Book Title: Aadhyatmik Vikas Yatra Part 02
Author(s): Arunvijay
Publisher: Vasupujyaswami Jain SMP Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002483/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . aruNarijaya ma. viracita AdhyAki kAmayAtrA 14.ayogI kevatI 13.rAyogI kevalI 12. kSINa moha // upazAMta moha 10.sUkSma saMparAya .nivRtti bAdara Sair 8. apUrvakaraNa 7.sarva virati Apragata 6.sarvaviratipramatta 5. deza viratisamyagadaSTi 4.aviratisamyagadaSTi 3.mizra 2.sAsvAdana 1. mithyAtva Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. aruNavijaya ma. ciracita AdhyAtmika vikAsayAtrA HO bhAga-2 1. mithyAtva 4. avirati samyaga dRSTi 3. mizra 2. sAsvAdana 8. 7. sarva cirati apramata 5. deza virati samyama dRSTi 6. sarva virati prabhata F2s Mal 14. ugI kelI apUrva karaNa 9. anivRti bAdara 17. sarvAojI kevalI 10. sUkSma saMparAya 12. kSINa moha 9. upazAMta moha pha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ran pustaka nAma -AdhyAtmika vikAsa yAtrA - bhAga lekhaka -pa.pU. gacchAdhipati A. bha. zrI premasuri ma.sA. ___ ke vaDIla baMdhu evaM gurubhrAtA , pa.pU. AcArya deva zrImadvijaya subodhasUrIzvarajI ma. sA. 7 ke Dabala M.A. Ph.D, hue vidvAna ziSya ratna - paMnyAsa DaoN. zrI aruNavijayajI gaNivarya ma. prakAzaka - SHREE MAHAVEER RESEARCH ...FOUNDATION prUpha saMzodhaka - pU. muni zrI hemantavijaya mahArAja prati 1000, vi.saM. 2063, vIra saM. 2533, i.sa. 2007 zrI mahAvIra jaina sAhitya prakAzana puSpa -49 prApti sthAna , vIrAlayam jaina tIrtha pIrAlayam jaina tIrtha * - .N.H.4. kAtraja bAya pAsa, . ___A-3 jJAta vikrAnta, muMbaI-puNe,AMbegAva (khurda) 17-BpoddAra sTrITa, esa.vI.roDa jAMbhulabADI, punA - 411046 sAntAkruja (pa.), muMbaI - 54 24319057/24NTERaisme230014.... Ph.No.26136850/261368M , mahendra jvelarsa * gulAbacandajI je. jaina. sohanalAlajI tAleDA, . .. B-1-3rd Floor, mAtRAzISa pillappA lena, nagaratha peTha, sosAyaTI, 39 nepiyansI ror3a, beMgalora - 560 053. 036. vIrAlayam jaina tIrtha kAryAlaya . indramalajI borANA mahendra pepara mArTa .. 1302 saNasa plAjhA zukravAra peTha, bAjIrAva roDa - punA - 2 akSara gamanikA :- VEERALAYAM COMPUGRAPHICS - PUNE Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakArIoM ke upakAra kA smaraNa... samagra vizva meM.. ajoDa.. evaM advitIya..mahAna upakArI.. aise jinezvara paramAtmA ke zAsana meM...jaina dharma meM... ucca jaina kula meM...jinhoMne janma diyA... ucca saMskAroM se siMcana kiyA... aise...janmadAtA.... jananI... janaka... 12 vratadhArI tapasvinIM suzrAvikA... zrImati zAntidevI gulAbacandajI jaina tathA... bhavodadhi tAraka... samyag darzana-jJAna-cAritra... bhagavatI pravRjyA dekara AtmA ko mokSamArga ke sopAnoM para AruDha karanevAle.... ___pa. pU. gacchAdhipati AcArya deva zrImadvijaya premasUrIzvarajI mahArAja sA. . ke vaDIla baMdhu evaM guru baMdhu pa. pU.AcAryadeva zrImadvijaya subodhasUrIzvarajI ma.sA. ubhaya upakArIoM kI upakAra smRti karate hue pUjyoM ke caraNAraviMda meM... sAdara samarpaNa... - aruNavijaya NEE A Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA samarpaNa lekhaka ke hRdayodgAra prakAzakIya nivedana vIzasthAnaka yantramaya mahAprasAda vIrAlayam mahAvIra risarca phAunDezana zrI mahAvIra jaina sAdharmika kalyANa kendra vIrAlayam prakAzana dvArA prakAzita puSpoM adhyAya ri samyaktva guNasthAna para ArohaNa... adhyAya 9 samyaktva prApti kA adbhUta AnaMda... 10 - - - anukramaNikA adhyAya dezaviratidhara zrAvaka jIvana.. adhyAya 11 sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhu jIvana 699 adhyAya 12 Atmazakti kA pragaTIkaraNa.. adhyAya - 13 karmakSaya - saMsAra kI sarvottama sAdhanA 849 adhyAya 14 apramattabhAva pUrvaka - dhyAna sAdhanA.. 913 - bresp .435 515 * 575 ,775 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika sahayoga zrI vAsupUjyasvAmI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha - akkI peTa - beMgalora meM i.saM. 1994 meM zrI saMgha kI AgrahabharI cAturmAsa kI vinaMtI se zrI saMgha me sarva prathama cAturmAsa huaa| subodha bhavana kI vAstu meM jahAM pa.pU.paMnyAsajI zrI aruNavijayajI gaNivarya ma.ke kara kamaloM se aa AdhyAtmika vikAsa yAtrA AdhyAti - yaha pustaka karIba 1500 pRSThoM meM likhi gaI hai prastuta dUsarA bhAga vAsupUjyasvAmI zve.mUrti.saMgha akkI peTa-beMgalora dvArA zrI saMgha ke jJAnakhAtA se prApta Arthika sahayoga se prakAzita kiyA jA rahA hai| pU. sAdhusAdhvIjI mahArAjoM ko tathA jJAna bhaMDAroM ko sAdara samarpita kI jAtI hai| __ isa udAra Arthika sahayoga hetu dhanyavAda * zrI mahAvIra risarca phAunDezana S Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka ke hRdayodgAra.. AdhyAtmika kSetra meM merA praveza huA 'ki nahIM ? yadi praveza huA to Age vikAsa huA ki nahIM ? aura yadi vikAsa huA to kitanA huA ? kisa sopAna para pahuMce haiM? kahAM ruke haiM? yadi ruke haiM to kyoM ruke haiM? vikAsa ke avarodhaka kAraNa aura kyA kyA ho sakate haiM ? Akhira vikAsa kA pramANa kitanA hai ? vikAsa ke sopAna kitane haiM? saMsAra meM kitane jIva haiM? kaise kaise jIva haiM? kauna se jIva kIsa gati meM hai? ina ananta jIvoM kA sthAna vikAsa ke kisa sopAna para hai ? kisa gati ke jIvoM kI vikAsa maryAdA kitanI hai? kahAM taka hai? ve kyoM nahIM Age ke sopAnoM para caDhate haiM? Akhira kyA avarodha hai? manuSya gati meM gRhastha kisa vikAsa taka pahuMce haiM? pahuMcate haiM? isake Age ke sopAnoM para sAdhu santa mahAtmA kaise pahuMcate haiM? sAdhu-santa bhI kaina kisa sopAna para hai ? kauna Age pIche hai ? kauna kahAM taka pahuMce hai? kisa sopAna para rAga banA jAtA hai? aura kisa para tIrthaMkara bhagavAna banA jAtA hai? aura AdhyAtmika vikAsa kA aMtima sopAna kaunasA hai ? vikAsa kI pUrNatA kahAM, kaise hotI hai? pUrNa vikasita siddhAtmA kA sahI svarupa kyA, kaisA hotA hai? avikasita apUrNa svarupa kyA, kaisA hotA hai? - I AdhyAtmika vikAsa ke kSetra meM ye aura aise seMkaDoM praznoM kA samAdhAna prastuta pustaka ke tIna khaMDoM meM prastuta kiyA hai / karma bAdhaka - avarodhaka tattva hai / kyoM aura kaise hai? isakI mImAMsA karate hue guNasthAna kramAroha granthAnusAra saralasugama aura sacitra vivecana ina tI na khaMDoM meM prastuta kiyA hai| yaha nizcita hai ki. prastuta pustaka sAdyanta saMpUrNa samajhate hue paDhane para pratyeka sAdhaka ko apanA sthAnabhUta sopAna khyAla meM A jaaegaa| Akhira maiM kauna hUM? kahAM hUM? kisa sopAna para huM? merA AdhyAtmika vikAsa kitanA huA hai? maiM kahAM rukA huM? kyoM rukA huM? aba punaH Age sopAna caDhane ke lie mujhe kyA karanA cAhie ? ityAdi kA mArgadarzana isa grantha se avazya mIlegA / isa taraha prastuta grantha AtmA kA eka acchA AyanA hai| jaise darpaNa deha darzana karAtA hai ThIka vaise hI grantharupI yaha darpaNa Atmadarzana karAtA hai| Atma svarupa evaM AtmajJAna tathA AtmA kI sthiti kA bhAna karAtA hai / sarva sAmAnya logoM kA karma zAstra kA itanA abhyAsa na hone ke kAraNa tathA bhautika cakAcauMdha meM itane DUbe hue hai ki... usameM se Upara hI nahIM uTha sakate haiN| dUsarI tarapha bhautika vikAsa ko hI jIvana kI sabase baDI upalabdhi mAna lI hai / inhI bhautika sAdhana-sAmagrIyoM kI vipula prApti Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM apanA kAphI acchA vikAsa mAna lIyA hai| ata: AdhyAtmika vikAsa kA vicAra taka nahIM AtA hai / lekina jisa dina bhedajJAna hogA usa dina AMkhe khulegI / zAyada taba taka bahuta dera bhI ho cUkI hogii| . yogAnuyoga beMgalora ke nae sthApita akkI peTa jaina saMgha meM cAturmAsa huA aura "AdhyAtmika vikA yAtrA' zIrSaka dete hue pustaka likhane kI ataHsphuraNA ne kAphI jora pakaDA / utkaTa huii| pravacanamAlA kI dhArA bhI isI viSaya para calI / jijJAsu zrotAoM ko sacitra zailI se samajhAne meM saralIkaraNa karane ke phAyade meM jaTIla evaM rukSa viSaya bhI kAphI sarala-sugama evaM subodha huaa| pariNAma svurupa vistAra bhI kAphI jyAdA jarura huA / lekina vaha nirarthaka nahIM - sArthaka hI huA / mudraNa vyavasthA meM kAphI vilamba ne citta ko kAphI vikSipta jarura kiyaa| lekina bhavitavtA para choDakara nizcinta huA / Akhira muni hemantavijaya ke puruSArtha se tInoM bhAga prasiddha ho rahe haiM / isakA Ananda avazya ho rahA hai| siddhAnta ke kSetra meM sarvajJa vacana viruddha aMza mAtra likhA gayA ho to trividha kSamAyAcanA saha micchAmidukkaDaM / vidvadvarga dhyAna khiMcege to avazya sudhAraNA karuMgA / saMsAra kI saba AtmAoM kA AdhyAtmika vikAsa ho aisI zubha kaamnaa| aSADhI guru pUrNimA - akaNavijaya 30 julAi 2007 - punA bhAvanA bhava nAzinI _ anityAdi 12 bhAvanA tathA maitrI Adi 4 bhAvanA aise 16 bhAvanA yoga kA yaha mAnasazAstrIya manovaijJAnika vizleSaNa AdhyAtmika utthAna ke sopAna sara karAnevAlA suMdara sAtvika sacitra vivecana isa pustaka meM kiyA gayA hai| saMsAra se virakti pAne meM madadarupa banegA yaha pustk| bhaTakate mana para kAbU pAne ke lie bhAvanAoM kA ciMtana bahuta Avazyaka hai| pU.paMnyAsa DaoN. aruNavijayajI ma.sA. ne bahuta sarala zailI se yaha pustaka kA lekhana kiyA hai| gujarAtI evaM hindI bhASA IS meM zrI mahAvIra risarca phAunDezana saMsthA ne prakAzita kiyA hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana bhautika vizva meM mAnava jahAM bhautika sAdhana-sAmagriyoM kI vipulatA meM hI sukha-zAnti mAna baiThA hai vahAM adhyAtma ke rukSa viSaya ko sarvathA upekSita honA koI baDe Azcarya kI bAta nahIM hai| lekina sarvathA jaba ye bhautika sAdhana sukha ke bajAya duHkha ke nimitta bana jAte hai taba insAna kI AMkhe khulatI hai, lekina taba taka kAphI vilaMba ho jAtA hai| kyoMki kImati mAnava jIvana kA kAphI amUlya AyuSya bIta jAtA hai| phira bhI kAphI hada taka vAstavikatA ke bIca kI bhedarekhA samajha meM Ate hI AMkhe khulatI hai| donoM ke bIca meM kitanA antara hai yaha taba acchI taraha samajha meM AtA hai| bhauMtikatA meM jInevAlA AdhyAtmikatA kA sarvathA vismaraNa kara baiThatA hai| aura AdhyAtmikatA meM jInevAle ke lie bhautikatA sarvathA nirupayogI lagatI hai| yaha bhI eka vAstavikatA hai| Akhira AdhyAtmika jagata kyA hai ? isake andara sukha-zAnti kaise sannihita hai? saca meM yahI sahI hai, upayogI hI nahI apitu upakArI bhI kAphI hai| yaha saba taba hI anubhava meM AtA hai jaba vyakti svayaM isakA AsvAda letA hai| adhyAtma ke mArga para hamArA vikAsa kitanA huA? hama kucha Age baDhe yA nahIM? yadi Age nahIM baDhe haiM to hama kahAM ruke hue haiM ? aura yadi Age baDhe haiM to kahAM taka pahuMca pAe haiM? jahAM ruke haiM? yA jahAM pahuMce hai vahAM kI sthiti kyA hai? aura kaisI hai? ityAdi sArI jAnakArI sAdhaka ko ho isa hetu se prastuta grantha eka AyanA (darpaNa) ke samAna hai| AdhyAtmika vikAsa ke 14 sopAna hai| saMsAra meM ananta jIva hai| ina sabakA sthAna kisa sopAna para hai? kauna kahAM haiM ? kauna kahAM taka Age baDhA hai ? ityAdi samasta nirupaNa prastuta grantha meM hai| jaina zramaNa saMgha ke Dabala hue suprasiddha vidvAna pa.pU.paMnyAsa pravara DaoN. zrI aruNavijayajI gaNivarya ma.sA.ne AdhyAtmika vikAsa yAtrA nAmaka prastuta pustaka karIba 1500 pRSThoM meM likhakara eka nayA kIrtimAna nirmANa kiyA hai| jise prastuta pustakAkAra ke rupa meM prasiddha kiyA jA rahA hai| zrI akkI peTa jaina saMgha - beMgalora kI tarapha se prathama bhAga i.sa.1996 meM mudraNa karake prakAzita kiyA thaa| tatpazcAta mudraka kI tarapha se kIphI vilaMba huaa| Akhira hamAre hAthameM bar3I mehanata ke pazcAta AyA / kAlika bhavitavyatA hI isameM kAraNIbhUta hogI aisA mAnakara mana manA lete haiM / pU. muni hemantavijaya ma.sA. ke athAka parizrama se aba hama dUsarA aura tIsarA bhAga prakAzita karate hue tInoM bhAga kA pUrNa seTa vAcaka varga ke kara kamaloM meM arpita karate hue dhanyatA anubhavate haiN| AzA hai jijJAsu vAcaka-pAThaka isameM se bodha prApta karake apanA Adhyatmika vikAsa saadheNge| ___- zubhaM bhavatu sarveSAm - aSADhI guru pUrNimA . zrI mahAvIra risarca phAunDezana vIrAlayam - punA 30 julAi 2007 - punA TrasTa maMDala Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrAlayam jaina tIrtha meM - vizva kA sarva prathama zrI vIzasthAnaka yantramaya mahAprAsAda Age cauvIzI huI anantI, valI re hoze vAra anantI / .. arihanta taNI koI Adi na jANe, ima bhAkhe bhagavaMta re // caubIzI kA matalaba hai 24 tIrthaMkara bhagavAna / bharata aura airAvata jaise 5+5=10 kSetroM meM sadA caubIzIyAM arthAt 24-24 tIrthaMkara bhagavAna pratyeka utsarpiNI aura avasarpiNI kAla meM hote hI rahate hai| vyatIta bhUtakAla meM ananta caubIzIyAM bIta cukI hai / vartamAna caubIzI dasoM kSetroM meM hai, tathA AgAmI bhaviSaSya kAla meM bhI ananta caubIzIyAM hotI hI rhegii| isa taraha arihanta bhagavAna zAzvata rupa se hote hI rahate haiN| isalie tIrthaMkara banane ke lie kAraNIbhUta tIrthaMkara nAmakarma baMdhAne meM sahayogI vIzasthAnaka tapa bhI zAzvata saMbaMdha hai| Akhira tIrthaMkara arihaMta bhagavAna banane kA mukhya AdhAra vIzasthAnaka para hai / vIzasthAnaka ke 20 pada :1) arihaMta pada 2) siddha pada 3) pravacana pada 4) AcArya pada 5) sthavIra pada 6) upAdhyAya pada 7) sAdhu pada 8) jJAna pada 9) darzana pada 10) vinaya pada 11) cAritra pada 12) brahmacarya pada 13) kiyA pada 14) tapa pada 15) gaNadhara pada 16) jina pada 17) saMyama pada 18) abhinava pada 19) zruta pada 20) tIrtha pada / / ina bIsoM ke samUhAtmaka saMjJA ke rupa meM vIzasthAnaka saMjJA dI gaI hai| ye bIsoM pada jaina dharma-jaina zAsana ke mukhya, mUlabhUta aMga hai / jaina dharma vIzapadAtmaka hai, aura vIzasthAnaka jaina dharmAtmaka hai| samasta prakAra ke tapoM meM vIzasthAnaka tapa bhI zAzvata tapa hai / ina bIsoM yA kama, yA anta meM eka pada kI ArAdhanA karake bhI tIrthaMkara nAmakarma upArjita kiyA jA sakatA hai| . ina bIsoM padoM kI ArAdhanA hetu samasta vizva meM isa avanitala para sarva prathama kakSA kA 20 zikharabaddha 20 padoM kI 20 deriyoMvAlA vIzasthAnaka yantramaya mahAprAsAda - vIrAlayam kI vizAla bhUmi para nirmANa ho rahA hai / jaina zramaNa saMgha ke Dabala M.A. Ph.D. hue suprasiddha vidvAna pa.pU.paMnyAsa pravara DaoN. zrI aruNavijayajI gaNivarya mahArAja kI ataHsphuraNA, divya daivI saMketa evaM divya zakti anusAra zilpa zAstrIya prAsAda niyamAnusAra adbhUta anokhA benamUna namUnA sAkAra ho rahA hai| __bhArata deza kI Arthika rAjadhAnI bambaI se N.A. 4 para juDA huA vidyA kA dhAma sAMskRtika zahara punA hai| punA zahara ke dakSiNa meM dakSiNa bhArata ke pravezadvAra . rupa kAtraja ghATa kI nisargaramya parvatamAlA meM prAkRtika sauMdarya se suzobhita sarvathA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradUSaNa rahita zuddha havA-pAnIvAle evaM zAntavAtAvaraNavAle MINI HILL STATION svarupa vIrAlayam jaina tIrtha kI pahADI bhUmi kI taleTI meM vIzasthAnaka yantramaya mahAprAsAda nirmANa ho rahA hai| muMbaI se kAtraja - bAyapAsa para sirpha 2 ghaMTe ke antara para hai| punA relve sTe. se sirpha 24 kI.mI. tathA svArageTa basasthAnaka se sirpha 12 kI.mI. hai| vIzasthAnaka ke isa mahAprAsAda meM 20 maMdiroM kI racanA isa prakAra hai - 1) arihaMta maMdira :- isa vIzasthAnaka mahAprAsAda ke kendra meM vRttAkAra samavasaraNa. banA hai| cAroM tarapha praveza dvAra vAle DaoNma ko Upara se 3 gaDha kA AkAra dekara samavasaraNa kI racanA kI gaI hai| Upara ke gaDha meM caumukhajI ke 4 baDI baDI pratimAjI pratiSThita hogii| maragaja ratna ke kImati pASANa meM cAra vividha raMga kI 41 iMca kI mUrti gAdI bhAmaMDala parikarAdi yukta 81 iMca kI vizAla cAroM pratimAjI caumukhajI ke rupa meM birAjamAna hogii| "bhAva jiNA samavasaraNatthA"zAstra pAThAnusAra bhAvajina ke rupa meM samavasaraNa meM prabhujI birAjamAna hoMge / siddhamaMdira 3) pravacana maMdira 4) AcArya maMdira 5)sthavIra maMdira 6)upAdhyAya maMdira 7)sAdhu maMdira 8)jJAna maMdira 9) darzana maMdira 10)vinaya maMdira 11)cAritra maMdira 12)brahmacarya maMdira 13)kriyA maMdira 14) tapa maMdira 15) gaNadhara maMdira 16) jina maMdira 17) saMyama maMdira 18)abhinavajJAna maMdira 19) zruta maMdira 20) tIrtha maMdira / sabhI ke upara dhvajA laharAI jaaegii| pratyeka maMdira meM padAnusAra vividha raMgoM kI maragaja ratna kI suMdara mUrtiyAM sthApana hogii| 11 phuTa uMcA gabhArA tathA 14 phuTa kA Upara zikhara kula milAkara 25 phuTa kA baDA vizAla eka-eka maMdira bnegaa| gambhAre kI divAla para parikarAdi ke rupa meM guNoM kA vivaraNa rhegaa| __madhyavartI samavasaraNa ke kendra meM vIzasthanAka kamalAkAra maMdira kI adbhUta racanA hogii| bIsoM padAnusAra maragaja ratna kI pratimAjI birAjamAna hogii| ___ mukhya praveza dvAra para baDA vizAla vIzasthAnaka yaMtra rhegaa| nIce ke bhoyare (bhUmigRha-talagRha) meM bhI jApa dhyAna sAdhanA kara skeNge| vIzasthAnaka tapa karanevAle ArAdhaka tapasvI isa tIrtha meM Akara vIzasthAnaka maMdira meM bIsoM padoM kI pUjA bhakti tathA vIzasthAnaka mahApUjanAdi paDhAkara, mahotsavAdi karake pAraNA kara skeNge| - isa avanitala para Aja kI duniyA meM sarvaprathama kakSA kA eka adbhUta-anokhA nae prakAra kA vIzasthAnaka maMdira nirmANa huA hai| pratyeka ArAdhaka bhAgyazAlI yAtrA karane padhArane kA rakheM / vIzasthAnaka tapa kI pUrNAhUti ke prasaMga para yahAM Akara yAtrA-pUjana ujamaNA-mahotvAdi karake pAraNA karane kA rakheM / zrI vIzasthAnaka yaMtramaya mahAprAsAda - vIrAlayam jaina tIrtha phona naM. 24137874 muMbaI-punA, kAtraja bAyapAsa, AMbegAMva (khurda) po. jAMbhulavADI - puNe - 46 PUNE - 411046 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrAlayam jaina tIrtha - kAtraja - punA / AryAvarta - bhArata deza ke mahArASTra rAjya kI puNya bhUmi saMskAra nagarI - vidyA kA dhAma, laghu kAzI ke rupa meM prasiddha puNyapattana - punA zahara hai| punA kI dakSiNa dizA meM kAtraja ghATa kI vizAla parvatamAlA dakSiNa bhArata ke praveza dvAra ke rupa meM prasiddha hai| ghATa pradeza kI parvatamAlA kI pahADI bhUmi para vIrAlayam jaina tIrtha nirmANa ho rahA hai| nisargaramya prAkRtika sauMdarya se suzobhita pahADI bhUmi jahAM zuddha havA-pAnI zAnta vAtAvaraNa hai| khuzanumA havAkhAne ke giri mathaka MINI HILL STATION svarupa vIrAlayam yaha sevA-zikSA- aura sAdhanA ke triveNI saMgama svarupa antarASTrIya jaina kendra hai| hai| - vAstu zAstra, zilpazAstra tathA nisarga ke niyamoM kA pAlana suvyavasthita karate hue suMdara tIrtha AkAra le rahA hai| zrI vardhamAna samavasaraNa dhyAnAlayam mahAprAsAda :- samavasaraNa yaha tIrthaMkara paramAtmA ko kevalajJAna kI prApti ke prasaMga para kevalajJAna kalyANaka manAte samaya devatAoM dvArA nirmita dharmasabhA ke dRzya samAna hai| sarvajJa bane hue bhagavAna samasta jIvoM ko dezanA deNge| aise samaya para devaloka ke devI-devatA, . manuSya gati ke nara-nArI tathA tiryaMca gati ke pazu-pakSI Adi tIna gati ke jIva dezanA zravaNa karane ke lie Ate haiN| ye saba seMkaDoM kI saMkhyA meM Ate haiN| ve saba kahAM kaise baiTheMge? bhagavAna svayaM kahAM kisa taraha birAjamAna hoMge? ityAdi saba bAtoM kA pUrA dhyAna rakhakara devatA 3 khaMDa kA vizAla dharmasabhA bhavana banAte haiM, use samavasaraNa kahate haiN| samasta vizva meM eka mAtra tIrthaMkara bhagavAna ke lie hI aisA bhavya vizAla samavasaraNa banatA hai| tIrthaMkara ke sivAya jagata meM anya kisIke lie bhI nahIM banatA hai| yaha sabase vizeSatA hai| cauthe Are meM samavasaraNa banate the| tIrthaMkaroM kI anupasthiti meM pAMcave Are meM na to bhagavAna hote haiM aura na hI samavasaraNa banate haiN| kevalajJAna ke kalyANaka kI ujavaNI ke prabala nimitta rupa aise samavasaraNa kA itihAsa hajAroM varSoM pazcAta Aja bhI sabakI smRti meM tAjA banA rahe isa uttama bhAvanA se samavasaraNa ko hI maMdira mahAprAsAda kA rupa dekara pa.pU. paM.zrI aruNavijayajI ma.sA. ne vIrAlayam jaina tIrtha meM zrI vardhamAna samavasaraNa dhyAnAlayam mahAprAsAda nirmANa karane kI anokhI yojanA banAI hai| jise vIrAlayam TrasTa kI tarapha se nirmANa kiyA jA rahA hai| jo samudra tala se karIba 700 phITa kI UMcAI para bana rahA hai| bhUmi kI pavitratA tIrtha nirmANa ke lie kAphI yogya hai| pahADI kI coTI para karIba 200x200 phUTa ke vizAla vyAsa meM bana rahA hai| tadanusAra sumerapura ke zilpazAstrajJa sA. gaMgAdharajI kisturajI somapurA ko samajhAkara Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zilpa zAstrIya nakSA bnvaayaa| jisase pU.gurudeva ke dhyAnAnusAra evaM divya saMketAnusAra eka adbhUta samavasaraNa mahAprAsAda kA plAna taiyAra huaa| vizva meM Aja kI duniyA meM samasta avanitala para kahIM bhI nahIM hai aisA sarvaprathama kakSA kA vizAla evaM bhavya samavasaraNa mahAprAsAda kA nirmANa kArya prArambha huA hai| baMsIpahADapura ke gulAbI pASANa rAjasthAna kI dharatI se punA taka lAyA jA rahA hai| evaM vRttAkAra prakAra kA 3 gaDha kA bhavya samavasaraNa kA kArya prArambha huA hai| suyogya zreSTha muhUrta para bhUmipUjana-khAtamuhUrta-zilAnyAsa vidhAna huaa| aneka bhAgyazAlIyoM tathA zrI saMghoM ne lAbha liyaa| 3 gaDha ke isa mahAprAsAda meM pratyeka gaDha meM cAroM dizA meM cAra praveza dvAra hai| isa taraha kula 12 praveza dvAra, 12 cokIyeM bnegii| suMdara toraNa yukta vizAla praveza dvAroM se suzebhita prAsAda ke upara azoka vRkSAkAra sAmaraNa bnegaa| 54454 phUTa ke vizAlatama gambhAre meM gAdI parikara yukta 30.x 14phUTa kI baDI vizAla mUrtiyAM bana rahI hai| kendrastha gambhAre meM samavasaraNa ke 3 gaDha AkAra kA pabAsaNa bnegaa| 105 iMca kI baDI bhavya 4 pratimA vizAla parikara ke sAtha pratiSThita hogii| vizva meM sarvaprathama bAra hI itanI vizAla anokhI adbhUta mUrtiyAM bnegii| maragaja ratna ke vividha raMgo meM aneka raMgo kI raMgIna mUrtiyAM bana rahI hai| .. .. karIba 108 phUTa kI UMcAI para vizAla dhvajA lhraaegii| eka tIrtha abhinava rupa le rahA hai| ' AnevAle yAtrikoM ke lie Upara jAne kA karIba 30 phuTa caur3A rAstA banA huA hai| basa tathA gADIyAM Upara jA sakatI hai| pahADI kI taleTI meM vIzasthAnaka yantramaya mahAprAsAda ke darzana karake yAtrI pahADI kI coTI para phuNceNge| vahAM zrI vardhamAna samavasaraNa dhyAnAlayam mahAprAsAda bana rahA hai| isa abhinava tIrtha kI yAtrA karane kA lAbha yAtrIgaNa leNge| Aie....padhArIe.....vIrAlayam jaina tIrtha kI yAtrA karane padhArIe .......... / vIrAlayam jaina tIrtha . muMbaI-punA, kAtraja bAyapAsa, AMbegAMva (khurda) po. jAMbhulavADI - puNe -46 PUNE - 411046 Ph. No. - 24317874/24319057/Mo. - UTTAM BAFNA - (0) 9326230914 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHREE MAHAVEER RESEACH FOUNDATION VEERALAYAM - POONA muMbaI se sirpha 2 ghaMTe ke antara para N. H.4 ke kAtraja bAyapAsa para punA zahara se sirpha 1012 kI.mI. ke antara para kAtraja ghATa kI parvatamAlA kI pahADI para nisarga ramya prAkRti sauMdarya se suzobhita zuddha havA - pAnI vAle, zAnta vAtAvaraNa yukta sarvathA pradUSaNa rahita khuzanumA havA khAne ke girimathaka MINI HILL STATION svarupa pahADI bhUmi para vIrAlayam nAmaka virATa saMkula AkAra le rahA hai| sevA - zikSA aura sAdhanA ke triveNI saMgama tIrtha svarupa isa vizvastarIya zikSA kendra INTERNATIONAL JAIN STUDY CENTRE banAne kI dizA meM Age kadama rakhe jA rahe haiM / isa abhinava tIrtha ke mukhya svapnadRSTA sarjanAtmaka zakti ke sarjaka cintaka maniSI jaina zramaNa saMgha ke Dabala M.A., Ph. D. hue vidvadvarya pa. pU. paMnyAsa pravara DaoN. zrI aruNavijayajI ma.sA. ke divya saMketa evaM AyojanAnusAra anekavidha yojanAoM kA eka virATa saMkula dhire-dhire AkAra le rahA hai| mahAvIra prabhu ke saMkSipta nAma 'vIra' zabda ke Age 'Alaya' zabda joDakara vIrAlayam aisA nAmakaraNa kiyA gayA hai| SHREE MAHAVEER RESEARCH FOUNDATION ke nAma se The Bombay trust act ke antargata 1998 meM E-2683 naMbara se rajisTara karAyA gayA hai| isame 80G niyamAntargata dAtA ko kara mAphI meM suvidhA prApta hotI hai| vividha prakAra ke AyojanoM kI yojanA isa prakAra hai RESIDENTIAL SCHOOL gurukula - tapovana :- jIvana ke prathama pAye se saMskAroM se siMcana karate hue choTe baccoM ko dhArmika tathA vyAvahArika zikSA se suzikSita karane kI isa yojanA ke aMtargata nivAsI pAThazAlA banAI jaaegii| - HOSTEL chAtrAvAsa :- choTe se baDe zikSA pA rahe sabhI vidyArthIyoM ke lie AvAsanivAsa - bhojanAdi ko uttama vyavasthA karane hetu chAtrAvAsa banAne kI vizAla yojanA hai| vidyArthIyoM ko zuddha sAtvika bhojana prApta ho sake isake lie vizAla bhojanazAlA banegI / DEEMED JAIN UNIVERSITY - S.S.C tathA H.S.C. taka kA adhyayana gurukula - tapovana meM kara lene ke pazcAta vizeSa abhyAsa karAne kI dizA meM vidyArthIyoM ke lie vizeSa kaoNrSa ke lie vyavasthA kI jaaegii| pradhAna rupa se 3 viSayoM kA korSa karAyA jaaegaa| 1 ) INDOLOGICAL COMPARETIVE PHILOSOPHICAL STUDY 2) ALTERNATE THERAPIES & 3) YOGA & MEDITATION ina mukhya 3 viSayoM ko lakSya banAkara 3 vaSoM meM B. A. tathA Age 2 vaSoM meM M. A. arthAt 5 varSoM meM M.A. ho jAegA / isake Age aura 2 varSoM meM RESEARCH karate hue Ph.D. kara skeNge| vizva kI eka nAmAMkita PUNE UNIVERSITY ke sAtha juDI huI hamArI isa prakAra kI DEEMED JAIN UNIVERSITY se adhyayana karate hue pratyeka snAtaka tattvajJAna darzana zAstra kA acchA praoNphesara ciMtaka vidvAna bnegaa| sAtha hI sAtha svayaM dhyAna yoga sAdhanA kA acchA jJAtA cikitsaka banegA / aise snAtaka yuvakoM kA bhaviSya kAphI ujvala bnegaa| bhaviSya meM Arthika dRSTi se bhI samRddha bane rheNge| isa taraha hama sevA - zikSA aura sAdhanA kA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triveNI saMgama kA lakSya sAdhane kI AzA rakhate haiN| aise snAtaka deza - rASTra-dharma-samAja evaM parivAra ko samRddha banA skeNge| eka vizAla saMzodhana kendra nirmANa karane kI yojanA hai| prAcIna AgamAdi zAstroM para saMzodhana karake prakAzita karane kA lakSya hai| sAtha hI JAIN ENCYCLOPEDIA jaina vizvakoSa nirmANa karane kI yojanA hai / abhyAsa kramAnusAra pAThya pustakeM taiyAra karanA, chapavAnA tathA vidyArthIyoM ko abhyAsa karAne evaM dUra dUra taka ke jijJAsuoM ko patrAcAra ke pAThyakrama se abhyAsa karAke unheM bhI DIgriyAM prApta karavAne kA lakSya hai| - RESEARCH LIBRARY saMzodhana yogya jJAna maMdira prAcIna - arvAcIna hasta likhita sva-para dharma-darzana ke tathA vividha bhASAoM meM upalabdha pustaka-grantha- - zAstrAdi vipula sAhitya ke saMgraha kA eka suMdara jJAna maMdira kA bhavana karIba 20,000 skve.phU.kA nirmANa karane kI yojanA hai| jisameM seminAra - kAryazAlA Adi ke bhI Ayojana hote rheNge| isa taraha yaha saMsthA INTERNATIONAL JAIN STUDY CENTRE bnegaa| ALTERNATE THERAPIES MEDICAL INSTITUTE & HOSPITAL vartamAna kAla meM vizvabhara meM aneka prakAra kI vaikalpika cikitsA paddhatiyAM vikasI hai| inameM se nirdoSa prabhAvI paddhatiyoM para saMzodhana karake unheM vikasAnA | TEACHING, TRANING & TREETMENT CENTRE nirmANa karanA, calAnA tathA jana sevA karanA / 'acche cikitsaka taiyAra karanA / zAnti niketana :- caturvidha zrI saMgha ke sAdhu, sAdhvI, zrAvaka tathA zrAvikAdi cAroM varga ke vRddha vayaskoM kI antima jIvana kI suvidhA ArAdhanA ke lie cAra makAna taiyAra karanA / vaDIla sevA sadana meM inakI sevA karane kI yojanA hai| gauzAlA - pAMjarApola - cabutarA pakSI gRha :- katla khAne jAte hue gAyabailAdi prANiyoM ko bacAkara lAnA, unakI sevA karanA / gauzAlA ke aneka zeDa banAkara gaumAtA kI rakSA karanI / cabUtarA meM kabUtaroM ke lie 108 ghara banAe haiN| isa taraha vIrAlayam jaina praNI rakSA kendra ke antargata jIvadayA kA kArya karane kI yojanA hai| - - : tIrthaMkara udyAna 24 jina ke dIkSA vRkSa tathA kebalajJAna prApti ke aneka vRkSoM ko lagAte hue tIrthaMkara udyAna taiyAra karane kI yojanA hai / nakSatra vana banegA / seMkaDoM prakAra ke auSadhIya vRkSoM dvArA yahAM kA paryAvaraNa surakSita rhegaa| tathA prAkRtika sauMdarya bddhegaa| anAthAlayam :- anukaMpA ke kSetra meM mAnava dharma kI yojanAntargata anAthAlayam meM anAtha bAlakoM kA saMvardhana kiyA jaaegaa| nirAdhAra apaMga, vikalAMga, aMdha, mUka, badhirAdi bAlaka - bAlikAoM ke lie suMdara Azrama banAne kI yojanA hai| upAzraya :- pU. sAdhu-sAdhvIjIyoM kI sAdhanA ke lie upAzraya bane haiN| atithigRha evaM dharmazAlA :- yAtrikoM kI suvidhA hetu yAtrikAlayam dharmazAlA bana rahI hai| isa taraha anekavidha yojanAoM se vIrAlayam jaina tIrtha kA yaha virATa saMkula dhire - dhire AkAra legA / rajisTara TrasTa ko 80 G ke antargata karamAphI kI suvidhA prApta hai| dAnavIra dAna dAtAoM ko dAna dene meM lAbha hai| SHREE MAHAVEER RESEACH FOUNDATION ke nAma se ceka / DrAphTa dekara avazya Arthika sahayoga pradAna kareM / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNa saMgha ke Dabala M.A. Ph.D hue suprasiddha vidvAna pa.pU.paMnyAsa pravara DaoN. zrI aruNavijayajI gaNivarya mahArAja sA. kI preraNA, sadupadeza evaM mArgadarzanAnusAra saMsthApita saMsthA - zrI mahAvIra jaina sAdharmika kalyANa kendra __Registor trust No. E-28001, PUNE - Date 29-1-1999 . jaina zAstroM meM sAdharmika bhakti kI mahimA atyadhika gAI gaI hai| bAta bhI sahI hai ki...hamane jo jaina dharma mahAna puNyodaya se prApta kiyA hai, vahI dharma yadi koI bhI pAyA hai aura ArAdhanA karatA hai| lekina anya azubha pApa karmoM ke udaya se vartamAna kAla meM Arthika sthiti se kamajora hai| jisake kAraNa aneka kArya icchA hone para bhI vaha kara nahIM pAtA hai| aisI sthiti meM hamArA sabakA pavitra kartavya hai ki.. aise sAdharmika parivAroM ko sahayogI bananA aura unheM upara utthaanaa| isI uddezya se tathA UMcI bhAvanA se punA, muMbaI, cennaI, beMgalorAdi meM pU. gurudeva zrI paM. aruNavijayajI ma. kI preraNAnusAra isa saMsthA kI sthApanA kI gii| isa saMsthA kI tarapha se. 1)sAdharmika parivAroM ko vyApArArtha bar3I rakama kA Arthika sahayoga binA vyAja diyA jAtA hai| 2) sAdharmika parivAroM ko zaikSaNika sahayoga diyA jAtA haiN| 3) sAdharmikoM kI cikitsA hetu vaidyakIya Arthika sahayoga dekara upacAra karAyA jAtA hai| 4) akSama sAdharmika parivAroM ko anAja-dhAnyAdi diyA jAtA hai| 5) vRddhAvasthA meM azakta parivAroM ko saba prakAra kA sahayoga diyA jAtA hai| 6) yuvaka/yuvatIyoM ko kaoNrSa karAne meM pUrNa sahayoga kiyA jAtA hai| 7) suzikSitoM ko yogya pratiSThAnoM meM nokarI rakhAne Adi meM sahayoga diyA jAtA hai| 8) sAdharmikoM ko svAvalaMbI banAne meM AvazkatAnusAra pUrNa sahayoga diyA jAtA hai| zrI mahAvIra jaina sAdharmika nagara :- isa saMsthA ne vIrAlayam jaina tIrtha parisara meM guMdoja nivAsI zreSThIvarya zrImAn zA. gulAbacaMdajI padmAjI guMdezA parivAra dvArA bheTa dI gaI bhUmi para 10 dukAnoM tathA 28 gharoM kA eka suMdara sAdharmika nagara nirmANa kiyA hai| AvazyakatA vAle sAdharmika parivAroM ko rahane ke lie eka-eka ghara eka nayA paisA lie binA diyA jAtA hai| Aja bhI kaI parivAra niyamita rahate haiN| hamArI bhAvanA Age 108 ghara banAne kI hai| dAna yojanA :- dAnavIra dAtA bhAgyazAlI sirpha 1,51,111/- rupaye kI rAzI kA Arthika sahayoga dene para saMsthA ghara banAkara dAtA ke nAma kI Arasa kI takti lgaaegii| dAtA ko bhI sva icchAnusAra kisI bhI sAdharmika parivAra ko dene kA adhikAra rhegaa| ___ isake atirikta 51,111/-, 31,111/-, 21,111/-,11,111/-,9999/-, 5,555/uparokta yojanAoM meM bhI dAtA dAna dekara saMsthA ko sahayoga kara sakate haiN| ceka/DrAphTa yA kaiza rupameM rAzI de sakate haiN|' - kAryAlaya - | vIrAlayam jaina tIrtha vIrAlayam jaina tIrtha / N.H.4. kAtraja bAya pAsa, muMbaI-puNe,AMbegAva (khurda) A-3 jJAta vikrAnta.17- BpohAra sTITa, jAMbhulabADI, punA - 411046 esa.vI.roDa sAntAkruja(pa.), muMbaI - 54 24319057/2431787419326230914 Ph.No. 26136850/26136834 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta Agama prakAzana pa.pU.paMnyAsa pravara zrI aruNavijayajI gaNivarya mahArAja sA. dvArA saMkalitasaMpAdita tathA muni zrI hemantavijayajI mahArAja dvArA prUpha zuddhikaraNa karake SHREE MAHAVEER RESEARCH, FOUNDATION saMsthA kI tarapha se mUla-TIkA-gurjarAnuvAda saha pratAkAre prakAzita Agama zAstra - vipAka sUtra :- 45 Agama meM 11 aMga sUtra kA 11vA aMgasUtra rupa upAsaka dazAMga sUtra :- 45 Agama meM 11 aMga sUtra kA 7 vA aMgasUtra rupa zrI aMtagaDa-anuttaropapAtika dazA sUtra :- 45 Agama meM 11 aMga sUtra kA 8vA evaM 9vA aMgasUtra | zrI nirayAvalikA sUtra :- 45 Agama meM 12 upAMga sUtra kA 5vA upAMga sUtra jJAnArNava - jJAnabinduzca mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma.dvArA viracita navya nyAya bhASA meM pratAkAra grantha AgAmI prakAzana SPECIALHAND MADE PAPER para laMbe kAla taka TIka sake aisI zyAhI se suMdara mudraNa ho rahA hai Agama shaastr| bhagavatI sUtra :- bhAga 2 aura 3, 45 Agama sUtroM meM 11 aMga sUtra meM paMcamAMga zrI vyAkhyA prajJapti (bhagavatI) sUtra mUla-TIkA saha prakAzana / zrI pantravaNA sUtra :- bhA 1,2 aura 3 gurjarAnuvAda ke sAtha / jIvAbhigama sUtra :- bhAga 1 aura 2 zrI sUyagaDAMga sUtra :- bhAga 1 aura 2 zrI AcArAMga sUtra :- bhAga 1 aura 2 pa.pU. sAdhu - sAdhvIjI tathA padastho ko tathA jJAna bhaMDAro ko bheTa diye jA rahe hai| SHREE MAHAVEER RESEARCH FOUNDATION vIrAlayam jaina tIrtha vIrAlayam jaina tIrtha N.H.4. kAtraja bAya pAsa, . A-3 jJAta vikrAnta, muMbaI-puNe,AMbegAva (khurda) 17- B poddAra sTrITa, esa.vI,roDa 'jAMbhulabADI, punA - 411046 sAntAkruja(pa.), muMbaI - 54 24319057/24317874/9326230914 . Ph. No.26136850/26136834 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | hayDI tIrtha maMDana mUlanAyaka zrI rAtA mahAvIrasvAmI bhagavAna samagra vizvameM mahAvIra prabhu kI yaha eka mAtra advitIya-alabhya mUrti hai| jo retI, cUne evaM miTTi ke saMmizraNa se ne. saM. 360 kI sAla meM banI huI rAtA (lAla)raMga ke vajralepavAlI 1700 varSa prAcIna aitihAsika alaukika camatkArika adbhUta mahAprabhAvaka bhavya pratimA hai| eka bAra hayDI tIrtha kI yAtrA kA lAbha avazya lijie| zrI hathUDI rAtA mahAvIra tIrtha po. bijApura, vAyA bAlI, sTe. phAlanA, jilA-pAlI (rAja.) 306707 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gururAja ko sadA morI vaMdanA AMERURRRRRREN pA. pU. AcArya devA zrImAdvijAyA dhArmAsUrIzvarajI mA. sA. pA. pU. AcArthI devA zrImAdbhijAyA bhaktisUrIzvArajI mA.. sA. pA. pU. AcArya devA zrImadvijAyA promAsUrIzvarajI mA. sA. pA. pU. AcArya devA zrImadvijAyA subodhAsUrIzvarajI mA.sA. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva ciMtaka-tAtvika-sAtvika sAhitya ke sarjaka, sacitra zailI kI pustakeM likhanevAle siddha hasta lekhaka, saiddhAntika sattvasabhara sacitra zailI ke pravacanakAra, dArzanika paddhati se tarka yukti pUrvaka samajhAnevAle, aneka zibIroM dvArA yuvAvargako sIkhAnevAle, dhyAna yoga sAdhanA zibira ke praNetA, vIrAlayam ke svapna dRSTA, sAdharmikoM ke rAhabara, zrI hayDI tIrtha ke jINoddhArakAraka, zrI mahAvIra risarca phAunDezana ke Adya praNetA, zrI mahAvIra vidyArthI kalyANa kendra ke preraNAstrota, jaina zramaNa saMgha ke M.A.,Ph.D.suprasiddha vidvAna, saMzodhanAtmaka mahAprabaMdha ke lekhaka pa. pU. paMnyAsa pravara DaoN. zrI aruNavijayajI gaNivarya mahArAja (rASTra bhASA ratna, sAhitya ratna M.A., darzana zAstrI B.A., jaina-nyAya darzanAcArya M.A., Ph.D.) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahAM mahAvIra prabhu kI rAtA (lAla) raMga ke vajra lepavAlI samagra vizva kI eka mAtra alabhya mUrti hai aise rAjasthAna rAjya kI marubhUmi para goDavADa prAnta ke gaurava samAna zrI hayDI tIrtha hai| jo nadI ke kinAre prAkRtika sauMdarya se suzobhita pradUSaNa rahita-zAnta vAtAvaraNa meM sthita hai| jaina zramaNa saMgha ke Dabala M.A., Ph.D. hue suprasiddha vidvAna pU. paMnyAsa DaoN. zrI aruNavijayajI ma.sA. kI preraNAsadupadeza evaM mArgadarzanAnusAra navanirmita 3 gaDha, 12 cokiyAM, 12 praveza dvAra, azoka vRkSAtmaka sAmaraNa yukta zrI mahAvIra vANI samavasaraNa maMdira banA hai| aMdara Agama maMdira va gaNadhara maMdira hai,caumukhajI prabhujI kI pratimA pratiSThita hai| bha. mahAvIra kI dezanAtmaka vANI vividha bhASAoM meM likhi gaI hai| isa tIrtha meM Thaharane hetu uttama dharmazAlA tathA bhojanazAlA Adi kI suMdara vyavasthA hai| Aie...padhArie.... eka bAra isa tIrtha kI yAtrA karane avazya pdhaarie| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DMCHCHEHREE DECEEKEDHE BIO! zrI pArzvanAtha bhagavAna kI nauM phITa kI zyAmavarNI vizAla pratimA gAdI - parikarAdi saha vIrAlayam meM navanirmANAdhIna "zrI vardhamAna samavasaraNa dhyAnAlayam" meM birAjamAna hogii| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtraja, puNe. Katraj, Pune. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vardhamAna samavasaraNa dhyAnAlayam vIrAlayam, kAtraja, puNe. 170 AN INE IMILAIREDIENTRIELDIMILAILALIT Y Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu-sAdhvIjI mahArAjoM kI ArAdhanA ke lie suMdara upAzraya 00 skve.phU. ke eka aise 10 blaoNka, jisameM haoNla, zayanakakSa, rasoI ghara, svataMtra saMDAsa bAtharumAdi suvidhA yukta suMdara dharmazAlA do DAyaniMga haoNla evaM do kicana yukta vizAla bhojanAlayam 10 dukAna tathA 28 ghara se yukta navanirmita zrI mahAvIra jaina sAdharmika nagara Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 8 kA praveza dvAra samyaktva guNasthAna para ArohaNa S kaisA vikAsa sAdhe ? . 436 "nirdhArita lakSya kI dizAmeM vikAsa.. * vikAsa meM bAdhaka - mithyAtva... mukti evaM samyaktva kA adhikArI bhavI jIva.. samktva aura bhavyatva..... mokSa ke lie ayogya mithyAtvI.. mithyAtva, pApa aura saMsAra paribhramaNa. mithyAtva kI traikAlika adhikatA.. rAga-dveSa kI nibiDa granthi .... caramAvarta meM praveza.. * mithyAtva kI mandatA - tIvratA.. apunarbaMdhaka jIva kI vizeSatA. mArgAnusArI jIvana ke 35 guNa.. lokottara dharma kI AdhArazilA.. mArgAbhimukha mArgapatita-mArgAnusArI bhAva. dharma kA bAlya evaM yauvana kAla.. yogabIja.. zreSTha samyaktva kI prApti ke 5 kAraNa. dharmasananmukhIkaraNa kAla.... yathApravattikaraNa kA prayojana evaM prakriyA. karaNa kI upayogitA.... granthi kA svarUpaM .. tIna karaNoM kI AvazyakatA. samyagdarzana kI prApti ke vikAsa kA krama. ga darzana kI prApti kI prakriyA. 4371 .438 . 445 450 .451 . 453 .455 .460 .462 .456 .467 .469. .478 .480 .483 .485 .487 .492 495 .499 .500 803 508 wy HEL Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya8 samyaktva guNasthAna para ArohaNa anantagune samyaktvI, samadarzI, samatvI, samatA ke sAgara, sarvadarzI, sarvaguNI, sarvajJa, sarvazreSTha sarvottama paramAtmA caramatIrthapatI prabhu mahAvIrasvAmI ke caraNoM meM ananta vandanA pUrvaka.... guNArohaNa___hama parvatArohiyoM ko dekha cuke haiN| kisa taraha himAlayAdi parvata caDhate haiM / parvatoM para caDhanA kitanA kaThina hotA hai? jAna kI bAjI lagAkara loga himAlaya jaise vizAlakAya parvata para ArohaNa karate haiN| usameM bhI jaba evaresTa ke zikhara para ArohaNa karanA ho to samajhie mauta ke sAmane lar3ate hue Age baDhanA haiM / jAna hathelI para lekara ekaeka kadama Age baDhanA paDatA hai| pratipala girane kA bhaya rahatA hai / phira bhI himmatavAna vyakti caDha jAtA hai / kaiyoM ne to dama toDa bhI diyaa| kaI pAra utara bhI ge| isI taraha guNoM kA himAlaya parvata ho aura usa para caDhanA ho to kaThina lagatA hai yA AsAna? parvatArohaNa karanA parvatArohiyoM ke lie AsAna bana sakatA hai parantu guNarUpI parvatoM para caDhanA arthAt guNArohaNa karanA parvatArohaNa se bhI aneka gunA kaThina hai| . ___jisa mithyAtva ke bAre meM hama vicAra kara Ae haiM vaha mithyAtva parvata ke bilkula sarvathA nIce ke talabhAga para hai / talabhAga sarvathA nimnastara para hai| isalie mithyAtvI kI vicAradhArA atyanta nimna kakSA kI hotI hai| jagata ke jitane ucca kakSA ke uccatama zreSThatama kakSA ke U~ce jIvAdi tattva, paramAtmAdi tattvoM ke bAre meM saMsAra kA sabase nimnastara para rahanevAlA mithyAtvI jIva kyA soca pAegA? kyA vicAra kara pAegA? AtmAdi padArtha kA svarUpa mithyAtvI ke palle paDe jaisA hI nahIM hai / mithyAtvI kI dRSTi-mati sarvathA viparIta hone ke kAraNa usameM usa prakAra kI yogyatA pAtratA hI nahIM hai| ataH vaha kyA kara sakegA? isa tarapha AtmAdi tattvabhUta padArtha bahuta hI gUDha haiN| gahana haiN| gahare pAnI meM gotAkhorI kiye binA jaise hIre-motI-ratnAdi hAtha laganevAle nahIM hai ThIka vaise hI tattvaruci kA guNa jagAkara durAgraha-kadAgraha evaM pUrvagraha kI durbuddhi samyaktva guNasthAna para ArohaNa 435 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA tyAga kiye binA AtmA-paramAtmA-mokSAdi tattva kaise palle paDeMge? kaise samajha meM A sakeMge? ataH asaMbhavasA lagatA hai| samudra tairanA tairAkI ke lie AsAna hai / parvatArohI ke lie himAlaya kI coTIrUpa evaresTa zikhara para caDhanA AsAna hai / lekina mithyAtva ke dharAtala se samyaktvake zikhara para caDhate hue guNArohaNa karanA anekagunA asaMbhava jaisA lagatA hai| lekina ise asaMbhava mAnakara hI baiThe rahe to kabhI bhI Age nahIM baDha skeNge| Akhira Aja nahIM to kala vikAsa kI dizA meM Age bar3hanA to paDegA hii| kaisA vikAsa sAdhe?- saMsAra ke maMca para lAkhoM-karoDoM loga hai / sabhI jIva apane-apane kSetra meM abhISTa vikAsa ke lie prayatnazIla rahate haiN| karmavaza aise jIva jo AdhyAtmika lakSa hI nahIM rakhate ve becAre saMsAra meM hI apanA sAMsArika vikAsa sAdhane meM prayatnazIla rheNge| koI apane parivAra kA vikAsa sAdhate haiM, koI Arthika vikAsa meM saMtoSa mAnate haiN| apanI zrImantAI kA hI unheM nAja hai| koI zikSA ke kSetra meM vikAsa sAdhate hue kaI upAdhiyA~ hAsila karate hue Age bar3hate haiN| koI udyogoM kA vikAsa karake usameM hI apanA ahaM saMtoSate haiN| kucha loga rAjakAraNa ke kSetra meM sattA kI baDhotarI meM hI apanA vikAsa mAnate haiN| koI baDhatI haI mAna-pada-pratiSThA meM apane Apa ko bar3A mAnate haiN| kyA sacamuca yaha vikAsa hai ? jI nhiiN| - isa prakAra ke vikAsoM meM hamArI AtmA jahA~ thI vahIM hai, aura jaisI thI vaisI hI hai| AtmA kI niSkaSAyatA, rAga-dveSa kA zamana, cintana kA stara Adi kucha bhI nahIM bddh'aa| AtmA meM kisI bhI guNoM kA vikAsa nahIM huaa| na to kSamA-samatA baDhI, aura na hI namratA-saralatA baDhI / to kyA binA inake rAjya kI baDI sattA ke pada para vaha suzobhita hogA? kala rASTrapati ke yA pradhAnamaMtrI ke U~ce pada para pahu~ca kara bhI vyakti bhraSTAcAra-durAcAra-vyabhicAra AdidurguNoM se bhraSTa banane para apanI ijjata,rASTra kI ijjata evaM pada kI garimA ko baDI gaharI coTa pahu~cAtA hai / vizva ke mAnacitra meM vaha apanA evaM apane deza kA sthAna nIcA dikhAtA hai| .... ___Apa kisI bhI sthAna yA pada para pahuMciye, Apa jagata meM vikAsa ke kisI bhI pada para pahuMcie, yAda rakhie, pratyeka pada para kSamA, samatA, saralatA, namratA, akiMcanatA, satya, niSThA, zraddhA Adi sekaDoM guNoM kI sarvaprathama AvazyakatA rahatI hI hai| binA ina guNoM 436 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke mAnava kI padaM-pratiSThA yaza-kIrti kabhI bhI phaila hI nahIM sakatI hai| ataH inakI mUlabhUta AvazyakatA hai / ye guNa haiM jo vyakti ko guNavAna banAte haiM / ataH saMsAra meM spaSTa kahA jAtA hai ki Apa kauna hai isakA jyAdA mahatva nahIM hai, parantu Apa kaise hai isIkA mahatva aneka gunA jyAdA hai / Apa kauna hai ? isase mAtra vyakti ke pada-pratiSThA-sthAnAdi kA hI bodha hotA hai jabaki kaise haiM ? yaha zabda ApakI guNavattA ko dhvanita karatA hai| ataHvikAsa mAtra sAMsArika nahIM honA cAhie, AdhyAtmika vikAsa kI parama AvazyakatA sAMsArika vikAsa mAtra bAhya vikAsa hai, jabaki AdhyAtmika vikAsa Antarika hai, yahI AtmA kA vikAsa hai / AtmA ke guNoM ke vikAsa kA hI apara nAma hai AdhyAtmika vikAsa / kyoMki AtmA guNI dravya hai aura kSamA-samatAdi usake guNa haiM / guNa-guNI kA abheda saMbandha hai / ataH abheda upacAra se AtmA ke AdhyAtmika vikAsa kA hI apara nAma guNavikAsade sakate haiM aura guNAtmaka vikAsa kAhI apara nAma AdhyAtmika vikAsa de sakate haiN| donoM paraspara aparanAma-paryAyavAcI nAma kahe jAte haiN| nirdhArita lakSya kI dizA meM vikAsa _ vikAsa kaisA honA cAhie? lakSya vihIna yA lakSya sahita? vikAsa pahale hotA hai ki lakSya kA nirdhAra pahale ? yadi Apa lakSyavihIna hI haiM to dizAbhrAnta haiM / gumarAha haiM Apake sAmane koI lakSya hI nahIM haiM, yadi kisI sAdhya ko sthira hI nahIM kiyA hai to Apa kisa dizA meM prayANa kareMge? manovijJAna ke mAnasazAstra kA niyama hai ki Apa sarvaprathama lakSya kA nirdhAra kareM / yadi lakSya U~cA, zreSTha kakSA kA hai to ApakA vikAsa usI dizA meM hogaa| anyathA lakSya galata hone para vikAsa ke badale vinAza bhI ho sakatA hai| Apa unnati ke zikhara para pahu~cane ke bajAya avanati ke pAtAla meM bhI pahu~ca sakate haiM / ataH lakSya para bahuta baDA AdhAra hai / anivArya hai| .. "lakSya para AdhAra" kI anivAryatA sAdhaka yadi samajha jAegA to vikAsa meM vilamba nahIM hogaa| aura vikAsa sahI hogaa| ataHsAdhaka ke vikAsa kA AdhAra lakSya para hai aura lakSya kA AdhAra pUrva meM vikAsa sAdhe hue vaise mahApuruSa para hai / vikAsa kI carama sImA jo sAdha cuke haiM aise mahApuruSa hamAre lakSya ke kendra meM hone cAhie / ataH aise mahApuruSa kI prApti kI zodha meM rahanA caahie| yahI U~cA Adarza hameM rakhanA caahie| zAstroM meM se aise AdarzabhUta mahApuruSoM ke caritra hameM DhU~Dha lene cAhie / inhIM ko sadA dRSTi samyaktva guNasthAna para ArohaNa 43 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakSa rakhakara vaisA banane kI dizA meM bhagIratha puruSArtha karanA caahie| tabhI hama vaise nirdhArita lakSya ko hAsila karane meM saphala ho sakeMge / lakSya evaM Adarza ke kendra meM guNoM ko rakhanA cAhie / AdarzabhUta mahApuruSa to AlaMbana mAtra hai parantu hamArA carama lakSya to unake AlaMbana se hamAre guNoM kA vikAsa hameM sAdhanA hai / sAdhaka ko hI sAdhanA karanI hai / lekina sAdhanA ke lie sAdhana kI AvazyakatA rahatI hai / tabhI sAdhya ko sAdhakara sAdhaka bhI siddha bana sakatA hai 1 1 vikAsa meM bAdhaka - mithyAtva sAdhaka jaba sAdhya kI prApti ke lie sAdhanoM kI sahAyatA lekara sAdhanA karatA huA Age baDhatA hai taba kucha tattva kabhI avarodhaka banate haiM, aura kucha tattva kabhI sahAyaka banate haiM / vikAsa kI pratyeka dizA meM, pratyeka mArga meM bAdhaka tattva bhI kAphI Ate haiM jo mArga meM roDe DAlate haiM, aura vikAsa kI gati ko toDa dete haiN| aisI paristhiti meM yA to gati dhImI ho jAtI hai yA phira gati sarvathA tUTa jAtI hai| koI virala manobala vAlA hI vaisI himmata juTAkara gati ko punaH joDa pAtA hai, aura pragati sAdhatA hai / yadi Apa AdhyAtmika vikAsa kI dizA meM pragati karanA cAhate haiM to ... sabase pahale gati meM avarodhaka banakara roDe DAlanevAle bAdhaka tattva ko pahacAna lo vaha hai "mithyAtva" / jaise hAive para Apa tIvra gati meM bhAga rahe ho usa samaya gatirodhaka - roDe rAste meM lage rahate haiM jo ApakI gati ko roka dete haiN| ThIka usI taraha mokSamArga para prayANa karanevAle sAdhaka ke mArga meM mithyAtva eka aisA avarodhaka-bAdhaka tattva hai jo hamAre vikAsa kI gati - pragati ko roka detA hai / Age baDhane hI nahIM detA hai / 1 1 1 mithyAtva hamArI vikAsa kI dizA ke lakSya se ThIka viparIta hameM le jAtA hai vikAsa kI dizA evaM lakSya Upara hai aura mithyAtva ThIka usase ulTI adho dizA meM pAtAla meM le jAtA hai| kyoMki yaha viparIta vRttivAlA hai| mithyAtva nAstika vicAradhArAvAlA hai / pratyeka tattva kI jo bhI bAta sAmane Ae mithyAtvI kI vRtti niSedhAtmaka hone ke kAraNa vaha sabase pahale nA hI khegaa| cAhe AtmA kI bAta ho yA paramAtmA kI bAta ho, yA cAhe mokSa kA viSaya ho ... yA phira svarga-naraka kA viSaya ho, yA bhale hI puNya-pApa kI pravRtti kA kAma ho mithyAtvI sabase pahale saba meM 'nA' hI kahegA / AtmA ko pApa karma se sarvathA mukta karane ke lie calo, hama kucha kareM, 438 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAzIla-sakriya banakara kucha karane kI bhI bAta kareM, to mithyAtva sabase pahale nA kaha degaa| vaha apane svArtha kI bAta Age karegA-are yAra ! khAo pIo mauja karo / choDo ina saba puNya-pApakI bAtoM ko| ye saba nirarthaka-vyarthabAte haiM / isa taraha kI vRtti-aisA svabhAva evaM bolane kI bhASA aisA hone ke kAraNa isa prakAra kA mithyAtva AdhyAtmika vikAsa ke patha para agrasara hone meM bAdhaka banatA hai / jaba taka aise avarodhaka ko dUra nahIM kara sakeMge taba taka hamArA vikAsa prAraMbha hI nahIM ho skegaa| ataH sarvaprathama padArthoM kA zuddha svarUpa jaisA hai vaisA dekheM-jAneM-pUrI taraha se samajha leM aura phira mAneM... tathA anta meM usI taraha kA AcaraNa kareM / mokSArthI mumukSu ke lie yaha nitAnta Avazyaka hai| - vikAsa kI dizA meM agrasara hone kI zubha zuruAta hI mithyAtva ke naSTa hone se aura samyaktva ke dvAra khulane se hotI hai| yadi ye samyaktva ke dvAra na khule to nizcitaM samajhie ki hamArI AtmA ke vikAsa kA prAraMbha huA hI nahIM hai / ataH isa bAdhaka tattva ko acchI taraha pahacAna kara... Age bar3hane ke lie bhagIratha puruSArtha karanA nitAnta. Avazyaka hai| jaba taka AtmA-paramAtmA-mokSAdi tattvoM ko mAneMge hI nahIM taba taka hamArI buddhi sahI-sIdhI dizA meM calegI hI nahIM, aura mithyAtva AtmAdi padArthoM ke astitva ko mAnane hI nahIM detA hai / vaha to pahale hI buddhi dRSTi donoM banA detA hai ki. .. kucha hai hI nahIM / kucha mAnanA hI nhiiN| isase buddhi niSedhAtmaka ho jAtI hai| phira vaha usa dizA meM, una padArthoM ke bAre meM socegA hI nhiiN| yadi Apa samyagdRSTi ho to hI ApakI buddhi AtmAdi padArthoM ke bAre meM socoge-vicAroge-ApakI buddhi vidheyAtmaka sakArAtmaka bnegii| aisI sakArAtmaka buddhi-dRSTi banane ke bAda AtmAdi padArthoM ke bAre meM jIva socanA zurU karatA hai| socane vicArane kI zakti baDhatI hai| tattvaruci jAgRta hotI hai| aisI mithyAtva kI vRtti meM jIva kA ananta kAla jaisA ki pahale dekha cuke haiM ki pA~ca prakAra ke mithyAtvoM meM se nigoda ke ekendriya bhavoM ke kAla se ajJAna ke kAraNa anAbhogika mithyAtva jIva meM rahatA hai| nigoda kI avasthA meM vahIM bAra-bAra janma-maraNa karate hue jIva anantakAla bitA detA hai / jahA~ eka zvAsocchvAsa parimita kAla meM 1716 bhava ho jAte haiM aisI nigoda kI atyanta sUkSma avasthA meM jahA~ ananta kAla jIva bitA detA hai vahA~ samyak zraddhA hone kI koI saMbhAvanA hI nahIM thI / ekendriya ke pRthvIkAya, apkAya, vanaspatikAyAdi bhavoM meM bhI tathA 2, 3, 4, samyaktva guNasthAna para ArohaNa 439 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 indriyavAle vikalendriyoM ke janmoM meM bhI jIva avyaktAvasthA meM mithyAtva meM hI phasA huA thA / anantakAla bitAnevAlA yaha jIva kaise vikAsa prAraMbha kare ? bhale, nigoda meM jIvoM kA svarUpa atyanta sUkSmatama ho / jo A~khoM se bhI dekhI nahIM jA sakatI hai aisI avasthA meM bhI jIva kA astitva to hai hI / astitva kahA~ naSTa ho gayA hai ? nahIM / AtmA dravyarUpa meM ananta kAla taka sadA rahanevAlI hai| usakA astitva kadApi naSTa nahIM hotA hai / sUkSmatama sthiti meM rahanA yA vizAla - virATa svarUpa meM AnA yaha jIvagata vizeSatA hai / saMkoca-vikAsazIla svabhAva - guNadharmavAlA jIva dravya hai| sUkSmatama avasthA meM jIvAtmA kA 'kada' Adi paramANu sadRza ho jAtA hai| jaise paramANu adRzya - sUkSmatama - achedya - abhedya akATya - adAhya Adi guNavAna dravyasvarUpa hotA hai ThIka vaise hI jIva bhI achedya, abhedya, akATya adAhya, avibhAjya Adi guNadharmoMvAlA hI hotA hai| donoM ke bIca itanA hI antara hai ki... jIva meM saMkoca vikAsazIla svabhAva hai, guNa hai| jisake kAraNa apane svarUpa ko sUkSma se sUkSmatama bhI kara sakatA hai aura jarUrata paDane para vistAra karate hue.... 14 rAjaloka vyApI bhI kara sakatA hai / Azcarya to isa bAta kA hai ki ... jIva asaMkhyapradezI dravya hote hue bhI paramANu ke jaisI samakakSa sUkSmatama apanI avasthA banA sakatA hai / aura aisI avasthA meM bhI jIva ke asaMkhya pradezoM kA svarUpa- astitva barobara banA rahatA hai| eka bhI pradeza bikhara nahIM jAtA hai| eka bhI pradeza alaga nahIM hotA hai / asaMkhyapradezI piNDasvarUpa jIva kA astitva anAdi anantakAlIna hai / tInoM kAla meM jIva kA astitva- pradezoM kA svarUpa, sadA eka samAna - eka jaisA hI rahatA hai / ataH eka bhI pradeza ke naSTa hone kA prazna hI nahIM khaDA hotA hai| Apa soca bhI nahIM pAoge ki ... eka choTe se bAjarI jvArI jaise anAja ke dAne meM se jaba aMkura phUTatA hai, vaha aMkurita hotA hai taba aMkure ke choTe se kada meM bhI ananta jIva eka sAtha rahate haiM / itanI choTI sI avasthA meM bhI eka sAtha ananta jIvoM kA astitva rahatA hai / to eka jIva kA svarUpa kitanA sUkSmatama huA ? jisakI hama buddhi kI tulA para kalpanA bhI nahIM kara sakate haiM / paramANu jitanI sUkSmatama avasthA kI samAnatA meM A jAtA hai / aisI sUkSmatama - avasthA meM paramANu jarUra svataMtra rahatA hai / parantu paramANu eka pradezarUpa hai jabaki jIva asaMkhyapradezI dravya hai / asaMkhya pradeza eka sAtha rahate hue bhI paramANu samakakSa sUkSmatama avasthA dhAraNa karane ke pazcAt bhI jIva apane jJAnAdi saba guNoM kA astitva TikA sakatA hai| saMkoca - vikAsazIla svabhAva kI vizeSatA ke kAraNa punaH vikasita kakSA meM A sakatA hai / aura anta meM 14 rAjaloka jitanA vistRta vyApaka 1 1 440 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa dhAraNa kara sakatA hai, aura punaH apane mUlasvarUpa meM A sakatA hai| parantu paramANu jaDa-ajIva hone ke kAraNa aura eka pradezarUpa hI hone ke kAraNa tathA saMkoca-vikAsa kA guNa sarvathA na hone ke kAraNa tathA jJAnAdi guNa sarvathA na hone ke kAraNa kisI bhI prakAra kI saMbhAvanA jIvAtmA jaisI nahIM rahatI hai / paramANuoM meM saMghAta vighAta kI prakriyA hotI rahatI hai| jisase skaMdhasvarUpa banate haiM aura punaH vighAta kI prakriyA hone se paramANu svarUpa banate haiN| punaH saMghAta kI prakriyA hone se skaMdharUpa banate haiN| paramANu avasthA meM bhI ajIva pudgala rUpa mUla dravya kA astitva sadA kAla rahatA hai / astitva naSTa nahIM hotA hai / ataH pudgalAstikAya dravya kahalAtA hai / hA~, skaMdha paryAya ke rUpa meM astitva sadA nitya nahIM rahatA hai| skaMdha-deza-pradeza aura paramANu ye cAroM avasthA paryAyasvarUpa haiN| ataH paryAya parivartanazIla hai / utpAda vyaya paryAyoM meM hotA hI rahatA hai| jabaki paramANu svarUpa meM bhI ajIva tattva kA astitva nitya traikAlika sadA hI rahatA hai / jIvagata vizeSatA tathA ajIvagata vizeSatA meM yaha mUlabhUta antara jo hai jaisA hai vaisA hI yahA~ prastuta kiyA hai / parantu ajIva pudgala dravya meM guNasthAnoM kI vRddhi yA vikAsAdi kI koI prakriyA nahIM hotI hai / jabaki jIva meM guNasthAnoM ke sopAnoM para ArohaNa karate hue vikAsa kI prakriyA Age baDhatI hai / kina jIvoM meM guNasthAnoM para caDhate hue krama kA vikAsa hotA hai ? aura kina meM saMbhava nahIM hai unakA vicAra yahA~ kramaprApta rUpa se karate haiN|-.. bhavya-abhavyAdi jIvoM ke prakAra mithyAtva bhI yadi kisI meM hogA to jIva meM hI hogA, aura samyaktva bhI hogA to jIva meM hI hogaa| kyoMki ye jIvagata doSa evaM guNa haiN| ataH jIva meM hI rheNge| ajIva-pudgalAdi meM to vaise bhI saMbhava hI nahIM hai / jIvAtmA jo saMsAra meM bhinna bhinna yoni meM janma lekara bhinna bhinna prakAra ke zarIra dhAraNa karatI hai taba janma evaM deha ke AdhAra para jIvoM kA vargIkaraNa karake 563 prakAroM-bhedoM kA vicAra kiyA hai| aba yahA~ para mUla jIvAtmA hI kisa prakAra ke haiM ? kaise haiM ? kisa svarUpa ke haiM ? usakA vicAra karate haiN| ataH isameM deha AdhArita dRSTi se vicAra nahIM karanA hai / ye janmAdidehajanya bheda to karmakRta haiN| ataH tathAprakAra ke karmoM ke kAraNa kaisA janma kisa jIva ko kisa yoni meM milatA hai usake AdhAra para bhedoM kA jJAna hotA hai| ____ jo karmakRta na hote hue bhI jIvAtmA ke hI prakAroM ko sUcita karate haiM aise 3 bheda mukhya haiM / 1) bhavya jIva 2) abhavya jIva aura 3) jAtibhavya yA durbhavya / isa taraha tIna sAmyavatva guNasthAna para ArohaNa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prakAra ke bhedoM meM jIvoM kA vargIkaraNa hai / yogyatA - pAtratA kI dRSTi se yahA~ para ina tIna prakAroM meM jIvoM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai, parantu yaha vizeSarUpa se yAda rakhie ki ye tInoM bheda karmakRta nahIM haiM / nigoda se hI jIvoM kI isa prakAra kI avasthA hai / vaise dikhane meM sabhI jIva samAna rUpa ke hI dikhAI deNge| parantu jaba ... samyaktva - mokSAdi viSayoM kI prApti kI dRSTi se vicAra kiyA jAya taba hI ye bheda khyAla meM aaeNge| jaise suvarNa aura pItala donoM dhAturUpa meM samAna haiM / aura pIlepana ke guNa kI dRSTi se bhI samAnatA barobara hai, parantu suvarNagata guNoM aura pItalagata guNoM kA vicAra karane se spaSTa bhedoM kA khyAla A jAtA hai / dUsarA dRSTAnta lene para aura jyAdA spaSTIkaraNa ho sakatA hai| mUMga jo kaThola-dhAnya hai usakA vicAra kreN| khetoM meM jahA~ mUMga kI khetI hotI hai unameM eka hI paudhe para aneka mUMga ugate haiM / dikhAI dene meM sabhI mUMga eka samAna varNavAle hote haiN| sAdRzyatA itane jyAdA pramANa meM hotI hai ki... dekhakara bheda kara pAnA asaMbhava hai / parantu jaise hI pakAne ke lie eka bhagone meM pAnI meM aneka mUMga DAlakara... cUlhe kI agni para caDhAne se parIkSA ho skegii| agni kI uSNatA ke kAraNa kaI mUMga caDha jAte haiM / phUla jAte haiN| Upara kA bhAga khula jAtA hai| lekina kucha aise koraDe mUMga hote haiM jo sarvathA nahIM phUlate haiM, na to caDhate haiM, aura na hI khulate haiM / cAhe kitane hI ghaMToM taka ubalate hue pAnI meM paDe rahe, lekina kucha bhI nahIM hotA hai| yaha bheda kyoM ? kisane kiyA ? ThIka vaise hI jIvoM meM bhI bhavya - abhavyAdi ke bheda haiM / tattvArthakAra spaSTa kahate haiM ki.. jIva - bhavyA'bhavyatvA''dIni ca // 27 // jIva bhavya aura abhavyAdi bhedavAle haiN| yadi Apa yaha pUcheM ki bhavya aura abhavya hone kA kAraNa kyA ? kyoM aise hote haiM ? isake uttara meM tattvArthakAra - zAstrakAra kahate haiM ki karmAdi kA koI kAraNa nahIM hai / kisI bhI prakAra kI karma kI prakRtiyoM ke kAraNa ye bheda nahIM hote haiN| jIvoM ke tathAprakAra ke bhAva hI aise haiM / zAstra meM 5 prakAra ke bhAva batAe haiM- aupazamika - kSAyikau bhAvau mizra jIvasya svatattvamaudayika - pAriNAmikau ca / / 2-1 / / 1) aupazamika, 2) * kSAyika, 3) kSAyopazamika, 4) audayika aura 5) pAriNAmika ye 5 bhAva haiM / ye pA~ca bhAva jIva ke hote haiN| inameM pA~cavA~ pAriNAmika bhAva hai jisake AdhAra para jIva bhavya kakSA kA bhI hotA hai yA abhavya kakSA kA bhI hotA haiM / pAriNAmika zeSa cAra bhAvoM kI apekSA sarvathA alaga hI prakAra kA hotA hai| ye saba jIva gata bhAva hote haiN| arthAt jIva tattva ina bhAvoMmaya hotA hai / pAriNAmika bhAva ke pIche koI kAraNa nahIM hai / isa pAriNAmika bhAva ke kAraNa jIva meM jIvatva, bhavyatva, abhavyatva tathA astitva, prameyatva, jJeyatva, kartRtva, arUpitva, nityatva, sapradezItva Adi aneka bhAva pragaTa rUpa se sadA kAla rahate haiM / 1 1 AdhyAtmika vikAsa yAtrA 442 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAriNAmika bhAva janya ina bhavya-abhavyAdi meM kabhI bhI, kisI bhI kAla meM, anantakAla ke bAda bhI kabhI bhI parivartana hotA hI nahIM hai / ise hI pAriNAmika bhAva kahate haiM / arthAt anantakAla ke bAda bhI yA anantagune puruSArtha ke bAvajUda bhI kabhI bhI bhavI jIva abhavI nahIM ho sakatA hai / yA abhavI jIva bhavI nahIM ho sakatA hai / ye karma janya hI nahIM hai to phira karma ke kSaya yA kSayopazamAdi se bhI abhavyapanA naSTa ho jAya yA badala jAya yaha kadApi saMbhava hI nahIM hai / bhavya abhavyAdi jIvoM kA lakSaNa svarUpa dekhane para vizeSa khyAla aaegaa| jIva bhavya jIva abhavya jIva jAtibhavya (durbhavya) 1) bhavya jIva ..... 10 bhavya jAva- jaise sonA aura pItala eka jaisI hI dhAtu hone ke bAvajUda bhI bhinnatA hai / jaise gAya-bhaiMsa kA dUdha aura AkaDe vRkSa kA dUdha-sabhI dUdha-dUdha kI jAti se eka jaise samAnarUpa se dUdha hI haiM / phira bhI saba meM pharaka hai / gAya-bhaiMsa-bakarI kA dUdha jamAyA jA sakatA hai| usameM se dahIM-chAsa, makkhana-ghI Adi padArtha tathAprakAra kI prakriyA se banate haiM / parantu AkaDe ke dUdha meM ghI Adi banAne kI prakriyA bhI saMbhava nahIM hai aura... padArtha bhI nahIM bana sakate haiM / ThIka usI taraha bhavya-abhavyAdi jIva eka jaise samAnarUpa dikhAI dete hue bhI inameM AsamAna-jamIna kA antara hai / prApti ke lakSya ke AdhAra para bheda kA khyAla AtA hai / yahA~ prApti kA lakSya mokSa-mukti hai / ataH mokSa lakSya ke AdhAra para lakSaNa banAte hue sUtrakAra kahate haiM- "siddhigamanayogyatvaM bhavyasya lakSaNam" -siddhigati-mokSa prApta karane kI yogyatA jisameM paDI hai vaha bhavya jIva hai / jaise Aja ke paidA hue choTe se zizu meM eka dina rASTrapati rASTrapitA bhI banane kI yogyatA-pAtratA paDI huI hai / samaya Anepara vaha jarUra prApta kregaa| jaise mahAvIra kI AtmA meM bhagavAna banane kI pAtratA yogyatA par3I huI thI... vaha nayasAra ke prathama janma se pragaTa huI aura 27 ve janma meM pUrNa huI / isI taraha samaya, saMjoga aura paristhiti kI sAnukUlatA prApta hone para bhavya jIva mukti ko prApta kara sakatA hai / mokSa pAegA to bhavI jIva hI pA skegaa| abhavI nhiiN| samyaktva guNasthAna para ArohaNa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2) abhavI-abhavya jIva , "siddhigamanAyogyatvamabhavyasya lkssnnm|" bhavI jIva se sarvathA viparIta abhavI jIva hai / yaha koraDe mUMga evaM pItala, tathA AkaDe ke dUdha ke jaisA abhavI kI kakSA kA jIva hai / jaise AkaDe ke dUdha se kabhI ghI bana hI nahIM sakatA hai, koraDA mUMga kabhI bhI paka hI nahIM sakatA hai, ThIka vaise hI anantAnanta kAla bItane para bhI abhavI jIva kabhI bhI mukta ho hI nahIM sakatA hai| isakA eka mAtra kAraNa hai ki abhavI ko mokSa ke viSaya meM kabhI bhI zraddhA ho hI nahIM sakatI hai / vaha mokSa ko mAnane ke lie kabhI bhI taiyAra hI nahIM hotA hai| zraddhA kA sarvathA abhAva rahane ke kAraNa vaha jIva abhavI kI kakSA kA kahalAtA hai| aise jIva ko cAhe kitanI bhI anukUlatAeM suvidhAeM prApta ho bhI jAya to bhI vaha kabhI bhI vaisI zraddhA banAne ke lie taiyAra hI nahIM hai| 3) jAtibhavya (durbhavya) - . bhavya kI hI jAti kA hone ke kAraNa ise jAtibhavya jIva kahate haiM / yA anya nAma durbhavya kA bhI diyA gayA hai| yaha jIva ekendriyAdi kI kakSA se kabhI bAhara hI nahIM nikalatA hai / Age baDha hI nahIM pAtA hai / ataH usake vikAsa kI koI saMbhAvanA rahatI hI nahIM hai / anantakAla taka vaisI hI sthiti banI rahatI hai| kumArikA-strI ke dRSTAnta kI upamA bhavya-abhavyAdi jIvoM ke prakAra ko samajhane ke lie kumArikA ke dRSTAnta ke AdhAra para AsAnI se samajhA jA sakatA hai| mAna lIjie-3 prakAra kI kumArikAeM haiN| 1) pahale prakAra kI kumArikA kanyA jisakI zAdI hotI hai, yogya pati ke sAtha samAgama kA yoga prApta hotA hai aura pariNAma svarUpa vaha putra ko prasUta kara mAtRtva kA saubhAgya prApta karatI hai / ThIka isa prakAra kA bhavya jIva hai / vaha bhI deva-guru-dharma kA saMyoga-satsaMgAdi prApta karake mukti rUpI phala ko prApta karatA hai| 2) dUsarI kanyA jisakI zAdI hotI hai aura pati samAgama kA saMyoga varSoM taka prApta hone para bhI.. vaha janmajAta vaMdhyA hone ke kAraNa kabhI bhI mAtRtva ke saubhAgya kA sukha prApta kara hI nahIM sakatI hai| ThIka vaisA abhavI jIva hotA hai| cAhe anantabAra 444 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva-guru-dharma kA yoga prApta ho to bhI abhavI jIva anantakAla meM bhI...mokSa kA sukha kadApi prApta kara hI nahIM sakatA hai| - 3) eka kumArikA kanyA bacapana kI bAlyAvasthA meM hI saMsAra se virakta hokara dIkSA le leM / pravrajita ho jAya / dIkSA ke bAda AjIvana paryanta zuddha naiSThika brahmacarya hI pAlanA hai / ataH zAdI-pati samAgamAdi kisI bhI sAmagrI kI koI saMbhAvanA rahatI hI nahIM hai| pariNAmasvarUpa putraprasUti-evaM mAtRtva ke saubhAgya kA sukha vaha jIvanabhara kadApi prApta kara hI nahIM sakatI hai| ThIka aisA jAtibhavya yA durbhavya jIva hotA hai, jo saMsAra ke anantakAla ke paribhramaNa meM kabhI bhI deva-guru-dharma kA saMyoga, mokSAnukUla sAmagrI kI upalabdhi kadApi prApta kara hI nahIM sakatA hai / isa prakAra bhavI, abhavI evaM jAtibhavya tIna prakAra ke jIvoM kA astitva saMsAra meM hai| mukti evaM samyaktva kA adhikArI bhavI jIva uparokta 3 prakAra ke jIvoM meM abhavI evaM jAti bhavya ye do prakAra ke jIva to kadApi samyaktva prApta kara hI nahIM sakate haiN| kyoMki unakA mithyAtva anAdi-anantatraikAlika hai| ve nizcayamithyAtvI hai aura mithyAtva ke sarvathA saMpUrNa nAza ke binA samyagdarzana-samyaktva kI prApti ho hI nahIM sakatI hai aura samyaktva ke binA jIva kabhI bhI mokSa prApta kara hI nahIM sakatA hai| jAtibhavya jIva to ekendriya ke sAdhAraNa vanaspatikAya kI paryAya meM se kabhI bAhara nikala hI nahIM sakatA hai| are ! pratyeka vanaspatikAya meM bhI nahIM A sakatA hai| bhavya kI kakSA kA hone ke bAvajUda bhI koI phAyadA nahIM / sarvathA niSphala gayA vaha jIva / isalie abhavya aura jAtibhavya ye donoM mokSa ke adhikArI kabhI bhI bana hI nahIM sakate haiN| zAstroM meM kahate haiM ki- abhavI kA jIva Age baDhakara kabhI cAritra bhI le le, aura saba pariSaha-upasargAdi sahana karatA huA.... kezalocAdi bhI karatA huA niraticAra cAritra kA pAlana karatA huA, ghora ugra tapAdi karake itanI kaThina sAdhanA karatA hai, ki dekhanevAlA yahI kaha de ki yaha jIva sIdhA mokSa meM jaaegaa| lekina samyaktva kI prApti ke abhAva meM evaM mithyAtva ke kAraNa kabhI bhI mokSa kI prApti abhavI kara hI nahIM sakate haiN| saba meM usa prakAra kI yogyatA hotI hI nahIM hai| bhavyAtmAeM muktigAmI AtmAeM kahalAtI haiN| bhavya kI kakSA kA hI jIva mokSa meM jAne kA adhikArI hai / parantu sabhI bhavya mokSa meM cale hI jAeMge aura jisase sArA saMsAra samyaktva guNasthAna para ArohaNa 445 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAlI ho jAegA....sirpha abhavI-jAtibhavya hI zeSa baceMge aisI bAta bhI saMbhava nahIM hai| hama nyAya se tarkayuktI kI vyApti ke AdhAra para vicAra kareM-jo jo bhavya hai ve sabhI mokSa meM jAeMge hI? yA jo jo mokSa meM gae haiM ve sabhI bhavya hI haiM ? jaise jahA~ jahA~ dhuAM hai vahA~ vahA~ agni hai ? yA jahA~ jahA~ agni hai vahA~ vahA~ dhuMA hai ? yahA~ nizcayAtmaka svarUpa kA nirNaya karanA hai / ataH jahA~ agni ho vahA~ dhuMA rahe yA na bhI rahe-jaise lohe ke gole ko tapAyA jAya to usameM agni hai parantu dhuMA nahIM hai / parantu jahA~ dhuMA rahatA hai vahA~ agni anivArya rUpa se rahegI hii| ThIka isI taraha prastuta adhikAra meM socie-jo jo bhI mokSa meM gae haiM ve jarUra bhavya hI the / parantu jitane bhavya haiM ve sabhI mokSa meM jAeMge hI aisI saMbhAvanA yahA~ pragaTa nahIM hai / ataH sArA saMsAra khAlI hone kI saMbhAvanA kabhI bhI khaDI nahIM hotI hai| - saMsAra meM kitane lakaDe haiM.... kitanA sonA hai / ina lakaDoM meM, sone meM paramezvara paramAtmA kI pratimA banane kI yogyatA hai yA nahIM? jI hA~, pUrI hai / kaI kASThamUrtiyA~ aura kaI suvarNapratimAeM bhI haiM / bhale hI seMkaDoM hoM / vizeSAvazyaka bhASyakAra kahate haiM ki bhaNNai bhavvo joggo na ya jogatteNa sijjhaI svvo| jaha joggammivi dalie savvatya na kIrae pddimaa| taha jo mokkho niyamA so bhavvANaM na iyaresiM / / sabhI lakaDe mUrti nahIM banate haiM / seMkaDoM-lAkhoM mUrtiyA~ banane ke bAvajUda bhI Aja bhI lakaDA cAroM tarapha asaMkhya gunA hai hii| isI taraha sonA Aja bhI cAroM tarapha pracura mAtrA meM Dhera sArA paDA hai / khadAnoM meM bhI kAphI sonA paDA hai / saMsAra kA lAkhoM-karoDoM Tana sonA AbhUSaNa-gahane ke rUpa meM pariNamana ho cukA hogaa| kaI mUrtiyA~ bhI bana gaI haiN| lekina sabhI sonA mUrti-gahane ke rUpa meM pariNamana abhI bhI nahIM huA hai / itanA kAla bItane ke bAvajUda bhI yahI sthiti hai / ThIka isI taraha saMsAra meM ananta bhavyAtmAeM haiN| parantu sabhI mokSa meM kahA~ calI gaI ? yadyapi bhavya kA AdhAra hI mukti para hai| mokSa meM jAne kI yogyatAvAlA hone ke kAraNa hI vaha bhavya kahalAtA hai| bAta sahI hai, parantu yogyatA honA eka alaga bAta hai aura usa pada kI prApti honA dUsarI hI bAta hai / isalie anantakAla bItane ke bAvajUda bhI ananta bhavyAtmAeM mokSa meM na gaI huI saMsAra meM Aja bhI zeSa bacI huI haiN| aura bIte hue bhUtakAla meM ananta pudgala parAvartakAla jo bItA hai usameM ananta bhavyAtmAeM mokSa meM calI bhI gaI haiN| abhavya-jAtibhavya kA to savAla hI nahIM khaDA hotA hai / ataH zAstrakAra maharSi kahate haiM ki . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaIAi hoi pucchA jiNANamaggaMmi uttaraM tiaa| . ikkassa nigoassa aNaMtabhAgo'vi siddhigo| jaina siddhAnta ke mArga meM Apa jaba bhI kabhI yaha prazna pUchege ki kitane mokSa meM gae aura abhI bhI saMsAra meM kitane avaziSTa haiM ? yaha aura aisA prazna bhale Apa ananta kAla pahale pUche yA Aja ke vartamAna kAla meM pUchiye yA phira bhaviSya meM bhI anantakAla ke bAda pUche... phira bhI Apako uttara sadA eka sA hI milegA ki- nigoda kA anantavA~ bhAga hI mokSa meM gayA hai / yadyapi mokSa meM ananta jIva cale gae haiM aura kAla bhI ananta bIta cukA hai / mahA-videha kSetra kI tathA sadAkAla calanevAle cauthe Are kI apekSA ke AdhAra para aisA nizcita niyama (The cosmic order) hai ki... pratyeka 6 mahIne ke utkRSTa kAla meM to jIva nizcita mokSa meM jAte hI haiM / yadyapi pratidina jA sakate haiN| are ! pratidina to kyA prati kSaNa bhI jA sakate haiM / bhUtakAla meM bhI gae hI haiM / parantu yadi utkRSTatama antara ho bhI jAya to jyAdA se jyAdA 6 mahIne kA hI antara paDatA hai| itane antarAla ke bAda koI na koI mokSa meM anivArya rUpa se jAte hI haiM / ataH prati6 mAha ke antarAla meM utkRSTa, rUpa se bhI niyamita mokSa meM bhavya jIva jAte hI raheM to... socie... bIte hue ananta kAla meM kitane jIva mokSa meM gae hoMge? uttara- ananta jIva / aura yaha bAta to bIte hue bhUtakAla kI huI, Age ke bhaviSyakAla kA bhI vicAra to karie...bhAvi-bhaviSyakAla jo ananta hai aura anantakAla taka bhI mokSamArga sadA cauthe ArevAle zAzvata kSetra aise mahAvideha kSetra meM se cAlU hI hai / ataH mokSagamana niraMtara cAlU hI hai / to bhAvi ke ananta kAla meM kitane jIva mokSa meM jAeMge? ananta / bhUtakAla meM ananta aura bhAvi meM bhI ananta isa taraha anantAnanta jIva mokSa meM jAne ke pazcAt bhI ananta bhavyAtmAeM saMsAracakra meM avaziSTa rhegii| isa hisAba se-socie ki saMsAra kitane anantAnanta jIvoM kI khAna hai| mokSa meM siddhazilA para jitane ananta jIva haiM usake sAmane saMsAra meM kitane gune jyAdA haiM ? isakA khyAla ina zabdoM se AegA ki... ananta kAla ke bAda aura ananta jIvoM ke mokSa meM jAne ke pazcAt bhI aisA uttara denA paDe ki...nigoda ke anantaveM bhAga ke jIva hI mokSa meM gae haiN| isase saMsAra meM jIvoM kI anantAnantatA spaSTa siddha hotI hai| tInoM kAla meM mukta hue aise ananta siddhAtmAoM ko vaMdanA karate hue likhate haiM ki je a aIA siddhA, je a bhavissaMti NAgae kaale| saMpaia vaTTamANA, savve tiviheNa vaMdAmi / / samyaktva guNasthAna para ArohaNa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jo atIta-bIte hue bhUtakAla meM siddha hue haiM, mokSa meM gae haiM, jo bhaviSya-anAgata kAla meM mokSa meM jAeMge, aura saMprati vartamAna kAla meM Aja bhI jo mokSa meM jA rahe haiM una saba ko mana-vacana-kAyA ke trividha yoga se vaMdanA karatA huuN| tIrthakSetra-siddhakSetra jinezvara paramAtmA ke cyavana-janma-dIkSA-kevalajJAna aura nirvANa aise pA~ca kalyANaka hote haiN| ina pA~coM kalyANakoM meM pA~cavA antima nirvANa kalyANaka prabhu ke mokSagamana kI avasthA kA sUcaka hai / mokSa meM jAnA arthAt sadA ke lie zarIra kA tyAga karake AtmA kA siddha bananA-mukta bananA / antima samaya meM paramAtmA ne apane deha kA jisa bhUmisthAna para se tyAga kiyA vaha bhUmisthAna siddhakSetra-tIrthakSetra ke rUpa meM prasiddha haa| AdinAtha bhagavAna se lekara mahAvIrasvAmI bhagavAna taka ke vartamAna caubIzI ke 24 tIrthaMkara bhagavAna mukhya 5 tIrthabhUmiyoM meM se siddha hue haiN| mukhyarUpa se sammetazikharajI tIrthakSetra se 20 tIrthaMkara siddhi gati ko pAe haiN| bha. neminAtha giranAra-raivatAcala parvata para se mokSa meM gae haiM / campApurI nagarI kI apanI hI janmabhUmi meM se zrI vAsupUjyasvAmI bhagavAna mokSa meM gae haiN| pAvApurI nagarI meM se dIpAvalI kI amAvAsyA kI rAtri ko deha choDakara mahAvIrasvAmi ne nirvANapada ko paayaa| aura prathama tIrthaMkara zrI AdinAtha bhagavAna aSTApada tIrthakSetra se nirvANa pada ko pAe / aSTApada tIrtha ke himAlaya parvata para kailAza para hone ke pramANa jyAdA milate haiM / ina pA~coM nirvANa bhUmiyoM se jo aura jitane mokSa meM gae una sabase jyAdA AtmAeM saurASTra (gujarAta) ke suprasiddha siddhAcala-siddhakSetra pAlItANA se mokSa meM gaI haiN| bhale hI vartamAna caubIzI ke eka bhI tIrthaMkara bhagavAna yahA~ se mokSa nahIM pAe haiM parantu anya gaNadhara puMDarIka svAmI Adi se lagAkara ananta sAdhu-sAdhvIjI mokSa pAe haiN| mukhyarUpa se puMDarIka svAmIjI, drAviDa-vArikhillajI, nami-vinami pANDavAdi kA mokSagamana karoDoM kI saMkhyA meM huA hai |mokss pAe haiN| anya nAradajI rAmacandrajI Adi kI saMkhyA lAkhoM ke sAtha meM mokSa pAne kI hai| ataH spaSTa kahA jAtA hai ki... "kAMkare kAMkare anantA siddhA" kI kahAvata suprasiddha hI hai| isalie isa siddhAcala-siddhakSetra ke lie kahA jAtA hai ki- "pApI abhavI na najare dekhe, hiMsaka paNa uddhariye siddhAcala-siddhakSetra ko pApI aura abhavI jIva apanI najaroM se dekha bhI nahIM pAte haiM / yahA~ darzanArtha Ate hI nahIM haiM / isase yaha 448 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ spaSTa hotA hai ki ... jo jo jIva isa siddhAcala - siddhakSetra ke darzanArtha Ate haiM ve bhavi jIva kahalAte haiM / bhavyatva kI chApa prApta karate haiM / I zAyada Apa soceMge ki kyoM isa siddhakSetra ke lie hI aisA kahA gayA hai ? kyoM anya tIrthoM ke lie aisA nahIM kahA gayA ? isakA sabase sIdhA uttara yaha hai ki yaha siddhAcala ananta siddhoM kA dhAma hai / ananta AtmAeM yahA~ se siddha huI haiN| ataH tIrthakSetra siddhakSetra ke bahAne siddhAtmAoM ke siddha banane kI prakriyA ko mAnane ke sAtha bhavyapane kA sIdhA saMbaMdha hai| siddhakSetra siddhazilA siddhatva kI prApti kI prakriyA - mokSa ko mAnane ke sAtha bhavyatva kA sIdhA saMbaMdha hai / ThIka isake viparIta mokSa ko na mAnane ke sAtha abhavyAtmA kA saMbaMdha hai / siddhakSetra mokSa ke viSaya ko lekara, anantAtmAoM kI muktI ko lekara mahAna hai / ataH siddhAcalAdi siddhakSetra ko mAnane ke bahAne mokSa ko mAnanA, zraddhA rakhanA Adi ke kAraNa bhavyatva kI chApa kA AdhAra hai / ataH siddhAcala arthAt mAtra tIrthabhUmi ke vyavahArika bAhya saMbaMdha mAtra se hI matalaba nahIM hai apitu mukhya rUpa se ... siddhoM ko mokSa ko mAnane kI prakriyA ke sAtha bhavyapane kA sIdhA AdhArabhUta saMbaMdha hai / zAyada Apa kaheMge ki sammetazikharajI ko aisA svarUpa kyoM nahIM diyA ? isakA sIdhA uttara hai siddhoM kI saMkhyA kA / siddhAcala para ananta kI saMkhyA meM siddha hue haiN| bhale hI tIrthaMkaroM kA siddha honA siddhAcala para nahIM hai| phira bhI tIrthaMkara sivAya ke anya ananta kI saMkhyA meM haiN| tIrthaMkaroM kA to vaise bhI siddha honA anivArya hI hotA hai / parantu tIrthaMkaretara anya kisI kA bhI mokSa meM jAnA anivArya nahIM hotA hai| aise AcArya - upAdhyAya - sAdhu evaM sAdhvIjI saba kA mokSagamana to anivArya rUpa se nizcita nahIM hotA hai / ataH aise siddha honevAle aura siddha hue siddhAtmA ko mAnane ke AdhAra para samyaktva kA AdhAra hai / tathA inameM siddha honevAloM meM bhI puruSa sAdhuoM kI apekSA strI sAdhviyoM kI saMkhyA kAMphI jyAdA hai| Apako Azcarya to yaha jAnakara hogA ki .... caubIsa hI tIrthaMkara bhagavantoM ke sAdhu jitane mokSa meM gae haiM unameM sAdhviyA~ jo mokSa meM gaI haiM unakI saMkhyA dugunI hai| Aja bhI jainoM meM jo eka sampradAya digambara mata kA hai vaha to strImuktI mAnane ke lie taiyAra hI nahIM hai| yadi na mAneM to tIrthaMkara paramAtmA ke dharmasaMgha meM sAdhviyA~ thI, unhoMne sArI sAdhanA kI, cAritra pAlakara nirjarA kara karmakSaya karake mokSa isameM kyA Apatti hai ? lekina apane mata ke kadAgraha ke kAraNa hI mAtra aisI durmatI banA lI hai| aura koI zAstrIya - saiddhAntika kAraNa lagatA hI nahIM hai / samyaktvaguNasthAna para ArohaNa 449 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavyatvapane kI chApa kA AdhAra mAtra mokSa ko mAnanA itanA hI nahIM sabakI muktI sAtha sAtha apanI mukti bhI anivArya rUpa se mAnane para hai| mokSa ke hI ye aMgabhUta tattva haiM / ataH sabake sAtha mokSaviSayaka zraddhA ke AdhAra para bhavyatva AdhArita hai / samyaktva aura bhavyatva "bhavyatva" yaha karmodayajanya nahIM apitu pAriNAmika bhAva se nitya hI AtmA ke sAtha rahatA hai saMsArI avasthA meM / phira bhI yaha bhavyatva anAdi - sAnta hai / kyoMki siddha hone ke bAda jaba siddha kahe jAte haiM taba koI bhavI - Adi nahIM kahegA / kumArikA kanyA jaba zAdI ke bAda mA~ bana jAtI hai phira kanyApana kahA~ gayA ? aba vaha avasthAvizeSa se kanyA nahIM apitu mA~ kahalAtI haiN| kanyApana gayA yA nahIM ? kA prazna hI khar3A nahIM hotA hai ... parantu kanyApane ke dina badala gae, avasthA vizeSa ke badala jAne kI sthiti jaisA hai| aba mAtRtva kA saubhAgya prApta huA hai| ThIka isI taraha bhavyaM jaba siddha bana jAtA hai phira bhavyatva siddha kI sthiti meM mila gayA / vilIna ho gayA / bhavyatva kA alaga - svataMtra astitva nahIM rahatA hai / I 1 bhavyatvapane ko pAne ke lie Apako koI puruSArtha karanA nahIM hai / isI taraha abhavyatvapanA bhI pAriNAmika bhAva ke kAraNa sadA abhavI bhI vaisA hI rahatA hai / yaha abhavIpanA anAdi - anantakAlIna sthitivAlA hai, kyoMki abhavI kabhI bhI siddha bananevAlA hI nahIM hai / isalie abhavya aura jAtibhavya donoM kA abhavyapanA aura jAtibhavyapanA ye donoM anAdi - anantakAlIna sthitivAle haiN| inameM kabhI bhI parivartana saMbhava hI nahIM hai, kyoMki ye donoM na to mokSa prApta kara sakate haiM aura na hI samyaktva prApta kara sakate haiM / samyaktva eka mAtra bhavyAtmA hI prApta kara sakatI haiN| isalie jo jo bhavi hai vaha avazya mokSa meM jAegA hI, aisA nahIM kaha sakate haiN| parantu jo jo mokSa meM jAte haiM ve sabhI bhavya jarUra kahalAte haiN| isakA hama pahale vicAra kara cuke haiN| prastuta anusaMdhAna meM samyaktva ke sAtha vicAraNA kreN| ki jo jo bhavI hai vaha vaha samyaktvI hai ? yA jo jo samyaktva hai vaha bhavI hai ? isa vyApti ke sAtha anivArya rUpa se samyaktvI-bhavI ke sAtha jarUra avinAbhAva saMbaMdha hai| samyaktva jaba bhI hogA taba bhavI AtmA ko hI hogA / bhavI ke sivAya abhavI ko kabhI bhI samyaktva huA nahIM aura hotA bhI nahIM hai aura kadApi hogA bhI nahIM / ataH samyaktvI jarUra bhavI kahalAegA lekina bhavI sabhI samyaktvI nahIM kahalAeMge / kyoMki ananta bhavI haiN| sabhI kahA~ samyaktva pA cuke haiM ? yA sabhI kahA~ pA 1 450 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAeMge ? nahIM, kabhI nahIM / kaI bhavI aise bhI hoMge jo ananta kAla ke bAda bhI samyaktva nahIM pAeMge / ve vaise hI kore raha jaaeNge| isI kAraNa ve saMsAra meM sadA bane raheMge / I isalie mokSa pAne ke lie mAtra bhavyapanA honA paryApta nahIM hai / bhavyapanA honA hI cAhie ... prAthamika AvazyakatA jarUra hai, parantu mokSa prAptiM ke lie samyaktva prApta karanA atyanta Avazyaka hai| binA samyaktva ke mokSa kabhI bhI prApta honevAlA hI nahIM hai / bhavyatva prApta kiyA nahIM jAtA hai / isake lie koI puruSArtha karane kI AvazyakatA hI nahIM hai / kyoMki yaha pAriNAmika bhAva se anAdisiddhaM hai / parantu samyaktva vaisA nahIM hai / yaha to puruSArtha sAdhya hai / apUrva zakti ko pragaTa karanerUpa atyanta puruSArtha se jIva samyaktva prApta kara pAegA / anyathA nahIM / aura vaha bhI sirpha bhavyAtmA hI isameM saphalatA prApta kara pAtI hai / abhavI jIva anantakAla meM bhI samyaktva prApta kara hI nahIM sakatA hai / 1 I I isalie samyaktva ke sAtha mokSa kI vyApti anivArya rUpa se baiThatI hai| jo jo samyaktvI hotA hai vaha vaha anivArya rUpa se mokSagAmI hI hotA hai / aura jo jo mokSagAmI yA mokSa meM gae hue mukta jIva haiM ve sabhI samyaktvI hI hote haiM / samyaktvadhArI hI hote haiN| binA samyaktva ke koI bhI kabhI bhI mokSa meM jA hI nahIM sakate haiN| bhUtakAla ke anantakAla meM koI bhI nahIM gayA aura bhaviSya meM kabhI bhI koI nahIM jAegA / isa niyama kI anivAryatA samajhakara mokSArthI mumukSu ko samyaktva kI prApti ke lie prabala puruSArtha karanA hI cAhie / mokSa ke lie ayogya - midhyAtvI ! mithyAtva se grasta jIva mithyAtvI kahalAtA hai / mithyAtva jarUra mithyAtva mohanIya karma prakRti hai / isa karma prakRti ke udaya meM Ane ke kAraNa mithyAtva udaya meM AtA hai isa mithyAtva karma ke AvaraNarUpI bAdala udaya meM Ane ke kAraNa jIva kI pariNati vaisI mithyA - viparIta ho jAtI hai| isake kAraNa jIva mithyAtvI banatA hai / yaha karmajanya hai / yAda rakhie, jo jo bhI karmajanya hotA hai, karmakRta ho use karmakSaya se badalA jA sakatA hai / parantu abhavya - bhavyapanA karmajanya nahIM pAriNAmika bhAva ke kAraNa sadA hai, nitya hai / ataH use kadApi nahIM badalA jA sakatA hai / micchattamabhavANaM, tamaNAimaNaMtayaM, muNeyavvaM / bhavvANaM tu aNAi, sapajjavasiyaM tu micchataM (sampatte ) // samyaktva guNasthAna para ArohaNa 451 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhavyapane ke sAtha mithyAtva kA saMbaMdha anAdi-anantakAlIna hai / ThIka isI taraha jAtibhavya jIvoM ke sAtha bhI. mithyAtva kA saMbaMdha anAdi-anantakAlIna hai| jI hA~, bhavya jIva ke sAtha bhI mithyAtva kA saMbaMdha anAdikAlIna jarUra hai / jaba se bhavya jIva kA astitva saMsAra meM hai taba se vaha mithyAtvagrasta hI hai / kyoMki karmasaMyukta hI hotA hai / saMsArI jIva jaba se saMsAra meM hai taba se karmagrasta hI hai / kabhI bhI kisI bhI kSaNa vaha karmarahita thA hI nhiiN| yadi sarvathA karmarahita hotA to usI dina usakI mukti ho jAtI / vaha mukta ginA jAtA / to kyA muktAtmA ko phira se karma lage? yaha kaise kahA jA sakatA hai ? isalie saMsAra kI prathama nigodAvasthA se hI jIva karmasaMyukta hI mAnA gayA hai| jaise suvarNa khadAna meM prathama kSaNa se hI miTTI-retI se mizrita hI mAnA gayA hai / vaisA hotA hI hai / isI taraha jIva bhI / jaba nigoda kI sarvaprathama avasthA se hI jIva karmagrasta hai taba usa karma meM mukhya kauna sI prakRti thI? isake uttara meM spaSTa hai ki mithyAtva mohanIya karma se vaha jIva anivArya rUpa se karmagrasta thaa| nigoda meM bhI mithyAtva lipaTA huA thaa| isalie bhavya jIva anAdi mithyAtvayukta hai| lekina abhavI kI taraha anAdi-ananta nahIM hai / anAdi-sAnta hai / bhavI kA mithyAtva eka na eka dina samyaktva kI prApti se naSTa honevAlA hai| bhavI-abhavI meM sAdRzyatA____ jaise mUMga ke rUpa meM sabhI mUMga eka jaise samAna hI dikhAI dete haiM vaise hI bhavI-abhavI jIva sabhI eka samAna-eka jaise hI hote haiM / eka jaise hI dikhAI dete haiN| isameM koI pharaka nahIM lagatA hai / jaba taka bhavI jIva samyaktva nahIM pAyA hai gADha mithyAtvagrasta hotA hai taba taka vaha abhavI ke jaisA hI hotA hai| yahA~ bhavya-abhavya kI dRSTi se samAnatA nahIM hai parantu mithyAtva meM samAnatA pUrI hai| donoM kA mithyAtva karma ke udaya ke kAraNa hai| karmajanya samAnatA hone ke kAraNa usake udaya meM Ane se pravRtti bhI samAnarUpa hI rhegii| mithyAtva ke udaya meM rahane se donoM mithyAtvI mithyA-viparIta bhASA-vicAradhArA tathA kAyika pravRtti Adi samAnarUpa meM hI rkheNge-kreNge| AtmA-paramAtmA-mokSAdi tattvabhUta viSayoM meM nAstikatA kI buddhi donoM kI eka jaisI hI bnegii| mana vacana kAyA-tInoM kI pravRtti eka jaisI samAna hI rhegii| mana se socanA-vicAranA, vacana se bhASA prayoga karanA, aura kAyA se zArIrika ceSTAeM pravRttiyA~ karanA / saMsAra meM jIvoM ke. 452 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacana mana AtmA kAyA pAsa ye tIna sAdhana upalabdha haiN| cauthe krama para indriyA~ ginI jAtI haiN| unakI gaNanA kAyA meM hI ho jAtI hai| ina sabase kI jAtI sabhI pravRttiyA~ mithyAtvagrasta hI hogI / AtmA-paramAtmA - mokSAdi tattvabhUta viSayoM ke bAre meM unako socanA ki AtmAdi kucha hai hI nahIM Adi samAna vicAradhArA rahatI hai| dUsaroM ko sunAne - samajhAne ke lie bolane kI . nAstikatA kI bhASA bhI samAna hI rahatI hai / aba vicAra - vANI donoM mithyAtvagrasita ho to vartana-vyavahAra kaisA hogA ? saba pApapravRttigrasta hI rhegaa| aisA mithyAtvI jIva puNya-pApa-dharma-adharma Adi tattvoM ko mAnatA hI nahIM hai / unameM kucha bheda bhI nahIM mAnatA hai / isIlie kisI bhI prakAra kA pApa karane meM use lajjA yA saMkoca rahatA hI nahIM hai| vaha sarvathA nirlajja nirbhIka rahatA hai| kisI bhI prakAra kA pApa karane ke lie taiyAra rahatA hai / mithyAtva pApa aura saMsAra paribhramaNa 1 mithyAtva aura sabhI pApoM ke bIca gADha saMbaMdha hai / mithyAtvI jaba kucha bhI mAnane ke lie hI taiyAra nahIM hai to phira pApAdi ko choDane kA prazna hI kahA~ khaDA hotA hai ? hiMsA- jhUTha corI - durAcAra - vyabhicAra, ati parigraha, krodhAdi kaSAya Adi sabhI pApoM ke bAre meM usake dila meM karane kI icchA banI rahatI hai| pApabhIrutA kA guNa usameM na rahane ke kAraNa pApa karane kI tIvra icchA rahatI hai / pApa karane meM bhI majA - sukha mAnakara vaha calatA hai / isa prakAra sukha kI lAlasA se bhI pApa kI pravRtti karane ke kAraNa nae karma kAphI bhArI mAtrA meM upArjana karatA hI rahatA hai / isa pApa pravRtti se punaH karma kA baMdha hotA hai / isa karma ke udaya se punaH vaisI pApa karane kI hI vRtti banatI hai / phira pApa karatA hai-- phira karma bAMdhatA hai phira karma kA udaya hotA hai, phira usa karma ke udaya ke kAraNa vApisa pApa karatA hai, phira karma bAMdhatA hai phira pApa kI pravRtti - phira karma - baMdha - udaya / isa pApa-karma-baMdha aura udaya ke kAraNa saMsAra cakra meM paribhramaNa bahuta hI lambe kAla taka samyaktva guNasthAna para ArohaNa 453 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa calatA hI rahatA hai yaha bar3A bhArI viSacakra hai| jaise kisI mazIna kI gati calatI hI rahatI hai svayaMsaMcAlita hone ke kAraNa / jaba taka vidyuta saMbaMdha hai taba taka usakI gati meM rukAvaTa nahIM karmabaMdhA AtI hai, niraMtara-akhaMDita rUpa se calatI hI rahatI hai| ThIka isI taraha mithyAtvI jIva kA bhI saMsAra cakra meM paribhramaNa niraMtara-akhaMDita calatA hI rahatA hai / rukatA hI nahIM hai| udaya acarama ananta pudgala parAvarta kAla mithyAtva rUpI vidyuta saMparka se baMdhI huI mithyAtvI kI mazIna kA bhavabhramaNarUpI pahiyA niraMtara- akhaNDa rUpa se calatA hI rahatA hai / mithyAtva kI upasthiti ke kAraNa saMsAra cakra kI anAdi-anantatA siddha hotI hai / bhUtakAla meM bhI mithyAtviyoM ke kAraNa yaha saMsAra anantakAla kA rahA hai aura bhaviSya meM bhI mithyAtva ke kAraNa hI saMsAra kA astitva anantakAla taka barobara banA hI rhegaa| saMsAra kI anAdi-anantatA kA AdhAra mithyAtva para hai jaba taka mithyAtva rUpI mahAmArI kA yaha saMkrAmaka roga nestanAbUda nahIM hotA hai taba taka saMsAra ke astitva kA anta kabhI bhI saMbhava hI nahIM hai / bhUtakAla meM anantakAla bIta gayA / itane anantakAla meM to saMsAra kA anta nahIM AyA to phira bhaviSya meM Age bhI anantakAla hI bItanevAlA hai| jo abhI avaziSTa hai, bhaviSya meM se pratikSaNa-pratidina kAla vartamAna meM Akara bhUta ke garta meM jAkara samA rahA hai| isameM bhaviSya kAla kabhI samApta honevAlA nahIM hai, kyoMki ananta hai| aura bhUtakAla kabhI baDhanevAlA nahIM hai kyoMki vaha bhI ananta hai| isa taraha saMsAra kI anAdi-anantatA mithyAtvI jIvoM ke kAraNa hai / ye bhI ananta kI saMkhyA meM haiN| isalie anta kA savAla hI kahA~ khaDA hotA hai? 454 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantakAla ke bAda bhI yadi Apa yaha prazna pUcheMge ki abhI bhI saMsAra meM mithyAtvI kitane bace haiM? taba bhI "ananta " kI saMkhyA kA hI uttara milegA / bhUtakAla meM bIte anantakAla meM ananta tIrthaMkara are ! ananta caubIzIyA~ bIta cukI haiM / itane ananta tIrthaMkaroM ne eka hI kAma kiyA hai-- saMsArI jIvoM meM se mithyAtva dUra karane kA / itane bhagIratha prayAsa ke bAda bhI saMsAra meM Aja bhI mithyAtviyoM kI ninnAnaveM pratizata saMkhyA hai, aura sRSTi ke choTe-bar3e sabhI jIvoM ke astitva kI dRSTi se saMkhyA meM gaNanA karane baiTheM to "ananta" kI saMkhyA kA hI uttara Aja bhI milegaa| jaba eka Alu pyAja ananta jIva haiM to phira savAla hI kahA~ rahA ? socie / zAyada Apa kaheMge- mAtra manuSyoM kA hI vicAra krie| ThIka hai / calie vaha bhI gaNanA kara lIjie / vartamAna vizva kI 600 karoDa kI janasaMkhyA meM kitane phIsadI mithyAtvI aura kitane phIsadI zuddha samyaktvI jIva mileMge ? are ! auroM kI bAta to dUra rahI parantu eka mAtra jainoM meM hI gina lIjie to bhI sabhI samyaktvI milanevAle nahIM haiM / are ! sabhI kI to bAta hI kahA~ hai, 1 pratizata bhI samyaktvI mileMge ki nahIM ? yaha prazna khaDA hogA / samasta duniyA ke 99% pratizata loga mithyAtvI, aura usake 1% kitane hoMge ? socie / are samasta jainoM kI janagaNanA liijie| mAna lo vaha bhI 1 - 2 karoDa kI ho to unameM bhI 1% zuddha samyakdRSTi kahA~ haiM ? mithyAtva kA palaDA sadA bhArI rahatA hai / bhagavAna mahAvIra kA AyuSya kAla 72 varSa kA thA / 30 varSa gRhasthAzrama meM bIte + 12 // varSa sAdhanA meM bIte / kula 42 // varSa kA kAla to bIta gyaa| aba zeSa 30 varSa kA kAla bcaa| bhagavAna ne 30 varSa taka athAga puruSArtha karake jagata ko upadeza dekara mithyAtva ke andhakAra ko dUra karane ke lie dezanA dI lekina sabhI jIva kahA~ samyaktva pA gae ? are ! sabhI jIva bhagavAna mahAvIra ke saMparka meM bhI kahA~ A pAe haiM ? bha. mahAvIra ke jAne ke bAvajUda Aja bhI pratizata saMkhyA meM mithyAtva kA pramANa abhI bhI kama nahIM hai / mithyAtva kI traikAlika adhikatA zAyada hI Apa isa bAta para yakIna kareMge ke tInoM kAla meM sadA hI mithyAtva kI pramANa meM adhikatA rahI hai / mithyAtvagrasta aise mithyAtvI jIvoM kI saMkhyA tInoM kAla meM samyaktva guNasthAna para ArohaNa 455 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadA hI jyAdA rahI hai / bhUtakAla meM tathA vartamAna meM bhI mithyAtvI jIvoM kI saMkhyA bahumatI ke rUpa meM 99% rahI hai / Aja vartamAna meM bhI yahI sthiti spaSTa dikhAI de rahI hai / aura bhaviSya meM bhI pramANa meM samyaktviyoM kI tulanA meM mithyAtvI jIvoM kI saMkhyA kAphI jyAdA hI rhegii| kabhI bhI kadApi samyaktvI jIvoM kI saMkhyA mithyAtviyoM se jyAdA huI bhI nahIM hai aura kabhI hogI bhI nhiiN| isalie saMsAra mithyAtviyoM kI pracuratA kA hai| adhikatA kA hai| aba Apa soca lIjie / kyA karanA hai ? kyA mithyAtvI hI rahanA hai ? mithyAtviyoM kI hI saMgata meM unake jaisA hI banA rahanA hai ? jI nahIM... kabhI bhI aisA mata socie| bhale hI yaha saMsAra mithyAtviyoM kA ho / mithyAtvI ke lie saMsAra hai aura saMsAra ke lie mithyAtvI haiM / ye donoM eka dUsare ke lie haiM aura eka dUsare ke kAraNa haiM / samyaktvI kA to kabhI bhI saMsAra meM mana lagatA hI nahIM hai / usakA lakSya mokSa kI tarapha hai ataH vaha sadA mokSa kI prApti kI dizA meM kaise Age baDhU~? basa rAta-dina isI ke bAre meM socatA rahatA hai / prayatnazIla bhI rahatA hai / mithyAtviyoM kA banAyA huA pApoM kI bharamAra kA yaha saMsAra... are.... re ! aisA narakAgAra duHkhamaya pApoM se bharapUra yaha saMsAra kabhI bhI kisI bhI paristhiti meM samyaktvI jIva ko rucikara laga hI nahIM sakatA hai / vaha pratikSaNa cintita hai isa saMsAra se... basa, chUTanA hI cAhatA hai| isalie Apa sArI duniyA kA vicAra karane kI apekSA sabase pahale apanA vicAra karo ki maiM isa saMsAra se kaise chUDhU~? maiM isa mithyAtva ke baMdhana meM se chuTakArA kaise pAU~ ? sArI duniyA ke sabhI jIvoM ko samyaktvI banAnA cAhate haiM, unakA kalyANa karanA cAhate haiM... to sabase pahale Apako svayaM ko mithyAtva ke viSacakra meM se bAhara nikalanA hI paDegA / isa vamala meM se Apa bAhara nikaloge tabhI ye vicAra bhI AeMge / varanA mithyAtva ke ghara meM baiThe-baiThe jagata ke sarva jIvoM ke kalyANa ke vicAra bhI Ane saMbhava nahIM hai| isalie mithyAtva kA svarUpa acchI taraha pahacAna lIjie. ise khUba acchI taraha samajha bhI lIjie... isa mithyAtva se kitanA bhArI nukasAna hotA hai ? AtmA kA adhaHpatana bhI kitanA bhArI hotA hai ? yaha saba Apa acchI taraha samajha lIjie....phira isakI bhayaMkaratA jAnakara isakI cuMgala meM se baca nikalane ke lie apUrva puruSArtha krie| 456 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNAkama karma mithyAtva ke kAraNa utkRSTa baMdhasthiti jaina darzana meM adbhUta anokhA karmavijJAna darzAyA hai| karmazAstra ise samajhane mohanIya ke lie mUlabhUta khajAnA hai / jagata ke kisI bhI dharma yA darzana ne nahIM batAyA aisA adbhuta "karmavijJAna" jaina dharma ne batAyA hai| yaha 'sarvajJoM kI anamola dena hai| karmazAstra meM 8 prakAra ke karma batAe haiM / usa ATha prakAra ke karmoM meM citra meM darzAe anusAra... sabake kendra meM mohanIya karma rahatA hai| yahI kAraka karma meM saba prakAra kI pApAdi kI pravRtti mana-vacana-kAyA se yahI mohanIya karma karAtA hai| isalie zeSa 7 karmoM ke baMdhana ke lie Azrava rUpa meM bhI mohanIya karma kI pravRtti hI kAraNabhUta banatI hai / arthAt mohanIya karma kI vividha pravRttiyA~ karake anya sabhI sAtoM karma bAMdhe jAte haiN| ataH sAtoM karmoM ke kendra meM eka mAtra mohanIya karma hai / ataH sAtoM karmoM kA AdhArabhUta yaha mohanIya karma hai| yahI saba karmoM kI jaDa hai| bIja kAraNa hai| yadi eka mohanIya karma na ho to zeSa karmoM ko kahIM se poSaNa nahIM mila paaegaa| pariNAmasvarUpa sabhI zAkhAeM sUkha jaaegii| 4 prakAra ke baMdhoM meM sthitibaMdha bhI eka baMdha hai| jisameM baMdhe hue karma kI kAla avadhi nirdhArita hotI hai| AThoM karmoM kI samyaktva guNasthAna para ArohaNa 457 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa-jaghanya bhinna bhinna prakAra kI baMdhasthiti tattvArtha sUtrakAra ne nimna prakAra kI batAI 1) 'jJAnAvaraNIya karma kI 30 koDA koDI sAgaropama utkRSTa baMdhasthiti 2) darzanAvaraNIya karma kI 30 koDA koDI sAgaropama utkRSTa baMdhasthiti 3) vedanIya karma kI 30 koDA koDI sAgaropama utkRSTa baMdhasthiti 4) aMtarAya karma kI 30 koDA koDI sAgaropama utkRSTa baMdhasthiti 5) mohanIya karma kI 70 koDA koDI sAgaropama utkRSTa baMdhasthiti 6) nAma karma kI 20 koDA koDI sAgaropama utkRSTa baMdhasthiti 7) gotra karma kI 20 koDA koDI sAgaropama utkRSTa baMdhasthiti 8) AryaSya karma kI 33 sAgaropama utkRSTa baMdhasthiti uparokta AThoM karmoM kI utkRSTatama baMdhasthitiyA~ darzAI gaI haiN| kisI bhI karma kI utanI bar3I lambI utkRSTa prakAra kI baMdhasthitiyA~ kaise baMdhatI haiM ? Akhira to jIva kisI na kisI prakAra kI AzravasvarUpa azubha pApa kI pravRttiyA~ karatA hai tabhI jAkara karma kI bhArI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / inameM aisI kaisI pApa kI pravRttiyA~ hotI haiM jinake kAraNa itanI bhArI aura itanI lambI utkRSTa baMdha-sthitiyA~ baMdhatI hai ? vaha kauna hai ? kaisA hai ? mohanIya karma meM caDhate krama se tIvratA lAnevAlI eka se eka jyAdA bhArI tIvra karma prakRtiyA~ haiN| nokaSAya mohanIya meM jyAdA tIvratA nahIM hai kyoMki ye sahAyaka kaSAya haiM / mUla kaSAya to krodha-mAna-mAyA-lobha haiM / inakI sahAyatA karanevAle inako bhaDakAne meM jagAne meM jyAdA sahAyatA karanevAle hAsyAdisahAyaka6 +3 = nauM nokaSAya haiN| ataHsvAbhAvika hI hai ki ina nokaSAyoM se jitanI baMdhasthiti baMdhegI usase to hajAra gunI jyAdA lambI sthiti mUla krodhAdi kaSAyoM kI hI hogii| 1. AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH||8-15 / 2. saptatimohanIyasya // 8-16 // 3. nAmagotrayoviMzati // 8-17 // 4. trayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasya // 8-18 // 458 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina mUla krodhAdi kaSAyoM meM bhI halke krodhAdi aura tIvra krodhAdi saba bhinna-bhinna prakAra ke hote hI haiM / unameM bhI jyAdA tIvratA kaise, kahA~ se AtI hai ? eka krodhAdi kaSAya mA~ apane bacce para karatI hai aura vahI mA~ ghara ke nokara para bhI krodha karatI hai / usa samaya usake krodha meM kitanI jyAdA tIvratA hotI hai ? paDosana ke sAtha jaba eka strI jhagaDane jAtI hai taba usa krodhAdi kaSAyoM meM kitanI jyAdA tIvratA hotI hai ? ina sabase jyAdA jaba mithyAtva kI vRtti hotI hai aura usameM jaba krodhAdi kaSAya baDhatA hai taba usakI tIvratA baDI bhArI hotI hai / mithyAtva kI tIvratA ke sAtha jaba kaSAyoM meM bhI tIvratA AtI hai taba bandha kI sthiti atyanta jyAdA utkRSTa kakSA kI hotI hai| ataH mohanIya karma kI itanI lambI 70 koDA-koDI sAgaropama kI utkRSTa sthiti baMdhAne meM mukhya kAraNabhUta mithyAtva banatA hai / yadi mithyAtva ko mohanIya karma meM se nikAla deM to .... mohanIya karma kI itanI lambI utkRSTa sthiti baMdhAnevAlA aura koI karma nahIM bacegA / mohanIya karma kI pravRtti-sabhI karmoM ke AzravabhUta kAraNa mohanIya karma meM mukhyatA- mithyAtva tathA kaSAyoM kI hai| sAtha hI hAsyAdi nokaSAya evaM viSaya vAsanA saMbaMdhI vedamohanIya karma bhI haiM / inameM kaSAyoM kI krodhAdi kI pravRtti ke kAraNa jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, nIcagotra, vedanIya, azubha pApa karmoM kA bhI baMdha hotA hai / AtmA meM kArmaNa vargaNA ke paramANuoM ke AnA - Agamana ko Azrava kahate haiM / vizeSa rUpa se jisa prakAra kI hama mana-vacana - kAyA se pApa pravRtti karate haiM aura usase jina karmoM kA baMdha hotA hai use Azrava kahate haiM / jaise dUdha meM zakkara kA AnA yaha Azrava hai aura zakkara kA dUdha meM ghulakara ekarasa bana jAnA baMdha hai vaise zubhAzubha pravRtti se kArmaNa vargaNA ke paramANuoM kA AtmA meM Agamana Azrava hai, aura unakA AtmA ke sAtha ekarasIbhAva ho jAnA baMdha hai / kaSAya bhAva meM krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa Adi kI pravRtti karanA, hAsya - rati Adi kI pravRtti karanA, vedamohanIya meM strI-puruSa kI vAsanAjanya kAmavAsanA kI pravRtti tathA mithyAtvAdi kI pravRtti / ina saba pravRttiyoM ko jitane jyAdA hama mana-vacana-kAyA se karate haiM inake kAraNa jJAnAvaraNIya - darzanAvaraNIya karmoM kA baMdha jyAdA hotA hai| isI taraha antarAya karma ke baMdha meM bhI mohanIya karma kI pravRttiyA~ AzravarUpa kAraNa banatI hai / nAma karma kI azubha pApa prakRtiyoM kA baMdha bhI mohanIya karma kI pravRttiyoM se hotA hai / nIcagotra karma ke Azrava meM bhI mohanIya karma kI hI pravRttiyA~ kAraNabhUta banatI haiM / tathA samyaktvaguNasthAna para ArohaNa 459 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azAtA vedanIya karma ke Azrava meM bhI mohanIya karma kI pravRtti kAraNa banatI hai / AyuSya karma meM bhI AyuSya kI baMdhasthiti meM mohanIya karma kI pravRttiyA~ kAraNa banatI haiN| udA. tiryaMca gati kA AyuSya baMdhAne meM mAyA kaSAya kAraNa banatA hai / gati yaha nAma karma kA vibhAga hai / usameM mAyA Adi kaSAya ke kAraNa tiryaMca gati kA baMdha hotA hai / raudradhyAnapUrvaka anantAnubaMdhI krodhAdi kaSAyoM ke kAraNa naraka gati kA baMdha hotA hai / isa taraha mohanIya karma ke ghara kI pravRttiyA~ haiM aura unake kAraNa jIva nAma - gotrAdi anya sAtoM karma bAMdhatA hai / saMsAra kI saba pravRttiyoM kA mukhya rUpa se samAveza eka mAtra mohanIya karma meM ho jAtA hai | ataH ise hI karmoM kA rAjA kahA jAtA hai / saba karmoM kA mUlabhUta kAraNarUpa hai / mAtra mohanIya karma kI pravRttiyA~ anya sabhI karmoM kA AzravabhUta kAraNa banatI hai / isalie mohanIya karma kA sAmrAjya baDA bhArI hai| isakI pravRttiyoM se bacane para anya karmoM ke baMdhana se bhI bacA jA sakatA hai / rAga-dveSa kI nibiDa granthi saMsAra meM eka bhI jIva aisA nahIM hai jo rAga- - dveSa se grasta na ho| jaise saMsAra meM eka bhI machalI aisI nahIM hai jo pAnI ke binA bAhara raha sake / pratyeka choTI-baDI sabhI machalI anivArya rUpa se pAnI ke sAtha saMbaMdhita hai| juDI huI hai| ThIka vaise hI pratyeka saMsArI jIva rAga-dveSa ke sAtha juDA huA hai / pramANa kama ho yA jyAdA ho lekina pratyeka choTA-baDA sabhI jIva kama-jyAdA pramANa meM rAga-dveSa ke AdhIna hI hai / tabhI yaha saMsArI kahalAtA hai aura saMsArI hai isalie rAga-dveSa grasta haiM / anAdikAlIna ina rAga-dveSa ke sAtha jIva kA saMbaMdha hai / hamAre pariNAma - jIvoM ke adhyavasAya hI rAgaI - dveSa kI vRttivAle ho gae haiM / rAga - dveSa kI tIvratA ke pariNAma kI sthiti yahA~ para granthi zabda se dyotita kI gaI hai / jIvAtmAeM aisI rAga-dveSa kI gAMTha se baMdhI huI rahatI hai / vyavahArika udAharaNa se ise acchI taraha samajhA jA sakatA hai| hama kapaDe sIte haiM usa samaya rIla ke dhAge meM yadi gAMTha A gaI to dhAgA sUI meM Age nahIM baDhegA / rassI meM bhI gAMTha A sakatI hai yA rassI bar3I bhArI gAMTha lagAkara hAthI, U~Ta, ghoDe ko bhI bAMdhA jA sakatA hai / itane baDe bhArI zaktizAlI prANiyoM ko bhI eka rassI meM gAMTha lagAkara bAMdhA jA sakatA hai / ataH gAMTha kI majabUtI kitanI bhArI rahatI hai / 1 460 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ganne aura bAMsa meM bhI Apa dekhie . . . thoDe thoDe antarAla meM jahA~ sandhisthAna-parvasthAna AtA hai use "gAMTha" kahate haiM / sAmAnyarUpa meM bhI gane ko cabAte samaya yA rasa cUsate samaya gAMTha ke bar3e bhArI kaThIna bhAga ko cabAnA yA usameM se rasa cUsanA bahuta muzkila hotA hai / ye granthi pradeza kahalAte haiM / sAmAnya rUpa se bhI dekhA jAya ki rezama kA dhAgA ho aura usameM gAMTha paDI ho... usameM bhI Upara se kasakara aura 2-4 gAMThe lagA dI jAya...phira usapara tela DAlA jAya to kholanA kitanA muzkila ho jAya? are ! muzkila hI kyA asaMbhavasA lgegaa| thoDA socie... yaha to dhAge meM gAMTha hai / parantu AtmA ke rAga-dveSa ke adhyavasAya meM jaba gAMTha paDatI hai taba vaha baDI bhArI nibiDa gAMTha hotI hai / durbhedya kahalAtI hai / zAstrakAra maharSI vizeSAvazyaka bhASya meM kahate haiM ki gaMThitti sudubbheo, kakkhaDaghaNarUDhagUDha gNtthivv| jIvassa kammajaNio, ghaNarAgaddosapariNAmo // 1200 // . baDI bhArI majabUta, karkaza, ghana, gADha, rUDha, gAMTha jo durbhedya hotI hai| kholanI asaMbhavasI lagatI hai| isI taraha jIvoM ke tIvra rAga-dveSa ke atyanta kaluSita karma-pariNAmoM kI banI huI gAMTha-kitanI gADha-majabUta hotI hogI? socie.... use durbhedya kahA hai| use kholanA... arthAt tathAprakAra ke tIvra rAga-dveSoM ko kama krnaa| apane pariNAmoM ko namra-sarala-kaSAyarahita karane kI pUrI koziza karanI cAhie / bailagADI ke pahiyoM kI dhUri para jo koTa lagI huI rahatI hai, yadi vaha kapaDe para laga jAya to...ghisane para zAyada kapaDA phaTa jAya parantu... dAga nikalanA asaMbhavasA lagatA hai| ThIka aisA hI AtmA ke rAga-dveSa yukta malIna pariNAma jo kaSAyayukta hokara dIrghakAlIna gAMTha rUpa bana jAte haiM / kapaDA phaTane kI taraha vyakti mara bhI jAya to bhI kaSAyoM kI tIvratA meM jo bhI kucha rAga-dveSa kI pravRtti kI hai usakI kSamAyAcanA karane se vaha sarvathA inakAra kara detA hai / saMsAra meM Aja bhI kaI jIva aise haiM jo kisI bhI paristhiti. meM kSamAyAcanA karane ke lie taiyAra hI nahIM hote haiN| cAhe maranA paDe to kabUla hai, parantu apanI jidda ko chor3ane ke lie kisI bhI taraha taiyAra nahIM hote haiM / yahI kaSAya kI bhArI gAMTha... hotI hai| hamAre AdhyAtmika jIvana ke vikAsa meM aisI gAMTha pratibaMdhaka avarodhaka banatI hai| sAmAnya kaSAya vaise bhI kisI ke jIvana kA vikAsa rUMdha dete haiM to phira bhayaMkara kaSAya kI gAMTha kA to pUchanA hI kyA? jIvana vikAsa kA eka bhI sopAna vaha caDhane hI nahIM degaa| AdhyAtmika vikAsa kI dizA meM rAjamArga para Age bar3hate hI samyaktva guNasthAna para ArohaNa -461 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahane kI pratijJA jo kara cuke haiM aise uttama bhAgyazAliyoM ko isa rAga-dveSa kI nibiDa graMthI ke avarodhaka ko acchI taraha pahacAna lenA caahie| samajhakara aise roDe bIca meM se dUra karake bhI apanI kUca - pragati ko na rokate hue Age baDhate hI rahanA cAhie / caramAvarta meM praveza acaramAvarta ke ananta pudgala parAvarta kAla meM jIva ne ananta janma-maraNa bitAye / una ananta janmoM meM mithyAtva kI prAdhAnyatA rahI / mithyAtva ke bhArI udaya ke kAraNa bhArI baDhAtA pApoM ke karane kI pravRtti rahI / usake kAraNa bhArI karmoM ko jIva bAMdhatA rhaa| aura bhArI karma bAMdhakara bhavaparaMparA rahA / pariNAmasvarUpa saMsAra meM ghUmatA rahA / bhavabhramaNa karate karate ananta kAla bitAyA / ananta bhava bitAe / anta hI nahIM AyA / itane ananta kAla kI gaNanA karane ke lie... pudgala parAvarta kAla kA pramANa zAstrakAroM ne 8 bhedoM meM batAyA hai -- kI prayANa dizAma mAkSaprApti * ardhapud gala 462 kAla bAdara dravya pu. pa. kAla T bAdara kAla pu. pa. kAla caramAvarta meM praveza ananta-pudgalapurAvatakAla samyaktva kI prApti pudgala parAvarta kAla sUkSma dravya pu. pa. kAla sUkSma kAla pu. pa. kAla 3 bAdara kSetra pu. pa. kAla bAdara bhAva pu. pa. kAla AdhyAtmika vikAsa yAtrA 4 sUkSma kSetra pu. pa. kAla 8 sUkSma bhAva pu. pa. kAla Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina 8 bhedoM ke pudgala parAvarta kAlajIva ne ananta bitA diye haiM / ye dravya-kSetra-kAla aura bhAva bheda meM mukhya 4 prakAra ke haiM / bAdara to sUkSma ko samajhane kI bhUmikA AdhArarUpa hai| saMsAra cakra meM paribhramaNa karate hue jIva ne itane ananta pudgala parAvarta kAla bitA diye haiM ki jisakI gaNanA karanA bhI saMbhava nahIM hai / jIvavicAra meM evamaNorapAre saMsAre sAyaraMmi bhiimNmi| patto-aNaMtakhutto, jIvehi apatta-dhammehiM / / jisakA kabhI pAra na pA sake aise 'aNorapAre' bhayaMkara saMsArarUpI samudra meM jIva anantabAra girA hai / patana huA hai / kyoM girA? kyoM patana huA? isakA eka hI spaSTa kAraNa batAte hue kahate haiM ki- dharma prApta na karane ke kaarnn| dharma kI prathama bhUmikA zraddhA-samyag darzana kI jaba taka prApti hI nahIM huI taba taka mithyAtva ke kAraNa jIvoM ko bhaTakanA hI paDA / anantakAla taka bhaTakanA paDA / paribhramaNa kI isa sthiti meM mithyAtva kA tathA rAgadveSa kA nazA itanA bhayaMkara thA ki... usa naze kI dhuna meM mastI meM jIva ko kabhI samyag dharma kA khyAla hI nahIM AyA / isI kAraNa paribhramaNa ananta bhavoM ke rUpa meM calatA hI rhaa| Avarta se artha hai jisake do kinAre milate hI na ho... isa taraha gola-gola ghUmate hI rahanA / jaise tailI kA baila ghANI para ghamatA hI rahatA hai| usa baila ke sAmane koI lakSya nahIM hai| kahA~ taka ghUmanA? kitanA ghUmanA hai? ityAdi kisI bhI prakAra kA koI lakSya nahIM hai| sarvathA lakSyavihIna jIvana hai / ThIka aisA hI mithyAtvI jIva hai / ananta pudgala parAvarta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA rahatA hai| lekina sarvathA lakSyavihIna jIvana hai| yahI acaramAvarta kA kAla thaa| isameM jIva bhavAbhinaMdI-pudgalAnaMdI banA rahA / pudgala kA rAgI, paugalika padArthoM kI lAlasA banI rhii| daihika sAMsArika sukhoM kI prApti tathA tadanurUpa sAdhana-sAmagrI, sukhabhogoM ke yogya padArthoM kI prApti kI manokAmanA banI rhii| parantu ve dariMdroM ke manorathoM kI taraha mana meM hI samA jAtI thI, kyoMki mithyAtva ke kAraNa viparIta vRtti par3I huI thii| mithyAtva saba prakAra ke pApoM ko tIvratA ke sAtha karAtA thA jisase bhArI karmoM kA baMdhaM hotA thA aura unake kAraNa bhArI duHkha bhugatanA paDatA thA / tathA vaise duHkhoM ko bhugatane ke lie.. use duHkha kI durgatiyoM meM jAnA paDatA thaa| narakagati meM baDe-baDe lambe kAla ke AyuSya prApta hote haiM / lambe kAla taka duHkha bhugatane meM usakA samyaktva guNasthAna para ArohaNa 463 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla bItatA thA / sukha kI AkAMkSA sukha prApti kI icchA hone ke bAvajUda bhI apanI karaNI ke phalasvarUpa duHkha hI duHkha sAmane AtA thA / pApa kI pravRtti karane se bhI sukha milatA hai aisI bhI usakI viparIta dhAraNA paDI huI thI / ataH pApa kI pravRtti karane meM majA AtI hai aisI usakI dhAraNA banI huI hai| jo sarvathA viparIta hai| sahI satya to yaha hai ki- "duHkhaM pApAt - sukhaM dharmAt " pApa kI pravRtti karane se duHkha hI duHkha prApta hotA hai aura puNyarUpa dharma kI zubha pravRtti karane se sukha prApta hotA hai| yaha sadAkAlIna traikAlika satya hai, parantu ise bhI mithyAtva se grasta mithyAtvI jIva viparIta vRtti ke kAraNa ulTA hI mAnatA hai-- nahIM ... nahIM... pApa karane se bhI sukha milatA hai / dharma nirarthaka hai 1 jaba taka jIva antima carama pudgala parAvarta meM nahIM pravezate haiM taba taka ve acaramAvarta meM gine jAte haiN| jinako mokSa pAne meM sirpha 1 pudgala parAvarta kAla hI zeSa rahA ho ve hI jIva caramAvarta meM praveza kara sakate haiN| abhavya aura jAtibhavya kI kakSA ke jIva to kabhI bhI mokSa pAnevAle hI nahIM haiM / ataH unake lie caramAvarta meM praveza kA prazna hI khaDA nahIM hotA hai / eka mAtra bhavya jIva hI aura vaha bhI 1 pudgala parAvarta kAla mukti ke lie zeSa bacA ho vahI jIva caramAvartakAla meM praveza karatA hai| jaise baddhakoSThatAgrasta udara meM malAvarodha kI tIvratA rahane se madhura pakvAnna bhI arucikara lagate haiM ThIka vaise hI acaramAvartI mithyAtvI jIva ko mithyAtva kI tIvratA ke kAraNa mokSAbhilASA yA mokSa prApti kI ruci hI nahIM jagatI hai| aura vahA~ vaha aisA koI prabala puruSArtha bhI nahIM karatA hai, yA vahA~ koI aisA puNyodaya bhI nahIM baDhatA hai jisake kAraNa bhI bhavI jIva caramAvarta kAla meM A sake / basa eka mAtra tathAprakAra kA bhavyatva kAma karatA hai jisake kAraNa bhavyAtmA caramAvarta meM praveza karatA hai / = sahajabhAvamala - mala zabda AdhyAtmika artha meM AtmA para lage malIna karma ke artha meM prayukta hai / sahajarUpa se anAdi kAla se AtmA para paDe hue ... rAga-dveSa ke nibiDa pariNAma hI baMDe kharAba hote haiM / sahaja svAbhAvika rUpa se AtmA para lage hue karma aura unake kAraNa banI huI vaisI pravRtti / yaha acaramAvarta kAla meM calatA hI rahA / aise acaramAvartI--sahajabhAvamalavAle jIva ko pahacAnane ke lie pU. haribhadrasUri mahArAjA ne yogadRSTi samuccaya grantha meM tIna lakSaNa batAe haiM jinase aise jIvoM ko pahacAnA jA sakatA hai / 1) duHkhI jIvoM ko dekhakara bhI dayA kA aMza bhI na jage / 2) guNoM se paripUrNa mahAna 464 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAoM para bhI dveSa jage... durbhAva pragaTe / 3) sarvatra jo bhI koI ucita kartavya-kArya ho vahA~ bhI ve jIva bheda-bhAva kI dRSTi se viparIta AcaraNa karate ho| ___choTe bacce jaise gola-gola ghUmate haiM usa samaya saba kucha viparIta dizA meM ghUmatA huA dikhAI detA hai / aura ghUma lene ke pazcAta bhI usakI bhramaNA-bhrAnti banI huI rahatI hai| ThIka vaise hI upAdeya tattva meM heya = tyAjya buddhi aura heya = tyAjya meM upAdeya kI buddhi aisI viparIta vicAradhArA vaha jIva rakhatA hai| lekina caramAvarta meM praveza kara cukanevAle jIva kA lakSya sarvathA badala jAtA hai| ataH usake lakSaNa acaramAvartI jIva ke lakSaNa se sarvathA viparIta hI hoMge / 1) kisI bhI dIna-duHkhI ko dekhakara apAra karuNA dila meM dayA ke rUpa meM ubhara Ae / 2) guNoM se paripUrNa guNavAna mahAtmA para dveSa yA durbhAva sarvathA na jage / sadbhAva jge| 3) aura ucita kartavya kArya ke prati kisI bhI prakAra ke bhedabhAva ke binA ucita AcaraNa hI karane kI vRtti banatI hai| caramAvarta meM praveza ho jAne ke pazcAta heya-heyarUpa lagatA hai| aura upAdeya upAdeyarUpa lagatA hai / hiMsAdi pApa heya aura ahiMsA kSamAdi upAdeyarUpa lagane lagate haiN| mithyAtva kI mandatA-tIvratA___anAdi-anantakAlIna acaramAvarta kAla meM sahajabhAvamalayukta aisA mithyAtvI jIva saMyogavazAt-nimitta-yoga U~ce acche milane ke kAraNa apane mithyAtva kI jo viparIta vRtti-mati paDI.huI hai jisake kAraNa atastra meM tattva buddhi, aura tattva meM atattva buddhi hai / isameM kucha mandatA AtI hai| ye pariNAma kucha manda hote haiM / lekina calatI huI gADI meM jaise matI meM tIvratA AtI hai, kucha dera tIvra-teja gati se calatI hai aura phira kucha mandatA AjAtI hai / phira tIvra gati banatI hai / phira mandatA AtI hai| isa taraha acaramAvartI jIva apanI mithyAtva kI vRtti meM bhI aisI hI sthiti anubhavatA hai / kabhI kabhI mithyAtva kI vRtti itanI ugra bana jAtI hai ki vaha punaH70 koDI koDI sAgaropama kI utkRSTa sthiti kA karma bAMdha letA hai, phira mithyAtva manda paDatA hai, phira tIvratA AtI hai aura utkRSTa sthiti bAMdha letA hai / aisI prakriyA calatI rahatI hai| caramAvarta ke kAla meM praveza karanevAle jIva kI tIvra mithyAtva kI sthiti sarvathA kama ho jAya aise 3 prakAra ke jIvoM kA svarUpa batAyA hai / 1) dvibaMdhaka jIva 2) sakRt samyaktva guNasthAna para ArohaNa 465 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka jIva 3) apunarbaMdhaka jIva / ugra mithyAtva kI tIvratA ke kAraNa 70 koDA koDI sAgaropama kI utkRSTa sthiti bAMdhanevAlA jIva aba saMsAra meM sirpha do hI bAra aisI utkRSTa sthiti bAMdhanevAlA ho usa jIva ko dvibaMdhaka jIva kahA hai| aisA jIva aba bAra bAra 70 koDA koDI sA. kI utkRSTa sthitI kA baMdha nahIM kregaa| sirpha do bAra hI kregaa| isase bhI Age baDhakara jo jIva kucha jAgRti lAkara samajhatA hai vaha jIva do bAra bhI utkRSTa sthiti kA baMdha na karatA haA sirpha eka bAra hI bAMdhe use jJAniyoMne sakRt baMdhaka jIva kahA hai / yaha kevalajJAniyoM kI dRSTi se saMbhava hai / eka bAra bhI aisI 70 koDA koDI sAgaropama kI utkRSTa sthiti ke mohanIya karma ko bAMdha lenevAlA jIva bhI isa karma kI sthiti ko samajha jAya, jAgRta ho jAya....kucha sAvadhAna banakara Age baDhatA huA apane mithyAtva ko manda karatA huA aba eka bAra bhI mithyAtva kI ugra tIvra sthiti na banAe, aura vaisI utkRSTa sthiti na bAMdhe aise jIva ko jJAniyoM ne apunarbaMdhaka jIva kahA hai / aba isakA mithyAtva kama-manda ho cukA hai| aba itanI tIvratA nahIM rahI hai| ataH manda mithyAtvI jIva apanI tIvratA-ugratA ghaTAkara thoDA zAMta hokara baiThatA hai| yadyapi mithyAtva kI upasthiti jarUra hai aura usake kAraNa karma baMdha bhI jarUra hogA, parantu... aba utkRSTa sthiti kA baMdha nahIM hogaa| yaha kevalajJAniyoM ke jJAna yoga se dekhI gaI jIva kI vikAsa dazA hai| isa taraha jIva apanI vikAsa kakSA meM se pasAra ho rahA hai| aise jIva kI anAdikAlIna nibiDa rAga-dveSa meM mandatA Ane ke kAraNa, sahajabhAvamala hAsa hone ke kAraNa pariNAmoM meM mithyAtva kI mandatA kA bhI aMza taka baDhatA jAtA hai / jaise koThAra meM par3e dhAnya ugate nahIM hai, kyoMki unako kisI bhI prakAra kA sahayogI kAraNa-nimitta kAraNa prApta hI nahIM hotA hai| havA-pAnI-prakAza-jamIna-khAda Adi sahayogI kAraNa prApta hoMge tabhI jAkara vaha bIja panapatA hai| isI taraha jIva jo mithyAtviyoM-pApakarmiyoM ke saMsarga meM rahatA hai vaha jIva sAMsargika doSoM kA bhoga bana kara vaisA banatA hai / ataH saMsAra meM apanA vikAsa sAdhane kI icchAbAle jIvoM ko sarvaprathama aisI sAvadhAnI rakhanI cAhie ki....kisI bhI paristhiti meM adharmiyoM, mithyAtviyoM pApakarmiyoM, hiMsakoM Adi apanA ahita adhaHpatana kI saMbhAvanA jisase lage aise logoM ke saMsarga meM rahanA bhI nahIM cAhie, aura aisoM ke saMbaMdha meM saMparka meM saMsarga meM AnA bhI nahIM cAhie / Akhira saMsAra meM rahate haiM zAdI-sagAI ke prasaMgapara yogyAtmAoM kA nimitta DhaMDhanA caahie| naukarI-vyApAra-bhAgIdArI-makAnamAlika-Adi saMsAra ke sabhI prasaMgoM-nimittoM para yogya vicAra karake ucitatA kA pUrA khyAla rakhakara hI aisA saMsarga rakhanA karanA caahie| jaise dhAnya havA-pAnI-prakAza-jamIna-khAda Adi sabakA suMdara yoga prApta hone para aMkurita hokara pUrNa vRkSa banatA hai / usI taraha logoM ke acche AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmiSTha saMskArI-sabhya ke ghara zAdI-sagAI, naukarI-bhAgIdArI Adi saMbaMdha karane para, saMsarga meM rahane para... satsaMga ke kAraNa mithyAtvAdi kI tIvratA-ugratA kI sthiti kI nobata bhI na aae| jisase vRtti zAnta banI rahe / dharma ke prasaMga, ArAdhanA-anuSThAnoM ke saMsarga meM bAra-bAra Ane se vaha jIva bahuta kucha lAbha pA sakatA hai / apanA bhI vikAsa sAdha sakatA hai / mithyAtvAdi bhAvoM kI atyanta mandatA A jAtI hai / sarvaprathama vikAsa ke zrIgaNeza meM mithyAtva kI atyanta mandatA-mandatama sthiti hI sahAyaka banegI / upayogI siddha hogii| apunarbaMdhaka jIva kI vizeSatA yahA~ se jIva kI AdhyAtmika vikAsa yAtrA kI zubha zuruAta hotI hai| manda mithyAtvI bane hue jIva kucha zAnta hokara... Age pragati zuru karate haiN| aise jIva 1) rAga-dveSa kI tIvratA nahIM lAeMge jisase phira utkRSTa baMdha sthiti meM jAnA paDe / pApa to kareMge...pApa to hote hI raheMge lekina... usameM bhI kAraka tattva rAga-dveSa meM tIvratA nahIM aaegii| mandatA rhegii| 2) pApamaya jo yaha saMsAra hai. isakI prazaMsA, sanmAna, yA Adara bhAva se isakI anumodanA, AkAMkSA, prApti kI tIvecchA nahIM karegA / tathA ucita kartavya karane yogya jo bhI kucha hogA usakA AcaraNa jarUra kregaa| kartavyaparAyaNatA kA lakSya rhegaa| saMsAra ko bhogatA jarUra hai, bhogecchA tRSNA saba paDI hai parantu tIvratA kA abhAva rhegaa| anucita pravRttiyoM kA sevana AcaraNa nahIM kregaa| nyAyapriya, satyapriya lakSyavAlA banatA hai| . jaisA acaramAvartI jIva bhavAbhinandI-pudgalAnurAgI dehAsakta-deharAgI pApapriya rahatA thA vaisA caramAvartavartI apunarbaMdhaka jIva nahIM hotA hai / vaha bhavAbhinandI nahIM hotA hai| pudgalAnurAgI dehAnurAgI yA pApapriya bhI nahIM hotA hai / pU. haribhadrasUri ma. aise jIvoM ke bAre meM kahate haiM ki ye kSINaprAya karmavAle, vizuddha AzayavAle, bhAvasanmAnavAle hote haiM / bhavAbhinanditA ke abhAva meM unameM kSudratA, lobha kI tIvratA, dInatA, mAtsarya, bhaya, zaThatA, ajJAna Adi prAyaH sarvathA nahIMvat alpatama hote haiM / audArya, dAkSiNya, pApa-jugupsA, nirmala bodha, janapriyatAdi kAphI acchI mAtrA meM rahatI hai| samyaktva guNasthAna para ArohaNa 467.. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudratA, lobha, dInatA, matsara, bhaya, zaThatA ajJAna Adi ye bhavAbhinanditA ke pramukha lakSaNa haiM / arthAt bhavAbhinaMditA rahane para ye lakSaNa pragaTa rUpa se spaSTa dikhAI dete haiM / ina lakSaNoM ko dekhakara yaha jIva bhavAbhinandI-saMsAra kA rAgI hai yaha spaSTa samajhA jA sakatA hai, aura isa bhavAbhinanditA meM se jIva jaise hI bAhara nikalakara - apunarbaMdhaka banatA hai taba ye kSudratAdi sabhI dUSaNa dUra ho jAte haiM aura inakI jagaha para guNa sthAna le lete haiM / phira audArya, dAkSiNya, pApa - jugupsA, lobha kI nyUnatA, bhaya kI nyUnatA, saralatA, kucha jJAnadazA Adi guNa jAgRta hote haiN| tIvra rAga-dveSa kI vRtti se jo pApa na kareM use apunarbaMdhaka kahate haiN| AdidhArmika - apunabaMdhaka - pAvaM na tivvabhAvA, kuNai Na bahu mannai bhavaM ghoraM / uciaTThii ca sevai savvatyavi apuNabaMdhotti // paMcA. 3/4 // - paMcAzaka prakaraNa meM kahate haiM ki apunarbaMdhaka jIva ke ati utkaTa mithyAtva ke pariNAmoM kA kSayopazama ho jAne se usa prakAra kI karma kI utkRSTa baMdhasthiti na bAMdhane ke kAraNa hiMsAdi pApa karmoM ko karane ke tIvra pariNAma - ati saMkliSTa pariNAma na hone ke kAraNa AtmA nirmala- zuddha hotI hai / mohanIya karma ke udaya ke kAraNa sAmAnya pApapravRtti to rahatI hI hai / duHkhoM kI khAna samAna bhayaMkara duHkhadAyI saMsAra kI ruci prApti kI tamannA paribhramaNa kI tIvrecchA nahIM rahatI hai| svapara dharma, deva, guruoM, mAtA, pitA, bhAI, bahana Adi gurujanoM ke prati ucita Adara sanmAna kI bhAvanAvAlA banakara vaha rahatA hai / ziSTAcAra kA pAlana karanevAlA rahatA hai / jaise mora ke aNDe ko raMgoM se raMgane kI AvazyakatA hI nahIM hai, ve svAbhAvika rUpa se hI tathAprakAra ke varNAdivAle banate hI haiM, vaise hI aise apunarbaMdhaka jIvoM ko sikhAne - samajhAne kI AvazyakatA nahIM paDatI hai / sahaja-svAbhAvika rUpa se hI unameM guNa prakaTa hote haiM / mokSamArga kA anusaraNa karavAnevAlA mArgAnusArIpanA usameM prakaTa hotA hai / isake anurUpa vaha jIvana banAtA hai / 468 sa AdidhArmikazcitrastattattantrAnusArataH / iha tu, svAgamApekSaM, lakSaNaM parigRhyate // dharmasaMgraha granthakartA tathA yogabindu meM bhI apunarbaMdhaka jIva ko AdidhArmika nAma diyA hai / caramAvartakAla prApta karake jIva ne sarvaprathama hI dharma kA prAraMbha kiyA hai / ataH AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdidhArmika kahalAtA hai / saMpradAya-dharma kI dRSTi se bhale hI usakA janma jisa-kisI bhI dharma meM saMpradAya meM huA ho vaha jIva vahA~ rahakara bhI apane apane dharma meM bhI dharma kI zaruAta karatA hai| jisameM sarvaprathama pAparuci kama hotI hai| deva-guru-dharma ke prati sadbhAva samabhAva Adi utpanna hote haiN| mana zAnta banatA hai / kaSAyoM kI mandatA jAgRta hotI hai| hindu-bauddhAdi dharmoM meM janmA huA bhI apane-apane dharmakSetra meM rahakara bhI pApapravRtti se bacakara rahane kI sadA koziza karatA hai / jAgRti ke bhAva meM jItA hai| sAvadhAnI se vartatA hai / vaha usa sthiti meM apunarbaMdhaka banatA hai / sarvajJa prabhu ke zAsana meM bhI aura bAharI anya dharmoM meM bhI AdidhArmika samAna rUpa se hotA hai / vaise bhI mithyAtva to abhI bhI maujUda hai / parantu atyanta manda hai / itanA ugra nahIM hai ki aba:punaH pahale kI taraha utkRSTa 70 koDAkoDI sAgaropama kI sthiti bNdhaae| jI nhiiN| kaSAyoM kI tIvratA-utkaTatA milane para hI mithyAtva kI sthiti ati utkaTa banatI hai / anyathA yadi kaSAya zAnta ho jAya to mithyAtva bhI manda ho jAtA hai| "lalita vistarA" grantha meM pU. haribhadrasUri ma. vizeSa rUpa se batAte haiM ki... apunarbaMdhaka ko cAhie ki vaha sarvaprathama pApamitroM kI sobata choDa deM aura kalyANamitroM kI saMgata kreN| aucitya vyavahAra kA ullaMghana na kreN| lokamArga kA anusaraNa kreN| mAtA-pitA-vaDIlajana-gurujana Adi kA pUrA sanmAna kareM, unakI AjJA kA pAlana kareM, jJAnAdi dharma kI pravRtti kareM / tIrthaMkara paramAtmA kI vidhivat darzana-pUjA-bhakti kreN| guruzuzrUSA dharmazravaNa nitya kreN| mutyu ko dRSTi samakSa rakhakara suyogya vartana-vyavahAra rkheN| mantra-jApAdi karake vRttiyoM ko zAnta rkheN| kaSAyoM meM uttejanA na laae| Aveza-Avega se bacakara raheM / sadAcAra kA pAlana kareM / mahApuruSoM ke mArga para cleN| ityAdi aneka prakAra kI zubha pravRtti karate rahane se caramAvarta ke prArambha meM hI jo jIva AdidhArmika-apunarbaMdhaka banA hai usake lie vikAsa kA mArga khula jAtA hai| mArgAnusArI jIvana ke 35 guNa mArga kA anusaraNa-anukaraNa karanA ise mArgAnusArI kahate haiN| kaunasA mArga? kaisA mArga? saMsAra ke loka vyavahAra meM bhI loka apane se Age baDhe hue kA anusaraNa karate haiN| usake batAe hue anubhava ke AdhAra para calate haiN| vaise hI yahA~ para Adhyatmika vikAsa kA mArga hai / vaha mokSa kA mArga hai| samyaktva guNasthAna para ArohaNa 469 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa pUjA caMdanapUjA, Best Gya 470 P mokSa caramaphala kI prApti kA nAma hai| isa mokSa kI prApti taka AtmA ko Age baDhAnevAlA, Age le jAnevAle mArga ko mokSamArga kahate haiM / yahA~ mArga zabda mAtra rAstAM artha meM nahIM hai| mArga ko hI dharma kahA hai| Age baDhAne, le jAne artha meM mArga zabda hai / parantu mArga zabda ke Age mokSa zabda juDA huA hai ataH dharma ke artha meM vyavahAra hogA / aise mokSa kI prApti karAnevAle mArga kA anusaraNa karane kI zuruAta pahale mithyAtva ke guNasthAna para hI ho jAtI hai| vahIM aisI pravRtti aura guNAdi kA suyogya vyavahAra-AcaraNAdi karatA hai / vaisA zuddha dharmI banA nahIM hai parantu vaise banane kI dizA anusaraNa karatA hai / ataH mArgAnusArI kahalAtA hai / 1 1 baccA zAdI ke yogya banane meM 18 - 20 varSa kA kAla letA hai / taba yogyatA AtI hai| choTe bacce ko Aja hI 50 lAkha kI pUMjIvAlI dukAna kI jimmedArI supUrda nahIM kI jA sakatI / yogyatA-pAtratA vaisI banane ke bAda hI yaha saba kucha sambhava ho sakatA hai / ataH vaisI yogyatA prApta karane ke lie prayatna karanA caahie| ThIka usI taraha jinezvara paramAtmA keM samyag dharma kA AcaraNa karane ke lie vaisA yogya pAtra banane ke lie prathama mArgAnusArIpane ke guNoM kA vikAsa hamAre jIvana meM honA Avazyaka hai| aise mArgAnusArI 35 guNoM kA vizleSaNa mahApuruSoM ne yogazAstra, dharmasaMgraha, dharmaparIkSAdi aneka granthoM meM kiyA hai / mArgAnusArI jIvana meM abhI taka koI pUjA-pATha, sAmAyika, mAlA jApa, AyaMbila - upavAsa Adi kisI prakAra ke U~ce dharma kI koI bAta hI nahIM kI hai| yahA~ to 35 aise guNa batAe~ haiM jo sabhI dharmoM ke sarvasAmAnya jIvoM ke lie kAma ke haiM / AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka haiN| kyoMki mithyAtva kI maMdatA ke AdhAra para aise guNoM kA vikAsa karanA hai aura aisA jIvana banAnA hai jo usakI yogyatA-pAtratA paripakva kara ske| aise sAmAnya svarUpa kI bAta yahA~ rakhI hai / (pRSTa kra. dekhie|) .. pA~ca ucita vyavahAra 1) ucita vivAha-brAhma, prAjApatya, ArSa,daiva, gAMdharva, Asura, rAkSasa aura paizAca ina 8 prakAra ke vivAhoM meM se anucita kA sarvathA tyAga karake samAna kulAcAra, zIla aura anya gotriyoM, samAnadharmI-bhASI ke sAtha hI vivAha krnaa| 2) ucita ghara- gRhasthI ko rahane yogya acche paDosI sahita samAna jAti-dharmiyoM ke mohalle meM, rAjamArga para, dharmasthAna samIpa pUrNa havA, pAnI, prakAzayukta / aneka dvAra rahita aisA ucita ghara honA caahie| 3) ucita deza-dharma ke anurUpa aisA Arya deza, Arya prajA, bhogabhUmi nahIM, mAtra artha-kAma kI pradhAnatAvAlA nahIM, parantu dharmapradhAna deza, pUNyabhUmi, upadravarahita aise deza-rAjya meM rahanA hI ucita hai| 4) ucita vezabhUSA-svagotra-deza-khAnadAnI-kula ko zobhe vaisA veSa dharma kI pahacAna karAve, svajAti ke anurUpa, zobhA ijjata baDhAve,vaise ucita veza pahaneM / udbhaTa aura muphalisa veza na pahaneM / apane zarIra kI, aMgopAMgoM kI maryAdA pUrI Dhake vaisI hI ucita vezabhUSA honI caahie| 5) parimita (ucita) vyaya-Ayocita vyaya kreN| Aya se jyAdA karane para divAlA niklegaa| ati vyaya bhI na kareM, alpavyaya bhI na kareM, ucita vyaya hI kreN| kRpaNa banakara mAtra saMcaya hI na kareM / zubhamArga para vyaya kreN| pA~ca aucitya pAlana___6) prasiddha dezAcAra pAlana-ziSTa puruSoM ko mAnya kAphI lambe kAla se rUDha aise suprasiddha dezAcAra kA pAlana karanA caahie| jisa deza meM rahe usake viparIta AcaraNa na kareM / lokaviruddha kA tyAga kareM / laukika vyavahAra kA yogya AcaraNa kreN| 7) adezakAla-AcaraNa- jisa deza meM jo AcaraNa anucita hai tathA jisa kAla meM jo AcaraNa sarvathA anucita hai usakA AcaraNa na kareM / dezocita aura kAlocita AcaraNa karane kA hI lakSa rkheN| samyaktva guNasthAna para ArohaNa 471 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgAnusArI jIvanayogya 35 guNa . . . dravya pradhAna (bAha) bhAva pradhAna (AbhyaMtara) vyavahAra pradhAna . . jIvana pradhAna , AcAra pradhAna / guNa pradhAna ucita vyavahAra aucitya pAlana |1) lokapriyatA 1) dharmazravaNa . 1) kRtajJatA 1) ucita vivAha |1) prasiddha dezAcAra | 2) balAbalaviveka 2) ariSaDvargatyAga / 2) samarpaNa 2) ucita ghara pAlana . 3) satsaMga 3) indriya jaya 3) nyAya-nItimattA 3) ucita deza | 2) adezakAla AcaraNa | 4) nindya pravRtti tyAga |4) mAtA-pitAdi . 4) pApabhIrutA 4) ucita veSabhUSA 3) ajIrNa bhojana tyAga | 5) ziSTAcAra prazaMsA | gurujana sanmAna . | 5) dayA-dAna 5) parimita vyaya |4) kAle parimita bhojana | 6) buddhizAlIpanA . |5) poSya poSaNa 6) vizeSajJatA 5) trivarga AbAdhA 7) dIrghadarzitA 6) atithi satkAra / 7) lajjAlutA 8) kadAgrahatyAga 8) paropakAritA 9) saumyatA 10) nidAtyAga . 11) guNapakSapAta * .. .. 5+5+8+6+11 = 35 guNa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8) ajIrNe bhojana tyAga-"zarIraM khalu AdyaM dharmasAdhanaM" - zarIra yaha prathama dharma kA sAdhana hai ise acchI taraha samajhate hue dharmayogya zarIra ko banAte hue svAsthya ke niyamoM kA khyAla rakhate hue ajIrNa meM bhojana kA sarvathA tyAga karanA caahie| AmAjIrNAdi 6 prakAra ke ajIrNoM ko bhalIbhAMti samajhakara.sarva rogoM ke mUla kAraNabhUta ajIrNa meM nae bhojana kA sarvathA tyAga karanA caahie| 9) kAle parimita bhojana-hitakArI-mitakArI-sImita-parimita bhojana hI karanA Arogyaprada hai| alpAhArI dIrghajIvI nirogI banatA hai / tathA dharma ke anurUpa mAMsAhAra, viSAhAra-abhakSya AhAra kA sarvathA tyAga karake satyaguNavardhaka aisA sAtvika bhojana hI kareM / ucita samaya para hI bhojana kareM / rAtri Adi ayogya kAla meM na kreN| zuddhipUrvaka Asanapara baiThakara vidhivat bhojana kareM / rAstepara sarvathA na kreN| 10) trivarga abAdhA- dharma, artha aura kAma ye tIna varga haiM / ina tInoM ko bAdhA na pahu~ce isa taraha vyavahAra-vartana karanA cAhie / dharmArAdhanA, dharmAcaraNa ko bAdhA na pahu~ce, artha-dhanopArjana kA evaM ucita vidheya kAryoM ko pUrNa kara sake usa taraha bAdhA na pahu~ce vaisA vyavahAra-AcAra rkheN| jIvanapradhAna 11) lokapriyatA- mArgAnusArI sAdhaka ko apane namratA-saralatAparopakAritA Adi guNoM kA vikAsa karate hue mRdu-priyabhASI banate hue, paraduHkhanivAraka banate hue vizeSa rUpa se janavallabha-lokapriya bananA caahie| 12) balAbala viveka-saMsAra meM kisI se bhI vyavahAra karate samaya apanI kArya zakti-viveka Adi kA vicAra karake hI kArya karanA ucita hai / apane sAmarthya ke bAhara karane meM nukasAna kI saMbhAvanA hai / sakSama ho to hI karo aura asamartha ho to zAnta rho| viveka jarurI hai| 13) satsaMga-sadA hI saMto-mahAtmAoM, kalyANa mitroM, uttama puruSoM kA satsaMga karanA cAhie / saMgata acchI rahane para AcAra-vicAra meM acchApana Ane kI,Age vikAsa kI, patana se bacane kI saMbhAvanA acchI rahatI hai / saMta-samAgama se DAkU sAdhu bana jAtA hai| zaitAna insAna bana sakatA hai| samyaktva guNasthAna para ArohaNa 473 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14) nindya pravRtti tyAga- jagata meM sarvamAnya nindanIya halke pApa ke kArya parastrIgamana, vezyAgamana, madirA sevana, juAM khelanA, mAtA-pitA-rAjA-gurudroha, mAMsabhakSaNa, hiMsA, jhUTha, corI ityAdi aneka aisI nindya pravRttiyoM kA sarvathA tyAga karanA caahie| kula-dharma ko kalaMka lagAnevAle nindanIya halke kAmoM kA tyAga karanA / 15) ziSTAcAra prazaMsA- guNaprazaMsA guNAkarSiNI hai| ataH ziSTa arthAt sabhya-sajjana puruSa jo AcAra meM vicAra meM vyavahAra-vANI-vartana tathA guNoM meM bhI ziSTa-sajjana hai unake ziSTAcAra kI prazaMsA karanI caahie| vizvAsaghAtAdi na krnaa| binA kRtrimatA ke sabhya-ziSTapuruSoM ke prazaMsaka bnnaa| 16) buddhizAlIpanA-prajJAvAna- tarka-vitarkAdi buddhi ke ATha guNoM se yukta bnnaa| apanI prajJA ko baDhAkara pUrI taraha upayoga karanA, yuktiyA~ lagAnA, kisI kI samasyAoM kA samAdhAna karanA / satya kI niSThA rakhanA / jJAna-vijJAna kI vizeSatAoM kA cintanAdi karake tattvabhUta padArthoM ko svayaM samajhanA aura anyoM ko samajhAnA caahie| ajJAna nivRtti krnaa| -- 17) dIrghadarzitA-baDe vaDIla varga ke uttama puruSoM se anubhava prApta karake svayaM dIrghadarzI bananA / musIbatoM meM bhI lambe bhaviSya kA socanA / lambe bhaviSya kA hitAhita socakara phira nirNaya lenaa| bhAvi meM isake pratyAghAta kyA A sakate haiM ? aisA samajhakara vartamAna meM hI vaisA sudhAra karanA / sarvathA saMkucita vRtti rakhakara na clnaa| vizAla dRSTi rakhanA / vyApaka buddhi dauDAnA / svakendrita svArthavRtti na rkhnaa| . 18) kadAgraha tyAga-ajJAnatAvaza yA phira mithyAvRtti ke kAraNa kisI bhI bAta meM kisI ke bhI sAmane Abhinivezika bhAva-kadAgraha na rakheM / pUrvagraha ke kAraNa buddhi eka hI jagaha phasa jAtI hai / ruka jAtI hai| phira Age vikAsa nahIM hotA hai / kadAgrahavRtti jaldI mithyAtva kI tarapha ghasITakara le jAtI hai| jJAna ke dvAra, satya kA rAstA khallA rakhakara kadAgrahI kabhI bhI nahIM bnnaa| AcAra pradhAna 19) dharmazravaNa-dharma kA svarUpa jJAnAtmaka kriyAtmaka ubhayasvarUpa hai / dharma sarvajJa kI vANI-AjJA svarUpa hai| usameM AtmA se lekara mokSataka ke sabhI tattvoM kA 474 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carama satya prakaTa hai | ataH nitya dharmazravaNa, upadeza, pravacana, zravaNa rucivAle hI bananA caahie| dharmazravaNa nitya hI jJAnavardhaka hai / mana ko zAnta karane meM sahAyaka hai / 20) ariSaDvargatyAga - kAma, krodha, mAyA, lobha, mada, harSAdi pramukha AMtarika viSaya--kaSAyarUpa 6 ari = zatruoM kA prayatnapUrvaka bhI tyAga karanA caahie| ye vaise bhI apanI ijjata ghaTAnevAle haiN| ye kAtila jahara samAna haiN| kula - rUpa-balaaizvarya - jJAna - vidyA - tapa-jAti Adi AThoM prakAra ke mada-mAna ke sevana se punaH patana hotA hai / ataH ariSaDvarga ke sevana se adhaHpatana - - nukasAnAdi kAphI jyAdA pramANa meM hotA hai / ataH inakA tyAga hI zreyaskara - hitakArI hai / 21) indriyajaya - yaha saMsAra pAMcoM indriyoM ke 23 viSayoM se paripUrNa hai / viSaya bhoga kI lAlasA kama karate hue. indriyoM ke aindriya sukhoM se Upara uThane kI koziza karanI cAhie / indriyoM ke gulAma - AdhIna banakara rahane meM apakIrti - Adi kaI prakAra ke nukasAnoM kI saMbhAvanA jyAdA hai / yaha samajhakara atizaya indriya sukhoM meM Asakta na banakara indriyajayI bananA caahie| .... 