Page Text
________________
चन्द्रप्रभचरितम्
I
पठितव्यमिहान्यथा स्थितं करणीयप्रतिपत्तिरन्यथा । fe पृष्ठभरे नियुज्यते' हलसंभावितयोग्यतः पशुः ॥ ८३ ॥ अनिरूपितकृत्ययानया हियते कः खलु कूर्चशोभया ननु बीजपदे व्यवस्थितं फलमन्यः पदवाक्यडम्बरः ||८४|| परवृद्धिनिबद्धमत्सरे विफलद्वेषिणि साम कीदृशम् । सुतरां स भवेत्खरः प्रियैरविभाव्य प्रकृतिर्हि दुर्जनः ॥ ८५ ॥
३००
हृञ् हरणे लङ् ।।८२ ।। पठितव्यमिति । इह कार्ये । पठितव्यं वक्तव्यम् । अन्यथा अन्येन प्रकारेण स्थितम् । करणीयप्रतिपत्तिः करणीयस्य कार्यस्य प्रतिपत्तिः परिज्ञानम् । अन्यथा अन्यप्रकारेण । हलसंभावितयोग्यतः हले लाङ्गले संभाविता संस्कृता योग्यता यस्य सः । पशुः अनड्वान् । पृष्ठभरे पृष्ठभारे । न नियुज्यते हि न संबध्यते हि । युज़ योगे कर्मणि लट् । अर्थान्तरन्यासः ||२३|| अनिरूपितेति । अनिरूपितकृत्यया अनिरूपितमभाषितं कृत्यं कार्यं यया तया । कूर्चशोभया कूर्च इव क्षीरविकार इव ( ? ) शोभया मनोहरत्वयुक्तया मृदुना च इत्यर्थः । अनया एतया, वाचा । कः को वा । खलु स्फुटम् । आह्रियते उदाह्रियते । हृञ् हरणे कर्मणि लट् । फलं निष्पत्तिः । बीजपदे बीजस्य कारणस्य पदे शब्दे । व्यवस्थितम् आसितम् । अन्य : फलाभाव: पदवाक्यडम्बरः पदानां तिङन्तसुबन्तरूपाणां वाक्यानां पदसमुदायानामाडम्बरः संभ्रमः । ननु निश्चयम् । अर्थान्तरन्यासः ॥ ८४ ॥ परवृद्धीति । परवृद्धि निबद्धमत्सरे परेषामन्येषां वृद्धी संपत्ती निबद्ध: कृतो मत्सर ईर्ष्या येन तस्मिन् । विफलद्वेषिणि विफलं वृथा द्वेषिणि द्वेषयुक्ते । साम सामोपायः । कीदृशं किमिव दृश्यत इति तथोक्तम् । स पृथिवीपालः । प्रियैः " इष्टवचनैः । सुतरां भृशम् । खरः क्रूरः । भवेत् स्यात् । लिङ्' । दुर्जनः दुष्टजनः । [ अविभाव्यप्रकृतिः ] अविभाव्या विभावितुमयोग्या प्रकृति र्यस्य सः । तथा हि (?) विपरीतस्वरूपयुक्त :- इत्यर्थः । ' सतां हि प्रहृता शान्त्यै खलानां दर्पकारणम् ।' इति यावत् ।
[ १२,८३
॥ ८२ ॥ प्रस्तुत विषय में पढ़ लेना और बात है, तथा कर्तव्यका निश्चय करना कुछ और । राजनैतिक पोथा पढ़ लेने या पढ़कर सुना देने से कर्त्तव्य का निश्चय नहीं होता । इसके लिए अनुभव चाहिए । हल खींचने की योग्यता रखनेवाला बैल लादने या सवारीके काम में नहीं लगाया जा सकता ||८३ ॥ कर्त्तव्यका निश्चय न करनेवाली कोरी दाढ़ी और मूछकी शोभासे कौन आकृष्ट हो सकता है ? कोई भी वक्ता - जिसकी दाढ़ी खूब लम्बी हैं, व्यक्तित्व प्रभावक है और जो खूब डींग मारता है— प्रस्तुत विषयपर प्रकाश डाले बिना श्रोताओं पर प्रभाव नहीं डाल सकता । फल निश्चय ही अपने बीजसे ही उत्पन्न होता है, फिर भी यदि बीजके बिना भी फल उत्पन्न होनेको बात कही जाये तो वह कोरा वागाडम्बर है— बकवास है । कार्य अपने कारणसे उत्पन्न होता है, बिना कारणके भी कार्यकी उत्पत्तिका वर्णन करना, बकवास नहीं तो और क्या है ? ॥८४॥ दूसरोंकी वृद्धि देखकर डाह करनेवाले और व्यर्थं ही द्वेष करनेवालेके साथ साम कैसा ? प्रिय वचन कहनेसे - सामका प्रयोग करनेसे वह पृथिवीपाल और भी भड़क उठेगा । दुर्जन की प्रकृति अपरिवर्तनीय होती है, वह नम्र व्यवहारसे शान्त नहीं किया जा सकता
१. भरेण युज्यते । २ आ परिज्ञा । ३ श 'पृष्ठभारे' इति नास्ति, आ पृष्ठभारे पृष्टभरें । ४. = आकृष्यते । ५. = स्थाने । ६. श 'वृथा' इति नास्ति । ७. आ वृद्धिपाल, श पृथ्वीपालः । ८. = मिष्टवचनैः । ९. श लेट् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001837 |
| Book Title | Chandraprabhacharitam |
| Original Sutra Author | Virnandi |
| Author | Amrutlal Shastri |
| Publisher | Lalchand Hirachand Doshi Solapur |
| Publication Year | 1971 |
| Total Pages | 616 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Story |
| File Size | 14 MB |