4 / 1 / 60 ] 69. gorathavAtAt kaDapolam [ zAkaTA0 2 / 4 / 141 ] 70. gostatpuruSAt [ zAkaTA0 2 / 1 / 368 ] 71. grahe grAho vaza: [ amara0 3.2 / 8 ] 72. grAmajanabandhurAjasahAyAttal [ zAkaTA0 2 / 4 / 143 ] 73. grAvANI dIlapASANI [ amara0 3 / 3 / 106 ] 74. glAsthasstuH [ zAkaTA0 4 / 3 / 225 ] gha ca 245 374 34 6, 9 145 429 42 319 8, 15, 95, 156 13, 17 23, 35, 79, 81, 87, 234 203, 399 313 23 254 81, 112, 122, 129, 196 301 356 255, 268, 305 7 79. camUrupriyakAvapi [ amara0 2 / 5 / 9 ] 142 80. campakasvarNasugandhavasantapazumanozeSu surabhiH / [ nAnArthako0 ] 198 81. cumvako bahugurucUtayaskAntakArmuke / 60 82. ceryA [ zAkaTA0 41103 ] 127 83. cau cAsyAnavyayasyeH [ zAkaTA0 223 | 40 ] 2, 122, 129, 140, 262 1. 'dopetaM hitaM' iti mudrite stotre vartate / 2. AcArasAre'pi ( 495 ) padyamidaM samupalabhyate / 79 103 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAntarAvataraNAnukramaNikA 533 cha 84. chando vaze'pyabhiprAye hArdAkhyAcittavRttayoH / [ vizva0 dadvi0 11 ] 85. chAyA syAdAtapAbhAve satkAntyutkocakAntiSu / pratibimbe'rkakAntAyAM tathA paGaktau ca pAlane // [ vizvalo0 yAnta 21-22 ] 385 86. jaDo'jJaH [ amara0 311138] 87. jarAyA sindrayasyAci [ zAkaTA0 112 / 37 ] 88. jalajabalanyAyyasthirAMzavaradhaneSu sAraH [ nAnArthako0 ] 89. jeliT sani [ zAkaTA0 4 / 1 / 72 ] 90. jAtezcchassAmAnyavati [zAkaTA0 2 / 1202] 42 24 203 63, 185, 188, 266, 308, 372 47 91. beH [ zAkaTA0 4 / 2 / 39 ] 199, 220, 223 92. TiThuNDhelaNagorAdibhyaH [ zAkaTA0 1 / 3 / 14 ] 237, 271 93. NijbahulaM kRnAdiSu [ zAkaTA0 4 / 1 / 28 ] 94. rikta-[ zAkaTA0 4 / 2 / 101] 62, 120 103, 243 143, 327 222 67 16 165 75,220 95. tatpuruSe kRti bahulam [ zAkaTA0 2 / 2 / 14 ] 16. tadasya pramANAmmAtraT [zAkaTA0 3 / 3 / 60] 97. tapassragmAyAmedhAso vin [zAkaTA0 3 / 3 / 150 ] 98. tamAlapatratilakacitrakANi vizeSakam [amara0 2 / 6 / 123 ] 99. tAto'nukampye janake [ vizvalo0 19 / 122] 100. tumo manaskAme [zAkaTA0 2 / 269 ] 101. temayAvekatve [ zAkaTA0 1 / 2 / 193 ] 102. tena vitte cuJcucaNI [ zAkaTA0 3 / 3 / 93 ] 103. to yutAvaliH pumAn [ amara0 2 / 6 / 85 ] 104. tyadAdya-[ zAkaTA0 4 / 3 / 108] 105. tyAgagajamadazuddhipAlanacchedaneSu dAnam / [ nAnArthako0] 106. tvAmo dvitIyAyAH [ zAkaTA0 1 / 2 / 194 ] 174 23, 99, 265, 267, 268 248 25 107. daMzasaJjazapi [shaakttaa04|1|224 ] 108. dantaviprANDajA dvijAH [ amara0 3 / 3 / 30] 109. vyAyAska-[zAkaTA0 114183 ] 214 16 1. 'hRdAkhyAcittabukkayoH' iti tu mudrite vizvaprakAze dRzyate / Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam 110. darI tu kandaro vA strI [ amara0 2 / 3 / 6 ] 111. divAvibhAnizA-[zAkaTA0 4 / 3 / 132] 112. dIppUjana-[ zAkaTA0 4 / 3 / 15 ] 113. dudbhayo luGa : [zAkaTA0 1 / 4 / 19 ] 114. duhi yAci ruci pracchi (3) [ zAkaTA0 1 / 3 / 169] 115. deze nadavizeSe'bdhau sindhurnA sariti striyAm / [ amara0 3 / 3 / 101 ] 116. dozcchaH [ zAkaTA0 3 / 1 / 26] 117. dvASTAtrayo'nazItI-[ zAkaTA0 2 / 2 / 102] 118. dvigoH [ zAkaTA0 1 / 3 / 36 ] 119. dvijihvI sarpasUtrako [ amara0 3 / 3 / 133 ] 120. dvitribhyAM lugvA [ zAkaTA0 3 / 3 / 73 ] 121. dvitrestoyadrezca Rz [ zAkaTA0 333386 ] 122. dvirdhAtu:-[ zAkaTA0 4 / 1 / 43 ] 123. dvau natrau prakRtamathaM gamayataH [ nyAya saM0 pR0 60 ] 124. dvo vizI vaizyamanujau [ amara0 3 / 3 / 214 ] 332 262 219, 223 314, 405, 407 237 332 20,71, 77, 351 380, 427, 440, 448 72 12 183 61, 211 103, 243 125. dharmAdan dvipadAt [ zAkaTA0 2 / 1 / 199] 126. dhvajaH patAkA ketuzca cihnatadvaijayantyapi [ dhana0 nAmamA0 84 ] 380 363 127. nakcAznvRdAdyanekahalaH [ zAkaTA0 4 / 1 / 106 ] 37, 137, 349 128. na nanaH [ zAkaTA0 2 / 1 / 125 ] 72 129. na nam [zAkaTA0 102 / 15 ] 130. na paryAGve ramaH [ zAkaTA0 1 / 4 / 68 ] 43, 217 131. namo varivastapasa: kyaca [ zAkaTA0 4 / 1 / 40 ] 132. namkamyajaskampasmihiMsadIpo raH [ shaakttaa04|3|263 ] 13, 187, 284, 326 133. nazmasjasornam [ zAkaTA0 2 / 4 / 196 ] 285 134. nAnAnekobhayArthayo: [ amara. 3 / 3 / 248 ] 197 135. nAbhernAmni [zAkaTA0 2 / 1195] 21, 274 136. nAmaikadezo nAmni pravartate 137. nityaM NaH paMthazca [ zAkaTA0 3 / 2 / 88] 198, 384 138. [ nidrAtandrA- ] zraddhA-[zAkaTA0 4 / 3 / 230] 139. nivRttistu manastoSe mokSe samayavADhayoH / [ vaijayantI stroliGgA 0 11] 140. nRdugi-[ zAkaTA0 1137 ] 81, 220 141. netraM mRduguNe vastre tarumUle vilocane / netraM rathe ca nadyAM ca netro netari bhedyavat // [ vizvapra0 radvi0 43 ] 176 142. no maT [ zAkaTA0 3 / 3 / 85 ] 389 143. nyggossyto'nNshii-[shaakttaa02|1|123 ] 320 244 1. kSe'stama iti tu vaijayantyAm / 2. 'netraM manthiguNe vastre tarumUle vilocane / netraM rathe ca nADyAM ca netro netari vAcyavat // ' iti mudrite vizvaprakAze / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAntarAvataraNAnukramaNikA pa 144. paJcamI bhayAdibhiH [ zAkaTA0 211 / 41 ] 145. pataGgI pakSisUryau ca [ amara0 3 / 3 / 20 ] 146. pattanaM puTabhedanam amara0 2 / 2 / 1 ] 147. patra vAhanapatrayoH [ amara0 3 | 3 | 179 ] 148. patriNI zarapakSiNI [ amara0 3 | 3 | 106 ] 149. padaH [ zAkaTA0 4 / 3 / 16 ] 150. padAdvAkyasya --- [ zAkaTA0 1 / 2 / 191 ] 151. paddan -- [ zAkaTA0 1 / 2 / 143 ] 152. parabhAgo guNotkarSaH [ abhighA0 6 11 ] 153. paraH syAduttamAnAtmavairidvareSu kevala:' / [ vizva0 radvi0 6 ] 154. paristomaH kutho dvayoH [ amara0 2842 ] 155. parutparAri -- [ zAkaTA0 3 / 4 / 23 ] 156. pallava: kisalaye SiGge viTape vistare jave / zRGgAre'laktarAge'pi [ vizvaH ] 176. pradhUmitA klezitAyAM sUrya gantavyadizyapi / [ anekArthasaM0 4 / 119 ] 177. pramANI saMkhyADDaH [ zAkaTA0 2 / 1 / 189 ] 178. prasavaNapravAsa nivAsavArikAntAreSu vanam / [ nAnArthako0 ] 157. pAghrAdhmA - ] dheT dRzaH zaH [ zAkaTA0 4 / 3 / 96 ] 158. pAghrAdhmAsthA-- [ zAkaTA0 4 / 2058 ] 159. pAdA razmyaGghrituryAMzAH - [ amara0 3 / 3 / 89 ] 160. pAre madhye'ntaSSaSThayA - [ zAkaTA0 21119] 161. pAzAdezca yaH [ zAkaTA0 2 / 4 / 142 ] 162. puraMdarabhagaMdara - [ zAkaTA0 4 / 3 / 155 ] 163. puruSa kA vA [ zAkaTA0 2 / 2 / 121 ] 164. pUgaH kramukavRndayoH [ amara0 3 / 3 / 20 ] 165. pUrvApara - [ zAkaTA0 3 / 4 / 21 ] 166. pUrvAparAdharo - [ zAkaTA0 2 / 1 / 25 ] 167. pRthivI sarvabhUmibhyAman [ zAkaTA0 3 / 2 / 152 ] 168. pRthukaH zAvakaH zizuH [ samara0 2 / 5 / 38 ] 169. pRthvAderveman [ zAkaTA0 3 / 328 ] 170. pRSatkabANavizikhAH [ amara0 22886 ] 171. poTAyuvati: [ zAkaTA0 2 / 1 / 73 ] 172. prakAre thA ( ? ) [ zAkaTA0 3 / 4 / 25 ] 173. prakRtiH paJcabhUteSu svabhAve mUlakAraNe / chandaH kAraNaguhyeSu jantvamAtyAdimAtRSu // [ vaijaya0 strIliGgA0 12] 174. praNayaH premNi visrambhe yAcJAprasarayorapi / [ vizvaH ] 175. pratibandhagajAlIkavRSTibandheSvavagrahaH / 13 13 86 109, 395 423 124 1, 2, 296, 312, 361 120 220 192 311 255 1. 'kevale' iti tu mudrite vizvaprakAze / 2. 'dvitreSamedhI' zAkaTA0 3 / 4 / 30 / 535 197 24, 100, 234 85, 284 32 341 101 414 145 395 27,76, 101,148, 419 107 267 79 123 167 258 434 28 250 62 111 37 229 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam 179. praharaNAt saptamI ca [ zAkaTA0 2 / 1 / 113 [ 180. prAgre'ntaH-[ zAkaTA0 2 / 2 / 161 ] 181. prAdhAnye rAjaliGge ca vRSAGga kakudo'striyAm / [amara0 3392] 182. prAyo bhUmnyantagamane [ amara0 3 / 3 / 154 ] 183. priyasthira-[zAkaTA0 2 / 3152 ] 184. propAbhyAM samarthAbhyAm [zAkaTA0 1 / 4 / 25 ] 185. propotsaM pAdapUraNe [ zAkaTA0 2 / 3 / 6 ] 186. pkyaG [ zAkaTA0 4.1 / 22 ] 393 393 171 15, 156, 313, 338 263, 269,286 187. phalaM jAtiH [ zAkaTA0 2 / 1 / 99 ] 288 188. bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / [ta0 sU0 102 189. balihastAMzavaH karAH [ amara0 3 / 3 / 133 ] 190. bazo bhaS-[ zAkaTA0 11276 ] 191. bahulaM zluka puSpamUle [ zAkaTA0 2 / 4 / 169 ] 192. bahvalpArtha-[ zAkaTA0 2 / 2 / 46 ] 193. bAhuleyastArakajit [ amara0 1 / 1 / 40 ] 194. bruvastippaJcato-[ zAkaTA0 1 / 4 / 104 ] 34 173 41, 304, 435 . .... 