________________
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરનુવાદ ૧૪. પ્રસન્નચન્દ્ર રાજર્ષિ-કથા
મનોહર પોતનપુરનગરમાં માંગનારા લોકોને ઈચ્છા મુજબ દાન આપી કૃતાર્થ કરનાર, ધર્મ ધારણ કરનાર સોમરાજ નામના રાજા હતા. ગવાક્ષમાં બેઠેલા હતા, ત્યારે એક વખત ધારણી રાણીએ રાજાના મસ્તકે કેશ ઓળતાં એક સફેદ વાળ દેખ્યો. વૃદ્ધત્વ વેલડીને તંતુસ્વરૂપ, વૈરાગ્યબીજનો અંકુર વિશેષ ધર્મબુદધિરૂ૫ વડલાવૃક્ષનું પ્રથમ મૂળ હોય, તો આ સફેદ કેશ છે. પાકી વય થવાના યોગે ચિતામાં ચડવાની ઈચ્છાવાળી અગ્નિના ધૂમાડાની પાતળી લેખા ઉછળતી હોય તેમ આ ઉજ્વલ કેશ દેખીને પતિને કહે છે કે, “હે દેવ ! દ્વારદેશમાં દૂત આવ્યો છે. પતિ જ્યારે દ્વારમાં દેખે છે એટલે રાણીએ કહ્યું કે “હે પ્રિય ! ધર્મનો દૂત આવ્યો છે, પરંતુ બીજા કોઇ રાજાનો દૂત નથી આપ્યો. સુવર્ણના થાલમાં તે પાલિત રાજાને દેખાડ્યો. એટલે અધૃતિ પામેલા રાજાને કહ્યું કે - “હે સ્વામી ! વૃદ્ધાવસ્થાથી શું લજ્જા આવે છે ? રાજાએ કહ્યું કે, “મેં મારા કુલક્રમાગત ધર્મ ઓળંગ્યો, તેની લજ્જા આવે છે. આપણા કુળમાં આ પલિત આવ્યા પહેલાં જ દરેક દેશ, ગામ, કુલ છોડી પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરતા હતા; હવે મારે આ વિષયોથી સર્યું. “આ વિષયો પ્રાપ્ત થયા ન હોય, તો સંકલ્પો તેને ઉતાવળ કરાવે છે, કદાચ મળી ગયા તો અભિમાન રૂપ જ્વરથી હેરાન થાય છે, નાશ પામે તો તેને અંગે ચિંતાઓ ચાલ્યા કરે છે. આ પ્રકારે વિષયો જીવને પરેશાન કરે છે." પ્રસન્નચંદ્ર યુવરાજ પુત્રનો રાજ્યાભિષેક કરીને તરત ધારિણી રાણી સાથે વનવાસી તાપસ થયો. દેવીને અજાણપણામાં ગર્ભ રહ્યો. યોગ્ય સમયે પુત્ર જન્મ્યો, ઝાડની છાલનાં વસ્ત્ર પહેરાવવાના યોગે “વલ્કલચીરી” એવું તે પુત્રનું નામ પાડ્યું. પ્રસવની પીડાથી મૃત્યુ પામી ધારણી તાપસી ચંદ્રવિમાનમાં દેવી થઇ. પુત્ર સ્નેહ રોકવો મુશ્કેલ હોવાથી તે દેવી પુત્ર પાસે આવે છે. દેવી વનની ભેંશનું રૂપ કરીને શ્રેષ્ઠ સ્તનપાનમાં અમૃત પીવડાવે છે, પિતાજીથી પાલન કરાતો કોઇક સુકૃતથી તે મોટો થાય છે. એક બાજુ માતારહિત એવા બાળકને ઋષિ એવા પિતાને પાલન કરવામાં જે લગાતાર દુઃખ જે ભોગવવું પડે છે “હું પહેલાં, હું પહેલાં એવી સ્પર્ધામાં કોને વધારે દુઃખ છે તે જાણી શકાતું નથી.
"રાજાને દુર્જનનો સંગ, કુળવાન સ્ત્રીને ખરાબ શીલવાલાનો સંસર્ગ, ઋષિમુનિઓને બાળકનું પાલન કરવું, તે લઘુતા લાવનાર છે." મોટાભાઈ પ્રસન્નચંદ્રને ખબર પડી કે, મારો નાનો ભાઇ વનમાં વલ્કલચીરી મનોહર યૌવનાવસ્થા પામ્યો છે – એમ સાંભળીને તાપસન વેષવાળી વેશ્યાઓને મોકલી. કહ્યું કે, “ખાવાના પદાર્થોથી લોભાવીને મારા ભાવિને વનમાંથી અહિં લાવો.” એટેલ વેશ્યાઓ નવહાવભાવ, શૃંગારચેષ્ટાથી આકર્ષિત થાય તેમ કરીને તથા ચિત્તને આનંદ ઉત્પન્ન થાય તેવા લાડુ સહિત તેઓ વનમાં પહોંચી સોમઋષિના શ્રાપથી ભય પામેલી વેશ્યાઓ તેને દર્શન આપતી નથી. '
