________________
૫૪૪
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરાનુવાદ મૃત્યુ પામે છે. માયાને વિષવેલડીની ઉપમા આપી કે તેની માફક આ માયા તરત મરણને શરણ કરાવે છે. ૩૧૩) અનેક ભયંકર મત્સ્યો, મગરો, જળચર જંતુઓ જેમાં ઘણાં છે એવા રૌદ્ર માટે જ ભયંકર સમુદ્રમાં જે પ્રવેશ કરે છે, તે ભયંકર લોભ મહાસાગરમાં પ્રવેશ કરવા સરકો જાણવો. તે લોભ-સમુદ્ર પણ અનંત દુઃખરૂપ જળચરોથી ભરેલો છે. (૩૧૪)
આ પ્રમાણે ક્રોધ, માન, માયા, લોભ દુઃખનાં કારણ હોવાથી જીવોને ભવસંસારદુર્ગતિના માર્ગને બતાવનારા ખેંચી જનારા છે. આ પ્રમાણે ક્રોધાદિકનું સ્વરૂપ નક્કી વિચારીને પણ તે પ્રાણીઓ તેનાથી પાછા હઠતા નથી. કારણ કે, કર્મથી પરતંત્ર છે તે કહે છે, - મોક્ષના હેતુભૂત જ્ઞાનાદિક આત્મગુણો અને સંસારના કારણભૂત ક્રોધાદિક દોષો વચ્ચે ઘણું અંતર છે-એમ સર્વજ્ઞ-કથિત સિદ્ધાંતોમાં અનેક વખત પદે પદે કહેલું છે. તે સર્વ જાણીને મનુષ્ય દોષથી વિરક્ત થતો નથી, તે કર્મનો જ પ્રતાપ સમજવો. અર્થાત્ કષાયાધીન આત્મા જાણવા છતાં દોષોને તજી શકતો નથી. (૩૧૫) જેમ કે-આ સમગ્ર જગતું ક્ષણભંગુર છે, તે હું જાણું છું, આ પૌદ્ગલિક સુખ અસાર અલ્પકાળ ટકનારું પરિણામે દુઃખ આપનારું છે, તે પણ હું જાણું છું, આ ઇન્દ્રિયોના વર્ગને પણ જાણું છું કે, હંમેશાં તે એકાંત પોતાના સ્વાર્થમાં જ એકનિષ્ઠ છે. સંપત્તિઓ વિજળીના ચમકારા માફક ચપળ છે, તે પણ જાણું છું; તો પણ આ મારા મોહનું કારણ કોણ છે, તે હું જાણતો નથી. માત્ર દોષ દેખવાથી કે કર્મની પરાધીનતાથી તે વૈરાગ્ય પામતો નથી કે કષાયોથી વિરમતો નથી કે જ્યાં સુધી તેમાં જ અનુરાગ કરે છે. પાણીના મોજાં સરખું આયુષ ક્ષણભંગુર ક્ષણમાં નાશ પામનારું છે, લક્ષ્મી સ્વપ્ન-સરખી વિનાશ પામનારી છે, નિરંતર ભોગોમાં રતિ કરનારો છે, આકાશમાં રહેલા વાદળા સરખું યૌવન અસ્થિર છે, સ્નેહથી જે સ્ત્રીઓ સાથે આલિંગન કર્યું હતું, તે તો અહિં છૂટી જાય છે, છતાં લોકો સંસારની રસિકતાથી તેઓથી જ બંધન પામે છે. ગુણ-દોષને વિશેષ સમજાવનાર આગમનું આ પદ . જીવને જ્ઞાન એ સમગ્ર પદાર્થોનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજાવનાર છે, તપ એ મલિન આત્માની શુદ્ધિ કરનાર છે, અને સંયમ નવાં આવતાં કર્મને રોકનાર છે, આ ત્રણેનો એક સાથે યોગ થાય, તો જિનશાસનમાં મોક્ષ કહેલો છે, અર્થાત્ આ ત્રણમાંથી એકની પણ ન્યૂનતા હોય, તો મોક્ષ મળી શકતો નથી. ક્રોધ પ્રીતિનો નાશ કરે છે, માન વિનયનો નાશ કરનાર છે, માયા મિત્રનો નાશ કરે છે અને લોભ સર્વનો નાશ કરનાર છે. (૫૪) કષાયદ્વારમાં ક્રોધાદિક ચારને કહીને હાસ્યાદિક છ નોકષાયો છ ગાથાથી કહે છે. -
अट्टहास-केलीकिलत्तणं, हास-खिड्ड-जमगरुई । कंदप्पं उवहसणं, परस्स न करंति अणगारा ||३१६ ।।
