________________
૪૧૮
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરાનુવાદ અપમાનિત કરી વિદાય કર્યો. “હજુ દેશાંતરમાં જવા માટે પ્રથમ પગલું માંડુ છું, ત્યાં આમ થયું. તે સમયે નિર્ભય થઈ નિઃશંકપણે ઘણા લોકો સમક્ષ એમ બોલવા લાગ્યો કે-"કોશ અને સેવકોથી જેનું મૂલ મજબૂત છે, પુત્રો અને પત્નીઓથી જેની શાખા વૃદ્ધિ પામેલી છે, એવા નંદરાજાને, જેમ ઉગ્રવાયરો મોટા વૃક્ષને ઉખેડી નાખે, તેમ હું તેનાં રાજ્યનું પરિવર્તન કરીશ."
ત્યારપછી તે નગરમાંથી નીકળી રાજાના બીજભૂત એવા કોઈ મનુષ્યની શોધ કરવા લાગ્યો. કારણ કે, પોતે સાંભળેલું હતું કે પોતે રાજા નહિ, પરંતુ રાજાસમાન અધિકારવાળો થવાનો છું. પૃથ્વીમંડલમાં પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં ચાણક્ય મોરપોષક નામના ગામે પહોંચ્યો, તો પરિવ્રાજક-વેષને ધારણ કરનાર તેને દેખી નંદરાજાના પુત્રના વંશમાં થએલ, તે ગામના અધિપતિની પુત્રીને ચંદ્રપાન કરવાનો દોહલો થએલો છે, જેને કોઇ પૂર્ણ કરી શકતા ન હતા. દોહલો કોઇ પ્રકારે પૂરી શકાતો ન હોવાથી તેના મુખ-કમલની કાંતિ ઝાંખી પડી ગઇ. અત્યંત પ્લાન શરીરવાળી માત્ર હવે જીવ જવાનો બાકી હતો-એવી વિષમસ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી હતી. ભિક્ષા ખોળતો હતો, તે સમયે ગામના અધિપતિએ સર્વ હકીકત પૂર્વક પૂછ્યું એને જણાવ્યું કે, જો આ પ્રથમ બાલક મને આપો, તો તેની માતાને ચંદ્રનું પાન કરાવું.” તેઓએ આ વાતનો સ્વીકાર કર્યો. બરાબર પૂર્ણિમાનો દિવસ આવ્યો, એટલે મોટો પટમંડપ કરાવ્યો. તેના મધ્યભાગમાં છિદ્ર કરાવ્યું. જે જે રસવાળાં દ્રવ્યો છે, તે સર્વ એકઠાં કરી તેને દૂધ સાથે ક્ષીર બનાવી થાળમાં પીરસી.
ચંદ્રનો પ્રકાશ મંડપનાં છિદ્રમાંથી બરાબર થાળમાં પડતો હતો, જાણે સાક્ષાત્ ચંદ્ર જ ન હોય, તેમ દૂધ ભરેલો થાળ ગોઠવ્યો હતો. પેલી સ્ત્રીને બોલાવીને કહ્યું કે, “હે પુત્રી ! આ ચંદ્રને જો અને તેનું પાન કર, જેમ જેમ તે પાન કરવા લાગી અને દૂધ ઓછું થવા લાગ્યું, તેમ તેમ મંડપ ઉપર બેઠેલો ગુપ્તપુરુષ તે છિદ્રને ઢાંકતો હતો. જ્યારે સમગ્ર દૂધ-પાન કર્યું, એટલે સમગ્ર છિદ્ર ઢાંકી દીધું. પેલી દોહલાવાળી સ્ત્રીને ચંદ્રપાન કર્યાનો પૂર્ણ સંતોષ થયો અને ખાત્રી થઈ કે, “મે ચંદ્રબિંબનું પાન કર્યું. દોહલો પૂર્ણ થવાથી તેને પુત્ર જન્મ્યો. ચંદ્રનું પાન કરાવવાના કારણે તેનું નામ “ચંદ્રગુપ્ત' પાડ્યું. રાજપદને અનુરૂપ વર્તનવાળો તે દરરોજ એ પ્રમાણે વૃદ્ધિ પામતો હતો. ધનનો અર્થી ચાણક્ય સમગ્ર પૃથ્વીમંડલમાં ભ્રમણ કરતો હતો. વળી તેવા પ્રકારના પર્વત, ખાણ વગેરે સ્થાનોમાં ચતુર બુદ્ધિથી રૂપું, સોનું, રત્નાદિક કિંમતી વસ્તુઓ અને ઔષધિની શોધ કરતો હતો. વળી સતત આ પ્રમાણે વિચારતો હતો કે "આળસ કરવી, સ્ત્રીની સેવા, રોગવાળું શરીર, જન્મભૂમિનું વાત્સલ્ય, સંતોષ, ડરપોક આ છે મહત્ત્વપણાના વિપ્નો છે."