195. bhaMjabhAsa-[ shaakttaa04|3|259 ] 326, 407 196. bhakSako ghasmaro'dmaraH [ amara0 31120 ] 369 197. bhAgo rUpAke prokto bhAgadheyaikadezayoH / [ vizva. gadvi06] 198. bhAgini ca pratiparyanubhiH [ zAkaTA0 113 / 102 ] 199. bhUjessnuka [ zAkaTA0 4 / 3 / 224 ] 22, 70, 161 200. bhUtapUrve pcaraTa [ zAkaTA0 3 / 4 / 1] 149 201, bhUtirbhasmani saMpadi [ amara0 3 / 3 / 69 ] 202. bhUbhRdbhUmidhare nRpe [ amara0 3 / 6 / 61 ] 203. bhUzAbhIkSNyAvicchede prAga dviH [zAkaTA0 2 / 3 / 2] 204. bheSajAdi-[ zAkaTA0 3 / 4 / 127 ] 205. bhogaH sUkhe dhane cAheH zarIraphaNayorapi / pAlane vyavahAre ca nirveze paNyayoSitAma // [vizva0 gadvi0 10] 206. bhogottarapadAtmanmyAM khaH [ zAkaTA0 3 / 2 / 217 ] 103 207. bhyaH krukrukaklukAH [ zAkaTA0 4 / 3 / 265 ] 260 - ma 208. maNitaM ratikUjitam [ abhidhAnaci0 6 / 44] 245 209. maNDalo rAtrijAgaraH 302 1. 'bhAge' iti tu mudrite vizvaprakAze vartate / 2. yormataH' iti tu mudrite vizvaprakAze / 3. mudritebhidhAnacintAmaNau tu 'ratakUjitam' iti vartate / amarakoSe tu 'maNitaM ratikUjitam' iti na vilokyate / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 12 granthAntarAvataraNAnukramaNikA 210. mattavAraNamicchanti dAnaklinnakaTadvipe / mahAprAsAdavIthInAM varaNDe cApyupAzraye // [vizva0 NapaJca0 107 ] 211. yatsaro'nyazubhadveSe tadvatkRpaNayostriSu / [ amara0 3 / 3 / 173 ] 212. madakalaH syAnmattebhe madenAvyaktavAci ca / [ vizvalo0 lAnta0 166 ] 214 213. mado retasi kasturyAM garve harSebhadAnayoH / ___madye'pi mada AkhyAto mudi' kRtakavastuni // [ vizva0 dadvi0 2] 214. madhu madye puSparase kSaudre'pi [ amara0 3 / 3 / 103 ] 197 215. maryAdA dhAraNA sthitiH [ amara0 2 / 8 / 26 ] 216. malAdimasazca [ zAkaTA0 3 / 3 / 145 ] 9,106,126,232,233 217. malImasaM tu malinam [ amara0 3.1.55 ] 218. mAnaM pramANe prasthAdI mAnazcittonnatI grahe / [ vizvalo0 nAnta0 17] 219. mAntopAnta- [zAkaTA0 112 / 96 ] 7,81,92 220. mitho grahaNe praharaNe ca sarUpaM yuddhe'vyayIbhAvaH [ zAkaTA0 2 / 1 / 6 ] 358 221. mInapAThIna eva ca 113 222. mugdhaH sundaramUDhayoH [ vizva pra0 dhadvi0 10 ] 216 223. mUrtiH kAThinyakAyayoH [ amara0 3 / 3 / 66 ] 224. moApradA (dhA ) na pAradendriyasUtrasattvAdisandhyAdividyAdiharitAdiSu guNaH2 [ nAnArthako0] 3 12 86,135 8 45 225. yattadaH [ zAkaTA0 3 / 3 / 70 ] 226. yathAthAH [zAkaTA0 2 / 1 / 19] 227. yadabhAvo bhAvalakSaNam [ zAkaTA0 1 / 3 / 180 ] 228. yamakazleSacitreSu bavayorDalayona bhit / [ vAgbhaTA0 1120 ] 229. yamgamiSozizacchaH [ zAkaTA0 4 / 2 / 57 ] 230. yuSmadasmado'Jakho - [ zAkaTA0 3 / 1157 ] 198 40,203,366 77,162,226,267 240 151 231. rAjan sakheH [ zAkaTA0 2 / 1 / 169 ] 232. rASTraM janapado nirgo janAnto viSayaH smRtaH / [dha0 nAmamA0 48397 ] 233. ruTdhI striyo [ amara0 117 / 26 ] 234. ruhaH paH [ zAkaTA0 4 / 1 / 196 ] 235. rUpAdo tantuSu jyAyAmapradhAne naye guNaH / [dha0 anekArthanA0 37 ] 236. ro lo'yo [ zAkaTA0 4 / 2 / 253 ] 209 408 13 237. lakSaNenAbhi- [ zAkaTA0 2 / 1 / 12] 276, 408 238. liTaH kvasukAnI [zAkaTA0 114 / 80 ] 87, 109, 261 239. lukto'Ni [ zAkaTA0 3 / 170 ] 271 240. lokaprasiddhazabdasvarUpoccAraNaMpiAtanam / 241. lolazcalasatRSNayoH [ amara0 3 / 3 / 206 ] 1. 'mado' iti tu mudrite vizvaprakAze / 2. 'mokpradhAnapAradendriyasUtrasattvAdisaMjJAdiharitAdiSu' iti nAnArtharatnakoSe-iti munisuvratakA0 TI0 pR0 181 / 68 197 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 candrapramacaritam 101 242. vaMzo veNo kule varge pRSThasyAvayave'pi ca / [ vizvapa0 zadvi0 10 ] 243. vayasi dantasya datR [ zAkaTA0 2 / 1 / 208] 220 244. varivasyA tu zuzrUSA sevA bhaktirupAsanA' / [ amara0 2 / 7 / 35 ] 170 245. varNadRDhAdibhyaH-[ zAkaTA0 3.6 / 9] 123 246. vaya'ti phalakAraNe [ zAkaTA0 4 / 4 / 123 ] 307 247. vazyapathya- [zAkaTA0 3 / 2 / 195 ] 103, 112, 155, 277 248. vasatI rAtrivezmanoH [ amara0 3 / 3.67 ] 197 249. vahAbhrAllihaH [ zAkaTA0 4 / 3 / 152 ] 250. vAtyA vAtastu muJcati' 251. vA nAkasya- [ zAkaTA0 1 / 3 / 168 ] 4, 184, 286, 291, 307 252. vA puMsi zalyaM zaGkurnA sarvalA tomaro'striyAm / [ amara0 2:8 / 93 ] 176 253. vAme ( mo ) vakra manohare [ dha0 anekArthanA0 6 ] 245 254. viklavo vihvalaH syAttu vivazo'riSTaduSTadhIH / [amara0 3 / 1 / 44 ] 255. viTapa: pallave SiDge vistAre stambazAkhayoH / [ vizvaH patri 13 ] 142 256. vipralApe vA [ zAkaTA0 114153 ] 42 257. vistArAvasarakratuvRttabhedatucchamandasamAjeSu vitAnam / [ nAnArthako0 ] 258. vopsyalakSaNetthaM bhavaneSvabhinA [ zAkaTA0 1 3 / 101 ] 259. vIpsAyAm [ zAkaTA0 2 / 3 / 8 ] 91,95, 196, 202, 218, 224, 229, 260, 266, 294, 422 260. veNI varge kule vaMzaH pRSThasyAvayave'pi ca 253 261. voz2a danadvayasaT [zAkaTA . 313162 ] 262. vyatikaraH syAda4 vyasanavyatiSaGayoH / vizvaH raca0 226 1 215 263. vyAghrAdibhirgauNastadanukto [zAkaTA0 2 / 164 ] 72 264. vyAptI sAt [ zAkaTA0 4 / 4 / 123 ] 283 223 72 368 265. zaktArthavaSaDnamaHsvasti-[ zAkaTA0 1 // 3 // 142] 202, 385 266. zapanAthazikSa-[zAkaTA0 1 / 4 / 42 ] 267. zaraNaM gRharakSitroH [ amara0 3 / 3 / 53 ] 268. zaraM vanaM kuzaM noraM toyaM jIvanamabbiSam / [ dha0 nAmamA0 15 ] 269. zazivRkSotpalakapikRpaNadiggajeSu kumudaH / [ nAnArthako0 ] 270. zAlo hAle nRpe matsyaprabhede srjpaadpe| vizva0 ladvi0 14 ] sAla: pAdamamAtre syAt prAkAre zizukadrume // [ vizva0 ladvi0 15 ] 271. zAdhyedhijahi [ zAkaTA0 4 / 2 / 33 ] 269 272. zirodhiH kandharetyapi [ amara0 2 / 6.88 ] 113 1. mudrite'marakoSe tu paricaryApyupAsanA' iti pATho dRzyate // 2. vAtyAvAtastu maNDalI' iti vaijayantyAm / 3. 'zRGge' iti tu mudrite vishvprkaashe| 4. vyatikaraH samAkhyAtaH' iti tu mudrite vizvaprakAze / 5. 'zAlo hAlanRpe' iti mudrite vishvprkaashe| 6. sAla: pAdapamAtraM syAt' iti mudrite vizvaprakAze / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratthAntarAvataNAnukramaNikA 28, 129, 271, 389, 273. zoGsthAso'dherAdhAraH [ zAkaTA0 1 / 3 / 122 ] 274. zIlaM svabhAve sadvRtte [ amara0 3 / 3 / 201] 275. zeSo'prANI [ zAkaTA0 2 / 1 / 10.] 276. zravaNaM zrutikarNayoH [ vizva: Natrikam 50 ] 277. zritAdibhiH [ zAkaTA0 2 / 1 / 33 ] 278. zreSThavAsakasaurabheyadharmarAzibhedapuruSe vRSaH / [ nAnArthako0 ] 279. zlugvA [ zAkaTA0 2.2 / 137 ] 280. zvayatyavvacyato'Dyathagumpam [ shaakttaa04|37 ] 281. zvyA--[ zAkaTA0 4 / 1115 ] 21 81, 226 282. SaTa kati katipayAta pthaT [ zAkaTA0 3 / 2 / 79 ] 283. SaSThI cAnAdare [ zAkaTA0 1 / 3 / 183 ] 436 254 5 29 284. saMkhyADatezcAzattiSTeH kaH [ zAkaTA0 3 / 2 / 126 ] 285. saMkhyAvyayAdaGgaleH [ zAkaTA0 2 / 1 / 185 ] 430 286. saGgha sabhAyAM samitiH [amara0 3 / 3170 / 125 287. saMjAtaM tArakAdibhya itaH [ zAkaTA0 3 / 3 / 114] 227, 269 288. saMparyupAtkRtraH-[ zAkaTA0 4 / 2 / 211] 309 289. saMbhrame'sakRt [zAkaTA0 2 / 3 / 1] 274 290. saMviprAvAt [ zAkaTA0 1 / 4 / 36 ] 29, 152,158 291. saMvegabhayAdareSu saMbhramaH [ nAnArthako0 ] 233 292. saMstavaH syAtparicayaH [ amara0 3 / 2 / 23 ] 245 293. satAM hi prahvatA zAntyai khalAnAM darpakAraNam [ kSatracU0 5 / 12 ] 294. sadakAraNavannityam [ vaizeSikasU0 4 / 1 / 1] 295. sa daivasyAparAdho na mantriNAM yatsughaTitamapikArya na ghaTate / [ nItivA0 1057 ] 296. sadaitamudhunedAnoM tadAnoM sadyaH [ zAkaTA0 3 / 4.19 ] 64, 218 295. sandhirnA vigraho yAnamAsanaM dvadhamAzrayaH / SaDguNAH [ amara0 21818 ] 17 298. sanbhikSA-[ zAkaTA0 4.3 / 227 ] 299. saptamyAH [ zAkaTA0 12.159 ] 229 300. samIpe [zAkaTA0 2 / 1 / 14 ] 338, 392 301. satizAstilidadyutpuSyAdeH [ zAkaTA0 4 / 3 / 11] 81, 89, 162, 171, 173, 194, 208, 226, 250, 348 302. sarterSI vege [ shaakttaa04|2|59 ] 55, 212, 253, 276 303. sallaD--[zAkaTA0 12479 ] 4,16, 61,67 304. saH samAnasya dharmAdiSu ca [zAkaTA0 2 / 2 / 109 ] 38. 