22) mAtA - pitAdi gurujana sanmAna- mAtA-pitA - snehI- svajana ke vaDIlavarga, dharmopadezaka guruvarga, Adi saba mere ananta upakArI haiM yaha samajhakara unake prati vinaya--viveka se namratApUrvaka vyavahAra karanA / unakA satkAra, sanmAna tathA sevA karanA tathA isa taraha se unheM santuSTa karake AzIrvAda prApta karanA / sadA hI isa lakSya ke lie utsuka rahanA / 23) poSya - poSaNa - yathocita viniyoga - AjIvikA kI samatulA barobara suvyavasthita baiThAnI caahie| tathA sAtha hI apane Upara jinake jIvana nirvAha kI jimmedArI hai unakA poSaNa avazya kareM / sakSama ko sahI kArya meM niyukta kareM / AzritoM ko bekArI se bacAkara kAryarata rakhanA / ucita niSpApa vyApAra kI dizA batAnA / isI taraha svAzrita, vidhavA, bahana ke parivAra kA poSaNa bhI Adara - prema pUrvaka karanA / apane AzritoM para lAparavAhI kreN| unakI AvazyakatAeM pUrNa karanI cAhie / 24) atithi satkAra - deva-guru- atithijana kI sevA karanI cAhie / satkAra--sanmAna karanA / atithi guru bhagavaMtoM ke Agamana para apAra harSa - Ananda vyakta samyaktva guNasthAna para ArohaNa 475 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krnaa| uThanA, sAmane jAnA, bhejane jAnA, sadbhAva, ahobhAva aura pUjyabhAvapUrvaka sevA-zuzrUSA-namratApUrvaka karanA / isI taraha koI bhI atithi ke Agamana para unheM bhojanAdi dvArA tRpta karanA / unakI bhI AvazyakatAeM pUrNa karanA / pUrA Agata-svAgata krnaa| guNapradhAna 25) kRtajJatAguNa- jIvana meM guNoM kA vikAsa karanA caahie| kRtajJatA eka guNa hai / hamAre Upara jinhoM ne bhI upakAra kiyA ho unake upakAra ko bhUleM nahIM, sadA yAda rakheM aura upakAra kA RNa cukAne kA pUrA lakSa rakheM / eka nAriyala-zrIphala bhI bacapana meM pAnI sIMcanevAle ko avasara Ane para apanA mIThA pAnI detA hai / vaise hI upakArI ke RNa cukAne ke lie sadA tarasanA cAhie / unake upakAra ko sadA mAnate hue namratApUrvaka kRtajJatA kA bhAva vyakta krnaa| . 26) samarpaNa- samarpita hone ke lie yA samarpaNa karane kI pUrI taiyArI rakhanI cAhie / samarpaNa bhAva zartarahita hI honA cAhie / yAda rakhie, pUrNa samarpaNa bhAva meM pUrNa namratA vyakta hotI hai| sarvathA samarpita honevAlA saba kucha pAtA hai| ataH isa guNa ko vikasAnA caahie| 27) nyAya-nItimattA-nyAya-nItimattA yaha satya kI khANa hai / aneka guNoM kA AdhArabhUta guNa hai / bhAvi meM jo lokottara dharma prApta karanA hai usakI AdhArazilA samAna hai / eka mAtra vyApAra kSetra meM hI nahIM apitu pratyeka kSetra meM lena-dena Adi ke vyavahAra meM pUrNarUpa se nyAya evaM naitikatApUrvaka AcaraNa karanA / nirarthaka kisI ko ThaganA, lUTanA yA vizvAsaghAta karanA baDA aparAdha hai| bhelaselAdi na krnaa| isa guNa ke na vikasAne se samAja meM apratiSThA-apakIrti-badanAmI baDhatI hai| ataH jIvana ke sarva kSetra meM nyAya-nItimattA baDhAnI hI caahie| aisI nIti banAkara nyAyopArjita dravya hI prApta karanA caahie| vahI sukha-zAnti nizcintatA denevAlA banatA hai| 28) pApabhIstA- sabase zreSTha aura sabase baDA, atyanta mahatvapUrNa guNa hai pApabhIrutA / isake Ane se anya kaI guNa apane Apa Ate haiN| kisI bhI pApa ke karane ke pahale bhaya nirmANa honA cAhie / are, maiM pApa karatA to hU~ parantu isakA kitanA bhArI 476 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phala mujhe bhugatanA paDegA / isa taraha pApa kI bhArI sajA, phala ko dRSTisamakSa rakhakara, vartamAna meM pApa na karane ke lie mAnasika bhaya paidA karanA saMsAra meM bhale kisI se na Dare lekina pApa se to jarUra Dare / vyakti jisase DaratA hai usI se dUra rahatA hai / bacatA hai / 1 1 I 29) dayA - dAnapriya - kisI ke duHkha ko dekhakara apanA dila pighalanA hI cAhie / use dayA kahate haiM / aura jaba dayAbhAva pragaTa ho jAtA hai to kisI ke duHkha ko dUra karane ke lie pUrNa rUpa se sahayoga karanA vaha dAna kahalAtA hai / prANI mAtra ke prati vaisA dayAbhAva rakhanA caahie| karuNA bhAvanA ke rUpa meM baDhanI cAhie aura dAna AcAra kSetra meM sadA baDhanA cAhie / dAna kA janmasthAna hai dayA- karuNA / dayAlu - karuNAlu / 30) vizeSajJatA - buddhi ke ATha guNoM kA vikAsa karake svayaM jJAna-vijJAna ke. sarva kSetra meM vizeSajJa bananA caahie| sAmAnyarUpa se bhI padArthoM tattvoM ko alpasvarUpa meM jAnA jAtA hai / jabaki vizeSarUpa se jAnane kI icchA honI caahie| vizeSajJa bananevAlA vastutattva kI gaharAI meM jAtA hai| loka vyavahAra meM bhI yadi kisI kI bAta ko sunakara jaldI se bana jAya yA krodha karale to anartha ho jAtA hai / ataH vizeSajJa banakara pUrNa ucita nyAya kareM / 31) lajjAlutA - lajjA yaha janmajAta guNa hai / zaramiMdA honaa| yaha mAtra strI kAhI guNa hai aisA nahIM / puruSa meM bhI honA hI caahie| strI kI A~khoM meM zarama rahanI caahie| laukika sAmAjika vyavahAra meM lajjA rahanI caahie| puruSa ke jIvana meM maryAdA kA pAlana honA hI cAhie / parastrI Adi ke prati lajjAzIlatA kA svabhAva rahanA caahie| isa lajjAzIlatA ke kAraNa kaSAyoM se bacA jA sakatA hai| 32) paropakAraparAyaNa - paropakArapaTutA honI caahie| dayA- karuNA kA bhAva lAkara-baDhAkara dUsaroM ke duHkha meM sahabhAgI banane kI bhAvanA se, kucha kara miTane kI bhAvanA se paropakAra karane kI vRtti rahanI caahie| para vyakti para paropakAra karane kA lakSa rahanA caahie| yadi sabhI jIva paropakArI banakara saba para paropakAra karane meM tatpara bana jAya to saMsAra meM duHkha kA nAma nizAna hI na rhe| (33) saumyatA - svabhAva meM krUratA - kaThoratA - niSThuratA na lAkara saumyatA lAnI cAhie / krUratAdi hiMsA kAraka hai / vyakti ko hiMsaka krUra banA dete haiM / niSThuratA- krUratA 1 samyaktva guNasthAna para ArohaNa Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dayA--dAna kI ghAtaka hai / ataH sarvaprathama svabhAva se saumya bananA caahie| saumyatA cehare para bhI jhalakatI hai| saumya vyakti ko sabhI cAhate haiM / vaha sarvapriya - lokapriya banatA hai / sva-para ubhaya ko lAbha karAnevAlA banatA hai / 1 34) niMdAtyAga - parAI niMdA - kuthalI para prapaMca Adi kA sarvathA tyAga karanA cAhie / paraniMdA karane kI kuTeva se svayaM loka meM niMdya vyakti banatA hai / loga usase dUra rahanA pasaMda kareMge aura usake prati zaMkAzIla banakara koI vizvAsa nahIM karegA / isalie paraniMdaka avizvasanIya banatA hai / paraniMdA karake svayaM nIcagotra karma bAMdhakara kaI janmoM taka nIca kula meM janma legA / ataH IrSyA-dveSa - adekhAI kA tyAga karake paraniMdA se baceM | 35) guNapakSapAta - guNAnurAga - svayaM jisako guNavAna bananA hai usako sarvaprathama dUsaroM ke guNoM ko satata dekhate hue guNAnurAgI bananA jarUrI hai| sage snehI svajana ke sAtha bhI kalahAdi ke prasaMga meM bhI guNoM kI tarapha pakSapAta karanA cAhie / guNavAna mahApuruSoM kI kadara karate hue unheM jyAdA ijjata denI caahie| guNAnurAgI lohacumbaka kI taraha guNAkarSI hotA hai / anyoM meM dekhe hue guNoM ko khIMcakara apane meM lAtA hai guNagrAhI banane se IrSyA - dveSa - matsara - vRtti ghaTatI hai| kisI ke bhI choTe-baDe guNa ko dekhakara prasanna honA caahie| jisase ve guNa apane meM Ate haiN| svayaM guNoM kA bhaNDAra banatA hai / guNIla mRtyu ke bAda bhI janamAnasa ke smRtipaTala para sadA banA rahatA hai guNa-guNI pUje jAte haiM / 1 1 lokottara dharma kI AdhArazilA / jinezvara paramAtmA sarvajJa prabhu praNIta lokottara kakSA kA sarvottama Arhat dharma prApta karane ke lie "mArgAnusArIpane " kA yaha laukika dharma usakI AdhArazilA hai / mithyAtva kAphI maMda paDa jAtA hai taba jAkara isa prakAra ke laukika kakSA ke mArgAnusArIpane kI prApti hotI hai / ye 35 guNa aise guNa haiM ki hindU - bauddha-muslima - khristI kisI meM bhI pAe jA sakate haiM / Apa dekheMge ki ina 35 guNoM meM eka bhI bAta jaina dharma kI abhI taka nahIM AI hai| na to pUjA-pATha kI yA na hI AyaMbila - upavAsa kI, yA na hI sAmAyika - pratikramaNa kI, yA na hI kisI bhI prakAra ke vrata - paccakkhANa kI / kisI bhI prakAra kI eka bhI jaina dharma kA opa lage, yA opa lagA huA dikhAI de aisI bAta hI nahIM 1 478 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AI hai| yaha vrata - niyama- paccakkhANa Adi kI bAteM to sarvocca kakSA kI sarvazreSTha dharma kI sarvottama bAteM haiM / parantu inakI zobhA baDhAne ke lie isa vizeSatA ko lAne ke lie . manda mithyAtva kI sthiti meM mArgAnusArI ke 35 guNoM kA honA Avazyaka hai / isase pAtratA - yogyatA baDhatI hai / ye 35 guNa eka sAmAnya sajjana -- ziSTa-sabhya puruSa ke lie hone zobhAspada haiN| pUre Avazyaka haiN| jinake hone se Age kA lokottara bhI zobhAyamAna hotA hai / lokottara dharma ko sthira rUpa se sthAyI hone ke lie AdhArabhUta vizeSatA hai / 1 I mArgAnusArI ke ina 35 guNoM kI bhUmikA na banane para bhI yadi Age kA lokottara kakSA kA jaina dharma mila bhI jAya to vaha itanI zobhA nahIM detA hai| Age bhaviSya meM jaina dharma kI bhI niMdA-badanAmI hone kI pUrI saMbhAvanA hai| mAna lo ki yadi ... vyakti meM nyAya-nItimattA, sajjanatA hI nahIM hai, aura kala vaha vrata - paccakkhANa lekara jaina dharma . pAlatA hai to badanAmI ke khatare jyAdA rahate haiM / ataH ye mArgAnusArI ke 35 guNa jo vyavahArika hai, laukika kakSA ke haiM, ye AdhArazilA samAna haiN| inase pAtratA - yogyatA nirmANa karanI caahie| tAki bhaviSya meM svIkAra kiye gae jaina dharma ke 12 vratAdi acchI taraha pala skeN| ye mArgAnusArI ke 35 guNoM kI prApti to prathama mithyAtva ke guNasthAna para mithyAtva kI mandatA ke kAraNa hai| jabaki jaina dharma kI prApti to cauthe avirata samyagdRSTi nAmaka guNasthAna para pahu~cane ke bAda samyaktva kI prApti ke bAda se prAraMbha hotI hai / durjana sAmAnya jana 2 sajjana mahAjana 4 samyaktvaguNasthAna para ArohaNa paramottama jana jaina 479 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - isa krama meM dekhie -- sarvaprathama prAthamika kakSA meM jIva durjana kI bhUmikA meM paDA huA hai / usakI durjanatA kama hone para sAmAnya jana ke rUpa meM ginA jAtA hai / "janatA" / aise sAmAnya janoM kA samUha jo hai use janatA kI saMjJA dI jAtI hai / jaba mithyAtva kI mandatA ke kAraNa mArgAnusArI ke kucha guNa vyavahArika rUpa se bhI AcaraNa meM Ane lagate haiM taba vaha sajjana banatA hai| aisI sajjanatA kI kakSA meM se eka kadama aura jaba Age baDhatA hai taba vaha mahAjana banatA hai| mahAjana eka nyAyAdhIza ke samAna pUrNa nyAya--nItimattAvAlA hotA hai| mArgAnusArI ke sabhI 35 guNa mahAjana meM dikhAI dete haiM I Age ke sopAnoM para caDhatA huA eka kadama aura jaba Age baDhatA hai taba vaha paramottama jana banatA hai / sabase U~cI kakSA kA... parama utkRSTa kakSA kA jana banatA hai / yahA~ taka mithyAtva jisa taraha manda - mandatara - mandatama hotA gayA vaise vaise vaha eka-eka kadama Age baDhatA gayA / yahA~ taka pahale mithyAtva guNasthAna kI hI sthiti hai| aisI pUrva bhUmikA mithyAtvI banA sakatA hai / ataH mithyAtva ko bhI guNasthAna kA darjA diyA gayA hai| kucha to sAmAnya guNoM ko lekara hI baiThA hai| viziSTa kakSA ke vizeSa kI bAta to bAda meM hai / sajjanatA yA mahAjanapada prApta karanA bahuta AsAna hai lekina "jainatvapanA" prApta karanA atyanta kaThIna hai / isakI prakriyA samajhane kI dizA meM hI hama Age baDhate haiM / 1 mArgAbhimukha mArgapatita-mArgAnusArI bhAva zAstrakAra maharSi pU. haribhadrasUri ma, dharmasaMgraha ke kartA mAnavijaya ma, Adi mahApuruSoM ne yogadRSTi samuccayAdi granthoM meM apunarbaMdhaka avasthA meM hI "Adi-dhArmika" avasthA batAI hai| ugra kaSAyoM kI vRtti zAnta hokara mithyAtva tathA kaSAya sarvathA manda hone ke kAraNa aba caramAvartavartI jIva punaH 70 koDAkoDI sAgaropama kI mohanIya karma kI utkRSTa sthiti nahIM bAMdhatA hai / ataH apunarbaMdhaka kahalAtA hai / usI avasthA meM vaha jIva AdidhArmika kahA jAtA hai / jaise 3-4 sAla ke bacce ko sarvaprathama skUla meM praviSTa kiyA jAtA hai| abhI vaha baccA sarvaprathama pATI-pena hAtha meM pakaDanA bhI nahIM jAnatA hai phira bhI kucha likhane kI tamannA hai / vaha pATI para pena se kucha bhI ghasITa I 1 detA hai / na to kucha akSara kA AkAra banA hai aura na hI kucha use akSara bodha hotA hai aisI avasthA ko bhI sAmAnya se oghasaMjJA se baccA skUla meM paDha rahA hai| skUla meM hai aisA hI bhASA kA vyavahAra karate haiM / 480 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThIka isI taraha mithyAtva kI mandatA ke kAraNa apunarbaMdhaka avasthA meM jIva Adi dhArmika bana jAtA hai / Adi kA artha hai pATI-pena pakaDanevAle choTe se bacce ke jaisA Adi-prAraMbhika kAla-zaruAta kA smy| aisA AdidhArmika mAtra jaina hI ho sakatA hai aisI koI bAta hI nahIM hai / kisI bhI dharma kA koI bhI ho sakatA hai / jo jisa dharma meM hai... palA hai usa para usa dharma ke saMskAroM kA siMcana rhegaa| ataH vaise saMskAroMvAlA vaha usa dharma kA dharmI ginA jA sakatA hai| bauddhadharmI use "bodhisatva"vAlA kahate haiN| anya darzanavAle "ziSTa" kahate haiN| sAMkhya darzanavAle use "nivRttaprakRtyadhikAra" kahate haiN| use hI jaina zAstroM meM apunarbaMdhaka Adi dhArmika kahA hai| anyadharmiyoM para unake saMskAra hoNge| parantu jo jIva jainadharma meM janma lekara jaina ke saMskAroM se suvAsita huA hai usa kakSA ke AdidhArmika ke bAre meM lalitavistarA grantha meM pU. haribhadrasUri ma. to kramazaH usake vikAsa ke saMskAroM se otaprota kaI prakAra ke lakSaNa dikhAte haiM--1) pApamitroM kA tyAgI honA cAhie / 2) kalyANa mitroM kA sNgii| 3) aucitya sevI, 4) lokAcAra kA anusaraNa karanevAle, 5) mAtA-pitA-guru Adi kA sanmAna karanevAlA, unakI AjJA pAlana tAlA, 6) vAdaruci, 7) jinapUjAbhaktikAraka, 8) sAdhu-kusAdhu kA vivekI, 9) zAstrazravaNa kI rucivAlA, 10) prayatnapUrvaka zAstracintana karanevAlA, 11) yathAsaMbhava zAstrAnusArI vartana bhI karatA ho, 12) dhairyavAna, 13) bhAvi pariNAma kA vicAraka dIrghadarzI, 14) mRtyu ko samakSa rakhakara paralokahitArtha kucha karanevAlA, 15) gurujanasevAkArI, 16) jApa-darzana-dhyAnAdi karanevAlA,17) yogAdi kI sAdhanAruci,18) jJAnAdi yoga siddhi meM tatpara, 19) jinapratimA bharAnevAlA, 20) jinAgama likhAnevAlA, 21) navakAra maMtra kA jApAdi karanevAlA, 22) causaraNa aMgIkArakAraka, 23) duSkRtagardA, sukRta anumodanAkAraka, 24) adhiSThAyakAdi deva deviyoM kI pUjA-bhaktikAraka 25) sadAcAra zravaNakAraka, 26) udAra guNadhAraka, 27) uttamapuruSoM ke AcAroM kA anusaraNa karanevAlA ityAdi kaI lakSaNa batAe haiM / aise lakSaNoM se yukta jaina paraMparA ke saMskAroM se siMcita isa prakAra kI vRtti-pravRttivAlA jIva apunarbaMdhaka-AdidhArmika kahalAtA hai| caramAvartavartI jIvoM ko zuklapAkSika kahA hai / mohanIya karma kI utkRSTa baMdha sthiti kA jo gADhatama aMdhakAra rUpa kRSNapakSa dUra ho gayA hai ataH zuklapAkSika jIva kahalAtA hai| aura aneka guNoM ke udaya se guNoM kA prakAza kucha pragaTAkara zuklapAkSika kI kakSA prApta kI hai / aise AdidhArmika jIva kI pravRttiyA~ adhikAMza uttama hotI hai| pUrvakAla kI tulanA meM jyAdA uttama kahI jAtI hai / hA~, ThIka hai kucha anucita vicitra pravRttiyA~ bhI samyaktva guNasthAna para ArohaNa 481 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogI, parantu ve usa prakArakI tIvratAvAlI nahIM hogI...jaisI pUrvakAla meM thii| ataH punaH mohanIya karma kI utkRSTa baMdha sthiti karAne jaisI nahIM hogii| Aja dina taka saMsAra kI 84 lAkha jIvayoniyoM meM paribhramaNa ke kAla meM utkRSTa baMdhasthitiyA~ karma kI anantabAra jIva bAMdha cukA hai vaisI aba caramAvarta meM Akara apunarbaMdhaka banakara dubArA kabhI bhI nahIM bAMdhegA aisA AdidhArmika banA hai jIva / apunarbaMdhaka bhAva meM bhI jaise jaise manaHsaMkleza ke bhAva ghaTate jAeMge vaise vaise ucca-ucca prakAra kI kakSA prApta hotI hI jaaegii| jaise sA~pa sadA vakragati se TeDhA-meDhA hI calatA hai lekina apane bila meM praveza karate samaya to sIdhA hokara hI praveza karatA hai, usI taraha mana jo hamezA TeDhA-meDhA vakra cAla hI calatA hai mohanIya karma ke kAraNa...aba caramAvarta meM praveza rUpa bila meM praveza karake sIdhA sarala ho jAtA hai| yAda rakhanA mithyAtva kA ghara mAyA hai / jaba taka mAyA kaSAya kI tIvratA hai taba taka jIva meM sIdhI saralatA nahIM AtI hai / aura jaba citta kI vaisI sIdhI-sarala sthiti bana jAtI hai jo karma ke kSayopazama se banI hai saralatA ke kAraNa sIdhe bane jIva meM uttarottara aneka guNoM kI vRddhi kA jo svarUpa hai use yahA~ mArga kahA hai / aura aise mArga ke abhimukha-sanmukha jo huA hai vaha mArgAbhimukha kahalAtA hai / aise kSayopazamarUpa mArga meM praveza karane kI yogyatAvAlA jIva... mArgAbhimukha kahalAtA hai| aise kSayopazamabhAva kI jisameM zuruAta ho cukI hai aisA uttarottara guNavRddhivAlA jIva mArgapatita-mArgapara calanevAlA kahA jAtA hai| isa taraha kSayopazama baDhate baDhate jisa jIva meM antima yathApravRttikaraNa samApta hone kI taiyArI ho usa jIva ko mArgAnusArI kahA lalitavistarA grantha ke AdhAra para apunabaMdhaka jIva mArgAnusArI hai| isalie usakI hI pravRtti uttama hai / vahI AdidhArmika hai / antima yathApravRttikaraNa meM pravartamAna jIva ko mArgAnusArI kahA hai| vahI vibhinna avasthAoM meM mArgAbhimukha, mArgapatita, mArgAnusArI Adi dhArmika-apunarbaMdhaka kahA jAtA hai / zrI dharmasaMgraha grantha ke AdhArapara caramAvartakAlavartI jIva prathama mithyAtva guNasthAna kI vikAsayAtrA ko kramazaH cAra nAma avasthAnusAra isa taraha diye jA sakate haiN| 1) apunabaMdhakabhAva-punaH70 koDA koDI sAgaropama kI mithyAtva mohanIya karma kI utkRSTa sthiti na bAMdhane vaalaa| 482 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2) mArgAbhimukhabhAva- pUrvokta kSayopazamarUpa mArga ke sanmukha jAnA 3) mArgapatitabhAva-pUrvokta kSayopazamavAlA-guNavRddhivAlA jIva 4) mArgAnusArI jIva-antima yathApravRttikaraNa meM pravartamAna jIva / ina saba AdidhArmika jIvoM meM mithyAtvabhAva hote hue bhI "mAdhyastha" itanA suMdara par3A huA hai ki jisake kAraNa jIva ko dharmadezanA kA adhikArI kahA hai / dharmadezanA ke lie sarvathA ayogya to mithyAtvI hai aise jIva kadAgraha-durAgrahagrasta hote haiN| mithyAtva ke prathama guNasthAna meM bhI yoga kI dRSTi pragaTa hotI hai / ataH vaha dRSTi unake lie bhI guNaprApaka banatI hai| ataH unameM bhI satyAnveSaka buddhi tathA taTastha-niSpakSapAta kA bhAva hotA hai / cAhe vaha jaina ho yA ajaina kulotpanna ho / jaise ganne kA rasa kitanA mIThA hotA hai, use bhI ubAla kara AdhA hI rakhA jAya to mIThepana kI mAtrA aura dugunI ho jAtI hai, aura jyAdA ubAla-ubAlakara pAva bhAga hI mAtra rakhA ho to mIThApana caugunA bana jAtA hai aura .... anta meM guDa hI banA diyA jAya to mIThApana kitanA gunA jyAdA bar3ha jAtA hai| ThIka usI taraha yogadRSTiyA~ ATha haiN| uttarottara guNavAlI-mitrA, tArA, balA, dIprA ina cAra prakAra kI yogadRSTiyA~ kramazaH pragaTa hotI hai| (jinakA varNana pahale kiyA hai) ajJAnI mithyAtvI jIva bhI mithyAtva kI mandatA ke kAraNa pragaTe hue mAdhyasthavRti tattvajijJAsAdi guNoM ke kAraNa dharmazravaNa ke lie yogya ginA jAtA hai / phira usase bhI jyAdA vizeSa guNavAna aisA durAgraharahita jIva to vizeSa yogya pAtra ginA jaaegaa| Adi dhArmika jIva unake maMda mithyAtva ke pragaTa hue unake kitane guNoM ke kAraNa dharmadezanAdi zravaNArtha yogyatA-pAtratA prApta karatA hai| mArgAbhimukha aura mArgapatita ye donoM avasthAeM apunabaMdhaka bhAva Ane ke pazcAta hI AtI hai| yaha eka mata hai| dUsare mata meM pahale bhI batAI gaI hai| yogabindupaMcasUtra-paMcAzaka meM sAmAnya do mata ke vicAra dikhAI dete haiN| dharma kA bAlya evaM yauvana kAla acaramo pariaDesuM, kAlo bhavabAlakAlamo bhnnio| caramo adhammajuvaNa, kAlo taha cittabheotti // ...... tA bIapuvakAlo, Neo bhavabAlakAla eveh| iyaro u dhammajuvvaNa-kAlo vihiliMgagammutti // samyaktvaguNasthAna para ArAhaNa 483 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrIviMzikA" grantha kI caramAvartaviMzikA ke uparokta zlokoM meM kaha rahe haiM ki acaramapudgala parAvarta jo ananta kAla bhavabhramaNa kA = saMsAra kA kAraNa hone se saMsAravardhaka bAlyakAla kahA hai / jaba taka yogabIjoM kI prApti nahIM hotI hai, taba taka ke kAla ko bAlyakAla kahA jAtA hai / tathA yogabIja kI prApti ke bAda ke kAla ko dharma kA yauvanakAla kahA jAtA hai / arthAt aba acarama kAla se jIva carama pudgala parAvarta kAla meM praveza pA jAtA hai / vaha dharmasAdhanA kA kAla hone se usako dharma kA yauvanakAla kahA jAtA hai / jIvoM kA bhavyatva yahA~ para kAla-karma-bhavitavyatAdi bhinna-bhinna kAraNoM ke yoga se tathAbhavyatva rUpa banatA hai| isI kAraNa kI vicitratA hone se jIvoM ke lie mokSaprApti hetu caramAvartakAla bhI bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai / ataH caramAvarta meM bhI dharma bIja-yoga bIja kI prApti ke pahale ke kAla ko bAlyakAla yA saMsAra kAla hI samajhanA cAhie aura dharmabIja-yogabIja kI prApti ke kAla ke pazcAt ke kAla ko dharma kA yauvanakAla samajhanA caahie| aisA bheda aise jIva vizeSoM ke AcAra aura svabhAva para se samajha meM AtA hai| apunarbaMdhaka aura isase Upara ke samyagdRSTi AtmAoM ko adhyAtma yoga kI prApti ho sakatI hai| parantu isake lie Avazyaka aisI yoga kI pUrva sevA kA abhyAsa karanA jarUrI hai| yoga kI pUrva sevA ke rUpa meM 4 hetu mukhya haiM- 1) deva, guru Adi kA pUjana, 2) sadAcAra, 3) tapa, 4) aura mukti ke prati adveSa / 1) guruvaMdana-pUjana-zuzrUSA- mAtApitA prathama guru hai / vidyAdAtA zikSaka guru hai| tathA dharmaguru dharma prApta karAnevAle haiN| inako vaMdana, trikAla-tInoM kAla vaMdana, namaskAra, unakI sevA-zuzrUSA karanI caahie| unakI niMdA-TIkA kabhI nahIM karanI caahie| AhAra-dAnAdi vizeSa rUpa se unakI bhaktI karanI caahie| isa taraha aneka tarIkoM se unakI sevA-zuzrUSA-bhakti-AjJApAlana-dharmavacanazravaNAdi karanA caahie| 2) devadarzana-pUjana- apane ArAdhya deva upAsya vItarAgI tIrthaMkara paramAtmA ke nitya trikAla darzana-pUjana karanA cAhie / AdarabhAva-pUjyabhAvapUrvaka devAdhideva kI nitya pUjAbhakti vizeSa rUpa se karanI caahie| prabhu kI guNastuti Adi vizeSa karanI cAhie / Adi pada se AcArya-upAdhyAya-sAdhu-bhagavaMta-vratadhArI suzrAvakavarga Adi saba kI bahumAna-sanmAnapUrvaka bhakti karanI cAhie / sadAcAra-saMsAra ke loka vyavahAra meM dIna-hIna para upakAra karanA caahie| lokaniMdA kA bhaya rakhanA, 484 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvaniMdAtyAga - kRtajJatA dAkSiNya, sadAcArI kI prazaMsA, saMpatti meM bhI ucita vartana-vyavahAra avasarocita hita- mitabhASA prayoga, kulAcAra se viruddha vartana kA abhAva, vacanapAlana, vratacustatA, ayogya dhana vyaya na karanA, pramAda kA tyAga karanA, loka viruddha - lokaniMdya kArya kA tyAga karanA, prAmANikapanA dikhAnA, akArya-ayogya kArya kA tyAga karanA, namratAdi guNoM kA guNapUrvaka vartana-vyavahAra ityAdi aneka prakAra ke suyogya vartana karane se sadAcArI kahA jaaegaa| 3) tapa- - suyogya tapa karanA caahie| tapazcaryA meM bhUtakAla ke aneka mahApuruSoM ke sAtha juDI huI ghaTanAoM Adi ke sAtha juDI huI nAmAvalI Adi se tapa ke aneka prakAra hote haiM / vividha tapa ke prakAroM kA AdarabhAvapUrvaka ArAdhana karanA / usameM vizeSa rUpa se aihika sukhoM kI AkAMkSA rakhe binA navakAra mahAmaMtra Adi kA vizeSa sadbhAvapUrvaka 1 ArAdhana karanA / 4) mukti adveSa - bhavAbhinaMdI jIvoM ko saMsAra kI tIvra AzaMsA - AsaktI hone se, saMsAra ke sukhoM kI tIvra lAlasA rahane se mukti ke prati pUrA dveSa rahatA hai| isI kAraNa aise jIvoM kI tapa-japa- pUjAdi dharmakriyA saMsAra kI vRddhi karAnevAlI bana jAtI hai / mukti kA sarvathA bhAva yA rAga to dUra rahA lekina mukti padArtha kA adveSa bhI - pUjAdi kriyA ke dharmAnuSThAnoM kI saphalatA meM sahayogI banatA hai / parantu - pUjAdi sad anuSThAnoM kA tIvra bhAva- rAga honA jarUrI hai / itanA bhI mukti prati adveSa, aura tapAdi ke prati rAgAdi kA bhAva abhavI jIva ko kabhI bhI nahIM AtA hai / ataH abhavI jIva tapa-japAdi saba dharmAnuSThAna kareM to bhI ve saMsAravardhaka hI banate haiM / tapa-japatapa-japa yogabIja yoga kI pUrva sevA se yoga bIjoM kA spaSTa vapana hotA hai| pU. haribhadrasUri jI mahArAja ne lalita vistarA graMtha meM yoga ke bIjoM ke bAre meM kAphI suMdara varNana kiyA hai| yogadRSTi samuccaya meM-- jinezu kuzalaM cittaM tannamaskAra eva ca / praNAmAdi ca saMzuddhaM, yogabIjamuttamam // 23, samyaktva guNasthAna para ArohaNa 32 // 485 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 1) jinezvara paramAtmA kI bhakti meM pUrI taraha se mana lagAnA / unheM namaskAra - praNAmAdi zuddha-kuzala mana se karanA yaha sabase uttama yoga- bIja hai / yahA~ para kuzala mana, saMzuddha Adi kA jo prayoga graMthakartA ne kiyA hai usase ve spaSTa karanA cAhate haiM ki ... AhArAdi saMjJAoM kI apekSArahita, krodhAdi saMjJAo se bhI rahita, tathA ihaloka--paraloka kI AkAMkSArahita zuddha mAnasikI prItipUrvaka ke kuzala citta se jinezvara prabhu ko namaskAra - praNAma - darzana-pUjanAdi karanA yoga kA uttama bIja hai / AcArya - upAdhyAya - sAdhu bhagavaMtAdi ke prati bhI kuzala cittapUrvaka kI sevA - 3 -zuzrUSA - bhakti Adi rakhanA / isa taraha 6 zlokoM meM aura kaI yogabIja ke sAdhana batAe haiM / dravya abhigrahoM kA rucipUrNa pAlana, siddhAnta - zAstrabhakti, zAstrapUjA, jinavANI zravaNa, zAstrArpaNa, vAMcana, vidhipUrvaka jJAnaprApti, svAdhyAyadi karanA, arthaciMtana, bhAvanAoM kA cintana, dIna-duHkhI, anAthoM ke prati yathAsaMbhava duHkhanivAraka upAyoM kA karanA, dayA dAna karanA, anukampAbhAva, guNavAna mahApuruSoM ke prati mAtsaryavRtti kA tyAga, aucitya kA pUrNa pAlana karanA, ityAdi aneka prakAra kI aisI pravRttiyA~ samyag darzana - jJAna - cAritrarUpa uttama yogoM kI prApti ke lie AdhArabhUta yoga ke bIja haiN| jisa taraha suyogya bhUmi meM boe gae bIja aMkurita hote haiM ThIka usI taraha yoga ke uparokta bIja apunarbaMdhaka avasthA ko prApta aise AdidhArmika jIvoM meM acchI taraha aMkurita hote haiM, baDhate haiM / dharma kI nirmala anumodanA - prazaMsA karanA yaha dharmabIja- yogabIja ke bone jaisA kAma hai| una dharmoM kI prApti karane kI cintA karanA ye bIja ke aMkurita hone ke samAna hai| dharmakathA kA zravaNa karanA yaha bIja se baDhe hue kaMda ke samAna hai / dharmAcaraNa karanA yaha puSpa kI daMDI ke samAna hai| aura anta meM sarva karma kI nivRtti yaha phala samAna hai / I I upadeza pada grantha kI 224 vIM gAthA meM kahA hai ki acchI bAriza hone para bhI bIja boe binA anAja hotA nahIM hai / isI taraha "jineSu kuzalaM citte" ityAdi yogabIja boe binA tIrthaMkara paramAtmAoM kI upasthiti meM bhI AtmA meM dharmavRkSa kabhI bhI nahIM uga sakatA hai / yogadRSTisamuccaya meM kahate haiM ki yogabIja bone ke bAda muktipada kI avazya prApti hotI hI hai, kyoMki uparokta yogabIja vandhyAbIja nahIM hai| ye avazya phaladrUpa bIja hai / yogabIja ke bAre meM pU. devacandrajI ma. pharamAte haiM ki "bAdhaka pariNati savi Tale, sAdhaka 1 AdhyAtmika vikAsa yAtrA 486 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhi kahAya re"... jagatAraka prabhu vinavU "arthAt yogabIja prApta hone ke pazcAta bAdhaka bhAva saba dUra ho jAte haiM aura sAdhaka bhAvoM kA prasAra hone lagatA hai / ina yogabIjoM meM sarvaprathama bIja ke rUpa meM "zrI vItarAga paramAtmA kI bhakti" batAkara sarvotkRSTa vizeSatA sUcita kI hai| usameM bhI prAthamika avasthA meM dravyabhakti kI prAdhAnyatA rahatI hai / bhAva bhakti yahA~ gauNa rahatI hai| bIja kathA kA prema---zuddha zraddhA-yoga ke bIjoM kI kathA sunate hI atyanta ullasita mana ho jAya, utsAha baDhe, satya hai aisI zraddhA jage, yaha bhI yogabIja hai| isIlie yogabIjavAle yogI jaba jaba tattva zravaNa karate haiM taba taba unako Ananda AtA hai| roma-roma khaDe ho jAte haiM / aMtarAtmA jhUma uThatI hai / A... hA...kitane adbhuta anokhe tattva haiM... vAha.... vAha.... sarvajJa prabhu ne kitanI U~cI mahatva kI sahI bAta kahI hai| yadyapi yahA~ samyag darzana ke ghara kI ruci nahIM hai parantu isa ruci ko khIMca lAve aisI "tattvaruci" jarUra hai / bIjakathA sunate hI yoga ke ve bIja atyanta upAdeya Acarane yogya lage, ruci jage, usapara Adara sadbhAva jaganA caahie| zreSTha samyaktva kI prApti ke 5 kAraNa- . viziSTa samyaktva kI prAptirUpa jo bodhilAbha usakI prApti ke lie 1) tathAbhavyatva, 2) kAla, 3) niyati (bhavitavyatA), 4) karma, aura 5) puruSArtha ina pA~ca bhAvoM kA yoga hone se saMbhAvanA baDhatI hai / 1) tathAbhavyatva yogyatA ceha vijJeyA, biijsiddhyaapekssyaa| AtmanaH sahajA citrA, tathAbhavyatvamityataH / / 278 yogabindu / / ... AtmA kA mokSagamana yogya jo sahaja svabhAva use bhavyapanA kahate haiM / jaise eka bIja meM vRkSa banane kI pUrI yogyatA par3I huI hai / mAtra sahayogI sabhI kAraNoM kI prApti honI caahie| havA-pAnI-prakAza-jamIna-khAdAdi sahayogI ke milate bIja eka dina-virATa vRkSa banatA hai| ThIka usI taraha yogya tathAprakAra kI mokSagamanayogya yogyatA-bhavyatA-yukta jIva ko sahayogI kAraNoM kI anukUlatArUpa deva-guru-dharmAdi samyaktva guNasthAna para ArohaNa 487 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI prApti hone para vaha bhI virATa vRkSa kI taraha mukti phala ko prApta kara sakatA hai / AtmA kA viziSTa prakAra kA akRtrima svabhAvavizeSa hI tathAbhavyatva kahalAtA hai / bhavyatva arthAt AtmA meM rahI huI mokSaprApti kI svAbhAvika yogyatA / yaha AtmA kA mUlabhUta sahaja tattva hai, ataH yaha anAdikAlIna hai / bhavyatva ko jaba kAla-1 -niyati - pUrvakRta karma, aura puruSArtha Adi sahayogiyoM kA yoga mila jAne para bhavyatva ke badale tathAbhavyatva kahA jAtA hai / ina kAlAdi sahayogI kAraNoM ke kAraNa jIva meM pUrvokta dharmabIjoM kI siddhi hotI hai / ina dharmabIjoM kI prApti se kAlAdi sahakArI kAraNoM kI vicitratA ke kAraNa mUlabhUta bhavyatva kI aneka kakSAeM bana jAtI haiN| isa taraha sabhI bhavyoM ke sAtha hotA hai| jaise kisI jIva ko kisa prakAra ke kAlAdi sahayogiyoM kA sAtha milatA hai, aura kisI jIva ko kisa prakAra ke kAlAdi sahayogiyoM kA sAtha milatA hai, unameM taratamatA bheda ke AdhAra para tathAbhavyatva kI aneka prakAra kI kakSAeM banatI haiN| ataH ina kAlAdi sahayogiyoM kI yogyAyogya nyUnAdhika prApti ke AdhAra para bhavyatva bhI bhinna-bhinna aneka prakAra kA banatA hai / isIlie use tathAbhavyatva kahA jAtA hai / jisa taraha eka hI prakAra ke dUdha meM zakkara - bAdAma-pistA - ilAyacI Adi kaI prakAra ke masAle - auSadhiyA~ Adi kama-jyAdA pramANa meM milane se usa dUdha ke svAda, poSaka tattva, zakti Adi meM kaI bheda paDate haiM, isa bheda ke kAraNa vaha dUdha aneka prakAra kA ginA jAtA hai, ThIka usI taraha bhavyajIva ke bhavyatva meM bhinna-bhinna prakAra ke kAlAdi sahayogI kAraNa nyUnAdhika yogyAyogya pramANa meM milane se alaga-alaga jIvoM ke AdhAra para.... mokSaprAptirUpa kAryasiddhi meM yogyatArUpa bhavyatva bhI bhinna-bhinna prakAra kA banatA hai / vahI ekasamAna, ekarUpa na hone se "tathAbhavyatva" kahA jAtA hai / ataH bhavyatva sabhI mokSagAmI jIvoM kA eka jaisA - eka samAna hote hue bhI tathAbhavyatva sabakA bhinna bhinna prakAra kA hotA hai / jaise koThAra meM paDe hue sabhI dhAnya eka jaise hI hote hue bhI saba meM ugane kI yogyatA bhI samAna rUpa se paDI huI hote hue bhI havA - pAnI - jamIna - khAda - prakAzAdi sahayogikAraNoM kI jaba prApti hogI ... jitane pramANa meM prApti hogI, taba utane pramANa meM vaise ugeMge / sabhI dhAnyoM ko eka sAtha Aja hI pAnI Adi sabhI sahayogI kAraNoM kI prApti hone kI saMbhavanA ho yA na bhI ho, yA pratyeka 4-6 mahIne ke bAda ho, yA 1-2 varSa ke antarAla meM ho, yA eka dhAnyabIja varSARtu meM boyA gayA jisako pAnI Adi saba paryApta mAtrA meM milA aura dUsare ko grISmaRtu meM boyA gayA aura usako anukUla sahayogikAraNa pAnI Adi paryApta na milA parantu pratikUla teja dhUpAdi ke kAraNa jyAdA I 488 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIvra rUpa meM milane para isa grISmaRtu ke dhAnyabIja varSARtu ke dhAnya bIjoM ke jaise nahIM uga paae| ataH varSARtu ke dhAnyabIjoM kA tathAbhavyatva, grISmaRtu ke dhAnyabIjoM ke tathAbhavyatva se sarvathA bhinna prakAra kA hogA / ThIka isI taraha mokSagAmI sabhI bhavya jIvoM kA tathAbhavyatva bhinna bhinna prakAra kA hotA hai| kisI jIvavizeSa ko tIrthaMkara paramAtmA kA yoga, samavasaraNa meM dezanA zravaNa karane kA avasarAdi rUpa sahayoga prApta hogA aura kisI jIva ko guruoM kA yoga prApta hotA hai| aura kisI jIva ke anAryabhUmi meM rahane ke kAraNa deva-guru kA koI yoga prApta nahIM hotA hai, kisI jIva ko 4 the Are kA yoga prApta hotA hai jaba svayaM tIrthaMkara paramAtmA vidyamAna hote haiM, aura kisI jIva ko pA~cave Are kAthyoga prApta hotA hai, jaba tIrthaMkarAdi kA yoga sarvathA prApta hI nahIM hotA hai, aura kisI jIva ko chaTe Are kA yoga prApta hotA hai jaba kisI bhI prakAra ke dharmAdi kI koI saMbhAvanA hI nahIM rahatI hai| isa taraha ke kAlAdi sahayogI kAraNoM kI prApti kI sAnukUlatA-pratikUlatAdi, tathA nyUnAdhikatAdi, yogyAyogyatA kI prApti ke AdhAra para . jIvoM ke tathAbhavyatva kI paripakvatA meM taratamatA rUpa bheda avazya dikhAI detA hai| jisa taraha se khicaDI kA tapelA, chANe kI agni para rakhA jAya yA koyale kI agni para rakhA jAya, yA gesa kI agni para rakhA jAya, yA teja sTava kI agni para rakhA jAya, usa agni ke pramANa, tIvratA, mandatA ke AdhAra para khicaDI banane meM kama-jyAdA samaya lgegaa| ThIka usI taraha bhavya jIvoM kI bhavyatA ekasamAna ekarUpa hote hue bhI tathAbhavyatva sabhI jIvoM kA bhinna-bhinna sahayogI kAraNoM kI prApti ke AdhAra para hotA hai / isAlie tathAbhavyatva "paripakva" karane kA kahA gayA hai, paripakva karane kA sIdhA artha hai sahayogI kAraNoM kI prApti para vaisA bnaanaa| taiyAra karanA-paripakva karanA kahalAtA hai| ___ jIvAtmA anAdi kAla se ananta kAla taka jina-jina jIvana kramoM meM se pasAra hotI hai ve AtmA kI tathAbhavyatA hai| sabhI jIvoM kI tathAbhavyatA bhinna-bhinna hone ke kAraNa sabhI bhinna-bhinna vizeSatA tathA vyaktitva saMbhavita hotA hai| yadi aisA na mAneM to sabhI jIvoM kI eka hI sAtha eka hI prakAra kI paristhiti hotI / lekina vaisI nahIM hotI hai ataH sabhI kI tathAbhavyatA bhinna-bhinna prakAra kI hotI hai / sabhI bhavyAtmAoM meM guNoM Adi kI samAnatA ekarUpa eka samAna hone para bhI apanI apanI vizeSatAeM bhinna-bhinna hotI haiN| ye sabhI vyaktigata vizeSatAeM apanI svataMtra tathAbhavyatArUpa hotI haiM / udA. tIrthaMkarapane kA guNa sabhI tIrthaMkara bhagavaMtoM meM sarvasAmAnyarUpa se ekasamAna hone para bhI samyaktva guNasthAna para ArohaNa 489 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI tIrthaMkara kisI kAlAdi ke saMyoga vizeSa meM hI tIrthaMkara banate haiM / siddha bhI banate haiM / jabaki dUsare tIrthaMkara anya kAla-kSetrAdi meM nizcita samaya meM hI hote haiM, jaise bhagavAna AdinAtha tIsare Are meM 500 dhanuSya kI kAyAvAle aura 84 lAkha pUrva kI AyuSya sthitivAle the| jabaki bhagavAna mahAvIra prabhu 4 the Are ke anta meM 7 hAtha kI kAyAvAle aura sirpha 72 varSa ke hI AyuvAle hue, tathA sImaMdhara svAmI Adi mahAvideha meM hue / tathA AdinAthAdi kaba ke pahale hI mokSa meM jA cuke haiM aura sImaMdharasvAmI Adi abhI bhI mokSa meM jAne zeSa haiN| kisI tIrthaMkara ke jIva ne 1 pada se tIrthaMkara nAmakarma upArjana kiyA aura kisI tIrthaMkara ne vIzasthAnaka ke bIsoM padoM kI ArAdhanA karake tIrthakara nAmakarma upArjana kiyaa| ye saba bhitra-bhinna vizeSatA dravya-kSetra-kAla-bhAvAdi kAraNoM para AdhArita saba kI tathAbhavyatA bhitra-bhinna prakAra kI hai| yadi sabakI tathAbhavyatA bhinna-bhinna prakAra kI viziSTa na mAnoM to sabhI jIva eka hI jagaha se eka hI sAtha eka hI kAla mokSa meM cale jAeMge aisA hogA, lekina aisA hotA nahIM hai, yahI tathAbhavyatA kA pramANa hai / yahI siddha karatA hai ki sabhI jIvoM kI tathAbhavyatA bhitra bhinna prakAra kI hai| isIlie saba ko AtmavikAsa meM dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa nimitta bhI alaga-alaga prApta hote haiM / tathAbhavyatva ke svAbhAvika krama se una una jIvoM ko samyag darzanAdi prApta hotA hai| isI prakAra una-una jIvoM ke tamAma guNa-apunarbaMdhakapanA, mArgAnusAritA, samyagdarzana kI prApti, dezavirati, sarvavirati, sayogI kevalIpanA, siddhatva Adi bhI tathAbhavyatA ke anusAra hI prApta hote haiM / kisI kisI jIva kI tathAbhavyatA hI aisI viziSTa kakSA kI hotI hai ki... bAhya nimittoM ke yoga-saMyoga ke binA bhI guNAdi prakaTa hote haiM / aura kisI kisI jIvavizeSa kI tathAbhavyatA aisI hotI hai ki unako bAhya nimittoM ke yoga-saMyoga se hI vaise samyag darzanAdi guNa prakaTa hote haiN| jaise kaI roga bAhya upacAra Adi se hI miTate haiM aura kaI roga apane Apa hI miTa bhI jAte haiN| 2) kAla jisa taraha grISma Rtu meM hI Ama pakate haiM, patajhaDa Rtu meM patte girate haiM / vasanta Rtu vanaspatiyoM para nae phalAdi ke Agamana meM kAraNa banatI hai / isI taraha prastuta prakaraNa ke anusaMdhAna meM bhavyatvarUpa vRkSa ko mokSarUpI phalavAlA banAnevAlA caramAvartakAla suyogya kAla hai| usameM bhI caramAvartakAla meM se bhI koI viziSTa utsarpiNI-avasarpiNI kAla yA phira usameM bhI mokSaprApti meM upayogI aisA duHSama-suSama ke cauthe Are kA kAla, vizeSa 490 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayogI siddha hotA hai / jaba bhavyatva ke sAtha mokSagamana yogya aise suyogya kAla kA yoga milatA hai taba vaha "tathAbhavyatva" hokara mokSarUpa phala pradAna karatA hai| 3) niyati yA bhavitavyatA bhavyatva aura kAla kA yoga ho jAne para bhI nyUnAdhikatA ke binA bhI niyata pravRtti karAnevAlI "niyati" bhavitavyatArUpa tIsarA kAraNa bhI sahayogI banakara sAtha juDatA hai / isa bhavitavyatA ke kAlAdi yoga ke sAtha milakara tathAbhavyatArUpa bhavitavyatA kA jo aura jaisA svarUpa ho usake anurUpa hI usa AtmA kA prayatna vizeSa hogA aura usI se usa AtmA kA mokSagamana hogaa| 4) pUrvakRta karma bhUtakAla yA pUrvakAla yA pUrva bhavoM ke upArjita jina karmoM ke rasa-sthiti Adi kI azubhatA ghaTatI jAya aura jina karmoM ke udaya se zubha Azaya, zubha adhyavasAyoM kA anubhava hotA jAya aura jisa karma ko bhogate hue.... zubha-karma kA baMdha hotA hI jAya vaisA pUrvakRta karma... arthAt azubha karmoM kI kSINatA aura zubha karmoM kI vRddhi ho vaise karmoM kA yoga hotA rahe, isase bhI jIva kA bhavyatva tathAbhavyatva ke rUpa meM pariNata hokara mokSaphala detA hai / isa taraha tathAbhavyatva kI paripakvatA meM pUrvakRta zubhakarma kA yoga bhI sahayogI kAraNa banatA hai| 5) puruSArtha___pA~ca samavAyi kAraNoM meM pA~cavA kAraNa puruSArtha hai / ekamAtra karma ke Azrita hokara hI baiThA nahIM jAtA hai / puruSArtha kA bhI vizeSa yoga baDhanA hI cAhie / viziSTa prakAra ke puNyakarmavAlA, mahAzubha AzayavAlA, viziSTa tattvoM ko samajhane kI zaktivAlA aura zravaNa kiye hue jIvAdi nauM tattvoM ke artha kA jJAna prApta karane meM kuzala aisA puruSa(AtmA)vizeSa .... arthAt pUrvokta kAlAdi-karmAdi cAroM prakAra ke samavAyikAraNoM kA yoga hone se jisakA zuddha svarUpa kucha aMza meM prakaTa huA ho aisA puruSavizeSa se zuddha puruSArtha honA saMbhava hai / isa taraha puruSa arthAt aisA AtmA ke puruSArtha udyama kA yoga hone se tathAbhavyatva ke paripAka se mokSa saMbhava banatA hai| samyaktva guNasthAna para ArohaNa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha 1) tathAbhavyatva 2) tathAprakAra kA dharmasAdhaka kAla, 3) tathAprakAra kI mokSaprApaka bhavitavyatA, 4) azubha karma kA hrAsa aura zubha karma kI puSTirUpa karma kA yoga tathA 5) vizuddha puruSArtha ye pA~coM saMyukta rUpa se varabodhi-zreSTha samyaktva kI prApti meM kAraNabhUta hai / varabodhi kA svarUpa aura phala .... varabodhi arthAt bhavodadhitAraka aisA zreSTha samyag darzana .. aura usakA lAbha kise kahate haiM ? ... jisameM jIva - ajIva, puNya-pApa, Azrava - saMvara, nirjarA-baMdha aura mokSa, dRSTAdRSTa padArthoM kA tattvabhUta tAtvika svarUpa kI spaSTa zraddhA prakaTa ho use varabodhi kA lAbha kahate haiM / arthAt varabodhilAbha zuddha zraddhA rUpa hai| aisA usakA svarUpa hai / aisI zraddhA kI prApti ke AdhAra para... phalasvarUpa meM- 1) rAga-dveSa ke tIvra pariNAmoM kI maMdatA, 2) phira se sAta karmoM kI utkRSTa sthiti kA abaMdha, 3) durgati kA abhAva, 4) bodhi kI zuddhi se Age dezavirati - sarvavirati - cAritra kI prApti, 5) rAgAdi bhAvoM kA kSaya, aura 3) anta meM mokSa ... ye saba varabodhi ke uttarottara vizuddha phala haiM / dharmasanmukhIkaraNa kAla aisA tathAbhavyatva paripakvavAlA jIva caramAvarta meM praveza karake zuddha adhyavasAyoM kI tarapha agrasara hotA hai| jaise zaizavakAla ke bAda... kizorAvasthA kA kAla AtA hai aura usake pazcAta yauvana kAla AtA hai vaise hI caramAvarta meM praveza karane ke bAda Age baDhate hue jIva ke lie bhI dharma kA yauvanakAla AtA hai / aba jIva bhavAbhinaMditA se Upara uThakara mokSAbhilASI banatA hai / aba jIva apanI anAdikAlIna bhavAbhinaMditA ko choDakara... oghadRSTi se bAhara nikalakara yogadRSTi meM pahu~catA hai / prathama mitrA evaM tArA dRSTi meM svalpamAtra bodhajJAna prApta karatA hai / dharmazravaNa karane kI usakI jijJAsA jAgRta hotI hai / mana meM udbhUta dharmazravaNa evaM duHkha nivRttirUpa zubhabhAva rUpa dharmazravaNa karane kI jijJAsArUpa abhilASA ke kAla ko dharmasanmukhIkaraNa kAla kahA hai| anAdi-ananta kAla se jo jIva gADha mithyAtva ke udaya meM kabhI bhI dharmasanmukha huA hI nahIM thA sadA hI jo adharmasanmukha hI rahA thA aba vaha . . prathamabAra dharmasanmukha banA hai / yaha usakA isa dizA meM prathama sopAna hai| anAdi - ananta kAla se saMsAra meM paribhramaNa karate hue jIva bhavAbhinaMdipane meM se bAhara nikalakara mokSAbhilASI prathama bAra huaa| jisase mukti I 1 492 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie, yA AtmA kI sarvotkRSTa zakti, yA svarUpa ke AvirbhAva ke lie pahale kI apekSA pariNAmoM kI vRddhi-vizuddhi nirmANa hotI hai| usase jIva caramAvartakAla meM hI "mArgAnusArI" banakara guNoM ko lAne kI koziSa karatA hai| yaha icchA jIva ko mArgasanmukhI banAtI hai / yahA~ mArga zabda kA artha dharma liyA hai / vAstava meM jIva pUrNa dharmI nahIM banatA hai, parantu dharmI banane kI yogyatA pAtratA nirmANa karatA hai / jo vAstavika dharma ke lie bhUmikAsvarUpa hai| isase dharmamArga ko anusarane kI yogyatA prApta karatA hai / yaha dharmasanmukhIkaraNa kA yogya kAla hai / yathApravRttikaraNa karaNa zabda yahA~ para AtmA kI zakti, labdhivizeSa artha meM hai / mithyAtva ke prathama . guNasthAna se jIva jaba bAhara nikalakara chalAMga lagAkara cauthe guNasthAna para pahuMcakara samyaktva prApta karatA hai taba use yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa-anivRttikaraNa Adi karaNoM ko karate hue pasAra honA paDatA hai / ina karaNoM ko karanA arthAt AtmA ko vaisI zakti kA sphuraNa karate hue Age baDhanA paDatA hai| ina karaNoM meM sarvaprathama karaNa yathApravRttikaraNa hai / yathA + pravRtti + karaNa ina tIna zabdoM ke saMyojana se eka pUrA zabda banA hai yathApravRttikaraNa / yathA arthAt jaisI pravRtti arthAt kriyAtmaka vyavahAra / arthAt bhUtakAla-pUrvakAla meM jIva jaisI karma kSaya kI pravRtti akAmanirjarAvaza hokara bhI karatA thA, vaisI hI karma khapAne kI yathArthapravRtti-pravRttivizeSarUpa se karatA huA karmakSaya ke lie Age baDhanA ise yathApravRttikaraNa kahate haiN| anAdi kAla se saMsAra meM jIva karma bAMdhatA bhogatA aura khapAtA hI rahatA hai / vizeSa rUpa se aba karmakSaya karane kI dizA meM prabala zakti sphurAyamAna karatA huA jIva Age Age bar3hatA hai / paravaza-parAdhIna hokara .. anicchA hote hue bhI bhUkha-pyAsa-dhUpa-teja-garamI-ThaMDI duHkhAdi sahana karane paDate haiN| usameM jina karmoM kI nirjarA hotI hai vaha akAma nirjarA kahalAtI hai| ghoDe-baila hAthI-U~Ta... gAya-bhaiMsAdi jAnavara bhI apanI zakti ke bAhara mAla khIMcanA, gADI ko gale meM bAMdhakara dauDanA, khetI karanA, apanI zakti se kAphI jyAdA mAla uThAnA, icchA na hote hue bhI apane dUdhAdi denA ityAdi aneka pravRttiyoM meM mAra khAnA aura bhUkha-pyAsa-dhUpa-teja garamI-ThaMDI tathA cAbUkeM Adi sahana karanA... icchA na hote hue bhI parAdhInatAvaza, paravazarUpa meM bhI sahana karane Adi nimitta se karmoM kA kaTanA, kama honA, kSaya-kSayopazama honA yaha akAma nirjarA kahalAtI hai / aisI akAma nirjarA karatA samyaktva guNasthAna para ArohaNa 493 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA jIva kaI karmoM kI sthitiyA~ kama karatA hai / yadyapi yaha svecchA evaM samajhapUrvaka nahIM hotA hai phira bhI karmasthitiyA~ ghaTatI haiN| ___udAharaNa ke lie samajhie ki... jaise ghUNa nAmaka kIDA jo lakaDoM meM rahatA hai aura lakaDA kATatA huA eka kinAre se dUsare kinAre taka AtA-jAtA hai, usa samaya na jAnate, na samajhate hue bhI usa lakaDe para kucha akSaroM kI AkRtiyA~ bana jAtI haiM / dImaka jisa taraha lakaDe ko kATatI huI-kutaratI huI Age baDhatI hai, isameM kucha AkRti bana jAtI hai, jo hameM akSararUpa bhAsamAna hotI hai, ise ghUNAkSara nyAya kahate haiN| ghUNa-kIDe ko-dImaka ko yaha khabara nahIM hai ki maiM kyA kara rahI hU~ ? phira bhI a-i-u-o Adi akSaroM kI AkRtiyA~ bana jAtI haiM / ThIka isI taraha jIva yaha nahIM jAnatA hai ki mujhe karmanirjarA karanI hai, phira bhI nAsamajha anjAna meM bhI jina karmoM kI akAma nirjarA hotI hai aura karma baMdha kI sthiti ghaTatI hai, use yathApravRttikaraNa kahate haiN| yathApravRttikaraNa kA prayojana 'kisI kapaDe para ghI yA tela Adi kA dAga par3ane ke bAda yadi usa para dhUla cipaka jAya to phira vaha dAga spaSTa dikhAI nahIM detA hai / parantu yadi dhUla ko dUra kI jAya to dAga dikhane lagatA hai / isI taraha AtmArUpI kapaDe para rAga-dveSa kI nibiDa graMthi gAMTha rUpa dAga lagA huA hai / yaha dAga spaSTa rUpa se dRSTi patha meM Ae isake lie usako AcchAdita karanevAlI karmoM kI dIrgha sthitirUpa karmaraja(dhUla) dUra karanI caahie| isa kArya ko karane kI zakti yathApravRttikaraNa meM hai / zubha adhyavasAya kI sahAyatA se karmasthiti kA lAghava karake AtmA antastha granthisthAna ko dekha sakatI hai / isa rAga-dveSa kI anAdi kI granthi kA bhedana karane ke lie prabala puruSArtha karake AtmA kA vikAsa karatA huA jIva granthipradeza taka pahu~ce aura isa taraha apanI prabala Atmazakti ko sphurAyamAna kare yaha yathApravRttikaraNa kA prayojana hai / yaha Age ke kAryoM ke lie kAraNarUpa hai / yathApravRttikaraNa kI prakriyA jaise anAja bharane kI koThI meM anAja bharA huA ho... aura pratidina usameM se anAja nikAlakara upayoga karate hI raheM, parantu usameM punaH nae kI pUrti na kI jAya to eka dina to vaha koThI khAlI ho hI jaaegii| isI taraha AtmArUpI koThI meM anAjarUpI karmoM 494 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA Dhera bharA paDA hai / anAbhoga - akAmanirjarA dvArA adhika mAtrA meM karmoM kI nirjarA karatA huA khapAtA huA aura pramANa meM thoDe nae karma bhI bAMdhatA ho to kyA kAlAntara meM bhI usa rAga- dveSa kI nibiDa granthi kA bhedana karane ke lie granthi pradeza ke samIpa nahIM A sakatA hai ? jarUra A sakatA hai| kyA aise karmoM kI sthiti jIva ghaTA nahIM sakatA hai ? avazya ghaTA sakatA hai I isa dhAnya ke dRSTAnta se, yA ghUNAkSara nyAya ke dRSTAnta kI taraha jIva karmoM kI sthiti - balAdi ghaTAtA hai / mithyAtva ko manda banAtA hai| isameM jo AtmA kA anAbhoga arthAt buddhipUrvaka kA svecchA kA nahIM aisA jo pariNAma kAraNarUpa hai use yathApravRttikaraNa kahate haiM / nadIgolapASANa nyAya kA dRSTAnta isI yathApravRtikaraNa kI prakriyA kA svarUpa samajhane ke lie... tIsarA eka aura dRSTAnta zAstrakAroM ne diyA hai jisase bhI yathApravRttikaraNa acchI taraha samajhA jA sakatA hai / eka pahAr3I kI ghATI meM koI giratA huA jharanA... pASANazilAoM para par3atA hai / zilAeM tUTatI bhI haiM, kucha pattharoM ko pravAha kA pAnI apane sAtha ghasITa kara Age bahAkara bhI jAtA hai / Age nadI apane teja pravAha ke sAtha bahatI huI usa pASANa ko ghasITatI ghasITatI kahA~ se kahA~ le jAtI hai| pAnI nimnapradezamAmI hai / DhalAna kI nIcI dizA ke pradeza meM pravAharUpa se teja bahate hue pAnI ke sAtha ghasITA jAtA patthara ghisa - ghisakara gola bhI bana jAtA hai / choTA bhI bana jAtA hai / nadI ke taTa meM paDe hue aise gola-maTola cikane patthara kaI bAra baDe hI manamohaka lagate haiM / isa dRSTAnta kI taraha yaha bhavyAtmA bhI cAra gati rUpa saMsAra cakra meM karmasaMyogavazAt ghasITA - ghUmatA jAtA hai| eka gati se dUsarI gati, dUsarI se tIsarI gati meM jAtA jAtA 84 lAkha jIva yoniyoM meM duHkha kI thapeDe khAtA huA ghUmatA hI rahatA hai / itane duHkha, naraka gati kI apAra bhayaMkara vedanA, tiryaMca gati ke bhayaMkara duHkha, asahAya dAruNa vipAka karmoM ko sahana karatA-karatA jIva anAbhoga rUpa gharSaNa dvArA dharmapravRttirUpa yogya ghATa meM AtA hai / yathAyogya saMyogoM ke milane se kaSAyoM kI maMdatA ke yoga se karmasthiti kama karatA hai / lAghava karatA hai / jaise pASANa gola banatA hai vaise jIva bhI karmakSayayogya banatA hai| aura dhIre dhIre caramAvarta meM Age baDhatA huA samyaktva pAne kI dizA meM Age baDhatA huA granthideza ke samIpa AtA hai / samyaktva guNasthAna para ArohaNa 495 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha nadIgolapASANanyAya yA ghUNAkSaranyAya kI taraha jIva yathApravRttikaraNa kI prakriyA karane yogya bana jAtA hai| do prakAra kA yathApravRttikaraNa 1. sAmAnya 2. viziSTa (vizeSa) yA pUrvapravRtta aisA yathApravRttikaraNa do prakAra kA hotA hai| 1) sAmAnya yathApravRttikaraNa jise abhavya jIva bhI kara sakate haiM / aura 2) dUsarA vizeSa-viziSTa kakSA kA yathApravRttikaraNa jise zAstroM meM pUrvapravRttayathApravRttikaraNa kahA hai| jisa karaNa ke bAda nizcita rUpa se apUrvakaraNa tathA anivRttikaraNa kI prApti hotI hI hai aise yathApravRttikaraNa ko dUsare prakAra kA pUrvapravRttayathApravRttikaraNa kahate haiN| arthAt isa dUsare prakAra kA pUrvapravRttayathApravRttikaraNa karanevAlA bhavyajIva nizcita hI granthibheda karake anya karaNoM ko karatA haA Age baDhakara samyaktva prApta kara letA hai| sahI artha meM dekhA jAya to aisA yathApravRttikaraNa Atmonnati yA AtmavikAsa kI dizA meM Age baDhanevAle jIva ke lie yaha sarvaprathama pahalA mIla kA patthara hai / prathama prayAsa hai / prathama sopAna hai / isa para Ae binA jIva AdhyAtmika vikAsa kA kArya prAraMbha kara hI nahIM sakatA hai / AtmA ke vikAsa kA zrIgaNeza hI nahIM hotA hai / isIlie sarvaprathama yathApravRttikaraNa karanA hI caahie| yadyapi abhavya jIva jo ki mokSa prApti ke lie yogya pAtra bhI nahIM hai, mokSa prApta karane kI icchA mAtra bhI nahIM hai aisA ayogya abhavI jIva yathApravRttikaraNa kara bhI le to bhI vaha kabhI bhI Age nahIM bar3ha sakatA hai| arthAt granthibheda karake samyaktva nahIM pA sakatA hai| ekamAtra bhavyAtmA jo mokSa prApta karane kI yogyatAvAlA jIva hai vaha yathApravRttikaraNa karake Age bar3hatA hai / yadi Age ke apUrvakaraNa Adi karaNa na kareM to pUrva meM kiyA huA yathApravRttikaraNa bhI niSphala calA jAtA hai / jIva ne anantakAla meM aise yathApravRttikaraNa to anantabAra kara lie paranta granthibheda na kara sakane ke kAraNa jIva vApisa bhI cale jAte haiM aura punaH karmabaMdha kI utkRSTa sthitiyA~ bAMdhane laga jAte haiN| mithyAtva punaH gADha bana jAtA hai / yahA~ tIna prakAra ke vyaktiyoM kA dRSTAnta samajhanA upayogI siddha hogaa| 496 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna mitroM kA dRSTAnta jai vA tiNNi maNUsA, jaMtaDavipahaM sahAvagamaNeNaM / velAikkamabhIA, turaMti pattA ya do corA daTTaM maggataDatye, tatthego maggao paDiniyatto bIo gahio taio, samaikkaMto puraM patto aDavI bhavo maNUsA, jIvA kampaTThiI paho dIho / gaMThI a bhaTThANaM, rAgaddosA ya do corA bhaggo ThiiparivuDDI, gahio puNa gaThio gao taio / sammattapuraM evaM, joijjA tinni karaNAI // 1 // // 2 // // 3 // 118 11 pU. zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa mahArAja vizeSAvazyaka bhASya meM 3 mitroM ke dRSTAnta ke viSaya meM kahate haiM ki ... tIna mitra milakara dhanopArjana - vyApAra hetu anyadeza jA rahe the / rAste ke jaMgala meM unheM tIna cora mila ge| sadA jaMgala meM hI rahanevAle ye cora lUTere kisI bhI pathika ko lUTane-mArane kA hI kAma karate the / ina mitroM meM se pahalA mitra aTavI meM Age baDhA .... , aura jaise hI ina cora lUTeroM kA rAkSasI - bhayaMkara rUpa dekhA... vaha dekhate hAM prathama mitra ghabarAkara vahA~ se nauM- do- gyAraha ho gyaa| sIdhA hI palAyana ho gayA / phira dUsarA mitra Age baDhA / vaha una lUTeroM kA rAkSasI - bhayaMkara rUpa dekhakara unhIM kI zaraNa meM vahIM baiTha gayA / vApisa jAne kA nAma lene ke lie bhI taiyAra nahIM thA / tIsarA mitra baDA hI himmatavAlA thaa| vaha bhI Age baDhA aura lUTere - coroM kA bhayaMkara vikarAla rUpa dekhakara bhI DarA nahIM / dhabarAyA nahIM / aura nizcaya kara letA hai ki... jaba vaise bhI maranA hI hai to kyoM na antima zvAsa taka lahU~ ? mAra ke hI marU~gA / isa dRDha vicAroM se vaha una coroM ke sAtha ghamAsAna yuddha khelatA rahA / jAna hathelI meM lekara yuddha khelatA rahA / apanI saMpUrNa zakti-buddhi lagAkara laDate hue Akhira tIsare mitra ne una coroM para vijaya pAI aura unheM harAkara Age baDhA / mArga ke avarodhaka lUTeroM ke mara jAne se tathA vijaya prApta karane ke vijayollAsa ke Ananda - utsAha meM Age baDhA / isa dRSTAnta ke upanaya meM prastuta yathApravRttikaraNa kA viSaya samajhie / jo bhayaMkara aTavI hai vaisA yaha saMsAra hai| mArga yaha mokSa mArga hai| jo AtmA ko mokSa taka pahu~cAtA hai / parantu bIca meM avarodhaka rAga- -dveSa rUpI lUTere cora mileN| ina rAga-dveSa kI itanI majabUta gAMTha thI ki ise abhedya mAnakara prathama mitra jaisA bhavya yA abhavya kI kakSA kA samyaktva guNasthAna para ArohaNa 497 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva jo sAmAnya yathApravRttikaraNa karake AtA hai vaha turaMta nau-do-gyAraha ho jAtA hai| bhAga jAtA hai / aisA sAmAnya kakSA kA yathApravRttikaraNa kaI bAra jIva kara letA hai / abhavya to sabase jyAdA Darapoka hotA hai / vaha to rAga-dveSa kI nibiDa granthi bhedane meM apane Apa ko sarvathA asamartha samajhakara sIdhA hI palAyana ho jAtA hai| dUsare mitra ke jaisA bhavya jIva bhI aTavI meM granthi pradeza najadIka AtA hai aura granthi kI abhedyatA dekhakara jaise mAnoM zaraNa svIkAra kara vahIM granthipradeza meM hI raha jAtA hai / AzA hai ki kabhI na kabhI to isa majabUta rAga-dveSa kI abhedya granthi ko bhedakara hI rahU~gA / parantu tIsare mitra ke jaisA apanA tathAbhavyatva paripakva kiyA huA hai aisA bhavya ". jIva granthipradeza rUpa aTavI meM AtA hai aura rAga-dveSa kI granthirUpa rAkSasI lUTeroM ko dekhakara bhI DaratA nahIM hai / bilkula hI ghabarAtA nahIM hai aura sAmAnya kI apekSA bhI viziSTa kakSA kA pUrvapravRtta yathApravRttikaraNa karatA hai| apanI Atmazakti ko pUrvarUpa se pravRtta karatA hai / itanI jyAdA Atmazakti kA prayoga karatA hai jisakA pahale kabhI bhI upayoga kiyA hI nahIM thaa| aisI apUrva zakti kA visphoTa karate hue vaha uttama bhavya jIva lUTeroM ke sAtha saMgharSa meM prANoM kI bAjI lagA dene vAle tIsare mitra kI taraha vaha bhavyAtmA saMgharSa kI parAkASTA meM pahu~cakara bhI anta meM vijaya prApta karatA hai / aura anAdi-ananta kAla se rAga-dveSa kI yaha abhedya granthi ko bhedane kA-toDane kA bar3A bhagIratha kArya karatA hai, tathA vijaya pAkara arthAt samyagdarzana pAkara hI Age bar3hatA hai / isa vijaya kA paramAnanda vaha anubhava karatA hai| yaha hai yathApravRttikaraNa kI prkriyaa| AzA hai dRSTAnta se yaha AsAnI se samajha meM A sakatI hai| cITiyoM kA dUsarA dRSTAnta khiisAbhAviagamaNaM, thANUsaraNaM tao samuppayaNaM / ThANaM thANusire vA, ausaraNaM vA muiMgANaM // 1 // khiigamaNaM piva paDhama, thANUsaraNaM va karaNamapyuvvaM / uppayaNaM piva tatto, jIvANaM karaNamaniaTTI // 2 // thANUvva gaThideso, gaMThiyasattassa tatthavatthANaM / oyaraNaM piva tatto, puNovi kammaTTiivivaDDI // 3 // cITiyA~ svAbhAvika gati se pRthvItala para idhara-udhara ghUmatI hI rahatI hai| jinako cauthI indriya A~kha hai hI nahIM aisI tIna indriyavAlI cITiyA~ jo dekha hI nahIM pAtI hai AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira bhI satata - gamanAgamana kI kriyA karatI hI rahatI hai / calane phirane kI isa kriyA meM kaI cIMTiyA~ vRkSa ke tane para bhI caDha jAtI hai, kaI divAla ke sahAre kille para bhI caDha jAtI haiM, kaI paMkhavAlI cITiyA~ uDa bhI jAtI haiN| kaI cITiyA~ kille para caDhakara nIce kI jamIna para idhara-udhara ghUmatI hI rahatI hai| ghUmanA - caDhanA - utaranA - AnA-jAnA svAbhAvika calatA hI rahatA hai / 1 cIMTiyoM kI svAbhAvika gati kI taraha jIvoM kA sahaja svabhAva yathApravRttikaraNarUpa hotA hai / kile para caDhane ke jaisA apUrvakaraNa hotA hai / aura uDane ke jaisA anivRttikaraNa hotA hai / isa taraha kaI jIva sahaja svAbhAvika yathApravRttikaraNa karate hue kille arthAt granthipradeza ke samIpa Ate haiN| dUsare jIva kille para caDhanevAlI cITiyoM kI taraha apUrvakaraNa karake granthibheda karake pAra bhI utara jAte haiN| samyaktva pA bhI jAte haiN| tathA killoM para na caDhakara kaI jIva nIce Asa-pAsa ghUmatI-phiratI cITiyoM kI taraha granthipradeza meM hI par3e rahate haiM / zaraNArthI banakara raha jAte haiN| asAmarthya vyakta karate haiM / pahale tIna mitroM kA dRSTAnta diyA thA vaha aura dUsare cIMTiyoM ke dRSTAnta se ina karaNoM ko upamA se samajhA jA sakatA hai| cIMTiyoM ke jaise tathAprakAra ke jIva isa saMsAra meM hote haiM jo yathApravRttikaraNAdi karaNa karate haiN| karaNa kI upayogitA 1 yathApravRttikaraNa zabda meM prayukta "karaNa" zabda Atmabala, Atmika adhyavasAya, Atmazakti artha meM haiM / sAmAnya kI kakSA ke yathApravRttikaraNa meM sAmAnya zakti sphurAyamAna hotI hai / jabaki viziSTa kakSA kA yathApravRttikaraNa use kahate haiM jisameM viziSTa kakSA kI zakti prakaTa hotI hai / ise pUrvapravRtta yathApravRttikaraNa bhI kahate haiN| yaha granthibheda karake apUrvakaraNa Adi Age ke karaNa karAke rahatA hai| anya karaNoM kI apekSA yaha pUrva meM (pahale) pravartatA hai ataH pUrvapravRtta yathApravRttikaraNa nAmakaraNa sArthaka hai / jinameM mokSa meM jAne kI koI yogyatA - pAtratA hI nahIM hotI hai aise abhavya jIva bhI sahaja svAbhAvika prakriyA se sAmAnya kakSA kA yathApravRttikaraNa to ve bhI kara lete haiM / lekina ve kabhI bhI granthibheda nahIM kara sakate haiN| bhavya jIva bhI sAmAnya kakSA ke yathApravRttikaraNa kI prakriyA karate haiN| unameM granthibheda karane kA sAmarthya pUrA hai parantu jaba taka tathAbhavyatva unakA paripakva na ho jAya vahA~ taka ve bhI sAmAnya kI kakSA meM hI raha samyaktva guNasthAna para ArohaNa 499 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAte haiN| parantu jinakA tathAbhavyatva paripakva ho cukA hai aise bhavyAtmA pUrvapravRtta viziSTa prakAra ke yathApravRttikaraNa kI prakriyA ke bala para pranthibheda karake Age baDha jAte haiN| Akhira Atmonnati sAdhane ke sopAnoM kA zrIgaNeza to yahIM se hotA hai| yaha yathApravRttikaraNa hI prathama sopAna hai| tabhI Age ke dvAra khulate haiN| sAmAnya kakSA ke yathApravRttikaraNa kA utkRSTa kAla asaMkhyAta samaya parimita hai| jabaki viziSTa-pUrvapravRtta yathApravRttikaraNa kA kAla antarmuhUrta mAtra hI hai / abhavya jIvoM ke yA bhavyoM ke bhI sAmAnya yathApravRttikaraNa kI apekSA viziSTa kI kakSA ke yathApravRttikaraNa ko karane ke lie pratisamaya anantagunI adhyavasAyoM kI vizuddha kI AvazyakatA rahatI hai tabhI jIva Age baDha pAtA hai / abhavI jIvoM ke pAsa rAga-dveSa kI nibIDa granthi kA bheda karane ke lie kAraNabhUta viziSTa prakAra ke adhyavasAyoM kI kamI-nyUnatA hai / ataH ve isa yuddha ko jIta nahIM sakate haiM parantu bhavya jIva isameM saphalatA prApta kara sakatA hai| . sAmAnya yathApravRttikaraNa karanevAlA vaha jIva hotA hai jisane antaH koDA koDI kI sthitI abhI taka nahIM kI hai, tathA anantagunI adhyavasAyoM kI vizuddhi bhI nahIM hai| ThIka isase viparIta viziSTa kakSA kA yathApravRttikaraNa karanevAle kA tathAbhavyatva paripakva ho cukA hai, aura antaH koDA koDI sAgaropama kI karmasthiti kara cukA ho tathA anantagunI adhyavasAya kI vizuddhi rakhatA ho vaha granthibheda zIghra karatA hai| pranthi kA svarUpa gaMThitti sUdubmeo, kkkhddynnruulguuddhgNtthivv|| jIvassa kammajaNio dhaNarAgahosa pariNAmo - // 1195 / / - granthi kA sAmAnya artha hotA hai "gAMTha" / prastuta meM granthi zabda se rAga-dveSa rUpa AtmA kA karmajanita atizaya malina pariNAmavizeSa samajhanA hai| yaha granthi kuMcha aura nahIM parantu anantAnubaMdhI krodha-mAna-mAyA-lobha rUpacAroM kaSAyoM kI caukaTa hai| apUrvakaraNa ke binA isako parAsta karanA asaMbhava hai / kyoMki yaha gAMTha atyanta kaThora . aura majabUta hai| jaise bAMsa (bAmbu), tathA ganne ke tane meM bIca bIca meM gAMTha (sandhisthAna) hotI hai, khAte-kATate samaya anya bhAga kI apekSA yaha jyAdA kaThina-abhedya hotA hai| . ThIka isI taraha AtmA ke karmajanita gATha rAga-dveSa ke pariNAmarUpa-anantAnubaMdhI kaSAyAdi ke kAraNa banI huI rAga-dveSa kI gAMTha... anAdi-anantakAla se AtmA ke 500 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha baMdhI huI hai / ise bhedanA- toDanA baDA muzkila kAma hai / parantu isa avarodha ko jaba taka dUra nahIM kareMge taba taka AdhyAtmika vikAsa ke zrIgaNeza hI saMbhava nahIM hai / granthideza meM Ae hue jIvoM kA vartana vividha prakAra kA hotA hai / yathApravRttikaraNa eka aisI prakriyA hai, jo AtmA ko granthibhedana karane ke pradeza ke samIpa lAtI hai / ataH gAMTha toDane ke pahale kI prakriyA hai yathApravRttikaraNa / isa taraha sAmAnya yathApravRttikaraNa kI prakriyA karate hue abhavya jIva anantabAra isa granthipradeza ke samIpa A jAtA hai / parantu abhavya jIva isa granthi kA bhedana nahIM kara sakate hai| isakA sabase baDA kAraNa yaha hai ki abhavyoM ke pAsa sAmagrI kI vikalatA hai / rAga-dveSa kaSAyoM ko haTAne meM kAraNabhUta aise viziSTa adhyavasAyoM AdhyAtmika pariNAmoM kI nyUnatA - kamI hai usake pAsa / isI kAraNa abhavI jIva granthi ko na bhedane ke kAraNa saMkhyeya- asaMkhyeya kAla taka bhI granthideza meM zaraNArthI kI taraha par3A raha jAtA hai, parantu bheda nahIM sakatA hai I jaise rezama ke dhAge para majabUta 8-10 gAMThe lagAI gaI ho aura usapara eraNDI kA tela DAlA ho aura usake bAda sarvathA nAkhUna kATe hue gRhastha ko usa gAMTha ko kholane ke lie kahA jAya to kitanA muzkila lagatA hai? ThIka isI taraha anAdi ananta kAla anantAnubaMdhI Adi kaSAyoM kI tIvratA se rAga-dveSa ke utkaTa pariNAmoM se AtmA meM rAga-dveSa kI gAMTha paDa jAtI hai| aMtima koDAkoDIe savvakammANamAuvajjANaM / paliyA saMkhijjaime bhAge khINe bhavai gaMThI // 1194 // bhinnamma tammi lAbho sammattAINa mokkhaheUNaM / soya dulo parissama-cittavidyAyAivigdhehiM // 1196 // - vizeSAvazyaka bhASya mahAzAstra meM kahate haiM ki AyuSyakarma ke sivAya anya sAtoM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI antima 1 koDA koDI sAgaropama pramANasthiti meM se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthiti kA kSaya hone para jIva granthipradeza ko prApta I karatA hai / isa granthipradeza meM lAne meM sahAyaka prakriyA yathApravRttikaraNa kI hai| aise bhayaMkara rAga-dveSa kI nibiDa gADha gAMTha ko bhedane ke lie jIva ko abhUtapUrva zakti kA prayoga karanA paDatA hai / jo jIva apUrva zakti kA prayoga karake vijaya pAkara Age baDha jAya vaha samyaktva kA anokhA sAmrAjya prApta kara sakatA hai| lekina sabhI jIva samAna zaktivAle nahIM hote haiN| kaI jIva isa nibiDa granthi kA bhedana karane ko durbhedya - asaMbhava mAnakara samyaktva guNasthAna para ArohaNa * 501 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choDakara punaH lauTa bhI jAte haiN| aisI rAga-dveSa kI isa nibiDa granthi kA yadi bhedana ho jAya, use yadi toDa diyA jAya phira to AtmA ko mokSa ke hetubhUta samyaktva kI prApti kA adbhuta lAbha hotA hai / aura sacamuca AdhyAtmika vikAsa ke mArga meM yahI sabase durlabha - mahA bhagIratha kArya hai / citta vighAta parizrama Adi vighnoM ke kAraNa yaha mahAkArya durlabha bana jAtA hai / 1 jA gaMThI tA paDhamaM, gaMThI samaicchao bhave bIaM / aniyaTTikaraNaM puNa, saMmattapurakkhaDe jIve / / 1203 // 1) isa bhayaMkara granthisthAna paryanta Agamana ke pUrva prathama yathApravRttikaraNa karanA paDatA hai / 2) granthibheda karate samaya apUrvakaraNa nAmaka dUsarA karaNa hotA hai| isameM granthibheda karake arthAt rAga-dveSa kI gAMTha kA chedana - bhedana karake jIva samyaktvAbhimukha hotA hai / 3) isake pazcAt atyanta vizuddha adhyavasAya rUpa tIsarA anivRttikaraNa karake jIva turanta samyaktva prApta kara letA hai| granthi ke viSaya meM dRSTAnta dete hue kahate haiM ki koI bailagADI calatI ho aura hama yadi pAsa meM se gujara rahe ho usa samaya bailagADI ke pahie kI kITa rUpa mala (kAlA tela jaisA) yadi hamAre kapaDe para laga jAe to aisA gADha dAga paDatA hai ki dhone para nikalanA saMbhava nahIM rahatA hai| yahA~ taka ki hajAra upAya karane para bhI vaha dAga nahIM nikalatA hai aura kapaDA phaTa jAne para bhI nahIM chUTatA hai aisI sthiti spaSTa dekhI gaI hai| isa kAle dAga para yadi dhUla cUnA Adi DAlakara Dhaka diyA jAya, yA dabA diyA jAya to kaba taka kA huA rakha sakate haiM ? thoDI dera ke lie chipAyA jA sakatA hai, parantu sadA ke lie nahIM / Akhira kabhI na kabhI to nikAlanA hI zreyaskara hai| aise gADha majabUta kITa dAga ke jaisI sthiti rAga-dveSa kI gAMTha kI hai| yaha bhI karma ke maila evaM dAga ke samAna AtmA para lage hue karmoM kA maila jo bhayaMkara gADharUpa cipakA huA hai, usakA bhI dAga AtmA para laga jAtA hai / vaha atyanta gADha nibiDa rAga-dveSa kI granthirUpa bana jAtA hai / yaha mahAmithyAtva mohanIyakarma ke jaisA bhayaMkara karma hai| aura yahI mokSa kI tarapha ke vikAsa ke mArga meM avarodhaka-bAdhaka banatA hai| Akhira kabhI na kabhI to isa nibiDa granthipradeza ke samIpa Akara isa granthi kA bheda karake Age baDhanA hI cAhie 502 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna karaNoM kI AvazyakatA karaNaM ahApavattaM apuvvamaniyaTTiyameva bhavvANaM / iyaresiM paDhamaM ciya bhannai karaNaM ti pariNAmo // / 1201 / / mokSa kI prApti yaha caramaphala hai / jabaki tIna prakAra ke karaNa karanA mokSaprApti hetu sarvaprathama kartavya hai / anAdikAlIna gADha mithyAtva meM se mithyAtva kI mAtrA kama karatI huI AtmA maMda, maMdatara, maMdatama mithyAtva kI sthiti meM Akara tathAbhavyatva paripakva hone se mokSa prApti kI dizA meM agrasara hotI huI, prathamAvasthA meM 1) yathApravRttikaraNa, 2) apUrvakaraNa, 3) anivRttikaraNa, nAma ke tIna karaNa karanA cAhie / kiye jAte haiM / yaha zloka meM "karaNaM ti pariNAmo" - karaNa arthAt AtmA kA pariNAma vizeSa / pariNAma kohI AtmA kA adhyavasAya bhI kahA jAtA hai / bhAva bhI pracalita bhASA meM hai / zaktivizeSa bhI kahate haiM / - 1 anAdikAlIna AtmA para lage hue bhArI karmoM kI gAMTha bhedane ke lie granthipradeza samIpa meM Ane kI prakriyA ko yathApravRttikaraNa kahate haiM / isameM utkRSTa karmabaMdha kI sthitiyoM kA ghAta karatA huA jIva antaHkoDA koDI sAgaropama kI karake granthipradeza ke samIpa lAne kA kAma karatA hai| isake pazcAta 2) AtmA kI abhUtapUrva zakti kA prayoga karake sthitighAta, rasaghAta Adi karane kI prakriyA ko dUsarA karaNa " apUrvakaraNa" kahate haiM / 3) isake bAda tIsarA karaNa jIva karatA hai / samyagdarzana kI prApti hone taka pariNAma punaH gira na jAe arthAt nivRtti na ho jAya aise AtmA ke adhyavasAya vizeSa ko " anivRttikaraNa" kahate haiM / " 1 uparokta tInoM hI prakAra ke Atmika adhyavasAyarUpa pariNAma nAmaka karaNa kramazaH adhika--adhika vizuddha-vizuddhatara - vizuddhatama kakSA ke hote haiN| ina tIna karaNoM meM se abhavya jIva mAtra pahalA yathApravRttikaraNa hI kara pAtA hai| vaha kadApi usameM Age nahIM baDha sakatA hai / jabaki bhavyAtmAoM ke lie tInoM karaNa Age baDhane meM atyanta upayogI siddha hote haiM / kevala upayogI hI nahIM apitu atyanta Avazyaka haiN| binA ina tIna karaNoM ko kiye koI bhI bhavya jIva samyaktva pA nahIM sakatA / ataH tIna karaNa karake samyaktva pAkara Age bddh'eN| tInoM karaNa kahA~ kiye jAte haiM isakA sthAnanirdeza karate hue kahate haiM ki- 1) granthipradeza taka Ane ke pahale yathApravRttikaraNa, 2) granthibheda karate samaya apUrvakaraNa, aura 3) dUsare ke pazcAt turaMta tIsarA anivRttikaraNa karake jIva samyaktva samyaktva guNasthAna para ArohaNa 503 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta kara letA hai / ina tIna karaNoM meM prathama yathApravRttikaraNa kA vivecana Age kara Ae haiN| aba zeSa do ke bAre meM vicAra kareM / karmabaMdha kI utkRSTa sthitiyA~ jaina karmazAstroM meM 8 karmoM ke AtmA ke sAtha 4 prakAra ke baMdhoM meM " sthiti baMdha" bhI batAyA gayA hai / eka bAra AtmA ke sAtha karma ekarasa ho jAne ke bAda arthAt baMdha jAne ke bAda kitane kAla taka vaha karma AtmA ke sAtha hI cipakA huA rahegA ? isa prakiyA ko sthitibaMdha kahA hai / tattvArthAdhigama sUtra ke sUtroM meM kAlamAna isa prakAra haiAditastisRNAmantarAyasya ca viMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 8-15 // saptatirmohanIyasya // 8-16 // I nAmagotrayorviMzataH // 8-17 // trayastriMzatsAgaropamANyAyuSkasya // 8-18 // jJAnAvaraNIya karma - 30 koDA koDI sAgaropama darzanAvaraNIya karma - 30 koDA koDI sAgaropama - 30 koDA koDI sAgaropama - 70 koDA koDI sAgaropama 33 sAgaropama 504 vedanIya karma mohanIya karma AyuSya karma nAma karma gotra karma aMtarAya karma 20 koDA koDI sAgaropama - 20 koDA koDI sAgaropama - 30 koDA koDI sAgaropama - isa taraha AThoM karmoM kI utkRSTa baMdhasthitiyA~ zAstroM meM batAI haiM / yadi eka bAra kisI bhI bhayaMkara pApa kI pravRtti se jo bhI karma utkRSTa sthitikAla kA baMdha ho to itane - itane sAgaropamoM kA baMdhatA hai / arthAt itane lambe sAgaropamoM ke dIrghakAla taka (araboM-kharaboM se bhI jyAdA varSoM ke kAla taka) karma AtmA para cipake rahate haiM / inakA abAdhAkAla hone para udaya zuru ho jAtA hai / jisake udaya se sukha-duHkha jo bhI milanA hai milatA rahatA hai / kiye hue zubha karma = puNya ke udaya se sabakucha sAnukUla sukharUpa 1 1 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milatA hai / aura ThIka isase viparIta kiye hue azubha karma = pApa ke udaya se sarvathA pratikUla - duHkha hI duHkha milatA hai| jaise karma vaise phala isa taraha isa niyamAnusAra saMsAra ke saMsArI jIva sukha-duHkha ke saMyoga-viyoga meM jIvana khelate rahate haiM / samudra kI laharoM kI jvAra-bhATe kI taraha jIvana sukha-duHkha se calatA rahatA hai / / pUrva meM pApa kI pravRtti karate jAnA... . aura usa kiye hue pApoM ke AdhAra para.... karma bAMdhate jAnA, phira una karmoM ke udaya meM vaisI paristhiti-mati Adi bananA / aura punaH pApa kI pravRtti karane kI hI icchA honA... pApa karate karate punaH vaise bhArI azubha karma bAMdhanA - punaH una karmoM ke udaya se vaisI mati Adi bananA... . aura usake kAraNa punaH pApAdi karanA aisA yaha pApa aura karma kA viSacakra calatA hI rahatA hai| basa, isI taraha saMsAra ananta kAla taka calatA hI rahatA hai / ananta bhava bIta jAte haiM isameM / mithyAtva mohanIya Adi kI baDI lambI tIvra karmaprakRtiyA~ baMdhatI hI jAtI hai / kaSAyAdi kI mandatA ho to karma kI dIrgha sthitiyA~ nahIM baMdhatI hai / parantu eka tarapha tIvra gADha mithyAtva kA AdhAra banA huA ho aura isake sAtha kaSAyAdi bhAvoM kI bhI tIvratA ho to baDI lambI dIrgha karmasthitiyoM kA baMdha hotA hai / parantu yadi mithyAtva kI upasthiti hI na ho aura kaSAyoM kI bhI mandatA ho to jIva itanI bhAvI dIrgha baMdhasthiti nahIM bAMdhatA hai| Akhira jIvavizeSa kI pariNati para hai| isalie jisa jIva kI jaisI pariNati - adhyavasAya dhArA rahatI hai usake AdhAra para vaha jIva vaisI karmasthiti bAMdhatA hai aura saMsAra meM sukhI yA dukhI hotA hai / Aja dina taka ke ananta kAlIna isa saMsAra cakra ke paribhramaNa kAla meM jIva ne anantabAra bhArI-bhArI karma bAMdhe aura usakI sajA bhI bhugatI - bar3A bhArI duHkha bhI sahana kiyA / phira bhI mithyAtva kI viparIta dhArA kI usakI mati hI na badalI / ataH * vaha jIvavizeSa dIrgha karmabaMdha kI sthitiyoM se baca hI na skaa| isa taraha anantakAla taka usakA saMsAra paribhramaNa calatA hI rahA / anta: koDAkoDI kI sthiti karanA pratyeka karma jo bhI jIva ne jaisA bhI upArjana kiyA hai usa jIva ko vaisA bhugatanA to paDegA hI / cAhe vaha ha~sakara bhoge yA cAhe ro-rokara bhoge Akhira bhugatanA hI par3egA / pratyeka bAMdhA huA karma apane niyata samaya para ... udaya meM to AtA hI hai aura vaha karma sukha-duHkha dekara kAlAvadhi pUrNa hone para ... AtmA se viyoga pAkara bikhara jAtA hai| isa taraha karma kA niyama hI hai ki vaha baMdha ke bAda udaya meM AtA hai aura sukha-duHkhAdi samyaktva guNasthAna para ArohaNa 505 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I dekara kAlAvadhi kI samApti ke bAda AtmA ke pradezoM se sadA ke lie bikhara jAtA hai| lekina pIche jo karma kI mAlA-zreNI khaDI hai unameM se kramazaH eka ke bAda dUsarA - dUsare ke bAda tIsarA udaya meM AtA hI rahatA hai| isI kAraNa ananta kAla taka saMsAra calatA hI rahatA hai| karma ke svAbhAvika udaya kI apekSA bhI vizeSa udIraNAdi dvArA bhI jIva bhArI akAmanirjarAdi karatA huA prabala karmoM kI sthiti kSINa karatA hai / pahale jaisA ki hama dekha Ae haiM ki ... nadIgolapASANa nyAya, yA ghUNAkSaranyAya se bhI pravRtti karatA huA jIva .... . yA cITiyoM Adi kI taraha pravRtti karatA huA anicchA hote hue bhI atyanta jyAdA duHkhoM ko bhArI mAtrA meM sahana karane se jIva tIvra karmoM ko khapAtA hai / kSINa karatA 1 ... hai / isase karma kI baMdhasthitiyA~ jo bahuta lambI... baDI dIrgha thI ve kAphI jyAdA mAtrA meM ghaTakara kama ho jAtI hai / bhale hI mithyAtva sattA meM paDA huA ho lekina dabakara . paDA ho, zAnta raha jAya aura jIva apunarbaMdhaka AdidhArmika kI pUrva bhUmikA meM A jAya aura mithyAtva tathA kaSAyoM sarvathA manda - mandatara sthiti meM rahe to aisI pravRtti meM jIva punaH naI lambI - dIrghakAlIna utkRSTa sthiti ke karma nahIM bAMdhatA hai / aura akAmanirjarAdi dvArA pUrva kI baMdhasthitiyA~ kAphI jyAdA pramANa meM kSINa karatA hai / isa taraha karma kI utkRSTa baMdhasthitiyA~ kSINa hotI haiN| jIva nyUna sthiti ke aMdara A jAtA hai / samyaktva prApta karane ke pahale kisI bhI sthiti meM jIva ko yaha prakriyA karanI anivArya hai| sabhI karmoM kI utkRSTa baMdhasthitiyA~ saba kSINa karate hue antaH koDAkoDI ke andara lAnA anivArya I hai / ina sAtoM karmoM kI utkRSTa baMdhasthitiyA~ kSINa karake ghaTA karake... eka koDA koDI sAgaropama ke andara kI karanI caahie| use kahate haiM antaH koDAkoDI kI sthiti karanA / thoDA yahA~ socie ... jisa mohanIya karma kI 70 koDAkoDI sAgaropama kI utkRSTa baMdhasthiti hai usameM se 69 koDAkoDI sAgaropama kI baMdhasthiti kSINa karake khapA karake ... zeSa mAtra eka kor3A koDI sAgaropama kI hI rakhanA / mithyAtva sattA meM paDA huA hote hue bhI yaha kAma usI mithyAtvI jIva ko hI karanA hai / isa taraha AyuSya ke sivAya sAtoM karmoM kI utkRSTa baMdhasthitiyA~ kSINa karake aMtaH koDA koDI sAgaropama kI karane ke pazcAt . arthAt zeSa sAtoM karmoM kI antaH koDA koDI sAgaropama kI karane ke pazcAta hI jIva apunarbaMdhaka - AdidhArmika banatA hai| basa usake pazcAt punaH vaisI utkRSTa baMdhasthiti nahIM bAMdhatA hai / isa taraha yathApravRttikaraNa kI prakriyA meM uparokta baMdhasthitiyA~ kSINa karane kA 506 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekara kAlAvadhi kI samApti ke bAda AtmA ke pradezoM se sadA ke lie bikhara jAtA hai / lekina pIche jo karma kI mAlA-zreNI khaDI hai unameM se kramazaH eka ke bAda dUsarA-dUsare ke bAda tIsarA udaya meM AtA hI rahatA hai / isI kAraNa ananta kAla taka saMsAra calatA hI rahatA hai| karma ke svAbhAvika udaya kI apekSA bhI vizeSa udIraNAdi dvArA bhI jIva bhArI akAma nirjarAdi karatA huA prabala karmoM kI sthiti kSINa karatA hai / pahale jaisA ki hama dekha Ae haiM ki... nadIgolapASANa nyAya, yA ghUNAkSaranyAya se bhI. pravRtti karatA huA jIva.... yA cITiyoM Adi kI taraha pravRtti karatA huA anicchA hote hue bhI atyanta jyAdA duHkhoM ko bhArI mAtrA meM sahana karane se jIva tIvra karmoM ko khapAtA hai / kSINa karatA hai| isase karma kI baMdhasthitiyA~ jo bahuta lambI...baDI dIrgha thI ve kAphI jyAdA mAtrA meM ghaTakara kama ho jAtI hai| bhale hI mithyAtva sattA meM par3A haA ho lekina dabakara... paDA ho, zAnta raha jAya aura jIva apunarbaMdhaka AdidhArmika kI pUrva bhUmikA meM A jAya aura mithyAtva tathA kaSAyoM sarvathA manda-mandatara sthiti meM rahe to aisI pravRtti meM jIva punaH naI lambI-dIrghakAlIna utkRSTa sthiti ke karma nahIM bAMdhatA hai / aura akAmanirjarAdi dvArA pUrva kI baMdhasthitiyA~ kAphI jyAdA pramANa meM kSINa karatA hai / isa taraha karma kI utkRSTa baMdhasthitiyA~ kSINa hotI haiN| jIva nyUna sthiti ke aMdara A jAtA hai| samyaktva prApta karane ke pahale kisI bhI sthiti meM jIva ko yaha prakriyA karanI anivArya hai| sabhI karmoM kI utkRSTa baMdhasthitiyA~ saba kSINa karate hue antaHkoDAkoDI ke andara lAnA anivArya ____ ina sAtoM karmoM kI utkRSTa baMdhasthitiyA~ kSINa karake ghaTA karake... eka koDA koDI sAgaropama ke andara kI karanI caahie| use kahate haiM antaHkoDAkoDI kI sthiti krnaa| thoDA yahA~ socie... jisa mohanIya karma kI 70 koDAkoDI sAgaropama kI utkRSTa baMdhasthiti hai usameM se 69 koDAkoDI sAgaropama kI baMdhasthiti kSINa karake khapA karake ...zeSa mAtra eka koDA koDI sAgaropama kI hI rakhanA / mithyAtva sattA meM par3A haA hote hue bhI yaha kAma usI mithyAtvI jIva ko hI karanA hai / isa taraha AyuSya ke sivAya sAtoM karmoM kI utkRSTa baMdhasthitiyA~ kSINa karake aMtaH koDA koDI sAgaropama kI karane ke pazcAt ... arthAt zeSa sAtoM karmoM kI antaH koDA koDI sAgaropama kI karane ke pazcAta hI jIva apunarbaMdhakaH-AdidhArmika banatA hai / basa usake pazcAt punaH vaisI utkRSTa baMdhasthiti nahIM bAMdhatA hai / isa taraha yathApravRttikaraNa kI prakriyA meM uparokta baMdhasthitiyA~ kSINa karane kA samyaktva guNasthAna para ArohaNa 507 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. midhyAtvI kA yathA pravRttIkaraNa kAla 4. apUrvakaraNa 2. granthIpradeza 508 5. saMpUrNa anivRttikaraNa 3. granthI 8. upazama samyaktva kA aMtarmuhUrtakAla 6. anivRtti pUrvAkAla mithyAtva upara kI sthiti 7. aMtakaraNa niSThAkAla 10. samakita puMja 11. mithyAtva puMja 508 bhagIratha kArya karake jIva rAga- - dveSa kI tIvratama granthi ko bhedane ke lie taiyAra hotA hai / balavAna banatA hai / zaktizAlI banatA hai / aura apUrvakaraNa karane ke lie kaTibaddha banatA hai / 1 nimna sthiti 9. mizrapuMja samyag darzana kI prApti ke vikAsa kA krama 1 prAthamika vikAsa kI kakSA meM AtmA ko kahA~ se uThAI gaI hai vaha aba taka ke vivecana se khyAla A gayA hogA / samyag darzana kI prApti kI dizA meM vikAsa karane ke lie jIva ko kaI avasthAoM meM se gujaranA paDatA hai / anAdi - anantakAlIna acaramAvarta ke kAla meM oghasaMjJA meM jIva jaba bhavAbhinandi kI avasthA meM par3A thA, apanA kAla bitA rahA thA ... usa avasthA se Age kI avasthAoM kA vicAra karate hue kitanI avasthAeM pAra karake jIva samyagdarzana kI prApti kara sakatA hai yaha nimna sopAnoM se samajhA jA sakatA hai / 1 isa taraha vikAsa ke sopAna haiM / anAdi anantakAlIna acaramAvarta meM tIvra mithyAtva kI vRttiyoM meM jIva bhavAbhinaMdi kI kakSA meM ogha saMjJA meM paDA huA thA / vahA~ se Age vikAsa ke sopAnoM kI sIDhI para caDhanA jIva prAraMbha karatA hai / sarvaprathama jIva ko tIvra mithyAtva ko manda mandatara karanA caahie| tathAbhavyatva paripakva ho jAne para jIva caramAvarta meM praveza karatA hai / phira cauthe sopAna para Age baDhatA huA... vizuddhi karatA hai / isa vizuddhi se apanI yogyatA - prAtratA nirmANa karane kI bhUmikA nirmANa karatA hai / isa taraha kramazaH Age vikAsa karatA huA jIva apunarbaMdhaka - AdidhArmika banatA hai / lalitavistarA TIkA meM AdidhArmika ke lakSaNa jo diye haiM vaisA banatA hai / aba dubArA 1 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vApisa kabhI bhI kisI bhI karma kI utkRSTa baMdhasthiti nahIM bAMdhegA, kyoMki mithyAtvAdi kI vaisI tIvratA nahIM hai / phira kramazaH chaThe sopAna para caDhatA huA jIva bhUtakAla kI sAtoM karmoM kI jo utkRSTa sthitiyA~ bAMdhI huI paDI haiM usako kSINa karane kA kAma karatA hai| aura sAta karmoM kI sthitiyA~ utkRSTa kI kakSA se ghaTAkara....kSINa karate hue eka koDA koDI sAgaropama ke andara antaHkoDAkoDI sAgaropama kI karatA hai| usake pazcAt vizuddha kakSA kA pUrvapravRtta yathApravRttikaraNa karatA hai / yadi sAmAnya yathApravRttikaraNa kare to vaha eka ke aMka kI saMkhyA ke binA ke zanyoM ke jaisI sthiti hai| aise vizaddha pUrvapravRtta yathApravRttikaraNa kI prakiyA sAtaveM krama para karake 8 ve krama ke sopAna se apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura aMtarakaraNa nAmaka tIna karaNa karake anta meM upazama samyaga darzana prApta karatA hai| yaha prakriyA isa nimna citra se jyAdA spaSTa kI jA sakatI hai| samyagdarzana prApti kI prakriyA- . citra kI vizeSa samajha 1) jIva kA anAdi mithyAtva dazA kA kAla "mithyAtva" guNasthAnaka kahalAtA hai| isa prathama mithyAtva guNasthAnaka para jIva "nadIgolapASANanyAya" kI taraha yathApravRttikaraNa kI pravRtti karake karmoM kI utkRSTa sthitiyoM ko ghaTAkara antaHkoDA koDI sAgaropama meM bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna jitanI sthiti ghaTAne kA kAma yahA~ karatA hai| 2) rAga-dveSa ke tIvra udayarUpa granthipradeza ke samIpa jIva aneka bAra AtA hai, parantu granthi (gAMTha) se Darakara vApisa calA jAtA hai yA vahIM ruka jAtA hai| 3) granthI (gAMTha) athavA mithyAtva ke udayavAlA tIvra rAga-dveSa kA kAla / 4) eka hI antarmuhUrta kAla meM koI jIva "apUrvakaraNa" rUpa AtmA ke nirmala vizuddha adhyavasAya se rAga-dveSa ke adhIna na hote hue granthi (gAMTha) kA chedana-bhedana karatA hai vaha "apUrvakaraNa" kAla kahalAtA hai| 5-6) anivRttikaraNa ke antarmuhUrta kA pUrva antarmuhUrta kAla / (kriyAkAla) isa kAla ko pasAra karatA huA bhaviSya ke antarmuhUrta kAla meM udaya meM AnevAle mithyAtva ke dalikoM meM se kucha vartamAnakAlIna antarmuhUrta meM khIMca lAtA hai aura kucha bhaviSyad antarmuhUrta meM DAla detA hai / isa prakAra bIca kA aMtarmuhUrta mithyAtva dalikoM se rahita banA detA hai / yahA~ para mithyAtva kI satata lambI sthiti ke do bhAga karane se bIca meM jo antara samyaktva guNasthAna para ArohaNa 509 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3atA hai use "antarakaraNa" kahate haiM / anivRttikaraNa kAla ke kriyAkAla ke antarmuhUrta ko anivRttikaraNa tathA niSThAkAla ke aMtarmuhUrta ko antarakaraNa mAnate haiN| donoM kA saMyuktakAla bhI aMtarmuhUrta hI hotA hai / use sampUrNa anivRttikaraNa kahate haiN| 7) aMtarakaraNa-anivRttikaraNa ke hI isa antarakaraNa rUpa niSThAkAla meM mithyAtva dalika nahIM rahane se yahA~para prathama samaya meM hI upazama samakita prApta karatA hai / ise caturtha guNasthAna kahate haiM / koI-koI jIva cauthe se bhI jyAdA guNasthAna bhI antarakaraNa meM hI prApta kara letA hai| 8) aMtarakaraNa ke aMtarmuhUrta kI antima 6 AvalikArUpa sAsvAdana kA kAla / koI manda pariNAmI jIva upazama-samakita meM hI yahA~ para anantAnabandhI kA udaya hone para malina pariNAmavAlA ho jAya, aura 6 AvalikA pUrNa hone para avazya hI mithyAtva kA udaya ho jAtA hai| 9) antarakaraNa ke samaya meM hI bhAvI mithyAtva ke tIna puMja karatA hai usameM se (ardhazuddha kiyA huA) mizra puNj|| 10) sampUrNa zuddha kiyA huA samakita puMja / 11) azuddha rahA huA mithyAtva puNj| isa taraha citra meM die hue nambara ke sAtha yahA~ vizeSa vistRta paricaya dete hue spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / prayala karane para spaSTa samajha meM A sakatA hai| dUsarA karaNa- apUrvakaraNa- apUrva "na pUrvamiti apUrvam" pUrva arthAt pahale kabhI bhI nahIM kiyA hai, aisA Atmika adhyavasAya rUpa zakti kA prayoga karanA, ise apUrvakaraNa kahate haiM arthAt anAdikAla ke ananta pudgala parAvartakAla taka ke saMsAra paribhramaNa meM jisakA prayoga jIva ne pUrva meM kabhI bhI nahIM kiyA thA, aise zubha prazasta Atmika adhyavasAyarUpa zakti kA abhUtapUrva prayoga karake rAga-dveSa kI nibir3a granthi kA chedana-bhedana karanA yaha apUrvakaraNa kahalAtA hai / yaha apUrvakaraNa pahale yathApravRttikaraNa kI apekSA jyAdA zuddhatara-vizuddha kakSA kA hai| pUrvapravRttiviziSTa yathApravRttikaraNa karanevAlA bhavya jIva hI isa apUrvakaraNa ko kara sakatA hai / yaha apUrvakaraNa yathApravRttikaraNa kA kArya huA, jabaki yaha Age ke tIsare anivRttikaraNa kA kAraNa hotA hai / ekendriya se caurindriya taka ke cIMTI, makor3e, makkhI, 510 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ macchara Adi vikalendriya jIvoM taka ke laghu jIva isake adhikArI hI nahIM haiM / paMcendriya jIva usameM bhI paryApta saMjJI paMcendriya jIva hI ise karanevAle adhikArI banate haiM / usameM bhI sabhI paMcendriya nahIM lekina mAtra ve hI, jisakA mokSa prApti kA samaya arddha pudgala parAvartakAla hI zeSa rahA ho, aisA tathAbhavyatva jisakA paripakva huA hai, aisA bhavya jIva hI apUrvakaraNa karane kA saccA adhikArI hotA hai| rAga-dveSa kI nibir3a granthi kA bhedana karane meM aisA bhavya jIva isa apUrvakaraNa kA upayoga zastra ke rUpa meM karatA hai / ataH granthibheda yaha apUrvakaraNa kI kriyA kA phala hai| anAdikAlIna ananta pagala parAvartakAla meM bIte ananta bhavoM meM, jIva ne aisA jo kabhI nahIM kiyA thA, vaha granthibheda kA kArya apUrvakaraNa kriyA se Aja prathama bAra hI kiyA hai| isa apUrvakaraNa meM pA~ca vastue~ apUrva prakAra kI hotI haiM1) apUrva sthitighAta 2) apUrva rsghaat| 3) apUrva gunnshrennii| 4) apUrva gunnsNkrmnn| 5) apUrva sthitibNdh| 1) jaisA ki jIva ne pUrva meM kabhI bhI nahIM kiyA hai, aisA karma bandha kI sthitiyoM kA ghAta isameM karatA hai / yathApravRttikaraNa karake jIva karma baMdha kI utkRSTa sthitiyoM kA ghAta karake unakI aMtaH kor3A kor3I sAgaropama kI sthiti karatA hai / usameM apUrvakaraNa se, aura kama karake, zurU adhyavasAya se saMkhyAta bhAga jitanI hI kAla-sthiti raha jAtI hai, ise apUrva sthitighAta kahate haiN| 2) azubha karmoM meM rahe hue ugra rasa ko maMda banAnerUpa rasaghAta kA kArya apUrva rasaghAta kahalAtA hai| 3) guNa arthAt asaMkhya guNAkAra aura zreNI, arthAt karma dala kI racanA karane, rUpa krama yA paMkti / sthitighAta meM batAe hue, sthiti meM se prati samaya jina karma dalikoM ko nIce utAratA hai, unheM udaya samaya se lekara aMtarmuhUrta taka ke sthiti, sthAnoM, asaMkhya guNa . ke krama se suvyavasthita karatA hai / aisI karmadalika racanA ko apUrva guNazreNI kahate haiN| samyaktva guNasthAna para ArohaNa 511 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___4) asaMkhyAta guNa asaMkhyAta guNa car3hate krama meM azubha karmadalikoM kA naye baMdhAte hue zubha karmoM meM saMkramaNa karanA, arthAt azubha ko zubha meM parAvartita karanA / prati samaya asaMkhya guNa banatA jAya, use apUrva guNasaMkramaNa kahate haiN| yahA~ AyuSya ke atirikta sAta karmoM kA guNasaMkramaNa hotA hai| 5) apUrva sthiti baMdha meM antarmuhUrta meM nae karmabaMdha kI kAlasthiti palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga jitanI nyUnatama hotI hai / adhyavasAya kI vizuddhi para karmabaMdha sthiti alpa hotI hai| sArAMza yaha hai ki apUrvakaraNa ke samaya zubha adhyavasAya prati samaya car3hate krama ke hote haiM / ataH samaya-samaya para uparokta pA~coM hI apUrvakaraNa car3hate krama se hote haiN| isa taraha ke uparokta pA~coM hI apUrva sthiti ghAtAdi jo anAdi bhUtakAla meM kabhI bhI nahIM hue the, aura Aja apUrva arthAt abhUtapUrva rUpa se hote haiM / ataH yaha apUrvakaraNa kahalAtA hai / yaha vIryollAsarUpa apUrvakaraNa aMtarmuhUrta hI rahatA hai| - pahale kiyA gayA yathApravRttikaraNa nAmaka prathama karaNa aMkarahita zUnya jaisA hai, jabaki apUrvakaraNa hote hI zUnya ke pUrva meM 1 se 9 taka aMka laga jAte haiN| isase sabhI zUnyoM kI kImata hajAra lAkha Adi bar3I se bar3I saMkhyA bana jAtI hai| vaise hI yadi apUrvakaraNa na ho to mAtra yathApravRttikaraNa kI kImata zUnya jaisI hotI hai| lekina apUrvakaraNa hote hI donoM kI kImata aneka guNA bar3ha jAtI hai / yadyapi yathApravRttikaraNa meM AtmA kI nirmalatA ke vikAsa kA prArambha avazya hotA hai, lekina vizeSa prakAra kI nirmalatA, vimalatA to apUrvakaraNa meM hI hotI hai| anivRttikaraNa appuvveNaM tipuMja micchattaM kuNai koddvovmyaa| - aniyaTTIkaraNeNa u so sammaiMsaNaM lahai / / jIva apUrvakaraNa ke dvArA kodarA Adi dhAnya ke samAna mithyAtva ke tIna puMja karatA hai parantu samyaktva kI prApti to anivRttikaraNa ke bAda hotI hai| a+nivRtti = anivRtti / arthAt jo nivRtta na ho, vaha anivRtta / anivRtti + karaNa = anivRttikaraNa / 512 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA aisA vizuddha adhyavasAyavizeSarUpa karaNa jisase samyaktva kI prApti kie binA jIva nivRtta nahIM hotA hai, use anivRttikaraNa kahate haiM / apUrvakaraNa se jIva granthibheda karake Age bar3hatA hai, aura anivRttikaraNa se samyaktva prApta karake sthira hotA hai| ataH samyaktva prApta kiye binA, punaH pIche na haTane kI pratijJArUpa AtmA ke vizuddha adhyavasAyarUpa saMkalpa anivRttikaraNa hai / yaha apUrvakaraNa kA kArya hai| isakA samaya aMtarmuhUrta pramANa kAla hai| yaha carama arthAt antima karaNa hai / isameM jIva kArya karatA ___ mithyAtva ke do bhAga karake antaHkaraNa karatA hai / isameM se choTe puMjarUpa mithyAtva mohanIya karma dalikoM kA antarmuhUrta meM kSaya karatA hai, usI kSaNa use upazama nAmaka samyaktva kI prApti hotI hai / isakA nAma antaHkaraNa hai / isa taraha anivRttikaraNa ke bala para antaHkaraNa karate hue jaba niSThAkAla kA antarmuhUrta zeSa rahatA hai, taba sarvaprathama mithyAtva aTakatA hai, kyoMki pahale hI mithyAtva ke dalikoM ko vahA~ se naSTa kara diyA hai| ataH yahA~ mithyAtva ke upazama se upazama bhAva dvArA utpanna hotA huA, samyaktva aupazamika samyaktva kahalAtA hai| mithyAtva mohanIya aura anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA va lobha kA anudaya arthAt upazama hotA hai / aura upazama bhAva dvArA utpanna hotA huA samyaktva aupazamika samyaktva kahalAtA hai / jaba jIva anivRttikaraNa karatA hai, taba anAdi ke ajJAna kA anta AtA hai| anAdikAla kA ajJAna dUra hote hI samyag pariNati rUpa samyaktva prApta hotA hai| isameM saMsAra pariNati kA anta AtA hai / jisa taraha dAvAnala jalatA-jalatA Ukhara bhUmipradeza meM Ate hI, zAnta ho jAtA hai vaise hI anAdi saMsAra kA ajJAna evaM mithyAtva anivRttikaraNa ke antaHkaraNa ke phalarUpa zuddha-samyaktva prApti ke pAsa Ate hI dUra ho jAtA hai| uparokta yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa evaM anivRttikaraNa- tInoM karaNa ke mAdhyama se jIva apanI vikAsa yAtrA kA zubhArambha karatA huA, prathama sopAna car3hatA hai, yadyapi yaha sArA kArya mithyAtva nAmaka prathama guNasthAnaka meM hotA hai / isake bAda jIva sIdhA samyaktva ke cauthe guNasthAnaka para jAtA hai| anAdi mithyAtva ko tor3akara, va nibir3a rAga-dveSa kI granthi ko bheda kara, jIva jaba prathama bAra samyaktva ko prApta karatA hai, taba use kitanA Ananda hotA hai, yaha avarNanIya samyaktva guNasthAna para ArohaNa 51 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - --- samyaktva sAsvAdana mithyAtva . 1 yaha guNasthAna-ArohaNa kA krama hai / jIvAtmA samyaktva prApta karane ke lie isa krama se Age bar3hatI hai| sarvaprathama pahale mithyAtva nAmaka guNasthAnaka para jIva yathApravRttikaraNa Adi karaNa karatA hai aura azaddha paMjoM ko zaddha karake Age bar3hatA hai| samyaktva prApti kI sahI dizA meM Age bar3hane ke lie rAga-dveSa kI granthi kA bhedana, apUrvakaraNa kI prakriyA dvArA, karake prathama mithyAtva nAmaka guNasthAna kI jela se mukta hokara,sIdhA hI cauthe avirata samyakdRSTi nAmaka guNasthAna para pahu~catA hai / samyaktva prApta hote hI jIva cauthe guNasthAna para ArUr3ha ho jAtA hai / yadyapi yaha guNasthAna avirata hai, phira bhI yahA~ samyak zraddhA kI kakSA pUrNa hai / jIva kI saccI zraddhA meM koI kamI nahIM hai| ananta kAla ke paribhramaNa meM jIva ne aisI siddhi, jo pahale kabhI bhI prApta nahIM kI thI, usa siddhi ko prApta karatA hai / sarva prathama bAra samyaktva prApta karane kA jIva ko avarNanIya Ananda hotA hai| // sarve'pi santu smygdrshninH|| 514 AdhyAtmika vikAsa yAtrA . Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 9 kA praveza dvAra samyaktva prApti kA adbhUta Ananda .524 ......525 .532 .....3x samyaktva prApti ke do prakAra..... samyaktva kA mahA phala............................ samyaktva kI vyAkhyA evaM svarupa.................. yathArtha satya svarupa samyaktva....................... deva-guru-dharma kA sahI svarupa........................530 bhramamUlaka vyAkhyA aura artha.........................531 samyaktva ke vividha prakAra......................... nizcaya samyaktva ................................... dazavidha samyaktva .................................. .539 samakita ke 67 bola................................541 samyag darzana meM jAnanA aura mAnanA.................. ..542 samyag evaM zraddhA ubhaya kI upayogitA................544 satya asatya kA catubhagA............................546 satya aMsatya kI caturbhaMgI.. ATha dRSTi kA svarupa.............. ...............548 8 yoga dRSTiyoM meM 14 guNasthAnakoM kA samAveza........555 aSTAMga yoga ke sAtha 8 dRSTiyoM meM jIva kA vikAsa....556 ATha doSa........ ................................559 8 doSoM ke tyAga ke AdhAra para 8 dRSTiyoM ke vikAsa kI .. prakriyA....561 / tIna yogoM kA svarupa................................562 aMdha zraddhA aura samyag zraddhA..........................566 eso paMca namukkAro...................................568 vyaktigata samakita dene kI dukAna.....................569 samyaktvadhArI mahApuruSoM ke dRSTAMta................571 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 9 samyaktva prApti kA adbhuta Ananda tayA ca bhinne durbhede karmagranthimahAbale / tIkSNena bhAvavajreNa bahusaMklezakAriNI // yogabindu meM kahate haiM ki apUrvakaraNa rUpa tIkSNa bhAva vajra dvArA durbhedya mahAkaSTa se vidAraNIya aisI rAga-dveSa kI nibir3a granthi ko bhedakara, jIva jaba Age bar3hatA hai taba use atyanta Ananda hotA hai / vaha Ananda vAstava meM anupama, adbhuta evaM abhUtapUrva hotA hai / vaha Ananda avarNanIya hotA hai / svAbhAvika hai ki anAdikAla ke mahAmithyAtva evaM anantAnubaMdhI kaSAya Adi meM jIva ne jo vAstavika Ananda kabhI bhI prApta nahIM kiyA, aisA Ananda Aja samyaktva prApta hone para vaha anubhava kara rahA hai| teja garamI kI Rtu meM jaba sUrya ke prakhara tApa se bhayaMkara garamI par3a rahI ho, aura aise meM nirjana vana meM calatA huA koI musAphira garmI va pasIne se AkrAnta ho cukA ho aura use ekA eka nibir3a vRkSa kI chAyA mila jAve, sAtha hI pAnI bhI mila jAve, to use kitanA Ananda hogA ? yadi usakI sevA meM aura vRddhi hotI jAve to usake Ananda meM bhI vRddhi hotI jAvegI / ThIka isI taraha anAdikAlIna saMsArarUpa jo vana aTavI hai, usameM Rtu parivartana kI taraha janma-maraNa ke duHkha hote hI rahe, aura usameM mithyAtva aura kaSAya ke tApa se tRpta hue tRSNA rUpI tRSA se pIr3ita aise bhavya jIva rUpI musAphira ko, anivRttikaraNa rUpI zItala vRkSa kI chAyA milate hI, vaha samyaktva rUpI zItalatA kI prApti se anahada Ananda prApta karatA hai / yaha prathama bAra hI use prApta hone ke kAraNa avarNanIya hotA hai / isI bAta ko yogabindu meM eka alaga dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai / Anando jAyate'tyantaM tAttviko'sya mahAtmanaH / sadUSyAdhyabhibhave yadvad vyAdhitasya mahauSadhAt // - granthi bheda kie hue ko, samyaktva prApta hote hI, prazasta bhAvavaMta mahAtmA ko, tAttvika Ananda-pramoda prApta hotA hai / samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 515 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNa ke lie samajha lIjie ki mahAkuSTa roga kI vyAdhi se trasta, vyAkula hue, rogI ko zItopacAra Adi kisI auSadhi vizeSa se acAnaka camatkAra kI taraha roga zAnta hote hI, rogI ko jaisA Ananda hotA hai, vaisA hI anAdi saMsAra ke mithyAtva roga ke tInoM karaNa rUpa mahauSadhi se mithyAtva kI nivRttipUrvaka samyaktva prApta hote hI jIva ko pAramArthika parama Ananda hotA hai| AtmA ke apUrva vIyollAsa ke pratApa se granthi bheda hokara, mithyAtva timira dUra hote hI, samyaktva rUpa sUryodaya se prakAza phaila jAtA hai / vaha Ananda anupama hI hotA uparokta dRSTAnta bhI upamA dene meM sthUla-kakSA ke hone se choTe par3ate haiN| ataH haribhadrasUrI hameM eka bahuta acchA dRSTAnta dete haiN| . jAtyandhasya yathA puNs-ckssurlaabheshbhodye| saharzanaM tathaivA'sya pranthibhede'pade jguH|| janma se hI andha, aise janmAndha puruSa ko jisane jIvana meM kabhI bhI rUpa, raMga, prakAza Adi kI duniyA dekhI hI na ho, aura yogAnuyoga, acAnaka kisI daivI camatkAravaza A~kheM khula jAne para saba kucha dikhAI dete samaya jo Ananda kI anubhUti hotI hai, vaha apUrva, anupama hotI hai / ThIka isI taraha ananta pudgala parAvartakAla meM, ananta janma taka, anAdi mithyAtva ke kAraNa, jisake samyagdarzana rUpa nayanayugala naSTa ho cuke the, jo varSoM se satya tattva ko dekha hI nahIM sakA thA, aise bhavAbhinandijIvako yogAnuyoga tathAbhavyatva paripakva hone para, apUrvakaraNAdi tInoM karaNa kI sahAyatA se, granthi bheda hone para, samyag dRSTi rUpI jo netronmilana hotA hai, usase mithyAtva timira nAMza rUpI, jo yathArtha satya tattva kA jo zraddhAn hotA hai, usakA Ananda janmAndha kI apekSA bhI aneka gunA jyAdA hotA hai| aise aneka dRSTAnta zAstroM meM batAe gae haiN| ___ eka anya dRSTAnta aisA bhI hai ki sazakta zaktimAna yoddhA bhI bhayaMkara saMgrAma meM yuddha karate-karate anta meM hArane kI sthiti meM, ghora nirAzA ke sAgara meM DUba jAtA hai| aise meM yogAnuyoga antima kSaNa meM tIra ke sahI nizAne para lagane se, zatru rAjA kI mRtyu hote hI, use yuddha meM vijaya rUpI jo Ananda kA anubhava hotA hai, usase bhI aneka gunA jyAdA Ananda, bhavya jIva ko saMsAra saMgrAma meM mohanIya karma kI prakRti rUpI senA ke sAtha yuddha karate karate hArane ke antima kSaNa meM apUrvakaraNa Adi yogoM se rAga-dveSa kI granthi kA 516 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheda karake, mAno duzmana ke durbhedya kile ko bhedakara vijaya prApta karatA hai / usI taraha granthi bheda karane rUpa darzana mohanIya evaM anantAnubaMdhI kaSAya Adi mohanIya karma kI prakRtiyoM kA bheda karake, samyaktva prApti ke vijaya se jo Ananda hotA hai, vaha jIvana kA prathama Ananda hotA hai / isa prakAra ke kaI dRSTAnta zAstroM meM diye gaye haiM / yadyapi ye dRSTAnta se sarva AMzika tulanA bhI nahIM kara sakate haiM, phira bhI usa Ananda ko samajhane ke lie anumAna janya sthiti kA paricaya karA sakate haiM / svAbhAvika hai ki anAdikAla se jisa jIva ne jisa samyaktva ko kabhI prApta nahIM kiyA thA, use isa prakAra ke samyaktva ko prApta karake, sadA ke lie saMsAra se mukta hokara, maiM mokSa meM eka dina nizcita hI jAU~gA, isa prakAra ke dRr3ha saMkalpa use abhUtapUrva Ananda hotA hai / sarvaprathama jIva kauna sA samyaktva prApta karatA hai ? isake bAre meM zAstrakAra maharSi kahate haiM ki anAdi mithyAdRSTi jIva yathApravRtti Adi tIna karaNoM ke dvArA sarvaprathama aupazamika prakAra kA samyaktva prApta karatA hai / 1 . koI jIva kSAyopazamika samyaktva bhI prApta karatA hai / siddhAntakAroM kA mata hai ki mithyAtva guNasthAnaka se jIva sIdhe cauthe, avirata samyak dRSTi guNasthAnaka para AtA hai yadyapi cauthe guNasthAnaka para vrata, virati, paccakkhANa na hote hue bhI usakI zraddhA samyag hotI hai / samyaktva prApti ke do prakAra " tannisargAdadhigamAd vA" (1/3) nisargAdvA'dhigamato, jAyate tacca paMcadhA / mithyAtvaparihANyaiva, paMcalakSaNalakSitam // samyaktva prApti ( dharmasaMgraha - 22) adhigama se nisarga se nisarga = arthAt binA kisI nimitta ke, svAbhAvika, sahaja rUpa se / nisarga se--- tIrthaMkara bhagavAna, guruupadeza Adi kisI bhI prakAra kA nimitta na prApta hote hue bhI jo jIva svayaM sahaja, svAbhAvika bhAva se tathAbhavyatvAdi prApta karake samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 517 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa Adi karaNa karatA huA, aMtaraMga vizuddhi evaM adhyavasAya zuddhi ke AdhAra para naisargika arthAt svAbhAvika prakriyA se samyaktva prApta karate haiM, use nisarga samyaktva kahate haiM / samyagdarzana kI utpatti aMtaraMga aura bAhya do nimittoM se hotI hai| ataH nisarga yaha aMtaraMga nimitta hai, aura adhigama yaha bAhya nimittajanya hai| __ nisarga aura adhigama ye donoM samyaktva ke prakAra nahIM haiM, lekina samyaktva prApti kI prakriyA ke mAtra do mArga hai / jIvavizeSa kI yogyatAvizeSa, paripakva hone para, kisI deva-guru Adi ke upadeza ke abhAva meM bhI, vaha naisargika rUpa se aMtaraMga vizuddhi ke AdhAra para, tInoM karaNa karake jo samyaktva prApta karatA hai, use nisarga samyaktva kahate (2) adhigama se samyaktva-adhigama arthAt tIrthaMkara, guru Adi ke upadezarUpa bAhya nimitt| - isameM deva-guru ke upadeza, dharmopadeza, jinapratimA darzana-pUjana, jinAgama, pravacana zravaNa, Adi bAhya nimittoM kI pradhAnatA rahatI hai| ina preraka nimittoM se jise samyaktva prApta hotA ho, use adhigama samyaktva kahate haiM / aisA samyaktva cAhe bAhya nimitta se ho yA binA bAhya nimitta ke ho, donoM hI prakAra meM pradhAna (mukhya) aMtaraMga nimitta hai| aMtaraMga nimitta kI zuddhatA ke binA, bAhya nimittAdi milane para bhI, samyaktva nahIM hotA hai| isalie aMtaraMga nimitta kI zuddhatA parama Avazyaka hai| bAhya nimitta rUpa deva-guru dharmopadeza Adi kI prApti bhI aMtaraMga nimitta ko zuddha yA jAgRta karane meM sahAyaka banatI hai / isa taraha anAdi mithyA dRSTi jIva bAhya nimitta ke sadbhAva yA abhAva meM,nisarga yA adhigama donoM hI mArga se samyaktva prApta karatA hai| donoM hI taraha se mithyAtva mohanIya karma kA kSayopazama hotA hai / bAhya nimitta dvArA jo aMtaraMga nimitta prakaTa hotA hai, use adhigama samyaktva kahate haiN| lekina donoM meM hI jIva kA bhavyatva paripakva honA mukhya AdhAra hai| . mithyAtvamohanIya karma ke kSayopazama Adi kA kArya hI uparokta- 1. nisarga, 2. adhigama dvArA hotA hai / ataH samyaktva kI prApti nisarga aura adhigama do prakAra se hotI hai / jaba jaMgala meM lagA huA dAvAnala bar3hate-bar3hate, Ukhara bhUmi taka pahuMcate hI, apane Apa (svayameva) zAnta ho jAtA hai, taba dAvAnala kI zAnti meM koI bAhya nimitta nahIM hai / 518 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThIka isI taraha anAdi mithyAdRSTi jIva meM jo mithyAtva anAdikAla se calA A rahA hai, vaha mithyAtva tathA bhavyatva paripakva hone para yathApravRtti Adi tInoM karaNa karate hue, granthi bheda karake jo sahaja svAbhAvika samyaktva prApta hotA hai, use bAhya nimitta bhAva rUpa naisargika--- nisarga samyaktva kahate haiM / lekina jaMgala kA vahI dAvAnala yadi kisI ke dvArA 1 pAnI, reta, dhUla Adi DAlakara bujhA diyA jAve, ThIka isI taraha kisI anAdi mithyAdRSTi jIva ke mithyAtva ko deva- guru dharmopadeza kI vANI rUpI pAnI se zAnta kara diyA jAya aura mithyAtva mohanIya karma ke upazama yA kSayopazama se jo aupazamika yA kSAyopazamika samyaktva prApta hotA hai, use bAhyanimitta sadbhAvarUpa adhigama samyaktva kahate haiM / samyaktva prApti kA mahAphala ananta pudgala parAvartakAla ke paribhramaNa meM anAdikAla ke isa saMsAra meM mithyAdRSTi jIva ne jaba taka samyaktva prApta nahIM kiyA thA, taba taka usakA saMsAra asImita evaM ananta thA, lekina jaba jIva ne yathApravRttikaraNa Adi tIna karaNoM ke mahApuruSArtha se sarvaprathama samyaktva prApta kiyA, tabhI se mAno usake bhava saMsAra meM sUryodaya huA ho / samyaktva rUpI sUryodaya se usake jIvana meM mAno jJAna kA prakAza phailA ho / aba usake sAmane deva-guru- dharma tathA jIvAdi tattva sahI artha meM dikhAI dene lage / jaise choTe bAlaka ko pAThazAlA meM praveza karAte aura nAma likhAte samaya, mAtA-pitA Adi bAlaka ke bhaviSya ke prati AzAnvita hote haiM ki hamArA bAlaka eka dina par3ha likhakara DaoNkTara, injIniyara, vakIla, prophesara Adi bnegaa| ve aise bhAvI sapane bAlaka ke vidyAlaya meM praveza ke prathama divasa se hI dekhane lagate haiM / kheta meM bIja bote samaya hI kisAna uttama phasala aura usase prApta hone vAle bhAvI phala kI prApti kA vicAra karake, mana me abhUtapUrva Ananda kA anubhava karatA hai / ThIka isI taraha samyaktva kI prApti, mokSa prApti ke bIja rUpa hai / jisa taraha bIja ke binA vRkSa kI kalpanA karanA asaMbhava hai, vaise hI samyaktva ke binA mokSa prApti kadApi sambhava nahIM haiM / samyaktva kI prApti honA, yAne bhavya jIva ke saMsAra rUpI kheta meM mokSa rUpI bIja kA vapana (boyA jAnA) hai| ise hama isa rUpa meM bhI kaha sakate haiM ki samyaktva prApti, mokSa prApti kI pUrva bhUmikA hai| prAthamika kakSA meM samyaktva prApti rUpI nAmAMkana se jIva bhAvI meM mokSa prApti rUpa siddhAvasthA kI upAdhi prApta karatA hai; yA isa taraha kahie ki mokSa rUpI rassI kA prathama sirA (kinArA) samyaktva hai, to Age bar3hatI huI usI rassI kA antima sirA mokSa kA hai / I samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 519 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa rUpI kisI sIr3hI kA prathama sopAna samyaktva hai to antima sopAna mokSa hai| ataH mokSa kI maMjila pAnevAloM ko samyaktva ke prathama sopAna para car3hane se hI apanI mokSa-yAtrA prArambha karanI par3atI hai / ataH jJAnI mahApuruSoM ne kahA hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokssmaargH| (1-1) isa sUtra meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyag cAritra ko mokSa mArga batAyA hai| isa mArga kA prArambha sarvaprathama samyagdarzana kI prApti se hotA hai aura anta mokSa prApti meM hai ataH samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra milakara mokSa kA mArga banatA hai| nANaM ca daMsaNaM caiva, carittaM ca tavo thaa| eyamaggamaNuppattA, jIvA gacchaMti suggii| (uttarA-3) jJAna-darzana-cAritra, tapa kA samyag mArga prApta karake jIva mokSa rUpI sadgati prApta karatA hai| aisA samyaktva prathama bAra prApta hote hI sabase bar3A lAbha yaha hai ki usa jIva kA mokSa usI samaya nizcita ho jAtA hai| aisA nizcita ho jAtA hai ki yaha jIva avazya hI mokSa prApta kregaa| isameM koI sandeha nahIM; bhale hI kAla kA antara ho / isalie samyaktva aura mokSamArga ke bIca avinAbhAva (paraspara-pUraka) sambandha jor3akara yaha kaha sakate haiM ki jo-jo samyaktva pAegA, vaha mokSa meM avazya jAegA, tathA jo mokSa meM jAegA vaha avazyameva samyaktva prApta kiyA huA hogaa| yaha sambandha ThIka vaisA hI hai, jaise dina hogA to sUrya hogA hI, jahA~ sUrya hai vahA~ dina avazyameva hogA / isa kathana ko hama isa rUpa meM kaha sakate haiM ki donoM eka dUsare ke sAtha hI hote haiN| ___ataH sUrya hone para dina aura dina hone para sUrya nizcita hI hogaa| ThIka isI taraha samyaktvI kA mokSa avazya hogaa| aura jise mokSa prApta hogA vaha samyaktvI nizcita hogA / ataH samyaktva mokSa prApti kA lAiseMsa yA sarTIphikeTa (pramANa-patra) hai| ___ abarahA prazna bIca meM sirpha kAla (samaya) kA / samyaktva pAne ke kitane samaya bAda jIva mokSa pAegA? isa prazna ke uttara meM kahate haiM ki antomuttamittaM piphAsiyaM hujja jehiMsammattaM / - tesiM avaDa puggala pariyaTTo ceva sNsaaro|| (navatattva-53) aisA samyaktva antarmuhUrta (do ghar3I = 48 miniTa) mAtra kAla bhI jise sparza yA prApta huA ho, vaha jIva avazya hI ardhapudgala parAvarta parimita kAla meM mokSa prApta karatA 520 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai; arthAt samyaktva prApti ke bAda ardhapugalaparAvartakAla hI saMsAra zeSa rahatA hai / jaba taka jIva ne samyaktva nahIM pAyA thA, taba taka jIva ne ananta pudgala parAvartakAla kA saMsAra bitAyA thA / aise ananta ke sAmane aba mAtra ardhapudgala parAvartakAla hI zeSa bacA hai / yaha kitane Ananda kI bAta hai ! eka utsarpiNI aura eka avasarpiNI donoM milakara eka kAlacakra banatA hai, aura ananta kAlacakra kA eka pudgala parAvartakAla banatA hai / aise ananta pudgalaparAvartakAla kA saMsAra jIva ne samyaktva ke abhAva meM, mithyAdazA meM bitAyA hai / aba samyaktva prApti ke bAda vaha kAla ananta kA na rahakara sirpha ardhapudgalaparAvarta hI zeSa rahA hai I ise aise samajhiye ki mAno eka lAkha yojana UMce sumeru kA mAtra kucha kaMkar3a zeSa rahatA hai / yA agAdha mahAsamudra sUkhakara eka laghu khaDDA pAnI raha jAtA hai / yahA~ kucha kaMkar3a aura eka laghu khaDDA pAnI samyaktva prApti ke bAda zeSa rahA, alpakAla ko samajhAne ke lie rUpaka artha meM hai, dRSTAnta rUpa hai / mAno koI musAphira mahAsamudra ko tairakara yAtrA karatA ho, vaha varSoM taka tairate - tairate tharkakara klAMta ho cukA ho, aura use kinArA sAmane dikhAI dete hI, zeSa rahe alpa antara ko dekhakara vaha jitanA prasanna hotA hai, usI taraha saMsAra yAtrA kA musAphira, mithyAdRSTi bhavya jIva, mithyAtva ke mahAsamudra meM ananta pudgala parAvartakAla taka paribhramaNa karake, thakakara klAMta hone para tathAbhavyatva ke paripakva se yathA- pravRtikaraNa Adi tInoM karaNa karake granthibheda se samyaktva prApta karake, jaba mokSamArga para Akara sAmane dekhatA hai, taba samudra yAtrI ko kinArA dikhAI dene ke samAna, samyaktvI jIva ko mokSa kI kSitija sAmane dikhAI detI hai / isa ananta duHkhaM rUpa saMsAra se mukta hokara avazya hI maiM mokSa meM jAU~gA / isa AbhAsa mAtra se use kitanA Ananda prApta hotA hogA ? yaha akalpanIya hokara avarNanIya hai / isa taraha ananta pudgalaparAvartakAla kI tulanA meM zeSa bacA huA mAtra ardha pudgala parAvartakAla kA antima saMsAra samyaktvI jIva ke lie bahuta alpakAla avadhi hai / I ataH vaha anupama Ananda evaM sukhAnubhUti karatA hai / bhale hI ardhapudgalaparAvarta kAla meM asaMkhya bhava bhI ho, phira bhI samyaktvI jIva ko anupama Ananda hai kyoMki ananta ke sAmane aba kAla yA bhava kI yaha saMkhyA mAtra saMkhyAt yA asaMkhyAt rUpa meM hI avaziSTa rahI hai / yaha bar3I khuzI kI bAta hai kyoMki bhUtakAla meM bIte hue ananta kAla ke sAmane samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 521 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avazeSa yA avaziSTa kAla yA bhava kI saMkhyA mAtra anantaveM bhAga kI hI zeSa haiM, yaha jAnakara,jIva ko atyanta khuzI hotI hai / ataHAgAmI ardhapudgalaparAvarta kAla meM saMkhyAt yA asaMkhyAt varSa yA bhava bhI bitAne par3e to bhI ve ananta nahIM hai, aura mokSa nizcita evaM sAmane hai, yaha jAnakara samyaktvI jIva kA Ananda adbhuta evaM anupama hai / zAstrakAra maharSi yahA~ taka kahate haiM ki sammadiTThi jIvo, gacchai niyamA vimaannvaasisu| jai na vigayasammatto, ahavAna baddhAuo puvi| . . jaM sakkaitaM kIrai jaMca na sakkai tayaMmi sddhnnaa| sadahamANo jIvo, vaccai ayarAmaraM tthaannN|| (dharmasaMgraha-2-3) - samyagdRSTi jIva ne yadi samyaktva prApti ke pahale, parabhava kA AyuSya na bAMdhA ho aura samyaktva kA vapana na haA ho to (arthAta samyaktvAvasthA meM yadi AyuSya karma bAMdhe to) nizcita rUpa se vaimAnika devagati meM hI jAtA hai / vaimAnika devagati yaha anya sabhI gati kI apekSA ucca sukha kI zreSTha gati hai| . dUdha meM zakkara yA sone meM sugandha milAne ke samAna, yadi samyag darzana ke sAtha-sAtha dravya-kSetra-kAla va bhAva AzrayAdi, jaba jaba jitanA zubha dharmAnuSThAna karanA zakya (saMbhava) ho, utanA yadi sAtha karatA jAya, jisameM vizeSa jJAna, cAritra, tapAdi kI sAdhanA ho, use karatA rahe, aura azakya ke prati yathAzakti karane kI saddahaNA-zraddhA pUrI banAe rakhe, aura samyaktvapUrvaka Age kI sAdhanA evaM bhAvanA banAye rakhanevAlA aisA zraddhAvAn samyaktvI jIva avazya hI alpakAla yA bhavoM meM ajara-amara pada mokSa ko prApta karatA hai / yaha samyaktva prApti kA mahAphala hai / samyaktva prApti se hI bhava saMkhyA kA nirNaya zAstroM meM aisA niyama batAyA gayA hai jaba se jIva samyaktva prApta karatA hai tabhI se usake bhavoM kI gaNanA kI jAtI hai / jaba mokSa prApta karatA hai, taba taka ke bhavoM kI ginatI kI jAtI hai / tAtparya yaha ki samyaktva prApti se mokSa gamana taka ke bhavoM kI gaNanA pradhAna rUpa se hotI hai| yahI gaNanA saMbhava hai| lekina samyaktva prApti ke pUrva kA kAla jo anAdi mithyAtva kA thA, usa kAla kI gaNanA evaM usa mithyAtva ke kAla meM hue bhavoM kI ginatI karanA kadApi sambhava nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki anAdi mithyAdazA meM kAla bhI ananta bItA aura bhava bhI ananta bIte haiN| eka tarapha to donoM kI saMkhyA ananta kI 522 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura dUsarI tarapha se anAdi hai / ataH aise anAdi, ananta saMsAra kAla evaM bhavagaNanA kI saMkhyA meM gaNanA karanA asaMbhava sA hai / sAtha hI nirarthaka bhI hai / isalie zAstra kA yaha niyama sahI hai ki bhavoM kI gaNanA samyaktva prApti se kI jAya aura mokSagamana taka ke antima bhava taka ke bhavoM kI gaNanA kI jAtI hai / isI niyama ke AdhAra para carama tIrthaMkara prabhu mahAvIra svAmI ke 27 bhavoM kA honA Agama meM varNita hai, yadyapi bhagavAna mahAvIra svAmI ke ananta bhava saMsAra meM hae haiM, na ki kevala 27 bhava / samyaktva prApti ke pUrva-kAla meM bhagavAna mahAvIra kI AtmA bhI ananta pudgala parAvartakAla ke anAdi ananta saMsAra meM cAra gati evaM pAMca jAti ke 84 lAkha jIva yoniyoM meM paribhramaNa karatI huI ananta bhava kara cukI thii| ye ananta bhava (janma) anAdi mithyAtva kI kakSA meM hue the| ataH inakI gaNanA vyartha hone se nahIM kI gaI hai / lekina samyaktva prApti se mokSagamana taka ke bhavoM kI gaNanA kI gaI hai, vaha 27 bhavoM kI hai| - bhagavAna mahAvIra kI AtmA ne prathama bhava-nayasAra ke rUpa meM pUrva meM batAI huI prakriyA se samyaktva prApta kiyA thaa| unhoMne adhigama mArga se sAdhu-muni mahArAja ke upadeza se samyaktva pAyA thaa| . nayasAra ke rUpa meM prathama bhava meM jo samyaktva ke bIja boe gae the, ve hI aMkurita pallavita hote hue AgAmI bhavoM meM phaladAyI bane / ataH 27 veM bhava meM ve mokSa meM ge| isI taraha prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI AtmA dhanasArthavAha ke prathama bhava meM adhigama vidhi se dharmaghoSa sUri AcArya bhagavAna ke die gae dharmopadeza zravaNa se sarva prathama samyaktva prApta karate haiM / samyaktva prApti ke kAraNa hI ise prathama bhava mAnA gayA hai| isake bAda kI saMsAra yAtrA meM 13 bhava karake ve RSabhadeva prabhu banakara mokSa meM ge| isa prakAra samyaktva prApti se mokSagamana taka kI unakI bhavasaMkhyA 13 hai| marubhUti ke rUpa meM prathama janma meM adhigama bheda se guru-upadeza dvArA samyaktva prApta karake, bhava bhramaNa ko sImita karate hue, 10 veM bhava meM bhagavAna pArzvanAtha banakara mokSa meM ge| isa taraha va isI niyama ke AdhAra para bhI tIrthaMkaroM kI evaM mokSa meM gaI anya siddha AtmAoM kI bhava saMkhyA kI gaNanA kI jAtI hai / samyaktva kI anupasthiti meM arthAt mithyAtva ke udaya meM jitane bhava bItate haiM, unakI gaNanA nahIM kI jAtI hai| ataH isase yaha spaSTa hotA hai ki samyaktva kitanA mahatvapUrNa hai, evaM samyaktva kI prApti kitanI upayogI evaM anivArya hai / yaha samajhakara jaise bhI ho samyaktva prApta karanA hI caahie| samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 523 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba prazna yaha uThatA hai ki yaha samyaktva kaisA hotA hai ? isakA svarUpa kaisA hotA hai? samyaktva kise kahate haiM ? samyaktva kI vyAkhyA kyA hai ? samyaktva prApti kI rIti evaM prakriyA ko hama pahale dekha cuke haiM / ataH yahA~ para samyaktva kI vyAkhyA evaM svarUpa kA vivecana kiyA jAtA hai| samyaktva kI vyAkhyA evaM svarUpa tattvArtha sUtra meM umAsvAtijI mahArAja ne samyaktva kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki tattvArthazraddhAnaM samyag darzanam / / 1-2 // tattva + artha = zraddhAnaM = samyagdarzana tattvarUpa jo padArtha haiM, unakI dRr3ha zraddhA ko samyagdarzana kahate haiM / tattva jo jIvAdi padArtha haiM unake yathArtha svarUpa kI jAnakArI evaM mAnane kI vAstavika zraddhA ko samyaga darzana kahate haiM / arthAt tattvabhUta jIvAdi padArthoM kI pariNAma janya tAttvika zraddhA ko samyagdarzana kahate haiN| jIvAdi tattva kauna se haiM ? yaha batAne ke lie Age ke cauthe sUtra meM kahate haiM ki___jIvAjIvAzrava baMdhasaMvara nirjarA mokssaastttvm||1-4|| jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa Adi tattva haiM / pUrvadhara mahApuruSa umAsvAti mahArAja ne isa sUtra kI racanA meM puNya aura pApa ko Azrava tattva ke antargata ginakara tattvoM kI saMkhyA sAta rakhI hai,kyoMki zubhAzrava ko puNya kahate haiM va azubha Azrava ko hI pApa kahate haiM / isalie puNya aura pApa ko Azrava ke zubhAzubha bheda ginakara tattvoM kI saMkhyA sAta kahI jA sakatI hai, aura jaba puNya-pApa kI vyAkhyA svatantra tattva ke rUpa meM karate haiM taba tattvoM kI saMkhyA nau mAnI jAtI hai, jaisA ki uttarAdhyayana sUtra Agama meM darzAyA hai jIvA'jIvA ya baMdho ya, puNNa pAvA'savo thaa| saMvaro nijjarA mokkho, saMtee tahiyA nv|| (uttarA-14) - jIva, ajIva, baMdha, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, mokSa ye nau tattva haiM / isI ke jaisI, parantu krama bheda darzAtI huI, gAthA navatattva prakaraNa meM isa prakAra hai jIvAjIvA puNNaM pAvA''sava saMvaroya nijjrnnaa| banyo mukkho yatahA, nava tattA huMti naayvvaa|| (navatattva-1) 524 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. jIva, 2. ajIva, 3. puNya, 4. pApa, 5. Azrava, 6. saMvara, 7. baMdha, 8. nirjarA, 9. mokSa Adi nauM tattva jAnane jaise haiN| samasta jagata meM ye hI mUlabhUta nauM tattva haiN| inake atirikta saMsAra meM kisI tattva kA astitva nahIM hai / ataH tattvoM kI saMkhyA nyUnAdhika na rakhate hue nizcita hI rakhI gaI hai| inhIM tattvoM ke sAtha jur3ane vAle bhinna-bhinna nAmoM se hama tattvoM kA svarUpa kucha sAdRzya nAmakaraNa se bhI jAna sakate haiM, jaise-- jIva (cetana), ajIva (jar3a), AtmA-paramAtmA, karma- dharma, puNya-pApa, svarga-naraka, loka- aloka, ihaloka - paraloka, pUrvajanma - punarjanma, Azraya, saMvara baMdha, kSaya, mokSa Adi mUlabhUta mukhya tattva hai / loka vyavahAra ke dRzyamAna padArthoM ko hI padArtha mAtra mAnakara nahIM calanA hai, parantu aise tattvabhUta, tAtvika padArthoM ko mAnakara calane se evaM unakI yathArtha zraddhA rakhane ko samyagdarzana kahate haiN| jaisA ki navatattvakAra kahate haiM ki jIvAi nava payatthe, jo jANai tassa hoi sammattaM / bhAveNa saddahaMto, ayANamANevi sammattaM / / 51 / / jIvAdi nau padArthoM ko jo samyag rUpa se jAnatA hai, use samyaktvI kahate haiM / ina nau tattvoM kA jJAna tIrthaMkara prarUpita kathana (jinavANI) ke anusAra evaM anurUpa yathArtha hI honA caahie| usI ko zraddhArUpa samyaktva kahate haiM / zloka kI dUsarI paMkti meM jo bAta kahI gaI hai, usakA spaSTa artha yaha hai ki jJAnAvaraNIya Adi karma ke kAraNa yadi tattvabhUta padArthoM kA jJAna koI vizeSa kakSA kA na bhI pAyA ho, parantu suguruyoga se zravaNAdi dvArA samajhakara una tattvoM para dRr3ha zraddhA rakhanA bhI samyaktva kahalAtA hai; arthAt bhAva se zraddhA rakhatA huA bhI samyaktvI kahalAtA hai| isa taraha yahA~ para tattvabhUta nau padArthoM kA yathArtha .. samyag jJAna evaM unakI bhAvapUrvaka dRr3ha zraddhA ina donoM ko samyaktva ke janaka batAe haiN| isI bAta ko uttarAdhyayana sUtra Agama ke prastuta zloka se AdhAra milatA hai-- tahiyANaM tu bhAvANaM, samAve uvaesaNaM / bhAveNa saddarhatassu, sammataM taM viyAhiyaM // yathArtha satya svarUpa samyaktva samyaktva kI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki samyag arthAt sahI, satya yathArtha evaM vAstavika Adi / tattvabhUta padArtha ke vAstavika satya ko svIkAranA hI samyaktva kahalAtA hai / arthAt jagat kA koI bhI padArtha, apane svarUpa meM jau jaisA hai, use usI svarUpa meM, ThIka vaisA hI mAnanA, ise samyaktva kahate haiM / samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 525 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yad yathA tad tathaiva iti zraddhA evaM jJAnaM samyaktvaM ucyate / arthAt jo tattvabhUta padArtha apane svarUpa meM jaisA hai use usI svarUpa meM ThIka vaisA hI mAnanA evaM jAnanA samyaktva kahalAtA hai / isI vyAkhyA ko cAhe samyaktva kI vyAkhyA kaho, cAhe satya kI vyAkhyA kaho -- donoM bAta eka hI hai| kyoMki satya ko hI samyaktva 1 1 kahate haiM / ThIka isake viparIta mAnanA yA jAnanA mithyAtva kahA jAegA / mithyAtva asatya evaM ajJAna rUpa hotA hai / jabaki samyaktva satya evaM samyag jJAna rUpa hotA hai / ataH samyaktva meM satya kA Agraha hotA hai aura yathArthatA evaM vAstavikatA kI dRSTi hotI hai jabaki mithyAtva meM ThIka isase viparIta asatya kA Agraha hotA hai / sAtha hI ajJAnatAvaza dAgraha, durAgraha kI vRtti hotI hai / aba prazna yaha uThatA hai ki jJAna kA carama satya svarUpa kahA~ se prApta kiyA jAya ? pratyeka vyakti apanI bAta saccI hI kahatA hai, ataH kisakI bAta saccI mAneM ? "muNDe muNDe matirbhinnAH" isa kathana ke anusAra -- "jitanI vyakti utanI mati" yA "jitane muMha utanI bAta" vAlA aisA saMsAra kA svarUpa hai / koI bhI vyakti, mata, paMtha, gaccha, samudAya yA dharma apanI bAta ko asatya kahane ko taiyAra nahIM hai / ataH kise satya mAneM ? aura kisakA mata satya mAneM ? yaha hamAre sAmane eka vikaTa prazna hai| 1 eka ora zAstra - siddhAnta yaha kahatA hai ki carama satya kA svarUpa eka hI hotA hai / satya kabhI bhI do rUpoM meM nahIM hotA hai| satya kabhI bhI asthira yA vinAzI, nAzavaMta evaM kSaNika nahIM hotA hai / satya to sadA hI sthira, nitya, dhruva, avinAzI va zAzvata hotA hai / aise satya ko kahA~ se prApta kareM ? hameM satya ke sacce svarUpa ke darzana kahA~ se hoMge ? kisakI bAta para hama A~kha mUMdakara pUrNa vizvAsa rakheM ? kinakI bAta ko pUrNa satya mAneM aura yaha samajheM ki isameM aMzabhara bhI asatya kI saMbhAvanA hI nahIM hai / jisameM raMjamAtra bhI zaMkA na ho aisI bAta kisakI ho sakatI hai ?. I isake uttara meM kahate haiM ki "saccaM khu bhayavaM" arthAt satya hI bhagavAna hai / bhagavAna hI pUrNa satya svarUpa hai aura bhagavAna kA kahA huA hI carama satya hai / isa satya aura bhagavAna meM avinAbhAva (ekAtma) sambandha hai / tarka buddhi se socane para tarka kA AkAra isa prakAra kA ho sakatA hai ki jo-jo satya haiM vaha bhagavAna ne kahA hai ? yA jo-jo bhagavAna ne kahA hai vaha satya hai ? yA jitanA satya hai, utanA bhagavAna ne kahA hai ? satya bar3A hai yA bhagavAna ? bhagavAna se satya kI utpatti huI hai yA satya se bhagavAna kI utpatti huI hai ? aise kaI praznoM kA sArAMza yaha hai ki satya sarvajJa kathita evaM sarvajJopadiSTa hai / 526 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva prathama bhagavAna ke viSaya meM hI sahI (satya) nirNaya kara leM tAki satya kA mUla AdhAra spaSTa ho jAve / ise bhI tarka kI kasauTI para kasa kara dekheM jo-jo sarvajJa haiM ve bhagavAna haiM yA jo-jo bhagavAna haiM ve sarvajJa haiM ? jo jo vItarAgI arihaMta haiM ve bhagavAna haiM yA jo-jo bhagavAna haiM ve vItarAgI arihaMta haiM ? satya kI isa kasauTI para bAta spaSTa dikhAI de rahI hai ki jo-jo sarvajJa, pUrNa jJAnI, sampUrNa jJAnI, anantajJAnI yA kevalajJAnI haiM, ve hI bhagavAna haiN| unheM hI bhagavAna ke rUpa meM svIkAranA cAhiye / yahI satya hai / lekina apane mana se bana baiThe bhagavAna to isa saMsAra meM aneka haiN| sabhI sarvajJa nahIM haiM / Aja to alpajJa, ajJAnI, viparItajJAnI bhI bhagavAna bana baiThe haiM / ataH unheM bhagavAna kaise mAneM ? isI taraha jo rAga-dveSa vAle haiM, kAma-krodhAdi Atma zatru rUpa karma ariyoM se yukta hai, grasta haiM, unheM bhagavAna kaise mAneM ? ataH jo arihaMta vItarAgI haiM ve avazya bhagavAna kahe jA sakate haiM parantu jo svayaM apane Apa bhagavAna bana baiThe hoM, jo rAgadveSa yukta hoM, jo kAma - - krodhAdi doSagrasta hoM, jo bhoga lIlA pradhAna jIvana jInevAle hoM, jo kaMcana - kAminI evaM vaibhava-vilAsa vAle hoM, unheM bhagavAna kaise kahA sakatA hai ? bhagavAna zabda vAcya 14 arthoM meM se kisI bhinna artha meM yA bhinnArtha meM ve bhale hI apane Apako bhagavAna mAneM yA unheM koI bhagavAna kahe, lekina ve sacce artha meM bhagavAna kahalAne yogya nahIM haiM / ataH bhagavAna ko pahacAnane ke lie evaM unakI parIkSA ke lie sirpha do hI zabda paryApta hai-- eka unakA vItarAga honA (2) sarvajJa honA / jaise sone kI parIkSA kasauTI para kasa kara karate haiM ThIka isI taraha " vItarAga" va "sarvajJa" hone sambandhI ina do zabdoM kI kasauTI para kasake bhagavAna ke sacce svarUpa ko jAna sakate haiN| yahI bAta nimna zloka meM kahI gaI hai 1 . mokSamArgasya netAraM jJAtAraM vizvatattvAnAm / bhettAraM karma bhUbhRtAM vande'haM tadguNalabdhaye // jo mokSamArga ke upadezaka ho, jo samasta vizva ke tattvoM ke jJAtA - sarvajJa ho, tathA sarvakarmabhUbhRta arthAt karma ke pahAr3oM ko bhedanevAle vijetA arthAt vItarAga ho aise bhagavAna ke una guNoM ko prApta karane ke lie, maiM unheM vandana karatA hU~ / sociye ! isa stuti meM bhagavAna ke guNa batAkara, unheM vandana kiyA gayA hai / ataH ina guNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki aise guNa vAle hI bhagavAna hote haiN| bhagavAna aura ina sarvajJa vItarAgAdi guNoM meM paraspara avinAbhAva evaM anyonyAzrayabhAva sambandha hai / ye donoM anyonyAzrita haiM / samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 527 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga-dveSa sahita evaM sarvajJatA rahita svarUpa ko bhagavAna kabhI nahIM kaha sakate haiN| bhagavAna vItarAgatA evaM sarvajJatA rahita nahIM ho sakate haiM / bhagavAna banane ke liye ye guNa Avazyaka hote haiM / parantu ina guNoM ko prApta kiye binA yA isa avasthA para pahuMce binA hI yadi koI rAgI-dveSI, alpajJa, viparItajJa hI apane Apako bhagavAna kahane lage yA rAga-dveSa, bhoga-vilAsa karanevAle bhI bhagavAna bana jAve athavA unheM bhagavAna mAnakara unake anuyAyI banakara yadi koI unake pIche pAgala hotA hai, to samajhiye ki- "svayaM naSTAparAnAzayati" ve khuda bhI naSTa ho cuke haiM aura anyoM kA bhI nAza kareMge / "vinAzakAle viparItabuddhiH" kI taraha nAza-vinAza kAla meM unakI mati viparIta huI ki unhoMne rAgI-dveSI-bhoga vilAsa vAle alpajJa ko bhagavAna mAnA / ve svayaM to asatya mithyAtva evaM ajJAna ke khaDDe meM gire hI lekina apane kadAgraha-durAgraha ke khaDDe meM dUsaroM ko bhI girAyA, phNsaayaa| isa taraha "svayaM naSTA parAnnAzayati" jaisI paristhiti nirmANa kara dii| ataH samyaktva kA mukhya AdhAra jo bhagavAna para hai unheM sarvaprathama sarvajJa vItarAgI avasthAvAle mAnanA hI anivArya hai aura aise sarvajJa vItarAgI ko hI bhagavAna mAnanA hI zuddha saccA samyaktva khlaaegaa| _ "Aptastu yathArthavaktA" isa sUtra se pUjya tArkika ziromaNi vAdidevasUrI mahArAja ne "pramANanayatattvAloka" grantha meM yathArtha vaktA ko hI Apta mahApuruSa kahA hai / laukika Apta puruSa jo saMsAra ke vyavahAra meM bhI hai, jabaki inase zreSTha sarvocca kakSA ke lokottara Apta mahApuruSa jo vItarAgI sarvajJa haiM, unake vacana meM zraddhA rakhanA hI samyak zraddhA hai| isa taraha spaSTa satya svarUpa aisA hai ki jo vItarAgI hote haiM ve hI bhagavAna hote haiM, parantu alpajJa rAgI-dveSI bhoga-lIlAvAle bhagavAna nahIM kahalAte haiM / isaliye vItarAga sarvajJa paramAtmA (bhagavAna) ne jo-jo kahA hai vahI satya hai aura vAstava meM jo satya hai use paramAtmA ne hI kahA hai, kyoMki vItarAgatA ke guNa ke kAraNa, rAga-dveSa, kAma-krodhAdi kAraNoM kA parihAra ho jAne ke kAraNa aba asatya bolane yA kahane kA usake pAsa koI kAraNa hI zeSa nahIM bacA hai / krodha-lobha-bhaya, hAsyAdi ye hI asatya bolane ke pramukha kAraNa haiM jabaki sarvajJa vItarAgI bhagavAna jo aSTAdazadoSavarjito jinaH" aThAraha doSa yA sarva doSa rahita jina bhagavAna kahalAte haiM unameM kAma, krodha, lobha, bhaya, hAsyAdi kisI bhI doSa kI jaba saMbhAvanA hI nahIM hai to phira ve asatya kyoM va kisa kAraNa boleMge? hamAre sAmane to kAma, krodha, lobha, bhaya, hAsyAdi aneka kAraNa upasthita rahate haiM, isalie hama asatya bolate rahate haiM, parantu vItarAga paramAtmA jo sarva doSa rahita hai, jinameM uparokta 528 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSabhUta krodha, lobha, bhaya va hAsyAdi kAraNa hI nahIM hai to veM asatya bola hI kaise sakate haiM? kAraNa ke binA kAraNa kArya kI utpatti kaise ho sakatI hai ? aisA sarvathA asaMbhava hI hai / ataH yaha svIkAranA nirvivAda hai ki jo-jo bhagavAna ne kahA hai vaha pUrNa satya hai| sAtha hI jo-jo satya hai vaha bhagavAna ne hI kahA hai| sarvajJa vItarAgI bhagavAna ke sivAya satya kA caramasvarUpa batAnevAlA jagata meM aura koI hai hI nahIM / jaise sUrya ke kAraNa dina aura dina ke kAraNa sUrya, anyonyAzrita kAraNarUpa haiM, ThIka vaise hI bhagavAna ke kAraNa satya aura satya ke kAraNa bhagavAna ye bhI anyonyAzrita kAraNa rUpa hone se donoM hI janya-janaka kAraNarUpa haiN| satya kA kAraNa bhagavAna aura bhagavAna kA kAraNa satya / isaliye jo sarvajJa vItarAgI bhagavAna haiM, ve hI carama satya kA svarUpa batA sakate haiM / isaliye Agama zAstra meM samyaktva kI vyAkhyA karate hae spaSTa kahA hai ki- "jaMjaM jiNehiM bhAsiyAI tameva niHsaMkaM saccaM / " -- "tameva saccaM niHsaMkaM jaMjiNehiM paveiyaM / " jo-jo sarvajJa jinezvara bhagavAna ne kahA hai vahI zaMkA rahita satya hai, aisA mAnanA svIkAranA hI samyaktva hai| sarvajJa jo anantajJAnI, kevalajJAnI hai, jinhoMne samasta loka-aloka rUpa sArA saMsAra jAnA hai, dekhA hai / ananta padArthoM ke ananta guNa-paryAyoM kA sampUrNa jJAna jinheM hai, ve jo tattva kA svarUpa pratipAdita kara gaye haiM, vahI carama satya hai va bhaviSya meM bhI hogaa| ataH aise carama satya rUpa tattvArtha tattvabhUta padArtha meM jo padArtha jaisA hai use usI rUpa meM vaisA hI dekhanA, jAnanA evaM mAnanA usameM aMza mAtra bhI zaMkA na rakhanA, yahI samyaktva kI uttama vyAkhyA hai / jinezvara pratipAdita tattva meM yathArtha buddhi rakhanI, vAstavika sacce jJAna ke prati zraddhA rakhanI, yahI samyaktva hai| isase bar3hakara zreSThatama vyAkhyA kyA ho sakatI hai? isa prakAra samyaktvI satya kA pAtI, satya kA AgrahI evaM satyAnveSI hotA hai| vaha pratyeka bastu evaM tattvabhUta pradArtha ko yathArtha, vAstavika svarUpa meM dekhatA, jAnatA va mAnatA hai / aise samyaktvI kI dRSTi bhI samyak (saccI), jJAna jAnakArI samyak (saccA),aura ubhaya rUpa se mAnanA zraddhA bhI samyag(saccI) hotI hai / ataH vaha saccA samyaktvI hotA hai| ataH dekhane, jAnane aura mAnane kI tIna rItiyoM se jisane apanI vRtti samyak banAI hai vaha saccA samyaktvI hai / aisA samyaktvI jo samyag jJAnI hai, jo prarUpaNA pratipAdana