________________
૫૩૮
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરાનુવાદ
कोहो कलहो खारो, अवरुप्पर-मच्छरो अणुसओ अ । પંડત્તળમળુવસમો, તામસમાવો એ સંતાવો !!રૂ૦૨ || निच्छोडण निब्भंछण निराणुवत्तित्तणं असंवासो । યનાસો અ અસમાં, વંધર્ ધળવિવİ માં ||રૂ॰રૂ|| યુમ્નમ્ ||
૧૫૦. ડપાયોનું સ્વરૂપ અને ત્યાગ
ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ આ ચાર કાર્યો પ્રસિદ્ધ છે. કષાયોની સાથે રહેનારા હોવાથી હાસ્ય, રતિ, અતિ, શોક, ભય, જુગુપ્સા, છ નોકષાય છે. આ સર્વે કજિયાના કારણભૂત અને ઉપલક્ષણથી સમગ્ર અનર્થનાં હેતુઓ છે. હવે તત્ત્વ-સ્વરૂપ પર્યાય-એકાર્થિક નામો તેનાથી વ્યાખ્યા કરાય છે. તે ન્યાયથી ક્રોધના એકાર્થિક નામો કહે છે. ક્રોધ-અપ્રીતિ, કલહ-સામ સામા વચનો સંભળાવવા, ખાર-બીજા પર દુષ્ટ આશય રાખવો, પરસ્પર મત્સર-એક બીજાએ ઇર્ષ્યા રાખવી, અનુશય પશ્ચાત્તાપ, અર્થાત્ ક્રોધ કર્યા પછી પશ્ચાત્તાપ થાય છે, માટે તે ક્રોધનું નામ છે. ચંડત્વ-ભૃકુટી ચડાવવી, અનુપશમ-સમતા ન રાખવી, તામસભાવ-તમોગુણ રાખવાં, અને સંતાપ, ક્રોધથી આત્માનું મલિન થવું. બીજાનો તિરસ્કાર કરવાં, ક્રોધથી બીજાની મરજી પ્રમાણે ન વર્તવું, પરિવાર સાથે ક્રોધથી વાસ ન કરવો, કરેલા ઉપકારનો નાશ કરવો, સમતાનો અભાવ, આ સર્વે ક્રોધના કાર્યો હોવાથી ફલમાં હેતુો ઉપચાર કર્યો. આ સર્વે ક્રાંધનાં કાર્યો આચરનાર જીવ સજ્જડ પાપકર્મ ઉપાર્જન કરે છે. (૩૦૧ થી ૩૦૩) આ કલિકાળમાં સમગ્ર કલ્યાણ શ્રેણીરૂપ પુષ્પોની પરંપરાયુક્ત તપ અને ચારિત્રરૂપ વૃક્ષ જો પ્રશમરસના જળથી સિંચન કરાય તો મુક્તિરૂપી ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે અને જો તેના બદલે કોપાગ્નિનું સેવન કરે, તો તે જ તપ-ચરણ વૃક્ષને તરત જ ભસ્મીભૂત કરે છે અને તેનું પરિણામ વિપરીત આવે છે.
ક્રોધ પોતાને પરિતાપ કરનાર અને બીજા સર્વને ઉદ્વેગ કરાવનાર થાય છે. વૈરની પરંપરા ઉત્પન્ન કરનાર અને સદ્ગતિનો નાશ કરનાર હોય તો ક્રોધ છે. આઠ વર્ષ ન્યૂન એવા પૂર્વ કોટી વર્ષ સુધી તપ અને ચારિત્રથી જે શુભકર્મ ઉપાર્જન કરેલું હોય, તેને ક્રોધરૂપી અગ્નિ અલ્પકાળમાં બાળીને ભસ્મીભૂત કરી નાખે છે. વૈરાગ્યરૂપી શમીવૃક્ષના નાના નાના પાંદડાંના પુો ભરી ભરીને શમરસ ઉપાર્જન કર્યો, તેવા કિંમતી અમૂલ્ય રસને ક્રોધ રૂપ ખાખરાના મોટા પત્રના પડિયામાં ભરીને કેમ ફેંકી દે છે ? જીવો શ૨ી૨માં ક્રોધ ધારણ કરે છે, તેને ધિક્કાર થાઓ, કારણ કે, આ લોક અને પરલોકનું સુખ છેદે નાખે છે, તેમ જ પોતાનો અને બીજાનો અનર્થ કરે છે. દેખો તો ખરા કે, ક્રોધમાં અંધ બનેલા નિર્દય