305. sahasA jhaTiti drutam [dha0 nAmamA0 172 ] 242 306. sAmIpye'dhodhyupari [zAkaTA0 2 / 37 ] 358 307. sAyaM ciraM prAle prage'nyayAt [ zAkaTA0 36174 ] 4, 237 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 candrapramacaritam 308. sArtho vaNiksamUhaH syAdapi saMghAtamAtrake [ vizva0 yadvi0 9] 309. sImasIme striyAmubhe [ amara0 2 / 2 / 20 ] 310. sukhasalilamokSamaGgalakolakavAlukAmayAmalakyadrijAkroSTuzaGkareSu zivam [ nAnArthako0 ] 311. sukhaduHkhatakriyAyAM laG 312. sukhamA 409 313. sujvA-[ zAkaTA0 2 / 12 ] 314. sundaravizAlavikarAleSu vikaTaH / [ nAnArthako0] 315. sUtpUtisurabhegandhAdid guNe [ zAkaTA0 2 / 1 / 204 ] 10, 62 316. staM matvarthe [ zAkaTA0 11:66 ] 326 317. stutirUpayazo'kSaravilepanadvijAtizuklAdiSu varNaH / [ nAnArthako0 ] 318. stheyaprakAzane [ zAkaTA0 114 / 37 ] 181 319. spRhervA [ zAkaTA0 1 / 3 / 139 ] 75, 71, 244 320. smRtyartha--[ zAkaTA0 1131111 ] 202, 205 321. sme ca laT [ zAkaTA0 4 / 3 / 215 ] 95 322. syuruttarapade vyAghrapuGgavarSabhakuJjarAH / 37 siMhazArdUlanAgAdyAH puMsi zreSThArthagocarAH // [ amara0 3 / 1159 ] 323. syAnmaNDalaM dvAdazarAjake ca deze ca bimbe ca kadambake ca / kuSTaprabhede'pyupasUryake'pi bhujaGgabhede zuni maNDalaH syAt // [ vizvaHlatri0 81 ] 324. svargeSupazuvAgvadiGnetraghRNibhUjale / 11, 198 lakSadRSTayA striyAM puMsi goH // [ amara0 3 / 3 / 25 ] 325. handazi--[ zAkaTA0 4 / 3 / 18 ] 326. hA duHkhahetA u (vu ) ddiSTo hA (hI) vismayaviSAdayoH / [ vizva0 hA0 71 ] 327. hA dhik samayA--[ zAkaTA0 1 / 3 / 100 ] 24, 238, 377 328. highno'Ge kuH pUrvAt [ zAkaTA0 4 / 1171 ] 329. hInlIrIkda--[ zAkaTA0 4 / 1 / 201 ] 284 163 1. "samUhe iti mudrite vizvaprakAze / Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. paJjikAntargata granthAntaroM ke avataraNa pRSTha 45 477,504 avataraNa 1. atiriktaH samadhike [ amara0 2 / 1 / 75 ] 2. ativRSTiranAvRSTirmUSakAH zalabhAH zukAH / svacakraM paracakraM ca saptatA ItayaH smRtAH // [ u0 dvisaM0 TI0 pR0 34 ] 3. anarthakaM zrutikaTu vyAhatArthamalakSaNam / __ svasaMketapraklaptArthamaprasiddhamasaMmatam // [ vAgbhaTA0 216 ] 4. ananta uttarApathaH 5. apidhAnatirodhAnapidhAnAcchAdanAni ca / [ amara0 1 / 3 / 13 ] 6. abhyutthAnamupAgate gRhapatI saMbhASaNe namratA tatpAdApitadRSTirAsanavidhI smerA sapatnISvapi / [ supte tatra zayIta tatprathamato jahyAcca zayyAmiti ] prAcyaiH putri niveditaH kulavadhUsiddhAntadharmAgamaH // [ u0 sAgara0 TI0 1119 ] 7. avayavAttayaT [ zAkaTA0 3 / 3 / 72 ] 503 482 464 A 8. bhAnvIkSikyAmAtmavijJAnaM dharmAdharmoM tryosthitii| . arthAnau~ tu vArtAyAM daNDanIyAM nayAnayo // [ kAma0 nI0 17 ] 9. AvartastvambhasA bhramaH [ amara0 1110 / 6] 10. AzIrnamaskriyA vastunirdezo vApi tanmukham / [ kAvyAda0 1114 ] 472 499 463 11. irA bhUvAksurApsu syAt [ amara0 3 / 3 / 176 ] au 12. audArya samatA kAntirarthavyaktiH prasannatA / samAdhiH zleSaH ojo'tha mAdhurya sukumAratA // [ vAgbhaTA0 32] 464 499 13. kAkalI tu kale sUkSme [ amara0 17 / 2 14. kAmaH krodhazca harSazca mAno lobhastathA madaH / antaraGgo'riSaDvargaH kSitIzAnAM bhavatyayam [ kA0 nI0 1 / 57 ] 480 1. 'samadhiko' iti tu mudrite'marakoSe / 2. tdbhaassnne| 3. tasyopacaryA svym| 4. siddhAntadharmA ime / vastutastveSa zloko rAjazekharasyeti sUktimuktAvalI (pR0 424 ) to jJAyate / (2, 3, 4 pAThAntarANi mudritAyAM sAgAradharmAmRtaTippaNyAm ) / 5. 'Avarto'mbhasA' iti tu mudrite'bharakoSe pAThabhedo dRzyate / 6. kAmaH krodhazca mAnazca lobho harSastathA madaH / iti tu mudrite kAmandakanotisAre / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 15. kAmaH krodhazca harSazca lomo mAnastayA madaH / paramI ripavaH proktAH zarIrasvA hi dehinAm // 16. kuTTimo'strI nivaddhA bhUH 17. kuyaH syAtkarikambalaH [ anekArthapani0 14] 18. kRpA dayAnukampA syAt [ amara0 1 / 7 / 18 ] 19. kva sarasi vanakhaNDaM paGkajAnAM kva sUrya : kva ca kumudavanAnAM kaumudIbandhurinduH / atiparicayavaddha prAyazaH sajjanAnAM na vicalati hi maitro durato'pi sthitAnAm // candraprabhacaritam 20. ga iMdiesa kAye joge vede kasAya nANe ya / saMjama daMsaNa lessA bhaviyA saMmatta khaNNi AhAre // ga 21. gandhena mAtraH pazyanti brAhmaNA vedacakSuSA / cAraiH pazyanti rAjAnazcakSurmyAmitare janAH // [ paMcasaMga0 mA0 46 0 575 ] ca 22. cakSuSo dve kapolo ca pANipAnnAbhimehanAH / aSTau sthAnAni nAgAnAM madasya srutihetavaH // 23. candrAsavAbhyAM ramaNojanebhyaH [ u0 dvi0 saM0 To0 pR0 18 ] ta 24. tumulaM raNasaMkule [ amara0 2 / 8 / 106 ] 25. lokAnnAntAni [ amara0 11.67 ] 26. to yutAJcaliH pumAn [ amara0 2685 ] da 27. dRSTiH jJAne'kSiNa darzane [ amara0 3 / 3 / 38 ] 28. doSAn kAMzcana naH pravartakatayA pracchAdya gacchatyaya sArtha taiH sahasA bhUSe ( mriyed ) yadi guruH pazcAtkarotyeSa kim 1 tasmAnme na gururgurutarAn kRtvA laghUzca sphuTaM brUte yaH satataM samIkSya nipuNaM so'yaM khalaH sadguruH [ AtmAnu0 141 ] 29. yAvAbhUmI" tu rodasI pa 30. paruttarAryeSamo'bde pUrve pUrvatare yati / [ amara0 3 / 4 / 20 ] 494 490 497 471 494 505 480, 494 500 490 501 471 465 470 465 485 1. kAmaH krodhazva mAnadaca lobho harSastathA madaH iti su mudrite kAmandakanotisAre // 2. gAvo gandhena pazyanti vedaiH pazyanti vai dvijAH / cAraiH pazyanti rAjAnazcatubhyamitare janAH / u0 paMcatantra0 365 0 215 / 3. AstAM pareSAM narakITakAnAM tapaH sthitAnAmapi hI munonAm / candrAzvAbhyAM ramaNIjanebhyaH proddopanaM kezavanandanasya // iti sampUrNa ilAka 4. naH' ityasva sthAne 'tAn' iti tu pATho mudrite AtmanuzAsane dRzyeta / 5. 'dyAvAbhUmyostu rodasI' ityabhidhAnavintAmaNI / 6 / 162 / 1 492 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAntarAvataraNAnukramaNikA 543 465 503 31. potaH pAko'rbhako DimbhaH [ amara0 2 / 5 / 38 ] 32. prAcuryavikAraprAdhAnyAdiSu mayaT 33. prAdhAnye rAjaliGge ca vRSAGke kakudo'striyAm / [amara0 3 / 3 / 92 ] bha 34. bhakSakI ghasmaro'dmaraH[ amara0 3 / 1120] 501 463 35. ma 'malamityuktamupacArasamAzrayAt / tadvigAlayatItyuktaM maGgalaM paNDitai nai: [ satpraka0 pR0 34 ] 36. maGgazabdo'yamuddiSTaH puNyArthasyAbhidhAyakaH / ____tallAtItyucyate sadbhirmalaM paNDatairjanaiH // [ satprarU0 pR0 33 ] 37. matte zauNDotkaTakSobA: [ amara0 3 / 1 / 23 ] 38. mandaH kaviyazaH prArthI gamiSyAmpahAsyatAm / [ raghu0 1 / 3 ] 39. mandagAmI tu manyaraH [ amara0 21872 ] 40. mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH / [ta0 sU0 8 / 1] 41. mUrchA pittatamaHprAyA [ mAdhava0 mUrchAni0 19] 463 501 485 484, 506 490 42. yatrAkRtistatra guNA vasanti prAyo virU rAsu bhavanti doSAH / 43. yathArhadguNastotraM tanmukhyaM maGgalaM matam / / ___. amukhyaM tadguNopamyApUrNakumbhAdi laukikam / 44. yasyAM dizi sUryaH sA zAntanye vahnitapradhUmite / 45. yAvo'lokto drumAmayaH [ amara0 2 / 6 / 125 ] 481 485 46. rAjahaMsAstu te caJcucaraNairlo hitaiH sitAH / [ amara0 2 / 5 / 24 ] 47. lomA kAMsabharajanakulaH khaJjaroTakaH / eteSAM darzanaM grAhya durlabhA ca pradakSiNA / 48. vahninA kvAlite taile te vA kutracidyathA / zItatoyacchaTApAta: pratiprakSAlanaM bhavet // 49. vidvanmanyatayA sadasyatitarAmuddaNDavAgDambarAH zRGgArAdirasaiH pramodajanakaM vyAkhyAnamAtanvate / ye te ca pratisadma santi bahavo vyAmohavistAriNo yebhyastatparamAtmatattvaviSayaM jJAnaM tu te durlabhaH // [ padmanandi0 11111] 1. 'pApaM malamiti proktamu iti satprarU0 pR0 34 / 2. 'taddhi gAlayatItyukta' iti satprarU0 34 / 3. "maGgalaM maGgalAthibhiH' iti satprarU0 pR0 33 / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam 50. vighnAH praNazyanti bhayaM na jAtu na kSudradevAH parilaGghayanti / arthAn yatheSTAMzca sadA labhante jinottamAnAM parikIrtanena // [ u0 satprarU0 pR0 41 ] za 544 51. zItavAnIravaJjulA: [ amara0 2 / 4130 ] 52. zuddhayazuddhI puna: zaktI te pAkyApAkyazaktivat / sAdyanAdI tayorvyaktI svabhAvo'tarkagocaraH // [ AtamI0 kA0 100 ] sa 53. sa gutisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraH / [ ta0 sU0 9 / 2 ] 54. sattvaM rajastamazceti cayaH proktA mahAguNAH / 55. sandhivigrahayAnAsanadvaighAzrayAH SaGguNAH / 56. sarva kSaNikaM sattvAt / 57. suprapAH stanayitnavaH zaradi te sATopamutthAya ye pratyAzaM prasRtAzcalaprakRtayo garjantyamandaM mudhA / ye prAbdacitAn phaladvimudakairbrahIn nayanto navAn 3 satkSetrANi 'vRNantyalaM janayituM te sadghanA durlabhAH // [ anagAra0 118 ] 58. sAmadAne bhedadaNDAvityupAyacatuSTayam / 59. sAma premaparaM vAkyaM dAnaM vittasya cArpaNam / [ u0 dvi0 saM0 TI0 pR0 58 ] [ bhedo ripujanAkRSTirdaNDaH zrI prANa saMhRtiH // ] 60. stabdhamutkhanati kiM na dUrataH pAdapaM taTaruhaM nadIrayaH / vetasaH praNamanAd vivartate cATureva kurute hi jovitam // 61. svasaMvedanataH siddhe nije vapuSi cetane / zarIre parakIye'pi sa siddhayatyanumAnataH // 62. honanyUnAvUnagahyauM [ amara0 3 | 3 | 128 ] 63. heSA heSA ca nisvanaH [ amara0 2|8|47 ] ha 463 498 505 506 469 596 476 465 495 486 495 475 1. 