Page Text
________________
चन्द्रप्रभचरितम्
[२, ९३ -
सर्वज्ञत्वं न चासिद्धं कस्यचिद्बाधकात्ययात् । सर्वत्र बाधकामावादेव वस्तुव्यवस्थितिः ।। ६३ ॥ न तस्य बाधकं तावत्प्रत्यक्षमुपपद्यते । तस्याक्ष जत्वादत्य न विधिर्न निषेधनम् ।। ६४ ।। न चानुमानं तद्वाधां विधातुं भवति क्षमम् । तल्लिङ्गं पुरुषत्वादि व्यभिचारि यतोऽखिलम् ॥ ९५ ।। यथाहि पुरुषत्वेऽपि वेदार्थज्ञानगोचरः।
कस्याप्यतिशयस्तद्वत्सर्वार्थज्ञानगोचरः ॥ ६६ ॥ त्वस्य । अन्यथानुपपत्तितः अन्यया सकलावरणक्ष याभावे' अनुपपत्तित: असंभवात् ।।९२॥ सर्वज्ञत्वमिति । कस्यचित् पुरुषस्य । सर्वज्ञत्वं सकलज्ञत्वम् । असिद्धम् अनिश्चितम् । न च नच भवति । बाधकात्ययात् बाधकाभावात् । सर्वत्र सर्वस्मिन् सर्वत्र, सर्वस्मिन् अनुमानादी । वस्तुव्यवस्थितिः वस्तुनः पदार्थस्य व्यवास्थातः संसिद्धिः । बाधकाभावादेव बाधकस्यासंभवादेव ।।९३।। नेति । तस्य सर्वज्ञत्वस्य । तावत् प्रथमम् । प्रत्यक्षं प्रत्यक्ष प्रमाणम् । बाधकं बाधाकारकम् । न उपपद्यते नोपयाति भवितुं । तस्य प्रत्यक्ष प्रमाणस्य । अक्षजत्वात् इन्द्रियोत्पन्नत्वात् । अप्रत्यक्षे अतीन्द्रियविषयपदार्थे । विधिन विधिन भवति । निषेधनं च निषेधनमपि न भवति ॥९४॥ न चेति-'अनुमानं च अनुमानप्रमाणमपि । तद्वाधां तस्य सर्वज्ञत्वस्य बाधाम् । विधातुं कर्त्तम् । क्षमं समर्थम । न भवति न वर्तते ।' यतः यस्मात् । अखिलं समस्तम् । पुरुषत्वादि-कश्चित् सर्वज्ञो न भवति पुरुषत्वात् शिरःपाण्यादिमत्वात् रथ्यापुरुषवदिति । तल्लिङ्गं तस्य सर्वज्ञाभावस्य साधकं लिङ्गम् । व्यभिचारि अनैकान्तिकं भवति । अनुमानम् (?)। अथवा अर्हन् सर्वज्ञो न भवति वक्तृत्वात् पुरुषत्वात् ब्रह्मादिवदित्यनुमानम् । तद्वाधां तस्य सद्भावबाधाम् । विधातुं विधानाय विधातुं कर्तुम् । क्ष मं समर्थम् । न च भवति । भू सत्तायां लट् ॥९५॥ यथेति । यया हि पुरुषत्वेऽपि पुरुषत्वसद्भावेऽपि । कस्यापि पुरुषस्य । वेदार्थज्ञानगोचरः वेदानाम् अर्थो वेदार्थः तस्य ज्ञानं गोचरो विषयः [ यस्य सः ] अतिशयो युक्ति सिद्ध होनेसे कर्मोंके क्षयका अनुमान होता है। सर्वज्ञता कर्मक्षयको छोड़कर और किसी तरह नहीं हो सकती ।।६२॥ और सर्वज्ञता असिद्ध नहीं है; क्योंकि पुरुषको सर्वज्ञ मानने में कोई बाधा नहीं है। बाधा न होनेसे हो सब जगह वस्तुको व्यवस्था होतो है ।।६३|| आप हमें यह समझाइए कि अमक प्रमाण सर्वज्ञताका बाधक है। यदि आप प्रत्यक्षको सर्वज्ञताका बाधक समझते हैं, तो ठीक नहीं; क्योंकि प्रत्यक्ष उसका बाधक सिद्ध नहीं हो सकता। चूंकि प्रत्यक्ष इन्द्रियजन्य है, इसलिए वह अतीन्द्रिय पदार्थोंका न साधक है और न बाधक । सर्वज्ञता अतीन्द्रिय है, अतः इन्द्रियोंसे उत्पन्न हुआ प्रत्यक्ष उसका सद्भाव या असद्भाव सिद्ध नहीं कर सकता ॥९४।। और इसी प्रकार अनुमान भो सर्वज्ञतामें बाधा डालनेमें समर्थ नहीं है; क्योंकि ऐसा कोई हेतु ही नहीं है, जो सर्वज्ञताका अभाव सिद्ध कर सके । यदि यह कहा जाय कि पुरुषत्व आदि हेत उसके बाधक हैं-'कश्चित्सर्वज्ञो न भवति पुरुषत्वात शिरः पाण्यादिमत्वाद् रथ्यापुरुषवत्'-अर्थात् 'कोई सर्वज्ञ नहीं हो सकता; क्योंकि वह पुरुष है
और उसके शिर तथा हाथ आदि हैं। जैसे गली में फिरनेवाला आदमी' । तो यह भी ठीक नहीं; क्योंकि उक्त हेतु दूषित हैं ॥९५॥ जिस प्रकार पुरुषत्वके रहते हुए भी किसी व्यक्तिमें
१. आ प्रतो केवलं 'सकलावरणक्षयाभावे' इति समुपलभ्यते । २. = अनुपपन्नम् । ३. = व्यवस्था । ४. श स प्रत्यक्षं । ५. = भवितुं नार्हति । ६. = यथा हि पुरुषत्वेऽपि कस्यापि वेदार्थज्ञानगोचरोऽतिशयस्तद्वत् कस्यापि सर्वार्थज्ञानगोचरोऽपि ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001837 |
| Book Title | Chandraprabhacharitam |
| Original Sutra Author | Virnandi |
| Author | Amrutlal Shastri |
| Publisher | Lalchand Hirachand Doshi Solapur |
| Publication Year | 1971 |
| Total Pages | 616 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Story |
| File Size | 14 MB |