________________
૫૭૨
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરાનુવાદ
પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ, બેઇન્દ્રિય ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય, જીવોના રક્ષણ-વિષયક બાકી રહેલા મૃષાવાદ વગેરે પાંચમાં ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય એમ ત્રણ પ્રકારો અથવા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ એવા ચાર પ્રકારો થાય છે. ઉત્તરગુણના અતિચારો અનેક પ્રકારના થાય છે. પિંડ વિશુદ્ધિ આદિ વિષયક તેઓ અનેક હોવાથી, દર્શન, જ્ઞાન વિષયક આઠ આઠ અતિચારો હોય છે, તેમાં દર્શનમાં નિઃશક્તિપણું વગેરે, જ્ઞાનમાં કાલ, વિનયાદિક આઠ આચારો છે. આ દરેક આચારમાં વિપરીત પ્રવૃત્તિ સંભવતી હોવાથી સમ્યક્ પ્રવૃત્તિ કરવી. સમ્યક્ પ્રવૃત્તિની ઈચ્છાવાળાએ જ્ઞાનમાં પ્રયત્ન ક૨વો જોઇએ કારણ કે, જ્ઞાન વગરની પ્રવૃત્તિ મહાઅનર્થકારી થાય છે. આગળ ભિક્ષુક અગીતાર્થ કહી ગયા, તેમાં અગીતાર્થ એટલે આગમ-રહસ્યના અજાણ હોય, તે સર્વ પ્રકારે અનધિકારી છે. તે દર્શાવતા કહે છે કે-અગીતાર્થ સાધુ જે પોતે તપ-ચારિત્રાનુષ્ઠાન કરે છે, અથવા `ગીતાર્થની નિશ્રા વગર પોતે ગુરુપણે વર્તે અગર બીજાને કે ગચ્છને વર્તાવવાનો પ્રયત્ન કરે અગીતાર્થ હોય અને ગચ્છનું પાલન કરે, ચ શબ્દથી ગ્રંથોનો અજાણ હોવા છતાં અભિમાનથી ગ્રન્થોની વ્યાખ્યા સમજાવે, તે પોતે તપ-ચારિત્રમાં પ્રયત્ન કરે, ગચ્છને વર્તાવે, અને ગ્રન્થની વ્યાખ્યા કરે, તેથી અનંત સંસાર ઉપાર્જન કરે-એમ ભગવંતોએ કહેલું છે. ગીતાર્થ કે ગીતાર્થની નિશ્રામાં રહીને કરેલું અનુષ્ઠાન મોક્ષફલ આપનાર થાય છે. અહિં શિષ્ય શંકા કરે છે કે - હે ભગવંત ! સંયમયુક્ત સાધુ તપ-સંયમને વિષે યત્ન કરનાર તેમજ ગચ્છને પ્રવર્તાવનાર તેમજ ગ્રંથોને સમજાવનાર હોવા છતાં તેને અનંત સંસારી કેમ કહ્યો ? (૩૯૬ થી ૩૯૯) હવે તેનો ઉત્તર કહે છે. -
૧૬૮. અગીતાર્થ અનંત સંસારી કેમ ?
दव्वं खित्तं कालं, भावं पुरिस पडिसेवणाओ य । નવિ નાળફ અળીઓ, ૩૧-વવાડ્યું ચેવ ||૪૦૦|| जहठिय-दव्वं न याणइ, सच्चित्ताचित्त-मीसियं चेव कप्पाकप्पं च तहा, जुग्गं वा जस्स जं होई ।।४०१।। जहठिय- खित्त न जाणइ, अद्धाणे जणवए अ जं भणियं । कालं पि अ नवि जाणइ, सुभिक्ख-दुभिक्ख जं कप्पं । । ४०२ ।।
भावे हट्ठ-गिलाणं, नवि याणइ गाढऽगाढकप्पं च । साहुअसहु-पुरिसरूं, वत्थुमवत्युं च नवि जाणे ||४०३ ।।