'duSTadevAH' iti tu satprarUpaNAyAm / 2. 'paNantyalaM' iti tu mudrite'nagAradharmAmRte / 3. 'durlabhAstaddhanAH' ityapi pATho'nagAradharmAmRte dRzyate / 471 500 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. mUla granthakI sUktiyA~ 17 1 / 63 1 / 69 1172 1674 ciraMtanAbhyAsanibandhaneritA guNeSu doSeSu ca jAyate matiH virAjate'nekazakuntasaMkulo na rAjahaMsena vinA jalAzayaH svahitaM mandamatirna pazyati balavattA khalu kApi karmaNaH sudhiyaH saGga sukhaikaniHspRhAH madhudigdhamukhAmamandadhIrasidhArAM khalu ko lilikSati bhavati hi matibhAjAM kAlalabdhirna vandhyA .''lakSmIrbhavati mude nahi bAndhavaiviyuktA svapakSadarzanAt kasya na prItirupajAyate yasya devasya gantavyaM sa devo gRhamAgataH saMdigdhaM hi parijJAnaM gurupratyayajitam sati dharmiNi dharmA hi bhavanti na tadatyaye yAtu digbhramasaMbhrAntaH puruSaH kena vartmanA uparyupari buddhInAM carantIzvarabuddhayaH upakArAzrayA sarvA saMbandhasamavasthitiH nanvAzrayAya sakalasya satAM prayAsaH sarva hi vismayakaraM mahatAM svarUpam kartavyavastuni punaniyatiH pramANam andhaH sulocana iti vyapadezakAmaH putraM vihAya nijasaMtatibIjamanyo na tvasti maNDanavidhiH kulaputrikANAm tatrotsukaM bhavati bhAgyavatAM hi ceto yatsaMpadA niyatamaGgamanAgatAnAm vikSiptavRtti hi mano na vicAradakSam madaM bhajante na mahAnubhAvAH prajJAM hi mohaH zithilIkaroti nArambhadoSAngaNayatyanantaduHkhapradAnmohavazena jIvaH buddheH phalaM hyAtmahitapravRttiH guNarupeto'pyaparaiH kRtaghnaH samastamudvaijayate hi lokam yuktyA trivarga hi niSevamANo lokadvayaM sAdhayati kSitIzaH vinIyamAno guruNA hi nityaM surendralIlA labhate narendraH gUDhAtmamantraH paramantrabhedI bhavatyagamyaH puruSaH pareSAm pituH suputro hyanukUlavRttiH satAM hi kopo namanAvasAnaH yuvataiva dIneSu kRponnatAnAm 1178 1680 1982 2 / 15 2 / 26 2243 rA46 2 / 50 2052 2177 329 3 / 10 3128 332 3159 3173 4 / 13 4 / 17 4 / 20 427 4138 439 4 / 40 4 / 42 4 / 44 4 / 58 4 / 59 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 candrapramacaritam 4 / 66 4 / 77 5 / 26 5 / 48 5 / 85 5 / 85 5 / 88 6 / 19 6 / 22 cetaH prabhUNAM nahi nocitajJam daive'nukUle kimu nAnukUlam santaH prayAnti viSayeSu hi nAtisaktim guNasaMpadeva gurutAM nayate na suputrataH paramalaMkaraNam guNeSu keSAM na mano'nuraktam aniSTayogapriyaviprayogau sAdhAraNau sarvazarIrabhAjAm / ityAtmabuddhayA vigaNayya vidvAnna khedayatyAtmamano viSAdaiH vipatsU daivopanibandhanAsu prakhidyate kAtaradhIna dhIraH nahi vidvAnasamIkSitaM vidhatte saMmitabhASiNo hi santaH na sahAyavinAkRtA kadAcitpuruSasyodyamazAlino'pi siddhiH matayo na khalUcitajJatAyAM mRgayante mahatAM paropadezam janayatyutsukatAM na kasya bandhuH durlabhaM kimathavA zubhodaye dharma eSa hi satAM kramAgato yanna yAnti vibhavena vikriyAma zreyasi tvarayate hi bhavyatA mUrtirutsavakarI sakalasya sajjanasya savikAsakalasya yatpriyakavacasAmaparasya jAyate tadasAmaparasya sarjane hi vidhirapratimohastasya yuktaghaTanAM prati mohaH merubhUdharasadRkSamamuktaM dhairyamApadasanakSamamuktam kaM vacAMsi rasabhA racitAni prINayanti na budhai racitAni bhAsvatAM na hRdayaM nahi mAni sakRdabudhatayA kRte'parAdhe bhavati tato vinivattireva daNDa: nahi bhavati yathA sthiraM kriyAdAvadhikRtanirvahaNe tathaiva cetaH na khalu hitaM madamUDhadhIravaiti vrajati khalu budho'pi vipramohaM yuvatiSu kaiva kathA jalAtmakAnAm parakRtyavidhI samudyataH puruSaH kRcchragato'pi pUjyate balavAn vidhireva dehinAM na sahAyA na matirna pauruSam viSaye guNavRddhivajite guNahInAH prabhavanti kA gatiH guNadoSAH sadasatprasaGgajAH na jahAti pumAn kRtajJatAmasubhaGge'pi nisarganirmala: guNavAn samupaiti sevyatAM guNahInAdaparajyate janaH bhavatIha vinApi hetunA ghaTanA kasyacideva kenacit apahanti naro nisargajAnapi doSAn guNavantamAzritaH mahatAM hi paropakAritA sahajA nAdyatanI manAgapi zaraNAgatarakSaNaM satAM nahi jAta vyabhicArameSyati dhigimAM dagdhavidheviDambanAm 678 6 / 110 7.17 7128 754 8518 8 / 19 8 // 31 8 / 36 8 / 45 8150 9 / 11 9.14 9 / 30 9.44 10 / 4 1016 1017 10 / 11 10 / 13 10 / 14 10 / 23 10 / 25 10 / 26 10 / 29 10 / 31 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla granthakI sUktiyA~ suhRdartha parairmahAtmabhirna punaH svArthaparairudIyate nirapekSA hi paropakAritA no kiMcitphalamatibhagnapIDanena kopo'yaM niyatamamaGgalAvasAnaH kiM jAtu tyajati mahAmRtasya vRkSo mAdhuryaM viSavanamadhyasaMprasUtaH aho narANAM bhavagartavartinAmazAzvatIM pazyata jIvita sthitim vibheti pApAnna satAmasaMmatAnna manyate durgatiduHkhamuddhatam / vilobhyamAno viSayAmiSAzayA karotya kartavyazatAni mAnavaH ahetukAH kvApi na kAryasaMpadaH nirantaraM muJcati vAri vAride vigAhituM dhUliralaM hi nAmbaram / bhavAmburAzI punarApadAM pade patanti te ye na hite vijAgrati yadIdamAgantukaduHkhakAraNaM prazasyate saMsRtisaukhyamajJakaiH / tadA prazaMsAspadametadapyaho viSAnvitasyAstu guDasya bhakSaNam hitAnna yo'paiti sa eva paNDitaH hitAnubandhyAcaritaM mahAtmanAm zubhaM tanotyAzu nihanti cAzubhaM karoti kiM vA na satAmanugrahaH kimasti dInoddharaNAtparaM tapaH sthirA hi santaH karaNIyavastuni pratyakSamanyadathavA jagati pramANaM saMvAdakaM matimatAM sakalaM pramANam nahi jagati narANAM puNyabhAjAmasAdhyam mahatAmatidUravartino'pyanurAgaM janayanti te guNAH bhajate madavRttimAtmavAn ka ivAnAtmahitapravartinIm madamUDhamatihitAhitaM na hi jAtyandha ivAvalokate paripazyati so'thavA dhiyA na madAndhastu dhiyA na cakSuSA nanu khaGgabalena bhujyate vasudhA na kramasaMprakAzanaiH balavAnahamityakriyA nahi sarvatra bhavetprazAntaye bhavati priyamiSTasAdhakaM mahati kSudrajane haThakriyA svahitaM svadhiyaiva budhyate puruSaH satyudaye sukarmaNaH / avidheyavidhirna budhyate svadhiyA nApi pareNa bodhitaH nanimittamihopadezako na ca zAstraM na ca sAdhusaMgatiH / kuzalAkuzalA ca jAyate dhiSaNA daivavazena dehinAm pravicintyamudetumicchatA prathamaM svasya parasya cAntaram / parimRzya kRto na hi kramaH zarabhasyeva vipAkadAruNaH adhamena samena vAdhikAmadhigacchannijabhAgyasaMpadam / matimAn vidadhAtu vigrahaM balavadbhiH saha ko'sya vigrahaH parivAritamapyagairnagaM kSubhitaH plAvayituM kSamo'mbudhiH sphuTatAmupayAti kasyacidrasabhedo nahi jihvayA vinA pratikUlajane hyapekSaNaM hitazikSAnugataikavRttiSu 547 10 / 38 10140 10/70 10 / 71 10 / 73 11 / 10 11 / 14 11 / 20 11 / 21 11 / 24 11 / 25 11 / 30 11 / 54 11 / 57 1161 11 // 70 1178 11 / 91 12 / 6 12 / 12 12 / 13 12 / 31 12/35 12 / 40 12 / 43 12 / 44 12 / 46 12/47 12 / 51 12 / 52 12/53 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 candrapramacaritam 12 / 58 12 / 61 12 / 62 1270 12 / 73 12 / 74 12178 12 / 80 12 / 81 12 / 83 12185 12 / 86 12187 12 / 88 12 / 89 avabhAsayate'khilaM jagadivaso'yaM mahimA raverasau apathAdvinivartayeta ko guravazcenna bhaveyuraGkazAH nahi dhAmadhano'pyasArathinabhasaH pAramupaiti bhAskaraH nahi kAryavipazcitaH puro nigadanarAjati zAstrapaNDitaH nayavikramayornayo balI nayahInasya vRthA parAkramaH balavAnapi jAyate ripuH sukhasAdhyaH khalu nItivartinAm parinirvAti kimagniragninA prabhu doSazataM pramANituM puruSasyaikamapi priyaM vacaH dhanahAnirupapradAnato balahAniniyamena daNDataH / ayazaH kapaTIti bhedato bahubhadraM nahi sAmataH param paThitavyamihAnyathA sthitaM krnniiyprtipttirnythaa| nahi pRSThabhare niyujyate halasaMbhAvitayogyata: pazuH avibhAvyaprakRtihi durjanaH viSaye khalu saMniyojitaH sadupAyaH phalavAnna caanythaa| nahi vaccadharAyudhocite kramate grAvaNi