karegA, usameM bhI satya, pAnI para taila kI taraha tairatA huA, spaSTa dikhAI detA hai, samyaktvI kA samyag jJAna aura samyak zraddhA kisI se chipI nahIM raha sakatI hai / vaha jIvAdi sabhI samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 529 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva ko tathA deva-guru-dharmAdi ke svarUpa ko usI artha evaM svarUpa meM dekhegA, jAnegA va mAnegA, jisa svarUpa meM jIvAdi tattva yA deva-guru-dharmAdi haiM / tattva padArtha ke yathArtha vAstavika svarUpa se samyaktvI ke dekhane, jAnane, mAnane evaM kahane meM viSamatA kabhI bhI nahIM aaegii| hamezA susaMgatatA evaM susaMvAditA hI rahegI, kyoMki tattva-padArtha kA jaisA vAstava meM svarUpa hai, use samyaktvI tanika bhI parivartana kie binA vaisA yathArtha hI mAnatA hai, jAnatA hai aura dekhatA hai / ataH kathana bhI vaisA yathArtha vAstavika hI kregaa| viparIta prarUpaNA mithyAtvI kara sakatA hai, samyaktvI kadApi nahIM kara sakatA hai| * deva-guru-dharma kA sahI svarUpa yA deve devatA buddhi gurau ca gurutAmatiH / dharme dharma dhIryasya samyaktvaM tdudiiritm|| vAstava meM jo deva-devAdhideva bhagavAna hai, unameM hI bhagavAnapane kI, devapane kI buddhi rakheM tathA vAstava meM sahI artha meM jo kaMcana-kAminI ke tyAgI, paMca mahAvratadhArI, saMsAra ke tyAgI sAdhu-muni mahAtmA hai, unameM hI gurupane kI buddhi rakheM tathA jo sarvajJa kathita (sarvajJopadiSTa) dharma hai, usameM hI dharma buddhi rakheM use samyaktvI kahate haiN| . " bhagavAna kA jo sarvajJa-vItarAgI svarUpa pahale kahA jA cukA hai, usI meM bhagavAnapane kI samyag buddhi rakhanI, usI taraha guru se bhI jo sacce guru hai unameM hI gurupane kI yathArtha samyag buddhi rakhanI, arthAt jo sarvajJa, vItarAgI bhagavAna ke batAye hue mArga para calate haiM unheM hI gurubuddhi se gurupane ke rUpa meM mAnanA yahI saccI samyak mAnyatA hai / ThIka isI taraha dharma bhI kaunasA? aura kaisA mAneM ? isa viSaya meM bhI mAtra aise lokottara Apta mahApuruSa jo sarvajJa vItarAgI bhagavAna haiM, unhIM ke dvArA kahe gae sarvajJopadiSTa mArga ko dharma mAnanA isI meM samyaktva hai| ...... isa taraha samyaktva kI samajha-sampUrNa dRSTi vRtti Adi satya kI tarapha hotI hai| vaha pratyeka bAta meM satya svarUpa ko hI jAnane, dekhane, mAnane kA Agraha rakhatA hai / ataH samyaktvI, satyAnveSI, satya kA AgrahI hotA hai / aise samyaktva meM jIvAdi nau tattva haiM, unheM bhI usI rUpa-svarUpa meM mAnanA-svIkAranA hotA hai| . aisA nahIM hotA ki padArtha kA svarUpa kucha aura hI hai aura use jAnane meM hama kucha aura hI jAna rahe haiM yA viparIta jAna rahe haiN| to vaha samyaktva na hokara mithyAsvarUpa hogaa| * 530 * AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrama mUlaka vyAkhyA aura artha- saMsAra meM aise kaI mithyAmati jIva haiM jo apane buddhibala evaM kutarka tathA kuyuktiyoM ke AdhAra para saMsAra ke mUlabhUta jo sahI tattvAdi padArtha haiM unako apane DhaMga seM, apanI paddhati kI vyAkhyA se samajhAte haiN| tattvoM ke nAma to ve hI rkheNge| jIva, ajIva, puNya-pApa-mokSa Adi nAma to vahI hoMge parantu artha evaM vyAkhyA apane DhaMga kI manamAnI tarIke se kreNge| jaise AtmA ke bAre meM kaI kahate haiM- 'dehAtmA' arthAt ve deha aura AtmA ko eka hI mAnate haiM / unake anusAra deha hI AtmA hai / ve yaha mAnane ko kadApi taiyAra nahIM hote haiM ki AtmA zarIra se alaga hai / AtmA kA svatantra astitva hai / isI prakAra saMsAra meM kucha vyakti aise bhI haiM, jo indriyoM ko hI AtmA mAnate haiN| koI-koI aise bhI haiM jo mana ko hI AtmA mAnate haiN| koI prANa ko AtmA mAnate haiN| koI brahma ko AtmA mAnate haiN| ve anya jIva meM AtmA nahIM mAnate haiN| .. saMsAra meM koI kahate haiM ki eka hI AtmA hai| dUsare kahate haiM ki AtmA nAma kI koI vastu hai hI nhiiN| kucha AtmA mAnakara, use kSaNika vinAzI mAnate haiM, to koI use kUTastha-nitya, ekAnta-nitya yA ekAnta-anitya hI mAnate haiN| lekina "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta" yathArtha svarUpa meM nahIM mAnate haiN| koI AtmA ko bhI jar3a rUpa meM mAnate haiM, to koI AtmA ko bhI paMcamahAbhUtajanya mAnate haiM- pRthvI, pAnI, agni, vAyu, AkAza Adi pA~ca mahAbhUtoM ke sammizraNa se utpanna huI AtmA ko mAnate haiM, to koI Chemical Compound yAne rAsAyanika prakriyA se utpanna huI AtmA mAnate haiM, to koI AtmA ko anAdi, ananta, asaMkhya pradezI nahIM mAnate haiM; to koI AtmA ko jJAna-darzanAdi guNavAna nahIM mAnate haiM, to koI aise bhI haiM jo AtmA ko zUnya rUpa mAnate haiM / kucha kahate haiM, AtmA hai hI nahIM; to koI AtmA zabda ke bhinna-bhinna artha lagAte haiN| isa taraha yaha to kevala AtmA ke bAre meM vivAda yA matamatAntara kI bAta huii| eka Atmatattva ke bAre meM logoM kI saikar3oM taraha kI bhinna-bhinna mAnyatAe~ haiM / ThIka isI taraha AtmA, paramAtmA, jIva, ajIva, puNya-pApa, sukha-duHkha, dharma-karma, svarga-naraka, loka-paraloka, ihaloka-aloka, pUrvajanma-punarjanma, Azrava-saMvara, baMdha-mokSAdi aneka tattvoM ke viSaya meM jo yathArtha vAstavika svarUpa evaM artha hai, vaisA na mAnate hue, na kahate hae, ve apanI mana ghaDanta vyAkhyA evaM artha karake jagata ke bhole-bhAle jIvoM ko mAchImAra kI taraha apanI jAla meM phaMsAte haiN| apane pakSa meM yA mata meM khIMcate haiN| yaha sArI sthiti mithyAdazArUpa-mithyAtva kI pravRtti hai| isameM kaI korI sleTa yA kore samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 531 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAgaja jaise jIva bhramavaza mArgabhraSTa ho jAte haiN| ve ajJAna mUlaka mithyAtva kI dizA meM cale jAte haiM / pariNAsvarUpa sacce samyag jJAna se vaMcita raha jAte haiM / isaliye- 'tameva saccaM ni:saMkaMjaMjiNehiMpaveiyaM / kI vyAkhyA avazya svIkAranI cAhiye / "vahI satya, niHzaMka (zaMkA rahita) hai jo sarvajJa vItarAgI jinezvara bhagavAna ne pratipAdita kiyA hai| jo sarvathA satya hai usI para zraddhA rakhanI caahie| isI ko saccI samyag zraddhA maaneNge| isI AdhAra para AtmA se mokSa taka ke sabhI tattvoM kA jJAna bhI samyag hI karanA cAhiye / sone meM sugandha kI taraha jJAna aura zraddhA (darzana va jJAna) samyag hone para yadi AcaraNa yAne cAritra bhI samyag bana jAya, cAritra inake sAtha mila jAya to, isa taraha darzana-jJAna va cAritra tInoM ikaTThe ho jAe to vaha mokSa mArga bana jAtA hai| isIlie kahA hai- "samyag darzana-jJAna-cAritrANi mokSamArga: aise mokSamArga ko prApta karake jIva mokSa ko prApta kara sakatA hai / isa prakAra mokSa kI prApti meM samyaktva kI sarvaprathama AvazyakatA hotI hai| isa prakAra ke samyaktva ko samajhane ke lie zAstrakAra maharSiyoM ne samyaktva ko aneka prakAra se darzAyA hai| . samyaktva ke vividha prakAra egaviha duviha tivihaM, cauhA paMcavihaM dasavihaM smm| davvAi kArayAI uvasamabheehiM vA smm| . egaviha sammarUI, nisaggahigamehi bhave tayaM duvihaM / tivihaM saMkhaiAI ahavAvihu kaargaaiiaN|| . khaigAI sAsaNajuaM, cavhA veagajuaMtu paMcavihaM / taM micchacaramapuggala-veaNao dasavihaM eaN|| . pravacana sAroddhAra grantha meM samyaktva ko vividha prakAroM se samajhAne ke lie saMkhyA ke AdhAra para kaI prakAra banAkara batAe haiM, jisameM eka prakAra se, do prakAra se, tIna bheda se, cAra bheda se, pA~ca bheda se aura dasa bheda se, isa taraha vividha prakAroM se samyaktva kA svarUpa samajhAyA gayA hai / ataH inakA kramazaH vicAra karanA lAbhadAyaka hogaa| (1) eka prakAra se samyaktva- "egaviha sammarUI" samyaktva rUci ko eka prakAra kA samyaktva kahate haiM yA "tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanaM" tattvArtha meM zraddhA rkhnaa| (2) do prakAra se samyaktva bhinna-bhinna tarIkoM se alaga-alaga rUpa se hotA hai| 532 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do prakAra ke samyaktva nisarga samyaktva . adhigama samyaktva do prakAra ke samyaktva nizcaya samyaktva vyavahAra samyaktva do prakAra ke samyaktva ___dravya samyaktva bhAva samyaktva do prakAra ke samyaktva . paudgalika samyaktva apaudgalika samyaktva isa taraha cAra prakAra (a, ba, sa, da) se cAra prakAra ke bheda kiye gaye haiN| tIna prakAra ke samyaktva (3 ) kAraka samyaktva dIpaka samyaktva rocaka samyaktva tIna prakAra ke samyaktvaM aupazamika samyaktva kSAyopazarmika samyaktva kSAyika samyaktva cAra prakAra ke samyaktva aupazamika samyaktva kSAyopazamika . samyaktva kSAyika samyaktva sAsvAdana samyaktva samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 533 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamika samyaktva nisarga ruci pAMca prakAra ke samyaktva kSAyopazamika samyaktva 534 kSAyika samyaktva dasa prakAra ke samyaktva upadezaruci AjJA ruci sAsvAdana samyaktva sUtraruci adhigama ruci vistAra ruci kriyA ruci saMkSepa ruci dharma ruci isa taraha bhinna-bhinna tarIkoM se samyaktva kA svarUpa samajhane ke lie saMkhyA nimittaka bheda batAe haiM / inakA svarUpa saMkSipta rUpa se samajhane ke lie kucha vicAra karanA yahA~ Avazyaka hai / vedaka samyaktva 1. eka prakAra se - jinoktatattveSu ruciH zuddhasamyaktvamucyate / sarvajJa vItarAgI jinezvara bhagavaMtoM ne batAe hue jIva- ajIvAdi tattvoM meM ajJAnazaMkA, bhramazaMkA, evaM mithyAjJAnAdi rahita nirmalaruci arthAt zraddhA rUpa Atma pariNAma vizeSa ko samyaktva kahate haiN| jina kathita tattvoM meM yathArthapane kI buddhi yA vAstavika zraddhArUpa bhAva yA tathApi zuddha tattvoM kI zraddhA (tattvArthazraddhAnaM) ko binA kisI bheda ke eka prakAra kA zuddha samyaktva kahate haiM / AdhyAtmika vikAsa yAtrA bIja ruci 2. nisarga aura adhigama ina do tarIkoM se jo samyaktva upArjana kiyA jAtA hai, use ina do prakAra meM ginA gayA hai I nizcaya samyaktva nicchayao sammattaM, nANAimayappa zuddha pariNAmo / iyaraM puNa tuha samaye, bhaNiyaM sammataM he uhiM // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna - darzana - cAritramaya AtmA kA jo zuddha pariNAma arthAt darzana, jJAna, cAritra tInoM kI ekatA rUpa jo Atma pariNAma vizeSa hotA hai use hI nizcayaM naya kI dRSTi se samyaktva kahate haiM / AtmA aura AtmA ke jJAna- darzanAdi guNa bhinna-bhinna nahIM haiM parantu abheda bhAva se eka hI hai / abheda pariNAma se pariNata AtmA tadguNa rUpa kahalAtI haiM / jaisA jAnA vaisA hI tyAga bhAva ho aura zraddhA bhI tadanurUpa ho aise upayogI kI AtmA vahI jJAna, vahI darzana, vahI cAritra rUpa hai| aisI ratnatrayAtmaka AtmA, abheda bhAva se deha meM hI huI hai / ratnatrayI ke zuddha upayoga meM vartatI huI AtmA kA hI nizcaya samyaktva kahalAtA hai / aisA nizcaya samyaktva sAtaveM apramatta guNasthAnaka ke pUrva kahIM nahIM hotA 1 hai I vyavahAra samyaktva uparokta nizcaya samyaktva meM hetubhUta samyaktva ke 67 bhedoM kA jJAna, zraddhA va kriyA rUpa se yathAzakti pAlana karane ko vyavahAra samyaktva kahate haiN| munidarzana, jinabhakti mahotsava, jina darzana pUjana, tIrthayAtrA, rathayAtrA Adi zuddha hetuoM se utpanna hote zraddhArUpa samyaktva ko vyavahAra samyaktva kahate haiN| ye hetu sahAyaka nimitta haiM / 1. dravya samyaktva - jinezvara kathita tattvoM meM jIva kI sAmAnya ruci ko dravya samyaktva kahate haiM, arthAt sarvajJopadiSTa jIvAdi tattvoM meM paramArtha jAne binA hI ve hI satya hai " aisI zraddhA" rakhanevAle jIvoM ke samyaktva ko dravya samyaktva kahate haiM / 2. bhAva samyaktva - uparokta sAmAnya zraddhA rUpa jo dravya samyaktva hai usI meM vizeSa buddhi se jAnanA arthAt sarvajJopadiSTa jIva- ajIva, mokSAdi tattvoM ko jAnane ke upAya rUpa, naya, nikSepa, syAdvAda, pramANa Adi zailI pUrvaka sabhI tattvabhUta padArthoM ko vizeSa jJAna se paramArtha jAnanevAle kI zraddhArUpa samyaktva ko bhAva samyaktva kahate haiM / saMkSepa meM sAmAnya ruci yaha dravya samyaktva hai| yahA~ para dravya kAraNa hai aura bhAva kArya hai| isaliye bhAva samyaktva ke kAraNa rUpa dravya samyaktva kahA gayA hai aura isakA vizeSa rUpa se vistAra ruci bhAva samyaktva hai / paugalika samyaktva - mithyAtva mohanIya karma ke pudgala paramANu ke upazama yA kSayopazama se utpanna hone vAle samyaktva ko paudgalika samyaktva kahA gayA hai| isameM ina pudgaloM kA upazama kSayopazama pradhAna rUpa se hotA hai| aise kSAyopazamika, vedaka, sAsvAdana, mizra prakAra ke samyaktva paugalika samyaktva meM gine jAte haiM, jabaki kSAyika aura samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 535 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamika samyaktva ye donoM AtmA ke ghara ke hone se apaudgalika vibhAga meM gine jAte haiN| ataH inheM "apaudgalika samyaktva" kahate haiN| tridhA samyaktva 1. kAraka samyaktva-sarvajJa bhagavAna ne jaisA "anuSThAna-mArga" yA cAritra kriyA rUpa jo mArga pratipAdita kiyA hai usa mArga para calanevAle zuddha kriyAzIla jIva ke zraddhAbhAva ko kAraka samyaktva kahate haiM, arthAt sUtrAnusAriNI zuddha kriyA kAraka samyaktva ke rUpa meM hai| aisI kriyA se sva-AtmA ko aura dekhane vAlI para-AtmA ko bhI samyaktva prApta hotA hai| ataH yathArtha tattva zraddhAna pUrvaka Agamokta zailI anusAra tapa-japa-vratAdi kriyA karanevAle vizuddha cAritravAn isa kAraka samyaktva ke adhikArI 2. rocaka samyaktva-sarvajJa-vItarAgI bhagavAna ke vacana meM pUrNa zraddhA rakheM, usameM pUrNa ruci bhI ho evaM jinokta dharma kI tapa-japa-vidhi-kriyA Adi karane kI tIvra ruci ho, parantu bahala karmI jIva hone ke kAraNa vaisI kriyAe~ kara na sake, kinta ruci rUpa jo zraddhA rahatI hai, usa samyag kriyA ke rucirUpa bhAva ko rocaka samyaktva kahate haiM / lekina isameM pravRtti vaisI nahIM kara pAtA hai| aisA rocaka samyaktva avirata samyag dRSTi nAmaka cauthe guNasthAnaka vAle ko hotA hai| jaise- zreNika mahArAjA Adi ko thaa| 3. dIpaka samyaktva-svayaM mithyAdRSTi yA abhavI jIva ho, phira bhI apanI upadeza zakti dvArA anya jIvoM ko samyaktva bhAva utpanna karAne meM nimitta banatA hai, dUsaroM kI yathArtha zraddhA kI ruci jagAne meM sahAyaka banatA hai, tathA anya jIvoM para jIvAjIvAdi tattvoM ko samajhAte hue yathArtha prakAza DAla sake, aise mithyAtvI yA abhavI jIvoM kA samyaktva dIpaka samyaktva kahalAtA hai / jisa taraha svayaM dIpaka ke tale andherA hotA hai aura vaha dUra taka prakAza pahu~cA kara vastuoM ko pradarzita karatA hai, ThIka usI taraha kA kArya mithyAtvI-abhavI jIva karate haiM / arthAt vekhuda samyaktvIna hote hue bhI, svayaM mithyAtvI hote hue bhI apanI buddhi, zakti evaM upadeza se anya bhavya jIvoM meM samyaktva jagA sakate haiN| yahA~ para vyavahAra naya ke kArya kAraNa bhAva kA abheda mAnakara mithyAtvI abhavya jIvoM meM upadeza pradhAna hone se dIpaka rUpa samyaktvI kahalAte haiM / vastutaH ve mithyAtvI haiM yA abhavI bhI haiM jaise aMgAramardakAcArya svayaM abhavya jIva hote hue bhI upadezaka rUpa se aise dIpaka samyaktvI kahe jAte the| 536 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-4-5 prakAra ke samyaktva meM mAtra thor3A sA hI antara hai| tIsare prakAra ke samyaktva meM mAtra cauthA sAsvAdana milAne se cauthA prakAra hotA hai, aura cauthe prakAra ke samyaktva meM pA~cavA vedaka samyaktva milAne se pA~cavA prakAra banatA hai / isa prakAra 1. kSAyika, 2. kSAyopazamika, 3. aupazamika, 4. sAsvAdana 5. vedaka isa taraha pA~ca prakAra ke samyaktva batAe gae haiN| 1. kSAyika samyaktva khINe daMsaNamohe, tivihaMmi vi bhavaniANa bhUaMmi / nipaccavAyamaulaM sammattaM khAiyaM hoii|| mithyAtva mohanIya, mizra mohanIya aura samyaktva mohanIya tInoM prakAra ke darzana mohanIya karma kA sampUrNa rUpa se kSaya aura sAtha hI anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha cAroM kaSAya; isa taraha kula sAtoM karma prakRtiyoM ke darzana saptaka kA sampUrNa rUpa se sarvathA kSaya ho jAne para prApta hotA huA, svAbhAvika tattvaruci rUpa samyaktva Atma pariNAma vizeSa ko kSAyika samyaktva kahate haiN| cU~ki yaha sarvathA kSaya se utpanna hotA hai, isalie ise kSAyika samyaktva kahate haiN| yaha kSAyika samyaktva apratipAtI hai| arthAt utpanna hone ke bAda kabhI bhI naSTa na hotA huA anantakAla taka rahatA hai / ataH ise Adi ananta bhI kahate haiM / kSAyika bhAva se utpanna hone vAlA yaha samyaktva kSAyika samyaktva kahalAtA __2. kSAyopazamika samyaktva micchatta jamuinnaM taM khINaM aNuiyayaM ca uvasaMtaM / mIsIbhAva pariNayaM, veijjataM khaovasamaM / / kSaya + upazama = kSayopazama / kSayopazamatva bhAva kSAyopazamika arthAt udaya meM Aye hue mithyAtva mohanIya karma ke dalikoM kA sarvathA mUla sattA meM se kSaya karanA aura udaya meM nahIM Aye hue mithyAtva mohanIya karma dalikoM kA dabA dene rUpa upazamana kara rkhnaa| aise kSaya aura upazama bhAva se, kSaya ke sAtha upazama rUpa kSAyopazama bhAva se jo samyaktva prApta hotA hai, use kSAyopazamika samyaktva kahate haiN| 3. aupazamika samyaktva- mithyAtva mohanIya aura anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina karmaprakRti kI anudaya avasthA arthAt upazama hone se jo samyaktva prApta hotA hai use aupazamika samyaktva kahate haiN| pUrva meM jinakA kAphI vivecana kiyA gayA samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 537 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. hai aise yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa tathA antaHkaraNa Adi karaNoM ke dvArA anAdi mithyA dRSTi jIva ko apUrvakaraNa se nibir3a rAga-dveSa kI granthi kA bhedana karane para anivRttikaraNa ke anta meM jo samyaktva prApta hotA hai use aupazamika samyaktva kahate haiM / isakA kAla antarmuhUrta parimANa hotA hai / cAroM hI gati meM paryApta saMjJI paMcendriya jIvoM ko tInoM karaNa evaM granthi bheda Adi se yaha samyaktva prakaTa hotA hai tathA upazama zreNi meM car3hate hue jIvoM ko hotA hai / I 4. sAsvAdana samyaktva - sa + AsvAdana = sAsvAdana / AsvAdanena saha vartate iti sAsvAdanam / arthAt kucha svAda - AsvAdana ke sAtha rahe use sAsvAdana kahate haiM / aupazamika samyaktva ke cauthe guNasthAnaka se patita hote hue, sAsvAdana nAmaka dUsare guNasthAnaka para jo samyaktva kA AsvAdana mAtra rahatA hai, use sAsvAdana samyaktva kahate haiN| aupazamika samyaktvavaMta koI samyaktvI jIva antaHkaraNa ke anta meM jaghanya se eka: samaya aura utkRSTa se chaH AvalikA kA samaya zeSa rahane para, anantAnubaMdhI kaSAya kA udaya hone para, samyaktva se patita hotA huA arthAt samyaktva kA vamana karane se jaba giratA hai, taba kucha samyaktva kA svAda mAtra aMza zeSa rahatA hai| use sAsvAdana samyaktva kahate haiM / jaise koI pAka - dUdha, rabar3I kA bhojana karatA hai aura turanta bhojana kA vamana hone para jo AMzika svAda rahatA hai, ThIka vaise hI upazama samyaktva ke vamana hone para, jo kucha svAda rUpa aMza rahatA hai-- use sAsvAdana samyaktva kahate haiN| upazama samyaktva se girate samaya mithyAtva aura samyaktva ke bIca kA kAla 6 Avalika pramANa sAsvAdana samyaktva hotA hai / 5. vedaka samyaktva - kSapaka zreNi ko prApta karane vAle kSAyika samyaktvI jIva ko anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa cAroM kaSAya evaM mithyAtva mohanIya aura mizra mohanIya ke puMja ina 6 ke sampUrNa kSaya hone ke bAda samyaktva mohanIya ke zuddha puMja kA kSaya karate samaya jaba samyaktva mohanIya ke antima pudgala kA kSaya karane kA avasara AtA hai, taba antima grAsa kA jo vedana ho rahA ho, usa samaya ke samyaktva ko vedaka samyaktva kahate haiM / isake bAda arthAt antima grAsa ke kSaya hone para darzana saptaka kA sampUrNa anta-kSaya hone se antarmuhUrta samaya meM jIva kSAyika samyaktva prApta karatA hai / 538 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasamAsavRtti meM maladhArI hemacandrasUri ma. ne likhA hai ki"vedyate- anubhUyate zuddha samyaktva puMja pudgala asminnIti, vedkm|" arthAt zuddha samyaktva ke pudgala puMja jisameM vedana-anubhava hotA hai, use vedaka samyaktva kahate haiN| uparokta pA~ca prakAra ke samyaktvoM kA saMkSepa meM vivecana kiyA gayA hai / vizeSa ruci vAle mahAnubhAvoM ko anya zAstra Adi granthoM se jAna lenA caahiye| dazavidha samyaktva ____ "ruci: jinoktatattveSu, samyag shrddhaanmucyte|" - yogazAstra meM hemacandrAcArya ma. kahate haiM ki, jinezvara bhagavAna dvArA kahe hue tattvoM meM ruci nirmANa honA ise samyaktva yA samyag (saccI) zraddhA kahate haiN| "tattvaruci" samyagdarzana kA kAraNabhUta prabala nimitta batAyA gayA hai / siddhacakra mahApUjana ke anuSThAna meM-"tattvarucirUpAya zrI samyagdarzanAya svaahaa|" "tattvaruci" rUpa samyag darzana ko maMgala rUpa mAnakara pUjana karate hue namaskAra kiyA gayA hai| ataH sArAMza yaha hai ki samyaktva prApti ke lie "tattvaruci" jAgRta karanA parama Avazyaka hai| zAstrakAra mahApuruSoM ne samyaktva kAraka aisI 10 prakAra kI bhinna-bhinna ruciyA~ dazavidha samyaktva ke antargata batAI hai / ve isa prakAra haiM nisagguvae sa rUI ANarUi sutt-biiaruuddmev| adhigama-vitthArarUI, kiriA saMkhevadhammaI / / . (1) nisargaruci- nisarga arthAt naisargika yAne svAbhAvika bhAva se " jinezvara-sarvajJa bhagavAna dvArA prarUpita jIvAdi tattvoM ke prati svAbhAvika abhilASA yA ruci honA / binA kisI ke upadeza se jAti-smaraNajJAna se yA apanI pratibhAzAlo mati se jIvAdi tattvoM ke prati ruci jAgRta honA, yA darzana mohanIya karma ke kSayopazama hone se mAtra vyavahAra rUpa se nahIM paraMtu yathArtha rUpa se sat vastu ko hI vastu rUpa mAnane kA jo zubha bhAva va isase jIvAdi tattva ke prati yathArtha zraddhA rUpa ruci ko nisargaruci samyaktva kahate haiN| (2) upadezaruci-guru, sarvajJa kevalI ke upadeza dvArA jIvAdi tattvoM meM sat bhUtArtha rUpa, yathArthapane kI ruci(buddhi) ko upadeza ruci samyaktva kahate haiM / arthAt upadeza zravaNa se honevAle bodha kI ruci ko upadezaruci samyaktva kahate haiN| samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 539 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) AjJAruci - vivakSita artha bodha ke binA bhI jinezvara bhagavAna kI AjJA hI satya mAnakara kadAgraha ke binA tattvoM meM abhiruci rakhanA, AjJAruci kahalAtI hai / vItarAgI Apta puruSa kI AjJA mAtra se anuSThAna karane kI ruci yA AcArya, upAdhyAya, sAdhu bhagavaMta, guru kI AjJA se anuSThAna Acarane meM jo ruci utpanna hotI hai use AjJAruci samyaktva kahate haiM / jaisI mASatuSa muni meM thI / 1 (4) sUtraruci - AcArAMga sUtra, dazavaikAlika sUtra, uttarAdhyayana sUtra Adi aMga- upAMga-sUtra, Adi Agama granthoM kA punaH punaH adhyayana, adhyApana purnarAvartana karane se utpanna jJAna ke dvArA jIvAdi tattvoM meM yathArthapane kI vizeSa zraddhA jo utpanna ho, use sUtra ruci samyaktva kahate haiN| jaisA ki govindAcArya ko thI / (5) bIjaruci - jIvAdi kisI eka padArtha kI zraddhA se usake anusaMdhAna rUpa aneka padoM meM tathA usake artha meM uttarottaraM vistAra hotA jAya, use bIja ruci samyaktva kahate haiM / jaise pAnI meM girA huA tela bindu vistaratA huA, cAroM tarapha phaila jAtA hai yA eka bIja bone se jaise aneka bIjoM kA nirmANa hotA hai vaise hI aneka tattvoM ke bIja rUpa yA kAraNabhUta kisI eka tattva kI zraddhA hone para vaha vistarita hotI huI aneka tattvoM kI zraddhA nirmANa kareM, use bIjaruci samyaktva kahate haiM / (6) adhigamaruci - adhigama arthAt jJAna / sarva AgamoM ke abhyAsa se artha jJAna jo prApta kiyA ho aura usa jJAna se sarva Agama zAstroM ke artha para sarvathA sahI hai aisI zraddhA utpanna ho use adhigamaruci samyaktva kahate haiM / (7) vistAraruci - pratyakSa anumAna, upamAna, zabda, pratyabhijJA evaM Agama Adi sarva pramANa, naya aura nikSepa Adi pUrvaka jo sarva dravyoM kA aura sarva guNa padArthoM kA jJAna hotA hai aura usase utpanna huI atyanta vizuddha zraddhA ko vistAraruci samyaktva kahate haiM / (8) kriyAruci - jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra Adi pA~ca AcAra kA pAlana karane kI ruci evaM vinaya, vaiyAvacca Adi anuSThAna rUpa kriyA karane kI ruci ko kriyAruci samyaktva kahate haiM / (9) saMkSeparuci - jise para- darzana kA jJAna nahIM hai aura jina vacana rUpa sva-darzana se bhI acchI taraha paricaya nahIM hai, arthAt jisane kisI tattva kA sahI jJAna prApta nahIM kiyA hai, aise jIva ko mAtra mokSa prApti kI ruci ho use saMkSepa ruci samyaktva kahate haiM / jaisA ki "cilAtI putra" ke jIvana meM huaa| jise samyag dharma kA evaM tattvAdi 1 AdhyAtmika vikAsa yAtrA 540 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kucha bhI jJAna nahIM thA, phira bhI upazama-saMvara-viveka rUpa padatraya ke zravaNa mAtra se hI jo mokSa ruci jAgRta huI use saMkSeparuci kahate haiN| (10) dharmaruci-mAtra "dharma" zabda sunane se hI jise dharma ke prati Adara, sanmAna, prema yA prIti utpanna ho aura dharma para se vAcya aise yathArtha dharma tattva ke prati jo sahI kakSA yA ruci utpanna ho, use dharma ruci samyaktva kahate haiN| isa prakAra samyaktva dyotaka dasa prakAra kI bhinna-bhinna ruciyAM haiM, jo samyag zraddhAkAraka hai| saMkSepa meM sAdhaka kI samyag zraddhA kA vizleSaNa karane para pramukha tIna viSayoM para usakI zraddhA kA AdhAra dikhAI detA hai, ataH ina tIna viSayoM ko isa taraha spaSTa kiyA hai arihaMto, mahadevo, jAvajjivaM susAhuNo guruyo| jiNapannataM tattaM, ia sammattaM mae ghiaN|| arihaMta hI mere deva-bhagavAna haiM, susAdhu munirAja hI mere guru haiM, evaM sarvajJa jinopadiSTa tattva hI maiM yAvat-jIvana (AjIvana) paryaMta svIkAra karatA huuN| yahA~ jinopadiSTa tattva se dharma tattva liyA gayA hai| isa taraha deva-guru-dharma rUpa tattva kI yathArthatA ko samyag zraddhA pUrvaka svIkArane vAlA sAdhaka yaha kahatA hai ki aisA samyaktva-samyagdarzana yA samyag zraddhA maiMne svIkAra kI hai / ise hI bhAvanA rUpa banAkara sAdhaka pratidina isakA bAra bAra smaraNa karatA hai| : samakita ke 67 bola- . pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja ne samyagdarzana prApta kie hue samyag dRSTi sAdhaka ke svarUpa kA vivecana karate hue 67 bola mukhya rUpa se batAe haiN| arthAt samyaktvI kaisA honA cAhiye ? usake lakSaNa kyA hai ? vaise hI samyaktvI kI zobhA kisa meM hai? isa taraha saddahaNA-jayaNA-bhAvanA, vinayAdi kitane bheda-prabheda se yukta samyaktvI kA svarUpa kaisA hotA hai ? yaha pradarzita kiyA hai / upAdhyAyajI ne isa viSaya meM "samakitanA 67 bola" kI sajjhAya nAmaka svatantra pustaka rUpa meM racanA kI hai / yadyapi yaha svatantra grantha rUpa se adhyayana karane yogya hai tathApi yahA~ para sthAna evaM vistAra bhaya se saMkSepa meM una 67 boloM ke nAma mAtra kA ullekha karate haiM samyaktva prApti kA adbhuta Ananda Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna zuddhi- mana, vacana, kaayaa| tIna liMga-suzruSA, rAga, vaiyaavcc| pA~ca lakSaNa-zama, saMvega, nirveda, Astikya, anukNpaa| pA~ca dUSaNa-zaMkA, AkAMkSA, vitigicchA, prazaMso aura saMstava / pA~ca bhUSaNa- sthairya, prabhAvanA, bhakti, kuzalatA aura tIrtha sevaa| ATha prabhAvaka-pravacanI, dharma kathanI, vAdI, nimittabhAvI, tapasvI, vidyAsampanna, siddha aura kvi| cha: AgAra- rAyAbhiyogeNaM, gayAbhiyogeNaM, balAbhiyogeNaM, devAbhiyogeNaM, gurunigraha, vRttikaantaar| cAra sadhaNA-tattvajJAna kA paricaya, tattvajJAnI kI sevA, vyApannadarzanI varjana, kuliMgI saMga vrjn| chaH jayaNA-kudeva yA kucaitya ke sAtha 6 prakAra kA vyavahAra na karamA, vaMdana, namana, dAna, pradAna, AlApa, sNlaap| ___ chaH sthAna- asti, nitya, kartA, bhoktA, mukti, upAya / daza vinaya-nirmalatA ke lie ina dasa kA vinaya karanA- arihaMta, siddha, caitya, zruta, dharma, sAdhu, AcArya, upAdhyAya, pravacanI, drshn| uparokta samyaktva ke 67 adhiSThAna sthAna haiN| inako pahacAnanA aura inakA AcaraNa karanA lAbhadAyI hai| isase samyaktva kI prApti bhI hotI hai, yA prApta samyaktva nirmala hotA hai / ina 67 adhiSThAna sthAnoM ko samyaktva ke 67 bheda yA prakAra ke rUpa meM bhI samajhe jAte haiN| aisA samyaktva prApta jIva samyaktvI evaM samyag dRSTi bana jAtA hai| isake kAraNa pratyeka kSetra meM vaha yathArtha evaM vAstavika jJAna kI buddhi se dekhatA hai, jAnatA hai aura use mAnatA hai| samyag darzana meM jAnanA aura mAnanA" samyag jJAna se jIva jAnatA hai aura samyag darzana se jIva mAnatA hai / isalie yadi samyag jJAna hai to usakI jAnakArI bhI samyag evaM saccI hogii| ThIka isake viparIta yadi jJAna mithyA yA viparIta yA bhramapUrNa yA saMdehAspada yA saMzayAtmaka hotA hai to usakI 542 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnakArI evaM zraddhA bhI vaisI hI viparIta hogI / ataH sahI zraddhA ke lie jJAna bhI sahI honA atyanta Avazyaka hai / darzana arthAt zraddhA yadi samyag (saccI) hogI to jIva kI tattvoM ke viSaya meM mAnyatA arthAt mAnane kI vRtti bhI samyag hogI / ataH jAnanA aura mAnanA yadyapi svatantra aura bhinna-bhinna hai, tathApi yadi ve sahayogI evaM sahabhAgI banakara sAtha raheMge to dugunA caugunA lAbha hogaa| nahIM to yatheccha lAbha nahIM bhI hotA hai| tarka buddhi se dekhane para aisA prazna khar3A hotA hai ki jo jAnatA hai vaha mAnatA hai ? yA jo mAnatA hai vaha jAnatA hai ? jo jitanA aura jaisA jAnatA hai, kyA vaha utanA hI aura vaisA hI mAnatA hai ? isake uttara meM kahate haiM ki aisA anivArya nahIM hai ki jo jAne vaha mAne hI, vaise hI jomAne use jAne hI / yaha bhI kaI bAra anivArya nahIM dikhAI detA hai / jJAna saMgraha ke rUpa meM kaI loga saikar3oM viSayoM kA jJAna (jAnakArI) jarUra rakhate haiM, jaise ki mithyAdRSTi jIva bhI AtmA, paramAtmA, mokSAdi viSayoM kI jAnakArI rakhatA bhI hai, aura AjIvikA ke lie dUsaroM ko par3hAtA bhI hai, parantu svayaM ina viSayoM ko nahIM bhI mAnatA hai arthAt svayaM AtmA paramAtmA mokSAdi tattvoM meM zraddhA nahIM rakhatA hai / A abhavya jIva bhI kaI bAra AtmA-paramAtmA, mokSAdi tattvoM kI jAnakArI, usakA acchA va paryApta jJAna bhI rakhatA hai| dIpaka samyaktva ke rUpa meM samyaktva kI upamA pAne vAlA, abhavya jIva dUsare kaI jIvoM ko par3hAkara yA samajhA-bujhAkara unakI zraddhA utpanna karA detA hai lekina svayaM sadA hI mithyAtvI - zraddhAhIna rahatA hai / isa taraha kaI jIva jAnate hue bhI zraddhA rakhane rUpa mAnyatA nahIM rakhate haiM / ve zraddhA vihIna jJAnavAna hote haiN| vidvAn paMDita kaI bAra Arhatadarzana ke AtmA paramAtmA, mokSAdi tattvoM kA abhyAsa karate aura karAte haiM / ahiMsA Adi siddhAntoM para bhASaNa bhI dete haiM aura lekha bhI likhate haiM parantu usameM zraddhA nahIM rakhate haiM / ve sApha kahate haiM ki hama mAtra AjIvikA ke lie kisI ko par3hA dete haiM, tathA paisA milatA ho, sanmAna milatA ho to bhASaNa bhI dete haiM / lekha va pustaka Adi bhI likha dete haiM / parantu hama to yahI mAnate haiM ki gAya yA azva mArakara, unakA puroDAsa banAkara yajJa karane se svarga kI prApti hotI hai / yahI hamArI zraddhA hai / 1 jaise mandira kA eka pujArI bhagavAna kI pUjA Adi acchI taraha karatA hai, vaha kriyA-vidhi Adi kI acchI jAnakArI rakhatA hai, parantu mAnyatA yA zraddhA ke viSaya meM usase pUchA jAya to vaha sApha kahatA hai ki maiM to mAtra AjIvikA ke lie yaha saba kAma karatA hU~ / mujhe naukarI karanA hai, mujhe to paisoM se matalaba hai / isa prakAra use zraddhA yA mAnane samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 543 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se koI matalaba nahIM hai / isa taraha kaI jo jAnate haiM ve yadi zraddhA ke viSaya meM kore haiM to unakI jAnakArI nirarthaka ho jAtI hai| lAbhadAyI nahIM ho pAtI hai / I ThIka isI taraha zraddhA ke pakSa meM rahanevAlA sAdhaka yadi zraddhA yA apanI mAnyatA sahI rakhate hue bhI jJAna yA jAnakArI yadi sahI nahIM rakhatA hai to vaha bhI ekAntI, eka pakSIya banakara niSphala siddha hotA hai| binA samyag jJAna ke usakI zraddhA andha- zraddhA bana jAtI hai / AtmA-paramAtmA mokSa Adi tattvoM meM jJAna rahita, sirpha mAnane rUpa zraddhA rakhane mAtra se, aMdha-zraddhAlu banA huA, vaha jaldI badala bhI jAtA hai / use koI kutarka-vitarka pUrvaka buddhi kauzala se atattva viSaya meM samajhAegA to vaha usakI tarapha jhukane meM derI nahIM kregaa| aise aMdha-zraddhAvAle jIvoM ko bahuta jaldI badalA jA sakatA hai| kaI bAra camatkAra Adi nimittoM se zraddhA rakhane vAle jIva bhI jo ki samyag jJAna rahita zraddhAvAna hote haiM, ve bhI aise buddhicAturya ke kutarka-vitarka kI jAla meM phaMsakara apanI zraddhA chor3a dete haiM / isI AdhAra para aise hI aMdhazraddhAlu logoM kA dharma parivartana karAne kA kArya kaI loga karate haiM / usakA phAyadA uThAte haiN| zraddhA alpajIvI nahIM hotI hai| vaha sadAkAla nitya evaM sthAyI hotI hai / zarta itanI hI hai ki samyag jJAna janya evaM usa para AdhArita honI cAhie ! ataH jAnanA aura mAnanA, ubhaya anyonya sahayogI evaM sahotpanna honI cAhiye / hama jitanA aura jaise jAneM, vaha jJAna bhI samyag honA cAhiye aura usake AdhAra para hamArI zraddhA bhI samyag honI cAhie / 1 1 samyag aura zraddhA ubhaya kI upayogitA - jAnanA aura mAnanA inake dvik saMyogI cAra bheda kiye jAte haiM / (1) jAnanA aura na mAnanA / (2) mAnanA aura jAnanA / (3) na jAnanA aura na mAnanA / (4) mAnanA para na jAnanA / udAharaNa ke lie hama inheM cAra prakAra ke putroM ke dRSTAnta se samajha sakate haiM (1) eka prakAra kA putra vaha hotA hai jo apane pitA ko kahatA hai ki pitAjI ! maiM Apako mAnU~gA / parantu ApakA kahA huA nahIM mAnU~gA / (2) dUsarA kahatA hai pitAjI ! ApakA kahanA mAnU~gA para Apako hI nahIM mAnU~gA / AdhyAtmika vikAsa yAtrA 544 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) tIsarA kahatA hai pitAjI ! maiM na to Apako mAnU~gA aura na hI ApakA kahanA maanuuNgaa| (4) cauthA kahatA hai pitAjI ! maiM Apako bhI mAnU~gA aura ApakA kahanA bhI maanuuNgaa| pAThakoM ! Apa hI socie ki uparokta cAra prakAra ke putroM meM se kauna sA putra acchA aura yogya hai ? prathama yA dvitIya donoM prakAra ke putra jo ki ekAntI ekapakSIya mAnyatA rakhate haiM, unheM kaise acche mAna sakate haiM ? jo pitA ko na mAne aura unakI AjJA ko mAne yA AjJA ko mAne aura pitA ko na mAne, ve donoM hI adhUrI zraddhA vAle haiN| tIsarA putra jo pitA aura AjJA donoM ko hI mAnane ke lie taiyAra nahIM hai, aise tInoM prakAra ke putra ayogya kahalAte haiM / pitA aura AjJA donoM ko mAnane vAlA cauthA putra hI yogya khlaaegaa| yaha to vyavahArika kSetra meM putra kI bAta haI, lekina AdhyAtmika kSetra meM bhakta aura bhagavAna ke viSaya meM putra kI hI taraha cAra bheda hote haiM (1) eka prakAra kA bhakta vaha hotA hai jo bhagavAna ko mAnatA hai parantu bhagavAna kI AjJA nahIM mAnatA hai| ' (2) dUsarA jo ki pahale kA ThIka ulTA hai vaha bhagavAna kI AjJA ko to mAnatA hai lekina bhagavAna ko mAnane ke lie taiyAra nahIM hai| (3) tIsarA vaha hai jo mahAmithyAtvI evaM nAstika haiM, vaha bhagavAna aura bhagavAna kI * AjJA rUpa dharma donoM ko hI mAnane ke lie taiyAra nahIM hai| (4) cauthA parama zraddhAlu evaM Astika hai jo bhagavAna ko aura bhagavAna kI AjJA yA dharma donoM ko samazraddhA se mAnatA hai| : ___isa prakAra cAra putroM kI taraha cAra prakAra ke bhakta hote haiN| unameM mAtra cauthe prakAra kA putra yA bhakta hI yogyatA vAlA hotA hai, jo zraddhAvAna evaM Astika hotA hai| anya tInoM prakAra ke putra evaM bhakta ayogya-nAstika evaM anAjJAkArI hote haiM / jisa taraha eka pitA uparokta tInoM prakAra ke putroM ko putra hote hue bhI ayogya mAnate haiM aura asantuSTa rahate haiM, ThIka vaise hI zAstra tInoM prakAra ke bhaktoM (upAsakoM) ko ayogya ThaharAtA hai / ina putroM kI taraha kaI bhakta aisI vicAradhArAvAle hote haiM jo bhagavAna ko mAnate hue bhI bhagavAna kI AjJArUpa dharma ko nahIM mAnate haiM, kyoMki bhagavAna kI AjJA rUpa dharma ko mAnanA bahuta kaThina hotA hai jabaki bhagavAna ko mAnanA bar3A AsAna hai| bhagavAna ko mAnane meM mAtra unakA svarUpa jIvana caritra sunakara yA samajhakara tathA camatkAra janya nimittoM kI zraddhA se samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 545 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnanA bar3A AsAna lagatA hai, jabaki bhagavAna ke dvArA kahe hue tattvoM yA AjJA rUpa dharma ko mAnane yA svIkArane meM par3hanA, samajhanA, jAnanA, socanA, vicAranA, cintana karanA, manana karanA, parIkSaNa karanA aura phira dimAga meM baiThAnA, evaM itanA hI nahIM punaH usakA jIvana meM AcaraNa karanA tathA use samyag zraddhA meM sthira karanA bar3A kaThina, lohe ke cane cabAne jaisA lagatA hai / isaliye sarala hone se bhagavAna ko mAnane ke lie vaha taiyAra hai lekina bhagavAna ke kahe hue tattva va AjJA rUpa dharma ko svIkAra karane ko vaha jaldI taiyAra nahIM hotA hai / jaise pIlA dekhakara sonA kharIdanA AsAna hotA hai, parantu kasa lagAkara kasauTI para kasanA, cheda, bheda, tApa Adi se parIkSA karake Thage na jAya, isa vRtti se kharIdanA kaThina hotA hai| saMkhyA kI dRSTi se vicAra kiyA jAya to tIsare nambara kA putra yA bhakta jo sarvathA nAstika evaM ayogya hai arthAt jo bhagavAna aura bhagavAna kI AjJA rUpa dharma ko mAnane aura svIkArane ko sarvathA taiyAra nahIM hai, aise logoM kI saMkhyA saMsAra meM sabase jyAdA hai| dUsare nambara para bhagavAna ko mAnanA lekina bhagavAna ke kahe hue tattva yA AjJArUpa dharma ko na mAnane vAloMkI saMkhyA AtI hai| tIsare nambara para bhagavAna ke kahe hue tattva yA AjJArUpa dharma ko mAnane vAle, parantu bhagavAnako na mAnane vAle logoM kI saMkhyA bhI isa saMsAra meM hai / aba rahI bAta cauthe nambara kI / saccA dharmI evaM Astika-zraddhAlu vahI hai jo bhagavAna ko aura bhagavAna kI AjJA rUpa dharma ko samAna rUpa se mAnatA, svIkAratA, jAnatA, AcaraNa karatA hai / yadyapi isa cauthe prakAra ke bhakta yA putra ke jaise logoM kI saMkhyA saMsAra meM alpa hI kyoM na ho, phira bhI hai to shii| jaise ki jisake pAsa nAva ho aura vaha use calAnA bhI jAnatA hai, to vaha pAra pahu~ca jAtA hai| vaise hI cauthe nambara kA upAsaka (bhakta) saMsAra samudra taira jAtA hai| isa taraha sahI jAnanA aura sahI mAnanA yahI samyagdI kI saccI dRSTi kahalAtI hai / ataH samyag dRSTi jIva satya ko satya hI kahegA aura asatya ko asatya hI khegaa| satya-asatya kI caturbhagI (1) Tue + False = False (2) False + True = False (3) False + False = True (4) True + True = True 546 . . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) True + False = False satya aura asatya jaba donoM sAtha mila jAte haiM to pariNAma svarupa vaha bhI asatya hI hotA hai| jaise bhagavAna kA sahI sarvajJa - vItarAgI svarupa satya svarupa meM mAnane para bhI yadi use sarjaka-karmaphaladAtAdi svarupa meM mAna lene para bhI vaha asatya ho jAtA hai| 2) False + True = False prathama bhaMga kA ulTA dUsarA hai| isameM asatya ko satya ke sAtha joDakara bAta kI jAtI hai| jaise sRSTi sarjaka sukhadAtA, duHkhahartA bhagavAna hI vItarAgI sarvajJa hai / yaha asatya hai / |3) False + False = True asatya ko hI asatya kahanA yaha bilkula satya siddha hotA hai| arthAt rAgI -dveSI asarvajJa ko bhagavAna nahIM mAnanA yaha bilkula satya bAta hai| | 4) True + True = True satya ko satya mAnanA Akhira anta meM satya hI siddha hotA hai| | jaise vItarAgI sarvajJa paramAtmA sRSTi kA sarjana bhI nahIM karate haiM aura karmaphala bhI nahIM dete haiM ve hI sacce bhagavAna kahalAne yogya hai / isa taraha satya-asatya kI caturbhaMgI se aMtima nirNaya karake sahI satya ko svIkAranA hitakArI hai| yoga kI 8 dRSTiyoM kA svarupa :- yoga mArga para Age baDhanevAloM ko sarva prathama apanI dRSTi ko satya ke AgrahI bananA jarurI hai| jisakI jitanI dRSTi vikasita hotI hai utanA usakA jJAna-bodha baDhatA hai| yoga -. ziromaNI yogagranthoM ke praNetA samyatva samya tva caMdraprabhA sUryaprabhA pratipatti ruga (roga) El23 vizeSatA bodha-upamA guNaprApti doSatyAga yogAMga yogadRSTi prabhA yarA kAMtA 10/22 jIva hbl Be PMH yama mithyAtva tRNAgni adveSa/ jijJAsA gomayAgni mithyAtva tArA niyama udvega Inkk pU. harIbhadrasUri mahArAja ne svayaM saMzodhana karakeM AtmA meM baDhe prajJAna (bodha) kI prakAza ke sAtha tulanA karake usameM se * banane evaM baDhanevAlI aisI ATha dRSTIyoM kA anokhA adbhUta vivecana yogadRSTi samuccayAdi graMthoM meM kiyA hai| unhoMne jJAna (bodha) kI tulanA prakAza ke sAtha karake kama-jyAdA balA / Asana kSepa zuzruSA kASThAgni mithyAtva prakAza kaisA hotA hai? eka se dUsare meM kitanA kama-jyAdA hotA hai? isa prakAza kI nyUnAdhikatA ke AdhAra para sarva sAmAnya logoM ko svayaM ke Atmika vikAsa kA khyAla A sake isake lie 8 dRSTIyoM ke rupa meM isakA vivaraNa kiyA hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrA-tArA-balA-dIprA-sthirA-kAntA-prabhA-parA / nAmAni yoga dRSTInAM lakSaNaM ca nibodhata // 13 // yog.|| 8 dRSTIyAM- 1) mitrA 2) tArA 3) balA 4) dIprA 5) sthirA 6) kAntA 7) prabhA 8) parA / ye 8 dRSTIyAM kramazaH darzAyI hai| ___ ina 8 yoga dRSTIyoM kA sabakA apanA-apanA prakAza kisakA kitanA hai yaha 8 prakAra ke nyUnAdhika dRSTAntoM se darzAyA hai| tuNagomaya kASThAgnikaNa dIpaprabhopamA / : ratna tArArkacandrAbhAH sadvRSTiraSTadhA // 15 // yog.|| 1) mitrA meM- tRNa-tinake jaisA 2) tArA meM- chANa kI agni jaisA 3) balA meMkASThAgni 4) dIprA meM- dIpaka kI prabhA jaisA 5) sthirA meM ratna ke jaisA sthira prakAza 6) kAntA meM- tArAoM ke prakAza jaisA 7) prabhA meM- sUrya prakAza jaisA 8) parA meM- candra kI cAMdanI jaise prakAza hotA hai| jaisA ina 8 dRSTAMto kA prakAza hotA hai ThIka vaisA ina 8 dRSTIyoM meM bodha kA pramANa rahatA hai| 1) mitrA dRSTi- isameM tRNa-agnikaNa (tinake) jaisA atyanta manda bodha hotA hai| alpa vIrya vAna-alpajIvI bodha hotA hai| jaise tinake kA prakAza alpakAlika hotA hai vaise hI mitrA dRSTi meM bahuta kama kAla bodha TikatA hai| yogAMga yama nAmaka hotA hai| ahiMsAdi 5 yama pAlane kI icchA alpa hotI hai| kheda doSa kA tyAga hotA hai| adveSa nAmaka guNa bhI hotA hai| . 2) tArA dRSTi- isa dUsarI dRSTi kA bodha pahalI kI apekSA halkA sA jyAdA hotA hai| tRNa kI apekSA chAne kI agni kA prakAza thoDA adhika hai| aisI dUsarI avasthA kI dRSTi kA nAma tArA hai| isameM yogAMga dUsarA niyama AtA hai| aba isameM yama roja ke niyama meM AcaraNa meM Ate haiN| zauca guNa prakaTa hotA hai| bhAva maila dUra karane kA lakSya rakhatA hai| tattva jijJAsA bhI pramANa meM dhire-dhire bar3hatI hai| dharma ke prati anudvega dikhatA hai / mokSa ke prati adveSa bhAva hotA hai| 3) balA dRSTi- prathama do kI apekSA isa dRSTi meM prakAza arthAt bodha thoDA aura baDhatA hai| kASThAgni jaisA hotA hai| lakaDA jalane ke bAda kitanA baDhatA hai utanI bhogo ke prati heya buddhi tathA yoga mArga meM upAdeya buddhi bar3hatI hai| dharma mArga meM savizeSa ruci baDhatI hai| aise jIvoM ko sadguru ke prati bhaktibhAva bar3hatA hai| tIsarA yogAMga Asana isameM Antarika sthairya nirmANa karatA hai| zreSTha tattva zuzruSA- tattva jijJAsA baDhatI hai| kSepa doSa kA tyAga hotA hai| bhogoM kA tyAga karane kI buddhi karane kI buddhi baDhatI hai| 4) dIprA dRSTi- caramAvarta ke anta meM yaha cothI dIprA dRSTi khulatI hai| pahalI 3 kI apekSA isa cothI dIprA dRSTi meM dIpaka kI taraha prakAza kI jyota kI taraha prakAza jyAdA bar3hatA hai| cauthA yogAMga prANAyAma isameM parabhAvoM kA virecana hotA hai| isa dRSTi meM utthAna nAmaka doSa TalatA hai tathA tattva zravaNa nAmaka guNa baDhatA hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha kI gaI hai| aura cauthI diprA dRSTi kI kakSA meM rahe hae jIvavizeSa ko jJAna ke prakAza kA pramANa dIpaka kI jyoti ke prakAza ke samakakSa hai / yahA~ taka..arthAt cauthI diprA dRSTi taka.. mithyAtva kI hI avasthA rahatI hai / isake bAda kI sthirAdi cAra dRSTiyA~ samyaktvI kI hai| ataH sthirA dRSTi se samyaktva prAraMbha hotA hai / kramaprApta avasarAnusAra aba yahA~ se sthirA dRSTi kA vivecana karate haiN| sthirAdRSTi sthirA tu bhinnagranthereva bhvti| tadbodho ratnaprabhAsamAnastadbhAvo'pratipAtI pravardhamAno nirapAyo nAparaparitApakRt paritoSahetuH prAyeNa praNidhAnAdiyoniriti / yogadRSTi samuccaya kI isa TIkA meM kahate haiM ki, . . jisa jIva ne yathApravRtikaraNa-apUrvakaraNAdi tInoM karaNa karake granthibheda kara liyA hai aura samyag darzana prApta kara liyA hai aise samyag dRSTi jIva ko cauthI sthirAdRSTi hotI hai / isakA nAma hI aisA rakhA hai.. jo artha sUcaka sArthaka hai / mithyAtva ke baMdhana meM se bAhara nikalakara jisa AtmA ne samyag darzana prApta karake dRSTi-buddhi-jJAnAdi sthira kara liyA hai vaha sthirAdRSTivAlA kahA jAtA hai / abhI taka ke jo prakAza tinake gobara-kASTha tathA dIpaka ke the ve sabhI asthira sAdhana the| ataH unakA bodharUpa prakAza bhI sthira nahIM thaa| parantu yahA~ pA~cavI sthirA dRSTi kA prakAza bhI sthira ho gayA hai / vaha rala ke prakAza kI tulanA meM pahu~cA hai / ratna svayaM sthira sthAyI svarUpa meM hai / ataH usakA prakAza bhI sthira sthAyI svarUpa meM hI rhegaa| dIpakAdi ke prakAza kI taraha isa meM koI kama-jyAdA hone kI saMbhAvanA hI nahIM hai / dIpaka meM to tela samApta hone para prakAza bujha jAtA hai / parantu rala kI prabhA sadA eka jaisI hI rhegii| vaisA samyag dRSTi kA bodha hai / isa sthirA dRSTi kA bodhabhAva apratipAtI-apatanazIla, vRddhigata, kisI bhI prakAra ke apAya-duHkha vighna rahita, dUsaroM ko saMtApa nahIM karanevAlA, nirdoSa AnandakArI aura prAyaH praNidhAnAdi pravRtti kA bIjabhUta kAraNa rUpa hai / AtmA meM jaise jaise yogadRSTiyoM kA vikAsa hotA jAtA hai vaise vaise usameM bodha prakAza (jJAna kA prakAza) bhI bar3hatA hI jAtA hai| aMdhere meM bhI ujAlA-prakAza kare aise prakAza ke jitanA bodha-prakAza pA~cavI sthirA dRSTi meM hotA hai| isakA bodha "paritoSa-hetu" arthAt nirmala Ananda kA kAraNa hai / aba samyaktva pA liyA hai ataH viSayoM kA tIvra rAga-dveSa zAnta ho jAtA hai / mithyAtva ke gADha aMdhakAra meM se jIva aba samyaktva ke prakAza meM AtA hai to kyA use Ananda nahIM hogA? kAphI jyAdA samyaktva prApti kA adbhuta Ananda Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogA, jaise jindagIbhara ke kisI bhikhArI ko ekA eka karor3oM kI saMpatti mila jAya to use kitanA Ananda hotA hai ? yA janmAndha vyakti kI A~khe kisI daivI camatkAra se 'acAnaka hI khula jAya to kitanA apAra Ananda hotA hai| ThIka isI taraha anantakAla se tvagrasta hai use granthibheda hone para samyaktva kI prApti se anahada - apAra Ananda hotA hai| sthirA dRSTi do prakAra kI hotI hai- 1. sAticAra aura 2 niraticAra | jo ratnaprabhArUpa jJAnaprakAza kramarahita aticAra rahita ho use niraticAra sthirA dRSTi kahate haiM / aura jisa jJAna ke bodha ko bAra bAra aticAra kI dhUla lagatI rahatI hai aura prakAza kSINa hotA jAtA hai use sAticAra sthirA dRSTi kahate haiM / yadyapi kama - kSINa prakAza bhI mUla rUpa seto sthira hI hai / sthirA dRSTi meM rahe hue sAdhaka ko 1. sUkSma bodha kI prApti hotI hai, 2 . . vedya-saMvedya prApta hotA hai, 3. saba prakAra kI saMsAra kI ceSTAe~ - kriyAe~ - choTe bAlaka dhUla ke ghara kI krIDA samAna bhAsate haiM, 4 . maiM eka AtmasvarUpa satya hU~, zeSa jagat paudgalika svarUpa asat bhAsamAna hotA hai| aisI bhAvanAe~ bar3hatI haiN| puNya-janita bhoga bhI yahA~ aniSTa- apriya lagatA hai / yadyapi candana kA vRkSa svabhAvataH hI zItala hai phira bhI kASTha to hai hI / yadi candana ke kASTha vRkSa meM Aga lage to jaMgala ko bhI jalA sakatI hai, kyoMki vaisA usakA svabhAva hai| vaise hI puNyajanya bhoga sukha bhI aMtardAha utpanna karatA hai samyaktvI ko / isa dRSTivAle jIva ko alolupatAdi guNoM kI prApti bhI hotI hai / sthirA dRSTi viSayaka koSThaka darzana ratnaprabhAsama prakAza nitya yogAMga pratyAhAra doSatyAga bhrAnti tyAga 550 guNaprApti sUkSma bodha alolupatAdi guNasthAna 4, 5, 6 6. kAntAdRSTi ." kAntAyAM tu tArAbhAsamAna eSaH, ataH sthita eva prakRtyA niraticAramaMtrAnuSThAnaM zuddhopayogAnusAri viziSTA'pramAdasacivaM viniyogapradhAnaM gambhIrodArAzayamiti / " kAntA nAmaka chaTThI dRSTi kA bodhaprakAza tArAoM ke prakAza samAna batAyA gayA hai / sthirA meM jo ratnaprabhA ke jaisA prakAza thA vaha bar3hakara kAntA meM tArAoM ke prakAza ke jitanA ho gayA / isakA prabhAva aisA huA kI sthirA dRSTi kI sAdhanA meM jo anuSThAna sAticAra AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I pramAdapUrNa hotA thA, vidhividhAna meM jAne anjAne bhI doSoM kA sevana ho jAtA thA vaha saba aba isa kAntA dRSTi meM dUra ho jAtA hai / aura anuSThAna niraticAra zuddha hone lagatA hai strIliMgavAcI kAntA nAma eka pativratA sannArI ke artha meM hai / ataH isa dRSTi kA sAdhaka aisI sannArI ke jaise svabhAvavAlA hotA hai| aisA udAharaNa dene kA tAtparya yaha hai ki jaise eka pativratA pavitra sannArI cAhe koI bhI kAma karatI rahe parantu usakA mana svapati meM hI ramaNa karatA rahatA hai / usake sivAya anya - parapuruSa kA kabhI svapna meM vicAra mAtra bhI nahIM AtA hai / ThIka usI taraha kAntA dRSTi kA sAdhaka kaI pravRttiyA~ karate hue bhI apanA mana zrutadharma meM hI tallIna rakhatA hai| pUrva kI 5 dRSTiyoM kI apekSA isa chaTThI dRSTi kA bodha kAphI jyAdA rahatA hai / jyAdA gADha tathA jyAdA sthira rahatA hai / isI kAraNa yahA~ para bhAva anuSThAna - zubha kriyA hotI hai / yaha anuSThAna bhI niraticAra hotA hai| zuddha upayoga kA anusaraNa karanevAlA tathA apramatta bhAvavAlA anuSThAna hotA hai| tathA yahA~ rahe hue dUsaroM hat bhI yoga mArga meM joDate haiM / 1 kAntA dRSTi kA koSThaka doSa- anyamudra tyAga guNa-mImAMsA prApti bodha prakAza - tArAprabhA samAna yogAMga dhAraNA guNasthAna 4 se 7 7. prabhAdRSTi prabhAyAM punararkabhAsamAno bodhaH, sa dhyAnahetureva sarvadA, neha prAco vikalpAvasara; prazamasAraM sukhamiha / akiMcitkarANyatrAnyazAstrANi samAdhiniSThamanuSThAnaM, tatsannidhau vairAdinAzaH, parAnugrahakartRtA, aucityayogo vinayeSu tathA'vandhyA satkriyeti // samyaktva prApti kA adbhuta Ananda I prabhA nAma kI isa 7 vIM dRSTi meM sUrya ke prakAza jaisA bodhaprakAza hotA hai / aba eka dRSTi Age bar3hate hI tArA ke TimaTimAte prakAza se bar3hakara sIdhA sUrya ke prakAza jaisA ho gayA / sUrya kA prakAza itanA tejasvI... hotA hai ki jisameM koI bhI padArtha chipa hI nahIM sakatA hai| sabhI padArtha spaSTa hote haiM / ataH prabhA dRSTivAle jIva kA jJAna - dhyAna sUrya prakAzavat vyApaka banatA hai| yahA~ AtmA sUryasamAna hai aura jJAna prakAzasamAna hai / yaha prabhA dRSTi sadA dhyAna kA kAraNa banatI hai / yahA~ prAyaH vikalpoM ko avasara hI nahIM rahatA hai / yahA~ aisI ucca koTi kI bodha-ramaNatA, jJAna - ramaNatA hotI hai ki.. bAra-bAra isameM 1 551 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAgratA - tanmayatA Akara dhyAnarUpa bana jAtI hai| Akhira dhyAna kyA hai ? eka viSaya para ekAgracintana dhyAna hai / yahA~ upazamapUrNa sukha hotA hai / anya zAstra yahA~ akiMcitkara-nirUpayogi banatA hai| vairAdibhAvoM kA nAza hotA hai / isa dRSTi meM ucca koTi kI upakArakAritA AtI hai| tathA samyag kriyA.. yahA~ avandhya arthAt niSphala na jAe aisI hotI hai / saca dekhA jAye to yaha dhyAna kI dRSTi hai / yahA~ sadaiva sAdhaka dhyAna 1 meM rahatA hai / kSINaprAyaH mailavAle suvarNa kI taraha sAdhaka sadA hI kalyANabhAgI hotA hai / yahA~ asaMgAnuSThAnarUpa sat pravRttipada hotA hai / jo mahAprayANarUpa hokara mokSapada denevAlA hai / isa asaMga anuSThAna ko prazAntavAhitA, visabhAgaparikSaya zivavartma, dhruvamArga, Adi * saMjJAoM se yogIjana saMbodhita karate haiM / sAMkhya-yogadarzana ise hI prazAntavAhitA kahate haiM / bauddhadarzanI ise vibhAga parikSaya kahate haiM / zaivamatAvalambI zivavartma kahate haiM / mahAvratika dhruvamArga kahate haiM / darzana yogAMga sUryaprakAza dhyAna sadAya ke jaisA anupama sukha nirmala bodha zamasAra prabhAdRSTi kA koSThaka doSatyAga guNaprApti rAga-dveSa tattva tyAga pratipatti 552 anya viziSTatA satpravRtti padAvadapanA satpravRttipada = asaMgAnuSThAna guNasthAna 7 aura 8 8. parAdRSTi parAyAM punardRSTau candracandrikAbhAsamAno bodha, saddhyAnarUpa eva sarvadA vikalparahitaM mataH, tadabhAvenottamaM sukhaM, ArUDhArohaNavannAnuSThAnaM pratikramaNAdi paropakAritvaM yathAbhavyatvaM tathA pUrvavadavandhyA kriyeti / rA nAmakI antima AThavIM dRSTi meM candra kI candrikA - jyotsnA arthAt pUrNimA kI rAta meM candra ke prakAza ke samAna bodha prakAza isa dRSTivAle jIva ko hotA hai / prakAza ke bodha ke udAharaNoM kI upamAoM meM yaha antima AThavA~ candra kA dRSTAnta rakhA hai| zAyada Apa ko Azcarya hogA ki sAtavI prabhA dRSTi meM to sUrya kI upamA dI aura yahA~ AThavIM parA dRSTi meM kyoM candra kI upamA dI ? sUrya se jyAdA candra kA prakAza hotA hai ki kama ? AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3hate hue krama meM anta meM to sUrya kA krama AnA cAhiye ? to hI prakAza kI kramazaH baDhatI avasthA meM sUrya kA prakAza hI sahI baiThegA? ApakI bAta sahI hai / eka mAtra prakAza ke baDhate hue krama kI dRSTi se vicAra karane ke liye ucita lagatA hai| parantu yahA~ para AdhyAtmika vikAsa kI kakSA hai| isameM mAtra prakAza kI mAtrA hI na dekhate hae anya guNavattA para bhI kAphI vicAra kiyA gayA hai| AdhyAtmika vikAsa ke kSetra meM uttarottara-saumyatA-zAnti-zItalatA-sthiratAdi ke guNa bhI Ane bahuta jarUrI hai| ataH sarya ke prakAza meM jo uSNatA, ugratA, tejasvitA kI tIvratA Adi Ate haiM, ye prakAza kI uttarottara vRddhi meM ucita haiM, parantu saumyatAdi anya guNoM kI dRSTi se vicAra karane para kucha guNa sUrya kI apekSA candra meM jyAdA mAtrA meM pAe jAte haiM / sUrya kA prakAza teja-ugra hai| candra kA prakAza zItala-saumya hai / priya hai| candra kI cA~danI teja ugra yA asahya nahIM hotI hai / candra ke sAmane dekha sakate haiM / parantu vaisA sUrya ke sAmane dekhanA asaMbhava hai| sUrya ke sAmane dekhanA bahuta asaMbhava sA hai / eka kSaNa meM A~kha banda ho jAtI hai / prakAza kI ugratA asahya lagatI hai / jabaki candra ke prakAza ke sAmane ghaNToM taka dekha sakate haiN| ataH sthiratAdi kA vicAra kiyA gayA hai / isI kAraNa se sAtavI prabhAdRSTi ko sUrya prakAza kI upamA dI gaI hai aura ... 8 vIM parA dRSTi ko candraprakAza kI upamA dI gaI hai| yaha tulanA samucita lagatI hai| candra kI cA~danI jisa taraha auSadhiyoM meM pariNamatI hai / guNavRddhikAraka hai aisA Ayurvedika siddhAnta mAnA gayA hai / isI taraha yahA~ para bhI candra kI jyotsnA samAna bodhaprakAza AtmA meM pariNamana hotA hai| kaSAyoM kA zamana ho aura AtmA ke samatAdi guNoM kA vikAsa ho yahI vizeSa upayogI siddha hotA hai| 8 vI parA dRSTi meM bodhaprakAza aisA atyanta saumya-zAMta-zItala hone ke kAraNa bodha sadA dhyAnarUpa hI hotA hai| jaba eka padArtha para yA tattva para.. jJAna kI sthiratA AtI hai taba dhyAnadazA AtI hai / ataH isa dRSTi kA prakAza dhyAna kA kAraNa banatA hai / yahA~ para AtmA kI atyanta saumya nirvikalpa dazA hone se bodhaprakAza sthira hokara dhyAnarUpa banatA hai / ataH hamezA samyag dhyAnarUpatA kahI hai / anya-anya vikalpa uThane kI sthiti zAnta ho jAtI hai / ataH yahA~ mana zAnta vikalparahIta sthira ho jAtA hai / isa 8 vIM dRSTi meM anupama adbhUta sukhAnubhUti hotI hai / Ananda AtA hai / jahA~ bhI vikalpa hai vahA~ cintA hai| vivhalatA hai / aura cintA-vivhalatA ye duHkha ke kAraNarUpa hai| sarvathA sukhI ko kisI bhI prakAra kI vivhalatA-cintAdi kA duHkha nahIM hotA hai kyoMki vaha vikalparahita sthira avasthA meM hai| samyaktva prApti kA adbhuta Ananda Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 vIM parAdRSTi kI kakSA meM sahaja niraticAra-aticAra-doSarahita kakSA prApta kI hai ataH yahA~ para pratikramaNAdi kriyAtmaka anuSThAna kI AvazyakatA hI nahIM rahatI hai| kyoMki satata dhyAna-sAdhanA meM rahanevAlA parA dRSTivAlA vikalparahita ciMtAdi duHkharahita hone se usako doSa aticAra lagane kI saMbhAvanA hI nahIM rahatI hai| aura aticAra ke abhAva meM pratikramaNAdi anuSThAnoM kI nirarthakatA-nirupayogitA siddha hogii| jaise parvata caDhakara zikhara-coTI para pahu~ca jAnevAle parvatArohI ke lie aba Age aura caDhane kA rahatA hI nahIM hai ataHcaDhane kI kriyA kA sarvathA abhAva rahatA hai ThIka vaise hI parA dRSTivAlA jIva svasAdhya ko prApta ho gayA hai / ataH aba jyAdA Age kI cintA hI nahIM hai / ataH yaha avasthA pravRttipradhAna nahIM nivRttipradhAna rahatI hai| ataH aticAra ke abhAva meM pratikramaNAdi kriyA kA abhAva rahanA svAbhAvika hai / yahA~ jIva ghAtikarma rUpa yoga se dUra ho jAtA hai.. aura Age kaivalya-sarvajJatA prApta ho jAtI hai,| aura anta meM.. nirvANapada kI prApti hotI hai| kyoMki 4 ghAtI karmoM ke kSaya ho jAne ke pazcAt sirpha 4 aghAtI karma hI zeSa rahate haiM / ataH unheM AsAnI se khapAkara mokSa prApta kiyA jAtA hai / ataH 8 veM guNasthAna se lagAkara 14 veM guNasthAna taka yaha 8 vIM parA dRSTi hI kArya karatI hai / nimna koSThaka se thoDA aura khyAla aaegaa| parA dRSTi kA koSThaka - darzana | yogAMga doSatyAga | guNaprApti / guNasthAna candra kI prabhA samAdhi | asaMga tyAga | pravRtti / | 8, 9, 10, 12, ke samAna Apa svabhAva 13,14. saMpUrNa kevala | se pravRttipUraNa dharmasaMnyAsayoga jJAna - darzana kSapaka zreNi kevalajJAna - nirvANa - isa prakAra yogadRSTi samuccaya grantha meM pU. haribhadrasUri ma. ne yoga kI ATha dRSTiyoM kA varNana kiyA hai| prastuta anusaMdhAna meM to saMkSepa se thoDA aMza mAtra liyA hai / vizeSa rucivAloM ko mUlagrantha meM se vizeSa bodha prApta karanA caahie| ye dRSTiyA~ darzana-jJAna-bodhaprakAza kI kitanI kama-jyAdA mAtrA kisa kakSA ke jIva meM kahA~ kisa kakSA meM rahatI hai yaha dikhAne ke lie hai / ataH dRSTAnta ke lie.. upamA ke ATha dRSTAnta dekara bodhaprakAza ke mApa kI tulanA bhI kI gaI hai| ina 8 dRSTiyoM meM do vibhAga karake prathama kI 4 mitrAdi mithyAtva kI dRSTiyA~ batAI haiN| unameM bhI pahalI mitrA dRSTi se 554 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayoga kevalI kSINa moha parA upazAMta moha sUkSma saMpa > prabhA* anivRtta apUrvakaraNa kAMtA * apramatta. pramattasaMyata *INGY & dezavirata avirata e-t mizra sAsvAdana - mitrA, tArA, balA, dIprA Jerinary I dUsarI-tIsarI-cauthI meM Age baDhate - baDhate kramazaH ... mithyAtva kI mandatA - mandataratA Ate Ate ... jIva pA~cavI sthirA dRSTi meM pahu~ca jAtA hai / yahA~ samyaktva kI prApti hotI hai / zeSa 4 sthirAdi dRSTiyA~ to hai hI samyag darzana kI / ina cAro meM samyaktvAdi guNoM kI hI prAdhAnyatA rahatI hai / aura cauthI se Age bar3hate-bar3hate AThavIM parAdRSTi taka to nirvANa - mokSa kI prApti bhI ho jAtI hai / 8 yogadRSTiyoM meM 14 guNasthAnakoM kA samAveza mitrAdi 4 dRSTiyoM taka to jIva kI mithyAtva kI vRtti rahatI hai / yadyapi kI mAtrA mithyAtva manda - mandatara- mandatama hotI hotI.. . zuddha kakSA meM AtI hai / ataH prathama guNasthAna para mitrA dRSTi se jIva prArambha hokara Age baDhatA hai / yadyapi prathama 4 dRSTiyoM meM mithyAtvI hI hai phira bhI samyag darzana kI pUrva bhUmikArUpa hone ke kAraNa ... bIjavapana hotA hai. . aura Age baDhane kI saMbhAvanA jyAdA baDhatI hai / pariNAmasvarUpa vikAsa hotA hai / pA~cavI sthirA dRSTi se .. samyag darzana prApta karake aisA zraddhAlu jIva vikAsa ke sopAna caDhatA huA samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 555 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Age baDhatA hai / cauthe-pA~cave guNasthAnaka para zrAvaka ko pA~cavI sthirA dRSTi kI prAdhAnyatA rahatI hai| Age chaTTe-sAtaveM guNasthAnaka para ... sAdhu ke jIvana meM sthirA dRSTi to AdhArabhUta rahatI hI hai / parantu Age chaTThI kAntA dRSTi khulatI hai / sAtaveM apramatta guNasthAna se kAntA dRSTi vizeSa kAryarata rahakara AtmA ko apramatta banAtI hai / apramatta sAdhu sAtaveM guNasthAnavAlA pariNAmoM kI vizuddhi se karmakSaya ke pramANa meM tIvratA lAkara jaise hI Age baDhatA hai .... vaise hI AThavA~ apUrvakaraNa guNasthAnaka para caDhatA hai- vahA~ prabhA dRSTi AtI hai / prabhA dRSTi kAphI zuddhatara kakSA kI hai / yahA~ se 8 veM guNasthAnavI jIva zreNi kA zrIgaNeza karatA hai / 8 veM guNasthAnaka se kramazaH Age baDhatA huA..9 vAM..10 vAM .. 12 vAM.. guNasthAnaka sAdhate hue jIva aMtima AThavIM parA dRSTi meM rahatA hai / arthAt AThavIM parA dRSTi AThave guNasthAnaka se hI prAraMbha hotI jAtI hai aura zreNI ke mArga para kramazaH jIva Age baDhatA hai / 8 veM se 9 veM, 10 veM, 12 veM se Age 13 veM guNasthAnaka para pahuMcakara jIva kevalajJAna kevala darzana prAptakara vItarAgI-sarvajJa-sarvadarzI banatA hai / yahA~ sarvajJa prabhu ko bhI 8 vIM parA dRSTi rahatI hai / yaha bahuta acchI-U~cI..apramattabhAva kI vikalpAdi rahita dRSTi hai / aura anta meM 14 ve guNasthAna para Akara AtmA mukta ho jAtI hai / isa taraha 14 guNasthAnoM meM 8 yoga dRSTiyA~, yA 8 yoga dRSTiyoM meM 14 guNasthAna ghaTate haiN| ye sAtha sAtha calate haiM / ataH guNasthAna ke sopAnoM para jaise kramazaHcaDhate-caDhate Age baDhanA hai vaise hI 8 dRSTiyoM ke krama meM bhI eka-eka sopAna Age baDhanA hI lAbhaprada hai| 8 dRSTiyoM ke patha para AdhyAtmika vikAsa sAdhate hue Age baDhanA hI caahie| aSTAMga yoga ke sAtha 8 dRSTiyoM meM jIva kA vikAsa 8 dRSTi | yogAMga | doSa | guNa- | bodhaprakAza upamA vizeSatA tyAga |1] mitrA dRSTi | yama | sveda | adveSa tRNAgni prakAza mithyAtva guNasthAna |2| tArA dRSTi | niyama | udvega | jijJAsA |gomaya prakAza samAna mithyAtva guNasthAna |3| balA dRSTi | Asana | kSepa | zuzrUSA kASThAgniprakAzasamAna mithyAtva guNasthAna |4| dIpA dRSTi | prANAyAma | utthAna | zravaNa dIpakaprabhA prakAzasa0 mithyAtva guNasthAna | 5] sthirA dRSTi | pratyAhAra | bhrAnti | bodha ratnaprabhA prakAzasamAna samyaktva guNasthAna | 6/ kAntA dRSTi | dhAraNA | anyamud mImAMsA tArA prabhA prakAzasa. samyaktvase Agegu. 7. prabhA dRSTi | dhyAna | roga pratipatti sUryaprakAza samAna samyaktva se Age gu. 8 parA dRSTi | samAdhi | AsaMga | pravRtti candra prabhA prakAzasa0 samyaktvase Age gu. 556 AdhyAtmika vikAsa yAtrA . Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazAstra meM aSTAMga yoga kI prakriyA darzAyI gaI hai / aSTAMga yoga prasiddha hai / pAtaMjala yoga darzana ke AdhAra para ho yA yogazAstra ke AdhAra para ho aSTAMga yoga ke kramazaH 8 aMga isa prakAra haiM - 1. yama, 2. niyama, 3. Asana, 4. prANAyAma, 5. pratyAhAra, 6. dhAraNA, 7. dhyAna aura 8 samAdhi / yamAdi 8 yogAMgoM kA saMkSipta vivecana isa prakAra hai-- isameM bhI kramazaH jIva vikAsa sAdhate hue kaise Age baDhatA hai yaha bhI dekhanA hai / (1) yama- - isI ko vrata bhI kahate haiM / prasiddha rUpa se 5 vrata haiM -- 1. ahiMsA, 2. satya, 3. asteya, 4. brahmacarya, 5. aparigraha / 1. icchAyama, 2. pravRttiyama, 3. sthirayama, 4. siddhiyama ina 4 prakAroM kI tAratamyatA hai / prathama jIva isa yamAdi ke sopAna para caDhakara ahiMsAdi kA AcaraNa karate hue ahiMsaka banatA hai / (2) niyama - 1. zauca, 2. saMtoSa, 3. tapa, 4. svAdhyAya aura 5. paramAtmadhyAna rUpa se 5 prakAra kA niyama hai / yama se Upara kA yaha dvitIya sopAna caDhakara niyama ke mArga meM jIva Age baDhatA hai / (3) Asana - dravya se zArIrika cApalya rokakara eka sthAna para sthiratA rUpa AsanoM meM sthiratA lAnA AsAna kahalAtA hai / padmAsana- siddhAsana - vIrAsana - vajrAsanAdi AsanoM ko karate hue yama-niyama ke hI guNoM ko jyAdA puSTa karatA huA Age baDhatA hai / mAtra kAyika Asana hIM nahIM Age baDhatA huA mana sthiratA ko bhI sAdhatA hai / ataH bhAva se parabhAva-vibhAva kA tyAga karake svabhAva rUpa sthiratA AMtarika Asana siddhi hai / (4) prANAyAma - haThayoga kI kriyA se Upara uThakara Age baDhanA hai| kyoMki haThayoga meM lakSya jyAdA kAyA para kendrita rahatA hai| zarIra ko kaSTa hotA hai / mana ko bhI kleza hotA hai / prANAyAma kI kriyA meM prANavAyu kA vistAra karanA pUraka, kuMbhaka, recaka Adi kI prakriyA karate rahanA paDatA hai| yahA~ para bAhya kI apekSA AMtarika bhAva-prANAyAma kI prakriyA meM - bAhya vibhAga meM jAte bhAvoM kA recana, aMtarAtmabhAva - svabhAva kA pUraNa karanA, aura antarAtma svabhAva ramaNatA kA hI kuMbhaka karanA prANAyAma kI prakriyA hai / (5) pratyAhAra - viSayoM kI tarapha dauDatI huI indriyoM ko vApisa khIMcanI yaha AMtarika pratyAhAra kI kakSA hai / yahA~ se samyak dRSTi kI zubha zuruAta hotI hai (6) dhAraNA - citta kA deza banda karanA, arthAt citta ko viziSTa prakAra ke tattvacintanAdi meM bA~dhakara rakhanA yaha dhAraNA banAne kI prakriyA hai / (7) dhyAna - tattvasvarUpa kA ekAgrarUpa se cintana karanA, dhyAna karanA hai / cintana kI dhArA ko eka viSaya para kendrita karake sthira karane kI prakriyA dhyAna rUpa hai / samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 557 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti 558 samAdhi 8 parA dRSTi Lelka 7 prabhA dRSTi dhAraNA 6 kAntA dRSTi pratyAhAra 5 sthirA dRSTi - prANAyAma 4 dItrA dRSTi Asana 3 balA dRSTi niyama 2 tArA dRSTi yama mitrA dRSTi (8) samAdhi - dhyAnAdi ke andara prApta jo AtmasvarUpa- paramAtmasvarUpa kI yathArtha upalabdhi huI hai usI meM lIna bana jAnA, tadAkAra, tadrUpa, tanmaya banakara tAdAtmyatA lAnI arthAt dhyAna meM sthiratA lAkara dhyAtA dhyeyarUpa ekatA ko prApta kara jAya yaha samAdhi kI avasthA hai / I yahA~ apekSita aSTAMga kA AMtarika saMkSipta varNana uparokta kiyA hai / viSada varNana to bahuta hai / AdhyAtmika vikAsa ke sandarbha meM uparokta artha meM AThoM aMgoM ko dekhanA caahie| yoga ke ye AThoM aMga uttarottara vikAsa kI dizA meM UrdhvagAmI hote hue Upara hI Upara baDhate jAte haiM / ina meM ATha dRSTiyoM kA AdhArabhUta sAtha bhI milatA jAya to vikAsa acchA hotA hai / kramazaH UrdhvamukhI - UrdhvagAmI - vikAsomukha aSTAMga yoga kA krama aSTAMga yogoM ke sAtha ATha dRSTiyA~ mila jAya aura AdhArAdheya bhUta saMbaMdha janya-janaka yA kAryakAraNa bhAva saMbaMdha ke AdhAra para donoM meM mela banAkara vikAsa kI prakriyA Age baDhAnI caahie| aSTAMga yoga kI prakriyA mAtra bAhya - zArIrika hI na raha jAya isakA dhyAna rakhakara AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgRti pUrvaka ATha dRSTiyoM kI Abhyantara kakSA nirmANa karake jIva ko vikAsonmukhI honA cAhie / 8 dRSTiyA~ yamAdi ko mAtra kAyika nahIM rahane degI...AdhyAtmika vikAsa kI dizA meM dRSTiyA~ yogAMgoM ko sahayogI-upayogI bnaaegii| parantu isa vikAsa kI dizA meM pragati ko rUMdhanevAle avarodhaka-bAdhaka aise 8 doSa bhI haiN| ATha doSa zAstrakAra maharSioM ne ATha doSa batAe haiM- 1) kheda, 2) udvega, 3) kSepa,4) utthAna, 5) bhrAnti, 6) anyamud, 7) roga, 8) aasNg| manovijaya prApta karane meM ye 8 doSa bhArI bAdhaka-avarodhaka banate haiN| ataH unheM dUra karanA hI caahie| 1) kheda-zubha adhyavasAya-utsAha bhAva se pravRtti karate hue thaka jAnA, thakAna mahasUsa karanA,kheda ke kAraNa mana kI dRDhatA, sthiratA khatma ho jAtI hai| aura dharma kA mukhya AdhAra dRDhatA hai / jisa taraha machalI ke lie AdhAra pAnI kA hai / khetI ke lie bhI mukhya AdhAra pAnI kA hai| 2) udvega-zubha dharmAnuSThAna rUpa dharma kriyAoM meM udvega A jAnA, isake kAraNa usa dharma kriyA.meM jaise-taise karake pUrI karane kI vRtti banatI hai| 3) kSepa-citta DagamagAtA-asthira rakhanA, kriyA karate hue... mana kA bIca-bIca meM idhara-udhara bhAganA, jisa taraha kheta meM ugAI huI phasala ko bAra-bAra ukhADa kara vApisa bote rahane se vaha phasala naSTa ho jAtI hai, usI taraha eka kriyA meM se bAra-bAra bhAgane vAle asthira mana ke kAraNa kriyA kA pUrA lAbha nahIM milatA hai| 4) utthAna- zubha dharmAnuSThAna rUpa jo bhI dharmakriyA karate haiM usameM se mana kA uTha jAnA, citta kI sthiratA kA abhAva honA, aisI zubha yogakriyAeM choDa dene yogya hai aise vicAra AnA / parantu loka lajjA se choDa nahIM sakatA hai / aisI kriyA meM zAntavAhitA nahIM hotI 5) prAnti- yaha bhramaNArUpa doSa hai / zubha dharmAnuSThAna rUpa kriyA ko choDakara citta kA cAroM tarapha bhramaNa karanA, kriyA meM bhrAnti honI, jaise chIpa meM cAMdI kI bhrAnti hotI hai vaise hI tattva meM atattvapane kI bhrAnti honA doSa hai / athavA kriyA kI na kI aisI bhramaNA honaa| aisI bhrAntipUrNa kriyA se icchita phala nahIM milatA hai| 6) anyamud-jisa samaya jo jisa prakAra kI dharmakriyA cala rahI ho usa samaya usI dharmakriyA meM Ananda pAne ke badale anya kriyA meM Ananda lAnA yaha anyamud doSa hai| samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 559 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA dharmakriyA kI avagaNanArUpa anyamud doSAdi... dharmakriyA meM se icchitaphala prApta karane meM agni kI bAriza samAna hai| 7) roga-rAga-dveSa-moha ye tridoSa rUpa mahAroga-bhAvaroga hai| saccI samaja zakti ke binA, jJAnarahita kriyA karane se, bhAvarahita kriyA ke karane se zuddha kriyA kA uccheda ho jAtA hai| ataH zuddha kriyA ko pIDA yA aMgarUpa roga prApta hone se aisI rogiSTa kriyA bhI niSphala calI jAtI hai| 8) AsaMga-zubha dharmAnuSThAna kI kriyA karate samaya bhI parabhAva meM Asakti honA yaha AsaMga doSa hai| kisI eka kriyA vizeSa meM hI dRDha rAga ho jAne se eka aise zubha yoga meM hI Asakta bana jAnA,..aise hI eka yoga ko bahuta jyAdA acchA mAnakara usI meM ekatAna bana jAne se anya upayogI yogoM meM phira pragati nahIM hotI hai| vaisA yogI mahAtmA phira Age ke anya guNasthAnoM para apanI pragati roka detA hai / usase mukti kI prApti meM avarodha. paidA hotA hai| ye Uparokta 8 doSa darzAe~ haiN| ye kramazaH eka se dUsarA jyAdA nukasAnakAraka hai| eka se dUsarA jyAdA bhArI hai| ataH nIce nIce ke doSa raheMge to Upara ke doSoM kI |8 AsaMga doSa tyAga parA , - prabhA 7 roga doSa tyAga 6 anyamud doSa tyAga kAntA , sthirA 5 bhrAnti doSa tyAga . - dIpA - balA ||4 utthAna doSa tyAga 3 kSepa doSa tyAga tArA mitrA | 2 udveSa doSa tyAga O1 sveda doSa tyAga 560 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasthiti anivArya rUpa se rahegI / parantu Upara ke koI doSa rahe to nIce ke doSa nahIM bhI rheNge| ataH tattvajijJAsu-mokSagAmI Age baDhanevAle AtmAoM ko ina doSoM kA svarUpa samajhakara avazya TAlane caahie| jaise jaise ina 8 doSoM kA kSaya hogA vaise vaise eka eka dRSTi banegI-vikasita hogI aura jIva kA vikAsa hogaa| 8 doSoMke tyAga ke AdhAra para 8 dRSTiyoM ke vikAsa kI prakriyA__ina doSoM meM Upara-Upara ke doSa baDe bhArI haiN| vikAsonmukhI pragatizIla.AtmA jaise-jaise Age baDhatI hai vaise-vaise eka eka doSa choDakara kama karate hue Age baDhe to eka eka dRSTi acchI khulatI hai| vikasita hotI hai| ataH sAdhanA ke mArga meM avarodhaka bAdhaka banakara bIca meM roDe DAlane Ate hue 8 doSoM kA nivAraNa karanA-TAlanA sAdhakAtmA ke lie hitakArI hai| ataH vayaM-tyAjya ina doSoM ko tyAgakara guNoM kA prAdurbhAva karanA caahie| ATha guNoM kA svarUpa uparokta jo 8 doSoM kA svarUpa samajhA hai unase ThIka viparIta ye 8 guNa haiM / doSoM ke kSaya hone se 8 guNoM kI prApti honA vikAsa kI dizA meM sahAyaka hai / 1. adveSa, 2. jijJAsA, 3 . suzruSA, 4. zravaNa, 5. bodha, 6. mImAMsA, 7. pratipatti, 8. pravRtti ye 8 guNa 1) adveSa-tattva ke prati dveSabhAva-mAtsarya bhAva na honA vaha adveSa / 2) jijJAsA- tattva ke svarUpa ko yathArtha jAnane kI tIvra abhilASA-ruci / 3) suzruSA- tattvabhUta padArthoM ko sunane kI lAlasA, sunane jaanaa| 4) zravaNa-tattva kI rucikara vyAkhyAoM Adi kA nitya zravaNa krnaa| 5) bodha-tattva kA bodha-jJAna-samajha baDhanA-baDhAnA / 6) mImAMsA-tattva ke bodha kA sUkSma ciMtana karanA, vicAra-vimarza krnaa| 7) pratipatti-tattva kI upAdeyatA--AcaraNa yogyatA aMtara se sviikaarnaa| 8) pravRtti-tattva kA AcaraNa karate hue AtmasvabhAva meM ramaNatA rkhnaa| ye 8 guNa AdhyAtmika vikAsa ke kSetra meM upayogI siddha hote haiN| ina guNoM ke / vikAsa se mitrAdi dRSTiyoM kA bhI vikAsa hotA hai / doSoM kA tyAga-zamana hotA hai samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 561 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parA |8 pravRtti - AsaMga prabhA - kAntA |7 pratipatti - roga , sthirA 16 mImAMsA - anyamud - dIpA 5 bodha - bhrAnti balA4 zravaNa - utthAna isa taraha doSoM ke kSaya se evaM guNoM ke vikAsa se eka-eka dRSTi ke vikAsa pUrvaka mokSamArga ke sopAnoM ko caDhatI huI AtmA kA AdhyAtmika vikAsa hotA hai| ataH sAdhaka ko sAdhanA ke mArga meM isa prakriyA kA acchI taraha khyAla rakhanA caahie| yahI sAdhaka kI samajha pUrvaka kI, jJAnapUrvaka kI sahI sAdhanA hogii| doSakSaya aura guNaprApti anivArya hai| ye sAdhanA ke phalasvarUpa hai / sAtha hI sAtha vikAsa ke sahAyaka aMga hai| sAdhaka apanA lakSa banA le aura vikAsa ke lakSyabiMdu ko prApta karanA hI hai aise dRDha nirdhAra pUrvaka pragati karatA hI rahe to siddhi hastagata honI sulabha hai| saMbhava hai| 2 zuzrUSA aura zravaNa - utthAna 2 jijJAsA. 2 jijJAsA - udvega 1 adveSa guNa- kheda doSa tyAga mitrA tIna yogoM kA svarUpa zAstrakAra maharSiyoM ne 3 yogoM kA svarUpa batAyA hai- 1)icchAyoga, 2) zAstrayoga, 3) saamrthyyog| ina tInoM yogoM kA mAhAtmya batAte hue mahApuruSoM ne yahA~ taka kahA hai ki.. mitrA-tArAdi AThoM dRSTiyA~ rUpI nadiyA~ inhIM tIna yogoM rUpI parvatoM se nikalatI hai / ataH ina tInoM yogoM ko himAlaya ke jaise parvata kI upamA dI hai| AtmA yadi ina tInoM yogarUpI Pa 562 AdhyAtmika vikAsa yAtrA. ... Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvata para caDhe.. to apane Apa apane aMtastha citta meM se AThoM dRSTiyoMrUpI saritA ko bahatI huI svayaM dekha skegaa| ataH ina tInoM yogoM kA svarUpa samajhanA caahie| (1) icchAyoga-saddharma-zubhadharma kA pUrNa rUpa se AcaraNa karane kI svayaM manogata saccI icchA ko icchAyoga kahate haiM / aisI icchAvAle jJAnI puruSa kA vikalAdi pramAda ke kAraNa vikala jo dharmakriyArUpa vyApAra (yoga) ko icchAyoga kahate haiN| aise icchAyoga meM 1) dharma karane kI tIvra icchA hotI hai / 2) zrutajJAna hotA hai, 3) samyaktvabhAva hotA hai, aura 4) pramAda bhI hotA hai| (2) zAstrayoga-zAstra pradhAna yoga ko zAstrayoga kahate haiM / apramatta yogI kA zaktipUrvaka zraddhAlu kA AgamazAstravacanAnusArI jo avikala dharmavyApAra hai usako zAstrayoga kahate haiM / zAstrayogI- 1)zraddhAvaMta hotA hai; 2) apramatta hotA hai, 3) tIvra zAstravettA, jJAnI hotA hai, 4) aura yathAzakti zuddhakriyA karanevAlA hotA hai| ... (3) sAmarthyayoga-zAstra meM jisakA upAya darzAyA gayA hai, aura usa zAstra se bhI jyAdA jisakA viSaya zakti ke udreka se baDha gayA ho, jyAdA ho jAtA ho use sAmarthyayoga kahate haiM / yahA~ para zAstra kI pradhAnatA ke bajAya AtmA ke sAmarthya zakti kI pradhAnatA hai / zAstra dizAsUcana mArgadarzana jarUra karatA hai..svarUpa varNana karake samajhA detA hai parantu usa para calane kA sAmarthya to jIva meM hI honA caahie| jo jIva svayaM apanI zakti prakaTa karake puruSArtha karatA huA Age baDhe to..dhIre..dhIre..Upara..Upara ke guNasthAnoM ke pada ko prApta kara sakatA hai| aura isa taraha apanI zakti sphurita karate hue Age baDhakara zAstra ne jina anubhavAdi kA varNana nahIM bhI kiyA hai aise anokhe-adbhuta Age ke anubhavoM ko yogI prApta karatA hai / agocara anubhava prApta karatA hai| aba Atma sAmarthya hI prabala banatA hai / isI kI prAdhAnyatA rahatI hai| . . isa sAmarthya yoga ke do prakAra haiM- 1) dharmasaMnyAsa aura 2) yogsNnyaas| 1) prathama dharmasaMnyAsa yoga kA vicAra karate haiM- dharma kSamAdi dharma jina jina karmoM ke kSayopazama se utpanna hote haiM aise kSAyopazamika bhAvoM ke kSamAdi dharmoM kA tyAga karanA = saMnyAsa dharmasaMnyAsarUpa sAmarthya yoga kahalAtA hai| saMnyAsa zabda kA artha yahA~ choDanA-tyAganA liyA hai / zAyada Apa ko dharma saMnyAsa kI vyAkhyA meM kSamAdi bhAvoM kA tyAga karanA ina zabdoM se Azcarya jarUra hogaa| parantu kSAyopazamika aura kSAyika bhAva kI bhinna bhinna vizeSatAoM ko smjhie| kSapakazreNi jisane prAraMbha kara dI hai aisA sAdhaka yogI karmoM kA kSaya karane kI prakriyA se cAroM ghAti karmoM kA saMpUrNa kSaya karatA samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 563 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai taba unheM kSAyika bhAva ke jJAnAdi guNa prApta hote haiN| isase kSAyopazama bhAva ke kSamAdi ho jAte haiN| kyoMki inameM kSaya ke sAtha sAtha upazama bhAva kA bhI mizraNa thA / aba upazamana kI prakriyA sarvathA na rahI aura eka mAtra kSAyika bhAva kI kSapaka prakriyA hI rahI / ataH kSayopazama bhAva ke kSamAdi dharma kA nAza hotA hai aura kSAyika bhAva ke kSamAdi dharma prakaTa hote haiM / ataH ise dharma saMnyAsa nAmaka sAmarthya yoga kahate haiM --- 2) yogasaMnyAsa nAmaka sAmarthyayoga - dharmasaMnyAsa ke sAmarthyayoga se Age baDhe hue kSapakazreNI para ArUDha kSapaka yogI jaba 14 ve guNasthAnaka para pahu~cakara mana-vacana-kAyA ke yogoM kA nirodha karate haiM taba ve yogasaMnyAsa ko prApta hote haiM / isIliye kahA hai ki kSapaka zreNI kA jahA~ se prAraMbha hotA hai aise apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAnaka para tAtvika dharmasaMnyAsa hotA hai / aura AyojyakaraNa ke bAda tAttvika yogasaMnyAsa kahalAtA hai / icchAyogAdi tIna yogoM kA koSThaka yoga kA nAma 1 icachA yoga 2 zAstra yoga 3 sAmarthya - yoga prAdhAnyatA pramukha lakSaNa saccI dharma icchA, zAstra zravaNa, zrutabodha, samyag dRSTi, pramAdajanya vikalatA 564 icchApradhAna zAstra pradhAna sAmarthya dharmasanyAsa pradhAna 4 sAmarthya-yoga sAmarthya yogasanyagA pradhAna zAstrapaTutA, zraddhA, apramAda zAstra se para viSaya svasaMvedana, anubhavajJAna, kSayopazama dharmatyAga pAtra yogI saccA dharma icachuka AgamazAstrazrotA, samyag jJAnI, pramAdI zAstra paTu, zraddhAlu apramatta kSapaka zreNi gala yogI aura sayogI. kevalI mana-vatana - kAyA ke ayogI kevalI yogoM kA tyAga ayoga- paramayoga guNasthAna 4, 5, 6 upalakSaNa se vyavahAra se 6, 7 AdhyAtmika vikAsa yAtrA 8, 9,10, 12, 13. uparokta kiyA huA tInoM yogoM kA varNana saMkSipta rUpa se isa koSThaka dvArA AsAnI samajhA jA sakatA hai / 1.4 zaileSI avasthA meM Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulaSA ke samyaktva kI parIkSA rAjagRhI nagarI kI tarapha jAte hue, aMbaDa nAmaka parivrAjaka kesAtha bhagavAna mahAvIra prabhu ne sulaSA nAmaka zrAvikA ke lie "dharmalAbha" kA AzIrvAda bhijavAyA aura kahA, he aMbaDa ! tuma rAjagRhI jAkara sulaSA nAmaka zrAvikA ko mero dharmalAbha kA sandeza jarUra kahanA / aMbaDa rAjagRhI gayA parantu usane mana meM socA ki sulaSA kaisI aurata hai ? yaha kitanI bar3I aura mahAn strI hai ? jise bhagavAna mahAvIra ne dharmalAbha kahalavAyA hai / aura kisI ko nahIM parantu mahAvIra ne sulaSA ko hI dharmalAbha kyoM kahalavAyA? isa taraha UhApoha mana meM karatA huA aMbaDa parivrAjaka sulaSA kI parIkSA karane ke liye kamara kasatA hai / vaha rAjagRhI nagarI ke bAhara brahmA kA rUpa banAkara logoM ko AzIrvAda dene lgaa| usakI dhAraNA thI ki zAyada isa prasiddhi va pracAra ke kAraNa sabhI ke bIca sulaSA bhI avazya aavegii| huA ThIka isase viparIta / apanI zakti se rUpa badalate hue aMbaDa ne bAda meM zaMkara, kRSNa, viSNu ityAdi ke rUpa dhAraNa kie| usane bahuta bar3I mAyAjAla khar3I kara dii| nagara ke hajAroM lAkhoM loga usake AzIrvAdArtha evaM darzanArtha umar3ane lge| aMbaDa unameM sulaSA ko DhU~Dhane lgaa| Akhira sulaSA na AI, so nahIM aaii| anta meM thakakara, parezAna hokara usane tIrthaMkara kA rUpa banAyA aura apanI mAyAjAla se samavasaraNa kA rUpa nirmANa kiyaa| yaha pracArita kiyA gayA ki paccIsaveM tIrthaMkara rAjagRhI nagarI meM padhAre haiM aura sabako dharmalAbha de rahe haiM / aisI khUba prasiddhi sunakara hajAroM-lAkhoM logoM kI bhIr3a jamane lagI, parantu isase bhI sulaSA Tasa se masa na huii| satyavAdI samyag dRSTi sulaSA jo kabhI bhI asatya ko satya evaM satya ko asatya kahane ke lie taiyAra nahIM thI, satya siddhAnta zAstra ke AdhAra para vicAra kiyA ki tIrthakara to mAtra caubIsa hI hote haiM / paccIsaveM tIrthaMkara na to kabhI hue haiM aura na kabhI hoNge| itanA hI nahIM varan isa bharata kSetra meM eka samaya meM eka sAtha do tIrthaMkara kabhI bhI nahIM hote haiM / aisA sarvajJa kA vacana hai / vartamAna meM jabaki caubIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmI vidyamAna haiM, taba phira paccIsaveM tIrthaMkara ke hone yA Ane kA prazna hI khar3A nahIM hotA hai| bhale hI samavasaraNa Adi kI racanA kyoM na ho, parantu paccIsaveM tIrthaMkara to ho hI nahIM sakate haiN| isa prakAra apane samyag rUpa saccI zraddhA se parIkSA karake sulaSA zrAvikA samavasaraNa kI racanA sunakara bhI sarvathA raMjamAtra bhI vicalita na huI aura na gaI / Akhira samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 565 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAra svIkAra kara aMbaDa parivrAjaka eka zrAvaka kA rUpa lekara sulaSA zrAvikA ke ghara pahu~cA aura hAtha jor3ate hue, natamastaka hokara vinIta bhAva se sulaSA ko kahA ki he devI ! Apako bhagavAna mahAvIra ne dharmalAbha kahalavAyA hai| yaha sunate hI sacce tIrthaMkara sarvajJa prabhu mahAvIra kA nAma evaM unakI tarapha se " dharmalAbha" kA sandeza sunate hI sulaSA harSa * vibhora hokara nAca uThI / = vAstava meM sulaSA satyazodhaka yathArtha tattva rucivAlI evaM zuddha samyag dRSTi zrAvikA thI, jisane samyag darzana se apanA jIvana dhanya banAte hue, aisI anupama sAdhanA kI jisase usane tIrthaMkara nAmakarma upArjana kiyaa| AgAmI caubIsI meM tIrthaMkara banakara mokSa jAne kA saubhAgya prApta kiyaa| aisI eka viduSI zrAvikA ke jaisI hI samyag zraddhA hameM bhI rakhanI cAhiye, jisa se hama bhI zuddha samyag dRSTi vAle bana sakeM / aMdha zraddhA aura samyag zraddhA I zraddhA do prakAra kI hotI hai-- (1) samyag zraddhA, (2) aMdha zraddhA / samyag jJAna janya zraddhA ko samyag zraddhA kahate haiN| ThIka isase viparIta aMdha zraddhA meM tattva viSayaka samyag jJAna yA tattva ruci Adi utpanna nahIM hotI hai / parantu camatkArajanya duHkha nivRtti evaM sukha prApti ke nimittoM se utpanna huI zraddhA aMdha zraddhA kahalAtI hai| aMdha zraddhAlu vyakti tattvajJAna kI prApti ke lie yA tattvArtha yA yathArtha, vAstavika satyajJAna ke lie koI prayatna yA puruSArtha nahIM karatA hai kyoMki vaha mUlataH tattvaruci jIva nahIM hai / ataH vaha AtmA-paramAtmA mokSAdi tattvoM meM na to jJAna hI samyag rakhatA hai aura na hI samyag zraddhA rakhatA hai / aMdha zraddhAlu mAtra saMsAra kA rAgI evaM sukha lipsu jIva rahatA hai| yenakena upAyena duHkha nivRtti ho jAya aura sukha kI prApti ho jAye aise nimittoM ko hI vaha mAnatA hai| cAhe ye kArya bhagavAna ke nAma se, devI-devatAoM ke nAma se yA tyAgI - tapasvI guruoM ke AzIrvAda se pUrNa ho / parantu use deva-guru-dharma kI ArAdhanA bhakti yA upAsanA se jitanA matalaba nahIM hotA hai, usase jyAdA sukha prApti kA evaM duHkha nivRtti kA usakA lakSya hotA hai / zAdI honA, saMtAnotpatti honA, sampatti kI prApti honA, aizvarya bhogavilAsa ke sAdhanoM kI prApti honA, yaza, kIrti, pratiSThA, sattA Adi kI prApti honA, inhIM saba sAMsArika sukhoM sukha prApta rUpa mAnakara vaha baiThA hai| ataH inakI prApti ke lakSya se vaha deva-guru-dharma kA bhI upayoga karatA hai / bhagavAna ke darzana-pUjA-pATha, yAtrA Adi evaM stotra pATha, japAdi samyag sAdhanA ko bhI vaha sukha prApti ke lie hI karatA hai / 566 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kaue kA baiThanA aura DAlI kA giranA" aise Akasmika nimitta kI taraha vaha deva-guru-dharma kI sAdhanA se camatkArika nimittoM ko mAnakara una meM aMdha zraddhA rakha letA hai| aura unakI upAsanA isI hetu ko siddha karane ke lie karatA rahatA hai / deva-deviyoM ke pAsa jAkara santAna yA sampatti prApti hetu mAnatA yA Akhar3I rakhatA hai / laoNTarI khula jAve, isake lie vaha deva-guru ke AzIrvAda prApti hetu prayatna karatA hai / camatkAra karane vAloM ke pIche vaha aMdhazraddhA se bhAgatA-phiratA hai / vItarAga bhagavAna aura tyAgI tapasvI guruoM ko evaM deva-deviyoM ko vaha apanI icchApUrti kA nimitta evaM AdhArabhUta kAraNa mAna letA hai| isI taraha vaha zaMkha, zrIphala Adi kaI prakAra kI vidhiyoM meM AzA rakhakara aMdhazraddhA se bhAgatA rahatA hai| ___ jina deva-guru-dharma kA upayoga saMsAra nivRtti, bhak-mukti evaM Atma kalyANa tathA karma-kSaya (nirjarA) rUpa, Atma zuddhi ke liye thA, unakA upayoga aMdhazraddhAlu vyakti ne sAMsArika duHkha nivRtti tathA bhautika, paugalika, vaiSayika sukha prApti ke lie kiyA / yahA~ jAne se sukhI banU~gA, inase merI icchA pUrti hogI, unase AzA phalIbhUta hogI, aisI aMdhazraddhA kI vicAradhArA meM vaha, yahA~-vahA~ bhAgatA-phiratA hai / jo bhI deva ho, vaha unake saikar3oM mantroM kA jApa karatA rahatA hai / vaha yahA~-vahA~ kisI bhI deva ke pAsa jAtA rahatA isa prakAra kI samyag tattva-jJAna rahita aMdha-zraddhA kA patana evaM parivartana jaldI ho sakatA hai, use koI bhI jaldI se badala sakatA hai, kyoMki jJAnajanya zraddhA na hone ke kAraNa vaha kabhI bhI apanI zraddhA se cyuta ho sakatA hai| isalie sahI evaM saccI zraddhA ko mahApuruSoM ne samyag-tattvajJAna janya batAI hai / AtmA-paramAtmA, mokSAdi tattvoM ke yathArtha, vAstavika jJAnajanya samyag darzana rUpa saccI zraddhA ko hI samyag zraddhA kahate haiM / yahI samyaga zraddhA deva-guru-dharma kI zraddhA, unakI ArAdhanA yA upAsanA samyaga karAtI hai| AcaraNa bhI sahI hotA hai| unakI upAsanA karmakSaya rUpa nirjarA-pradhAna evaM Atma-kalyANakArI hotI hai / aise samyagdarzana se hI bhavamukti, saMsAramukti, Atmazuddhi evaM mokSasiddhi milatI hai| ___ samyag darzana kI anivAryatA para jora dete hue zrI vIra prabhu ne yahA~ taka kaha diyA hai ki dasaNa bhaTThI bhaTTho, daMsaNa rahiyA na sijjhii| caraNa rahiyA sijjhaI, desaNa rahiyA na sijjhii|| -uttarAdhyayana sUtra samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 567 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyag darzana se bhraSTa, bhraSTa hI ginA jAtA hai, aisA samyag darzana rahita jIva siddha nahIM hotA hai, cAritra se rahita jIva kadAcita mukta ho bhI jAya, parantu samyag darzana rahita jIva ko kabhI bhI mokSa nahIM milatA hai / ataH mokSa prApti ke lie, samyag darzana kI prApti atyanta Avazyaka hai, anivArya hai / samyag darzana mokSa prApti kI prAthamika AvazyakatA hai / ataH samyag darzana ke lie puruSArtha karanA cAhiye / eso paMca namukkAro zrI namaskAra mahAmaMtra ke chaThThe pada para "eso paMca namukkAro " pATha diyA gayA hai / isameM "eso paMca namukkAro " zabda bahuta hI mahatvapUrNa evaM kImatI hai| namaskAra mahAmantra ke isa chaTThe pada kI tulanA navapada ke chaTThe samyagdarzana pada ke sAtha karane para donoM meM samAnatA yAne sAdRzyatA spaSTa dikhAI detI hai| isase yaha pratIta hotA hai ki "aiso paMca namukkAro " ke artha meM hI samyag darzana kA sahI artha hai| eso + paMca + namukkAro eso paMca namukkAro / eso = ina (yahI) paMca 5 (paMca parameSThI arthAt navakAra maMtra meM uparokta pAMca padoM meM jo arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya sarva sAdhu Adi paMca parameSThI haiM, unhIM pA~coM kA " eso paMca" pada se arthagrahaNa kiyA gayA hai| ina pA~ca ko hI namaskAra hai / yahI Abhigrahika, anabhigrahika Adi mithyAtva nivRtti rUpaka saccA namaskAra kiyA gayA hai / isase spaSTa samyag darzana rUpa saccI zraddhA kA bodha hotA hai| ataH "eso paMca namukkAro " yaha chaTThA pada navapada ke chaTThe pada samyagdarzana kA sahI artha meM dyotaka hai / isameM "paMca" saMkhyAvAcI zabda se aura "eso" arthAt inhI pAMca- arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu ke alAvA kisI anya ko grAhya nahIM kiyA gayA hai| ataH chaTThe pada se ina aura aise pAMca arihaMtAdi ko namaskAra kiyA gayA hai, arthAt (1) arihaMta aise vItarAga bhagavAna ko namaskAra, (2) siddha, buddha mukta aise siddha bhagavAna ko namaskAra, (3) paMcAcAra pravINa aise AcArya bhagavantoM ko namaskAra, (4) pAThaka evaM vAcakavarya jJAnadAtA aise upAdhyAyoM ko namaskAra, (5) samasta loka meM rahe hue, siddhi mArga ke sAdhaka, virakta, vairAgI, tyAgI, tapasvI sAdhu-munirAjoM ko namaskAra kiyA gayA hai / inake atirikta anya kisI ko nahIM / ataH " aiso paMca" yaha pada eka maryAdA evaM sImA bAMdhane vAlA hotA hai| jo arihaMta siddhAdi pAMca kI vyAkhyA evaM pada para Ate haiM, unheM namaskAra avazya kiyA gayA hai, parantu ina pA~ca kI vyAkhyA meM jo nahIM AtA hai evaM ina pA~ca ke jaisA svarUpa jinakA nahIM hai, unako namaskAra nahIM kiyA gayA hai| yaha pramANa dikhAne ke lie arihaMta Adi pAMcoM ke niyata guNoM kI saMkhyA nimnAnusAra darzAI gaI hai-- AdhyAtmika vikAsa yAtrA 568 = Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arihaMta ke 12 guNa 2. siddha ke 8 guNa 3. AcArya ke - 36 guNa ___4. upAdhyAya ke _ - 25 guNa 5. sAdhu ke - 27 guNa ina pA~coM (paMca parameSThi) ke kula 108 guNa haiN| uparokta guNa hI paMca parameSThi ke svarUpa ke dyotaka haiM / guNa hI guNI ke sacce dyotaka hote haiM arthAt guNa se hI guNI kA saccA svarUpa pahacAnA jAtA hai / guNa aura guNI meM abheda sambandha hai| "eso paMca namukkAro" pada meM saMkhyAvAcI "paMca" zabda se "na nyUnAdhikya" kA spaSTa bodha hotA hai, arthAt pA~ca se to na kama aura na hI adhika, nizcitatA evaM sthiratA kA bodha "pA~ca" zabda karAtA hai| ataH na nyUna yAne ina pA~ca parameSThi se kama saMkhyA meM arthAt 2-3 yA 4 hI mAneM aura 1-2 ko na mAneM tathA mAne hue 2-3 ko hI namaskAra kareM, unhIM ke prati zraddhA rakheM aura anya 1-2 ke prati zraddhA na rakheM, na mAne, namaskArAdi na kareM vaha sahI artha meM samyaktvI nahIM khlaayegaa| ina paMca parameSThI meM do deva aura tIna guru milAkara pA~ca hote haiM / arihaMta aura siddha ye do deva (bhagavAna) haiM aura AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu ye tIna guru haiN| koI yaha kahe ki maiM to pratyakSa dikhAI dete ina guruoM ko hI mAnatA hU~, parantu deva tattva jo parokSa haiM unheM nahIM mAnatA hU~ to vaha pA~coM hI parameSThI ko na mAnane ke kAraNa mithyAtvI kahalAtA hai / ThIka isake viparIta koI deva tattva ko mAne aura guru tattva ko na mAneM to vaha bhI mithyAtvI kahalAtA hai / ataH "eso paMca namukkAro pada se pA~coM hI parameSThI ko saMyukta rUpa se mAnate hue, namaskAra karanA yahI samyag darzana hai| na nyUnAdhika arthAt kama-jyAdA maannaa| vyaktigata samakita dene kI dukAna - samyaktva koI bAjArU cIja nahIM hai arthAt 2-5 rupaye meM yaha bAjAra meM bikatA nahIM hai / samyak darzana yaha AtmA kA guNa hai, jo tattvArtha zraddhA se prakaTa hotA hai| guru Adi vyakti adhigama mArga se utpanna samyaktva meM nimitta mAtra hai / phira bhI adhigama mArga se kisI ko samyaktva prApta karAne meM sahAyaka nimitta bane hue upadezaka guru Adi hI "merA samakita lo-merA samakita lo" isa prakAra dukAnadAra kI taraha apanI pur3iyA~ meM samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 169 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAMdhakara samakita becate haiN| unake aise samakita kA chipA huA artha yaha hai ki- "mujhe hI mAnoM aura kisI ko nhiiN|" maiM jo kahatA hU~, vaise hI, aura vahI kro| dUsaroM ko mata mAnoM aura dUsaroM kA kahA huA bhI mata mAnoM / mere hI sampradAya, paMtha yA gaccha ko mAnoM aura anya kisI sampradAya paMtha yA gaccha ko mata mAnoM / mujhe hI vandana karo aura kisI ko hAtha mata joddo| aisA haldI ke gA~Tha kI pur3iyA kI taraha ve apanA samakita becate haiN| kharIdadAra grAhaka bhI santuSTi ke sAtha aisA mAnatA hai ki- "maiMne amuka mahArAja sA. se samakita liyA hai / maiM amuka mahArAja sA. ko hI mAnatA hU~ / anya mahArAja sA. ko nahIM maantaa|" aisA bAjArU samakita becane vAle vyApArI bhI haiM, evaM kharIdanevAle grAhaka bhI vAstava meM dekhA jAya to isa vRtti meM na to koI samyaktva hai aura na hI koI zraddhA hai| yaha mAtra sampradAya kI khicar3I pakAne kA cUlhA hai / jisa taraha eka vyApArI apane grAhaka khar3e karatA hai, vaise hI vyaktigata samakitadAtA guru apane nijI bhakta khar3e karate haiM, . na ki sacce tattvArtha zraddhAlu samyagdarzanI / isase sampradAyavAda kA viSa panapatA hai| pariNAmasvarUpa rAga-dveSa kI vRddhi hotI hai aura IrSyA-dveSa kA vAtAvaraNa banatA hai| isameM krodhAdi kaSAya palate haiM, jisase samaya Ane para hiMsA Adi pApAcAra bhI hotA hai / eka hI dharma ke bhinna-bhinna sampradAya vAle paraspara nindA Adi karate hue, apanI sAmpradAyika nIMva majabUta karate haiN| isa taraha apanI dukAnadArI calAte haiN| rAjagharAnoM meM jaise viSa * kanyA nirmANa kI jAtI thI vaise hI sampradAyavAda ke jahara vAle viSaile bhakta nirmANa karane kA kAma kaliyuga meM apanA samakita becanevAle karate haiN| - "samakita" yA samyag darzana yaha kisI kI vyaktigata dharohara nahIM hai / yaha tattvArtha zraddhAn svarUpa Atma guNa rUpa hai / yathArtha satya kisI vyakti vizeSa ke ghara kA nahIM hotA hai, yaha sUrya ke prakAza kI taraha sarva vyApI hotA hai / carama satya kA svarUpa eka hI hotA hai na ki bhinna-bhinna / ataH acchA yaha ho ki hama kisI vyakti vizeSa ko hI mAnane kA vyaktigata samakita na svIkArate hue yathArtha tatva, zraddhArUpa samyagdarzana hI svIkAra kreN| . isI taraha vyaktigata samakita dAtAoM kA sahI kartavya yaha hai ki sAdhaka ko deva-guru-dharma evaM AtmA-paramAtmA-mokSAdi yathArtha tattvoM kA samyag jJAna upArjana karAte hue samyagdarzana prApta karAveM / guru ko cAhiye ki ve apanI mahattA na dikhAte hue, vItarAga, sarvajJa prabhu kI mahattA dikhAe / sAdhaka ko apanA nijI bhakta na banAte hue sarvajJa vItarAgI arihaMta prabhu kA bhakta banAveM / use apane kahe hue mArga para na calAte hue, sarvajJopadiSTa -570 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara kathita dharma mArga para calAne kA kartavya guru ko nibhAnA vAhiye / sAdhaka ko mujhe mAnane rUpa mere meM hI zraddhA rakho, aisA na kahate hue sarvajJa vItarAgI-arihaMta bhagavAna meM evaM unake vacana meM zraddhA rakho, aisA sikhAnA cAhie / yahI guru kA kartavya hai / vAstava meM aisA zuddha samyagdarzana sabhI jIvoM ko prApta karAnA, yaha guru kA mukhya kartavya hai / isa nIti kA pAlana karane se saMpradAyavAda kA viSa kama hogA aura zAzvata dharma kA jhaNDA sadA hI laharAtA rhegaa| isa taraha vyaktigata samakita becane kI dukAnadArI calAnA mahApApa hai| samrATa zreNika kI zraddhA kI kasauTI magadha deza kI rAjadhAnI rAjagRhI nagarI ke adhipati samrATa zreNika mahArAjA carama tIrthapati zramaNa paramAtmA zrI bhagavAna mahAvIrasvAmI ke parama upAsaka bane the / sarvajJa prabhu se samasta tattvoM kA yathArtha samyagjJAna prApta karake sacce parama zraddhAla bane the| unakA samyagdarzana vizuddha kakSA kA thA / yadyapi ve avirati ke udaya vAle the, ataH unake jIvana meM sAmAyika-vrata-paccakkhANa Adi virati dharma nahIM A sakA thaa| cAritra mohanIya kA prabala udaya thA jisase vrata-virati paccakkhANa kA AcaraNa ve nahIM kara paaye| lekina darzana mohanIya karma evaM anantAnubandhI saptaka ke sarvathA kSaya hone se ve vizuddha samyagdarzana pA sake evaM uttarottara Age bar3hate hue, apane samyag darzana ko "kSAyika" kI kakSA meM pahu~cA sake / jIvanabhara paramAtmA mahAvIra prabhu kI parama bhakti karake mAtra samyag zraddhA ke bala para unhoMne sarvocca kakSA kA tIrthaMkara nAmakarma bhI upArjana kiyA, jisake phalasvarUpa ve AgAmI caubIsI meM padmanAbhasvAmI nAmaka prathama tIrthaMkara banakara mokSa sidhaareNge| devaloka ke devatAoM ne samrATa zreNika ke samyagdarzana kI kaI bAra vicitra DhaMga se parIkSA bhI kI / garbhavatI sAdhvI evaM macchImAra sAdhu kA rUpa lekara devatAoM ne unakI sacoTa zraddhA ko DigAne kA prayatna bhI kiyA; parantu zreNika jaise parama zraddhAlu rAjA apanI zraddhA meM acala-aTala rahe / kaThina kasauTiyoM meM se pasAra hue, ve dhanya hai / aise the zuddha samyaktvI zreNika mhaaraajaa| mahAsatI parama zraddhAlu sulaSA zrAvikA ke jIvana meM prathama saMtAnotpatti kA abhAva hote hue bhI unhoMne kabhI bhI apanI samyag zraddhA ko vicalita nahIM kiyaa| unhoM ne kabhI rAgI-dveSI-devI-devatAoM kI mAnatA, Akhar3I mAnane kA pApa nahIM kiyaa| unhoMne mithyA samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 571 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA AcaraNa kabhI bhI nahIM kiyaa| yogAnuyoga battIsa putroM kI prApti hone para evaM bhavitavyatAvaza battIsa hI putroM kI cer3A rAjA ke sAtha yuddha meM mRtyu bhI ho gaI, tathApi unheM raMja mAtra bhI zoka nahIM huaa| aMbaDa parivrAjaka kI parIkSA meM bhI pAra utarakara sulaSA zrAvikA ne apane samyagdarzana kI sahI artha meM rakSA kI, evaM AMgAmI caubIsI meM tIrthaMkara banane kA saubhAgya prApta kiyaa| , mAlavadeza kI ujjayinI (ujjaina) nagarI ke prajApAla rAjA kI do putriyAM thiiN| mithyAzAstra par3hI huI sura sundarI, mithyAmati thI jabaki karma-dharma kA samyag siddhAnta par3hI ..huI mayaNA sundarI zuddha samyag dRSTi zrAvikA thI, jisane apane pati zrIpAla rAjA ko bhI zuddha samyag dRSTi zrAvaka banAyA thaa| mayaNA zrIpAla ke jIvana meM Ae hue saikar3oM kaSToM evaM duHkhoM ke dvArA unakI samyag dRSTi-zraddhA kI parIkSA huii| phira bhI zrIpAla-mayaNA dampatti zraddhA kI kasauTI para pUre sau TakA khare utare / siddhacakra rUpa navapada kI paramabhakti ' evaM upAsanA karake, unhoMne apanA kalyANa sAdha liyaa| isa taraha unhoMne navaveM bhava meM mokSa jAne kA adhikAra prApta kiyaa| aise samyag zraddhAvaMta mayaNA-zrIpAla kA Adarza 'Aja bhI "zrIpAla rAsa" ke rUpa meM upalabdha hai| . mahArAja zrIkRSNa ne bhagavAna neminAtha se samyag dharma evaM jIvAdi tattvoM kA samyag jJAna samajhakara samyag darzana prakaTa kiyaa| yadyapi vrata-virati-paccakkhANa kA AcaraNa unase nahIM ho pAyA, phira bhI yAdavAdhipati zrIkRSNa ne sahI samyag darzana ke AdhAra para AgAmI caubIsI meM tIrthaMkara banane kA sarvocca puNya upArjana kiyaa| ve 12 veM amamasvAmI nAmaka tIrthaMkara banakara mokSa meM jaaveNge| .. parama jinabhakta rAvaNa ne vizuddha samyag darzana ke bala para patnI mandodarI ke sAtha, aSTApada girI (mahAtIrtha) para prabhu bhakti meM tallIna banakara tIrthaMkara nAmakarma upArjana kiyaa| mahAvideha kSetra meM tIrthaMkara banakara, ve bhI mokSa meM jaaveNge| gyArahavIM zatAbdI meM gujarAta kI gaddI para Ae rAjA kumArapAla ne kalikAla sarvajJa pU. hemacandrAcArya mahArAja se arihaMta dharma prApta karake, parama zuddha samyaktva ratna prApta 572 . . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| sAtha hI deza virati rUpa zrAvaka dharma yogya bAraha vrata svIkAra karake ve paramAt jaina zrAvaka bane / unakI samyag zraddhA anupama evaM vizuddha kakSA kI thI / unhoM ne bhI sva-AtmA kA kalyANa sAdhA evaM alpa bhavoM meM hI mokSa sidhAreMge / I zAstroM meM aise saiMkar3oM dRSTAnta evaM caritra granthoM meM aise aneka mahApuruSoM ke caritra likhe gaye haiM, jinhoMne samyag darzana rUpI ratna ko pAkara hI mokSa prApta kiyA haiM / tathA anAgata (bhaviSya) kAla meM bhI jaaveNge| aise samyagdarzana se mokSa kI prApti ho, isalie paramAtmA pArzva prabhu ke caraNa kamala meM antima prArthanA isa prakAra kI gaI hai-- tuha sammatte laddhe cintAmaNi kappapAya vabbhahie / pAvaMti aviggheNaM, jIvA ayarAmaraM ThANaM // 4 // -- " zrI uvasaggaharaM stotra" meM caudaha (caturdaza) pUrvadhArI pa. pUjya bhadrabAhusvAmI likhate haiM ki he prabhu ! cintAmaNi ratna aura kalpavRkSa se bhI adhika (mahimAzAlI lAbhadAyaka) aisA ApakA samyag darzana- samyaktva rUpI ratna pAkara aneka nirvighna- vighnarahita, janma maraNa rahita ajarAmara aise mokSa pada ko yathAzIghra hI prApta karate haiM / yahI prArthanA maiM mere lie karatA hU~ ki maiM bhI aisA ApakA vizuddha samyag darzana prApta karake mokSa pada ko prApta karU~ / isI taraha aneka bhavyAtmAe~ bhI ApakI parama zraddhA rUpa samyag darzana- samyaktva ratna ko prApta karake bhaviSya meM mokSa pada ko prApta kareM / aise sabhI jIvoM ke prati zubha manokAmanA evaM prArthanA prabhu caraNa meM zuddha bhAva se prakaTa karatA hU~ / sabhI vizuddhaM zraddhAlu bneN| sabhI kA kalyANa ho| isI zubhecchA ke sAtha....... samAptam / // " sarve'pi santu zraddhAvantaH" // // iti zaM bhavatu sarveSAm // samyaktva prApti kA adbhuta Ananda 573 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 10 kA praveza dvAra dezaviratidhara zrAvaka jIvana 580 mohanIya karmajanya ghAtaka doSa........................577 vikAsa kSetrIya sopAna.............. .............. .578 tIna yogoM ke bIca AtmA........................... 6 paryAptiyAM.........................................584 indriya, paryApti aura prANoM kA koSThaka.................587 18 pApasthAnakoM kA sAmAnya svarupa..................588 zreSTha-zreyaskArI mArga kauna sA ?......................593 . dharma kyA aura kaisA hai ? ........595 karmakSayakArikA AjJA - pApa nivartikA AjJA........598 .. deva, guru yA dharma, kisase uddhAra.......................599 viratipradhAna dharma.....................................601 bhagavAna kI viratipradhAna dezanA......... ......603 samyag zraddhA kA pariNamana............................606 jaina darzana meM mukti....................................608 svarga denevAlA puNya aura mokSadAtA - nirjarA..........610 zramaNa dharma kA anugAmI zrAvaka dharma..................611 . jaina kise kaheM ?....................................613 4 the aura 5 ve guNasthAna meM antara.....................615 zrAvakajIvana yogya vratAdi kA svarupa............... 617 samyaktvI kI prArthanA.............................. pA~ca aNuvratoM kA svarupa............................. .625 tIna guNavratoM kA svarupa........................... .645 cAra zikSAvratoM kA svarupa....................... 667 bAraha vrata ke 124 aticAra........ .......676 zrAvaka ke 21 guNa......... ..........677 zrAvaka jIvana kI dinacaryA. ..:...682 manhajiNANaM sajjhAya meM zrAvaka ke 36 kartavya.........686 bhAvazrAvaka ke 17 lakSaNa.. ......688 ..689THANI Na......... PAK pA~cave guNasthAnavartI zrAva Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 10 deza viratidhara zrAvaka jIvana anantAnanta upakArI.. anantAnanta arihaMtoM ke ananta caraNAravinda meM anantAnanta vaMdanapUrvaka ... sadbhirguNadoSajJairdoSAnutsRjya guNalavA grAhyAH / sarvAtmanA ca satataM prazamasukhAyaiva yatitavyam // // 311 prazama. // pU. vAcakamukhyajI umAsvAtijI pUrvadhara mahApuruSa prazamarati prakaraNa grantha ke anta meM apane hRdayodvAroM ke dvArA zikSA dete hue prakaTa karate hue kaha rahe haiM ki .... guNa-doSoM ke jJAtA sajjanoM ko cAhie ki ve doSoM ko choDakara thoDe bhI guNoM ko grahaNa karane ke lie prabala puruSArtha kreN| aura prazama sukha kI prApti ke lie satata - avirata prabala - puruSArtha karanA hI cAhie / doSakSaya aura guNavRddhi 1 mokSamArga kI dizA meM Age baDhanevAle pratyeka sAdhaka ke jIvana kA mUlamantra yahI honA cAhie ki ... doSoM kA kSaya karU~ aura guNoM kI vRddhi karU~ / karmajanya doSa hote haiM. aura Atmagata guNa hote haiN| Aja vartamAna meM hamArI sthiti aisI hai ki... jisameM guNa-doSa donoM kI sthiti maujUda hai / AtmA kA astitva hai ataH Atmagata guNoM kA astitva sadA hI hai / aura karmasattA kA bhI astitva hai hI... AtmA saMsAra meM anAdikAla se karmagrasta -- karmabaddha, karmasaMsakta hI hai, ataH karmayukta hone ke kAraNa karmajanita doSoM kA astitva hai hI / aura jaba taka AtmA para karmasattA kA astitva rahegA taba taka kama jyAdA pramANa meM doSoM kA astitva bhI nizcita rUpa se rahegA hI / kArya-kAraNabhAva saMbaMdha hai / ataH mAtra doSoM ko Upara-Upara se dUra karane kI pravRtti karane ke bajAya mUlabhUta jar3a kAraNa rUpa karmoM ko sattA meM se kSaya karane kI prakriyA hAtha meM lenI cAhie / 1 1 AtmA ke jJAnAdi tathA kSamA-samatAdi guNa tathAprakAra ke jJAnAvaraNIyamohanIyAdi karmoM se dabe hue haiN| Dhake hue AvRtta haiN| guNa kyA hai ? karmAvaraNa rahita deza viratidhara zrAvaka jIvana 575 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kI vizuddha avasthA / aura doSa kyA hai ? AtmA kI karmAvaraNa sahita azuddha avasthA kI pravRtti / ataH ye hai eka hI sikke kI donoM tarapha kI pravRtti / sikke kI ujalI bAju dekheM to guNoM se bharI huI hai aura dUsarI bAju dekheM to karmoM ke kAle maila se malIna huI hai, jisake kAraNa doSoM kA svarUpa dikhAI detA hai| cAMdI svAbhAvika camakadAra tejasvI hai, sirpha usa para vAtAvaraNa evaM havAmAna ke kAraNa kAlImA chA gaI hai / usa kAlimA ke AvaraNa ne cAMdI kI camakadamaka-tejasvitA ko Dhaka dI hai / AvRtta kara dI hai / yadi punaH cAMdI meM camakadamaka lAnI ho to usa para cAMdI kA pAnI yA Dhola caDhAne kI koI AvazyakatA hI nahIM hai, sirpha usa para lagI kAlimA ko dUra kara dene mAtra se vAstavika camakadamaka-tejasvitA prakaTa ho jAtI hai / hai to prakaTa huI, nahI hotI to kahA~ se AtI? basa AvaraNarUpa kAlimA ko ghisakara, sAphakara haTAne mAtra se andara ke mUlagata dhAtugata guNa apane Apa prakaTa ho hI jaaeNge| yahI bAta sone-pittala yA tAMbe ke lie bhI samAnarUpa se lAgU hogii| ThIka vaise hI AtmA dhAtu ke jaisI hai / isapara bhI karma kA maila laga jAne se kAlimA chAtI hai| aura karma rUpI kAlimA se AtmA kAlI-mailI malIna dikhAI detI hai| aisI avasthA meM doSoM kI hI pravRtti hotI rahatI hai| aba guNoM ko prakaTa karane ke lie ...koI AvazyakatA nahIM haiM ki usapara polIza kreN| yA lIpApotI kareM / jI nahIM / maile kapaDe para cane kI lIpApotI karane se kapar3A sApha acchA nahIM hotA hai| parantu sAbuna se dhokara sApha-svaccha karane mAtra se acchA bana jAtA hai / ataH yaha nizcita siddha hotA hai ki vastugata vAstavika guNoM ko prakaTa karane ke lie eka mAtra guNoM para lage AvaraNa ko dUra karanA-haTAnA hI zreSTha prakriyA hai / karmAvaraNa ke haTane se hI guNoM kA prAdurbhAva hogaa| anyathA asaMbhava hai| 4 prakAra ke puruSa saMsAra meM guNa-doSa kI vRtti ke prayalazIla 4 prakAra ke puruSa hote haiN| 1) guNoM kI vRddhi karanA cAhate haiM parantu doSoM kA kSaya karane kI pravRtti nahIM karate haiN| 2) dUsare prakAra ke jIva guNoM kI vRddhi karate haiM aura doSoM kA kSaya satata karate rahate haiN| 3) tIsarI kakSA ke jIva guNoM kI vRddhi hI nahIM karate haiM sirpha doSoM kI vRddhi rAta-dina karate haiN| . . . 576 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4) antima cauthe prakAra ke jIva bhI saMsAra meM hai jo guNoM ke bAre meM kabhI bhI kucha bhI nahIM socate haiM, aura doSoM ke bAre meM bhI nahIM / arthAt isa prakAra ke jIva guNavRddhi ke lie prayatnazIla nahIM hai, aura doSoM kA kSaya karane ke prati bhI prayatnazIla nahIM hai / vicAraka hI nahIM hai| ina cAra prakAra ke jIvoM meM ekamAtra dUsare prakAra ke jova hI sacce sAdhaka haiN| mokSagAmI haiN| mokSamArga para agrasara honevAle haiN| satata guNoM kI vRddhi ke lie aura niraMtara doSoM ke kSaya ke lie prayatnazIla haiM / puruSArtha karate hI rahate haiN| zeSa tIna prakAra ke jIva.. sAdhaka kakSA ke nahIM haiM / virAdhaka haiM / guNoM kI tarapha koI lakSa hI nahIM hai| abhI bhI doSa bahula vRttivAle haiM / doSoM ko baDhAne se saMsAra kI vRddhi hogii| aura doSoM ko kSINa karane se saMsAra bhI kSINa hogA / pariNAmasvarUpa mukti saMbhava hogii| mohanIya karma janya ghAtaka doSa. AtmA para lage 8 karmoM meM se eka mohanIya karma itanA prabala hai ki.. usane AtmA ke 90% guNoM ko Dhaka diyA hai / dabA diyA hai / mAtra guNoM ko dabAyA itanA hI nahIM doSoM ko bahuta baDhA diyA hai / rAga-dveSa-kleza-kaSAya Adi seMkaDoM doSoM ko bar3hA diyA hai / kSamA-samatA, namratA, saralatA, saMtoSa, karuNA, nirlobha, sarvajIva prati prema dayA-dAnAdi seMkaDoM prakAra ke guNoM ko eka mAtra mohanIya karma ne dabA diyA hai / Dhaka diyA hai / are, mAtra Dhaka hI nahIM diyA hai, use vikRta kara diyA hai / jaise amRta ko bhI gaTara kA pAnI azuddha-gaMdA kara de vaisA kara diyA hai / yA jaise attara ko bhI gaTara ke gaMde pAnI meM DAla dene se kaisI hAlata hotI hai ? ThIka vaisI hI hAlata AtmA ke guNoM kI ho cukI hai / karmoM ne guNoM kA aisA galA ghoMTa diyA hai ki aba usameM se rAga-dveSAdi doSoM kI hI gandha AtI hai / mohanIya karma kI prakRtiyA~ gaTara ke gande pAnI jaisI haiM / ye AtmA ke kSamA samatAdi guNoM kA ghAta kara detI hai aura rAga-dveSa-mohAdi ke aneka doSoM ko baDhA detI haiN| aura saMsAra meM jIva kI sthiti barakarAra rahatI hai| - sAdhaka mohanIya karmarUpI parvata ke nIce varSoM se dabA huA hai / vaha parAdhIna ho cukA hai / kucha bhI kara nahIM pAtA hai / mohanIya karma ke ghara ke mUlabhUta mithyAtva mohanIya kI tIvratA ke udaya ke kAraNa amantakAla meM bhI jIva ke karmakSaya karake guNoM kA prAdurbhAva karane kI vicAraNA hI nahIM banI / lakSya banA hI nahIM / ataH usa jIvavizeSa ne kabhI bhI isa dizA meM puruSArtha kiyA hI nahIM, kyoMki mithyAtva ke kAraNa buddhi aura vRtti sarvathA deza viratidhara zrAvaka jIvana 577 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparIta hI banI huI thii| ataH kucha bhI nahIM kara sakatA thA / jaba samyag darzana kI prApti hotI hai tabhI jIva mokSapremI mokSapriya-mokSAbhilASI banatA hai / usake bAda hI mukti kI dizA meM puruSArtha karatA hai| anyathA samyaktva pAne ke pahale mithyAtva kI kakSA meM mokSadveSI-mukti ke prati sarvathA dveSa-durbuddhivAlA hI banA rahA thaa| aisI sthiti meM mokSa prApti kI dizA meM kisI bhI prakAra kI anurUpa pravRtti saMbhava hI nahIM banI / yaha bhUmIkA mithyAtva ke sarvathA nAza aura samyag darzana kI prApti ke bAda hI saMbhava bnii| vikAsa kSetrIya sopAna AdhyAtmika vikAsa ke sopAnoM para caDhatI huI AtmA sarvaprathama mahAmithyAtva kI tIvratA kI kakSA meM se mandatA kI kakSA meM AI / manda-mandatara-mandatama kI kakSA meM Akara apunarbaMdhaka-AdidhArmika kI kakSA kA zrIgaNeza kiyaa| arthAt zizuzAlA meM praveza karake nAmAMkana kraayaa| phira yathApravRttikaraNAdi tIna karaNa karake granthibheda karake samyag darzana rUpI amUlya ratna kI prApti kii| tInoM karaNa kI yaha sArI prakriyA pahale mithyAtva ke sthAna para hI huI haiN| ataH mithyAtva ko bhI pahale guNasthAnaka kI gaNanA meM ginA hai| AraMbha zuruAta vahA~ se hai / ataH 4 the guNasthAna para samyagdarzana pAkara jIva zraddhAlu-banatA hai| aba Age kA pA~cavA guNasthAna caDhakara vikAsa kI dizA meM eka kadama aura Age bar3hatA hai| abhI jIva yahA~ taka paha~cA hai| abhI Age bahuta baDhanA hai| maMjila kAphI dUra hai| lekina eka bAra jo mArga para A jAtA hai aura calane kI kriyA prAraMbha kara detA hai usake lie maMjila dUra nahIM hai / parantu jo sadAkAla ghara meM hI baiThA rahe aise mithyAtvI jIva ke lie maMjila kabhI bhI pAsa A hI nahIM sakatI hai| kyoMki mithyAtvI jIva mukti kI maMjila prApta karane kI dizA meM sarvathA niSkriya hai / mAtra niSkriya hI nahIM apitu viparIta pravRtti karane meM sakriya hone ke kAraNa mukti kI maMjila se aura dUra-sudUra hI bhAgatA jAtA hai / pariNAma svarUpa antara baDhatA hI jAtA hai| jabaki samyag dRSTi sAdhaka ke lie mukti kA abhilASa-muktiprema bahuta acche pramANa meM baDha gayA hai| mAtra baDhA hI nahIM apitu satata jAgRta rahatA hai / upayoga bhAva meM satata dUdha para malAI kI taraha, yA pAnI para ghI kI taraha tairatA huA dikhAI detA hai / samyakdRSTi jIva kI pratyeka pravRtti meM bheda barAbara dikhAI degaa| jIva spaSTarUpa se pApa se bacane kI bhAvanA rkhegaa| yadyapi samyagdRSTi jIva 4 the guNasthAna para pApa na karane ke paccakkhANavAlA nahIM hai / phira bhI pApa karane kI tIvratAvAlA, tIvra icchAvAlA nahIM hai| pApabhIru hotA hai samyag dRSTi jIva / vaMdittu sUtra meM kahA hai ki 578. AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , sammadiThThi jIvo jaivihe pAvaM samAyarei kiNci| ____ apposi hoi baMdho, jeNaM na niddhaMdhasaM kunni|| . ... samyag dRSTi jIva yadyapi pApa karma karatA hai, parantu use bhArI lambe dIrghakAla kI avadhi kA karma nahIM baMdhatA hai| karma kI sthiti alpa isaliebaMdhatI hai ki usake pariNAmoM meM krUratA-kaThoratA nirdhvaMsatA nahIM hotI hai| nirvasa pariNAmoM kA na honA yaha samyam darzana kI upasthiti kA phala hai / udAharaNa apane ghara kA lIjie.. ghara kI saMskAra sampanna dharmapriya zrAvikA jaba ghara kA kAma karegI, rasoI karegI, phala-sabjI sudhAranA-banAnA, ghara kI sAphasuphI karanA Adi meM kisI bhI jIva-jantu kI hiMsA na ho jAya usakA satata lakSa rakhatI hai| parantu usI jagaha yadi ghara kA eka nokara yaha kAma karatA hai to usake vaise bhAva nahIM rahate haiN| dila meM dayA, evaM jIvoM ko bacAne ke, rakSA ke bhAva hI nahIM rahate haiM mithyAtva ke kAraNa / ataH nokara ke nirdhvaMsa pariNAmoM kI karatA Adi ke AdhAra para use usa kAma kI pravRtti ke kAraNa 90% karma kA baMdha hogaa| jabaki zrAvikA ko mAtra 10% karma kA alpa baMdha hogA, kyoMki nirdhvaMsa pariNAma nahIM hai / dilameM krUratA-kaThoratA nahIM isIlie pratyeka jIvoM ko lakSa rakhanA cAhie ki pariNAma TUTa na jAya, gira na jAya, niksa yA krUra kaThora na ho jAya / ataH dharmiSTha parivAroM ke sajaga zrAvaka-zrAvikAe~ gharameM ho sake vahA~ taka nokara ko nahIM rakheM / aura ghara kA sArA kAma svayaM apane hAthoM se karane ke saMskAra banAe~ tAki kaI prakAra kI virAdhanAoM se bacA jA sakatA hai| jyAdA jIvahiMsA se bacA jA sakatA hai| nirarthaka zrImaMtAI kA pradarzana karane ke mithyAbhimAna meM jyAdA noMkaroM kI saMkhyA dikhAkara unhIM se kAma lene kA rakheM aura ghara kI zrAvikA ko kucha bhI kAma na karate hue mAtra zeThAnI banakara hukama hI karane kA rahegA to pariNAma svarUpa zarIra kI carabI baDhatI hI jaaegii| aura zarIra rogoM kA ghara bana jaaegaa| ataH donoM tarapha se phAyadA hai / eka tarapha se to jIva hiMsA-virAdhanA se bacAva hogaa| jyAdA karma baMdha nahIM hogaa| aura kAma kI saphAI bhI acchI rhegii| tathA zArIrika zrama se zarIra bhI svastha rhegaa| phUlegA-baDhegA nhiiN| yadi Apa ye kaheM ki nokara ko vaisA sikhA deNge| ApakI bhAvanA acchI hai| parantu nokara kI vRtti meM mithyAtva ke gADha saMskAra paDe hue hone ke kAraNa choTe-choTe jIvajantuoMko jIva mAnane ke lie usakA mana taiyAra hI nahIM hai / mithyAtva ke kAraNa usakI viparIta vRtti hotI hai / ataH vaha zraddhA rakhegA hI nahIM, mAnegA hI nhiiN| deza viratighara zrAvaka jIvana 579 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH pAlana karanA yA vaisA sahI AcaraNa karanA usake lie asaMbhava hai| hA~, mAyAvI nATaka ko karatA huA Apake sAmane hA~ hA~ kara degA, parantu thoDI dera jaba taka Apa dekheMge vahA~ taka sIdhA kAma karegA, bAda meM jaise hI Apa haTe ki turaMta vaha apanI vRtti ke AdhAra para kAma ghasITa kara pUrA kara degaa| bhale hI jIvoM kI hiMsA le jAya to hone degaa| use zraddhAdi kucha bhI na hone kA yaha pariNAma hai| pA~cave guNasthAnaka kA svarUpa____ cauthe guNasthAnaka kA nAma avirata samyag dRSTi thA / vahA~ sarvaprathama jIva anAdi mithyAtva ko choDakara samyag dRSTi banA / abhI dRSTi badalI hai| vicAradhArA badalI hai| parantu AcAra ke kSetra meM kisI bhI prakAra kA parivartana nahIM huA hai / kisI bhI prakAra se virati nahIM AI hai| pApoM kA tyAga aisI vizeSa virati-vratAdi nahIM aae| ataH cauthe guNasthAnaka para jIva aviratidhara hI rahA / aba pA~cave guNasthAna para Akara pApoM kA tyAga karane kA kArya prAraMbha kiyA aura pariNAma svarUpa virati meM Ane lgaa| phira bhI pApoM kA sadA ke lie sarvathA saMpUrNa rUpa se tyAga karane kA prabala sAmarthya na hone ke kAraNa kucha thoDe pramANa meM hI pApoM kA tyAga karane lgaa| ataH isa pA~cave guNasthAnaka kA nAma dezavirati samyagdRSTi guNasthAnaka rakhA gayA hai| pA~cave guNasthAnaka ko virata samyag dRSTi guNasthAnaka kahA hai| ataH virati yahA~ prAraMbha ho jAtI hai / pApoM kI viraktimahatvapUrNa hai / virakti arthAta ma~ha phera lenA / kisase? pApoM se sarvathA mu~ha phera lenaa| virakti arthAt vairAgya / jaise koI vairAgI bana jAtA hai usakA saMsAra se mana uTha jAtA hai / aba jyAdA rAgabhAvanA saMsAra ke sukhoM-bhogoM ke prati nahIM rahatI hai / vaha unake sAmane dekhanA bhI chor3a detA hai / use virakti kahate haiN| vaisI virakti jIva.kI pApoM kI tarapha ho jAnI cAhie / basa, pApa pasaMda hI na Ae / pApa karane meM ruci-icchA hI na rhe| yaha pApoM kI virakti mana ko pApakoM se bacAkara rakhanevAlI zubha vRtti hai / aisI virati kI bhAvanA evaM AcAradharma meM vaisA bhAva lAkara vaisA AcaraNa karanA yaha pA~cave guNasthAnaka kA svarUpa hai| tIna yogoM ke bIca AtmA____ yadyapi anAdi-anantakAla taka jIva pApa karatA hI rahA hai / bIte hue ananta janmoM meM se eka bhI janma jIva kA aisA khAlI nahIM gayA ki, jahA~ jIva ne pApapravRtti na kI ho| AtmA ko isa saMsAra meM jIne rahane ke lie AdhArabhUta zarIra milA hai| zarIra meM eka 580 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se lekara pA~ca indriyA~ milI hai / bola-cAlAdi bhASAM kA vyavahAra karane ke lie vacana yoga milA hai| aura socane-vicArane meM sAtha denevAlA AdhArabhUta mana milA hai / isa taraha AtmA inake trikoNa meM rahatI hai / indriyA~ zarIra se alaga nahIM hai| ye zarIra kA hI eka aMga hai / zarIra ke hI khiDakI-daravAje rUpa hai / jaise eka makAna meM havA-prakAza Ane jAne ke lie khiDakI-daravAje hone anivArya hote haiM ThIka vaise AtmA meM jJAna ke Ane- ke mArga ke mAdhyama ke rUpa meM khiDakI-daravAje kI taraha sAdhanabhUta pA~ca indriyoM kI vyavasthA hai| hA~, sabhI ko samAnarUpa se eka sarIkhI - eka jaisI sapramANa indriyA~ nahIM milatI hai| sabhI jIvoM ke apane apane kiye hue karmoM ke AdhAra para kama-jyAdA indriyA~ milatI hai| indriyoM kI prApti meM krama kA mArga isa prakAra batAyA hai vacana mana AtmA kAyA 1 yaha indriyoM kI prApti ke mArga meM Age baDhane kA krama haiN| isI krama se eka ke bAda eka indriyA~ prApta hotI hai| sarva prathama saMsAra meM sparzendriya camaDI anivAryarUpa se sabhI jIvoM ko milatI hai| pUre zarIra para camaDI kA AvaraNa rahatA hai| binA zarIra ke to saMsAra koI jIva raha hI nahIM sakatA hai| binA zarIra kA jIva azarIrI kahalAtA hai / azarIrI avasthA eka mAtra mokSa meM hI hotI hai| saMsAra meM kadApi nahIM / yadi saMsAra meM bhI sarva prathama avasthA meM jIva ko azarIrI mAneM to muktAtmA kI Apatti AegI / aura muktajIva bAda meM karmagrasta hokara punaH saMsArI banatA hai aisI Apatti aaegii| siddhAnta galata siddha hogA / taba to koI bhI AtmA siddha-buddha-mukta raha hI nahIM sakegI / phira vApisa karmagrasta hokara sazarIrI bana jaaegii| lekina aisA nahIM hai| zAzvata siddhAnta aisA hai ki . eka bAra azarIrI bana jAne ke pazcAt punaH koI sazarIrI nahIM banatA hai / ekabAra sa karma mukta ho jAne ke pazcAt vApisa koI karma bAMdhatA hI nahIM hai / kyoMki sarva karma rahita azarIrI AtmA ke pAsa karma bAMdhane yogya sAdhanabhUta zarIra mana-vacana- - indriyAdi eka bhI sAdhana nahIM hai, ataH muktAvasthA meM punaH karma bAMdhane kA prazna hI khar3A nahIM hotA hai / deza viratighara zrAvaka jIvana 581 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana 6) socane vicArane kI zakti 582 karNendriya kAna (5) 3 dhvani kA jJAna cakSuindriya- A~kha 4) 5 rUpa kA jJAna ghrANendriya nAka 3) 2 gaMdha kA jJAna rasanendriya-jI 2) 5 rasa kA jJAna sparzendriya- camaDI | 1) 8 sparza kA jJAna jo zarIra karma ke udaya se hI milatA hai phira milane ke bAda anya prakAra ke karmAdi ke udaya se Age ke sAdhana prApta hote haiM I I 1 saMsAra meM jIva sabhI sazarIrIzarIradhArI hI hai / yahA~ taka ki nigoda kI sUkSmatama avasthA meM bhI jIva zarIra dhAraNa karake hI rahA huA hai| pRthvI - pAnI - agni vAyu-vanaspati Adi saba meM zarIradhArI hI hai jIva / vahA~ eka sparzendriya milI hai jisase sparza kA jJAna prApta karate rahate haiM / phira Age bar3hate-bar3hate dUsarI indriyA~ rasanendriya prApta karatA hai / jIbha milatI hai| isase pA~ca prakAra ke rasoM kA jJAna hotA hai / khaTTe-mIThe - tIkhe - tUre aura kaTu ina pA~ca rasoM ke svAdAdi kA jJAna prApta karatA hai / phira svopArjita karmAnusAra tIsarI ghrANendriya- nAsikA prApta hotI hai| taba sugaMdha - durgaMdha grahaNa karanA prAraMbha karatA hai / aura Age baDhane para cauthI indriya-cakSu - A~kha milatI hai / jisake viSaya rUpa meM lAla * pIlA-harA- kAlA- sapheda Adi pA~ca prakAra ke raMgoM kA grahaNa zuru hotA hai| jJAna kA prakAza pramANa meM jyAdA baDhatA hai antima indriya pA~cavI * karNendriya- zravaNendriya ke pratIka ke rUpa meM kAna prApta hote haiM / ina kAnoM se ... AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda-dhvani sunanA prAraMbha karatA hai / sacitta-acitta aura mizra ina tIna prakAra kI dhvani sunatA hai| sparzendriya - rasanendriya 411 121 RE ghrANendriya cakSu indriya zravaNendriya Hear" RAILERAKHNA " : ur mammi nAka ____ indriya nAma - aMga nAma viSaya jJAna . | saMkhyA 1) sparzendriya camaDI sparza jJAna | . 8 2) rasanendriya jIbha rasa-svAda jJAna 3) ghANendriya gaMdha grahaNa jJAna 4) cakSuindriya A~kha varNa-raMga jJAna 5) zravaNendriya kAna | dhvani jJAna ... 3 / | 23 viSaya sparzendriyAdi pA~ca sthUla indriyA~ haiN| mana indriya nahIM lekina atIndriya hai| cakSuindriya kA aMga A~kha hai, vaise mana koI svataMtra indriya nahIM hai jisakA koI aMga ho| mana svayaM hI svataMtra hai / atyaMta sUkSma hai| cetanAtmA ne apane jJAna ke upayoga hetu socane-vicArane ke lie mana banAyA hai / yaha manovargaNA ke jaDa-pudgala-paramANuoM ko saMcita karake banAyA gayA hai / ataH mana ko jaDa kahA gayA hai / sUkSma dravya ke rUpa meM AtmA ke sAtha rahatA hai / usakA zarIra para koI svataMtra aMga vizeSa nahIM hai| hama pratikSaNa jo bhI soca-vicAra rahe haiM yaha mana se hI hai / mana kA hI kArya hai| indriyoM kI prApti meM kramika vikAsa kI paddhati hai / eka ke bAda eka isa taraha krama se prApta hotI hai / indriyoM kA bhI apanA vikAsa krama hai / tathAprakAra ke upArjita nAmakarma kI prakRti hai| indriyanAmakarma kI prakRti ke zubha-azubha udaya ke kAraNa hIna-pUrNAdi-indriyA~ jIva prApta karatA hai / usa prApti kI prakriyA paryApti nAmakarma ke AdhAra para hotI hai| deza viratighara zrAvaka jIvana Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 payAptiyoM AhAra-sarIriMdiya, pajjatti aann-paann-bhaasmnne| cau-paMca-paMca-chappiya, igavigalA'sannisannINaM // 6 // bhASA zvAsocchvAsa zarIra AhAra TATANTV - isa krama se jIva 6 paryAptiyA~ pUrNa karatA hai / saMsAra meM zarIra banAne Adi ke lie, rahane ke lie jIva ko jo anivArya rUpa se Avazyaka sAdhana-sAmagrI cAhie use paryApti ke rUpa meM kahA hai / ataH inakA honA Avazyaka hai / ataH jIva garbha-rUpa janmasthAna meM Akara sarva prathama uparokta 6 paryAptiyA~ banAtA hai / aura Apako Azcarya lagegA ki mAtra aMtarmuhUrta do ghaDI = 48 miniTa ke alpa samaya mAtra meM 6 paryAptiyA~ jIva pUrI banA letA 584 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / yadi pUrI kiye binA hI jIva mara jAe to aparyApta kahalAtA hai / manuSya kA jIva I 1 mAtA ke garbha meM Akara sarva prathama audArika pudgala paramANuoM kA AhAra grahaNa karatA hai / usake pazcAt usa AhAra ke grahaNa kiye hue pudgala paramANuoM meM se zarIra kI racanA karatA hai / usake bAda tIsare krama para Akara indriyA~ nirmANa karatA hai / pUrva ke apane kiye hue tathAprakAra ke karmodaya ke kAraNa kama-jyAdA indriyA~ banAtA hai| cauthe krama para zvAsocchvAsa lene-choDane kI prakriyA prAraMbha hotI hai / pA~cave krama para bhASAkIya vyavahAra zuru hotA hai| aura anta meM chaTThe krama para mana banAtA hai jisase socane-vicArane kA kAma zuru karatA hai / yaha sArA kAma mAtra do ghaDI ke antarmuhUrta arthAt 48 miniTa ke kAla mAtra meM pUrA ho jAtA hai / bAda ke sADe nauM mahIne kA kAla to mAtra - vikAsa kA hai / vistAra karate hue vikasita honA hai| zarIra ke aMgopAMgoM ko vikasita karake pUrNatA prApta karane kA hI kAlamAtra avaziSTa hai| aura sarvAMga saMpUrNa pUrNa vikAsa ho jAne ke pazcAt kAla kI bhI paripakvatA ke bAda jIva ko janma lekara dharatI para avataranA hai / I 1 yaha saba kArya svayaM jIva hI karatA hai| jIva na ho to yaha koI kara hI nahIM sakatA hai / bicArI garbhadhAraNa karanevAlI mAtA jo isa viSaya meM kucha bhI nahIM jAnatI hai ki udara meM kyA ho rahA hai ? aisI ajJAta mAtA kucha bhI nahIM kara sakatI hai| kucha bhI nahIM banA sakatI hai| Adhunika vijJAna kA kahanA hai ki garbha meM prathama se hI jIva nahIM rahatA hai / yaha saMpUrNa mUrkhatA hai / vijJAna kI ajJAnatA hai / jIva prathama kSaNa se hI maujUda hai / jIva ke Ane para hI garbhadhAraNA hotI hai| anyathA saMbhava hI nahIM hai / ataH jIva ke astitva kI svIkRti para hI sArA AdhAra hai / ina 6 paryAptiyoM ko jIva garbha meM praveza ke prathama aMtarmuhUrta meM hI banA letA hai aura inhIM ke AdhAra para jItA hai / 1 10 prANa paNidia-tti balUsA - sAu-dasa - pANa- cau-cha- saga-aTTha / iga-du-ti- cauriMdINaM asanni - sannINa - nava-dasa - ya // 7 // "prANAn" dhArayatIti "prANI" jo prANoM ko dhAraNa karate haiM ve prANI kahalAte haiM / ataH prANI eka aisA sajIvana hai jo prANoM ko dhAraNa karate haiN| aise 10 prANa hai / kama-jyAdA pramANa meM jIvoM ko hote haiM / 5 indriyoM meM se koI bhI 1, 2 yA kama, jyAdA 3, 4 yA pA~coM indriyA~ bhI hotI hai / zarIra honA anivArya hai / usake pazcAt bhASA ke lie vacana yoga bhI hotA hai / mana bhI vicArArtha eka prANa hai aura zvAsocchvAsa to jIne ke lie deza viratidhara zrAvaka jIvana 585 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prANa 5 indriyAM 3 bala zvAso. AyuSya sparza | rasa | ghrANa | cakSu | zravaNa | mana | vacana | kAyA 1 sparzendriya 3 rasanendriya ka "2 ghrANendriya 4 cakSu indriya zrotrendriya vasISTRIADMC NOKRAM W 6 ) mana baLa / sana 798 zvAsocchAsa VAS vacanabaLa 8 kAya baLa 586 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyanta anivArya hai / anta meM kAla kI maryAdAvAlA, AyuSya bhI eka prANa hai| AyuSya 1 karma jo pichale janma meM bAMdhakara jIva sAtha lekara AyA hai tadanusAra nirdhArita kAla mAna kA AyuSya bhI eka prANa hai| saMsAra ke bhinna-bhinna jIvoM ko bhinna-bhinna prANoM kI prApti apane karmAnusAra hotI hai / indriya paryApti aura prANoM kA koSThaka indriya 1 sparzendriya jIva ekendriya jIva do indriyavAle jIva 2 sparza, rasa tIna indriyavAle jIva cAra indriyavAleM jIva. asaMjJi, paMcendriyavAle jIva 13 sparza, rasa, ghrANa prANa 4 sparza, kAyA, zvAsocchvAsa, saMjJi paMcendriyavAle 5 indriya + mana jIva AyuSya 6 spa. ra. va. kA. zvA. A. 7 spa. ra. ghrA. va. kA. zvA. A. 4 sparza, rasa, ghrANa, 8 spa. ra. ghrA. cakSu cakSu va. kA. zvA. A. 5 sparza, rasa, ghrANa, cakSu zravaNa 9 spa. ra ghrA. ca. zra. va. kA. zvA. A. 10 spa. ra. ghrA. ca. zra. va. kA. vA. A. paryApti 4 A. za. i. zvA. 5 A. za. i. zvA bhA. 5 A. za. i. zvA . bhA. 5 A. za. i. zvA . bhA. 5 A. za. i. zvA bhA. 6 A. za. i. zvA. bhA. + mana + mana uparokta 6 paryAptiyoM aura 10 prANoM ke svarUpa ko samajhane se saMsAra meM rahanevAle jIvoM ke svarUpa kA acchI taraha vistRta khyAla A jAtA hai| jisase aise una prakAra ke jIvoM kI hiMsA - virAdhanA se kaise bace yaha khyAla AtA hai / cauthe guNasthAna para rahanevAlA sAdhaka saMsArI jIvoM kA svarUpa bhalIbhAMti acchI taraha jaisA svarUpa hai ThIka vaisA yathArtha jAnatA pahacAnatA hai / aura apanI zraddhA - mAnyatA saba jIvoM ke bAre meM yathArtha banAtA hai| aba Age pA~cave guNasthAna para eka sopAna Age caDhakara ina jIvoM kI hiMsAdi na karane kI pravRttirUpa AcAradharma prAraMbha karatA hai / hiMsA eka pApa hai / aise 18 mukhya pApa haiN| una pApoM ko na karane kI pratijJA karake pA~cave guNasthAnakavartI sAdhaka jIva vratadhAri paccakkhANavAle banate haiN| isa krama prApta prakriyA meM 18 pApasthAnakoM ko bhI saMkSepa meM samajha leM / deza viratidhara zrAvaka jIvana 587 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pApasthAnakoM kA sAmAnya svarUpa- jIvoM ke dvArA kI jAtI azubha hiMsAdi pravRtti pApa rUpa hai / vaise to saMsAra meM ananta jIva haiN| ananta hI jIva ananta prakAra kI hiMsAdi pApa kI pravRttiyA~ karate hI rahate haiN| aura pApa kI pravRtti karake azubha pApa karmoM kA upArjana bhI karate hI rahate haiM / ataH jIvoM kI dRSTi se pApoM ke ananta prakAra bana jaaeNge| parantu paramAtmA ne saMkSepa rUpase pApa kI 18 mukhya jAtiyA~ darzAI haiM / ve isa prakAra haiM pANAivAyamaliyaM, corikkaM-mehUNaM dvinnmucchN| kohaM mANaM-mAyaM lobhaM pijjaM tahA doSaM ca // kalahaM abhakkhANaM pesUnaM rai-arai samAuttaM / paraparivAyaM mAyAmosaM micchattasallaM ca // vosirisu imAI mukkha magga sNvsggvigdhbhuuaaii| duggainibaMdhaNAiM aTThArasa paavtthaannaaiN|| . 1) prANAtipAta, 2) mRSAvAda-(jhUTha), 3) adattAdAna, (corI), 4) maithuna sevana, 5) dravyamUrchA-parigraha, 6) krodha,7) mAna, 8) mAyA, 9) lobha, 10) rAga, 11) dveSa, 12) kalaha, 13) abhyAkhyAna, 14) paizUnya, 15) rati-arati, 16) paraparivAda-paraniMdA, 17) mAyA-mRSAvAda, aura 18 vA-mithyAtvazalya / ye 18 pApasthAnaka-pApa kI pramukha jAtiyA~ haiM / upamA ke dRSTAntoM se ina 18 pApoM ko nimna darzita citrAnusAra upamA dI gaI hai| sAmAnyarUpa se kauna sA pApa kaisA hai ? kisa prakAra kA hai? kyA svarUpa hai? kaisA svarUpa hai? yaha pratIkarUpa 18 citroM ke dvArA bodhaka rUpa meM darzAyA gayA hai| 1) prANAtipAta- prANoM ko dhAraNa karanevAle prANiyoM-jIvoM ke prANoM kA nAza karanA, hiMsA, vadha, mAranA Adi pApa kI azubha pravRtti ko prANAtipAta nAmaka prathama pApa kahate 2) mRSAvAda- mRSA = asatya-jhUTha, vAda = khnaa-bolnaa| kanyA vyApAra, pazu-dhanAdi seMkaDoM nimittoM se jhUTha bolnaa| citra meM tola-mApa meM jhUTha batAyA hai| 3) adattAdAna- datta = diyA huA, adatta = na diyA huA, AdAna = lenA, grahaNa karanA, vastu ke mAlika-svAmI ke dvArA apanI vastu na dene para bhI binA AjJA ke pUche binA hI apane Apa le lenA yaha corI hai / DAkA DAlanA, vastu le lenA bhI corI hai / citra meM kisI ke ghara meM ghusakara tijorI kA tAlA toDakara dhana-mAla milkata uThA jAnA corI karanA dikhAyA gayA hai| 588 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma baMdha karAnevAle 18 pApasthAnaka hiMsA mAna rAga abhyAkhyAna MS jila A ddag niMdA dveSa mAyA ri | corI krAdha deza viratidhara zrAvaka jIvana lobha pipunyaH harSa-rati zAka-arati mAyAmRSA mithyAtva vAda Fan Ying zalya 589 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4) abrahma (maithuna) sevana brahma = AtmA, brahmacarya Atmacintana meM lIna rahanA / a niSedhArtha meM juDA hai ataH abrahma zabda banA / arthAt Atma-paramAtma-ciMtana saba choDakara - bhUlakara - anya strI ( yA puruSa) ke sAtha viSaya-vAsanA kI kAmasaMjJA se maithunasevana karanA yaha cauthA pApasthAnaka hai / citra meM parastrIgamana karatA eka yuvaka darzAyA gayA hai / = 5) parigraha cAroM tarapha se duniyAbhara kI lAkhoM vastuoM kA ati saMgraha karanA yaha parigraha hai| cAhe vastu kI upayogitA ho yA na bhI ho, AvazyakatA - anivAryatA na hote hue bhI atizaya saMcaya karate hI jAnA yaha parigraha kA pA~cavA~ pApasthAnaka hai| citra meM eka alamArI meM dhana saMgraha karatA zeTha dikhAyA gayA hai / 6) krodha-- krodha ke pratIka rUpa meM yahA~ sA~pa kA citra hai / sA~pa krodha karake apanA viSa ugalakara kisIko mAra detA hai| isa taraha krodha avivekI rahatA hai| hiMsaka bhI banatA hai / ataH isa pApasthAna ko samajhanA hai / 7) mAna-- hAthI mAna abhimAna sUcaka prANI hai| ataH citra meM isakA pratIka hai| baDI madavAlI cAla calakara hAthI ne apane ahaMkAra ko vyakta kiyA hai| ThIka vaise hI abhimAna kaSAya kA bhUta mAnavI ke sira para hAvI huA rahatA hai| vaha apane ahaMkAra meM kucha bhI bakavAsa karatA rahatA hai| yaha pApa bhI varjya hai / - 8) mAyA -- citra meM dikhAe gae bagale ko dekhie| Apa jAnate hI haiM ki yaha sarovara ke bIca patthara kI taraha kitanA sthira khar3A rahatA hai, aisA lage jaise koI gahana dhyAna meM ho / lekina jaise hI machalI AI ki phaTa se khA jAtA hai / dikhAva kucha alaga aura kAma kucha alaga ise mAyA-kapaTa kahate haiN| yaha AThavA~ mAyA nAmaka pApasthAna hai / 9) lobha - citra meM eka cUhA bhI suvarNamudrA mu~ha meM lekara bhAgatA huA darzAyA hai| socie ! cUhA suvarNamudrA ko kyA karegA ? lekina mana meM jo lobha saMjJA baDI tIvra paDI huI hai usake kAraNa aisA karatA hai / mAnava mana yA jagat ke sabhI jIva lobha ke pApa se grasta haiN| seMkaDoM vastuoM kA lobhavRtti se saMcaya karanA yaha pApa hai / lobha saba pApa kA bApa hai| 10) rAga - citra meM rAga ke pratIka rUpa meM eka strI darzAI hai| rUpa raMga - solaha zRMgAra sajI strI jisa taraha apanA mohaka rUpa dikhAkara kisI bhI puruSa ko AkarSita karatI hai, apanI tarapha khIMcatI hai, isa prema ke AkarSaNa ko rAga kahate haiN| saMsAra kI kisI bhI vastu para bhI rAga banatA hai| zarAba ke naze kI taraha rAga ke jvarase grasta jIva usakI prApti ke lie lAlAyita banatA hai / yaha 10 vA~ pApasthAna hai / AdhyAtmika vikAra yAtrA 590 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11) dveSa-- vaira-vaimanasya, durbhAva se duzmanI Adi dvArA dveSa jagatA hai| jaise sA~pa aura nevale meM, cUhe-billI meM janmajAta dveSa rahatA hai / citra meM donoM ko laDate hue batAe haiN| vaise manuSyoM ko kisI bhI jar3a- -cetana para bhayaMkara dveSa-durbhAva hotA hai| jo kaI pApoM kI as hai / yaha 11 vA~ pApasthAnaka hai / 12) kalaha -- jhagaDA - TaMTA- mArAmArI Adi kalaha-kaMkAsa ke rUpa meM 12 vA~ pApasthAnaka batAyA gayA hai| citra meM laDane kA pratIka dikhAyA hai / bAta-bAta meM kisI ke bhI sAtha jhagaDanA yaha bhI pApa hai| sabhI kaSAyoM kA yaha sammilita rUpa hai / ataH yaha bhI varjya hai / 13) abhyAkhyAna -- kisI para kalaMka lagAnA, Aropa lagAnA ise abhyAkhyAna kahate haiN| apanI vastu- dhanAdi kI corI Adi ke nimitta kisI niraparAdhI para bhI Aropa lagAnA yaha galata hai / citra meM eka sannArI satI strI para Aropa lagAtI vRddhA dikhAI gaI hai / yaha 1 pApasthAna hai I 14) paizunya -- kisI ke viSaya meM cADI - cugalI karanA / kAnAphUsI karanA nAradIvRtti se idhara kI bAta udhara karanA, nirarthaka kisI ko laDAkara svayaM rAjI honA Adi paizunyavRtti kA pApa kahalAtA hai / citra meM eka strI dUsarI strI ke kAna meM kahakara Aga bhaDakAtI hai / zaMkA khaDI karatI hai / . 