Page Text
________________
५२
चन्द्रप्रभचरितम्
स्यादभिन्नस्ततो जीवः सुखदुःखादिपर्ययैः । तथा चे परिणामित्वात्कथं कूटस्थनित्यता ॥ ७२ ॥ एतेन जडतां तस्य ब्रुवाणा विनिवारिताः । चिद्रूपसुखदुःखादिपर्यायैरैक्यसंभवात् ॥ ८० ॥ न चाप्यकर्तृता तस्य बन्धाभावादिदोषतः । कथं कुर्वन्बध्येत कुशलाकुशलक्रियाः ॥ ८१ ॥
अनवस्थितिं मूलक्षयकरीम् । विदध्यात् कुर्यात् । डुधान् धारणे च कर्तरि लिङ् ॥ ७८ ॥ स्यादित्यादि । ततः अनवस्थादोषात् । जीवः चैतन्यपदार्थः । सुखदुःखादिपर्ययैः सुखदुःखादिपरिणामरूपैः | अभिन्नः अभेदरूपः । स्यात् यदि भवेत् । अस भुवि लिङ् । तथा च परिणामित्वात् पूर्वाकारं त्यजत्युत्तराकारमवाप्नोति 'केचित्प्रकारेण तिष्ठतीति परिणामी तस्मात् परिणामरूपपर्यायादभिन्नत्वात् नित्यस्य कूटस्थनित्यता त्रिकालव्याप्तिरूपनित्यत्वम् । कथं केन [ प्रकारेण ] स्यात् ? || ७९ ॥ एतेनेति । एतेन अनेन नित्यत्वाभावेन । तस्य जीवस्त्र | जडताम् अज्ञत्वम् । ब्रुवाणाः भाषमाणाः । विनिवारिताः निराकृताः । कस्मादिति चेत् — चिद्रूपसुखदुःखादिपर्यायैः वितश्चेतनाया रूपैः सुखदुःखादिभिः सुखदुःखप्रमुखैः पर्यायैः परिणामैः । ऐक्य संभवात् ऐक्यस्य एकत्वस्य संभवात् सद्भावात् चेतनास्वरूपसुखदुःखादिपरिणामैरभिन्नत्वादित्यर्थः ॥ ८०॥ न चेति । तस्य पदार्थ । पुण्यपापाद्यकर्तृत्वम् । न च न च भवति । बन्धाभावादिदोषतः बन्धस्य पुण्यपापादिबन्धस्याभावः तथोक्तः स एवादिर्यस्य, बन्धाभावादिश्चासौ दोषश्च तस्मात् ततः । कुशलाकुशल क्रियाः पुण्यपापकर्माणि । अकुर्वन् न करोतीत्यकुर्वन् । शतृ प्रत्ययः । कथं हि येन हि ( केन प्रकारेण हि ) । बध्ये ध जायगी ॥ ७८ ॥ इसलिए यह सिद्ध है कि सुख-दुःख आदि पर्यायोंके साथ जीवका कथञ्चित् अभेद है । और इसीलिए यह निश्चित है कि वह परिणमनशील है । ऐसी स्थिति में जीव कूटस्थ नित्य कैसे हो सकता है ? ॥७६॥ ' सुख-दुःख आदि पर्यायें आत्मासे भिन्न हैं' इस सिद्धान्त के खण्डनसे आत्माको जड़ माननेवालों का भी खण्डन हो जाता है। क्योंकि चेतन स्वरूप सुख-दुःख परिणामोंके साथ उसका अभेद सम्भव है ( भेद नहीं ) ||८० ॥ सांख्योंका जीवको अकर्त्ता मानना भी ठोक नहीं; क्योंकि अकर्त्ता माननेसे कर्मबन्धका अभाव हो जायगा । ध्यान देनेकी बात है, यदि जीव अच्छे-बुरे काम नहीं करेगा तो उसे पुण्य-पापका बन्ध कैसे होगा ? अच्छे काम करनेसे पुण्य बन्ध होता है और बुरे काम करनेसे पापबन्ध । जीवको अकर्त्ता माननेसे ये बन्ध नहीं होगा और बन्धके न होनेपर मोक्ष कैसे होगा ? ॥८१॥
[ २, ७९ -
५.
१. अ आ इ क ख ग घ म तथापि । २ = अस्ति नित्यस्योपकारित्वमिति चेत्, तस्मादुपकारोऽभिन्नो भिन्नोवा ? अभिन्नश्चेत् तत्समः भिन्नश्चेत् संबन्धासिद्धिः । उपकारान्तरमपेक्ष्य संबन्ध करणेऽनवस्थिति: स्यात् । ३. = 'मूलक्षयकरीमाहुरनवस्थां च दूषणम् ।' ४ == 'परिणामप्रक्लृप्तश्च नित्यत्वैकान्तबाधिनी ।' एतेन कूटस्थतानिराकरणेन तस्यात्मनो जडतामज्ञत्वं ब्रुवाणा नैयायिकविशेषा विनिवारिता:- प्रक्षिप्ताः; चिद्रूपसुखदुःखादिपर्यायविवरैक्यसंभवात् परिणामित्वेनैक्यघटनात् । ६. श स चेतश्चें । ७. = तह आत्माऽकर्त्ता-इति चेत्, तस्यात्मनोऽकर्तृतापि न च बन्याभावादिदोषत् । हि यस्मात् । कुशलाकुशलक्रिया:-- मनोज्ञ (मनोज्ञ कार्याणि अकुर्वन्नात्मा कथं बध्येत ? न कथमपि । ८. श स कर्मणो । ९. = बद्धो भवेत् । १०. वैशेषिक लोग यह मानते हैं कि सुख-दुःख आदि आत्मासे भिन्न हैं और वे यह भी मानते हैं कि ज्ञान आत्मासे भिन्न है । इनकी यह भी मान्यता है कि आत्मा स्वयं न आत्मा है और न अनात्मा, किन्तु आत्मत्व के समवायसे आत्मा है ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001837 |
| Book Title | Chandraprabhacharitam |
| Original Sutra Author | Virnandi |
| Author | Amrutlal Shastri |
| Publisher | Lalchand Hirachand Doshi Solapur |
| Publication Year | 1971 |
| Total Pages | 616 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Story |
| File Size | 14 MB |