lohamAyudham upayAti sukhena vazyatAM kimanaDvAnapanAthanAsika: puruSastapanIyavadgururna paryAvadasau nigRhyate / tulitastu sa eva tatkSaNAttRNarAzI nipatatyasaMzayam zivaheturudAhRtA kSamA vatinAmeva na medinIbhujAm kRpaNasya parAnuvartanaiH satatArtasya dhigastu jIvitam / anunIya paraM nijocitailalitairjIvati kiM na maNDala: sahate kaH khalu mAnakhaNDanam rahitaH sahajena tejasA pazuvatkena balAnna vAhyate / mahatAmata eva vallabhA nanu vRttibhRgarAjasevitA suvicArya karoti buddhimAnathavA nArabhate prayojanam / rabhasAtkaraNaM hi karmaNAM pazudharmaH sa kathaM nu mAnuSe tanayaH sa tanoti yaH kulaM sa suhRd yo vyasane'nuvartate / sa nRpaH paripAti yaH prajAM sa kaviryasya vaco na nIrasam guruvacanaM hyu dayaiSiNAmalaGghayam kvacidatIva guNo'pyaguNAyate sahajameva puraMdhriSu kaitavam viSayiNo niyataM vipadAM param na zreyase khalu bhavatyapade'pi kopaH zAntyai bhavatyupakRtaM kva khalapriyeSu ramyaM kutUhalakaraM na yathA hyapUrvam yuktaH parArthaghaTane mahatAM pramodaH daivAdupasthite kRcchre zUrANAM vikramaH kramaH tulayanti mahAnto hi nAtmAnamadhamaiH samam 12 / 91 12 / 93 12 / 94 12 / 102 12 / 108 12 / 111 13 / 42 13 / 45 13 / 49 1360 14/63 14 / 65 15 / 66 15 / 62 15 // 104 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla granthakI saktiyA~ 549 15 / 134 15 / 135 15 / 136 15 / 137 15 / 138 15 / 139 15 / 140 dhik kaSTamIdRzaM karma karoti kathamIritaH / lakSmIkulaTayA lokaH kSaNaraktaviraktayA vipat saMpadi jAgati jarA jAgita yauvane / mRtyurAyuSi jAgati viyogaH priyasaMgame nAviyogaH suhRtsaGgo na janmAmRtyudUSitam / yauvanaM na jarAgrastaM zrI padakaTAkSitA rakSAyai prajayA dattaM SaSThAMzaM vetanopamam / gRhNan bhRtakavanmUDho rAjAhamiti manyate krodhAdibhirayaM jIvaH kaSAyaiH kaluSIkRtaH / tat kiMcit kurute karma yat svasyApi bhayAvaham bhrAtRn hanti pitRn hanti bandhUnapi niraagsH| hantyAtmAnapi krodhAddhika krodhamavicArakam hantA yathAhamasyAtra paraSa tathaiva me| saMsAre hi vivartante balavIryavibhUtayaH bhogAn dhig dhig dhanaM dhig dhig ghig dhigindriyajaM sukham / dhig dhik paropaghAtena yadanyadapi jAyate na paraM bandhanaM premNo na viSaM viSayAta param / na kopAdaparaH zatrurna duHkhaM janmanaH param prAyeNa sthiramatayo'pi vipramohaM nIyante madanaphalairivendriyArthaiH mandatvaM bhavati na kasya vAbhibhUtyai praNatakRpAlavo mahAntaH mude keSAM na syAdabhilaSitasaMprAptirathavA athavA na kasya jinajanma vRddhaye zakyamidamazakyamiti pravicArabAhyamatayo hi kAryiNaH kimu nauzrito jalanidhI nimajjati nahi bAdhate tuhinamagnise vinam kimu visrasA zramaharaM na candanam janavRddhiheturudayo hi tAdRzAm saktimaviratamatiH kurUte hatabuddhireva na tu bodhabhAsuraH 15 / 141 15 / 143 16 / 22 16 / 23 1627 16 / 67 1717 17426 17 / 28 1729 17 / 31 17153 17169 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. mUlagranthagata viziSTa-zabda-sUcI vyaktigata-nAma eka dava akalaGka (2.104) : tattvArtha vAtika Adi granthoMke praNetA agraja (1.1) : prathama tIrthaGkara RSabhadeva ajitaMjaya (5.23): kozalA nagarIkA rAjA ajitasenA (5.36) : rA0 ajitaMjayakI patnI ajitasena (5.40): rA0 aji taMjayakA putra ananta (3.44) : isa nAmake eka cAraNamuni kaNTha (15.17): rA0padmanAbha. kA sAmanta kanakaprabha (1.39): ratnasaMcaya purakA rAjA ketu (15.73) : rA0 pRthivI pAlakA sAmanta guNaprabha (11.31): isa nAmake eka muni caNDaruci (5.53) : isa nAma kA eka asura candrakIrti (15.112) : rA0 pRthivIpAlakA sAmanta candrazekhara (15.61) : rA0 pRthivIpAlakA senApati citrAGga (15.17) : rA0 padma nAbha kA sAmanta jayavarmA (6.43) : vipulapurakA rAjA jayazrI (6.44) : rA. jayavarmA- kI patnI jitazatru (11. 67) : samrAT / ____ ajitasenakA putra tapobhUSaNa (5.72) : isa nAma ke eka muni devAGgada (3.53) : isa nAmakA eka vaNik dharaNIdhvaja (6.76) : Aditya purakA rAjA dharmapAla (15.94): rA0 pRthivIpAlakA putra dharmaruci (17.66) : isa nAma___kA eka deva dhRti (16.70) : isa nAmakI eka devI padmanAbha (1.58): rA0 kanaka prabhakA putra paraMtapa (15.17) : rA0 padma nAbhakA sAmanta purubhUti (12.67): rA0 padya nAbhakA pradhAna mantrI pRthivIpAla (12.3): rA0 padmanAbha virodhI rAjA prabhAvatI (4.15) : zrIvarmAkI patnI prabhAsa (7.65) : isa nAmakA eka deva priyadharma (6.77) : isa nAmake eka kSullaka bhIma (15.16) : rA0 padyanAbha kA sAmanta bhIma (15.67) : rA0 padyanAbha___kA senApati bhImaratha (15.18): rA0padya nAbhakA sAmanta mahAsena (15.16) : rA0 padma nAbhakA sAmanta mahAsena (16.11): bha0 candra prabhake pitA mahIratha (15.18) : rA0 padya nAbhakA sAmanta mAgadha (7.66) : isa nAmakA eka deva lakSmaNA (16.16): bha0 candra prabhakI mAtA varuNA (18.150): isa nAmakI eka AryikA virocana (15.77): rA0 pRthivopAlakA sAmanta vIra (1.4) : caubIsaveM tIrthaGkara mahAvIra zaziprabhA (6.45) : rA0 jaya varmAkI putrI zazilAJchana (1.2) : aSTama tIrthaGkara candraprabha zazizekhara (15.71): rA0 pRthivIpAlakA senApati (candrazekhara isIkA apara nAma hai) Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zazI (6.33 ). isa nAmakA eka kisAna zAnti (1.3 ) : solahaveM tIrthaGkara zAntinAtha zrI (16.70 ) : isa nAmakI eka devI zrI (3.53 ) : devAGgada vaNikkI patnI zrIkAntA (3.14 ) : rA0 zrISeNakI patnI zrIdhara (1.81 ) : isa nAmake eka muni zrIprabha ( 4. 45 ) : isa nAmake eka AcArya azva (15. 60 ) : ghor3A aSTApada (1.51 ): ATha pairoMkA hiMsaka pazu kareNu (14.59 ) : hathinI kuraGga (1.44 ) : mRga kesarin (5.32) : siMha khara ( 2.99 ) : gadahA khaGgin (6. 13) : geMDA gaja (1.25 ) : hAthI gajendra (6.12) : gajarAja go (1.47 ) : gAya tathA pRthivI go (1.65 ) : baila camara (14.20) : vizeSa prakArakA mRga anyapuSTa (3.43 ) : kokila kapota (16.51): kabUtara kukkuTa ( 2.118 ) : murgA koka (9.37 ) : cakravAka kokila (8.8) garutman (6.54 ) : garur3a ghUka (3.2) ullU mUlagranthagata viziSTa zabda-sUcI zrIvarmA (3.75) rA0 zrISeNakA putra zrISeNa (3.1 ) : zrIpurakA rAjA samantabhadra (1.6 ) : devAgama Adi granthoMke praNetA sukuNDala (15. 17) : rA0 padma nAbhakA sAmanta sudharma (6.81 ) : isa nAmake eka muni sunandA (3.53 ) : vaNikkI putrI devAGgada subhIma (15.16 ) ; rA0 padma nAbhakA sAmanta suvarNanAma (1.85 ) : rA0 kanakaprabhakA putra suvarNamAlA ( 1 . 54 ) : kanakaprabhakI patnI rA0 pazu-nAma camarI (4.62) : vizeSa prakArakI mRgI jaradgava (1.66) : bUr3hA baila jalebha (1.22) : jalagaja turaga (3.7 ) : ghor3A dikkarin (5.34 ) : diggaja nAga (3.7 ) : hAthI puNDarIka (6.8 ) : vAgha pota (1.10 ) : dasa varSakA hAthIkA baccA plavaga (6.10) : bandara mattavAraNa ( 2.132) : unmatta hAthI tathA chajjA pakSi- nAma cakora (3.64) cakravAka (4.35) tArkSya (15.74) : garur3a nIlakaNTha (14.37) : mayUra _bhAradvAja (15.28) rathAGga (10.66) : cakravAka rAjahaMsa (1.63) 551 suketu (15.75 ) : rA0 pRthivI pAlakA sAmanta sUrya (6.33 ) : isa nAmakA eka kisAna sUryaratha ( 15.90 ) : rA0 pRthivIpAlakA sAmanta sena (15.16 ) : rA0 padmanAbhakA sAmanta somaprabhA (1.85 ) : rA0 padmanAbhakI patnI sauvarNamAla (15.127 ) : suvarNa nAbhakA apara nAma hiraNya (6.35 ) : isa nAmakA eka deva hrI (16.70 ) : isa nAmakI eka devI maya (13.28) : U~Ta mArjArapota (14.32) : bilAva - kA baccA mRgendra (4.62) : siMha rAsabha ( 2.97 ) : gadahA vegasara (13.27): khaccara vRSabha (14.64) : baila vyAghrI (2.71) : vAghina zivA ( 15.27 ) : zRgAlI sapti (10.75 ) : ghor3A siMha (1.31) hariNa (16.2 ) vAyasa ( 15.28 ) : kauvA zikhaNDin (1.28 ) : mayUra zikhin ( 8.54 ) : zuka (1.13 ) : totA sArikA ( 12.99 ) : mainA haMsa (2.135) haMsI (8.57 ) 31 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam azoka (2.13): isI nAmase prakhyAta vRkSa kadamba (2.22): isI nAmase prakhyAta vRkSa kaNikAra (8.31): kacera kramuka (2.115) : supAr3IkA vRkSa kAJcanAra (8.25) : kacanAra kuTaja (2.19): kauraiyA kunda (2.18): isI nAmase prasiddha vRkSa vRkSa-nAma kurabaka (8.8) lAla kaTasaraiyA campaka (2.16) : campA cUta (2.12): AmakA vRkSa tamAla (9.2): isI nAmase