Page Text
________________
- १२, ४९ ]
द्वादशः सर्गः
प्रविचिन्त्यमुदेतुमिच्छता प्रथमं स्वस्य परस्य चान्तरम् । 'अविमृश्य कृतो हि विक्रमः शरभस्येव विपाकदारुणः ||४६ || अधमेन समेन वाधिका मधिगच्छन्निजभाग्यसंपदम् । मतिमान्विदधातु विग्रहं बलवद्भिः सह कोऽस्य विग्रहः ॥४७॥ बहुभिः परिवारितोऽखिलं हतबुद्धिर्जितमेव पश्यति । अवगच्छति नेदमुद्गते गुरुकार्ये मम नात्र कश्चन ॥ ४८ ॥ स्वयमैक्षि यतो नदारयात्पतनं स्तब्धवतस्तटीतरोः । अभवत्खलु तेन संमतः प्रणिपातो विदुषां बलाधिके ||४९||
विलोकिताः । आक्षेपः ॥ ४५ ॥ प्रविचिन्त्येति । उदेतुम् अभ्युदयं प्राप्तुम् । इच्छता वाञ्छता पुरुषेण । प्रथमं पूर्वम् । स्वस्य आत्मनः । परस्य अन्यस्य च । अन्तरं तारतम्यम् । प्रविचिन्त्यम् आलोच्यम् । अविमृश्य अविचार्य । कृतः विहितः । विक्रमः पराक्रमः शरभस्येव सिंहादेरिव ( सिहारेरिव ४ ) । विपाकदारुणः विपावसाने दारुणो भयंकरो हि । उपमा ४६ ॥ अधमेनेति । अधिकां प्रचुराम् । निजभाग्यसंपदं निजस्य स्वस्य भाग्यस्य संपदं संपत्तिम् । अधिगच्छन् जानन् । मतिमान् बुद्धिमान् । अधमेन होनेन । समेन समानेन वा पुरुषेण । विग्रहं कलहम्, संग्रामम् । विदधातु करोतु । बलवद्भिः सामथ्ययुक्तः पुरुषः । सह साकम् । अस्य पुरुषस्य । विग्रहः संग्रामः । कः को वा न कोऽपि - इत्यर्थः ॥४७॥ बहुभिरिति । बहुभिः अनेकैः । परिवारितः वेष्टितः । हतबुद्धिः हता दुष्टा बुद्धिर्यस्य सः । अखिलं सकलम् । जितमेव विजितमेव । इति पश्यति वीक्षते । दृशू प्रेक्षणे लट् । गुरुकार्ये महति कार्ये । उद्गते सति । मम मे । मत्र बहुषु भृत्यादिषु । कश्चन एकोऽपि वा । इदं 'कार्यम्' इति नावगच्छति न जानाति । गम्लृ गतौ लट् । आक्षेपः ॥४८॥ स्वयमिति । यतः यस्मात् । नदारयात् नद्याः प्रवाहात् स्तब्धवतः गर्वयुक्तस्य । तटीतरोः तटयां तीरे विद्यमानस्य तरोर्वृक्षस्य । पतनं भञ्जनम् । इव ( ? ) [ स्वयम् ] । ऐक्षि' ऐक्षत । ईक्षि" दर्शने लुङ् । तेन कारणेन । बलाधिके सामर्थ्याधिके प्रणिपात: नमस्कारः । विदुषां विद्वज्जनैः । 'वा नाकस्य' इत्यादिना बारे में जैसा कहता है वैसा ही निर्वाह करके दिखा भी देता है । अपने पराक्रम की डींग मारनेवाले बहुतसे पुरुषोंको मैंने संग्राम में परिहास योग्य होते देखा है ||४५ || अभ्युदय पाने की इच्छा रखनेवालेको आक्रमण करनेसे पहले अपना और अपने शत्रुका -- जिसपर आक्रमण करना है— अन्तर सोच लेना चाहिए; क्योंकि बिना विचार किया गया पराक्रम अष्टापदके पराक्रमकी भाँति अन्तमें भयानक होता है, यहाँ तक कि प्राणोंसे भी हाथ
१५
१२
पड़ता है । ( इसका स्पष्टोकरण प्रथम सर्गके ५१ वें श्लोककी हिन्दी टीकामें देखिये । ) ॥ ४६ ॥ अपने भाग्यकी सम्पत्तिको औरोंसे कहीं अधिक जानकर बुद्धिमान् पुरुष अपने से होन या बराबरीवाले के साथ युद्ध करे । बलवान् के साथ निर्बलका युद्ध कैसा ? - 'मूलस्य नाशो बलवद्विरोधः ॥४७॥ बुद्धिहीन राजा बहुतसे ऐरों-गैरों नत्थू खैरोंसे चारों ओरसे
घिरा रहकर सारे विश्वको अपनेसे जीता हुआ समझता है, किन्तु वह किसी बड़े काम आ पड़नेपर इनमें से कोई एक भी पास नहीं फटकेगा ||४८ || स्वयं, तटपर अकड़कर खड़े पेड़को नदीके वेगसे गिरते देखा है, इसलिए उन
Jain Education International
०
For Private & Personal Use Only
२९१
यह नहीं समझता कि
१. अ प्रविमृश्य म परिमृश्य । २ म न हि क्रमः । ३. अ 'संपदाम् । ४. 'शरभः कुञ्जरारातिरुत्पादकोऽष्टपादपि । इति हैमः । ५. श 'मतिमान्' इति नास्ति । ६. आ दृशिर । ७. श ' न जानाति' इति नोपलभ्यते । ८. श 'स्वयमिति' इति नास्ति । ९ = नदीवेगात् । १०. = दृष्टः ।
११. आ ईक्ष, श इक्ष । १२. = नमनम् ।
चूँकि विद्वानोंने
( विद्वानों ) का
=
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001837 |
| Book Title | Chandraprabhacharitam |
| Original Sutra Author | Virnandi |
| Author | Amrutlal Shastri |
| Publisher | Lalchand Hirachand Doshi Solapur |
| Publication Year | 1971 |
| Total Pages | 616 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Story |
| File Size | 14 MB |