________________
૯૧૮
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરનુવાદ જાતિ, (જન્મ), જરા, મરણાદિક દુઃખોથી સર્વથા મુક્ત થએલા એવા જિનવરોએ લોકમાં ઉત્તમ સાધુમાર્ગ અને ઉત્તમશ્રાવકનો માર્ગ-એમ મોક્ષના બે માર્ગો કહેલા છે. અપિ શબ્દથી ત્રીજો સંવિગ્નપાક્ષિક માર્ગ પણ છે, જે તે બેની અંદર રહેલો સમજી લેવો સાચામાર્ગને પુષ્ટ કરનાર હોવાથી તે બેની મધ્યમાં નાખવામાં વાંધો નથી. આ બંનેને ભાવાર્ચન અને દ્રવ્યાચન શબ્દથી સંબોધાય છે, તે કહે છે- ભાવાર્ચન એટલે ઉગ્રવિહાર, અપ્રમત્ત ચારિત્રની આરાધના અને દ્રવ્યાર્ચન એટલે જિનપૂજારૂપ દ્રવ્યસ્તવની આરાધના કરવી. આ બેમાં ભાવરૂવરૂપ સુંદર ચારિત્રની ઉત્તમતા કહેલી છે, તે ન કરી શકે, તો શ્રાવકપણાની દ્રવ્યપૂજા કરવી, તે પણ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બંધાવનાર અને પારંપર્યથી ભાવાર્ચનનું કારણ છે. ભગવાનની આજ્ઞારૂપ છએ કાયના સમગ્ર જીવોને ત્રિવિધ ત્રિવિધ અભયદાન આપવા રૂપ સર્વવિરતિ ચારિત્ર, તે ભાવાર્ચન કહેલું છે. દ્રવ્યાર્ચન તે ભાવાર્ચનની અપેક્ષાએ અપ્રધાન પૂજન કરેલું છે. આ વર્ણવી ગયા, તે દ્રવ્ય પૂજા અને ભાવપૂજા બંને માર્ગો સર્વજ્ઞને માન્ય છે, પરંતુ જે ચારિત્રમાં પ્રમાદ કરનારા અને પ્રબલ મોહનિદ્રામાં સ્તબ્ધ બનેલા બંને લિંગથી રહિત છે. નથી દ્રવ્યપૂજામાં કે નથી ભાવપૂજામાં માટે પુનઃ શબ્દ જણાવીને તે બેથી ભિન્ન એવા દ્રવ્ય-ભાવપૂજા રહિત, ચરણ-કરણરૂપ ચારિત્ર અને સમ્યક્તની કરણીરૂપ શ્રાવકયોગ્ય જિનપૂજા-રહિત હોય માત્ર શરીરના સુખકાર્યમાં લંપટ બનેલો, ગૌરવવાળો હોય, તેને ભવાંતરમાં બોધિલાભ-જિનધર્મ-પ્રાપ્તિ કે સદ્ગતિ-પ્રાપ્તિ થતી નથી. ૧૮. સુવર્ણ જિનમંદિર કરતાં તપ સંયમ અધિક છે
શંકા કરી કે, દ્રવ્યપૂજા અને ભાવપૂજામાં ચડિયાતી અને વધારે લાભ આપનાર પૂજા કઇ ? ત્યારે કહે છે કે – સુવર્ણ અને ચંદ્રકાન્ત વગેરે ઉત્તમ રત્નજડિત પગથિયાવાળું, હજાર સ્તંભયુક્ત અને અતિઉચુ, સોનાના તલયુક્ત અથવા સમગ્ર મંદિર સુવર્ણનું બનાવરાવે, તેમાં રત્નમય-બિંબો પધરાવે, તેવાં જિનભવનો કરાવે, તેના કરતાં પણ તપ-સંયમ અનેકગુણા અધિકલાભ આપનાર થાય છે. કારણ કે, તપ અને સંયમથી જ મોક્ષ-પ્રાપ્તિ થવાની છે. જે કારણથી આમ છે. તો સામર્થ્ય હોય તો સર્વવિરતિરૂપ ભાવપૂજામાં પ્રયત્ન કરવો, અંગીકાર કર્યા પછી તેમાં પ્રમાદ ન કરવો. નહિંતર મહાનુકશાન થાય. તે લૌકિકદૃષ્ટાન્તથી કહે છે – એક દેશમાં દુષ્કાળ સમયમાં ધાન્ય વાવવા માટે બીજ પણ રહેલ નથી. ત્યારે રાજાએ બીજા દ્વીપમાંથી બીજ મંગાવીને ખેડૂત લોકોને વાવવા આપ્યું કે, જેથી ઘણું ધાન્ય પાકે. તેમાંથી કેટલાક ખેડૂતોએ સર્વ બીજ ભક્ષણ કર્યું. કેટલાકે છૂટું છૂટું અર્ધ વાવ્યું અને અર્ધ ખાઈ ગયા. કેટલાકે સર્વ બીજ વાવ્યું, તેમાંથી કેટલાકે પુરુ પાક્યા પહેલાં અને