vikhyAta kAle raMgakA vRkSa tilaka (2.15) : tAlamakhAnA navamallikA (2.21): vasantI nevArI vRkSa nAgazAkhin (17.82) : nAga palAza (2.17) : DhAka punnAga (2.32) : nAgakesara bakula (2.14) : maulasirI bANa (2.10): isI nAmase prasiddha vRkSa mallikA (2.137) : choTI belA saptaparNa (6.9): saptacchada sallakI (14.62) : salaI vRkSa aGgada (13.6) bAjUbanda kaTaka (17.49) : kar3e karNapUra (2.7) kuNDala (13.4) cUDAratna (15.17) : cUDAmaNi nUpura (9.3): pAyala AbhUSaNa-nAma prAlamba (15.17) : lambA hAra maNikaGkaNa (15.16) maNimAlA (10.59) maNimudrikA (17.49) mukuTa (7.93) mauktikamAlA (15.16) ratnakaNThikA (15.17) razanA (7.89): karadhanI hAra (9.7) hArayaSTi (1.6) hAralatA (13.3) hAralatikA (7.85) zastrAstra-nAma acalAstra (6.105) abdAstra (6.105) ardhacandra (15.71) asi (6.106) AgneyAstra (6.105) iSu (6.54) udyamAstra (6.105) kunta (15.108) kuliza (6.105) gadA (15.128) garuDAstra (6.105) cakra (15.127) cApa (2.5) tandrAstra (6.105) tapanAstra (6.104) tAmasAstra (6.103) daNDa (15.48) pavanAstra (6.105) prAsa (15.108) bhujagAstra (6.105) mudgara (15.127) vajramuSTi (15.129) vighnavinAyakAstra (6.105) zakti (15.128) zaMku (15.86) siddhayastra (6.105) heti (6.106) Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla granthagata viziSTa-zabda-sUcI 553 bhaugolika nAma aGga (16.25) : bhAgalapurase muMgera taka phaile hue pradeza meM 'aGga' nAmaka deza thaa| anuttara vaijayanta (15.161) : yaha vimAna pA~ca anuttara vimAnoMmeM dUsarA hai|| apara videha (2.114) puSkaradvIpavartI pUrvamandaragirikI pazcima dizAkA eka kSetra / ayodhyA (7.80) : dhAtakIkhaNDa dvIpake pUrva bharatakI eka nagarI / arijaya (6.41): kA deza / alakA (5.2) : , Adityapura (6.75) : , .. ke vijayAdha parvataka dakSiNakA eka nagara / Andhra (16.34) : samprati isakA yahI nAma hai| iSukAra giri (5.1): dhAtakIkhaNDa dvIpake dakSiNakA eka parvata, jisakA AkAra bANa sarIkhA hai| uttarApatha (16.47) : bhAratavarSakA uttarI bhAga pahale uttarApatha kahalAtA thaa| udayAdri (10.19): dhAtakIkhaNDa dvopakA eka parvata / ur3ha (16.28): yaha deza kisI samaya ur3IsAke bhUbhAgameM vidyamAna thaa| karNATa (16.35) : vartamAna karNATaka, jisameM maisara tathA kUrga Adi jile sammilita hai| kaliGga (16.26) : yaha deza kabhI ur3IsAse Andhra taka phailA huA thaa| kAzmIra (16.50) : isa samaya bhI isakA yahI nAma prasiddha hai| kIra (16.50) : paMjAbakA kIra grAma yA baijanAtha / kozalA (5.12) : dhAtakIkhaNDa dvIpake alakA nAmaka dezakI eka nagarI / khaza (16.51): isa dezakI sthiti kAzmIrake dakSiNa meM thii| candrapurI (16.6) : vArANasIke nikaTa gaMgAtaTapara sthita yaha purI abhI bhI jainoMmeM isI nAmase prasiddha hai / cedI (16.28) : madhyapradezakI caMderIke Asa-pAsakA pradeza pahale 'cedI' dezake nAmase prakhyAta rhaa| jalavAhinI (13.53) : dhAtakIkhaNDa dvIpakI eka ndii| Takka (16.49) : jhelama aura sindhu nadiyoMke bIcakA pradeza 'Takka' yA 'vAhIka' deza kahalAtA thA / dvipUraNadvIpa (1.11) : dUsarA dvIpa-dhAtakIkhaNDa / dramila (16.36) : yaha draviDa dezakA hI apara nAma hai. jo kRSNA aura polAra nadiyoM ke bIcameM thaa| paruSA (6.4) : dhAtakIkhaNDa dvIpakI eka aTavI / pAJcAla (16.27) : uttara pradezakA ruhelakhaNDa 'pAJcAla' dezake nAmase prakhyAta rahA / pArasa (16.42) : phasiyA yA phArasa 'pArasa' dezake nAmase prasiddha thaa| pUrvadeza (16.1) : vArANasIse AsAma aura varmA takakA pUrvIya bhArata 'pUrva deza' kahA jAtA thaa| pUrvamandara (1.11) : dhAtakIkhaNDa dvopake pUrvabhAgakA parvata, jo pAMca meruparvatoMmeM ginA jAtA hai / pUrva videha (1.12) : pUrva mandarake pUrva bhAgakA eka kSetra / maGgalAvatI (1.12): , ,, videha kA ,, deza / manohara (2.2) : ratnasaMcayapurakA eka udyAna / maNikUTa (14.1) : dhAtakIkhaNDa dvIpakA eka parvata / malayagiri (16.37) : dakSiNa bhAratake TrAvanakorakI parvata zreNiyA~ / ratnasaMcayapura (1.21) : dhAtakIkhaNDadvIpake maGgalAvatI dezakA eka pura / lATa (16.40) : dakSiNo gujarAta aura khAnadezakA sammilita pradeza 'lATa' kahalAtA thaa| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrapramacaritam vijayArdha (6.73) : himavAn aura dakSiNa samudrake madhya meM sthita, dhAtakokhaNDake bharatakSetrakA eka parvata / vipulapura (6.42) : dhAtakIkhaNDa dvopake bharatakSetrakA eka pura / velAdri (16.32) : vIranandoke nirdezAnusAra yaha bhAratake pUrva samudrake nikaTakA eka parvata hai| zivaMkara (11.32) : dhAtakIkhaNDa dvIpake bharatakSetrakA eka udyAna / zItodA (2.114) : puSkarArdhadvIpake apara videha kSetrakI eka nadI / zrIpura (2.125) : sugandhi dezakA eka samRddha nagara / sammedazaila (18.152) : 'zikharajI' nAmase prakhyAta punIta tIrtha parvata, jo hajArIbAga jile meM hai / sugandhi (2.114) : puSkarArdhadvIpastha pUrvamandarake apara videhakA eka deza / sindhu (16.41) : yaha deza samprati bhAratake uttarI bhAgameM 'sindha' nAmase prasiddha hai| himAcala (16.52) : yaha parvata bhAratake uttarameM hai, jo himAcala yA himAlaya nAmase prakhyAta hai| pAribhASika zabda adharma (18.67) : jIvoM aura pudgaloMke Thaharane meM sahAyaka eka acetana dravya, jo vyApaka hai / anantacatuSTaya (1.3) : ananta-anta rahita, catuSTaya-cAra jJAna, darzana, sukha aura vorya / anavasthA (2.58): vaha doSa, jisameM ananta aprAmANika kalpanAoMkA virAma na ho| arhat (1.9) : cAra ghAtiyA karmoMko naSTa karake pUrNa jJAna Adi guNoMko prApta karanevAle arihanta / avasarpiNI (18.35) : vaha kAla, jisameM bauddhika aura zArIrika Adi sabhI prakArake hrAsa hote cale jaayeN| Arta (18.115) : iSTaviyoga Adi kAraNoMse janya duni-azubha dhyAna / utsarpiNI (18.35): vaha kAla, jisameM bauddhika evaM zArIrika Adi sabhI prakArakI vRddhi hotI calI jaaye| upAdAna (2.69) vaha kAraNa, jo svayaM kAryarUpameM pariNata ho jaaye| kaSAya (11.47) : kamarajako AtmAke sAtha saMzleSa karAne meM jo goMda jaisA kArya kre| gaNadhara (18.152) : tIrthaGkaroMke ziSya, jo cAra jJAnoMse vibhUSita viziSTa muni hote haiN| gaNAdhipa (1.9): samavasaraNastha bAraha gaNoMke svAmI-pradhAna gaNadhara yA gaNadhara / ghAti (14.36) : AtmAke anujIvI jJAna Adi guNoM ke ghAtaka jJAnAvaraNa Adi cAra karma / dharma (18.67) : jIvoM aura pudgaloM meM sahAyaka acetana dravya, jo sarvatra vyApta hai / dharmya (18.115) : AjJAvicaya Adi cAra bhedoMmeM vibhakta eka zubha dhyAna / naya (3.11) : vastuke eka aMzako jAnanevAlA jJAna / nAstika (2.44) : vaha vyakti yA darzana, jo AtmA, paramAtmA, svarga, naraka aura mokSako na mAne / nidAna (3.54) : bhaviSyatkAlIna bhogoMkI lAlasA / paridevana (18.85) : aisA ronA, jise sunakara dUsaroMko bhI ronA A jAye / pudgala (18.78) : vaha acetana dravya, jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza guNa hoN| pramANa (11.37) : saccA jJAna / raudra (18.115): eka azubha dhyAna, jo hiMsAnandI Adi bhedoMse cAra prakArakA hai| zukla (18.115) : sarvotkRSTa zubha dhyAna / anya dhyAnoMkI bhAMti yaha bhI cAra prakArakA hai| samavasaraNa (17.83) : tIrthaGkaroMkI divya dezanAkI eka viziSTa sbhaa| Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlagranthagata viziSTa-zabda-sUcI 555 a yukta vividha zabda Adhi (9.13) : mAnasika vyathA kUTasthanitya (2.49) : sarvathAaGkadolalita (5.58) : goda- AyasakaJcuka (13.22) : lauha nitya - kA khilaunA kavaca kUrca (12.84) : dAr3hI-mUMcha aGgAriNI (4.64) : aGgAra- AzIviSa (15.74) : jaharIlA kRtsna (2.92) : samasta nAga akaNTaka (12.41) : kSudra zatru kSut (15.32) : choMka oMse rahita iDDurikA (13.49) : pUrI kha akRSTapacya (12.117) : binA pakavAna khapuSpa (2.42) : AkAzakA hala jote hI utpanna hone phUla-avastu vAlA anAja upapluta (2.47) : bAdhita khalvavilvavidhi (7.47): 'akaakhilAvasara (3.20) : Ama ka smAta' artha meM prayukta khalvasabhA kacchavATa (4.70) : kachabAr3A vilvanyAya agamya (4.42) : ajeya yA kaJcukin (1.48): antaHpura- khecara (6.73) : vidyAdhara abhedya kA adhikArI ga analam (5.58) : asamartha kandara (14.65) : guphA gRhamedhin (11.60) : gRhastha antarIya (7.83) : adhovastra