15) rati- arati -- pasaMda-nApasaMda, anukUla-pratikUlAdi seMkaDoM nimittoM ko rakhakara vaise karanA yaha rati- arati nAmaka pApasthAna hai| manapasaMda priya padArtha kI prApti meM harSa karanA, apriya kI prApti meM zoka karanA, yaha vRtti bhI 15 vA~ pApasthAna hai / inake bhAva citra meM aMkita hai / 1 anya vyakti parivAra Adi kisI ke bhI bAre meM 16) para parivAda - ( niMdA) para bebuniyAda nirarthaka bAteM karanA / phijUla bAteM karanA / ho na ho phira bhI binA AdhAra kI nirarthaka bAteM baDhAnA, phailAnA / yA kisIkI apakIrti ke lie bhI vaisI niMdAdi karanA, badanAma karanA, yaha niMdA-paraparivAda kA pApa hai / - - 17) mAyA mRSAvAda-- dUsare pApasthAna aura 17 veM meM pharaka yaha hai ki isameM mAyA--kaMpaTa--vizvAsaghAta - dagAphaTakA kI ThagavRtti pUrvaka jhUTha bolA jAtA hai / isa mAyAvI kapaTI asatya ko 17 veM pApasthAnaka ke rUpa meM ginA hai / 18) mithyAtvazalya -- mithyAtva ke kAraNa AtmA-paramAtmA - mokSAdi tattvabhUta padArthoM prativiparIta vRtti ko rakhanA / jaise kisI ke paira meM kA~ca - kA~TA phasa jAya aura na deza viratidhara zrAvaka jIvana 591 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . mRSAvAda prANAtipAta 'zalya adattAdAna - mithyAtva -maithuna Tallt parigraha 8 nikale vahA~ taka kaisI sthiti karatA hai / vaise hI viparItavRtti mana ke kA~Te kI taraha zalya banakara raha jAtI hai / ise 18 vA~ pApasthAna kahA hai| mukhya rUpase uparokta 18 pApasthAnoM kI jAtiyA~ darzAyI gaI hai| inameM se eka-eka pApa kA sevana jIva seMkaDoM tarIkoM se karate haiN| mana kI prAdhAnyatA se kiye jAte pApa, ra aTThAraha krodha vacana-bhASA dvArA bole jAte pApa, aura pApasthAnaka-mAna kAyA-zarIra dvArA kiye jAte pApa / mAza isa taraha tInoM yogoM se pApa kI pravRtti '. hotI hai / 18 prakAra se pApa karake... jIva AThoM prakAra ke karma bAMdhate haiM, aura bAMdhe hue pApa-karma kAlAntara meM janmAM ra bhavAntara meM kabhI bhI udaya meM Ate haiM aura apanA phala dete haiN| kiye pApa karma ke udaya se duHkharUpa phala milatA hai / jo baDA hI duHkhadAyI hotA hai / aise bhArI duHkhoM ko bhugatane ke lie jIvoM ko duHkha kI durgati meM jAnA paDatA hai / vahA~ janma lenA paDatA hai| tiryaMca aura naraka kI do durgatiyA~ hai / tiryaMca gati meM jAkara jIva pazu-pakSI banatA hai| aura naraka kI gati meM jAkara jIva nArakI banatA hai / vahA~ apane kie hue pApa karmoM kI sajA bhugatatA hai| sajA baDI hI bhayaMkara kakSA kI duHkhadAyI hotI hai| Akhira pApa karma bhI vaise bhayaMkara kakSA ke kiye haiN| kie hue zubha puNyakarmoM kA phala kAlAntara janmAntara meM sukharUpa milatA hai / puNya zubha phaladAI hote haiM / ataH aise U~ce acche sukha ko bhugatane ke lie.. jIva ko U~cI sadgati meM jAnA hotA hai |jiiv manuSya aura devagatI meM jAkara hI acche U~ce sukha ko bhoga sakatA hai / ye do sadgatiyA~ hai / eka bAta bilkula sahI artha meM satya rUpa meM dhyAna meM rakhie ki...jIva jisa kisI prakAra kI puNya yA pApa kI zubha acchI yA azubha-kharAba pApa kI pravRtti karegA, usa karaNI ke AdhAra para jIva kI acchI-burI gatI hogii| vahA~ vaha sukhI-yA duHkhI hogaa| yaha eka mAtra apanI karaNI ke AdhAra para hogA / yahA~ Izvara yA anya koI Apa ke jIva ko gati meM le jAegA yA, bhejegA, yA vahA~ para mAregA-pITegA yA hiMsA-vadhAdi karegA yA Izvara puNya-pApa ke phala ko degA yA mApha karegA ityAdi 592. AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kI mithyA galata bhramaNAoM mAnyatAoM meM nahIM rahanA cAhie / svayaM tathAprakAra ke pApAdi karake Izvara para Aropita kara denA yaha galata mithyAvRtti hai / ise mithyAtva kahate haiM / ataH aise pApoM ko karanevAlA maiM svayaM hU~, ina pApoM kI pravRtti karake karma bAMdhanevAlA bhI maiM hI hU~ / bAMdhe hue karmoM ke phala bhI maiM hI bhugatanevAlA huuN| kiye hue karmoM ke kAraNa vaisI sadgati yA durgati meM jAnevAlA bhI maiM svayaM hI huuN| koI IzvarAdi mujhe eka gati se anya gati meM le jAnevAlA yA bhejanevAlA nahIM hai / aura na hI sukha-duHkha kA phala denevAlA bhI koI Izvara hai| sukha-duHkha Izvaradatta nahIM hai / ye maiMne hI kiye hai ataH maiM hI isakI azubha sajA bhugatatA hU~ / bhUtakAla meM bhugata kara AyA hU~, aura bhaviSya meM bhI bhugatatA hI rahU~gA / ataH yahA~ IzvarAdi ko bIca meM lAnA sarvathA galata hai| mithyA-asatya hai ataH mithyAtva kahate haiM / isa mithyAtvagrasta vicAradhArA ko pakaDakara mithyAtvI banane kI apekSA satya-saccAI samajhakara samyaktvI bananA hI jyAdA zreyaskara hai| zreSTha-zreyaskArI mArga kauna sA? niSedhAtmaka aura vidheyAtmaka aise do prakAra ke mArga haiM / niSedhAtmaka mArga meM jo jo nahIM karanA hai usakI gaNanA kI jAtI hai / udA. ke lie hiMsA-jhUTha-corI Adi koI pApa nahIM karanA hai| jisa-jisa kArya ko nahIM karanA cAhie unakI gaNanA niSedhAtmaka mArga meM kI jAtI hai / isa dRSTi se pApa heya-tyAjya niSedhAtmaka hai / dUsarI tarapha jo jo karanA cAhie, avazya karane yogya hotA hai / usa AcaraNIya mArga ko vidheyAtmaka mArga kahate haiM / udA. ke lie satya bolanA caahie| kSamA namratAdi guNoM ke bhAvoM meM vyasta rahanA cAhie / pUjA-pATha-dhyAna-svAdhyAya-tapAdi karanA vidheyAtmaka mArga hai| - kyA-kyA karanA cAhie? aura kyA-kyA nahIM karanA cAhie? yaha paramAtmA evaM guruoM kI AjJA ke AdhAra para AdhArita hai, nizcita hai| ataH vidheyAtmaka evaM niSedhAtmaka donoM dharma AjJApradhAna hI hai| aisA-aisA nahIM karanA cAhie-aisI niSedhAtmaka AjJA bhI deva-guru kI hI hai / aura isI taraha yaha aisA karanA cAhie aisI vidheyAtmaka AjJA bhI deva gurUoM kI hI hai| ataH unakI donoM prakAra kI AjJA ke anusaraNa meM hI dharma hai| uparokta donoM prakAra ke dharmoM meM prathama kisa mArga kA AcaraNa karanA cAhie? Ae soca sakate haiN| kyA kyA karanA cahie...Apa kaba karoge, jaba karoge taba ho sakatA hai usameM dIrgha kAla vyatIta ho jaaegaa| ataH sabase pahale jo jo niSedhAtmaka hai, jo nahIM . deza viratighara zrAvaka jIvana 593 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA cAhie usakA sabase pahale khyAla rakhanA caahie| niSedhAtmaka kA tyAga karanA baDA sarala hai / eka miniTa kA kAma hai / samaya kama lagatA hai / aura choDa dene se... turaMta baca jAte haiM / parantu vidheyAtmaka ko karane meM samaya kAphI jyAdA bIta jaaegaa| taba taka yadi niSiddha pravRttioM ko koI karatA hI rahA to vidheyAtmaka karane ke pahale to vaha kAphI bigaDa cukA hogaa| ataH niSiddha kyA-kyA hai? usakA pahale vicAra kara yathAzIghra usakA pAlana kara hI lenA caahie| . pApa niSedhAtmaka hai pApa kA mArga sadA hI niSedhAtmaka hai| pApa tInoM kAla meM hI anAcaraNIya tyAjya varNya hotA hai / kisI bhI dharma meM hiMsAdi pApa karane kI anumati zAstroM meM hotI hI nahIM hai| aura yadi koI bhI dharma hiMsAdi pApa kI anumati detA hai to vaha dharma hI kahalAne yogya nahIM rahatA hai / dharma kI zuddha vyAkhyA se vaha bAhara nikala jAtA hai / ataH koI bhI dharma, dharmazAstra koI bhagavAna Izvara yA guru bhI pApa pravRtti ko karane kI AjJA de hI nahIM sakate haiM / denA ucita hI nahIM hai / isa prakAra kI AjJA dene se unake astitva meM kSati aaegii| yaha samajha meM nahIM AtA hai ki vedAdi dharmazAstroM meM yajJa-yAgAdi meM gAya-azva Adi kI hiMsA kI AjJA kaise de dI? kyoM dI? kisI bhI dRSTi se susaMgata nahIM lagatA hai phira bhI aisI vedAjJA ko hI brahmAjJA mAnakara dharmarUpa mAnanA kahA~ taka ucita hai? pApa kI adharmAtmaka bAtoM ko dharma kI DhAla ke nIce DAlakara dharma ke nAma para khapAnA-baDhAnA yaha ghAtaka pravRtti hai / jo dhokhAdAyaka hai / ataH dharma ko sadA sarvadA zuddhatama rakhane ke lie adharmAMza, pApAtmaka aMza ko sarvathA dUra karanA hI ucita hai / hiMsAdi 18 prakAra ke pApoM se unake aMzoM ke mizraNa-sammizraNa se dharma sarvathA azuddha ho jaaegaa| ataH zuddha dharmAcaraNa karane ke lie dharma kA bhI pUrNa zuddhatama svarUpa lakSya meM rakhanA caahie| . sarvaprathama hiMsAdi pApasthAnakoM kI pravRttiyoM kA tyAga karanA hI caahie| vidheyAtmaka dharma pahale karane kI apekSA niSedhAtmaka pApoM kA sarvathA tyAga pahale karanA hI lAbhadAyI hai| ucita hai| yadi Apa niSiddha pApoM kA tyAga nahIM karate ho aura vidheyAtmaka baDe baDe dharma kI upAsanA bhI karate ho aura aise samaya meM niSiddha pApa kI pravRtti karane se vyakti bhI badanAma hotI hai| aura dharma, dharmaguru, dharmazAstra, dharmapravartaka bhagavAna Adi sabhI badanAmI lokaniMdA ke bhAjana banate haiM / ataH pApatyAga hI zreSTha dharma kI upamA prApta karatA hai| 594 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM sAmAyikAdi virati dharma kI jo vyavasthA hai vaha bhI isI siddhAMta para hai / sAmAyika kahA~ se zurU hotI hai? usakI pratijJA sAmAyika daMDaka ke "karemibhaMte" sUtra meM spaSTa hai ki "sAvajaM jogaM paccakkhAmi" sAvadya-Arambha-sabhArambhAdi jIvahiMsAdi pApoM kI pravRtti mana vacana kAyA se na karanA, na karAne kI pratijJA lekara sAmAyika dharmArAdhanA prArambha kI jAtI hai / sAmAyika dvArA cala rahI pApa pravRtti kA tyAga arthAt pApa ke Azrava ke mArga kA nirodha karanA, rokanA aura pratikramaNa kI dharmArAdhanA meM kie hue pApoM kA pazcAtApa kSamAyAcanA kI jAtI hai / pauSadha yaha dharma kI puSTikAraka ArAdhanA hai| eka bAra pApa pravRtti kA tyAga kara liyA aba usake bAda zuddha Atmadharma kI puSTirUpa dharma karanA caahie| paccakkhANa zabda tyAga ke artha meM prayukta hai| dazavaikAlika Agama meM prabhu mahAvIra kA upadeza isa prakAra hai ki... soccA jANai kallANaM, soccA jANai paavgN| ubhayaM pi jANai soccA, jaM seyaM taM smaayre|| he cetan ! kalyANakArI zreyaskara mArga ko bhI acchI taraha socakara samajha lo| aura pApa ke azubha mArga ko bhI acchI taraha socakara samajha lo / ina donoM ko acchI taraha soca-samajhakara ina donoM meM se jo jyAdA zreyaskara kalyANakArI ho usakA hI AcaraNa karanA cAhie / pApa kA mArga aura puNyadharma kA mArga donoM acchI taraha samajhakara AtmA ke lie zreyaskara kalyANakArI jo dharmAcaraNa kA zuddha zreSTha mArga hai usakA AcaraNa avazya satata karanA hI caahie| dharma kyA aura kaisA hai? - icchA aura AjJA donoM zabdoM evaM unake arthoM se Apa paricita hai hI / ataHsocie, kyA dharma icchApradhAna honA cAhie? yA AjJApradhAna? icchA ke viSaya meM anta nahIM hai| kaba kisa jIva kI kaisI icchA? kitanI icchA kisa-kisa prakAra kI acchI-burI icchAe~ hogI isakA koI ThikAnA hI nahIM hai / mohanIya karma ke udaya se icchA kA janma hotA hai, udbhavatI hai / aba jaba karma hI azubha hai to phira usake udaya se icchAeM bhI kaisI jagegI? aura karma azubha isalie hai ki..azubha pApa kI pravRtti se banA hai| mohanIya karma meM rAga aura dveSa do pradhAna pramukha kAraNa haiM / ataH icchA bhI rAgamaya aura dveSamaya donoM prakAra kI bnegii| ina rAga-dveSamaya icchA meM krodha, mAna, mAyA aura lobha ina kaSAyoM kI gandha AegI / ataH aisA icchAmaya dharma banAnA hI nahIM cAhie / saMsAra meM bhinna bhinna mati deza viratighara zrAvaka jIvana 595 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bhAMti bhAMti ke loga hai / saba kI icchAe~ eka jaisI to ho hI nahIM sakatI hai / yaha saMbhava bhI nahIM hai / aura sabhI apanI-apanI icchAnusAra dharma kareMge to aise dharma meM bhI eka vAkyatA kA rahanA saMbhava hI nahIM hai| dharma sadA kAla tInoM kAla meM eka jaisA eka hI prakAra kA kaise rahA? icchA ke AdhIna saMbhava hI nahIM hai| ataHAjJApradhAna hI dharma honA cAhie / AjJA bhI kisakI honI cAhie? vItarAgI sarvajJa bhagavaMta kI AjJA hI sarvopari sarvazreSTha AjJA hotI hai| unakI AjJA kalyANakArI-hitakArI hotI hai / guru bhagavaMtoM kA kArya to yaha hai ki.. sarvajJa bhagavaMtoM kI AjJA ko paraMparA meM satata calAnA / ve svayaM usa prakAra kI AjJA kA AcaraNa-pAlana kareM aura dUsaroM ko bhI usI AjJA kA mArga batAnA, karAnA hI zreSTha mArga hai| ataH anAdi-ananta kAla se sarvajJa tIrthaMkara vItarAgI bhagavaMtoM kI AjJA eka chatra samAna satata calI A rahI hai / aisI AjJA ke dharma kA AcaraNa karane se ananta AtmAoM kA kalyANa huA hai / ananta AtmAeM sadA ke liye saMsAra se mukta huI haiM / ataH jinakI AjJArUpa dharma ke ArAdhana se kitanoM kI mukti huI hai, yaha saba dekhakara aise mahApuruSoM kI AjJArUpa dharma svIkArane ke lie evaM AcaraNa karane ke lie jIvana samarpita kara denA caahie| ___ "puruSavizvAse vacanavizvAsaH" niyama aisA hai ki puruSa meM vizvAsa Ane se unake vacana meM vizvAsa AtA hai / yadi sarva prathama puruSa meM hI vizvAsa nahIM AtA hai to usake vacana meM bhI vizvAsa nahIM AtA hai / ataH vacana-AjJA jisakI dhAraNe karanI ho sabase pahale una puruSoM ke svarUpa ko yathArtha acchI taraha pahacAna lenA caahie| yadi puruSa vizvasanIya nizcita hotA hai to phira yA homa karake una ke caraNoM meM jIvana samarpita kara denA caahie| samarpaNabhAva se unakI zaraNa svIkAranI caahie| zaraNa ke bIca meM zarta nahIM AnI cAhie / zarta zaraNaghAtaka hai / aura zaraNa zartaghAtaka hai / saMpUrNa zaraNa-samarpaNabhAva hai aura pUrNa samarpitabhAva hI saccI zaraNa hai / ataH binA kisI bhI prakAra kI zarta ko bIca meM lAe sampUrNa rUpa se zaraNa svIkAra kara samarpita honA caahie| yaha namaskAra bhAva kI. vinayaguNa kI parAkASThA kA phala hai / basa, isake bAda unakI sabhI AjJAe~ zirodhArya ho jAtI haiN| uparokta samarpaNa bhAva samyagdarzana ke dvArA hI sambhava hai / mithyAtva ke ghara meM baiThe hae puruSa ke lie isa zreSTha kakSA kA samarpaNabhAva AnA asaMbhavasA lagatA hai| puruSa vizeSa paramAtmA yA guru ke prati vaisA samarpita bhAva A jAne ke pazcAt unakI AjJA baDe hI Adara sanmAnapUrvaka svIkArya hogii| bhAvapUrvaka AjJA svIkArya hone ke pazcAt vaisA 596 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcaraNa bahuta hI AsAna hotA hai| jahA~ isa zreSTha kakSA kA samarpita bhAva ho vahA~ sva icchA sarvathA gauNa hotI hai / AjJA hI pradhAna hotI hai / ataH sAdhaka svecchA ko pUrI karane ke lie kabhI bhI Agraha nahIM rakhatA hai| eka mAtra AjJA kI hI prAdhAnyatA rahatI hai| . "ANAe dhammo" Akhira dharma kI vyAkhyA karate hue yaha spaSTa kara diyA hai ki.."ANAe dhammo" AjJA meM hI dharma hai / sarvajJa vItarAgI jinezvara tIrthaMkara paramAtmA jaise mahApuruSa kI AjJA svIkAranA tathA tadanurUpa AcaraNa karanA hI dharma hai / "ANAe dhammo" vyAkhyA se AjJA meM dharma kahA lekina kahIM para bhI zAstrakAra maharSi ne "icchAe dhammo" nahIM kahA / icchA meM hI dharma hai aisA nahIM kahA / icchA yaha pUrvopArjita mohanIya karma ke udaya ke phala ke kAraNa hai / ataH icchA honI aura huI icchA ke anurUpa jIvana jIne ko dharma kaise mAne ? icchA rAga-dveSa kI banI huI hotI hai| hA~, mithyAtvI jIva ke mana kI apanI managhaDaMta vyAkhyA hotI hai ki mana kI icchA kI pUrti karanA hI dharma hai / ataH mithyAtvI jarUra icchApradhAna dharma mAnatA hai / lekina samyagdRSTi zraddhAlu sAdhaka kabhI bhI icchApradhAna dharma nahIM mAnatA .. vaha deva guru kI AjJApradhAna hI dharma mAnatA hai / ataH dharma ko, AjJA ko tathA AjJA dAtA deva-guru ko sarvathA samarpita rahatA hai| sarvajJa kevalI bhagavAna anantajJAnI-trikAlajJAnI hote haiM, ataH unake viSaya meM kabhI koI zaMkA bhI nahIM hotI hai / ve jo bhI jaisI bhI AjJA kareMge.. bahuta hI ucita yogya aura sahI AjJA hI kreNge| jo tInoM kAla meM sabhI jIvoM ke lie samAna rUpa se upakArI-zreyaskArI rhegii| ataHAjJA ke kendra meM vItarAgI sarvajJa prabhu aura unakI AjJA .. tathA vaha AtmakalyANa ke viSaya meM..basa, phira to pUchanA hI kyA? sAdhaka isa saMsAra samudra ko taira sakatA hai / pAra utara sakatA hai / pU. hemacandrAcAryajI vItarAga stotra meM kahate haiM ki "AjJArAdhdhA virAdhyA ca zivAya ca bhavAyaca" / arthAt AjJA kI ArAdhanA zivAya = kalyANa ke liye hotI hai tathA virAdhanA bhava = saMsAra kI vRddhi ke liye hotI hai| donoM hI prakAra ke phala kI prApti hotI hai / kauna sA aura kaisA phala prApta karanA usakA AdhAra ApakI vRtti buddhi para hotA hai / yadi mithyAvRtti hotI hai to vaha AjJA kI virAdhanA karake bhava-saMsAra kI vRddhi kregaa| aura yadi sAdhaka samyagdRSTi hogA to vaha sarvajJa AjJA kA akSarazaH pUrNarUpa se pAlana ArAdhana karegA aura svaAtmA kA kalyANa kregaa| ataH jaisA phala prApta karanA cAhate ho vaisA AcaraNa Apako karanA caahie| deza viratidhara zrAvaka jIvana 597 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakSayakArikA AjJA-pApa nivartikA AjJA___ ArAdhaka mokSArthI jIva jaba AjJA kA atyanta zuddha pAlana-ArAdhana karatA hai taba usake phala svarUpa sarva prakAra ke karmoM kA kSaya-nirjarA hotI hai / aura dUsarI tarapha pApa karma kA Azrava-AtmA meM Agamana rukatA hai arthAt saMvara kI prakriyA hotI hai| kyoMki AjJA hI usa kakSA kI hai / aura denevAle bhI saMsAra ke tyAgI Arambha-samAraMbhAdi saba pApa karmoM ke tyAgI haiM / ataH mumukSu mokSArthI sAdhaka ko mokSa ke mArga para Age baDhAne ke lie una mahApuruSoM ne kAphI ucita AjJA dI hai| isI prakAra kI AjJA se AtmA kA utthAna abhyutthAna saMbhava hai / aisI AjJA ko saMvarapradhAna aura nirjarApradhAna batAI hai| saMvara se pApa karmoM kA Agamana rukatA hai / aura nirjarA jo saMcita karmoM kA kSaya karanevAlI hai / aisI AtmopakAra kAraka AjJA jo deva guru kI tarapha se prApta hotI hai usako prApta karanA bhI parama saubhAgya kA udaya hai / uttama bhAgya ke nirmANa hone para hI AtmA ko aise mahApuruSoM kA yoga prApta hotA hai / unakI AjJA prApta hotI hai / unakI AjJA ke pAlana meM hI AzIrvAda kA rahasya chipA huA rahatA hai / ataH AzIrvAda mA~ge binA hI unakI AjJA ke pAlana se hI mila jAte haiM / aise hI deva-guru hamAre parama kalyANakAraka kalyANamitra hai, uddhAraka hai| ataH unakI AjJA kI prApti ke lie satata talapa honI cAhie / yadyapi Aja vaise sarvajJa bhagavaMta svadeha se vidyamAna nahIM hai phira bhI unakI AjJA-AdezapradhAna jo dharma Aja bhI astitva meM hai, upalabdha hai yahI hamArA parama saubhAgya prabala puNyodaya hai aisA samajhakara unakI AjJArUpa dharma kI ArAdhanA karanI arthAt unakI apratyakSarUpa se ArAdhanA karane samAna hai| ataH aise sarvajJa vItarAgI mahApuruSa svadeha se nahIM to bhI AjJArUpa dharmadeha se AjJArUpa dharmazAstra deha se Aja bhI hamAre bIca upalabdha haiM / isase parama Ananda kI anubhUti karanI caahie| sarvajJa tIrthaMkara paramAtmA, aura guru bhagavaMta tathA unake dvArA batAe gae AjJArUpa Adeza dharma meM janya janakabhAva saMbaMdha se kArya-kAraNabhAva saMbaMdha se abhedabhAva mAnA jA sakatA hai / aupacArika vyavahArika rUpa se bheda hote hue bhI .. abheda bhAva kA bhAva banAyA jA sakatA hai| aisI sthiti meM.. eka bhI AjJA se sAkSAt paramAtmA kI upAsanA kI jA sakatI hai| ataH AjJA ke rUpa meM deva-guru kA sAkSAtkAra aura devaguru kI upasthiti meM AjJArUpa dharma kA sAkSAtkAra abhedabhAva kI dRSTi se kiyA jA sakatA hai| isa taraha ubhaya rUpa se donoM kI upayogitA siddha hotI hai| 598 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva, guru yA dharma kisase uddhAra ? - 1 1 I samyag darzana ke kendra meM .. vItarAgI deva, vairAgI guru aura virati pradhAna dharma ye tIna aMga kAraNabhUta hai / AdhArabhUta hai / ataH ise tattvatrayI kahA hai| deva guru aura dharma ina tIna tattvoM para sArA AdhAra hai| zeSa saba kucha ina tIna kA hI vistAra hai / devatattva devAdhideva vItarAgI sarvajJa paramAtmA svarUpa tIrthaMkara bhagavAna hai| unhIM ke mArga para calanevAle .. jJAnI-gItArtha vairAgI.. guru bhagavaMta haiM / aura paramAtmA ko hI anusaranevAle haiN| ataH guru tathA dharma donoM kA AdhAra to paramAtmA para hI AdhArita hai / ataH deva tattva hI kendra meM hai / gurutattva unake anugAmI hai / aura dharmatattva kA bhI AdhAra devAdhideva prabhu para hI AdhArita hai / guru dharma pravartaka tathA saMsthApaka nahIM haiM / ve svayaM dharma AdhAraka -- upAsaka haiM / jaba ki eka mAtra paramAtmA tIrthaMkara hI dharmapravartaka-saMsthApaka hai / unhoMne hI dharma kI sthApanA kI hai| ve hI sarvajJa - vItarAgI tIrthaMkara paramAtmA hai / ataH dharmasaMsthApanA karane kA tathA pravartana - prarUpaNA karane kA mUlabhUta adhikAra unakA hI hai / sarvajJa hone ke kAraNa jJAnAdi kSetra meM pUrNatA rahatI hai / aura vItarAgatA carama kakSA kI hai / ataH dharma kA svarUpa kahane meM kisI prakAra ke doSa kI saMbhAvanA hI nahIM rahatI hai / ataH aisA zuddhatama zreSTha dharma prApta karanA hai| parama saubhAgya prabala pUrvasaMcita puNyodaya se aise dharmatattva kI prApti hotI hai| vaha bhI guruoM se hotI hai| svayaM jina guru bhagavaMto ne dharma kA zuddha AcaraNa kiyA hai, karate rahate haiM vahI dharma hamAre jaise ziSyoM- bhaktoM ko dete haiM / ataH guru bIca ke mAdhyama rUpa hai| jaise eka DAkiyA DAka lAkara detA hai / parantu DAka kA likhanevAlA koI tIsarA hI hai, DAkiyA lekhaka nahIM hai / DAkiye ne sirpha patra lAkara diyA hai| ataH vaha bIca kA mAdhyama mAtra hai / ThIka usI taraha devAdhideva sarvajJa bhagavaMta hI dharma ke pravartaka-saMsthApaka - AdyaprarUpaka gine jA sakate haiN| guru bhagavaMta usI dharma kA AcaraNa karate hue sAmAnya ziSyoM-muniyoM- bhaktoM ko bhI vahI dharma denA-sikhAnA-karAnA Adi kA kArya guruoM kA hI rahatA hai / ataH guru bhakta aura bhagavAna ke bIca ke mAdhyama hai / DAkiye ke jaise mAdhyama hai / I Akhira jIva kA uddhAra - kalyANa kisase hogA ? kyA mAtra bhagavAna se hogA ? I to mAtra guru se hogA ? jI nahIM / dharma hI prabala kAraNarUpa hai / devAdhideva prabhu ke pAsa bhI hama cale jAya, lekina ve kyA jAdU camatkAra kareMge ? jI nahIM / bhagavAna hAtha pakaDakara kisI bhakta ko mokSa meM le nahIM ge| le bhI nahIM jAte haiM / Akhira bhagavAna deza viratidhara zrAvaka jIvana 599 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI kisI bhakta ko dharmamArga hI dikhaaeNge| usake lie AjJA deNge| usa AjJArUpa dharma kAhI yathArtha AcaraNa karake bhakta apanA uddhAra - kalyANa sAdha sakatA hai / 1 bAta guru ke sAmane bhI usI tarIke se hogI / guru bhI kisI jIva kA kalyANa kaise kareMge? koI jAdU camatkAra guru bhI nahIM kara sakate haiN| Akhira ve bhI prabhu dvArA upadiSTa dharma batAe~ge - dharmAcaraNa karane kI hI AjJA deNge| usameM bhI vizeSa rUpa se do tuoM kA lakSa dharma ke pIche rakhate haiN| sarva prathama pApa chuDAne kA / pApa kI pravRttiyA~ banda karAne kA / aura dUsarA .. bhUtakAla ke kiye hue pApa karmoM kA kSaya karAnA -nirjarA karAnA / ataH dharma saMvara evaM nirjarApradhAna hai| nirjarArUpa dharma karAne meM vidheyAtmakatA A jAtI hai| vidheyarUpa = karanerUpa AcaraNAtmaka dharma karAte haiN| aura pApa nivRttirUpa niSedhAtmaka AjJA se pApa pravRtti kA tyAga karAne kA kAma karate haiN| yaha saMvararUpa dharma hai / puNyAzrava kA bhI mArga upAdeya hai yaha bhI sikhAne-samajhAne-karAne kA lakSya rakhate haiM / isa taraha guru bhI donoM prakAra dharma karAke hI kisI jIvAtmA kA uddhAra - kalyANa kara sakate haiN| ataH antatogatvA dharma hI uddhAraka - kalyANaka hai / parantu dharma sikhAne - samajhAne - batAne - karAnevAle deva - guru sahAyaka hote haiM / I jaise davAI se hI roga miTatA hai lekina usa davAI ke lie jAnakAra - samajhadAra DaoNkTara- vaidya-hakIma kuzala hone to caahie| binA DaoNkTara ke davAI ke jAnakAra kauna raheMge ? davAI kI dukAna meM hajAroM davAiyA~ becanevAlA vyApArI bhI svayaM apane Apa apane roga kI davAI khuda nahIM kara sakatA hai| vaha svayaM jAnatA hI nahIM hai / vaha davAI ke nAma-bhAva jAnakara becane kA vyApAra kara sakatA hai| rogoM ke anusAra guNadharmoM kI jAnakArI ke sAtha davAiyoM kA use paricaya nahIM hotA hai / ataH kisa roga para kaunasI davAI kAma AegI ? isase kitanA phAyadA hogA ? yA yaha davAI isakI prakRtI ke anurUpa hogI yA pratikUla hogI ? ityAdi saba jAnakArI vyApArI ko nahIM DaoNkTara ko hotI hai / ataH suyogya vaidya-hakIma - DaoNkTara Adi hI jyAdA vizvasanIya rahate haiM / ThIka isI taraha jIvoM ke pApa karma rUpa Atmika rogoM ko jAnanevAle deva - guru hote haiM / aise bhavarogoM ko jAnakara unakA upacAra karanA, kaise miTAnA ? kSaya kaise karanA ? yaha viSaya jAnanevAle deva, guru hI hote haiN| kaise kaise karma yaha jIva kara baiThA hai ? kina karmoM ke udaya se Aja vartamAna meM kaisI pApa kI pravRtti jIva kara rahA hai ? kyoM kara rahA hai ? yaha pApa nahIM chuDAe~ge to isa pApa kI pravRtti se kauna sA karma baMdhegA ? kisa karma 600 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI kitanI lambI sthiti baMdhegI? kisa karma kA vipAka kaisA hotA hai ? aise pApa karma ke vipAka se jIva kI kaisI sthiti hogI? sukha-duHkha kaise bhugatane paDeMge? duHkhoM kI sajA kitane lambe kAla kI hogI? kisa gati meM kitane bhava bhaviSya meM karane paDeMge? nae karma aura kitane bAMdhegA? phira saMsAra kA paribhramaNa kitanA lambA calegA? ityAdi seMkaDoM bAtoM kA acchI taraha kisI bhI jIva ko bacAne ke lie pravRtti-nivRtti pradhAna tathA karmakSayakAraka upAyarUpa dharma batAne kA kArya deva-guru kA hotA hai / ve hI karate haiM ataH isa viSaya meM vizeSajJarUpa se ve hI adhikRta-vizvasanIya haiM / ve deva-guru dharmarUpI auSadhI se bhavaroga ko dUra karake jIva ko bacAte haiM, aura muktidhAma taka pahu~cAkara paramasukhI-anantasukhI siddha-buddha-mukta banAte haiN| viratipradhAna dharma dharma kI sAdi zuddha vyAkhyA karane para aisA spaSTa hotA hai ki.."durgatiM prapatat jantUn dhAraNAt dharma ucyate" durgati meM girate hue kisI jIva ko girane se bacAnevAlA dharma hai / jaise eka andhe AdamI ke hAtha meM lakaDI rahatI hai| jisake sahAre vaha calatA-phiratA hai / kahA~ khaDDA hai kahA~ caTTAna hai ityAdi saba mArga ke avarodhAdi nimittoM kA khyAla janmAndha vyakti ko lakaDI ke dvArA AtA hai / ataH lakaDI andhe kA sahArA-bacAnevAlI tAraka ginI jAtI hai / ThIka vaise hI naraka-tiryaMcagatirUpa durgati ke khaDDe meM giratI huI AtmA ko bacAnevAlA dharma kahA jAtA hai| aisA dharma kaisA honA cAhie? isakI sAdI aura zuddha vyAkhyA saralArtha meM isa taraha kI jA sakatI hai / AtmA ke jJAnAdi guNoM kA prAdurbhAva karane ke lie jo bhI puruSArtha vizeSa kiyA jAya use dharma kahate haiM / yA AtmA para lage hue karmoM kA kSaya karane ke lie jo bhI puruSArtha kiyA jAya use dharma kahate haiM / anAdi-anantakAlIna saMsAra cakra ke paribhramaNa meM cAroM gati ke 84 lAkha jIva yoniyoM meM janma-maraNa dhAraNa karatA huA jIva anAdi pApa karma grasta ho cukA hai / pApa karane kA Adi bana cukA hai| karma bAMdhakara vaha apanI AtmA ko aura gahare khaDDe meM Dubo rahA hai| ataH AtmA hI svayaM apanI mitra aura zatru donoM hai / uttarAdhyayanasUtra AgamazAstra meM zrI vIra prabhu pharamAte haiM ki appA kattA vikattA ya, dukkhANa ya suhANa y| appA mittamamittaM ca, dussptttthiy-supttttio|| uttarA. 20/37 deza viratighara zrAvaka jIvana .. 601 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appA naI veyaraNI, appA me kUDasAmalI / appA kAmaduhA gheNU appA me nandaNaM vaNaM // uttarA 20/36 AtmA svayaM hI sukha aura duHkhoM kA kartA hai aura unakA nAza karanevAlA bhI svayaM hI hai | sanmArga para calanevAlI, pApa karma na karanevAlI AtmA svayaM hI apanI mitra hai / aura pApakarma karanevAlI vaise mArga para na calanevAlI AtmA svayaM hI apanI zatru bhI hai / AtmA hI naraka kI vaitaraNI nadI hai / yahI AtmA kUTazAlmalI vRkSa hai / tathA merI AtmA hI kAmadhenu hai aura nandanavana bhI yahI hai| isase eka bAta bilkula spaSTa hotI hai ki AtmA harat bAharI vyakti zatru yA mitra nahIM hai| hama nirarthaka bAhya vyavahAra meM kisIko mitra, kisIko zatru kahate haiM, ginate haiM, mAnate haiM aura nirarthaka unake sAtha rAga-dveSa baDhAte haiM / yaha bhava-saMsAra baDhAne jaisA hai / isake bajAya jaba hama bhayaMkara pApa kI pravRtti karate hue karma bAMdhate haiM taba merI AtmA kA ahita adhaHpatana karanevAlA maiM svayaM hI merA zatru hU~ aisA mAnanA cAhie / aura jaba una pApa karmoM kA kSaya karane lagatA hU~ taba maiM hI merA parama mitra hU~ / yaha mAnanA ucita lagatA hai / ataH bAharI saMsAra meM koI terA mitra, zatru nahIM hai / tere azubha karma tere zatru haiM aura karmanirjarA kI prakriyA ke samaya tU hI terA mitra hai| yaha saba apane para hI AdhArita hai / virati dharma kI upayogitA 1 rati zabda Ananda - sukha ke artha meM prayukta hotA hai / Aja dina taka mithyAtva ke udaya meM jIva ko bAhya pugaloM meM, paugalika padArthoM meM jo sukha kI anubhUti hotI thI, viSaya-vAsanA ke viSaya meM hI sukha kI anubhUtI hotI thii| are ! itanA hI nahIM pApa kI pravRtti meM bhI sukha kI anubhUti hotI thI / vaha eka mAtra mithyAtva ke kAraNa thI / mithyAtvI jIva kI yahI eka pahacAna hai ki.. vaha pApa kI pravRtti meM hI sukha - majA mAnatA hai / jabaki samyagdRSTi jIva kA lakSaNa hai ki vaha pApa karanA mana se pasaMda nahIM karatA hai, Upara se pApa kI pravRtti karanI bhI paDe to usakA dila andara hI andara rotA hai| vaha pApa kI galata pravRtti meM kabhI bhI sukha Ananda nahIM mAnatA hai / ThIka isake viparIta vaha duHkhI hotA hai / | 'rati' sukha aura vaha bhI pApa kI galata pravRtti meM mAnanA yaha jIva anAdi - anantakAla se mAnatA AyA aura bhogatA bhI aayaa| eka mAtra mithyAtva ke kAraNa parantu samyag darzana kI prApti ke bAda yaha prakriyA badala jAtI hai / pApa ko choDane 602 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jIva ko jo vizeSa Ananda AtA hai use 'virati dharma' kahate haiM / anAdi kI Adata badala gaI aura jIva jisa pApa kI pravRtti meM sukha mAnatA thA, tathA isI vRtti se pApa karatA hI jAtA thA, pAparuci banA huA thA, pApa karane kI masti thI, pApa kA Ananda thA vaha saba badalakara ThIka ulTA ho gyaa| aba pApa na karane meM majA AtI hai| pApa se bacakara dharma kI pravRtti karane meM vizeSa Ananda AtA hai ataH virati dharma kA nAmakaraNa kiyA hai / divizeSa artha meM hai / pApAdi meM to sAmAnya Ananda AtA thA mithyAtvI jIva ko / aba vaha prakriyA sArI badala gaI aura pApa na karane meM, pApa choDane meM, pApa ke tyAgarUpa dharma kI pravRtti meM pApa choDakara puNya karane meM vizeSa Ananda Ane ke kAraNa virati dharma kI prApti hotI hai / 'virati' zabda pApa nivRtti artha meM ruDha ho gayA hai / - bhagavAna kI viratipradhAna dezanA cAroM ghanaghAtI karmoM kA kSaya karake vItarAgatA kevalajJAnayukta sarvajJatAdi prApta hone para tIrthaMkara bhagavAna samavasaraNa meM birAjamAna hokara dezanA dete haiN| dharma kA pratipAdana karate haiN| dharma kI sthApanA karate haiM / usa samaya pApa kI nivRtti pradhAna virati dharma kI pradhAna rUpa se dezanA dI / pApa kI nivRtti, hiMsAdi pApoM kA tyAga, AraMbha - samAraMbhAdi hiMsArUpa pravRtti kA niSedha karate hue prabhu ne virati dharma kA mArga btaayaa| vaise bhI mokSa kI tarapha agrasara hone ke lie jIvoM ko pApa kI nivRtti hI karanI caahie| aura dharma - puNya mArga kI pravRtti karanI caahie| aise dharma mArga ko virati dharma kahA hai / jo jIva ko pApa se sarvathA dUra rakhatA hai bacAkara surakSita rakhatA hai I I bhagavAna zrI mahAvIrasvAmI ko vaizAkha zuda 10 ko saMdhyA ke samaya kevalajJAna kI prApti huI / aura kaivalya kI prApti se sarvajJa banakara unhoM ne deva nirmita samavasaraNa meM. prathama dezanA hI 'viratidharma' kI dI / usa samaya dezanA zravaNa karanevAle samavasaraNa meM sabhI svarga ke devatA hI the / unako pApa kI nivRttirUpa tathA dharma kI pravRttirUpa dezanA ke anurUpa AcaraNa karanA asaMbhavasA lgaa| vaise bhI devatA avirati ke udayavAle rahate haiM ataH usa asaMbhavatA ke kAraNa devatAoM ne virati mArga svIkAra nahIM kiyA, ataH bhagavAna mahAvIra kI prathama dezanA niSphala mAnI gaI hai| lekina dUsare hI dina subaha apApAnagarI meM race gae samavasaraNa meM .. nagaravAsiyoM kI pradhAna upasthiti thI / vaha virati rUpa dharma una nara-nAriyoM ko rucikara - samyag lagA, aura karIba 4444 logoM ne cAritra dharma - dIkSA aMgIkAra kI / sarvathA saMpUrNa virati dharma svIkAra kiyA / deza viratidhara zrAvaka jIvana 603 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ne do prakAra kA virati dharma batAyA- (1) sarva virati (2) dezavirati sarvathA saMpUrNa rUpa se sabhI pApoM kA tyAga karanA, kisI bhI prakAra kI chUTa na rakhate hue sUkSma se sUkSma pApoM kI bhI anumati nahIM aisA pApa kA sarvathA saMpUrNa tyAgarUpa sarvavirati dharma paramAtmA ne drshaayaa| jo jIva prabala puruSArthavAle the ve ghara bAra-saMsAra kA tyAga karake.. mahAbhiniSkramaNa karate hue saMsAra choDakara nikala paDe aura bhagavAna ke pAsa AjIvanabhara ke lie dIkSA aMgIkAra karake sAdhu bane / aNagAra bane / ataH yaha sarvavirati rUpa dharma-aNagAra dharma-aNagArI-sAdhuoM kA dharma khlaayaa| ___ jo jIva isa prakAra ke aise sarvathA viratirUpa sarvavirati dharma ko svIkAra karane meM asamartha-azakta the una jIvoM ne paramAtmA ko prArthanA kI...vinaMti kI.. he jagannAtha / hama gharabArI saMsArI jIva isa sarvottama-sarvazreSTha sarvavirati dharma ko svIkArane meM asamartha haiM, azakta haiM / ataH he prabho ! hamAre jaise jIvoM ke lie bhI Apake zAsana meM koI sthAna hai yA nahIM? hamArA bhI uddhAra kalyANa saMbhava hai yA nahIM? he prabhu ! hamAre anurUpa bhI koI dharma mArga jarUra drshaaiye| taba tIrthaMkara paramAtmA ne kahA ki...dekho ! dharma to viratipradhAna-pApa nivRttirUpa eka hI hai / sAdhu-saMta yadi isI virati ko sarvathA saMpUrNa svIkAra karate haiM to gRhastha apane ghara-saMsAra kI sImA meM rahakara usI viratidharma ko kucha kama pramANa meM ArAdha sakatA hai parantu dharma to eka hI rahegA virati dharma / zrAvaka-gRhasthI apane-putra-patnI parivAra ke bIca rahakara samasta maryAdAoM kA pAlana karate hue sImita-parimita dharma ko karatA hai vaha dezavirati dharma kahalAtA hai| virati zabda ke Age sarva aura deza ye do vizeSaNa joDe ge| sarva zabda saMpUrNa-sarvathA sarvAMza artha meM virati kA dyotaka hai ataH use sarvavirati dharma khaa| aura sarva zabda kA virodhi 'deza' zabda hai| sarvazabda saMpUrNa sarvAMza, sarvathA artha meM prayukta hai to 'deza' zabda kA alpa artha meM kama-thoDe pramANa ke artha meM prayoga hotA hai / ataH yahA~ 'deza' zabda zahara-rAjya yA rASTra ke artha meM nahIM hai| parantu kama-alpa-thoDe pramANa ke artha meM prayukta hai / ataH dezavirati arthAt thoDe pramANa meM-kama rUpa se alpamAtrA meM pApoM kA tyAga karane rUpa virati dharma ko kahA hai / sarvavirati dharma ko svIkAranevAle sAdhu-munirAja kahe jAte haiM to dezavirati dharma ko svIkAranevAlA zrAvaka-gRhasthI kahalAtA hai / sAdhu ke jIvana meM AjIvana kisI bhI pApa karane kI chUTa nahIM rahatI hai jabaki gRhastha ke dezavirati dharma meM kucha pramANa meM chUTa rahatI hai / ataH kucha 604 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa meM dharma kA pAlana ho sakatA hai zeSa pramANa meM nahIM / 40% hiMsAdi pApoM kA tyAga ho sakatA hai / lekina zeSa 60% pApoM kA sarvathA tyAga saMbhava nahIM hai| jabaki sAdhu apane jIvana meM 100% pApoM kA sarvathA tyAga kara sakatA hai| sAdhu evaM zrAvakajIvana meM AsamAna-jamIna kA antara hai / maryAdAe~ bhinna-bhinna haiM / sarvavirati meM saMpUrNa sUkSma rUpa se saba kucha pAlanA hai| jabaki dezavirati dharma meM zrAvaka ke lie saba-kucha alpa-sthUlarUpa se pAlanA hai / ThIka hai, phira bhI dizA eka hI hai / dharma eka hI hai / zrAvaka dharma bahuta hI AsAna sarala hai, sImita maryAdita hai / jabaki sAdhu dharma binA kisI bhI prakAra kI chUTa chATa kA hai| sarvathA kisI bhI prakAra kA pApa na karane kI pratijJAvAlA sAdhu jIvana hai / do prakAra ke zrAvaka vratadhArI zrAvaka 11 zraddhAlu zrAvaka 2) 5 ve guNasthAnavartI 1)4 the guNasthAnavartI prathama mithyAtva ke guNasthAna se tIna karaNoM ko karake, granthibheda karake samyaktva pAkara jIva cauthe avirata samyag dRSTi guNasthAna para AtA hai / yahA~ prathama kakSA kA zrAvaka banatA hai / isa zrAvaka meM abhI AcAra-vrata-niyama-paccakkhANoM kA pAlana Adi kucha bhI nahIM AtA hai / lekina zraddhA se vaha paripUrNa hai / jJAna sahI hai, samajha saccI hai aura usa viSaya meM mAnyatA bhI saccI yathArtha ho gaI hai / jaba jAnanA aura mAnanA donoM kI kakSA bilkula sahI-samyag bana jAya phira koI prazna hI nahIM rahatA hai / 1. saMsAra meM kucha jIva jAnate haiM parantu vaisA mAnane ke lie taiyAra nahIM haiM / 2. dUsare prakAra ke jIva kucha mAnate haiM, lekina ve yathArthasvarUpa jAnane ke lie taiyAra nahIM hai / 3. tIsarI kakSA ke kucha jIva sarvathA niSedhAtmaka vRttivAle haiM, jinakA kahanA hai ki kucha bhI jAnane kI jarUrata nahIM hai, aura kucha bhI mAnanA bhI nahIM cAhie / 4. eka mAtra cauthe prakAra kA jIva hI aisA hai jo jAnegA to bhI samyag yathArtha aura mAnegA bhI pUrA samyag yathArtha / padArtha kA svarUpa apane Apa meM ThIka jaisA hai vaisA hI yathArtha yaha jAnatA hai, aura ThIka yathArtha vAstavika svarUpa mAnatA hai| jaisA aura jitanA jAnatA hai, vaisA aura utanA pUrA mAnatA hai / yahI cauthe prakAra kA jIva samyag dRSTi zuddha saccA zraddhAlu mAnA jAtA hai| zeSa sabhI tInoM prakAra ke jIva mithyAtvI mAne jAte haiN| deza viratighara zrAvaka jIvana 605 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvaprathama jIva cauthe guNasthAna para Akara samyag dRSTi zraddhAlu banatA hai| usake bAda eka sopAna aura Age baDhakara pA~cave guNasthAna para vrata-virati-paccakkhANa dhAraka zrAvaka banatA hai| bAta bhI sahI hai kI.. kucha bhI AcaraNa karane ke pahale zraddhA samyag saccI bananI caahie| yadi vaha samyag mAnegA to hI usakA AcaraNa samyag bana skegaa| ataH AcaraNa kA AdhAra samyag zraddhA para hai / jitanI zraddhA majabUta utanA hI AcaraNa Age sudRDha hogaa| samyag zraddhA kA pariNamana samyagdarzana zuddhaM, yo jJAnaM viratimeva caapnoti| : duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma // . tattvArthAdhigama sUtra kI AdyakArikA ke prAraMbha meM hI vAcaka mukhyajI pU. umAsvAtijI ma. pharamAte haiM ki..samyag darzana-zraddhA se zuddha aisA jo jJAna virati ko prApta ho, arthAt AcaraNa kI prakriyA meM pariNamana ho jAya to duHkharUpa yaha manuSya janma bhI saphala ho jAya / yahA~ para jJAna kA zuddhikaraNa darzana se batAyA gayA hai / Apa kitanA jAnate haiM ? yaha mahatva kA nahIM hai parantu Apa kaisA jAnate haiM ? isa bAta kA jyAdA mahatva hai| kyoMki isameM guNavattA kI kakSA AtI hai / zAyada koI bahuta jyAdA, duniyAbhara ke viSayoM ko jAnate hoMge parantu kisI bhI viSaya meM yadi jJAna saccA na ho to itanA jyAdA jAnane kA bhI kyA artha hai ? aura yadi koI thoDA hI jAnatA ho, kucha kama viSaya hI jAnatA ho parantu pUrNa sacoTa samyag yathArtha vAstavika svarUpa meM satya jAnatA ho to yaha pahalevAle ke apekSA hajAra gunA jyAdA mahatvapUrNa hai| isalie jAnanevAlA mAtra padArtha kA UparI-UparI jJAna rakhatA hai| yA ho sakatA hai ki galata-viparIta bhI jAnatA ho| . jI hA~, mithyAtvI kA bhI jJAna hai to jJAna kI hI eka jaatii| bhale hI vaha galata ho, viparIta ho yaha alaga bAta hai| lekina vaha bhI kahalAegA to jJAna hii| siMha kA baccA bhI kahalAegA to siMha hI / vaha billI nahIM khlaaegaa| isIlie tattvArthakAra ne tattvArtha ke prathama sUtra "samyag jJAna-darzana-cAritrANi mokSamArgaH" meM samyag zabda kA saMyojana Age kiyA hai| mAtra jJAna-darzana-cAritrAdi mokSa ke kAraNa nahIM banate haiM, yadi jJAnAdi mithyA hai to saMsAra ke kAraNa banate haiM aura yadi ve hI samyag sacce bana jAte haiM to mokSa ke kAraNa banate haiN| jaise jahara mAraka hotA hai / mRtyu kA kAraNa banatA hai, parantu use hI yadi zuddhatama kakSA kA karake auSadhIya guNayukta kara diyA jAya to... vahI tAraka bhI bana 606 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai / jIvana bacAnevAlA bana jAtA hai| ThIka vaisA hI yahA~ para hai / mithyAtva rUpI jahara grasta jJAnAdi mAraka, saMsAra baDhAnevAle bana jAte haiN| jabaki ... ye hI jJAnAdi zuddha samyag sacce bana jAya to mokSa prApta karAnevAle tAraka amRta bana jAte haiM / aba kaisA banAnA yaha to hamAre hAtha meM hai. I 1 jJAna se darzana majabUta huA aura darzana se jJAna zuddha-samyag huA / isa taraha donoM samyag sacce zuddha hone ke bAda tIsarA krama AtA hai cAritra kA - AcaraNa kA / cAritra kI zuddhi kA AdhAra pUrva ke jJAna aura darzana kI zuddhi para hai| yadi jJAna - darzana zuddha sacce samyag yathArtha hai to usa para AdhArita AcaraNa bhI zuddha samyag hogA / aura yadi jJAna- darzanAdi mithyAtva se grasta avasthA meM azuddha - mithyA - viparIta hI hai to nizcita rUpa se aise jIvoM kA AcaraNa viparIta, mithyA tathA galata hI hogA yaha nirvivAda satya haiM / ataH Apa yadi kisIkA AcaraNa zuddha samyag banAnA cAhate ho to kRpayA sarva prathama usa jIvavizeSa kA jJAna, usakI samajha, zraddhA Adi ko vizeSarUpa se zuddha, samyag - saccI banAnI hI caahie| tabhI sahI pariNAma aaegaa| anyathA asaMbhava hai / mukti kisase ? - I samyagdarzana yA jJAnamAtra se mukti saMbhava nahIM hai / Akhira jIva ko samyag AcaraNa - cAritra kA mArga apanAnA hI paDatA hai| "jJAnAdeva tu muktiH" aise mAtra jJAna se mukti mAnanevAle advaita vedAntI darzanavAdiyoM ne AcAra - cAritra kriyApradhAnatA kA mahatva hI ur3A diyA hai| isI taraha "prakRtipuruSAnyathA khyAtiH muktiH" "paMcaviMzatitattvajJAnAdeva muktiH" sAMkhyadarzanavAdI ne apane mAne hue sirpha 25 tattvoM ke jJAna se hI mukti mAna lI hai / yaha kahA~ taka ucita hai ? yaha ekAntavAda hai / ekAntavAda asatya - mithyA hotA hai / samyag yathArtha satya pratipAdaka anekAntavAda hotA hai / 1 1 jaina darzana ekAntavAdI darzana nahIM hai| yaha pUrNa anekAntavAdI darzana hai / anekAntavAda tattvabhUta padArtha ke carama satya ko prakAzita karanevAlA darzana hai / isameM jJAna kI kaI pahaluoM se parIkSA hotI hai aura usa jJAna ko zuddha banAyA jAtA hai / azuddhAMza - mithyAMza nikAla diyA jAtA hai / aura anta meM caramasatya kI mudrA se aMkita kiyA jAtA hai / pU. kalikAla sarvajJa pU. hemacandrAcAryajI ma. ne apanI kRti 1 deza viratidhara zrAvaka jIvana 607 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA " rUpa syAdvAdamaJjarI grantha ke 5 ve zloka meM spaSTa likhA hai ki AdIpamAvyomasamasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatibhedi vastu / tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM pralApAH / / 5 / / | dIpaka se lekara AkAza paryanta jagata ke sabhI padArtha nityAnityAdi svabhAvavAle haiM / jagata kA koI bhI padArtha syAdvAda kI maryAdA kA ullaMghana nahIM karatA hai arthAt syAdvAda kI chApa - - mudrA se aMkita hai / pratyeka padArtha syAdvAda kI paddhati kA barAbara anusaraNa karate haiM / syAdvAda kI caukaTa meM barAbara baiThate haiN| aise padArthoM ko ekAntavAdI darzana ekAnta nitya, yA ekAnta anitya hI mAnate haiM yaha sarvathA galata hai| dIpaka ko ekAnta anitya hI mAnanA tathA AkAzAdi ko ekAnta nitya hI mAnanA ekAnta - mithyA bhramaNA hai| aisI ekAntavAdiyoM kI bhramaNA se padArtha kA yathArtha saccA jJAna prakaTa nahIM hotA hai| AMzika jJAna kA hI vyavahAra ho sakatA hai| zeSa jJAna aMtarhita- tirohita rahatA hai / sarvajJa kI Az2A kA apalApa karanevAle ekAntavAdiyoM kA yaha pralApa mAtra hai / jinAjJAM kA apalApa hai / jaina darzana meM mukti * NANa kiriyAhiM mokkho" "jJAna + kriyAbhyAM = mokSaH" naMdisUtra jinAgama meM - isa prakAra jJAna aura kriyA donoM ko sAtha joDakara mokSa kI prApti batAI gaI hai / jaise eka andhA ho use bilkula dikhAI na detA ho| dUsarA sarvathA binA paira kA paMgu ho / aise donoM mitra eka sAtha baiThe ho ... aise meM cAroM tarapha Aga lagI / T 1 . donoM ke lie bacane kA prazna khaDA huA / andhe ke pAsa calane kI kriyA hai parantu jJAna ke abhAva meM arthAt na dikhane ke kAraNa calakara - bhAgakara kahIM jA nahIM sakatA hai / aura pAsa dekhane kI A~khe hai, jJAna hai lekina calane kI kriyA usake pAsa nahIM hai / ataH Aga ko dekhate hue bhI vaha bhAga nahIM sakatA hai / parantu andhe ke khaMdhe para paMgu baiTha jAya aura donoM eka ho jAya / aba paMgu Upara baiThakara mArga dikhAe tathA .. aMdhA calane kA kArya kare to agni se bacakara donoM nikala sakate haiN| isa taraha jJAna aura kriyA donoM milakara eka hokara mukti kI prApti karAte haiM / yahI anekAnta mArga hai| eka mAtra jJAna se mukti yA eka mAtra kriyA se hI mukti hotI hai, aisA jaina darzana kA siddhAnta hI nahIM hai / mukti ke lie jJAna-kriyA donoM kI upasthiti anivArya hai / 608 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti ke anurUpa dharma honA cAhie dharma kA saiddhAntika svarUpa kaisA honA cAhie ? isa viSaya meM dharmazAstroM meM vicAra kiyA gayA hai / mokSa kA svarUpa kaisA hai ? vahA~ AtmA kisa svarUpa meM rahatI hai ? kaisA svarUpa hai ? ityAdi saba samajhakara usake anurUpa vaisI hai dharma sAdhanA karanI cAhie / mokSa meM AtmA sarvathA sarva padArtha saMga se mukta hai| sarvathA sarva karma mukta hai / vahA~ putra - patnI - parivAra nahIM haiN| kisI bhI padArtha kA saMbaMdhAdi nahIM hai / sarvasaMgaparityAga kI huI AtmA - muktAtmA hai| kisI bhI prakAra kA karma vahA~ nahIM karatI hai / sarva karma rahita hai / sarvathA saMpUrNa jJAnayukta sarvajJa hai / sarvathA viSaya - kaSAya rahita vItarAgI hai / siddhAtmA sarvazaktimAna hai / sarvathA saMsAra se mukta hai / I 1 1 ... aisA muktAtmA kA svarUpa mokSAvasthA meM hai| aisI mukti yadi prApta karanI ho to tatsAdhaka dharma bhI kaisA honA cAhie ? usake anurUpa anukUla hI honA caahie| sAdhya ke anurUpa sAdhanA aura sAdhana nahIM hoMge to sAdhaka ko kabhI bhI sAdhya kI prApti honI saMbhava hI nahIM hai / rAjA banane ke lie tadanurUpa pravRtti karanI hI cAhie / yadi corI - khUnAdi viparIta - viruddha pravRtti kI, to nizcita hI vaha jela meM jAkara sajA bhugategA / parantu rAjA nahIM bana paaegaa| ThIka isI taraha sukha prApti ke lakSa mAtra se puNyopArjana hI kiyA to phira sirpha svarga-sukha kI hI prApti kara pAegA, parantu mokSa kI prApti mAtra puNyopArjana se nahIM hogii| saMbhava hI nahIM hai| mukti kI prApti karmakSaya se, nirjarA se hI hogI / ataH mokSa kI prApti ke anurUpa jo dharma hai vahI karanA cAhie / usIkI upAsanA usI taraha kI to hI mokSa prApti kA sAdhya sAdhA jA sakatA hai / anyathA viparIta dizA meM gamana hogaa| ekAnta kriyA pakSavAdI pUrvamImAMsaka darzanavAdiyoM ne to svarga apavarga donoM eka jaisA hI mAna liyA hai| apavarga arthAt mokSa usake lie koI alaga - svataMtra hI prakriyA hotI hai aura svarga phala kI prApti ke lie dharma kI alaga hI prakriyA hotI hai / pUrvamImAMsakoM ne aisA kahA hai ki-- 1 - yanna duHkhena saMbhinnaM, na ca prastamanantaram / abhilASopanItaM ca sa sukhaM svapadAspadam // jo duHkha se bhinna haiM, tathA anya grastatA - paratantratA nahIM hai, tathA abhilASA - icchAnusAra saba kucha yathAzIghra hI prApta ho jAya aisA mokSa hai| isa taraha deza viratidhara zrAvaka jIvana 609 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahakara pUrvamImAMsA darzanavAdiyoM ne yajJa-yAgAdi karma se utpanna apUrva (puNya) dvArA aise puNya kI prApti hotI hai aura Age bhagavadgItA meM aisA bhI kahA hai ki.. "kSINe puNye martyalokaM vizaMti jisa puNyarUpa apUrva dvArA jIva ne mukti ko prApta kI thI usa puNya ke kSINa ho jAnepara.. samApta ho jAne para vaha mukta jIva vApisa saMsAra meM AtA hai / aisA pUrvamImAMsaka dArzanikoM kA kahanA hai / yaha mata sarvathA anucita hai / mithyA mAnyatArUpa - jaina darzana meM muktAvasthA prApta hone ke bAda jIva punaHkabhI saMsAra meM nahIM AtA hai| sarvakarma mukta aise mokSa ke lie anurUpa karma nirjarA kA dharma hai / sarvathA saMpUrNa rUpa se karmakSaya sarvavirati dharma se hI ho sakatA hai| dezavirati dharma se utanI nirjarA saMbhava nahIM hai, jitanI sarvavirati dharma se saMbhava hai / sarvaviratidhara sAdhu cAritra grahaNa karake saMsAra kA sarvathA tyAga karake mukta ho sakatA hai / parantu dezavirati dharma kA pAlana karanevAlA zrAvaka gRhasthAzrama jIvana meM hai / ataH sarvathA saMpUrNa nirjarA kara nahIM sakatA hai, aura na hI saba pApoM se baca sakatA hai / ataHcAritrarUpa sarvavirati dharma kA mahatva hI sabase jyAdA hai| svarga denevAlA puNya, aura mokSadAtA-nirjarA jaina siddhAnta kA spaSTa kahanA hai ki puNyopArjana jo kiyA jAtA hai vaha svargAdi sukharUpa phala denevAlA hai| jabaki nirjarA jisase karmoM kA kSaya hotA hai aisA dharma mokSa phala denevAlA banatA hai| ataH jaina darzana meM puNyAzrava evaM nirjarA donoM prakAra ke dharma kA svarUpa darzAyA gayA hai| sarvaviratidhara sAdhu ko vaisA dravya puNya upArjana karane kI AvazyakatA hI nahIM hai| unakA lakSya eka mAtra nirjarA karake karmakSaya kA rahatA hai / mokSa prApta karane kA hI lakSya sAdhu ko rakhanA caahie| kyoMki punaH puNya upArjana karanA aura phira svargAdi prApta karanA, phira svargAdi ke sukha bhoganA / aba ho sakatA hai ki svargAdi ke sukha bhogate hue phira se rAga-dveSAdi karake nae karma upArjana ho sakatA hai / phira una rAga dveSa ke kAraNa baMdhe hue karmoM ke udaya se vApisa patana hotA hai / jIva phira se 84 ke cakkara meM janma-maraNa dhAraNa karatA huA ghUmatA-bhaTakatA hai / phira saMsAra calatA rhegaa| ataH aise puNya upArjana karane kI apekSA to mokSa kI sAdhanA hI jyAdA zreyaskara hai / mokSa ke anurUpa dharma nirjarA kI upAsanA karake mukti kI prApti kararA hI zreyaskara hai| 610 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNadharma kA anugAmI zrAvakadharma zramaNa arthAt sAdhu / aise tyAgapradhAna.. nirjarApradhAna zramaNadharma kA anugAmI zrAvaka dharma hai / kyoMki zramaNadharma sarvathA pApa ke tyAgamaya hai / nirjarA kI pradhAnatAvAlA hai| mahAvrata svarUpa hai| sarvavirati dharma hai / jaba ki zrAvaka kA dharma aNuvrata rUpa hai| dezaviratirUpa dharma hai / jaise pA~cavI kakSA aura chaTThI kakSA donoM kakSAe~ eka hI skUla meM hotI hai / chaTThI kakSA Age kI kakSA hai / aura pA~cavI kakSA..usakI anugAmI-pIche kI kakSA hai / eka kakSA kA antara hai / ThIka vaise hI caudaha guNasthAna kI isa zreNi meM pA~cavA guNasthAnaka zrAvaka kA hai / aura eka kakSA Age kI tarapha chaTThA guNasthAnaka sAdhu kA hai| ataH svAbhAvika hai ki zrAvaka kA dharma sAdhu dharma ke pIche anugAmI hai| sAdhu dharma kI sarvavirati kI prApti kA lakSa zrAvaka kA rahanA hI caahie| vaise bhI sAdhu kA sarvavirati svarUpa jo paMca mahAvrata svarUpa dharma hai usI dharma kI sImA-maryAdAoM ko alpa maryAdA meM karake zrAvaka kA dharma banAyA hai| parantu phira bhI nirjarA kA lakSa rahanA cAhie / mAtra puNyopArjana kA hI lakSa na rakhate hue nirjarA - karmakSaya kA lakSya rakhanA caahie| aura mokSa prApta karane ke lie sarvavirati rUpa zramaNa dharma kI prApti kI satata tamannA honI caahie| jaisA mokSaphala hai ThIka usake anurUpa zramaNadharma sarvathA viratirUpa hai| sAvadha pApAdi ke tyAgarUpa hai / ataH sarvavirati dharma mokSa ke anurUpa-anukUla pUraka dharma hai / aura aise sarvaviratipradhAna zramaNadharma ke pIche anugAmI-zrAvaka kA dharma hai / ataH donoM kA.rAjamArga eka hI hai| dharma eka hI hai / mAtra maryAdAe~ bhinna bhinna hai / eka hI rAjamArga para Age-pIche calatI do gADiyoM ke jaisA pA~cavA aura chaTThA ye do guNasthAna hai / ataH paraMparA se zrAvaka dharma bhI mokSa ke anukUla- anurUpa hai / usI dizA meM Age le jAnevAlA hai| jaise Age ke sTezana para gADI badalanI paDatI hai / choTI lAina kI gADI se baDI lAina kI gADI meM baiThanA paDatA hai| ThIka usI taraha mokSa ke eka hI rAjamArga para calate hue sAdhu aura zrAvaka donoM meM se zrAvaka ko Age jAkara sAdhu bananA paDatA hai| yaha prakriyA AsAna hai / ataH dezaviratidhara zrAvaka kucha sImita maryAdAoM meM nae pApa kA tyAga karatA huA aura purAne pApa karmoM kI nirjarA karatA huA..Age baDhatA jAya aura sarvaviratidhara sAdhu bhI sarvathA pApa karmoM kA kSaya karatA huA Age bar3hatA jAya to donoM mokSa mArgapara deza viratighara zrAvaka jIvana 611 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Age baDhanevAle sAdhaka haiM / mukti ke hI upAsaka haiM / aise zrAvakadharma kA vizeSa svarUpa yahA~ para dekhanA hai| "zrAvaka vizeSa zabdArtha "samyag-darzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH" isa prakAra ke sUtra meM jaba mokSa ke upAyabhUta mArga meM samyag darzana-jJAna aura cAritra ina tIna raloM ko batAyA hai / samyag darzana kA saMkSiptArthaka vyavahAra meM zraddhA zabda pracalita hai| samyag jJAna ke lie viveka bhI hai / viveka jJAnAtmaka hai / aura cAritra AcaraNapradhAna hone se kriyAtmaka hai / isa taraha darzana-jJAna-cAritra kaho yA zraddhA-viveka kriyA kaho to bhI donoM bAta eka hI hai| samAnArthaka hai / isI ke AdhAra para zrAvaka zabda banA hai| . 1) samyag darzana = zraddhA kA 2) samyagjJAna = jJAna ke artha meM viveka kA .....va 3) samyag cAritra = ke artha meM = kriyA kA .....ka zrAvaka zabda kI racanA isa taraha hotI hai| * zrAvaka zrAvaka zrA + va + ka - zraddhA + viveka + kriyA samyagdarzana + samyagjJAna + samyagcAritra jaina zAsana meM jinezvara-tIrthakara paramAtmA ke upAsaka gRhasthAzramI ko zrAvaka kahA jAtA hai / aise zrAvaka zabda kI niSpatti hI isa prakAra ke U~ce artha-bhAva se juDI huI hai| ataH vicAra kara lIjie ki zrAvaka apane jIvana se kaisA honA cAhie? zraddhA ke lie mana kA AzrayasthAna upayogI hai| mana kA kAma vicAra karanA-socanA hai| zraddhA vicArAtmaka jyAdA hai / ataH mana ko kendra banAyA gayA hai / vacana bhASA prayoga karane kA mAdhyama-sAdhana hai / jJAna kA pramukha vyavahAra bhASA-zabda-vacana prayoga se hotA hai / aura cAritra kriyApradhAna hai| kriyA ke lie kAyA (zarIra) kI pradhAnatA hai| zarIra ke aMga-hAtha-pairAdi tathAprakAra kI kriyA karate haiN| ataH ye kriyA kAraka aMga hone ke 612 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa karmendriya kahate haiM inako / isa taraha zrAvaka zabda kitanA gaMbhIra hai ! yaha socie / jo mana se socane, vicArane meM zraddhApUrvaka, samyagdarzana pUrvaka AtmA-paramAtmA, karma-dharma ke tattvoM ke bAre meM hI soce vicAre / bhASA-vacana yoga se samyagjJAna ko bAteM boleM / aise tattvabhUta padArthoM ke bAre meM jJAna kA bhASA vyavahAra kareM / tathA hAtha-pairAdi karmendriyoM se bhI kriyAtmaka rUpa se samyagcAritradharma kI upAsanA karatA hai / ataH mana-vacana-kAyA ke trikaraNayoga se samyag darzana - jJAna - cAritrarUpa ratnatrayI kI upAsanA karanevAlA zrAvaka kahalAtA hai / jaina kise kaheM ? - 1 jina-jinezvara paramAtmA ko hI apane bhagavAna mAnakara unake batAe hue mArga para calanevAle upAsaka--ArAdhaka ko jaina kahate haiM / saMskRta meM 'ji' dhAtu jitanA artha meM prayukta hai / 14 guNasthAnoM ke hI mArga para Upara uThatI huI AtmA jo apane mohanIyAdi karmoM ko jItakara jina-jinezvara - tIrthaMkara paramAtmA bana jAtI hai, use hI apane ArAdhyadeva, upAsya paramezvara mAnanevAlA jaina khlaaegaa| unhoMne hI yaha 14 guNasthAna kA mArga dikhAyA hai / ve svayaM isI mokSamArga para cale haiM, Age bar3he haiM, calakara hI zuddha-buddha-siddha-mukta banane kA apanA carama sAdhya sAdhA hai| aise hI paramAtmA ne kevalajJAna pAMkara - sarvajJa banakara jo mArga batAyA hai vaha yaha mokSamArga hai / karmakSaya kA mArga hai| AtmA ke vikAsa kA mArga hai| AtmA se paramAtmA banane kA mArga hai / isI mArgapara calakara una paramAtmA kA anuyAyI - anugAmI bananevAlA saccA jaina kahalAtA hai / paramezvara paramAtmA jaise haiM vaise hI unheM mAnanA / ve jisa svarUpa meM haiM, ThIka vaise hI unheM usI svarUpa meM mAnanA, jAnanA aura samajhanA tathA AcaraNa ke kSetra meM una jinezvara bhagavAna kI hI AjJA zirodhArya karanI, AjJA pAlanI, AjJAnusAra AcaraNa karanevAlA hI saccA jaina kahalA sakatA hai| vItarAgI - sarvajJa arihaMta - tIrthaMkara ko hI bhagavAna mAnanA, isase viparIta guNadharma svarUpavAle ko bhUla se bhI bhagavAna na mAnanA tathA jo aise sacce sahI artha meM vItarAgI-sarvajJa - karmakSayakRta mukta svarUpa meM paramAtmA na ho aise kisI ko paramAtmA - bhagavAna to mAnanA hI nahIM hai, parantu vaisoM kA batAyA dharma jo AtmakalyANakAraka na ho, karmakSaya kAraka - nirjarApradhAna na ho aise saMsAravardhaka dharma ko deza viratidhara zrAvaka jIvana 613 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI dharma nahIM mAnanA hai, tathA AcaranA bhI nahIM aise lakSaNavAlA hI saccA jaina kahalAne kA adhikArI hai / aba saMsAravardhaka dharma nahIM cAhie / saMsAravardhaka to karma hote haiM / karmoM ko karake hamane saMsAra baDhAyA hai / aura yadi dharma bhI vaisA hI saMsAravardhaka mila jAya aura vahI karane bhI laga jAya to kitanA anartha hogA? ataHaba saMsAravardhaka nahIM saMsArazoSaka, AtmakalyANakAraka, mokSasAdhaka, AdhyAtmika vikAsasAdhaka, karmakSayakAraka dharma hI merA saccA dharma ho, basa . . isake sivAya yA isase viparIta dharma merA dharma na ho .. aisI mAnyatAvAle sacce artha meM cauthe, pA~cave guNasthAnavAle sahI jaina kahalAne lAyaka hai / aisA dharma hI Age baDhA sakatA hai| apanA sAdhya sAdha sakatA hai| apanA kalyANa kara sakatA hai| karmakSaya karake mukti kI prApti kara sakatA hai / navakAra mahAmaMtra meM sAdhya nirNaya ___ jaina dharma ke sarvamAnya ziromaNI mahAmantra zrI namaskAra mahAmantra ke 7 ve pada meM "savvapAvappaNAsaNo" likhA huA hai / arthAt saba pApa karmoM kA nAza (kSaya) karanA hai| yahI lakSya hai| sAdhya pada diyA hai / mahAmantra mAnanevAle pratyeka jaina kA ekamAtra lakSya sarva pApa karmoM kA nAza karane kA hI honA cAhie / pApa karmoM kA nAza karane ke sAtha sAtha nae pApa karma na karane kA bhI lakSyArtha usI dhvani meM A jAtA hai / jo vyakti pApa karmoM kA nAza-kSaya karatA hai| vaha phira nae karane kI vRttivAlA nahIM hotA hai / eka strI ghara sApha karatI hai, to phira use vo gandA karane kI,kharAba karane kI vRttivAlI nahIM hotI hai / kyoMki vaha jAnatI hai ki maiM hI kharAba karU~gI-bigADUMgI vApisa mujhe hI sApha karanA pddegaa| isalie pahale kharAba-karane-bigADane kA na rakhU to phira sApha saphAI karane meM bhI zrama kama pddegaa| ThIka isI taraha pApa karmoM kI azubha pravRtti hI yadi kama kareMge, yA nahIM kareMge to karma kA baMdha hI kama hogA yA nahIM hogaa| to hI hama baca paaeNge| to phira Age jAkara. .karma kSaya-nAza karane ke lie bhI utanA jyAdA zrama nahIM karanA paDegA / ataH pratyeka jaina mAtra kA.. namaskAra mahAmantra kA pATha karanevAle pratyeka kA sAtave pada meM sUcita artha kA lakSya honA hI caahie| sAdhya ke nirNayavAlA sAdhaka hI saccA sAdhaka hotA hai| 614 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI bAta "namo arihaMtANaM" ke pahale pada ke arihaMta zabda meM kahI hai / ataH hamAre ArAdhya deva-upAsya deva paramAtmA arihaMta hI usa artha ke haiN| ari' = arthAt karma zatru, rAga-dveSAdi una karma zatruoM kA- AtmA ke Antarika ripuoM kA jisane 'hanana' arthAt kSaya kiyA hai, ve hI arihaMta, vaise hI arihaMta hamAre upAsya paramAtmA bhagavAna hai| yahI zabda arihaMta bhagavAna banane kI prakriyA bhI sUcita karatA hai aura sAdhaka ko bhI artha kA sahI saMbodhana karatA hai / he sAdhaka ! tujhe bhI kyA karanA hai ? kisa lakSya para calanA hai? jisa para maiM calA hU~, aura maiMne jaisA karmakSaya kiyA hai, ThIka vaisA hI karmakSaya arioM kA hanana-nAza tujhe bhI karanA hai| aisA prabhu saMbodhana karake kaha rahe haiN| isase hamArA kartavya hI bana jAtA hai ki.. hama bhI ise hI sAdhya banAkara.. usI karmakSaya-arinAza kI dizA meM Age baDheM / taba sahI artha meM navakAra sArthaka siddha hogaa| aise maMtrapadoM kA bAra-bAra jApa karanA hai.. jApa karane se, raTana karane se artharUpa sAdhya kA lakSya bhI dRDha ho jAtA hai / ataH dRDhatA lAne ke lie aise mahAmantra ke padoM kA raTaNaM-jApAdi kI prakriyA bahuta hI acchI sArthaka hai / navakAra ke ina padoM kA sAdhyarUpa meM nirdhAra karake lakSya banAkara tadanurUpa mAnasabhAvAdi banAkara satata puruSArtha karane se sAdhya sAdhA jA sakatA hai| 4 the aura 5 ve guNasthAna meM antara 14 guNasthAnoM meM 4 the guNasthAna kA nAma hai- avirata samyagdRSTi guNasthAna / tathA 5 ve guNasthAna kA nAma hai- dezavirata guNasthAna / 4 the guNasthAna ke nAma kI sArthakatA yaha dikhAI detI hai ki..4 the para jIva AcAra meM viratidhara nahIM hai / mAtra zraddhA sampanna jarUra hai| mAnyatA zuddha hai| zraddhA saccI hai| mahArAjA zreNika kI jIvanabhara yahI kakSA rahI / ve AjIvana 4 the guNasthAna para samyaktvI -zuddha zraddhAlu banakara rahe / parantu AcaraNa meM vrata-virati-paccakkhANa kucha bhI nahIM aayaa| unhoMne samyagdarzana kI kakSA itanI sudRDha-majabUta banAI thI kI isake bAhara kabhI vicAra taka nahIM kiyaa| sadA ve apanI zraddhA kI kakSA meM itane sthira rahe ki vaha sthiratA unake kalyANa meM kAraNa bnii| . pA~cave guNasthAna para vahI cauthe kI zraddhA kriyAnvita sakriya bana jAtI hai| yahA~ AcaraNa prAraMbha hotA hai| ataH kahA jAtA hai ki pA~cavA guNasthAna AcArapradhAna hai, kriyApradhAna hai / jabaki cauthA guNasthAna vicArapradhAna hai / zraddhAyukta samyag vicAroM kI zreSThatA cauthe para hai| vahA~ AcAra pradhAnatA nahIM hai| sAvadha pApAdi pravRttiyoM kA tyAga nahIM huA hai| mAnyatA, samajha jAnakArI spaSTa ho jAtI hai| bAda meM Age AcaraNa zuru hogaa| deza viratidhara zrAvaka jIvana 615 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAta bhI sahI hai ki . . dharma karane ke pahale dharma ko sahI artha meM jAnanA-samajhanA-mAnanA atyanta jarUrI hai| usake bAda hI AcaraNa sArthaka phaladAyI siddha hotA hai / isa dRSTi se to vyavasthA tathA guNasthAnoM kA krama bilkula sahI hai / pahale cauthA avirata samyag dRSTi guNasthAna hai isa para deva guru aura dharma tattva kA svarUpa sahI artha meM vAstavika sacce artha meM samajha liyA jaay| aura usa para saccI zraddhA mAnyatA banA lI jAya.. usake pazcAt pA~cave guNasthAna para usI samajhe hue-mAne hue dharma kA AcaraNa karanA yahI sarvazreSTha satyamArga hai / ucita krama hai| jo jIva cauthe guNasthAna kA sparza bhI nahIM karate haiM, zraddhA bilkula nahIM banAte haiM, aura na hI kucha jAnate-samajhate haiM, phira bhI vyavahAra naya se dharma kA AcaraNa karate haiN| kriyA kA vyavahAra karate haiM, ve apane Apako pA~cave guNasthAna para mAna leM to ucita nahIM lagatA hai / hA~, ThIka hai, loka vyavahAra kI dRSTi se ThIka hai / aisI kaI prakAra kI dharmakriyAe~ ..laukika vyavahAra kI dRSTi se pahale mithyAtva ke guNasthAna para bhI mithyAtva kI mandatA ke kAraNa ho sakatI hai / anyathA anantAnubandhI kaSAyAdi ke sAtha mithyAtvAdi kA sarvathA tyAga karake apUrvakaraNa Adi tInoM karaNa karane pUrvaka samyag dRSTi banakara bAda meM pA~cave guNasthAna para Akara phira vratAdi kA AcaraNa karanA yaha rAjamArga hai / isa para isI taraha kramazaHAge baDhe hue bahuta hI ginati ke jIva mileNge| parantu mithyAtva kI atyanta mandatama avasthA meM apunarbaMdhaka-Adi dhArmika avasthA meM dharmakriyA AcaraNa Adive aura vaisI vyavahAra dRSTi se honevAlI aneka prakAra kI kriyA karane mAtra se pA~cave guNasthAna para haiM aisI bhrAnti-bhramaNA nahIM rakhanI caahie| laukika vyavahAra meM vyAvahArika dRSTi se, yA gatAnugatikatA se kisI kI dekhakara bhI kI jAnevAlI dharmakriyAe~ dharmAcaraNa kAphI hai| ve sarvathA galata bhI nahIM hai / sarvathA tyAjya bhI nahIM hai / hA~, baccA pATI-pena hAtha meM lekara yadi kucha bhI likhane kI ceSTA karatA hai to use vidvAna nahIM kahA jA sktaa| hA~, isI taraha sIkhegA, likhegA.. kucha kucha Age baDhegA.. yahA~ taka sahI hai / isI taraha cauthe, pA~cave guNasthAna kI bhUmikA meM bhI isI dRSTi se samajhanA caahie| _____ nAsamajha meM na jAnate-samajhate hue yA binA zraddhA se bhI laukika vyavahAra naya se jo dharmakriyA-dharmAcaraNa kiyA bhI jAtA hai, to vaha sarvathA nirarthaka yA tyAjya nahIM hai| Aja nakalI kara rahA hai to kala asalI taka paha~ca jaaegaa| choTe baccoM ko plAsTika ke khilaune, nakalI kAgaja ke phUla, phala Adi dvArA jo jJAna diyA jAtA hai to bAlaka usa mAdhyama se bhI jJAna prApta kara letA hai / taba eka dina sahI saccA samyag jJAna bhI paaegaa| 616 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoNkTara, vaidya eka boTala meM mizraNa hilA-milAkara de detA hai... usa meM dardI ko kucha bhI jJAna-samajhAdi na hote hue bhI vaha usa davA kA sevana bhI karatA hai aura sevana ke phala svarUpa jvarAdi se roganivRtti kA phala lAbha bhI pAtA hai / ThIka usI taraha azraddhA-se saccI zraddhA-samajhAdi ke abhAva meM bhI yadi dharmakriyAdi dharmAcaraNa karatA bhI hai to vaha puNya phalarUpa lAbha, sAvadya-pApAdi se bacane Adi kA lAbha to jarUra paaegaa| aura bhAvi meM Age satya yathArthasvarUpa samajhakara Age ke guNasthAnoM para bhI cddhegaa| saMskAra acche baneMge aisA lAbha to paaegaa| aura yahI prakriyA apunarbaMdhaka kI bana jAegI to AdidhArmika bnegaa| bhArI utkRSTa karmabandha kI sthitiyA~ nahIM baaNdhegaa| kitanA bacAva hogaa| aura isI dharmAcaraNa kI prakriyA meM AtmA ke adhyavasAyoM kI zuddhi baDhegI, .. zakti baDhegI to eka dina yathApravRttikaraNAdi tInoM karaNa karatA huA jIva rAga-dveSa kI nibIDa granthi kA bheda karake samyag darzana hI pA legaa| cauthe guNasthAna para bhI AruDha ho sakegA / aura Age pA~cave guNasthAna para bhI pahu~ca skegaa| taba usake bhAvoM meM, AcaraNa meM, vicAro meM, kriyA meM, saba meM AsamAna-jamIna kA antara pahale kI apekSA jyAdA hI lgegaa| isa taraha kramazaH Age vikAsa acchA hogaa| zrAvaka jIvana yogya vratAdi kA svarUpa vrata kI upayogitA aneka janmoM kI saMcita puNyAI ke anusAra Aja yaha janma manuSyagati meM milA hai| Arya deza, Arya jAti, Arya kula aura usameM bhI vItarAga ke zAsana meM suMdara janma milA hai| uttama sarvAMga suMdara deha milA hai| mokSagAmI mumukSu ko eka-eka pala jIvana ko kImatI samajhakara pramAda meM na gumAte hue sadupayoga karanA hai / janma jAta koI dharmI nahIM hai, koI jJAnI vidvAna nahIM hai / koI zuddha zrAvaka yA sAdhu bhI nahIM hai / parantu Age vratAdi ke paccakkhANa grahaNa karane se zrAvaka yA sAdhu banatA hai| jaise hindu dharma meM janma se janme hue bAlaka kA AThaveM varSa upanayanAdi saMskAra karAke use aba saccA brAhmaNa banAte haiM / dvija kA artha hI yaha hai ki dubArA jnm| do bAra jnm| prathama janma to mAtR kukSI se thA aura dUsarA janma upanayanAdi saMskAra janya hai| usI taraha jaina kula meM janmA huA jIva janma se to jaina, jAtI se jaina, pahacAnamAtra ke lie to jaina khlaaegaa| parantu vAstava meM vaha saccA jaina to taba kahalAegA jaba zuddha deza viratidhara bhAvaka jIvana / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vratadhArI zrAvaka bana jAya / brAhmaNoM ke upanayana saMskAra kI taraha jaina dharma meM vratoccAraNa saMskAra hai / zrAvaka jIvana yogya vratoM kA svIkAra karake sacce artha meM jaina zrAvaka bananA / tIrthaMkara prabhu ko kevalajJAna hote hI ve sarvajJa-sarvadarzI baneM / tIrthaMkara bhagavAna ne samavasaraNa meM (1) sarva virati aura (2) dezavirati rUpa do prakAra kA virati dharma pharamAyA / (1) sarvathA sarva sAvadya pravRtti Adi pApoM kA AjIvana tyAga karanevAlA sarva virati dharma ( cAritra - dIkSA) ko svIkAranevAlA sAdhu-muni banA / jisameM sAdhu-sAdhvI donoM Ae / aura jo sarva-virati dharma svIkArane meM asamartha - akSama rahe unake lie bhagavAna ne deza virati-dharma kA svarUpa batAyA / deza = arthAt alpa / sarva kI apekSA kucha kama / aisI pApa nivRtti rUpa virati - deza - virati dharma ke vrata - niyamoM kA paccakkhANa pUrvaka svIkAra karanevAle zrAvaka-zrAvikA kahalAe / ataH sarvajJa tIrthaMkara bhagavAna ne cAturvarNa varNAzrama kI jAtivAda ke AdhAra para vyavasthA na karate hue guNa aura dharma ke AdhAra para 1. sAdhu, 2. sAdhvI, 3. zrAvaka, 4. zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI vyavasthA kI hai| yaha saMgha hI jaMgama tIrtha kI pratiSThA pAyA / batAe gae 18 pApasthAnoM kI nivRtti ke AdhAra para virati dharma hai / ahiMsA - satya - asteya - brahmacarya - aparigraha ke pA~ca mahAvratoM ko svIkAranevAle sAdhu hote haiM / parantu inhI mahAvratoM ko saMpUrNa rUpa se na svIkAraM karanevAlA, kucha chUTa-chATa ke sAtha, kucha maryAdA meM ahiMsA - satyAdi ko hI alpa (aNu) rUpa meM svIkAranevAlA aNuvratadhArI suzrAvaka kahalAtA hai| zrAvaka ke lie tIna mukhya vibhAga meM 12 vrata batAe gae hai / 12 vrata- 5 aNuvrata + 3 guNavrata + 4 zikSAvrata ahiMsA-satyAdi 5 aNuvrata hai| aNu kA artha hai choTA, alpa / sAdhu mahAtmA ke mahAvratoM ke sAmane ye 5 choTe - alpa pramANa meM aNuvrata hai / dik parimANa, bhogopabhoga parimANa tathA anarthadaNDa viramaNa ye 3 guNavrata hai / aura sAmAyika dezAvakAzika, pauSadha tathA atithi saMvibhAga Adi 4 zikSAvrata haiN| aNuvrata pApoM ko kATakara aNu = aNu rUpa meM kara detA hai / guNavrata jIvana meM guNoM ko vikasAtA hai / aura zikSA vrata AtmA ko dharma kI zikSA dekara suzikSita banAtA hai / isa taraha 12 vrata kA dhAraka suzrAvaka hotA hai / gRhasthIpane meM se zrAvaka banane ke lie vratoccAraNa ke saMskAra anivArya haiN| ina 12 vratoM ke sAtha sabase pahale mithyAtva kA tyAga karake samyaktva (saccI - zraddhA) svIkAranA 618 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI anivArya hai / samyaktva kA svarUpa sAdhu yA zrAvaka donoM ke lie eka samAna hI hai / vItarAgI deva ko hI bhagavAna, tyAgI ko hI guru, aura sarvajJopadiSTa tattva ko dharma mAnanevAlA hI zuddha samyaktvI zraddhAlu khlaaegaa| ataH pahale samyaktva vrata svIkAranA phira bAraha hI vrata svIkAranA / mokSa mArga sAdhaka aura Atma guNa svarUpa jo mukhya darzana - jJAna - cAritrAdi ratnatrayI svarUpa hai, tadvAn hI sAdhu hai aura zrAvaka bhI / Akhira mokSa mArga to eka hI hai / vrata kI maryAdA bhale hI kama jyAdA ho zrAvaka zabda kI racanA hI kaise banI hai ? yaha dekhie zrA - va - ka = zrAvaka zraddhA : viveka - kriyA = 3 guNa ( darzana - jJAna ---- . cAritra) = ratnatrayI -- -- zraddhA zabda kA 'zra' viveka zabda kA 'va' aura kriyA zabda kA 'ka' isa taraha ina tIna zabdoM ko lekara unake saMyojana se zrAvaka zabda banAyA gayA hai| arthAt yaha zrAvaka zabda samyag darzana = samyaktva arthAt zraddhA samyagjJAna arthAt viveka aura samyagcAritra arthAt kriyA rUpa tInoM kA dhAraka ho vaha zrAvaka kahalAtA hai / Akhira to AtmaguNa kI hI upAsanA hai / mokSamArga kI hI sAdhanA hai / 14 guNasthAnoM meM . cauthA aura pA~cavA guNasthAna zrAvaka ke lie hai| cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna para kA zrAvaka vrata - paccakkhANa rahita kevala zraddhAvaMta hI hai, samyaktvI hI hai jabakI 12 vratoM ko svIkAre, paccakkhANa kare to vahI pA~cave dezavirati - virata samyak dRSTi guNasthAnoM meM zrAvaka cauthe pA~cave guNasthAna kA mAlika hai| zraddhAlu samyaktvI tathA vratI hai| Age kA chaTThA guNasthAnaka jo sarvavirati - sAdhu kA hai usakA dhyeya dRSTi samakSa rakhanevAlA, sAdhutA (dIkSA) kI prApti kI satata jhaMkhanA rakhanevAlA, zrAvaka dUsare zabdoM meM zramaNopAsaka kahalAtA hai | zramaNa = sAdhu, upAsaka sAdhaka / ataH bhaviSya meM sAdhutva kI bhAvanA rakhate hue zrAvaka ko mokSa mArga kI sIDhI para Age baDhanA hai / . ataH isa mokSa mArga kI sIDhI rUpa 14 guNasthAnoM meM cauthe va pA~cave guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? vahA~ vratAdi kaise hote haiM ? tathA samyaktva sahita 12 vratoM kA kyA svarUpa hai ? kaise aticAroM se bacanA cAhie ? Adi kA svarUpa saMkSepa se batAte haiM / zAstra ke mUla zlokoM ke AdhAra para sarala-sugama bhASA meM likhA hai| samajhane ke lie deza viratidhara zrAvaka jIvana 619 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choTe-choTe niyama bhI diye haiN| sAdhaka inheM paDhakara samajhakara vratoM kA svIkAra karake vratadhArI zuddha zrAvaka bneN| sabhI Ananda - kAmadevAdi jaise mahAna Adarza zrAvaka baneM / samyaktva kA svarUpa bAraha vrata svIkArane ke pahale deva - guru aura dharma ke Upara zuddha zraddhA dhAraNa karanI cAhie / ataH bAraha vrata se atirikta pahale samyaktva kA svarUpa batAte haiM / yA deve devatA buddhirgurau ca gurutAmatiH / dharme ca dharmadhIzaddhA samyaktvaM tadudIritam // (yo. zA.) jo rAga- dveSa rahita zuddha vItarAgI - sarvajJa deva (bhagavAna) hai usI meM devapane kI arthAt bhagavAna mAnane kI buddhi, aura paMcamahAvratadhArI kaMcana-kAmini ke tyAgI aise jo guru haiM unheM hI guru mAnane kI buddhi, tathA sarvajJa kathita zuddha dharma ko hI dharma mAnane kI zuddha buddhi ise hI samyaktva kahA hai / deva tattva deva laukika (rAgAdi yukta) lokottara (rAgAdi rahita) 1 jagat meM laukika aura lokottara do prakAra ke deva hai / jo rAga-dveSAdi aneka doSoM se bhare hue hoM unheM vItarAgI arihaMta ke rUpa meM na mAnanA na pUjanA / parantu " aSTAdazadoSavarjito jinaH " 18 doSa se jo rahita hai vahI jina hai / sarvathA rAga-dveSa Adi pApa doSoM se rahita jo vItarAgI jina bhagavAna hai, ari = AMtara zatru karma, haMtANaM = unakA nAza karanevAle aise arihaMta bhagavAna, tathA mokSamArga prarUpaka jo sarvajJa tIrthaMkara paramAtmA hai unheM hI ArAdhya deva bhagavAna mAnanA - pUjanA yahI samyaktva hai / deva zabda deva gati ke devI-devatA ke artha meM bhI hai, parantu yahA~ deva zabda bhagavAna ke artha meM hai / jo devANavi devo jaM devA paMjali namaMsaMti / taM devadevamahiaM sirasA vaMde mahAvIram // 620 jo devatAoM ke bhI deva haiM, jinheM devatA bhI aMjalibaddha namaskAra karate haiM, usa devatAoM ke bhI deva indrAdi se pUje gae bhagavAna mahAvIrasvAmI ko mastaka jhukAkara vaMdana karatA hU~ / "siddhANaM buddhANaM" kI isa gAthA meM Apa spaSTa dekheMge ki devatAoM ke bhI pUjya devAdhideva ko bhagavAna mAnane kA kahA hai / ataH zuddha zraddhAdhArI ko mahAvIrasvAmI Adi AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tIrthaMkaroM ko hI vItarAgI arihaMta bhagavAna mAnanA caahie| aura rAgI-dveSI deva-deviyoM ko bhagavAna ke rUpa meM na mAneM, na pUjeM / 24 tIrthakara ke yakSa-yakSiNI Adi / bhagavAna nahIM haiN| ve tIrthaMkaroM ke rakSaka deva-devI hai / ve unake zAsana ke rakhavAle haiN| rAjA ke aMgarakSaka kI taraha haiM / ataH unheM bhagavAna ke rUpa meM nahIM mAnanA aura nahIM pUjanA caahie| "tadasijagati devo vItarAgastvameva isIlie jagat meM ekamAtra tIrthaMkara sarvajJa arihaMta bhagavAna hI vItarAgI deva hai / aisI zraddhA rakhanI samyaktva hai / paramezvara, paramAtmA, parameSThi jina, jinezvara, vItarAgI, vItarAga, arihaMta, tIrthakara, bhagavAna Adi samAnArthaka eka sarIkhe paryAyavAcI nAma haiN| guru tattva-AtmA ke ajJAnarUpI andhakAra ko miTAnevAlA aura jJAnAJjana karake netronmIlana karanevAlA guru tattva hai / ataH kise guru mAnanA? kaise guru ko guru mAnanA isakA bhI vicAra samyaktva meM kiyA hai| mahAvratadhArI dhIrA bhaikSa maatropjiivinH| sAmAyikasthA dharmopadezakA guravo matA / / -- ahiMsA satyAdi pA~ca mahAvrata ke dhAraka, dhairyaguNasaMpanna chaH kAya kA AraMbha samAraMbha na karate hue mAtra bhikSAvRtti-gocarI (mAdhukarIvRtti) para hI jInevAle,tathA AjIvana cAritra (dIkSA) dhArI, sarva virati cAritra meM rahanevAle, yathArtha dharma ke upadezaka 'guru' mAne jAte haiN| paMciMdia sUtra meM 36 guNoM ke dhAraka ko guru mAnane kA kahA hai / ve isa prakAra haiM 5 indriyoM kA saMvaraNa krnevaale| 9 brahmacarya kI vADa kA pAlana krnevaale| 4 prakAra ke kaSAya ko choddnevaale| : 5 mahAvata se yukt| 5 prakAra ke AcAroM ko pAlane meM samartha / 5 samiti kA pAlana krnevaale| 3 gapti kA pAlana krnevaale| 36 aise chattIsa guNoM ke dhAraka mere guru haiN| arthAt guru pada para birAjamAna 36 guNa ke dhAraka paMca mahAvratadhArI kaMcana-kAmini ke tyAgI AjIvana cAritravAna ko hI guru mAnanA yahI zuddha zraddhA hai| isase bhinna sarvecchAvAle kaMcana-kAmini rakhane vAle, saba kucha khAnevAle, parigrahavAle, abrahmacArI, mithyA upadeza karanevAle ko guru nahIM maannaa| deza viratidhara zrAvaka jIvana 621 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-sarvajJa arihaMta tIrthaMkara bhagavAna ke dvArA upadiSTa prarUpita tattva ko mAnanA, jAnanA aura pAlanA yahI dharma hai / "jiNapannattaM tattaM" jinezvara ke dvArA prarUpita tattva ko mAnanA / sarvajJa ne jisa artha se upadeza diyA aura gaNadharoM ne jise sUtrabaddha gUMthakara AgamarUpa se pravAhita kiyA hai, usIkI AjJA ko mAnanA. yaha dharma tattva kI zraddhA hai| "jIvAi navapayatthe jo jANaI tassa hoi sammattaM" jIva(AtmA) ajIva, puNya-pApa (karma), Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha, aura mokSAdi nauM tattvamaya jina dharma ko mAnanA yaha dharmagata zraddhA hai| ataH samyag zraddhA aisI honI cAhie ki- "jaM jaM jiNehi bhAsiyAI tameva ni:saMkaM saccaM" jo jo jinezvara bhagavaMta ne kahA hai vahI zaMkArahita satya hI hai, yaha mAnanA zuddha dRDha zraddhA hI samyaktva kA svarUpa hai / ataH sarvajJa tIrthaMkara paramAtmA ko aura unake vacana-AjJAdi ko yathArtha zuddha rUpa meM mAnanA yahI samyaktva hai / aura jaisA mAnanA vaisA . hI vartana karanA-AcaranA caahie| lokottara deva-guru-dharma ko lokottara-svarUpa meM hI mAnanA-jAnanA-pUjanA Adi tathA lokottara kI upAsanA stotrAdi lokottara pada kI prApti ke lie hI karanI / parantu laukika sAMsArika sukhoM ke lie nahIM krnii| aura vaise hI laukika sarAgI deva-guru ke pAsa lokottara carama mokSAdi kI prArthanA bhI nahIM krnii| jitanI deva-guru-dharma tathA tattvoM para zraddhA hai utanI hI karmasattA para bhI zraddhA rakhanI cAhie, kyoMki yaha sarvajJa ne batAI hai| Izvara ko jagat kA kartA, sukhI-duHkhI karanevAlA hai aisA . mAnanA mithyAtva hai / svakRta karmAnusAra hI sukha-duHkha milatA hai| samyaktvI kI prArthanA arihaMto maha devo, jAvajjIvaM susAhuNo gurunno| jiNa pannataM tattaM, ia sammattaM mae ghiaN|| yAvat jIvana paryanta arthAt aMtima zvAsa taka, jaba taka zarIra meM jIva hai, (jaba taka jIva saMsAra meM hai) taba taka arihaMta hI mere deva (bhagavAna) haiM, susAdhu hI mere guru hai aura jinopadiSTa tattva hI mujhe tattvasvarUpa meM mAnya hai, arthAt jinezvara prarUpita tattva hI merA dharma hai| yahI samyaktva (zraddhA) maiMne grahaNa kiyA hai / yahI samyaktvI kI prArthanA honI cAhie aura pratijJA bhI honI caahie| 622 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva vrata yogya niyama pratidina prabhu darzana karanA, darzana kie binA mu~ha meM pAnI na DAlanA, subaha-zAma yA trikAla darzana karane jinamaMdira jaanaa| svasAmagrI se roja prabhu pUjA bhAva se karanI / trikAla pUjA karanI, baDI pUjA paDhAnI, mahA pUjana Adi mahotsava krnaa| samyag darzana kI nirmalatA ke lie varSa meM 1-2 bAra kalyANaka bhUmi Adi kI tIrthayAtrA karanI / tIrthoM meM pUjA Adi krnii| 4 sAta kSetra meM yathAzakti dhana vaaprnaa| 5 pratidina guruvaMdana karanA / trikAla vaMdana karanA, guru kA Adara sanmAna karanA / unakI sevA-suzruSA karanI / AhAra-pAnI-vastra-pAtra Adi upakaraNa vheraanaa| 6. nitya jinavANI (pravacana) kA zravaNa krnaa| 7 cAritra (dIkSA) svIkArane kI bhAvanA rakhanI / lenevAle ko aMtarAya-vighna na krnaa| 8 pratidina mahAmaMtra kA jApa-dhyAna karanA / 1-2 yA 10-20 navakAra maMtra kI pakkI mAlA ginnaa| 9 jinapratimA bharAnA, jinamaMdira bNdhaanaa| 10 deva-guru kA nitya darzana-vaMdana-pUjana Adi krnaa| dharmagrantha kA svAdhyAya Adi karanA / samyag zraddhA ke yogya upayogI choTe-choTe niyama hai, inakA pAlana karanA / suvihita paryoM ko hI mAnanA / mithyA parva, laukika parva na mAnanA, na manAnA / kucha bacane yogya aticAra saMkA-kaMkha-vigicchA-pasaMsa-taha saMthavo kuliNgiisu| . sammattassa aiyAre, paDikkame devasiaMsavvaM / / ...jinamata meM zaMkA karane se, anya mata kI abhilASA-AkAMkSA karane se, dharma ke phala ke viSaya meM saMdeha karane se, athavA sAdhu-saMta ke malIna vastrAdi ke prati durgaMchA rakhane se, mithyAmati, kuliMgiyoM kI prazaMsA karane se, tathA unake ati paricaya se samyaktva vrata ke aticAroM kA divasa saMbaMdhi pratikramaNa karanA caahie| deza viratighara zrAvaka jIvana 623 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAmata mAnya-rAgI dveSI deva - devI na mAnanA / strI saMyukta, zastrAstra se yukta devoM ko, deviyoM ko vItarAga arihaMta ke rUpa meM nahIM mAnanA caahie| anyatra deva - deviyoM kI mAnatA, AkhaDI - bAdhA nahIM mAnanI cAhie / 24 jina ke yakSa-yakSiNi, zAsana ke adhiSThAyaka, tathA maNibhadra vIra Adi ko rakSaka deva ke rUpa meM hI mAnanA / vItarAga sarvajJa kI saMtAna - prApti tathA zAdI - dhana Adi saMbaMdhI mAnatA na maaneN| camatkAroM se AkarSita hokara rAgI -dveSI deva-devI ko na mAnanA na unake tIrthoM meM jAnA, na maMdiroM meM jAnA, na maMtra jApAdi karanA, na anuSThAna Adi karanA / holI, baleva, zIla sAtama, navarAtrI Adi tyauhAroM ko na mAnanA, na manAnA / parantu karmakSayakAraka - paryuSaNa - jJAna paMcamI Adi parvoM ko mAnanA, ArAdhanA / maMgalavAra aura zanivAra Adi na karanA, pharAliyA upavAsa Adi na karanA, parantu parva tithi kI ArAdhanA zuddha upavAsa, nirjala upavAsa Adi se karanI / zAstra sIkhanA, paDhanA, mAnanA Adi doSarUpa hai / yAga bhogAdi na karanA, kuMbhasnAnAdei na karanA, zrAddha, dAna Adi na karanA / ityAdi samyaktva vrata ke aticAroM se pUrNataH bacane kA dhyAna rakhanA / aura zuddha zraddhA se rahanA / AbhinivezikAdi pA~ca prakAra ke mithyAtva kA sahI svarUpa samajhakara usase bacanA / mithyAtvagata doSoM ko lagane na denA / aura samyaktva ke zuddha yathArtha svarUpa ko samajhakara pAlanA / sabhIM bhagavAna eka hI hai isameM kyA hai? kevala nAma hI bhinna-bhinna hai| vaise hI sabhI dharma eka hI hai| isameM kyA hai ? koI bheda nahIM hai ? sabhI dharma mokSa meM hI le jAnevAle haiM ? kevala nAma bhinna bhinna hai| cAhe ye dharma ArAdho yA koI bhI dharma ArAdha | cAhe isa bhagavAna ko mAno yA cAhe usa bhagavAna ko mAno / anta meM sabhI eka hI hai / aisI mizra vRtti bhI nahIM rakhanI caahie| kyoMki yaha bhI mithyAtva kA hI svarUpa hai / ataH isa mithyAtva se, mithyA vicAra se jarUra bacanA caahie| sabhI ko mizra karake sacce aura jhUThe kI eka khicaDI nahIM karanI caahie| Ajakala ke bana baiThe hue apane Apako bhagavAna mAnane-manAnevAloM ko kisI bhI hAlata meM bhagavAna nahIM mAnanA cAhie / mAne to mahAmithyAtva hai / anya matI ke bhagavAna-deva-devI ke prasAda Adi ko bhI nahIM lenA, nahIM khAnA caahie| kula devatA - gotra devatA Adi ke sAmane yA anyatra bhI deva - devI 624 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAmane mAnatA (bAdhA) ke kAraNa abhakSya nahIM caDhAnA / aura pazubali, pazuyAga, narabali Adi kA svapna meM bhI vicAra karanA nahIM cAhie / madira-mAMsAdi kadApi na cddhaae| lokAcAra aura mAtra vyAvahArikatA ke kAraNa ghUmane-dekhane jAnA par3A to jayaNA rkheN| aucitya pAlana kI jayaNA / lekina dharma buddhi yA zraddhA se na mAneM, na pUjeM / anukaMpAdi meM bhAga lenA paDe to jynnaa| isa taraha samyaktva vrata kA svarUpa samyak prakAra se jAnakara satya kA zodhaka bananA cAhie / carama dhyeya mokSa prApti se arihaMtAdi kI upAsanA kareM / aura mithyAtva kA tyAga kreN| aura Atma kalyANa kI sAdhanA kreN| pA~ca aNuvratoM kA svarUpa pahalA aNuvrata - sthUla prANAtipAta viramaNa vrata . nirAgo dvindriyAdInAM sNklpaaccaanpekssyaa| .. hiMsAyA viratiryA sA, syaadnnuvrtmaadimm|| (dharmasaMgraha) niraparAdhI aise doindriya, teindriya, caturindriya aura paMcendriyAditrasajIvoM ko dAMta, camaDe, haDDI, mAMsa Adi ke lie "maiM mArUM" isa saMkalpapUrvaka niSkAraNa hiMsA karane kA tyAga karanA, arthAt usa jIva ke dravya prANoM kA viyoga karane rUpa jo hiMsA hai usakI virati arthAt usa hiMsA se bacanA, vaha hiMsA na karane kI pratijJA karanA hI prathama aNuvrata-prANAtipAta viramaNa vrata kA svarUpa hai / prANa-10 hai / sparzendriya, rasanendriya, ghANendriya, cakSuindriya, kaNendriya ye 5 indriyA~, manabala, vacanabala, kAyabala, ye tIna bala zvAsocchvAsa aura AyuSya ye daza prANa hai / prANa ko dhAraNa karanevAlA prANI, usameM sthUla trasa prANioM ke prANoM kA atipAta arthAt nAza karane rUpa hiMsA se bacanA hI prANAtipAta viramaNa rUpa ahiMsAtmaka prathama aNuvrata hai / pramatta yogAt prANa vyaparopaNaM hiMsA hiMsA ke isa lakSaNa se kahA hai-pramAdAdi ke kAraNa jIvoM ke prANiyoM ke prANoM kA viyoga karanA hI hiMsA hai| basa aura sthAvara do prakAra ke jIva haiN| basa meM halana calana karanevAle dvindriyAdi 2, 3, 4 indriyavAle vikalendriya jIva aura paMcendriya jIva gine jAte haiM / udAharaNArtha alasie, jalo, kRmi Adi doindriya jIva hai, cITi, makoDA, Iyala, dhaneDA, khaTamala, jU, lIka Adi teindriya jIva hai, aura makkhI, macchara, DAMsa, bhaMvare, bicchu Adi caurindriya . deza virativara bhAvaka jIvana 625 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva hai / tathA hAthI, ghoDA, UMTa, baila, bakarI, kuttA, billI, sAMpa, nevalA, meMDhaka Adi ye paMcendriya tiryaMca prANI hai / tathA manuSya Adi ye bhI paMcendriya prANI haiM / ina sthUla niraparAdhI trasa jIvoM ko jAnabUjhakara saMkalpapUrvaka mArane kI buddhi se mAranA yaha hiMsA hai / aura na mArane kI pratijJA yaha 'prANAtipAta viramaNa vrata' rUpa prathama aNuvata-ahiMsA kA svarUpa pRthvI-pAnI-agni-vAyu-aura vanaspatikAya ye pA~ca sthAvara (ekendriya) jIva kahalAte haiN| ina sthAvara jIvoM kI sarvathA hiMsA na karane kI pratijJA to cAritravAna mahAvratadhArI sAdhu hI kara sakatA hai| zrAvaka ina sthAvara kI sarvathA hiMsA na karane kA paccakkhANa nahIM kara sakatA hai| upayoga pUrvaka inakI jayaNA pAlatA hai| ataH prathama aNuvrata meM sthAvara jIvoM kI jayaNA aura trasa jIvoM ko na mArane kI pratijJA hai / ataH sthUlaprANAtipAta viramaNa vrata kahalAtA hai| sAdhu bhagavaMtoM ke mahAvrata meM yahI vrata sUkSma se sarva jIvoM kI sUkSmataH hiMsA ke tyAga pUrvaka hone se mahAvrata kahalAtA hai| zrAvaka kI mAtra savvA vasA (vizvA) dayA / 20 vizvA jIva hiMsA (sAdhu ke lie) 10 vizvA sUkSma jIvoM kI 10 vizvA sthUla jIvoM kI 10 vizvA sthUla jIvoM kI hiMsA (zrAvaka ke lie) saMkalpa se (5 vizvA) Arambha se (5 vizvA) aparAdhI kI hiMsA (2 // vizvA) niraparAdhI kI hiMsA (2 // vizvA) sApekSa hiMsA (1 / vizvA) . nirapekSa hiMsA (1 / vizvA) 10 sthUla aura + 10 sUkSma = 20 vizvA hiMsA kA sarvathA saMpUrNa rUpa se tyAga karake pUrNa ahiMsA kA pAlana to saMsAra kA tyAgI sAdhu hI kara sakatA hai / saMsArI gRhastha 10 vizvA sUkSma jIvoM kI hiMsA se nahIM baca sktaa| ataH vaha 10 vizvA sthUla trasa jIvoM kI hiMsA se bacane kA vicAra karatA hai| usameM 5 vizvA Arambha-samAraMbha kI hiMsA hai| makAna bAMdhanA, khetI karanA, rasoI karanA Adi AraMbha hiMsA se nahIM baca sktaa| aba zeSa 5 vidhA meM ise "maiM mArUM" aisI saMkalpa hiMsA se zrAvaka baca sakatA hai / saMkalpa hiMsA meM bhI aparAdhI aura niraparAdhI ke do bheda haiM / aparAdhI ko daNDa dene Adi kI hiMsA se 626 __AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM baca sktaa| ataH niraparAdhI ko na mAranA aisA paccakkhANa karatA hai| isameM bhI sApekSa aura nirapekSa do bheda hote haiN| isameM niraparAdhI ke 2 // vizvA meM se 1 / vizvA hI zeSa rahI / ataH zrAvaka 20 vizvA dayA meM se 1 / vizvA dayA kA hI pAlana kara sakatA hai| ataH zrAvaka ke lie prathama prANAtipAta viramaNa vrata kI pratijJA yaha huI ki- "niraparAdhI sthUla trasa jIvoM ko saMkalpa pUrvaka nirapekSa buddhi se nahIM mAranA" / saMkalpapUrvaka niraparAdhI sthUla trasa jIvoM kI hiMsA se bacanA / yaha zrAvakocita hiMsA ke tyAga kA aNuvratAtmaka svarUpa huaa| prathama vrata ke mukhya 5 aticAra paDhame aNuvvayammi, thUlagapANAivAya viriio| . Ayariyamappasatthe, ittha pamAyappasaMgeNaM // vaha-baMdha-cchavicchee-aibhAre-bhattapANa vucchee| paDhama vayassaaiyAre-paDikkame devasi savvaM / / -sthUla prANAtipAta viramaNarUpa prathama aNuvrata ke pAlane meM aprazasta rAga-dveSa-krodhAdi ke kAraNa yA pramAdAdi ke kAraNa jisa kisI bhI aticAroM kA AcaraNa kiyA ho jaise ki vadha-baMdhAdi caar| 1 vadha- rAga dveSa-lobhAdivaza, svArtha yA pramAdAdi nokara-cAkara majadUra-kAmagArAdi manuSya tathA gAya-bhaiMsa-bailAdi pazuoM ko nirdayatA pUrvaka mAranA-pITanA yA vadha krnaa| baMdha-nokara cAkara-majadUra-tathA pazuoM ko gADha baMdhana se baaNdhnaa| 3. chaviccheda- manuSyoM meM nokara cAkara-majadUrAdi tathA pazuoM meM ghoDe, baila-UMTa Adi ke zarIra ke aMgopAMga kA chedana karanA, kATanA aadi| . atibhArAropaNa- lobha yA svArthavaza nokara-majadUra-yA jAnavara para yA unake dvArA khiMcI jAtI gADI yA TAMgA Adi para pramANa se jyAdA bhAra (bojhA) rakhanA, phira mArakara dauddaanaa| bhattapANa vuccheda- bhojana kA samaya ho jAne para bhI manuSya-nokara-cAkara-majadUra tathA gAya-bhaiMsa ghoDA Adi jAnavaroM ko svArthavaza bhUkhe rakhanA, pUrA bhojana na denA, kama khilAnA aura jyAdA kAma lenA ye bhI aticAra hai| sAdhaka ko ye pA~co aticAra (doSa) acchI taraha jAnakara isase bacanA caahie| deza viratighara zrAvaka jIvana 627 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAsa sUcanA - sabhI vratoM meM laganevAle aticAroM (doSa) kA svarUpa sabhI vratoM ke sAtha batAyA gayA hai / pApa se bacane ke lie pApa kA svarUpa bhI jAnanA jarUrI hai / ataH sAdhaka vratI jIva aticAroM ko acchI taraha jAnakara unase bacane kA prayatna kareM / aticAroM kA sevana na kreN| aura bhUla se lage hue aticAroM kI kSamA yAcanA kareM / aticAroM kA sevana bhUla se bhI punaH na ho yaha dhyAna rakheM / 1 jayaNA (yatanA) ghara kAma meM, vyApArAdi meM, rasoI Adi kArya meM, pRthvI, apa- - teja - vAyu, vanaspati- trasakAyAdi SaTkAya (chaH jIvanikAya) jIvoM kI vizeSakara AraMbha-samAraMbhAdi kAryoM meM sthAvara jIvoM kI hiMsA na ho, jyAdA na ho isakI pUrI jayaNA (upayoga) rakheM / anjAna meM huI jIva hiMsA kA prAyazcita kara lenA cAhie / prathama vrata meM pAlane yogya niyama 1 2 3 4 5 6 7 1 - 628 binA chAnA huA pAnI na piieN| snAnAdi meM bhI na vAparanA / bhojana ke bAda thAlI niyamita dhokara pIe, jUThA na DAleM / pAnI ke ghaDe Adi meM jUThA glAsa punaH na ddaaleN| jUThA camacA punaH tapele meM na DAleM / saDe hue anAja - lakaDe, zAka sabjI-phala-phUla - dhAnya kaThola na vApareM / vAsI na vApareM / 1 pesTakaMTrola karAve, yA phliTa chA~Takara jIvajantu na mAre / viSailI davA, golIyA~ Adi na DAleM jisase aneka jIva jantu mareM / 8 puMjaNI tathA ghara meM 10 sthAnoM para caMdaravA rakheM / 9 cUlhe meM jalAnevAle lakaDe tathA chAne Adi meM choTe baDe jIva kI pahale se hI jayaNA kara lenA cAhie / harI ghAsa - pAnI Adi meM calanA nahIM / vRkSa ke patte - phalAdi toDanA nahIM / hiMsA jyAdA ho aisI davAiyA~ kheta meM, gharAdi meM na chAMTeM, dImaka lagI huI pustakeM tathA lakaDoM para davAI na chAMTe / 10 dekhe hue sA~pa - bicchu Adiko IMTa, patthara Adi se na mAreM / 11 gilola, pistola Adi se nizAna lagAkara pazu-pakSI na mAreM / 12 pistola, baMdUka, talavAra, chUrI - cAkU Adi ghAtaka zastroM se na kisI ko mAreM, aura nahI mArane ke lie upayoga kareM / AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 kisI bhI manuSya kA paMceMdriya prANI kA khUna- -vadha na kareM / 14 kaise bhI jhagaDe meM "tujhe khatama kara dUMgA", "aba to tujhe jindA nahIM choDUMgA", ityAdi boleM, aura na vaisA kareM / 15 kisIko paisA dekara yA vaza karake kisI kA khUna vadhAdi na karAveM 96 pazu-pakSI mArakara unake khAla kI banAI huI TopI phara-koTa, moje, hAtha ke moje, parsa, pAkITa Adi na vApareM / 17 koDa livara, livara ebsTreka, Adi prANIja davAiyAM na vApareM / 18 prANI hiMsA janya saundarya prasAdhanoM kA sarvathA tyAga kareM / 19 kozeToM (kIDoM) se banAyA huA pyora silka- zuddha rezama tathA usake kapaDe sarvathA na vApareM / 20 makkhI, macchara, bhaMvare, meMDhaka Adi na mAreM / 21 DaoNkTarAdi kI salAha Adi kAraNoM se bhI kahe jAnevAle zAkAhArI aMDe, yA aMDo kI banI vastu bhUla se bhI na khAe~ / 22 mAMsAhArI hoTala meM bilkula na jAnA, na hI mizra hoTala meM jAnA, tathA mAMsAhArI padArtha sarvathA na khAe~ / 23 prANIja vastue~ tathA prANIoM ke aMga, hAthIdAMta, camaDA, haDDI, nAkhUna, sAMpa kI kAcalI Adi na svayaM vAparanA, aura na hI vyApArAdi karanA / 24 anantakAya - kandamUla, Alu, pyAja, lahasUna, Adu, gAjara, mUlA Adi na vApareM / 25 koI kisIko mAratA ho to jarUra bacAveM, billI cUhe- kabUtarAdi ko mAratI ho to - jarUra bacAveM / - 26 hiMsaka - krUra vRttivAle ke sAtha mitratA - yA vyavahAra na kareM / 27 zastrAstra kA lena-dena - vyApAra prayogAdi na kareM / isa vrata pAlana kA dhyeya " choTe baDe jIvoM kI rakSA karanA siikheN| jIva dayA premI bneN| dayAlu banate jAe~ / " Atmavat sarvabhUteSu " kI bhAvanA ko vikasAte jAe~ / dayA dharma ko phailAte jaaeN| jinAjJA pAlana kareM / bhakSaka miTakara rakSaka baneM / " ahiMsA paramo dharmaH" kA jhaMDA laharAe~ / hiMsA kA mArga choDakara ahiMsA patha para prayANa karate hue pUrNa - zuddha - ahiMsaka banane kA lakSya I deza viratidhara zrAvaka jIvana 629 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdheM / aparAdhI ke prati bhI dayA rkheN| Age bar3hate hue sarvathA tyAgI banane kI bhAvanA rakheM / dUsarA aNuvrata sthUla mRSAvAda viramaNa vrata dvitIyaM kanyA - gau bhUmyalIkAnI nyAsa nihnavaH / kUTasAkSyaM cetI paJcAsatyebhyo viratirvratam // -" kanyAlIka" Adi pA~ca prakAra ke asatya vacana atikliSTa (duSTa) Azaya, (adhyavasAya) se bole jAte haiM / ataH unheM baDA sthUla asatya kahate haiM / unakA tyAga karanA / yaha mRSAvAda viramaNa arthAt asatya tyAga rUpa dUsarA aNuvrata kahA hai / mRSA kA artha hai asatya (jhUTha aura vAda kA artha hai bolanA yA kahanA mRSAvAda = arthAt asatya bolanA jhUTha bolanA / jo satya svarUpa hai usase viparIta bolanA yA vikRta karake bolanA / aneka viSayoM meM asatya bolA jAtA hai| lekina saMsArI - gRhastha ke lie kanyA Adi saMbaMdhI mukhya pA~ca asatyoM kA tyAga karane rUpa yaha dUsarA sthUlarUpa se mRSAvAda viramaNa vrata hai / viramaNa = bacanA, choDanA - tyAga karanA / ataH isa vrata meM asatya jhUTha na bolane kI pratijJA hai / sarvathA mUlataH saMpUrNa rUpa se asatya kA AjIvana tyAga karane ke lie gRhastha samartha nahIM hai / ataH sthUla rUpa se-moTe taura para kanyAdi saMbaMdhI pA~ca prakAra ke mukhya asatya na boleM aisA yaha vrata kahatA hai / 1 1 630 kanyA - go-bhUmyalIkAni, nyAsApaharaNaM tathA / kUTa sAkSyaM ca paJceti, sthUlAsatyAnyakIrttayan // - kanyA (putrI), gAya - - bhaiMsAdi pazu, bhUmi - jamIna, thApaNa, milkata saMbaMdhI tathA sAkSI dene Adi ke viSaya meM ina mukhya pA~ca viSayoM meM asatya nahIM bolane kI pratijJA rUpa yaha sthUla asatya viramaNa vrata hai| dUsare aNuvrata ke rUpa meM kahA hai / 1 - kanyAlIka - kanyA (putrI) ke viSaya meM jhUTha bolanA yaha kanyAlIka kahalAtA hai / svArtha yA mohavaza svakanyA yA anya kanyA ke sagAI-sagapaNa tathA zAdi Adi ke viSaya meM jhUTha bolanA / arthAt 16 varSa kI kanyA ko 18 - 20 varSa kI kahanA / yA 25 varSa kI kanyA ko 20 -: - 22 varSa kI kahanA / yA anapaDha ko likhI kahanA, viSakanyA ko nirviSa kahanA, yA nirviSa ko viSavatI kahanA, parAI ko apanI kahanA yA apanI ko parAI kahanA, yA sva-para kI kisI bhI kanyA ke viSaya meM rUpavatI AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote hue bhI nahIM hai aisA kahanA, sulakSaNI hote hue nahIM hai yaha kahanA, ityAdi kanyA . ke rUpa, jAti, guNa, zIla Adi saMbaMdhI hetupUrvaka jhUTha bolanA yaha kanyAlIka kahalAtA hai / kisIke cAritra-zIla para asatya Aropa Adi lagAte hue bolanA yaha bhI mRSAvAda hai / kanyAlIka se sabhI manuSyAdi samajhanA / 2 . gavAlIka- gAya-bhaiMsAdi pazu ke saMbaMdha meM jhUTha bolanA yaha gavAlIka hai| alIka-kA artha hai-jhuutth.| dUdha denevAlI gAya-bhaiMsa ko bhI nahIM yaha dUdha denevAlI nahIM hai aisA kahanA, yA adhika dUdhavAlI ko alpa dUdhavAlI, choTI Ayu kI gAya-bhaiMsAdi ko bhI vRddha-bUDhI kahakara becanA tathA parAI ko apanI yA apanI ko parAI kahanA Adi gAya-bhaiMsAdi saMbaMdhI gavAlIka prakAra kA mRSAvAda hai| .. gavAlIka se gAyAdi sabhI pazu smjhnaa| . 3 bhUmyalIka- bhUmi Adi saMbaMdhI jhUTha, bhUmi, jagaha, jamIna, jAyadAda, kheta, baMgalA, ploTa, bagIcA, vADI, dukAna, makAna, ghara, hATa, havelI, Adi saMbaMdhI jhUTha bolnaa| parAI jamIna Adi apanI kahanA, apanI ko parAI khnaa| na ho use bhI apanI kahanA, apane saMbaMdhI kI kahanA, ukhara bhUmi ko rasavatI kahanA, dhana-sonA-cAMdi ke AbhUSaNa, hIrA-motI, saMpatti-milkata Adi saMbaMdhI jhUTha bolanA ityAdi bhUmyalIka hai| nyAsApahAra (thApaNa moso) - thApaNa-arthAt pUMjI, saMpatti kisI ne apanI thApaNa Apake yahA~ rakhI ho aura hama usa vizvAsa kA bhaMga karake mohavaza use apanI hI banA leveM / cala-calaterI kahA~ se AI.yaha merI hai / ityAdinyAsApahAra saMbaMdhI jhUTha hai| jamIna-makAna ke paTTe,dastAveja gahane Adi kI thApaNa ke viSaya meM kisI vizvAsU ke sAtha vizvAsaghAta karane rUpa mRSAvAda kA sevana nahIM krnaa| kUTasAkSI-lene-dene Adi ke saMbaMdha jhUThI sAkSI denA / kisI do vyApArI Adi ne lena-dena meM Apako sAkSI banAyA ho, aise viSaya meM kabhI lAMca-rizvata Adi lekara badala jAnA, jhUTha bolanA, bhASA-vacana meM badalakara denA aura samaya para jhUThI sAkSI denA-yaha kUTasAkSIrUpa mRSAvAda hai, isase bacanA / deva-guru dharma kI sogana nahIM khAnI caahie| uparokta ye pA~ca sthUla-baDe jhUTha ke prakAra haiM / zrAvaka kama se kama ina pA~ca prakAra ke sthUla mRSAvAda se avazya bceN| deza virativara zrAvaka jIvana 631 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsare vrata ke 5 aticAra -sahasAbhyAkhyAna, rahoabhyAkhyAna, svadArA mantrabheda, mRSopadeza, aura kUTalekha ye pA~ca prakAra ke aticAra (doSa) dina saMbaMdhI lage ho unakA maiM pratikramaNa karatA hU~ / 4 sahasA - rahassa - dAre - mosuvaese a kUDalehe a / bIya vayassaaIyAre, paDikkame devasiyaM savvaM // - 632 sahasA abhyAkhyAna - sahasA kA artha hai-- ekAeka sahasAtkAra - binA vicAre ekA eka abhyAkhyAna arthAt Aropa- kalaMka lagAnA / "tU cora hai, vezyAgAmI, parastrIgAmI, durAcArI hai" ityAdi acAnaka kahanA / 1 raho abhyAkhyAna - rahasi kA artha hai ekAnta meM / aDosa-paDosa kI yA kisI kI bhI gupta bAtoM ko kaha denA, pragaTa karanA, kisI ke bhI gupta pApoM ko jAhIra meM prakaTa karanA, Aropa lagAnA Adi / svadArA mantra bheda - sva patnI kI mArmika gupta bAteM jo ki patnI ne pati meM pUrNa vizvAsa rakhakara dila kholakara kaha dI ho use prasaMga Ane para vizvAsa bhaMga karake kaha denA prakaTa karanA, sva patnI Adi kI gupta mArmika bAta ko sabake bIca meM kahanA yaha bhI aticAra hai / mRSopadeza - mRSA = jhUThA upadeza denA, do jhagaDe meM, bIca meM madhyasthI karake jhUThI salAha denA, galata rAstA batAnA, jhUThI zikSA, satya- sadAcAra, nyAya-nIti ke viparIta jhUThA upadeza karanA ityAdi / kUTalekha - jhUThe dastAveja likhanA, hisAba, copaDe, khAte jhUThe likhakara kisI ke hastAkSara, mudrA, muhara, akSara Adi banAkara apane Apa likha denA, jhUThA artha likhanA, kama vetana dekara jyAdA, yA jyAdA vetana ThaharAkara kama denA ityAdi aticAra hai / Upara ke pA~ca aticAra mRSAvAda viramaNa vrata meM jo lagate haiM ve yahA~ batAe haiM / ise jAnakara choDane kA prayatna karanA cAhie / se mRSAvAda tyAga saMbaMdhI-niyama vaise to Apa mRSAvAda kA svarUpa samajha hI gae hoMge phira bhI suvidhA ke lie isa dUsare vrata meM tyAjya aise choTe-choTe niyama nIce likhatA hU~ / AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. deva-guru-dharma ke sogana nahIM khAnA / 2. kanyA-strI-patI-patnI saMbaMdhI jhUTha nahIM bolnaa| 3. kisI para bhI jhUThA Aropa nahIM ddaalnaa| 4. gAya-bhaiMsa Adi pazu paMkSI saMbaMdhI jhUTha nahIM bolnaa| 5. bhUmi-makAna-bAga-bagIce Adi saMbaMdhI jhUTha nahIM bolnaa| 6. kisI ko jhUThI salAha-zikSA na denaa| 7. jhUThe dastAveja-hisAba Adi na likhnaa| 8. kisI ke bhI viSaya meM jhUThI sAkSI na denaa| 9. kisI kI thApaNa vizvAsaghAta se dabA nahIM lenaa| 10. kisI ke prati vizvAsaghAta nahIM karanA / 11. kisI kI gupta bAtoM ko prakaTa nahIM krnaa| 12. kabhI bhI kisIko galata rAstA nahIM btaanaa| 13. rAjyAdi viruddha jhUTha nahIM bolnaa| 14. kisI para kalaMka dene kI rIta se jhUTha nahIM bolnaa| 15. parAI jhUThI niMdA nahIM krnaa| 16. apane meM guNa na hote hue bhI vyartha prazaMsA na krnaa| 17. anartha hove aisI bhASA na bolate hue mauna rhnaa| 18. lena-dena ke vyavahAra meM asatya kA sevana na kreN| 19. ha~sI-majAka-vinoda meM bhI jhUTha nahIM bolnaa| 20. kisIko bhI kisI prakAra kI gAlI nahIM denaa| ..... 21. niraparAdhI pha~sa jAya, use sajA ho aisA jhUThA Aropa na ddaaleN| 22. dastAveja lekhAdi likhakara badala nahIM jaanaa| 23. garIboM kA zoSaNa karate hue jyAdA vetana taya karake kama na denA, aura kama dekara jyAdA na likhvaanaa| 24. zAstra-siddhAnta ke viparIta na bolnaa| 25. korTa-kacerI meM bhI jhUTha na bolanA aura jhUThI sAkSI na denaa| deza viratighara zrAvaka jIvana 633 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. kisI para jhUThA kesa na karanA / 27. kisI ke bhI sAtha daMbha - kapaTAcaraNa na karanA / 28. satya ho, phira bhI kaTu ho, apriya ho, to na boleM / . dUsare vrata meM jayaNA - kisI kI rakSA ke lie jhUTha bolA jAya, kisI marate hue ko bacAne ke lie jhUTha bolanA paDe / ekA eka acAnaka anupayoga dazA meM asatya mu~ha se nikala jAya, bhUla se jhUTha bolA jAya, bAtacIta meM, ha~sI-majAka meM ekA eka jhUTha bolA jAya, ajJAnatA se na jAnane ke kAraNa asatya nikala jAya Adi kI kSamA / dhyeya - satyavAdi banane kA dhyeya rkheN| krodha, lobha, bhaya, hAsyAdi se bhI jhUTha bolanA nahIM cAhie / svadharma kI niMdA - avahelanA, apane kula, khAnadAnI, pratiSThA kI bhI. hAni na ho, loka meM prazaMsApAtra baneM, jana-jana ke vizvAsapAtra baneM, hita-mita, pathya - satya boleM / vacanasiddhi kI prApti ho, paropakAra kara sakeM, acche-sacce upadezaka bana sakeM ityAdi dhyeya se mRSAvAda kA tyAga kareM / satya hI bhagavAna hai, ataH satya ke upAsaka baneM / sacce sAdhaka banane ke lie satya bolanA yaha apanA dhyeya banAveM / tIsarA aNuvrata - adattAdAna viramaNa vrata parasvagrahaNAccaurya vyapadezanibandhanAn / yA nivRttistRtIya tat proce sArvairaNuvratam // para dhana kI corI karane se " yaha cora hai isane corI kI hai" aisA Aropa Ae, arthAt lenevAle ko loga cora smjhe| aisA paradhana nahIM corane kI pratijJA karanA ise tIrthaMkara bhagavaMtoM ne tIsarA adattAdAna viramaNa nAmaka aNuvrata kahA hai 1 dattaM = diyA huA, AdAna = lenA, arthAt kisI ke dvArA diyA huA dAna (vastu Adi) lenA yaha dattAdAna kahalAtA hai / yaha ucita vyavahAra hai / dharma hai| jabaki niSedhavAcI 'a' akSara Age lagAkara a + datta + AdAna = adattAdAna arthAt kisI mAlika ke dvArA na diyA ho phira bhI le lenA, jisakI vastu hai usa mAlika kI AjJA ke binA diye, usakI AjJA ke binA vastu lenI yaha adattAdAna arthAt corI kahalAtI hai / isa steyavRtti kA tyAga karanA, corI na karane kI pratijJA karanA yaha adattAdAna viramaNa vrata nAmaka tIsarA aNuvrata hai| 634 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 prakAra se adattAdAna svAmI jIva tIrthaMkara guru (1) sonA cAMdI rupayA paisA Adi vastue~ svayaM mAlika ke die binA, usakI AjJA ke binA coranI yaha svAmI adatta hai / (2) vRkSa para se phala-patte Adi sacitta kATanA, toDanA yaha jIva adatta hai / (3) tIrthaMkara bhagavAna kI AjJA jisameM nahIM hai aisA vartana karanA-jaise AdhAkarmI AhAra lenA Adi tIrthaMkara adatta hai / usI taraha anantakAya abhakSya Adi kA bhakSaNa karane meM tIrthaMkara kI AjJA nahIM hai aura vaha khAnA arthAt tIrthaMkara kI AjJA kI corI karake AjJA viruddha khAnA yaha tIrthaMkara adatta hai / (4) guru mahArAja ko nimaMtraNa die binA vaherAe binA vAparanA Adi guru adatta hai / ina cAroM prakAra ke adatta se bacanA hI vratI kA kartavya hai| isa vrata meM pAlane yogya choTe niyama1 kisIke yahA~ corI karanI nahIM aura karAnI nhiiN| 2 kisIkI gAMTha-peTI-alamArI kholanI nhiiN| 3 jeba kATanA Adi na krnaa| 4 tAlA toDakara vastu coranI nhiiN| 5 mAlika kI AjJA ke binA vastu na coranI / lUTa phATa karanA nahIM aura karAnI bhI nahIM / aura na hI kisI bhI prakAra kI lUTa meM bhAga lenaa| 6 kisI kI girI huI vastu kI corI ma krnaa| 7 rAste meM paDI vastu bhI nahIM utthaanii| 8 nIMda meM soe hue kI jeba meM se coranA nhiiN| 9 corI kA mAla saste meM nahIM khriidnaa| . Ayakara vibhAga kI corI nahIM krnaa| . 11 karacorI nahIM krnii| 12 tarAju Adi tola mApa meM kama dene kI vRtti se corI nahIM karanI / kapaDA Adi mApane meM corI nahIM krnii| 13 rAjyadaMDa Ae vaisI koI corI nahIM karanI / deza viratighara zrAvaka jIvana 635 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ginati meM saMkhyA kI corI karake vastu nahIM cornii| . 15 vastu meM mizraNa milAvaTa kabhI nahIM krnaa| 16 corI karake lAI huI vastu cora yadi muphta bhI deve to na lenA, yA kama dAma meM bhI na lenaa| 17 coroM ko corI ke kAma meM dizA-mArga batAne Adi meM sahAyatA nahIM krnii| 18 cora ke sAtha kisI prakAra kI lena dena kA saMbaMdha na rkhnaa| 19 taskarI (dANa corI) (smagliga) kA kAma bilkula na krnaa| 20 kisI vastu ke yahA~ se vahA~, vahA~ se yahA~ karane rUpa sthAnAntara karanA yA chipAnA Adi kA kAma na kreN| 21 cUMgI (jakAta) kI corI na krnaa| tIsare vrata ke pA~ca aticAra tenAhaDappaoge-tappaDirUve-viruddhagamaNe / kUDatUla kuDamANe paDikkame devasi savvaM // 1 stenAhata-cora ke dvArA corI karake lAI huI vastu jAna bUjhakara lenA, kharIdanA aadi| 2 taskara prayoga-corI karanevAle ko kisI bhI prakAra kI madada krnaa| .... tatpratirUpa vyavahAra- tattratirUpa vyavahAra arthAt hai usase viparIta karanA, saccI meM jhUThI kI, zuddha meM azuddha kA, raMga-rasAdi kI samAnatAvAle padArthoM kI milAvaTa-mizraNa (bhela sela) karanA, tathA acchA namunA dikhAkara kharAba vastu denA ityaadi| 4 viruddha gamana- rAjya ke kAnUna ke khilApha vyavahAra karanA, cUMgI (jakAta) mahasula die binA cupacApa vastu le jAnA aadi| . 5 . kuDatUla kuDamANe-mAna-mApa-tola kama jyAdA rakhakara vastu kama tolanI, kama denI, ityaadi| uparokta ye pA~co aticAra tIsare vrata ke haiM, ve jAnakara Acarane kA prayala nahIM karanA cAhiye / pApa se bacane kI icchAvAlA aticAroM kI jAnakArI jarUra leM parantu bhUla se bhI na aacreN| 636 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaNA - ghara - ghara meM, pati-patni ke saMbaMdha meM ati premAdi ke vyavahAra meM, mehamAnAdi ke rUpa meM kisI ke ghara Ae aura unakI vastu hamAre sAtha A gaI, ityAdi kI jayA rkheN| aura vastu zIghra vApisa lauTA denA / nIMda meM, svapna meM corI ke vicAra A jAya, anjAna meM bhUla se kisIkI vastu vApisa denI raha gaI (jaba khyAla Ae taba turanta lauTAnA), bhUla meM kisIkA jUtA, kapaDA Adi pahana liyA, yA Adata vaza TAMkanI, diyAsalAI Adi galtI se binA pUche le lI ityAdi meM jayaNA / dhyeya daurbhAgyaM preSyatAM dAsya- ma'gacchedaM daridratAm / adattAttaphalaM jJAtvA, sthUlasteyaM vivarjayet // caurya pApadrumasyeMha, vadha bandhAdikaM phalam / jAyate paralokaM tu phalaM narakavedanA // -- daurbhAgya kamanazIbapane kA udaya, nokara-cAkara aura dAsa - gulAma banane ke dina Ae, tathA aMgopAMga kATane Adi kA prasaMga Ae, jela - sajA Adi kA prasaMga Ae, daridratA bhikhArIpanA - garIbI Adi ke phala jisa corI karane ke pApa ke phalasvarUpa Ae usa sthUla steyavRtti (corI) kA bhI tyAga karanA caahie| corI rUpa pApa kA yaha eka aisA vRkSa hai jisake vadha, phAMsI, jela, bandhAdi isa janma meM phala milate haiN| aura paraloka meM naraka meM jAkara asahya vedanA sAgaropamoM taka sahana karane ke dina Ate haiM / ataH sthUla rUpa se bhI corI - (adattAdAna) na karane kA vrata svIkAranA hI hitAvaha hai| isase lobha vRtti kama hogI aura puNiyA zrAvaka ke jaisA banane kA dhyeya rakheM / cauthA aNuvrata sthUla maithuna viramaNa vrata - svakIyadArA santoSo varjanaM vA'nyayoSitAm / zramaNopAsakAnAM taccaturthANuvrataM matam // sva = apanI, dArA = patnI, svapatnI meM hI saMtoSa mAnanA aura apanI se parAI striyoM ke sAtha maithuna saMbaMdha kA sarvathA tyAga karanA yahI zramaNopAsaka = arthAt zrAvaka ke yogya cauthA aNuvrata hai / parastrI arthAt anya manuSyoM kI pariNIta yA saMgRhIta striyA~, deva gati ke devatAoM kI parigRhItA yA aparigRhitA deviyA~, pazu jAti kI mAdAeM ityAdi sabhI ke sAtha maithuna sevana kA sarvathA tyAga karanA yaha zrAvaka jIvana yogya caturtha aNuvrata kahA hai| deza viratidhara zrAvaka jIvana 637 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 cautthe aNuvvayaMmI niccaM paradAragamaNa viriio| Ayariamappasatye, ittha pmaayppsNgennN|| - nitya parastrIgamana ke tyAgarUpa isa cauthe aNuvrata ke viSaya meM yadi pramAdAdi ke kAraNa aprazasta bhAva se koI viparIta AcaraNa huA ho to maiM pratikramaNa karatA huuN| isa cauthe aNuvrata meM do tIna tarIke se kahA gayA hai jisase isakA svarUpa spaSTa hogaa| 1. paradAragamana viraI- arthAt sva se bhinna jitanI parAI striyA~ hai unake sAtha gamana karane rUpa maithuna sevana ke saMbaMdha kA sarvathA tyAga karanA yaha cauthA aNuvrata huaa| 2 svadArA saMtoSa vrata-jagata kI parAI sabhI striyoM kA tyAga karake apanI hI strI meM saMtoSa mAnanA, svastrI ke sAtha maithuna saMbaMdha meM saMtoSa mAnanA, parantu parAI strI kI icchA bhI nahIM karanA / yaha bhI cauthA aNuvrata kA artha hai| maithuna viramaNa vrata-maithuna kAma krIDA, rati kriyA se virakta hone kI bhAvanA hai| anya parastriyA~ ho yA, jo kisIkI patnI nahIM hai aisI vezyAe~ yA kumArikA kanyA Adi ke sAtha bhI maithuna saMbaMdha kA sarvathA tyAga karanA, jisa strI ke sAtha Apane zAdI kI hai vaha ApakI apanI khuda kI strI huI, usI ke sAtha deha saMbaMdha karanA aura usI meM saMtoSa mAnanA / parantu parastrI ke sAtha deha saMbaMdha kabhI bhI nahIM karanA yaha bhISma pratijJA isa cauthe aNuvrata meM lI jAtI hai| puruSa pradhAna dharma hone se yahA~ puruSa ko saMbodhita karake puruSa ko uddiSTa karake bAta kI jAtI hai / isakA matalaba yaha nahIM hai ki striyoM ke lie yaha vrata nahIM hai / nahIM, aisI bAta nahIM hai| striyA~ isa vrata meM yaha spaSTa samajheM ki para puruSa ke sAtha deha saMbaMdha, maithuna saMbaMdha kA sarvathA tyAga karanA, aura svapati meM hI saMtoSa mAnanA yaha saMkalpa isa cauthe aNuvrata meM striyA~ kreN| cauthe vrata ke 5 aticAra apariggahiA ittara, aNaMgavivAhativva annuraage| cauttha vayassaaiyAre, paDikkame devasi savvaM // 1. aparigRhItA gamana-jisakA koI svAmI nahIM hai, jisa strI ko abhI kisI ne grahaNa nahIM kiyA hai aisI kanyA, vidhavA Adi ke viSaya meM yaha kisIkI parAI strI nahIM hai aisA vicAra karake vidhavA evaM kanyA ke sAtha yadi saMbaMdha kareM to parastrI tyAgI ko yaha 638 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aticAra-pApa (doSa) lagatA hai| sAtha hI sadhavA, vezyA, bhAbhI, Adi se bhI sarvathA deha saMbaMdha tyAga kI bhISma pratijJA karanI cAhie / * 2. itvara parigRhitA gamana - alpa kAla ke lie, yA kucha avadhi taka kisI ne kirAe se apane vaza karake rakhI huI vezyA Adi parastrI -- "yaha to saba ke upabhoga yogya sAdhAraNa strI hai," isameM kyA hai aisA vicAra karake usake sAtha deha saMbaMdha karanA, yA svastrI ke kucha dina ke lie pitA ke ghara yA bAhara jAne Adi ke nimitta kisI strI ko pralobhana-paisA Adi dekara kucha kAla taka rakhanA aura usase deha saMbaMdha karanA yaha isa prakAra kA aticAra hai / svadArA saMtoSavatI ko ye donoM anAcAra rUpa pApa lagatA hai / usI taraha pati ke videza jAne, yA bAhara TUra para vyApArAdi ke kAraNa jAne ke nimitta svavazIkRta parapuruSAdi ke sAtha ramaNa karane kA sarvathA tyAga karanA hI cAhie / 1 3. anaMgakrIDA - anaMga kA artha hai kAma, anaMga krIDA arthAt kAma krIDA, cuMbana-AliMgana Adi kAma kI pradAnatAvAlI krIDA, kAmottejaka, kuceSTA, tathA parastrI ke aMgopAMga viSaya vikAra kI dRSTi se dekhanA, tathA sparzAdi kI icchA karanA Adi svastrI se bhinna kisI bhI parastrI meM aisI anaMgakrIDA kI bhI icchA nahIM karanI caahie| 4. paravivAha karaNa- apane putra-putrI Adi ko choDakara parAe dUsaroM ke putra - putrI Adi kI zAdI karAnI yaha bhI vratI ke lie aticAra hai / 5.. kAmabhoga tIvrAbhilASa - viSaya vAsanA kA bahuta jyAdA bhaDakanA, tIvra kAmecchA jAgRta honI, bAra bAra kAma krIDA ke lie utsuka honA, saMtoSa vRtti hI na ho aura amaryAda kAma krIDA karanA, mana meM bhI sadA yaha vikAra calate rheN| eka nahIM, dekhI jAtI aneka kanyAoM, striyoM ke sAtha kAma bhoga kI tIvra icchA karanA yaha aticAra hai / vrata ke lie uparokta pA~co aticAra varjya haiM / pApa doSarUpa hai / puruSa ko strI ke prati aura usI taraha striyoM ko puruSa ke prati samajhanA cAhie / tathA ina aticAroM ko sarvathA choDanA cAhie / cauthe aNuvrata saMbaMdhI choTe choTe niyama 1 parAI strI ke sAtha maithuna 'sevana kabhI na karanA / 2 kisI bhI vidhavA ke sAtha deha saMbaMdha kabhI na karanA / 3 kumArikA kanyA ke sAtha kabhI bhI maithuna saMbaMdha na karanA / deza viratidhara zrAvaka jIvana 639 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 kisI bhI vidhavA ke sAtha deha saMbaMdha nahIM baaNdhnaa| . 5 kisI vidhavA kA punarlagna na karanA na kraanaa| 6 kisI kumArikA yA parastrI Adi para balAtkAra na karanA / 7 vyabhicAra sarvathA na karane kI AjIvana pratijJA krnaa| 8 vezyAgamana na karane kI AjIvana pratijJA krnaa| 9 parastrI se maithuna saMbaMdha na karane kI AjIvana pratijJA krnaa| 10 svastrI meM maryAdita kAma pravRtti rkhnaa| 11 2, 5, 8, 11, 14, 15, 30 Adi parva tithi ko brahmacarya pAlanA, tathA paryuSaNa, olI Adi bar3e parvo meM jarUra brahmacarya paalnaa| 12 upavAsa AyaMbila Adi tapa karane ke dina brahmacarya pAlanA, pUjana, mahotsava anuSThAnAdi meM bhii| 13 yAtrA karate samaya tIrthoM meM brahmacarya paalnaa| 14 dina meM saMpUrNa brahmacarya paalnaa| 15 choTI Ayu ke baccoM ke bAla lagna na karanA, na kraanaa| 16 ghara meM bhAbhI, sAlI, mAmI, bahana, beTI Adi se bhUla se bhI kabhI abrahma sevana kI icchA na karanA / na kukarma karanA / samaliMgika saMbaMdha sarvathA na krnaa| 17 nirodhAdi sAdhanoM kA upayoga kabhI na karanA, aura aise sAdhanoM kA upayoga karake parastrI gamana kabhI bhI na krnaa| 18 zAdi ke pahale taka naiSThika brahmacarya paalnaa| 19 kisI bhI paristhiti meM garbhapAta na karanA, aura na kisI kA kraanaa| 20 garbha hatyA ke mahApApa se AjIvana bcnaa| 21 strI mitra kabhI bhI na bnaanaa| 22 sva pali ke sivAya anya kisI ke sAtha bhI prema saMbaMdha na joDanA, AliMganAdi na krnaa| 23 samaliMgika sambandha kabhI bhI na krnaa| 24 sRSTi viruddha kukarma (gaMdI AdatoM) kA AjIvana tyAga karanA / na kukarma meM anya ko phNsaanaa| 640 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 sva putra-pautra kI zAdi sivAya anya kisI ke vivAha-zAdi-sagAI Adi joDanA-karAnA nhiiN| 26 chipa-chipakara strI puruSa ke aMgopAMga tathA rati kriDA Adi na dekhanA, na dUsare ko dikhaanaa| 27 kAmottejaka gaMdA sAhitya kabhI bhI na paDhanA, "blu philma" Adi sarvathA na dekhane ke paccakkhANa krnaa| 28 kAmazAstra Adi saMbaMdhI gaMde sAhitya kabhI kharIdanA aura par3hanA nhiiN| 29 vikAra khAnapAna, gaMde citra, calacitra, Adi na dekhnaa| 30 kucha samaya ke lie kirAe para strI, dAsI, nokarAnI Adi rakhakara deha saMbaMdhAdi na krnaa| 31 apane se bhinna dharma, jJAtI aura deza kI strI kanyA Adi se zAdi na karanA, na kisIkI kraanaa| 32 eka strI hote hue dusarI zAdI na karanA, dusarI patnI na krnaa| 33 striyA~ ekapativratA dharma paaleN| 34 eka patnI hote hue anya strI se prema saMbaMdha na bAMdhe, premikA na banAveM / (sUcanA--uparokta sabhI niyamoM meM puruSa ko lakSa meM lekara bAta kI gaI hai| vahA~ striyA~ sabhI parapuruSa ke saMbaMdha meM niyama kreN|) jayaNA- svapna meM brahmacarya kA bhaMga hoM, svapna doSa ho jAya, mana se kisI ke prati kharAba vicAra A jAya, mAnasika maithuna ho jAya yA niyamAnusAra tithi, dina kI ginati bhUla jAya, yA choTI jagaha meM anyoM ke bIca yA pAsa sone meM bhUla se sparza ho jAya Adi meM jayaNA / acAnaka bhUla se kisI ke aMgopAMga dikha jAya to jynnaa| - dhyeya- hamArA dhyeya akhaMDa brahmacArI banane kA hai / AjIvana zuddha brahmacarya pAlane ke pavitra dhyeya se Age baDhanA hai / aura usase bhI Age sAdhutA aura yogI avasthA prApya karane kA apanA dhyeya hai / brahma kA artha hai- AtmA-paramAtmA, carya-usameM lIna honA, brahma-Atma guNoM kA hI AcaraNa karanA yaha brahmacarya hai / aisI svaguNaramaNatA meM pahuMcane kA hamArA dhyeya hai / anAdi ananta kAla kI yaha maithuna saMjJA jo hamAre meM par3I hai, jisa maithuna saMjJA ke kAraNa aneka pApa karma bAMdhe, aneka janma bigAr3e haiM, usa maithuna saMjJA-kAma deza viratidhara zrAvaka jIvana 649 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI viSaya-vAsanA kA tyAga karane kA dhyeya rakheM yahI U~cA dhyeya hai, ina pavitra dhyeyoM se ina vrata-niyamoM kA pAlana kreN| AjIvana akhaMDa brahmacarya (saMpUrNa caturtha vrata) - . - 40-50 varSa kI Ayu ke pahale yA pazcAt bhI viSaya-vAsanA kI vRtti kA sarvathA tyAga karake uttarAvasthA meM zuddha saMpUrNa brahmacarya-pAlana karane kI prtijnyaa| sAdhuvat brahmacarya pAlane ke lie saMpUrNa brahmacarya kA paccakkhANa kareM / saMpUrNa caturtha vrata svIkAreM / sva patnI hote hue bhI eka khATa-palaMga para sAtha nahIM sonA caahie| svataMtra alaga dUra sokara zuddha brahmacarya pAleM / vijaya zeTha aura vijayA zeThaNI kI taraha raheM / eka dUsare kI bimArI meM, aspatAla Adi meM sevA karane kI chUTa hai / 40, 50 yA 60 jisa Ayu se mana dRDha ho jAya to pati-patnI donoM sAtha meM saMpUrNa AjIvana brahmacarya kI pratijJA sviikaareN| pA~cavA~ aNuvrata- sthUla parigraha parimANa vrata parigrahasya kRtsnasyAmitasya parivarjanAt / icchA parimANakRti jagaduH paJcamaM vratam / - bahuta atyadhika saMgraha arthAt aparimita parigraha kA parimANa karanA, ananta icchA kA tyAga karanA, yA icchA ko parimita karanA yaha zrAvaka dharma yogya pA~cavA parigraha parimANa svarUpa aNuvrata kahA hai| isI kA dUsarA nAma "icchA parimANa vrata" bhI rakhA hai| cUMki isameM icchA kA tyAga karane kI, maryAdA bAMdhane kI bAta hai / Aja dina taka jIva ne amaryAdita rUpa se padArthoM kA saMgraha hada se kAphI jyAdA kiyA hai.| na icchA para niyaMtraNa rahA, aura na hI vastuoM ke saMgraha para / pariNAma yaha AyA ki amApa vastueM jIva ikaTThI karatA hI gayA / vastue~ sabhI jar3a, to bhI saMgraha kiyaa| ina saba para moha-mamatva aura mUrchA baDhatI hI gii| aura merA... merA... merA .. karake tIvra rAga aura moha se jIva ne kitane karma bAMdhe? ye saba padArtha saMsAra baDhAnevAle adhikaraNa bane / kaI choTI-baDI vastuoM ne kaI jIvoM kA saMsAra bigADA hai, bhava aura gati bigADI hai| hakIkata meM vastu nahIM parantu vastu ke upara jo gADha moha-mamatva bhAva hai usase bhava-gati bigaDatI hai / eka tarapha parigraha AraMbha-samAraMbha Adi hiMsA kA pApa karAtA hai / brahmadatta aura subhUma cakravartI Adi jaise cakravartI sAtavIM naraka meM gae haiN| ataH saMtoSa hove hI nahIM, icchA pUrNa hove hI 642 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM, moha-mUrchA kama hI na ho aura kiMmatI manuSya bhava bigaDa jAya / isase bacane ke lie anantajJAnI sarvajJa prabhu ne zrAvaka ke lie parigraha (saMgraha) kI maryAdA karane ke lie, moha-mUrchA kama karane ke lie parigraha parimANa kA pA~cavA vrata batAyA hai / sarvathA parigraha kA tyAga hI karanA hai aura niSparigrahI-aparigrahI hI bananA hai aisA nahIM hai / vaha to mahAvrata sAdhu jIvana ke lie hai / jabaki gRhastha ke lie to 9 prakAra ke padArthoM kA parimANa karanA, kucha maryAdA bAMdhanI yaha parigraha parimANa rUpa vrata kA svarUpa batAyA hai| dhaNa-dhana-khitta-vatthurUppa-suvanne akuvia-primaanne| dupaye-cauppayammi, paDikkame devasiaMsavvaM / - dhana, dhAnya, kSetra (bhUmi), vAstu (ghara-dukAnAdi), cAMdI, sonA, kAMsA, pittalAdi dhAtu, dvipada-manuSya nokara-cAkara, catuSpada-gAya-bailAdi pazu ityAdi 9 prakAra ke parigraha kA tyAga karanA hai / isa tyAga karane rUpa vrata meM koI doSa lage ho dina saMbaMdhI koI aticAra lage ho usakI kSamAyAcanA ke sAtha pratikramaNa karatA huuN| 1 dhana- rupayA-paisA kitanA rakhanA hai? isakA pramANa rakheM, tathA hIrA-motI jhaverAta kA bhI pramANa krnaa| 2 dhAnya-1 varSa ke lie dhAnya, anAja-kaThola-kitanA rakhanA ityAdi pramANa krnaa| . kSetra-sthAvara milkata meM, ploTa, jamIna, kheta, Adi kA pramANa nizcita krnaa| 4 vAstu-ghara-dukAna, ophIsa, gauDAuna, gAMva ityAdi kI saMkhyA bAMdhanI / 5 rUpa-6 suvarNa-cAMdI-sone kI dhAtu kitane pramANa meM rakhanI? inake bane hue dAgine-gahane kitane rakhane? yA saba milAkara sone-cAMdI ke gahane-bartana kula kitane rupae ke svamAlikI ke rakhane? isa taraha pramANa nizcita krnaa| 7 kupyAdi-sone-cAMdI sivAya kI dhAtu-kAMsA, pittala, lokhana, kalaI, jhIMka, zIzA Adi dhAtu kitanI rakhanI? yA kitane rupae taka kI rakhanI? kI maryAdA ___ bAMdhanI, yA inake bartanAdi vastuoM kI saMkhyA ke rUpa meM maryAdA bAMdhanI caahie| dvipada-dvi = do, pada = paira, do pairavAle pakSI ghara meM piMjare meM bAMdhanA rakhanA Adi kA tyAga krnaa| nokara cAkara, sevaka Adi kI saMkhyA kA pramANa bAMdhanA / catuSpada- cAra pairavAle pazu-jAnavara kitane rakhanA? gAya, bhaiMsa, hAthI, ghoDA, UMTa, baila, pADe, bakarI, kutte, Adi jAnavara kitanI saMkhyA meM rakhanA yaha pramANa nizcita karanA caahie| deza viratighara zrAvaka jIvana . 643 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdi nau se uparokta prakAra kI vastuoM ke parigraha kA pramANa nizcita karanA yaha isa pA~cave vrata kA svarUpa batAyA hai / jisameM sva-svAmitva arthAt apanA mAlikI hakka AtA ho vaha apanA ginA jAtA hai| ataH apane mAlikI hakka meM kitanI maryAdA kA parigraha rakhanA yaha apane ko nirNaya karanA caahie| apane pAsa Aja jitanA hai usako dhyAna meM lete hue aura gRhastha jIvana kI anivArya AvazyakatAoM ko dhyAna meM rakhate hue jo Avazyaka ho utanI hI maryAdA bAMdhakara rakhanI, utanI hI vastueM rakhanI / Aja Apake 2-4 lAkha nahIM hai, aura Apane 2-4 lAkha kI maryAdA bAMdhI hai, aura bhaviSya meM mAnoM ki utanA yadi Apake pAsa ho gayA to phira usa maryAdA se adhika Age na rkhnaa| dharmAdA meM, sAta kSetra meM, paropakArAdi meM vAparate jAnA caahie| apanI bAMdhI huI maryAdA kA ullaMghana karake toDanA nhiiN| isa taraha yaha vrata sviikaareN| ina 5 aticAroM se baceM- . 1 dhana-dhAnya pramANAtikrama, 2 kSetra-vAstu pramANAtikrama, 3 rUpya-suvarNa pramANAtikrama, 4 kupya pramANAtikrama, 5 dvipada catuSpada pramANAtikrama ina nauM hI prakAra ke parigraha meM Apane jo-jo pramANa saMkhyA, rupae yA vastu ke rUpa meM nizcita kiyA ho usakA ullaMghana nahIM honA cAhie / dhAraNA kA atikrama aticAra kahalAtA hai / ataH ina nauM hI prakAra ke parigraha ke lie pA~ca prakAra ke aticAra batAe haiM / inase baceM / aura apanI dhAraNA na toDeM / dhAraNA pUrI hone ke pahale hI vastu yA dhana rAzI dAnAdi zubha kArya meM vaapreN| jayaNA-ajJAna vaza, anjAna meM, bhUla se dhArI huI saMkhyA ke Upara ApakI dhana rAzI Adi-baDha gaI, aura usakA zubha kArya karane meM upayoga karane ke Ayojana meM derI huI, bhAvanA zubha hai, vAparanA cAhate hue bhI yojanAbaddha zubha Ayojana meM vAparane meM derI huI usakI jayaNA / varSAnta ke samaya ginati meM dhyAna na rahA aura saMkhyA baDha gaI, dhAraNA baDhI to usakI jayaNA, parantu zIghra pramANa karake apanI maryAdA nizcita kara leN| _____ dhyeya-mUrjA mahAparigraha hai / parigraha se hiMsA aura hiMsA se punaH parigraha yaha bhayaMkara viSacakra cala rahA hai / aneka pApoM kI jaDa yaha parigraha hai / parigraha vRtti ke kAraNa tRpti aura saMtoSa nahIM AtA hai| ataH asaMtuSTa aura atRpta tRSNA se jIvana meM sukha-zAMtI kabhI bhI pragaTa nahIM hotI hai / ataH sarvatra prabhu ne isa icchA parimANa (saMtoSa) vrata kI saMyojanA batAI hai| mU-mamatva se saiMkaDoM janma jIva ke bigar3ate haiN| chidravAlI nAMva 644 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI taraha tIvra mUrchA se jIva saMsAra sAgara meM DUbatA hai / ataH dhana-dhAnyAdi bAhA parigraha aura rAga dveSa - kaSAyAdi AbhyaMtara parigraha kA tyAga karane ke lie isa parigraha parimANa vrata kA svIkAra karake Ananda - mahAzataka Adi utkRSTa 10 zramaNa jaise zrAvaka baneM isa Adarza dhyeya se sacce vratI - sAdhaka baneM / vrata lenevAle yahA~ apanI dhAraNA likheM 1. dhana (rupae - hIrA motI Adi jevara) (saMkhyA meM likheM) 2. dhAnya (anAja - kaThola) (kilo meM 1 varSa ke) 3. kSetra (jamIna - ploTa - jagaha ) 4. vAstu (ghara-dukAna, goDAuna, baMgalA - ploTa ) (sthAvara -milkata) 5, 6. raupya - suvarNa (sone-cAMdI ke gahane - bartanAdi) 7. kupya, tAMbA, pittala, kAMsA, jhIMka, lokhana Adi dhAtuoM ke bartanAdi vastuoM kI maryAdA 8. dvipada (nokara-cAkara - sevaka ) 9. catuSpada - gAya, bhaiMsa, ghoDA, U~Ta, bakarI Adi jAnavara kI saMkhyA chaTThA dig parimANa vrata - (pahalA - guNavrata) urdhvAdhastiryagAzAsu niyamo gamanasya yaH / AdyaM guNavrataM prAhastaddig viramaNAbhidham // Urdhva-adho aura ticcha dizAoM tathA vidizA Adi dazoM dizAoM meM jAne ke viSaya meM kucha hada taka kA niyama karanA yaha chaTThA digparimANa vrata yA pahalA guNavrata hai / tIna guNavrata kA jo svarUpa batAyA hai usameM dig (dizA) parimANa vrata rUpa isako pahalA guNavrata kahA hai| dhana- vyApArAdi ke lobha se jIva deza-videza cAroM tarapha AzA kA mArA bhaTaka rahA hai| lobha kA to koI anta hI nahIM hai| lobha ko saMtoSa bhI kahA~ hai ? ati lobha dazA ke kAraNa jIva sArI duniyA meM ghUmanA cAhatA hai / sArI duniyA kA dhana ikaTThA karanA cAhatA hai / yA nirarthaka ghUmane phirane Adi ke bahAne jAne-Ane kI pravRtti karanA yaha bhI jIva kI eka Adata hai| jJAnI mahApuruSa kahate haiM ki samasta vizva ananta jIva sRSTi se bharA huA haiN| avirati meM pha~sA huA jIva lobhAdivRtti ke kAraNa dazoM 1 deza viratidhara zrAvaka jIvana 645 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizAoM meM ghUmatA-phiratA aneka jIvoM kI hiMsA kA bhAgIdAra banatA hai / ataH una-una dizAoM meM gamana karane kA tyAga karake maryAdA bAMdhanA hitAvaha hai| isake lie yaha vrata hai| jisase samudrI musApharI Adi kA niyamana ho jaaegaa| pUrva-pazcima-uttara-dakSiNa ye cAra mUla dizAeM haiM / aura IsAna, agniya, naiRtya, aura vAyavya ye cAra vidizA haiM tathA Urdhva (Upara) aura adho (pAtAla meM nIce jAne kI) dizA / isa taraha kula milAkara dasa dizAeM haiM / aba vratadhArI yA to ina dazoM dizAoM meM kahA~ taka kitane mAIla yA kilomITara jAnA hai ? yaha maryAdA nizcita kareM / yA kina dizAoM meM sarvathA na jAnA yaha nizcita karake una dizAoM meM jAne kA sarvathA tyAga kreN| aura jina dizAoM meM jAnA hai to una dizAoM meM kahA~ taka kitane kilomITara jAnA hai? yaha saMkhyA nizcita kreN| aura yadi dizAoM se Apako khyAla na AtA ho to dezoM ke nAma se bhI nirNaya kareM / udAharaNArtha pahalA niyama to yaha huA ki bhArata deza ke bAhara na jAnA / aura bhArata deza ke bAhara jAnA bhI paDe to-amuka-amuka...deza meM hI jAne kI chUTa isake atirikta sabhI dezoM meM na jAnA yaha paccakkhANa (tyAga) kiyA jaay| jaise vyApArArtha yA putra ko milane Adi hetu se putra ke bulAne ke kAraNa yA rogopacAra-oparezana Adi ke kAraNa jAnA paDe to sirpha amarIkA yA iMglaiNDa jAne kI chUTa parantu isake sivAya anya sabhI dezoM meM jAne kA tyAga / ___bhArata deza meM bhArata kI cAroM tarapha kI sImA taka jAne kI chUTa parantu usameM cAturmAsa meM sarvathA mere gA~va yA ghara ko choDakara bAhara nahIM jAnA hai aisA niyama hotA hai, zreNika jaise magadha ke samrATa, zrI kRSNa mahArAjA, kumArapAla bhUpAla Adi bhI cAturmAsa ke cAra mAsa svadeza meM apanI rAjadhAnI se bAhara nahIM jAte the| cAturmAsa meM bAriza Adi aneka kAraNoM se aneka jIvoM kI jyAdA hiMsA hotI hai / ataH cAturmAsa meM tIrthayAtrA karane jAnA bhI niSedha hai / zAstroM meM aSADha cAturmAsa meM zrI zatrujaya mahAtIrtha (pAlItANA) para bhI yAtrA ke lie jAne kA niSedha kiyA gayA hai| ataH ArAdhaka vratI na jAe / kArtikI caumAsI ke kAla meM videza-yA dizA-vidizAoM meM jAnA yA amuka mAIla taka hI jAnA aisA niyama grahaNa kreN| 646 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThe vrata ke pA~ca aticAra 1 2 3 4 5 gamaNassa u parimANe, disAsu uDDuM ahe a tirie ya / vuDDI sai antaraddhA, paDhamaMmi guNavvae niMde / Urdhvadik pramANAtikrama - Upara amuka.. kucha mAiloM taka hI jAnA aura usase Upara na jAnA aisA pramANa dhArane ke bAda bhI vaha pramANa yA dhAraNA TUTa jAya to aticAra lagatA hai / adhodik pramANAtikrama - upayoga ke binA adho = nIce kI dizA yA dezoM meM jAne kA pramANa yA dhAraNA jo thI usase adhika gae to yaha aticAra lagatA hai / tiryakdik pramANAtikrama- pUrva-pazcima - uttara aura dakSiNa kI dizAoM meM jAne kI maryAdA yA una dizAoM ke deza tathA videzoM meM amuka deza yA... amuka mAila taka jAne kI jo dhAraNA thI usakA ullaMghana karake adhika jAne se yaha aticAra lagatA hai| kSetra vRddhi aticAra - kisI kSetra vizeSa meM 100 mAila taka hI jAne kI maryAdA nizcita kI thI aura samaya paDane para jAte jAte aura lobha lagA aura 100 mAila kI maryAdA toDakara usa dizA kI maryAdA baDhAkara 200, 500 mAila mana se baDhA dI aura cale gae to, vrata meM dhArI huI maryAdA kI saMkhyA kA ullaMghana karane rUpa yaha aticAra lagatA hai / ataH dhAraNA yA pramANa meM parivartana na kareM / smRtyantarghAma aticAra - smRtyantardhAma kA artha hai vismRti ho jAnA / bhUla jAnA ki maiMne isa dizA meM kahA~ taka jAne kI maryAdA nizcita kI thI ?100 mAila cale jAne ke bAda mana meM saMzaya khaDA huA ki maiMne kitanI dhAraNA rakhI thI ? aura vaha vismRti ho gaI aura phira bhI Age hI Age calate hI gae to yaha aticAra lagatA hai / vratadhArI ArAdhaka uparokta pA~coM aticAroM ko samajhakara unase avazya bacane kA upayoga rakheM / isa vrata meM rakhane yogya niyama 1 cAturmAsa meM sarvathA apane rahane ke gA~va yA zahara ke bAhara na jAnA / 2 paryuSaNa - olI Adi parvoM meM sarvathA bAhara dezoM meM na jAnA / deza viratidhara zrAvaka jIvana 647 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " sw 3 ghUmane-phirane-dekhane hetu videzoM meM nahIM jaanaa| 4 vyApArAdi hetu amuka deza meM jAne kI chUTa ke sivAya anya sabhI dezoM meM na jAne ke pcckkhaann| bhArata ko choDakara bAhara videzoM meM na jaanaa| ' 6 bhArata ko choDakara videzoM meM jAkara vasavATa (basanA) nahIM krnaa| 7 Urdhva-upara kI dizA meM nahIM jaanaa| 8 adho-nIce kI dizA meM nahIM jaanaa| 9 bhArata meM kahA~ taka jAnA? yaha niyama kreN| 10 cAturmAsa meM zatrujaya Adi tIrthoM kI yAtrA karane na jaanaa| 11 putra-putrI yA svajana-saMbaMdhI ke bulAne para, kArya kza milane Adi ke hetu se usI deza meM jAnA parantu usa deza ke sivAya anya sabhI dezoM meM na jAnA yaha pratijJA krnaa| 12 samudrI musApharI na krnaa| 13 dhruva pradezoM meM sarvathA na jAne ke AjIvana paccakkhANa krnaa| 14 videzoM se zAdI saMbaMdha na joddnaa| . jayaNA-zodha-saMzodhana yA itihAsa ke lie guru AjJA lekara jAne kI jayaNA / svadezameM cAturmAsAtirikta kAla meM tIrthayAtrA, yA gurumahArAja ke vaMdanArtha jAne kI jayaNA / deza-videza ke patra, tAra; poSTa akhabAra Adi ma~gAne, bhejane, paDhane Adi kI jayaNA / anivArya saMyogoM meM oparezana ke hetu se jAnA paDe to jayaNA / videza meM base hue putra-putrI kI mRtyu Adi prasaMga para jAne kI jynnaa| dikgamana tyAga kA dhyeya saMsAra saikaDoM pApoM se bharA huA hai| sAdhaka svalIna avasthA meM Age baDhe / adhyAtma yoga kI sAdhanA meM Age baDhe / AraMbha-samAraMbha Adi ke saikaDoM pApoM se bce| duniyA bhara kI avirati se bacakara virati meM Ae / saMsAra meM cAroM tarapha calate kArakhAne, mIleM Adi lAkhoM AraMbha-samAraMbha kI mahA hiMsAoM ke pApa ke nimitta se bacane ke dhyeya se yaha vrata svIkAranA upayogI hai| avirati ke pApa Azrava se bacane ke lie yaha vrata 648 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svIkAranA hitAvaha hai / 18 pApasthAnoM kI pravRtti sImita karake niSpApa jIvana jIne kA sAdhya banAveM / Atma sanmukha banane kA lakSa rkheN| sAtavA~ bhogopabhogaparimANa vrata- (dUsarA guNavata) bhogopabhogayoH saMkhyA-vidhAnaM yat svazaktitaH / bhogopabhoganAmAkhyaM, tad dvitIyaM gunnvrtm|| bhogayogya padArtha aura upabhogayogya padArthoM kI saMkhyA kA apanI zakti ke anusAra pramANa nizcita karanA arthAt maryAdA bA~dhanA yaha sAtavA~ bhogopabhoga parimANa vrata hai| yaha dUsarA guNavrata hai / bhoga kA artha hai jisa vastu kA eka hI bAra bhoga kiyA jAya (vAparI jaay)| jaise bhojana, phUla, taMbola, zarIra para vilepana, snAna-pAna yogya padArthoM kA eka hI bAra upayoga kiyA jAtA hai phira ve naSTa ho jAte haiM / yaha bhoga kahalAtA hai / aura jisakA bAra-bAra aneka bAra upayoga (bhoga) kiyA jAtA hai use upabhoga kahA jAtA hai / jaise vastra, sonA-cAMdI-hIre-motI ke gahane, bartanAdi,ghara-makAna-baMgalA, gAya, bhaiMsa, bailAdi pazu tathA kAma vAsanA saMtoSane ke lie strI kA bhI bAra-bAra upabhoga kiyA jAtA hai / ataH yaha upabhoga kahalAtA hai / isa bhoga aura upabhoga yogya padArthoM kA bhogavaTA maiMne isa saMsAra meM ekabAra nahIM aneka bAra kiyA hai / phira bhI tRpti saMtoSa nahIM huA hai / aura inhI ke pIche aneka kleza-kaSAya saMgharSa hue haiN| aneka pApakarma karake jIva naraka Adi durgatiyoM meM gayA hai / aba samajhakara ina bhoga-upabhoga yogya padArthoM kA tyAga kareM, inakI maryAdA, bAMdhe, parimANa = pramANa nizcita kara sakeM isalie bhogopabhoga parimANa rUpa yaha sAtavA~ vrata batAyA hai / AtmA ke lie yaha guNavrata svarUpa hai / isalie ise dUsarA guNavrata kahA hai| . majjaMmi amaMsaMmi apupphe aphale agaMdhamalle / ___uvabhoge-paribhoge, bIammi guNavvae nide|| madya, mAMsa, tathA 22 abhakSya, 32 anantakAya puSpa, phalAdi padArthoM ke viSaya meM rakhI huI upabhoga(bhoga) tathA paribhoga(upabhoga) rUpa bhogopabhoga parimANAtmaka dvitIya guNavrata meM lage doSoM kI maiM niMdA karatA huuN| vaMdittu kI isa 20 vI gAthA meM bhoga ke artha meM upabhoga zabda kA prayoga kiyA hai / arthAt puSpa-phalAdi jo eka bAra bhogAjAya ve| aura upabhoga ke sAmAnya artha meM yahA~ paribhoga zabda kA prayoga kiyA hai| deza viratighara zrAvaka jIvana 642 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSarUpa se gRhastha jIvana meM mauja-zokha, khAna-pAna Adi ke nimitta upayoga meM AnevAlI aneka vastueM pApa karma kA prabala baMdha karAnevAlI mukhya vastuoM kA sarvathA tyAga tathA kucha ko parimita-sImita karane ke lie yaha vrata kaha rahA hai / aisA na ho ki jo zarIra Adi ke lie na khAne yogya abhakSya padArthoM kA sevana kiyA, jisase AtmA ko bhArI karma baMdha huA aura AtmA ko narakAdi gati meM pApa kI bhArI sajA bhugatane jAnA pdd'aa| zarIra to jaDa hai| zarIra to yahIM naSTa ho jAtA hai vaha kahA~ sajA bhogane naraka meM AtA hai ? nahIM / zarIra ke kAraNa kie hue pApoM kI sajA bhogane ke lie akelI AtmA ko hI narakAdi tiryaMca kI gati meM jAnA paDatA hai| aise padArtha hai-madirA-mAMsa-makkhanAdi 22 abhakSya padArtha / ataH unakA tyAga karanA hI hitAvaha hai / yahI yaha vrata kahalAtA hai| 22 abhakSya 1 madha (zahada), 2 makkhana (Butter), 3 madirA (zarAba), 4 mAMsa, 5 vaTavRkSa ke phala (TeTA) (5 uduMbara phala), 6 pIpalA ke phala (TeTA), 7 koThIMbaDA (kAkaumarI) kAluMbara, 8 pIpalA kI pIpaDI (plakSa jAtI kI), 9 uduMbara phala (uMbara vRkSa ke phala) (gulara), 10 hima (barapha), 11 viSa (jahara), 12 karA, 13 sarva prakAra kI miTTi,14 rAtri bhojana, 15 bahubIja phala, 16 32 anantakAya, 17 bola acAra, 18 dvidala (vidala), 19 beMgana, 20 ajJAta-anjAne phala, 21 tuccha phala, 22 calita rs| 1 cAra mahAvigaI-madha, makkhana, madirA aura mAMsa ina 4 ko mahAvigaI kA nAma diyA hai / isameM usa raMga ke asaMkhya do indriyAdi trasa jIvoM kI utpatti nAzarUpa hiMsA hotI hai / vikAra karanevAlI hai / asAdhya vyAdhiyA~-rogAdi kAraka hai / ataH tyAjya hai / madha madirA (zarAba) mAMsAdi kI utpatti meM banAne kI kara rIti meM bhI asaMkhya jIvoM kI hiMsA kA doSa hai / mAMsa to vaise bhI paMcendriya kI hiMsA ke binA prApya bhI nahIM hai / ataH cAroM tyAjya haiN| . 