________________
૫૪૨
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરાનુવાદ ખરાબ પદાર્થોને વાપરે, કોઇ વસ્તુ વાપરી કે ભોગવી ન શકાય અને નાશ પામી તો મૂર્ચ્છની અધિકતાથી રોગ લાગુ પડી જાય. ધન કે કોઈ પદાર્થ ૫૨ તીવ્રરાગ થવો, તે મૂર્છા, હંમેશાં તે પદાર્થના રાગવાળું ચિત્ત રહે, આ સર્વે લોભનાં કાર્યો હોવાથી આગળ માફક કારણનાં કાર્યો જણાવ્યાં. આ સર્વે વૃદ્ધાવસ્થા, મરણ, જન્મનાં દુઃખના મહાસમુદ્રમાં જીવને ડૂબાડે છે. (૩૦૮-૩૦૯) તે માટે કહેલું છે કે - ‘આવા લોભ ખાતર કેટલાક લોભી પુરુષો દુ:ખે કરીને ગમન કરી શકાય તેવી હિંસક પ્રાણીઓથી ભરેલી અટવીમાં પ્રવેશ કરીને સુવર્ણસિદ્ધિ રસ મેળવે છે, કેટલાક મુશ્કેલીવાળા બીજા દેશોમાં ભ્રમણ કરે છે, મહાગહન સમુદ્રમાં મુસારી કરે છે, ટાઢ, તડકો, વરસાદનો ક્લેશ સહન કરી ખેતીકર્મ કરે છે, ધન મેળવવા કૃપણ સ્વામીની પણ સેવા કરે છે, હાથીની સેનાના સંઘટ્ટથી દુ:ખે કરીને ચાલી શકાય, તેવા ગહન સ્થાનમાં યુદ્ધમાં પણ ધનના લોભથી જાય છે, ધનમાં અંધ થએલ બુદ્ધિવાળો આવાં સર્વ દુષ્કર કાર્યો કરે છે, તે લોભનો જ પ્રભાવ છે. સર્વવિનાશના આશ્રયભૂત, સર્વ સંકટનો એક રાજમાર્ગ એવા લોભને સ્વાધીન થએલ ક્ષણવારમાં બીજાં દુઃખોને પ્રાપ્ત કરનાર થાય છે.
લોભના ખાડાને જેમ જેમ પૂર્ણ ક૨વા પ્રયત્ન કરે છે, તેમ તેમ આશ્ચર્યની વાત છે કે, એ ખાડો વારંવાર વધતો જ જાય છે અને કદાપિ પૂરાતો નથી. જેણે લોભનો ત્યાગ કર્યો હોય, તો ફલ વગરના તપથી સર્યું, જો લાંભનો ત્યાગ થાય, તો પછી નિષ્ફલ તપની કશી જરૂ૨ નથી. સર્વશાસ્ત્રોનું મંથન કરીને મેં એવો નિર્ધાર કર્યો છે કે, ‘લોભનો નાશ કરવા માટે મહાબુદ્ધિથી પ્રયત્ન કરવો જોઇએ. અતિઆકરો તેનો લોભજ્વર નિશ્ર્ચય નાશ પામે છે કે, જેઓ સંતોષરૂપ અમૃતથી પૂર્ણ છે, તેમ જ જેનું મન વ્રતમાં લીન છે. જેમ મનુષ્યોમાં ચક્રવર્તી, દેવોમાં ઇન્દ્ર શ્રેષ્ઠ છે, તેમ સર્વે ગુણોમાં સંતોષ શ્રેષ્ઠ ગુણ છે. જગતમાં સર્વથી ચડીયાતું સુખ ભોગવતા હોય, તો સંતોષવાળા સાધુ અને ચડિયાતું દુ:ખ હોય, તો અસંતોષી ચક્રવર્તીને. ત્રાજવાથી તેનું માપ કાઢવામાં આવે તો સુખ-દુઃખનો આ પ્રકર્ષ છે. ઘાસના સંથારામાં સૂનાર સંતોષી આત્માને જે સુખ છે, તે સંતોષ-રહિત રૂની મોટી તળાઈમાં સુઇ રહેનાર ક્યાંથી અનુભવી શકે ? અસંતોષી ધનિકો સ્વામી પાસે તૃણ સરખા ગણાય છે. જ્યારે તે સ્વામીઓ પણ સંતોષી પુરુષ આગળ રહેલા હોય, તો તે પણ તૃણ સરખા ગણાય છે. તીવ્ર તપકર્મ કર્મનિર્મૂલન ક૨વા સમર્થ કહેલું નથી, પરંતુ સંતોષ-રહિત સત્ય તેને પણ નિષ્ફલ કહેલું છે. સમગ્ર લોભના સ્વરૂપને તેમજ ઉત્તમસુખ સ્વરૂપ એવા મેં કહેલ સંતોષને જાણીને લોભાગ્નિથી પ્રસરતા પરિતાપને શાન્ત કરવા માટે સંતોષામૃત રસમય એવા આ સંતોષ-ગૃહમાં આનંદ કરો. (૪૮) જે મહાત્મા ક્ષમા-માર્દવ-આર્જવસંતોષ ગુણોથી ક્રોધ-માન-માયા-લોભ દોષોને જેઓ નિગ્રહ-કબજે કરે, તેના આ લોક