kandu (14.49) : miThAI antyazarIrabhAk (5.86 ) : kapAlI (14.19): mahAdeva ghanavama (5.47): AkAza tadbhavamokSagAmI kamra (3.41) : manohara abhijAti (6.93) : kula kalama (13.42) : dhAna cakraratna (7.1):samrATake caudaha abhizatru (15.21) : zatruke kAkalI (14.65) : madhura dhvani ratnoMmeM pahalA abhimukha kAkatAlIya (4.26) : 'aka- cara (12.17) : guptacara arcA (17.88): jinapratimA smAt' artha meM prayukta kAka- cAraNamuni (3.44) : cAraNa avarSaNa (16.5) : vRSTi na tAlIya nyAya Rddhike dhAraka AkAzahonA--sUkhA kApila (2.82) : sAMkhya cArI muni aSTazobhA (6.56):mArjana Adi kAyin (17.26): kAryAbhiaSTApadavRtti (1.51): aSTApada lASI jaladhiyoSit (2.124) : nadI kI bhAMti svayaMko hAnikutha (13.13) : jhUla jalarAziyoSit (1.15) : nadI kara avicArita vyApAra kulaputrikA (3.33) : kulIna jAtyandha (12.13) : janmAndha strI AjikaNDu (6.24) : yuddhako kulamedinIdhara (1.19) : kulA- tanucchada (15.6) : kavaca khujalAhaTa tarasA (12.106) : zIghra 1. aSTApada ATha pairoMkA kutteke AkAra kA eka hiMsaka paza hotA hai| vaha jisa jAnavarakA zikAra karatA hai, usIke Upara baiThA rahatA hai / phalataH usameM utpanna hue kor3oMse vaha svayaM mArA jAtA hai| vizeSake lie dvisandhAnake 'na vikramaH zarabhanipAtasantibhaH....' ityAdi zloka (2.20) kI saMskRta TIkA draSTavya hai| 2. vedAntI (bra0 sU0 zAGkarabhASya pR0 20) AtmAko kUTasthanitya mAnate haiN| yadyapi sAMkhyoMkI bhI yahI mAnyatA hai, para vaha yahA~ vivakSita nahIM hai / vizeSake lie 'tattvasaMsiddhiH' (rAja vidyA-mandira, bI0 24 / 109, kazmIrIgaMja, vArANasI-1) avalokanIya hai| A Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam vivapsu (13.19): boneke dikkarI (5.34) : diggaja bandin (4.68): stutipAThaka lie icchuka dIpotsava (2.130) : dIpAvalI ballava (13.30) : ahIra visrasA (17.31) : svabhAvataH dUna (8.35) : santapta bisa (10.17) : kamaladaNDa vaivadhika (13.31): kAMvarase bubhutsA (6.13) : jijJAsA bojha DhonevAle vyapahastita (5.65) : apahRta dharaNIdhra (6.18): parvata bha za dharmI (2.46): padArtha bhIluka (11.30) : bhIrU zakti (7.69) : prabhuzakti, bhoga (7.17) : bhogya padArtha __ mantrazakti aura utsAhazakti nAtha (12,87) : bailakI nAkameM zatakratu (5.86) : indra piroyo gayI rassI maNDalin (1.47) : sAmanta zayu (6.10) : ajagara nAndIzvaraparva (3.60) : ASTA- mandurA (14.46): ghur3asAla zAkanika (17.33): duSTagraha hnika parva maya (13.28) U~Ta zAkya (16.10) : bauddha nikuramba (5.35) : samUha maheccha (6.108) : mahAzaya zikhin (12.38): agni nidhi (7.18): pANDuka Adi mImAMsApakSapAtin (2.5.0) : zizikSiSA (5.19): sIkhaneno mImAMsaka kI icchA nibandhana (1.7) : nimitta maula' (4.47) : vaMzaparamparAgata niyati (3.28): bhAgya mauli (11.2) : mukuTa SaDvarga (4.14) : kAma, krodha, nirveda (4.77): vairAgya harSa, lobha, mAna, mada nRkITa (6.21) : tuccha manuSya yativRSa (11.75) : zreSThamuni SAGgaNya (12.104): sandhi, yojana (17.83) : cAra kosa vigraha, yAna, Asana, saMzraya, paJcama kalyANa (18.154) : dvaidhIbhAva mokSa paTabAsa (14.4) : kapar3oMko rathakaDyA (13.7) : rathasamUha suvAsita karanevAlA cUrNa raMhasA (12.107) : zIghra saMghaTTa (15.35) : saMgharSa yA rallaka (13.41) : kambala payovikAra (4.52): dahI Adi Takkara sadas (5.57) : sabhA parabhAga (780) : zobhA sandaMzaka (10.32): saMsI-saMDasI paricchada (9.27) : sAmagrI lalana (12.91) : pUcha hilAnA saMbhrama (5.07) : zIghratA parAri (11.13) : parasoM lAghava (11-89) sphUrti-phurtI samutka (14.19): utkaNThita parut (11.13): kala-agalA lAGgala (13.51): hala savisara (11.2): Ama sabhA dina liGga (2.95) : hetu sAMkhyapUruSa (12.41) : akipalyayana (14.51) : ghor3eko lilaciSu (12.35) : lAMghane citkara jIna kA abhilASI siddhAlaya (3.57) : mokSa pANDukadRSat (17.19) : lohakAntamaNi (4.46): cumbaka siddhi (4.45): mukti pANDukazilA va siMhaniSkrIDita (15.150) : puTa bhedana (3.53): nagara vacohara (12.1): dUta ekavata pUtkAra (1.50) : du:khabharA vaNikpatha (7.81) : bAjAra sugata (5.29): buddha zabda-cItkAra vanecara (11.34) : mAlI suhRt (3.23) : kAraNa praNAyaka (11.50) : utkRSTa vanya (17.91) : vyantara deva sRNi (11.90) : aGkaza __ nAyaka vaMza (13.49) : vAMsurI smRtivipramoSa (7.90): smRtibhraMza pradhumitA (4.64) : malina vArika (7.37) jala bharanevAle pradhAna (2.83) : sAMkhyAbhimata kahAra haThakriyA (12.40): balAtkAra jar3atattva-prakRti viplavi (5.55) : bhramayukta hastipAla (14.62): mahAvata 1, mantri-purohita-senApati-durgAdhikAri-karmAdhikAri - koSAgArika-daivajJA iti saptavidhaM maulaM balam / -vyAkhyA 4.47, pR0 106 sa Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda adhikabandhu anantajinapa anyAya amara ahaMdIza adhyAnatA ArAdaNDa utkalikA kadalIghAta karpUrakadalI kA jyoti kunthunAtha kuraNTaka kSIravikAra a A ka pRSTha paGikta zabda juni tumbigaNDikA tRNagRha dohala 7. vyAkhyAntargata viziSTa zabda-sUcI pRSTha pati 137 13 170 8 104 1 11 16 1 7 294 18 253 16 65 21 118 17 142 16 240 19 252 8 35 12 11 300 zabda atizaktitA aparaguru AptamImAMsA 474 kaTodbheda kaDAra pRSTha pakti 469 35 464 33 dharmanAtha dhUrtapApa 470 12 466 5 nAnArtha koSa niyama pArzvanAtha pIDA puSpadanta prArthanAt ja nItivAkyAmRta nemIzvara zabda kuralaka ghRNi jinasena davaraka paraguru l ho da dha na pa 156 15 223 101 16 15 91 8 196 238 19 9 384 15 18 78 22 97 19 8 405 10 46 7 30 7 105 16 zabda bAdhanA bhaktagrAma yauvanajana rAjena 8. paJjikAntargata viziSTa zabda-sUcI pRSTha pati 474 23 464 465 38 464 35 464 32 bANija vizva zItala zIghrAt zIghreNa zrIgandha zrI vihAra sUtrakAra smarAhara zabda bhUpravRtti mahAdeva rAmacandra vidyAmala zrutamuni khasa Ivi ba bha ya ra va za sa pRSTha pati 299 11 8 315 18 141 68 20 11 11 70 38 115 84 458 8 55 1 18 14 21 Va mu 8 11 13 18 16 19 w pRSTha pati 465 14 464 24 463 18 ** 2 463 477 1 27 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w 1. atirucirA2. anuSTup3. indravajrA4. udgatA5. upajAti 9. caM0 pra0 meM prayukta chandoMkA vivaraNa chandoMke anusAra zloka saMkhyA 14.69 2.1-142, 15.1-159, 18.1-151, pra0 5 453 14.15 17.1-82 4.1-74, 5.73-75, 77-81, 83, 86-89, 14.3-5, 8-10, 12-14, 16-19, 31, 16.68, pra. 1 5.72, 76, 82, 84-85, 14.1-2, 6-7, 11 14.25,68 14.24 14.35 l 1 6. upendravajrA7. aupacchandasika8. kSamA9. jaladharamAlA10. jaloddhatagati11. drutavilamvita12. narkuTaka13. puSpitAgrA14. pRthvI15. pramitAkSarA16. praharSiNI 6 5 W 10 17. bhramaravilasita18. mandAkrAntA19. mAlinI20. rathoddhatA21. vaMzastha22. vaMzapatrapatita23. vasantatilakA 13.1-60, 14.21, 29 10.78 1.82, 4.75, 590, 7.93, 9.1-58, 12. 111, 14.22,38 1.81, 7.92, 14.20 5.1-71, 14.23, 39 1.84, 3.75, 10.62-77,11.90, 13.62, 14.26, 40, 16.1-56 14.30 7.91, 9.59, 14.67, 70, 15.162, 17.83-89 1.80, 4.76, 8.61, 11.91, 14.37, 71, 15.160, pra0 3 7.1-79, 14.36 1.1-63, 11.1-71 14.28 1.85. 2.143, 3.1-74, 4.77, 7,80-90, 8.51-60, 11. 72-89, 14.27, 34,41-66,15.161, 17.90, 18.152 6.1-110 4.78, 6.111, 8.62, 10.79, 11.92, 17.91, 18. 