2 pA~ca uduMbara phala-5 se 9 taka ke pA~ca uduMbara phala sarvathA tyAjya haiM / ye jaMgalI phala haiN| inameM choTe choTe agaNita bIja hote haiM / ina pAMcoM prakAra ke phaloM meM choTe macchara ke AkAra ke ati sUkSma aneka trasa jIva hote haiM / ataH khAne se ve sabhI mareMge, saba kI hiMsA hogI / jIvana nirvAha ke lie anupayogI hone se sarvathA tyAjya hai| 650 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 barapha aura karA (ICE)- jahA~ pAnI kI eka bUMda meM bhI asaMkhya ekendriya jIva haiN| tathA calate phirate trasa jIva bhI aneka haiM / Adhunika vijJAna ne sUkSma darzaka yaMtra se 36450 kI saMkhyA to ginI hai / aba pAnI kA barapha banane se ve sabhI usa meM dabakara mara jAeMge / ataH hiMsA kA tyAga karane kI dRSTi se ye tyAjya haiM / vaise hI AkAza se bAriza meM gIre kare (ole) jo barapha svarUpa hI hai unakA tyAga kareM / ataH barapha aura barapha ke bane padArtha kA bhI tyAga karanA caahie| viSatyAga(Poison)- jahara-viSa mAraka hai / prANa hAraka hai / khanija viSa, somala, aphIma, kUcalA, dhaturA, vacchanAga, AkaDA Adi kA vanaspatijanya viSa tathA sA~pa, bicchu, chipakalI, Adi kA prANIja viSa, tathA mAnava sarjita auSadhiyA~, kemikala kA tathA mizra viSa, evaM jantu mArane kI viSailI davAIyA~ Adi ke viSa kA tyAga karane kI pratijJA krnii| sarva prakAra kI miTTiyA~ sacitta hone se abhakSya hai| . rAtrI bhojana kA tyAga- rAta ko bhojana banAnA tathA khAnA niSiddha hai / sUryAsta ke bAda asaMkhya sUkSma jIva jantu utpanna hote haiN| unheM bijalI kA prakAza bAdhaka nahIM lagatA, aneka saMpAtita jIvoM kI hiMsA bhI hotI hai| ataH ahiMsaka, vratadhArI ko rAtribhojana choDanA cAhie / zAstrakAroM ne rAtribhojana ko naraka kA dvAra kahA hai| rAta ko khAne se ullu, kauvA, billI Adi ke janma milate haiM / jIvanaraka gati meM jAtA hai / aneka jIva hiMsA ke kAraNa rAtrI bhojana meM jJAnIoM ne pApa kahA hai / ataH tyAjya hai / bahubIja abhakSya-jisameM agaNita (bahuta) bIja haiM aise bahubIja padArtha jaise-harA aMjIra, sukhA aMjIra, khasakhasa, perU, paMpoTA, karamade, TImaru, koThIMbaDA, beMganAdi, rAjagaroM, paTola, rIMgaNAM Adi asaMkhya agaNita bIjoMvAle padArtha hone se tyAjya haiM / anya trasa jIvoM kI hiMsA hone se tyAjya haiN| saMdhANa (bola) acAra- aneka vastuoM ke aneka prakAra ke acAra banAe jAte haiM / jIbha ke svAda ke lie acAra kA sevana bahuta loga karate haiM / parantuM sabhI acAra ko abhakSya nahIM kahA hai / jo bola (saMdhANa) acAra haiM ve tyAjya haiN| jaise Amravela, kacce Ama(kerI) kA, pADala kA, nIMbu kA, guMdA, karaDA, karamade, kakaDI, DAlA, harI-kAlI mirca, cibhaDA, harI mirca Adi ke tathA kaI loga anantakAya ke bhI acAra banAte haiN| jaise-adaraka, harI haldI, garamara, gAjara, kuMvAra, motha Adi ke bhI kaI prakAra ke acAra banAte haiM, paMcudumbara phala, harA bela phala, vAMsa ke mUla ke, Adi saikaDoM jAti ke acAra deza viratidhara zrAvaka jIvana , 651 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banAte haiM / ye acAra 1-2 varSa taka bhI rakhate haiN| ataH banAte samaya namaka ke pAnI meM / karake dhUpa meM sukhAkara kaDaka kie hue ho / kisI murabbe Adi meM tIna tAra kI zakkara kI cAsanI ho, una acAroM meM kisI bhI prakAra ke dhAnya kaThola Adi kA mizraNa na ho to hI ve varSa bhara rakha sakate haiN| varanA usameM jIvoM kI utpatti ho jAtI hai / anantakAya kI asaMkhya (phulaNa) chA jAtI hai / phira ve abhakSya kahe jAte haiM / ataH jIbha ke svAda ke pIche ananta jIvoM kI hiMsA kA pApa sira para lekara durgati meM kyoM jAnA ? 17 dvidala (vidala) abhakSya - dvi = do, dala bhAga / kaThola meM jinake do bhAga hote haiM ve dvidala kahalAte haiN| jaise mUMga, uDIda, maTara, tUvara, cane, Adi ke do bhAga (dala) hokara ve dAla ke rUpa meM banate haiM ataH unheM yA kaThola ke bane hue yA kaMThola mizrita padArthoM ko kacce dUdha, dahI, chAcha, lassI ke sAtha yadi khAyA jAya to unake mizrita hote hI unameM asaMkhya doindriya trasa jIvoM kI utpatti hotI hai / phira khAne se hiMsA hogii| ataH dvidala abhakSya haiM, ataH bhojana meM sAtha hI kacce dUdha, dahI, chAcha, lassI Adi khAnA varjya hai / jaise khicaDI, dAla, bhajie, kaThola kI sabjI Adi ke sAtha kaccA dUdha, dahI, chAcha, lassI khAnA varjya hai / abhakSya hai / lekina dahIM - chAcha lassI bhI pUrI taraha garama kiyA huA ho, to khAne meM doSa nahIM hai| dahIvaDA meM dahI aura baDe donoM garama karate haiM to hI khA sakate haiM / yaha samajhakara dvidala ke abhakSya kA bhI tyAga kareM / = 17 baiMgana (rIMgaNA) abhakSya - baiMgana - sarva jAti ke baiMgana (rIMgaNA) abhakSya haiM / eka to baiMgana meM bahu saMkhyA meM bIja haiN| tathA Upara kI TopI meM sUkSma trasa jIvoM kI saMkhyA bhI kAphI jyAdA hai / tathA yaha ativikArI, tAmasI hone se bhI varjya haiN| na khAyA jAya / Arogya kI dRSTi se bhI hAnikAraka hai / I 19 anjAne phalaM na khAeM- jaMgala meM yA anyatra kaI aise phala mila jAeM jo anjAne-ajJAta phala ho, jinake nAma, jAti tathA-guNa doSa Adi prasiddha na ho, jo loka vyavahAra meM khAne meM pracalita - prasiddha na ho aise kiMpAka Adi ke phala varjya haiN| kiMpAka jaMgalI phala hai / khAte hI mRtyu hotI hai| tathA jaharIle - viSaile phala bhI varjya haiN| ataH isakA tyAga kareM / 1 20 tucchaphala abhakSya - jo asAra hai, tRptikAraka nahIM hai, kaI phala khAne ke bAvajUda' bhI na peTa bhare, na zakti aae| aura khAnA thoDA sA nAma mAtra, tathA pheMkanA dugunA ho aise tuccha phaloM ko abhakSya kahA gayA hai / udAharaNArtha -- canI bera, pIlu, pIca, laghubadara, AdhyAtmika vikAsa yAtrA 652 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badarIphala, guMdI-choTI-baDI, ImalI ke mhora, jAmuna Adi meM bIja baDe-baDe pheMkane paDe, aura khAnA nAma mAtra rahe / tathA ati choTI avasthA meM anantakAya khAne kA bhI doSa laganA saMbhava hai / ataH tyAjya hai / cUMki asaMkhya saMmUchima paMcendriya Adi kI jIvotpatti hotI hai, aura hiMsA bhI hotI hai ataH tyAjya hai| 21 calita rasa abhakSya- jisake rasa-svAda meM parivartana ho jAya, arthAt phala-phUlAdi bigaDa jAya, vaha calita rasa meM ginA jAtA hai / jaise saDe hue kele, cIku, seba, musaMbI Adi bigaDane-saDane para usake varNa-gaMdha-rasa-svAdAdi kharAba ho jAte haiM, unameM asaMkhya trasa doindriya lArIyA jIvoM kI utpatti hotI hai / baikTIriyA utpanna hote haiN| usI taraha Aja kI roTI, cAvala, dAla, sabjI, caTanI, purI, pharasAna jo narama hai unheM bacane para rakhakara kala khAne ko vAsI kahA jAtA hai| phrija meM rakhane para bhI unake rasa-varNa-gaMdhAdi badala jAte haiM / aura asaMkhya jIvoM kI utpatti hotI hai| ____ Dabala roTI Adi meM asaMkhya sUkSma jIvoM kI utpatti hotI hai / tathA usa-usa varNa kI phaMgasa hone se vaha anantakAya hai aura khAne se ananta jIvoM kI hiMsA kA pApa lgegaa| ataHcalita rasavAle tathA vAsI padArtha nahIM khAne caahie| roTI ko zekakara kaDaka khAkhare ke rUpa meM banA deM phira dUsare dina khA sakate haiN| 22 anantakAya(kaMdamUlAdi) abhakSya- vanaspati do prakAra kI hai (1) sAdhAraNa vanaspatikAya, aura (2) pratyeka vanaspatikAya / jisake eka zarIra meM eka hI jIva ho vaha pratyeka vanaspatIkAya hai / jaise cIku ke 4 bIja hai, seba, saMtare, musaMbI Adi phaloM ke eka-eka bIja meM jIva hai / usI taraha harI tarakAriyoM meM bhiMDi, Ala-dudhI, karelA, tUraI, mirci Adi meM bhI eka bIja meM eka jIva hai / jo gine jA sakate haiN| inameM eka bIja meM eka jIva hai / ataH hiMsA bahuta kama, maryAdita hai / jabaki eka zarIra meM ananta jIva ho use anantakAya yA sAdhAraNa vanaspatikAya kahate haiN| ananta = jIvoM kI saMkhyA aura kAya = arthAt eka zarIra / aise eka zarIra meM rahe hue ananta jIvavAlI vanaspati anantakAya yA sAdhAraNa vanaspatikAya kahalAtI hai| jisake khAne se ananta jIvoM kI hiMsA hotI hai / inakI pahacAna ke lie kahA hai, (1) inameM bIja nahIM hote haiM, (2) kATane para bhI punaH ugate haiM, (3) naseM tathA zirAeM dikhAI hI na deM, gupta ho, (4) sandhi-parvAdi bhI gupta ho, na dikhAI deM, (5) samabhaMga ho, (6) tAMtaNe-reze na ho aise padArtha anantakAya kahalAte haiM / inake khAne se ananta jIvoM kI hiMsA kA mahApApa lagegA / vanaspati meM jIva deza viratidhara zrAvaka jIvana 653 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura sAdhAraNa vanaspati meM ananta jIva haiM / ataH ananta jIvoM kI hiMsA karane kI apekSA to bIjAdivAlI pratyeka vanaspatikAya ke sevana meM kama, ginati kI maryAdita hiMsA hI hogI / ataH ve hI kyoM na khAe jAeM ? kyoM anantakAya ke khAne kA Agraha rakhA jAya ? yaha ananta jIvoM kI hiMsA kAraka hone se varjya abhakSya hai| sIdhI sI bAta hai / 32 anantakAya padArtha ananta jJAnI, sarvajJa, kevalI bhagavAna ne aise anantakAya padArthoM kA svarUpa batAyA hai| ve abhakSya haiN| varjya haiN| udAharaNArtha 32 nAma nIce die jAte haiM-- 1 bhUmi kaMda - jamIna kaMda, yA jamI, yA bhUmi kaMda kahate haiM / kaMda arthAt jamIna ke nIce honevAle, jamIna meM rahA huA bhAga / Arda arthAt na sUkhA huA aisA kaMda / ye sarva jAti ke kisI bhI prakAra ke kaMda anantakAya hone se varjya hai / (1) vajra kaMda - kaMda vizeSa kI jAtI hai / (2) sUraNa kaMda -- sUraNa jAti kA kaMda / (3) haldI -- na sUkhI huI Ardra haldi, (4) Adu-adaraka- na sukhI huI Ardra narama aisI adaraka bhI anantakAya hai / (haldI aura adaraka svayaM apane Apa dhUpa meM sUkhane ke bAda unakA haldI cUrNa tathA sUMTha ke rUpa meM upayoga kara sakate haiM / ) tantu - vizeSa - tAMtaNe - reze hone se sUkhane ke bAda kalpya hai, parantu yaha niyama sabhI ke lie nahIM hai / (5) Ardra kacUrA - svAda meM tIkhA aisA harA kacUrA / (6) harI zatAvarI, (7) vIrAlI - latA hai| koI 'sophAlI' bhI kahate haiM / (8) kumArI - kuMAra pAThA (9) thora - hAthIyA (paMjAvAle) kAMTevAle sabhI prakAra ke thora / jisase kheta kI vADa banAI jAtI hai / (10) galo - gaDUcI - jo latA hai| nIma ke vRkSa para bhI caDhatI hai / (11) lasuna, (12) vaMzakarele, (13) gAjara, (14) mUlA - dezI aura videzI arthAt sapheda aura lAla donoM anantakAya haiN| mUlA ke pAMcoM aMga-kaMda, DAMDalI, phUla, patra, tathA mogarA, mogarI dAnA Adi sabhI abhakSya hai, tyAjya hai, (15) lavaNakalUNI nAmaka vanaspati (16) loDhaka - padmini nAmaka vanaspati kA kaMda (17) girikarmikA - eka jAta kI latA hai jise garamara bhI kahate haiM / (18) kisalaya - sabhI prakAra ke nae uge hue komala patte jisameM nasa zirAeM nahIM nikalI hai / (19) kharasaMyAkaMda vizeSa hai / jise kaserA, khIrizuka bhI kahate haiM / jisakI harI-harI DaMDIyA hotI haiM aura jisakA dUdha viSalakSaNavAlA hai, (20) thega kI bhAjI, (21) harI motha- sarovaroM ke kinAre hotI hai / aura pakane para kAlI paDatI hai / (22) lavaNa-nAmaka vRkSa kI chAla, zAyada use bhramara vRkSa bhI kahate haiM / (23) khillahaDa - khiloDajI yA khillaha nAmaka 1 654 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMda hai / (24) amRtavela- eka prakAra kI jaldI baDhanevAlI vela latA vizeSa hai / (25) bhUmiphoDA-bArIza meM chatrI ke AkAra ke ugate haiM / jise gujarAtI meM 'bilADI nA Topa' bhI kahate haiM / (26) viruDha (aMkura) - cane-mUMga-uDIda Adi jaba ThaMDe pAnI meM ghaMToM bhigokara rakhe jAte haiM to unameM se sapheda aMkure nikalate haiM ve anantakAya haiM / (ataH ThaMDe pAnI meM bhigokara rakhe hue aMkure phUTe hue kaThola na khAeM) (27) Dhakka vatthulA kI bhAjI, (28) zUkaravallI- jaMgala meM ugatI eka jAta kI vela-latAvizeSa hai / (29) pAlaka kI bhAjI-jise pallaMka palyaMka bhI kahate haiN| yaha pAlaka kI bhAjI anantakAya hai| (30) komala ImalI-jisameM bIja na bane ho aisI komala ImalI / (31) Alu-baTATe, (32) piMDAlu-(DuMgalI) kAMdA yA pyAja bhI kahate haiN| uparokta 32 prakAra ke anantakAya kI jAtiyA~ jo sAdhAraNa vanaspatikAya ke nAma se prasiddha haiM / jisake kaNa kaNa meM ananta jIva haiM / ataH ina 32 kA sarvathA tyAga karane se anantakAya kA tyAga karanA hI hitAvaha hai / (ina nAmoM ke samAnAntara deza-deza evaM apanI bhASA meM prasiddha nAmoM se inhe samajheM / ) bhoga saMbaMdhI 5 aticAroM kA tyAga kareM_ saccitte paDibaddhe, appoli duppoli aaahaare| tucchosahi bhakkhaNayA, paDikkame devasi savvaM / / 1 sacitta AhAra-sacitta = sajIva-jIvayukta vastu khAnI yaha aticAra hai| 2 sacitta pratibaddha AhAra-acitta banAne para bhI do ghaDI ke aMdara khA le yA sacitta bIjAdi mizrita vastu khAe~ to doSa hai| 3 apakva AhAra-jo barAbara pUrA pakA nahIM hai / kaccA hai| 4 duSpakva AhAra- ardhapakva, adhUre bhuMje hue, na pake hue kacce phalAdi / 5 tucchauSadhi bhakSaNa-jisameM khAnA kama aura jhUThA hI pheMkanA jyAdA ho aisI tuccha vastue~, khAne se yaha aticAra lagatA hai / bera, jAmuna Adi / sacitta ke tyAgI ko uparokta 5 aticAra (doSa) lagate haiN| aura sacitta ke parimANavAle ko niyama ke atirikta khAne se doSa lagatA hai / ye bhoga saMbaMdhI 5 aticAra hue| W deza viratighara zrAvaka jIvana 655 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 niyama dhAraNA kI samaja isa zloka meM 14 vastue~ ginAI haiN| ina 14 vastuoM kI dhAraNA pratidina karanI caahie| yaha dhAraNA saMkhyA meM, vajana meM, tathA laMbAI Adi ke rUpa meM karate haiN| jo vastu sarvathA nahIM vAparanI ho usakA tyAga kareM, aura jo vAparanI hai usakA pramANa dhAreM / aura phira roja kA paccakkhANa kareM / 1 1 2 4 5 sacitta- davva vigai taMbola vattha kusumesu / vAhaNa-sayaNa-vilevaNa-baMbha disi nhANa bhattesu // I 3 vigaI - madha mAMsa-madirA aura makkhana ina 4 mahA vigaIyoM kA to AjIvana tyAga hI karanA hai / parantu ghI, dUdha, dahI, tela, miThAI, tathA talI huI ina 6 sAmAnya vigaIyoM meM se Aja mujhe kitanI (2-3) khAnI hai aura (3 - 4 ) kitanI tyAga karanI hai vaha dhAranA / ina 6' vigaIoM meM se pratidina kramazaH 2-4 tyAga rekheM / 7 656 sacitta - sajIva phala-phUla tarakAriyA~ Adi sacittoM kA pramANa (saMkhyA meM tathA vajana meM dhAraNa karanA caahie| Aja sirpha ye hI 2, 4, 5 sacitta vastu itane pramANa meM vAparanI anya kA tyAga / davva - dravya dina meM jitanI vastu mu~ha meM DAlate haiM, khAte haiM una dravyoM kI saMkhyA dhAranA / pAnI dUdha Adi dravya... Aja maiM itanI saMkhyA (4, 5, 7) meM hI vAparU~gA / jyAdA nahIM / vANaha - ( upAnaha) - bUTa - cappala, slIpara - saiMDala -moje Adi kI maryAdA nizcita karanI / ki Aja 1 hI pahanU~gA / dUsarA nahIM / taMbola - pAna-supArI, ilAyacI, taja - laviMga, dhAne kI dAla tathA soMpha Adi dina meM 1 bAra hI, yA 2 bAra hI khAU~gA, yA bilkula hI nahIM khAU~gA / isa taraha saMkhyA pramANa kareM / vastra- dina meM rAtri meM pahanane oDhane Adi ke kapar3oM kI joDI kI saMkhyA kI maryAdA bAMdhanA ki maiM Aja dina meM tathA rAta meM ina 1 (2 yA 4) kapaDoM se adhika nahIM pahanU~gA / kusuma - phula sU~ghane yA vAparane hetu puSpAdi tathA Adi se sauMdarya prasAdhana ke sno-krIma - pAuDara kaMku Adi lenA / isakA upayoga karanA yA na karanA yA, 1 - 2 bAra karanA yaha dhAreM / vaha bhI pramANa meM 1 1 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 9 10 vAhana - musApharI meM yahA~ se vahA~ jAne Ane meM gADI - moTara Adi kA upayoga karanA, yA na karanA, yA 1-2 bAra hI karanA yaha dhAranA / phirate yAna, gADI moTara - basa, relave, plena (vimAna) aadi| calate - meM ghoDA, U~Ta, hAthI, baila Adi / tathA tairate vAhana meM sTImara - lauMca, boTa, naukA Adi kI maryAdA rakhanA / zayana - sone ke lie khATa - palaMga, gAdI - bistara Adi tathA baiThane Adi ke lie kursI, Tebala, sophA Adi pharnIcara kI maryAdA rakhanI / sone-baiThane ke saMbaMdhI vAparane yogya vastuoM kI saMkhyA dhAranA / 11 brahmacarya - sarvathA maithuna sevana na karanA / dina meM na karanA / Aja parvatithi hai yaha yAda karake tyAga karanA Adi / vilepana - zarIra para lagAne ke lie tela, caMdana, attara, senTa, spre, tathA pIThi Adi vilepana yogya padArthoM kI maryAdA yA tyAga karanA / 12 dizi - dizA - dazo dizAoM meM yA amuka dizAoM meM jAne kA tyAga aura amuka dizAoM meM Aja 4.... 5 mAila jAnA paDegA aisI maryAdA nizcita karanA / 2 . 13 `snAna - dinagata - rAtrigata snAna karU~gA to 1 yA 2 bAra yA nahIM karU~gA, yaha saMkhyA nizcita karanI / 4 14 bhatta bhojana - Aja dinameM 1 bAra yA 2 bAra hI itane .. lU~gA / adhika sabakA Aja ke dina tyAga / uparokta 14 niyamoM kI dhAraNA pratidina karanI cAhie sAtha meM SaTkAya--6 kAya ke niyama bhI dhArate haiM / - 1. (pramANa.....) meM bhojana pRthvIkAya - kaccI miTTi, nimaka, cUnA, sUramA, kSAra, patthara, Adi Aja itanA... istemAla karanA, yA vajana meM itanA vAparanA / anya sabakA Aja ke dina tyAga / apkAya - pAnI - pIne-nahAne vAparane Adi kArya meM Aja ke dina sirpha 2, yA 10, yA 20 yA amuka liTara hI pAnI vAparU~gA / anya sabakA tyAga | teukAya -- agnikAyika jIvoM kI virAdhanA maiM Aja ke dina, 2-4 lAiTeM, jalate kosale, gesa, dIpaka itane hI vAparU~gA ...... anya sabhI kA tyAga / vAyukAya - vAyukAyika- jIvoM kI virAdhanA kama ho isalie Aja paMkhA, eyara kaMDIzanara, jhUlA Adi kA maiM 1-2 yA 4 bAra hI upayoga karU~gA, anyathA nahIM karU~gA / deza viratidhara zrAvaka jIvana 657 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanaspatikAya- Aja dina meM mere lie / yA 0 // kilo hI sirpha yA ye ye.... . do cAra nAmavAlI hI Aja vaha bhI itanI hI ( vajana meM) vAparU~gA / anya sarva kA tyAga / sakAya - 2, 3, aura 4 indriyavAle jIva jantu tathA paMcendriya choTe-baDe kisI bhI jIva ko maiM jAna bUjhakara Aja na mArane kI pratijJA karatA hU~ / jayaNA- - upayoga rakhU~gA / isa taraha uparokta 14 niyama + 6 (SaT) kAya kA pratidina-rAta tyAga karanA, pramANa kI maryAdA bA~dhanA Adi kI dhAraNA karanI caahie| jisase zrAvaka acchA upayogavaMta, jayaNA vAlA ArAdhaka bana ske| aura kaI amApa nirarthaka jIva hiMsA Adi pApoM se baca ske| tyAga karanA ho vahA~ x nizAnI kareM, kitanA vAparanA ? pramANa. . saMkhyA meM yA vajana meM likheM aura usa dhAraNA ke bAda kitanA vAparA hai yaha likheN| aura dhAraNA meM kitane bace usakA lAbha rahA / tathA jayaNA ke khAne meM chUTa likheM isa taraha koSTaka ke AdhAra para 5 - 10 bAra karane se Adata bana jaaegii| sIkha jaaeNge| phira roja dhArate jAe~ / 15 karmAdAna iMgAlI - vaNasADI - bhADI - phoDIsuvajjae kammaM / vANijjaM caiva ya daMtaM, lakkharasa kesa visa visayaM // evaM khu ta pIla-kammaM nillaMchaNaM ca davadANaM / sara daha talAya sosa, asaI posaM ca vajjijjA | O 1 iMgAla karma (aMgAra karmma) - jo vyApAra vizeSarUpa se agni ke AdhAra para hote haiM, jaise- koyale banAnA, bhaTThI jalAnI, IMTa ke nibhADe jalAnA, luhArI tathA sonI kA vyApAra na kareM / 658 2 vana karma - jaMgala kATane kA ThekA lenA, vRkSa kATanA, kaI saMkhyA meM vRkSa ukheDanA, bulaDojhara calAnA, phala-phUla, pattiyAM, tane zAkhA kASTha, bAga-bagIce - vADI Adi kATanA, toDanA, naSTa karanA Adi vana karma kA vyApAra nahIM karanA / 3 zakaTa karma - gADA - gADI, bailagADI, ghoDA gADI, U~Ta - gADI Adi banAnA, banavAnA, becanA Adi tathA gADI - moTara ke kArakhAne calAnA Adi vyApAra na karanA / AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4bhADI-bhATaka karma-ghoDAgADI, bailagADI, U~TagADI, Traka, TraikTara Adi kirAe para bhADe dene kA kArya bhI na kreN| 5 sphoTaka karma-kSetra, ku~e banAnA, bAvaDI, tAlAba khudavAnA, nahara banavAnA, bA~dha banavAnA, Adi meM suraMga phoDanA, baDA visphoTa karanA, khAneM khudavAnA Adi vyApAra vayaM haiN| jamIna khodanI, hala calAnA, khodanA, toDanA Adi karma na kareM / karmAdAna meM ye 5 karma karmAdAna haiN| 5 vANijya 1 daMta vANijya- dAMto kA vyApArAdi na karanA, hAthIdAMta, pazu ke dAMta, siMga, jAnavaroM ke nAkhUna, pakSiyoM ke paMkha, mora piMcha, gAya-baila-bhaiMsa ke camaDe kA tathA chipa, motI, kasturI, gorocana, aMbara Adi pazu janya vastuoM kA vyApAra nahIM karanA caahie| .... 2lakSa vANijya-lAkha dhAvaDI, nIla, manazIla, haratAla, rogAna rAla,Adi padArtha banAne kA vyApAra na krnaa| : 3 rasa vANijya-madha (zahada), madirA (zarAba), mAMsa, makkhana, ghI, dUdha, dahI, tela, guDa Adi vastue~ banAne-becane kA vyApAra na krnaa| tathA ghAsatela, peTrola Adi kA vyApAra na krnaa| 4 viSa vANijya-somala, aphIma, morathuthA, vacchanAga Adi prANIja viSa, khanija viSa tathA auSadhIya viSa, kRtrima banAyA huA viSa, tathA viSailI auSadhiyA~ phlITa Adi kITANu nAzaka davAiyA~ tathA gesa Adi banAne-becane ke vyApAra nahIM karanA / .. 5 keza vANijya- pazu-pakSiyoM ke bAla, reze roma nikAlanA, ukhADanA, camarI gAya ke bAla ukhADanA, bAloM ke braza Adi banAnA, strI-puruSoM ke bAla Adi ikaTThe karanA, viga banAnA, becanA, Una Adi kA vyApAra na krnaa| ye pA~ca prakAra ke vyApAra zrAvaka ke lie varNya haiN| 5 sAmAnya karma 1 yaMtra pIlana karma-yaMtra, saMce, ghaMTI, ghANI-mazInoM ke dvArA tela, rasa nikAlanA, Ikha, tila, eraMDI, alasI Adi ko pIlanA, tela nikAlane Adi meM hiMsA kA pramANa jyAdA hai, ataH yaMtra-mazIneM satata calAne kA vyApAra na kareM / mIleM na claaeN| deza viratidhara zrAvaka jIvana 659 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 nilachana karma - gAya ke gale kI polI (camaDI) kATanA, pazuoM ke kAna chedanA, yA pazuoM ko napuMsaka karanA, aMgopAMga chedana - bhedana, Adi nirlAMchana karma kA vyApAra na karanA / 3 dava dAha - jaMgala jalAnA, pahAr3oM para, khetoM meM Aga lagAne kA karma davadAha kahalAtA hai / yaha sarvathA varjya hai I 4 sara-draha taDAga - zoSaNa karma- sarovara, tAlAba, ku~e, bAvaDI, nahara Adi ke pAnI ko sarvathA sukhAnA, nikAlanA, pAnI kA zoSaNa karanA Adi zoSaNa karma na karanA / asaMkhya paMcendriya machaliyA~ Adi mare, hiMsA ho yaha mahApApa na karanA / 5 asatI poSaNa - krIDA Ananda pramoda ke lie kutte, bela, sAMDha, bille, bAgha, menA,. murge Adi laDAnA, bhiDAnA, dhana kamAne hetu se dAsI napuMsaka, vezyA Adi ko poSanA, asatI Adi kA poSaNa karanA yaha asatI poSaNa karma hai / isa prakAra se vratI zrAvaka ko 5 karmAdAna, 5 vANijya, aura 5 sAmAMnya karma 15 karmAdAna sarvathA tyAjya - varjya hai / aneka jIvahiMsA Adi mahApApa kA vyApArAdi na karanA, na karAnA / isa vrata meM dharane yogya niyama 2 4 5 6 7 8 660 sAta vyasanoM kA tyAga karanA / parvatithi ke dina harI vanaspati (lIlotarI) kA tyAga karanA / AdrA nakSatra ke bAda Ama (kerI) kA tyAga karanA / kacce dUdha-dahIM ke sAtha kaThola evaM kaThola ke padArtha dvidala rUpa meM na khAnA / dahI garama karake bhojana ke sAtha lenA / * Aja kA bhojana kala ke lie rakhakara vAsI na khAnA / madhu makkhana Adi na khAnA / kisI bhI prakAra kI madirA zarAba-dArU dezI yA videzI kA sarvathA tyAga kareM / mAMsa evaM mAMsa se nirmita mAMsAhAra kI vAnagIoM kA bhI sarvathA tyAga kareM / AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 mAMsAhArI hoTala meM na jaaveN| 10 mAMsAhArI mitra na rkheN| 11 aMDe evaM aMDe se nirmita sabhI padArthoM kA tyAga kreN| 12 prANIjanya padArthoM kA tyAga kreN| 13 prANI hiMsA se nirmita sauMdarya prasAdhana ke sAdhanoM kA sarvathA tyAga krnaa| 14 prANIja auSadhiyoM (davAiyoM) kA tyAga kreN| 15 anantakAya-kandamUla kA sarvathA tyAga krnaa| 16 22 abhakSya kA tyAga krnaa| 17 rAtri bhojana kA tyAga krnaa| 18 kisI prakAra kA viSa (jahara) kabhI bhI na leveN| 19 tuccha phala, anjAne phala Adi kA sevana na krnaa| 20 breDa (pAMva yA Dabala roTI) baTara kA tyAga krnaa| 21 parva tithi ko yathAzakti choTA-baDA tapa krnaa| 22 15 prakAra ke karmAdAna kA tyAga krnaa| 23 pratidina-rAta 14 niyama kI dhAraNA krnaa| 24 pokha-pApaDI na khAnA 25 pratidina kama se kama subaha navakArazI tathA zAma ko covihAra yA tivihAra kA paccakkhANa avazya krnaa| 26 ASADha cAturmAsa meM pAlA, dhaniyA kothamIra-sUkA mevA (bAdAma ke sivAya) kA tyAga kreN| 27 ghI, tela, guDa Adi ke bartana khulle na rkhnaa| 28 ASADha cAturmAsa meM yA hamezA ubAlA huA garama pAnI piinaa| 29 vRkSa ke phala-phUla-patte-zAkhA Adi na toddnaa| 30 senTa, attara, krIma, sno, pAuDara, spre Adi prANIja mizrita padArtha Adi na vaaprnaa| deza viratighara zrAvaka jIvana 661 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 vAparane ke vastrAdi kI maryAdA rkhnaa| 32 parva tithi Adi ko brahmacarya pAlanA / sva strI meM maryAdA rkhnaa| 33 bhojana meM vAparane kI vastu kI maryAdA rakheM / parimita saMkhyA evaM pramANa meM vaaprnaa| isa vrata ke 5 aticAra saccitte paDibaddhe appoli-duppoliaMca aahaare| . tucchosahi bhakkhaNayA, paDikkame devasiaMsavvaM // tucchosahi bhakkhaNayA, pADakkama da 1 sacitta (sajIva) vastu khAnI, 2 sacitta ke sAtha mizrita yA lagI huI sacitta pratibaddha AhAra lenA, 3 apakva (arddha kacce) AhAra khAnA, 4 kharAba tarIke se pakAI huI (mizrita) vastu khAnI,5 kama khAyA jAya aura jyAdA pheMkA jAya aise tuccha bera Ikha dADima Adi tucchauSadhi kA tyAga krnaa| jayaNA-14 niyama dhArane meM sacitta dravyAdi kI saMkhyA pramANa Adi dhArane meM yadi vismRti Adi anupayoga dazA meM koI bhUla ho jAya to usameM jayaNA / jisa niyama meM jo jayaNA jitanI rakhanI ho vaha pahale se rakhakara hI paccakkhANa leveN| anjAna meM sacittAdi jIbha para rakha kara cakha liyA usakI jayaNA / parva tithi kA khyAla na rahA aura niyama bhUla gae to dUsare dina kara lenaa| anjAna meM bhUla se varNya padArtha khAne meM AyA aura jIbha para Ate hI khyAla A jAne se yUMka denaa| Age saba nahIM khAnA / aura guru mahArAja se prAyazcita leM lenaa| ityAdi jayaNA rakhate hue ArAdhaka bhAva jarUra banAe rakhanA caahie| dhyeya-ananta saMsAra kI ananta bhava paraMparA ananta janmoM meM jIva ananta padArthoM kA bhoga aura upabhoga kara liyA hai / aba koI padArtha jIvake lie bhoganA zeSa nahIM bacA hai| aba jo bhI padArtha bhoga rahe haiM vaha jhUTha khAne, yA vamana karane ke bAda punaH khAne ke jaisI bAta hai / aura bhoga upabhoga yaha to ananta tRSNA kI bhayaMkara Aga hai / isameM jitanA hI ghI DAlo saba svAhA hotA jaaegaa| tRSNA kI tRpti baDI kaThina hai 'bhogAH na bhuktA vayameva bhuMktA' bhoga nahIM bhoge gae hamArA hI bhoga laga gyaa| hama hI bhoge gae ataH bhoga kA tyAga hI zreSTha hai / eka do sAmAnya padArtha yA bhoga AtmA kI gatI na bigADa de mahApApa karAke naraka meM na pheMka deN| ataH bhogopabhoga parimANa vrata isa dhyeya se Avazyaka hai| 662 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ - anarthadaMDa viramaNa vrata-(tIsarA guNavata) zarIrAdyartha daNDasya, pratipakSa tayA sthitaH / yo'nartha daNDastattyAgastRtIyaM tu gunnvtm|| -zarIrAdi ke hetu se jo pravRtti kI usake daNDa ke rUpa meM pratipakSI sthita hai / vaha jo anartha arthAt nirarthaka daNDa hai usakA tyAga karane rUpa yaha tIsarA guNavrata anarthadaMDa viramaNa vrata hai / zarIrAdi meM Adi pada se yahA~ zarIra kSetra (jagaha-jamIna) ghara, dukAna, tathA dhana-dhAnya, kuTumba-parivAra, nokara-cAkara, pazu-pakSI Adi jIvana nirvAhopayogI sAdhanoM se binA kAraNa ke niSayojana jo pApa kiyA jAtA hai vaha anarthakArI nirarthaka pApa, hai| usake daMDa ke rUpa meM hone se anarthadaMDa kahA jAtA hai / aura aisI anarthakArI nirarthaka pApa kI pravRtti kA tyAga karane rUpa jo paccakkhANa liyA jAya vaha anarthadaMDa viramaNa vrata kahalAtA hai| arthAt niSprayojana nirarthaka pApoM kA tyAga ! artha kA matalaba hai prayojana - skaarnn| aise artha meM lagA pApa artha daMDa khlaaegaa| yaha artha 4 prakAra se hai(1) svajana (2) zarIra (3) dharma aura (4) vyavahArAdika kA Azrava ye 4 artha daMDa hai| manuSya jisa kAraNa se, jisa hetu se jo jyAdA pravRtti karatA hai ve apane sage saMbaMdhi, apane zarIra kI pravRtti, dharma aura loka vyavahAra kI pravRtti kA manuSya ke jIvana meM jyAdA upayoga hai| yaha pravRtti saprayojana sahetuka sArthaka hai / lekina isameM viparIta pravRtti nirarthaka niSprayojana hai / use anarthakArI, anarthadaMDa kI pravRtti kahate haiM / yaha pApa pravRtti huI / ataH jJAnioM ne isakA tyAga karane ke lie vrata krama meM AThavA~ aura guNavratoM meM tIsarA anarthadaMDa viramaNa vrata nAmaka vrata batAyA hai| ___ anarthadaNDa ke mUla 4 prakAra aura upabheda 11 apadhyAna pApopadeza hiMsrapradAna pramAdAcaraNa azubha dhyAna ArtadhyAna 4 raudradhyAna 4 ___ Arta kA artha hai duHkha pIDA, aura dhyAna kA artha yahA~ para vicAra hai / duHkha pIDA se chUTane kA satata vicAra karanA arthAt sIdhe zabdoM meM ciMtA karanA yaha ArtadhyAna kahalAtA hai| isake 4 bheda haiM / 1 aniSTa viyoga- mujhe jo nahIM cAhie, jo mujhe apriya hai aise mile hue padArtha chUTa jAeM, aura bhAvi meM na mile aisI ciMtA yaha aniSTa viyoga hai| sAtha hI iSTa kA viyoga bhI na ho jAya yaha ciMtA hai / 2 iSTa saMyoga- mujhe jo priya-pasaMda hai deza viratidhara zrAvaka jIvana 663 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise padArtha yA bhogoM kA saMbaMdha satata banA hI rahe hameMzA milatA hI rahe / jo hai vaha na chUTe aisI satata icchA yaha bhI ciMtA-ArtadhyAna hai / 3 rogAdi viyoga-roga Talane kI satata ciMtA meM hAya..... hAya krnaa| 4 nidAnAdhyavasAya (niyANA) - daivI bhoga sAmagrI, cakravartI kI Rddhi-siddhi Adi tathA pati rAga yA dveSa meM kisI kI prApti kI prabala icchA se niyANA bA~dhanA yaha bhI ArtadhyAna hai / raudradhyAna-5 hiMsAnubaMdhI-jisake upara dveSa ho yA apanI vastu lI ho ityAdi kAraNavaza kisI ko mArane kI krUra hiMsaka vRtti kI vicAradhArA / 6 mRSAnubaMdhI-kisI para kalaMka lagAnA, Aropa lagAnA, cugalI krnaa| gAlI denA Adi hiMsA ho aisI uttejaka bhASA meM jhUTha bolanA Adi / 7 steyAnubaMdhIcorI karane kI icchA rakhanI / corI meM kisI ko mAranA paDe to mArane kI icchA rakhanI yaha / 8 viSaya saMrakSaNAnubaMdhI (parigrahAnubaMdhI) - dhana ke rakSaNa ke lie kisI para vizvAsa na Ane se para ke prati "ve mara jAya to,acchA" aisI duSTa kharAba vicAradhArA yh| azubha yA apadhyAna ke ArtaraudradhyAna ke ye 8 bheda haiN| nirarthaka anarthakArI vicAroM se jo pApakarma kA baMdha hotA hai vaha anartha daMDa hai| - 9 pApopadeza- baila-ghoDe kI khasI karo, jamIna khodo, zatruoM ko mAro, yuddha karo, mazIneM calAo, zastrAdi banAo, nakalI rupae chApo, ityAdi kAryoM meM binA prayojana ke bhI kisI ko preraNA kareM, salAha deM Adi pApopadeza haiN| . 10 hiMsrapradAna-hiMsA ke kAraNabhUta yA isameM aMga bhUta aise zastra, agni, ghaMTI, mazIna, maMtra, mUla jaDI bUTI davAI, ityAdi pApAraMbha hiMsA kAraka vastu rakhanA, lenA, denA, Adi hiNstrprdaan| .. ___ 11 pramAdAcaraNa- snAna, mardana, taila mAlIza, zobhA suzruSA, vilepana karanA, deha zobhA, vaiSayika bhogoM meM masta rahe ityAdi pramAdAcaraNa kA hI sevana karate rahanA, aura Atma kalyANArtha kucha bhI na karate hue para prapaMca meM niMdA kuthalI meM hI baiThe rahanA khela kUda meM hI masta rahanA, yA samaya pasAra ke lie patte khelanA Adi karanA yaha bhI pramAdAcaraNa hai| 4 vikathA kA tyAga karanA- 1 strI kathA, 2 bhakta-bhojana kI carcA, 3 deza kathA,4 rAja kathA- meM rAja kAraNa kI carcA ityAdi ye cAroM nirarthaka pApa karma baMdhAnevAle hone se anarthakArI haiN| pazu-pakSI laDAnA, nATaka-sinemA-sarkasa Adi meM bhaTakanA yaha saba anarthadaMDa haiN| inase bacanA yaha anarthadaMDa viramaNa nAmaka 8 vAM aura tIsarA guNavrata hai| 664 . . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa vrata yogya choTe-choTe niyama 1 jugAra, zikAra, mAMsAhAra kA sevana, madirA (zarAba) pInA, parastrIgamana, vezyAgamana, corI karanA Adi sAta vyasanoM kA tyAga krnaa| 2 maTakA, saTTA, AMkaDA, phicara, jugAra, yA paise se patte khelanA Adi kA tyAga krnaa| 3 loTarI lenA, kharIdanA, juA Adi kA tyAga krnaa| 4 4 vikathA na karane ke paccakkhANa krnaa| 5 nATaka, sinemA, sarkasa, TI.vI. para pikcara, vIDIyo philma Adi na dekhnaa| deza-videzoM meM ghUmane-phirane dekhane na jaanaa| 6 kuMbha snAna, gaMgA snAna, nadI, sarovara tathA samudra snAna na krnaa| kutte, sAMDha, baila, pADe, hAthI Adi na laDAnA, aura tamAzA dekhanA nhiiN| 8 siMhAdi ke lie bhakSya prANI ko bhejakara usake khAne-mArane ke tamAze ko na dekhanA na krnaa| . . 9. kisI aparAdhI ko polIsa mAratI ho, kisI ko phAMsI dI jAtI ho to dekhanA nhiiN| 10 * rAjakAraNa kI nirarthaka carcAoM meM bhAga na lenaa| 11 bhojanAdi meM khAne-pIne meM zarta na lgaanaa| 12 deva-guru-dharma ke sogana na khAnA / gAlI-galauca na krnaa| 13 pakSI pAlanA-yA kutte Adi pAlane kA zoka na rkhnaa| 14 baMduka, pistola, talavAra Adi zastra banAnA nahIM, rakhanA nahIM, calAnA nhiiN| . 15 hala, kodAlI, kulhADI, dAtarI tathA talavAra, bhAlA, dhanuSyAdi bhI banAnA-rakhanA-calAnA nhiiN| 16 kAmottejaka kAmavardhaka bAteM na karanI, vaise prayoga na krnaa| 17 azlIla, bIbhatsa, gaMdA sAhitya na pddh'naa| 18 rAjakAraNa meM, khela kUda yA cunAvAdi meM zarta na lgaanaa| 19 patte, cesa, zataraMja Adi paise se yA sAde bhI na khelnaa| 20 satya-tathya na ho aisI vyartha niMdA-kuthalI na krnaa| 21 jina maMdira kI 84 AzAtanA se bcnaa| deza viratidhara zrAvaka jIvana 665 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nAradIvRtti se jhUThI salAha dekara yA caDhAkara kisI ko laDAnA nhiiN| 23 ghoDe yA jAnavara manuSyoM kI resa kI yojanA na karanA, khela na karanA yA paisA lagAnA nahIM, sinemA ke gItoM meM, saMgIta meM vyartha samaya na bigADanA / 24 ha~sI-majAka, vinoda-gappe, kavvAlI, yA gajaloM meM rasa na lenaa| 25 mallayuddha, laDAI, kuztI, boksIMga, phAiTiMga, phrI sTAila karATe na karanA, na dekhnaa| AThaveM vrata ke 5 aticAra kaMdappe kukkuie, mohari ahigaraNa bhoga airite| daMDami aNaTThAe, taimi guNavvae nide|| / kaMdarpa- kAma (viSaya-bhoga), sva yA para ke lie kAmottejaka bhASA, saMketAdi. aticAra rUpa hai| .. . kokucyAticAra-aMgopAMga kI vikAra preraka ceSTAe~ karanI, sva-para ke vikAra jAgRta ho, vAsanA bhaDake aise prayoga cessttaaeN| mukharatA-gAlI-galoca kI gaMdI bhASA bolanA, pApopadeza karanA, ativAcAlatA rakhanI yaha saba aticAra hai| 4 saMyuktAdhikaraNa-baMdaka meM golI DAlanI, kalhADI meM hAtha DAlanA, Adi zastrAdi adhikaraNa kA tyAga karanA caahie| apane ko cAhie usase jyAdA adhikaraNa rakhanA nahIM caahie| bhogAtirikta aticAra-jarUriyAta se jyAdA bhoga-upabhoga yogya vastuoM kA saMgraha tathA upayoga yaha aticAra hai| uparokta pA~co aticAra-doSoM ko jAnakara usase bacanA caahie| jayaNA- jaldabAjI meM upayoga na rahane se, niyama yAda na Ane se koI bhUla ho jAya, koI doSa laga jAya to jayaNA / nATaka sinemA Adi sahetuka nahIM dekhanA parantu bhUla meM jayaNA yA anicchA se duHkha pUrvaka pati ke sAtha jAnA par3A to jayaNA ityAdi sAmAnya rUpa se bhUla meM jynnaa| dhyeya- AtmA ko dharma sanmukha lAnI hai| adhyAtma yoga para agrasara honA hai| nirarthaka pApa karmoM se bacanA hai, jIvana virakta-vairAgI banAnA hai| AtmA ko pApabhIrU banAnI hai / aura aneka pApoM se bacane kA, nae pApa karma na lage aise hetu se bacane ke zubha . hetu se, Atma kalyANa ke dhyeya se isa vrata kA pAlana karanA yaha ucita hai| u . 666 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauMvA~ sAmAyika vrata-(prathama zikSAvrata) sAvadha karmamapaktasya, dunirahitasya c| - samabhAvo muhUrtaM tad vrataM sAmAyikAhvayam / / - dezaviratI dharma meM zrAvaka jIvana yogya 12 vratoM meM 5 aNuvrata, 3 guNavrata ke bAda 4 zikSAvratoM kI saMyojanA hai / zikSAvrata kA vibhAga yahA~ se zurU hotA hai / 4 zikSAvratoM meM prathama (bAraha vratoM meM nauMvA) sAmAyika vrata hai / chaH jIvanikAya kI virAdhanA Adi rUpa sAvadha pApa pravRtti-avirati se bacakara, paccakkhANa karake niravadya-niSpApa-virati kI pravRtti meM AnA, tathA dAna-Arta-raudradhyAna AdichoDakara samabhAva kI samatA meM AnA yaha sAmAyika vrata hai / "karemi bhaMte" ke pAThapUrvaka sAmAyika vrata hai| sAmAyika vrata kA niyama-(1) pratidina niyamita akhaMDa rUpa se subaha, zAma, rAta meM yA dina bhara meM roja kI 1, 2, 3, 4, yA 5, yA 10 sAmAyika karanI / 2 yA eka saptAha meM kula milAkara 15, 20 yA 25 sAmAyika karanI / 3 yA 1 mahine meM kula milAkara 100, 125 sAmAyika karanI / 4 yA eka varSa meM kula milAkara 500 yA 1000 sAmAyika karanI / ityAdi rUpa se jisa prakAra se Apa saMkhyA dhAranA cAheM usa prakAra se dhAraNA kara sakate haiN| pratidina kI saMkhyA dhAranA AsAna hai| jisase bhUla na ho / aura likha leM, yA saptAha ke mAdhyama se bhI dhAreM / jaisI ApakI icchaa| sAmAyika vrata ke 5 aticAra tivihe duppaNihANe aNavaTThANe tahA sai vihuunne| sAmAia vitahakae paDhame sikkhAvae niNde|| 1 manoduSpraNidhAna-sAmAyika meM Arta-raudra dhyAna karanA, ciMtA karanI, kuvikalpa vicAranA, duSpaNidhAna pUrvaka krnaa| . 2 vacana duSpraNidhAna-sAmAyika meM sAvadha hiMsA ho aisA preraka vacana bolanA, karkaza ___ vacana bolanA, gAlI gasoca karanA, yA apazabda bolanA, kalaha karanA aadi| . 3 kAya duSpraNidhAna- sAmAyika meM nIMda lenI-sonA, lambe paira karake yA dIvAla ke sahAre se ArAma se baiThanA, ghUmanA, phiranA, clnaa| Adi kAyA kI halana-calana yaha aticAra hai| deza viratidhara zrAvaka jIvana 667 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 anavasthAna- pUrI 48 miniTa na hone para bhI pAranA, do ghaDI pUrI na hone denA kisI kadara pUrI karanA, nirdhArita samaya para na karanA, phira kara lU~gA, bAda meM kara lU~gA Adi pramAda sevana ityAdi aticAra hai| smRtihInatA-ghara dukAna Adi kI kArya vyagratA se bhUla jAnA ki maiMne sAmAyika kI hai ? yA nahIM kI hai ? sAmAyika lene kA samaya bhUla jAnA, Adi uparokta pA~ca aticAroM ko jAnakara una doSoM se bacanA / sAmAyika meM ghara saMsAra kI nirarthaka bAteM na karanA / isI taraha 10 mana ke 10 vacana ke 12 kAyA ke aise 32.doSoM se bacane kA saMkalpa rakhanA caahie| samaya tathA niyama hote hue bhI sAmAyika na karanA, pramAda karanA, tathA sAmAyika meM 4 vikathA karanI, Adi aticAra hai / strI Adi ke saMghaTTe se bacanA / caravalA muhapatti-kaTAsanAAdi upakaraNa pUre zuddhana rkhnaa| isa taraha aticAroM se bacate hue zuddha sAmAyika krnaa| jayaNA-azakti rogagrastatA tathA musApharI Adi ke kAraNa sAmAyika na ho to jayaNA / Aja karanI bhUla jAya to jayaNA, parantu Age-Dabala karake niyama pUrA krnaa| Avazyaka kAraNa-nimittavaza jayaNA / ... dhyeya-AtmA samabhAva-samatA meM rahe yaha dhyeya rakheM / rAga-dveSa kama ho isa dhyeya se kareM / azubha karmoM kA Azrava na ho, purAne karmoM kI nirjarA ho AtmA saMsAra se virakta hokara svabhAvadazA meM lIna ho, AtmA sAdhu tulya baneM isa dhyeya se sAmAyika kreN| ' dasavA~ dezAvakAzika vrata-(dvitIya zikSAvrata) saMkSepaNaM gRhItasya, parimANasya digvte| yat svalpakAlaM tad jJeyaM, vrataM deshaavkaashikm|| (dharma saMgraha) desAvagAsiMaM puNa, disiparimANasya nicca sNkhevo| ahavA savvavayANaM, saMkhevo paidiNaM jo u|| (saMbodha prakaraNa) digvate parimANaM yat tasya saMkSepaNaM punH| dine rAtrau ca dezAvakAzika vrtmucyte||... (yogazAstra) dharma saMgraha ke (1 lA) zloka saMbodha prakaraNa ke (2 re) tathA hemacandrAcArya kRta yogazAstra ke (3 re) zloka meM dezAvakAzika vrata kA svarUpa batAyA hai vaha isa prakAra hai| pahale jo chaTThA digparimANa (dizA ke pramANa) kA vrata liyA hai| usameM AjIvana kAla ke lie dazoM dizA meM jAne ko, yA bhinna-bhinna dezoM meM, videzoM meM jAne kI jo chUTa rakhI 668 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thI, vaha dezoM ke nAma kI ho yA, 1000,5000, mAiloM kI saMkhyA meM ho unakA isa dasaveM vrata se saMkSepa karane ke lie kahA hai / yadyapi (amarIkA, japAna Adi) dezoM meM jAne kI (rogAdi kAraNa, putra-putrI ko milane Adi) kAraNa prasaMga para 1, 2, videzoM meM jAne kI jo chUTa rakhI bhI usakA Aja saMkSepa karanA yaha dezAvakAzika vrata kahalAtA hai / kyoMki Aja jabaki vaha kAraNa upasthita nahIM hai to phira nirarthaka usa rakhI huI chUTa kA doSa phira kyoM lenA? Aja to jAnA nahIM hai ataH Aja isa dazaveM vrata se saMkSepa kara liyA jaay| usI taraha sAtaveM vrata meM bhI bhoga aura upabhoga kI sAmagrI ke paccakkhANa meM maiMne jo jo baDI jyAdA pramANa meM chUTa rakhI hai una sabakA Aja prayojana na hone se isa dazaveM vrata se saMkSepa kara lenA caahie| usI taraha saMbodha prakaraNa ke zloka ke uttarArdha meM isa taraha kahA hai ki "savvavayANaM saMkhevo" arthAt pahale jisane sabhI 9 vrata liye haiM unameM lambe kAla kI jo baDI baDI chUTeM (jayaNA) rakhI hai| una sabhI kA isa dasaveM vrata se saMkSepa karanA yaha dezAvakAzika vrata hai| anya sabhI vrata to lambe kAla ke lie yA AjIvana ke lie liye gae haiM, parantu yaha dasavA~ dezAvakAzika vrata to pratidina, pratirAtri ko dhArane ke lie hai| jaise Apa 14 niyama roja dhArate haiM, usI taraha yaha dezAvakAzika vrata pichale vratoM meM rakhI baDI chUToM ko yAda karake saMkSepa karake Aja dina yA rAta meM aba mujhe kitanA rakhanA hai ? kitanA cAhie? ityAdi se saMkSiptIkaraNa karane rUpa paccakkhANa kiyA jAtA hai| udAharaNArtha amarIkA jAne kI chUTa rakhI hote hue bhI Aja dina meM to nahIM jAnA hai, rAta meM bhI nahIM jAnA hai ataH dezAvakAzika kA paccakkhANa lekara usa chUTa ke daravAjoM ko baMda kara diyaa| isalie roja navakArazI yA zAma ko tivihAra, covihAra kA jo paccakkhANa karate haiM usI taraha dhAraNA karake desAva gAsika ke paccakkhANa bhI kara lenA caahie| yogazAstra meM hemacandrAcAryajI ne "dinerAtrau" dina meM tathA rAtrI meM isa saMkSepa ke paccakkhANa karane kA kahA hai| aura gaMThisahIyaM Adi ke paccakkhANa kI taraha yaha eka-do praharAdi kA bhI liyA jA sakatA hai / pratidina apanI jarUriyAteM tathA gamanAgamana kI sthiti-paristhiti kA vicAra karake yaha vrata lenA caahie| . dezAvakAzika vrata kA tIsarA vikalpa hai ki prAcIna paramparA se eka dina meM dasa sAmAyika karane ke niyama se bhI dezAvakAzika vrata kiyA jAtA hai / Aja dina meM maiM 10 sAmAyika karU~gA aisA dezAvakAzika vrata kA paccakkhANa karake dina meM 10 sAmAyika karate haiN| isameM eka vikalpa 8 sAmAyika aura 2 pratikramaNa = 10 / isa taraha 10 sAmAyika karate haiM, aura dUsarA pakSa sAmAyika 10 hI honI caahie| do pratikramaNa alaga deza viratidhara zrAvaka jIvana 669 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se kareM / aisA bhI mata hai / sAmAyika meM dharmagraMtha kA vAcana, svAdhyAya,jApa dhyAnAdi krnaa| isa taraha se 1 dina meM 10 sAmAyikavAle dezAvakAzika vrata ke paccakkhANa Apa 1 varSa meM kitanI bAra kareMge usakI saMkhyA nizcita karake bhI yaha dasavA~ vrata liyA jA sakatA hai| 1 varSa meM 15 bAra, 20 bAra yA 50 bAra isa taraha se 10 sAmAyika pUrvaka yaha dezAvakAzika vrata karU~gA isa taraha saMkhyA nizcita karake yaha vrata lenA caahie| dasaveM vrata meM laganevAle 5 aticAra- . ANavaNe pesavaNe, sadde ruve apugglkkheve| desAvagAsimi, bIe sikkhAvae nide|| 1 Anayana prayoga- apanI dhAraNA ke uparAMta bAhara kI bhUmi se vastu ma~gAnA, kisI ko bheja kara ma~gAnA yaha doSa hai| preSya prayoga-apanI dhArI huI sImA ke bAhara yahA~ se vastu yA vyakti ko dUra bhejane se yaha dUsarA doSa lagatA hai| 3. zabdAnupAta-jora se dhvani karanI, U~ce se khAsI khAnI Adizabda saMketa se, dhArI huI sImA ke bAhara se vastu yA vyakti ko bulAnI bhejanI Adi aticAra hai| 4 rUpAnupAta- "maiM yahA~ hU~, vrata meM hU~," aisA kahakara yA dUravAle ko apanI rUpa-mu~ha-hAthAdi dikhAkara bolanA jisase vyakti yA vastu A jAe aisA karanA yA Upara-nIce-Adi jAkara dUsaroM ko dekhanA Adi aticAra hai| pudgala prakSepa- svayaM ghara meM rahakara bhI bAhara kI vyakti yA nokara ko kaMkaDa Adi pheMkakara yaha vastu lAMnI hai, yA nokara ko bulAnA yA apanA kAma karane ke lie yAda dilAnA Adi isa aticAra meM ginA jAtA hai / uparokta pA~co aticAra isa dasaveM vrata meM lagane kI saMbhAvanAvAle haiN| ataH batAe haiN| tAki isa aticAroM se bacane kI bhAvanA rkheN| isa vrata meM Apa kyA kareMge? 1 chaThe dik parimANa vrata meM dizAoM kI tathA dezoM kI dhArI huI maryAdA kA saMkSiptIkaraNa Aja ke lie karanA / Aja mujhe kisa dizA meM kahA~ taka jAnA hai? Aja kahIM nahIM jAnA hai ataH una-una sabhI dizAoM meM na jAne tathA dezoM meM na jAne ke paccakkhANa krnaa| 670 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anya sabhI vratoM meM jo jyAdA jayaNA rakhI hai, unakI Aja AvazyakatA nahIM hai, __ ataH Aja ke dina una saba jayaNAoM kA tyAga / sabhI vratoM kI dhArI huI dhAraNAoM meM Aja ke dina aura jyAdA saMkSiptIkaraNa karake paccakkhANa krnaa| 3 14 niyama Aja dinagata, tathA rAtrigata pramANa-maryAdA ke andara dhArakara roja-subaha zAma dezAvakAzika paccakkhANa krnaa| 4 yaha dasavA~ vrata lenA hamezA ke lie hai, parantu dhAranA roja kI paristhiti ke anusAra, ataH anya vrata lenevAloM ke lie dasavA~ to lenA hI par3atA hai| anya vratoM ke saMkSiptIkaraNa ke lie| - AyaMbila, upavAsa, yA ekAsaNA, karake 1 dina meM 8 yA 10 sAmAyika karake Upara do pratikramaNa karanA / isa taraha varSa meM 10, 20,100 bAra krnaa| . jayaNA-dhAraNA dhArane meM koI bhUla yA vismRti ho usakI jayaNA aura avasara para prAyazcita karake Atmazuddhi krnaa| . dhyeya-virati dharma ke bahuta samIpa le jAnevAlA yaha vrata hai / ataH jIvana paryanta kI yA amuka varSa kI avadhi taka lie hue vratoM kA bhI saMkSiptIkaraNa tathA zuddhikaraNa yaha vrata karatA hai| adhika pApoM meM se bacAkara AtmA kI pApoM se rakSA karatA hai / AtmA ko adhika upayogavanta banAnA hai / Ananda-kAmadevAdi mahA zrAvakoM kI taraha ucca kakSA ke zrAvaka banane kA dhyeya rakhanA caahie| gyArahavA~ pauSadhavrata-(tRtIya zikSAvrata) aahaar-tnu-stkaaraa'brhm-saavdykrmnnaam| tyAga parva catuSTyAM, tadviduH, paussdhvrtm|| catuSpAM caturtAdi-kuvyApAra nissedhnm| brahmacarya-kriyA snAnAdi tyAgaH paussdhvrtm|| pauSadha-poSaM = puSTiM.- dharma kA adhikAra hone se dharma kI puSTi ko-dhR dhAtu-dhAraNa karane artha meM haiN| dhR = dhAraNa karanA / dharmArAdhanA-zubhakaraNI se jJAna-darzana cAritrAdi pramukha AtmA ke mUlabhUta svAbhAvika guNoM kI puSTi ho, vRddhi ho usako dhAraNa karAnevAlA pauSadha hai| dharma saMgraha graMtha ke upari zloka meM tathA nIce ke yogazAstra ke zloka meM samAna ' bAteM kahI gaI hai / (1) AhAra (2) zarIra satkAra (zobhA), (3) abrahma (maithuna) sevana (4) deza viratidhara zrAvaka jIvana 671 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA sarva sAvadya (hiMsAdi) pApa pravRtti (vyApAra) kA tyAga karake, 8, 14, 15, 30, Adi catuSpava meM (cAra parvo) Adi meM dina-rAta kI virati dhAraNa karane ko pauSadhavrata kahate haiM / pauSadha 4 prahara (dinake) 4 prahara (rAtrike 8 prahara (dinarAta ke) (1) kevala dina ke 4 prahara kA pauSadha liyA jAya vaha dina kA pauSadha, (2) kevala rAtri ke 4 prahara kA pauSadha liyA jAya vaha rAtri kA pauSadha, (3) aura jo ahorAtri = aho = dina, rAtri = rAta, arthAt dina-rAta kA milAkara - 4 + 4 = 8 prahara kA pauSadha liyA use ahorAtri kA pauSadha kahate haiM / jaise sAmAyika 2 ghaDI kI hotI hai / vaise 1 - hI sAmAyika 4 prahara arthAt 12 ghaMTe kI ho - arthAt 12 ghaMTe dina ke yA rAta ke (yA 24 ghaMTe dinarAta ke) sAmAyika meM hI rahanA, sAvadya pApa vyApAra kA tyAga karake sarvathA virati meM hI rahanA / yaha pauSadha vrata hai| aisA sAvadya pApa pravRtti ke tyAga rUpa virati dharma kI popa kI ArAdhanA anya se baDI-U~cI ArAdhanA hai| ataH isameM AhAra - zarIra satkAra suzruSA - zobhA snAnAdi nahIM karanA hai / vyApAra dhaMdhA nahIM karanA, maithuna sevana Adi kA isameM tyAga hai / aura sAvadya pApa pravRtti kA bhI tyAga karanA hai| aisA tyAga karake mahIne kI mukhya 8, 14, 15, 30 ina catuSpava ke dina yA aura bhI 2, 5, 11 Adi tithiyoM meM zrAvaka avazya pauSadha vrata grahaNa kareM / yA svazakti anusAra varSa meM 25-50 Adi pauSadha karane kA niyama kareM / sUcanA - pauSadha tapa ke sAtha hI hotA hai / ataH pauSadhopavAsa (posahovavAsa) aisA nAma Agama meM rakhA gayA hai| ataH upavAsa sahita kareM to sarva zreSTha hai / aura zakti na ho to AyaMbila, nIvi, ekAsaNe ke sAtha pauSadha kareM parantu isase nIce ke tapa yA sarvathA binA tapa ke pauSadha nahIM hotA hai / pauSadha vrata ke niyama pratyeka mahine kI8, 14, 15, 30 Adi parvatithi ko pauSadha karanA / prati mahIne kama se kama 1 yA 2 pauSadha karanA / varSa ke (25-50)...... itane pauSadha karanA / paryuSaNa meM 64 prahara (8 dina ke) pauSadha karanA / AdhyAtmika vikAsa yAtrA 1 2 3 4 672 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 5 jJAnapaMcamI, maunaekAdazI Adi vArSika parvadina meM pauSadha avazya krnaa| 6 AyaMbila kI olI yA caumAsI caudaza, tathA pUnama Adi paryoM meM pauSadha jarUra krnaa| pauSadha lekara dina meM sonA nhiiN| 8 pauSadha meM svAdhyAya-pATha-abhyAsa, jApa-dhyAna, kAussaggAdi krnaa| 9 sone ke saMthAre meM adhika upakaraNa na vaaprnaa| 10 pauSadha meM vikathA, vyApAra, niMdA prapaMca na kreN| pauSadha vrata ke 5 aticAra saMthArUccAravihI pamAya taha ceva bhoannaabhoe| posahavihi vivarIe, taie sikkhAvae nide| 1 saMthArA, cakSu se dekhakara barobara paDilehaNAdi na karake bichAnA karanA-baiThane Adi meM aticAra lagatA hai| 2 . saMthArA bhUmi Adi binA pramANe yA jaise taise kiyA, pUMjakara yA binA pUMje karanA-baiThanA sonAdi meM aticAra lagatA hai| 3 24 mAMDalA kI pramArjita bhUmi meM sthaMDila mAtrAdi ke lie jAte samaya jIva jaMtuoM kA dhyAna na rakhA, vasati zuddha na dekhI ho to aticAra lagatA hai| laghu nIti, baDI nIti kI bhUmi kI dRSTi pramArjanA Adi na karate hue, yA apramArjita bhUmi meM karanA Adi aticAra hai| AhArAdi ke tyAga pUrvaka 4 prakAra ke pauSadhAdi vidhi pUrvaka na karake avidhi se pauSadha karanA, deha ciMtA, pAraNA kI ciMtA, Adi avidhi karane se yaha aticAra lagatA hai| uparokta pA~coM aticAra na lage aisA pauSadha krnaa| jayaNA- pauSadha lene tathA pArane kA nizcita samaya dhyAna rkhnaa| acAnaka akasmAta Adi kAraNa se yA acAnaka rogI banane se, yA acAnaka oparezana karAnA paDA, aspatAla meM bhartI honA paDA, yA kisIkI mRtyu Adi ke prasaMga para zIghra jAnA par3A aisI paristhiti meM parva tithi niyamAnusAra AI aura pauSadha nahIM ho sakA to jayaNA / vaha rahA huA pauSadha anukUlatAnusAra AgevAlI parvatithi, yA agale mahine kara lenA caahie| aisI jayaNA rakhanI parantu sarvathA ArAdhanA nahIM choDa denI caahie| deza viratighara zrAvaka jIvana 673 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhyeya- zrAvaka zramaNopAsaka kahalAtA hai| zramaNa = sAdhu ko kahate haiN| zramaNapanA= sAdhupane kA upAsaka zrAvaka mana meM sadA sAdhutva prApta ho aisI icchA rakhatA hai| ataH vaha jaba taka sarva viratipanA na mile vahA~ taka zrAvaka jIvana meM bhI sAdhudharma kI pAlanA sAmAyika-pauSadha se bAra bAra karatA hai / cAritra ke abhyAsa ke lie yaha pauSadha hai| bharata cakravartI aura sUryayazA rAjA Adi AdIzvara bhagavAna kI paramparA meM aneka pauSadha karate the| Ananda, kAmadeva zrAvaka, sulaSA Adi zrAvikA bhI kAphI prazaMsanIya pauSadha karate the| ataH zrAvaka jIvana meM sAdhutva ke AsvAda ke rUpa meM yaha pauSadha vrata jo AtmA meM paMcAcAra dharma jo jJAnadarzanAdi AtmaguNarUpa hai unakI puSTi vRddhi karatA hai / karma . nirjarAkAraka hai ataH isa dhyeya se pauSadha avazya karanA caahie| bArahavA~- atithi saMvibhAga vrata-(caturtha zikSAvrata) AhAra-vastra-pAtrAdeH prdaanmtithermudaa| udIrite tadatithi-saMvibhAga vrataM jinaH / / dAnaM caturvidhAhAra-pAtrAcchAdana saanaam| atithibhyo'tithi saMvibhAga vratamudIritam // - -pUjyabhAva, bhaktibhAvapUrvaka sanmAna se atithirUpa sAdhu saMta mahAtmAoM ko harSa sahita AhAra, vastra, pAtra Adi kA dAna karanA yaha bArahavA~ atithi saMvibhAga vrata kahalAtA hai| yahI bAta yogazAstra meM bhI kahI gaI hai ki- atithi-muni-bhagavaMtoM ko AhAra-pAtrAdi cAra prakAra ke sAdhanoM ko denA-pradAna karanA yaha atithi saMvibhAgaM vrata kahalAtA hai| atithi= a+ tithi- jisake Ane kI koI nizcita tithi nahIM hai| aise sAdhu-munirAja / vihArArtha, gocaryArtha nikale haiM para kaba kisa tithi (dina) ko kisake yahA~ AeMge yaha kucha bhI nizcita nahIM hai aise atithi sAdhu-munirAja ko saMvibhAga= samAna bhAga karake apane AhAra-vastra-pAtrAdi arpaNa karanA, vaherAnA Adi yaha isa 12 ve vrata kA svarUpa hai| isa vrata ke AcaraNa-pAlana kI paramparA yaha hai ki...8 prahara (1 dina rAta) kA pauSadha karake caturthabhakta upavAsa kA tapa karake, dUsare dina pauSadha ke pAraNe ke dina, ekAzana kA vrata karake sAdhu munirAjoM ko paDilAbhe, AhArAdi bahorAe aura atithi mahAtmA ne jitanI bahorI hai utanI hI svayaM vAparanA yaha atithi saMvibhAga vrata hai| isa taraha yaha vrata varSa meM 10-20-50 bAra jitanI bAra karanA ho vaha saMkhyA apane mana meM - 674 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAranI aura yaha vrata uccaranA / tathA uparokta vidhi pUrvaka dhArI huI saMkhyAnusAra yaha vrata pAlanA / saMbhava hai ki zAyada varSa bhara meM sAdhu munirAja kA yoga hI na mile to sAdharmika (svadharmI) baMdhu ko bhojanAdi karAke isa vrata kA pAlana kareM / isa vrata ke 5 aticAra 1 saccitte nikkhivaNe, pihiNe vavaesa macchare ceva kAlAikkamadANe, cautthe sikkhAvae niMde // 1 sacitta nikSepaNa - bahorAne yogya padArthoM ko sacitta kacce pAnI Adi para rakha . denA, acitta ko sacitta ke sAtha mizrita karanI aura na bahorAnI yaha prathama aticAra 4 1 sacitta pidhAna- bahorAne yogya acitta kie hue phalAdi para DhA~kane Adi hetu se sacitta ko upara Dha~ka denA, rakha denA, Adi aticAra hai / para vyapadeza - dAna ke bhAva na hone ke kAraNa apanI vastu ko bhI parAI kahakara na baharAnA bhI aticAra hai / - mAtsaryabuddhipUrvaka dAna - munijana ko khape aisI yogya vastu bahorAne meM krodha-tathA mAtsaryAdi rakhe to vaha bhI aticAra hai / kAlAtikrama - gocarI bahorAne kA kAla bIta jAne para aba akAle gocarI bahorAne kA Agraha karanA yaha bhI doSa hai / ina aticAroM ko jAnakara inakA sevana na karanA aura zuddha bhAva pUrvaka supAtradAna dene ke bhAvuka bananA hitAvaha hai| jayaNA - isa vrata meM jayaNA nahIM rakhanI hai| kyUMki varSa bhara ke 365 dina meM kisI bhI dina kara sakate haiM / aura 10-20 bAra karane ke paccakkhANa ho to bimArI Adi ke kAraNa kabhI bhI Age pIche kara sakate haiN| ataH jayaNA kI AvazyakatA nahIM hai / phira bhI lambI bImArI meM jayaNA yA lambe arase ke lie dezAntara gae to jayaNA / lekina vratI apanI dhAraNA ko Age pUrI karane kI bhAvanA rakhe / I dhyeya - anAdi-ananta kAla se jIva ke lene ke hI saMskAra bane hue haiN| aba isa vrata ke pAlane se dene ke saMskAra baneM isa dhyeya se yaha vrata upayogI hogA / zAlibhadrAdi ke jaisA uttama puNyAnubaMdhI puNya upArjana karane kA dhyeya rkheN| nayasAra ne munijana ko deza viratidhara zrAvaka jIvana 675 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kh kh jaMgala meM dAna diyA aura samyaktva pAyA aura Age jAkara 27 veM bhava meM aMtima tIrthaMkara mahAvIra svAmI banA / dhanasArthavAha ne sAdhu munirAjoM ko ghI kA dAna diyA aura samyaktva pAkara 13 veM bhava meM RSabhadeva bhagavAna banA / nAzavaMta lakSmI kA supAtra dAna meM sadupayoga karake jIvana saphala banAveM aise pavitra dhyeya se yaha vrata avazya aacreN| bAraha vrata ke 124 aticAra pA~ca aNuvrata aticAra saMkhyA 1. sthUla prANAtipAta viramaNa vrata 2. . sthUla mRSAvAda viramaNa vrata 3. sthUla adattAdAna viramaNa vrata 4. sthUla maithuna viramaNa vrata , 5. sthUla parigraha parimANa vrata tIna guNavata 6. dik parimANa vrata . . 7. bhogopabhoga parimANa vrata 8. anarthadaMDa viramaNa vrata 4 zikSAvata 9. sAmAyika vrata 10. dezAvakAzika vrata 11. pauSadhopavAsa vrata - 12. atithi saMvibhAga vrata jJAnAcAra darzanAcAra cAritrAcAra tapAcAra vIryAcAra samyaktva saMleSaNA 12 vrata ke kula 124 aticAra h kh d . kh kh kh kh l l m m l kh. 676 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparokta samyaktva mUla bAraha vrata ke 124 aticAroM ko jAna lenA aura una aticAroM (doSoM se bacane kA pUrA upayoga rakhanA yahI dharma hai / inhI 124 aticAroM ko saMkalita karake zrAvaka ke yogya vaMdittu sUtra banAyA hai| jisakA roja ke pratikramaNa meM upayoga hotA hai / aura inhIM 124 aticAroM ke vaMdittu sUtra ke AdhAra para zrAvaka ke baDe aticAra banAe gae haiN| jisako pakkhI-caumAsI-saMvatsarI ke dina pratikramaNa meM bole jAte haiM aura kSamAyAcanA kI jAtI hai / mAphI mAMgI jAtI hai / vratadhArI ArAdhakoM ko ina aticAroM se bacane kA pUrA dhyAna rakhanA cAhie / aticAroM (doSoM) ke bhaya se vrata na lenA yaha sabase baDA aticAra hai| sabase baDI bhArI bhUla hai| ataH vrata lekara apanA jIvana saphala-dhanya banAnA hI lAbhakArI-hitakArI hai| bhavabhIrU AtmAoM ko cAhie ki apane vrata rUpI ratna ko isa aticAra rUpI jaMga lagI DabbI meM na rkheN| vrata ke khapI ArAdhaka bhAvavAle zuddha sAdhaka baneM, sacce mokSamArga ke khapI bneN| - dharmakaraNI jinazAsana kI prabhAvanA tathA rakSA evaM zAsanonnati ke lie gItArthoM kI preraNAnusAra zubha kArya zubha hetu se, zubha bhAva se karatA rahe aura aneka bhavyAtmAoM ko U~ce vratadhArI zrAvaka bnaao| kisI bhI prakAra kI bhUleM ho gaI ho to use likhakara gurumahArAja ke pAsa usakA prAyazcita lekara vaha prAyazcitta pUrA karake punaH pavitra-zuddha bnnaa| zrAvaka ke.21 guNa 1 akSudravRtti udAra dilavAlA ho, 2 svarUpavAna, 3 prakRtisaumya-zAMtasvabhAvI, 4 lokapriya, 5 akrUra-krUra-hiMsaka vRttivAlA na ho, 6 pApa bhIrU, 7 azaTha-Thaga vRttivAlA na ho, 8 lajjAzIla,9 dayAlu, 10 mAdhyastha-bhAvanAvAlA ho,11 sadAkSiNya, 12 guNAnurAgI, 13 satyavAdi, 14 supakSayukta-suzIla parivAra yukta, 15 dIrghadarzI, 16 vizeSajJa nipuNa, 17 vRddhAnugAmI-baDe vRddhoM ke mArga para calanevAlA, 18 vinIta-namra, 19 kRtajJa-upakAra smRti meM rakhanevAlA ho, 20 paropakArI parahitakArI, 21 labdhalakSya-sarva dharma kArya meM suzikSita ho dhyeya siddhyartha sAdhanA kare / isa prakAra ke uparokta 21 guNa zrAvaka ke haiN| pratyeka zrAvaka sarvaguNasaMpanna banane kA prayala kreN| sAdhaka ke lie guNoM kI pUrI AvazyakatA hai / uparokta 21 guNayukta zrAvaka bane to vaha sva aura dharma ubhaya kI prazaMsA karAtA hai / acche guNavAna banane ke lie isa guNoM ko jIvana meM viksaaeN| deza viratidhara nAyaka jIvana 677 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA vratapAlana se lAbha, na pAlane se doSa zrI saMbodha prakaraNa ke grantha ke zrAvaka vratAdhikAra kI bArahavIM gAthA meM kahA hai ki- hiMsA ke tyAga pUrvaka ahiMsA kA pAlana karane se 1) nirogI kAyA, 2) saba ko mAnya ho aisI AjJA kA aizvarya, 3) sundara rUpa raMga, 4) niSkalaMka yaza-kIrti, 5) nyAyopArjita dhana, 6) nirvikAra yauvana, 7) dIrgha AyuSya, 8) uttama parivAra kI prApti, 9) vinayavaMta putroM kI prApti, 10) uttama sukhoM kI prApti Adi aneka prakAra kA uttama lAbha hotA hai / ina saba kI apekSA icchA prAyaH sabhI gRhastha rakhate haiM / lekina ahiMsA pAlane ke lie taiyAra nahIM hai / ve sirpha maMdira meM jAkara bhagavAna ke pAsa mA~ga lene meM saMtoSa mAna lete haiN| guruoM ke pAsa aise AzIrvAda prApta karake uparokta phala prApta karanA cAhate haiM, parantu zuddha ahiMsA dharma kA AcaraNa karane ke lie udyamavaMta nahIM hote haiN| hiMsA ke tyAga / aura ahiMsA ke pAlana se itane lAbha milate haiN| yadi ahiMsA vrata kA AcaraNa nahIM karate haiM aura hiMsA karate haiM to - 1. paMgupanA, 2. bAvanA zarIra, 3. kuSTAdi roga grastatA, 4. rogI zarIra, 5. bhayaMkara jIvaghAtaka mahAroga, 6. svajanAdi kA viyoga, 7. zoka, 8. akAla mRtyu, 9. alpa AyuSya, 10. duHkha, 11. daurbhAgya, 12. durgati Adi azubha phala milatA hai / tiryaMca narakagati ke janma dhAraNa karake jIva ko baDI bhArI pApa kI sajA bhugatanI paDatI hai / taba mahAduHkhI hote haiN| . satya ke sevana, asatya ke sevana se lAbha-doSa isa vrata meM asatya kA tyAga karane pUrvaka satya bolane se- 1.logoM meM vizvasanIyatA prApta hotI hai| loga vizvAsa rakheMge, 2. yaza kIrti acchI milatI hai / 3. dUsare satyavAdI kA vacana mAnate haiM / 4. satyavAdi ke vacana ko AzIrvAda rUpa-amogha mAnate haiN| 5. satyavAdi ko sarvamantra, sarva yogoM kI siddhi prApta hotI hai / 6. dharmAdi puruSArtha satya ke adhIna haiN| ve phalIta hote haiM / 7. pratiSThA bar3hatI hai| vyakti pratiSThita banatA hai / 8. satya se roga-zokAdi kA nAza hotA hai / 9. manobala baDhAkara sarvatra vijayI banatA hai| prazaMsanIya banatA hai / 10. bhaviSya meM svargAdi sukhoM kI suMdara gati kI prApti hotI hai| ThIka isase viparIta.. yadi satya ko choDakara jhUTha-asatya bolanevAle mRSAvAdi ke lie saMbodhasitarI prakaraNa graMtha meM spaSTa kahate haiM ki- 1. mRSAvAdi apriyabhASI hotA hai| isakA bolA huA kisIko priya-pasaMda nahIM AtA hai / 2. sadA tiraskAra, apamAna 678 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahana karate rahanA paDatA hai / 3. kisI bhI taraha se yaza-kIrti-prazaMsA kabhI prApta hI nahIM hotI hai / 4. durgaMdhI zarIra milatA hai / 5. bhASA kaTu-kaThora milatI hai / 6. svabhAva kharAba milatA hai / 7. buddhihIna, mUrkha, mukharogI, tutalAne ke roga, baDabaDAne kA unmAdAdi roga hote haiM / mAnasika roga hote haiN| 8. isa janma meM bhI jIbha kATanA, jela, phA~sI, sajA, Adi aneka prakAra kI pIDA duHkha durgati prApta hote haiM / ataH aise kaniSTha phala na pAne ho to jIvoM ko niraMtara mRSAvAda-jhUTha kA tyAga karake satyavAdi bananA hI lAbhaprada hai| corI se nukasAna tathA acauryavRtti se lAbha saMbodha prakaraNa grantha ke 23-24 ve zloka meM steyavRtti-corI ke nAza se jo lAbha batAe haiM unameM kahA hai ki- acaurya vRttivAlA jIva 1) saba ke lie vizvasanIya, vizvAsapAtra banatA hai / 2) prazaMsanIya-prazaMsA pAtra banatA hai / 3) dhanAdi kI vRddhi hotI hai| 4) nirbhayatA AtI hai / 5) gati hamezA acchI sadgati hotI hai / 6) binA corI se nItipUrvaka prApta kiyA huA dhana kabhI naSTa nahIM hotA hai / apaharaNa-corI nahIM hotii| isa vrata kA pAlaka bhAvi meM rAjA-mahArAjAdi kI U~cI padavI bhI prApta karatA hai| ThIka isase viparIta corI karanevAlA-coravRttivAlA jIva aneka prakAra ke duHkha pIDA pAtA hai| jela-phA~sI-AjIvana kArAvAsAdi sajA prApta karatA rahatA hai| putra-patnI parivAra kA viyoga sahatA hai / vadhAdi kA bhaya rahatA hai / sadA bhayagrasta rahatA hai| rAjAdi ke lie sadA zaMkA kA pAtra rahatA hai| nizcintatA sandara nidrAdi kabhI bhI nahIM milatI hai / mRtyu ke bAda paraloka meM bhI .. narakagati ke bhayaMkara duHkhoM kI sajA lambe AyuSya taka bhugatatA hai| Age ke kaI janmoM taka macchImAra, gUMgA-baharA, Adi banatA hai / kaI prakAra ke seMkaDoM duHkha aneka janmoM taka jIva bhugatatA rahatA hai| brahmavata ke lAbha tathA abrahma sevana ke doSa zAstrakAra maharSi yahA~ taka zAstroM meM likhate haiM ki- 1) koI karoDoM suvarNa mudrAoM kA dAna kareM, athavA sone kA maMdira bhI banA de usase bhI jyAdA brahmacarya vrata pAlane meM lAbha batAyA hai / 2) devatA bhI brahmacAriyoM ko namaskAra karate haiN| kyoMki deva-gati-deva jAti meM brahmavrata pAlanA atyanta kaThina hai / 3) brahmavata pAlane ke lAbha ke rUpa meM uttama ThakurAi, Rddhi-samRddhi, svargAdi sukhoM kI prApti, nirvikArI bala, tathA alpakAla meM mokSa prApta ho sakatA hai / kalaha karAnevAle, nAradIvRtti se kaiyoM ko paraspara laDAnevAle nAradajI bhI usI janma meM mokSa meM gae usakA eka hI AdhAra brahmacarya vrata para hai| deza viratighara zrAvaka jIvana Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 brahmacarya vrata pAlanevAle abrahma pApa kA sevana karane ke viSaya meM zAstrakAra maharSi pharamAte haiM ki parastrIgamana meM bhI vadha, baMdhanAdi kI dazA hotI hai| naraka gati ke tIvra duHkhoM ko aneka bAra sahana karanA paDatA hai / durAcArI - vyabhicAriyoM ko janmAntara meM napuMsaka bananA paDatA hai / unheM bhagaMdarAdi bhayaMkara vyAdhiyA~ hotI hai / durAcAriNI striyA~ janmAntara meM viSakanyAdi banatI haiN| jisake sparza mAtra se viSa ke prabhAva se loga marate haiM / zAsanapati zrI mahAvIra prabhu gautamagaNadhara mahArAja ko kahate haiM ki he gautama! devadravya kA bhakSaNa karanevAle, parastrI sevana karanevAle jIva ko sAta bAra sAtavIM naraka meM utpanna honA paDatA haiM / (sAtavIM naraka meM utkRSTa AyuSya 33 sAgaropama kA hai / 1 sAgaropama barobara asaMkhya varSa kA kAla / aise 33 sAgaropama varSoM ke lambe kAla taka aura usameM sAtabAra sAtavIM naraka kA AyuSya milanA-bhugatanA vaha bhI eka mAtra duHkha meN| ... ataH socie kitane varSoM ke lambe kAla taka kitane bhava taka jIva ko parastrI gamana kA pApa bhugatanA paDegA / ) = maithuna sevana karane se apane jaise hI manuSya banane kI yogyatAvAle utkRSTa se nau lAkha asaMjJI manuSya jIvoM kA ghAta hiMsA hotI hai| usake sivAya do indriyAdi asaMkhya jIvoM asaMkhya saMmurchima jIvoM kA nAza hotA hai| ataH socie, eka bAra ke maithuna sevana se asaMkhya jIvoM kA nAza hotA hai| paccakkhANa Avazyaka niryukti kI cUrNi ke 4 the vrata ke adhikAra meM batAyA hai ki brahmacArI ubhayaloka meM viziSTa sukhoM kI prApti karatAM hai / tathA alpakAla meM muktigAmI banatA hai / parigraha ke doSa tathA aparigraha ke lAbha 1 zrI uttarAdhyayana sUtra Agama zAstra meM kahate haiM ki lobhI vyakti ko himAlaya parvata ke pramANa jitanA sonA cAMdI Adi mila jAya to bhI saMtoSa - zAnti nahIM hotI hai / kyoMki icchAe~ AkAza jitanI ananta hai / ataH icchAoM ko maryAdita karane se pA~cavA parigraha parimANa vrata kA pAlana ho sakatA hai / sarva sukhoM kA mUla saMtoSa hai| saMtoSI manuSya ubhaya loka meM sukha-zAnti prApta karatA hai| jabaki asaMtoSI jIva daridratA, durbhagatA, dAsapanA Adi bhayaMkara duHkha bArabAra pAtA hai| mahAAraMbhI - mahAparigrahI jIva bArabAra naraka gati meM jAte haiN| vartamAna kAla meM zeyara kA vyApAra mahAraMbha mahAparigraha kA hI nimitta kAraNa hai| phaikTrI, kArakhAne Adi mahAraMbha mahAparigraha rUpa hai| jo jIva ko naraka gati jAte haiM / AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThe vrata ke pAlana- apAlana se hitAhita 1) dizA - vidizAoM kA tyAga karane kA hetu saMtoSa kI vRddhi ke lie hai / 2) avirati ke binA bhI pApa tyAgAdi kA lAbha milatA hai / vrata ke abhAva se tIvra asaMtoSa, azAnti, kleza- kaSAya- kalaha prApta hote haiM / saba pApoM kA mUla hI lobha hai / ataH chaTThe vrata ke sevana se lobha kA niyaMtraNa hotA hai / tathA saMtoSa sukha kI prApti hotI hai / isase yaha chaTThA vrata pahale aura pA~caveM vrata ke lie jyAdA hitakAraka hai / sAtaveM vrata ke pAlana-apAlana se guNa-doSa - 1 karma se - jisase ati tIvra karma baMdha ho, lokaniMdA kA kAraNa ho, vaise ayogya lena-dena - abhakSa padArthoM kA tyAga karane se vizeSa lAbha hotA hai / tathA ayogya vyavasAyoM kA bhI tyAga karanA, tathA alpa AraMbhavAle padArthoM kA pramANa maryAdita karanA acchA hai| abhakSa kA bhakSaNa aneka rogoM - hiMsAdi meM kAraNa banane se varjya hai / 1) rAtrI bhojana, 2) parastrIgamana, 3) saMdhAna acAra, aura 4) anaMtakAyAdi kA bhakSaNa ye 4 narakagati ke mukhya kAraNa hai| sacittAdi meM bhI jIvahiMsA hotI haiM jisake kAraNa paraloka bhI bigaDatA hai / roga-vyAdhi ke kAraNa banate haiM / sAtvika zuddha AhAra ke abhAva meM tAmasika -- rAjasI vRtti baDhAnevAle AhAra se rAga- - dveSa - doSAdi kI pravRtti baDhegI / isase bAMdhe hue karmoM ke kAraNa bhavAntara bhI bigaDeMge / karma baMdha kI tIvratA tathA pracuratAdi se bacanA isa sAtaveM kA hai| 1 - anartha daMDa pAlana- apAlana se guNa-doSa I cAroM prakAra ke anarthadaMDa bhayaMkara anarthakArI hai| durdhyAna se kisI ko iSTa siddhi nahIM hai / ulTe narakAdi ke aniSTa duHkhoM kI prApti hotI hai| tandula matsya mAtra mana ke durdhyAna se hI 7vIM naraka meM jAtA hai| anarthakArI = arthAt nirarthaka pApa karmoMse bacanA lAbhaprada hai| jIvana meM kaI pApa anivArya Avazyaka hote haiN| jabaki kaI pApa nirarthaka--anAvazyaka hote haiN| durgati se bacane ke lie jIva yadi do vibhAjana karake nirarthaka pApoM se bacanA cAhe, saMkalpa kare to 50% pApoM se Aja baca sakate hai| pApa se bacane se durgati se baca sakate haiN| ataH anarthadaMDa vrata ke pAlana se durdhyAna se baca sakate haiN| durdhyAna- durgati kA kAraNa hai / ataH durdhyAna se bacanevAlA durgati se bacatA hai / - deza viratidhara zrAvaka jIvana 681 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyikAdi 4 zikSAvrata ke pAlana- apAlana se guNa-doSa - I zAstroM meM varNana AtA hai ki.. lAkha khAMDI sone kA nitya dAna karanevAle kI apekSA sAmAyika karanevAlA zreSTha ginA jAtA hai / 2 ghaDI kI sAmAyika karane se zrAvaka .. 92 karoDa, 59 lAkha, 25 hajAra 925 palyopama kA devAyuSya bAMdhatA hai / sAmAyika se samatA baDhatI hai | aura pauSadha karanevAlA jIva 27777777777 N palyopama kA AyuSya devagati kA bAMdhatA hai / (27 abja, 77 karoDa 77 lAkha, 77 hajAra, 777 palyopama varSa) sone ke prAsAda karAne se bhI jyAdA vizeSa lAbha tapa pUrvaka kiye gae pauSadha se hotA hai / dezAvakAzika se nirarthaka avirati se bacA jAtA hai / virati meM rahane se pApa ke Azrava se bacA jAtA hai| atithi saMvibhAga vrata se svarga kI prApti, Rddhi-siddhi-samRddhi tathA anta meM tIrthaMkara nAmaM karma bhI upArjana hotA hai / yaha dAna kI prAdhAnyatAvAlA vrata hai / supAtradAna bhaviSya meM mokSaphala kI prApti bhI karAtA hai 1 isa prakAra sabhI vratoM ke pAlana se aneka prakAra ke guNoM kI prApti, zubha karmoM se bhavAntara meM bhI zubha kI prApti hotI hai / na pAlane se doSoM kA sevana hotA hai / aura narakAdi durgati kI prApti hotI hai| kaI bhava bigaDate haiN| saMsAra baDhatA hai / bhAvI bhavoM kI paraMparA baDhatI hai / saMsAra calatA hI rhegaa| aise saMsAra cakra meM ghUmate rahane se kabhI bhI anta nahIM AtA hai / mukti durlabha ho jAtI hai / ataH vratAdi pAlanA lAbhaprada hai | zrAvakaM jIvana kI dinacaryA jaina kula meM janma lekara hama mAtra janma se jaina bane / bApa-dAdAoM ke jaina dharma kI suvAsa ke kAraNa hama bhI dharmI ke nAma se pahacAne gae / vyavahAra naya se dharmakriyA kI karaNI karate rahe, itane mAtra se sacce jaina nahIM bne| aba karma-dharma se sacce jaina bananA anivArya hai / aba hameM dharma samajhakara jainatva ko zobhAspada ho aise hI karma karanA zeSa karma na karanA isa taraha samajhakara dharmAcaraNa karate hue sacce jaina zrAvaka bananA caahie| aba mAtra gRhasthI gharabArI hI nahIM aba zrAvaka banane meM hI vizeSa zobhA hai| zrAvaka meM bhI pUrNa zraddhAyukta - vratadhArI zrAvaka bananA caahie| aise zrAvaka ke jIvana meM pratidina kI dinacaryA kaisI honI cAhie ? jaise puNIyA zrAvaka jaise mahAna uttama kakSA ke zrAvaka ne apanI dinacaryA jIvanI banAI thI vaisI zrAvaka jIvana kI dinacaryA kI vicAraNA yahA~ prastuta hai 682 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) sarvaprathama sUryodaya se 4 ghaDI (96 miniTa, arthAt 1 ghaMTA 36 miniTa) pahale uThanA caahie| (Ayurveda zAstra kahate haiM ki sUryodaya se pahale uThanevAle kA AyuSya-aura bala-buddhi baDhatI hai| tathA sUryodaya ke bAda derI se uThanevAloM kA AyuSya-bala-buddhi ghaTatI hai / ataH brahmamuhUrta meM 4 ghaDI sUryodaya pUrva uThakara navakAra mahAmaMtra kA smaraNa karanA caahie| __2) dravya-kSetrAdi se sva AtmA kA vicAra karanA cAhie / maiM kona hU~ ? mere bhagavAna guru kauna haiM ? kaise haiM? kSetra se maiM kahA~ hU~ ? gA~va-zaharAdi-galI-gharAdi kA smaraNa kiyA jAtA hai / kAla se / dina meM-rAta meM kisa samaya meM hU~ ? Aja tithI-vAra Adi kA samaya / (kAla naimittika dharmArAdhanAoM kA smaraNa hotA hai) bhAva se .. maiM kisa kula-khAnadAnI-vaMza-jAti kA hU~ ? kisa aura kaise dharma kA hU~ ? mujhe kauna kauna se vrata-niyamAdi pAlane haiM ? ityAdi kA smaraNa karanA caahie| isa taraha dharma cintA karanI caahie| 3) dharma ke niyamoM meM prathama eka sAmayika karanI cAhie 1) AtmA hai, 2) AtmA nitya hai, 3) karma hai, 4) karma kA kartA-bhoktA maiM hU~, 5) mokSaprAptI hai aura 6) mokSa prAptI kA upAya rUpa dharma hai / isa taraha apanI AtmA ke sAtha bhAvacintana karate hue svAdhyAya karanA / prabhu smaraNa, mahAmantra jApa Adi tathA svAdhyAya dvArA sAmAyika karanA / 4) prAtaHkAlIna rAi pratikramaNa karanA viharamAna = vicarate hue 20 tIrthaMkara bhagavaMtoM kI stuti-caityavaMdana Adi krnaa| siddhakSetra zatrujaya sammetazikharajI Adi tIrthoM ke caityavaMdana stavanAdi karanA / mahAna puruSoM, mahAsatiyoM Adi kA smaraNa krnaa| phira maitrI Adi bhAvanA bhAnI caahie| phira navakArazI Adi karane yogya paccakkhANa dhAraNa karane caahie| 5) prAtaH prabhu darzana - jina maMdira jAkara .. prabhu darzana, vAsakSepa pUjAdi karake bhAvapUrvaka pratimA samakSa stuti, stavanA, guNastava Adi karake.. paccakkhANa lenaa| navakArazI Adi karake...prAtaHmAtA-pitA vaDilajana ke caraNasparza namaskArAdi krnaa| 6) guruvaMdana - upAzraya meM guru bhagavaMta samakSa Akara vinamrabhAva se guruvaMdana karanA / (paccakkhANAdi grahaNa karanA) jinavANI zravaNarUpa pravacana sunanA caahie| pravacana sunanA zrAvaka kA nitya kartavya hai| deza viratidhara zrAvaka jIvana 683 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7) jinapUjA = parimita jala se dehazuddhi Adi karake svadravya se pUjA ke upakaraNAdi lekara..jinamaMdira jAkara adbhUta bhaktibhAva pUrvaka vidhivat aSTaprakArI pUjA karanI cAhie / bhAva pUjA meM stuti-stavanAdi prabhu guNagAna karake jApa-dhyAnAdi karake vizeSa upAsanA karanI caahie| 8) jinapUjA ke pazcAt ghara Akara abhakSa anantakAyAdi kA tyAga karake.. guru bhagavaMtoM ko gocarI-bhikSA kA supAtra dAna karake bAda meM svayaM bhojana kareM / ekAzanAdi vrata ho to ati uttama / usa rUpa se AhArAdi karake.. 9) arthacintA- aba zrAvaka apanI AjIvikA hetu arthacintA kareM |vyaapaar karane jAya / putra-patnI-parivArAdi kI AjIvikA hetu vyApAra kareM / ho sake vahA~ taka sAvadya tyAgarUpa niravadya nirdoSa niSpApa vyApAra karanA cAhie / hiMsAdi ke tyAga kA hI vyApAra zreSTha hai / phekTrI-kArakhAne, iMDasTrI Adi calAkara ati mahA hiMsA kA pApa sira para nahIM lenA cAhie / nyAya nItimattA kA dhyAna rakhate hue nyAyasaMpanna vibhavAdi kA dhyAna rakhate hue mahAjana yogya ijjata kA vicAra karake vyApAra kreN| Ayavyaya kI vyavasthA sundara sucAru rUpa se kreN| 10) zAma ko sUryAsta pUrva apanA vyApAra-kAma-kAja sameTakara ati lobha na rakhate hue saMtoSa pUrvaka.. zAma ko ghara Akara yadi zAma kA bhojana karanA ho to sUryAsta se pUrva kreN| (ekAsaNe Adi kI tapazcaryA ho to savAla nahIM hai / aura biAsaNAdi ho to sAyaMkAla ko halakA supAcya vAlu kareM / sUryAsta hote hI cauvihAra (cAroM AhAra ke tyAga) kA paccakkhANa kreN| na ho sake to tivihAra kA paccakkhANa rakhakara pAnI kI anivAryatA lage to apavAda sevana kara anya AhArAdi se bace) zrAvaka ko bhI rAtrI bhojanAdi kA sarvathA tyAga hotA hI hai| . 11) saMdhyAkAlIna jinamaMdira meM tIsarI bAra darzana-pUjA, AratI-maMgaladIpakAdi karanA / jinamUrti samakSa caityavaMdana stuti stavanA-jApa-dhyAnAdi karanA cAhie / trikAla darzana tathA trikAlapUjAdi karane kA vidhAna hai| bhakti bhAvanAdi ke pazcAt guru bhagavaMta ke pAsa upAzraya meM jAkara... sAyaMkAlIna pratikramaNa karanA cAhie / SaDAvazyaka kI kriyAdi karake gurusuzrUSA sevA bhakti-vaiyAvacca Adi karake, svAdhyAya-jinAgama-zAstra samajhanA pUchanAdi karake ghara para AnA caahie| 684 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) rAtri dharmakathA-apane parivAra ke sabhI sadasyoM ko ekatrita karake dharmakathA karanI caahie| guru bhagavaMtoM se sunI huI dharma kI bAteM saba ko samajhAnI caahie| dharmagrantha-pustakAdi kA vAMcana karate hue bhI sabako samajhAnA-sunAnA caahie| svayaM ko bhI nUtana jJAna upArjana karanA caahie| mAtA-pitA vaDilajana-bAla-glAna-duHkhI-pIDita rogI kI sevA vaiyAvaccAdi karake 1 prahara = 3 ghaMTe (sUryAsta bAda) rAtrI (rAtrIkA prathama bhAga bItane para) meM sonA caahie| sone ke pahale sthulibhadrajI, sudarzana zeTha, jaMbukumAra Adi mahApuruSoM kA smaraNa karanA caahie| 24 jina-guru Adi mahApuruSoM kA smaraNa pUrvaka namaskAra mahAmaMtra kA smaraNa kara sabhI jIvoM ko khamAkara.. apane pApoM-aparAdhoM kI kSamAyAcanA karake nidrAdhIna honA cAhie / dUsare + tIsare bhAga kI 2 prahara rAtri zayana-nidrAdi karake cauthe prahara kI antima rAtri meM jagakara punaH dharmArAdhanA se nae dina kI zubha zuruAta karanI caahie| aisI sundara zrAvaka jIvana kI dinacaryA honI cAhie / isameM dharmArAdhanA, parivAra hita, AjIvikA vyApArAdi saba kucha gRhastha jIvana yogya sArA jIvana vyavahAra samAviSTa ho jAtA hai| isa taraha kA zrAvaka jIvana kitanA sundara banatA hai| nizciMta banatA hai| zAstrakAra bhagavaMta ne "manhajiNANaM" kI sajjhAya meM 36 kartavyoM kA samAveza karate hue sundara sajjhAya banAI hai vaha yahA~ avatarita karatA huuN| jisake svAdhyAya-cintana-manana se vizeSa lAbha hotA hai manha jiNANamANaM, micchaM pariharaha dharaha sammattaM / chaviha AvassayaMmi, ujjuo hoi pai divasaM // 1 // pavvesu posahavayaM, dANaM sIla tavo abhAvo a| sajjhAya namukkAro, parovayAro ajayaNA a // 2 // jiNapUA jiNathuNaNaM, guruthua sAhammiANa vacchallaM / vavahArassa ya suddhi rahajattA titthajattA ya uvasama vivega saMvara, bhAsaM samiI chajIva karuNAya / dhammiajaNasaMsaggo, karaNadamo, caraNapariNAmo saMghovari bahumANo, putthayalihaNaM pabhAvaNA titthe| saDDANa kiccameyaM, niccaM suguruvaeseNaM // 3 // // 4 // deza viratighara zrAvaka jIvana 685 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manhajiNANaM sajjhAya meM zrAvaka ke 36 kartavya 1) jinezvara prabhu, gurudevoM kI AjJA kA svIkAra karanA / 2) kudeva - kuguru-kudharma rUpa mithyAtva kA tyAga karanA / 3) sudeva - suguru sudharmarUpa samyaktva kA svIkAra karanA / 4) sAmAyika, 5) caturviMzatistava, 6) vAMdaNA, 7) pratikramaNa, 8) kAyotsarga, 9) paccakkhANa rUpa SaDAvazyaka pAlanA, 10) parva tithi ke dina pauSadhAdi lenA cAhie / 11) dAna denA, supAtra dAna, anukaMpA dAna Adi dAna pratidina dene cAhie / 12) zIla sadAcAra-brahmacaryAdi kA pAlana karanA / 13) tapa- jo bhI tapazcaryAdi karane hoM vaha avazya karanI cAhie / 14) bhAva- * anityAdi 12 bhAvanA, maitrI Adi 4 bhAvanAoMkA zubha bhAvoM kA cintana karanA cAhie / 15) svAdhyAya-- dharmazAstroM, pustaka vAMcana, sUtrArthAdi kA svAdhyAya karanA cAhie / 16) mahAmantra namaskArAdi kA jApa karanA cAhie / 17) paropakAra ke zubha kArya karanA / 18) AraMbha samAraMbha se bacate hue.. chaH jIva nikAya kI jayaNA pAlanI cAhie / 19) jina pUjA, aSTaprakArI pUjA - darzanAdi karanA / 20) jinezvara prabhu kI stuti - stavanA karanI / 21) gurusuzrUSA - bhakti - sevA vaiyAvacca - tathA AhAradAna Adi karanA / 22) apane svadharmI sAdharmika bhAiyoM kI bhakti - vAtsalya, bahumAna karanA caahie| unake duHkhoM kA bhI nivAraNa karanA cAhie / 23) vyavahAra zuddhi - naitikatA, sadAcAra parAyaNatA, Adi guNoM kA AcaraNa karanA / 24) rathayAtrAvaraghor3A Adi dvArA zAsana prabhAvanA karanI / 25) tIrthayAtrA - chari pAlita paidala saMgha meM guru bhagavaMtoM ke sAtha yA anya rItI se bhI tIrthayAtrA karanI cAhie / 26) upazama bhAva- dharma ke prANarUpa samatAbhAva kA pAlana karanA, rAga- dveSa - kaSAyoM se bacakara rahanA / 27) viveka -- heya jJeya aura upAdeya rUpa viveka se vyavahAra karanA / 28) saMvara- karmoM ke Agamana ko rokate hue saMvara dharma kA pAlana karanA / 29) bhASA samiti--- satyapriya madhura bhASA bolanI, niravadya - hiMsAtmaka kaTu-kalahakArI - apazabdoMvAlI bhASA na bolanI / 30) SaTjIvakaruNA -- pRthvIkAyAdi chaH jIvanikAyoM kI karuNA dayA se rakSA karanI - jIvadayA pAlanI / 31) dharmIjanasaMsarga - dharmI dharmAtmA ko kalyANamitra ke rUpa meM rakhakara unake sAtha dharmacarcA karanI caahie| 32) indriya niyaMtraNa -- pA~coM indriyoM para saMyama pUrvaka niyaMtraNa rakhanA cAhie / jitendriya bananA / 33) caraNapariNAmamujhe kaba saMyama mile ? maiM kaba dIkSA grahaNa karake cAritrI banU~ ? aisI zubha pavitra bhAvanA bhAnI cAhie / 34) saMgha bahumAna -- sAdhu-sAdhvI - zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidha saMgha kI mukti-sanmAna karanA cAhie / 35) grantha lekhana - dharmagraMtha zAstra pustakAdi likhane 686 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caahie| 36) zAsana prabhAvanA- saMgha yAtrA, udyApana, aSTAhnikA mahotsava, Adi zAsana prabhAvanA ke aneka kArya karane caahie| uparokta 36 kartavya zrAvaka jIvana yogya batAe haiN| aise kartavyoM ko karanevAlA zrAvaka uttama jAti kA zrAvaka kahalAtA hai| sva-para ubhaya kA kalyANa karatA hai| dravya-bhAva kI apekSA se zrAvaka ke bheda meM bhAva zrAvaka kA svarUpa kahate haiN| prakArAntara se zrAvaka ke bheda yo hAbhyupetasamyaktvo, yatibhyaH pratyahaM kthaam| zRNoti dharmasambaddhAmasau zrAvaka ucyte|| . (AvazyakavRtti) AvazyakavRtti meM kahate haiM ki..jisane samyagdarzana aMgIkAra kiyA ho aura jo nitya dharmakathA-pravacana zravaNa karatA ho, tathA jisane samyaktva ke sAtha aNuvratAdi vrata uccare ho aisA pratijJAdhArI zrAvaka kahalAtA hai / dharma kSetra meM bhI dravya kI apekSA bhAvoM kI pradhAnatA hai / ataH jaisA dharma karanevAlA hogA vaisA zrAvaka khlaaegaa| dravyazrAvaka aura bhAvazrAvaka donoM bheda hote haiM / tIna bheda zAstroM meM darzAte hue darzana zrAvaka, mUlaguNa zrAvaka aura uttaraguNa zrAvaka isa taraha zrAvaka ke tIna bheda bhI batAe gae haiM / zrI ThANAMga sUtra Agama zAstra meM___"cauvvihA samaNovAsagA paNNattA, taM jahA-ammApiisamANe, bhAisamANe, mittasamANe, savattisamANe ahavA caubihA samaNovAsagA paNNattA taM jahA-AyaMsasamANe, paDAgasamANe, khANusamANe, kharaMTa smaanne|" . zrI ThANAMga sUtra ke cauthe adhyayana ke tIsare uddezya ke 321 ve sUtra meM kahate haiM ki- zrAvaka 4 jaise hote haiM- 1) mAtA-pitA samAna 2) bhAI samAna, 3) mitra samAna, 4) zokya samAna hote haiN| dUsare tarIke se bhI zrAvaka 4 prakAra ke hote haiM- 1) Adarza = darpaNa samAna, 2) dhvajA samAna, 3) sthANusamAna, aura 4) kharakaMTaka smaan| ye sabhI apane apane lakSaNAnusAra mAne jAte haiM / vyavahAra naya uparokta AThoM prakAroM ko bhAvazrAvaka kI gaNanA meM ginatA hai / nizcaya naya kI dRSTi se zokya tathA kharakaMTaka samAna ina do bhedoM ko dravya aura zeSa 6 bhedoM ko bhAva zrAvaka kI kakSA meM mAnatA hai / dravyasvarUpa aura bhAvasvarUpa zrAvaka ke donoM bhedoM meM unakA AtmasvarUpa kAraNabhUta hai| deza viratidhara zrAvaka jIvana Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvazrAvaka ke 17 lakSaNa kayavayakammo taha sIlavaM ca guNavaM ca ujjuvvhaarii| gurusussUso pavayaNakusalo, khalu sAvago bhAve / dharmaratna prakaraNa grantha meM- 1) kRtavratakarmA, 2) zIlavaMta, 3) guNavaMta, 4) RjuvyavahArI, 5) gurusuzrUSaka, 6) pravacana kuzala, ityAdibhAva zrAvaka ke mukhya lakSaNa hai 1) kRtavratakarmA-dharma zravaNa, jAnanA,vrata grahaNa karanevAlA, aura pAlanevAlA ina cAroM prakAroMvAlA bhAva zrAvaka dRDhasaMkalpa se vrata pAlanevAlA hai| 2) zIlavaMta- zIla-sadAcAra uttama ritI se pAlanevAlA, 6 prakAra ke avAntara bhedavAlA bhAva zrAvaka kahalAtA hai| : 3) guNavaMta-svAdhyAya, vinayAdi guNoMvAlA avAntara 5 prakAra ke guNoM kA dhAraka bhAvazrAvaka kahalAtA hai| 4) gurusuzrUSaka-upakArI gurudevoM kI sevAbhakti vaiyAvacca uttama tarIke se karanevAlA bhAvazrAvaka hai| 5) pravacana kuzala- sUtra-artha-utsarga-apavAda-bhAva-vyavahArAdi 6 tarIkoM se pravacana zravaNa meM kuzala ko bhAva zrAvaka kahA hai| dharmaratnaprakaraNa grantha meM bhAvazrAvaka ke saMkSipta meM 17 lakSaNa isa prakAra darzAe haiM 1. strI kA zikAra na banakara Atma kalyANa meM udyamI ho / 2. jitendriya, 3. dhanamUrchA kA tyAgI, 4. saMsAra ke prati udAsIna / 5. viSaya vAsanA-kAma saMjJA meM Asakta na ho| 6. AraMbha samAraMbha kA tyAgI / 7. gRhasthAvAsa ko jela-baMdhanarUpa mAnakara chUTanevAlA, 8. samyagdRSTi-apAra zraddhAlu, 9. gatAnugatikatA Adi lokAcAra kA tyAgI, 10. jinAgamoM kA Adara bhAva rakhakara jinAjJA kA pAlaka, 11. dAnAdi dharma meM pravRtta, 12. dharma kriyA vidhivat karane meM kuzala, 13. rAga-dveSa se sadA bacakara calanevAlA, 14. durAgraha kA tyAgI, 15. svajanAdi saMbaMdhoM ko kSaNabhaMgura-anitya mAnanevAlA, 16. anAsaktasaMsAra ke viSaya-bhogoM Adi saba meM Asakti na rakhatA huA virakti ke bhAva se jIvana jInevAlA, 17. gRhasthAzrama jIvana choDane kI utkaMThA se tyAga karane kI sadA tIvra bhAvanA rakhanevAlA aura zramaNa jIvana svIkArane kI tIvra icchAvAlA / uparokta guNoM tathA lakSaNoM * ko jAnakara zAstra-vihIta AdarzakoTi kA zuddha zrAvaka banane kA prayatla karanA hitAvaha 688 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / bAhya-Abhyantara donoM prakAra ke haiN| zrAvaka ke anya 21 bAhya guNa bhI batAe haiM prakArAntara se, tathA yahA~ 17 lakSaNa bhAva zrAvaka ke batAe haiM / bAhya 21 guNa Ane ke pazcAt bhI 17 guNoM kI AvazyakatA rahatI hai / nityakRtya devapUjA gurUpAsti svAdhyAyo saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine / 1. devAdhidevaparamAtmA kI pUjA-bhakti karanA, 2. gurubhagavaMtoM kI sevA suzrUSA karanA, 3. AdhyAtmika svAdhyAya karanA, 4. vrata-virati pUrvaka saMyama sAdhanA sAmAyikAdi karanA 5. tapazcaryA karanA, tathA 6. dAna denA Adi chaH kartavyoM ko pratidina zrAvaka ko karate rahanA cAhie / isI taraha parvakRtya jo darzAe haiM unameM- 1. amAri pravartana, 2. sAdharmika bhakti, 3. aTThama tapa, 4. caityaparipATI, tathA 5. paraspara kSamApanAdi vizeSa rUpase karane cAhie / varSakRtya ke antargata 11 vArSika kartavya bhI vizeSa rUpa se karane yogya batAe haiM- 1. caturvidha saMgha bhakti, 2. sAdharmika vAtsalya, 3. yAtrA, 4. caityaparipATI, tathA 5. devadravya vRddhi, 6. mahApUjA, 7. rAtri jAgaraNa,8. zrutazAstra bahumAna, 9. udyApana mahotsava, 10. tIrtha-zAsana prabhAvanA, aura 11. AlocanA-prAyazcitta lekara zuddhi karanI / pApoM ko sarvathA khapAne ke lie prAyazcita karake karmazuddhi karanI / tathA pauSadhAdi vizeSa rUpa se karanA cAhie ityAdi parva meM vizeSa rUpa se karane yogya kartavya haiN| pA~cave guNasthAnavartI zrAvaka- . prastuta sArA adhikAra vratAdi kA svarUpAdi pA~cave guNasthAnavartI zrAvaka kA batAyA . hai| cauthe guNasthAna para ArUDha honevAlA zrAvaka mAtra zraddhAlu hotA hai / usase eka sopAna Age bar3hanevAlA bhAvuka pA~cave gaNasthAnapara vrata-virati-paccakkhANavAlA, AcaraNa karanevAlA hotA hai / deza = alpa svarUpa se bhI virati usameM AtI hai / ataH zrAvaka kA jIvana yahA~ para dhotita kiyA hai / isase pA~cave guNasthAna kA svarUpa pUrNarUpa se khyAla meM A jAnA caahie| yaha paDhakara Apa svayaM hI samajha jAe~ge ki..maiM svayaM pA~cave guNasthAna para hU~ yA nahIM? mujhe pA~cavA guNasthAna sparzA hai ki nahIM? yA yadi maiM deza virati ke pA~cave guNasthAna para caDhA hU~ to kitane aMzoM meM guNasthAna ke anurUpa bana pAyA hU~? aura kitane aMzoM meM kamI hai ? yadi vaisI avasthA abhI bhI pUrNa rUpa meM na AI ho to vizeSa deza viratidhara zrAvaka jIvana 689 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnakArI prApta karake vaisA banane ke lie.. satata puruSArtha karanA hI cAhie / isa Adarza ko dRSTi samakSa rakhakara vaisA banane ke lie satata udyamazIla rahanA caahie| ___ Age ke chaThe guNasthAna para car3hane ke lie pahale pUrva ke guNasthAnoM kI paripakvatA AnI hI caahie| to hI Age baDhanA sArthaka hai / aba pahale mithyAtva guNasthAnaka se pUrva kI tIvra mithyAtva ke udayavAlI acaramAvarta kAla kI avasthA, phira mandamithyAtvavAlI caramAvarta kAlIna avasthA Adi Apane dekhI hogI? pIche paDhakara Apa samajha gae hoMge? ki kaisI sthiti thI? usake pazcAta 3 karaNAdi karake AtmA granthibheda kara samyag darzana pAkara jo Age baDhI aura usake bAda viratidhara banakara pA~cave guNasthAna para pahu~cI ityAdi sabhI prakAroM meM Apa spaSTa samajha pAte hoMge ki... jIva kA kitanA vikAsa huA hai? kisa taraha vikAsa ho rahA hai? kisa taraha pApa karmoM kA pramANa ghaTatA hai aura AtmA kA zuddhikaraNa kArya ho rahA hai| isa taraha pUrvAvasthA meM aura aba 5 veM guNasthAnavI jIvoM meM kitanA AsamAna-jamIna kA antara spaSTa dikhAI de rahA hai? yaha samajha sakate haiN| isase spaSTa khyAla AtA hai ki jIva kA AdhyAtmika vikAsa kitanA huA hai / AtmA kitanI Age baDhI hai ? aura abhI kitanA Age baDhanA zeSa hai ? yaha aura aisA svarUpa samajhakara pratyeka AtmAe~ AdhyAtmika vikAsa sAdhatI haI Age pragatI karane kA prabala puruSArtha kareM aura paramparA se mukti dhAma ko prApta kareM yahI abhyarthanA.. / // zubhaM bhavatu // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya adhyAya sAdhanA kA sAdhaka Adarza sAdhujIvana ...........696 cAritra viNa nahIM mukti re............ ..........6 mokSagAmI - cAritrapriya ho................ .........693 Ananda - kAmadevAdi zrAvaka..... .....695 tIrthaMkara bhI anivArya rupa se dIkSA lete haiM..... dIkSA ke sAtha hI manaHparyavajJAna...................................700 dIkSA kA mahatva.................................................701 saMyama - dIkSA kA anurAgI hI saccA zrAvaka...... ........704 zrAvaka ke lie apramatta bhAvarupa -chaTThA guNasthAnaka................705 AdhyAtmika guNoM kA vikAsa hI saccI sAdhutA hai... kAsa hA saccA sAdhutA ha.................706 mokSa prApti ke anurupa dharma.......... ............709 paNAsaNo ke lie dharma - namo..... ........ .711 mokSasAdhaka mahAmantra navakAra......................... siddhi ke anurupa sAdhu dharma.......................................713 gRhastha evaM sAdhu kI tulanAtmaka tAlikA. ..........714 zrAvaka bhI sAdhu tulya bana sakatA hai.................. .........717 guru kI garimA...................................... ..........719 36 guNadhAraka guru kI zreSThatA...................... 722 brahmacarya ke 10 samAdhisthAna............... ..........724 aneka rIta se guNoM kA vargIkaraNa...................... .........728 AcArya ke aneka prakAra.........................................730 guNAzrita svarupa. .........732 guNoM kI vyavasthA kA zAzvata svarupa................... ......... 734 pramAda kA svarupa................ ........740 bha. mahAvIra kI apramattabhAva kI sAdhanA................. ......... .750 mithyAtvAdi baMdha hetuoM se AtmaguNoM kA nukazAna................ .755 apramattabhAva se nirjarA............ ......760. pramAda se pApa - karma kI pravRtti............ ..........762 mudIrtha jIvanta prakRti ... ... .. .76'pramatta - apramatta mAdha........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767 sAdhaka kAprA , bananA hI zreyaskara hai. . . . .771 Lumme rnamrum.inmamimini - - - - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 11 |sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 00000mgaonommameeMOONAMORON sarvathA zuddha-siddha-buddha mukta aise ananta siddhAtmAoM ke anantaguNoM ko anantabAra namaskAra karate hue... sAdhutA ke sopAna para ArohaNa___ jIva pahale guNasthAna para sarvathA viparIta vRttivAlA mithyAtvI thaa| cauthe guNasthAna para Akara samyagdRSTi saccA zraddhAlu banA / pA~cave guNasthAna para caDhakara dharma kA AcaraNa karanevAlA saccA dharmiSTha-ArAdhaka banatA hai| isa taraha 4 the, 5 veM ina donoM guNasthAna para zrAvaka banakara rhaa| aba zrAvaka kI bhUmikA se bhI Age bar3hanA hai| kyoMki zrAvakajIvana ke dharma kI kitanI bhI utkRSTa kakSA kI bhUmikA prApta kI ho phira bhI vaha pUrNasvarUpa nahIM hai / abhI bhI apUrNasvarUpa hai / siddhi-mokSa kA svarUpa prApta karane ke lie.. sAdhu bananA atyanta Avazyaka hai / ataH pA~cave guNasthAna ke sopAna se Age eka sopAna aura Upara caDhate hue chaThe guNasthAna para pahu~canA hai / chaTThA guNasthAna sAdhu kA hai / agara caudaha guNasthAnoM ko do vibhAgoM meM vibhAjita karanA ho to 1 se 5 taka ke 5 guNasthAna gRhasthI-saMsArI ke haiN| aura 6 se Age ke sabhI guNasthAna saMsAra ke tyAgI sAdhu ke haiN| chaThe guNasthAna ke Age sabhI sAdhu ke hI haiN| Age anivAryarUpa se sabhI sAdhu hI hote haiN| sAdhu ke sivAya Age ke kisI bhI guNasthAna para koI anya Tika hI nahIM sakatA hai / ataH sAdhutA ke lie praveza dvAra samAna chaTThA guNasthAna hai / are, yahA~ taka kaha sakate haiM ki mokSa ke lie praveza dvAra samAna chaTThA guNasthAna hai / mokSa meM prayANa kI zubha zuruAta sAdhu ke chaThe guNasthAna se hI hotI hai| "cAritra viNa nahIM mukti re" yaha paMkti atyaMta sArthaka sahetuka paMkti hai / artha hai-- cAritra ke binA mukti kI prApti saMbhava hI nahIM hai / Aja dina taka bhUtakAla ke ananta kAla meM ananta AtmAe~ mokSa sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 691 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM gaI hai / ataH yaha siddha hotA hai ki..ananta AtmAoM ne cAritra grahaNa kiyA hai / cAritra grahaNa karanevAloM kI saMkhyA mokSa meM jAnevAle jIvoM kI saMkhyA bhI kAphI baDI hai / kyoMki cAritra grahaNa karanevAle sabhI jIva kahA~ mokSa meM cale jAte haiM? sabhI nahIM jAte haiN| kaI jIva yahIM deva-manuSyAdi gati meM jAte haiN| ataH dhama-vahni kI taraha hI vyApti saMbaMdha se yahA~ bhI spaSTa satya kahA jA sakatA hai ki..jo jo mokSa meM gayA vaha avazya cAritravaMta hI thaa| parantu jo jo cAritravaMta bane ve sabhI mokSa meM nahIM bhI gae haiN| mokSa meM bhI gae haiM aura mokSa sivAya kI anya deva-manuSyAdi gatiyoM meM bhI gae haiM / ataH cAritra liyA ki sabakA mokSa ho hI gayA, yA ho hI jAegA aisA koI niyama nahIM hai / jIvavizeSa dvArA cAritra dharma kI pAlanA para AdhAra hai / lekina jo bhI mokSa meM gae haiM ve avazya hI cAritra lekara mokSa meM gae haiN| binA cAritra dharma ke bhatakAla ke ananta varSoM meM bhI koI bhI mokSa meM nahIM gayA hai| sabhI cAritra dharma pAlakara hI mokSa meM gae haiN| isIlie "cAritra viNa nahIM mukti" yaha paMkti sarvathA sArthaka hai| marUdevI mAtA kI mukti ' apavAda rUpa meM jo dRSTAnta hai vaha marudevI mAtA kA hai / mAtA marudevI kA mokSagamana eka adbhUta-anokhI AzcaryakArI ghaTanA hai / hAthI para baiThakara marudevI mAtA bharatajI ke sAtha AdIzvara bhagavAna ke darzanArtha jaba jA rahI thI usa samaya apane putra AdIzvara bhagavAna ko jo kevalajJAna kI prApti huI thI, usa kaivalya prApti kA daivI mahotsava thaa| samavasaraNAdi kI anokhI racanA huI thI.. devatA Ae the / devaduMdubhiyA~ baja rahI thii| aSTa prAtihAryoM kI racanA huI thii| ityAdi prakAra kI adbhUta anokhI ThakurAI ko dekhane ke lie mAtAjI kI A~kheM tarasa rahI thii| putra mamatva, moha jo varSoM se thA vaha utkRSTa bhAvanAoM ke cintana kI dhArA meM caDhane se pighalane lgaa| bhAvanAoM ke cintana se sahaja rUpa se marudevA mAtA kI AtmA dhyAna kI dhArA meM caDha gii| aura dhyAna meM bhI ucca kakSA ke zukladhyAna kI kakSA meM pahuMca gaI aura dekhate hI dekhate cAroM ghanaghAtI karmoM ke AvaraNa TUTate gae aura antarmuhUrta kAla meM hI kevalajJAna prApta ho gyaa| kevalajJAna kI prApti hote hI jIva sarvajJa sarvadarzI-vItarAgI bana jAtA hai / 4 ghAtI karmoM ke kSaya se yaha avasthA prApta hotI hai| parantu zeSa 4 aghAtI karmoM meM antima jo AyuSya karma sattA meM par3A thaa| jisakA kArya sirpha jIne ke lie nirdhArita varSoM kA samaya 692 ___. AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradAna karanA hai / pichale janma meM jIva ne jisa prakAra kA, jitane varSoM kA AyuSya karma bAMdhA ho usake anusAra vartamAna janma meM utane varSoM kA kAla milatA hai / marudevI mAtA ko.. eka tarapha kevalajJAna kI prApti honA.. aura dUsarI tarapha AyuSya karma kI samApti honA ye donoM kArya eka sAtha eka hI antarmuhUrta ke kAla meM ho ge| ataH mAtAjI ko kevalI sarvajJa ke rUpa meM jIne kA, yahA~ isI deha meM dharatI para rahane kA, jyAdA samaya hI nahIM milaa| socie ! kevalajJAna-darzana-vItarAgatA tathA ananta zakti kA sAmarthya prApta hone ke bAda bhI AyuSya baDhA nahIM sake to phira hamAre jaise sAmAnya kakSA ke jIvoM kI to bAta hI kahA~ ho sakatI hai ? ataH AyuSya karma jo pichale-pUrva janma meM bAMdhA hai usameM vRddhi ke lie kisI bhI prakAra kA koI parivartana ho hI nahIM sakatA hai / hA~, bhinna-bhinna prakAra ke upakramoM ke lagane se AyuSya kama ho sakatA hai / bIca meM hI TUTa sakatA hai| lekina baDhanA saMbhava nahIM hai| aise samaya meM eka hI antarmuhUrta meM kevalajJAna aura mokSagamana donoM kriyAe~ eka hI sAtha ho gaI / bIca meM samaya bahuta kama rahA / ataH antarmuhUrta kahA hai / arthAt muhUrta ke andara ke hI kAla meM / isa taraha antarmuhUrta kAla meM dravya dIkSA-veSAdi dhAraNa karanA unake lie saMbhava nahIM thaa| isa dRSTi se loka vyavahAra meM kahA jAtA hai ki.. marudevAmAtA binA dIkSA lie hI mokSa meM gaI / parantu bhAva cAritra kI kAphI U~cI kakSA prApta huI thii| ataH bhAva cAritra kI U~cI kakSA se mukti kI prApti huI thii| dravya beSa kI apekSAvAlA cAritra unake pAsa nahIM thaa| sarvathA cAritra kA abhAva bhI nahIM thA / mukti kI prApti cAritra dharma ke AdhAra para hI huI thii| ataH yaha niyama nizcita hI hai ki binA cAritra ke Aja taka koI mokSa meM gayA nahIM hai aura bhaviSya meM bhI binA cAritra svIkAra kiye koI mokSa meM jAegA hI nhiiN| ataH yaha nizcita hai ki mukti kA AdhAra cAritra para hai / aura paraMparA se cAritra kA AdhAra zraddhA para aura zraddhA-samyag-darzana kA AdhAra samyagjJAna para hai| mokSagAmI-cAritrapriya ho jo jo mokSagAmI bhavya jIva hai una saba ko cAritra premI bananA hI cAhie / cAritra prANa se bhI jyAdA priya honA caahie| mokSArthI jIva cAritra dharma para kabhI bhI dveSabuddhivAlA-durbhAvavAlA nahIM honA caahie| mokSAbhilASA tathA saMsAra se udvega sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 693 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anivArya hai / cAritra saMsAra ke tyAgapUrvaka hI AtA hai| saMsAra ke prati rAga-Asakti honI hI nahIM cAhie / jaina zrAvaka mAtra meM cauthe samyag darzana ke guNasthAna se hI saMsAra ke prati aruci-anicchA-udvegabhAva ke bIja boe jAte haiM / ataH cauthe guNasthAna para zraddhAlu banane se hI mukti kI abhilASA tathA saMsAra ke prati aruci jAgRta ho hI jAtI hai| kyoMki saMsAra ke prati ruci-prema-Asakti aura mokSa kI abhilASA paraspara virodhi vRtti hai / ataH saMsAra kI tIvra ruci jIva ko muktimArga para agrasara hone meM roDe DAlatI hai| bAdhaka banatI hai / mukti ke mArga para satata Age bar3hane kI tamannAvAlA zrAvaka hotA hai / zrAvaka kakSA meM bhI samyagdRSTi jIva saMsAra baDhe, saMsAra kI vRddhi ho, isake prati utsuka nahIM hotA hai / kyoMki ananta bhUtakAla saMsAraruci banakara bitAte Ae haiN| mithyAtva meM sadA hI saMsAra ruci rahI thii| saMsAra kI vAsanA andarUnI-Antara mana meM par3I huI thii| ataH mithyAtva meM saMsAra khUba baDhAyA, khUba bigADA, tathA khUba saMsAra kI majA luuttii| saMsAra ke sukha-bhoga kAphI bhoge| mithyAtva ke ghara meM rahakara pApa meM khUba majA maanii-bhogii| isa taraha pApa karmoM meM sukha kI vRddhi rakhakara isa viparIta vRtti se kAphI majA pApa karate hue mAnI, bhogI / pariNAma svarUpa mithyAtva ke bhAva kI khUba puSTi kii| mithyAtva pApakarmoM meM majA-sukha bhogane se jyAdA puSTa-majabUta hotA hI jAtA hai| isIlie pApa meM sukha, pApa pravRtti meM majA, ye vicAra aura aisI karaNI sarvathA choDa denI cAhie / yahI jyAdA hitAvaha hai| cauthe guNasthAna para samyag darzana pAne ke pazcAt aba vicAradhArA-mAnasa-buddhi sarvathA badala jAtI hai| pariNAmasvarUpa saMsAra ke prati ruci-Asakti kAphI ghaTatI jAtI hai| dUsarI tarapha mokSaprApti kI abhilASA-ruci tIvra-tIvratara bar3hatI hI jAtI hai / mukti kI tamanA balavattara banatI hai / yadyapi pA~cave guNasthAna para vratI viratidhara banatA hai aura saMsAra meM hI rahatA hai / gRhasthAzramI banakara hI jItA hai parantu aba bhAvanA-mana sarvathA badala jAtA hai| majabUrI hai aura saMsAra meM rahanA par3atA hai| saMsAra meM jabaradastI rahanA par3atA hai| yA kisI paristhiti ke, saMyogoM ke AdhIna banakara rahanA paDatA hai isalie vikalpa nahIM hai| aisI majabUrI se saMsAra meM rahanA par3atA hai| jaise eka nava pariNIta yavatI ko pati ke vyApArArtha videzagamana prasaMga para binA kisI vikalpa ke majabUrI se ghara meM rahanA paDatA hai / kyA kareM? bahuta tIvra icchA hote hue bhI nahIM jA sakatI hai ataH rahane ke lie majabUrI hai| eka nokara ko kAma nahIM bhI karanA hai phira bhI kyA kare? majabUrI hai| . 694 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha binA mana ke, bhAva ke zrAvaka saMsAra meM rahatA hai| mana se to mukti kI tIvra abhilASA-tamannA rahatI hai / mana saMsAra chor3ane ke lie, cAritra kI prApti ke lie taDapatA hai aura zarIra-deha se unheM saMsAra meM rahanA par3atA hai| ataH majabUrI se rahate haiN| Asakti se tRSNA se nahIM rahate haiN| aisI zrAvaka jIvana kI manobhAvanA tIvratA baDhane para .. chaThe guNasthAna para pahu~cane kI bhUmikA banatI hai| Ananda-kAmadevAdi zrAvaka DhAI hajAra varSa pUrva.. zrI vIra prabhu ke parama upAsaka zramaNopAsaka Ananda, kAmadeva, zaMkha, zataka, mahAzatakAdi 10 zreSTha zrAvaka the| 45 AgamoM meM 11 aMgasUtroM meM 7 vA~ aMga sUtra upAsaka dazAMga sUtra hai| upAsaka zabda zrAvaka ke artha meM prayukta hai| isa AgamazAstra meM Ananda zrAvakAdi 10 zrAvaka ke jIvana caritroM kA adbhUta varNana hai / unhoMne kaisA jIvana jiyA? kisa taraha gRhasthAzrama meM ve vratadhArI zuddha zrAvaka baneM? unakA tyAga kaisA thA? kitanA thA? ArAdhanA-sAdhanA unhoMne kaisI kI? kAmadeva nAmaka zrAvaka ne to apanI pauSadhazAlA meM pauSadha meM dhyAna meM rahakara apanI patnI kI tarapha se tathA Ae hue anya upasargoM ko kitanI dRDhatA ke sAtha sahana kiyA? ityAdi adbhUta varNana hai| Ananda zrAvaka ke tyAga kA varNana sunate hI hamAre roma roma khaDe ho jAya aura ahobhAva se mana natamaStaka ho jAya / eka sAdhu kI tulanA meM bhI zreSTha kakSA kA unakA tyAga ginA jAtA hai / tathA vrata pAlana kI dRDhatAdi adbhuta kakSA kI dekhI jAtI hai / itanA adbhUta tyAga tathA vratAdi dekhane se lagatA hai ki sAdhutA kI, bhAva.kakSA kI bhUmikA bhI adbhuta AI ho / svayaM gaNadhara gautamasvAmI jaba Ananda ke ghara bhikSArtha padhAre .. taba Ananda ke tapa-tyAgAdi dharma kI anumodanA kI hai| Ananda ko zrAvakAzrama meM rahate hue hI avadhijJAna prApta huA thaa| Azcarya to isa bAta kA hai ki itanA saba kucha tyAgAdi hote hue bhI Ananda zrAvaka dIkSA kyoM nahIM le sakA? kAmadeva zrAvaka patnI ke kAraNa khaDI huI viparIta paristhiti ke baMdhana meM baMdhe hue the parantu Ananda zrAvaka ke lie kyA paristhiti thI? avadhijJAna ho jAne ke pazcAt bhI Ananda dIkSA kyoM na le sakA? yaha khoja kA viSaya jarUra hai| atyanta utkaTa bhAvanA aura vaisA tadanurUpa jIvana banA lene ke pazcAt bhI gRhasthAzrama jIvana kI aisI kisI prakAra kI paristhiti ke AdhIna the jisake kAraNa ve saMsAra se na chUTa sake sAdhanA kA sApaka-Adarza sAdhujIvana 695 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha nirvivAda hai| parantu Ananda-kAmadevAdi zrAvakoM kA zrAvakAzrama kA jIvana itanA U~cA Adarza jIvana thA ki jinakA smaraNa kara Aja bhI sadiyoM taka isa Adarza ko dRSTi samakSa lakSya ke rUpa meM rakhakara pragati kI jA sakatI hai| vaisA jIvana banAyA jA sakatA tIrthaMkara bhI anivArya rUpa se dIkSA lete haiM antima janma meM nizcita rUpa se tIrthaMkara bhagavAna bananevAle sabhI tIrthaMkara mAtA ke garbha meM the taba se hI mati-zruta-avadhi ina tInoM jJAnoM se yukta hI the / janmajAta tIna jJAna pUrNa-saMpUrNa hone ke pazcAt unheM dIkSA lene kI kyA AvazyakatA paDI? kyA ve dIkSA na lete to bhagavAna nahIM bana pAte? jaina dharma ke sivAya kisI anya dharma ke bhagavAna dIkSA-cAritra lete haiM aisA varNana unake dharma granthoM meM hai hI nahIM / na to bhagavAna rAma ne dIkSA lI ho, sarvasaMga kA tyAga kara ghara saMsAra choDakara dIkSA-cAritra lekara sAdhanA kI ho aisA koI varNanavAlmIki rAmAyaNa meM nahIM hai / (hA~, jaina rAmAyaNa meM bhagavAna zrIrAma dIkSA lekara sAdhanA karake mokSa meM jAte haiM aisA varNana hai) bhAgavat purANa meM bhI bhagavAna zrIkRSNa ko saMsAra kA tyAga karake sarvasaMga mukta cAritradharma dIkSA kA jIvana aMgIkAra karate hue nahIM darzAyA hai / lIlA pradhAna jIvana zrIkRSNa kA batAkara unheM saba prakAra kI lIlA karate hue batAyA hai / vilAsI jIvana kA citraNa kiyA hai / zivajI zaMkara kA caritra to anokhA hI batAyA hai / unake jIvana meM bhI mahAbhiniSkramaNa karake saMsAra ko choDakara cAritragrahaNa karate hue nahIM batAyA gayA hai| zivapurANa meM ziva-zaMkara kA jIvana paDhane para seMkaDoM Azcarya khaDe ho jAte haiN| unameM bhagavAna svarUpa mAnane meM seMkaDoM prazna khaDe ho jAte haiM ? paramAtmA-paramezvara kI kasauTI para kasane se bhagavanta ke anurUpa cAritra-dIkSA kA sarvathA abhAva dRSTigocara hotA hai / brahmAjI-viSNu Adi ke jIvana meM bhI vaisA cAritra kA koI varNana upalabdha nahIM hai / ataH hindu dharma meM bhagavAn banane ke lie cAritra-dharma anivArya nahIM batAyA hai / islAma dharma meM kurAnAdi dharmagranthoM meM cAritra dharma-dIkSA kI koI vicAraNA hI nahIM hai| khristI dharma meM bAibila Adi dharmagranthoM meM bhI dIkSA-saMsAra tyAga-Adi kI bAteM mAnI hI nahIM gaI hai / bauddha dharma meM... tathAgata bhagavAna zrI buddha ne saMsAra kA tyAga kiyA hai / mahAbhiniSkramaNa karake nikale jarUra haiM, parantu unake cAritra dharma kA svarUpa unakI vicAradhArAnurUpa hai / saMsAra se virakta jarUra hai| 696 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsa hI tIrthaMkara sabhI pUrvopArjita prabala puNyodaya se rAjakula meM utpanna hue hai| g2aja Rddhi-siddhi sampatti-samRddhi unake parivAra meM kAphI acchI thii| pAnI kI jagaha dRdha kI nadIyAM bahatI thii| phira kisa bAta kI kamI thI ? yahAM taka ki...vartamAna cauvIzI ke 24 tIrthaMkaro meM se 16,17,18 ve zrI zAntinAtha, zrI kuMthunAtha, zrI aranAtha ina 3 tIrthaMkara bhagavaMto ko to 6 khaMDa kA cakravartIpane kA rAjya milA thaa| lAkhoM varSoM kA kAphI lambA AyuSya milA thA / isa avanitala para cakravartI sarvotkRSTa kakSA ke vaibhavI aizvaryazAlI puruSa ginA jAtA hai| amApa Rddhi-siddhi sampatti aura samRddhi unake pAsa rahatI hai| phira bhI ve mAtra samRddhi ke kAraNa bhagavAna nahIM kahalAte haiN| Akhira unakoM bhI sampUrNa vaibhava-aizvarya kA sarvathA tyAga karanA hI par3atA hai| tathA mahAbhiniSkramaNa karake dIkSA lenI hI paDatI hai| nirjarAkAraka dharma karate hue karmakSaya karane para hI mukti milatI hai| aise the 16ve zAntinAtha, 17ve kuMthunAtha tathA 18ve aranAtha bhagavAna / ye to tIrthaMkara bhagavAna the| inhoMne pUrva ke tIsare bhava meM tIrthaMkara nAmakarma upArjana kiyA thA, ataH bhagavAna banakara mokSa ge| lekina kisIne yadi tIrthaMkara nAmakarma nahIM bhI upArjana kiyA ho phira bhI cakravartI banate haiN| tathA cha khaMDa samasta samRddhi kA tyAga karake dIkSA lekara nirjarA dharmopAsanA karate hue sarva karma kSaya karake mokSa meM jAte haiN| anyathA nhiiN| . . bhagavAna banane ke lie dIkSA grahaNa - zAzvata AcAra . . antima bhava (janma) meM bhagavAna bananA hai / pUrva ke tIsare janma se tIrthaMkara nAmakarma upArjana karake sAtha le Ae haiM / ataH unheM saMsAravAsa kA tyAga karake dIkSA grahaNa karanA anivArya hai| tIrthaMkara bhagavAna ke lie yaha nitya zAzvata AcAra dharma hai| vyatIta ananta bhUtakAla meM ananta tIrthaMkara bhagavAna hue haiM, unameM se koI eka bhI bhagavAna aise nahIM hue jinhoMne dIkSA na lI ho / ThIka isI taraha AgAmI ananta bhaviSyakAla meM bhI jo bhI koI bhagavAna baneMge ve nizcita rupa se saMsAra kA tyAga kareMge aura dIkSA leNge| taba jAkara mokSa jaaeNge| isa taraha jaina dharma meM tIrthaMkara bhagavAna banane ke lie dIkSA grahaNa eka zAzvata niyama hai| duniyA ke kisI anya dharma meM aisI koI niyamabaddha vyavasthA hI nahIM hai, itanA hI nahIM, dIkSA grahaNa tIrthaMkara bhagavAna ke jIvana meM eka kalyANaka ke rupa meM mAnAyA jAtA hai| jo sarva ke lie kalyANakArI prasaMga hotA hai, use kalyANaka kahate haiN| hara kisIke jIvana kI ghaTanA kalyANakArI nahIM banatI hai, lekina tIrthaMkara bhagavAna ke jIvana ke janma se mRtyu taka ke pramukha pAMca prasaMga kalyANakArI hone ke kAraNa paMca kalyANaka ke rupa meM manAe jAte haiN| 1) cyavana kalyANaka :- jisameM bhagavAna bananevAlI AtmA svarga se utarakara isa avanitala para mAtA kI kukSI meM AtI hai| 2) sADe nauM mAha garbhAvasthA meM rahakara janma lene ke prasaMga ko janma kalyANaka kahate haiN| 3) saMsAra, rAjapATa vaibhava, putrapatnI parivAra kA, dhana-sampani Adi kA tyAga karake saMsAra se mahAbhiniSkramaNa karake dIkSA lene ke prasaMga ko dIkSA kalyANaka kahate haiN| 4) bhArI tapazcaryA. dhyAnAdi sAdhanA. 