________________
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરાનુવાદ
૫૧૭ ૧39. શોક કરવા લાયક મનુષ્યોની ગતિ
જ્યાં સુધી હજુ કંઇક જીવતર બાકી રહેલું છે, થોડો પણ ચિત્તોત્સાહ વર્તે છે, ત્યાં સુધીમાં આત્મહિત લાયક અનુષ્ઠાન કરી લે, નહિંતર પાછળથી શશીરાજા માફક પશ્ચાત્તાપ કરવાનો અવસર આવશે (૨૫૮) તથા ધર્મ ન કરનાર માત્ર શોક કરતો નથી, પરંતુ સંયમનો સ્વીકાર કર્યા પછી સંયમયોગોમાં પ્રમાદ કરનાર થાય, તે આ લોકમાં નિંદાપાત્ર થાય છે અને જ્યારે કિલ્બિષિકાદિ-દેવ થાય છે, ત્યારે ત્યાં શોક-પશ્ચાત્તાપ કરે છે કે, નિર્ભાગી એવા મેં આવું શિથિલસંયમ પાળ્યું, જેના યોગે હલકી દેવગતિ મેળવી. (૨૫૯) આ જીવલોકમાં તે મનુષ્યો શોક કરવા લાયક ગણાય છે કે, જેઓ જિનવચનને જાણતા જ નથી, કારણ કે તેઓ વિવેક વગરના છે. પરંતુ તે કરતાં જેઓ ભગવંતનાં વચન જાણવા છતાં પણ આચરણ કરતા નથી, તેઓ વધારે શોક કરવા લાયક છે. (૨૦) તેઓ દયાપાત્ર સાથી છે, તે કહે છે. - રત્નાદિપૂર્ણ ધનભંડાર બતાવીને તે બિચારાનાં નેત્રો ઉખેડી નાખ્યાં. જિનવચન જાણીને આ લોકમાં તેનું આચરણ કરતા નથી. સદ્ગતિનું કારણ હોય તો ધર્મ, તેથી તેનું ધર્મધન નિષ્ફલ થાય છે. (૨૬૧) તે તેઓનો દોષ નથી, પરંતુ કર્મનો દોષ છે તે આ પ્રમાણે -
ઉચ્ચ, ઉચ્ચતર, મધ્ય, હીન, હીનતર દેવગતિ, મોક્ષગતિ, મનુષ્યગતિ, તિર્યંચગતિ અને નરકગતિ એમ ક્રમપૂર્વક ઉંચી નીચી ગતિ જણાવી. જે જીવને જે દેશમાં કે કાળમાં જે સ્થાનમાં જવાનું હોય, તેને તેની અનુસરતી ચેષ્ટા હોય છે. (૨૬૨) દુર્ગતિના કારણભૂત તેની ચેષ્ટા કહે છે. જે જડબુદ્ધિ ધર્માચાર્ય-ગુરુનો પરાભવ-અપમાન કરે, જે સાધુઓનો અનાદર કરે, અલ્પ પણ ક્ષમા રાખી શકતો નથી, શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મની અભિલાષા થતી નથી, તેને દુર્ગતિની જ ચેષ્ટા થતી હોવાથી તે દુર્ગતિ જ ઇચ્છે છે: (૨૬૩) ઉલટાવીને કહે છે. -
શારીરિક અને માનસિક હજારો દુઃખોથી-વિવિધ પ્રકારની પીડાઓથી ભય પામેલા મુનિઓ જ્ઞાન-અંકુશથી ઉશ્રુંખલ રાગ-ગજેન્દ્રને દબાવીને વશ કરે છે. રાગ ભવનું કારણ છે અને પરિણામે દુઃખદાયક છે, માટે તેનાથી ભય પામી તેના કારણ ને જ બંધ કરે છે, એમ સમજવું. (૨૬૪) રાગાદિકનો નિગ્રહ સમ્યજ્ઞાનથી થાય છે, માટે તેને આપનારની પૂજ્યતા જણાવે છે. -
મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશિત કરે એવું જ્ઞાન આપનારને આપણું જીવિત આપીએ, તો પણ ઓછું છે, અર્થાત્ તેઓ મહાઉપકારી છે. જેમ ભિલ્લે શિવને પોતાની આંખ કાઢી આપી. (૨૬૫) તેની કથા આ પ્રમાણે –