153-154,pra04,6 7.94, 13.61, 14.32, 16.57-66 5.91, 16.67, pra02 1.64-79, 10.1-61, 12.1-110 16.69-70 8.1-50 1.83, 3.76 147 24. vasantamAlikA25. zArdUlavikrIDita 26. zAlinI27. zikhariNI28. sundarI29. sragdharA30. svAgatA31. hariNI WG WW 0 kula 1697 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. saMketa-vivaraNa grantha-saMketa grantha-nAma grantha-prakAzana mANikacandra di0 jaina granthamAlA, bambaI caukhambA, vArANasI anagAra0 anekArthadhvani0 anekArthasaM0 abhidhA0 alaGkAraci. anagAradharmAmRtam anekArthadhvanimaJjarI anekArthasaMgrahaH abhidhAnacintAmaNiH alaGkAracintAmaNiH AtmAnuzAsanam AptamImAMsA AtmAnu AptamI0 u0 pu0 kA0 nI0 kAvyapra0 uttarapurANam kAmandakIya nItisAraH jainendra presa, kolhApura jIvarAja jaina granthamAlA, solApura jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA bhAratIya jJAnapITha, kAzI AnandAzrama, pUnA jJAnamaNDala, vArANasI caukhambA, vArANaso nirNayasAgara, bambaI kAvyAda0 kAvyAnu0 kirAta kRSNavilAsa presa, taMjaura kSatracU0 caM0 ca0 jinadattaca0 ta0 sU0 tattvArthavA0 tiloya. triSaSTismRti triSaSTizalAkApu0 dvi0saM0 kAvyaprakAzaH kAvyAdarzaH kAvyAnuzAsanam kirAtArjunIyam kSatracUDAmaNiH candraprabhacaritam jinadattacaritam tattvArthasUtram tattvArthavArtikam tiloyapaNNattI triSaSTismRtizAstram triSaSTizalAkApuruSacaritam dvisandhAnamahAkAvyam dhanaJjayanAmamAlA dharmazarmAbhyudayam notivAkyAmRtam naiSadhIyacaritam prastuta grantha mANikacandra digambara jaina granthamAlA, bambaI digambara jaina pustakAlaya, sUrata bhAratIya jJAnapITha, kAzI jIvarAja jaina granthamAlA, solApura mANikacandradigambara jaina granthamAlA, bambaI zrI jaina AtmAnandasabhA, bhAvanagara nirNayasAgara, bambaI bhAratIya jJAnapITha, kAzI nirNayasAgara, bambaI mANikacandra di0 jaina granthamAlA, bambaI nirNayasAgara, bambaI dha0 nAma. dharmaza0 nItivA0 naiSadha0 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 candrapramacaritam nyAyasaM0 nyAyasaMgrahaH paJcasaM0 padmanandi0 nijadharmAbhyudaya yantrAlaya, vArANasI (prakAzana varSa vIrani0 saM 2437 ) bhAratIya jJAnapITha, kAzI jIvarAja jaina granthamAlA, solApura mANikacandra di. jaina granthamAlA, bambaI bhAratIya jJAnapITha, kAzI caukhambA, vArANasI pArzvanAthaca. purANasA0 prameyaratnamA0 bu0 ca. mAgha0 mAdhavani0 munisuvratakA0 paJcasaMgrahaH padmanandipaJcaviMzatikA pArzvanAthacaritam purANasArasaMgrahaH prameyaratnamAlA buddhacaritam mAtra-zizupAlavadhamahAkAvyam mAdhavanidAnam munisuvratakAvyam raghuvaMzamahAkAvyam vAgbhaTAlaGkAraH vizvaprakAzaH raghu0 vAgbhaTA0 vizva0 vizvalo. vaijayantI0 vaizeSikasU0 paMjAba saMskRta pustakAlaya, lAhaura jainasiddhAntabhavana, ArA caukhambA, vArANasI nirNayasAgara, bambaI caukhambA, vArANasI ( prakAzana varSa san 1904) nirNayasAgara, bambaI madrAsa (prakAzana varSa I0 1893 ) oriyanTala iMsTITyUTa, bar3odA jainendramudraNAlaya, kolhApura jainasAhityoddhAraka phaNDa, amarAvatI mANikacandradi0 jaina granthamAlA, bambaI nirNayasAgara, bambaI vizvalocanam vaijayantIkoSaH vaizeSikasUtram zAkaTAyanavyAkaraNam satprarUpaNA (SaTkhaNDAgamaH) sAgAradharmAmRtam sAhityadarpaNaH zAkaTA0 satprarU0 sAgAra0 sA0 da. vyAptaH sarvatra bhUmau zazagharaghavala: zambhuhAsApahAsI kotistomo yadIyo janayati nitarAM kSIrapAthodhizaGkAm / yasmin sammagnakAyA amarapatigajo diggajAzcandratArAjAtAH sarvAGgazubhrAH sa jayati satataM boranandI kavIndraH // Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti saMrakSaka saMgha jIvarAja jaina granthamAlA phalaTaNa gallI, zolApura -2. mahattvapUrNa dhArmika grantha 1 tiloyapaNNatti bhAga 1 : kAryAlayaH - santoSabhuvana, phalaTaNa gallI, zolApura - 2. AcArya yativRSabhakRta, jaina bhUgola Adi viSayaka prAcIna prAkRta grantha; saM0 upAdhye tathA DaoN0 hIrAlAla jaina; pRSTha 532, saMskaraNa 1943, dvitIya saMskaraNa 1 tiloyapaNNatti bhAga 2 : mUlya ru.16-00 uparyukta granthakA uttarArdha vistRta a~garejI aura hindI prastAvanA; pRSTha 529 se 1032 prathama saMskaraNa 1951 / 1 a0 tiloyapaNNattIkA gaNita le0 prA0 lakSmIcandra jaina; yaha svatantra pustikA milatI hai / mUlya ru03 / 2 yazastilaka a~Da iNDiyana kalcara : le0 pro0 kRSNakAnta handikI; gohATI vizvavidyAlayake upakulapati isa a~grejI somadeva ke mahAn grantha yazastilakakA (dasavIM sadI) kA bhAratIya saMskRti kI dRSTise prastuta kiyA gayA hai / pRSTha 540; prathama saMskaraNa 1949 / mUlya ru.16-00 DaoN0 A0 ne0 1956 / 3 pANDavapurANa : mUlya ru.12-00 bhaTTAraka zubhacandra viracita saMskRta kathAgrantha; prastAvanA tathA hindI anuvAda sahita; saM0 paM0 jinadAsa zAstrI phaDakule; pRSTha 520; prathama saMskaraNa 1958 / mUlya ru.16-00 granthameM AcArya gahana adhyayana 4 prAkRtazabdAnuzAsana : mUlya ru.10-00 trivikramaviracita prAkRta vyAkaraNa, saM0 DaoN0 parazurAma lakSmaNa vaidya; pRSTha 478; prathama saMskaraNa 1957 / 5 siddhAntasAra saMgraha : mUlya ru.10-00 narendrasenAcAryakRta prAcIna saMskRta grantha, pAThAntara aura hindI anuvAda sahita; le0 saM0 paM0 jinadAsazAstrI phaDakule; pRSTha 300, prathama saMskaraNa 1957 / 6 jainijhama in sAutha iNDiyA a~Da sama jaina epigrAphs : mUlya ru.16-00 le0 DaoN0 pI0 bI0 desAI; isa a~garejo grantha meM Andhra, karnATaka aura tamilanADa meM jainadharma ke kAryakA vizada aura prAmANika varNana prastuta kiyA gayA hai / pRSTha 446, prathama saMskaraNa 7 jambUdIvapatti saMgaha : 1957 / mUlya ru.16-00 AcArya padmanandIkRta jaina bhUgola viSayaka prAcIna prAkRta grantha, ( dasavIM zatAbdI ) saM0 DaoN0 A0 ne0 upAdhye va DaoN0 hIrAlAla jaina, hindI anuvAdaka paM0 bAlacandra zAstrI; tiloyapaNNattIkA gaNita zIrSaka vistRta hindI nibandha (le0 pro0 lakSmIcandra jaina ) bhI isameM haiM / pRSTha 500, prathama saMskaraNa 1958 / 8 kundakundaprAbhRtasaMgraha : mUlya ru.6-00 saM0 paM0 kailAzacandra zAstrI; AcArya kundakundake samagra granthoMkA viSayAnusArI vargIkaraNa, adhyayana samayasArake sampUrNa anuvAdake sAtha, vistRta prastAvanA sahita; pRSTha 8, prathama saMskaraNa 1960 // 9 bhaTTAraka saMpradAya : mUlya ru.8-00 saM0 pro0 vidyAdhara joharApUrakara; balAtkAragaNa tathA kASThasaMgha ke bhaTTArakoMkA itihAsa tathA usake sAhityika - zilAlekhIya aura paramparAgata sAdhanoMke vistRta uddharaNa, pRSTha 326, prathama saMskaraNa 1958 / Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 paMcavizati : mUlya ru. 10-00 padmanando AcAryakRta saMskRtake 24 aura prAkRtake do prakaraNoMkA saMgraha (12 vIM sadI) saM0 DaoN0 A0 ne0 upAdhye va DaoN0 hIrAlAla jaina, hindI anuvAdaka paM0 bAlacandra zAstrI, vistRta prastAvanA ( aMgarejI aura hindI ) pRSTha 284, prathama saMskaraNa 1962 / 11 AtmAnuzAsana : mUlya ru. 5-00 AcArya guNabhadrakRta prAcIna saMskRta grantha (nauvIM sadI); isameM vividha dhArmika upadezapara subhASita haiN| saM0 DaoN0 A0 ne0 upAdhye, DaoN0 hIrAlAla jaina va paM0 bAlacandra zAstrI; hindI anuvAda pRSTha 260, prathama saMskaraNa 1961 / 12 gaNitasArasaMgraha : mUlya ru. 12-00 mahAvIrAcAryakRta prAcIna saMskRta grantha (nauvIM zatAbdo); saM0 pro0 lakSmIcandra jaina, ema0 es-sI; pRSTha 86, prathama saMskaraNa 1962 / 13 lokavibhAga : mUlya ru. 10-00 sarvanandI AcAryakRta jaina bhUgola viSayaka prAcIna prAkRta grantha, hindI anuvAda, saM0 50 bAlacandra zAstrI; pRSTha 256, prathama saMskaraNa 1962 / 14 puNyAsravakathAkoSa: / mUlya ru.10-00 rAmacandrakRta saMskRta grantha / isameM sarala dhArmika kathAoM kA saMgraha hai| saM0 DaoN0 A0 ne0 upAdhye va DaoN0 hIrAlAla jaina, hindI anuvAdaka paM. bAlacandra zAstrI, pRSTha 368, prathama saMskaraNa 1964 / 15 jainijhama in rAjasthAna : mUlya ru.11-00 le0 pro0 kailAzacandra jaina, ajamera; isa aMgarejI granthameM rAjasthAnameM prAcIna samayase abataka jaina samAjake itihAsa kA varNana aura vivecana kiyA gayA / pRSTha 284, prathama saMskaraNa 1963 / 16 vizvatattvaprakAza mUlya ru. 12-00 AcArya bhAvasenakRta purAtana saMskRta grantha / (terahavIM zatAbdI), isameM vibhinna darzanoM ke vicAroMkA jaina dArzanika dRSTise parIkSaNa kiyA gayA hai| saM0 DaoN0 vidyAdhara joharApUrakara, pRSTha 392, prathama saMskaraNa 1964 / 17 tIrthavandanasaMgraha : mUlya ru. 5-00 jaina tIrthakSetroMke viSayameM 40 digambara jaina lekhakoMkI kRtiyoMkA saMkalana aura adhyayana, saM0 DaoN0 vidyAdhara joharApUrakara, pRSTha 200, prathama saMskaraNa 1965 / 18 pramA-prameya : mUlya ru. 5-00 bhAvasena vidya likhita pramANagrantha le0 DaoN0 bI0 pI0 joharApUrakara dvArA hindI meM anuvAdita pRSTha 158, prathama saMskaraNa 1966 / 19 ethikala DraoNkTrinsa in jainijhama : mUlya ru. 12-00 jaina AcArakA vizada rUpase pratipAdana karanevAlA mahattvapUrNa aMgarejI grantha; le0 DaoN0 ke0 sI0 sogAnI pRSTha 302, pra0 saM0 1967 / 20 jaina vhayU oNpha lAipha : mUlya ru. 6-00 jaina AcAroMkA tulanAtmaka abhyAsa pAzrvAbhyudaya mUlya ru. 20-00 agale prakAzana subhASitasaMdoha, dharmaparIkSA, jJAnArNava, dharmaratnAkara Adi / Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ducation International