697 Adhyatmika vikAsa yAtrA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga sahanAdi karake cAroM ghAtI karmoM kA kSaya karake kaivalya kI prApti karane ke prasaMga kA / valajJAna kalyANaka kahate haiN| 5) anta meM zarIra kA tyAga karake AThoM (sarva) karmoM kA kSaya karake nirvANa prApta karake mokSa meM jAne ke prasaMga ko nirvANa kalyANaka kahata haiN| isa taraha bhUta-vartamAna-bhaviSya tInoM kAloM meM ananta hI tIrthaMkara bhagavaMtoM ke jIvana meM ye pAMca kalyANaka prasaMga anivArya rupa se hote hI rahate haiN| ataH zAzvata svarupa hai, ina pAMcoM kalyANaka prasaMgoM kA / ina pAMca meM dIkSA bhI eka hai ataH nizcita rupa se jaina dharma ke tIrthaMkara bhagavAna dIkSA grahaNa karate hI hai| tatpazcAt hI ve bhagavAna bneNge| bhagavAna bananevAle kabhI ghara meM baiThe-baiThe kevalajJAna nahIM pAte haiN| bhagavAna na bananevAloM ke lie aisA koI zAzvata niyama nahIM hai| bharata jaise cakravartI Adi kaI ghara meM gRhasthAzrama meM rahate hue hI kevalajJAna pA ge| lekina dIkSA grahaNa karane ke pazcAt hI mokSa meM jAte haiN| Akhira mokSa-mukti ke lie dIkSA lenA anivArya haiN| cAhe koI bhI ho / rAjA ho yA mahArAjA, strI ho yA puruSa, jisa kisIko bhI mokSa pAnA ho unake lie dIkSA grahaNa karanA anivArya hai| aisA jaina dharma kA adbhUta-anokhA niyama hai, siddhAnta hai| dIkSA kA itanA bar3A mahatva hone ke kAraNa seMkaDo strI-puruSa Aja kI tArIkha meM bhI dIkSA lete haiN| saMsAra kA parityAga karate haiN| tapa aura tyAga ke pAyA (phAunDezana) para jaina dharma kI imArata surakSita nirmANa huI hai ataH Aja dina taka binA DigamigAe khaDI hai| dIkSA kI itanI prAdhAnyatA hone ke kAraNa hI asaMkhya varSoM ke bAda bhI dIkSA grahaNa kI prakriyA cala rahI hai| vizva ke samasta dharmoM ke sabhI bhagavAnoM ke bIca eka mAtra jaina tIrthaMkara bhagavaMta hI dIkSA lekara bhagavAna bane haiN| anya koI bhI bhagavAna aisI pravRjyA grahaNa karake bhagavAna nahIM bane haiN| vizva ke dharmoM kA vizleSaNa 2 vibhAga meM kara sakate haiN| 1) bhogavAdI nItivAle dharma, tathA 2) tyAga vRttivAle dhrm| bhogavAdI nItivAle dharma ke bhagavAnoM ko vaibhavI aizvarya yukta darzAe gae haiN| jabaki tyAga vRtti kI nIMva vAle dharmoM meM bhagavAna ko virakta vairAgI darzAeM gae haiN| jaina tIrthaMkara bhagavAna gRhastha jIvana meM rAjAmahArAjA-cakravartI the| amApa dhana-sampatti evaM samRddhi yukta vaibhavI aizvaryavAle hI the| chaha khaMDa ke mAlIka cakravartI jo hajAroM rAjAoM ke sarvopari mahAna rAjA the unake pAsa kyA kamI thI? ve aise vaibhavI jIvana meM bhagavAna nahIM bneN| Upara se rAja-pATa-vaibhava aizvarya evaM patnI-putra-parivArAdi saba kucha tyAga karake...saMsAra se mahAbhiniSkramaNa karake pravRjyA grahaNa karake jaMgaloM meM nikala paDe / tapa-dhyAnAdi sAdhanA dvArA karmakSaya karake svayaM bhagavAna bne| tathA tIrthaMkara bhagavAna banakara bhI unhoMne sabako dIkSA lene ke lie upadeza apanI dezanA meM dete rhe| pariNAma svarupa seMkaDoM strI-puruSa dIkSA grahaNa karate rhe| itanA hI nahIM, tIrthaMkara bhagavantoM ne jisa caturvidha saMgha kI sthApanA kI use bhI zramaNa pradhAna saMgha rakhA / mokSalakSI dharma meM cAritra dharma kI prAdhAnyatA hI anivArya rupa se upayogI evaM upakArI hai| isa AdhAra para hI asaMkhya varSoM ke bAda bhI Aja dina taka dIkSA grahaNa kI paraMparA akhaMDa rupa se cala rahI hai| 698 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aizvarya vilAsitA kyoM? mAna lo kI ve dIkSA na grahaNa kare aura gRhasthAzrama meM hI rahakara dharmopadeza kare, dharma sthApanA kare to kyA Apatti hai ? jJAna to unake pAsa bhI pUrA hI hai| prarUpaNA-pratipAdana meM koI kSati nahIM rahatI hai| gRhasthAzrama meM to vaise bhI rAjarAjezvara mahArAjAdhirAja hai hI .. sarvajana mAnya bhI hai hii| phira mAna lo ghara meM hI eka tarapha alaga se rahakara- vaise vaibhavI-vaibhavazAlI, aizvaryazAlI bhagavAna banakara dharmopadeza nahIM kara sakate haiM? kaI dharmavAle apane apane bhagavAnoM ko vaibhavazAlI, aizvaryazAlI, bhogI, vilAsI batAkara hI unake pAsa dharma pravartana-dharmapratipAdana karavAte haiN| zrI rAma, zrIkRSNa, svAminArAyaNa paMthavAloM ne bhI apane bhagavAna vaise mAne haiM / yahA~ karnATaka rAjya meM basavezvara-basava ko bhagavAna mAnakara unako bhI vaibhavI, aizvaryazAlI, vilAsI-bhogI batAyA hai / vaisA varNana bahuta jyAdA kiyA hai / isalie vaisA hI citraNa kiyA hai / aura ve dharmasthApanA dharmopadeza karate haiN| jaise ve svayaM bhagavAna hai, vaisA hI unakA upadeza hai| usa dharmopadeza meM bhI tyAga kI bAta hI nahIM aaegii| ataH tyAgapradhAna dharma ve nahIM btaaeNge| bhogapradhAna dharma aura bhogapradhAna bhagavAna vaisI vicAradhArA unakI hai / aisI hI vicAradhArA para calanevAle Aja bhI kaI bhagavAna hai / Aja jo bhagavAna banate haiM, ve vaibhavazAlI-aizvaryazAlI vilAsI, bhogI jIvana jIne kI hI jyAdA ceSTA karate haiN| puNe meM hue rajanIza isI rAste para caleM aura khUba aizvarya-bhogane kI vaibhavI banane kI apanI lAlasA, bhogalAlasA ke AdhAra para jIne kI, bhogoM kI AdhInatA jagata ko dikhAI / vaisA khUba raMgIlA-vilAsI jIvana jagata ke sAmane dikhaayaa| kyA ve itanA bhI nahIM jAnate the ki.. yaha sArA bhoga vilAsa, aizvarya-vaibhava saba kSaNika hai, nAzavaMta hai, alpakAlika hai, bhautika hai, paugalika hai| isase kyA phAyadA? bhoga kitane bhI bhogate jAo.. Akhira na to koI tRpti honevAlI hai, aura na hI koI saMtoSa honevAlA hai| isase koI phAyadA nahIM hai / Asakti miTanevAlI nahIM hai / bhoga to kyA bhoge jAya? hama hI pUre bhoge cale jaaeNge| yahI hAlata ina bhoga-bhogiyoM kI, bhogavAdiyoM kI huI hai| tyAga dharma kI AvazyakatA isake bajAya cAritra dharma kA mArga sadA hI zreyaskara hai| saMsAra ke tyAga kA dIkSA grahaNa svarUpa tyAgadharma kA mArga sarvazreSTha zreyaskara hai / jaina tIrthaMkara arihaMta bhagavAnoM sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ne isI tyAgamArga kA svIkAra kiyA aura vaisA hI tyAgamaya, tyAgapradhAna jIvana jIkara batAyA / vaise hI tyAga ke dharma kA pratipAdana kiyA hai / dharmasthApanA meM tyAga dharma = arthAt sAdhudharma sarvasaMga parityAgarUpa viratI pradhAna dharma hI jagata ko dikhAyA hai| isIlie dIkSA - cAritradharma astitva meM aayaa| aura Aja hajAroM varSoM ke bAda bhI AcAra paraMparA meM viratipradhAna tyAgadharma jagata meM pracalita huA hai| jisakA jaina sAdhu Aja bhI suMdara pAlana karate haiM, jaina sAdhu tyAga kI jIvanta mUrti hai| unake jIvana meM bhoga - bhogecchA - vilAsitA, aizvarya - vilAsitA kA sparzamAtra bhI nahIM hai / ve tyAgamUrti haiM / tyAgamaya unakA Adarza jIvana hai, ataH saMsAra meM kahA jAtA hai ki tyAga kA U~cA Adarza dekhanA ho to jaina sAdhu ko dekhanA caahie| isakA sArA zreya jinezvara tIrthaMkara bhagavaMtoM ko hai / dIkSA ke sAtha hI mana: paryavajJAna tIrthaMkara bhagavAna jo bhI dIkSA lete haiM unheM dIkSA lete hI cauthA manaH paryavajJAna bhI prApta hotA hI hai / yaha anivArya niyama hI hai ki dIkSA lete hI cauthA manaH paryavajJAna prApta hotA hai / mati Adi tIna jJAna to pahale se janma se hI hai, aura cauthA manaH paryava jJAna bhI dIkSA lete hI honevAlA hai| socie ! tIrthaMkara bhagavaMtoM ke lie yaha eka adbhuta anokhI zAzvata vyavasthA hai ki.. jaba ve dIkSA grahaNa kareMge.. taba unako nizcita rUpa se manaH paryavajJAna prApta hogA hI / isa prakAra ke manaHparyaMva jJAna se jagat ke samasta saMjJI paMcendriya manavAle samanaska jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAna sakate haiM, samajha sakate haiM / Akhira manaH paryavajJAna kA dIkSA - cAritra ke sAtha aisA kyA ghaniSTha saMbaMdha hai ? kaisA adbhuta kAryakAraNa bhAva saMbaMdha hai ? janya - janakabhAva saMbaMdha hai| jaba taka tIrthaMkara prabhu saMsAra kA tyAga nahIM karate haiM, dIkSA nahIM grahaNa karate haiM, taba taka manaHparyava jJAna hone kI koI saMbhAvanA hI nahIM hai| Aja dina taka kisI bhI tIrthaMkara bhagavAna ko gRhasthAzrama ke saMsAra meM rahe - rahe baiThe-baiThe manaH paryavajJAna prApta huA nahIM hai| are, aisA koI accherA-AzcaryakArI ghaTanA bhI nahIM ghaTI hai ki gRhasthAzrama meM baiThe baiThe manaH paryavajJAna prApta huA ho / apavAda ke rUpa meM bhI kisI tIrthaMkara ko aisA nahIM huA hai| gRhasthAzrama meM baiThe baiThe manaHparyava jJAna bhI nahIM huA, aura kevalajJAna bhI nahIM huaa| jaba ve dIkSA leMge taba hI manaHparyavajJAna prApta hogaa| aura sAdhu jIvana meM sAdhanA karate hue cAroM ghanaghAtI karmoM kA sarvathA saMpUrNa kSaya kareMge tabhI hI kevalajJAna prApta hogaa| ataH ina donoM prakAra 700 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI siddhiyA~ prApta karane ke lie tIrthaMkara bhagavaMtoM ko bhI dIkSA lenI atyanta Avazyaka dIkSA kA mahatva uparokta varNana se hI Apa samajha gae hoMge kI dIkSA-cAritra dharma kA virati pradhAna tyAga dharma kA kitanA jyAdA mahatva hai ? aisI mahimA dIkSA kI gAte hue mahApuruSoM ne likhA hai ki dIkSA mohaharI mahodayakarI, dIkSA trilokArcanI; dIkSA zuddhikarI viSAdaharaNI, dIkSA ca shikssaavnii| dIkSA zrIjinasevitA guNagaNairdIkSA sadA pUritA; tAM zrI kSAntiyutAM bhavAntapadavImArAdhya jgmurjnaaH|| . aisI dIkSA moha mAyA-mamatva kA haraNa karanevAlI hai / arthAt mohanIya karma kA kSaya karanevAlI hai / AtmA kA mahAna udaya-abhyudaya karanevAlI dIkSA hai / sacamuca yaha dIkSA tInoM loka meM pUjita-sanmAnita hai| yaha dIkSA Atmazuddhi karanevAlI hai, saMsAra janya sabhI viSAda-kheda-duHkhoM ko dUra karanevAlI hai| aisI hI dIkSA zikSA kI AdhArabhUmi hai / dIkSA kA pratipAdana prarUpaNA karanevAle tIrthaMkara bhagavaMtoM ne mAtra upadeza karake dUsaroM ko dIkSA lene ke lie kaha diyA hai aisA bhI nahIM hai / unhoMne svayaM pahale yaha dIkSA aMgIkAra kI hai| svIkAra kI hai| AcaraNa kiyA hai phira jagata ko batAI hai| sacamuca aisI dIkSA aneka guNoM ke samUhoM se bharI huI hai| guNoM kI khAna hai| aisI kSamA-samatAdi guNoM se paripUrNa dIkSA jo bhava saMsAra kI antima padavI svarUpa hai / isakI ArAdhanA-upAsanA karake ananta jIva mokSa meM gae haiN| apanA kalyANa kara cuke haiN| aura bhAvi bhaviSya ke ananta kAla meM jitane bhI mokSa meM jAe~ge ve sabhI dIkSA grahaNa karake hI jaaeNge| aisI zrI tIrthaMkara prarUpita dIkSA kI mahimA anantagunI hai / tyAgapradhAna aisI dIkSA kA svarUpa jaina dharma ke sivAya saMsAra ke anya kisI bhI dharmoM meM nahIM milatA hai| saMbhava hI nahIM hai| dIkSA ke lie pravrajyA zabda prayukta hai| isake Age pUjanIya pUjyavAcI-AdaravAcI bhAgavatI zabda lagAkara.. bhAgavatI pravrajyA" kahate haiM / satata aisI dIkSA kI prApti janama-janama ho isake lie prArthanA karanI caahie| sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 701 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA-pravrajyA kA svarUpa - brAhmaNa saMskRti pradhAna hindu dharma meM, saMnyAsa kahate haiN| jaina dharma meM dIkSA pravrajyA kahate haiM / ina donoM kI yadi talanA kI jAya to AsamAna-jamIna kA antara isameM spaSTa dikhAI detA hai| dharmazAstroM ke siddhAntoM para AdhArita AcAra saMhitA ke bala para dIkSA kI samAcArI banI hai| tadanurUpa hI AcAra vicAra kI saMyojanA huI hai| una AcAroM meM-ahiMsA-satya-asteya-brahmacarya- aparigrahAdi siddhAntoM kI prAdhAnyatA hai| ina siddhAntoM ko jIvana meM caritArtha karate hue kaise pUrNarUpa se, zuddharUpa se pAlanA yaha dekhanA hai| sarvathA pApa karmoM se kaise bacanA, nae pApa sarvathA na karanA tathA purAne kie hue pApa karmoM kA kaise kSaya karanA yaha pradhAna lakSya rahatA hai| caramasAdhya mokSa kI prApti kA hai ataH usake anurUpa cAritra dharma hai / sAdhanArUpa AcaraNA aisI honI cAhie jo sAdhya ke anurUpa pUraka ho / sAdhya kI prApti karA ske| isalie sAdhya kA lakSya rakhakara vaisA anurUpa cAritra dharma honA cAhie / jaina zAsana meM yaha siddhAnta yathArtha caritArtha huA spaSTa dikhAI detA hai / jabaki mokSa kA siddhAnta yathArtha siddha karake tadanurUpa saMnyAsAdi itara dharmoM meM sarvathA zuddha lagatA hai ki nahIM yaha dekhane jaisA hai / vicAraNIya hai / isake lie Avazyaka hai ki sarva prathama mokSa kA svarUpa kaisA hai yaha nirdhArita karanA cAhie / mukti kA carama satyasvarUpa nizcita honA jarUrI hai| usake pazcAt hI tadanurUpa sAdhanA nizcita hotI hai / taba jAkara sAdhaka kA sahI svarUpa satya ThaharatA hai| pA~cave se chaThe guNasthAna para ArohaNa. AdhyAtmika vikAsa kI zreNi para caDhatA huA aura kramazaH Age baDhatA huA jIva pA~cave dezavirati guNasthAna para jo viratidhara zrAvaka banA thA vahA~ se eka kadama Age baDhakara chaThe pramatta virataguNasthAna para pahu~catA hai / jaise eka hI skUla meM par3hate hue pA~cavI kakSA se koI vidyArthI pAsa hokara chaTThI kakSA meM jAtA hai / usI taraha mokSArthI mumukSu AtmA rAga-dveSa-viSaya-kaSAya kI pravRtti ke pApoM kI mAtrA kama karake pA~cave guNasthAna para ArUDha hotA hai / dezaviratidhara zrAvaka banatA hai / vahA~ para viratidharma kA AcaraNa karatA huA.. aneka pApoM ko na karane kI pratijJA karatA hai / pApoM ko tyAga karatA hai| lekina gRhasthAzrama ke kAraNa sabhI pApoM kA saMpUrNa tyAga nahIM ho pAtA hai| hA~, pApa choDane hI cAhie, choDane jaise hI haiM, pApa heya-tyAjya hI haiM / aise saMskAra-bhAva, aura zraddhA to jIva ne cauthe guNasthAna para .. jagA lie the| usI bhAva kA amalIkaraNa-AcaraNa pA~cave 702 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 1 guNasthAna para Akara .. zrAvaka banakara kiyA / jaisA siddhAnta thA vaisI tadanurUpa zraddhA jagAI aura zraddhA ke anurUpa apanI mAnyatA- jAnakArI Adi jJAnAnurUpa banAI / hiMsAdi pApa karmoM kA jitanA saMbhava ho sake utanA tyAga zrAvaka ne apanI maryAdA meM rahakara kiyA / lekina phira bhI kaI pApa karma aise haiM, jinase zrAvaka ke lie sarvathA bacanA asaMbhava thA / ve pApa karma gRhastha jIvana meM calate rahe / hote rahe / hA~, zrAvaka ko zraddhA ke AdhAra para pApakarmoM ke svarUpa kA acchI taraha khyAla rahatA hai aura sarvathA choDane kI hI bhAvanA rahatI hai| aise pApoM ko karate hue bhI mana meM pApoM ke prati koI Ananda nahIM rahatA hai / Adara - sadbhAva bhI nahIM rahate haiM / aura na hI tathAprakAra ke pApa karmoM ko karane meM koI majA AtI hai| aisI uttama kakSA kI pApabhIrutA baDhatI hai| yahI usa zrAvaka kI AtmA ko Age baDhAne meM sahayogI banatI hai / majA pApoM ke prati Adara-Ananda aura pApa kI pravRtti meM maMjA mAnane kI vRtti, pApa karma karake sukhI banane kI vRtti hamezA mithyAtvI - nAstika kI hotI hai / ye mithyAtvI ke lakSaNa meM hai / isake ThIka viparIta samyag dRSTi jIva ke mana meM alaga hI vicAradhArA hai| jo vaha samyag saccI vicAraNA hai / pApoM ko pApa hI mAnatA hai / pApakarmoM ko heya tyAjya ha e mAnatA hai / pApa karake sukhI banane ke, samyaktvI pApa kI pravRtti meM - sukha -- Ananda kabhI bhI nahIM mAnatA hai / sarvathA varjya hai| isI sarvajJa vacana ko sarvathA satya svarUpa svIkAratA hai| zraddhA rakhatA hai| hA~, itanA jarUra kI cauthe guNasthAna para hI aise U~ce bhAva bana cuke the| parantu usa samaya cAroM tarapha kI paristhitiyoM meM pha~sA huA thaa| kucha mohanIya karmAdi bhArI karmoM kA udaya baDA bhArI thaa| mAnasika kamajorI * Adi kAraNoM ke adhIna hokara pApa pravRtti kA tyAga nahIM kara paayaa| parantu jaise hI pA~cave guNasthAna para jIva AyA ki pahale pApoM kA tyAga karane kI pravRtti zurU kara dii| lekina pA~cave para bhI maryAdA rhii| sabhI pApa sarvathA nahIM chor3a pAyA paristhiti vaza / gRhasthAzrama - patnI - putra parivArAdi tathA AjIvikAdi ke AdhIna hokara paravazatA meM bhI pApa pravRtti karanI paDI.. kI bhI sahI, lekina usameM rasa nahIM rahA / Ananda sukha yA majA nahIM mAnI / yaha vizeSatA zraddhA - samyag darzana ke kAraNa rhii| phira bhI aise zrAvaka ke roja ke manoratha baDe, U~ce rahe Age baDhakara sAdhu banane ke U~ce bhAva rhe| aisI U~cI bhAvanA meM kabhI zrAvaka socatA hai ki... kahiye parigraha chAMDaM de, lezuM saMyama bhAra / zrAvaka ciMte huM kadAcita karIza saMthAro sAra / / sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 703 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... maiM bhI kabhI saMsAra kA yaha sArA parigraha choDUMgA, aura kabhI to saMyama grahaNa karU~gA? kabhI maiM bhI saMthArA karU~gA? isa prakAra zrAvaka apane mana meM mAnasika bhAvanA banAtA hai aura baDhAtA hai / "saMyama kabahI mile sasanehI pyArA re".. apane pyAre snehI ko kahatA huA zrAvaka kahatA hai ki mujhe saMyama cAritra kaba mile.. maiM cAritra kaba grahaNa karU~? aise U~ce manoratha zrAvaka ko sadA hI rahane caahie| saMyama-dIkSA kA anurAgI hI saccA zrAvaka jaise eka vidyArthI jisake dila meM satata Age bar3hane kI hI icchA rahatI hai / phela hokara baiThe rahane kI kuMThita dhAraNA nahIM rahatI hai / pA~cavI klAsavAlA satata chaTThI kakSA meM jAne kI tIvra icchA rakhatA hai / vahI hoziyAra utsAhI vidyArthI kahalAtA hai / ThIka usI taraha mokSamArga para ArUDha sAdhakoM meM zrAvaka pA~cave guNasthAna (kakSA) kA aura sAdhu chaThe pramatta guNasthAna para hai| sirpha eka hI guNasthAna(kakSA) kA antara hai / yaha koI baDA antara nahIM hai| vaise donoM eka hI skUla ke do kakSA ke vidyArthiyoM kI taraha hai| eka hI mokSamArgarUpI gaNasthAnoM kI skUla ke pA~cave aura chaTe guNasthAnavartI sAdhaka haiN| donoM hI apane apane guNasthAna para apane apane pramANa meM sAdhanA karanevAle sAdhaka haiN| mAtra. sAdhanA ke pramANa meM antara jarUra hai / zrAvaka ke Age kI kakSA sAdhu kI hai| sAdhu zrAvaka se eka klAsa (guNasthAna) Age hai / mokSa prApti kI dizA meM Age baDhanevAle sAdhakoM meM sAdhu zrAvaka se thoDA Age bar3ha cukA hai| ataH zrAvaka bhI Age bar3hane kI spardhA meM satata sAdhu dharma kI prApti kI AkAMkSA rakhatA hai / mana meM bhAvanA to uttama zramaNadharma kI nitya baDhatI huI ho aura kAyA se saMsAra ke vyavahAra meM.. zrAvaka dharma kI maryAdA pAlatA ho aisA sAdhaka zrAvaka hI Age bar3ha sakatA hai| apane saMsAra meM jyAdA Asakta na rahakara zrAvaka sadA sAdhu dharma svIkArane-pAlane ke U~ce manoratha rakhe to hI Age vikAsa ho skegaa| dUsarI tarapha sAdhu dharma kI tIvra icchA rakhane se phAyadA yaha hai ki.. zrAvaka vApisa nIce nahIM giratA hai| caDhegA to Upara hI caDhegA parantu nIce nahIM giregaa| sabhI guNasthAna manogata bhAva kI pariNati kI prAdhAnyatAvAle haiN| aura mohanIya karma ke tIvra udaya ke kAraNa mana sadA hI caMcala-capala jyAdA rahatA hai| aisI caMcalatA-capalatA ke samaya bhaTakate bhaTakate mana mohanIya karma ke, rAga-dveSa ke viSaya-vAsanA ke, kaSAya ke, seMkaDoM viSayoM meM hI jyAdA bhaTakatA hai / isake kAraNa yaha samasyA hai aura koI kAraNa nahIM hai| aise bhaTakane ke samaya 704 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi mana halake nimitta pAkara unhIM meM magna ho gayA to nIce girane meM dera nahIM lgegii| patana bahuta jaldI hotA hai / isalie satata sAdhutA kI prApti kI jhaMkhanA rakhanevAlA zrAvaka hI saccA sAdhaka zrAvaka kahalAtA hai| zrAvaka ke lie apramattabhAvarUpa- chaTThA guNasthAna- ' dRSTi samakSa Adarza sadA hI utkRSTa kakSA kA honA caahie| to hI usa uddezya kI prApti taka puruSArtha kiyA jA sakatA hai / parantu Adarza yadi U~cA na rahe to nimnazreNi kI kakSA ke nimitta uddezya raha gae to phira vaicArika bhUmikA nIce gira jAtI hai / vyavahAra meM bhI kahA jAtA hai ki..jaisA saMga vaisA raMga / saMgata meM vyakti kharAba rahI to usake asara kA raMga bhI halkI kakSA kA hI lgegaa| isa taraha acche vyakti kA bhI patana hI hotA hai| zrAvaka kA pA~cavA guNasthAna cauthe aura chaThe ke bIca hai / eka tarapha cauthA aura dUsarI tarapha chaTThA / vikAsa yAtrA ke sopAna Upara caDhane ke krama ke hote haiM / isalie pA~cave ke nIce cauthA zraddhA kA guNasthAna hai / isalie pA~cave para se zrAvaka nIce bhI utare to sirpha cauthe samyagdarzana ke guNasthAna taka hI Akara ruke / isase phira jyAdA nIce utara jAya to baDA anartha ho jAya / pahale mithyAtva kI kakSA meM pahu~ca jaaegaa| isalie sadA hI Adarza U~cA rakhanA caahie| ghaDI kA lolaka jisa taraha Upara kI dizA tarapha thoDA caDhatA hai aura kSaNabhara meM vApisa nIce A jAtA hai| phira caDhane kA prayatna karatA hai, lekina vApisa nIce A jAtA hai / aisI hI sthiti pramAda kI kakSA meM sadA rahatI hai / zrAvaka pA~cave se nIce bhI utare to cauthe para Akara ruke / parantu zraddhA se jyAdA nIce patana to honA hI nahIM caahie| zrAvaka mAnasika bhUmikA meM thoDI apramattatA lAeM to eka guNasthAna Age bhI baDha sakatA hai / guNasthAna AdhyAtmika bhAvanA ke bala para hai| parivartana honA-na honA yaha mAnasika bhAvoM para AdhArita hai| bhale hI AcAra pAlana se zrAvaka pA~cave para ginA jAya lekina apramatta bhAva ke U~ce Adarza A jAya to cha8 sAdhu ke guNasthAna para bhI bhAvoM se pahu~ca sakatA hai / isase zrAvaka ko bahuta lAbha hai / chaThe guNasthAna kI mana se bhI jitanI bAra sparzanA ho jAya utanI bAra baDA uttama lAbha hotA hai| karmakSaya nirjarA kA tathA anumodanA kA bhI lAbha hotA hai / Azrava ke nirodharUpa saMvaradharma kA lAbha hotA hai| tadAkAra mana banatA hai / bhAva se usa prakAra ke pariNAma banate haiM / ataH aisI kakSA meM zrAvaka bhAva se sAdhu banatA hai / bhAva kI kakSA kahIM bhI baiThe..kisI bhI sthAna para baiThe prApta kI sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 705 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA sakatI hai / isalie AdarzabhUta U~ce aise guNasthAnoM kI sparzanA bhAva se nitya karanI caahie| viratidhara zrAvaka ke pA~cave guNasthAna se yadi thoDI dera ke lie bhI zrAvaka sAdhu chaTThe guNasthAna kA sparza bhI kare to bhI vaha utanI dera apramatta banatA hai / kyoMki zrAvaka kI kakSA se sAdhu hajAra gunI U~cI kakSA meM hai / isalie bhAva se bhI zrAvaka usa chaTThe guNasthAna kI sAdhu kI kakSA kA sparza kare, cintana kare, jhaMkhanA - tamannA kare to zrAvaka utane samaya U~cI kakSA kI apramattatA prApta kara sakatA hai / apane dezavirati ke vratoM se mahAvratoM kI U~cI bhAvanA banA sakatA hai / mokSamArga I yahA~ mAtra sAdhu ke AcAra-vicAra se matalaba nahIM hai, mukhya lakSya to.. kA hai / mokSa kI prApti kI dizA meM vaha kitanA Age baDhatA hai, yaha mahatva kA hai / isalie zrAvaka kI kakSA meM rahakara bhI apramatta banane kA lAbha milatA ho to kyoM nahIM sAdhutA ke bhAva banAnA ? avazya banAnA caahie| bhAva cAritra kA bhI U~cA lAbha milatA hai / isalie chaTThe guNasthAnavAle sAdhu ko jaise sAtaveM guNasthAna para jAne se apramatta kakSA kI prApti kA lAbha milatA hai vaise hI zrAvaka ko pA~cave se chaTThe para Ane meM apramattatA kA lAbha milatA hai| isalie zrAvaka ko hamezA hI chaTThe para pahu~cane kA bhAva banAnA cAhie / apramattatA kI kakSA lAne yogya puruSArtha karanA cAhie / AdhyAtmika guNoM kA vikAsa hI saccI sAdhutA hai 1 1 yaha sArI pravacanamAlA AdhyAtmika vikAsa para hI hai| AtmA saMbaMdhi viSaya ke cintana kI prakriyA AdhyAtmika kakSA hai / AdhyAtmika meM saba kucha AtmA saMbaMdhI hI hai / aba AtmA meM aura kyA hai ? mAtra guNoM ke sivAya anya kucha bhI nahIM hai / aura una guNoM ko Dhakakara baiThe hue karma ke AvaraNa hai / karma bhI kisa para hai ? sirpha guNoM para / yadi guNa hI mUlabhUta nahIM hote to karma kisa para lagate ? AtmA hI na hotI to karma karatA hI kauna ? isalie AtmA ke kAraNa karmoM kA astitva hai, parantu karma ke kAraNa AtmA kA astitva nahIM hai / mukta avasthA meM karma sattA nahIM hai to bhI AtmA kA astitva vahA~ para pUrNa rUpa se hai hI / isalie aisA nahIM kaha sakate haiM ki jahA~ jahA~ AtmA hai vahA~ vahA~ karma hai ? nhiiN| mokSa meM AtmA hai, parantu vahA~ karma nahIM hai / jahA~ jahA~ karma hai, vahA~ vahA~ AtmA anivAryarUpa se nizcita hI hai / isameM saMdeha nahIM hai / kyoMki AtmA ke binA karma kare kauna ? jaba AtmA ne karma kiye hI nahIM the taba vaha mAtra jaDa kArmaNa vargaNA ke rUpa meM AdhyAtmika vikAsa yAtrA 706 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANu svarUpa meM hI paDe the| vaise paDe hue jaDa paramANu AtmA kA kucha bhI nahIM bigADa sakate haiN| ve svayaM jaDa haiN| parantu AtmA svayaM pApAdi kI pravRtti karake karma upArjana karatI hai / pApAdi kI pravRtti ke malIna vicAroM meM jo rAga-dveSa hote haiM, kleza-kaSAya hote haiM unake sAtha jaise Arta-raudradhyAna ke adhyavasAya ho aura jaisI kRSNa-nIlAdi lezyA ho arthAt vicAroM meM zubhAzubha kI taratamatA ho usake AdhAra para Anava hue kArmaNa vargaNA ke una pudgala paramANuoM ko AtmA sva-pradezoM ke sAtha ekarasIbhAva karatI hai arthAt baMdha karatI hai / ise karmabaMdha kI prakriyA kahate haiM / aise baMdha ke bAda hI una kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ko karma kahate haiN| isase yaha spaSTa siddha hotA hai ki karma kI kartA AtmA hI hai / AtmA na ho to yA phira kucha kare hI nahIM to karma kA astitva ho hI nahIM sakatA hai / ataH jahA~ karma hai vahA~ AtmA jarUra-anivAryarUpa se hai hii| karmasattA ke astitva meM kAraNabhUta astitva AtmA kA hai / AtmA kA astitva isa taraha bhI siddha hotA hai| aisI jIvAtmA aneka guNoM kA samUhAtmaka piNDa hai / kArmaNa vargaNA ke piNDasvarUpa AtmA nahIM hai / kyoMki kArmaNa vargaNA ke paramANu to mAtra bAhara se Ae hue haiM, aura alpa kAlIna saMbaMdha se rahe haiN| jaise hI unakA kAla samApta huA ki ve nikala jaaeNge| phira AtmA kA astitva to rahegA hI / ataH aisI AtmA jo jJAnAdi svaguNoM kA samUhAtmaka piNDa svarUpa hai / usake jJAna-darzana-cAritrAdi guNoM kA vikAsa karanA hI AdhyAtmika vikAsa hai| aise AdhyAtmika vikAsa kI bhUmikA sAdhu jIvana meM zreSTha kakSA kI pragaTa hotI hai / ataH sAdhu jIvana ko AdhyAtmika sAdhanAkArI jIvana batAyA hai / siddhimArga ke sAdhaka to sAdhu haiN| aise sAdhu apanI samatA-kSamA namratA-saralatAsaMtoSa-vairAgyAdi aneka guNoM ko vikasita karane kI sAdhanA karate rahate haiM, aura AdhyAtmika vikAsa sAdhate rahate haiN| inake vikAsa meM avarodhaka bananevAle vaise karma ke AvaraNoM ko dUra haTAnA aura unake bIca se apanI sAdhanA kA mArga khullA karanA, niSkaMTaka banAte hue sAdhanA karate karate..Age bar3hate baDhate sAdhya prApti kI siddhi prApta karane kA lakSa rahatA hai| saMvaradharmapradhAna sAdhujIvana jIvAdi nauM tattvoM meM saMvara-nirjarA ke tattva batAe haiM / ye dharma pradhAna tattva haiM / dharma saMvara pradhAna hotA hai aura nirjarA lakSI hotA hai / nirjarA phalarUpa pariNAma svarUpa hai| sAdhanA kA sAdhaka-Adarza sAdhujIvana 707 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara meM karmoM ke Agamana ko rokane kI prakriyA hai / Agamana jA Azrava svarUpa hai, jisase AtmapradezoM para satata karma raja ke pudgala paramANu Ate hI rahate haiM / isa Azravake nirodharUpa saMvara dharma kI pradhAnatAvAlA zramaNajIvana hai / isalie mukhyarUpa se sAdhu kA jIvana ke AcAra-vicAra sabako lakSa meM rakhakara banAe gae haiM / ataH sAdhu kA jIvana hI aisA banA diyA gayA hai ki pApa ke Azrava ko avakAza hI nahIM mila sakatA hai / pApa kI eka bhI pravRtti sAdhu ke lie nahIM hai| yaha lakSa hI sAdhya hai| isa saMvara ke siddhAMta para bane hue sabhI AcAra-vicAra sAdhu ko pApa se bacAnevAle haiM, aura sAdhanA karAnevAle haiN| aisI sundara vyavasthA kA sArA zreya tIrthaMkara paramAtmA ko hai / ve svayaM sarvajJa vItarAgI the to vaisI sundara vyavasthA kara sake / anyatra sarvatra isa donoM kA abhAva sApha dikhAI detA hai| __saMvara AcAra meM, vyavahAra meM, aura sAdhyarUpa pariNAma-phala meM nirjarA kA lakSya hai| arthAt jIvana jIte hue nae pApa eka bhI nahIM karanA aura dUsarI tarapha janma-janmAntara-bhUtakAla ke jitane bhI pApa karma lage hue haiM unako sarvathA kSaya karanA aisA jIvana jisako mile vaha sAdhu / isIlie sAdhu kA jIvana sarvazreSTha hai / aura mokSa ke anurUpa-anukUla hai| saMvara kyA hai? Azrava ke nirodharUpa hai / Azrava meM pApa karmoM kA Agamana hai| satata honA hai| jabaki saMvara meM unakA niSedha hai / nirodha hai / isalie sAdhu kA jIvana eka tarapha Azrava ke nirodharUpa arthAt pApakarma ke sarvathA niSedharUpa hai / aura dUsarI tarapha nirjarA kI pravRttirUpa hai| pravRtti-nivRtti pradhAna dharma yA vidhi-niSedharUpa dharma pravRtti vidheyAtmaka hotI hai / jisameM kucha karanA rahatA hai / nivRtti niSedhAtmaka hotI hai| jisameM karane kA tyAga hotA hai / ataH sAdhu kA jIvana ina donoM kI mizraNa avasthA kA hai| aba kisakI pravRtti karanA aura kisakI nivRtti karanA? yahI mukhya viSaya hai| isameM spaSTa hai ki pApa kI nivRtti karanA hai / pApa karmoM kA sarvathA niSedha karanA hai| aura karmakSayarUpa nirjarA ke anurUpa saMvara dharma kA karanA yaha pravRtti svarUpa hai| dharma hamezA hI vidhi-niSedha ubhayAtmaka hotA hai| vidhi meM karane yogya vidheya dharma kiyA jAtA hai| jabaki ThIka isase viparIta niSedha meM na karane yogya pApoM kA sarvathA tyAga rahatA hai / arthAt pApa pravRtti kA sarvathA tyAga, tathA AdhyAtmika guNoM kA vikAsa karane kI zubha pravRtti, yA Atmika guNoM para lage hue AvaraNarUpa karmoM kA kSaya karake guNoM kA vikAsa karane kI 708 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRtti karanerUpa vidhi-niSedharUpa ubhayasvarUpAtmaka dharma hai / pApa pravRtti ke tyAga ko hI Azrava ke nirodharUpa saMvara dharma kahA hai| isa siddhAMta ke AdhAra para yaha niSkarSa nikalatA hai ki sAdhu kA jIvana saMsAra ke kisI bhI prakAra ke pApoM kI pravRttivAlA sarvathA na ho / saMpUrNarUpa se una pApa karmoM kI nivRttirUpa honA caahie| isa taraha eka hI sikke kI do bAju kI taraha sAdhu kA jIvana bhI pravRtti - nivRttirUpa ubhayadharmAtmaka batAyA hai / mokSaprApti ke anurUpa dharma I saMsAra meM aneka prakAra ke lakSya haiM- sAdhya haiN| una una sAdhyoM kI prApti ke anurUpa - anukUla sAdhanA ko sabhI ne dharma kahA hai / ataH sAdhanA kA jitanA jyAdA mahatva nahIM hai, usase aneka gunA jyAdA mahatva sAdhya kA hai / ataH sAdhya ke nizcitikaraNa para pUrA AdhAra hai| mImAMsakoM ne svarga kA sAdhya jyAdA rakhA hai| isalie svarga prApti ke anurUpa yajJa-yAga - homa-havana kI sAdhanA ko karmakANDa kahA hai| use anivArya mAnA hai / isa taraha svarga ke sAdhyavAle aneka mileMge / sukha ke sAdhyavAle puNyopArjana karane kI sAdhanA ko dharma kaheMge / sukha meM bhI ihalaukika, lokottara Adi aneka prakAra haiM / sAMsArika sukhoM kI upalabdhi kA sAdhya bhI anekoM kA hai ataH unhoMne unakI racanA bhI tadanurUpa banAI hai / kaIyoM ne vighnakSaya, nirvighnatA kA lakSya rakhakara usake anurUpa sAdhanA ko vyavahAra meM lAyA / kaiyoM ne roga nivRttirUpa Arogya - svAsthya prApti kA lakSya banAkara tadanurUpa sAdhanA kI vyavasthA kI / kaiyoM ne duHkha nivRtti ko sAdhya banAkara usake anurUpa sAdhanA banAI / isa taraha sabake alaga alaga sAdhya rahe aura usake anurUpa sAdhanA kI vyavasthA baiThAI / lekina jaina zAsana meM siddhatva - mokSa kI prApti ko hI eka mAtra antima sAdhya kahA hai / isake sivAya dUsare sAdhya kA hI niSedha hai| hA~, yadi carama sAdhya ko na sAdha sake to vaha bIca meM kisI bhI zuddha avasthA ko prApta kara sakatA hai / yaha carama sAdhya mokSa kI prApti kA jo hai use hI navakAra jaise mahAmantra meM spaSTa de diyA, tAki pratyeka sAdhaka jo bhI navakAra mahAmantra kI sAdhanA kare unakA lakSya sApha-spaSTa banA rhe| isa lakSya - sAdhya kA vAcaka namaskAra mahAmantra ke pahale evaM sAtave pada meM isa sAdhya ke anurUpa sAdhanA kI prakriyA dI hai| dUsare pada ko sAdhya batAyA hai / jaba sAdhya batAe~ge to sAdhanA bhI tadanurUpa batAnI hI caahie| vahI batAI hai| vaisI hI batAI hai / sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 709 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prathama pada "namo arihaMtANaM" meM spaSTa vyutpatti se sAdhya kA khyAla AtA hai / ari = arthAt AtmA ke karmazatru jo rAga-dveSa-kleza-kaSAya-krodha-mAnamAyA-lobha-kAmarUpa jo karma hai ve hI AtmA ke ari arthAt zatru haiM / AtmA ke viSaya kI AdhyAtmika prakriyA hai, ataH isameM kahIM bhI bAhya vyakti zatrurUpa nahIM hai / bAhya zatru koI bhI vyaktivizeSa hotI hai / unheM zatru mAneM to punaH karma kA baMdha hogA-dveSabuddhi bnegii| ataH bAhya zatru to yahA~ apekSita hI nahIM hai / isI kAraNa mAtra abhyantara kakSA ke zatru-ari ke rUpa meM AtmA ke hI karmoM ko ginA hai / karmoM kI pravRttirUpa rAga-dveSAdi ko ari : batAyA hai| ___aise ariyoM-karmazatruoM kA hanana karane arthAt nAza-kSaya karane kI kriyA ko 'arihanta' zabda se dyotita kiyA hai / isameM hanta' yaha kriyAvAcI zabda hanana karane-nAza karane-kSaya karane ke artha meM hai / isase spaSTa artha kI dhvani prathama pada meM nikalatI hai ki .. apane rAga-dveSAdi karmarUpa ariyoM-zatruoM kA sarvathA hanana-nAza karanevAle aise "arihanta bhagavAna" ko namaskAra ho| savvaMpAvappaNAsaNo ___ savva = arthAt saba, pAva = pApakarma, tathA paNAsaNo arthAt pranAzana / prakRSTena nAzanaM = pranAzanaM / isa saMskRta svarUpa kA prAkRtarUpa "paNAsaNo" hai| tIna zabdoM ke saMyojana se bane hue navakAra mahAmantra ke isa sAtaveM pada meM sarvathA-saba pApakarmoM kA kSaya-nAza karane kA lakSya hai / paNAsaNo yaha kriyAvAcI pada hai / kriyAtmakatA se sAdhanA kI prakriyA spaSTa hotI hai ki kyA karanA hai ? kisakA nAza karanA hai ? isake lie pApakarma kA vAcaka 'pAva' zabda diyA gayA hai / kitane pApa aura unakA kitane pramANa meM kSaya karanA isake lie 'savva' zabda diyA hai| 'savva' zabda saMkhyAvAcI artha meM..saba pApoM kA kSaya karane kI bAta karatA hai / jaba kSaya-nAza karane hI baiThe haiM to phira thoDe pApoM kA nAza karanA aura thoDe pApa punaH zeSa rakhanA, aise kyoM? mokSa kA hI lakSya hotA hai, usa samaya thoDe-thoDe pApakarmoM ke kSaya kA savAla hI nahIM rahatA hai / isalie 'savva' zabda mokSa kA dyotaka hai / jitane haiM utane saba-sabhI pApakarmoM kA nAza karanA hI lakSya hai / aura sabhI pApa karmoM kA mAtra nAza hI nahIM, vaha bhI sarvathA saMpUrNarUpa se nAza karanA hai / ataH sarva zabda donoM arthoM ko spaSTa karatA hai / sabhI karmoM kA tathA sarvAMza meM sarvathA nAza karanA 710 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naz-nAz dhAtu ke sAtha "pra" upasargavAcI akSara vyAkaraNa ke niyamAnusAra lagA hai| "pra" upasarga-prakRSTa-utkRSTa artha meM prayukta hai / yaha nAza kSaya karane kriyA kI uccatA guNavattA ko prakaTa karatA hai| jaise caMDa ke Age "pra" upasarga lagAkara prakRSTa artha meM "pracaNDa" zabda banAyA gayA hai| caNDa zabda tIvratA ke artha ko jItanA dyotita karatA hai usase kaI ganA adhika tIvratA ke artha ko pracaNDa zabda dyotita karatA hai| isI taraha yahA~ para nAza ke Age "pra" upasarga isI artha meM hai / pranAzana arthAt prakRSTa nAza karanA hai| nAza karate samaya thoDA sA aMzamAtra bhI raha na jAya aisA nAza karanA pranAza hai / jitane bhI pApa karmAdi hai una saba kA samUla sarvAMzika nAza karane kI prakriyA ko pranAza kahA hai / isa artha meM paNAsaNo zabda prayukta hai / isa taraha savva zabda aura paNAsaNo zabda donoM milakara azubha pApa-karmoM kA sarvathA sarvAMza meM samUla nAza karane kI prakriyA ko lakSita karate haiN| ___ AtmapradezoM para se sabhI karmoM kI kArmaNa vargaNA kA nAza-kSaya karane kI prakriyA ko zAstrakAra bhagavaMtoM nirjarA kahA hai| nirjarA viyogakAraka hai| alaga karanevAlI hai| jo kArmaNa vargaNA Atma pradezoM para lagI huI hai, una sabakA nAza karanA, kSaya karanA arthAt AtmA se alaga karanA, dUra karanA, viyoga karanA ise nirjarA kahate haiN| aisI nirjarA mokSasAdhaka dharma hai / jitane-jitane pramANa meM karmoM kA kSaya-nirjarA hotI hai utane pramANa meM AtmA mokSa ke najadIka-samIpa pahu~catI hai / yahI sahI prakriyA hai / sahI sAdhanA hai| pahale "namo arihaMtANaM" pada meM artha kI jo dhvani nikalatI haiM, vahI aura vaise hI samAna artha kI dhvani "savvapAvappaNAsaNo" ke sAtaveM pada meM bhI nikalatI hai / donoM hI pada samAna artha pratipAdita karate haiM / ataH donoM padoM kA artha sAdhaka ke lie sAdhya bana jAtA hai / vahI sAdhanArUpa dharma bana jAtA hai / aura usake aMga sAdhana bana jAte haiN| isa taraha sAdhya-lakSya ko dhotita karanevAle ina donoM padoM ke artha ko-marma ko- rahasyArtha ko samajhakara pratyeka sAdhaka ko sahI artha meM navakAra mahAmantra kI upAsanA karanI caahie| navakAra mahAmantra ke pratyeka upAsakoM - ArAdhakoM ko apane saMkalpa meM yaha sAdhya sthira-nizcala karanA caahie| tabhI sAdhanA phalavatI-phaladAyI banakara sAdhya ko siddha kara ske| 'paNAsaNo' ke lie dharma- 'namo' isI navakAra mantra meM sarva prathama prayukta 'namo' zabda dharmarUpa hai| namaskAra ke AcaraNarUpa dharma kI mahattA isa mahAmantra meM dekara mantra kI mahAnatA siddha kI hai| sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 711 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariyoM-karmazatruoM kA hanana karanA yA prakRSTa nAza-pranAza karanA Adi kA AdhAra dharma para hai / dharma kI tathAprakAra kI sAdhanA se hI pApanAza saMbhava hai / aise karmanAzakAraka dharma ke praveza dvAra samAna namaskAra kA svarUpa hai / 'namo' pada usI namaskAra ke artha kA dyotaka aba Apa hI socie ! AtmA para lage seMkaDoM pApa karmoM kA kSaya-nAza karane kA sAmarthya namaskAra meM hai / prabala zakti namaskAra meM hai / isalie isa mahAmantra meM namaskAra kI hI prAdhAnyatA hone se namaskAra(navakAra) mahAmantra nAmakaraNa kiyA hai / anyathA arihaMta mantra, yA siddhamantra, yA anya kisI bhI nAma se nAmakaraNa karate lekina vaisA na karate hue namaskAra mahAmantra nAma rakhA gayA hai / jaba pApa karmoM kA itanA bhayaMkara svarUpa hai / ye itane bhArI karma hai jo anAdi-ananta kAla se AtmA ko saMsAra meM paribhramaNa karAte haiM / AtmA ko apanI pakkaDa meM jakaDa kara rakhA hai| aise karmazatru kA sarvathA.samUla nAza kSaya karane kA sAmarthya jisameM hai, vaisA namaskAra dharma hai / karma nirjarA-kSaya karanevAlA aura vaha bhI sAmAnya nahIM prakRSTa kakSA kI nirjarA karAnevAlA samartha-sazakta namaskAra "namo dharma" hai / namaskAra nirjarA kAraka dharma hai / aura karmakSayarUpa nirjarA kI paraMparA meM mokSaphala kI prApti hotI hai| ataH namaskAra mokSa kI prApti karAnevAlA dyotaka hai| aisA sAmarthya jisa namaskAra kA hai, tathA aisA sundara adbhuta rahasyArtha jisake padoM kA hai, aise mahAmantra navakAra ko sahI artha meM sacce artha meM samajhakara upAsanA sAdhanA bhI sahI karanI caahie| mokSasAdhaka mahAmantra- "navakAra - nirjarAkAraka "namaskAra" aura do-do padoM ke rahasyArtha meM karmakSaya kA sAdhya jisa mahAmantra meM hai, usa namaskAra mahAmantra kI upAsanA mokSasAdhaka artha meM hI karanI caahie| yadi svarUpa karmakSaya aura mokSaprApti kA ho, aura hama upAsanA yadi anya hetuoM ke lie kareM to punaH sAdhanA galata-viparIta siddha hotI hai / viruddhAcaraNa kA doSa jyAdA lgegaa| karmakSaya-nAza kAraka tathA mokSasAdhaka anya koI bhI uddezya-sAdhya yA lakSya banAyA jAya to vaha AtmA ko mokSaphala se vaMcita hI rkhegaa| ataH aise navakAra kI mahAnatA siddha karane meM namo ke mokSadAyaka phala, evaM karmakSaya kAraka artha kA yogadAna bahuta bar3A hai / aise mahAmantra kA tucchaphaloM kI prApti ke lie upayoga karanA bhI tucchatA hai / saMsAra ke uddezyoM ko sAdhanA, sAMsArika manokAmanAe~ siddha karane ke lie, yA bhautika-paudgalika sukhoM kI prApti ke lie, yA nagaNya gauNa vighnoM ke, duHkhoM ke nivAraNa hetu navakAra jaise 712 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmantra kA upayoga karanA eka durupayoga siddha ho jaaegaa| jisa navakAra kI sahI sArthaka ArAdhanA se sarvazreSTha sarvottama phalarUpa karmakSaya, pApa-nAza-evaM mokSaprApti kI upalabdhi ho sakatI hai, vaha prApta na kara ke usase utaratI kakSA ke phaloM kI prApti karanA aura vaha bhI mahAna navakAra jaise mahAmantra se karanA yaha kahA~ taka ucita hai? sahI hai? ataH sahI samajhakara AtmA ko sahI bhAvoM kI tarapha moDanI caahie| saccI sAdhanA sacce artha meM hI karane kA lakSya banAnA cAhie, usI meM hita hai| . siddhi ke anurUpa sAdhu dharma sAdhu dharma ke AcAra-vicAra, sAdhu kA tapa-tyAga, vrata-mahAvrata, sArI AcAra saMhitAdi jo bhI, jaisA bhI aura jitanA bhI sAdhu dharma hai vaha sArA siddhi ke anurUpa hai| arthAt siddhatva prApta karAne ke anurUpa hai / lakSya yahI hai ki mokSa meM jo hai, jaisA hai, use pAne ke lie puruSArtha yahA~ se hI prAraMbha kiyA jA sakatA hai| anyathA mokSa meM jAkara karmakSayAdi nahIM kiyA jAtA hai| jo kucha karanA hai, pAnA hai vaha saba yahA~ para hI pAnA hai aura bAda meM hI mokSameM jAnA hai / sAdhu mokSa ke bahuta samIpa hai / saMsAra ke samIpa nahIM hai| saMsAra se to sarvathA virakta-vimukha ho hI cukA hai aura mokSa ke sanmukha bana cukA hai| tabhI vaha sAdhutva pAyA hai / ataH sAdhu kI samasta sAdhanA mokSa ke anurUpa-anukUla hai| sAdhu ke jIvana meM, rahana-sahana, AcAra-vicAra tathA khAna-pAnAdi saba viSayoM meM itanA pratibandha, tyAgAdi kyoM lAyA gayA hai ? isakA uttara eka hI hai ki sAdhu kA punaH saMsAra meM patana na ho jAya parantu saMsAra se bace, pApakarma baMdha se bace aura mukti mokSa kI tarapha sadA unnata rahe / mokSa prApti kI eka hI dizA meM agrasara rahe / unnata-sanmukha rahe yahI sarvathA hitAvaha evaM zreyaskara hai, kalyANakAraka hai| saMsAra se chUTakara jo sAdhu banA hai usake lie mahAvrata Adi kI vyavasthA karake samasta pApoM kA saMbaMdha hI chuDA diyA hai / pApoM kI pravRtti hI sarvathA baMda kara dI hai / ataH koI pApa sAdhu ko karanA hI nahIM hai / aura dUsarI tarapha karma kSaya-nirjarA ke lie adbhuta tapazcaryA Adi kI dharmArAdhanA joDa dI gaI hai / isase sAdhu kA dharma saMvara evaM nirjarA pradhAna hI banA diyA gayA hai / isIse mokSa kI prApti ho skegii| anyathA saMbhava nahIM ho paaegaa| isalie mokSa meM jo jo bhI prApta karanA hai, mokSa ke lie jo jo bhI prApta karanA hai vaha saba sAdhaka ko yahA~ para prApta karanA hai / ataH sAdhu ko vaisA mokSa ke anurUpa sAdhaka jIvana banAnA hai| isI artha meM sAdhu kI vyAkhyA bhI sahI baiThatI hai ki- "siddhi mArga" sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 713 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmotIti sAdhu = siddhi-mokSa ke mArga kI jo samyag upAsanA karatA hai vaha sAdhu kahalAtA hai / isase viparIta asAdhu khlaaegaa| siddhi ke prati zraddhA to cauthe samyaktva ke guNasthAna para hI jaga gaI thii| banA lI thii| saccI zraddhA-sacoTa zraddhA banane ke bAda zraddhA ke viSaya meM to sAdhu nizciMta ho cukA hai / jJAna-samajha bhI vaisI pakkI banA lI hai / aba tadanurUpa AcaraNa hI karanA hai / ataH cAritrAcAra kI zuddha AcaraNA chaTe guNasthAna se sAdhu banakara zuru karatA hai / aura Age baDhatA hai / yahA~ se sAdhu ke vikAsa kI kakSA zuru hotI hai| gRhastha evaM sAdhu kI tulanAtmaka tAlikA ghara-gRhasthIvAle gRhastha ke jIvana kA jo svarUpa hotA hai ThIka usase viparIta prakAra kA sAdhu jIvana hotA hai| gRhastha ke AcaraNa se sarvathA vilakSaNa prakAra ke AcAra-vicAra sAdhu jIvana ke hote haiN| tulanAtmaka dRSTi se dekhane para donoM meM antara bahuta bar3A hai / isa tulanAtmaka tAlikA ko dekhane se donoM ke bIca kA antara va bheda spaSTa khyAla meM AegA gRhastha jIvana 1) gRhasthI-gharabArI (AgArI) sAdhu jIvana 1) gRhasthAzrama kA tyAgI, gRhatyAgI __ aNagArI 2) strI-patnI kA sarvathA tyaagii| .3) strI kA sparza-mAtra bhI na krnaa| 4) dhana-saMpatti kA sparza-mAtra bhI varNya 2) strI-patnI kA rAgI 3) strI sukha kA rAgI 4) dhana-saMpatti ke binA na clnaa| 5) milkatAdi kA mAlika, vyvsthaapk| 5) tyAgI sAdhu-milkata kA svAmI-haka na ho| 6) hiMsAdi kI pravRtti ke dvAra khulle haiN| | 6) sUkSma hiMsAdi ke dvAra bhI banda rakhe haiN| 7) AjIvana aarNbh-smaarNbhii| 7) AyuSya bhara AraMbha-samAraMbha kA tyaagii| 8) chaHjIvanikAya kI roja hiNsaa| 8) SaDjIvanikAya kI hiMsA kA sarvathA tyaagii| 714 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9) rAtri meM bhI jalapAna-bhojana kara letA | 9) AjIvana rAtrI jalapAna-bhojana kA sarvathA tyaagii| 10) jhUTha ke binA vyApArAdi nahIM calatA | 10) AjIvana jhUTha kA saMpUrNa tyaag| 11) brahmacarya pAlanA asaMbhava lagatA hai| | 11) sAdhu AjIvana akhaNDa brahmacArI rahate haiN| 12) corI ke kaI prakAroM kA sevn| 12) sarvathA steyavRtti kA tyaag|. 13) putra-putrI parivAra-prapaMca- 13) putra-putrI-parivAra prapaMcAdi sarvathA vyvhaar| nahIM hai| 14) pAnI-agni-vanaspati kA 14) kacce pAnI, vanaspati-agni ke upyog| , sparza kA bhI tyaagii| 15) rasoI banAkara bhojana krnaa| 15) jIvana meM kabhI bhI rasoI banAnA hI nhiiN| 16) svayaM apanI rasoI banAkara jiimnaa| 16) gocarI-bhikSA lAkara AhAra krnaa| 17) aparimita vastrAdi kA saMgraha karanA / / 17) sImita-maryAdita vastra deha rakSArtha rkhnaa| 18) parigraha parimANa kA himaaytii| | 18) sarvathA aparigrahI-tyAgI nirmNth| . 19) yAna-vAhanoM kI bhrmaar| 19) yAna-vAhana tyAgI-pAdacArI, | . paidlvihaarii| 20) pada-sattA pratiSThA ke pIche paagl| 20) pada-sattA-pratiSThA kA bhI tyaagii-nispRhii| 21) lobha vRtti ko baDhAkara saba saMgraha . 21) nirlobha vRtti se lobha dvArA saMgraha na krnaa| krnaa| 22) ghara-makAna-dukAnAdi 22) apane lie ghara-makAna-dukAna bnaanaa-becnaa| kucha bhI na rkheN| 23) gRhasthI AjIvikA ke lie | 23) sAdhu ko kisI bhI prakAra kA vyApAra kreN| vyApAra tyAjya hai| 24) nyAya-nItimattA bhI kho baiThatA hai| | 24) nyAya-nIti kA pUrI taraha pAlana kreN| sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 715 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25) aizvarya-vaibhava-bhogavilAsa kA | 25) aizvarya-vaibhava-bhogavilAsa kA pradarzana krnevaalaa| sarvathA tyaagii| 26) hIre motI ratna-sone-cAMdI kA / 26) hIre-motI-ratna-sone-cAMdI kA sNgrhii| sarvathA tyaagii| 27) dhAtu pAtra bartanAdi kA 27) dhAtu pAtra kA tyaagii-kaasstthpaatrii| sNgrhii-upyogii| 28) raMga-biraMgI phaizanebala aneka 28) raMgarahIta zaddha zveta vastradhArI (binA kpddoNvaalaa| sIe hue)| 29) ghara baMgale meM AjIvana rhnevaalaa| | 29) maThAdhIza na banakara sarva dharmArtha | pribhrmnn| 30) jJAna-dhyAna-sAdhanA kI ruci 30) jJAna-dhyAna-yoga sAdhanA meM - rakhatA hai| prviinn| 31) abhakSya-anantakAya kA tyAga kara | 31) abhakSya-anantakAya kA sarvathA . sakatA hai| tyaagii| 32) snAna, zobhA, dehasuzruSA ke binA na | 32) snAna, zobhA, dehasuzruSA kA sarvathA rhnevaalaa| nissedh| 33) 18 pApasthAnoM kA sevana 33) 18 hI pApasthAnoM kA tyAga krnevaalaa| krnevaalaa| isa taraha gRhastha aura sAdhu ke jIvana meM kitanA antara-bheda hai ? donoM ke bIca kitanI sAmyatA-vaiSamyatA hai, donoM kA jIvana kaisA hai yaha svarUpa isa tulanAtmaka tAlikA ke paDhane se khyAla A sakatA hai / eka kI pUrva dizA hai to dUsare kI sarvathA pazcima hI hai| sAdhu uttara meM Upara caDhatA hai to gRhasthI dakSiNa kI tarapha nIce utara rahA hai aisA lagatA hai / lekina gRhastha ko U~ce Adarza kA lakSya rakhakara Age bar3hane se sAdhu jIvana acchI taraha prApta ho sakatA hai / uparokta tulanA meM jaina zramaNa ke sAdhu jIvana ko kendra meM rakhakara tulanA kI gaI hai / anya dharmI saMnyAsI-bAbA-phakIra ke sAtha tulanA nahIM kI hai / jaina sAdhu kA jIvana saMnyAsI-bAbA-phakIroM se bhI hajAra gunA jyAdA tyAgI hotA hai / tyAga kI kakSA meM zreSThatama jIvana jaina sAdhu kA hone se, vaise unake vrata-mahAvrata niyama-siddhAntAdi hone se tyAga kI Adarza mUrti samAna jaina sAdhu hone se tulanA unake sAtha kI gaI hai| yaha bheda vaise anubhava siddha bhI hai| phira bhI koI bhI vyakti 716 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 2 // saMnyAsI-bAbA-phakIrAdi ke jIvana ke svarUpa ko dekhakara jaina sAdhu kA bhI jIvana dekhakara acchI taraha abhyAsa karake tulanA kara sakate haiN| zrAvaka bhI sAdhutulya bana sakatA hai sAmAia-vaya-jutto, jAva maNe, hoi niym-sNjutto| chinnai asuhaM kammaM, sAmAia jattiA vArA // 1 // sAmAiammi u kae, samaNo iva sAvao havai jmhaa| . . eeNa kAraNeNaM, bahuso sAmAiaMkujjA - zrAvaka sAmAyika karake pUrI hone para pArane ke samaya uparokta sUtra bolatA hai| isI sUtra se sAmAyika pArI jAtI hai / isa sUtra meM eka sAmAyika kA AcaraNa karanevAlA zrAvaka kitanA lAbha prApta karatA hai ? aura kisa kakSA meM pahu~catA hai ? isakA sundara vivaraNa diyA hai| kahate haiM ki... sAmAyika vrata se yukta aisA vratI zrAvaka jaba taka mana meM isa sAmAyika ke niyama-vrata se yukta hotA hai arthAt jaba taka sAmAyika meM hai taba taka azubha pApa-karmoM kA cheda karatA hai / nAza karatA hai / jitanI bAra sAmAyika karatA hai, sAmAyika meM rahatA hai, utanI bAra azubha pApa karmoM kA chedana karane kA arthAt nirjarA kA lAbha prApta karatA hai / aura sAmAyika karanevAlA vratI zrAvaka jaba taka sAmAyika meM rahatA hai taba taka sAdhu tulya-sAdhu ke samakakSa kahalAtA hai / sAdhu jaisA hI kahalAtA hai| . . vaise sAmAyika cAritrAcAra kA dharma hai / yaha cAritradharma sAdhu jIvana kA dharma hai| sAdhu pUrNa cAritrapAlaka hai / isalie sAdhu kI sAmAyika-dIkSA AjIvana bhara-mRtyu kI antima zvAsa taka hai| jabaki gRhasthAzrama meM rahanevAle zrAvaka kI sAmAyika do ghaDI = 48 miniTa ke samaya kI alpakAlIna hai| ataH "jAvaniyama" kI pratijJA hai| Akhira gharabArI-gRhasthI hai ataH alpakAla = do ghaDI kI bhI sAmAyika kare to sAdhu ke samakakSa avasthA prApta hotI hai zrAvaka ko / sAdhu jaise AjIvana strI sparza kA tyAgI hotA hai, dhana saMpatti kA tyAgI hotA hai, kacce pAnI, agni, vanaspati Adi kA tyAgI hotA hai, ThIka usI taraha do ghaDI kI sAmAyika meM zrAvaka bhI strI-putrI-patnI Adi kA sparza bhI na kare aisA niyama hai, dhana-saMpatti kA bhI sparza na kare, kacce pAnI, agni, vanaspati Adi kA bhI sparza sarvathA na karanA aisA niyama hai| ataH ina samAna AcAra kI vyavasthA ke pAlana se zrAvaka bhI sAmAyikAvasthA meM sAdhu tulya ginA jAtA hai / isI kAraNa se zrAvaka ko bhI bAra-bAra sAmAyika karanI caahie| aisA vidhAna kiyA jAtA hai| bAta bhI sahI sAdhanA kA sAdhaka- Adarza sAdhujIvana 717 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / sAmAyika yaha cAritra-dIkSA kA hI saMkSipta-laghu svarUpa hai / gRhasthAzramI jIvana meM udyamazIla gRhastha saiMkaDoM kAryoM meM-prapaMca meM vyasta hone ke kAraNa satata dinabhara 18 pApoM kI pravRtti meM rahatA hai ataH use apane pApoM kA chedana karane ke lie..pratidina sAmAyikAdi avazya karanI hI caahie| to hI pApanivRtti saMbhava hai| isa taraha pA~cave guNasthAnavartI zrAvaka ko bhI chaThe guNasthAnaka ke sAdhu dharma kA AsvAda cakhanA caahie| rasAsvAda se anubhUti hotI hai / isalie zrAvaka sAdhu ke AcAroM kA pAlana karane ke lie prayatnazIla honA cAhie / parantu sAdhu ko zrAvakAcAra pAlane kI AvazyakatA nahIM rahatI hai / kyoMki sAdhu kA AcAra zrAvaka ke AcAra se hajAra gunA jyAdA U~cA zreSTha kakSA kA hai / isalie sAdhu yadi zrAvakAcAra pAlane kA vicAra kare to use eka guNasthAna nIce utaranA paDatA hai| isameM sAdhu ko nukasAna hai / jabaki zrAvaka yadi sAdhu ke AcAroM kA pAlana kare use eka guNasthAna Upara caDhane kA maukA milatA hai / atyaMta lAbha hotA hai / Age vikAsa hotA hai / isalie zrAvaka sAdhanA ke kSetra meM sAdhu ko apanA guru mAnatA hai / mokSa kI prApti ke mArga-dharma para caDhane para ke lie... agrasara hone ke lie, Age bar3hane ke lie, AdhyAtmika vikAsa ke lie zrAvaka sAdhu ko apanA guru mAnatA hai| mArgadarzaka-upadezaka mAnatA hai| isIlie guru ke Age dharma kA vizeSaNa joDakara "dharmaguru" nAma diyA gayA hai / aise dharmaguru kA kartavya hai ki svayaM mokSa kI tarapha prayANa karate hue Age bar3hate hI jAya; Upara uThate jAya / mokSa mArga para Age bar3hate hue zrAvaka ko bhI Age bar3hAte hI jAya / sAtha lekara Age baDhe, aura Age bddhaae| guru pada kI vyavasthA tattvatrayI rUpa deva-guru-dharma ina tIna tattvoM kI vyavasthA meM deva tattva meM arihaMta aura siddha ina do bhagavAnoM kA sthAna hai| isI taraha dUsare guru tattva meM AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina tIna kI vyavasthA kI gaI hai / aura dharma tattva meM-darzana-jJAna-cAritra-tathA tapa ina cAra dharmoM kI vyavasthA kI gaI hai| isa taraha se do deva + tIna guru + aura cAra dharma milAkara navapada (nauM padoM) kI vyavasthA baiThAI gaI hai / ina 718 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauM padoM ko golAkAra-cakrAkAra svarUpa meM sthApita karake siddhacakra nAmakaraNa diyA gayA hai / isa navapadarUpa siddhacakra meM arihaMta bhagavAna ko kendra kI karNikA meM birAjamAna kiye haiN| unake ThIka Upara dUsare siddha pada kI sthApanA hai / ye donoM deva tattva haiM / isake bAda guru tattva kA krama hai / isameM tIsare AcArya pada kI vyavasthA bAI tarapha kI paMkhaDI meM hai| nIce kI dizA kI paMkhuDI meM upAdhyAya cauthe pada kI vyavasthA kI gaI hai| usake pazcAt pA~cave sAdhu pada kI vyavasthA arihaMta ke dAMI tarapha kI paMkhuDI para kI gaI hai| yahA~ taka do deva aura tIna guru milAkara paMca parameSThI kI sthApanA kI gaI hai| Age ke cAra padoM meM cAra dharmoM kI sthApanA kramazaH hai / cha8-darzana, 7 veM jJAna, 8 veM cAritra, 9 veM tapa pada kI sthApanA hai / isa taraha nauM pada rUpa siddhacakra kA svarUpa hai / inameM tIna guruoM kA sthAna . hai| guru kI garimA- guru zabda kI vyAkhyA karate hue likhA hai ki 'gu'zabdastvandhakAraH rushbdstnnirodhkH| . etaduktaM samAsena, guruzabdayorarthaH / / guru zabda meM 'gu' akSara andhakAravAcI hai| aura 'ru' akSara andhakAra ko rokane artha meM nirodha karane artha meM hai| isa taraha saMkSipta rUpa se guru zabda kA artha hai ki.. ajJAnarUpI andhakAra ko dUra karake jJAna rUpI prakAza ko phailaanaa| kisI ko bhI samyak jJAna denA / isI ko prasiddha zloka meM aura spaSTa kiyA hai ajJAnatimirAndhAnAM jnyaanaanyjnshlaakyaa| netramunmIlitaM yena tasmai zrI guruve nmH|| ajJAnarUpI timira = andhakAra se andhe jo jIva haiM unakI jJAnarUpI aJjana kI zalAkA (salI) se andha kI A~khoM meM lagAkara jJAna rUpI netroM kA udghATana-unmIlana karanevAle aise jo guru hote haiM unako namaskAra kiyA gayA hai / arthAt ajJAna ko haTAkara sacce samyag jJAna ke cakSu jo kholanevAle haiM aise guru ko namaskAra kiyA gayA hai / guru kA kArya hI yaha hai ki jIvoM ko samyag jJAna dekara samyag sacce mArga para lAnA / use mokSa ke mArga para Age bddhaanaa| lekina dUsare jIvoM ko samyag jJAnAdi dene ke pahale ve svayaM usa jJAna ko pAe hue hone caahie| svayaM pahale mokSamArga para hone hI caahie| to hI dUsaroM kA kalyANa kara skeNge| anyathA "svayaM naSTA parAnnAzayati" jaisI sthiti hogii| svayaM guru bhI mokSamArga sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 719 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAste se pathabhraSTa hai aura dUsaroM ko bhI mokSamArga se bhraSTa kara deNge| bhaTakA deNge| eka mAtA yA pitA apane saMtAna kA jitanA jyAdA nukasAna nahIM kara pAe~ge usase hajAra gunA jyAdA nukasAna eka guru kreNge| mAtA-pitA saMtAna ke parama hitaiSI hote haiN| lekina mAtA kI dRSTi saMtAna ke zarIra taka kendrita rahatI hai / zArIrika vikAsa taka hI mAtA kA lakSya rahatA hai / pitA bauddhika vikAsa taka sImita rahatA hai / parantu usa saMtAna kI AtmA ke AdhyAtmika vikAsa ke lie kauna jimmedAra hai ? ataH cAra prakAra ke guruoM kI vyavasthA anta meM antima dharmaguru hI AdhyAtmika vikAsa karate haiM / cAra prakAra ke guru 1 1. mAtA guru, 2. pitA guru, 3. vidyAguru, aura antima cauthe 4. dharmaguru hai / isa taraha cAra prakAra ke guruoM kI vyavasthA dRSTigocara hai / putra ko janma de cukane ke bAda .. mAtA jaba saMskAra dene kA kAma karatI hai saMtAna ko acche-U~ce saMskAroM se saMskArita karatI hai taba mAtA bhI eka guru ke sthAna para baiThatI hai / bAlyakAla meM bAlaka choTA hotA hai taba taka mAtA kI jimmedArI jyAdA hotI hai / vahA~ taka mAtA kA lakSya saMtAna ke zarIra taka sImita rahatA hai / lekina jaise jaise baDA hotA jAtA hai usakA bauddhika vikAsa, vilAsa karane kI jimmedArI bhI usake pitA kI baDhatI jAtI hai| pitA kA bhI yogadAna kAphI U~cA rahatA hai / isa dRSTi se pitA dUsare krama para guru banate haiM / 1 I putra ko jaba pAThazAlA meM bhejA jAtA hai taba zikSaka bhI use vidyA - zikSA dekara suzikSita karate haiM / ataH ve vidyAguru kahalAte haiM / vidyAdAtA vidyAguru meM bhI do prakAra ke hote haiM / eka to vyavahArika zikSA - skUla-kaoNleja kI denevAle, aura dUsare dhArmika zikSA denevAle haiM / ve bhI vidyAguru haiM / anta meM usa jIva kI AtmA ke utthAna - kalyANa karanevAle cauthe dharmaguru kahalAte haiM / aise dharmaguru kA sthAna atyanta U~cA hai| sahI kalyANa to ve hI kareMgeM / 1 1 dharmaguruoM meM bhI samyaktvI aura mithyAtvI donoM hI kakSA ke hote haiN| jo svayaM hI mokSamArga ke patha se bhraSTa hai aura apanA hI AdhyAtmika vikAsa nahIM kara pAe haiM ve mithyAtvI haiM | AcAra-vicAra ke U~ce Adarza ko ve abhI taka jo chU bhI nahIM pAe haiM, tyAga kI U~cI kakSA para abhI taka jo caDha hI nahIM pAe haiM, jJAna aura dhyAna kI sahI saccI dizA hI jo abhI taka samajha hI nahIM pAe haiM, AtmA-paramAtmA - karma - dharma aura mokSa taka kA svarUpa bhI abhI taka jo svayaM hI samajha nahIM pAe haiM ve kyA dUsaroM ko samajhAe~ge ? AdhyAtmika vikAsa yAtrA 720 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura kyA dUsaroM kA kalyANa kara pAe~ge? aise veSadhArI saMnyAsI-bAbA-phakIra- jogI Adi kaI baiThe haiM jo svayaM hI mokSa mArga para nahIM hai, are ! jo svayaM abhI taka mokSa mArga ko pahacAna hI nahIM pAe haiM aise mithyAtvI pathabhraSTa guru kyA kareMge? kisakA kalyANa kareMge? saMbhava hI nahIM hai ataH "svayaM naSTA parAnnAzayati" kI kahAvata caritArtha lagatI hai| sacce dharmaguru dUsare samyaktvI-samyagdRSTi mokSagAmI-mokSamArgI aise jaina zramaNa-sAdhu jo AtmA-paramAtmA-karma-dharma aura mokSa Adi tattvoM kA, jagat aura isa sRSTi kA vAstavika svarUpa samajhakara baiThe haiM, carama satya, jo acchI taraha jAnakara baiThe haiM aise AtmArthI mokSArthI hI sacce dharmaguru kahalAne yogya haiM / svayaM apanI AtmA kA kalyANa kara raheM haiM aura anya jIvoM ko bhI mokSa prApti kA bilkula zatapratizata zuddha saccA mArga dikhAnA aura usa mArga para caDhAnA-calAnA Adi kA uttama kAma karanevAle mahApuruSa haiM aise mahAtmA sacce dharmaguru haiN| AdhyAtmika vikAsarUpa mokSamArga ke guNasthAnoM para caDhate hue chaThe-sAtaveM sarva virati ke guNasthAnoM para caDhakara jinhoMne apanA vikAsa kAphI U~cI kakSA taka kara liyA hai| aura jo dUsaroM ko bhI satata isI U~ce Adarza para lAne ke lie puruSArtharata haiM / saMsAra ke pApoM ke jo sarvathA tyAgI haiM, tyAga sAdhanA meM jagata meM sarvazreSTha haiN| aura tapamArga se Atma zuddhi kI kAphI U~cI kakSA taka jo pahu~ca cuke haiM aisI tapa aura tyAga kI saMskRti ke saMskAroM se suvAsita jinakA U~cA jIvana hai.. sacamuca jo tyAga kI jIvaMtamUrti hai, aura jo tapomUrti hai, aise dharmaguru se U~ce dUsare kauna mila sakate haiM ? saMbhava hI nahIM hai| dharmaguruoM meM tIna prakAra kI vyavasthA___isa U~ce Adarza ko samprApta sacce dharmaguruoM meM tIna vibhAjana karake alaga alaga vyavasthA kI gaI hai / 1. AcArya 2. upAdhyAya aura 3. tIsare sAdhu / saca dekhA jAya to ye tInoM sAdhu hI hai| AcArya aura upAdhyAya donoM mUla meM to sAdhu hI haiN| mAtra paMda-adhikAra kI vyavasthA se ve AcArya-upAdhyAya hai / lekina mUlataH ve sAdhu hI haiN| jaise eka sarjana DaoNkTara hai, dUsarA janarala prekTIzanara DaoNkTara hai, tIsarA koI A~kha yA kAnAdi aMga vizeSa kA spezAlisTa vizeSajJa ho aise sabhI DaoNkTara mUlataH to DaoNkTara hI haiN| lekina janarala prekTizanarsa kI apekSA vizeSajJa aura sarjana kI kakSA jyAdA U~cI hai| dUsare dRSTAnta meM koI rAjA pradhAnamaMtrI hai, koI rASTrapati hai, koI rAjyamaMtrI hai, aura koI sAmAnya janatA ke rUpa meM vyakti hai / aisI sabhI prakAra kI vyaktiyoM meM vyaktitva sAmAnyarUpa sAdhanA kA sAdhaka-Adarza sAdhujIvana 721 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se hai| bhAratIya nAgarikatva bhI saba kA sAmAnya hai / sabhI samAna rUpa meM manuSya hI hai| phira bhI pada aura sattA kI dRSTi se ve U~cI kakSA meM haiN| U~ce pada para hai isalie.. utkRSTa kakSA ke kahe jAte haiN| . - ThIka isI taraha jaina zAsana rUpI rAjya vyavasthA meM AcArya-upAdhyAya evaM sAdhu ina tIna kI vyavasthA kI gaI hai| AcArya bhagavaMta presiDenTa-rASTrapati ke sthAna para haiN| upAdhyAyajI mahArAja pradhAnamaMtrI kI sattA para birAjamAna haiN| tathA anya maMtriyoM ke jaise sAdhu mahArAja haiN| yA pahale rAjya meM rAjA-maMtrI-senA Adi kI vyavasthA thii| jaina zAsanarUpI rAjya meM rAjA ke samakakSa AcArya bhagavaMta haiN| rAjA ke mukhya saciva svarUpa (pradhAna) maMtrI svarUpa upAdhyAyajI mahArAja hai / tathA senA jo kAryazIla hai, yA janatA ke jaisI vyavasthA ke sthAna para sAdhu mahArAja hai / isa taraha AcArya-upAdhyAyajI mahArAja vyavasthA kI dRSTi se sattA ke pada para AruDha hai / parantu mUlataH ve bhI sAdhu hI haiN| mAtra pada-padavI kI dRSTi se ve U~ce haiM / aise AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina tInoM parameSThiyoM kI sthApanA guru pada para kI hai| 36 guNadhAraka guru kI zreSThatA jaina zAsana meM eka anokhI vyavasthA hai| bhagavAna ko bhI pahacAnane ke lie guNoM ke dvArA parIkSA karane ke lie kahA aura isI taraha guru kI parIkSA karane ke lie guNarUpa kasauTI kA pASANa diyA hai| yadi ina 36 guNoM ke dhAraka ho to hI unako guru mAnanA anyathA nhiiN| aisA vidhAna jaina zAstroM ne karake guru kA sthAna guNayukta U~cA zreSTha hI rahane diyA hai / guru kI garimA girane nahIM dii| aise 36 guNoM kA svarUpa paMciMdiya sUtra meM isa prakAra diyA hai paMciMdia saMvaraNo, taha navaviha baMbhacera guttidhro| cauviha kasAya mukko, ia aTThArasa guNehiM saMjutto // // 1 // paMca mahavvaya jutto, paMca vihAyAra pAlaNa smttho| paMca samio ti gutto- chattIsa guNo guru majjha / 5 indriyoM kA saMvaraNa karanevAle, 9 prakAra kI brahmacarya kI vADa ke dhAraka, 4 prakAra ke krodha-mAna-mAyA lobhAdi kaSAyoM ke tyAgI, 18 isa prakAra ke 18 guNa aura... // 2 // 722 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + 5 prakAra ke mahAvratoM ko dhAraNa karanevAle, 5 paMcavidha AcAroM kA uttama pAlana karanevAle, 5 prakAra kI samitioM kA suMdara AcaraNa karanevAle, 3 mana-vacana - aura kAyA ke tInoM yogoM kI 3 guptivAle, 36 aise chattIsa guNoM ke dhAraka mere guru bhagavaMta haiM / uparokta isa choTe se paMcidiya - gurusthApanA sUtra meM guru kaise hone cAhie ? unake svarUpa ko darzAne ke lie 36 guNoM kA vizleSaNa diyA hai| jo jitendriya ho arthAt pA~coM indriyoM ko kAbU meM rakhanevAle ho, svayaM indriyoM ke gulAma na hokara unako apane vaza meM rakhane vAle guru hone caahie| kyoMki indriyoM kA gulAma saba prakAra ke pApa kara letA hai / ataH pA~co indriyoM ke 23 viSayoM ke sukha-bhogoM ko bhogane kI vRtti ke seMkaDoM pApoM se bace hue guru zreSTha kakSA ke hone cAhie / saMsAra ke saMsArI jIva indriyoM ke gulAma hokara - unake adhIna hokara seMkaDoM pApa karate haiM / isI taraha brahmacarya pAlane meM sakSama-samartha hone cAhie / jaba sArI duniyA abrahma - AcaraNa meM DUbI huI hai aisI paristhiti meM guru sArI duniyA ke abrahma sevana ke durAcAra - vyabhicAra ke pApa se Upara uThe hue ... vilakSaNa kakSA ke hI hone cAhie / brahmacArI hI jagat kA sarvocca - sarvazreSTha kakSA kA vilakSaNa vyaktitva dhAraka hotA hai / aise brahmacarya ko zuddhatama kakSA kA pAlane ke lie .. zAstrakAroM ne jo brahmacarya kI nauM vADoM kA anokhA svarUpa batAyA hai vaha isa prakAra kA hai / 1) hAsyAdi pUrvaka strIkathAdi vikathA kA tyAga karanA / 2) strI - napuMsakAdi ke samAnAsana para baiThanA taka nahIM / 3) strI ke aMgopAMga Adi ko kAmecchA kI tIvratAvAlI dRSTi se dekhanA bhI nahIM / 4) strI-puruSoM kI kAmakrIDA - ratikrIDA - hAva-bhAvAdi dIvAra ke pIche chipakara yA chedAdi dvArA bhI nahIM dekhanA cAhie / 5) bhUtakAla meM gRhasthAzrama meM pahale strI ke sAtha ke bhoga-saMbhogAdi kA punaHsmaraNa cintana bhI nahIM karanA / 6) kAmavardhaka, vAsanA ke uttejaka AhAra - sarasa svAdiSTa -gariSTa bhojana kA bhI sarvathA tyAga karanA caahie| 7) isI taraha ati AhAra, rAtribhojana Adi bhI sAdhu ke lie sarvathA varjya hai / 8) strI - napuMsakAdi jahA~ baiThe ho vahA~ do ghaDI taka baiThanA nahIM, usake Asana para bhI nahIM baiThanA / tathA 9) zarIra zobhA, deha suzrUSA, aMga vibhUSAdi bhI nahIM karanI cAhie / 1 isa prakAra brahmacArI ke lie brahmacarya pAlane ke lie sahayogI - sahakArI aisI nauM vADoM kA svarUpa batAyA hai / eka kisAna bIja bokara usa khetI kI rakSA karane ke lie sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 723 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1 jaise cAroM tarapha kAToM kI vADa banAkara rakhatA hai| jisase khetI - pAka surakSita suvyavasthita raha sake / kisI bhI pazuoM-manuSyoM Adi dvArA use nukasAna na pahu~ce, aisA lakSa rakhakara kA~Te kI vADa banAI jAtI hai ThIka usI taraha mokSamArga kI sAdhanA ke mArga meM Age baDhanevAlA sAdhaka jo sAdhu banakara jagata kA guru banA hai use ina brahmacarya kI nauM vADoM kA pAlana karanA hI caahie| jisase brahmavrata kA acchI taraha pAlana ho sake / brahmacarya ke 10 samAdhisthAna ina nauM vADoM ke jaise zrI uttarAdhyayana zAstra Agama meM 10 prakAra ke samAdhisthAna batAe haiM ime khalu tetherehiM bhagavaMtehiM dasa baMbhacerasamAhiThThANA paNNattA - je bhikkhu soccA nisamma saMjama bahule, saMvara bahule, samAhi bahule gutte guttiMdie guttabaMbhayArI sayA appamatte viharejjA // 3 // 1 taM jahA vivittAI sayaNAsaNAI sevijjA se niggaMthe / 1) No itthIpasu paMDagasattAI sayaNAsaNAI sevitA havai ... se niggaMthe / 2) No itthINaM kathaM kahettA havAi se niggaMthe / 3) No itthIhiM saddhi sannisijjAgae viharittA havai - se niggaMthe / 4) No itthINaM iMdiyAiM maNoharAI manoramAiM aloetA NijjhAitA havar3a, se niggaMthe / 5) No itthINaM kurDutaraMsi vA dUsaMtaraMsi vA bhittittaraMsi vA kUiyasaddaM vA ruiyasaddaM vA gIyasaddaM vA hasiyasaddaM vA thANiyasaddaM vA kaMdiyasaddaM vA vilaviyasaddaM vA suNittA bhavajha se niggaMthe / 6 ) No itthINaM puvvarayaM vA puvvakIliyaM vA aNusarittA havajha se niggaMthe 7) No paNIaM AhAraM AhArettA havai se niggaMthe / 8) No aimAyAe pANabhoaNaM AharettA havajha se niggaMthe / 9) No vibhUsANuvAI havajha se niggaMthe / 10) No sadda-rUva-rasa-gaMdha-phAsANuvAI havai se NiggaMthe / I sudharmAsvAmI gaNadhara bhagavaMta apane ziSya jaMbusvAmI ko kaha rahe haiM - he jaMbu ! sthavira bhagavaMtoM ne brahmacarya ke ye 10 samAdhisthAna batAe haiM- inakA sAdhu ko zravaNa karake, suna kara hRdaya meM avadhAraNa karake, saMyama bahula, saMvara bahula, samAdhi bahula, gupta, guptendriya, gupta brahmacArI aura sadA hI apramatta banakara mokSamArgapara vihAra karanevAle bananA cAhie / ve daza samAdhisthAna isa prakAra haiM- 1) strI- pazu - napuMsaka rahita zayana aura Asana kA sAdhu sevana kreN| sahita kA sevana - upayoga na kareM / 2) jo strIkathA na kareM AdhyAtmika vikAsa yAtrA 724 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha sAdhu hai / 3) jo strI ke sAtha eka Asana para na baiThe vaha sAdhu hai / 4) striyoM kI manohara AkarSaka manorama - AhlAdaka indriyoM kA darzana-- smaraNa - tathA ciMtana Adi na kareM vaha sAdhu hai / 5) jo divAloM-khiDakiyoM ke pIche chipakara yA parade ke pIche se bhI chidroM Adi meM se ratikrIDA-praNaya kalaha Adi na dekhe vaha sAdhu hai / 6) pUrvakAla meM striyoM ke sAtha jina bhogoM ko bhogA hai usakA sarvathA smaraNa na kareM vaha sAdhu hai / 7) jo ghI Adi vigaiyoM bharapUra AhAra na kareM vaha sAdhu hai / 8) pramANa - parimANa kA ullaMghana karake atimAtrA meM AhAra na kare vaha sAdhu hai / 9) zarIra kI zobhA baDhAne ke sAdhanoM dvArA jo zarIra kI zobhA nahIM baDhAtA hai vaha sAdhu hai / aura antima 10 ) jo striyoM ke manohara zabda-rUpa-rasa-gaMdha aura sparzAdi viSayoM meM Asakta nahIM hotA hai vaha sAdhu hai / isa taraha uparokta daza prakAra ke samAdhi sthAna haiN| jo nauM prakAra kI vADa ke sAtha pUrI taraha sAmyatA rakhate haiM / inakA pUrNarUpa se acchI taraha pAlana karanevAlA sAdhaka samAdhibhAva meM sthira rahatA hai| use phira asamAdhi asthiratA - ciMtAdi doSoM meM jAne kI AvazyakatA hI nahIM rahatI hai| samAdhibhAva AtmA ke lie bahuta hI jyAdA upayogI hai / 4 kaSAyoM se rahita jIvana gurUpada para birAjamAna AcArya, upAdhyAya yA sAdhu ke jIvana meM krodha - mAna-mAyA tathA lobha ina cAroM kaSAyoM kI sthiti sarvathA kSINaprAya ho jAnI caahie| kaSAya sva guNa ghAtaka hote haiM aura kaSAyoM kA vyavahAra karane para dUsaroM ko bhI nukasAna pahu~cAte haiM vyavahAra ataH guru ke jIvana meM kaSAyoM kI sarvathA maMdatA honI cAhie / = 5 indriyoM kA saMvaraNa, niyaMtraNa + 9 brahmacarya kI vADa kA pAlana aura 4 kaSAya kI muktatA 5 +9+ 4 18 / ina 18 guNoM se yukta gurU kA jIvana ho / tathA... dUsare prakAra se aura 18 guNoM kA mizraNa karate hue kahate haiM ki 5 mahAvrata se yukta hoM - jisase pA~co baDe pApa chUTa jAte haiM 1 2 3 prANAtipAta viramaNa mahAvrata se - prANI hiMsArUpa pApa se chUTatA hai / mRSAvAda viramaNa mahAvrata se - jhUTha - asatya kA pApa chUTatA hai / adattAdAna viramaNa mahAvrata se - corI steyavRtti kA pApa chUTatA hai / 4 maithuna viramaNa mahAvrata se - abrahma - maithuna sevana kA pApa chUTatA hai / parigraha parimANa viramaNa mahAvrata se - ati saMgrahakhorI kA pApa chUTatA hai / sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 725 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha pApoM kI pravRtti kA sarvathA tyAga karane rUpa pA~ca mahAvratoM ke pAlana karanevAle hI dharmaguru kahalAte haiN| pA~ca prakAra ke AcAroM kA pAlana karanevAle- / AtmA ke mUlabhUta guNa 1) jJAna, 2) darzana, 3) cAritra, 4) tapa, tathA 5) vIrya haiM / ye guNa hI AtmA kI pahacAna hai / ataH inheM hI lakSaNa bhI kahA hai nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo thaa| vIriyaM uvaogo ya, eaMjIvassa lakkhaNaM / / jJAna-darzana-cAritra-tapa vIrya -upayoga ye hI jIva ke lakSaNa (2 darzana haiM / guNa dravya kA bhedaka svarUpa hai| anyadravya se svadravya kA bheda karAte 5vIya/ 0 6 upayoga. 1 jJAna )3 cAritra> haiN| ataH guNa hI lakSaNa kAraka bana jAtA hai| AtmA ina guNoM kI mizrita-sammilita piNDarUpa hai| AtmA jJAnAdi se sarvathA abhinna hai / aise guNoM kA vyavahAra meM AcaraNa karanA use dharma kahate haiN| guNoM ke vikAsa ke lie.. guNoM para ke AvaraNa kA nivAraNa karane ke lie bhI... una guNoM kA hI upayoga ho aisA AcaraNa karanA hI dharma kahalAtA hai / pA~ca guNarUpa dharma kA paMcAcAra rUpa dharma hai / yahI AdhyAtmika dharma sAdhanA hai / gurU padAruDha AcArya-upAdhyAya tathA sAdhu mahArAjoM ko 1) jJAnAcAra, 2) darzanAcAra, 3) cAritrAcAra, 4) tapAcAra, aura vIryAcAra ina pA~co AcAroM ko pAlane meM samartha honA caahie| paMcAcAra ke pAlana kI aisI AdhyAtmika sAdhanA meM lIna ho ve sAdhu kahalAte haiN| 4 tapa paMca samio-ti gutto pA~ca samiti aura tIna gupti se yukta aise guru mahArAja hone cAhie / samyag pUrvaka jIvoM kI rakSA karate hue jIva-jantuoM kI hiMsA-virAdhanA se bacate hue Ane-jAne rakhane-baiThane uThane-bolane Adi kI pravRtti karane ko samiti kahate haiN| 726 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisI pA~ca samitiyA~ isa prakAra hai-- 1) iryAsamiti- mArga meM jIvarakSA kA pAlana karate hue jayaNA pUrvaka calanA-AnA-jAnA / 2) bhASAsamiti-bolate hue bhI sunanevAle kisI bhI jIva ko duHkha na ho, kisI ke mana meM duHkha hove aisI bhASA bhI bolakara mAnasikI hiMsA bhI na karanA yaha bhASA samiti hai / viveka pUrvaka bolane Adi kA vyavahAra karanA / 3) eSaNA samiti-sAdhu bhikSA-gocarI Adi ke lie Ae-jAe aisI AhAra kI gaveSaNA meM bhI doSoM ke sevana se bace use eSaNA samiti kahate haiN| 5) AdAna-bhaMDa-matta nikkhevaNA samiti-vastu-vastra pAtrAdi upakaraNa bhI jayaNA pUrvaka rakhanA-lenA-uThAnA-Adi kI kriyA kare jisameM kisI bhI jIva kI hiMsA-virAdhanA na ho| aisI pA~ca samitiyoM kA zuddha pAlana karanA yaha bhI guru pada para birAjamAna guru kA AcAra hai / sAtha hI mana-vacana aura kAyA ye tIna jo yoya haiM / ina yogoM se pratikSaNa hama vyavahAra karate haiM / 1) mana se socane-vicArane kA, 2) vacana yoga se bolane kA bhASAkIya vyavahAra, 3) kAyA-zarIra se zArIrika-kAyika vyavahAra / ina tInoM yogoM ke tInoM vyavahAra meM samyagpUrvaka azubha yogoM kA tyAga karane pUrvaka zubha yogoM kI pravRtti karane ko gupti kahate haiM / "samyag yoga nirodho gupti" tattvArtha meM aisA pATha hai| uparokta pA~ca samiti aura tIna gapti milAkara ATha ko "aSTapravacana mAtA" kahA jAtA hai| zrI uttarAdhyayana sUtra Agama zAstra meM-- ina aSTapravacana mAtA kA 24 veM adhyayana meM vistRta varNana kiyA hai| aTuppavayaNamAyAo, samiI guttI taheva y| paMceva ya samIio tao guttIu ahiaa|| jaise eka mAtA apane saMtAna ko zikSA tathA saMskAroM se susaMskArita karatI hai, use sabhya banAtI huI saba sIkhAtI hai aura isa taraha apane saMtAna ko suyogya banAtI hai / isa taraha mAtRtva kA kartavya nibhAtI hai / ThIka isI taraha ve pA~ca samitiyA~ aura 3 guptiyA~ rUpa aSTapravacana mAtA nUtana dIkSita muni ko AcAra dharma sikhAnA aura sikhAkara unheM suzikSita susabhya suyogya sAdhu banAne kA kAma karatI haiN| ataH ise "mAtA" kI upamA dI gaI hai| ___isa taraha 5 indriya saMvaraNa + 9 brahmacarya kI vADa + 4 kaSAya rahitatA, = 18, + 5 mahAvratayukta, + 5 paMcAcAra pAlana + 5 samiti + 3 gupti dhAraNa isa taraha 36 sAdhanA kA sAdhala- Adarza sAdhujIvana 727 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNoM ke dhAraka aise guru mahArAja hote haiM / inameM pahale 18 aura bAda meM dUsare 18 ina 36 guNoM kI jo vyavasthA kI hai unameM ... Abhyantara mAnasika bhUmikA ke AcaraNa kI pradhAnatAvAle pahale 18 guNa haiN| aura dUsarI gAthA meM bAhya AcAra dharma ke pAlana rUpa zeSa 18 guNa haiM / isa taraha bAhya-AbhyaMtara bhAvavAle 36 guNa haiM / isase spaSTa hotA hai ki sAdhu mAtra bAhya dRSTi se hI na ho Abhyantara kakSA kI bhAvanA se bhI vaha pUrNa rUpa se sAdhu ho / aise guNadhAraka guru kA svarUpa nirNIta kiyA gayA hai / ina guNoM ke dhAraka jo bhI ho ve mere guru hai aisA sUtra kI aMtima paMkti meM kahA hai / aisA nahIM kahA hai ki ina guNoM ke dhAraka ho ve AcArya kahalAte haiM / aisA pATha nahIM hai / yaha AcArya upAdhyAya yA sAdhu vizeSa kA varNana karanevAlA sUtra nahIM hai, parantu tInoM kA sammilita svarUpa darzAnevAlA gurUpada vAcI sUtra hai / guru meM tInoM A rahe haiN| __ yahA~ 36 guNoM kI saMkhyA Ane ke kAraNa vaisI sAdRzyatA ke kAraNa bhrAnti khaDI kara dI gaI ki ye 36 AcArya ke hI guNa haiM / aisA ucita nahIM lagatA hai / ye 36 guNa upAdhyAya meM bhI hone Avazyaka hI haiN| isI taraha ye 36 sabhI guNa sAdhu meM bhI hone Avazyaka hI haiM / ataH yaha sarva sAmAnya guNa haiM jo tInoM meM samAna rUpa se hone anivArya haiM / ataH ye prAthamika kakSA ke guNa haiM / aisA bhI nahIM kahA jA sakatA hai ki ina 36 guNoM meM se brahmacarya kI vADa ke 9 guNa kama kara dene para sAdhu ke 27 guNa A jaaeNge| nahIM ! yaha bhI ucita nahIM haiN| kyoMki sAdhu ko bhI brahmacarya kI nauM vADa pAlanI anivArya hai| usI taraha upAdhyAyajI ke lie bhI pAlanI anivArya hI hai| kyoMki tInoM hI mUlabhUta sAdhu to hai hii| ataH ye 36 guNa guru pada ke rakhe jAya yahI uttama hai / mAtra AcArya pada ke ye 36 guNa rakhane yaha ucita nahIM lagatA hai| .. - ataH ye 36 anivArya prAthamika guNa rakhakara phira Age una una parameSThi ke guNoM kI saMkhyA rakhane se sahI saMkhyA AegI / isa taraha karane para aisI saMkhyA AegI* AcArya mahArAja- mUlabhUta gurUpada ke 36 guNa + AcArya pada ke 36 guNa . * upAdhyAyajI mahArAja- mUlabhUta gurUpada ke 36 guNa + upAdhyAyapada ke 25 guNa * sAdhu mahArAja- mUlabhUta gurUpada ke 36 guNa + sAdhupada ke 27 guNa aneka rIta se guNoM kA vargIkaraNa isa taraha zAstroM meM eka tarIke se guNoM ke saMgraharUpa chattisI Adi batAI hai-36 guNoM kI chattisI / 25 guNoM kI paccisI, aura 27 guNoM kI sattAvisI (sattAisI) / eka 728 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tarIke se 36 guNa, phira dUsare tarIke se aura 36 guNa, phira tIsare tarIke se 36 guNa / isa taraha 36 tarIke se bhinna bhinna dRSTi se 36-36 guNoM kI chattIsIyA~ banAI haiM / kahA hai ki chatrIza chatrIzI gaNe, yugapradhAna munniiNd| jinamata paramata jANatA, namo namo te suuriiNd|| vIzasthAnaka vidhi ke grantha meM tIsare AcArya pada ke dohe meM uparokta bAta karate hue kahA hai ki aise 36-36 guNoM kI 36 chattIsIyA~ ikaTThI karane para 36 4 36 = 1296 kula guNa hote haiN| isI taraha upAdhyAyajI mahArAja ke jo 25 guNoM kI 25 paccIsiyA~ ho to 254 25 = 625 guNa hote haiM / aura isI taraha sAdhu ke bhI 27 guNoM kI 27 sattAIsiyA~ kI jAya to 27 x 27 = 729 guNa hote haiN| inameM apane pada ke guNa tathA guru hone ke nAte ke prAthamika 36 guNa milAkara guNoM kI saMkhyA meM vRddhi kI gaI hai / 36 guNa AcArya bhagavaMta ke nizcita hai / aise 36 guNoM kA eka samUha AcArya ke guNa barAbara hai / parantu utkRSTa kakSA se aise bhI AcArya mahArAja hote haiM jinake utkRSTa se 36 chattIsiyoM ke hisAba se 1296 guNa bhI hote haiM / parantu jaghanya se 36 guNa hone anivArya haiN| . isI taraha upAdhyAyajI ke 25 guNoM kA eka samUha aura 36 guNa mUlabhUta gurUpada ke hone Avazyaka haiM / eka tarIke se 25 guNoM kA samUha honA ye jaghanya guNa hai| aura utkRSTa rUpa se upAdhyAyajI ke 25-25 guNoM ke samUhAtmaka paccIsiyoM ke AdhAra para 625 guNa hote haiM / lekina kama se kama 25 guNa hone hI cAhie / isI taraha sAdhu bhagavaMta ke bAre meM bhI samajhanA cAhie / 27 guNa sAdhu pada ke aura mUlabhUta gurU pada ke 36 guNa isa taraha donoM hone cAhie / utkRSTa sAdhutA kI kakSA ke zikhara para pahu~ce hue sAdhuoM meM 27 tarIke se 27 sattAIsiyoM ke AdhAra para 729 guNoM kI bhI saMbhAvanA hai / isa taraha ina guNoM ke dhAraka aise guru bhagavaMta hote haiN| . _____ AcArya bhagavaMta kI 36 tarIke kI 36 chattIsiyoM meM eka chattIsI paMciMdiya sUtra kI bhI ho sakatI hai / inameM se tInoM kI eka eka guNasamUhAtmaka chattIsI Adi yahA~ para dI jAtI hai| sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 729 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya ke aneka prakAra zAstroM meM AcArya bhagavanta naya-nikSepAdi dRSTi se aneka prakAra ke darzAe haiM / 1) nAmAcArya, 2) sthApanAcArya, 3) dravyAcArya, 4) bhAvAcArya Adi bheda darzAe gae haiN| bhAvAcArya sarvAdhika guNavAle hote haiM / kramazaH guNoM kI nyUnatA nAmAcArya meM hotI hai| isI taraha upAdhyAya evaM sAdhu ke bhI nAmasAdhvAdi bheda-prabheda sesvarUpa samajhanA caahie| utkRSTa AcArya-bhAvAcArya kahalAte haiN| jinameM saba guNoM kI vidyamAnatA hotI hai| nAmAcAryAdi meM sabhI guNoM kI vidyamAnatA nahIM bhI hotI haiN| AcArya pada ke 36 guNoMkI eka chattIsI- / 1) pratirUpa guNadhAraka, 2) tejasvI guNadhAraka, 3) yugapradhAna guNadhAraka 4) madhuravAkya guNadhAraka 5) gambhIratA guNadhAraka 6) subuddhi guNadhAraka 7) upadeza tatparatA guNadhAraka 8) aparizrAvi guNadhAraka 9) candravatsaumya guNadhAraka 10) vividhAbhigramati . 11) avikatha guNadhAraka 12) acapala guNadhAraka guNadhAraka 13) saMyamazIla guNadhAraka 14) prazAMtahRdaya guNadhAraka 15) kSamA guNadhAraka 16) mArdava guNadhAraka . 17) Arjava guNadhAraka 18) nilobhita guNadhAraka 19) tapoguNayukta . 20) saMyama guNayukta 21) satyaguNadhAraka 22) akiMcanya guNayukta 23) brahmacarya guNayukta 24) zauca guNadhAraka 25) anityabhAvanA bhAvuka 26) azaraNa bhAvanA bhAvuka 27) saMsAra bhAvanA bhAvuka 28) ekatva bhAvanA bhAvuka 29) anyatva bhAvanA bhAvuka 30) azuci bhAvanA bhAvuka 31) Azrava bhAvanA bhAvuka 32) saMvara bhAvanA bhAvuka 33) nirjarA bhAvanA bhAvuka . 34) loka svabhAva bhAvanA : 35) bodhidurlabha bhAvanA 36) dharmasAdhaka arihaMtA bhAvuka Adi durlabha bhAvanA bhAvita isa taraha AcArya bhagavaMta ke 36 guNoM ke samUhavAlI eka chattIsI ke 36 guNa yahA~ diye haiM / aisI dUsarI-tIsarI Adi chattIsiyA~ bhI guNoM ke bhaNDAra samAna haiN| upAdhyAya pada ke 25 guNa upAdhyAyajI mahArAja jo mukhyarUpa se vAcaka-pAThaka kahalAte haiM / jJAnadAna kA hI mukhya kAryakSetra haiM unakA / paThana-pAThana karanA / sUtrArtha kI vAcanA denevAle vAcaka bhAvuka 730 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpa meM hai| ataH upAdhyAyajI ke samasta guNa jJAna-zAstrAdi saMbaMdhI hai / 11 aMgasUtra + 12 upAMga sUtroM ko paDhane-paDhAnevAle upAdhyAyajI tathA kriyA viziSTatA evaM pUrva ke abhyAsI isa taraha bhI 25 guNoM ke dhAraka upAdhyAyajI mahArAja kahalAte haiN| 1) AcArAMga sUtra pAThaka 2) sUtrakRtAMga sUtra pAThaka 3) sthAnAMga sUtra pAThaka 4) samavAyAMga sUtra pAThaka 5) bhagavatI sUtra pAThaka 6) jJAtA sUtra pAThaka 7) upAsakadazAMga sUtra pAThaka 8) antakRddazAMga sUtra pAThaka 9) anuttaropapAtika sU. 10) prazna vyAkaraNa sUtra. 11) vipAka aMga sUtra pAThaka 12) uvavAi upAMga sUtra. 13) rAyapaseNi upAMga sUtra. 14) jIvAbhigama upAMga sUtra. 15) panavaNA upAMga sUtra. 16) jaMbUdvIpa patratti sUtra. 17) candraprajJapti upAMga sUtra. 18) sUryaprajJapti sUtra pAThaka 19) nirayAvalI upAMga sUtra. 18) kappiA upAMga sUtra. 21) puSphiA upAMga sUtra. 22) puSpacUliA upAMga sU. 23) vanhidazA upAMga sUtra . . 24) dvAdazAMgIzruta upAMga. 25) dvAdazAMgI zruta-artha upAMga sUtra pAThaka isa taraha 11 aMga aura 12 upAMga sUtroM ke paThana-pAThana ke pAThaka AdhAra para 25 guNa hote haiN| dUsarI taraha 11 aMgasUtra aura 14 pUrva zAstroM ke paThana-pAThana ke AdhAra para bhI 11 + 14 = 25 guNa hote haiM / yaha dUsarI paccIsI dUsare prakAra se hogI / sAdhu pada ke 27 guNa paMcaparameSThiyoM meM pA~cave pada para sAdhu bhagavaMto kI gaNanA kI gaI hai / sAdhu mahAtmA bhI apane pada ke 27 guNoM ke dhAraka hote haiM / ve 27 guNa nimna prakAra haiN| . . 1) pRthvIkAya rakSaka 2) apkAya rakSaka 3) teukAya rakSaka 4) vAyukAya rakSaka , 5) vanaspatikAya rakSaka 6)trasakAya rakSaka 7) prANAtipAta viramaNa 8) mRSAvAda virata - 9) sarvataH adattAdAna virata mahAvrata dhAraka 10) sarvataH maithunaviramaNavratI 11) sarvataH parigraha tyAgI 12) sarvataHrAtribhojanatyAgI 13) 4 kaSAya nigrahakArI 14) sparzendriya viSaya tyAgo 15) rasanendriyaviSayatyAgI 16) ghANendriya viSaya nigrahI 17) cakSuindriyaviSayatyAgI 18) zItAdi 22 parISaha sahiSNu 19) zrotrendriya viSaya tyAgI 20) kSamAdiguNa dhAraka 21) bhAvavizuddhi dhAraka sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 731 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAri 22) manoyoga zuddhi dhAraka 23) vacana yoga zuddhidhAraka 24) kAya yoga zuddhi dhAraka 25) maraNAnta upasargasahiSNu 26) saMlInatA guNadhAraka 27) nirdoSa saMyamayoga yukta dUsarI taraha se 27 guNoM kI vyavasthA1) prANAtipAtaviramaNa 2) mRSAvAdavirata 3) adattAdAnavirata __ mahAvratI 4) maithunasarvathAvirata 5) parigrahatyAgI 6) rAtribhojanatyAgI 7) pRthvIkAyarakSaka 8) apkAyarakSaka 9) teukAyarakSaka 10) vAyukAyarakSaka 11) vanaspatikAyarakSaka 12) trasakAyarakSaka 13) ekendriyasarvajIvarakSaka 14) dvindriyasarvajIvarakSaka 15) teindriyasarvajIvarakSaka 16) caturindriyasarvajIvarakSaka 17) paMcendriyasarvajIvarakSaka 18) lobhAdikaSAyanigrahI 19) kSamAzIla 20) zubhabhAvanAbhAvuka 21) manoguptidhAraka 22) pratilekhanAdi zuddha 23) saMyamayogayukta 24) vacanaguptidhAraka kriyAkAraka 25) zItAdi 22 pariSaha 26) maraNAntaupasargasahiSNu 27) kAyaguptidhAraka sahiSNu isa taraha dUsare tarIke se bhI 27 guNa hue ! uparokta donoM sattAIsiyoM ko dekhane para thoDe se guNoM kA antara AtA hai, parantu sattAisI kA prakAra thoDA badala jAtA hai| guNAzrita svarUpa- gurU pada para birAjamAna AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu mahArAja ina tInoM meM guNoM kI hI prAdhAnyatA hai / ataH guNoM ke eka mAtra AdhAra para Azrita hI tInoM kA jIvana hai| Azrita hai / vyakti Azrita yA dravyAdhAra yA nAmAzrita koI mahattva nahIM hai / vaisI prAdhAnyatA milane para guNa svarUpa gauNa ho jAtA hai, aura Age kA sArA mahattva kamajora ho jAtA hai| ataH eka mAtra guNoM kI prAdhAnyatAvAlA jIvana hI suMdara hai| __aise aise guNoM kA honA Avazyaka hai / aise aura itane guNa hone cAhie to hI AcArya khlaaeNge| yA phira to hI upAdhyAya kahalAeMge, yA to hI ve sAdhu khlaaeNge| usa usa pada para pahu~cane ke lie ye ye guNa hone caahie| aisa aise guNa hone cAhie yaha kauna nirNaya karatA hai? kisane ye niyama banAe ? ityAdi vicAraNA ke uttara meM spaSTa hai ki tIrthaMkara sarvajJa bhagavaMtoM ne hI zAsana kI sthApanA kI hai / unhoMne hI dharma kI, tIrtha kI, 732 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvidha saMgha kI vyavasthApanA kI hai / ataH kendrIbhUta AdhAra tIrthaMkaroM kA hI hai / sAdhu sAdhvI - zrAvaka evaM zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI sthApanA rUpa tIrthasthApanA tIrthaMkara paramAtmA ne hI kI hai / tIrthaMkara zabda kI vyutpatti bhI isI artha - bhAva ko spaSTa evaM puSTa karatI hai-- tIrthaM karoti iti tIrthaMkara / jo tIrtha banAte haiM be tIrthaMkara / tIrthaMkara banane ke bAda koI bhI tIrthaMkara sarvajJa bhagavAna jAti vyavasthA yA saMpradAya sthApanA nahIM karate haiM / ve mAtra dharmatIrtha kI hI sthApanA karate haiM / kintu hindu dharma meM manusmRti graMtha meM jAti vyavasthA karane kA kAma bhagavAna ko soMpA gayA hai / 1 brAhmaNa, 2 zUdra, 3 kSatriya aura 4 vaizya isa prakAra cAra varNoM kI vyavasthA sthApanA bhagavAna ne kI aisA varNana manusmRti meM hai / saca dekhA jAya to aisI sthApanA karane kI koI bAta hI satya nahIM lagatI hai| karma ke saMsAra meM jo jIva jaisI pApa karma kI pravRtti karatA hai usako usIke kiye hue pApakarmoM ke udaya meM vaisA phala milatA hai| pApa ke phala rUpa usa jIva ko vaisI jAti-kula- gotrAdi prApta hote haiM / kiye hue karma hI eka mAtra kAraNa hai / ye zabda bhagavAna mahAvIra prabhu ne apanI dezanA meM spaSTa kahe haiN| jo uttarAdhyayana zAstra meM saMgrahita hai ve isa prakAra hai egayA khattio hoI, tao caMDAla bukkso| tao kIDa payaMgo a, tao kuMthu pivIliA // uttarA 3/4 cAra gati aura pA~ca jAti ke isa 84 lakSa jIva yoniyoM ke saMsAra meM paribhramaNa karate hue janma-maraNa dhAraNa karate hue kabhI jIva kSatriya banatA hai to kabhI jIva caMDAla banatA hai / aura kiye hue karmAnusAra kabhI kITa-pataMga - tathA kabhI kuMthuA nAmaka choTe se jantu tathA cIMTI Adi bhI banatA hai / isa prakAra kRta karmAnusAra janma-maraNa dhAraNa karatA hI rahatA hai / 1 kammuNA baMbhaNo ho, kammuNA hoi khattio / kampuNA vaiso hoi, suddo havai kammuNA // uttarA 25 / 33 1 1 kiye hue karmAnusAra koI jIva brAhmaNa banatA hai / kRta karmAnusAra hI koI kSatriya hotA hai, koI vaizya aura koI zUdra bhI banatA hai / to akhira kiye hue karmAnusAra hI banatA hai / kaI bAra jAtibheda karake jIva halkI jAti meM jAkara janma lete haiN| apane kula kA abhimAna karanevAle kaI jIva janmAntara meM zUdrarUpa se caNDAla, harijana, bhaMgI, Adi kula gotra meM janma lete haiM / yaha to apane apane kiye hue karmAnusAra phala rUpa hai| isalie sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 733 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI Izvara ke hAtha meM yaha phala nahIM hai / koI IzvarakRta vyavasthA nahIM hai / yaha to karma kRta 1 vyavasthA hai / uttarA 25/30 bha. mahAvIra prabhu to spaSTa zabdoM meM yahA~ taka kahate haiM ki.. sira muMDAne mAtra se koI zramaNa-sAdhu nahIM kahalAtA hai / aura na hI OMkAra mAtra kA AcaraNa kara lene se koI brAhmaNa kahalAtA hai / aura jaMgala araNya meM rahane mAtra se koI muni nahIM kahalAtA hai / isI taraha koI jaMgala meM peDa ke patte hI lapeTa kara ( kuzacIra-vastra) kapaDe ke rUpa meM pahanane mAtra se tApasa- nahIM banatA hai / ye to cinha mAtra hai / ye to duniyA ko dekhane ke lie pahacAna mAtra hai / itane mAtra se koI munipanA yA tApasapanA A nahIM jAtA hai / nirarthaka hai / zrI vIra prabhu ne spaSTa kahA hai ki 1 na vi muMDieNa samaNo, na OMkAreNa bambhaNo / na muNIraNNavAseNa, kusacIreNa na tAvaso | I uttarA 25/31 jIvana batAte hue prabhu pharamAte haiM ki ... kSamA-samatA ke rakhane se hI zramaNa sAdhu banatA hai, kahalAtA hai / aura zuddha naiSThika brahmacarya kA pAlana karane se hI brAhmaNa kahalAtA hai / jJAna ke kSetra meM bhI samyag jJAna prApta karanevAlA jJAnI hI muni kahalAne yogya hotA hai, aura bAhya AbhyaMtara zuddha tapazcaryA karane se hI tapasvI tApasa bana sakatA hai / anyathA nahIM / guNoM ke AdhAra para paramAtmA ne kitanI adbhuta - anokhI vyavasthA kI 1 hai samayAe samaNo hoI, baMbhacereNa baMbhaNo / nANeNa ya muNI hoi, taveNa hoi tAvaso // 734 guNoM kI vyavasthA kA zAzvata svarUpa zAzvata .. AcArya-upAdhyAya evaM sAdhu ina tIna padoM kI guNoM ke AdhAra para .. vyavasthA hai / bhUta - vartamAna aura bhaviSya tInoM kAlo meM sadAkAla yahI tIna vyavasthA haiM / inake isI taraha 36, 25, aura 27 guNa haiM / yahA~ nAma-jAti-saMpradAya Adi kI koI vyavasthA hI nahIM hai / kisI ko koI mahattva nahIM diyA gayA hai| yaha eka mAtra guNa AdhArita vyavasthA hai / paMca parameSThi ke 108 guNoM meM arihaMta ke 12 tathA + siddha ke 8 milAkara deva tattva ke 20 hI guNa hai| jabaki AcArya ke 36 + upAdhyAya ke 25 + tathA sAdhu 27 kula milAkara guru tattva ke 88 guNa hote haiM / isa taraha deva tattva ke - 20 aura guru tattva ke - 88 guNa milAkara 108 kula hote haiM / ina paMcaparameSThI ke 108 guNoM ke AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra para 108 maNake kI mAlA kI vyavasthA kI gaI hai| ye 108 maNakoM para guNoM kA hI jApa karanA caahie| guNoM kA smaraNa karanA caahie| guNoM ke smaraNa pUrvaka paMcaparameSThiyoM kA jApa smaraNa karanA hI saccA zuddha jApa hai / yaha guNAtmaka vyavasthA kAlika zAzvata hai sadA kAla yahI svarUpa sthira rahatA hai| tInoM kAla meM AcArya-upAdhyAya sAdhu kI vyavasthA evaM svarUpa meM kahIM koI pharaka nahIM paDA / navakAra mahAmaMtra ke pA~ca parameSThi bhagavaMtoM meM tIsare, cauthe aura pA~cave parameSThI ke rUpa meM tInoM guru bhagavaMta haiN| navakAra mahAmaMtra jo anAdi-anantakAlIna zAzvata hai unameM deva guru kI sthApanA bhI zAzvata hai / ataH AcAryAdi-sAdhu paryanta sabhI guru pada bhI nitya-zAzvata haiN| tInoM kAla meM yaha svarUpa eka jaisA hI hai aura rhegaa| guNoM kA zuddha AcaraNa hI dharma hai- . dharma kA AdhAra guNoM para hai aura guNoM kA AdhArabhUta kendra sthAna cetanAtmA dravya hai| cetanagata = ananta jJAna Atmagata guNa jJAnAdi AtmA meM hI rahate haiN| jJAna-darzana-yathAkhyAta yathAkhyAna ananta dazana > cAritra, tapa aura anantavIrya ye AtmA caritra ke mUlabhUta guNa haiM / yadyapi ye guNa karma jbaali ke AvaraNa se AcchAdita hone ke kAraNa prakaTa nahIM hai| hA~, karma ke AvaraNa se AcchAdita hone para bhI sarvathA-saMpUrNa-pUrNarUpa se sarvAMza meM Dhake hue nahIM hai / jaise ghane kAle megha kitane bhI Dhake hue ho phira bhI sUrya ke prakAza kI prabhA to phailatI hI hai / isa phailI huI prabhA ke kAraNa dina aura rAta meM AsamAna-jamIna ke jitanA antara rahatA hai / rAtri ke gADha timira jaisA dina kI prabhA kA andherA nahIM hogaa| ThIka isI taraha AtmA rUpI sUrya para karma rUpI ghane kAle bAdaloM kA AvaraNa chA bhI jAya to bhI vaha sarvAMza meM sarvathA AtmA ko grasta nahIM karatA hai / AMzika AtmaguNoM kA prakAza prakaTa rahatA hai| isI kAraNa AtmA apane astitva ko TikAkara rahatI hai / isalie AtmA ke jJAnAdi guNoM kA vyavahAra AMzika rUpa meM prakaTa rahatA hai| siddhAtmA sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 735 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA ke mukhya jJAnAdi guNoM ke AdhAra para vartamAna meM vaisA AcaraNa-vyavahAra-vartana karanA yaha Atmadharma hai, AdhyAtmika dharma hai, aise dharma kA nAma rakhA hai "paMcAcAra" / pA~co AcAra kA suvyavasthita pAlana AcaraNa karanA / jaise phUloM ko dhAge se gUMthakara mAlA banAI jAtI hai| dhAgA sabake bIca anugata rahatA hai / maNakoM ko dhAge meM pirokara mAlA banAI jAtI hai / ina sabhI maNakoM meM jaise dhAgA anugata rahatA hai ThIka isI taraha jJAna-darzana-cAritra-tapAdi puSpa yA maNakoM rUpI guNoM kI mAlA meM vIryAcAra kA dhAgA anugata rahatA hai| vIrya AtmA kA eka aisA guNa hai jo AtmA ko jJAnAdi sabhI guNoM kI pravRtti meM zakti pradAna karatA hai, Atmabala hai| isakI zakti ke . saMcAra se jJAnAdi saba pradIpta hote haiM / prakaTa rUpa se pravRtti karate haiN| jJAna guNa se padArthoM-tattvoM Adi ko jAnane kA kAma hotA hai / darzana guNa se AtmA sabhI padArthoM ko dekhatI hai / darzana aura jJAna ke bIca arthAt jAnane aura dekhane kI kriyA meM pahale kauna aura bAda meM kauna kA bheda nikAlanA bar3A hI muzkila hai / kaI jIva jAnane ke pazcAt dekhate haiM to kaI jIva dekhane ke pazcAt jAnate haiM / pahale dekhane kI vRtti rahatI hai phira jAnane kI vRtti rahatI hai / lekina kaI jIvoM meM sIdhe hI jJAna kI pravRtti baDhane para ve sIdhe hI jAnane kA lakSa rakhate haiN| na bhI dekhe to bhI calatA hai| vaise darzana bhI jJAna kI prAthamika bhUmikA hI hai| darzana kA kArya bhI AtmA taka jJAna pahu~cAnA hai, parantu vaha dekhakara yA pA~coM indriyoM ke dvAra se pahu~cAtA hai / ataH darzana kA jJAna sAmAnyAkAra jJAna hai, vizeSa nahIM hai| jabaki jJAna kA kArya vizeSAkAra hai| yaha kisI bhI padArtha kA jJAna vizeSarUpa meM grahaNa karatA hai| udA. kisI vRkSa ko dekhane mAtra se jo jJAna hogA vaha sAmAnya hogaa| yaha kisakA vRkSa hai ? kaise patte haiM ? kaise phala haiM ? ityAdi vizeSAkAra kA svarUpa darzana meM nirNIta nahIM hotaahai| jabaki jJAna meM vizeSAkAra nirNaya hotA hai / indriyoM dvArA anya sAmAnyAkAra darzana kA kArya sAmAnya bodha karane kA hai / jJAna guNa se matipUrvaka vizleSaNa karanA, cintA-cintanAdi karake padArthoM kA svarUpa vizeSarUpa se jAnA jAtA hai / isa taraha jJAna aura darzana donoM hI AtmA taka jJAna pahu~cAne kA hI kAma karate haiN| ye guNa rUpa hai| aba inakA hI AcaraNa karanA hai| isake lie AcArarUpa dharma banAyA hai| / pA~co AcAra kI vividha prakAra kI pravRtti dharma ke vividha AcaraNarUpa meM hai| 736 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M Inelmeinni vAyAcA hot A tapAcAra Mile/IAS 1) jJAna guNa ke anurUpa AcaraNa ko jJAnAcAra kahA hai| gaura jJAnAcAra ke pAlana ke lie kI jAtI mukhya pravRttiyoM meM 1) vyAkhyAna denA, sunanA, 2) sUtra-artha paDhanA-likhanA, sIkhanA, vAcanA lenA, denA, svAdhyAya karanA, vAMcanA, pRcchanA, anuprekSA, parAvartanA, MP dharmakathA rUpa pA~coM prakAra kA svAdhyAya krnaa| mahAmaMtra navakAra kA jApAdi karanA, vinaya-viveka kA pAlana karate hue jJAnI gItArtha gurujana, vaDIlavarga sabake prati ziSTAcAra-sabhya AcAra kA pAlana karanA Adi, jJAna ke AdAna-pradAna- cintanamanana-zravaNAdi jJAnAcAra ke | aneka prakAra haiN| darzanAcAra ke kSetra meM-jina-jinezvara paramAtmA ke darzana krnaa| prabhupUjA, jinabhakti Adi zreSTha kakSA kA darzanAcAra hai| guru darzana-vaMdanAdi darzanAcAra kI kriyA hai| tIrthoM kI yAtrA karanA, mAlA jApAdi, stotrapATha, stuti-stavanAdi / darzanAcAra kA dharma hai| cAritrAcAra jJAnAcAra MICE sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 737 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3) cAritrAcAra virati pradhAna hone se isameM sAmAyika, pratikramaNa, pauSadhAdi viratidharma ke AcaraNa kI gaNanA hotI hai / yaha vratavirati rUpa dharma hai / 4) tapAcAra ke do bheda haiM- 1) bAhya tapa, aura dUsarA AbhyaMtara tapa hai / ina donoM meM 6-6 prakAra hai / 1) anazana-upavAsAdi rUpa hai / 2) uNodarI = kama khAnA, 3) vRtti saMkSepa, 4) rasa tyAga, 5) kAyakleza, 6) saMlInatA ye 6 prakAra ke bAhya tapa upavAsa AyaMbila ekAsaNA-biAsaNA-navakArazI, porisI, sADhaporisI-purimaDha-avaDDa tathA-cauvihAra-tivihAra Adi sabhI paccakkhANoM kI gaNanA bAhya tapa meM hotI hai| 3)vRtti saMkSepa meM icchAoM ko sImita-maryAdita karanI hotI hai / kama saMkhyA meM dravya-vastueM lenii| 4) rasa svAdAdi kA tyAga karanA AyaMbila jaisA alUNA AhAra lenaa| 5) vihArAdi dvArA kAyA ko kaSTa denA, kSudhAdi sahana karake kAyA ko kaSTa denaa| 6) saMlInatA- aMgopAMga ko saMkucita kara rkhnaa| tathA mana-vacana-kAyA ko, evaM kaSAyoM ko bhI saMkucita kara ke rakhanA saMlInatA hai / isa taraha bAhya tapa ke 6 prakAroM ko tapAcAra kahA gayA hai| ____ AbhyaMtara tapa meM 1) prAyazcitta, 2) vinaya, 3) vaiyAvacca, 4) svAdhyAya, 5) dhyAna aura 6) kAyotsarga ye sabhI AbhyaMtara tapAcAra haiM / 1) apane kiye hue pApoM ko dhone ke lie pazcAttApa kI bhAvanA se prAyazcitta karanA, gurudeva ke pAsa AlocanA karake pUrI karanA yaha prAyazcita AbhyaMtara tapAcAra hai| 2) deva-guru Adi kA vinaya karanA-namratA ke AcaraNa ko AbhyaMtara tapa kahA hai| vaiyAvacca bAla-glAnAdi kI sevA-suzruSA krnii| 4) vAcanA-pRcchanAdi pA~ca prakAra se svAdhyAya krnaa| 5) dharmadhyAna zukladhyAnAdi kI dhyAna sAdhanA utkRSTa AbhyaMtara tapa hai| tathA chaTThA kAyotsarga kA bheda hai / isa taraha tapAcAra ke AcaraNa meM ina 12 prakAra kI tapa sAdhanA honI caahie| vIryAcAra = yaha AtmA kI akhUTa zakti ke khajAne svarUpa hai / yaha guNa mAlA meM dhAge kI taraha anugata guNa hai / jaise vyakti meM jAna rahatI hai, aura muDade meM jAna nahIM rahatI hai / jAna rahita muDadA jaise sarvathA niSkriya rahatA hai / koI kriyA nahIM kara sakatA hai / ThIka isI taraha vIryAcAra guNa kI zakti ke saMcAra binA jJAna darzana aura 738 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra-tapAdi sabhI jAna rahita muDade ke jaise ho jAte haiN| bejAna sthiti ho jAtI hai / jJAnAdi ke aMdara apramatta bhAva, bhAva vizuddhi nahIM AtI hai / khamAsamaNe Adi meM zuddhi nahIM AtI hai / ataH zaktisaMcAra ke lie AtmA ke vIrya gaNa ke AdhAra para vIryAcAra ke AcaraNa kI ArAdhanA karanI caahie| isa taraha paMcAcAra ke pAlana pUrvaka kI sAdhanA meM vicarate hue sAdhaka, sAdhu mahAtmA siddhi gati kI prApti ke sAdhya ko sAdhate hue mokSamArga para agrasara hote haiM / pA~coM AcAra kI pAlanA unameM pUrNarUpa se honI hI caahie| chaDe guNasthAna kA nAmakaraNa zraddhA cauthe guNasthAna se prApta kara jIva Age baDhA / virati dharma kA zrIgaNeza pA~cave guNasthAna se huaa| ataH virati ke saMskAra zrAvaka kI kakSA se hI prAraMbha ho cuke haiM / hA~, vahA~ virati kA pramANa atyanta alpa thaa| lekina chaTe guNasthAna para Ate Ate adhUrI-apUrNa virati pUrNa bana gaI / arthAt deza virati sarva virati bana gii| AMzika virati sarvAMzika virati bana gaI / sthUla virati thI vaha chaThe para sUkSma viraMti bana gii| isa taraha virati ke kSetra meM vikAsa hotA hI gyaa| chaThe guNasthAna para sAdhu pUrNa viratidhara zreSTha kakSA meM pahu~ca gayA hai / isalie Arambha samAraMbha hiMsAdi janya saiMkaDoM pApakarmoM se sAdhu baca gayA hai| chaTTe guNasthAnaka kA nAma pramatta saMyata guNasthAna hai / sarvaviratidhera kA guNasthAna hai| isakA hI pramatta virata guNasthAna nAmakaraNa bhI kiyA hai / isa chaThe guNasthAna ke nAma ke Age "pramatta" vizeSaNa lagAyA hai| zeSa saMyata yA virata zabda to sarva virati ke hI sUcaka haiN| ataH ina zabdoM ke prayoga meM koI Apatti hI nahIM hai / guNasthAnaka kI pUrNa sthiti ke sUcaka nAma hai / parantu 'pramatta' vizeSaNa ne isa guNasthAnavartI sAdhaka sAdhu kI pramAdagrastatA ko sUcita kI hai| pramAda yadyapi viparItAcaraNa nahIM bhI karAtA hai phira bhI jo zuddha AcaraNa karanA hai usameM nyUnatA rahatI hai| saca dekhA jAya to pramAda sAdhanA ke kSetra meM pragati karanevAle kI gati manda kara detA hai| sAdhaka ko kamajora kara detA hai / sAdhanA ke mokSa mArga meM roDe DAlakara sAdhaka ko aTakAnA rokanA yaha pramAda kA kAma hai / ataH pramAda bAdhaka hai / mArgarodhaka hai / aise avarodhaka pramAda ke AdhIna bananevAlA sAdhaka sAdhanA meM tIvratA nahIM lA sakatA hai| jitanI sAdhanA karanI ho utanI kara bhI nahIM sakatA hai ataH Age nirjarA kA pUrA phala bhI sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana . 739 . Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM pA sakatA hai| udAharaNArtha sAdhu upavAsAdi tapa bhI kareM parantu usameM bhI pramAdAdi ke adhIna hokara nirjarA kA phala kama kara detA hai| jaise apramatta banakara yadi upavAsa kiyA jAya to zata pratizata pUrA phala pAtA hai aura yadi pramAdagrasta rahakara upavAsa kare to 50% phala bhI muzkila se pAe / isalie pramAda kI upasthiti ghAtaka hai / sAdhu ke lie do guNasthAna 1) chaTThA pramattasAdhu, 2) sAtavA~ apramatta sAdhu jaise zrAvaka ke lie cauthA tathA pA~cavA ye do guNasthAna haiN| vaise hI sAdhu ke lie chaTThA aura sAtavA~ ye do guNasthAna haiM / vaise dekhA jAya to chaThe guNasthAna para sAdhu banane ke bAda 14 ve antima guNasthAna taka sabhI sAdhu ke hI guNasthAna haiM / isa taraha 14 meM se 9 guNasthAna sAdhu ke haiM / sarvatra mUlabhUta avasthA sAdhu kI hI rahatI hai / phira bhI vyavahAra cAritra kI pradhAnatA ke AdhAra para chaThe aura sAtaveM ina do guNasthAnoM para sAdhu kI gaNanA vizeSa rUpa se kI jAtI hai / yadyapi ye donoM guNasthAna sAdhu ke hI haiM, donoM guNasthAna para sAdhu samAna rUpa se rahatA hai| phira pramAda ne donoM sAdhu kI avasthA meM bheda kiyaa| ataH chaTe guNasthAnavartI sAdhu ko pramatta-pramAdi sAdhu kahA aura sAtaveM guNasthAnavartI sAdhu ko eka kadama Age-Upara caDhA huA apramatta-apramAdi sAdhu kahA / yahI mukhya bheda hai donoM ke bIca meM / ataH pramAda bhedaka hai| pramAda-kAraNabhUta hai / pramAdagrastatA doSa hai| aura pramAda rahitatA guNa hai / apramatta bhAva meM sadA jAgRti-sAvadhAnI pUrI rahatI hai / basa, vahI jAgRti aura sAvadhAnI cha8 guNasthAna meM pramAda ke kAraNa nahIM rahatI hai / ataH yaha pramAda kyA hai ? kaisA hai ? ise bhI pahale pahacAnanA atyanta Avazyaka hai| pramAda kA svarUpa-.. vyavahAra kI cAlu bhASA meM sAmAnya Alasya ke artha meM hI pramAda samajhA jAtA hai| yaha pramAda kA prAthamika sAmAnya artha hai / parantu Age AdhyAtmika dhAraNA kI kakSA meM pramAda ko mAtra zArIrika Alasya na samajhakara vizeSa artha meM samajhA gayA hai / zArIrika Alasya yaha prAthamika sAmAnya kakSA kA hai| nidrA-sote rahane Adi kI pravRtti bhI pramAda hI hai, parantu yaha zArIrika kakSA kA prAthamika pramAda mAtra hai| jaba isase Upara uThakara mAnasika-AdhyAtmika kakSA ke pramAda kI mImAMsA kI jAya taba vaha mAtra Alasya yA nidrA ke rUpameM hI simita nahIM rahatA hai / Atmika kakSA para pahu~ca jAtA hai| AtmA ke guNoM kA vikAsa na karanA pramAda hai / AtmA para lage karmoM ke gADha AvaraNoM ko dUra na 740 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA, dUra karane ke lie puruSArtha na karanA pramAda hai| arthAt nirjarA karane kI zakti-samarthatA pUrI hote hue bhI na karanA yaha pramAda hai| yAda rakhie.. pramAda vahI sevana karatA hai jisake pAsa zakti-sAmarthya-guNAdi pUrI taraha haiM / sabakA khajAnA hai aura phira bhI vaha pramAda karatA hai yaha mAnasika pramAda hai| yadi vaha cAhe to apane khajAne kA pUrA upayoga kara sakatA hai| jaise eka arabapatI garbhazrImaMta vyakti jisake pAsa dhana-saMpatti Adi apAra hai, aparimita hai vaha vyApArAdi meM apramatta nahIM raha pAtA hai| jyAdA sakriya nahIM raha pAtA hai.. hA~.. hotA hai.....dekheMge. .. ArAma se soceMge... hogA...are abhI itanI kyA jaldI paDI hai ? jAe~ge... uThege ... ityAdi vAcika pramAda bhASA meM sunAI detA hai / yaha vAcika pramAda kI kakSA hai / vaha mana ke sAtha juDatA hai / mAnasika pramAda kI kakSA khaDI karatA hai / mana zarIra ke sAtha juDA hai| ataH mana ke jarie pramAda zarIra para utarakara kAyika bana jAtA hai| pariNAma svarUpa kAyA Alasya se bhArI bana jAtI hai / zeTha leTA hI rahatA hai / paDA rahatA hai / sphUrti nahIM AtI hai| ThIka isI taraha pramAdagrasta sAdhu kI bhI yahI aura aisI hI sthiti banatI hai / mAdhu bhI apane paMcAcAra Adi dharma ke niyamoM ko pUrI taraha jAnatA hai, samajhatA hai / usa pRrA khyAla hai / saba kucha kara bhI sakatA hai / parantu pramAda use ghera letA hai aura vaha mRta-muDade kI taraha niSkriya nirvIrya hokara AlasI bana jAtA hai| hA~, abhI karU~gA, ulUMgA, jAU~gA, dekhUgA aisA pramAdI mAnasa banAkara apanI sAdhanA se niSkriya ho jAtA hai / apanA khuda kA ahaMkAra bhI hameM pramAdi-AlasI banA detA hai / vahA~ derI Adi karanA yaha abhimAna ke bhAva se hotA hai / isa taraha ahaMkAra bhAva kA kaSAya bhI vyakti ke pramAda kA kAraNa bana jAtA hai / jo Aja ke vartamAna kAla meM phaizana jaisI bAta bana rahI hai aisA dekhane meM AtA __ mAnasika pramAda vicArataMtra meM ghUmatA hai / vicAra hI aise bana jAte haiM ki... hA~.... hA~... hogA...dekhuMgA, socU~gA, vicAra hogA to kruuNgaa| mana meM AegA to Apako hA~ kruuNgaa| mujhe zAyada kabhI pasaMda paDegA to aisA kabhI kruuNgaa| isa taraha mAnasika pramAda ke kAraNa aise vyakti kA Strong mind nahIM bana pAtA hai| nirNAyaka zakti usake pAsa nahIM rahatI hai / Will power nahIM bana pAtA hai / ulTA aisI vyakti kabhI kabhI Depresion meM bhI calI jAtI hai| sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 741 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcika bhASA ke pramAda ke bhI kaI prakAra haiN| bolane meM bhI usake pAsa zabdoM kI pracuratA nahIM rahatI hai| bolane meM javAba dene meM bahuta hI jyAdA pramAdi banatA rahatA hai / aise loga bhI mAnasika tanAvagrasta hote hote manoroga ke zikAra banate jAte haiM / bhASA zaithilyatA kA doSa bar3hatA jAtA hai / kAyika-zArIrika zaithilya sabase jyAdA bhayaMkara kakSA kA hotA hai / mana zarIra se aura zarIra mana se juDA hai| Psycosomatic sthiti meM donoM eka dUsare se saMlagna hone ke kAraNa mana kI asara zarIra para paDatI hai| kabhI bhI kAyika pramAda akelA nahIM hotA hai| yaha mAnasika pramAda ke kAraNa hI hotA hai / kAyA apane Apa hI vaisI pramAdi nahIM rahatI hai / parantu mAnasika pramAda ke kAraNa hI kAyA vaisI pramAdagrasta bana jAtI hai / I AtmA para lage antarAya karma ke pA~cave bheda vIryAntarAya karma ke udaya ke kAraNa jIva prathama mAnasika pramAdi jyAdA banatA hai / phira vahI usakI kAyA para utarakara kAyA bhI vaisI banA detA hai / pramAdi vyakti kI kAyA dhIre-dhIre sthUla banatI jAtI hai / kyoMki paDe-paDe leTe-leTe zarIra kA pAcana tantra bigar3a jAtA hai / carabI jamA hotI jAtI hai / aura dhIre dhIre zarIra aura jyAdA bhArI - vajanadAra banatA jAtA hai / phira to uThane baiThane Adi meM bhI kAphI takalIpha hone ke kAraNa vyakti mAnasika Alasya ko aura baDhAtA hai / kyoMki zarIra ko vaha kisI bhI prakAra kI takalIpha denA hI nahIM cAhatA hai / isalie kAyA aura jyAdA sthUla banatI jAtI hai| jyAdAtara aisI sthiti zrImaMtoM ke gharoM meM dekhI jAtI hai / jyAdA zrImaMtAI bhI isa dRSTi se abhizApa hai| aisA zarIra kisa kAma kA jo svayaM ke lie hI kAma na aae| aura zarIra ko apane kAmoM ko karane meM sahAyaka na banA sake to kyA phAyadA ? yaha mAnasika - vAcika - kAyika pramAdiyoM kI sthiti hai / ataH pramAda kitanA khataranAka hai isakI bhayaMkaratA kA svarUpa khyAla meM AtA hai| agara saMsAra ke vyavahAra meM pramAda ke kAraNa aisI sthiti ho jAtI hai / to socie ! mokSamArga para agrasara jo sAdhu sAdhaka banA huA hai usakI pramAda ke kAraNa kaisI sthiti hotI hogI ? kalpana karie / yahA~ AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka - 3 -- avarodhaka bananevAle pramAda kA vicAra I kareM sAdhaka ke lie bAdhaka pramAda 742 majjaM visaya kasAyA, niddA vikahA ya paMcahA bhaNiyA / ee paMca pamAyA, jIvaM pADaMti saMsAre // 11 // AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda 2 viSaya 1 3 mada kaSAya 8 + = 44 yA 56 23 + 4 (16) + 5 + 4 + mada, viSaya, kaSAya, nidrA, aura vikathA ye 5 prakAra ke mukhya pramAda haiN| inakeM avAntara bheda - 4 kaSAya mUla ginane para 44 bheda hote haiM aura yadi avAntara 16 kaSAya gineM to 56 prabheda hote haiM / karma ke vibhAjana kI dRSTi se dekhane para mada, viSaya, kaSAya aura vikathA ye cAroM mohanIya karma ke ghara ke haiN| aura eka mAtra nidrA yaha darzanAvaraNIya karma ke udaya 1 kAraNa hai| 4 nidrA 1. mada vaise mada kaSAyoM ke ghara ke abhimAna kA hI rUpAntara - prakArAntara hai| lekina 8 prakAra ke viSayoM meM vizeSa rUpa se ahaMkAra hotA hai| ataH ye maMda kahe jAte haiM / jAti-lAbha - kulaizvarya-bala-rUpa-tapa- - zrutaiH / kurvan madaM punastAni hInAni labhate janaH // 8 mada 4 vikathA 1 3 6 jAti mada lAbha kula mada aizvarya bala rUpa tapa zrutamada (1) jAtimada - jAti, lAbha, kula, aizvarya, bala, rUpa, tapa aura zruta (jJAna) Adi ATha prakAra se mukhyarUpa se mAna-abhimAna kie jA sakate haiN| jina nimitta kAraNoM se manuSya mAna abhimAna kara sakatA hai ve saMbhAvya 8 sthAna isa zloka meM ginAeM gae haiN| (1) ucca jAti ko prApta manuSya apane se nIcevAle-nIca jAtivAle ko dekhakara IrSyA-abhimAna Adi karatA hai / (2) lAbha mada- dhana saMpatti - sattApada - pratiSThA - yaza-kIrti kA lAbha honA, milatA hI rahanA, baDhate hI rahanA, ityAdi prakAra ke lAbha se manuSyoM ke mana meM mAna-abhimAna baDhatA hI jAtA hai / (3) aizvaryamada - pUrva upArjana ke kAraNa AgAmI kAla meM dhana-dhAnya- 1 - bhoga-vilAsa, aizvarya kI vipula sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 5 7 8 743 . Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana sAmagrI prApta ho vilAsI-ArAmI jIva bana jAya isa nimitta meM bhI logoM kA abhimAna jagatA hai / (4) bala mada-zakti tAkata jyAdA baDhane para bhI manuSya ko isakA abhimAna caDhatA hai, apanI zakti se vaha dUsare ko DarAtA-dabAtA hai| isameM bhI zastra-astrAdi sAdhana-sAmagrI kI zakti ko pAkara jIva madirA pilAe gae zarAbI, bandara kI taraha kUdane lagatA hai| yaha bhI mAna-abhimAna kI sthiti hai / (5) rUpamada- deha saundarya zarIra kA rUpa- lAvaNya-saundarya Adi pUrvapuNya ke kAraNa acchA manabhAvana milA, to dUsare kurUpoM ko dekhakara apane rUpa kA abhimAna bar3hatA hai aura vaha usa baDhe hue abhimAna ke kAraNa apane rUpa kA pradarzana karane lagatA hai / acchA yA kharAba rUpa-raMga yaha janmAMtarIya karmoM kI dena hai / isameM bhI nazvara-nAzavaMta kAyA kA rUpa hai, jo Aja nahIM to kala, eka dina miTTI meM milanevAlI hai, Aga meM jalakara rAkha bananevAlI hai| aisI mala-mUtra kI bharI huI aura eka camaDI kI caddara se DhakI huI isa kAyA ke rUpa-raMga kA kyA abhimAna karanA? isase punaH patana hotA hai / (6) kulamada-ucca nIca gotra-(kula) meM janma milane para bhI jIvoM ke mana meM abhimAna A jAtA hai / mRtyu ke bAda kisa jAti kula, vaMza-khAnadAnI yA gotra meM janma milegA, yaha hamAre pUrvopArjita gotra karma ke AdhIna hai / jaise karma bAMdhe hoMge vaise kula meM janma milegaa| phira bhI ucca gotra yA kula meM janma milane para jIva mAna-abhimAna kare yaha sarvathA anucita hai / (7) tapamada- pUrvajanmoM kI ArAdhita tapa-tyAga kI saMskAradhArA para AdhArita isa janma meM bhI tapa-tyAga ke saMskAra udaya meM A sakate haiM, aura unake kAraNa hama tapa-tyAgAdi nyUnAdhika karane lage, yA dUsaroM kI apekSA yadi hamArI tapazcaryA-pramANa meM jyAdA bhI hone lage to hameM usakA abhimAna nahIM karanA caahie| apane-apane karma ke kAraNa bhinna-bhinna prakAra ke jIvoM ko bhinna-bhinna prakAra kI kAyA milatI hai / kisIko sazakta zarIra to kisIko azakta zarIra, kisIko rogI kAyA milatI hai to kisIko nirogI kAyA mila sakatI hai, jisake AdhAra para koI tapa-tyAga jyAdA kara sake to koI kama kara sake / parantu aisA dekhakara tapasvI ko bhI apane tapa nimitta mAna-AbhimAna nahIM karanA cAhie / (8) zruta (jJAna) madajIva mAtra karmAdhIna hai / janma-janmAMtara meM upArjita jJAna-ajJAna kI karma prakRti ke kAraNa kisI jIva ko zruta zAstrAdi kA jJAna jyAdA milatA hai to kisI jIva ko ajJAnAdi kA udaya jyAdA rahatA hai / koI maMdamati to koI tIvramati rahatA hai / aise meM jyAdA jJAnavAle jJAnI jIva ko bhI kabhI abhimAna nahIM karanA caahie| yaha jJAna bhI abhimAna lAne meM eka sahAyaka kAraNa bana sakatA hai / ataH isase bhI bacanA lAbhaprada hai| 744 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra saMsAra meM mAna-abhimAna ke pramukha ATha nimitta kAraNa haiM / inake AdhAra para, yA inakI vizeSa prApti ke kAraNa jIva abhimAna karane laga jAtA hai, paranta zloka kI dUsarI paMkti meM pU. kalikAlasarvajJajI sApha-sApha zabdoM meM kahate haiM ki- "kurvan madaM punastAni, hInAni labhate janaH" aise mada-mAna-abhimAna karanevAlA jIva punaH hIna dazA prApta karatA hai / karmazAstra kA yaha prasiddha niyama hai ki jIva jisa vastu kA abhimAna karatA hai kAlAntara yA janmAntara meM vahI vastu use hIna-viparIta milatI hai / ataH yaha samajhakara bhI sarvathA abhimAna se bacane kA hI prayatna karanA hitAvaha hai| 23 viSaya indriyanAma aMga viSaya prakAra 1. sparzendriya- camaDI-sparza- 8 zIta, uSNa, snigdha, rukSa, mRdu Adi 2. rasanendriya- jIbha- rasa- 5 tIkhA, khaTTA, mIThA, kaDavA, tUrA 3. ghANendriya- nAka- gaMdha- . 2 sugaMdha, durgaMdha cakSu indriya- AMkha- rUpa (varNa) 5 lAla, nIlA, pIlA, kAlA, sapheda 5. zravaNendriya- kAna- dhvani (zabda) 3 sacitta, acitta, mizra 23 pA~coM indriyoM ke 23 viSayoM meM Asakta honA yaha AtmabhAva svabhAvaramaNatA bhUlane kA baDA pramAda hai| kyoMki jIva jaba jaba ina pA~coM indriyoM ke 23 viSayoM ke AdhIna hogA taba taba jIva vizeSa rUpa se karma upArjana kregaa| kyoMki indriyoM ke viSayoM kI Asakti jIva sukhaiSaNA ke kAraNa hI karatA hai / jIva ne karmasaMyogavaza aisA mAna rakhA hai ki indriyoM se hI sukha milatA hai / isalie saMsArI jIva indriyoM ke gulAma banakara unake AdhIna banakara... viSayoM meM Asakta hokara karma upArjana karatA hai / upArjita karma ke udaya meM Ane para bhArI duHkhAdi sahana karane par3ate haiM / isa taraha punaH saMsAra cakra calatA hI rahatA hai| indriyAM pA~coM jaDa hai, zarIra sarvathA jaDa hai / are ! mana bhI jaDa hai / aura pA~coM indriyoM ke 23 viSaya-tathA una viSayoM ke sabhI padArtha jaDa paudgalika haiN| isalie jaDa pudgala padArtha jo nAzavaMta hai unase zAzvata sukha prApta karane kI icchA eka cetana jJAnavAna AtmA kare yaha kahA~ taka ucita hai? isalie svasvarUpa-AtmabhAva-svabhAvaramaNatA choDakara-bhUlakara para jaDa pudgala padArthoM ke AdhIna honA, unameM sukha prApti kI AzA rakhanA, aisI sukhaiSaNA ko pUrNa karane ke lie rAta dina prayatna karanA yaha saba pramAda kI hI sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 745 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA hai| AtmA jitanI apramatta bhAva se sva svabhAva meM masta raheM usameM jitanA cidAnanda-jJAnAnanda prApta hotA hai utanA pudgala padArtha ke AdhIna hone para kabhI bhI milanevAlA nahIM hai| phira bhI mohavaza-ajJAnavaza jIva ne bhrAnti se vaisA mAna liyA hai aura isI kAraNa pA~coM indriyoM ke 23 viSayoM kI kSaNikatA-vinAzitA hote hue bhI sukha-buddhise unameM Asakta hokara sukhaprApti ke liH| prayatna karatA hai / yahI duHkhAspada hai / parantu sukha milanA to dUra rahA Upara se jIva eka-eka viSaya ke AdhIna hokara duHkhI-duHkhI ho jAtA hai| ekaikaviSayasaMgAd rAgadveSAturA vinssttaaste| . kiM punaraniyamitAtmA jIvaH paJcendriyavazArtaH / / 47 // vAcaka mukhyajI svaracita prazamarati grantha meM yahA~ taka kahate haiM ki. pA~ca indriya ke 23 viSayoM meM se eka-eka viSaya meM Asakta bane hue jIva hirana-machalI-tItalI Adi nAza pAte haiM to phira jisako pA~coM indriyAM eka sAtha milI hai aura una pA~coM ke AdhIna-Asakta banakara jInevAle manuSya kI kyA hAlata hogI? indriyoM ke vaza-adhIna caganevAlA apanA vinAza-patana karatA hai| na hi so'stIndriyaviSayo yenAbhyastena nityatRSitAni / ... tRpti prApnuyurakSANyanekamArgapralInAni // 48 / / kyA indriyAM tRpta hotI haiM ? isa viSaya meM kahate haiM ki kitane bhI viSaya bhogoM ko bhogane vAlI indriyAM kabhI tRpta nahIM hotI hai / kyA agni kabhI bhI ghI pIkara tRpta-saMtuSTa hotI hai ? zAnta hotI hai ? nahIM / ThIka vaise hI ye pA~coM indriyA~ apane sabhI viSayoM ko ananta bAra bhI bhoga le, pA le to bhI kabhI bhI tRpta nahIM ho sakatI / sadA hI sukhakAraka viSayoM ke lie tarasatI rhegii| udA. kitane bhI manapasaMda mIThe padArthoM ko khAkara jIbha tapta ho hI nahIM sakatI hai| vaha jIbha sadA hI tarasatI rahatI hai| aisI hI hAlata sabhI indriyoM kI hai / ataH indriyoM ke AdhIna bananA-gulAma bananA aura indriyoM ke viSayoM meM hI sukha pAne kI dhAraNA rakhanA yaha mokSArthI jo AdhyAtmika vikAsa kI dizA meM gatizIla evaM sakriya hai usake lie aisI indriyoM kI gulAmI aura viSayAsakti bAdhaka banatI hai| patanakAraka banatI hai / yaha pramAda kA viSaya hai--prakAra hai| aura karmabaMdha kA kAraNa hai ataH sarvathA varNya hai| 746 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. kaSAya kaSAya rAga mAyA lAbha krodha mAna -16 ana.. apra. pra. saMjvalana mAyA-lobha-kaSAyazetyetadrAgasaMjJitaM dvandvam / krodho-mAnazca punadveSa iti samAsanirdiSTa // pA~ca prakAra ke pramAdoM meM tIsarA pramAda sthAna kaSAya hai / kaS = saMsAra aura Aya arthAta lAbha arthAta jisase satata saMsAra kI vRddhi ho saMsAra baDhatA hI rahe use kaSAya kahate haiM / kaSAya kA mUla udgama sthAna hai rAga aura dveSa / ina rAga-dveSa ke hI avAntara bheda ke rUpa meM rAgabhAva se bane hue mAyA aura lobha ye do kaSAya haiN| jabaki krodha aura mAna kA samAveza dveSa ke antargata kiyA gayA hai / isa prakAra ke ye cAra kaSAya haiN| . kAla mAna-evaM pramANAdi kI dRSTi se ye krodhAdi cAra kaSAya punaH 16 prakAra ke haiM / 1)anantAnubaMdhi 2) apratyAkhyAnIya, 3) pratyAkhyAnIya, aura 4) saMjvalana ye 4 prakAra ke haiN| krodhAdi pratyeka cAra-cAra prakAra ke haiM / ataH 444 = 16 avAntara prakAra haiN| zAstrakAra bhagavaMtoM ne avAntara guNAkAra se 16 ke 64 prakAroM kI bhI gaNanA kI hai| svabhAva zabda kI vyutpatti batAte hue kahA hai ki.. sva = AtmA, bhAva - gunn| sva zabda AtmA ke lie prayukta huA hai| AtmA ke jo jJAnAdi guNa haiM una bhAvoM meM masta rahanA ise hI svabhAva kahate haiN| jaise pAnI kA mUlabhUta svabhAva hai- zItala / zItalatA pAnI meM sadAkAla hI rahatI hai / uSNatA kRtrima hai| bAhara se AtI hai / agni ke saMyoga se uSNatA-garmI AtI hai lekina vaha garmI kaba taka? jaba taka agni kA saMyoga rahegA taba taka / agni kA nimitta dara hote hI pAnI dhIre dhIre zItala-ThaMDA hone lagatA hai| punaH apane mUlabhUta zItala svabhAva meM A jAtA hai / ThIka isI taraha cetanAtmA apane mUlabhUta svabhAva se namra, sarala, saMtuSTa, vItarAga, jJAnI, kSamAzIla, samatA yukta hai / krodhAdi AtmA kA svabhAva nahIM hai / ye to vibhAva hai / vi = vikRta-viparItabhAva ko vibhAva kahate haiN| sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 747 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI AtmA ke mUlabhUta kSamA, samatAdi guNoM ke svabhAva ke ThIka viparIta bhAvako vibhAva kahA hai| arthAt kSamA-samatAdi mUlabhUta svabhAva ke viparIta vibhAva rUpa meM krodha-mAnAdi Ae hue haiN| ThIka Atma guNoM ke = kSamAdi ke ulTe hI krodhAdi haiN| ataH inako viparIta bhAva = vibhAva kahA hai| aura vi ko vikRti artha meM bhI leM to bhI artha, isa prakAra banatA hai| vikRta bhAva = vibhAva 'jaise dUdha' meM nIMbU kA rasa DAlane se dUdha phaTa jAtA hai / vikRti A jAtI hai| ThIka usI taraha AtmA ke kSamA samatAdi guNa rUpa dUdha meM vikRti Ane rUpa krodhAdi haiN| ___zAnta sarovara meM jaise hI eka kaMkaDa koI DAla de.. to pUre sarovara ke jala meM khalabalI maca jAtI hai / cAroM tarapha kA zAnta jala hila jAtA hai / vamala paidA hotA hai / vamala kI lahareM golAkAra sthiti meM kinAre taka pahu~ca jAtI haiN| pAnI kI zAnti-sthiratA bhaMga ho jAtI hai / ThIka isI taraha hamAre zAnta manarUpI sarovara meM yadi kisIke krodha kA eka zabda bhI A jAtA hai to, eka gAlI koI bola detA hai to usake eka zabda se hamAre mana ke vicAroM meM Andolana zurU ho jAtA hai / vicAroM meM bar3A bhArI tUphAna AtA hai / mana kI zAnti kho jAtI hai / zAnti bhaMga ho jAne ke bAda kaSAyoM kI tIvratA bar3hatI jAtI hai| lezyA aura hI bigaDatI jAtI hai / Arta-raudradhyAna ke adhyavasAyoM meM aura jyAdA tIvratA A jAtI hai / pariNAma svarUpa bhArI karma baMdha ho jAtA hai / isa taraha pramAda karmabaMdha kA baDA bhArI kAraNa bana jAtA hai / isI kAraNa se kaSAya pramAdarUpa hai| AtmA ko karma baMdhAne meM kaSAya kA sabase baDA bhAga hai, hAtha hai| karmabaMdha meM bhI jyAdA tIvratA lAne kA kAma kaSAyoM kA hai / krodhAdi kaSAyoM meM jaise jaise tIvratA AtI jAtI hai usI taraha AtmA ke karmabaMdha meM bhI tIvratA, atyutkaTatA AtI hai| itanA hI nahIM rasabaMdha meM tIvratA bhI kaSAyoM ke kAraNa AtI hai| ataH yaha vibhAva dazArUpa kaSAya AtmabhAva se = svabhAva se sarvathA viparIta hai, vikRta hai| jaise ubalA huA garama pAnI sadA kAla hI garama nahIM rahatA hai / Akhira 1-2,4 ghaNToM ke bAda ThaMDA hotA hI hai / kyoMki zItalatA hI pAnI kA mUlabhUta svabhAva hai / garamI agni ke saMyoga se AtI hai ThIka usI taraha AtmA meM kaSAya bAharI nimittoM se, saMyogoM se AtA hai / kisI ne hamako gAlI dI to hameM krodha AyA, kisI ne hamArA apamAna kiyA to hameM krodha aayaa| kahIM hamArI nirdhArita dhAraNA-icchA pUrI nahIM hone para bhI hameM kaSAya AtA hai / hamAre krodhAdi meM vRddhi hotI hai / parantu agni kA saMyoga haTane se pAnI dhIre-dhIre zAnta ho jAtA hai / lekina manuSya kA svabhAva bahuta vicitra hai / bAharI nimitta yA kAraNa 748 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke haTane para bhI usake mana kA saMgharSa nahIM TalatA hai| mana meM mAnasika kaSAya kI dhArA calatI hI rahatI haiM / yadi kSamAyAcanAdi karake hama punaH apane guNoM meM lauTa AeM to hI una kaSAyoM se baca sakate haiM / ataH atyanta Avazyaka hai ki hama punaH punaH Atma nirIkSaNa karate rheN| jApa-dhyAna-Atma cintana kI sandhi pradAna karate haiM jisase apane kaSAyoM kI galatI kA khyAla AtA hai| aura pazcAtApa Adi ke bhAva jagane kI saMbhAvanA kAphI baDhatI hai| jisase bacane-sudharane ke nimitta baDhate haiN| aise kaSAya kA karmabaMdha kAraka svarUpa samajhakara... pramAda rUpa meM ise acchI taraha pahacAnakara yathAzIghra isase chuTakArA pAne kA saMkalpa karanA caahie| 4 nidrA pramAda___ pA~ca pramAdoM meM cauthe kramAMka para nidrA pramAda kI gaNanA kI gaI hai / nidrA bhI AtmA ke lie eka pramAda hI hai / pramAda ko karmabaMdha kA prabala hetu kahA hai / AtmA apane mUlabhUta svabhAva se na to nIMda lene ke svabhAvavAlI hai aura na koI use nIMda AtI hI. hai / nhiiN| sambhava hI nahIM hai / parantu karmagrasta saMsArI AtmA kI sthiti kaisI hotI hai? AtmA kA svabhAva svaguNoM para kendrita hai| aura karma AtmapradezoM para lagakara AtmA ke mUlabhUta guNoM ko sarvathA AcchAdita kara detA hai / Dhaka detA hai| gaNa Dhake kI bAharI vyavahAra karmajanya sarvathA viparIta hI hotA hai / AtmA kA guNa jJAna kA hotA hai to karma use viparIta karake vyavahAra meM ajJAnI-viparItajJAnI-mithyAtvI banA detA hai| karma kA kAma hI hai AtmA ke guNoM ko sarvathA ulTA viparIta hI karanA / AtmA ko jaise AhAra bhojanAdi kI AvazyakatA nahIM hai aura na hI AtmA ko bhUkha-pyAsa lagatI hai / lekina kSudhA vedanIya Adi karmoM ne AtmA ko bhojana, khAne, pIne ke pIche aisA laTTa kara diyA hai ki aba usase bacanA asaMbhava lagatA hai| isI taraha cetanAtmA ko nIMda lenA-sone Adi kI koI AvazyakatA hI nahIM hai / lekina darzanAvaraNIya karma ne AtmA ko nidrAdhIna pramAdi banA dI / aba sote rahanA, nIMda lenA, tathA tandrA vagaire se grasta rahanA Adi sikhA diyA / jJAnamaya-jJAnapUrNa aisI AtmA ko sone kI jaba koI AvazyakatA hI nahIM hai taba nidrA darzanAvaraNIya karma ne AtmA ko nidrAdhIna kara dii| aba Alasya pramAda meM leTe rahane meM hI use majA AtI hai| jaba jaba yaha cetanAtmA isa taraha nidrAdhIna hokara sotI hI rahegI taba taba nizcita rUpa se naye karma upArjana kregii| karmoM kI zRMkhalA calatI hI rhegii| dUsarI tarapha AtmA sAdhanAkA sAdhaka 749 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidrAdhIna rahegI / usa samaya apanI karma nirjarA nahIM kara paaegii| ataH usa pramAda grastatA ke kAraNa AtmA ko nirjarA na karane kA bhArI nukasAna hogaa| nidrAdhIna avasthA meM upayoga zUnya hokara cetanA ko rahanA pddegaa| karma zAstra meM nidrA bhI pA~ca prakAra kI darzAyI hai / 1 nidrA, 2 nidrA-nidrA, 3 pracalA, 4 pracalA-pracalA, 5 styAnadhi / ina pA~coM prakAra kI nidrAoM ke alaga-alaga lakSaNa batAe haiM / karmazAstra se jAnane caahie| kaI jIvoM ko nidrA darzanAvaraNIya karma kA itanA bhArI udaya hotA hai ki.. ve baiThe baiThe hI nIMda lene lagate haiM / udA. ke lie...vyAkhyAna zravaNa karate hue jaba nIMda Ane laga jAya to usa pramAda ke kAraNa..AtmA kitanA kiMmatI jJAnalAbha gavAM detI hai / use kitanA nukasAna hotA hai / pravacana jo prakRSTa vacana hai / kitanA U~cI kakSA kA jJAna usameM prApta hotA hai / jinezvara paramAtmA kI tAraka jinavANI kA lAbha hotA hai / Agamika tattvoM kI jAnakArI prApta hotI hai / sIdhe hI hamArI AtmA ko mana ko sparza karatI hai kyoMki saMbodhana hI sIdhA hamArI cetanA ko hotA hai / isase hamArI cetanA jAgRta ho sakatI hai / aisI suvarNa sandhi hama nidrA-tandrA ke pramAda meM gavAM dete haiN| . isa nIMda ke pramAda ke kAraNa hamane svayaM ne hI hamArI AtmA ko jJAnalAbha kA antarAya (vighna) khaDA kiyaa| isase lAbhAntarAya karma upArjana huaa| jJAna kI prApti ke viSaya meM jJAna se vaMcita rahe / ataH jJAnAvaraNIya karma kA bhI baMdha paDA / darzanAvaraNIya karma to udaya meM hai hI.. aura panaH naI zaMkhalA calI / punaH karmaparaMparA baDhatI hI gii| isa taraha nidrA ke pramAda ne aneka karmoM kI jAla meM AtmA ko phasAI / aisI nidrA ke pramAda ko samajhakara hI choDanA cAhie / nidrA pramAda se bacane ke lie prabala puruSArtha karanA caahie| .bha. mahAvIra kI apramattabhAva kI sAdhanA pramAdagrastatA kA yaha chaTThA guNasthAna sAdhu kA hai| chaTe guNasthAna para sAdhu pramatta = pramAdi hai / ataH pramAdAvasthA meM doSa jyAdA lagane kI saMbhAvanA rahatI hai| pramAda bhI karmodayajanya hai / ataH kAraNabhUta ko jaDamUla meM se ukhADakara pheMkane ke lie.. prabala puruSArtha karanA hI caahie| bhagavAna mahAvIra prabhu ne 30 varSa ke bhara yauvanakAla meM mahAbhiniSkramaNa kiyA... saMsAra kA tyAga karake dIkSA grahaNa kI / AgAra se ANagAra baneM / taba ve bhI pahale chaThe guNasthAna para hI ArUDha hue / pramatta sAdhu hI bane, lekina chaThe guNasthAna para rahakara unhoMne apramatta bhAva lAkara sAtaveM guNasthAna para hI jyAdA se jyAdA rahane kA samaya nikaalaa| apramatta banane ke lie unhoMne ghora tapazcaryA karane kA mArga 750 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apnaayaa| 12 // varSa meM ugra tapazcaryA kI / 1 varSa ke 360 dina ke hisAba se 12 // varSa ke kula 4500 dina hote haiM / itane dinoM meM zrI vIra prabhu ne 180 upavAsa eka bAra kiyaa| arthAt chamAsI tapa aura vaha bhI cAroM AhAra ke tyAgapUrvaka cauvihAre upavAsa ke sAtha kiye / pAnI taka sarvathA nahIM piyaa| phira dUsarI bAra....175 upavAsa kiye...ve bhI cauvihAre upavAsa kiye| ekamAsI, do mAsI, tIna mAsI, aura cAra mAsI Adi upavAsoM kI tapazcaryA bhI kAphI jyAdA kii| bhagavAna ne cha?- do upavAsa se kama to tapazcaryA kI hI nahIM / aura kisI bhI upavAsa meM pAnI taka nahIM liyaa| isa taraha 12 // varSa ke 4500 dina ke sAdhanA kAla meM bhagavAna ne 4151 dina to upavAsa hI upavAsa kiye / ye sunakara akkala kAma na kare.. hama soca bhI na pAeM itanI prabala tapazcaryA kI / sacamuca yaha hamArI buddhi ke pare kI bAta hai / 4500 dina meM se..4151 upavAsa ke dina ghaTA dene se sirpha 349 dina hI zeSa rahate haiM / itane 349 dina prabhu ke pAraNe ke dina haiM / itane dina hI prabhU ne AhAra-pAnI liyA aura zeSa sabhI dina upavAsa meM bitAe / socie, kitanI utkRSTa kakSA kI ugra tapazyaryA thI? upavAsa karake azakta hokara hama to ghara jA kara so bhI jAte haiM / azaktatA zarIra ko niSkriya-nisteja banA detI hai| jabaki bha mahAvIra ne to itanI apramatta bhAvanAM se sAdhanA kI ki..unhoMne 12 // varSoM meM nIMda taka na lI / mAtra 2 ghaDI 48 miniTa hI sirpha nIMda lii| zAyada Apa kaheMge ki ve to bhagavAna the / are ! itanA to socie ki bhagavAna the, kA matalaba yaha to nahIM hotA hai ki lokhaMDI zarIra thaa| nahIM ! hamAre jaise manuSya hI the| manuSya to audArika zarIradhArI hote haiN| vaise prabhu bhI mAtA pitA se janma liye hue audArika dehadhArI hI the| Azcarya to aura jyAdA isa bAta kA hogA ki 4500 dina taka bhagavAna jamIna para pAlakhI lagAkara baiThe taka nahIM / caubIsoM ghaNTe apramattabhAva meM khaDe hI rahate the / jyAdAtara kAyotsarga mudrA meM rahakara AtmadhyAna kI dhArA meM viharate hI rahate the| yaha hamArI buddhi se socane para saMbhava hI na lage, parantu mahAvIra ke jIvana kI AzcaryakAraka ghaTanAoM meM hai / jaba prabhu ko nIMda hI nahIM lenI hai, to phira jamIna para sone kA to prazna hI khaDA nahIM hotA hai / jagata kA sabase bar3A Azcarya yaha kahalAtA hai / zAyada isase baDA yA isake jaisA Azcarya saMsAra meM vApisa banegA ki nahIM yaha bhI eka Azcarya kevalajJAna ke dina vaizAkha zudi 10 ko prabhu sandhyA ke samaya vIrAsana meM pairoM ko utkaTa rakhakara baiThe aura dhyAna sAdhanA kI / anta meM kevalajJAna-kevaladarzanAdi saba prabhu sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 751 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne paayaa| kevalajJAna kI prApti ke bAda to AyuSya bhara prabhu ko nIMda lene kA koI prazna hI upasthita nahIM hotA hai / kyoMki nIMda kA kAraNabhUta jo darzanAvaraNIya karma thA vaha sarvathA kSaya hI ho cukA hai| ataH karma ke abhAva meM karmajanya doSoM kA bhI sarvathA abhAva hI rhegaa| - isa taraha paramAtmA kI abhUtapUrva sAdhanA ne apramattabhAva meM pratikSaNa kAphI acchI vRddhi kI / eka tarapha tapazcaryA kI ugratA, dUsarI tarapha binA nIMda ke apramatta rahane kA yoga, tIsarI tarapha jamIna para baiThanA taka nahIM, sonA taka nahIM itanI utkRSTa kakSA kI apramattatA, cauthI tarapha satata kAyotsarga mudrA meM hI sthira rahanA, pA~cavI tarapha ekAkI vihAra karate rahanA, chaTThI tarapha satata dhyAna kI dhArA meM Upara hI Upara caDhate rahanA, sAtavIM tarapha sabhI pariSahoM ko hasate hue sahana karanA, AThavI tarapha maraNAnta upasarga jo jo ho rahe the, kiye jA rahe the una saba kA pratikAra na karate hue apane zubha adhyavasAyoM meM tallIna rahanA itanI saba Azcarya kAraka avasthAeM ikaTThI hone para paramAtmA banane kI prakriyA se prabhu mahAvIra kAphI Age baDhe / aura vaizAkha zudi 10 ke dina zukla dhyAna kI dhArA meM caDhakara zrI vIra prabhu ne cAroM ghanaghAtI karmoM kA kSaya karake kevalajJAna kevaladarzana vItarAgatAdi guNoM ko prApta kiyaa| aisI thI paramAtmA vIra prabhu kI aprmtttaa| 1 pramAdasthAna-vikathA... manuSya samanaska mana yukta prANI hai / ataH vicAra zaktisahita hai / vicAraka ko vAcA kA upayoga karake bhASA ke mAdhyama se apane vicAra dUsaroM ke sAmane rakhane kA mana sadA . hI banA rahatA hai / jyAdA bolane se vyakti vAcAla bana jAtA hai / bolanA galata nahIM hai| parantu anupayogI nirarthaka aura vaha bhI jyAdA pramANa meM bolate rahanA bahuta hI galata hai| sva aura para donoM ke lie ahitakara hai| aise bolanevAle vyaktiyoM ke lie cAra viSaya bahuta bar3e haiM 1) strI kathA, 2) bhatta kathA 3) deza kathA, 4) aura raajkthaa| kathA kA artha kathana karanA- bolanA / ye cAra prakAra kI vikathAeM batAI gaI hai| vi kathA kahane kA tAtparya yaha hai ki viparIta kathA = vikathA, yA vikRtikAraka kathA = vikathA / jo AtmA ke lie sarvathA viparIta hai / karmakSaya karAnevAlI nahIM parantu karmabaMdha karAnevAlI hone ke . kAraNa viparIta hai| yA hamArI AtmA meM guNoM kI vRddhi na karatI huI vikRti karanevAlI hai| isalie vikathA hai| vikathA ke cAroM viSaya mohanIya karma ke viSaya haiN| moha-mAyA-viSaya-kaSAya kI vRddhi karanevAle viSaya haiN| yAda rakhie, jo jo. 752 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya - kaSAya mithyAtva kI vRddhi karanevAle viSaya ho ve sabhI mohanIya karma ke hI viSaya hote haiM / una viSayoM ko lekara yadi AtmA apanI jJAna zakti usameM kharcatI hai to nizcita punaH mohanIya karmAdi karmoM kA baMdha hotA hI jaaegaa| punaH unake udaya se vaisI pravRtti calatI rahegI / 1) strI kathA - strI saMbaMdhI sabhI mohanIya ke viSayoM kI baDhA-caDhAkara bAteM karate rahanA / strI ke rUpa- - raMga - sauMdarya kI bAteM, zRMgAra kI zRMgArika bAteM, hAsyAdi pUrvaka . ha~sI-majAka karane kI vRtti, vAsanA - kAmecchA ke kAraNa karane kI bAteM / kaTAkSAdi ke viSaya, strI viSaya mohaka varNana karate rahanA, gappe lagAte hue baiThe rahanA, kAmakalA kI bAteM karate rahanA ityAdi mohavaza strI viSaya kI sabhI bAteM strI kathA kahalAtI haiN| jo karmabaMdhakAraka hai / 2) bhattakathA-- yahA~ saMskRta kA bhatta zabda bhojana artha meM prayukta hai| bhojana bhI mohanIya karma kA viSaya hai| moha mamatva meM priya-apriya pasaMda-nApasaMda ke saiMkar3oM padArtha rahate haiN| kisako kyA priya hai ? yaha saba alaga-alaga viSaya hai| kaI loga ikaTThe hokara baiThate haiM aura usa viSaya meM kalpanA ke ghoDe dauDAte hue vicAroM ko karane meM masta rahate haiM / Aja kyA khAe~ge ? kala kyA khAeMge ? hoMgakoMga - siMgApUra jAe~ge taba vahA~ kyA khAe~ge? vahA~ se khAne ko kyA lAe~ge ? ityAdi viSayoM kI carcA calatI rahatI hai / khAne ke bhojya padArtha miSTAnna, namakIna Adi saiMkaDoM kisama ke padArtha haiN| phira bhI vyakti una padArthoM meM se kitane khAkara peTa bharegA ? lekina jIbha ke rasaviSayaka padArthoM kI tIvra icchA baDhatI hI rahatI haiM / kaI loga khAne-pIne ke viSaya meM spardhA rakhate haiN| phira usameM samaya vyatIta karate haiM / Atmika dRSTi se AtmA ko koI lAbha nahIM hotA hai, nirjarA bhI nahIM, saMvara bhI nahIM / ataH yaha bhojana saMbaMdhI vikathA karake nirarthaka pApa karma upArjana karane ke sivAya dUsarA koI vikalpa hI nahIM bacatA hai / 1 1 3) deza kathA- : deza videza - kSetra - nagara, gAMvo kI, ghUmane phirane ke kSetra kI bAteM karane meM nirarthaka samaya vyatIta karate rahane se punaH karmabaMdha hotA hI rahatA hai| kaI bAra loga milakara baiTha jAte haiM aura jamakara deza-videza kI bAteM karate rahate haiM / kabhI amarikA kI bAteM kI, to kabhI jApAna ke zaharoM kI bAteM kii| vahA~ haoNTala-thiyeTara aise haiM, vaise haiM, ityAdi viSayoM meM bAte karate samaya bitA diyA / parantu Akhira lAbha - phAyadA kucha bhI nahIM huA / isa taraha dezakathA bhI pramAdAcaraNa hai / sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 753 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 rAja kathA-- Politics rAjya taMtra, rAjA, maMtrI varga, adhikArI, aphasara, karmacArI varga Adi rAjakathA ke viSaya haiN| cunAva honA, cunAva meM vijayI honA, Adi hAra jIta ke viSayoM ko lekara gappe lagAte rahate haiM / samaya vyatIta karate rahate haiN| Aja ke vartamAna kAla meM jabaki rAjataMtra sarvathA bhraSTa ho cukA hai, rAjanIti - rAjakAraNa sarvathA nimnastara para nIce utara rahA hai aisI sthitI meM isakI carcA vicAraNA karate rahanA yaha kahA~ taka upayogI siddha hogA ? jabaki acche U~cI kakSA ke sajjana loga rAjakAraNa meM paira rakhane ke lie bhI taiyAra nahIM hai aise guMDAzAhI rAjataMtra ke saiMkaDoM viSayoM kI kitanI bhI carcA kI jAya to bhI apanI AtmA ko kyA lAbha ? AdhyAtmika dRSTi se ye viSaya hamAre lie kodha kaSAya kAraka hI siddha hoMge / aura karma baMdhAne ke sivAya kisI lAbha ke nahIM hoMge ? ataH ise pramAdAcaraNa kahA hai| I 1 I uparokta cAra vikathA ke pA~coM pramAda ke bheda meM bhI kAphI jyAdA samaya vyatIta karake jIva nirarthaka karma upArjana kara rahe haiN| isI taraha pA~coM prakAra ke pramAda 1) mada 2) viSaya, 3) kaSAya, 4) nidrA aura 5) vikathA AtmA ke lie rattI bhara bhI lAbhadAyI nahIM siddha hote haiM / ye karmabaMdha kAraka hI haiM / ataH mokSArthI - mumukSu ke lie sarvathA vyartha hai Upara se adhaHpatana karAnevAle haiN| usameM bhI chaTThe guNasthAna para ArUDha hue aise virakta sAdhu-santa mahAtmA ke lie pramAda ke sabhI viSaya nirarthaka haiN| nukasAna kAraka haiM / ataH ye sarvathA varjya haiM / aise pramAda ke viSayoM meM sAdhu jitanA DUbA huA rahegA utanA hI vaha pramAdi - pramatta khlaaegaa| yadyapi chaTThA guNasthAnaka pramAda kA hI ghara hai / phira bhI pramAda se bacakara Age baDhanA bahuta jarUrI hai / pramAda eka baMdhahetu mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // tattvArtha 8 / 1 umAsvAti vAcakamukhyajI ne tattvArthasUtra meM karmabaMdha ke 5 hetu batAe haiM / 1) mithyAtva, 2) avirati, 3) pramAda, 4) kaSAya 5) yoga / ina pA~ca prakAra ke karmabaMdha ke tuoM se karma kA baMdha hotA hai / 1) mithyAtva deva -guru-dharma-tattva se sarvathA vimukha karake viparIta vicAraNA karAke karmabaMdha kA hetu banatA hai / 2) pA~coM indriyoM ke 23 viSayoM meM Asakta rahakara SaTkAya ke jIvoM kI rakSA rUpa virati na dhAraNakara aviratidhara banane se bhI bhArI karmabaMdha hotA hai / ataH yaha avirati bhI karmabaMdha kA kAraNa banatI hai / 3) pramAda - 1) mada, 2) viSaya, 3) kaSAya, 4) nidrA, 5) vikathArUpa pA~coM prakAra kA pramAda AdhyAtmika vikAsa yAtrA 754 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura usakI pravRtti AtmA ko bhArI karma baMdhAne meM kAraNarUpa banatI hai / 4) * kaSAya rAga dveSa krodha mAna mAyA aura lobharUpa sabhI kaSAya AtmA ko bhArI karma baMdhAne meM kAraNa rUpa hI banate haiM / anya sabhI pApa pravRtti Adi meM kaSAya mukhya anugata kAraNarUpa hai / aura anta meM- 5) yoga mana-vacana-kAyA ke azubha - zubha yoga AtmA ko karma kA bandha karAne meM hetu haiN| hA~, azubha yoga azubha pApa karma baMdhAegA, jabaki zubhayoga zubha puNyakarma bNdhaaegii| lekina karma baMdha meM kAraNa banatA hai / isa taraha pA~coM prakAra ke baMdha hetubhUta ye mithyAtvAdi jo satata hamArI AtmA ke sAtha lage hue haiM ye bhArI karma baMdhAkara AtmA ko karmagrasta - karma kI jaMjIra meM bAMdhakara jakaDakara rakhatA hai / una saba kI pravRttiyA~ bhI satata calatI rahatI hai| isake kAraNa AtmA punaH inameM phasakara rahatI hai / punaH karma kA baMdha, punaH baMdhe hue karma kA udaya, punaH udaya meM duHkha kI sthiti, punaH duHkha ke udaya meM vaisI pApa kI pravRtti karanA, punaH karma bAMdhanA, punaH karma kA udaya hotA rhe| isa taraha karma saMyoga kA yaha viSacakra satata calatA hI rahatA hai / kahIM bhI chuTakArA hone kI saMbhAvanA nahIM dikhatI hai| ye pA~coM baMdha hetu AtmA ke lie 1 kyA nukasAna karate haiM ? kaisA nukasAna karate haiM yaha bhI dekhanA jarUrI hai| mithyAtvAdi baMdha hetuoM se AtmaguNoM kA nukasAna baMdha hetu Atma guNaghAta 1) mithyAtva samyaktva guNa ko rokatA hai| 2) avirati virati - vrata - paccakkhANa rokatA hai| 3) pramAda apramattabhAva ko rokatA hai| 4) kaSAya vItarAga bhAva ko rokatA hai| 5) yoga ayogI avasthA ko rokatA hai| sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 755 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I isa taraha pA~coM karmabaMdha ke hetu AtmA ke tathAprakAra ke guNoM para AkramaNa karate haiM / guNoM kA ghAta karate haiM / guNoM ko dabA dete haiM / AcchAdita karake Dhaka dete haiM / AtmA kA mUlabhUta guNa samyaktva hai / samyag darzana-yathArtha satya svarUpa ko dhAraNa karanevAlI hai AtmA / lekina mohanIya karma ke baMdha - udaya se mithyAtva kI pravRtti se kArmaNa vargaNA ke pudgala - paramANu grahaNa karake AtmA . bhArI karma upArjana karatI hai aura pariNAma svarUpa AtmA ke samyaktva guNa ko Dhakakara mithyAtva kI prAdhAnyatAvAlI banA detI hai| basa, aba mithyAtva ke kAraNa vaisI viparIta pravRtti hI hogI ! prabhAda 2) AtmA kA guNa hai virati / virati ke svabhAva ke kAraNa SaTjIvanikAya kI virAdhanArUpa AraMbha-samAraMbha kI pravRtti karane kA koI kAraNa hI nahIM khaDA hotA hai / lekina mohanIya karma-ke baMdha aura udaya se... jIva vaisI avirati kI pApa pravRtti karake punaH karma upArjana karake apane virati ke guNa ko Dhaka detA hai / 3) apramattabhAva sadA AtmA kA guNa hai / AtmA kA apane jJAnAdi guNa meM sadA masta rahanA, tallIna rahanA, svabhAva ramaNatA meM lIna rahanA yaha apramattabhAva hai / aisA apramatta bhAva kA guNa prakaTa hone para AtmA adbhuta karmanirjarA karatI hai| lekina pramAda kA baMdha tu aneka prakAra se pramAda kI pravRtti karAke jIva ko karma se bAMdhatI hai| ataH pramAda bAharI pApakAraka hai / 4) vItarAgabhAva sarvathA niSkaSAyabhAva yaha AtmA kA anokhA guNa hai| AtmA svasvabhAva meM to vItarAgI hI honI caahie| parantu kyA ho ? saMsAra ke vyavahAra meM dehadhArI yaha jIva.. aneka prakAra se krodhAdi kaSAyoM ko karake bhArI karma bAMdhatA hai / aba kaSAya AdhIna hokara jIva pratidina kaSAyoM kI pravRtti karake bhArI karma upArjana karatA rahatA hai| pariNAma svarUpa karma bAMdhakara apane vItarAga bhAva ko bhI sarvathA khatma kara detA hai / aura saMsAra ke vyavahAra meM jIva kaSAyI kahalAtA hai / krodhI, mAnI, mAyAvI - lobhI ityAdi ke rUpa meM jIva kI prasiddhi hotI hai / AdhyAtmika vikAsa yAtrA 756 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5) ayogI- sacamuca dekhA jAya to svataMtra cetanAtmA zuddha ayogI hai| yoga rahita ayogI svarUpa / 1)mana 2) vacana aura 3) kAyA ye tIna yoga haiN| 1) manoyoga se socane vicArane kI kriyA hotI hai / 2) vacana yoga se bolane Adi kA bhASA kA vyavahAra hotA hai| 3) kAyayoga se-calane-uThane-baiThane-khAnepIne-Adi kI sabhI kriyAe~ hotI haiM / ina tInoM yogoM ke bIca AtmA pha~sI huI hai| tInoM hI yoga karmajanya haiM / AtmA ina tInoM yogoM ke AdhIna hokara hI socane-vicArane-bolane tathA vyavahAra karane kI pravRtti kara sakatI hai| anyathA saMbhava nahIM hai| vicAra, vANI-aura vartana ye tInoM pravRttiyA~ mana-vacana-kAyA ke tInoM yogoM ke AdhIna haiM / ataH inake jarie hI hotI hai / ataH jaba taka ye tInoM yoga haiM, pravRttizIla haiM taba taka AtmA saMsAra meM yogI kahalAegI aura jisa dina tInoM yogoM kA nirodha ho jAegA usa dina AtmA ayogI hogii| ayogI-arthAt yogarahita hone ke bAda AtmA siddha ho jAtI hai| aisI siddha, buddha mukta AtmA ko koI mana-vacana-kAyA kI AvazyakatA hI nahIM rahatI hai| ataH usake lie socane vicArane Adi kisIkI AvazyakatA hI nahIM rahatI hai / cU~ki bahA~ kevalajJAnAdi ananta guNoM kI pUrNAvasthA hai / ataH savAla hI nahIM khaDA hotA hai| isa taraha 1) samyaktva 2) virati 3) apramatta 4) vItarAgatA aura 5) ayogI Adi sabhI guNoM ke ghAtaka ke rUpa meM pA~coM prakAra ke karmabaMdha ke hetu 1) mithyAtva, 2) avirati, 3) pramAda, 4) kaSAya aura 5) yoga haiN| guNasthAnaghAtaka baMdha hetu -- AdhyAtmika vikAsa ke 14 guNasthAnaka hai / kramazaH ina guNasthAnoM para caDhatI huI AtmA apanA vikAsa sAdhatI huI agrasara hotI hai / Age baDhatI hai / parantu mithyAtvAdi pA~coM karmabaMdha ke hetu guNasthAnoM para avarodhaka banakara baiTha jAte haiM / jIva ko Age bar3hane se rokate haiN| pahalA baMdha hetu-mithyAtva pahale mithyAtva ke guNasthAna para hI roka letA hai| mithyAtva AtmA ko Age baDhakara cauthe guNasthAna para jAne caDhane hI nahIM detA hai |cauthe guNasthAna para jAya to samyaktva prApta ho jAya / samyaktva kA cauthA guNasthAna hai / parantu sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 757 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gADha mithyAtva AtmA ko Age baDhAkara cauthe para jAne hI na de to kyA karanA? mArga meM avarodhaka hai| ___isI taraha vrata virati pA~cave guNasthAna se zurU hotI hai| pA~cavA zrAvaka kA dezavirati kA guNasthAna hai yahA~ kI virati sthUla hai / aura chaThe guNasthAna para sAdhu kI avasthA prApta hotI hai / ataH sarvavirati kA chaTThA guNasthAna hai parantu avirati kA baMdha hetu / evaM avirati kI AraMbha-samAraMbha kI pravRttiyA~ cetana ko Age baDhane hI na de, pA~cave, chaThe guNasthAna taka pahu~cane hI nde| to jIva Age vikAsa kaise kareM ? aviratiM pahale se cauthe guNasthAna taka pradhAna rUpa se rahatI hai| yahI avirati kA kSetra hai / hA~, itanA jarUrai ki mithyAtva ke guNasthAna para avirati ke pramANa kI apekSA cauthe samyaktva ke guNasthAna para avirati kA pramANa kAphI kama jarUra rhegaa| phira bhI rahatA jarUra hai| yaha avirati bhI AtmA ke vikAsa ko rokatI huI Age nahIM baDhane detI hai| ..... ____ 3) pramAda ke baMdha hetu kI sattA eka se lagAkara chaThe guNasthAna taka hai / ataH pramAda chaTTe guNasthAnaka se Age bar3hane nahIM degaa| Age sAtaveM guNasthAnaka se sabhI guNasthAna apramattabhAva ke haiM / isalie pramAdagrasta jIva to Age ke guNasthAnoM para jA hI nahIM sakatA hai / vahA~ pramAda ke kAraNa Tika hI nahIM sakatA hai / isalie vaha chaThe guNasthAna taka jAkara ruka jAtA hai| isa taraha pramAda apramatta bhAva kA nAhaka avarodhaka hai| Age baDhane meM vikAsa sAdhane meM bAdhaka hai / pramAda phira vApisa pIche girAtA hai / adhaHpatana karatA hai| 4) kaSAya 1 se lekara 10 guNasthAna taka sattA meM rahatA hai / isalie isake 10 ghara ho ge| 7 veM guNasthAna se apramatta banakara bhI jo Age baDhe unako kaSAya ne apanI cuMgala meM phasA diyaa| krodha-mAna-mAyA-lobha ina cAroM kaSAyoM kI anantAnabaMdhI apratyAkhyAnIya, pratyAkhyAnIya aura saMjvalana cAroM kakSA ne milakara 16 bhedaM bnaae| aura paraspara eka dUsare ke sAtha guNAkAra karane para 64 bheda banAtA hai / aise kaSAya mithyAtva ke guNasthAna para tIvratama kakSA ke hote haiN| lekina jaise jaise AtmA guNasthAnoM para Age baDhatI jAtI hai kaSAyoM kI mAtrA ghaTatI jarUra jAtI hai / kama hote hote AtmA ko aura Age baDhAne meM madada karate haiM / dasavAM guNasthAna sUkSma saMparAya lobha kA hai / kaSAya ke antima svarUpa lobha kA antima astitva 10 ve guNasthAna taka rahatA hai| upazama zreNIvAle jIva ko to 11 ve guNasthAna para bhI kaSAyoM kI thappaDa khAnI paDatI hai aura vahA~ se girakara nIce patana ke garta meM jAnA paDatA hai / 12 vA~ kSINamoha guNasthAna sarvathA kSapaka zreNi kA hai / ataH saMpUrNa rUpa se karmoM kA kSaya karake hI jIva 12 ve para AyA 758 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / ataH usakI sattA meM eka bhI kaSAya nahIM hai / sarvathA jaDamUla se mohanIya karma-kaSAyoM kA saphAyA kara diyA hai / aba aMza mAtra bhI avaziSTa nahIM hai / ataH anta meM vItarAgatA kA guNa prakaTa ho jAtA hai| parantu vItarAgatA ke pahale taka arthAt 10 veM - 11 veM guNasthAna taka kaSAyoM kA kAryakSetra rahatA hai| itane prabala kaSAya AtmA ko yahA~ taka arthAt mukti ke kinAre taka lAkara rakha deNge| lekina vItarAgatA kA svAda cakhane nahIM deNge| isa taraha kaSAya mukti ke mArga meM avarodhaka - bAdhaka hai| 5) yoga- karmazAstra kA siddhAnta aisA hai ki . . . "jogA payaDipaesaM ThiI-aNubhAgaM kasAyao kuNai - jahA~ taka yoga hoMge vahA~ taka karmabaMdha bhI hogA hii| mana-vacana-kAyA rUpa yoga se prakRtibaMdha aura pradezabaMdha hotA hai / kaSAya se sthitibaMdha tathA rasabaMdha hotA hai / isa taraha samaya samaya karmabaMdha hotA hI rahatA hai| yoga kI sattA prathama mithyAtva guNasthAna se 13 ve sayogi kaivali guNasthAna taka hai / 13 ve guNasthAna para kevalajJAnI sarvajJa bane hue paramAtmA ko bhI mana-vacana-kAyA ke yogoM kA vyApAra (kriyA-pravRtti to karanI hI par3atI hai| kevalI ko bhI AhArAdi grahaNa karanA paDatA hai ataH yaha bhI kAyayoga kI pravRtti se hI hogaa| bhASA prayoga se bolanA bhI paDatA hai ataH vacanayoga kI kriyA huI / isa taraha trikaraNa yoga kI pravRtti ke kAraNa pradezabaMdha 13 ve guNasthAna taka bhI hotA hI hai / yadyapi usa U~cI kakSA taka rAga-dveSAdi kaSAya kI sthiti nahIM hai isalie baMdhasthiti lambI honevAlI nahIM hai| phira bhI yoga ke kAraNa pradezabaMdha prakRtibaMdha hotA hai / yahA~ para aipithika baMdha hotA hai / sAMparAyika baMdha jo kaSAyajanya hai vaha aba nahIM hogaa| kyoMki kaSAya kI sattA kA hI sarvathA abhAva hai| ataH jaba taka yoga kI kriyAe~ cAlu rahegI taba taka nirvANa-mokSa bhI honA saMbhava nahIM hai / mukti kI prApti ke lie 13 ve guNasthAna ke bAda unheM yoganirodha kI kriyA karake ayogI honA pddegaa| tabhI mokSa saMbhava hogaa| isa taraha trikaraNa yoga kI sattA 1 le mithyAtva ke guNasthAna se 13 ve sayogI kevalI guNasthAna taka rahatI hai| .... isa taraha pA~coM prakAra ke baMdha hetu AtmA ke guNoM kA avarodha karate hue kina-kina guNasthAna para kahA~ taka rahate haiM aura kitanA nukasAna karate haiM yaha khyAla uparokta vivaraNa paDhane se AegA / ataH una una guNasthAna para usa prakAra ke karmabaMdha hetu se bacanA anivArya hai| tabhI Age ke guNasthAna para pragati hogii| anyathA punaH karmabaMdha hotA rahegA aura zAyada pIche gamana bhI karanA paDe / vikAsa punaH ruka jaaegaa| yaha prakriyA to calatI hI sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 759 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahatI hai / pramAda ke guNasthAna para karmabaMdha ke hetu kI prAdhAnyatA rahatI hai / ataH bacane ke lie bhI apramatta honA jarUrI hai| apramatta bhAva se nirjarA pramattAvasthA aura apramattAvasthA aisI do avasthAeM haiN| ina donoM meM pramattAvasthA-pramAdagrastatA kI sthiti meM karmabaMdha kI mAtrA jyAdA hotI hai| pramAda svayaM hI baMdhahetu hai aura pramAda karane ke svayaM pramAda ke sahajIvI-sahavartI kaSAya Adi bhI sAtha hI A jAte haiM / ataH karma kA baMdha bhI dugunA-caugunA hotA hai / isalie pramAdAvasthA karmabaMdha kI prAdhAnyatAvAlI avasthA hai| jabaki pramAda se chUTakara-bacakara AtmA jaba apramatta banatI hai... aura jitanI dera taka apramatta rahatI hai utanI dera taka karmabaMdha se bacakara rahatI hai| usa samaya nirjarA = karmakSaya kI pravRtti jyAdA hogii| aura nirjarA kI mAtrA bhI apramatta bhAva meM jyAdA rhegii| isalie jaba... jaba AtmA AdhyAtmika guNoM kI sAdhanA meM apramatta banegI taba taba nirjarA-karmakSaya kA pramANa jyAdA rahegA / yahI to hamArA lakSya hai / sAdhya hai / hamArI kI jAtI huI dharmArAdhanA ke pIche mukhya hetu rahanA hI cAhie / yadi hama dharmArAdhanA meM apramattabhAvavAle jAgRta na hue aura vIryAcAra kA pAlana karate hue dharmakriyA na kI to kriyA karane mAtra se nirjarA kA pramANa nahIM hogaa| isalie svabhAva-ramaNAtArUpa AtmaikalakSa banAkara apramattatA lAnI lAbhakAraka hai| jaba jaba jIva nirjarA karmakSaya jyAdA karatA hai taba taba vaha apramattabhAva meM vicaraNa kara rahA hai yaha spaSTa khyAla aaegaa| kisI bhI sAdhaka mahAtmA kI dharmArAdhanA-kriyA ko dekhate hI khyAla A jAtA hai ki pramattatA hai yA apramattatA hai| . yadi pramattAvasthA meM dharmakriyA-sAdhanA karatA hai to usake kAraNa vyagracitta kI sthiti AtI hai / vyagracitta punaH apramattatA ko Ane nahIM detA hai aura phira se karmabaMdha ke nimitta khaDe ho jAte haiN| isalie jaba jaba jIva pramAdagrasta hotA hai taba taba karmabaMdha ke nimitta jyAdA baDhate haiN| aura nirjarA nahIM hotI hai| ThIka isase viparIta jaba jaba AtmA apramatta banatI hai taba taba nirjarA kA pramANa baDhatA hai / karmakSaya jyAdA hotA hai / isalie bAra-bAra apramatta bananA hI jyAdA lAbhaprada hai| 1 se 6 guNasthAna taka pramAda kI bahulatA hai| usameM bhI pahale mithyAtva ke guNasthAna para pramAda jitanA jyAdA hai / 100% hai, vaha dhIre-dhIre Age baDhane para pratizata mAtrA 760 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM kama hotA hI jAtA hai / isa taraha cauthe samyaktva guNasthAna para Ane ke bAda pramAda kA pramANa 20% se 30% kama ho jAtA hai / mokSa kA lakSa bana jAne ke kAraNa AtmA mokSa tarapha prayANa karane ke lie utsuka hai / yadyapi puruSArtha pUrNa nahIM bhI hai phira bhI mithyAtva se grasita hokara pIche girane ke lie nIce utarane ke lie, vaha taiyAra nahIM hai / pA~cave guNasthAna para viratidharma kI sAdhanA zurU kara dene ke bAda pramAdAvasthA kA pramANa kama karate karate AtmA Age baDhatI hai / isa taraha karmabaMdha kI mAtrA ghaTAtI jAtI hai / aura eka kadama Age bar3hane para ... chaThe guNasthAna para caDhakara jaba sAdhu bana jAtI hai AtmA taba virati bhI deza se sarva bana jAtI hai / apUrNa se pUrNa bana jAtI hai / isalie pramAda kA bhAva ghaTAne se hI AtmA apUrNatA se pUrNatA para ArUDha ho sakatI hai / deza(nyUna) se sarva-saMpUrNa kI kakSA meM praveza hotA hai / yaha pramAda kA pramANa ghaTane ke kAraNa hI saMbhava ho sakatA hai| bAta sahI hai / parantu abhI taka saMpUrNa apramattAvasthA nahIM AyI hai / isalie punaH karmabaMdha kI saMbhAvanA jyAdA hai| __chaTe guNasthAnaka se Age sAdhu jaba sAtaveM apramatta guNasthAna para caDha jAtA hai, taba apramatta bana jAtA hai / basa sAtaveM se 14 veM taka ke Age ke sabhI guNasthAna apramatta avasthA ke hI hai / isIlie sAtaveM guNasthAna se Age taka jitane pramANa meM nirjarA hotI hai utanI nirjarA kI mAtrA... sAtaveM ke pahale nahIM hotI hai / kama hotI hai / ataH mAtrA bahuta kama rahatI hai / aura sAmane karma kA baMdha bhI kAphI jyAdA hotA hai 1 se 6 guNasthAna tk| sAtaveM guNa se Age saba guNasthAna para nirjarA kA pramANa bhI kAphI jyAdA bar3ha jAtA hai| aura karmabaMdha kA pramANa bahuta ghaTa jAtA hai / karmabaMdha kA pramANa ghaTanA aura karmakSaya nirjarA kA pramANa baDhanA yahI sAdhanA kI zreSThatA kA lakSaNa hai| yadi isase viparIta-ulTA ho jAya arthAt karmabaMdha kA pramANa baDha jAya aura karmakSaya nirjarA kA pramANa ghaTa jAya to vaha ArAdhaka sAdhaka nahIM virAdhaka ho jAtA hai / virAdhaka punaH karma bAMdha kara saMsAracakra meM paribhramaNa karane ke lie calA jAtA hai / ataH dravya se veSadhArI sAdhu mAtra banane kI apekSA bhAvasAdhu bananA jyAdA uttama hai| vahI apramattAvasthA meM jyAdA jA sakatA hai aura Tika sakatA hai / raha sakatA hai / isalie sAdhu banane ke bAda bhI pramatta se apramatta bananA jyAdA zreyaskara hai / sAdhu bananA to AsAna hai / lekina pramatta se apramatta bananA bahuta hI kaThina hai| lekina kaThina hone para bhI yahI sAdhanA to pddegaa| anyathA punaHpramAda meM calA jAegA to karmabaMdha jyAdA karake punaH bhavabhramaNa meM bhaTaka jaaegaa| sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 761 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda se pApa-karma kI pravRtti tattvArthAdhigama sUtrakAra vAcakamukhyajI ne sUtra meM likhA hai ki- "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" tatvA. 