________________
પ્રા. ઉપદેશમાલાનો ગૂર્જરાનુવાદ
કરેલી બહેનો આવી હતી,
૪૧૭
પરંતુ તેઓ સારા ધનવાન કુળોમાં પરણેલી હોવાથી પ્રૌઢ-ઉત્તમ સારા અલંકારો પહેરીને આવેલી હતી. ‘શત્રુ-પર્ષદામાં પ્રસંગ પાડવો સુંદર છે, શૂન્ય અરણ્યમાં નિવાસ કો સારો છે, પરંતુ નિર્ધન મનુષ્યોની સાથે મૈત્રી કરવી કદાપિ સારી નથી.' ખરેખર વૈભવરહિત પતિને પોતાની પત્ની પણ ત્યાગ કરે છે. સર્વાંગે અપૂર્ણ એવી અમાવાસ્યાની રાત્રિ ચંદ્ર સાથે સંબંધ કરે ખરી ? એ કહેવતને અનુસરીને તેના સર્વ પરિવારે ચાણક્યની પત્નીને નિર્ધન પતિવાળી હોવાથી અતિશય અપમાનિત કરી, સમૃદ્ધિવાળી બાકીની બહેનો ગૃહદેવ-તાની જેમ પુષ્પ, તામ્બૂલ, વસ્ત્રો, શણગાર આદિથી પોતાના શરીરને સુંદર બનાવીને પ્રસંગે આનંદથી ભ્રમણ કરતી હતી. એક માતા તથા એક પિતા હોવા છતાં હું તેમનાથી પરાભવ પામી. ‘જગતમાં એક વૈભવને છોડીને બીજો કોઇ પદાર્થ વલ્લભ હોતો નથી.' જેની પાસે સંપત્તિ હોય, તે ન આપે તો પણ તે વલ્લભ જણાય છે. મેરુપર્વત સુવર્ણની સંપત્તિવાળો હોવાથી સૂર્ય તેની પાસે પાસે થઇને ભ્રમણ કરે છે. વૈભવવાળાને સર્વ દાસ થઈ નમન કરે છે, નિર્ધન મનુષ્યને કોઇ માણસ નમતો નથી. તેમ જ જેની પાસે કળાઓરૂપી વૈભવ હોય, તેના વિષે પણ લોકો જલ્દી પ્રભાવિત થાય છે. આ પ્રમાણે મનમાં રોષ ધારણ કરીને ચાણક્યને ઘરે આવી રુદન કરવા લાગી. જ્યારે ચાણક્યે ખૂબ દબાણ કરી પૂછ્યું, ત્યારે તેનો સર્વ વૃત્તાન્ત કહ્યો.
"ભૂખ લાગી હોય ત્યારે ભણેલું વ્યાકરણ ખવાતું નથી, તૃષા લાગી હોય ત્યારે કાવ્યરસનું પાન તૃષા છીપાવતી નથી, છંદઃશાસ્ત્ર જાણવાથી કોઈના કુલનો ઉદ્ધાર થઈ શકતો નથી, ગમે તેટલી બીજી કળાઓ, જેમાં ધન ઉપાર્જન થઈ શકતું નથી, તે કળાઓ નિષ્ફળ છે. માટે સુવર્ણ-ધન ઉપાર્જન કર.' સ્ત્રીઓનો પરાભવ અસહ્ય હોય છે, એટલે તે જ ક્ષણે તે ધન શોધવા માટે તૈયાર થયો.
તે સમયે પાટલિપુત્રમાં નંદરાજા બ્રાહ્મણોને દક્ષિણા આપતો હતો. તે ત્યાં ગયો. ત્યાં પહેલાં થએલા ક્રમ પ્રમાણે નંદરાજાઓનાં સર્વ આસનો કાર્તિક અમાવાસ્યાના દિવસે નિયત કરી સ્થાપન કરેલાં હતાં. તેમાં જે પ્રથમ આસન હતું, ત્યાં તેવા પ્રકારની લગ્નશુદ્ધિ હતી. તે ધારીને તે એકદમ તે પર બેસી ગયો. તો એક સિદ્ધપુત્રે કહ્યું કે-’આવેલા આ બ્રાહ્મણે નંદના વંશની સર્વ છાયાને પગથી ચાંપીને આક્રમી છે.' એટલે દાસીએ તેને કહ્યું કે, ‘હે ભગવંત ! તમે બીજા આસન પર બેસો.’ ‘ભલે તેમ થાઓ – એમ કહી ત્યાં પોતાની કુંડિકા-(કમંડલ) ની સ્થાપના કરી, ત્રીજા આસન ઉપર દંડ, ચોથા આસન ઉપર ગણોત્તિયા, પાંચમા આસન પર બ્રહ્મસૂત્ર, એ પ્રમાણે ઘણાં આસનોને રોકતાં તે બ્રાહ્મણને ઘીઠો જાણી