7/8 " kaSAyAdipramAdapariNatAtmanA kAyAdikaraNavyApArapUrvakaprANavyaparopaNarUpatvaM, pramattakartRkayogamAzritya prANavyaparopaNarUpatvaM, pramAdayukta yogamAzritya prANavyaparopaNarUpatvaM dveSabuddhyA'nyasya duHkhotpAdanarUpatvaM vA hiMsAyAH lakSaNam // Arhad darzanadIpikAkAra bhI hiMsA ke zata lakSaNa batAte hue likhate haiM ki kaSAyadi pramAda ke rUpa meM pariNata AtmA dvArA zarIrAdi karaNa kI pravRtti dvArA hotA huA prANoM kA nAza hiMsA rUpa hai / athavA pramatta kartA ke yoga ke Azrita hone se prANa kA nAza honA "hiMsA" hai / athavA pramAda se yukta aise yoga ke AlaMbana se hotA huA prANa kA nAza "hiMsA" kahalAtA hai / tathA dveSabuddhi se kisI ko duHkhI karane rUpa pravRtti hiMsA kahalAtI hai 1 I sAdhu jo sarva viratidhara hai usakA sArA AdhAra hI ahiMsA para hai| yadi hiMsA hai to virati nahIM avirati hai / aura avirati virati kI sarvathA virodhi hai / ataH sAdhu kI zobhA virati meM / aviratidhara honA aura sAdhu honA paraspara virodhAbhAsI hai| isalie sAdhu ho vaha nizcita rUpa se viratidhara hI hai / aura mAtra viratidhara hI nahIM... sarvaviratidhara state sAdhu kI sAdhutA zreSTha kakSA kI ho sakatI hai / yadi sAdhu banakara bhI sarvavirati na lA sake ... aura aviratidhara hI rahe to punaH hiMsAdi pApoM kI pravRtti calatI hI rahegI / isa taraha punaH karmabaMdha hotA rahegA / I jhUTha bolane se bacanA, yA corI karane se bacanA, yA abrahma-maithuna sevana se bacanA bahuta hI AsAna hai lekina sarvathA - saMpUrNa rUpa meM hiMsA - avirati kA tyAga karanA aura pUrNa ahiMsaka bananA sabase jyAdA kaThina hai / jagata ke anya sabhI sAdhuoM kI tulanA meM jaina sAdhu ne apane jIvana meM AcAra-vicAra ke kSetra meM, vANI-vyavahAra aura vartana ke kSetra meM hiMsAdi kA sarvathA saMpUrNa tyAga karake rakhA hai| sthUla hiMsA kA tyAgI to jaina zrAvaka bhI banA hai| isalie zrAvaka kA pA~cavA guNasthAna hai| aura sAdhu usase bhI eka kadama Age baDhA huA hai isalie nizcita rUpa se sAdhu ko to zrAvaka se bhI jyAdA U~ce AcAra-vicAra rakhane hI caahie| U~ce AcAra ke kSetra meM U~cI kakSA kI ahiMsA kA pAlana karanA hI cAhie | zrAvaka sthUla - hiMsA kA tyAga karatA hai to sAdhu ko to usase bhI jyAdA sUkSma-sUkSmatama hiMsA kA tyAga karanA hI caahie| jo sAdhu banakara bhI zrAvaka 762 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitanI hiMsA kA bhI tyAga na kara sake vaha sAdhu virati ke kSetra meM zrAvaka se bhI nIce gira jaaegaa| jaina sAdhu kI sUkSmatama ahiMsA kI tulanA meM anya jainetara sAdhuoM kI itanI jyAdA sUkSmatama ahiMsA kI sAdhanA dRSTigocara nahIM hotI hai / jaina gRhasthoM ko bhI nadI-tAlAba snAna kA niSedha ahiMsA kI dRSTi se kiyA gayA hai| jabaki jainetara saMnyAsiyoM ke lie to nadIsnAna, tAlAbasnAna Adi ko jyAdA puNyakArI batAkara aura jyAdA pravRtti ko vega diyA gayA hai| pAnI meM asaMkhya jIva haiN| Alu-pyAjAdi kI sAdhAraNa-vanaspati meM ananta jIvoM kA astitva batAyA hai / jise jaina zrAvaka bhI tyAjya samajhakara tyAga karatA hai| eka mAtra jyAdA jIvoM kI hiMsA se bacane ke heta se hI aisA karatA hai| paranta jainetara saMnyAsiyoM ke lie to itanA bhI varNya nahIM hai / ananta jIvoM kI sattA ke astitva kI bAta hI unhoMne unake dharma meM nahIM rakhI hai / ataH jo siddhAnta meM hI nahIM hai vaha AcAra meM kahA~ se AegI? agni meM jIvoM kA astitva mAnakara usakA sparzamAtra bhI jaina sAdhu sarvathA nahIM karate haiM / isI taraha kacce zIta jala kA sparza bhI AyuSya bhara nahIM karate haiN| paMkhA-vAtAnukUlAdi vAyukAya kI hiMsA virAdhanAdi jaina sAdhu AjIvana nahIM karate haiN| jabaki jainetara saMnyAsiyoM ke jIvana meM isa bAta kA vicAra mAtra bhI nahIM hai| vahA~ agni kA sparza upayoga, yajJa-yAga-homa-havanAdi roja kA mAnA gayA hai| pAnI ke binA to unheM eka dina bhI nahIM calatA hai| pAnI ke binA unakI sandhyA bhI nahIM ho sakatI hai| tarpaNAdi meM pAnI kA upayoga sabase pahale hai| jaina sAdhu kI pratidina kI jAtI Avazyaka kriyA rUpa pratikramaNAdi meM kisI bhI prakAra ke pAnI Adi ke upayoga kI AvazyakatA hI nahIM batAI hai / isa taraha sUkSma ahiMsA pAlane ke anurUpa-anukUla jaina sAdhu ke jIvana ke AcAra-vicAra kI vyavasthA baiThAI gaI hai| jabaki jainetara saMnyAsiyoM kI AcAra saMhitA meM sUkSmatama ahiMsA ko sthAna nahIM hai| jaina zrAvaka jo vratadhArI banatA hai usakI tulanA meM utanI ahiMsA kA pAlaka bhI saMnyAsI nahIM hotA hai| jaina sAdhu kI AcAra saMhitA meM vanaspati ke phala-phUla tarakAriyA~ anAjAdi sabhI kA sparza mAtra bhI AjIvana paryanta niSiddha kiyA gayA hai| kyoMki anAja-phala-phUla-tarakAriyA~ Adi saba meM jIvoM kA astittva mAnA gayA hai / (isakA varNana Age ke adhyAyoM meM kAphI kiyA gayA hai / vahA~ se paDhakara samajhanA caahie|) jIvoM kA astitva hone ke kAraNa unakA sparzAdi upayoga-upabhoga kiyA jAya to jIvahiMsAdi sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 763 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA doSa lagegA / ataH AjIvanaparyanta upayoga sarvathA niSiddha kara diyA gayA hai| jabaki jainetara saMnyAsiyoM maulaviyoM popa aura pAdariyoM Adi ke jIvana meM isa viSaya kI kalpanA taka nahIM kI gaI hai / bauddha bhikSuoM kI AcAra saMhitA meM bhI isakI kalpanA taka nahIM hai / I jaina sAdhuoM ke lie pazu-pakSiyoM kA sparza upayoga - savArI Adi saba kucha sarvathA varjya hai / zaMkarAcAryoM adi ke lie to pazuoM kI savArI Adi zobhA mAnI jAtI hai| jaina sAdhu ke sivAya jagata ke sabhI saMnyAsI Adi ke lie pazu-pakSI aspRzya nahIM hai / unakI savArI Adi kA upayoga bhI varjya nahIM hai| jaina sAdhu yAna - vAhanAdi kA upayoga bhI sarvathA varjya rakhakara AjIvana paryanta paidala vihAra hI karate haiN| aisA unakA AcAra dharma banAyA gayA hai vaha eka mAtra ahiMsA - jIvadayA - prANirakSA kI dRSTi se hI hai| jabaki jainetara saMnyAsiyoM Adi ke jIvana meM isakA rattIbhara vicAra mAtra bhI nahIM hai / khristI popa - pAdariyoM tathA islAmI maulaviyoM Adi ke jIvana meM ekendriya jIva - pAnI - agni- vanaspati Adi ke jIvoM kI rakSA kA to savAla hI nahIM hai| are, ve to mAMsAhArI haiM / aNDe - murgI - machalI - mAMsAdi ke bhojana kA bhakSaNa to unake jIvana meM roja kA hai / ataH socie, jaina sAdhu kA jIvana aura AcAra saMhitA unakI apekSA hajAroM gunI U~cI kSitija para hai| jaina sAdhu ke zikhara kI U~cAI ko hAsila karane meM hajAroM janma zAyada unheM laga sakate haiN| jo jainasAdhu AjIvana paryanta sarvathA rAtribhojana ke tyAgI hote haiM / sUryAsta ho jAne ke bAda... dUsare dina ke sUryodaya ke pahale - bIca ke kAla meM AhAra to kyA pAnI taka nahIM lete haiM / kitanI bhI bimArI ho yA kaisI bhI sthiti ho lekina AhAra - auSadhi tathA pAnI - dUdha Adi kisI bhI padArtha kA mRtyu ke saMkaTa taka sarvathA tyAga hI hotA hai / - AjIvana paryanta naMge paira - paidala calakara samasta hindustAna ke kone-kone meM paribhramaNa karanA zAyada aba jaina sAdhu ke sivAya jagat ke kisI bhI dharma-saMpradAya ke sAdhu meM hai hI nahIM / sarvathA pAdacArI - paidalavihArI jaina sAdhu kA jIvana sacamuca himAlaya ke evaresTa ke zikhara para hai| itanA hI nahIM .... mahAbhiniSkramaNa ke pazcAt AjIvana paryanta sAdhu jIvana meM apane sira dADhI mUMcha ke bAloM ko apane hI hAthoM se khIMcakara nikAla dene rUpa aisI kezaluMcana (loca) kI kriyA prati varSa karanevAle jaina sAdhu ke sivAya koI dikhAI bhI nahIM dete haiM / zAyada kisI ke lie sunakara bhI Azcarya ho parantu jaina sAdhu ke jIvana ke AcAra kI yaha vizeSatA sadAkAlIna hai / 764 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha tyAga evaM tapazcaryA ke kSetra meM jaina sAdhu kA ajoDa jIvana hai / aisA utkRSTatama tyAgI tapasvI jIvana anya kisI saMpradAya ke sAdhu-saMnyAsI kA hai hI nhiiN| vartamAna vijJAna ke jeTa yuga meM bhI jaina sAdhu kA jIvana atyanta U~ce Adarza para hai| isa viSaya meM balihArI hai paramAtmA kI, jinhoMne utanI U~cI kakSA kI AcAra saMhitA banAI hai| yahA~ to mAtra sthUla dRSTi se Upara-Upara kA varNana kiyA hai| parantu aura gaharAI meM jAkara sUkSma svarUpa evaM AMtarika jIvana kI vizeSatAeM likhane meM to svataMtra grantha bana sakatA hai / vaise "dharmasaMgraha" nAmaka grantha meM kAphI acchA varNana milatA hai / isa prakAra ke aneka grantha hai jinameM anokhA adbhuta varNana milatA hai| parantu jaina sAdhu kA jIvana mAtra zAstroM meM varNanAtmaka hI hai aisA bhI nahIM hai / zAstrAnusArI jIvanta mUrtirUpa jaina sAdhu kA Adarza jIvana isa bhISaNa kaliyuga meM bhI darzanIya hai| sudIrgha jIvanta saMskRti vizva meM aneka saMskRtiyAM panapI aura kAla ke garta meM vilIna bhI ho gaI / prAcInatama saMskRtiyoM meM binA kisI vikRtiyoM ke akhaNDa rUpa se jIvanta rahane vAlI yadi koI saMskRti ho to vaha eka mAtra zramaNa saMskRti hai| AryAvarta bhArata deza meM vaidika evaM zramaNa ye do saMskRtiyA~ sanAtana kAla se astitva meM hai / vaidika saMskRti ke pramukha anuyAyI brAhmaNAdi haiN| jabaki zramaNa saMskRti ke sUtradhAra jaina evaM bauddha donoM gine jAte haiM / bauddha saMskRti jitanI svadeza meM palI, isakI apekSA jyAdA videzoM kI dharatI para palane kA avasara milA / deza-kSetra-kAla-bhAvAdi kI asara pratyeka saMskRti para paDatI hI rahI hai| isI kAla kI thapeDeM khAtI huI bauddha evaM vaidika saMskRtiyoM meM AsamAna-jamIna kA parivartana A cukA hai / apane maulika svarUpa ko saMbhAlane meM bhI ve saMskRtiyA~ laDakhaDAtI rhii| jaina zramaNa saMskRti ke AdyapraNetA tIrthaMkara bhagavAna rahe haiM / svayaM saMsAra ke sarvathA tyAgI virakta evaM AtmArthI rahe / ataH aise tIrthaMkara bhagavantoM dvArA prarUpita zramaNa saMskRti meM tapa-tyAga kI U~cAI kAphI U~cI rhii| kyoMki ve svayaM bhogapradhAna vRttivAle nahIM the| jisa jisa dharma ke praNetA bhagavAna hI bhogapradhAna jIvana vyatIta karanevAle rahe unakI prarUpaNAvAle dharma meM tapa-tyAga kI chAyA nAmamAtra bhI nahIM rhii| ataH ve bhogapradhAna saMskRtiyA~ rahI / jabaki jaina saMskRti ke puraskartA cauvIsoM tIrthaMkara paramAtmA hI utkRSTa kakSA kA tyAga-tapa pradhAna jIvana jInevAle the| unameM bhogecchA aMzamAtra bhI nahIM rhii| sAdhanA kA sAdhaka- Adarza sAdhujIvana 765 . Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH unakI saMsthApita isa saMskRti meM bhoga aizvarya vilAsitA Adi kA nAma nizAna taka nahIM AyA, eka mAtra tyAga-tapa hI aayaa| __dUsarI taraha isa jaina saMskRti ko karma kI khITi para bAMdhakara TiMgAI gaI hai / ataH karmapradhAna jaina dharma meM karmakSaya evaM karma se bacane kA hI lakSa pradhAna rUpa se rahA hai / jagata ke anya dharmoM kI saMskRtiyA~ IzvarapradhAna rahI haiN| vahA~ Izvara hI saba kucha kartA-hartA-saMhartA-sarjanahAra Adi ke rUpa meM mAnA gayA hai| ataH karma kI sarvathA gauNatA karake Izvara ko hI prAdhAnyatA dI gaI hai| ThIka isake viparIta jaina saMskRti kI tapa-tyAga pradhAna saMskRti kA mukhya karmapradhAnatA ke kAraNa hai / jaina dharma ne sArI bAgaDora jIvAtmA ke hAtha meM hI de dI hai| Izvara ke hAtha meM koI sattA hI nahIM rakhI / ataH Izvara ko sRSTi kA kartA-hartA-saMhartA Adi kisI bhI svarUpa meM na mAnakara upAsya-ArAdhya tattva ke rUpa meM hI mAnA gayA hai| karma se bacane ke lie karmakSayArtha-nirjarA-saMvara pradhAna siddhAnta kI dhArA kA AdhAra hone ke kAraNa tathA mokSakalakSI hone ke kAraNa AdhyAtmika saMskRti hai / jagat kI kisI bhI saMskRti kI tulanA meM jaina saMskRti vAstavika svarUpa meM jitanI AdhyAtmika hai utanI aura koI dUsarI saMskRti zAyada hI milegii| ataH AtmArthI mokSArthI hone ke kAraNa jaina saMskRti meM tapa-tyAga kA Adarza kAphI U~cA hai / - sanAtana kAla ke hajAroM-lAkhoM varSoM se isa zramaNa saMskRti ko paraMparA ke pravAha meM akhaNDa rUpa se pravAhita karane kA zreya utkRSTa kakSA ke zramaNoM, sAdhuoM aura zrAvakoM ko hai| hajAroM varSoM taka sarvathA vikRtiyA~ na Ane dete hue isa saMskRti ko jIvanta rakhane meM akhaMDita rakhane meM jaina sAdhu tathA zrAvakoM kA kAphI U~cA yogadAna rahA hai / Aja bhI hai| mUlaguNoM meM vikRti na Ane kA kAraNa unakI U~cI AcArasaMhitA hai / tyAga-tapa kI prAdhAnyatA hai / bhogapradhAnatA meM seMkaDa vikalpa hai / jabaki tyAga pradhAnatA meM vikalpoM ko avakAza nahIM hai / vahA~ saMkalpa hI balavAna hotA hai / U~ce AdarzabhUta siddhAntoM ke kAraNa, tathA unake vizuddha AcaraNa ke kAraNa jaina saMskRti kI paraMparA Aja bhI akhaNDa rUpa se cala rahI hai / itanI prAcIna aura itane jyAdA lambe sudIrgha kAla taka calanevAlI yaha vizva kI eka anokhI saMskRti hai / isapara kisI kI chAyA taka nahIM hai| isI kAraNa upavAsadi tapa bhagavAna AdinAtha prathama tIrthaMkara ne tathA bhagavAna mahAvIra svAmI ne jaisA jisa taraha kA kiyA thA, ThIka vaisA hI upavAsaAja hajAroM-lAkhoM varSoM ke bAda bhI ho rahA hai / upavAsa meM AhArAdi kI koI vikRti abhI taka nahIM ghusI hai| isI taraha tIrthaMkara evaM gaNadhara bhagavaMtoM kI taraha ke pAdavihAra Aja bhI hai / kezaluMcana 766 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja bhI binA kisI zastrAdi sAdhanoM ke Aja bhI hAthoM se hI ho rahA hai / are ! 10 varSa kI umra ke bAla sAdhu se lekara 80 varSa kI umra taka ke vRddha sAdhu evaM strI sAdhvI sabhI kezaluMcana prativarSa 2 bAra karate-karAte hI haiN| jaina sAdhu-sAdhvIjIyoM ke veza meM Ajadina taka koI phaizana nahIM AI / kyoMki sIye hue vastra hI nahIM pahanane hai ataH phaizana ko avakAza hI nahIM rahA / rAtrI bhojana kA, pAnI Adi kA sarvathA tyAga jo rahA hai vaha bhI akhaNDa paraMparA meM Aja bhI cala rahA hai| isa taraha jaina saMskRti ke U~ce AdarzoM ko akhaNDa rUpa se paraMparA ke rUpa meM TikAne kA, surakSita rakhane kA zreya jaina sAdhu-sAdhvIyoM zrAvaka-zrAvikAoM ko hai| tathA vartamAna meM aise vizuddha AcAroM kI zRMkhalA jo jIvaMta hai isase bhaviSya meM bhI isakI akhaNDa paraMparA calane kI saMbhAvanA kAphI U~cI hai| hA~, itanA jarUra hai ki... saMkhyA kI dRSTi se pramANa meM jarUra kama rahegA phira bhI astitva kA lopa nahIM hogaa| kaliyuga kalikAla ke pA~cave Are ke 21000 varSa meM se DhAI hajAra varSa to vyatIta ho cuke haiN| abhI 18500 varSa aura zeSa bace haiN| isa kAla meM bhI yaha saMskRti jIvaMta rhegii| vizva meM eka U~cA-anokhA-anUThA Adarza sadA banA rhegaa| pramatta-apramatta sAdhu mokSamArga para agrasara aise jaina sAdhu do guNasthAnoM apramatta sAdhu para rahate haiM / 1) chaTTe pramatta sAtavA~ guNasthAna guNasthAnavartI pramAdI sAdhu pramatta sAdhu tathA 2) sAtaveM apramatta chaTThA guNasthAna guNasthAnavartI apramattajAgRta sAdhu / jisa taraha ghaDI kA lolaka calatA haiM, kabhI Upara caDhatA hai phira nIce utaratA hai| ThIka isI taraha sAdhu kabhI kabhI adhyavasAyoM kI vizuddhi ke AdhAra para apramatta kakSA meM caDha jAtA hai / lekina apramatta kakSA bahuta jyAdA sudIrgha kAla taka rahatI nahIM hai / anAdi kAlIna pramAdagrastatA ke saMskAra bar3e bhArI rahate haiN| pUrvakAla meM baMdhe hue karmoM kA jora baDA bhArI rahatA hai / Akhira pUrva karmoM ke udaya ke bIca hI sAdhu banA hai, sAdhutA kA pAlana kara rahA hai / pUrvakarmoM ke udaya ke sAtha hI jI rahA hai| vartamAna kI yaha sAdhatA usane prabala puruSArtha ke bala para prApta kI hai| isalie Aja vaha jIva... vizeSa rUpa se sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 767 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA jJAnabala, tapobala, kriyAbala baDhAkara hI pUrva karmoM ke udaya ke sAtha laDa rahA hai / usase mukAbalA karatA huA jI rahA hai| hA~,... ho sakatA hai ki vartamAna kA puruSArtha kamajora paDe aura usake sAmane pUrva karma kA udaya jyAdA tIvra ho jAya aisI sthiti meM sAdhaka jyAdA pramAdagrasta bana jAtA hai| dUsare bhaMga meM vartamAna puruSArtha jyAdA tIvra ho jAya aura pUrva karma kA udaya kamajora ho jAya aisI sthiti meM sAdhaka bAjI jIta jAtA hai| tIsare bhaMga meM vartamAna kA puruSArtha aura pUrvakarma kA jora donoM hI kamajora ho jAte haiM / aise kaI jIva haiM jinake jIvana meM yaha sthiti hai / aura cauthe bhaMga meM donoM hI sabala - sazakta te haiM / Apane kaI jIvoM kI aisI sthiti bhI dekhI hogI ki jo dvidhA meM paDa jAte haiM, kyA karU~ ? yaha karU~ ki yaha ? isa dvidhA meM kisako prAdhAnyatA dU~ ? yaha sthiti donoM kI samAntara sthiti meM banatI hai / 1 isa taraha cAra bhaMga banate haiM / ina cAra bhaMgoM meM sarvazreSTha bhaMga ekamAtra dUsarA bhaMga hai jisameM pUrvakRtakarma kA udaya kamajora ho jAya aura vartamAna puruSArtha usase hajAroM gunA jyAdA ho jAya / tabhI sAdhaka bAjI jIta sakatA hai| aba yaha bhI socie ki ... kyA yaha avasthA apane Apa jAegI ? yA Apa svayaM banAoge ? apane Apa Ane kA iMtajAra karane kI apekSA sAdhaka ko cAhie ki ... vaha svayaM aisI avasthA nirmANa kareM / intajAra kama karI ki pUrva karma kA udaya kamajora hogA tabhI maiM puruSArtha karU~gA ? nahIM / sAdhaka kA mArga to yaha hai ki vaha pUrvakRta karma ke udaya kI cintA na kare / vartamAna meM apane hAtha meM bAjI jItane ke lie prabala puruSArtha hI eka mAtra upAya hai| ataH isako hI jyAdA tIvra karUM, basa phira to saba jIta sAdhaka kI hI hai / mohanIya karma aura AtmajJAna AtmA ke 8 karmoM meM mohanIya karma baDA bhArI karma hai| isakI 28 prakRtiyA~ haiM / yaha satata udaya meM rahakara aneka prakAra ke nATaka nacAtA hai| isakA udaya satata rahatA hai| isako kama - kSINa karane kI zakti eka mAtra AtmA ke jJAna meM hI hai / aura jJAna bhI jJAnAvaraNIya karma ke udaya se dabA huA par3A hai| aisI sthiti meM AtmA kamajora hokara karmoM ke sAmane ghuTane Teka detI hai| jaba jaba cetana jIva mohanIya karma ke tIvra udaya se grasta rahatA hai taba taba pramAdi-pramAdagrasta rahatA hai| aura jaba jaba cetana-jIva - AtmA mUlabhUta jJAna ko vikasita karatA hai, baDhAtA hai, taba taba vaha apramatta banatA hai / basa, yahI chaTThe aura sAtaveM guNasthAna meM antara hai / chaTThe pramatta guNasthAna meM mohanIya karma ke 768 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udaya kI tIvratAdi ke kAraNa... sAdhaka kaSAyAdi kI pravRtti meM mUDha ho jAtA hai / pariNAma svarUpa pramAdi bana jAtA hai / aura sAtaveM guNasthAna para AtmajJAna kA upayoga baDhAkara mohanIya karma ke sAmane lar3ane kA prabala puruSArtha kare vaha avasthA sAtaveM apramatta guNasthAna kI hai| mahAmahopAdhyAyajI "amRtavela kI sajjhAya" meM pharamAte haiM ki cetana ! jJAna ajuvAlIe, TAlIe moha saMtApa re| . . citta Dama Dolatu vAlIe, pAlIe sahaja guNa Apa re|| - cetana jIva ko saMbodhita karate hue kaha rahe haiM ki- he cetana ! tU apane AtmajJAna kA ujAlA kara... use baDhA.. basa isIse tU apane mohanIya karma kA saMtApa. TAla sakatA hai / dUra kara sakatA hai / mohanIya karma ke udaya ke kAraNa jo terA citta-mana DolatA hai, caMcala-capala banakara bhaTaka rahA hai use tU tere Atmika jJAna se moDa sakatA hai / badala sakatA hai / apane sahaja guNoM kA pAlana bhI acchI taraha kara sakatA hai / mohanIya karma ke udaya kI tIvratA ke kAraNa citta DagamagA jAtA hai / aura moha kA saMtApa baDha jAtA hai yahI to pramAda kI sthiti hai / isake upAya ke rUpa meM apanI AtmA ke sahaja guNoM kA pAlana karane ke lie mahApuruSa yahA~ para upadeza de rahe haiM / chaThe guNasthAnavartI pramAdarUpI bImArI ko dUra karane kI davAI sAtaveM guNasthAna ke apramattabhAva kI hI hai| yahI prakriyA uparokta sajjhAya kI gAthA meM darzAyI hai / sAdhaka isakA khUba manthana-cintana karake isameM se makkhana nikAla sakatA hai| apramattabhAva ke lie gautama ko saMbodhana jaina saMgha ke Adyaguru, paramaguru jo gautamasvAmI haiM ve paramAtmA mahAvIra prabhu ke prathama gaNadhara ziSya the| gaNadhara bananA koI sAmAnya kakSA kI bAta nahIM hai / yaha bahuta baDI U~cAI prApta karane kI bAta hai / aise gautama jo 30 varSa taka prabhu mahAvIra ke sAtha rhe| bhagavAna kA sAtha taka nahIM choDA, chAyA taka nahIM choddii| aise gautama jo dvAdazAMgI ke racayitA zruta-zAstroM ke sAgara the / sarvathA saMpUrNa rUpa se zrI vIra prabhu ko samarpita the| prabhu ke caraNoM kI zaraNa svIkAra karake AjIvana paryanta saMjaga-jAgRta AtmA ke praharI the| aise gautama ko bhI pramAda chor3ane ke lie, pramAda na karane ke lie, aura apramatta banane ke lie bhagavAna ne upadeza dete hue kahA hai sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 769 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dumapattae paMDurae jahA, nivaDai rAigaNANaM acce| . evaM maNuANa jIviaM, samayaM goyama! mA pamAyae // 10 // - jisa taraha vRkSa para kA pattA jIrNa-zIrNa banakara gira paDatA hai| usI taraha rAtri-dina ke samUhAtmaka varSoM kA kAla vyatIta hone para sthiti samApta honese cetanAtmA bhI deha choDakara calI jAtI hai aisA manuSyoM kA jIvana kSaNabhaMgura hai ataH he gautama, eka samaya mAtra kA bhI pramAda mata krnaa| dullahe khalu mANuse bhave, cirakAleNa vi svvpaanninnN| . gADhA ya vivAga kammuNo, samayaM goyama! mA pamAyae / / 10/4 / / puNyazUnya sabhI jIvoM ke lie asaMkhya janmoM ke bAda bhI manuSya janma prApta karanA mahAdurlabha hai / aura dUsarI tarapha manuSya gati vighAtaka prakRtirUpa karmoM ke udaya kA vinAza = kSaya karanA bahuta kaThina hai / itane bhArI karma bahuta jaldI khapAne azakya hai / ataH he gautama, eka samaya mAtra bhI pramAda mata krnaa| isa taraha caramatIrthapati zrI mahAvIra prabhu apanI antima dezanA svarUpa uttarAdhyayana sUtra ke 10 veM adhyayana ke 37 zlokoM meM gautama gaNadhara ko saMbodhita karate hue pramAda na karane aura apramatta banane ke lie upadeza dete haiN| bhagavAna ke isa saMbodhana se gautama ko bilkula burA nahIM lgaa| socie, jo gautama 50 hajAra ziSyoM ke guru haiM, jo svayaM gaNadhara haiM, dvAdazAMgI ke racayitA haiM ve kyA pramAda kareMge? pramAdagrasta raheMge? kitane jyAdA apramatta hoMge? phira bhI bha. mahAvIra ne gautama ko pramAda na karane ke lie... kahA... bAra bAra khaa| bhagavAna ke saMbodhana ke jo zabda haiM una zabdoM meM dekhie... samayaM goyama !mA pamAyae" "he goyamA samayaM maapmaaye|"he gautama ! eka samaya mAtra kA bhI pramAda mata krie| saMbodhana ke ina zabdoM meM 'samaya' zabda baDA hI mahatva kA hai| isakA rahasya aisA hai ki ... 'samaya' kAlavAcI zabda hai| yaha kAlavAcI sUkSmatama ikAI kA sUcaka hai / eka bAra A~khoM kI palakeM drutagati se banda kara kholane jitane kAla meM asaMkhya samaya 770 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMkhya samaya bIta jAte haiM / itanI tIvra gati hotI hai A~kha pharakane kI ki jisameM samaya kA khyAla bhI nahIM AtA hai aura usameM asaMkhya samaya bIta jAte haiM / itane asaMkhya samayoM meM se eka samaya mAtra kA bhI pramAda na karane kA prabhu upadeza de rahe haiM / apramatta bhAva lAne ke lie kaha rahe haiM / dekhA jAya to bAta bhI satya hai / itane jyAdA tIvra mohanIya karma ke udaya meM itanA jyAdA caMcala-capala yaha mana jo eka samaya bhI sthira nahIM raha sakatA hai aisI sthiti meM eka samaya mAtra bhI pramAda nahIM karanA, arthAt pratyeka samaya-samaya apramatta banakara rahanA atyanta asaMbhava-azakyasA lagatA hai / Atmika kakSA ke usa stara kI bAta hai / jisa stara para pratikSaNa-kSaNaprati pala-pala, prati samaya AtmA "apramatta" raha sake to kitanI amApa karma nirjarA hogii| pramAda karma baMdhAnevAlA hai to apramattabhAva karmoM kI Dhera sArI nirjarA karAnevAlA hai / apramatta sAdhaka hI itanI adbhuta nirjarA karake Age. baDha sakatA hai / anyathA saMbhava hI nahIM hai|' apramatta bhAva yaha jIva saMsAra ke pApakarma ke kAryoM meM, karma ke udaya kAla meM, karma bAMdhane ke samaya to kaI bAra apramatta bana jAtA hai / jaise dharma dhyAnAdi dhyAna hai vaise hI Arta-raudra dhyAna bhI dhyAna hI hai / citta kI ekAgratA dhyAna kI avasthA hai / yaha ekAgratA apramattAvasthA hai / pApa karma karane meM bhI jIva apramatta sthira banatA hai / aura koI pApa karma se bacane meM bhI apramatta banatA hai / saMsAra meM saba prakAra ke jIva haiM / pApa karma karane meM apramatta banane vAlA jIva usa apramattatA meM hajAra gune jyAdA karma baaNdhegaa| isI taraha pApa karmoM kA kSaya karane meM nirjarA karane meM lagA sAdhaka hajAra gunI jyAdA nirjarA karmakSaya kregaa| donoM taraha hai| donoM dizA hai / yadi koI jamIna kI gaharAI meM nIce utaranA cAhe to vaha kaI mAiloM taka jA sakatA hai| yA phira AkAza meM U~cI uDAna bharanA cAhe to AkAza meM bhI kAphI Upara kaI mAiloM taka jA sakatA hai / Upara aura nIce kI donoM dizAeM haiM / jisako jahA~ jAnA ho jA sakatA hai / isI taraha pramAda aura apramAda kI donoM dizAeM haiM / karma baMdha aura kSaya karane kI donoM dizAeM haiN| jisako jahA~ jAnA ho vahA~ jIva jA sakatA hai| koI rokanevAlA nahIM hai / jo jaisA karegA vaha vaisA bharegA / kriyAnurUpa phala hai| sAdhaka ko apramatta bananA hI zreyaskara hai pamAyaM kammamAhaMsu, appamAyaM thaavrN| tabmAvAdesao vAvi, bAlaM paMDiyameva vA / / sUtra0 1-8-3 / / . sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana 771 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrakRtAMga Agama meM Asakti ko pramAda aura anAsakti ko apramAda kahA hai| AsaktivAlA pramAdi jIva bAla kahalAtA hai aura ThIka isase viparIta anAsaktivAlA jIva apramAdi-paMDita kahalAtA hai| ataH pramAda kI bAlyAvasthA-bAla ceSTA meM se apramattabhAva kI paMDita kI kakSA meM AnA Age kA vikAsa hai| __"appamatto pamattesu, suttesu bahu jAgaro"- dhammapada meM kahate haiM ki pramAdiyoM ke sAtha rahane kA avasara Ane para apramatta rahane kA kahA hai aura suSupta-ajJAniyoM ke sAtha rahanA paDe to vahA~ vizeSa rUpa se jAgRta sAvadhAna rahanA caahie| "bhAraMDapakkhI iva appamatte" bhAraNDa pakSI kI taraha apramatta rahanA caahie| pakSiyoM meM yaha eka vizeSa pakSI hai| isameM eka guNa hai vaha- apramattatA kaa| ataH usake eka guNa ko bhI sAdhya banAkara sIkhane ke lie mahApuruSa upamA ke lie usakA dRSTAnta dete haiN| kisI kA bhI uttama guNa grAhya hotA hai| pramAda ko karma kA Azrava kahA hai aura apramAda ko saMvara dharma kahA hai| apramatta bhAva ke saMvara dharma kA phala karmakSaya rUpa nirjarA hai| * savvaopamattassa bhayaM / savvaoapamattassa Natthi bhayaM ||a.1/3/4/2-prmaadi ko saba tarapha se bhaya rahatA hai / apramatta jIva ko kisI ora se bhI koI bhaya nahIM rahatA . suttesu yA vi paDibuddhajIvI, No vIsase paMDie aasupnnnne| ghorA muhUttA abalaM sarIraM, bhAraMDapakkhIva care'pamatte / / utta. 4/6 / / - AzuprajJa vivekavAna paMDita puruSa suSupnoM ke bIca bhI jAgRta rahe / pramAdi na bane / kAla atyadhika bhayaMkara hai / zarIra azakta hai isalie bhAraMDa pakSI kI taraha apramatta banakara vicre| ____jaMkallaM kAyavvaM NareNa ajjeva taM varaM kaauN| maccU akaSuNahiao, na hudIsai AvayaMto vi / / bR. bhA. 4674 / / jo karane yogya kartavya kala karanA hai, vaha Aja hI kara lenA acchA hai / mRtyu atyanta nirdaya hai / arthAt mauta kisI para dayA nahIM karatI hai / vaha kaba Akara daboca le, mAlUma nhiiN| kyoMki mRtyu AtI huI dikhAI nahIM detI hai| suvati suvatassa suyaM, saMkiyaM khaliyaM bhave pmttss| jAgaramANassa suyaM thira paricitamappamattassa / / bR. bhA. 3384 / / 772 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sote rahanevAle pramAdi kA jJAna bhI sotA hI rahatA hai / pramAdi kA jJAna zaMkita evaM skhalita ho jAtA hai / jo apramattabhAva se jAgRta rahatA hai usakA jJAna sadA sthira evaM paricita-samupasthita rahatA hai| saca hI kahA gayA hai zAstroM meM- "pamAya mUlo baMdho bhavati"- ni pU. 6689. pramAda mUlaka hI karma kA baMdha hai / arthAt pramAdagrasta jIva hI jyAdA karma bAMdhatA hai / karma se lipta hotA hai| isa taraha chaThe pramAda guNasthAna, tathA sAtaveM apramatta guNasthAna kA varNana pramAda-apramAda kI viSayatA ke anurUpa kiyA hai| pramAda kA sthAna sAdhanA ke kSetra meM kaisA hai aura apramAda kA sthAna sAdhanA ke kSetra meM kaisA hai ? isakA spaSTa khyAla sAdhaka ko A sakatA hai / guNasthAnoM kI isa skUla meM sAdhaka ko sadA Age-Age kA rAstA hI vizeSa dikhAyA jAtA hai / AtmA ke guNoM ke vikAsa se hI sAdhaka kI Age pragati ho sakatI hai / AdhyAtmika vikAsa ho sakatA hai / yadyapi chaThe guNasthAna para sAdhu pramatta hai lekina chaTe se pichale nIce ke guNasthAna taka kI jo avasthA thI usase to kAphI acchI U~cI kakSA tulanA meM chaThe guNasthAnavartI AtmA kI hai| hA~, Age ke sAtaveM apramatta kI tulanA meM jarUra nimna zreNI kI kakSA hai / isake lie Upara caDhAne ke lie...Age baDhAne ke lie Age-Age kI zreSTha kakSA kA varNana kiyA gayA hai / hamezA Adarza U~cI kakSA - kA sarvottama zreSTha hI honA caahie| ___ jo sAdhaka chaThe guNasthAnaka para caDha cukA hai isase usako aura bhI Age baDhAnA hai ataH U~cI kakSA kA Adarza sAmane rakhA hai / sAdhu kI sAdhutA U~cI kakSA kI hai / sarvazreSTha hai / sarvottama hai / isalie chaTTe guNasthAna para padhAre hue sAdhaka sAdhu kA tathA Age sAtaveM guNasthAna para pahu~cane ke lie usa bhUmikA kA sarvottama svarUpa dikhAyA hai| donoM guNasthAnoM tathA donoM guNasthAnavartI sAdhakoM kA varNana yahA~ kiyA hai / yaha paDhane se spaSTa svarUpa khyAla meM A sakatA hai| karma kI dRSTi se baMdha-udaya-udIraNA-sattA Adi kA varNana Age ke guNasthAnoM ke kveicana ke avasara para kiyA jaaegaa| sabhI AtmAeM apramatta sAdhaka baneM yahI zubha bhaavnaa| sAdhanA kA sAdhaka - Adarza sAdhujIvana / 773 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 12 Atmani zAta kApagaTAkaraNa ka MUmy durjeya moha karma.......... ..775 vamana ko cATanA............ ........777 mohavaza jJAnadRSTi ke baMdha dvAra... ... 779 saMsAra eka moha kA madirAlaya........... ........781 cetana ko hitazikSA............. .........782 Akhira mana kyA hai ?................ ........783 tattvajJAnAdhArita AcAra-vyavahAra.............. .......788 mana aura AtmA meM bheda................................ .....789 bhrAntivaza ajJAna.............. ..795 padArthoM kA yathArtha satya bodha, use kauna rokatA hai ?............ .....797 AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka mohanIya karma ......... .......800 kyA AtmA kA ghAta saMbhava hai ?.... ......802 guNaghAtaka mohanIya karma.............. ........803 svabhAvaghAtaka mohanIya karma................... ............805 svabhAva ramaNatA aura vibhAva bhramaNatA.................. .........806 saMsAra baDhAnevAle kaSAya... ........808 sabhI karmoM kA kAraNabhUta karma..................... Azrava aura baMdha ke bIca samAnatA....... Azrava aura baMdha hetuoM meM mohanIya karma.... ..........816 18 pApoM se 8 karma kA baMdha.... .........820 mohanIya karma kI prakRttiyAM..................... .........822 saMsAra kI samasta pravRttiyAM mohamUlaka hai...........................823 jJAna prApti kI prakriyA.. ........826 bhAvapApa hI.karmarupa hai..... .......831 vRtti - pravRtti - prakRtti................................. ......832 karma jAla se mukti............ .........834 mo = moha, kSa = kSaya, mo + kSa = mo + kSa... .....836 18 pApasthAnakoM meM vibhAjana........... mAhanIya karma ke kSaya kA lakSya aura sAdhanA.............. ........844 pAra mohanIya karma kathA kI sAdhanA - kisakA kSaya pahala kara?................... ...... ...........846 ....... ..840 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 12 Atmazakti kA pragaTIkaraNa sarvathA nirmohI--vimohI vItarAgI sarvajJa prabhu zrI mahAvIra svAmI ke caraNAravinda meM anantAnanta vandanAvalI pUrvaka ... balAdasau moharipurjanAnAM jJAnaM vivekaM ca nirAkaroti / mahAbhibhUtaM hi jagadvinaSTaM tattvAvabodhAdapayAti mohaH // pa. pU. adhyAtmavid cirantanAcAryajI ma. svaracita " hRdaya pradIpa " mahAna grantha meM moha kA anokhA varNana karate hue kAphI mahattvapUrNa sUcaka saMketa karate hue likhate haiM ki yaha moharUpI zastra jabaradastI manuSyoM ke jJAna va viveka kA nAza karatA hai / aura sacamuca moha se parAbhava prApta yaha sArA jagat hI nAza kI garta meM girA hai| aisA bhayaMkara durdAnta moha ekamAtra tattvoM ke viziSTa bodha se naSTa hotA hai / durjeya moha karma I saMsAra meM bAhya siddhiyA~ pAnA Adi saba kucha sAdhanA AsAna hai parantu eka mAtra saMpUrNa mohanIya karma ko jItakara vijaya pAnA aura sarvathA nirmohI bananA atyanta duSkara hai / saMsAra meM jela kA bhI bandhana baDA nahIM hai parantu moha kA baMdhana jela na hote hue bhI jela jaisI hI hAlata banAkara jIva ko parezAna karatA hai / baMdista banAkara bhavabhramaNa karAtA hai| jela kI kAla maryAdA hai / parantu moha kI koI kAla avadhi hI nahIM hai| kitane bhava bhaTakAtA rahe isakA koI ThikAnA hI nahIM hai / ananta bhava isa saMsAra meM bIta cuke haiM parantu abhI bhI hamArI moha nidrA kama bhI nahIM huI vaisI kI vaisI utanI hI banI huI hai| ataH atyanta durjeya hai / mohapAza meM baMdhe hue jIva nirantara parAbhava anubhava karate haiM / AtmA mohanIya karma ke sAmane hAra anubhavatI huI ananta janmoM se, ananta kAla se calI A rahI hai| lekina Aja dina taka bhI use moha se na to tRpti huI hai, aura na hI moha se virakti paidA huI hai / moha kI tRpti arthAt asIma - amApa - aparimita moha kA upabhoga kara lene ke bAda bhI Atmazakti kA pragaTIkaraNa 775 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagata meM tInoM kAla meM Aja dina taka kyA kisI ko tRpti - saMtoSa huA hai ? chaH khaNDa kA mAlika cakravartI, 64 hajAra striyoM kA upabhoga karatA hai, chaH khaNDa kI sukha-sampatti vaibhava-bhoga-vilAsa sAdhana-sAmagriyoM Adi kA upabhoga kara lene ke pazcAt bhI, aura aneka tarIkoM se aneka bAra bhI upabhoga kara lene ke bAda bhI tRpti - saMtoSa kahA~ huA hai ? samudra jaise pAnI se bharatA nahIM hai, agni jaise ghI - tela se bhI tRpta nahIM hotI, vaise hI strI puruSa kAmakrIDAoM se santuSTa nahIM hote haiM, pazu AhAra se tRpta nahIM hote, svarga ke devatA bhI sukhoM ko vaibhava - aizvarya ko asaMkhya varSoM taka bhogakara bhI tRpta nahIM hote haiM / vahI sthiti manuSya kI bhI hai / eka tarapha sImita - parimita AyuSya hai, usameM bhI nirUpakramatA nahIM apitu sopakramatA hai / aisA sopakrama AyuSya kaba tUTa jAya, kaba samApta ho jAya isakA koI khyAla nahIM hai, aura saMsAra ke sukha bhoga jitane bhI bhogane haiM ve ananta - asIma - amApa - agaNita haiM / sukha - bhoga bhogane ke lie moha kI upasthiti nitAnta Avazyaka hai| binA mohavRtti ke eka bhI bhoga bhogA nahIM jAtA hai / strI ko bhogane meM bhI yadi udAsInatA A jAya to strI bhI nahIM bhogI jA sktii| aura priya manojJa khAdyapadArtha khAne meM bhI yadi udAsInatA - upekSA A jAya to vaha bhI khAnA saMbhava nahIM hai / vastrAdi paridhAna karane meM yadi citta kI vyagratA A jAya to vaha bhI nirarthaka lagate haiM / aura gahane AbhUSaNa pahanane Adi ke viSaya meM upabhogavRtti taba zAnta paDa jAtI hai jaba abhAva ho jaay| isa taraha pA~coM indriyoM ke 23 viSaya jo bhogane kI atyanta utkaMThA hotI hai ve saba eka mAtra moha kI upasthiti meM hI bhoge jA sakate haiN| usake sivAya saMbhava nahIM hai / I yaha jIva ananta bhavoM ke saMsAra cakra meM paribhramaNa karate karate ananta bAra rAjA-mahArAjA banA hai / zeTha - sAhukAra banA hai / are ! vAsudeva - prativAsudeva bhI banA hai / aura cakravartI tathA devaloka kA adhipati devendra bhI banA hai aura ina saba prakAra ke janmoM meM aneka bAra kAphI lambe baDe-baDe AyuSya bhI pAe haiN| seMkaDoM varSoM taka ke lambe AyuSya kAla meM prabala puNya ke udaya se sukha-sampatti, strI- putra parivAra, dhana- mAla, khAdya, peya sAmagrI, bhogopabhoga kI sAmagrI, aizvarya bhogavilAsa kI sukha sampatti rAjyAdi kI sattA - pada-pratiSThA Adi ke mAna sanmAna kI sAmagriyA~ Adi vipula pramANa meM prApta , aura use bhogane meM bhI koI kamI nahIM rkhii| isa taraha yaha jIva moha - mamatA - vAsanA 776 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kIDA banakara ananta janma bitAtA rhaa| itane ananta bhogoM ko bhogakara na to koI tRpti AI aura na hI koI virakti-udAsInatA aaii| phira bhI bhogatA hI gyaa| vamana ko cATanA gata ananta janmoM meM jIva ke pAsa bhogane ke padArtha tathA sukha sAmagriyA~ ananta thii| eka eka janma bhI kAphI bar3e-bar3e kaI varSoM ke hue| una janmoM meM jIva ne ananta gune padArthoM kA bhoga-upabhoga kiyA hai / aura pA~coM indriyoM ke viSayoM kA bhoga-upabhoga jIva ne ananta bAra kiyA hai| saMsAra meM mAtra do hI padArtha hai / eka jaDa aura dUsarA hai cetana / jaDa padArtha vastu ke rUpa meM jIva ke bhogane ke kAma AtI rhii| jabaki dUsarA cetana tattva kisI vyakti ke rUpa meM upabhoga hetu bhI sAmane aayaa| eka strI vyakti ko upabhoga kI sAdhana sAmagrI mAnakara apanI vAsanA ke khela ko khelane kA khilaunA mAtra mAnakara kAmecchA-bhogecchA kI tRpti ko pUrNa karane ke lie AyuSya bhara bhugatatA hI rhaa| cakravartI ke janma meM 64 hajAra striyoM kA upabhoga eka vyakti cakravartI karatA hI rhaa| usameM bhI padmini jaisI striyoM kA upayoga asaMkhya bAra kara cukane ke pazcAta bhI Aja dina taka jIva ko tRpti saMtoSa-zAnti kahA~ huI hai? Aja bhI tRSNA Asakti itanI jyAdA bharI paDI hai ki.. zAyada bhUkhe zera kI taraha kisI bhI bhogya-upabhogya padArthoM ko dekhate hI TUTa paDatA hai| thoDA aura gaura se gaharAI meM jAkara socie... bhUtakAla ke janmoM meM hamAre pAsa asaMkhya padArtha the / bhogate-bhogate padArtha kahA~ samApta hote haiM ? padArtha to jaDa hai / nirjIva hai| koI nirjIva padArtha apanI tarapha se sukha nahIM detA hai / parantu jIva usameM sukha kI buddhi mAnakara usa padArtha ko bhogatA huA sukha prApta karane kI icchA rakhatA hai / ataH sukha vastu meM nahIM jIva kI vRtti meM hai / padArtha bhoge yA na bhI bhoge, vastu bacI yA samApta huI koI khyAla nahIM hai / lekina jIva kI mRtyu ho gaI / karmAnusAra dUsarI gati meM gayA / vahI bhogecchA vApisa sAtha aaii| punaH bhogane lgaa| kyA Apako aisA nahIM lagatA hai ki.. . eka bAra bhoge hue padArtha jo hamane choDa diye-adhUre choDakara mara gae Aja una padArthoM ko punaH bhoganA yaha vamana karake punaH cATane barAbara nahIM hai / aisA jhUThA punaH bhoganA yaha kahA~ taka ucita hai? ___hama mara jAte haiM / mRtyu pAkara cale jAte haiM / parantu dhana-saMpatti-makAna Adi to yahIM paDe rahate haiN| kaI cIjeM varSoM taka bhI naSTa nahIM hotI haiM / hama 60-70-80 varSa kI AtmazaktikA pragaTIkaraNa 777 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choTI sI jindagI bahuta jaldI bitAkara.. jIvana samApta kara cale jAte haiM aura rupae ke sikke hajAroM varSoM taka paDe rahate haiN| Akhira marane ke bAda bhI kabhI kabhI, kahIM na kahIM. koI na koI to upayoga kareMge hii| isameM to saMdeha hI nahIM hai / vastu kahA~ paDI rahatI hai ? usakA upabhoga karanevAle saiMkaDoM baiThe haiN| eka yuvati ke pIche bhI hajAroM loga apanI vRtti bigADate haiM / basa, yaha saMsAra isI taraha calatA rahatA hai| sukha-bhogoM kA tyAga___moha buddhi rakhakara apanI sukhaiSaNA kI vRtti se jIva vastu aura vyakti meM sukha bhogane kI bAliza ceSTA karatA hai / vastuoM tathA vyaktiyoM ke prati jo mohadazA-rAgabhAva jIva kI vRtti meM par3e haiM ve hI jIva ko khIMcate haiN| unameM mohita karate haiN| mohabhAva-rAgabhAva hI bhogane ke lie AkarSita karatA hai / mana ko khIMcatA hai / jIva ke pAsa apanA AdhyAtmika bala nahIM hai, mohavaza AtmajJAna dazA kI jAgati nahIM hai isI kAraNa se jIva khIMcA jAtA hai / sAmAnya jIvoM kI bAta kahA~ kareM? baDe baDe jo bhagavAna bananevAle... jo bhagavAna bana baiThe haiM ve bhI khIMce gae / tyAga bhAva unameM bhI nahIM AyA aura ve bhI sukha-bhogoM ko bhogane ke pIche Asakta bana gye| pariNAma svarUpa vaibhavI-aizvaryazAlI aura vilAsI jIvana unhoMne banAyA aura apanI bhogecchA ko parAkASTA para pahu~cAne kI koziSa kI / dhanADhya aura zrImaMtAI kA dikhAvA kAphI jyAdA kiyaa| apanI amApa U~cI saMpatti se bhI duniyA kI A~khoM meM dhUla DAlakara apane ko logoM dvArA pUjAyA / pratiSThA- yaza-kIrti prApta kI aura vAha vAhI lUTane ke pIche khUba laTTha bane / lekina aphasosa ki ve isI meM raha ge| sabakucha bhoga bhI na sake / atRpta bhogecchA meM hI kAlakavalita ho ge| duniyA ke sAmane apane aizvarya aura vaibhavI-vilAsI jIvana kA Adarza choDa ge| Akhira duniyA~ ke logoM kI jaba A~kha khulI taba samajha meM AyA lekina "aba pachatAe kyA hota hai jaba ciDiyA cuna gaI khet"| jaina tIrthaMkara jinezvara bhagavAna Aja dina taka ananta hue / antima caubIsI jo abhI huI hai unameM hue caubIsa tIrthaMkaroM ko bhI dekhane se yaha spaSTa hotA hai ki ve saba sarvotkRSTa tyAga kI mUrti the| unake pAsa gRhasthAzramI jIvana meM amApa-asIma aura aneka gunA thaa| phira bhI antarAtmA meM jJAna itanA pracura mAtrA meM thA kI unheM kabhI bhI.. . bhogane kI atRptatA lagI hI nahIM / vaibhava-aizvarya aura vilAsitA ko sarvathA tilAMjalI dekara carama sImA ke tyAga ko jIvana meM apanAyA / yauvanakAla meM jaba bhoga-sukha bhogane 778 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dina the usa samaya usakA tyAga karake mahAbhiniSkramaNa karake saMsAra choDakara nikala paDe / saMyama svIkAra kara jaMgaloM meM ekAnta meM sahI sAdhanA kI / ghora tapazcaryA kI / upasarga sahana kiye| karmoM kI nirjarA kI aura anta meM vItarAgatA, sarvathA nirmohadazA, sarvajJatAdi prApta kI aura anta meM mukti bhI prApta kii| isa taraha anantakAla taka jinake tyAga kI suvAsa sadA kAla prasaratI rahegI... aise tyAga kA U~cA Adarza jagat ke sAmane rakhakara gae / jaina tIrthaMkara bhagavantoM ke jitanA itanA U~cA AdarzabhUta tyAga jagat meM kisI bhI bhagavAnoM meM dikhanA bhI saMbhava nahIM hai / ataH bhoga sukhadAtA nahIM parantu tyAga hI sukhadAtA hai yaha siddha karake bhagavantoM ne dikhAyA zAlibhadra kA tyAga itihAsa kAla ke mahAna vaibhavI, vilAsI, aizvaryazAlI zAlibhadra hue| unake caraNoM meM lakSmI dAsI banakara rahatI thii| pratidina kI 99 peTIyA~ svarga se utaratI thI / savvA lAkha rupae ke ratnakaMbala ke TukaDe kara jinakI patnIyAM snAna pazcAt zarIra poMchakara yUMhI khAla meM bahA detI thii| 32.striyAM jinakI patnI ke rUpa meM sadA upasthita rahatI thii| aura sAtaveM maMjIla kI havelI se nIce utaranA bhI jinake lie munAsiba nahIM thaa| phUloM kI paMkhaDiyoM kI zayyA-gaddI bhI jinheM khaMcatI thI aise vaibhavI jIvanavAle bhogopabhogoM ko bhoganevAle zAlibhadrajI unameM Asakta na hokara eka dina saMsAra kA tyAgakara saMyamI sAdhu bana ge| itanA hI nahIM tyAga kI parAkASThA para pahu~ca kara unhoMne parvata kI zIlA para anazana karake saMthArA kara diyaa| yaha thA unakA tyaag| unakA sukha-bhoga-vipula sAdhana-sAmagriyAM jitanI jyAdA nahIM prazaMsI gaI usase hajAra gunA jyAdA unakI tyAga kI utkRSTatA hajAroM varSoM taka Aja bhI mukta kaMTha se gAI jA rahI hai / dhanya the ve jo hajAroM varSoM ke bhaviSya ke lie.. tyAga kA Adarza jagat samakSa rakhakara gae haiN| ataH ve amara bana gae haiN| mohavaza jJAnadRSTi ke baMdha dvAra "ahaM-mameti mantro'yaM mohasya jagadAnyakRt / " pU. mahAmahopAdhyAyajI "jJAnasAra" grantha meM spaSTa kahate haiM ki . . . jIva ne anAdi-ananta kAla se eka mAtra eka hI mantra kA jApa akhaNDarUpa se niraMtara kiyA hai| Atmazakti kA pragaTIkaraNa 779 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hI rahA hai / aura vaha mantra hai- "ahaM - mama" / maiM aura merA " / yaha mohanIya karma I mantra hai| saMsAra meM ananta hI jIva- anantakAla se anantabAra isa mohamantra kA jApa sadA kAla akhaNDarUpa se karate hI Ae haiN| na to kisI ne batAyA hai| aura na hI kisI ne sikhAyA hai / parantu anAdi mohasiddha yaha mantra sadAkAla hI calatA A rahA hai| basa, maiM aura meraa| isake sivAya dUsarI bAta hI nahIM / isa moha ke mantra meM DUbA huA jIva isameM se bAhara kaba aura kaise nikale ? sacamuca, isa mohamantra ne AtmA ke jJAna dRSTi ke daravAje hI banda kara diye haiM / ataH jIva kiMkartavyamUDha bana gayA hai| viveka dRSTi kho baiThA hai / rAta- dina - pratikSaNa.. pratipala jIva kI yahI vicAraNA rahI hai| aura ajapAjapa kI taraha niraMtara cala rahA hai / zarAbI se bhI jyAdA khataranAka moha kA nazA hotA hai| hama sadA apane mohanIya kI puSTi saMtuSTi ke lie hI sabakucha karate rahate haiN| pariNAma svarUpa moha kI jar3eM aura gaharI jAkara jyAdA majabUta hotI jAtI haiN| mohapAza kA bandhana jyAdA tIvra gADha banatA hai| sacamuca, moha kI mAyA kA koI pAra nahIM hai| machalI jisa taraha khAne ke moha meM jAla meM phasatI hai ThIka usI taraha yaha jIva bhI moha kI jAla meM sadA phasatA hI jAtA hai| he sAdhaka ! tujhe to moha vijetA bananA hai| mohAdhIna - mohavaza nahIM, moha apanI AtmA kA sabase bar3A bhayaMkara zatru hai / nukasAnakAraka hai / I 1 1 mohanIya karma ne apanI lambI-cauDI vizAla senA meM .. aneka sainika rakhe haiM / rAgarUpa senA bhI moha ke pAsa hai aura dveSarUpa senA bhI moha ke pAsa hai / kaba kisakA upayoga karanA hai aura kaba kisakA ? kabhI rAga ke sainikoM ko... mAyA lobha, hAsya, rati, rAga - kAmAdi ko Age karatA hai / kyoMki ye saba anukUla hai / rAgAdi anukUla moha sukhakAraka hai / sukhadAtA hai / ataH acche mIThe lagate haiM / dveSa pratikUla hai| lekina phira bhI moha ne apanI eka dUsarI dveSa kI senA bhI kAphI lambI rakhI hai / dveSa meM krodha, mAna, arati, bhaya, zoka, jugupsA mithyAtvAdi kI baDI senA rakhI hai| isa taraha 28 prakRtiyoM ke bane hue isa moha ne apanI vizAla senA ke rUpa meM apane hAtha-pairoM - zastrAdi kA vistAra karake ... baDA bhayaMkara saMsAra khar3A kara diyA hai| AtmA ko eka tarapha andara baiThA dI hai usako usakA koI kAma karane hI nahIM de rahA hai| usake kisI guNa ko bhI pragaTa hone nahIM detA hai / AtmA kA galA aisA ghoMTa diyA hai ki usake jJAna kI AvAja ko uThane hI nahIM detA hai| AvAja bAhara Ane hI nahIM detA hai / ananta zakti kI mAlika AtmA kiMkartavyamUDha hokara mohanIya karma ke AdhIna hokara na karane kA karatI rahatI hai / 780 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa mohanIya karma ko jIva ne svayaM hI rAga dveSa karake bAMdhA hai / upArjita kiyA hai vahI mohanIya karma Aja isa AtmA ko parezAna kara rahA hai| sacamuca, yaha saMsAra mohanIya karma kI raMgabhUmi hai / rAga aura dveSa ke pAtra banakara nATaka khelanevAle jIva mohanIya karma kA saMvAda bolate rahate haiN| eka parivAra meM patnI-putra-pati-bhAI bahanAdi jitane bhI svajana saMbaMdhI ikaTThe hue haiM ve sabhI mohavaza raMgamaMca para mohanIya karma kA nATaka karate rahate haiN| kabhI koI rAga kA to kabhI koI dveSa kA pAtra banate haiN| koI krodha-mAna karate haiM to kabhI koI dveSabuddhi se laDate jhagaDate rahate haiN| basa, isI kA nAma saMsAra hai| sacamuca samasta saMsAra mohanIya karma kA hI hai, moha se hI banA hai, moha se hI calatA bhI hai aura mohanIya karma se hI bigaDatA bhI hai / aura moha se hI saMsAra baDhatA bhI hai| saMsAra eka moha kA madirAlaya vikalpacaSakairAtmA, piitmohaa''svohyym| bhavoccatAlamuttAla prapaJcamadhitiSThati // 5 // -vikalparUpI madirA-pAtroM se sadA moha rUpI-madirA kA pAna karanevAlI jIvAtmA, sacamuca jahA~ hAtha U~ce kara tAliyAM bajAne kI ceSTA kI jAtI hai vaise saMsArarUpI madirAlaya kA Azraya letA hai / mohanIya karma ko zarAbI jaisI upamA dI hai| jaise zarAbI nazA kI grasta avasthA meM viveka kho baiThatA hai ThIka usI taraha cetanAtmA moharUpI madirA ke naze meM viveka-bhAna bhUla jAtI hai| aise ananta moha ke nazeDI jIvoM ke kAraNa yaha sArA saMsAra hI madirAlaya jaisA hai| aura sabhI jIvoM ko moha kA nazA caDhA huA hai| kisIko rAga kA, to kisIko dveSa kA, to kisIko viSayavAsanA kA nazA caDhA huA hai| kahIM koI strI, yuvati, yuvaka ke pIche pAgala banakara bAvarI kI taraha ghUmatI rahatI hai, to kahIM koI yuvaka viSayavAsanA kI kAma kI pIDA se pIDita hokara bhogecchA ko saMtoSane ke lie kisI strI-yuvati ke pIche yA parastrI ke pIche pAgala banakara ghUma rahA hai / unmAda pAgalapana moha vAsanA kA itanA bhayaMkara hai ki... kahIM koI dhana saMpatti ke pIche rAta-dina eka kara rahA hai| koI kisI ko apanI banAne meM dAvapeca khela rahA hai to, koI apanI ko hI mArane ke lie peMtare racatA hai| jaba taka moha madirA kI cuMgAla se svataMtra na ho sakeM vahA~ taka yaha moha kA nATaka avirata satata calatA hI rhegaa| kahIM kisI ghara meM moha kisI ko rulAtA hai to kahIM kisI ghara meM ha~sAtA huA bhI apanA nATaka calAtA rahatA Atmazakti kA pragaTIkaraNa . 781 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| kaI parivAroM meM AMsuoM kI gaMgA sUkhatI hI nahIM haiM to kahIM kisI ghara meM motI kI taraha bikharatI daMta paMkti chipatI hI nahIM hai| kahIM dAMta toDa diye jAte haiM to kahIM apane Apa girate dAMta vApisa Ate hI nahIM haiN| kahIM kisIkI mRtyu meM zokAkula hai, to kahIM koI zAdiyoM kI sUrAvalI meM jhUma rahe haiM / kahIM putra janmotsava kA Ananda manAyA jA rahA hai, to kahIM mRtyu kI zmazAna yAtrA meM AMsU kI nadiyAM bahatI jA rahI hai| kahIM citA para nazvara deha ko agnidAha diyA jA rahA hai| priyatama kA deha agni jvAlA kI lapaToM meM lipaTA huA naSTa ho rahA hai to kahIM koI mAtA putra ko janma dekara deha ko saMvAra rahI hai| kahIM makAna banAyA jA rahA hai to kahIM banA banAyA toDakara girAyA jA rahA hai / isataraha paraspara virodhAbhAsI pravRttiyoM ke satata pravRttizIla yaha sArA saMsAra eka mAtra mohanIya karma kA virATa sAmrAjya hai / moharAjA isakA cakravartI samrATa banakara baiThA hai / aura apanA ekacakrIzAsana calA rahA hai / anantakAla se ekahasta sattA calA rahA hai / basa, isa aura aise moha kI cuMgula se bacakara bAhara nikalA vahI zAzvata sukha kA bhoktA bana skaa| anyathA mohapAza meM baMdhe hue gulAma kI taraha AdhIna banakara dAsa hokara par3A rahA vaha chuTakArA nahIM pA skaa| mohAndhakAre bhramatIha tAvat, saMsAraduHkhaizca kadaryamAnaH / . yAvadvivekArka mahodayena, yathAsthitaM pazyati nAtmarUpam / / - saMsAra ke duHkhoM se trasta jIva moharUpI andhakAra se vyApta isa saMsAra meM vahA~ taka hI paribhramaNa karatA hai, jahA~ taka vivekarUpI sUrya ke mahAna udaya se yathArtha satyarUpa AtmA ke jJAna kA svarUpa vaha nahIM pahacAnatA hai / ataH AvazyakatA hai moha ke svarUpa ko samajhakara moha kA kSaya karane kI, mohadazA kama karate karate sarvathA nirmohI banane kii| cetana ko hitazikSA____ mohanIya karma kA kSaya karane ke lie cetanAtmA ko upAya sUcita karate hue sundara hitazikSA "amRtavela" kI sajjhAya meM dI hai / cetana ! jJAna ajuvAlIe, TAlIe moha saMtApa re| citta Dama Dolatu vAlIe, pAlIe sahaja guNa Apa re|| - he cetana ! tUM terA AtmajJAna prakaTa kara / sUrya ke udita hote hI.. prakAza razmiyAM prasarate hI amAvasyA kA ghora nibiDa andherA jisa taraha kSaNabhara bhI ThaharatA nahIM hai, ThIka usI taraha, he cetana ! tUM anantajJAnI hai / tere AtmajJAnarUpa prakAza ko prakaTa kara phailA de 782 . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...basa, terA mohAndhakAra kahIM dUra bhAgakara khaDA ho jaaegaa| isI jJAna se tUM terA moha saMtApa dUra kara / citta jo terA DagamagAtA hai vaha bhI eka mAtra mohanIya karma kI prakRtiyoM ke udaya ke kAraNa hI hai / ataH yaha samajhakara tUM terA AtmajJAna prakaTakara aura use hI pAlane meM zakti kA prayoga kara / apanI AtmA ke guNoM kA sahaja rUpa meM pAlana kara / Akhira mana kyA hai? hajAroM lAkhoM-sabhI logoM ke muMha se prAyaH eka hI bAta sunI jAtI hai ki... mana bahuta hI jyAdA caMcala hai, capala hai, bahuta hI jyAdA asthira hai, yaha kSaNabhara bhI sthira nahIM raha pAtA hai| isa taraha mana ke bAre meM lAkhoM logoM ke udgAra aise hI haiM / merA prazna yaha hai ki mana sarvathA jaDa hai? jI hA~, sarvathA jaDa hai| mana cetana nahIM hai| cetana to eka mAtra AtmA hI hai / samasta ananta brahmANDa meM sirpha do hI to padArtha hai, jo dravyabhUta hai / dravyarUpa jinakA astitva hai unameM eka cetana AtmA aura dUsarA ajIva(nirjIva) padArtha / basa, ina do se atirikta tIsare kisI bhI anya padArtha kI sattA yA astitva hai hI nhiiN| ina do padAthA meM bhI cetanAtmetara zeSa sabhI nirjIva padArtha jo haiM unameM kisI meM bhI jJAna darzanAdi kI cetanA zakti kA saMcAra hI nahIM hai / ataH cetanA yukta AtmA hI ekamAtra jJAnAdi guNa yukta hai / taditara zeSa sabhI dravya jJAnAdi cetanA rahita haiN| cetanetara Atmetara arthAt AtmA se bhinna jitane bhI padArtha haiM ve sabhI apane apane guNoM ke dhAraka haiN| parantu cetanA ke jJAnAdi guNa ke dhAraka ve sarvathA nahIM hai| mana kI gaNanA kisameM kareMge? nizcita rUpa se dhyAna meM rakhie ki..na to mana cetanAtmA hai aura na hI cetanAtmA manarUpa haiN| jI nahIM / ye donoM sarvathA svatantra dravya hai / ataH kRpayA eka dUsare kA mizraNa saMmizraNa karane kI bhrAnti khaDI na kreN| yA eka dUsare ko eka dUsare ke antargata ginane kI bAliza ceSTA bhI sarvathA na kreN| yaha bahuta bar3I bhUla hogii| jo padArtha apane Apa meM jaisA hai jisa svarUpa kA hai use ThIka vaisA hI usI svarUpa meM mAnanA-jAnanA caahie| yahI satya svarUpa hogaa| satya svarUpa mAnane-jAnane para hI samyag darzana kahalAegA AegA anyathA punaH asatya svarUpa svIkArane para mithyAtva kA doSa / aaegaa| __ Aja hajAroM sampradAyoM-matoM ne mana aura cetanAtmA ke bAre meM aisI bhrAntiyA~ khaDI kara dI hai ki bAta mata puuchie| koI cetanAtmA ko hI mana ke rUpa meM mAnakara vyavahAra kara rahe haiM, to koI mata,paMtha yA sampradAya apanI managhaDaMta vyAkhyAeM banAkara mana ko hI cetanAtmA Atmazakti kA pragaTIkaraNa 783 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahakara vyavahAra kara rahe haiN| isa taraha seMkaDoM prakAra kI bhrAntiyAM kara rahe haiN| are ! Apako yaha jAnakara baDA bhArI Azcarya hogA ki dhyAna sAdhanA ko karane-karAne aura duniyA ko sikhAnevAle dharma aura darzana yA aisA paMthavizeSa jo AtmA ko sarvathA mAnane ke lie taiyAra hI nahIM hai| mAnanA to dUra rahA lekina usakA sarvathA niSedha karate haiN| Dhola pITa pITakara cetanAtmA hai hI nahIM, usakA koI astitva hI nahIM hai aisA niSedha karake duniyA kolTe rAste le jA rahe haiN| phira bhI use dhyAna kaha rahe haiN| binA paTarI ke Trena aura binA pAnI ke naukA calAne jaisI bAteM sikhAI jA rahI hai| aphasosa janatA kI ajJAnatA kA * phAyadA uThAkara unheM aura galata rAste - mithyAtva ke rAste caDhAyA jA rahA hai / I AtmA kA niSedha karanA aura AtmA ke jJAnAdi kA sArA vyavahAra mana para Aropita karake apanA vyavahAra calAnA hai| mana jo sarvathA jaDa hai usameM jJAnAdi cetanA kA vyavahAra karanA hai / jaDa meM jJAnAdi kI cetanA kA vyavahAra hI karanA hai to phira eka mAtra mana meM hI kyoM karanA ? phira to kisI bhI jaDa padArtha meM kara sakate haiN| zarIra bhI jaDa hai, indriyA~ * bhI jar3a haiM unameM bhI vyavahAra kara sakate haiN| cArvAka matavAdi nAstika zarIra ko hI AtmA mAnate haiM / ve zarIra se bhinna AtmA kA vyavahAra nahIM karate haiM / ataH dehAtmavAdi hai / saca pUchA jAya to unheM AtmA se koI matalaba hI nahIM hai / ThIka hai / AtmA nAmaka zabda bhASA ke vyavahAra meM anAdi kAla se pracalita evaM prasiddha hai to phira usakA AropaNa zarIra para karake vyavahAra kara lenA unakA mata hai| cArvAka ekAnta rUpa se adRzya tattva ko mAnate hI nahIM hai / ve ekAnta rUpa se ekamAtra dRzya jaMDa kI sattA hI svIkArate haiM / tadatirikta kisIkI bhI nahIM / 1 3 1 bauddha darzanavAdi AtmA kA astitva sarvathA svIkArane ke lie taiyAra hI nahIM hai / ve sarvaM kSaNikaM sarvaM zUnyaM sarvaM anityaM sarvaM nazvaraM - nAzavaMtaM kahakara hI jayaghoSa kA paTaha bajAte haiM / sarva zabda se sabhI padArthoM ko sAtha le liyA hai| jar3a-cetana kisI kA koI da hI nahIM hai / nityAnitya kisIkA koI bheda hI nahIM hai| unake mata meM ghoDe-gadhe saba eka samAna hI haiN| zAzvata aura azAzvata sabhI padArtha eka jaise hI haiN| cetanAtmA ko bhI anitya-nAzavaMta kahakara usakI nityatA zAzvatatA kA niSedha karane ke bajAya usa mUlabhUta padArtha kA hI niSedha kara denA bauddhoM ne munAsipha smjhaa| Apako yaha Azcarya hogA ki eka tarapha to padArthoM ko zUnya kahA aura phira unako kSaNika kahA / yaha kahA~ taka nyAyasaMgata ho sakatA hai ? "zUnya" kA kyA artha karanA ? jo padArtha zUnyarUpa hI hai / unako phira anitya kSaNika kaise kahanA ? yadi padArtha kA astitva hI nahIM hai to phira 784 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNika aura nAzavaMta bhI kisako kahanA? jaba pAnI hI nahIM hai to phira naukA kahA~ tairegI? isI taraha jo padArtha zUnyarUpa hai use kSaNika yA nAzavaMta kahanA yaha AkAza ke kusuma aura vandhyA ke bhI putra kahane jaisA vadato vyAghAta jaisI bAta hogii| paraspara virodhAbhAsI vicAradhArA rhegii| dUsarI tarapha 'sarvaM ' zabda kA prayoga kara diyA hai ataH jaDa ho yA cetana sabako kSaNika zunyAdi vizeSaNa lAga ho gaeM / Azcarya to yaha hai ki bauddhoM ke mata meM AkAzAdi padArthoM kA astitva kaise rahatA hai ? pratyeka kSaNa naSTa karatI hI jAtI hai / aura kSaNasantati kI dhArA raha jAtI hai / ananta kAla bItane ke bAvajUda bhI AkAza Aja bhI jaisA thA vaise hI svarUpa meM hai to shii| koI harakata nahIM... padArthoM ko kSaNika kahakara pratikSaNa naSTa hotA hai aisA kahakara bhI kSaNasantati ke mAdhyama se usake astitva ko punaH nitya mAnA to hai / calo sIdhe kAna nahIM pakaDA to ghumA phirA kara hI sahI, kAna pakaDA to hai / padArthoM ko kSaNika kahakara bhI anAdi anantakAlIna astitva svIkArane meM zAzvatatA AtI hai ki nahIM? aphasosa ki padArtha ko zUnya kahakara bhI kSaNika kahanA aura kSaNika kahakara bhI kSaNasantati kI dhArA se nitya artha meM mAnanA yaha tattvoM kI kaisI vyavasthA? satyatA kA aMza bhI nahIM lagatA hai| ... padArtha jo kSaNika nAzavaMta hai... unheM dekhanevAlA usa svarUpa meM jAnanevAlA kauna ? vipazyanA vizeSa artha meM pazyanA-dekhanA honA caahie| jisane padArtha kA aisA svarUpa pratipAdita kiyA hai jisane padArtha kI aisI avasthA dekhI hai vaha dekhanevAlA dRSTA dekhane ke lie maujUda thA ki nahIM? jise dekha rahA hai vaha aura jo dekha rahA hai vaha dRSTA donoM hI yadi kSaNika ho to zUnyarUpa ho to jagat ke padArtha kSaNika haiM zUnya haiM yaha kauna dikhAtA? samajhAtA? kSaNikavAda ke siddhAnta ke AdhAra "sarvaM kSaNikaM" ke niyamAnusAra jagat ke sabhI padArtha jaba kSaNika hai.. taba jisa kSaNika padArthako dRSTA dekha rahA thA taba vaha kSaNika thA ki nahIM? padArtha kSaNika thA...jo padArtha kSaNa.. kSaNa... prati kSaNa naSTa ho rahA taba .. dRSTA dekhanevAlA bhI kSaNika thA yA nitya thA? bauddha darzana meM nitya-zAzvata to kisIko bhI nahIM kahA hai| ina zabdoM kA prayoga ve kataI karate hI nahIM hai| yadi kareM to kSaNavAda-zUnyavAda kA siddhAnta calA jAtA hai / ataH nizcita huA ki dekhanevAlA dRSTA bhI kSaNavAda ke siddhAnta se bacA nahIM thaa| vaha bhI usI kSaNavAda kI capeTa meM A gyaa| aba jaba dRSTA dekhanevAlA bhI kSaNavAda grasta kSaNika thA to usa kSaNa ko dekhA kisane? pratikSaNa naSTa honevAle svarUpa ko dekhanevAlA kauna thA? dekhane jAya itanI dera Atmazakti kA pragaTIkaraNa 785 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM to kSaNa naSTa ho jAya? yadi Apa kahe ki pratikSaNa naSTa hote hue bhI kSaNa dhArA (santati se vaha nitya thaa| taba to dekhA / to yaha kSaNa santati kA siddhAnta dekhanevAle tathA jisako dekha rahA thA vaha padArtha ubhaya padArtha ko lAgU hogaa| yadi prathama kSaNa naSTa hote hote dvitIya kSaNa ko utpanna karatI hai aura isa taraha kSaNa saMtati kI paraMparA banatI hai to phira kSaNasantati kI paraMparA ke artha meM hI sahI padArtha ko nitya mAnane kI Apatti aaegii| isa siddhAntAnusAra saMsAra ke ananta hI padArtha nitya zAzvata mAnane pddeNge| lekina kSaNavAda kA siddhAnta mAnanevAlA bauddha darzana padArtha kA aisA svarUpa kahakara-mAnakara bhI use nitya-zAzvata mAnane ke lie ina zabdoM kA prayoga karane ke lie taiyAra hI nahIM hai| dUsarI tarapha padArtha kI kSaNikatA dekhakara dRSTA kahane jAya itanI dera meM to vaha bhI . kSaNika ho gyaa| jisa kSaNa meM dekhA thA vaha kSaNa to calI gaI / aba kahane pratipAdana karane ke samaya vaha kahanevAlA to hai hI nahIM? kSaNa dhArA to badala gaI / nadI pravAha kA dRSTAnta dete haiN| jisa taraha nadI pravAha rUpa se bahatI hai / jala samUhAtmaka nadI samUha rUpa se nitya hai / aura bahate jala ke pramANa ke kAraNa anitya hai / gaMgA nadI bahatI hI hai| asaMkhya agaNita varSoM se bahatI hI jA rahI hai / pravAha ke bahate rahane ke kAraNa vahI pAnI hai aisA vyavahAra koI nahIM karatA hai / pAnI vahI nahIM hai / parantu sajAtIyatA kI sAdRzyatA ke kAraNa pAnI kA hI vyavahAra hotA hai aura pAnI ke hI samUhAtmaka pravAhAtmaka svarUpa ko hI to nadI kahate haiM ? to kyA nadI artha meM padArtha ko nitya mAnane ke lie bauddhavAdi taiyAra haiM? yadi haiM to unake mata meM saMsAra kA koI bhI padArtha anitya nAzavaMta ho hI nahIM sakatA hai / sabhI padArthoM ko kSaNa kI pravAhAtmakatA kA siddhAnta lAgU hotA hai| ... ___ isa siddhAnta se phira AtmA kA astitva naSTa nahIM ho sakatA / jaba kSaNapravAha kA siddhAnta anya sabhI padArthoM ko lAgU ho sakatA hai, to phira AtmA ko kyoM nahIM lAgU hotA? kSaNikavAdiyoM ne AtmA ko kSaNika nahIM kahA parantu AtmA kA astitvahIM sarvathA uDA diyaa| nairAtmyavAda kahakara usa AtmA ko mAnanA hI nhiiN| Akhira kyoM? kSaNika kahate to bhI AtmA kA astitva to rhtaa| kyoMki kSaNika kahane ke kAraNa bhI kSaNasaMtati svIkArane se AtmA kI bhI nityatA unakI dRSTi se A jaatii| parantu jaba astitva hI uDA diyA hai to kyA karanA ? phira saMskAra-vAsanAdi ko mAnanA... parantu unakA AdhAra dravyabhUta padArtha kauna? yadi dravyabhUta padArtha kA hI astitva nahIM hai to phira saMskAra-vAsanAdi kA AdhAra kauna? kyA AdhAra-Adheya bhAva kA siddhAnta galata hai ? jI nahIM ! yadi saMskAra-vAsanAdi AdheyabhUta hai to unake rahane ke lie kisI ko bhI 786. AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhArabhUta dravya mAnanA hI pddegaa| jala ke lie kaTorI-glAsAdi AdhArabhUta padArtha hai| jala rahita-AdhArabhUta kaTorI-glAsAdi kA svatantra astitva spaSTa hai / to kyA isI taraha saMskAra-vAsanAdi pA~co rahita svatantra kisI anya dravya kA astitva bauddhoM meM hai ? nahIM? yadi nahIM hai to phira kisake AdhAra para saMskAra-vAsanAdi ko mAnanA? AdhAra rahita avasthA meM saMskArAdi kA astitva kaisA rahegA? kyA rahegA? . - karma kA AdhAra nizcita rUpa se AtmA hI hai / AtmA na ho to karma kA koI astitva hI nahIM hai| yadi AtmA hai to hI karma kA astitva hai| parantu AtmA ke astitva hone mAtra se hI karma laga nahIM jAte haiN| yadi AtmA grahaNa kare to lagate haiN| anyathA nhiiN| siddhAtmA jo sarvathA karmarahita manAdi rahita hI hai / usako karma lagane kA prazna khaDA hI nahIM hotA hai / mana-dehAdi hai hI nahIM / ataH siddhAtmA sarvathA niSkriya hI hai / ataH kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA grahaNa hI nahIM hotA hai / usI siddhazilA para ekendriyajIva jo hai ve kArmaNa vargaNA ko grahaNa karate haiM aura pratikSaNa karma bAMdha rahe haiM / ataH karma rahita bhI AtmA kA zuddha svataMtra Atma dravya kA astitva bauddha darzana ne mAnA hai.? jI nhiiN| sarvathA nhiiN| ataH sAdRzyatA kisa dRSTi se kI jAya / saiddhAntika dRSTi se tathA tAttvika dRSTi se bauddha aura jaina darzana meM AsamAna jamIna kA antara hai| .. sarvajJa bhagavAna mahAvIrasvAmI ne utpAda-vyaya-dhauvyayukta padArtha kA astitva batAyA hai| ataH dhauvya ina tInoM avasthA yukta hai / bauddha darzana meM sirpha utpAda vyaya yukta do hI avasthA mAnI hai / dhauvyasvarUpa unhoMne mAnA hI nahIM hai| kyoMki padArtha ko kSaNika hI mAnA hai / ataH kSaNika mAnane ke kAraNa kisI ko bhI dhruva nitya nahIM kaha sakate haiN| parantu dravya apane mUlabhUta svarUpa meM to sadA nitya-dhruva hI hai / paramANu svarUpa meM nitya dhruva hai / jabaki paryAya svarUpa meM utpAda-vyayAtmaka jarUra hai / isIlie"guNa-paryAyavad dravyam yaha dravya kA lakSaNa diyA hai / guNa aura paryAya yukta hI dravya hotA hai, rahita nhiiN| ataH dravya kI avasthA hai guNa-paryAya / parantu eka bAta spaSTa rUpa se dhyAna meM rakhie... yadi dravya hI na rahe to guNa paryAya kA astitva phira kaise rahegA? prANazakti hI na rahe to phira...zarIra kyA rahegA? mRta zarIra ko koI nahIM rkhtaa| kyA hameM sirpha prakAza hI mAnanA cAhie aura sUrya ko nahIM mAnanA? prakAza guNasvarUpa hai| sUrya dravya svarUpa hai| sUrya kA AdhAra hI na ho to phira...prakAza kA astitva kaise mAneMge? kyA saphedI hI mAnanI aura usake AdhArabhUta kapaDe ko mAnanA hI nahIM? lekina yaha bhI soca lIjie Atmazakti kA pragaTIkaraNa 787 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki... kapaDA hai to saphedIpanA hai| sUrya hai to prakAza hai| AdhAra ke abhAva meM Adheya kaise rahegA? isI taraha dravya dhruva avasthA meM nitya hai to hI paryAyoM kA utpAda-vyaya saMbhava hogaa| dravya hI na ho to paryAya kA astitva kaise mAne ? aura paryAya kA astitva hI na ho to phira utpAda-vyaya kisakA? kisameM? yaha nizcita samajhie kI dravya hai to guNa-paryAya hai, aura guNa-paryAya hai to dravya hai / ataH eka dUsare kA eka dUsare ke sAtha avinAbhAva saMbaMdha hai| binA dravya ke paryAya nahIM rahatI aura binA paryAya ke dravya nahIM rhtaa| ThIka isI taraha binA guNa ke dravya nahIM rahatA, aura binA dravya ke guNa nahIM rhtaa| binA sarya ke kiraNeM- prakAza nahIM aura binA prakAza kA sarya nhiiN| donoM hI paraspara Azrita hai| sone ke binA gahanoM kI paryAya kaise rahegI? aura suvarNa paryAya ke binA mulabhUta suvarNa dravya kisa taraha rahegA? yaha sarvajJa kA traikAliMka siddhAnta hai| / bauddhoM ne mAtra paryAya kI prAdhAnyatA mAnakara utpAda-vyaya ke AdhAra para kSaNikatA kaha dii| parantu dhruvAvasthA kA vicAra bhI nahIM kiyaa| ataH padArtha kA carama satya prakaTa nahIM kara sake / carama satya jo bhagavAna mahAvIra ne kahA hai utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hI padArtha hotA hai / tadatirikta nahIM / guNa-paryAya yukta hI dravya hotA hai| tadatirikta nhiiN| yA yadi siddhAnta hai to vaha carama satyarUpakAlika honA caahie| aura yadi parivartanazIla hai, kAliMka nahIM hai to kaI zAzvata carama satyarUpa siddhAnta nahIM hai| tattvajJAnAdhArita AcAra-vyavahAra- . ... jagata meM jisa jisa dharma kA jo jo AcAra svarUpa hai, vyavahArAtmaka svarUpa hai usakA AdhAra usa dharma ke siddhAntoM para hai| siddhAntoM kA AdhAra tattvajJAna para hai| yadi tattvajJAna sahI hai, siddhAnta satya hai to hI usa para AdhArita AcAra-vyavahAra sahI ho skegaa| anyathA viparIta hogaa| tattvajJAna kI vyavasthA carama satya ke siddhAnta para AdhArita na hone ke kAraNa usake AdhAra para AcArAdi kI jo bhI vyavasthA baiThAI jAtI hai vaha saba mithyA viparIta siddha hotI hai| ataH vaha sarvathA nirarthaka hai, ghAtaka hai, nukasAna kAraka hai / bhAvi meM janama janama bhaTakAnevAlI hai / ataH mithyAasatya mArga kA anusaraNa sarvathA bhUla se bhI nahIM karanA caahie| yAda rakhie siddhAnta kI carama satyatA kA AdhAra eka mAtra sarvajJa para hI hai| tadatirikta kisI para bhI nahIM / sarvajJa mahAvIra antima satya AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pratipAdaka hai / hama unake Adarza para calanevAle, anusaraNa karanevAle haiN| yahI hamArA kartavya hai / isI meM hamArI dharmAnuyAyitA caritArtha siddha hotI hai / mana aura AtmA meM bheda mana aura AtmA ke viSaya meM bhI yahI siddhAnta svIkAra kara calane para carama satya kI kakSA prApta hogI / anyathA nahIM / AtmA ke sivAya koI anya cetana dravya hai hI nahIM / Atmetara sabhI padArtha jaDa hI haiN| nirjIva hI haiN| AtmA hI kartA sakriya cetana dravya hai / usake abhAva meM jaDa nirjIva dravya meM sakriyatA kauna lAegA ? vipazyanA kI prakriyA meM aphasosa to isa bAta kA hai ki... jise dekhanA hai, saMvedanA kA AdhAra jo hai usa zarIra dravya ko to mAnanA hai parantu dekhanevAlA svayaM jo dekhatA hai use hI nahIM mAnanA ? aura . phira vizeSa pazyanA - dekhanA aisI prakriyA kA dhyAnarUpa meM artha karanA kahA~ taka ucita hai ? binA dRSTi ke vizeSArtha meM dekhegA kauna ? kyA vedanA - saMvedanA deha janya hI hai ? yadi hA~, to phira mRta zarIra bhI deha rUpa hI hai usameM kyoM nahIM uThatI ? samudra kI laharoM kI taraha nirantara uThatI - caDhatI hI hai| kyA vedanA - saMvedanA jJAnAtmaka nahIM hai ? vedanA-saMvedanA kA udgama srota zarIra hai yA cetanA ? bijalI tAMbe ke tAra ko AdhAra banAkara calatI jarUra hai / parantu udgama srota koI alaga hI hai / vahA~ se utpanna hokara jaba AtI hai, calatI hai to hI tAra meM baha sakatI hai| sUrya kI kiraNeM sUrya se hI nikalatI hai, utpanna hotI hai / vahA~ se nikalakara dharatI para AtI hai, giratI hai, kisI AdhAra para ThaharatI hai, tabhI dRSTigocara hotI hai| dharatI para na Ae to kyA bIca AkAza meM sUrya razmiyoM ke prakAza kA astitva mAnanA hI nahIM cAhie? yadi na mAne to dharatI ke AdhArabhUta dharAtala para kaise AI ? kahA~ se AI? isI taraha saMvedanAoM-vedanAoM kA AdhArabhUta srota cetanA ko na mAnakara mAtra deha ko hI mAnanA sabase baDI bhrAnti-bhramaNA hogI / deha sarvathA jaDa hai, cetana nahIM hai| cetanA zakti AtmA I I meM rahatI hai / AtmA isa deha meM rahatI hai / deha meM Akara janma dhAraNa karatI hai / mRtyu ke samaya deha kA viyoga karake deha ko chor3akara calI jAtI hai| jaba taka AtmA deha meM rahatI hai taba taka ... hI deha meM sajIvanatA - sakriyatA AtI hai, rahatI hai, deha choDakara calI jAne pazcAt punaH jaDatA / ke 1 T ThIka isI taraha mana bhI saMvedanA-vedanAoM kA udgama srota nahIM hai / Akhira mana bhI jar3a hai / yadi saMvedanAe~ jaDa meM se udbhavati hotI to jarUra mana meM se bhI utpanna hotI / Atmazakti kA pragaTIkaraNa 789 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekina jJAnAtmaka vedanA-saMvedanAe~ jaDa se kabhI bhI nahIM udbhavati / usake udgama kA eka mAtra AdhAra srota-AtmA hI hai| jina darzanoM meM AtmA ko mAnA hI nahIM hai ve darzana saMvedanA kA udbhava kahA~ se mAneMge? yA to mana ko hI AtmA mAnakara saMvedanAoM kA udgama mAne, yA phira zarIra ko AdhArabhUta mAnakara caleM / parantu binA jJAnAtmaka cetanAvAle dravya AdhArabhUta mAne saMvedanAoM kA udbhava anya kisI bhI dravya se nahIM mAna sakate / zarIra bhI jaDa hai| zarIra se saMvedanAe~ utpanna nahIM hotI hai parantu sUrya se utpanna prakAza kI kiraNeM jisa taraha dharatI ke dharAtala para Akara vyakta hotI hai / ThIka usI taraha AtmA ke khajAne se utpanna saMvedanAoM kA srota... deha ke dharAtala para Akara vyakta hotA hai / usakA anubhava bhI karanevAlI cetanA hI hai / mana to mAtra bIca kA mAdhyama hai| cetana AtmA ne vicAra karane ke lie manovargaNA ke pudgala paramANuoM ko. grahaNa karake piNDarUpa mana banAyA hai| yaha hai sarvajJa praNIta prkriyaa| jaise aneka jaDa padArtha ke paramANu hote haiM vaise hI ananta brahmANDa meM ATha prakAra kI mukhya vargaNAoM meM manovargaNA bhI eka vargaNA hI hai / yAda rakhie sabhI vargaNAe~ arthAt pudgala paramANuoM kA jatthA saba jaDa hai / inameM cetama yA cetanA kA nAma nizAna bhI nahIM hai / jinakA varNana pahale kiyA jA cukA hai ina vividha prakAra kI vargaNAoM meM se kucha vargaNAeM grahaNa kara jIva apanA zarIra banAtA hai, kArmaNa vargaNA se karma banAtA hai, bhASA vargaNA ke paramANu grahaNa kara jIva bhASA bolatA hai / isI taraha manovargaNA ke pudgala paramANuoM kA piNDa grahaNa kara jIva mana banAtA jaise gehu~ kA ATA lekara usameM pAnI Adi milAkara roTI banAI jAtI hai ThIka usI taraha jIva manovargaNA ke pudgala jaDa paramANuoM ke piNDa ko grahaNa karake usase mana banAtA hai| ataH jaDa kA banA huA hone ke kAraNa mana jaDa hai / aura banAnevAlA cetana dravya hai| yadi banAnevAlA hI nahIM hotA to kisI bhI sthiti meM mana banatA hI nahIM / banAnevAle cetanAtmA ne karmavaza yaha pravRtti kI hai tabhI mana banA hai| parantu eka siddhAnta acchI taraha yAda rakhie ki cetana-AtmA isa taraha banAI nahIM jA sktii| kisI bhI paramANuoM kI vargaNAoM ko grahaNakara Atma dravya banAyA nahIM jA sktaa| yadi banAyA jAya to kauna banAe? banAnevAlA kartA-kAraka dravya kise mAne? jaise mana ko banAne ke lie cetana AtmA kartArUpa meM kAraka dravya hai / vaise hI cetanAtmA ko banAne ke lie kartArUpa kAraka dravya kisako mAne? mana yA zarIra ko mAneMge? yAda rakhie ve svayaM hI jaDa hai / jaDa meM kartRtva zakti na hone ke kAraNa vaha kartA yA kAraka nahIM bana sakatA / ataH jaDa ko choDakara 790 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya dUsarA kauna hai ? cetanAtmA ke sivAya sabhI ajIva dravya sarvathA jaDa hI hai / ataH AkAza-pudgalAdi kisI bhI jaDa dravya meM AtmA ko banAne kI kartRtva kAraka zakti hai hI nhiiN| jaDa svayaM niSkriya hai| dUsare pakSa meM Apa yadi aisA mAneM ki...AtmA svayaM hI banatI hogI, to yaha pakSa bhI kaise satya siddha ho sakatA hai? tathAprakAra ke pudgala paramANuoM ke piNDa ko grahaNa karanevAlA kauna? kyA grahaNa karanevAlA pahale se hI thA taba usane tathAprakAra ke paramANuoM ko grahaNa kiyA? are ! jaba grahaNa karanevAlA kartA thA to phira paramANuoM ko grahaNa karane kI AvazyakatA hI kahA~ rahI? kartA kA astitva jaba pahale hai aisA svIkAra liyA jAya to phira banAne kI AvazyakatA hI kahA~ rahI? tIsare pakSa meM yaha bhI vicAra kara leM ki yadi banAe~ to bhI AtmA ko banAne yogya vaise cetana paramANuoM kA astitva hI kahA~ haiM ? paramANu ho aura ve cetana ho yaha kaise saMbhava ho sakatA hai? AkAza ho aura vaha pravAhI svarUpa ho yaha kaise saMbhava ho sakatA hai? ataH saMsAra meM jaDa-pudgala padArtha ke hI paramANu hote haiM / tadatirikta saMsAra meM aisA eka bhI dravya nahIM hai jisake paramANu ho / nahIM, aisA eka bhI dravya nahIM hai / SaD dravyoM meM anya koI dravya nahIM hai / ataHcetana paramANu kA astitva hI nahIM hai / to phira vaise paramANu grahaNa kauna kare? aura dUsarI tarapha paramANuoM ko grahaNa karanevAlA koI dravya vizeSa bhI to nahIM hai ? ataH donoM tarapha se saMbhAvanA hI nahIM hai| ... eka aura cauthI bAta yaha hai ki... yadi jaDa pudgala ke paramANuoM ko grahaNa karake unake piNDa meM se cetanA zakti udbhavati hai aisA mAneM... to jaise cArvAkamata meM madazakti kI taraha cetanA kI utpatti mAnI hai vaise mAne kyA? acchA jina paramANuoM meM jJAna-darzana-cAritrAdi kA sarvathA astitva hI nahIM hai kyA una aura vaise paramANuoM ke ikaTThe hone para jJAna zakti darzana zakti Adi A jAegI? jI nhiiN| yaha to retI (vAla) ko pIlakara tela nikAlane jaisI pAgalapana kI bAta lagatI hai / AparetI ke seMkaDoM kaNa ikaTThe kara lIjie aura .. mahInoM taka unheM ghANI meM pIlate rahie, kyA unameM se tela nikalegA? kabhI saMbhava bhI hai? jI nhiiN| eka cauka banatA hai, kASTa-lakaDA hai usameM kitane asaMkhya paramANuoM kA jatthA hai? una asaMkhya, ananta paramANuoM se vaha jaba banA hai to phira kyoM nahIM unameM jJAna zakti AI? yadi aise paramANuoM ke saMcaya meM jJAna zakti AtI hotI to...Aja dina taka saMsAra meM ananta paramANuoM se ananta pudgala padArtha bane hI hai / kyoM nahIM kisI meM jJAna zakti AI? yadi aise AtI hotI to saMsAra ke anantAnanta Atmazakti kA pragaTIkaraNa . '791 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI padArtha jJAna-darzanAtmaka bana jaate| koI bhI jaDa rahatA hI nhiiN| phira to IMTa-cUnA-patthara-makAna-lakaDA ityAdi sabhI padArtha bolate-calate-ha~sate-rote Adi saba kucha manuSya kI taraha karate / phira to kahIM koI prazna hI nahIM utthtaa| phira to saMsAra meM sabhI sacetana-sajIva padArtha hI rahate / jaDa pudgala padArtha koI nAma ke lie bhI nahIM rahate / basa, to phira saba jIva sRSTi hI rahatI, jaDa sRSTi kA nAma nizAna bhI nahIM rhtaa| kyA yaha saMbhava hai ? na bhUto na bhaviSyati / ananta bhUtakAla meM kabhI aisA nahIM huA hai, aura bhaviSya meM kabhI aisA hogA nhiiN| ataH saMsAra meM jIva sRSTi bhI hai aura ajIva sRSTi bhI hai / jIva bhI ananta hai / aura ajIva pudgala dravya ke anantAnanta paramANu hai| ajIva pudgala skaMdha paramANuoM ke saMcaya se saMghAta se banate haiN| isIlie unameM jJAna darzanAtmaka cetanA-saMvedanA kucha bhI nahIM hai| jJAna-darzana-saMvedanA rahita jaDa, pudgala dravya hai| . cetana dravya jJAna-darzanAtmaka hai / aisI jJAna-darzanAtmaka cetanA zakti yukta cetana dravya anAdi-ananta astitvavAlA hai| anutpanna- avinAzI-zAzvata-nityaajara-amara dravya hai / na to kabhI utpanna hotA hai aura na kabhI naSTa hotA hai / utpanna hI nahIM hotA hai isIlie Adi(zuruAta) nahIM hai ataH anAdi hai / aura nAza-vinAza kabhI hotA hI nahIM hai, ataH avinAzI zAzvata dravya hai| avinAzitA ke kAraNa hI anantatA AtI hai / ataH anAdi-ananta aisA zAzvata nitya dravya svarUpa cetanAtmA kA hai| yahI kartA-kAraka sakriya dravya hai| cetanAtmA hI manovargaNA ke pudgala paramANuoM ko grahaNa karake mana banAtI hai| apane hI jJAna ko pragaTa karane ke lie manaM dravya ko banAyA jisakI sahAyatA se vicAra pragaTa kiye jA sakate haiM / vicAroM meM jJAna hI pragaTa hotA hai / jJAnAtmaka vicAroM ke sAtha-sAtha mohanIya karma ke rAga-dveSa ke udaya ke kAraNa rAga-bhAva tathA dveSa bhAva pragaTa hotA hai / ataH mohanIya karma ke kAraNa rAgAtmaka saMvedanAe~, tathA dveSa ke kAraNa dveSAtmaka saMvedanAe~ utpanna hotI hai| rAgAtmaka saMvedanAoM ko jIva ne sukhada mAnA hai, aura dveSAtmaka saMvedanAoM ko jIva ne duHkhada mAnA hai| anukUla saMvedanAe~ sukhada aura pratikUla saMvedanAe~ duHkhada / isa taraha donoM meM sukha-duHkha kI buddhi banA lI hai| rAga ko anukUla mAna liyA hai aura dveSa ko jIva ne pratikUla mAna liyA hai / ataH donoM prakAra kI saMvedanAe~ niraMtara udbhavatI rahatI hai / isI kAraNa pratikSaNa jIva sukha-duHkha kA anubhava vedana-saMvedana karatA hI rahatA hai| .. 792 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra taraMge vANItaMtra se vyakta hokara bAhara kI duniyA meM prasaratI hai / ataH vANI vicAroM ke jJAna ko pragaTa karane kA mAdhyama mAtra hai / vicAratantra meM saMvedanAoM kI abhivyakti mana paTala para bhI paDatI hai / aura dehatantra para bhI abhivyakta hotI hai / parantu deha meM utpanna nahIM hotI hai / abhivyakta hotI hai / udgama srota to AtmA hI hai| AtmA para mohanIya karma kA AvaraNa hai, mohanIya karma - rAga-dveSAtmaka hai / aura viSaya -- kaSAyAdi usake aMga haiM inake niraMtara udaya se jo jJAnaguNa jJAnAvaraNIya karma se AvRtta hai usameM se jJAna kI jo bhI kiraNa nikalatI hai| ve jJAna kiraNeM mohanIya karma ke udaya se rAMgAtmaka - dveSAtmaka viSayAtmaka---kaSAyAtmaka banatI haiM aura manatantra para Akara vahA~ se vANI dvArA bAhara vyakta hotI hai / yA phira dehatantra para Akara abhivyakta hotI hai / vedanIya AyuSya kSetra karma mithyAtva mohanIya bhoha mohanIya mohanIya nayA nokavAya mohanIya ataH mAtra deha para hI hotI huI saMvedanAoM ko dekhate rahane se cetanA dehAkAra banatI hai / deha para udbhavatI vedanA ko dekhanA sAmAnya pazyanA hai| vizeSa artha meM vipazyanA nahIM hai / kyoMki deha meM udbhuta vedanA kA anubhava saMsAra ke sabhI jIva mAtra karate haiM / isameM koI Azcarya hI nahIM hai / parantu vizeSa artha meM vipazyanA to taba hogI jaba saMvedanAoM ke mUla udgama srota ko pahacAna sake, mUla vedana jJAnAtmaka hai / jo jJAnAvaraNIya karma janya hai, vedanA - vedanIya karma janya pIDAtmaka-vedanAtmaka hai / saMvedanA - mohanIya karmajanyarAga-dveSAtmaka hai| sukha - duHkha kI anubhUti vedanIya karma ke kAraNa hai rAgAtmaka--dveSAtmaka, anukUlAtmaka, pratikUlAtmaka Adi saba kucha mohanIya karma janya hai| aba hameM vizeSa artha meM- viziSTa svarUpa meM vipazyanA karanI hai| kyA kareMge? kaise kareMge ? 1 maiM eka zuddha caitanya dravya hU~ / jJAnAdi guNavAna cetana AtmA hU~ / dhruvasvarUpa se maiM anAdi-ananta, anutpanna -- avinAzI, zAzvaMta - ajara-amara cetana dravya svarUpa hU~ / aisA spaSTa darzana ... anubhava meM lAnA hai / karmajanya sthiti ke kAraNa 8 karmoM se grasta apanA Atmazakti kA pragaTIkaraNa 793 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha svarUpa bhI spaSTa dekhanA hai / tathA karmoM se grasta azuddha svarUpa ko bhI spaSTa dekhanA hai| karma udaya se audAyika bhAva se sabhI karmoM kA udaya hotA hI rahatA hai / prati kSaNa-kSaNa pratyeka karma kA udaya hotA hI rahatA hai| karma ke udaya ke kAraNa vedana - vedanA - saMvedanAe~ udbhavatI hI rahatI hai / anantakAla meM aisI eka bhI kSaNa nahIM gaI ki jisa kSaNa kisI na kisI karma kA udaya na huA ho / samudra meM lahareM calatI hI rahatI haiN| jvAra bhATA ke rUpa meM laharoM kA udbhavanA, calanA, kinAre taka pahu~canA aura vApisa zamana hokara parAvartita honA / yaha krama niraMtara akhaNDa rUpa se calatA hI rahatA hai / anAdi kAla se cala rahA hai| aura bhAvi meM ananta kAla taka calatA hI rahegA / I 1 samudra kA pAnI dhruva svarUpa se nitya zAzvata hai / aura usameM utpanna hotI vilIna hotI lahareM paryAya svarUpa se anitya haiM, kSaNika haiM, nAzavaMta haiN| utpAda - vyaya niraMtara calatA hI rahatA hai / lahareM utpanna hokara calanI yaha utpAda hai aura punaH vilIna ho jAnI yaha vyaya hai / isa taraha laharoM kI paryAya apekSA se samudra utpAda vyaya svarUpa hai / aura mUla samudra dravya kI apekSA se dhruva nitya svarUpa hai / yadi samudra hI nahIM hotA to lahareM kahA~ calatI ? ataH paryAyoM kA AdhAra dravya para hai / samudra ke pAnI kA kSArIya svarUpa, khArApana yaha usakA guNa hai / yahI sarvajJa mahAvIra prabhu ne batAyA huA sApekSavAda kA siddhAnta hai - syAdvAda hai / isameM dravya - guNa - paryAya tInoM kA grahaNa hai / tadanusAra utpAda, vyaya aura dhauvyAtmaka svarUpa kA jJAna spaSTa hai| sacamuca yahI samyagjJAna hai| isapara hI carama satya svarUpa samyagdarzana kA AdhAra hai / 1 .... yadi isa tripadI meM se dhruva svarUpa padArtha ko chor3a diyA jAya aura mAtra utpAda - vyayAtmaka dvipadI kA hI svarUpa svIkAra karake sirpha utpAda - vyaya utpAda-vyaya... dekhakara... padArtha ko kSaNika - nAzavaMta, vinAzazIla yA zUnya - anitya kaha diyA jAya to padArtha ke pUrNasvarUpa kA bodha nahIM hogaa| adhUrA jJAna baDA khataranAka nukasAnakAraka hotA hai| A Litle knowledge is more dangerous kI kahAvata galata nahIM hai / tripadImaya svarUpa hI zuddha svarUpa hai| aura satya jJAna hai / dravya - guNa - paryAya tInoM dRSTi se padArtha kA svarUpa grahaNa karanA hI samyag - satyasvarUpa hai / isI dRSTi se karane ke lie samyagjJAnArtha hI zrI mahAvIra prabhu ne syAdvAda - sApekSavAda - anekAntavAda kI vizada dRSTi batAI hai| anekAntavAda kA sIdhA artha hai - anantadharmAtmaka vastu ko aneka dRSTi binduoM se, aneka apekSAoM se sahita sApekSa jJAna prApta karanA hI sApekSavAda hai / use hI bhASA I 794 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 meM kathana karate kahate samaya 'syAd' zabda se alaMkRta- aMkita karake kahane kI bhASA paddhati ko 'syAdvAda' kahate haiN| sacamuca syAdvAda - anekAntavAda - sApekSavAda apane Apa meM koI siddhAnta nahIM hai parantu siddhAntoM kI parIkSA karane kI paddhati hai / jaise kasauTI svayaM suvarNa nahIM hai parantu suvarNa ko sahI hai yA nahIM ? yaha pahacAnane kI parIkSaka sAdhana paddhati hai / ThIka usI taraha syAdvAda padArtha kI pUrNa satyatA ko vyakta karane kI paddhati hai / yaha kasauTI kI taraha padArtha ke svarUpa kI parIkSA karake satya evaM pUrNa siddha karatA hai / vastu ke aneka dharmoM meM se kisI bhI dharma kA lopa na ho jAya isake lie eka dharma kI eka apekSA se vivakSA karate samaya dUsarI apekSA se dUsarA dharma bhI jo maujUda hai usakA bhI khyAla karAnA syAdvAda kA kArya hai| jaise hAthI eka aMga kA nAma nahIM hai / sarva avayavoM kA sammilita rUpa hAthI hai / ataH syAdvAda kA kAma hai kisI bhI avayava yA aMga vizeSa kI upekSA na hone denA, usakA bhI barobara smaraNa karAnA aura vyavahAra karAnA / 1 1 nayavAda ekAntavAdi hai| eka naya eka samaya eka hI bAta kI vivakSA karatA hai / dUsare dharma kI tarapha vaha upekSA karatA hai / dekhatA bhI nahIM hai / ataH nayavAda pramANa saptabhaMgI nahIM hai / parantu syAdvAda meM nayavAda se ThIka ulTA hai| yahA~ 'syAt' zabda jo nipAta siddha avayava haiM vaha apanI bAta eka apekSA se kaha dene ke bAda bhI anya dharmoM ke prati syAt apekSA ko aMkita karatA hai / barobara saMketa karatA hai| aneka dharma hai| eka eka dharma kI vivakSA se eka eka saptabhaMgI banatI hai| sAta bhaMgo kA AdhAra sAta prakAra ke praznoM se hotA hai / aura sAta hI prakAra ke praznoM kA AdhAra sAta prakAra kI jijJAsAoM para AdhArita hai| isa taraha nizcita rUpa se sAta hI bhaMga hote haiN| na to jyAdA aura na hI kama / isa taraha bhinna-bhinna dharma kI vivakSA se aneka saptabhaMgIyAM hotI hai / syAdvAda paddhati se vastu kA pUrNa bodha prApta kiyA jAtA hai / yaha sarvajJa praNIta hai / ise hI svIkAranevAlA samyag dRSTi kahalAtA hai / anyathA viparIta rUpa se mithyAtvI kahalAtA hai / ataH jise satyavAdi bananA hai use nizcitarUpa se syAdvAdi bananA anivArya 1 hai| anyathA asatyavAda - mithyAtvI banegA / padArtha ke pUrNa - evaM satyasvarUpa ko kabhI bhI nahIM jAna-samajha paaegaa| ataH syAdvAda kA Azraya atyanta Avazyaka hai / bhrAntivaza ajJAna yathArtha satya ke abhAva meM bhrAnti aura bhramaNAoM ko khar3I karake jIva ajJAna ko bhI mAnakara vyavahAra kara letA hai| inake viSaya banate hai- adRzya tattva / jo tattvabhUta 1 Atmazakti kA pragaTIkaraNa .. 795 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha haiM- AtmA-paramAtmA-mokSAdi / aise padArthoM ke viSaya meM- ina tattvoM ke viSaya meM jyAdAtara jIva bhrAnti-bhramaNA khaDI kara dete haiN| kyoMki ye AtmAdi padArtha indriya pratyakSa ke viSaya nahIM hai / dRSTigocara nahIM hote haiM / ataH inake hI viSaya meM jitanI bhramaNA phailatI hai utanI dRzya-indriya pratyakSajanya viSayoM meM nahIM phailatI hai / ve paugalika bhautika padArtha haiN| indriya grAhya haiN| isalie sAmAnya jIvoM ko bhI inameM bhramaNA kama hotI hai| parantu AtmA-paramAtmA mokSa-loka-paraloka-svarga-naraka pUrvajanmapunarjanma, karma, Adi aneka tattvabhUta padArtha mAtra jJAnagamya haiM / indriya grAhya nahIM haiM / cAkSuSa nahIM haiN| isalie bhrAnti ke viSaya banate haiN| mana bhI cakSugrAhya nahIM hai aura AtmA bhI cAkSuSa nahIM hai / ataH donoM meM bhrAnti-bhramaNA kI saMbhAvanA kAphI z2yAdA hai / kaI dharmoM ne, kaI darzanoM ne, kaI panthoM, pakSoM aura sampradAyoM ne apanI-apanI svamati kalpanAoM se AtmA-mana Adi kA sArA svarUpa vikRta kara diyA hai.| kisI darzana ne to AtmA-paramAtmA mokSAdi tattvoM ko mAnA hI nahIM, aura yadi kisIne mAnA bhI hai to sarvathA viparIta svarUpa maanaa| to kisI ne adhUrA hI mAnA, to kisI ne bhrAntivaza AtmA kI bAteM mana para baiThA dI, aura svarga kI bAtoM mokSa ke nAma para baiThA dii| pariNAma svarUpa koI mana ko hI AtmA kahatA hai to koI svarga ko hI mokSa ke rUpa meM mAnatA hai / Izvara jo sRSTi kA racayitA, saMhArakartA Adi kucha bhI nahIM hai use vaisA mAna lenA, use hI bhrAntivaza sukha-duHkha kA dAtA-hartA mAna lenA yaha bhI bhramaNA hai| isa taraha mAnava ne bhrAntiyA~-bhramaNAe~ khaDI karake aneka padArthoM ko vikRta kara diyaa| svarUpa hI kharAba kara diyaa| ataH zuddha satya svarUpa padArthoM kA dRSTi samakSa AtA hI nahIM hai| isIlie AvazyakatA hai eka mAtra sarvajJa ke hI dvArA batAe gae tattvoM ko svIkArane kI aura vaha bhI jaisA svarUpa jisa artha meM batAyA usI artha meM svIkArane kI / isIlie sarvajJa kI zraddhA kA mahatva atyanta jyAdA hai / binA sarvajJa ke carama satya kA svarUpa anya koI nahIM batA sakatA hai| ataH sarvajJa para pUrNa zraddhA rakhanI hI caahie| sarvajJa aura vItarAgI hI hamArI zraddhA ke kendra bindu hone caahie| inako hI banAne caahie| kyoMki ye hI padArtha kA antima satyasvarUpa siddhAnta pratipAdita karate haiM / inake sivAya jagat meM koI anya hai hI nhiiN| isa taraha hama apane ajJAna kI bhrAnti-bhramaNAoM kI nivRtti kara sakate haiN| isake sivAya anya koI vikalpa hI nahIM hai| 796 __. AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthoM kA yathArtha satya bodha AtmA- mana- buddhi Adi padArtha apane zuddha satya svarUpa meM jaise haiM ThIka unheM vaise hI mAnanA yaha samyagdarzana hai| aura unheM satya svarUpa meM jAnanA - samajanA samyagjJAna hai / saccA jJAna hai| aura jaisA svarUpa jAnA hai, mAnA hai, usIke anurUpa AcaraNa karanA samyagcAritra hai / ye tInoM milakara hI mokSa kA mArga banatA hai| inameM se eka bhI kama ho 1 to mokSa kA mArga nahIM bana sktaa| phira saMsAra kA hI mArga banegA / isaliye AvazyakatA hai tattvoM ke, padArthoM ke yathArtha - vAstavika svarUpa ko jAnane-mAnane aura AcaraNa karane kI / jaisA sarvajJa vItarAgI ne kahA hai ThIka zatapratizata vaisA hI aura vahI svarUpa hameM I sabako jAnanA, mAnanA, svIkAranA, aura AcaranA caahie| padArthoM-tattvoM kA yathArtha- satya jaisA hai ThIka vaisA vAstavika bodha na ho to mithyAtva TalanA-miTanA saMbhava hI nahIM hai / phira saMsAra meM bhaTakanA paDegA / jisa saMsAra meM anAdi-ananta kAla se jIva bhaTakatA hI A rahA hai, aura bhaviSya meM anantakAla taka bhaTakatA hI rahegA, jAegA to anta kaba AegA ? satya bodha ko kauna rokatA hai ? 1 1 prAyaH satya svarUpa jAnane kI tarapha jIvoM kI ruci hotI hai / satya sUrya kI taraha spaSTa - pratyakSa hai / isalie prAyaH satya anekoM ko pasaMda hotA hai / priya bhI hotA hai / lekina jaise sUara ko gadhe ko miThAI pasanda hI nahIM hai vaise hI aneka jIva saMsAra meM aise hI hote haiM jinheM satya pasanda hI nahIM hai / asatyapriya hI hai ve jIva / ataH gADha mithyAtva se grasta rahate haiM / aise mithyAtvI jIva jinakI mati - dRSTi ... sarvathA mohanIya karma se grasta rahatI hai| yAda rakhie, jJAna ko vikRta karanevAlA, viparIta karanevAlA mohanIya karma hai 1 jJAnAvaraNIya karma jJAna guNa para AvaraNa lAtA hai| pariNAma svarUpa ajJAna baDhAtA hai / jJAna kI nyUnatA ko bhI ajJAna kahate haiM aura svarUpa ajJAna meM prayuktaM "a" akSara alpa evaM abhAva donoM arthoM meM prayukta hai / yaha jJAnAvaraNIya karma ke kAraNa sthiti hai / parantu vikRta yA viparIta jJAna kI sthiti sarvathA bhinna hI hai / vikRta - yA viparIta jJAna meM jJAna to hai / bhale hI vaha apUrNa - adhUrA ho lekina jitanA hai utanA bhI mohanIya karma se AvRtta hai / AcchAdita hai / jitanA kapaDA hai vaha bhI lAla-pIle-kAle raMga se raMgA huA hai / ataH vAstavika zuddha sapheda svarUpa kapaDe kA hote hue bhI dRSTigocara hI nahIM hotA hai / satya to yaha hai ki kapaDA mUla meM to sapheda hI 1 Atmazakti kA pragaTIkaraNa 797 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I hai / kyoMki mUla meM tantu sapheda hI the| rUI khetI ke samaya sapheda hI thii| kabhI bhI koI bhI rUI lAla-pIlI - kAlI paidA hI nahIM hotI hai / utpanna hI nahIM hotI hai| ThIka isI taraha mUla meM jJAna satyasvarUpa hI hotA hai / bhale hI vaha pramANa meM kama ho yA jyAdA isase matalaba nahIM hai / sonA thoDA ho yA jyAdA isa pramANa se suvarNa kI satyatA - saccAI aura vAstavikatA meM koI pharaka nahIM paDatA hai / vaise hI jJAna pramANa meM kama ho yA jyAdA usakI satyatA - saccAI meM koI pharaka nahIM paDatA hai| mUlabhUta samasta jJAna satyasvarUpa - saccA hI hotA hai / parantu mohanIya karma use apane mithyAtva ke kAraNa asatya-bhrAnta... I . viparIta yA vikRta kara detA hai / jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama kI nyUnAdhikatA se to mAtraM jJAna kI kama yA jyAdA pramANa meM mAtrA rahegI / basa, isase jyAdA aura kyA ? parantu jJAna viparIta - vikRta huA hai to vaha eka mAtra mohanIya karma ke kAraNa / mohanIya karma meM do-tIna prakRtiyA~ paDI huI hai / 1) mithyAtva mohanIya, 2) samyaktva mohanIya, 3) mizra mohanIya / ye tInoM karma kI prakRtiyA~ jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazamabhAva se pragaTa jJAna ko lekara apane raMga se raMgakara vikRta - viparIta banAkara hI vyavahAra meM lAtA hai / jaise eka balba se prakAza jaisA nikalatA hai| usake Age yadi lAla, pIlA, harA pAradarzaka pepara lagAyA jAya to prakAza bhI lAla, pIlA harA hI niklegaa| vaise hI hamArA jJAna aba jo bhI, aura jitanA bhI pragaTa hotA hai vaha saba mohanIya karma se, mithyAtva se grasita hokara vikRta evaM viparIta hI Inr bana jAtA hai / citra ke anusAra ise samajhane kI koziSa karie... udAharaNa ke lie eka bhagonA (tapelA) ho aura usa para 4-5 chedavAlA Dhakkana phiTa kiyA huA ho ... aba yadi bhApa nikalegI to mAtra una choTe-choTe chidroM meM se hI niklegii| utane hI pramANa meM niklegii| yA prakAza jo nikalegA vaha una chidroM meM se utanA hI aura lAla-pIle kA~ca ke kAraNa vaisA lAla-pIlA nikalegA / ThIka isI taraha hamArA sArA jJAna mohanIya karma 798 * AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se AvRtta hai - AcchAdita hai / aba jitane bhI kama-jyAdA pramANa meM jo bhI jJAna bAhara nikalegA vaha mohanIya karma kI asaravAlA banakara hI bAhara nikalegA / yA phira mithyAtva se grasita hokara vikRta yA viparIta banakara bAhara nikalegA / socie, sabase jyAdA udaya kisakA hai ? mithyAtva kA yA viSaya-kaSAya kA ? biSaya vAsanA ke nimitta milane para prakaTa hotA hai| aura kaMSAya - krodhAdi bhI tathAprakAra ke nimitta milane para prakaTa hotA hai / parantu mithyAtva to sadA kAla rahatA hai| pratikSaNa udaya meM rahatA hai| vaha nimitta mile yA na bhI mile to bhI vicAra stara para ... prakaTa hotA hI rahatA hai / isalie viSaya - kaSAya kI apekSA bhI mithyAtvI aneka gunA jyAdA khataranAka hai / viSayagrasta jJAna vAsanA - vikAroM se raMgakara vaisA banakara nikalegA / kaSAya 1 se grasita hokara jJAna rAga-dveSa ke raMga se raMgA huA, krodhAdi se abhibhUta hokara nikalatA hai / parantu mithyAtva ke raMga se raMgA huA jJAna... vikRta aura viparIta hokara nikalatA hai| sacce jJAna meM AtmA-paramAtmA - mokSAdi tattvoM kI saccAI - vAstavikatA paDI huI hai parantu mithyAtva ke kAraNa vahI jJAna viparIta hokara bAhara nikalatA hai... ki nahIM... nahIM Apa jaisI koI cIja hai hI nahIM ? kisane kahA paramAtmA - yA bhagavAna hai ? nahIM bhagavAna- yA IzvarAdi koI hai hI nahIM / aura mokSAdi kA to savAla hI khar3A nahIM hotA hai / kisane dekhA hai mokSa ? kauna kahatA hai mokSa hai ? aise vicAroM ke sAmane yadi Apa uttara de do ki bhagavAn sarvajJa prabhu mahAvIrasvAmI ne kahA hai ki.. AtmA paramAtmA mokSAdi hai| to mithyAtvI yahA~ taka kaha degA ki nahIM, nahIM, are ! mahAvIrasvAmI hI hue the ki nahIM ? isI meM zaMkA hai / kisane kahA mahAvIrasvAmI hue the ? aura yadi hue bhI ho to ve bhagavAna bane isameM kyA pramANa hai ? nahIM, ye saba haMbaka - bogasa bAteM haiM / aisI kutarkoM kI mAyAjAla kI vicAradhArA ko vANI ke vyApAra se bAhara pheMka denA hI usako AtA hai / gADha mithyAtva hai| kyA kareM ? yadi usako pUcho ki ... bolo bhAI bhagavAna kaise hone cAhie ? tumhAre mata se bhagavAna kA svarUpa kaisA honA cAhie ? tuma kaise ko bhagavAna kahane ke lie taiyAra ho ? lekina mithyAtvIM ke pAsa satya jJAna hai hI kahA~ ki vaha use pragaTa kareM ? mithyAtvI ke lie tattvabhUta AtmAdi sabhI padArthoM kA abhAva abhAva hai| basa, kucha hai hI nhiiN| jo kucha hai vaha saba eka mAtra... dRzyamAna jagata hI 1 hai / jo kucha dikhAI detA hai indriyoM se dekhA-sunA-jAnA jAtA hai, aura bhogA jAtA hai basa, utanA hI saMsAra hai / isase jyAdA, isase pare kucha bhI nahIM hai, isake sivAya kucha hai hI nahIM ? isalie nirarthaka kyoM mAnanA ? jAnanA ? samajanA ? kyoM AcaraNa karanA ? Atmazakti kA pragaTIkaraNa 799 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise mithyAtva se grasta jIva kI sthiti kaisI hotI hogI? mAtra kSaNika sukhabhogoM ko hI bhogane kI usakI vRtti hotI hai / mithyAtvI dIrghadarzI nahIM hotA hai / viparIta vRttivAlA, vikRta jJAnavAlA hotA hai| ataH usakA vikAsa nahIM hotA hai| AdhyAtmika vikAsa ko sAdhane meM vaha sarvathA asamartha, asakSama hotA hai| AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka-mohanIya karma anAdi-ananta kAla se mohanIya karma jo AtmA para lagA huA hai, aura usase grasta AtmA mohavAsita hocakI hai| jaise pAnI kA apanA koI rUpa-raMga-svAda-gaMdhAdi kucha bhI nahIM hai parantu nimaka milane para khArA, zakkara milane para mIThA, aura triphalA milane para tUrA, tathA karele ke sAtha kaDavA bana jAtA hai / lAla raMga ke sAtha lAla, pIle ke sAtha pIlApana dhAraNa kara letA hai / ThIka usI taraha AtmA bhI mUlabhUta svarUpa meM na to mithyAtvI hai aura na hI rAgI-dveSI hai| na hI krodhI, na hI abhimAnI, mAyAvI lobhI kucha bhI nahIM hai| mUla meM hamArI AtmA jJAna-darzanAtmaka vItarAgI Adi svarUpavAlI hai| parantu anAdi-ananta kAla se mohanIya karma kI saMgata ke kAraNa usakI asara ke kAraNa hamArI AtmA bilkula khAre-mIThe pAnI kI taraha rAgI-dveSI-Adi banakara baiThI hai| nimna tAlikA se AtmA ke guNa aura mohanIya karma kI prakRtiyA~ tathA usakI asara meM AtmA kI sthiti dekhakara jyAdA spaSTa samajha pAe~ge AtmA kA guNasvarUpa mohanIya karma prakRti karmAdhIna sthiti 1) yathArtha satya zraddhAlu mithyAtva darzana mohanIya karma jIva mithyAtvI 2) zuddha satya zraddhAlu mizra darzana mohanIya karma mizra dRSTivAlA . 3) zuddhatama satyaM zraddhAlu samyak darzana mohanIya karma azuddha zraddhAlu 4) sadAkAla kSamAzIla anantAnubaMdhI krodha mo.karma mahAkrodhI-dveSI-vairI 5) sadAkAla namratA anantAnubaMdhI mAna mo.karma mahAabhimAnI 6) sadAkAla saralatA anantAnubaMdhI mAyA mo.karma mahAmAyAvI 7) sadAkAla saMtoSa anantAnubaMdhI lobha mo.karma mahA lobhI 8) sadAkAla kSamAvAna apratyAkhyAnIya krodha mo.karma tIvra krodhI 9) sadAkAla vinayI apratyAkhyAnIya mAna mo.karma tIvra ghamaNDI-mAnI 10) sadAkAla sarala . apratyAkhyAnIya mAyA mo.karma tIvra chala-kapaTI / 11) sadAkAla saMtuSTa apratyAkhyAnIya lobha mo.karma tIvra lobhI 800 . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) kSamA- zAnta svabhAva . 13) namratA - vinaya svabhAva 14) saralatA kA Arjava bhAva 15) nirlobha kA Arjava bhAva 16) pratikSaNa upazamabhAva 17) pratyeka kSaNa namra, mRdu 18) pratyeka kSaNa sarala- Rju 19) pratyeka kSaNa anAsakta bhAva 20) pUrNa gaMbhIratAmaya 21) pUrNa Anandamaya 22) pUrNa prIti - karuNAmaya 23) saccidAnaMda svarUpa pratyAkhyAnIya krodha mohanIya karma pratyAkhyAnIya mAna mohanIya karma pratyAkhyAnIya mAyA mohanIya karma pratyAkhyAnIya lobha mohanIya karma saMjvalana krodha mohanIya karma saMjvalana mAna mohanIya karma saMjvalana mAyA mohanIya karma saMjvalana lobha mohanIya karma hAsya nokaSAya mohanIya karma rati nokaSAya mohanIya karma arati nokaSAya, mohanIya karma zoka nokaSAya mohanIya karma 24) sadA sarvathA nirbhaya 25) pUrNa prema 26) pUrNa nirveda 27) strI-puruSa bhedabhAva rahita 28) nirvikAra- vAsanA rahita uparokta koSThaka meM 3 vibhAga dekheM I 1) AtmA apane Apa meM mohanIya karma ke AvaraNa se rahita avasthA meM kaisI zuddha svarUpI hai / kaisI zuddha guNavAna hai isakA spaSTa khyAla AtA hai / jaise pAnI apane mUlabhUta svabhAva meM kaisA zuddha-nirmala - pavitra hai ? vaisI jIvAtmA kSamAzIla - vinamra, sarala, saMtuSTa Adi svabhAvavAlI hai / hAsyAdi doSa rahita... gaMbhIratAdi guNoM se bharapUra hai / parantu mohanIya karma kI pravRtti karane se jIva kaisI kaisI karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai ? eka eka prakRti kA nAma dekhane se Apako spaSTa khyAla A jAegA ki... AtmaguNoM se kaisI viparIta bhAvavAlI prakRti hai / AtmA kI zatru jaisI ye karma prakRtiyA~ haiM / AtmA ke jina guNoM ko, jisa svabhAva ko ye rokatI hai, AcchAdita karatI hai usa hisAba se usa usa karma prakRti kA nAmakaraNa huA hai / I bhaya nokaSAya mohanIya karma jugupsA nokaSAya mohanIya karma strI veda mohanIya puruSa veda mohanIya napuMsaka veda mohanIya parimita krodhI parimita mAnI - abhimAnI parimita mAyAvI, vakra parimita lobhI, Asakta svalpa krodhI svalpa mAnI svalpa mAyAvI svalpa lobhI ha~sI-majAka karanevAlA pasaMda meM rAjI honevAlA apriyaM meM nArAjI zoka- vizAda- kheda karanevAlA Atmazakti kA pragaTIkaraNa Darapoka, bhayabhIta aprati puruSa kAmI- bhogI strI kAmI - bhogI ubhayaliMga bhogI / 801 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___3) tIsare vibhAga meM una-una karma prakRtiyoM ko bAMdhane ke bAda jo udaya meM AI hai una karma prakRtiyoM ne AtmA kI kaisI sthiti kara dI hai? yaha darzAyA hai / guNa aura svabhAva donoM ko hI vikRta karake doSa aura vibhAva meM DAla dI AtmA ko| aura AtmA saMsArI avasthA meM vaisI krodhI, dveSI, vairI, abhimAnI, ghamaNDI, mAyAvI, kapaTI, chala prapaMcI, lobhI, Asakta banAtI hai / dUsarI tarapha svabhAva bilkula kharAba ho jAtA hai| hA.. hA.. hI.. hI.. ha~sI majAka kI vRtti, pasaMda-nApasaMda, prIti-aprIti, bhaya-zoka Adi grasta bhayavAna, Darapoka . . . Adi aneka prakAra kA jIva bana jAtA hai| usI taraha strI-puruSa-vijAtIya AkarSaNa, kAma-bhoga aura vAsanA kI vRttiyA~ jagatI hai / jIva ko kAmI, vikArI, vAsanAvAlA, bhogI tathA napuMsaka banA detA hai| kyA AtmA kA ghAta saMbhava hai? jJAnAvaraNIyAdi pratyeka karma AtmA ke jJAnAdi ko AvRtta karate haiM / parantu mohanIya karma sIdhe hI AtmA ke guNoM kA ghAta karatA hai / yadi eka rAjA ke rAjavaMza ko samApta karanA ho aura vaha bhI ghAta hiMsA na karate hue samApta karanA ho to rAjA ko, rAjakumAra ko, rAjakanyA ko, rAjArAnI ko, pUre parivAra ko galata rAstA sikhAkara durAcArI, vyasanI, bhraSTa vyabhicArI banA dene se jaldI se binA mAre hI pare vaMza kA satyAnAza ho jAtA hai| itihAsa kI garta meM dRSTikSepa karane se aise saiMkaDoM dRSTAnta dikhAI deMge jo durAcAra-vyabhicAra meM, vyasanoM meM DUbakara samApta ho ge| koI jue~ meM, koI zikAra meM, koI zarAba meM, koI vezyAoM meM, koI yuddha meM khaMAra ho ge| koI parastrIgamana meM, koI viSaya-vAsanA ke kAma kIDe banakara, koI bhraSTAcAra meM, koI dhana saMpatti ke durvyaya meM, tathA koI sattA ke mada meM-naze meM samApta ho ge| unakA khUna-hatyA yA ghAta nahIM karanA paDatA hai| phira bhI isa taraha samUce rAjavaMza kA ghAta-vinAza-satyAnAza ho jAtA hai| nAma-nizAna bhI nahIM rahatA hai| duniyA kI dRSTi se ve sarvathA lopa ho jAte haiN| .. yaha to dRSTAnta thaa| ThIka isI taraha AtmA kA nAza-satyAnAza kaise hotA hai? jo AtmA tInoM kAla meM sadA zAzvata hai| traikAlika nitya hai / ajara-amara avinAzI hai| nitya hai| usakA nAza to kabhI hotA hI nahIM hai| dravyarUpa sattA ke astitva kA lopa sarvathA to saMbhava hI nahIM hai| are ! nigoda kI avyakta avasthA meM bhI yaha AtmA apane astitva ko TikAkara rhii| are ! AlU-pyAja to kyA eka aMkure meM ananta, eka phaMgasa-lIlaphUga ke eka kaNa (aMza) meM ananta jIva sAtha meM milakara rahe usameM kitane 802 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmAtisUkSma svarUpa meM jIva rahA...phira bhI vahA~ vaha apanA astitva TikAkara rhaa| socie.. anAdi ananta kAla jIvI, anutpanna avinAzI isa zAzvata AtmA ne apanA dravyarUpa astitva sadA TikAkara rakhA, banAkara rkhaa| sarvathA astitva kA lopa kabhI bhI hone nahIM diyaa| aisI AtmA kA nAza-vinAza yA satyAnAza kabhI bhI ho hI nahIM sakatA hai to phira savAla hI kahA~ rahA? hA~, ThIka hai, dravya kA astitva se nAza to kisI bhI hAlata meM, kisI bhI sthitI meM, kisI bhI tarIke yA kAraNa se ho hI nahIM sakatA hai / sattArUpa astitva kA abhAva honA kabhI bhI saMbhava hI nahIM hai / aisA hai AtmA kA dravya svarUpa, jo dhruva-nitya-traikAlika zAzvata svruup| Akhira AtmA dravya rUpa se achedya-abhedya-adAhya akATya-avibhAjya-avinAzI dhruva dravya svarUpI hai| ataH cetanAtmA chedI nahIM. jaatii| bhedI nahIM jAtI / chedana-bhedana sarvathA saMbhava hI nahIM hai / jalAkara bhI bhasma nahIM kI jA sakatI hai / kATakara jisake TukaDe bhI nahIM kiye jA sakate, tathA vibhAga, vibhAjana bhI jisakA sarvathA nahIM kiyA jA sakatA, ataH vinAza karanA kisI bhI sthiti meM saMbhava hI nahIM hai / aisI traikAlIka sattAvAna dhruvasvabhAvI avinAzI-zAzvata AtmA dravya svarUpa se hai / ataH sadAkAla isa cetanAtmA kA astitva samAna rUpa se hai / dravya rUpa se astitva tInoM kAla meM eka jaisA hI hai| dravyarUpa se AtmA aparivartanazIla hai| eka akhaNDa-asaMkhya pradezI dravya hai / ataH saMsAra ke saMsArI jIva kA svarUpa dekheM yA mukta siddhAtmA kA svarUpadekheM dravyarUpase donoM samAna hai| ekajaise hI haiM / rattIbhara yA aNumAtra bhI antara nahIM hai / dravya se astitva donoM kA eka jaisA hI hai| . parivartana mAtra guNoM meM hotA hai| paryAya meM hotA hai / guNa badalate rahate haiN| paryAyeM badalatI rahatI hai / ataH guNa paryAya kI dRSTI se AtmA utpAda-vyaya yukta hai / parantu dravya rUpa se dhruva nitya-zAzvata hai| guNaghAtaka mohanIya karma jaba dravyarUpa se AtmA kA ghAta-nAza saMbhava hI nahIM hai to phira guNaghAta, aura paryAya nAza ho sakatA hai / AtmA ke ananta guNa hai / una guNoM kA ghAtanAza mohanIyAdi karmoM dvArA hotA hai / jJAnAvaraNIya karma AtmA ke jJAna kA ghAta karake ajJAnI banA detA hai| mohanIya karma AtmA ke guNoM kA ghAta karake... doSa yukta banA detA hai| dUsarI tarapha guNoM kA ghAta ho jAne ke kAraNa utpanna doSa ke kAraNa jaisI sthiti jIvAtmA kI banatI hai Atmazakti kA pragaTIkaraNa Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya paryAya badalatI hai| aura AtmA kaSAyI, abhimAnI, ghamaNDI, mAyAvI, kapaTI, lobhI Adi vibhinna paryAyavAlI banatI hai| ye guNa kI badalatI huI paryAyeM haiN| deha kI paryAya nAmakarmAnusAra prApta hotI hai| AtmA kI dehAkAra sthiti paryAya nAma karma karatA hai| guNAtmaka parivartana hone ke pazcAt doSayukta paryAya kA rUpAntara mohanIya karma karatA T iN I I ataH mohanIya karma Atma guNoM kA ghAtaka - nAzaka hai / lekina eka bAta jarUra dhyAna meM rakhie ki ... AtmA ke guNoM kA sarvathA samUla - jaDamUla se nAza - ghAta kabhI ho hI nahIM sakatA hai / saMbhava hI nahIM hai / 'na bhUto na bhaviSyati' jaisI bAta hai / phira bhI mohanIya karma kI prakRtiyA~ AtmA ke guNoM kA AcchAdana karatI hai / dabA detI hai / Dhaka detI hai | AvRtta kara detI hai / biparIta svarUpa meM lAkara rakha detI hai / pariNAma svarUpa AtmA guNavAna ke badale doSayukta bana jAtI hai / kSamAzIla ke badale krodhI, namra - vinayI ke badale mAnI - abhimAnI, Rju - sarala ke badale mAyAvI - kapaTI, tathA nirlobha saMtuSTa ke badale lobhI, Asakta bana jAtI hai| vItarAgI ke badale rAgI - dveSI bana jAtI hai / samasta jIvoM para prema ke badale vaira-vaimanasya - dveSa duzmanI rakhatI hai| jIvoM para karuNA - dayA rakhane ke badale durbhAva duSTavRtti rakhatI hai| dUsaroM ke guNoM ko dekhane guNagrAhI, guNapremI, guNAnurAgI banane ke badale doSadarzI, doSagrAhI, doSapremI bana jAtA hai jIva / mAdhyasthabhAva ke badale dveSa-durbhAva jagatA hai / gaMbhIratA Adi guNoM ke badale hAsyAdi kA chichalApana svabhAva meM AtA hai / nirvikArI bhAva ke badale jIva bhogI - bhogAsakta, bhoga bhoganevAlA Sasa bana jAtA hai / nirbhayI - abhayadAtA banane ke badale bhayagrasta - Darapoka bana jAtA hai / isa taraha mohanIya karma cetanAtmA kI hAlata kharAba kara detA hai| guNoM kA ghAta - nAza karake doSoM kA AropaNa kara detA hai| doSAtmaka svarUpa to saMsAra ke mohagrasta sabhI jIva isake pratyakSa dRSTAnta svarUpa haiN| lekina doSarahita, sarvathA mohanIya karma rahita AtmA kA, saba guNoM kI paripUrNatA kA zuddha svarUpa dekhanA ho to eka mAtra vItarAgI pUrNAtmA meM hI dekhane mila sakatA hai / dekha sakate haiM / isIlie ve saMsAra se alaga - vilakSaNa kakSA ke mahApuruSa haiM / unakA hI paramAtmA - bhagavAna ke rUpa meM AlaMbana lekara Age baDhanA cAhie / tabhI vaisI kakSA AtmA ko prApta ho sakatI hai| anyathA nahIM / rAgI -dveSI ko bhagavAna - paramAtmA ke rUpa meM svIkArane se hamAre sAmane Adarza - aura AlaMbana vaise rAga- dveSa ke hI baneMge / pariNAma svarUpa hamAre meM bhI rAga-dveSa hI Ae~ge / rAga- - dveSa kI hI vRddhi hogI / phAyadA nahIM hogaa| Age vikAsa nahIM hogaa| ulTA vinAza hogA / I 804 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "mahAjano yena gataH sa panthAH" mahApuruSa jisa pantha para cale haiM, jisa pantha-mArga para Age baDhe haiM, vikAsa sAdhA hai vahI pantha hamArA bhI honA caahie| usI mArga para caleMge to hI unake jaise mahAna bana skeNge| mahAvIra ke batAe hue mArga para caleMge to hI mahAvIra bana sakeMge, aura kisI galata puruSa ke mArga para caleMge to vaisA banane kI saMbhAvanA pUrI rahatI hai / ataH hamezA U~cA Adarza hI dRSTi samakSa rakhanA caahie| svabhAva ghAtaka mohanIya karma AtmA kA mUlabhUta svabhAva-usake guNoM para AdhArita hai / guNoM kA hI banA huA svabhAva honA caahie| kSamA, samatA, namratA, sasjatA, saMtoSa, dayA-karuNA Adi AtmA ke jo guNa hai unakA hI vyavahAra meM AcaraNa-pAlana karane se svabhAva banatA hai / jaise pAnI apane mUla svabhAva meM nirmala svaccha, pavitra, zItala svabhAvavAlA, guNavAlA hai / ThIka AtmA bhI vaisI hI hai / parantu jaise nimaka-zakkara yA kIcaDAdi milane se pAnI khArA, mIThA, mailA, malIna banatA hai vaise hI cetanAtmA mohanIya karma ke kAraNa rAgI-dveSI-krodhI-mAnI-mAyAvI vikArI Adi banatI hai| . sva = AtmA, bhAva = usake guNa / apanI hI AtmA ke Atmika guNoM kI masti meM rahanA yahI AtmA kA svabhAva hai| AtmA kA mUlabhUta svabhAva krodhI-mAnI-mAyAvI-lobhIAdi nahIM hai / yaha to vibhAva hai / svabhAva nahIM ise vibhAva kahanA caahie| jaise dUdha kA apanA mUlabhUta svabhAva aura dUdha meM nIMbU kA rasa milane ke pazcAta kA svabhAva donoM eka hI hai ? jI nahIM / dUdha amRta jaisA hai / parantu nIMbU ke rasa se phaTa jAne ke bAda vaha kaisA vikRta ho jAtA hai ? ThIka isI taraha cetanAtmA apane mUlabhUta svabhAva se kSamA-samatAdi svabhAvavAlI hai| parantu upArjita mohanIya karma ke udaya ke kAraNa AtmA vikRtivAlI bana jAtI hai| ataH isa vikRti kA sUcaka "vi" akSara (upasarga) bhAva zabda ke sAtha joDakara- yA lagAkara vibhAva' zabda banatA hai| vibhAva arthAt vikRta bhAva / krodhAdi kI vikRtivAlA jIva / isI dRSTi se krodhAdi ko svabhAva nakahakara vibhAva hI kahanA cAhie / yahI sahI bhASA hai / lekina loka vyavahAra meM pracalita zabda svabhAva kA prasiddha ho gayA hai / basa, svabhAva zabda se hI krodhAdi kI vivakSA karake vyavahAra kiyA jA rahA hai saMsAra meM / lekina vAstavikatA yaha hai ki kSamA-samatAdi AtmA kA svabhAva hai aura krodhAdi vibhAva hai| krodhAdi kaSAya mohanIya karyajanya hai| aisA mohanIya karma AtmA ke mUlabhUta kSamAdi ke svabhAva kA ghAta karatA hai / ataH ghAtaka hai| Atmazakti kA pragaTIkaraNa 805 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA pariNAma svarUpa vibhAva (vikRta bhAva) paidA karatA hai / banAtA hai / baDhAtA hai / yaha svarUpa acchI taraha samajha lenA cAhie aura aise mohanIya karma kA kSaya karane kI, mohanIya kI cuMgula se apanI AtmA ko mukta karAne kI bhISma pratijJA karanI caahie| aura antima zvAsa taka mohanIya karma ke sAmane yoddhA banakara laDanA caahie| tabhI mukti hAtha meM hogI anyathA karoDoM kosa dUra rahegI / svabhAva ramaNatA aura vibhAva bhramaNatA 1 apanI AtmA ke kSamA-samatAdi ravabhAvoM meM sadA rahanA, yaha jAgRta sAvadhAna sAdhaka kA lakSaNa hai / svabhAva dazA meM ramaNa karanA, yahI AtmA kA mukhya dharma hai / isIlie bhagavAna mahAvIra ne sAmAyika, pauSadha, pratikramaNa - cAritrAdi cAritrAcAra kA dharma batAyA hai / saMpUrNarUpa se mohanIya karma kA kSaya (samUla nAza) karane lie cAritrAcAra, tapAcAra Adi ke dharma kI saMyojanA, vyavasthA kI hai| sacamuca yaha itanA prabala - sakSama dharma hai ki mohanIya karma kI sabhI 28 prakRtiyoM kI senA kA pUrA saphAyA karake hI rahatA hai / jaisA karma hai vaisA tadanurUpa dharma batAyA hai / bAta bhI sahI hai / dharma karma kA kSaya karane ke anurUpa hI honA caahie| davAI roga kA kSaya karane ke anukUla hI honI caahie| sAbuna maila ko dhone meM sakSama honA hI caahie| ThIka usI taraha dharma karma kA kSaya karane ke anurUpa aura anukUla - sakSama - prabala kakSA kA hI honA cAhie / 1 svabhAva ramaNatA, apane kSamA-samatAdi guNoM meM masti yahI dharma hai| aura krodhAdi kI vibhAva dazA meM ramaNatA rakhane se saMsAra kI bhramaNatA sadA baDhatI hI rahatI hai / parantu mohavaza jIva ulTA viparIta calatA hai| vaha svabhAva ke badale vibhAva meM ramaNatA karatA hai, rakhatA hai / aura vibhAva krodhAdi ko choDane ke badale aura gADha pakaDakara rakhatA hai / jIva ko aisI bhrAnti bhramaNA ho gaI hai ki binA krodhAdi kaSAya kiye saMsAra meM jI hI nahIM sakate haiM / isalie krodha karake kisI para apanI dhAka jamAtA hai / A~khe lAla kara gussA dikhAkara kisI ke pAsa apanA kAma karAtA hai| krodhAveza meM augababUlA hokara kisI nokarAdi para apanA ropha jamAtA hai| kisIko parAsta kara.. apane mana ko rAjI karatA hai / mAna-pAna, sattA-pratiSThA, yaza-kIrti prApta karake apane mana kI saMtuSTi meM jIva Ananda pAtA hai / mana kI puSTi meM rAjI aura dhAraNAnusAra mana kI puSTi - saMtuSTi na hone para nArAjI zuru ho jAtI hai| isI taraha mAyA lobha ke bhI vyavahAra seMkaDoM prakAra ke haiM / basa, kaSAya kiyA aura apanI dhAraNA yojanA pUrI huI ki jIva rAjI hotA hai / kaSAyoM se kAma karAke jIva usameM baDApana mAnatA hai / AdhyAtmika vikAsa yAtrA 806 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baDA hokara apane Azrita aura AdhIna para krodhAdi koI bhI kaSAya karanA AsAna samajhatA hai| karatA bhI hai| bApa beTe para, mA~ beTI para, pati patnI para, sAsa bahu para, zeTha nokara para, rAjA maMtrI para.. ityAdi.. isa taraha baDA choTe para krodha mAnAdi kaSAya karanA. bahuta hI AsAna samajhatA hai / itanA hI nahIM, kaSAya karane kA apanA adhikAra samajhatA hai| basa, krodhAdi kiyA aura apanA kAma karavA liyaa| apanI icchA pUrI kii| dhAraNAnusAra kAma ho jAne para usameM apanI vijaya pAne meM vaha jIva nirarthaka rAjI hotA hai| piMjare meM siMha baiTha hI rahA thA, baiThane jA rahA thA ki bAhara se bacce ne cillAyA... ai ! baiTha jA.. aura siMha baiTha gyaa| (vaha to pahale hI apane Apa baiTha hI rahA thA) basa, itane meM baccA sabako kahatA hai... dekhA ! merA kauna nahIM mAnatA hai.. saba mAnate haiM are dekho yaha jaMgala kA rAjA siMha bhI mAnatA hai / maiM kahu~ to baiTha jAtA hai / vAha.. kyA bAta hai ! kyA kamAla hai ! basa, nirarthaka apane ahaMkAra ko baDhAtA hai| aMbhimAna ko poSatA .. ahaMbhAva kI puSTi meM, krodhAdi kI puSTi meM, mAyA-lobha se kArya siddhi meM jIva Ananda mAnatA hai / sukha mAnatA hai| apane mAna ko baDhAtA hai / basa, isImeM kArya siddhi aura isImeM sAtave svarga kA rAjya-sukha prApta ho gayA aisA nirarthaka mAnakara phUlA nahIM samAtA hai / use yaha nahIM mAlUma hai ki kArya to kSaNika hai, parantu mujhe jo bhArI va cikane karmoM kA baMdha hogA vaha kitane varSoM kA hogA? kitane janmoM-varSoM taka usa karma kA phala bhugatanA paDegA? kisa taraha bhugatanA paDegA? bhugatate samaya merI kyA hAlata hogI? basa, kucha bhI vicAra na karanA kaSAya meM aMdhA banA huA krodhAndha, mohAndha banA huA jIva kSaNika sukha santuSTi ke lie saba kucha kara detA hai| 1) svabhAva meM ramaNatA karanevAlA sAdhaka jiiv| 2) vibhAva meM bhramaNatA karanevAlA virAdhaka jiiv| 3) svabhAva meM sarvathA na rahanevAlA virAdhaka jIva / 4) vibhAva meM sarvathA na rahanevAlA sAdhaka jiiv| . isa taraha saMsAra meM saba prakAra ke jIva haiM / jisakI jaisI vRtti-pravRtti vaisI kakSA kA vaha kahalAtA hai| isa svabhAva-vibhAva ke kAraNa koI sAdhaka aura koI virAdhaka kahalAtA hai| sAdhaka saMsAra ko pAra kara mukti kI tarapha prayANa karatA hai| eka eka : guNasthAna Age bar3hatA hai / tathA virAdhaka mukti se utanA hI dUra jAtA hai / apanA saMsAra Atmazakti kA pragaTIkaraNa 807 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhava - paribhramaNa baDhAtA hai| eka eka guNasthAna nIce utarate utarate pahale mithyAtva ke guNasthAna para bhI jAkara giratA hai| vahIM kAphI kAla bitA detA hai| saMsAra baDhAnevAle kaSAya kaSAyoM ko mukhya kArya hai saMsAra baDhAnA, bhava - paribhramaNa baDhAte jAnA / jaba jaba jIva krodha - mAna-mAyA - lobha-rAga-dveSAdi karatA jAtA hai, baDhAtA hI jAtA hai taba taba nizcitarUpa se saMsAra baDhAtA hI jAtA hai| mohanIya karma meM mukhya rAjA kaSAya hI hai / mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM meM 16 prakRtiyA~ kaSAya kI haiM / yadyapi hama mithyAtva ko bhI mukhya rAjA kaha sakate haiM, mithyAtva hone para kaSAya, aura mithyAtva ke na hone para kaSAya, isa taraha do vibhAga karane se kAphI acchi taraha khyAla A sakatA hai / kaSAya 1) mithyAtva hone para anantAnubaMdhI 4 kaSAya isa tarahe do vibhAgoM meM tulanA karane para mithyAtva ke hone para mAtra 4 hI kaSAya haiM / yahA~ saMkhyA jarUra choTI lagatI hai / parantu anantAnubaMdhI kI kakSA - mAtrA hone para, ye anantAnubaMdhI kaSAya bhavobhava - janmojanama kA saMsAra baDhAnevAle haiN| dUsarI tarapha mithyAtva ke abhAva meM arthAt samyaktva kI upasthiti meM 12 kaSAya haiM / 4 apratyAkhyAnIya ke, + 4 pratyAkhyAnIya ke + 4 saMjvalana ke, ina 12 kaSAyoM meM kAla maryAdA kAphI kama hai| jyAdA se jyAdA 1 varSa kI hI avadhi ke haiM / apratyAkhyAnIya cAroM kaSAyoM kI kAlaavadhi-- 1 varSa kI, pratyAkhyAnIya cAroM kI kAlaavadhi 4 mAsa kI, aura saMjvalana ke cAroM kaSAyoM kI kAlaavadhi mAtra 15 dina kI hai| isalie apra. pra. aura saM. tInoM prakAra ke kaSAya bhale hI milakara saMkhyA meM 12 jarUra hote haiM, parantu jyAdA I . jyAdA 1 varSa taka kI kAla avadhi hai| isIlie jaina zAsana meM saMvatsarI pratikramaNa eka varSa ke anta meM rakhA hai| saMvatsarI kA artha hai saMvat, - varSa / isalie ise vArSika pratikramaNa kahA hai| saMvatsarI pratikramaNa karane se ... kSamAyAcanA pUrvaka micchAmidukkaDaM dene se ina anantAnubaMdhI 4 prakAra ke kaSAyoM se baca sakate haiM / chUTa sakate haiM / anya 12 kaSAyoM kI kSamAyAcanA hotI hai / Akhira dharma kI zuruAta hI cauthe samyaktva ke guNasthAna se hotI hai / isake pahale to jIva mithyAtvI hI hai| kyoMki zraddhA hI samyaktva se jagatI hai / prApta hotI hai| binA zraddhA ke zuruAta hI nahIM hotI hai| mithyAtvI jIva meM deva, guru 2) mithyAtva na honepara apra.pra. saM. ke 12 kaSAya 808 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dharma tathA tattvoM ke prati aMza mAtra bhI zraddhA hI nahIM hai / vaha mAnane ke lie hI taiyAra nahIM hai / jAnane ke lie yA unheM pahacAnane ke lie hI taiyAra nahIM hai / phira savAla hI kahA~ khaDA hotA hai ? mithyAtvI ko eka mAtra apane saMsAra ke sukhoM se matalaba hai / ataH vaha sukhasvArthI kahalAtA hai / jisameM use sukha milatA ho, duHkhoM kI nivRtti hotI ho / are ! vaha cAhe dharma ke nAma se yA dharma ke rAste se bhI hotI ho to vaha karane ke lie taiyAra hai| kara bhI legaa| parantu mAnane kI, zraddhA kI koI bhAvanA nahIM hai| koI bAta hI nahIM hai| mithyAtvI ko zraddhA-mAnane aura jAnane Adi kisI bAta se koI matabala hI nahIM hai| aisA mithyAtvagrasta viparIta mativAlA jIva kyA karegA? hA~, samyag dRSTi jIva jisane zraddhA dhAraNa kI hai / mithyAtva sarvathA choDa diyA hai| ataH mithyAtva kI viparIta mati ulTI buddhi aba nahIM hai| ataH mithyAtvI jo deva-guru-dharma se vimukha-viparIta thA, vaha aba samyaktvI banakara deva-guru-dharma ke sanmukha bana gayA hai| jJAna bhI sahI samyag banA, mAnane kI zraddhA bhI sahI saccI banI, aura AcaraNa bhI sudharane lgaa| AcaraNa meM se pApa kA pramANa ghaTane lagatA hai| isa taraha vikAsayAtrA ke zrIgaNeza hote jAte haiN| mithyAtva aura kaSAya kA saMbaMdha mithyAtva aura kaSAya kA gADha saMbaMdha hai / vizeSa kara anantAnubaMdhI kaSAya ke sAtha gADha saMbaMdha mithyAtva kA hai| donoM hI eka dUsare ke lie haiN| mithyAtvI anantAnubaMdhI kaSAya karatA hai| aura anantAnubaMdhI kaSAya karanevAlA mithyAtvI banatA hai / isa taraha kaSAya se mithyAtva kI vRddhi, aura mithyAtva se kaSAya kI vRddhi hotI hI rahatI hai / isa taraha donoM eka dUsare ke pUraka haiN| ina donoM kI mitratA baDI bhArI hai| mithyAtva anantAnubaMdhI kaSAya ke binA jI hI nahIM sakatA hai| isIlie yadi anantAnubaMdhI kaSAya kI cAroM karma prakRtiyoM kA kSaya ho jAya to mithyAtva Tika hI nahIM sakatA hai / 'kSaya ho jAtA hai / isalie khAsa karake sAdhaka ko jo AtmajAgRti ke viSaya meM jyAdA sAvadhAna hai use sabase jyAdA kaSAyoM se sAvadhAna rahanA hI cAhie / jo tIvra kaSAyoM se bacatA hai vahI mithyAtva se kAphI acche pramANa meM baca sakatA hai| isI taraha kaSAya se bacakara mithyAtva ke nimittoM se bhI bacanA hI caahie| mithyAtva kA cepa mithyAtviyoM kI saMgata se lagatA hai| ataH unakI saMgata se saMbaMdha se pahale bacanA caahie| mithyAtvI jIvoM ke vicAra viparIta prakAra ke hote haiM / sacamuca mithyAtva kI nipaja vicAroM meM hotI hai / aura Atmazakti kA pragaTIkaraNa Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vANI bhASA ke mAdhyama se bAhara nikalate haiN| bhASA dUsaroM taka jAtI hai / dUsare bhI usa bhASA ko grahaNa karake vaise vicAravAle banate haiN| pariNAmasvarUpa.. mithyAtva kA cepa lagatA hai| phailAvA bar3hatA hai| ataH sacce samyaga dRSTi sAdhaka ko aise mithyAtviyoM kI saMgata-mitratA se pahale bacanA caahie| unake vicAroM ko grahaNa hI nahIM karane caahie| kyoMki mithyAtva baDhegA.. to usake AdhAra para zraddhA samApta ho jaaegii| adhyavasAya bhAva-saba TUTa jaaeNge| bar3I muzkila se jisa asaMbhava ko saMbhava kiyA vaha samyaktva naSTa ho jAya, calA jAya to mokSa ke sopAnoM se vApisa utarakara..jIva saMsAra ke prati gADha Asakti paidA kara degaa| phira kaSAyoM kA Azraya lekara hI jiiegaa| aura kaSAyoM kA rasa baDhane para karmabaMdha punaH utkRSTa sthitiyoM kA baMdhane laga jAya to saMsAra-bhava paraMparA phira bahuta lambA-cauDA baDha jaaegaa| geMhU kA ATA lekara usameM pAnI-ghI-telAdi DAlakara piNDa banAkara jaise roTI banAI jAtI hai / ThIka usI taraha kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM ko grahaNa kara jIva una. meM kaSAyoM kA rasa DalatA hai| sAtha hI Arta-raudrAdi dhyAna kI pariNati kA rasa (pAnI) lezyAoM kI taratamatA kA rasAdi usameM milAkara jIva apane AtmapradezoM ke sAtha ekarasa kara bAMdhatA hai taba karma kA baMdha hotA hai / ataH sarvathA kaSAyoM se bacanevAlA jIva apanA bhavasaMsAra jyAdA nahIM baDhAtA hai kyoMki bhArI karmoM ko vaha nahIM bAMdhatA hai| sabhI karmoM kA kAraNabhUta karma___Apa acchI taraha jAnate hI haiM ki karma 8 haiM / ina ATha karmoM meM rAjA mohanIya karma hai / yahI sabase jyAdA khataranAka hai / avAntara prakRtiyoM kI saMkhyA kI dRSTi se.. bhale hI nAmakarma kI prakRtiyA~ 103 kI saMkhyA meM jyAdA ho / parantu nAma karma kA mukhya kArya jIva ko gati-jAti zarIrAdi dene kA hai| isalie yaha becArA bhavabhramaNa saMsAra baDhAnevAlA karma nahIM hai / zeSa sabhI karmoM kI prakRtiyA~ kama saMkhyA meM choTI-choTI hai| nAmakarma ke bAda saMkhyA meM dUsarA naMbara mohanIya karma kA AtA hai| isakI apanI 28 avAntara prakRtiyA~ haiM / saMkhyA kI dRSTi se ye bhale hI nAmakarma kI tulanA meM kama ho parantu eka-eka prakRti itanI jyAdA khataranAka hai ki ve anekagunA-asaMkhya varSoM kA bhava saMsAra baDhA de / unameM bhI vizeSakara mithyAtva aura kaSAya kI prakRtiyA~ to sabase jyAdA khataranAka hai / nokaSAya kI kucha kama aura veda mohanIya kI bhI itanI bhayaMkara hai ki pUrI jindagI bhara satAtI rahatI hai| 810 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 karmoM meM ghAti-tathA aghAtI ke jo do vibhAjana kiye haiM usase bhI spaSTa khyAla A jAtA hai| 4 ghAtI karmoM meM jJAnA. darza. mo. aura aMtarAya ye cAroM karma AtmA ke mUla guNoM kA ghAta karake karmabaMdha bhI bahuta bhArI karAte haiN| . baMdha hetu tathA Azrava kI dRSTi se dekhane para bhI- eka mAtra mohanIya karma kI aneka vidha pravRttiyoM ke AdhAra para zeSa sAtoM karma kA baMdha hotA hai / udAharaNa ke lie dekhie ... mohanIya karma kI mukhya pravRtti mithyAtva, kaSAya aura viSaya inake AdhAra para inaki jo bhI koI pravRtti kI jAya... unase jJAnA. darzanA. donoM kA baMdha hotA hai / mohanIya ke hI Azrava aura baMdha hetu hai isalie punaH mohanIya karma kA baMdha to hogA hii| antarAya karma kA baMdha bhI kaSAyoM Adi ke AdhAra para hotA hI hai / isI taraha nAma karma kA baMdha bhI mohanIya kI pravRttiyoM ke AdhAra para hotA hai / aura gotra karma ucca-nIca gotra kA baMdha bhI kaSAyoM ke baMdha hetu aura Azrava para AdhArita hai / vedanIya karma meM zAtA-azAtA kA baMdha bhI kaSAyoM para Azrita hai| aura anta meM AyuSya kI cAroM prakRtiyoM kA AdhAra.. bhI kaSAyoM para hI hai / spaSTa kahA hai ki krodha prAyaH naraka gati kA AyuSya baMdhAtA hai| mAyA kapaTa prAyaH tiryaMca gati kA AyuSya baMdhAtA hai / lobha prAyaH deva gati kA AyuSya baMdhAtA hai| aura mAna manuSya gati meM kAraNa banatA hai| isa taraha AThoM karmoM kA baMdha mohanIya karma kI pravRttirUpa Azrava tathA baMdhahetu se hotA hai| Azrava aura baMdha hetu . karmoM ke udaya meM tathAprakAra kI jo jo pravRttiyA~ kI jAtI hai / ve pravRttiyA~ punaH usa karma tathA sabhI karmoM ke lie AzravabhUta kAraNa bana jAtI hai / Azrava aura baMdha hetu donoM alaga-alaga tattva haiN| nauM tattvoM meM Azrava aura bandha donoM kI svataMtra gaNanA alaga-alaga kI hai| donoM ke kArya kSetra bhI alaga-alaga haiM / Azrava kA kArya pahale hai| bAda meM bNdh| Azrava meM pravRtti dvArA kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA Agamana hotA hai| aura baMdha meM ghula-milakara Atma pradezoM ke sAtha una kArmaNa paramANuoM kA baMdha hotA hai / ekarasI bhAva hotA hai / jaise udAharaNa ke lie dUdhabhare eka glAsa meM zakkara DAlanA yaha Azrava hai / aura phira cammaca se milAkara ghola-ghola kara zakkara ke kaNa-kaNa ko pighalAkara pUre dUdha ko..aura zakkara ko eka rasa banA denA-yaha baMdha hai / baMdha meM zakkara ke kaNoM kA svatantra astitva nahIM rahatA hai / vaise hI kArmaNa vargaNA ke paramANuoM kA bhI Atmazakti kA pragaTIkaraNa 811 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA svatantra astitva nahIM rahatA hai AtmA ke pradezoM ke sAtha ghula-milakara aise eka rasa ho jAte haiM ki AtmA ke asaMkhya pradezoM ko AvRtta kara lete haiM / jaise eka liTara dUdha ko eka cammaca zakkara mIThA banA detI hai| pUrA dUdha Upara se nIce taka kA sArA... mIThA hI mIThA lagatA hai / aba mIThApana pUre dUdha para cAroM tarapha se chA gayA hai / dUdha ke mUlabhUta svAda ko zakkara ne sarvathA samApta hI kara diyA aura apanA mIThApana-apanA zakkara kA svAda dUdha para jamA diyA hai| . ThIka isI taraha AtmA aura karma ke baMdha kI bAta hai / dUdha aura zakkara ke dRSTAnta se saralatA se samajhA jA sakatA hai / dUdha kI jagaha para AtmA tathA karma kI jagaha para.. . zakkara / isa taraha donoM ke mizraNa-saMmizraNa kI prakriyA ko Azrava baMdha ke sAtha milAkara dekhanA hai / upamA upameya kI sAdRzyatA se vastu svarUpa kA khyAla A sakatA hai / dUdha meM zakkara ke kaNa ghUlakara eka rasa banate haiM jabaki AtmapradezoM me kArmaNa vargaNA ke paramANu ghula-milakara eka rasa banate haiN| Apako yaha jAnakara Azcarya hogA... ki AtmA ke pradeza to hai mAtra asaMkhya aura kArmaNa vargaNA ke paramANu usameM Akara ghula-milakara eka rasa banate haiM-anantAnanta / jaise eka liTara dUdha meM 1 cammaca, 10 cammaca, 100 cammaca zakkara bhI mila sakatI hai / socie 1 cammaca meM zakkara ke kaNa kitane hoMge? aMdAjana 500 kaNa bhI gineM to 100 cammaca meM kula milAkara 100x 500 = 50000 kaNa aMdAjana ho sakate haiM / ve saba pighalakara-ghula-milakara dUdha meM mila ge| aba DhUMDhane bhI jAeM to eka kA bhI svataMtra kaNa ke rUpa meM astitva bacA nahIM hai / saba pighala gae haiM / aba socie, dUdha meM miThAsa kitanI baDhI? kyA aba dUdha ke mUlabhUta svAda kA aMzamAtra bhI patA laganA saMbhava hai ? jI nhiiN|... ThIka isI taraha AtmA ke asaMkhya pradezoM meM kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA milanA hai / zakkara ke kaNa to kAphI baDe sthUla the| lekina kArmaNa vargaNA ke paramANu to kaNa rUpa sthUla nahIM parantu saMsAra meM saba prakAra ke paramANuoM meM sUkSmAtisUkSma paramANu kArmaNa vargaNA ke hI haiM / basa, sUkSmAtisUkSmatA kI antima kakSA A gaI / isase jyAdA sUkSma saMsAra meM aba koI paramANu, yA kisI bhI prakAra kA paramANu hai hI nahIM / aise isa prakAra ke sUkSmAtisUkSma kArmaNa vargaNA ke anantAnanta paramANu zakkara kI taraha ghula-milakara Atma pradezoM ke sAtha eka rasa bana cuke haiN| aba Apa hI socie..AtmA ke pradeza to haiM sirpha asaMkhya hI, aura kArmaNa vargaNA ke paramANu AtmA para hai anantAnanta / aisI sthitI meM ye anantAnanta kArmaNa vargaNA ke paramANu ghula-milakara jaba Atma pradezoM 812 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha eka rasI bhAva ho jAte haiM to AtmA ke mUlabhUta jJAnAdi guNoM kA AsvAda kitane pramANa meM bacegA? kyA aMzamAtra bhI AtmaguNoM kA svAda-prakAza bAhara AegA? kyA saMbhava bhI hai? ye jitane anantAnanta kArmaNa paramANu hai inhoMne jitanA jyAdA baDA AvaraNa banA diyA hai AtmA para stara (Cotting) banA diyA hai / jaise divAla para raMga kA stara 1, 2, 4, 6, Adi lagAyA jAtA hai| ThIka usI taraha AtmapradezoM para... kArmaNa paramANuoM kA stara (Cotting) banatA hai / vahI AvaraNa (parade) kI taraha rahatA hai / na mAlUma kitanI saMkhyA meM staroM ke AvaraNa rUpa parade hoMge? inase AtmA ke guNa jJAnAdi kitane jyAdA daba cuke hoMge? aura AtmA para aise karma ke anantagune anantAnanta stara (thara) bana cuke hoN| unameM se aba AtmA ke jJAnAdi guNoM kA prakAza bAhara AtA hogA? isake uttara meM bha. mahAvIra pharamAte haiM ki ananta karma ke AvaraNa ke nIce se AtmA kA jitanA ananta jJAna hai usakA mAtra anantave bhAga kA hI jJAna prakAza bAhara AtA hai / jitane jitane karmAvaraNa ke AvaraNa stara kama hote, kSaya hote jAeMge utanA-utanA prakAza kA pramANa bar3hatA hI jaaegaa| yadi karmoM ke stara kA aMzamAtra bhI kSaya nahIM hotA hai aura anantagunA AvaraNa karma kA aise hI paDA ho to nizcita samajhiye kI anantaveM bhAga kA hI jJAnAdi guNoM kA prakAza bAhara aaegaa| - anantajJAnI unako hI kahate haiM jinake anantAnanta sabhI karmAvaraNoM ke staroM kA sarvathA Atyantika kSaya-nAza ho cukA ho aura phalasvarUpa anantagunA jJAna pragaTa ho jAtA hai| basa, ve hI arihaMta-siddha bhagavAna kahalAte haiM / aura zeSa hamAre jaise jIva anantajJAnI nahIM parantu ananta karmI kahalAte haiM / yaha to AtmA hI apane mUlabhUta svabhAva meM aisA dravya thA ki anantAnanta kArmaNa paramANuoM ke staroM ke hone ke bAvajUda bhI apanA mUlasvarUpa astitva TikAkara rakha sakA / anyathA saMbhava hI nahIM thaa| yahI AtmA kA pAriNAmika bhAva hai / aura dravya svarUpa kI dhruvatA-nityatA kA AdhAra hai / yadi cetanAtmA apane mUla svarUpa meM dhruva nityarUpa meM zAzvata nahIM hotI aura mAtra paryAya rUpa hI hotI aura usameM utpAda-vyayAdi hI hote rahate to... ananta jJAnAdi kahA~ Tikate? kisake AdhAra para Tikate? aura kArmaNa vargaNA kA ananta paramANuoM kA stara bhI kahA~ TikatA? isalie cetana AtmA ko mAnanA anivArya hai aura usase bhI jyAdA aneka gunA usako jaisI hai vaisI zuddha svarUpa meM mAnane kI AvazyakatA hai| ataH AtmA ko dhruva-zAzvata-nitya svarUpa meM mAnanA aneka gunA jyAdA jarUrI hai| Atmazakti kA pragaTIkaraNa 813 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azrava aura baMdha ke bIca samAnatA 1 dUdha-zakkara ke dRSTAMta kI taraha, hama jo kucha khAte-pIte haiM / usameM lI jAtI roTI - dAla-cAvala - sabjI - pAnI - Adi peTa meM DAlanA - bharanA yaha Azrava rUpa 1 phira zarIra meM pAcana hokara ekarasa banakara khUna meM ghula-mila jAnA yaha baMdha hai| Azrava hue binA baMdha kaise hogA ? isalie baMdha ke pahale Azrava - kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA Agamana honA jarUrI hai| aisA Azrava kriyAtmaka hai / navatattva meM Azrava ke bheda darzAe gae haiM / indiya - kaSAya- avvaya - jogA - paMca-ca-paMca - tinnI kamA / kiriyAo paNavIsa, imAu tAo aNukkamaso || indriyAzrava-5, + kaSAyAzrava - 4, + avratAzrava - 5, + yogAzrava - 3, + aura kriyAzrava-- 25 = 42 prakAra ke Azrava batAe gae haiN| ina 42 rAstoM se AtmA meM kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu Ate haiN| praveza karate haiN| Azrava ke ye rAste haiM / ina 42 prakAra kI kriyA pravRtti se AtmA meM Ae hue kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu phira ghulakara ekarasa baneMge vaha baMdha khlaaegaa| (vizada varNana tIsare adhyAya meM se sacitra paDhie) I baMdha aura baMdhahetu karma baMdha aura baMdha ke hetuoM meM antara hai| karma baMdha 4 prakAra kA hai / baMdho ca vigappo a / payai - ThiI - aNubhAga, paesa bheehiM nAyavvo / -1 prakRti baMdha, 2 sthiti baMdha, 3 anubhAga (rasa) baMdha, aura 4 thA pradeza baMdha / ye cAra prakAra ke baMdha haiM / cAroM baMdhoM kI vyAkhyA dete hue Age kI gAthA meM spaSTIkaraNa kiyA hai-- 814 paMyai sahAvo vutto, Thii kAlAvahAraNaM / aNubhAgorasa o, eso dala saMcao // 1 1) karma ke svabhAva ko prakRti baMdha kahate haiM / 2) kAla avadhi kA nirdhAraNa yaha sthiti baMdha hai / 3) rasa ko anubhAga baMdha, aura 4) kArmaNa vargaNA ke dalikoM pradezoM ke saMcaya ko pradeza baMdha kahate haiM / yaha cauthA pradezabaMdha jisameM dala saMcaya hotA hai / yaha Azrava ke jaisA hai / Azrava kI samAnatA isa pradeza baMdha ke jaisI hai| Atma pradezoM ke AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA saMcaya-saMbaMdha honA / isake bAda baMdha ke hetu unheM ghula-milAkara eka rasa banA dete haiN| baMdha hetu tattvArthakAra ne 5 prakAra ke batAe haiM "mithyAtva-avirati-pramAda-kaSAya-yogA bandhahetavaH / " 1) mithyAtva, 2) avirati, 3) pramAda, 4) kaSAya, aura 5) yoga ye pA~ca baMdha ke hetu haiM / yahA~ hetu zabda kAraNa artha meM hai / Azrava ke Agamana dvAra ke bAda jaba kArmaNa vargaNA . ke pudgala paramANu AtmapradezoM ke sAtha eka rasa hote haiM, taba ye baMdha hetu.. unheM gholakara eka rasa karate haiM / tadrUpa banAte haiN| Azrava aura baMdha hetuoM ke bIca samAnatA-viSamatA kitanI hai ? kitane pramANa meM haiM? isakA spaSTa khyAla donoM ke prakAroM ko dekhane se spaSTa rUpa se A sakatA hai / Azrava meM bhI kaSAya,avrata, yoga hai aura baMdhahetu meM bhI kaSAya, yoga aura avrata ke artha meM pramAdAdi grahapa kiye haiN| ataH donoM meM tIna aMzoM meM samAnatA AtI hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki..kaSAya-yoga-avrata (pramAdAdi) karma paramANuoM kAAzrava bhI karate haiM / AkarSaNa karate haiM / khIMcakara lAte haiM aura ye hI baMdha hetu ke rUpa meM punaH unheM AtmA ke sAtha bAMdhate bhI haiM / ye kaSAyAdi donoM prakriyA meM kAraNabhUta banane se karma ke baMdhAdi kI prakriyA sadA kAla calatI hI rhegii| yadi bacanA ho aura ina prakriyAoM ko rokanA ho to nizcita rUpa se sarva prathama-Azrava kI prakriyA ko rokanI caahie| aura bAda meM baMdha hetu baMda karane caahie| Azrava kI prakriyA ko rokane ke lie saMvara kA dharma batAyA hai, aura baMdha ke hetuoM se bacane ke lie nirjarA kI prakriyA batAI hai| jisase donoM se bacA jA sakatA hai| kaSAya-pramAda-yogAdi jaba donoM meM samAna rUpa se samAviSTa haiM taba inase bacane para Azrava-aura baMdha donoM se bacA jA sakatA hai / donoM hI AtmA ke ghAtaka zatru haiM / Atma guNoM kA ghAta-nAza karake bhArI karma baMdhAkara... AtmA ko saMsAra ke 84 ke cakra meM ghumAne bhaTakAnevAle haiM / ataH inheM acchi taraha pahacAnakara yathAzIghra baDI sAvadhAnI pUrvaka batAe hue saMvara aura nirjarA kI dharmasAdhanA se Azrava aura baMdha ko rokanA cAhie / inase bacanA hI caahie| to hI AtmA kA vikAsa honA saMbhava hai| . Atmazakti kA pragaTIkaraNa Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azrava aura baMdha hetuoM meM mohanIya karma paraparivAda CELL relan MAR 816 06. kapAya nAya! mithyAtva vAda zalya ` yAMga yoga mi ZH prANAtipAta * indriya matvAvarAta prama mRSAvAda adattAdAna * avata maithUna parigraha krodha mAna saba prakAroM ko bahuta acchi taraha samajhakara pahacAna liijie| Apako spaSTa lagegA ki ... ye saba eka mAtra mohanIya karma kI hI pravRtti hai / ina saba pravRttiyoM meM anya dUsarA koI karma abhI bIca meM A bhI nahIM rahA hai / eka mAtra mohanIya karma ne apanI jAla bichA rakhI hai / 18 pApasthAna kI saba prakAra kI pravRttiyA~ ekamAtra mohanIya karma kI hI hai / inameM anya koI karma abhI bIca meM hI nahIM A rahA hai| ina 18 prakAra ke hiMsA- jhUTha - corI Adi ke sabhI prakAra ke pApoM kI pravRttiyoM meM 42 prakAra ke AzravoM kI pravRttiyoM kA, tathA mithyAtvAdi baMdha hetuoM kA saba kA samAveza ho jAtA hai / sabakI pravRttiyA~ sAtha hI hotI haiN| zrava ke indriyAzravAdi mUla 5 prakAra tathA avAntara 42 prakAra Apane dekheM / tathA baMdha hetu ke bhI mithyAtvAdi mukhya pA~coM prakAra dekheM / unake bhI avAntara bheda aneka haiM / ina sabako Apa acchi taraha dekhie... udAharaNArtha -- pahalA prANAtipAta kA pApasthAna hai / jisameM prANiyoM kA vadha - hiMsAdi hotI hai / isameM 42 prakAra ke AzravoM meM se avatAzrava aura 25 prakAra kI kriyAoM meM se prANAtipAtikI - paritApanikI Adi kriyAoM kI gaNanA sAtha hI hogI / tathA baMdha hetu meM jo avirati nAmaka baMdhahetu hai usake prathama prakAra ke avirati kA hetu isI meM samA jaaegaa| isa prakAra prANAtipAtikI kriyA pravRtti se jisa prakAra ke karma kA baMdha hogA vaha bar3A bhArI hogaa| yaha prANAtipAtikI kriyA-pravRtti rAga- - dveSa - kaSAyAdi pUrvaka hotI hai isalie mohanIya karma ke ghara kI pravRtti kahalAtI hai| yAda rakhiye, jisa jisa prakAra kI pravRttiyoM meM jitane - jitane pramANa meM jaba jaba rAga-dveSa kI mAtrA jitane kama-jyAdA mAtrA meM rahegI kaSAyAdi bhI jitanI mAtrA meM hote raheMge nizcita samajhie ki . vaha pravRtti mohanIya karma kI hI hai| aura isa prakAra kI pravRtti se nizcitarUpa se karmoM .. 1 kA baMdha hogA hI / aura binA rAga-dveSa kI hamArI kauna sI pravRtti hai ? pUrI 24 ghaNTe kI eka dina kI dinacaryA kI sabhI pravRttiyA~ dekha lIjie zAyada eka bhI pravRtti binA rAga-dveSa AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI milegI hI nhiiN| kama-jyAdA mAtrA meM saba meM rAga-dveSa kA aMza to sAtha meM ghulA huA hI milegA / basa, nizcita samajhie ki vaha pravRtti mohanIya karma kI hai / aura karmabaMdha bhI nizcita hI hogaa| dUsarA pApasthAna jhUTha, tIsarA corI kA pApa hai| acchI taraha se dekha lIjie kyA inameM rAga-dveSa kI mAtrA kA aMza hai ki nahIM? avazya lgegaa| kyA binA rAga-dveSa ke Apa jhUTha bola sakeMge? bolA jA sakegA? jI nahIM, kabhI bhI saMbhava hI nahIM hai / rAga-dveSa kI vRttiyoM ke binA kabhI bhI jhUTha-corI saMbhava hI nahIM hai| aba Azrava ke bhedoM meM avratAzrava meM tathA baMdha hetu meM avirati meM ina jhUTha-corI kI pravRtti kA pUrI taraha samAveza kiyA huA hai| ataH jhUTha-corI Adi pApoM ke sevana se nizcita rUpa se karma kA baMdha hogaa| aura vaha bhI mohanIya karma kA baMdha hogA tathA sAtha meM anya karmoM kA bhI baMdha hogA. hii| 18 pApoM meM cauthA pApasthAna maithana sevana kA hai| Azrava meM bhI indriyAzrava tathA avratAzrava meM isa pApa kA sthAna paDA hai / indriyAzrava sahAyaka hai / isI taraha baMdha hetuoM meM bhI avirati ke bhedoM tathA pramAda ke bhedoM meM isakI gaNanA spaSTarUpa se kI gaI hai| dUsarI tarapha mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM meM- vedamohanIya kA svataMtra vibhAga hai / isameM tIna prakRtiyA~ hai / 1) strI veda, 2) puruSa veda aura 3) napuMsaka veda / ye prakRtiyA~ viSaya-vAsanA kI kAma krIDA karavAtI hai / vijAtIya kA vizeSa AkarSaNa khaDA karake usake sAtha zarIra saMbaMdha se sukha bhoga bhogane kI icchA pravRtti karAtI hai / isameM rAgabhAva kI bahulatA rahatI hai / isa veda mohanIya kI tIvratA aura udaya kI tIvratA ke kAraNa kaI jIva apanI vAsanA para niyaMtraNa nahIM kara pAte haiM aura pariNAma svarUpa balAtkAra, durAcAra, vyabhicAra Adi kI pravRttiyA~ kara lete haiN| yadi mohanIya karma ke nivAraNa kA koI bhI upAya vaha jAnatA hotA, yA usake pAsa mohanIya ke sAmane Tikane kI koI dharma pravRtti, prabala jJAna-vairAgya kA sAdhana hotA to vaha Tika pAtA yA baca paataa| parantu inake na hone ke kAraNa vaha jIva kamajora hai / aura Upara se cAroM tarapha kA vAtAvaraNa tathA TI.vI. Adi kA uttejaka nimitta kAphI jyAdA hai| ina TI.vI, sinemA, nATaka Adi ke prabala uttejaka-nimitta Akhira kamajora vyakti ke mana ko khIMca hI letA hai| sAtha hI sAtha jamAnevAda kI phezana kI duniyA, manamohaka vezabhUSA, udbhaTa veSabhUSA, Adhunika jamAne kI phezanavAdi yuvatiyoM tathA striyoM kA aMgapradarzana, uttejaka AkarSaNa, philmI gItoM kI bharamAra, usameM bhI azlIlatA-bIbhatsatAdi jo Aja carama kakSA para pahu~cI hai, ina saba kAraNoM se Aja ke yuga ko vijJAna yuga nahIM parantu vAsanAyuga kahane meM Atmazakti kA pragaTIkaraNa 817 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI atizayokti nahIM lagatI hai / aba Apa hI socie aise bhayaMkara vAsanA ke vAtAvaraNa meM bhalA koI isase sarvathA vimukha hokara bacakara jIe yaha kitanA asaMbhava hai ? bahuta hI muzkila hai| hAza!..jo bhI AtmA isa pApa se bacakara sarvathA vimukha-virakta hokara jI sakate ho, raha sakate ho unheM... lAkha-lAkha..vaMdana ho / are ! hama to kyA devaloka meM... indra mahArAja bhI apane indrAsana para baiThane se pUrva "namo baMbhavayadhAriNaM" brahmacarya vrata kA pAlana karanevAle brahmavrata dhAriyoM ko namaskAra karate haiM / eka tarapha to Aga lage aura dUsarI tarapha Aga ko rUI yA sUkhI ghAsa mila jAya to phira pUchanA hI kyA? isI . taraha eka to pUrvabaddha veda mohanIya karma kA tIvra udaya ho aura dasarI tarapha... vartamAna meM prabala uttejaka nimittoM kA yoga mile to phira pUchanA hI kyA? kaise Tika pAeMge? isa taraha Azrava, baMdha, aura pUrvakRta mohanIya karma kA udaya saba ikaTThe hone para karma baMdha kI hI pravRtti calegI aura tIvra bhArI karmoM kA baMdha hogaa| isa taraha isakI pravRtti varSoM taka calatI hI rahatI haiN| are ! varSoM taka to kyA janmoM janama taka calatI hI rahatI hai| karma kA saMsAra hai / ataH saMsAra bhI anAdi-ananta nitya zAzvata hai / tathA karmoM ko karanevAlA kartArUpa jIva bhI zAzvata hai / aise saMsAra sadAkAla calatA hI rhegaa| - . 18 pApasthAnoM meM pA~cavA pApasthAna parigraha-saMgraha kA hai / saMsArI jIva mohavaza jarUriyAta se bhI anekagunA jyAdA apanI icchAoM ko saMtoSane ke lie vastuoM kA saMgraha hada se jyAdA karatA hI jAtA hai| usake lie koI sImA yA kisI bhI prakAra kA pratibaMdha hI nahIM hai| isameM jaDa-bhautika-paudgalika vastuoM tathA nokara-cAkarAdi vyaktiyoM kA bhI saMgraha hotA jAtA hai| kyA yaha saba binA rAga ke honA saMbhava hai ? jI nahIM ! are ! tIvra rAgase hI parigraha jyAdA bar3hatA hai| isameM bhI Azrava ke pA~cave avatAzrava tathA, avirati baMdha hetu ke bhedoM kA samAveza hotA hai / mohanIya karma kA tIvra rAga-moha milakara jIva isa pApa ko karatA hai aura nae karma bAMdhatA hai / kaSAya Azrava aura baMdha hetu-. . 18 ve pApa meM prathama 5 pApa to dravya pApa hai| bAharI pApa hai / parantu unake pIche bhAva pApaM, Abhyantara kakSA ke pApoM meM-6 se 11 taka sthAna haiN|6-krodh,7-maan, 8-mAyA, 9-lobha, 10-rAga, 11-dveSa, ye 6 haiN| inameM kaSAya hI kaSAya haiM / vaise dekhA jAya to mAyA aura lobha rAga ke ghara ke haiN| tathA krodha aura mAna dveSa ke ghara ke haiM / ye mohanIya karma ke eka svataMtra vibhAgarUpa kaSAya ke svarUpa meM par3e haiN| pUrvajanma meM, yA pUrvakAla meM 818 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiye hue kaSAyoM ke kAraNa upArjita kaSAya mohanIya karma ke udaya se inakA udaya hotA hai| aura dUsarI tarapha vartamAna meM vaise yoga-saMyoga-nimitta milate haiM / jisase ye sabhI punaH bhaDakate haiM / punaH vaisI pravRtti hotI hai / ye kaSAya to hamAre khUna meM mila cuke haiM / ina kaSAyoM meM krodha karanA, mAna-abhimAna ghamaNDa karanA, mAyA, prapaMca-chala-kapaTa kisI ke sAtha vizvAsaghAta karanA, ThagavRtti Adi kI pravRtti karanA, tathA lobha kI pravRtti meM, ati saMgraha karanA, ikaTThA karate jAnA yA prApti kI tRSNA Adi kI pravRtti niraMtara calatI hI rahatI hai| rAga-icchA-moha-AkarSaNa Adi ke rUpa meM kAphI pramANa meM bar3hatA hI jAtA hai / dveSa bhI rAga ke sikke kI dUsarI bAjU hai / yaha bhI calatA hI rahatA hai| yadi kisI ke sAtha mitratA bar3hatI hai to dUsare ke sAtha duzmanI bhI hotI hai / zatrutA bhI baDhatI hai / eka hI gADI ke do pahie kI taraha ye rAga-dveSa sAtha hI calate rahate haiM aura pravRtti karate rahate yaha kaSAyAzrava bhI hai aura kaSAya kA baMdha hetu bhI hai / sAtha hI kaSAyoM meM rAga-tathA dveSa ke aMtargata aise mIThe-khaTTe, kaDave svAda sAtha hI paDe haiM ki ve sabako apanA kendra banA lete haiM / ina kaSAyoM se hI indriyAzrava, avratAzrava, tathA kriyAzravAdi calate rahate haiN| 25 prakAra kI sabhI kriyAe~ rAga-dveSa grasta haiM / isI taraha baMdha hetuoM meM se-mithyAtva, avirati aura pramAda kaSAya ke kAraNa baDhate haiM, hote haiM / ataH jaba jaba kaSAyAdi kI pravRtti hotI hai taba Azrava bhI hotA hai aura karma kA baMdha hotA hI rahatA hai| pUrva ke bAMdhe hue karmoM kA tIvra udaya, usa udaya ke kAraNa vaisI harakateM... pravRtti karanA Adi calatA hI rahatA hai / yahI AzravarUpa pravRtti hai / basa, isIke sAtha hetu kA milanA aura phira karma kA baMdha honA... yaha krama saMsAra meM niraMtara calatA hI rahatA hai| karma bAMdhanA, unakA udaya honA, udayakAla meM punaH vaisI pravRttiyA~ karate rahanA, tathA punaH karma bAMdhate rahanA yahI saMsAra kA krama hai| jo anAdi-anantakAla se calatA hI rahatA hai| saca hI kahA hai ki punareva pApaM punareva karma, punareva karma punareva pApaM / pApa-karma saMyogena, saMsAro calati sadA / / -phira se pApa karate hI jAeM, pApa kI Azrava-pravRtti calatI hI rahe, usase punaH karma kA baMdha hotA hI rahe, usa baMdhe hue karma ke udaya se jIva punaH vaisI pApa kI pravRtti karatA hI rahatA hai| isa prakAra pApa karma ke yoga-saMyoga se yaha saMsAra cakra kI taraha sadAkAlacalatA hI rahatA hai| pApa aura karma anAdi-ananta zAzvata siddha hote haiM / ataH Atmazakti kA pragaTIkaraNa Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra kA sarvathA pralaya ho jAegA, aura pralaya karane ke lie kisI ko avatAra lenA paDegA, koI prabala zaktizAlI avatArI puruSa Akara saMsAra kA pralaya-saMhAra karegA ityAdi prakAra kI samasta mAnyatAeM kapola-kalpita nirarthaka siddha hotI hai / bilkula hI yuktisaMgata nahIM hai / ajJAnagrasta hai / / Azrava ke pazcAt baMdha Azrava kriyAtmaka hai| aura baMdha heturUpa kAraNarUpa hai| jaise hama calate haiM yaha kriyA hai, parantu kahA~ calanA? kyoM calanA? kitanA calanA? kaise calanA? kahA~ taka calate hI rahanA? kisa dizA meM calanA? kisa rAste calanA? kisa kAma ke lie calanA? Adi aneka viSaya calane kI kriyA kA hetu kAraNa nizcita karate haiN| yadi ghUmane-Tahalane jAte haiM to calanA alaga DhaMga kA hotA hai / ghara se nikalakara calane kI kriyA to karate haiM parantu hetu manameM nirdhArita hotA hai ki... dukAna jAnA hai / yA videza jAnA hai| yA maMdira jAnA hai| ityAdi jo aura jaisA hetu nizcita hotA hai tadanurUpa kriyA-pravRtti hotI hai| ataH Azrava meM kriyA-pravRtti kI pradhAnatA hai jabaki baMdha meM hetu-kAraNa kI pradhAnatA hai| kaSAyAdi Azrava meM aura baMdha meM donoM meM samAna rUpa se haiM phira bhI donoM meM antara hai| kaSAya kI pravRtti-kriyA bhI hotI hai aura usI meM hetu bhI nizcita rUpa se hotA hai| yadi eka gRhiNI krodha kaSAya kI kriyA karatI hai| to usI samaya kaSAya kA hetu bhI sAtha hI nirdhArita hotA hai / kisa para bacce para krodha karanA hai? kitane pramANa meM krodha karanA? dila meM hitabhAva rakhakara krodha karanA hai / use sudhArane ke hetu se krodha karanA hai / ityAdi Azaya-hetu se krodha karatI hai, usake AdhAra para krodha kI tIvratA, mandatA Adi kama-jyAdA mAtrA kA khyAla rahatA hai / usa pramANa meM jIva karatA hai / isalie kiyA jAtA krodhAdi kaSAya Azrava kI pravRttirUpa bhI hai aura vahI kaSAya baMdha hetu rUpa bhI hai| tabhI karma kA baMdha hotA hai / Azrava kriyAtmaka hone ke kAraNa pahale hogA aura baMdha heturUpa hone ke kAraNa, bAda meM hogaa| 18 pApoM se 8 karma kA baMdha- . 18 pApa kI pravRttiyoM ke karane se 8 prakAra ke karmoM kA baMdha hotA hai / 18 prakAra ke pApa mohanIya karma ke kAraNa pravRttirUpa meM hote haiN| udaya ke kAraNa hote haiM / aura 18 pApa kI AzravAtmaka pravRttiyoM ke kAraNa mUlabhUta mohanIya karma kA baMdha hotA hai| aura 820 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya aMtarAya mohanIya/ ...nAma: gova canaya AyuSya phira Age AThoM karmoM kA baMdha hotA hai / ataH AThoM karmoM ke Azrava kA AdhAra mohanIya karma kI pravRtti para nirbhara karatA hai / binA usake saMbhava hI nahIM hai / saba prakAra kI pravRttiyA~ jo 18 pApasthAnakI kriyAe~ hai, unake kAraNa sabase pahale to mohanIya karma baMdha hogA / aura bAda meM sAtoM karmoM kA baMdha hotA rahatA hai / isa taraha ATha karmoM kA AdhAra mohanIya karma hai / hiMsAdi 18 pApasthAnaka jaise vRkSa ke mUla meM pAnI DAlane se jaDoM dvArA pUre vRkSa meM sarvatra pahu~ca jAtA hai| pattoM - phUloM - aura phaloM taka meM sarvatra vibhAjita hokara pramANa meM pahu~ca jAtA hai / ThIka isI taraha mohanIya karma kI hI Azrava paddhati ke sevana se anya sAtoM karmoM kA baMdha hotA 1 udAharaNa ke lie krodha kaSAya mohanIya kI prakRti hai / aura krodha kaSAya bahuta jyAdA karane se naraka gati ke AyuSya kA baMdha hogA / aura krodha kisake sAmane karate haiM ? krodha meM Apa kisako sunAte haiM? yadi gurujana, vaDIla varga, mAtA, pitA, yA aura baDoM ko, to usake kAraNa nIca gotra karma ke baMdha kI saMbhAvanA jyAdA rahatI hai| isI taraha yadi krodha karate samaya gAlI-galauca, gaMde apazabda bolakara kisI kA dila dukhAte haiM kisI kA mana duHkhI karate haiM, saMtApa paidA karate haiM to nizcita hI samajhie ki ... azAtA vedanIya karma bAMdhate haiM / jisake udaya se bAMdhanevAle ko mAnasika azAtA, azAnti - vyAdhi Adi sahana karanI paDegI / yadi vidyAguru, zikSaka, guru mahArAja Adi baDoM ke sAmane krodha karake unheM anTa - sanTa bakakara kucha bhI jaisA - taisA sunAkara yadi apamAna kiyA to pariNAma yaha AegA ki jJAnAvaraNIya - aura darzanAvaraNIya karma donoM karmoM kA baMdha eka sAtha meM hogA / aura jIva ko jJAna, buddhi kI kamI tathA indriyoM kI kSINatA, kamajorI yA vikalatA Adi kA phala bhugatanA paDegA / 11 1 1 krodha svayaM hI kaSAya mohanIya kI pravRtti hai / ataH krodha karane se dubArA vApisa mohanIya karma kA baMdha to hogA hI / isI taraha krodha karake Apane kisI ke mArga meM roDe Atmazakti kA pragaTIkaraNa 821 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAle, avarodha paidA kiyA, vighna khaDe kiye to pariNAma svarUpa antarAya karma kA bhI baMdha hogaa| aura krodha kI azubha pravRtti karane se azubha nAmakarma (pAparUpa) kA baMdha hogaa| bAda meM udaya ke kAraNa usa bAMdhanevAle jIva ko saubhAgya, yaza, kIrti, AdeyapanA, Adi zubha puNya prakRtiyA~ na milakara azubha hI milegii| dekhie isa taraha mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM ke udaya kI abhI taka to mAtra eka kaSAya mohanIya kI krodha kI prakRti kA pariNAma dekhA hai / jo AThoM karma baMdhAtA hai / isI taraha, mAna, mAyA, lobha, Adi sabhI pravRttiyA~ dekhane para patA calegA ki.. mohanIya kI pravRtti karane para AThoM karma kA baMdha kaise hotA hai ? yaha jAnakArI pratyeka sAdhaka ko rakhanI hI caahie| mohanIya karma kI pravRttiyA~____ mohanIya karma kI 28 prakRtiyA~ haiM / pahale guNasthAna para 28 hI sabhI sattA meM hai, sabhI baMdha meM bhI hai, aura sabhI udaya meM bhI hai / udaya meM hone ke kAraNa jIva udaya ke adhIna hokara vaisI ceSTAe~-kriyA-pravRtti karatA hai / jaise pAgalakhAne meM pAgala marIjoM ko Apane kabhI dekhA hI hogA? ve bicAre tathA prakAra ke mAnasika roga ke kAraNa aiM, baiM, A.. hA. . hI.. hI.., ityAdi satata bolate-bakate hI rahate haiM / zarIra kI bhI kucha ceSTAe~-pravRttiyA~ niraMtara eka jaisI hI karate rahate haiN| ThIka usI taraha yaha saMsAra eka pAgalakhAne jaisA hai| sabhI mohanIya karma ke udayarUpa roga ke kAraNa viSaya-kaSAyAdi ceSTA-kriyA-pravRtti karate hI rahate haiN| sabhI jIva isa roga se grasta haiM / ataH jJAniyoM kI dRSTi meM sacamuca yaha saMsAra pAgalakhAne jaisA hI hai| yadi mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM ke anusAra pravRttiyA~-kriyAe~ dekhane jAeM to aneka prakAra kI bhinna bhinna prakAra kI kriyAe~ haiM / parantu saMkSipta meM sthUlarUpa se dekhane para... (1) 1) mithyAtva mohanIya, 2) samyaktva mohanIya, aura 3) mizra mohanIya ina tIna-darzanamohanIya karma kI prakRtiyoM ke udaya ke kAraNa-jIva viparIta jJAna, ulTI vicAradhArA, azraddhA, aMdhazraddhA, mithyA vicAradhArA, zaMkA, saMdeha, bhrama-bhrAnti tattvoM ko sarvathA na mAnanA, aura bilkula ulTI vRtti-pravRtti-bhASAdivAlA banatA hai| tathA kadama-kadama para vaisI pravRtti karatA hI rahatA hai| - (2) darzana mohanIya karma mAnyatA, mAnane, ke viSaya meM hai / jabaki cAritra mohanIya karma... kriyA-pravRtti-ceSTAe~ karAnevAlA hai / cAritra mohanIya meM tIna vibhAga mukhya haiM 822 . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 1) kaSAya mohanIya jo krodhAdi kaSAya karAtA hai / 2) nokaSAya mohanIya jo hAsyAdi kI ceSTAoM dvArA ha~sAne - rulAne Adi kI pravRtti karAtA hai / tathA 3) tIsarA vibhAga hai veda mohanIya karma kA / yaha viSaya-vAsanA kAma - saMjJA - maithuna kriyA ratibhAva, kAma krIDAdi rAtA hai| I water. isa taraha eka makAna kI cAra mukhya divAloM yA cAroM dizA ke daravAjoM kI taraha . mohanIya karma kI cAra divAleM - 4 dizA kI pravRttiyA~ mukhyarUpa se baDI hai / - 1) mithyAtva kI, 2) dUsarI kaSAya kI, 3) tIsarI nokaSAya kI, aura 4) cauthI - viSaya vAsanA kI / basa, saMkSipta meM ina cAra prakAra meM pUre mohanIya karma kA samAveza AsAnI se kiyA jA sakatA hai / yadi ise aura saMkSipta meM sArAMza rUpa se hI kahanA ho to isa taraha bhI kaha sakate haiM ki... "viSaya + kaSAya = saMsAra / " jaise rasAyana zAstra meM - H2O H hAiDrojana ke 2 bhAga, aura 0 oksIjana kA eka bhAga donoM milane se pAnI banatA hai / ThIka usI taraha viSaya aura kaSAya ina donoM ke milane se sArA saMsAra banatA hai / ina donoM ko yadi zAstrIya bhASA meM kahanA ho to - rAga + dveSa = saMsAra / jJAniyoM ne viSaya ko rAgamUlaka, rAgapradhAna kahA hai / tathA kaSAya ko dveSamUlaka - dveSapradhAna kahA hai| basa, saMkSiptIkaraNa kI prakriyA meM isase jyAdA aura saMkSipta kyA ho sakatA hai ? isalie anta meM samasta bAtoM kA nicoDa nikAlakara jJAniyoM ne eka zabda - " moha" mohanIya kA dekara nAmakaraNa "mohanIya" karma kA kiyA hai / " muhyanti yatra janAH tad mohanIyaH " jahA~ jIva mohita ho jAte haiM vaha mohanIya karma hai / 1 saMsAra kI samasta pravRttiyA~ mohamUlaka hai T cAhe Apa mithyAtva kA AcaraNa kareM, yA bhale hI Apa kaSAyoM kA AcaraNa kareM / Apa viSayavAsanA kA sevana kareM yA cAheM Apa hAsyAdi nokaSAya kI pravRtti kareM, lekina sabhI mohamUlaka, mohapradhAna hI haiN| moha-apanA mamatva jisameM bharA huA hai| yadi dveSa ke durbhAva meM Akara jIva bhale hI krodha-mAna kA sevana karatA ho phira bhI krodha karane ke pIche svakArya, apane hetu ko sAdhane kA Azaya moha kA jarUra rahatA hai / yadi vaha hAsyAdi kI ceSTAoM meM nokaSAya ke AdhIna hokara ha~sane, rone Adi kI bhI pravRtti karatA hai to bhI usameM apanA kucha sAdhane kI usakI vRtti jarUra rahatI hai| vahI moha-mamatva buddhi hai / merA - para kA moha dikhAkara jIva ko apanI icchA pUrI karanI hai / mohabhAva--AsaktibhAva, tRSNA bhAva, atRpti kA bhAva, asaMtoSane kI vRtti Adi hai / rAga Atmazakti kA pragaTIkaraNa 823 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva hI saccA moha hai| lekina apane rAgabhAva ko sthira rUpa se TikAe rakhane ke lie jIva dveSa kA bhI Azraya letA hai| jaise eka gAya ko apane bachaDe kA moha hai, vaha use apanA mAnakara rAga buddhi se mamatvabhAva meM rahatI hai| mohadazA meM rAjIpanA acchA rahatA hai| acchA suhAvanA lagatA hai / parantu koI usa bachaDe ko pakaDane Ae to gAya bhI apanA dveSabhAva baDhAkara krodhAdi vyakta karate hue pakaDanevAle ko mArane aaegii| sIMga ko dikhAkara sAmane karake mArane AtI hai| ___ThIka usI taraha manuSya meM yaha svabhAva apane upArjitaM mohanIya karma ke kAraNa hai| eka mA~ bhI apane saMtAna kI rakSA karane ke lie dveSa bhAva ko dUsaroM kI tarapha baDhAkara krodhAdi karatI hai| krodha kA Azraya bhI jIva apane moha kI rakSA karane ke lie letA hai| isalie dveSa yaha bhI mohanIya karma ke eka hI sikke kI dUsarI bAjU hai / eka bAju rAga to dUsarI bAju dveSa / parantu sikkA to Akhira eka hI hai / saMsAra kI samasta pravRttiyoM kI gaNanA yadi karane bhI baiThe to kyA saMbhava hai? jI nahIM ! hajAroM-lAkhoM prakAra kI pravRttiyA~ haiM / parantu saba kA vargIkaraNa karake unheM eka mAtra mohanIya karma meM samAviSTa kI jA sakatI hai / kyoMki sabhI pravRttiyA~ mAtra rAga-dveSa kI hI haiM / jaisA ki hama pahale dekha Ae haiM usa hisAba se mohanIya karma kI pramukha 4 divAloM-daravAjoM kI taraha mukhya 4 bheda haiM / una cAroM prakAra kI pravRttiyoM ke bheda karane jAya to lAkhoM prakAra kI pravRttiyA~ eka mAtra mohanIya karma kI hai| pravRttiyoM ke sAtha pApa 'nizcita hI hai ki mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM ke AdhAra para... jo bhI aura jaisI bhI pravRttiyA~ jIva karatA hai ve saba pApa hI pApa baMdhAnevAlI hotI hai| inameM eka bhI puNyopArjana karAnevAlI zubha pravRtti hai hI nahIM / isalie mohanIya karma kI pravRttiyoM kA AcaraNa karane se kisI bhI prakAra kA zubha puNya baMdhanevAlA hI nahIM hai| ataH 18 pApasthAnoM kA... sabakA samAveza anya kisI karma meM na karate hue eka mAtra mohanIya karma meM hI kiyA hai| Azrava meM bhI yogAzrava hai / aura baMdhahetu meM bhI yoga baMdha hetu hai / ina donoM meM yoga samAnarUpa se haiM / mana-vacana aura kAyA ye tIna yoga haiM / cetanAtmA ko saMsAra meM jIne ke lie... rahane ke lie mana, vacana aura kAyA ke tIna yogoM kI pUrI AvazyakatA rahatI 824 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANendriya rasanendriya spazendriya hai| binA zarIra ke koI jIva saMsAra meM jI hI nahIM sakatA hai / raha hI nahIM sakatA hai| binA zarIra ke jIva azarIrI ho jAtA hai| azarIrI yaha avasthA eka mAtra mokSa meM hI hotI hai| zravaNendriya mukti ke sivAya saMsAra meM kahIM kabhI bhI saMbhava hI nahIM hai / zarIra yaha saMsAra kA hetu hai / moha kA kAraNa hai / zarIra ke sAtha indriyA~ juDI huI hai / pA~co indriyA~ zarIra ke khiDakI daravAje ke rUpa meM hai / indriyA~ jIvoM ko sva-sva karmAnusAra kama-jyAdA pramANa meM milatI haiM / bAMdhe hue nAmakarma kI indriya nAmakarma kI prakRti ke kAraNa jIvoM ko indriyA~ prApta hotI hai| darzanAvaraNIya karma kA vizeSa udaya indriyoM kI vikalatA bhI dilAtA hai| sAtha hI jJAnAvaraNIya karma bhI apanA bhAga dikhAtA hai aura indriyoM kI kSINatA Adi meM hAtha baTA~tA hai / Akhira indriyA~ AtmA taka jJAna pahu~cAne kA kAma karatI hai / ataH ye pA~coM indriyA~ jJAnendriyA~ kahalAtI hai / AtmA ko inakI bahuta AvazyakatA hai / binA indriyoM ke jInA jIva ke lie muzkila hai| kyoMki pA~co indriyoM se 23 viSayoM kA jJAna prApta hotA hai| 1) sparzendriya (camaDI) se ThaMDA-garamAdi 8 prakAra ke sparzoM kA jJAna hotA hai / camaDIvAle jIva ekendriya kahalAte haiM / 2) rasanendriya- jIbhavAloM ko khaTTA-mIThAdi 5 prakAra ke rasoM kA jJAna hotA hai| aise jIva doindriya-kRmI-jIvANu Adi kahalAte haiN| 3) ghANendriya (nAsikA) vAle cITi-makoDe-khaTamalAdi jIva teindriya haiM jo sugaMdha-durgaMdhAdi ghrANa-gaMdha kA jJAna prApta karatA hai / 4) cauthI cakSuindriya haiM (A~kha) isase jIva kAlA-lAla-pIlAdi-pA~coM prakAra kA varNa-rUparaMga grahaNa karatA hai / aise makkhI -macchara-bhaure-tIDAdi caurindriya jIva kahalAte haiN| tathA antima pA~cavI indriya-zravaNendriya--(kAna) hai| AvAja-zabda-dhvanI sunakara AtmA taka jJAna pahu~cAnevAlI yaha pA~cavI mahatva kI indriya haiM / hAthI, ghoDe, baila, bakarI, manuSya, nArakI, devAdi sabhI paMcendriya jIvoM ko yaha karNendriya prApta hotI hai| Atmazakti kA pragaTIkaraNa Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. dhrANandraya PIPASHRAMMOHANA jJAna prApti kI prakriyA isa taraha pA~co indriyA~ bilkula jJAna prApta karAnevAlI jJAnendriyA~ haiN| bAhara ke padArthoM ko rasandriya dekha-sUnAdi kara...AtmA taka jJAna pahu~cAne kA kAma karatI hai| isa prakriyA meM indriyA~ bAharI padArtha kA sparza-rasAdi-rUpa-raMgAdi-zabdAdi kA jJAna lAkara pahale mana ko bhejatI hai / mana AtmA ke sAtha jur3A huA hai| / cakSa indriya / zravaNandriya ataH mana usa jJAna ko AtmA ke pAsa bhejatA hai / AtmA meM jJAna hai / vaha bhI jJAnAvaraNIya karma se AvRtta hai / usameM AvaraNa ke kAraNa mati-buddhi kA jJAna hai / yAda rakhie, buddhi yA jJAna AtmA se alaga koI svatantra dravya ke rUpa meM nahIM hai / parantu AtmA ke hI jJAnarUpa meM hai / ataH mana buddhi ke pAsa bhejatA hai / buddhi Ae hue jJAna kA vizleSaNa karatI hai / udAharaNa ke lie... A~kha se kisI vRkSa ko dekhA- A~kha ne usakA sArA rUpa-raMgAdi-mana ke pAsa bheja diyA-mana icchAdi dvArA vicAra karatA hai / vahA~ se buddhi ke pAsa AtmA meM gayA jJAna aba vahA~ pUrNa rUpa se vizleSaNa hogA-ki yaha vRkSa kyA hai ? kisakA hai ? isake phalAdi kaise haiM ? jAnakArI prApta karane kI yaha jJAna prakriyA hai| (Perseption theory, the theory of knowledge). jJAna prApta hone kI prakriyA hai| yahA~ taka to koI Apatti hI nahIM hai / bahuta hI acchi upayogI haiM yaha jJAna kI prkriyaa| saMsAra ke choTe-bar3e sabhI jIvoM ko cAhie yaha prkriyaa| anivArya rUpa se upayogI evaM Avazyaka hai pratyeka jIvoM ke lie| jJAna ke badale mohavRddhi___ yadyapi indriyA~ jJAnendriyA~ haiM / jJAna ke upayoga ke lie kArya karatI huI upayogI tathA Avazyaka haiM / parantu prabala mohanIya karma itanA jyAdA sabala evaM sakSama hai ki pA~coM indriyoM ko jJAna kA kAma karane dene ke badale apanI mohavRddhi hI karAne kA kAma karAtA hai / mohanIya karma ne jJAna kA galA ghoMTa diyA hai / daboca diyA hai aura apane vaza meM karake 826 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhIna - parAdhIna banA diyA hai| ataH pA~co indriyoM se aba aisI sthiti meM - jJAna jyAdA prApta hone ke badale - moha hI jyAdA baDhatA hai / jIva moha kI puSTi hI jyAdA karatA hai / ataH jJAna ke lie upayoga jyAdA karane na dekara mohanIya saba kucha apane upayoga ke lie karatA hai / basa, aba vRkSa dekhakara jJAna baDhAne ke badale vaha khAne, toDane tathA priyatamA ko khilAne Adi kI jyAdA icchA rakhatA hai / aba kapaDe pahananA Adi zarIra kI lAja-maryAdA Dhakane ke bajAya .. moha kI tIvratA ke sAtha rAga-bhAva meM pahananA hai / vaha bhI aisI phaizana ke kaTa ke pahananA hai ki jisase hetu sarvathA siddha na ho Upara se aMgopAMgo kA pradarzana ho aura mohakatA baDhAI jA sake / zarIra ko aisA sajAkara mohaka banAyA jAya ki jisase zarIra rAjI na ho parantu mana khUba jyAdA rAjI ho / aura dUsare dekhanevAle ko bhI jyAdA rAjI kareM / rAgI banAe~ / uttejaka evaM mohaka nimitta khaDA karake AkarSaNa paidA kareM / 1 I 1 karNendriya se zabda - dhvani sunakara jJAna baDhAne ke bajAya aba jIva mohavaza gIta-saMgIta aise sunanA cAhatA hai jisase jJAna ke bajAya andara moha kI hI vRddhi ho / moha puSTa hotA hai / usameM bhI jIva bahuta jyAdA rAjI hotA hai / AnaMdita hotA hai / isI moha kI mAyA kA Aja aisA prabhAva hai ki jIva vyAkhyAnavANI zravaNa karane ke bajAya philmI gIta-saMgIta ko pramANa meM jyAdA pasaMda karatA hai| TI.vI. dekhane kI prakriyA A~kha kI hai| paraMtu jIva TI.vI. dekhakara jJAna jyAdA prApta karane ke badale mohaka - azlIla, AkarSaka dRzyoM ko jyAdA dekhakara mAtra apanI mohavRddhi karane kA hI kAma karatA hai / isIlie pariNAma svarUpa Aja ke jamAne meM TI.vI. kI vikRtiyA~ sarvatra vyApaka rUpa se baDhatI hI jA rahI hai / yahA~ taka sthiti vikRta ho cukI hai ki TI.vI. dekhakara pAgala hone kI saMkhyA dina pratidina videzoM meM bhI baDhatI hI jA rahI hai| TI.vI. dekhakara baccoM kA * mana vikRtiyoM - vAsanAoM se bharatA jA rahA hai, aura samAja meM - khUna - hiMsA - hatyA, balAtkAra - durAcAra - vyabhicArAdi saba prakAra ke pApoM kA pramANa kAphI jyAdA baDhatA hI 1 rahA hai| TI.vI. Ane ke pahale jo pramANa 10% bhI nahIM thA vaha Aja TI.vI. Ane ke bAda 50% se 60% baDha gayA hai| aura dina pratidina baDhatA hI jA rahA hai| tathA videzI saMskRti kA vikRta svarUpa jo jo Arya saMskRti kI susaMskRta sabhya prajA ko dikhAyA jA rahA hai / tathA usameM bhI jyAdA se jyAdA vikRtiyA~ dikhAkara prajA ke mAnasa ko vikRta kiyA jA rahA hai| saca dekhA jAya to yaha Arya saMskRti para bahuta bar3A bhArI AkramaNa hai / vajrAghAta samAna kuThArAghAta hai / yaha AryAvarta bhArata kI sabhyatA aura 'Atmazakti kA pragaTIkaraNa 827 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRti kA nAza karane kI suvyavasthita yojanA hai / hAya ! aphasosa ! hamArI Arya prajA isa vizvAsaghAta ko bhI na samajha sakI aura Aja vinAza ke kinAre khaDI rahakara bhayAnaka garta meM giratI jA rahI hai| yaha duSpariNAma-TI.vI. sinemAoM ke duzcakra ke kAraNa hai| abhI bhI isase nipaTA jA sakatA hai / parantu deza kI prajA ke sAtha gaddArI karanevAle svArthI netAoM se aura kyA apekSA rakhI jA sakatI hai? isase acchA to aba yaha hai kikarmazAstroM kA abhyAsa karake- samyag zikSA prApta karake apanA jIvana svayaM sudhaareN| aba sarakAra aura sarakArI netAgaNoM se apekSA rakhanI bhUla samajhakara unake sAtha aura sahayoga kI apekSA choDakara pratyeka jIvoM ko svayaM apane Apa hI samajhakara sudharanA caahie| pA~coM indriyoM ke 23 viSayoM ke saiMkaDoM sAdhana saMsAra meM upalabdha haiN| maujUda haiN| aura dina-pratidina vijJAna yuga isakI ora bharamAra khaDI karatA hI jaaegaa| zAyada himAlaya ke jitanA Dhera bhI khaDA kara de bhautika sAdhana-sAmagriyoM kaa| lekina yAda rakhie sabhI sAdhana eka mAtra jaDa hai / bhautika-paudgalika hai / ye koI na to sukha-zAnti denevAle haiM, aura na hI Ananda-maMgala denevAle haiN| inakA kaisA upayoga jIva karatA hai usa para nirbhara hai / jaDa kA kaisA upayoga karanA? kitanA upayoga karanA yaha to jIva para nirbhara hai / jIva ke samyagjJAna saccI zraddhA para nirbhara karatA hai / yadi jIva thoDe bahuta bhI samyagjJAna,tyAgiyoM-vairAgiyoM kI saMgata ke raMga se raMgA huA ho to hI bacane kI saMbhAvanA rahatI hai / anyathA bahuta muzkila hai| ataH sabase pahale yaha nirNaya kara hI lenA cAhie ki hameM hamArI pA~coM indriyoM kA upayoga jJAna kI vRddhi ke lie hI karanA hai / moha kI vRddhi ke lie to bhUla se bhI nhiiN| Akhira yAda rakhie ki... mana bhI jaDa hI hai / indriyA~ sabhI jaDa haiM / aura zarIra bhI sarvathA jaDa hI hai / isI taraha bAharI padArtha-vastue~ sabhI jaDa haiM / ina saba jaDa ke bIca meM eka mAtra jIvAtmA hI cetana hai / cetana-jIva hI kartA hai / jJAna kA adhiSThAtA bhI cetana hI hai / ataH yahI sabhI jaDoM kA upayoga evaM upabhoga karatA hai / basa, aba ina saba padArthoM kI upayogitA samajhakara AvazyakatAnusAra jJAna prApta kara lenA cAhie / parantu mohadazA ko Age karake rAga-kI tIvra bhAvanA ke kAraNa moha kI vRddhi ke lie unakA upayoga na kareM / jaise TI.vI. kA upayoga mAtra jJAna kI vRddhi ke lie hI kiyA jAya to duniyA meM lAkhoM-karoDoM logoM meM jJAna bddhegaa| lekina manoraMjana choDanA caahie| vijJAna ke sukhapradAyaka sabhI sAdhanoM kA upayoga isI dRSTi se jJAna ke lie karane kA rakheM to bahuta 828 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baDA upakAra hogA sabakA-saba para / aura yadi isase viparIta yadi manoraMjana mauja-zauka ke lie moha-mamatva-mAyA baDhAne ke lie hI kiyA to sabakA saba para bahuta bar3A bhArI apakAra hogaa| bhAvi meM bahuta baDA anartha hogaa| pApAzravoM ke sevana se puna: mohanIya karma kI vRddhi 18 pApasthAnoM meM 12 se 18 naMbara taka ke 7 pApa jo vAcika kAyika jyAdA hai| aise pApoM meM 12 ve kalaha, ke pApa meM - rAga aura dveSa donoM zAmila haiM / jhagaDe meM vaise bhI dveSa kI, krodha kI mAtrA hI pratizata meM jyAdA hotI hai / lekina pati-patnI ke mIThe jhagaDe rAga kI tIvratA meM hote haiM / jhagaDe kA mUla to rAga-dveSa ke ghara meM hI hai / isakI nipaja mAnasika rUpa se mana meM se hI hotI hai| 13 veM abhyAkhyAna meM AkSepa-Aropa lagAne kI vRtti hai| yaha bhI binA kaSAya ke saMbhava nahIM hai| donoM pApa jyAdA bolanevAle haiN| yadi mauna rahane kA upAya apanAyA jAya to donoM pApoM se AsAnI se bacA jA sakatA hai| nahIM to phira punaH pApa karate rahie aura punaH karma bAMdhate rhie| 14 ve paizUnya ke pApa meM mAyAvI vRtti jyAdA hai / yaha mAyA kI bahulatAvAlA pApa cugalI khAne kI pravRtti karAtA hai / Akhira binA kaSAya ke isa pApa ke lie jInA muzkila hai| socie aisI nAradI vRtti ke isa pApa meM jIva AThoM karma nahIM bAMdhegA to kyA karegA? mohanIya karma kI pravRtti meM punaH mohanIya karma bAMdhanA, aura punaH usakA udaya honA, tathA udaya kAla meM punaH vaisI harakateM karanA, punaH vaisI pravRtti karake phira karma bAMdhate rahanA... phira udaya... phira vaisI pravRtti .... phira karma, isa taraha aneka janmoM taka karma grasita avasthA meM AtmA saMsAra cakra meM paribhramaNa karatI hI rahatI hai| isase karma kA svabhAva Adata bana jAtA hai| vaise hI pApoM ko punaH-punaH karate rahane se vRtti hI vaisI bana jAtI hai| basa, phira usI prakAra ke svabhAva bAra-bAra usa pApa ko karAte hI rahate haiM / pApa kI pravRtti jitanI jyAdA khataranAka nahIM hai usase aneka gunI jyAdA pApa kI vRtti jo andara paDI hai vaha hajAra gunI khataranAka hai| eka pApa kI pravRtti jitane jyAdA nae pApa nahIM karAegI usase hajAra gune jyAdA pApa-aura karma usakI vRtti-svabhAva-Adata jyAdA karAegI / bacce ne aba corI nahIM kI isameM rAjI hone jaisA nahIM hai, parantu usakI Adata, andara se vRtti sudharI kI nahIM....jaba andara kI vRtti badala jAya taba samajhie ki baccA sudhara gayA hai / taba rAjI hone jaisA hai / vRtti zabda ke Age 'mana' zabda joDane se "manovRtti" zabda banatA hai / yaha zabda sUcita karatA hai ki.... vRtti kA kendrasthAna mana hai / vRtti kI Atmazakti kA pragaTIkaraNa 829 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaja mana meM hotI hai / yaha mana meM rahatI hai / pravRtti bAharI hai / jo kAyA kI prAdhAnyatA se hotI hai / jaba vRtti kI jaDe antara mana kI gaharAI meM hotI hai| vahIM se pApa kI zuruAta hotI hai| jaise nAriyala kA vRkSa 40 phITa u~cA-lambA hai parantu usakI jaDeM-mUla jo jamIna meM hai ve kitanI gaharAI meM hai| bhale hI kAphI kama ho / parantu pAnI kA siMcana vahIM jaDoM meM hI kiyA jAtA hai / aura pariNAma svarUpa pUre vRkSa ke pratyeka bhAga meM hara-patte-patte meM sarvatra pahuMca jAtA hai / ThIka isI taraha vRtti jaDoM kI taraha mana kI gaharAI meM rahatI hai| vahIM se pApoM kI zuruAta hotI hai| ataH pApa kI pravRtti sudhArane ke lie sAmanevAle jIvoM ko mArane-pITane kI apekSA usake antastha mana kI gaharAI taka asara kara sake. ... hama usake mana kI gaharAI taka pahu~ca sakeM aisA mAdhyama apanAkara upAya karane se hI saphalatA prApta ho sakatI hai| ... dveSa-durbhAva meM mana ke daravAje dUsaroM ke lie banda rahate haiN| jabaki rAga-prema ke sadbhAva meM mana ke dvAra khulle rahate haiN| aise premabhAva se, hita buddhi se khUba acchI taraha samajhAne para zatru bhI mitra bana sakatA hai / duzmana bhI badala sakatA hai / isake lie vANI hI aisI hai jo mana kI gaharAI taka pahu~ca sakatI hai| aura asarakAraka vANI hI vahA~ jAkara asara kara sakatI hai / anyathA saMsAra kI koI auSadhi Adi aisI nahIM hai jo usa acetana mana kI gaharAI meM pahuMcakara asara kara sakeM / isI kAraNa tIrthaMkara paramAtmA bhagavAna mahAvIra Adi ne... atyanta karuNAbhAva, vAtsalyabhAva se sarvathA rAga-dveSa rahita vItarAgabhAva se aura apane kevalajJAna ke yoga se jAnakara satya ko carama svarUpa ko jIvoM ke sAmane pragaTa kiyaa| vANI ke vyavahAra se jIvoM ko smjhaayaa| aura pariNAma svarUpa aneka pApAtmAeM bhI unake upadeza se saMsAra sAgara taira gii| bhAva pApa hI karmarUpa hai 18 pApasthAnoM meM yadi vibhAjana kiyA jAya to kucha pApa dravya pApa kahalAeMge aura kucha bhAva pApa gine jAte haiM / dravyoM ke saMbaMdha kI, yA bAharI saMbaMdha-saMyoga kI prAdhAnyatA jisameM rahatI hai vaha vastu nimittaka dravya pApa hai| hiMsA-jhUTha-corI-maithunasevanaparigrahAdi meM anya kI nimittatA, vastu kI sthiti kAraNabhUta hai / jabaki krodha, mAna, mAyA, lobha-rAga-dveSAdi bhAva pApa haiM, Abhyantara kakSA ke pApa haiM / zAyada kisI bhI vastu kA koI bhI nimitta mile yA na bhI mile to bhI rAga-dveSa-kaSAyAdi AsAnI se ho sakate haiM / mana hI mana kaSAya ho sakate haiM / mAnasika kaSAya karate hue mana meM hI pUMTanevAle bahuta 830 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva isa saMsAra meM hai / ye bhAva pApa bhI karma kI upamA pAte haiN| ye hI karma baMdha meM mUlabhUta kAraNa banate haiM / ye kaSAyAdi hI mUlabhUta vRtti .. svabhAva rUpa hai| ye svabhAva arthAt vibhAvarUpa se kArya karate rahate haiM / saba pApoM kA dorI saMcAra yahA~ se hotA hai| saba pApoM kI mUla jaDa yahA~ para hai / sabhI pApoM dvArA honevAle karma ke baMdha meM heturUpa ye kaSAya hI sahAyaka banate haiM / dIrghatama sthiti baMdha bhI ye kaSAya hI karAte haiN| ye bhAva pApa-bhAva karma rUpa haiM / ye karmarUpa bhI haiM aura pApa rUpa bhI haiN| donoM rUpa hone se pApa ke samaya pApa bhI karAte haiM aura karma ke samaya karma bhI baMdhAte haiM / tathA udaya rUpa meM Akara punaH pApa kI pravRtti karAte rahate haiM / punaH karma baMdhAte rahate haiN| isa taraha ananta bhava paraMparA kA saMsAra calatA hI rahatA hai / 1 kucha vAcika pApa I 12 vA~, 13 vA~, aura 14 vA~ ina tIna pApoM kA jo vicAra abhI-abhI pIche kiyA hai ye vacana yoga kI bahulatAvAle pApasthAna haiN| binA bole inako calatA nahIM hai / Apa hI pocie ! kalaha meM nahIM boleMge to jhagaDA hogA kaise ?, aura nahIM boleMge to abhyAGkhagana-- Aropa kaise kisa para lagA sakeMge ? paizUnya pApa meM bhI cugalI khAne ke lie binA bole calegA hI nahIM ? 15 ve rati- arati kA pApa hai / priya - apriya, pasaMda-nApasaMda ke pApa kI jaDe mana meM haiN| phira bhI duniyA meM vyavahAra bolane se hI hogA / rati rAga janya hai, aura arati dveSa janya hai / isa taraha 15 ve pApa meM rAga- - dveSa donoM hI ikaTThe ho gae haiM / yadyapi donoM mAtrA meM alpa svarUpa meM hai / 10 ve aura 11 ve pApasthAna para jaba ve rAga-dveSa svataMtra rUpa se pUrI taraha rahate haiM, taba jo jitane pramANa meM rahate haiM utane pramANa meM rati-arati meM nahIM hai / vaise yahA~ rati meM rAga hai parantu alpa pramANa meM hai / pratyeka vastu jo bhI sAmane AI usameM pasaMda - priya - anukUla kI icchA hotI hai| usI samaya vyakti bhI priya-pasaMdagI kA AdhAra banatI hai / isa taraha vastu aura vyakti donoM ke nimitta rAga kI pasaMdagI honA, acchA laganA / phira vastu aura vyakti donoM ke prati usI kSaNa aprIti-nApasaMdagI bhI hotI hai| yaha dveSa ke kAraNa saMbhava hai / 1 vaise mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM meM nokaSAya ke vibhAga meM hAsyAdi SaTka kI 6 prakRtiyoM meM rati kI eka svataMtra prakRti hai aura arati kI bhI eka svataMtra prakRti hai / eka tarapha to ina pUrva karmoM kA udaya hone ke kAraNa jora hai| aura dUsarI tarapha saMsAra meM vaise nimitta bhI milate haiN| yoga saMyoga bhI khaDe hote haiM / ataH vaisI pravRtti bhI calatI rahatI hai| Atmazakti kA pragaTIkaraNa 831 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtti - pravRtti-prakRti 1 1. vRtti jo mana meM rahanevAlI hai - vaha manovRtti / 2. pravRtti jo kAyA kI pradhAnatA se honevAlI kriyA Adi kA vyavahAra hai / 3. aura prakRti yaha karma kI prakRti hai / yahA~ prakRti jo svabhAva artha meM haiN| AtmA para lage hue karma apanA svabhAva apanI prakRti anusAra phala dete haiM / "payaI sahAvo vutto" prakRti svabhAvarUpa hai aisA karmagranthakAra maharSi kahate haiN| AtmA ke apane mUlabhUta guNa jo jJAnAdi haiM, kSamA-samatA - dayAkaruNA-saralatA-saMtoSAdi haiM ve AtmA kI prakRti (svabhAva) haiN| parantu jaba una para karma ke AvaraNa chA jAte haiM .. taba ve karmAvaraNa bAdaloM para sUrya ke AvaraNa kI taraha kAma karate haiM / aba ina AvaraNa rUpa karma ke parade (bAdaloM) meM se jJAna - kSamA samatAdi kA jo aMza, jitanA bhI aMza pragaTa ho gayA phira viparIta rUpa meM pragaTa hoMge ve hI karma kI prakRti ke rUpa meM kahalAeMge / viparIta kA artha hai jo guNa apane mUla svarUpa meM jaise guNAtmaka kakSA meM hai vaise na pragaTa hokara viparIta rUpa meM arthAt doSa rUpa meM pragaTa hoNge| mohanIya karma kA vizeSa rUpa se yahI kAma hai ki AtmA ke kSamAdi guNoM ko sarvathA viparIta rUpa meM doSa rUpa meM hI pragaTa karanA / isalie bAharI vyavahAra meM... kSamA ke badale krodha hI aaegaa| samatA - zAnti upazamabhAva ke badale krodha hI pragaTa hogaa| aba maitrI ke - badale vaira vaimanasya kI vRttiyA~ hI pragaTa hogii| aba karuNA, dayA ke badale kaThoratA, krUratA - nirdayavRtti hI pragaTa hogii| aba guNAnurAga, guNa darzana ke bajAya doSAnurAga, doSa darzana kI hI vRtti pragaTa hogii| pariNAmasvarUpa jIva doSagrAhI, doSa dekhanevAlA hI banegA / aba samabhAva, udArabhAva para ke prati bhI Ananda - santoSabhAva pragaTa hone ke badale IrSyA, dveSa - matsaravRtti - adekhAI kI vRtti hI pragaTa hogI / mohanIya karma AtmA meM paDI namratA kI vRtti - vinaya guNabhAva ko dabAkara - upane udaya kAla meM mada, mAna, ghamaNDa, abhimAna Adi pragaTa kregaa| aura kyA ho sakegA ? karma bhI apanA svabhAva (prakRti) dikhaaegaa| saralatA AtmA ke guNa ko chipAkara aba mohanIya karma usa jIva ko mAyAvI - vakra- kapaTI vizvAsaghAtI dhokhebAja, chala-prapaMcI banAegA / sacamuca hama roja hI saMsAra meM yaha aura aisA svarUpa dekha rahe haiN| AtmA ke nirlobha saMtoSabhAva ke guNa ko chipAkara jIva ko lobhI, asaMtoSI, tRSNA aura AsaktivAlA banAne kA kAma mohanIya karma karatA hai / saba para vizvAsa rakhane ke svabhAva ko khatama karake aba avizvAsa rakhanA yA vizvAsaghAta karane kI dena mohanIya karma kI hai| sabhI jIvoM para prema rakhanA, prema karanA Adi jo AtmA kA svabhAva hai use bhI samApta kara AdhyAtmika vikAsa yAtrA 832 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diyA isa mohanIya karma ne aura usa guNa kA galA ghoMTa kara sabake prati dveSabhAva durbhAva karanA sikhA diyA isa mohanIya karma ne| sajjanatA, jo AtmA kA guNa thA use ulTA karake mohanIya karma ne durjanatA- duSTatA sikhA dI jIva ko / sarva jIvoM ke prati samAna dRSTi rakhane ke AtmA ke svabhAva ko bhI palaTa diyA isa mohanIya karma ne aura vartamAna ke vyavahAra meM IrSyAbhAva sikhA diyaa| phalasvarUpa jIva jyAdA IrSyAlu-dveSI bana gayA / paramArtha bhAva se jo paropakAra parAyaNatA kA AtmA kA svabhAva thA use bhI isa mohanIya karma ne dabA diyA aura jIva ko aisA svArthI banA diyA hai ki Aja jIva eka nambara kA svArthI - svakendrita vicAradhArAvAlA bana gayA hai| aba kisI bhI kAma yA bAta meM sabase pahale jIva eka mAtra apanA hI socatA hai / mAdhyastha vRtti ke eka choTe se parantu baDe kAma I mati guNa ko bhI mohanIya karma ne nahIM choDA use bhI AtmA ke pAsa nahIM rahane diyA aura vahA~ bhI apanA pagaDA jamA diyA, aura jIva ko kalaha priya banA diyA / thoDI dera ke lie bhI jIva ko zAnta na rahane diyA aura karma ne azAnta banA diyA / are, yaha to 'ThIka, parantu Ananda bhogane kI jIva kI svataMtratA bhI chIna lI isa mohanIya karma ne, becAre jIva ko udAsIna, udAsa banA diyA / aba udAsa banakara jIva apane lalATa para hAtha rakha baiThA rahatA hai| pramodabhAva meM dUsaroM ke guNoM ko dekhakara bhI jIva jo rAjI hotA thA vaha svabhAva bhI badala diyA isa mohanIya karma ne, aura pariNAma svarUpa dUsaroM ke guNoM ko dekhakara IrSyAlu banakara niMdaka banane lagA jIva / are, dUsaroM ke sukha ko sukharUpa dekhane , parasukha meM rAjI hone ke bajAya IrSyA adekhAI kI vRtti meM jIva ko jalanA sikhA diyA isa karma ne| azoka-zoka- kheda rahita Anandi svabhAva ko bhI chIna liyA isa mohanIya karma ne, aura becAre jIva ko zoka, kheda viSAda karanevAlA usI meM DUbe rahanevAlA banA diyA / nizcitatA kI mastI bhI chIna lI aura udvega, cintA karanevAlA banA diyA mohanIya karma ne jIva ko / nirbhara niDara - bana kara zera kI taraha ghUmanevAle jIva ko mohanIya karma ne bhayagrasta, Darapoka banAyA mohanIya karma ne| are, gaMbhIratA jo jIva kA prazaMsanIya guNa thA use bhI na rahane diyA isa bhale karma ne aura chicharApana, halkApana, hAsyAdi kA svabhAva sikhA diyA isa mohanIya karma ne| aura aba jIva gaMbhIra na rahakara bAta-bAta meM hA.. hA ... hI . . . hI . . karatA huA ha~satA hI rahatA hai| are, paraguNa prazaMsA yA anumodanA to dUra rahI parantu .. aba jIva aisA nindaka bana gayA hai kucha puchie hI mata / kyA mohanIya karma kI lIlA hai ? kisI bhI vastu yA vyakti ke sAmane priya - apriya - pasaMda-nApasaMda kA koI savAla hI khar3A nahIM karanA cAhie jIva ko lekina jIva isa mohanIya karma ke AdhIna Atmazakti kA pragaTIkaraNa 833 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA gulAma bana cukA hai ki . . pratyeka vastu evaM vyakti ke sAmane rati-arati, pasaMda-nApasaMda acchA-kharAbakA vyavahAra karatA rahatA hai / vizva ke sabhI choTe bar3e jIvoM kI samAnarUpa se bhedabhAva rahita, maitrI bhAva se mitrarUpa tathA bhrAtRbhAva se Adi rUpa meM dekhakara calanA thaa| jisase vizvamaitrI tathA vizvabhrAtRtva kI bhAvanA vikasita hotI thii| isake badale isa karma ne viparIta-ulTe bhAva hI paidA kara diye aura vizvazatrubhAva, sabake prati dveSa bhAva, sage bhAI ko bhI bhAI rUpameM na mAnane dene kI vRtti isa karma ne sikhA dii| aba vizvamaitrI, vizva prema, vaizvika bhAIcArA kahA~ se saMbhava rahegA? sarvathA asaMbhava lagatA hai| nirvikArI banane ke bajAya vikArI-kAmI banA diyA moha ne aura strI-puruSoM ko kAmabhogI-viSayI-vilAsI banA diyA hai| ____ Akhira isa mohanIya karma kI kitanI pahacAna karAnI....aura kyA kyA pahacAna karAnI yaha mohanIya karma jo samasta saMsAra para chAyA huA hI apanI jAla aura pagaDA jamAkara baiThA huA hai / isake nATaka se kauna anjAna-aparicita hai ? are / pUrA saMsAra eka mAtra mohanIya karma kA hI pratyakSa udAharaNa rUpa hai / samudra ke jitanA vizAla aura gaharA yaha mohanIya karma pUre saMsAra para apanI jAla bichA kara baiThA hai / samUce vizva ke ananta jIvoM ko apanI jAla meM phaMsAkara bhArI pagaDA jamA kara baiThA hai / itanI majabUta pakkaDa rakhI hai ki eka bhI jIva moha kI jAla se (chUTa) chaTaka na jAya isakA saghana dhyAna rakhatA hai yaha krm| karma jAla se mukti___hA~, aba Apane isa mohanIya karma kA svarUpa samajha liyA hogA? zAyada acchI taraha pahacAna liyA hogA mohanIya karmako / are, vaise isa mohanIya karma ko dekhane samajhane pahacAnane ke lie bAhara jAne kI jarUrata nahIM hai yaha to pratyeka jIva ke anubhava kI pratyakSa cIja hai / saMsAra ke sabhI jIva isase grasta haiM, isakI pakkaDa meM phase hue haiM / ataH sabake anubhava kA viSaya hai| ataH sabhI jIva mohanIya karma kA svAda acchI taraha cakha cake haiN| isakI sthiti ko acchI taraha bhugata rahe haiM / mohaparavazatA moha parAdhInatA ko acchI taraha bhugata rahe haiM, isakI asara ke nIce acchI taraha daba cuke haiN| anAdi-ananta kAla se ananta hI jIva isake baMdhana ko bhoga rahe haiN| . . Akhira jaba taka isa mohanIya karma kI jAla se mukta hone kA vicAra nahIM kiyA jAegA.. chuTakArA pAne kA koI upAya nahIM AjamAyA jAegA taba taka isa jIva kI 834 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti anAdi-3 - ananta kAla se jaisI calI A rahI hai vaisI Age bhI calatI hI rhegii| chuTakArA asaMbhava lagatA hai / hA~, eka mAtra upAya prabala puruSArtha karane kA hI hai| aura vaha puruSArtha kaisA kisa dizA meM ho ? kyA aura kaisA upAya - - puruSArtha ke rUpa meM kareM ? isake lie eka hI salAha - sUcanA zzAyada paryApta hai / .. he cetanAtmA ! jo jo pravRtti tUM .. doSoM kI pApoM ke AcaraNa kI kara rahA hai use sabase pahale karanA chor3a de| nae pApa karmoM ko karanA choDanA hI sabhI dizA meM puruSArtha hai / abhI abhI jo pIche mohanIya karma kI pravRttiyoM - prakRtiyoM kA varNana dekha Ae haiM samajha Ae haiM, una una doSoM kA vaisA AcaraNa - sevana na karanA, tathAprakAra ke guNoM kA AcaraNa karanA hI eka mAtra vikalpa hai| "nae karmoM ko na karanA tathA purAne karmoM ko sarvathA na rakhanA " basa, ise hI jIvana mantra banA liijie| aura aisA lakSya rakhakara jIvana jIne kA prAraMbha kara dIjie / sacamuca, Apa sacce sAdhaka jAgRta ArAdhaka bana jAeMge / jAgRti Avazyaka hai / jAgRti se apramatta bhAva AegA / aura aisA apramatta bhAva yathAzIghra mokSa kI tarapha prayANa karAegA / usameM pragati laaegaa| guNopAsanA - guNoM kI upAsanA karanI hI saccA dharma hai| " guNoM kA vikAsa karanA hai aura karmoM kA vinAza karanA hai / " basa, sAdhaka ise hamezA ke lie apanA jIvana mantra banA le, yahI sAdhya hai / ise hI sAdhanA banAkara Age baDhanA hai / jaise jaise karmoM kA kSaya hotA jAegA vaise vaise AtmA ke guNa baDhate hI jaaeNge| yaha pariNAma-phala kA svarUpa hai| jabaki jaise-jaise guNoM kA vikAsa Apa sAdhate jAeMge vaise vaise karmoM kA pramANa ghaTatA hI jaaegaa| isalie "guNopAsanA" aura "karma vAsanA kA kSaya " yahI eka mAtra lakSya banAkara calanA cAhie / guNopAsanA sarvazreSTha dharma hai| nae pApa karma na karanA yahI sarvazreSTha dharma hai / aura Aja dharma karane meM guNoM ko vikasAte hue Age bar3hanA, yA guNalakSI dharma karanA hI logoM ko jyAdA kaThina lagatA hai| apane pApoM ko aise hI rakhate hue kucha puNya saMpAdana kara lene kA dharma logoM ko AsAna lagatA hai / itanA hI nahIM apane viSaya - kaSAyarUpa mohanIya karma kI puSTi karanA, unheM poSanA, poSate hue jo bhI prakriyA ho use hI dharma kaha denA, yA mAna lenA jIvoM ko jyAdA AsAna lagatA hai| jaise mIThA zakkaravAlA dUdha hI jIvoM ko jyAdA rucikara lagatA hai / jIva yaha nahIM samajhate haiM ki .. yaha jyAdA zakkara kRmi karanevAlI, kapha karanevAlI, nukasAna karanevAlI hai| isakA vicAra kiye binA aMdhAdhUna ' zakkara kA upayoga ucita nahIM hai / ThIka isI taraha viSaya - kaSAyoM kI puSTi karate hue Atmazakti kA pragaTIkaraNa 835 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I dharma karanA, yA unakI puSTi ke lie dharma karanA yaha sarvathA ucita nahIM hai / kabhI dharma kA svarUpa aisA na banA leM jisase viSaya - kaSAyAdi ke bhAvoM kI puSTi ho| yaha sarvathA hAnikAraka hai / saca to yaha hai ki.. dharma viSaya - kaSAyAdi rAga- -dveSa kA sarvathA kSaya karanevAlA honA caahie| dharma karane se hamAre rAga-dveSa kSINa hone caahie| dhIre-dhIre kama hote hote sarvathA samUla naSTa hone caahie| prAthamika kakSA meM kama se kama viSaya - kaSAya, rAga-dveSa bilkula pAnI kI taraha patale jarUra hone caahie| hamAre rAga- - dveSa ko sparza kare, svabhAva (vibhAva) ko jo sparza kare aura use kama kare usa lakSya kA hI dharma karanA caahie| tabhI asara hogI / udAharaNArtha- sAmAyika samatA ke guNa ko baDhAtI huI hamAre krodha kaSAya ko ghaTAnevAlI hai / prabhU pUjA - darzana bhakti mAna-abhimAna ke kaSAya ko ghaTAkara namratA baDhAnevAlA dharma hai / tapa-tyAga kI ArAdhanA lobha dazA ghaTAkara nirlobha bhAva lAnevAlA dharma hai / vrata -paccakkhANa mAyA vRtti ko kama karanevAlA dharma hai| tapa tapazcaryA tyAga kI ArAdhanA rAga-bhAva ko ghaTAnevAlA dharma hai / isa taraha rAga-dveSa ko ghaTAe, viSaya - kaSAya ko bhI kama - kSINa kare vaha aura vaisA dharma honA caahie| vahI sarvazreSTha hai / yadi isase viparIta hotA hai aura rAga- - dveSAdi kI, viSaya - kaSAyAdi kI puSTi hotI ho to nizcita rUpa se usase bacanA hI caahie| aisA dharma yadi karate bhI ho apanA lakSya dRSTi bindu badalakara hI zuddha-sahI dizA kA dharma karanA caahie| isa lakSya kA hI dharma hameM mokSa kI dizA meM Age baDhAegA / aura antima sAdhya ko siddha karane meM sakSama - kAmayAba hogA / mo = moha, kSa kSaya = mo + kSa = = mokSa yahA~ para mokSa zabda kI vyutpatti akSaroM ko alaga karake karane para, mokSa zabda meM prayukta 'mo' akSara mohanIya karma kA vAcaka hai| sUcaka hai| isa artha meM yahA~ prayukta kiyA joya / tathA 'kSa' akSara 'kSaya' zabda kA sUcaka - vAcaka hai| isa taraha mohanIya karma kA * kSaya karane ke artha ko mokSa zabda lakSita karatA hai| aisI vAcyArtha dhvani se dharma kA lakSya mokSa, aura mokSa kA lakSyArtha moha karma kSaya kA hotA hai| donoM eka dUsare ke pUraka artha haiN| dharma mokSalakSI hI honA cAhie tathA mokSa kI bhAvanA ke pIche mohakarma kA sarvathA kSaya hI lakSya honA cAhie / dharma karate samaya aisA lakSya banAiye jisase saMpUrNa rUpa se mohanIya karma kA kSaya ho sake / 1 836 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa lakSI dharma meM hI.. tapa-tyAga kI sAdhanA AtI hai / jinake dharma meM mokSa kA lakSya hI nahIM hai unake dharma meM tapa-tyAga kI bAta hI nahIM AtI hai / ulTe bhoga kI pradhAnatA rahatI hai| jinakA lakSya mAtra svarga prApti, svargIya sukha kI prApti kA rahatA hai, unake dharma meM bhoga kI pradhAnatA rahatI hai / jahA~ bhoga kI pradhAnatA rahatI hai vahA~ parigraha-saMgraha, sukha kI sAdhana-sAmagriyoM kI bharamAra aura unake bhoga kI tIvecchAdi vipula pramANa meM rahatI hai| pariNAma svarUpa atRptecchA ko tRpta karane ke pIche, apUrNa mana ko bharakara pUrNa karane ke lie vaha bhogecchA se sukhaiSaNA kI vRtti meM dharma karatA hai| pariNAma svarUpa mokSa ke samIpa pahu~canA to dUra rahA parantu mokSa kI dizA meM bhI agrasara nahIM ho pAtA hai / jina dharmavAloM ne apane bhagavAnoM ko bhI bhogamaya, lIlA avatArI batAyA hai unake jIvana meM bhI tapa-tyAga kI bAta hI nahIM AtI hai / bhoga pradhAna jIvana bana jAtA hai / lIlA karanA hI lakSya bana jAtA hai| ataH pariNAma svarUpa ve svayaM bhI mokSa mArga prarUpaka nahIM bana sakate aura na hI unake dvArA upadiSTa mArga se mokSa kI prApti ho sakatI hai| ... mokSa kA sIdhA artha hai saMsAra se chuTakArA / yadi saMsAra ke baMdhana-duHkhAdi se jo mukti na dilA sake use dharma kaise kahanA? roga se mukti na dilA sake use auSadha kaise kahanA? ataH mokSa yadi samajha meM na bhI A sake to saMsAra ke baMdhana se mukti itanA to khyAla meM A sakatA hai ? rAga-dveSa se mukti; viSaya evaM kaSAyoM se mukti... ityAdi arthoM ko acchi taraha samajha sakate haiM ? ataH dharma eka aisI auSadharUpa honA cAhie jo ina sabase mukti dilA sake / ina rAga-dveSAdi kI hI vRddhi kare, inheM hI baDhAtA rahe aura inheM hI bhogane kI lAlasA baDhAtA rahe use dharma kaise kahanA? ataH dharma viratimaya, viraktisvarUpa, vairAgyamUlaka, pApAdi kI nivRttipradhAna hI honA caahie| to hI vaha mokSasAdhaka bana skegaa| anyathA saMsAra vardhaka bnegaa| ___mokSakalakSI sAdhaka hI sarvathA virati pradhAna dharma ArAdha sakatA hai / kara sakatA hai| saca hI kahA hai sarvajJa bhagavaMtoM ne ki..jo kucha mokSa meM prApta hotA hai use yahA~ para hI.. prApta karanA hotA hai / anantajJAnAdi, vItarAgatAdi sabakucha yahA~ para hI prApta karanA hai aura bAda meM hI mokSa meM jAnA hai| mokSa meM jAkara koI vItarAgatAdi guNoM ko prApta nahIM karatA hai| jo bhI kiyA jAtA hai vaha saba yahA~ para hI prApta kiyA jAtA hai| bAda meM mokSa meM jAyA jAtA hai / vItarAgatAdi ke guNoM ke anurUpa dharma viratipradhAna, vairAgyamaya hI honA caahie| aisA dharma hI mokSa ke anukUla hai| anya saba pratikUla haiM / 14 guNasthAnoM pr| kramazaH ArUDha hote jAnA yaha bhI dharma ke kSetra meM pragati kI nizAnI hai / AdhyAtmika Atmazakti kA pragaTIkaraNa 837 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa kI pahacAna hai / guNasthAna ke ye sopAna aura ina para caDhate hue kramazaHAge baDhanA yahI mokSa ke samIpa jAne kA pramANa evaM prayAsa hai / isake sivAya anya koI vikalpa hI nahIM hai / guNasthAnoM para Age baDhanA hI mokSa ko prApta karane kA prabala puruSArtha hai / yahI rAjamArga hai| rAga meM sukha yA rAga se sukha? rAga meM sukha aura sukha meM rAga . eka mohanIya karma rUpI sikke ke do pahalu kI taraha rAga aura dveSa ye do sAdhana haiM / jo saMsAra ke ananta jIvoM meM se pratyeka jIvamAtra ko prApta huA hai / saMsArI jIva ho aura rAga dveSa yukta na ho yaha saMbhava hI nahIM hai| isI taraha rAga-dveSa yukta ho aura saMsArI na ho yaha kabhI saMbhava hI nahIM hai / ataH anivArya rUpa se saMsArI jIva rAga-dveSa yukta hI hote haiN| aura... rAga dveSagrasta jIva anivArya rUpa se saMsArI hI hote haiN| rAga-dveSa ye mohanIya karma kA hI rUpa hai| ataH apara paryAya hai, paryAyavAcI nAma hai, aisA spaSTa kaha sakate haiM / mohanIya karma hI saMsAra hai aura saMsAra hI rAga-dveSAtmaka mohasvarUpa hai| __"muhyanti yatra janAH tad mohanIyaM" jisameM aura jisake kAraNa jIva mohita hote haiM use mohanIya kahate haiM / zAyada rAga kA svarUpa mohanIya kA hai yaha spaSTaM khyAla meM A . sakatA hogA, parantu dveSa bhI mohasvarUpa hai isakA khyAla AnA muzkila hai| thoDA sA dhyAna dIjie.. rAga kI pUrti ke lie jIva dveSa karatA hai / jaba rAga kiyA aura rAga pUrNa nahIM huA yA bIca meM avarodha Ae yA jaisI aura jitanI dhAraNA rAga kI thI vaha pUrNa nahIM huI ataH dveSa meM rUpAntara ho jAtA hai moha / Akhira to rAga kI hI parti karanI hai| parantu kyA karanA? rAga kI pUrti meM bAdhA A rahI hai, taba jIva usakI pUrti ke lie dveSa karatA hai| rAga yadi anukUla kriyA hai to dveSa pratikriyA hai | One is Actionand another is reaction jIva ne mohavaza moha ke kAraNa jo kucha kiyA vahI rAga aura dveSa hai| jIva ne mAna rakhA hai ki... rAga sukhakAraka hai / anukUla pravRttirUpa hone se rAga sukhakAraka lagatA hai / aura dveSa pratikUla hone se duHkha rUpa lagatA hai / vastu yA vyakti ke saMcaya-saMgraha se sukha milatA hai yA nahIM yaha nizcita nahIM hai parantu vastu aura vyakti ke rAga, tIvra rAga se jarUra sukha milatA hai aisA jIva ne mohavaza mAna rakhA hai| isalie "rAga meM sukha" yA "rAga se sukha" ina donoM meM jIva apanI vRtti ko samA kara baiThA hai / rAga meM jIva ne sukha mAna rakhA hai| aura jaba rAga meM sukha prApti kI icchA pUrNa ho jAtI hai taba rAga se sukha prApta hotA hai aisI dhAraNA nizcita ho jAtI hai / aura yadi rAga kI vRtti-pravRtti se apekSita sukha nahIM milA to dveSa karake bhI jIva sukhI hone-banane kI icchA karatA hai| 838 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlakara .. dveSa ke vibhAjana meM krodha - aura mAna kI gaNanA hotI hai| saikaDoM bAra pratyakSa dekhA jAtA hai ki kaI loga jAnabUjhakara krodha - gussA karake apanA kArya karA lete haiM / A~khe jora se cillAte hue bolakara apanA kAma nikalavAkara karAke vyakti saMtuSTa - rAjI hotI hai / vAha merA kAma ho gyaa| kaI bAra mAna - abhimAna se, sattA ke hukama se kAma nikalavAkara rAjI hote hue kAphI dekhe haiN| ye jIva dveSa ke durbhAva meM krodha mAna kI pravRtti karake rAjI hote haiM / ataH dveSa karane meM, rakhane meM jIva ne sukha mAnakara use apanAkara rakhA hai / rAga se sukha pAne ke lie rAgI ko apanA mAnane banAne ke lie jIva ne loka vyavahAra meM bhASA ke prayoga meM ahaM mama, maiM merA ina zabdoM kA prayoga jyAdA kiyA hai / jIva ina zabdoM kA bahuta jyAdA prayoga karatA hI AyA hai| varSoM bIta ge| Apa bahuta acchI taraha gaura se dekheMge to Apako spaSTa dikhAI degA ki - ahaM - mama, maiM aura merA ina zabdoM kA prayoga kiye binA zAyada jIva kA eka dina bhI nahIM bItA hogaa| Aja bhI pratijJA kara ke dekhie ki .. 1 dina ke lie maiM "maiM aura merA " ina zabdoM kA prayoga nahIM karU~gA / to zAyada yaha pratijJA baDI bhArI laga jaae| 1 dina bhI yaha pratijJA pAlanI baDI samasyA khar3I kara de / upAdhyAyajI ma. sA. jJAnasAra grantha meM spaSTa kahate haiM ki .. "ahaM mameti mantro'yaM mohasya jagadAndhakRt" "maiM aura merA " yaha mohanIya karma kA mantra hai jo sAre jagat ko moha meM andhA banAnevAlA hai| basa, yahI mohapoSaka mantra hai / jIva ko isa saMsAra meM puSTa - majabUta karatA hai / isIlie jIva isa mantra kA ajapAjapa-raTaNa cAlU karatA hai| aura isakI pUrti meM rAjI hotA hai / jaba aisA lage ki aba pUrti nahIM hotI hai to dveSa karake usakI pUrti karake punaH usameM bhI jIva rAjI hotA rahatA hai| pariNAma svarUpa rAga aura dveSa donoM ko jIva ne saMsAra meM jIne ke Avazyaka anivArya aMga hai aisA mAna rakhA hai aura hathiyAra ke rUpa meM unakA upayoga karatA hai / aura vaha bhI sukha kI dhAraNA meM I bhagavAna ne kahA ki yaha bhI viparIta dhAraNAvAlA mithyAtva hI hai| jo sarvathA saMsa calAnevAlA, baDhAnevAlA, bigADanevAlA hai, kaI bhava baDhAnevAlA hai, duHkhadAyI hai use jIva ne Avazyaka aMga mAna liyA hai| jo chor3ane jaisA hai use jIva ne maMtravat apanA liyA hai aura ajapAjapa kara rahA hai| yahI sabase khataranAka vRtti hai| aisA sarvathA viparIta AcaraNa hI mithyAtvarUpa hai / Atmazakti kA pragaTIkaraNa 839 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pApasthAnoM meM vibhAjana 18 pApasthAnoM meM chaThe krodha se lekara 11 veM dveSa taka ke 6 pApoM ko bhAva (pApa) karma ke rUpa meM gine haiM / ye pApa rUpa bhI hai aura karma rUpa bhI hai| karma ke udaya ke rUpa meM sAmane Ate haiN| aura punaH vaisI pravRtti karAte haiM taba nae karma bhI avazya baMdhAte haiM / ataH mohanIya karma kI prakRti, aura prakRti se punaH pravRtti.... isa taraha saMsAra anAdi kAla se calA A rahA hai aura bhaviSya meM bhI anantakAla taka calatA rhegaa| ina 6 pApa pravRttiyoM evaM prakRtiyoM ko do vibhAga meM vibhakta karane para... krodha, mAna aura dveSa eka grUpa meM Ate haiN| tathA mAyA-lobha- aura rAga ye tInoM pravRtti eka grUpa meM samAtI hai / donoM prakAra kI pravRttiyA~ apanA-apanA kAma karatI haiM / sukha prApti ke lie puruSArtha karatI haiM / donoM ne apanA lakSya sukha prApti kA banA liyA hai| eka dUsare kI pravRtti meM sahAyatA karate haiM / rAga aksara dveSa meM badalatA huA dikhAI jarUra detA hai| jabaki dveSa punaH badalakara rAga meM AyA huA bahuta kama dekhA jAtA hai / udAharaNa ke lie pati-patnI kA rAga-prema kucha varSoM bAda dveSa meM badalatA huA jarUra dikhAI detA hai| Akhira ghaTasphoTa ke lie korTa-kaceriyoM meM cakkara lagAte hue dekhe jAte haiN| jabaki dveSa ke bAda rAga meM (prema meM) AnevAle mAtrA meM bar3I muzkila se nAma mAtra bhI dekheM jAte hoNge| basa, isI taraha saMsAra calatA rahatA hai| ___yaha saMsAra eka gADI ke jaisA hai / aura mohanIya karma rUpI cAra pahiye haiN| do Age aura do pIche / Age ke do pahiyoM meM eka to mithyAtva kA aura dUsarA hAsyAdi SaTka kaa| basa, pichale do pahiyoM meM eka viSaya kA aura dUsarA kaSAya kaa| Age ke do pahiye dizA nirdeza karate haiN| dizA meM badalAva bhI lAte haiN| jabaki pIche ke donoM pahiye gati pradAna karate haiM / mithyAtva jIvana kI dizA hI badala detA hai| sarvathA moDa detA hai| aura hAsyAdi bhI sarvathA dizA badalakara svabhAva badala dete haiN| mithyAtva ke pIche kaSAya kAraNabhUta sahAyaka banate haiM / jabaki hAsyAdi6 nokaSAya viSaya ke nirdezaka kaSAyoM kI vRddhi se mithyAtva kI vRddhi tathA mithyAtva kI vRddhi se kaSAya kI vRddhi isa taraha anyonya rUpa meM baDhAvA denevAle haiN| isa taraha cAroM pahiye milakara gADI ko calAte rahate haiM / basa, isa taraha saMsAra kI gADI calatI rahatI hai| gatipradAna kArakatA tathA dizAnirdeza kI kAraNatA ye donoM saMsAra kI gADI ko calAte rahate haiN| aisA hai saMsAra kA svarUpa / 840 . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohanIya karma ke saMskAra janmajAta__Apane saMsAra ko acchi taraha dekhA hogaa| manuSya janma letA hai .. janma ke bAda koI jJAna apane Apa pragaTa nahIM hotA hai parantu mohanIya karma ke udaya ke kAraNa krodha mAnAdi choTe bacce meM bhI vyakta ho jAte haiM / jhUTha-corI Adi ke saMskAra binA sikhAe bhI Ate haiM / jaba ki jJAna binA sikhAe kyoM nahIM AtA hai ? jJAna prApta karane ke lie kAphI parizrama uThAkara paDhanA paDatA hai / taba jJAna saMpAdana kiyA jA sakatA hai| parantu mohanIya karma janya viSayavAsanA, krodhAdi kaSAya, hAsyAdi, tathA mithyAtva Adi eka bhI bAta saMsAra meM kisI jIva ko sikhAnI nahIM paDatI hai / yahI saMsAra kA sabase baDA Azcarya hai| pUrvakRta mohanIya karma ke udaya ke kAraNa.. apane Apa krodhAdi kaSAya jAgRta hote haiN| karma kI prakRtiyoM kA udaya hotA hai| aura udaya hone para jIva apane Apa krodhAdi-hAsyAdi saba cAlU kara detA hai / tIna-cAra mahIne kA choTA sA baccA bhI apanI mA~ ko do thappaDa mAratA hai, A~khe nikAlakara gussA dikhAtA hai / saba kucha karatA hai / yahI sUcita karatA hai ki pUrva meM upArjita kaSAyoM kA udaya huA hai| hAsyAdi cha: - aura kaSAyoM ke lie umra kA savAla nahIM hai| ve janmajAta haiN| lekina mithyAtva aura viSaya vAsanA ke lie umra kA savAla jarUra hai| thoDI thoDI samajha (jJAna-buddhi) baDhane para A jAne para.. mithyAtva ke andara ke bIja apane Apa vicAroM aura vANI meM pragaTa hone laga jAtA hai / mithyAtva mohanIya karma kI prakRti hai| aura udaya meM Ane para sabase pahale mana ko pakaDatI hai / AtmA ke sabase jyAdA najadIka mana hai| bAda meM zarIra, aura zarIra para indriyA~ / mana vicAra karane meM sahAyaka sAdhana hai / jaise machalI ke lie pAnI calane meM sahAyaka sAdhana hai ThIka vaise hI, mana vicAra karane ke lie| AtmA ne jaise rahane ke lie ghara ke rUpa meM do pairoM ke khaMbhoM kA zarIra banAyA aura usameM AtmA pUrNa rUpa se sarva pradezoM meM phailakara rahatI hai / aura usI makAna ke khiDakI daravAje ke rUpa meM.. pAMcoM indriyAM banAI haiN| jinake dvArA dekhane-bolane Adi kA vyavahAra ho ske| bhASA kA prayoga karane ke lie vAcA vANI banAI aura andara hI vicArArtha mano vargaNA ke pudgala paramANuoM ko grahaNa karake piNDa rUpa meM mana banAyA hai / jisakA socane vicArane ke lie upayoga kara rahA hai jIva / vicAra jJAnAtmaka hai / AtmA kA apanA jJAna vicAra ke mAdhyama se manaH paTala para pragaTa hotA hai / mana vicArataMtra meM sahAyaka sAdhana hai / jo jaDa hai| aura vicAra vANI ke rUpa meM parivartita karake jIva bhASA prayoga dvArA bolakara dehataMtra se bAhara nikAlatA hai| isa taraha AtmA kA jJAna bAhara nikalatA hai| Atmazakti kA pragaTIkaraNa Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase spaSTa siddha hotA hai ki.. mana AtmA ke atyanta samIpa meM haiM / yaha to bAta huI jJAna kI / jJAnAvaraNIya karma bhI eka karma hai| karma kA eka vibhAga hai| jJAnAvaraNIya karma kA udaya hokara kSayopazamAnusAra AtmA apane alpAdhika jJAna ko manaH paTala para pragaTa kara sakatI hai to phira anya karmoM ke lie koI pratibaMdha thoDA hI hai ? dUsarI tarapha AtmA para lage AThoM karmoM meM sabase jyAdA pramANa meM mohanIya karma haiM / anya karmoM kI apekSA bhI hajAroM lAkhoM gunA jyAdA pramANa mohanIya karma kA hai| tulanA meM zeSa anya sabhI karmoM kA pramANa kAphI kama hai / udAharaNArtha yadi mohanIya karma samudra ke jitanA hai to jJAnAvaraNIyAdi usakI tulanA meM baDe vizAla tAlAba ke jitane pramANa meM haiM / aba svAbhAvika hI hai ki itane jyAdA pramANa (mAtrA) meM bhI jaba mohanIya karma hai / dUsarI tarapha baMdha kI sthitiyoM meM bhI sabase jyAdA utkRSTa baMdha kI sthiti bhI mohanIya karma kI hI hai / are, jyAdA to kyA jJAnAvaraNIyAdi anya sabhI karmoM kI utkRSTa baMdha sthitiyoM I kI apekSA dugunI se bhI jyAdA hai| jJAnA, darzanA, antarAya, aura vedanIya karma ina cAroM kI utkRSTa baMdha sthiti 30 ko. ko. sAgaropama pramANa hai to inakI tulanA meM mohanIya karma * kI utkRSTa baMdha sthiti 70 koDA. ko. sAgaropama pramANa hai| socie dugunI to sirpha 60 ko. ko. sA. pramANa hI hotA lekina 60 se bhI jyAdA 70 ko. ko. sA. hai / isase siddha hotA hai ki... mohanIya karma kI rAga-dveSa viSaya - kaSAya tathA mithyAtvAdi kI pravRttiyA~ kitanI jyAdA bhayaMkara kakSA kI hogI ? 1 yaha to huI bAta mohanIya karma kI baMdha sthiti tathA pramANa kI, aba tIsarI dRSTi meM prakRtiyoM kA bhI vicAra kiyA jAya to jJAnA. kI 5, darzanA kI 9, antarAya kI 5 aura vedanIya kI 2 ke sAmane tulanA meM mohanIya karma kI 28 karma prakRtiyA~ sabase jyAdA haiM 1 zAyada Apa kaheMge ki.. saMkhyA ke AMkaDoM kI dRSTi se chalanA karane para.. nAma karma kI 103 karma prakRtiyAM haiN| parantu ye 103 prakRtiyA~ mUla 14 piNDa prakRtiyA~ kI avAntara prakRtiyoM kA vistAra karane para 103 kI saMkhyA AtI hai| yadi mohanIya karma ke 4 kaSAyoM kA 16 kiyA aura phira avAntara kakSA meM joDate - joDate kaSAyoM ke 16x4 prakAra AsAnI se kiye jA sakate haiM / isa taraha avAntara prakRtiyoM kI saMkhyA milAne para mohanIya karma kI saMkhyA kA aMta bhI baDA bana sakatA hai. / 64 = lekina isase bhI jyAdA Azcarya to isa bAta kA hai ki .. nAma karma kI 103 prakRtiyoM meM se prakRtiyA~ puNya kI hai| aura prakRtiyA~ pApa kI hai| puNya kI prakRti zubha hai jo sukha rUpa acchA phala detI hai| jIva ko puNya anukUla acchA sukhakara lagatA hai / AdhyAtmika vikAsa yAtrA 842 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha puNya rUpa aura pApakArI donoM prakAra kI zubha-azubhaprakRtiyoM kI saMkhyA milane para aMka baDA jarUra bana jAtA hai| parantu..mohanIya karma meM saba prakRtiyA~ eka mAtra pApa kI hI hai| puNya kI zubha prakRti mohanIya meM eka bhI nahIM hai / kyA krodha-mAnAdi kI koI bhI karma prakRti zabha acchi ho sakatI hai? jI nahIM ! kabhI bhI kisI eka bhI kaSAyAdi kI prakRti ko zubha-puNya kI nahIM kaha sakate haiN| kahanA to kyA socanA-vicAranA bhI ucita nahIM hai| dUsarI dRSTi se dekhane para.. nAma karma kI prakRtiyoM kA kArya kSetra zarIra pradhAna hai| zarIra banAnA, indriyA~, gati, rUpa, raMgAdi banAnA Adi prakAra kA kArya nAma karma kA hai| nAma karma sIdhe Atma guNoM kA ghAta nahIM karatA hai / ataH vaha aghAtI karma ke rUpa meM hai| jaba ki mohanIya karma ghAtI karma hai / yaha sIdhe AtmA ke yathAkhyAta cAritra guNa kA hI ghAta karatA hai / yathAkhyAta svarUpa para hI sIdhA AkramaNa karatA hai aura AtmA ke samatAdi ke svabhAva ko khatama karake ulTA krodhAdi kaSAyavAlA (vibhAvavAlA) banA detA hai / ataH mohanIya svabhAvakAraka hai / svabhAva banAnevAlA hai / zarIra-indriyA~-gati-rUpa raMgAdi kisI para bhI mohanIya karma kA kArya hI nahIM hai| isako zarIra racanA se koI saMbaMdha nahIM hai| mohanIya karma ne apanI sIdhi asara sIdhe AtmA ke mUla guNoM para hI rakhI hai / jabaki nAma karma AtmA ke guNoM para koI kAma nahIM karatA hai / usakA kAryakSetra eka mAtra zarIrataMtra aba Apa socie ! kauna jyAdA khataranAka hai ? nAma karma yA mohanIya karma? jo makAna kI bAharI divAla ko toDa phoDa jAya usameM jyAdA nukasAna hogA? yA phira jo ghara meM ghusakara tijorI toDakara gahane AbhUSaNa rupae Adi saba curA jAya usameM nukasAna jyAdA hai ? svAbhAvika hai / uttara meM choTA baccA bhI yahI kahegA ki bAharI divAla para kA nukasAna khAsa baDA nahIM hai / parantu ghara ke andara kA nukasAna bahuta jyAdA hai / ThIka usI taraha aghAtI karmoM meM jo nAma karmAdi hai ve to sirpha zarIra lakSI hai / AtmA ke bAhara jo zarIra hai usa para hI nukasAna-phAyadA saba kara jAte haiM / vaha choTA nukasAna hai / jabaki ..ghAtI karma mohanIyAdi jo sIdhe AtmA ke mUlabhUta guNoM para ghAta karate haiM vaha bahuta bar3A jyAdA nukasAna hai| isalie sAdhanA ke kSetra meM bhI pahale aghAti karmoM ko kSaya karane kA lakSya rakhane ke bajAya sabase pahale ghAtI karmoM ko hI kSaya karane kA lakSya rakhakara sAdhanA ke kSetra meM Age baDhanA caahie| Atmazakti kA pragaTIkaraNa Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohanIya karma ke kSaya kA lakSya aura sAdhanA sarvajJa paramAtmA ne karma vijJAna ke svarUpa ko adbhuta-anokhe viziSTa artha meM samajhAyA hai / atyanta gahana-tattva hai / zAstroM meM isakA vizleSaNa sira ke eka eka bAla kI taraha alaga-alaga vibhAjanAdi karake darzAyA hai / isameM bhI mohanIya karma jo karmoM kA rAjA hai ataH isakA svarUpa samudra se bhI jyAdA vistArapUrvaka samajhAyA hai / Apa hI soca samajha sakate haiM ki yahA~ siMdhu meM se biMdu parimita svarUpa jo diyA hai usase khyAla A sakatA hai ki mohanIya karma kitanA prabala gahanatama hai| ___14 guNasthAnoM meM se 1 se lagAkara 12 guNasthAna taka to mohanIya karma kA pUrA . ekachatrI sAmrAjya hai / mohanIya karma ne apanI prabala pakkaDa rakhI hai / hai to sirpha 28 karma prakRtiyA~ hI lekina phira bhI 1 le guNasthAna se Age Age.. ke guNasthAnoM para AtmA ko caDhane tabhI detA hai jaba thoDI-thoDI karma prakRtiyA~ kSINa hotI jaay| jaise-jaise mohanIya karma kA jora kama hotA jAegA, usakI prakRtiyA~ kSaya hotI jAegI.. vaise-vaise AtmA kA AvRtta svarUpa karmAvaraNa ke vilaya se ujAgara hotA jAegA aura Atma guNa prakaTa hote jaaeNge| ina guNoM ke prAdurbhAva se.. cetanAtmA eka-eka guNasthAna Upara-Upara caDhatI jaaegii| mokSa mArga ke sopAnoM para kramazaH Age caDhatI-caDhatI AtmA eka dina mokSa meM pahu~ca skegii| ___ataH jaise jaise kapaDA dhulatA hai usase usakI camaka-damaka svacchatA-zuddhi sabhI khilatI jAtI hai / baDhatI jAtI hai| sone-cAMdI-Adi para bhI jaise jaise paoNlIza kI jAtI hai vaise-vaise camaka-damaka baDhatI jAtI hai / ThIka vaise hI AtmA jaise jaise dharma sAdhanA rUpI sAbuna yA paoNlIza istemAla karatI jAya, vaise-vaise karma nirjarA hotI jAya . . aura AtmA kI camaka-damaka-zuddhi-Adi baDhatI hI jAtI hai| yahI camaka-damaka aura zuddhi Adi cetanAtmA ko guNasthAna ke eka eka sopAna kramazaH Age baDhAtI jAtI hai| kyoMki karmAvaraNa ke haTane se guNoM kA prAdurbhAva hotA jAtA hai / ataH jaise-jaise guNa baDhate jAeMge vaise-vaise cetanAtmA Age-Age ke guNasthAnarUpI sopAna para ArUDha hotI jaaegii| antataH saMpUrNa zuddhatA aura sarvathA sarvAMzika sarva karmoM kI saMpUrNa nirjarA (kSaya) karake hamArI hI cetanAtmA sarva karmasaMga rahita siddha-buddha-mukta-siddhAtmA, muktAtmA, buddhAtmA bana jAtI hai| AdhyAtmika vikAsa yAtrA . . Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNoM ke vikAsa kI sAdhanA kA krama akhaNDa rUpa se niraMtara jArI rahanA caahie| basa, isIkA nAma hai guNasthAna kramAroha / mAtra mohanIya karma ke kSaya kI sAdhanA____8 karmoM meM do vibhAga hai / eka vibhAga ghAtI karma kA aura dUsarA aghAtI karma kaa| donoM meM 4-4 karmoM kI vivakSA se kula 8 karmoM kI gaNanA hai| cAroM aghAtI karma jyAdA cintAjanaka nahIM hai| kyoMki ve to becAre sIdhe Atma gaNoM kA ghAta karane kA kAma nahIM karate haiN| ve dehalakSI haiN| zarIrapradhAna unakA kAryakSetra hai| nAma karma ne hAtha-paira-aMgopAMga-gati-jAti, indriyA~-rUpa-raMgAdi yukta zarIra banAkara de diyA aura jIvAtmA ko eka DhAMce meM DAlakara saMsAra ke vyavahAra meM bheja diyaa| gotra karma ne apanI tarapha se ucca-nIca gotra, UMcA kula, jAti-khAnadAnI yA halkI kakSA kA kula-gotra-khAnadAnI Adi dene kA kAma kiyaa| Akhira jIva dvArA jaisA upArjita karma thA tadanusAra hI milatA hai / isake pazcAta vedanIya karma ne zarIra kA dhyAna rakhakara zarIra para roga pragaTAnA yA nahIM kA kAryabhAra sNbhaalaa| sukha-zAtA denI yA duHkhaazAtA-vedanA-pIDA-takalIpha denI? isakI jimmedArI vedanIya karma ne adA kii| aura AyuSya karma ne nirdhArita kAla avadhi rahane ke lie dii| isa janma meM Akara isa zarIra-yonI meM janma lekara kitane varSoM taka yahA~ rahanA? kitane varSoM kA jIvana jInA ityAdi kAla gaNanA kA vibhAga saMbhAlakara kAla avadhi kA AyuSya de diyaa| isa taraha cAroM aghAti karmoM ne apanA-apanA kAryakSetra vibhAga saMbhAlakara apanA-apanA kartavya nibhaayaa| dUsarI tarapha cAra ghAtI karma hai / inameM AtmA ke mUlabhUta guNoM kA ghAta karane kI prabala zakti hai| ina cAroM ko zarIra, aMgopAMga, rUpa-raMga-gati-jAti-Adi kisI se koI matalaba hI nahIM hai / ye sIdhe Atma guNoM kA ghAta karanevAle ghAtaka haiM / jJAnAvaraNIya karma ne AtmA ke mukhya jJAna guNa kA hI galA ghoMTa diyaa| aura jJAna ko dabA diyaa| AvRtta-AcchAdita kara diyA / pariNAma svarUpa AtmA ajJAnI-alpajJAnI bana gii| jaise prANa ke binA jInA saMbhava nahIM hai vaisI hI sthiti jIvAtmA ke lie jJAna ke binA jIne meM hotI hai / jJAna guNa kA ghAta karane se AtmA kI jJAna kI mAtrA sarvathA ghaTA dI.. aura jaise koI hAtha-paira se vikalAMga-paMgu banatA hai vaise hI jIva jJAna se paMgu banA / vRddhi kA aMza mAtra bacA / sarvathA jJAna viveka rahita sthiti meM kaisA jIvana paMgu banatA hai ? ise vRddhi vikala kahate haiN| * Atmazakti kA pragaTIkaraNa 845 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI tarapha darzanAvaraNIya karma jo jJAnAvaraNIya karma kA sAtha denevAlA hai, usake sAtha calanevAlA hai usane jJAnendriyoM para vikalatA zakti kSINatA-durbalatA lAkara aura adhUre meM pUrApana....jIvAtmA ko nIMda meM DAla diyaa| gADha nidrA meM kuMbhakarNa jaisI sthiti kara dii| tIsarI sthitI aMtarAya karma ne kharAba kara dii| dAna-lAbhAdi meM, milane aura lene dene ke kSetrameM, bhogane tathA khAne-pIne Adi ke kSetra meM pratyeka jagaha vighna khaDe kara diye / itanA hI nahIM zakti hIna banAkara jIva ko durbala-utsAha umaMga rahita nirutsAhita jIvana kara diyaa| sAta karmoM kI bAta to ho gii| aba Apa socie... anya jitane bhI viSaya zeSa bace haiM ve saba mohanIya karma pUre kara detA hai / mohanIya karma apanI pUrI pakkaDa jIva para jamAkara jIva kI pUrI zakala hI badala detA hai| aura use viSayI-kaSAyI-rAgI-dveSI-krodhI-abhimAnI, mAyAvI, kapaTI, lobhI-ISyAlu.... .mithyAtvI-azraddhAlu strI laMpaTa-kAmI-puruSa kAmI, napuMsaka-jokara jaisA banAnA... Adi aneka tarIkoM se svabhAvAdi badalakara ... jIvAtmA kI hAlata vikRta kara dii| mohanIya karma zarAbI jaisA hai| zarAba ke naze kI taraha kAma karatA hai / anya sabhI karma thoDA-thoDA vibhAga saMbhAlate the taba mohanIya karma ne mukhya vibhAga saMbhAlA aura svabhAva-svarUpa zraddhA Adi saba kucha khatama karake jIva kI sthiti saMsAra meM sarkasa ke jokara ke jaisI kara dI / saMsAra ke bIca lAkara jIva ko aisA nATaka karanevAlA nRtyakAra banA diyA ki jisakI hama kalpanA hI nahIM kara sakate haiN| kisakA kSaya pahale kareM? . ina karmoM kA aisA svarUpa samajhane ke bAda Apa svayaM hI nirNaya kara sakeMge ki kisa karma kA kSaya pahale karanA cAhie? kisa karma ko khapAne kI pahale prAthamikatA denI cAhie? zAyada sabhI isa bAta meM eka sAtha eka mata - eka vicAra se sahamata hoMge ki . ..... pahale mohanIya karma kA hI kSaya karanA caahie| hamAre ghara meM ghusA huA khataranAka cora kauna sA hai? jyAdA nukasAna karanevAlA kauna hai ? adhika se adhika nukasAna karanevAlA jo ho usakA kSaya pahale karanA cAhie, bilkula sahI bAta hai / jaise eka rAjA ko jIta lene mAtra se pUrI senA, pUrA rAjya jItA jA sakatA hai / ThIka usI taraha pahale karmoM ke rAjA mohanIya karma ko jItane se anya sabhI karma AsAnI se jIte jA sakate haiN| 846 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ege jie jiyA paMca, paMca jie jiyA ds| . dasahA u jiNittANaM, savva sattu jiNAmaham // 13/36 egappA ajie sattU, kasAyA iMdiyANi c| te jiNittu jahANAyaM, viharAmi ahaM muNI / / 13/38 -zrI uttarAdhyayana sUtra meM kezI-gautama saMvAda nAmaka adhyAya meM- eka ko jItane se pA~ca aura pA~ca ko jItane se dasa aura isa taraha sarva zatruoM ko jItA jA sakatA hai / inameM eka AtmA ko jItane se pA~coM indriyA~ aura phira cAroM kaSAya isa taraha 1 + 5 + 4 = 10 ko jIte jA sakate haiM / AtmA sabakI kendrasthAnarUpa hai / ataH sarvaprathama isako jItanA Avazyaka hai| isa taraha sabhI karmoM meM mohanIya karma mukhya rAjA hai / isakI senA meM mukhya senApati - mithyAtva hai / 28 prakRtiyoM kI isakI senA balavattara hai / ataH sarva prathama mohanIya karma ko hI jItanA caahie| jaina dharma meM mahAmaMtra navakAra meM "namo arihaMtANaM" kA mUla maMtra diyA hai / isa mUlamaMtra ke arihaMta zabda meM- 'ari' + 'haMta' zabda hai / ari arthAt AtmA ke rAga-dveSa-mohAdi zatru aura inakA kSaya karane kA lakSya rakhakara calanevAlA sAdhaka eka dina arihaMta bana sakatA hai / aisI sAdhanA sAdhakara bane hue arihaMta sAdhanA ke isa rahasya kA Adarza hamAre jaise sAdhakoM ke lie pIche choDa gae haiN| ataH "savva pAvappaNAsaNo" sabhI pApa karmoM kA prakRSTa nAza-(kSaya) karanA hI hamArA lakSya honA caahie| isI paTarI para hama sAdhaka bhI hamArI gADI calAeMto sAdhya ko sAdhane meM sAdhaka ko siddhi prApta ho sakatI hai aura sAdhaka svayaM siddha bana sakatA hai| ... 12 guNasthAnoM para ekamAtra moha kSaya kI prakriyA___ pahale guNasthAna se lagAkara 12 guNasthAnoM para anya karmoM kI apekSA eka mAtra mohanIya karma ko hI samUla kSaya karane kI sAdhanA batAI gaI hai / kula 14 guNasthAna haiN| inameM 14 vA~ guNasthAna to sirpha paMcaM hrasvAkSaroccAra kAlamAtra samaya kA hI hai| vahA~ to jyAdA samaya hI nahIM hai / aura jyAdA kucha karanA bhI nahIM hai / terahaveM guNasthAna para to cAroM ghAtI karmoM kA kSaya karake AtmA arihaMta bana jAtI hai / aba rahI bAta 12 guNasthAnoM kI... ina 12 meM eka mAtra mohanIya karma kA kSaya karane kI hI prakriyA hai| ataH dharma kaisA honA cAhie ? jo karma kA kSaya karAne meM samartha sakSama-sabala ho vahI dharma saccA dharma hai / kAma kA dharma hai / mithyA dharma to Upara se karma baMdha baDhAkara aura Atmazakti kA pragaTIkaraNa 847 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gahare khaDDe meM DAla deNge| mohanIya karma meM kinakA kSaya kisa prakAra ke dharma se hotA hai usakA nAma nirdeza karatA huuN| 1) mithyAtva mohanIya kA kSaya karane ke lie samyag darzana-saccI zraddhA ke dharma kI anivArya rUpa se AvazyakatA hai| 2) krodhAdi kaSAya mohanIya kI karma prakRtiyoM kA kSaya karane ke lie.... kSamA, samatA, namratA, saralatA, saMtoSa-nirlobhatA Adi ke guNAtmaka dharma kI AvazyakatA hai| guNopAsanA sarvazreSTha dharma hai| _____3) hAsyAdi nokaSAya mohanIya kI karma prakRtiyoM kA kSaya karane ke lie bhI gaMbhIratA Adi guNoM kI upAsanA jarUrI hai| 4) veda mohanIya karma kI prakRti kA kSaya karane ke lie... vAsanA-vikAroM se bacane ke lie brahmacarya kA pAlana karanA sarvazreSTha dharma hai| . __ sthUla rUpa se vicAraNA karane para mohanIya karma ke 4 vibhAgoM ke kSayArtha mukhya cAra prakAroM ke dharmoM kI vyavasthA sarvottama hai / isa taraha mohanIya karma kA vibhAgAnusAra kSaya karate karate guNasthAna ke sopAnoM para kramazaH caDhanA...Age baDhanA hI AdhyAtmika vikAsa hai| tIrthoM kI yAtrA karate karate.... usa usa guNasthAna ke viSayoM kA AsvAda prApta karate karate Age bar3hanA cAhie / yahI guNasthAnoM para AruDha hone ke paramAnanda kI anubhUtI kA anokhA avasara hai| yaha sAdhanA kI anokhI prakriyA hai| vizeSa vistAra se AThaveM guNasthAna se Age kI prakriyA meM samajhane kA prayala kreNge| // iti zubhaM bhavatu sarveSAm // 848 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 13 kA praveza dvAra karmakSaya saMsAra kI sarvottama sAdhanA nirjarA pradhAna dharma.. lakSya kI dRSTi se cAra prakAra kA dharma.. viratidharma kI vizeSatA.. guNasthAnoM para karmabaMdha.. guNasthAnoM para karmasattA.. guNasthAnoM para karmoM kA udaya aura sattA guNasthAnoM para udIraNA.. kAla sApekSika karmabaMdha.. guNasthAnoM para baMdha hetu.... mithyAtvAdi ko baMdha hetu kahane kA kAraNa Azrava aura baMdha ke bhedoM meM sAmyatA.. baMdha tattva aura baMdha hetu.. wwe guNasthAnoM para baMdhahetuoM kI saMbhAvanA.. 13 guNasthAnoM para lezyA kI sthiti.. BALLE kaSAya aura yoga ke bheda... kisa guNasthAna para kitane yoga hote hai?. baMdhahetuoM ke guNasthAnoM para vistRta bhaMga.. sthAnoM para prakRtibaMdha... kaSAyAdi ke kAraNa pramAdgrastatA. pramatta guNasthAna kI sthiti.. pramAdAvasthA meM dhyAnAbhAva.. pramAda rahita ko hI nizcala dhyAna. vartamAnakAlika nATaka. pramana ke lie pratikramaNaH.. pramatta guNasthAnastha jIva. .850 858 .860 .862 .863 .866 .868 .870 .874 .877 .879 ..881 .882 ALA ..885 CHIN .887 ..889 .890 891 .894 .896 897 901 919 110 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 13 & gabbawooooooooooooooooooooooooooooooooooo0000000000000000000 0 0ccessons 986888888888888089 karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwm wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwand tamhA eesi kammANaM, aNubhAgA viyaanniyaa| eesiM saMvare ceva, khavaNe ya jae buho|| 34/25 -ananta upakArI anantajJAnI arihaMta sarvajJa prabhu zrI mahAvIrasvAmI ne apanI antima dezanA svarUpa zrI uttarAdhyayana sUtra ke 34 veM kammapayaDI adhyayana meM 8 karmoM kA svarUpa batAkara anta meM ina AThoM karmoM ke Azrava mArgoM kA saMvara karake.... unheM khapAne kI-kSaya karane kI sAdhanA batAI hai| nau tattvoM meM jIvAdi tattvoM kI gaNanA kI hai / jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa ye nauM tattva batAe haiM / inameM mUlabhUta dravya ke rUpa meM to sirpha do hI dravya haiM- jIva aura ajIva / ye donoM apane apane guNoM kI dRSTi se svataMtra sarvathA bhinna bhinna dravya haiM / yadi aisA nahIM hotA to donoM ko do dravya ginane kI AvazyakatA hI nahIM thii| donoM ko do dravya gine haiM ataH yahI siddha karatA hai ki..donoM sarvathA saMpUrNa-svataMtra bhinna-bhinna dravya haiN| ___ zeSa sAta tattva dravya svarUpa nahIM hai / ina sAta meM dharma kA svarUpa samajhAyA hai / aura dharma ke abhAva meM adharma kyA aura kaisA hotA hai yaha bhI pApa-se darzAyA gayA hai / karma kA svarUpa samajhAne ke lie-Azrava, saMvara, nirjarA aura baMdha tattvoM kA svarUpa samajhAyA hai| Azrava meM kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA AtmA ke pradeza meM Agamana AzravarUpa hai / saMvara tattva meM Ate hue karmANuoM ko kaise rokanA? yaha dharma kI prakriyA batAI hai / ataH saMvara dharma pradhAna hai / baMdha meM Azrava mArga se Ae hue karmANu Atma pradezoM ke sAtha baMdhakara ekarasa kaise ho jAte haiM ? yaha samajhAyA hai / ataH baMdha tattva karma vijJAna ke svarUpa ko samajhane meM sarvottama hai| nirjarA tattva meM Atma pradezoM ke sAtha baMdha hokara karmANu jo dIrgha kAla taka eka rasa hokara rahe hue haiM unheM ukhADakara kaise pheMkanA? kSaya kaise karanA yaha samajhAyA hai| nirjarA = arthAt karma kA kSaya-nAza karanA / saMvara karmoM ke Agamana ko rokatA hai karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isalie nae karma AtmA meM nahIM Ate haiN| jabaki nirjarA purAne baMdhe hue karmoM kA kSaya-nAza karanA hai / jaise jarAvasthA-vRddhAvasthA meM camaDI jarjarita ho jAtI hai / camaDI luDhaka jAtI hai..aura anta meM bikharane bhI lagatI hai ThIka usI taraha kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu AtmA ke pradezoM para se kharane lagate haiN| jarjarita hokara bikharane lagate haiM.. use nirjarA kahate haiN| nirjarA pradhAna dharma dharma nirjarA pradhAna hI honA cAhie / nirjarA karane kA hI pratyeka jIva kA lakSya honA cAhie / nirjarA hI antima sAdhya hai / saccA sAdhaka vahI hai jo saMvara aura nirjarA karate hue hI jItA hai / sAdhaka ho aura nirjarA na karatA ho, saMvara na karatA ho to vaha sacce artha meM sAdhaka nahIM ginA jA sakatA hai| ataH saMvara-nirjarA karanevAlA, basa, isI ke lakSya ko sAdhane ke anurUpa pravRtti karanevAlA hI sAdhaka kahalAtA hai / jo saMvara karAe aura jo nirjarA karAe use hI dharma kahate haiN| yadi dharma kahalAe aura karma kA saMvara-nirjarA bilkula na karAe to use dharma kI saMjJA hI nahIM dI jA sakatI / vaha 'dharma' kahalAne ke lAyaka hI nahIM rahatA haiM / isalie dharma mAtra puNyakAraka, sukhadAyaka, duHkhanAzaka hI nahIM isase bhI Age baDhakara saMvara-nirjarAkAraka-mokSadAyaka honA cAhie / isImeM dharma kI sarvazreSThatA-sarvoparitA aura vAstavikatA hai| jI hA~, ... saMsAra meM 95% yaha dikha rahA hai ki- deva, guru aura dharma ina tInoM ArAdhya-upAsya tattvoM kA upayoga sabhya sAmAnya jana puNyakAraka, sukhadAyaka, duHkhanAzaka artha meM hI prAyaH kara rahe haiN| dAna-puNya-paropakArAdi rUpa puNyAtmaka dharma upArjana karake loga janma-janmAntara meM mAtra sukha prApta karanA cAhate haiN| isase ve deva, guru aura dharma kA mAtra sukhaprApti aura duHkhanivRtti ke sAdhana meM upayoga kara rahe haiM / aura yahI sAdhya lekara vaise jIva cala rahe haiN| unakA sAdhya hI sImita-parimita hai / jaise kaI vidyArthI aise haiM jo mAtra uttIrNa hI honA cAhate haiM / basa, kisI bhI taraha uttIrNa hone jitane aMka prApta ho jAe to usameM ve rAjI haiM / saMtuSTa haiM / isase Age prathama kramAMka para, yA 100 meM se 100 guNAMka prApta ho, yA saMpUrNa rAjya meM prathama, pUre borDa meM prathama, yA samasta rASTra meM prathama kramAMka ke sthAna para uttIrNa hokara suvarNapadaka prApta karane kI unakI koI manISA-mahecchA hI nahIM rahatI hai / hA~, aisI manISAvAle bhI koI vidyArthI hote jarUra haiN| 850 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhale hI ve saMkhyA meM ginatI ke thoDe hI ho lekina hote jarUra hai / ve antima lakSya ko prApta karake hI saMtuSTa hote haiN| ___ThIka isI taraha jo jIva mAtra puNyopArjana karake sukha kI prApti aura duHkha kI nivRtti karanA cAhate haiM, dharma karane kA itanA hI phala pAnA cAhate haiM, ve mAtra 100 meM se kisI kadara 35 guNAMka prApta karake saMtuSTa honevAle jaise haiM / unako Age jyAdA guNAMka prApta karane kI icchA hI nahIM rahatI haiN| kyoMki sAdhya-lakSya hI sukha prApti aura duHkha nivRtti taka hI sImita hai / isase Age saMvara-nirjarA ke lakSya ko ve soca hI nahIM sakate haiM / yadi kala kisI ko kahA jAya ki deva, guru aura dharma ina tInoM upAsya tattvoM kA mAtra sukhaprApti aura duHkhanivRtti ke hI sAdhya ko sAdhane ke lie sAdhanarUpa meM upayoga mata krie|.... yaha sunakara unakA dimAga cakarAne laga jaaegaa| ve zAyada avAcaka hI ho jaaeNge| are !.... yadi sukha kI prApti bhI nahIM karanI aura duHkha kI nivRtti bhI nahIM karanI to phira karanA kyA? are...re...basa, to to deva, guru dharma kI koI AvazyakatA hI nahIM hai| phira kyA kAma hai? phira to kucha karane jaisA zeSa rahatA hI nahIM hai| isakA kAraNa aura koI nahIM haiM sirpha unakI Age ke saMvara-nirjarAdi ke lakSya kA khyAla hI nahIM hai| lakSya kI dRSTi se cAra prakAra kA dharma 1) puNyAzravAtmaka dharma 2) saMvaralakSI dharma / 3) nirjarAlakSI dharma 4) mokSaikalakSI dharma nauM tattvoM meM hI diye hue tattvoM ke AdhAra para lakSya-sAdhya rakhakara dharma darzAyA gayA hai| usase dharma karane kA hetu nizcita hotA hai| una jIvoM ke bhAva-pariNAmoM kA khyAla anyoM ko A sakatA hai| 1) puNyAzravAtmaka dharma puNyAzrava lakSI dharma karanevAle jIva puNya upArjana karanA cAhate haiN| puNya zubhakarmarUpa hai / isakA AtmA meM Azrava-Agamana hotA hai / puNya bhI zubhakarmAtmaka hai| karmakSaya-"saMsAra kI sarvottama sAdhanA" .. 851 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lohe kI jaMjIra ke badale yaha sone kI jaMjIra jaisA hai| lekina Akhira to jaMjIra hI hai, isakA pUrA dhyAna rakhanA caahie| bhUlanA nahIM cAhie / isIlie puNyopArjana karane ke bAda usake phalarUpa sukha ko bhugatane ke lie punaH dUsarA janma to lenA hI pddegaa| cAhe vaha svarga meM deva kA janma bhI le to use hajAroM-lAkhoM varSoM kA AyuSya usa sukha ko bhogane ke lie bitAnA pddegaa| lekina yaha bhI dhyAna rakhanA hI cAhie ki itane lAkhoM-karoDoM varSoM kA saMsAra to bddhaa| aba dUsarI bAta yaha hai ki... itane varSoM taka puNya ke phalarUpa sukhaM ko bhugatate hue nae puNya ko upArjana karegA yA pApa bhI upArjana karegA? isakA kyA vizvAsa? ho sakatA hai ki purAne puNya ko bhogate samaya nayA puNya bhI upArjana kara sakatA hai, aura yaha bhI ho sakatA hai ki nayA pApa bhI upArjana kara sakatA hai / yaha to jIvoM kI apanI vRtti para nirbhara karatA hai / dekhA jAtA hai ki puNya se prApta sukha ko prApta karake vipula sAdhana sAmagriyoM kI prApti ke lie, apanI icchAoM ko pUrNa karane ke lie, svArtha ko sAdhane ke lie jIva jyAdA pApa bhI karate haiM / ataH lagatA hai ki saMsAra meM duHkha ke udaya meM duHkhI jIva jyAdA pApa karane kI apekSA, puNya ke udaya meM sukhI jIva jyAdA pramANa meM pApa karate haiN| yadyapi yaha sarvathA galata hai lekina phira bhI saMsAra ke sukhI sampanna jIva apanI sukha-saMpatti kA durUpayoga karake nayA pApa upArjana karate haiN| isa taraha eka puNyajanya sukha ko bhogane jAte nae pApa karake bhava saMsAra baDhAte haiM / ataH puNya ko bhoganA itanA jyAdA sarala nahIM hai / isIlie mahApuruSoM ne puNya ko bhogane ke bajAya puNya kA tyAga . karanA, sukha bhI choDanA sarvazreSTha mArga batAyA hai| , 2) saMvaralakSI dharma saMvara AtmA meM AnevAle azubha pApa karma ke Azrava ko rokane kA kAma karatA hai / ataH jaba koI jIvavizeSa saMvaralakSI dharma karatA hai taba yaha jarUra samajhA jAtA hai ki vaha AtmA meM AnevAle, laganevAle nae pApoM ko rokatA hai / arthAt nae pApa karanA nahIM cAhatA hai / pApoM se nivRtta hotA hai / saMsAra meM pratidina jahA~ aThAraha hI pApoM ke lagane kI saMbhAvanA hai / tathA mile hue mana, vacana aura kAyA ye tInoM sAdhana bhI hamezA zubhAzubha karma upArjana karAte rahate haiN| basa, aba pApoM ke Agamana ko rokanA hai| kyoMki anAdikAla se jIva ke pApa karane ke saMskAra bane hue haiN| isI kAraNa saMsAra meM kisI ko pApa karanA sIkhanA nahIM paDatA hai / sabhI jIvoM ko pApa karanA svAbhAvika rUpa meM AtA 852 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI hai / basa, aba use pApa kaise nahIM karanA? kiye hue pApoM ko kaise dhonA? Ate-lagate hue pApoM ko kaise rokanA? aura kaise pApoM se bacanA yaha samajhAnA-sikhAnA-karAnA bahuta jarUrI hai| kyoMki isake saMskAra anAdikAlIna nahIM haiN| ina pApoM ke Agamana-Azrava ko rokanA yahI saMvara hai aura saMvara dharma hai / isIlie dharma meM vrata-virati aura paccakkhANa kA svarUpa darzAyA gayA hai| jagat meM vidyamAna aneka dharmoM meM saMvarakAraka aisI vrata-virati-paccakkhANAdi kI bAteM bahuta kama haiN| jabaki jaina dharma ne vrata-virati aura paccakkhANa kI prAdhAnyatA rakhI hai / vItarAgI paramAtmA ne dharma hI viratimaya batAyA hai| phira usameM gRhastha aura sAdhu ke anurUpa dezavirati aura sarvavirati ke bheda karake svarUpa smjhaayaa| dharma cAhe sAdhu ke lie ho yA gRhastha-zrAvaka ke lie ho arthAt pA~caveM aura chaTe guNasthAnavartI dharma ho lekina donoM ke lie viratirUpa saMvara kI prAdhAnyatA pUrI rakhI hai| zrAvaka gharabArI-gRhasthI-saMsArI hai, isake lie usakI maryAdA-sImA ke anurUpa dharma rakhA hai| aura sAdhu sarvathA saMsAra kA tyAgI hai, virakta hai, alipta hai isalie binA kisI maryAdA ke sAdhu ke lie mahAvratoM kI sarvathA sarvavirati rakhI hai| ___ virati saMvararUpa hai / saMvara viratirUpa hai / pApoM ke Azrava-Agamana ko rokanevAlI virati saMvararUpa hI hai| udAharaNArtha Apa do ghaDI kI sAmAyika lekara baiThie... yaha 48 minaTa kI virati hai / saMvara hai / aba Apa do ghaDI ke lie vizeSa pratijJA-paccakkhANa karake baiThe haiM / ataH SaD jIvanikAya kI virAdhanA kI koI saMbhAvanA nahIM rhegii| kisIke karane yA hote rahane para bhI sAmAyikavAle viratidhara ko koI pApa nahIM lgegaa| vaha mana-vacana-kAyA se na karane-na karAne ke paccakkhANa lekara baiThA hai / utanI dera saMvara sAdhu AjIvana taka sarvathA saba pApoM ko na karane kI bhISma pratijJArUpa mahAvrata ke paccakkhANa lekara baiThA hai| ataH nae pApa karane kI, lagane kI koI saMbhAvanA hI nahIM rahatI hai| yaha sarvavirati dharma hai / sarva saMvara hai| saMpUrNa saMvara hai| zAstrakAra maharSiyoM ne nauM tattvoM ke svarUpa ko samajhAte hue 57 bheda se saMvara kA svarUpa darzAyA hai| / smii-guttii-prish-jidhmmo-bhaavnnaa-crittaanni| . paNa-ti-duvIsa-dasa-bAra-paMca bheehiM sagavannA / / karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 853 . Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 prakAra kI samiti, + 3 gupti,+ 22 parISaha, + 10 prakAra ke kSamAdi yatidharma, + 12 prakAra kI anityAdi bhAvanAeM, + tathA 5 prakAra ke cAritra, isa taraha kula 57 bheda kA saMvara tattva nauM tattva meM darzAyA gayA hai / ye 57 prakAra saMvara ke haiM jo pApoM ke Azrava ko nirodha karatA hai / rokatA hai / iryA samiti Adi pA~coM prakAra kI samiti kA pAlana karate hue jIva jIvoM kI virAdhanA-hiMsAdi janya pApoM se bacatA hai| tIna prakAra kI mana-vacana-kAyA kI gupti rakhane se manAdi tInoM se laganevAle pApa nahIM laga pAte haiM / 22 prakAra ke kSudhA-pyAsa-zIta-uSNAdi parISahoM ko sahana karane se bhUkha-pyAsa Adi ke asahiSNutA ke kAraNa jina pApakarmoM kA Agamana AtmA meM hotA thA vaha ruka jAtA hai| isI taraha kSamA-mRdutA-RjutA Adi jo 10 prakAra ke yatidharma haiM unakA AcaraNa karane se kaSAya Adi janya karmoM ke Azrava se bacA jA sakatA hai / kSamA rakhane. se krodha se bacA jA sakatA hai| namratA se abhimAna ke.kaSAya se bacA jA sakatA hai| saralatA se mAyA ke pApa se, tathA saMtoSa se lobha ke pApa se bacA jA sakatA hai / 18 prakAra ke pApasthAna haiM jo Azrava ke kAraNarUpa haiM / 42 prakAra ke Azrava dvAroM se bacane ke lie 57 prakAra ke sabhI saMvara ke bhedoM kA upabhoga kiyA jA sakatA hai / 12 prakAra kI bhAvanAeM mahApuruSoM ne darzAyI hai| anitya-azaraNa-ekatva-anyatva-azuci Adi 12 bhAvanAeM haiN| (lekhaka paMnyAsa aruNavijaya mahArAja ne 12 bhAvanA ke viSaya para svataMtra rUpa se pustaka likhI hai / usakA nAma hai- "bhAvanA bhavanAzinI" / isameM vistAra se 12 + 4 = 16 bhAvanAoM kA vizada varNana hai / avazya pddhie|). manuSya vicAraka prANI hai / saMjJi-samanaska-manavAlA hone ke kAraNa vicAra hamezA hI karatA rahatA hai / na karane ke ayogya rAga-dveSa ke vicAroM ke kAraNa mAnasika karma kA baMdha bhI bahuta jyAdA karatA rahatA hai / ataH use rokane ke lie...12 prakAra kI bhAvanAoM kI vyavasthA maharSiyoM ne kI hai| unake viSayarUpa meM saMsAra ke samasta viSayoM ko samAviSTa kiyA gayA hai / ataH saMsAra kI samasta vastuoM evaM vyaktiyoM ke nimitta lagane-honevAle pApakarmoM ko ye alaga-alaga bhAvanAeM barobara rokatI haiN| ataH ina 12 bhAvanAoM kA cintana nitya-niyamita karanA caahie| va 5 prakAra ke cAritra haiM / jisameM sAmAyika kA tathA dIkSAdi sabakA samAveza kiyA gayA hai / avirati meM rahane se jitane pApakarma lagate hI jAte haiM utane saba pApoM ko rokane ke lie pAcoM prakAra ke cAritra samartha-sakSama hai / isa taraha 57 prakAra ke saMvara ke ye sabhI bheda saMsAra ke samasta pApoM ko roka sakate haiN| rokane meM samartha-sakSama haiM / basa, jIva 854 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara ke AcaraNa kA pAlana karatA huA honA caahie| yadi pApa ke AzravoM ke 42 prakAroM kA sevana pratidina karake jIva aneka karma bAMdhatA hai, bAMdha sakatA hai, to phira saMvaradharma kA pAlana karake lagate hue pApoM se kyoM nahIM baca sakatA? avazya hI baca sakatA hai / ataH saMvararUpa dharma kA pAlana pratidina niyamita rUpa se karanA hI cAhie / samiti Adi kA pAlana pratidina saMbhava hai| saMvara adhikAMza viratirUpa hai| jisameM sAmAyikAdi kA samAveza hotA hai / ataH samasta dharma saMvarapradhAna hai / pApanirodhaka hai| 3) nirjarAlakSI dharma - saMvara nirjarA kA kAraNa haiN| aura nirjarA saMvara ke bAda kA kArya hai| saMvara vartamAnakAlalakSI hai| jabaki nirjarA bhUtakAlalakSI hai| inake kArya kA kAla vaha hai| vartamAna kAla meM jo pApa karma ho rahe haiM, kiye jA rahe haiM, unheM rokane kA kAma saMvara kA hai| jabaki pApoM ko lagane se na rokane ke kAraNa Aja dina taka bhUtakAla meM jo aneka karma bAMdha cuke haiM... una saba karmoM kA kSaya-nAza karane ke lie nirjarA tattva hai / nirjarA jitanI prabala-sazakta kI jAya utanI jyAdA mAtrA meM karmoM kA kSaya hotA hai| ... nirjarA ke bAraha prakAra batAe gae haiM / chaH bAhya tapa aura chaH Abhyantara tapa ke / isa taraha kula milAkara bAraha prakAroM se nirjarA hotI hai| bAhya prakAra ke chaH tapoM meM... spaSTa rUpa se sabhI tapa hI haiM / parantu Abhyantara tapa meM sabhI taparUpa nahIM hai / sabhI prakAroM kA samAveza unameM ho jAtA hai / jaina dharma ke 1) jJAnAcAra, 2) darzanAcAra, 3) cAritrAcAra, 4) tapAcAra, aura 5) vIryAcAra ina pA~coM prakAra ke AcAroM ke aMtargata sabhI dharmoM kA samAveza ho jAtA hai| dharma ke sabhI prakAra bhinna-bhinna tarIke ye paMcAcAra ke hI rUpa haiN| ye sabhI nirjarAkAraka hI haiN| bhale hI cAhe vaha darzana karane kA ho yA prabhu kI pUjA-bhakti ho ye sabhI karmakSayakAraka haiM / bhAva kI vizuddhipUrvaka prabhu pratimA ke darzana aura bhaktipUrvaka kI jAtI prabhu-pUjA ko yadi karmabaMdha kA kAraNa mAne, yA pApa kI pravRtti kahe to samajhie ve svayaM durbhAva-dveSabhAvapUrvaka karma bAMdhate haiN| karmakSaya-nirjarA ke prakAroM ko karmabaMdha yA pApa kA kAraNa mAne to nizcita samajhie ki yaha viparIta mati mithyAtvarUpa hai| aisA socane-bolanevAle svayaM hI pApakarma upArjana karate haiN| isalie kabhI bhI nirjarA ke sAdhanabhUta karmakSayakAraka prabhudarzana-pUjA-bhakti ko kisI bhI taraha se, kisI bhI dRSTi se galata kahanA, yA pApa kahanA, yA isameM pApa-doSa lagatA hai aisA kahanA yA karma baMdhAnevAlA hai aisA kahanA saba anucita hai / yuktisaMgata nahIM hai| sarvathA viparIta hai| karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 855 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH jaina zAsana meM dharma kA eka bhI prakAra aisA nahIM hai jo karmakSaya - nirjarA na karAe / avazya hI nirjarA karAte haiN| zrI namaskAra mahAmantra meM sAtaveM pada meM "savvapAvappaNAsaNo" likhA hai| isakA spaSTa artha sApha hai ki... sabhI pApa (karmoM) kA pranAzana (kSaya) ho / pra + nAzaH = pranAzaH / prakRSTena nAzaH - pranAzaH / naz dhAtu ke Age utkRSTa artha meM "X" upasarga lagA aura vyAkaraNa ke niyamAnusAra " pranAzana" zabda banA / utkRSTa rUpa se - prakRSTa rUpa se sabhI pApakarmoM kA nAza honA caahie| ataH yaha pranAzana zabda nirjarAsUcaka hai / kSaya-nAzakAraka hai / kisakA nAza ? pApa (karmoM) kA nAza / kitane pApoM - karmoM kA nAza ? ... isake uttara meM - saMkhyAsUcaka zabda diyA haiM-- "savva" arthAt sabhI pApakarmoM kA utkRSTa rUpa se sarvathA kSaya - nAza karanA utkRSTa kakSA kI nirjarA hai / basa, yahI nirjarA sarvAMzika - sarvathA - saMpUrNa rUpa se ho jAya aura nAmamAtra bhI karma kA aMza na rahe to mokSaprApti ho jAtI hai| isa taraha namaskAra mahAmaMtra kA yaha sAtavA~ pada mokSasUcaka hai / mokSa tattva ko iMgita karatA hai / muktisUcaka hai / yadi sarvathA saMpUrNarUpa se sabhI karmoM kI nirjarA na ho to mokSa nahIM / taba yahI sAtavA~ pada nirjarAsUcaka kahalAegA aura sarvAMzika sabhI pApakarmoM kA prakRSTa nAza ho jAya to nizcita rUpa se mokSa prApti ho jAtI hai| I 1 isa taraha namaskAra mahAmaMtra kI cUlikA meM itanA gUDhArtha - rahasyArtha bharA huA hai / jo sArthaka - sahetuka hai / phira bhI aise mahAmaMtra meM bhI sAmpradAyikatA kA viSa ghola diyA gayA aura AdhA hI navakAra mAnanA, ginanA yaha eka duzcakra khaDA kiyA gayA hai| jo sarvathA nirarthaka hai / aisA gaMbhIra rahasyArthadarzaka sAtavA~ pada sAdhaka ke lakSya-hetu ko nizcita karatA - karAtA hai / phira usa pada ko haTAnA - uDA denA, yA pUrI cUlikA ko haTA denA- uDA denA anarthakAraka hai / yaha eka prakAra ke AbhinivezIka bhAvapUrvaka kI vRtti hai / jo sarvathA ghAtaka hai / ataH sabhI jaina mAtra kA kartavya hai ki namaskAra mahAmaMtra kI akhaMDitatA ko pUrNatA ko apanAeM | navakAra ke nAma para jahara na gholA jAya aura nirarthaka jaina dharma kI ekatA ko na toDA jAya aisI navakAra kI akhaMDa paraMparA kI akhaMDitatA ko akhaMDa-avibhAjita banAe rakheM aura pratyeka sthAna para pUrNa navakAra kA hI vyavahAra karanA cAhie / 1 4) mokSaikalakSI dharma cauthA prakAra mokSalakSI dharma kA hai| dharma mokSa ke lie hai| mokSa sAdhya hai aura dharma use prApta karAnevAlA sAdhana mAtra hai| jo dharma mokSa prApta karAe use mokSadharma kahA hai aura 856 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo dharma mAtra puNyopArjana karAke janma-janmAntara meM sukha kI prApti karAe use sukhalakSI dharma kahate haiM / sukha kA sAdhanabhUta kahate haiN| lekina sukhaprApti ke lie mAtra dharma kA upayoga kiyA jAtA hai vaha galata hai / sukhaprApti kA lakSya banAkara tadanurUpa dharma karanA yaha sabase baDI bhUla hai / dharma eka mAtra mokSaikalakSI hI honA cAhie / 1 jaisA mokSa kA svarUpa hai ThIka mokSaprApti ke anurUpa dharma kA bhI svarUpa honA cAhie / mokSa sarvakarmarahita avasthA kA nAma hai| ataH dharma aisA honA cAhie, jo sarva karma kA kSaya karAe / mokSa sarvathA zarIrarahita avasthA kA nAma hai / ataH dharma aisA honA cAhie jo AtmA ko azarIrI banAe / mokSa AtmA kI saMpUrNa zuddha avasthA kA nAma hai / ataH dharma aisA honA cAhie jo AtmA ko zuddha kare / AtmazuddhikAraka dharma hI zreSTha hai / sarvathA janma-maraNa dhAraNa karane hI na paDe yaha mokSa kA svarUpa hai / ataH dharma bhI aisA hI honA cAhie jo AtmA ke janma-maraNa ke cakra se chuTakArA dilAe .. !.. kA anta lAe / bhavaparaMparA ke anta kA nAma mokSa hai / ataH dharma bhavaparaMparA - bhavaroga miTAnevAlA sakSama-samartha honA caahie| mokSa AtmA ke sarva guNoM kI pUrNatA kI prApti kA nAma hai / 'ataH dharma AtmA ke sabhI guNoM ko pUrNa rUpa meM prakaTa karanevAlA tadanurUpa honA cAhie / mokSa meM sabhI sarvajJa - kevalI - vItarAgI hI hote haiM, ataH dharma bhI AtmA ko sarvajJatA - kevalajJAna - vItarAgatA kI prApti karAnevAlA hI honA cAhie / - 1 isa taraha mokSa kAryarUpa phalarUpa hai, jabaki dharma usakA kAraNarUpa hai / mAtra sukhaikalakSI dharma, janma-janmAntara meM sukha prApta karAnevAlA dharma, yA puNyalakSI dharma mokSa taka nahIM le jAtA hai / svarga kI prApti kA lakSya punaH mokSa se AtmA ko jyAdA dUra kara detA hai / ataH svarga alaga hai aura apavarga alaga kakSA hai| jahA~ taka --- jaba taka hamane apavarga-mokSa kA svarUpa nahIM samajhA hai taba taka svarga kA sukha priya lagatA hai / acchA lagatA hai / parantu eka bAra mokSa kA svarUpa spaSTa zuddha satyarUpa khyAla meM A jAne ke pazcAt svarga aura svarga ke sukha Adi saba usake sAmane tuccha lageMge / yaha 14 guNasthAna kI AdhyAtmika vikAsa kI yAtrA mokSa ke antima kinAre taka pahu~cAnevAlI hai / tadanurUpa hai| saMvara dharma mokSa ke anurUpa hai / nirjarA kA dharma mokSa prApta karAnevAlA tadanurUpa dharma hai| tathA sarvottama - sarvazreSTha kakSA kA zubha bhAva puNyAnubaMdhI puNya paraMparA se mokSa ke samIpa AtmA ko le jAne meM sahAyaka banatA hai / isalie jaisA. lakSya-sAdhya rakhate ho usake anurUpa dharma hogA / ataH lakSya - sAdhya kaisA hai usa para karmakSaya - "saMsAra kI sarvottama sAdhanA " 857 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra rahatA hai / saMsAra meM dharma karanevAle dharmiyoM meM bhI adhikAMza jIvoM kA mokSa kA lakSya-sAdhya hI nahIM rahatA hai| adhikAMza jIva to sukha ke lakSI banakara hI dharma karake abhilaSita sukha kI prApti meM saMtoSa aura itizrI mAna lete haiN| basa, unheM mokSa se koI tAluka hI nahIM hai / yahA~ para sabase baDI bhUla hotI hai| . mokSaviSayaka samyak saccA jJAna prApta karanA, baDhAnA pahale jarUrI hai| phira tadviSayaka saccI zraddhA baDhanI caahie| aura usake pazcAt vaisA AcaraNa mokSa ke anukUla karanA caahie| usameM nirjarA karane ke lie tIvratA lAnI caahie| taba jAkara mokSa kI prApti saMbhava hotI hai / mokSa kA lakSya-bhAva-icchA bana jAne se bhavyatvapane kI chApa lagatI hai / muhara lagatI hai| aura mokSa prApti kI prabala icchA banane ke bAda use dharma sahI prApta hogaa| yadi nahIM bhI hogA to sAdhaka DhUMDha nikaalegaa| vaha svayaM samajhegA ki kaunasA, kaisA dharma mokSa prApta karAne meM samartha-sakSama hai yA nahIM hai? vaha svayaM dharma kI, guru kI parIkSA karake pahacAna kara paaegaa| aura mujhe kaisA dharma karanA cAhie.. kaisA dharma mokSa prApti meM sahAyaka hogA yaha samajhakara vaha nirNaya kara paaegaa| mokSa kI bhAvanA ke anurUpa usake mana meM dharma karane kI tIvratA-talapa apane Apa jgegii-bddhegii| use jabaradastI karAnA nahIM pddegaa| viratidharma kI vizeSatA mokSAbhilASA jagAkara mokSaikalakSI dharma karanevAlA jIva jaba saMsAra se virakta ho jAtA hai taba viratirUpa dharma hI ekamAtra AdhArastaMbha bana jAtA hai / virakti se virati zIghra hI prApta ho jAtI hai| aura virakti se virati sahaja bana jAtI hai| Apako yaha jAnakara Azcarya hogA ki saMsAra ke aneka dharmoM meM virati dharma kI vyavasthA hI nahIM hai| jaina dharma meM do ghaDI kI sAmAyika pratikramaNa kI, dina-rAta ke pauSadhAdi kI tathA dezavirati aura sarvavirati dharma kI jaisI vyavasthA hai vaisI saMsAra ke kisI bhI anya dharma meM nahIM hai| aura saMvara-nirjarA kI bhI vyavasthA hI nahIM hai / virati ke lie... ekeMdriya-vikalendriyAdi jIvoM ko jIvasvarUpa meM mAnanA-jAnanA-samajhanA jarUrI hai| pRthvI-pAnIagni-vAyu-vanaspati tathA prasAdi jIvoM ko jIvarUpa mAnanA Avazyaka hai / phira unheM bacAnA, unakI rakSA karanA, unakI virAdhanA na karanA, nirdhArita samaya taka pratijJApUrvaka mana-vacana-kAyA se sAvadha hiMsAdi pApoM kI pravRtti svayaM na karanA, dUsaroM ke pAsa bhI na karAnA, karanevAle ko bhI acchA na mAnanA, aisA lakSya rakhakara jo sAdhanA kI jAtI hai AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha sAmAyika kahalAtI hai| yaha do ghaDI = 48 miniTa kI hotI hai / pauSadha dina kA, rAta kA alaga-alaga 4-4 prahara arthAt 12 ghaMTe kA hotA hai / aura pUre dina-rAta kA arthAt 8 prahara = 24 ghaMTe kA bhI hotA hai| yaha sAdhanA gRhasthAzrama meM rahakara gRhasthI zrAvaka karatA hai / jo viratirUpa dharma hai / jitanI dera vaha isa virati meM rahatA hai utanI dera pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati Adi ke kisI bhI jIva kI virAdhanA nahIM karatA hai| kacce pAnI, vanaspati yA apanI putrI, kanyA, palI Adi kisI bhI strI Adi kA sparza nahIM karatA hai| Amoda-pramoda ke sabhI sAdhana choDa detA hai / ArAmadAyaka kisI bhI sAdhana kA upayoga nahIM karanA / khAnA-pAnAdi bhI sAmAyika meM nahIM hotA hai| are, jitanI dera taka maMdira meM rahakara darzana-pUjA bhI karatA hai utanI dera taka bhI koI darzanArthI pUjArthI sarvathA khAtA-pItA nahIM hai / na to pAnI pInA hai aura na hI prasAda khAnA hai| isIlie jaina dharma meM maMdira meM bhagavAna ke darzana-pUjAdi prasaMga para tIrthajala yA prasAda dene-lene, khAne-pIne Adi kI koI paddhati-paraMparA hI nahIM hai / rakhI hI nahIM hai| isalie thoDI dera taka maMdira meM darzana-pUjA ke lie rahA huA sAdhaka bhI khAne-pIne kI pravRtti se sarvathA nivRtta rahatA hai / sAmAyika to vizeSarUpa se viratidharma hai| usameM to khAne-pIne tathA kisI bhI jIva kI virAdhanAdi kA savAla hI nahIM rahatA hai| yaha virati zrAvaka ke lie dezavirati hai / anya dharmoM meM aise koI AcAra-siddhAnta hI nahIM haiM / yaha dezavirati zrAvaka ke lie pA~caveM guNasthAnavI dharma hai / - isase bhI Age baDhakara chaThe guNasthAna para ArUDha hokara jo sarvavirati-sarvathA sampUrNa virati dhAraNa karake sAdhu bana jAtA hai, zrAvaka kI sAmAyika, pauSadha kI kAla avadhi hai / jo "jAva niyama", "jAva posahaM" zabda se ghotita kI hai| lekina dIkSAsaMnyAsa lekara sAdhu banane ke bAda jo sarvavirati grahaNa kI jAtI hai usameM kAla avadhi nahIM rahatI hai| vaha sAdhu dharma AjIvana ke lie rahatA hai| isalie "jAvajjIvaM" kA paccakkhANa hai / basa, eka bAra jo sAdhu bana gayA vaha jIvanabhara ke lie sAdhu hI rahatA hai / mRtyu kI antima zvAsa taka sAdhutva ko pUrNa rUpa se nibhAnA caahie| yaha aisA nahIM hai ki jaba taka palA taba taka pAlA aura nahIM to chor3akara cale ge| jI nahIM, choDakara jAnA ucita nahIM hai| yaha vratabhaMga hai| pratijJA kA bhaMga hai / AjIvana paryanta kA sAdhudharma hai / sarvaviratirUpa cAritradharma hai / pramAdayukta hone ke kAraNa yaha chaThe guNasthAna para ArUDha hotA hai aura phira rattIbhara bhI giranA nahIM hai| Age hI Age baDhanA hai / Age Age ke guNasthAna ke lie pIche pIche ke guNasthAna tathA jisa para ArUDha hai vaha guNasthAna sthira karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahanA Avazyaka hai| tabhI usake AdhAra para Age ke guNasthAna para Age-Age baDhanA saMbhava hotA hai| ___ jisa guNasthAna para rahe haiM usa guNasthAna para sthira rahakara sAdhanA karanI aura Age ke guNasthAna para caDhane ke lie pUrvataiyArI karanI hai / yahA~ taiyArI ke lie kyA karanA hai ? mohanIya karma kI utanI rAga-dveSa-kaSAya-viSayAdi kI karmaprakRtiyA~ khapAnI haiM, kSaya karanI haiM, to hI Age gamana hogaa| aura yadi karma prakRtiyoM kA kSaya na kara sake to Age gamana nahIM hogaa| guNasthAnoM para karmabaMdha___ jaina karmazAstra ke anusAra 8 karma mukhya haiN| unameM 4 ghAtikarma aura 4 aghAtikarma / inakI avAntara karmaprakRtiyA~ kula 158 haiM / jaba jIva karmabaMdha karatA hai taba to thoka baMdha karma ekasAtha bAMdhatA hai / sarvajJa bhagavAna ne to yahA~ taka kahA hai ki... eka bAra A~kha baMda karake kholane jitanI kriyA meM asaMkhya samaya bIta jAte haiM / jina asaMkhya ke pratyeka samaya jIva sAta-sAta karmoM kA baMdha karatA hai / AThaveM AyuSya karma kA baMdha jIvana meM eka hI bAra hotA hai / zeSa sAta karmoM kA baMdha prati samaya hotA rahatA hai / samaya yaha kAla kI sUkSmatama avibhAjya ikAI hai / isa taraha palaka mAtra kAla meM asaMkhya karma baMdha jAte haiM / to kalpanA karie / eka miniTa parimita kAla meM kitane samaya hoMge? aura eka ghaNTe ke sImita kAla meM kitane samaya hoMge? tathA eka dina ke kAla meM kitane samaya hoMge? jaba samayoM kI gaNanA hI hamArI buddhi ke bAhara hai to phira pratyeka samaya meM 7-7 karma ke baMdhoM kA hisAba ginanA kahA~ saMbhava hai ? ataH asaMkhya x 7 = punaH asaMkhya kI hI saMkhyA rhegii| isa taraha jIva niraMtara karma bAMdhatA hI rahatA hai / parantu nirantara nirjarA kahA~ hotI hai? itanA jarUra hai ki jaise-jaise jIva eka-eka guNasthAna Upara-Upara caDhatA jAtA hai vaise-vaise karma ke baMdha kA pramANa bhI ghaTatA jAtA hai / kyoMki guNasthAnoM kI vizuddhi ke AdhAra para baMdha meM pharaka paDatA hai / 8 karmoM kI 158 prakRtiyoM meM se dekhie, kisa kisa guNasthAna para kitanI-kitanI karma prakRtiyoM kA baMdha hotA hai ? sAmAnyarUpa se 158 mUlabhUta avAntara karmaprakRtiyoM meM se 120 karmaprakRtiyoM kI hI gaNanA baMdha meM ginI jAtI hai / aisA karmagranthakAra kA nirdeza hai / usake anusAra 860 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 mithyAtva guNasthAna para 117 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 2 dUsare sAsvAdana guNa para 101 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 3 tIsare mizra guNasthAna para 69 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 4 cauthe avirata samyaktva guNasthAna para 71 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 5 pA~cave dezavirati guNasthAna para 67 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 6 chaThe pramatta saMyata guNasthAna para 63 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 7 ve apramatta saMyata guNasthAna para 59 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 8 ve nivRtta (apUrvakaraNa) guNasthAna para 58 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 9 ve anivRtti bAdara guNasthAna para 22, 21, 20 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 10 ve sUkSmasamparAya guNasthAna para 17 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 11 ve upazAnta moha guNasthAna para 1 karmaprakRti kA baMdha hotA hai| 12 ve kSINa moha guNasthAna para 1 karmaprakRti kA baMdha hotA hai| 13 ve sayogI kevalI guNasthAna para 1 karmaprakRti kA baMdha hotA hai| 14 ve ayogI kevalI guNasthAna para eka bhI karmaprakRti kA baMdha nahI hotA hai| ... yahA~ mAtra sthUla rUpa se kisa guNasthAna para kitanI karma prakRtiyoM kA baMdha hotA hai yaha saMkhyAmAtra se nirdeza kiyA hai| yadi ApakI vizeSa jijJAsA ho ki kisa karma kI kitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai to kRpayA nimna tAlikA dekhieanu. guNasthAna jJAnA. darzanA. vedanIya mohanIya AyuSya nAma gotra aMtarAya . . ssss 1 mithyAtve 5 9 2 26 464 25 2 mAsvAdanaM. 59 2 : 24 3 / mi) 56 avirate 8 6 dezavirate pramattasaMyate 5 6 aMpramatta.. 5 6 apUrvakaraNe 5 6/4 1 . anivRtti 5 4 sUkSma saMpa. 5 .4 11 upazAMta mohe 0 0 12 sINa mohe 0 0 1 0 13 mayogI kevalI 0 . 0 1 0 24 ayogI kevalI 0 . w w w w .w or ora... o. o. a. 0 0 0 0 ' 0 0 0 . karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kauna-kauna sI karma prakRtiyA~ jIva kisa kisa guNasthAna para nahIM bAMdhatA hai? aura kaunasI bAMdhatA hai ? yaha svarUpa tathA kisa karmavizeSa kI kitanI prakRtiyA~ jIva kisa guNasthAna para rahakara bAMdhatA hai? isakA spaSTa khyAla uparokta tAlikA dekhane se A jaaegaa| guNasthAnoM para karma sattA jaba karma kA baMdha hotA hai, aura baMdha ke bAda jaba taka usa karma kA samUla kSaya nahIM hotA hai taba taka vaha karma AtmapradezoM para cipakA huA (lagA huA rahatA hai / ise sattA kahate haiN| sattA yahA~ usa karma ke astitva kI sUcaka hai / utane kAla taka vaha karma, aura karmoM kI avAntara prakRtiyA~ AtmA para lagI rahatI hai / yaha sattA hai| aba Apa dekhie ki kisa guNasthAna para pahu~ce hue mahAtmA ko kitanI karmaprakRtiyA~ sattA meM par3I rahatI hai| yaha nimna tAlikA se spaSTa hogA1.pahale mithyAtva guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 148 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 2.sAsvAdana guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 147 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 3.mitra guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 147 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 4.avirata samyaktva guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 148 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai 5.dezavirati guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 148 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| . 6.sarvaviratipramatta guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 148 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 7.apramatta sarvavirati guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 148 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai 8.apUrvakaraNAnivRtti) guNa.para mUla 8 karma,tathA 148 /142 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 9.anivRtti bAdara guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 148 /142 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 10.sUkSma saMparAya guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 148 /142 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 11.upazAnta moha guNasthAna para mUla 8 karma,tathA 148./142 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| . 12.kSINa moha guNasthAna para mUla karma,tathA 101/99 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 13.sayogI kevalI guNasthAna para mUla 4 karma,tathA 85 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| / 14.ayogI kevalI guNa.para mUla 4 karma,tathA 85/13/12 uttara prakRtiyoM kI sattA hotI hai| ___ isa taraha 14 guNasthAnoM para karma kI prakRtiyoM kI sattA rahatI hai / jaise guNasthAnoM ke eka-eka sopAna Upara-Upara caDhate jAte haiM vaise vaise nirjarA-kSaya hone se sattA meM . . se karmaprakRtiyA~ kama hotI jAtI haiM / aura jaise jaise nIce-nIce ke guNasthAnoM para rahate haiM AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA~ karma kI prakRtiyoM kA pramANa sattA meM jyAdA rahatA hai| baMdha hetuoM se bAMdhane ke kAraNa AtmapradezoM meM Ae hue, AtmA meM dIrghakAla taka cipake rahane para sattA kahalAtI hai / yaha karma ke astitva ko sUcita karatI hai / jaba taka sattA meM se karmaprakRti kSaya nahIM hogI taba taka Age ke guNasthAnoM ke sopAnoM para AtmA caDha nahIM pAegI / agrasara nahIM ho sakegI / ataH jisa kisI bhI jIva ko mokSa kI dizA meM prayANa karate hue Age baDhanA ho use anivArya rUpa se karmaprakRtiyoM kA kSaya karake hI Age baDhanA cAhie / guNasthAnoM para karmoM kA udaya 1 I sattA meM par3e hue karma apanI-apanI kAlAvadhi paripakva hone para... ve udaya meM Ate haiM / aura udaya meM Akara apanA zubha yA azubha vipAka dikhAte haiM / 14 guNasthAnoM ke viSaya meM yahA~ yaha dekhie ki kisa-kisa guNasthAna para kisa-kisa karma kI mUla aura uttara kitanI karmaprakRtiyoM kA udaya hotA hai / 1) mithyAtva guNasthAna para mUla 8 karmoM kA tathA AhAraka dvika, samyaktva, mizra, moha, jina nAma choDakara 117 uttara prakRtiyoM kA udaya hotA hai / 2) sAsvAdana guNasthAna se dasaveM sUkSma samparAya taka 8 karmoM kA mUlabhUta rUpa se udaya rahatA hai / 11 ve upazAnta moha guNasthAna para bhI sattA meM paDe AThoM karmoM kA udaya ho sakatA hai / 12 ve kSINamoha guNasthAna para mohanIya rahita zeSa sAta karmoM kA udaya rahatA hai / aura 13 ve guNasthAna para cAroM ghAtI karmoM kA samUla sarvathA kSaya ho jAne ke pazcAt mAtra aghAtI cAra karmoM kA udaya hotA hai / anta meM ve bhI kSaya ho jAne ke pazcAt 14 ve guNasthAna ayogI kevalI sopAna para AThoM karmoM ke mUlabhUta rUpa se sarvathA kSaya ho jAne ke pazcAt tathA unakI samasta uttara prakRtiyoM ke bhI saMpUrNa kSaya ho jAne ke kAraNa aba aMza mAtra bhI kisI bhI karma kA udaya nahIM hotA hai| sattA bhI nahIM rahatI. hai / basa, tatpazcAt mukti / 1 guNasthAnoM para karma sattA hama nigoda ke jIvoM se lekara kramazaH Upara uThate uThate 14 guNasthAnoM para kahA~ kisa guNasthAna para kitanI karmaprakRttiyoM kI sattA rahatI hai isakA yahA~ vizeSa vicAra karanA hai / avyavahAra rAzI nigoda ke sUkSmatama jIvoM meM 103 karmaprakRtiyA~ sattA meM rahatI hai / jAti bhavyAtmAoM ko anAdikAla se anantakAla taka sattA meM 99 karmaprakRtiyA~ 1 1 rahatI haiM / kyoMki jAtibhavya jIva sUkSma ekendriya prAyogya karma hI bAMdhatA hai aura usI avasthA meM sadA rahatA hai| basa, usase Age to gamana hI nahIM hai / karmabaMdha hI jyAdA nahIM 1 karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA " 863 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai to binA baMdha ke sattA meM kahA~ se AegA ? anAdi mithyAtvagrasta jIvoM ko 131 karmaprakRtiyA~ sattA meM paDI rahatI hai / ye doindriyAdi kakSA ke jIva rahate haiM / yadi paMcendriya jIva ho aura vaha anAdi mithyAdRSTi ho to 141 karmaprakRtiyA~ sattA meM rahatI hai / 1 abhavya jIvoM kI sattA meM 141 prakRtiyA~ paDI rahatI hai| isI taraha durbhavya jIvoM ko bhI sattA meM 141 prakRtiyA~ paDI rahatI hai / aura anAdi mithyAdRSTi bhavya jIva cAhe vaha laghukarmI ho yA bhArekarmI ho to bhI donoM ko 141 karmaprakRtiyA~ sattA meM paDI rahatI hai / anAdi mithyAdRSTi ho lekina carama zarIrI jIva ho to usa jIva ko 138 karmaprakRtiyA~ sattA meM ghara kara rahatI hai / vahI carama zarIrI aura sAdi - sAnta mithyAdRSTi jIvoM meM se kisI eka jIva vizeSa ke Azraya se jinanAma, AhArakacatuSka, 3 AyuSya itanI ke sivAya 140 karmaprakRtiyA~ sattA meM rahatI haiN| 2) sAsvAdana dUsare guNasthAna para aneka jIvoM ke AdhArapara 147 karmaprakRtiyA~ sattA meM paDI rahatI haiM / tathA tadgati AyuSya ke baMdhaka Adi ko 140 kI bhI sattA rahatI 1 I 3) mizra guNasthAnaka tIsare para sAmAnya se 147 karmaprakRtiyoM kI sattA rahatI hai / isameM bhI abaddha AyuSya aura baddhAyuSya Adi sthitiyoM meM 145, 144 Adi kI bhI sattA rahatI hai| isI mizra guNasthAna para samyaktva prApta karane ke pazcAt lauTate 1.39 karmaprakRtiyoM kI bhI sattA rahatI hai| isI tIsare guNasthAna para anantAnubaMdhI 4 kaSAya tathA AhAraka catuSka ke binA kisI eka AyuSya ke baMdhaka jIva ko 137 karmaprakRtiyA~ sattA meM par3I rahatI hai / 4) avirata samyaktva nAmaka cauthe guNasthAna para sAmAnyarUpa se sattA meM 148 karmaprakRtiyA~ sattA meM hotI hai| isI guNasthAna para carama zarIrI jIvoM ko jinanAma karma binA sattA meM 144 karma prakRtiyA~ rahatI haiM / tathA AhAraka catuSka ke binA 140 rahatI haiN| isameM bhI anantAnubaMdhI 4, mithyAtva, AhAraka catuSka tathA jinanAma ke binA 134 karmaprakRtiyA~ sattA meM rahatI haiM / yahA~ para kisI eka AyuSya ke baMdhaka jIva ko darzana saptaka, AhAraka catuSka tathA jinanAma ke binA sattA meM 134 prakRtiyA~ rahatI haiM / pA~cave dezavirati guNasthAna para ke sattAsthAna cauthe avirata samyakdRSTi guNasthAna ke jitane hai 64 hI hote haiM / chaTThe pramatta saMyata guNasthAna para bhI cauthe avirata samyaktva guNasthAna kI taraha jAnanA caahie| tathA 7 veM apramatta saMyata sAtaveM guNasthAna para bhI cauthe avirata samyaktva kI taraha hI sattA sthAna hote haiM / 4, 5, 6 aura 7 ina 4 guNasthAna para AdhyAtmika vikAsa yAtrA 864 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upazama, kSayopazama tathA kSAyikAdi tInoM samyaktva ho sakate haiN| aura ina tInoM samyaktva kI apekSA se sattAsthAna eka samAna hote haiM / upazama zreNi AzrayI AThave apUrvakaraNa guNasthAna para sarvasAmAnya rUpa se 148 karmaprakRtiyoM kI sattA rahatI hai| vahIM jinanAma ke binA 147 rahatI hai / aura AhAraka catuSka ke binA 143 kI sattA rahatI hai| tathA devAyuSya baMdhaka ko AhAraka catuSka jinanAma ke binA sattA meM 141 prakRtiyA~ rahatI haiM / tathA sAtha hI anantAnubaMdhI catuSka ke binA 137 kI sattA rahatI hai / kSAyika samakitI jinanAma, AhAraka catuSka, rahita devAyubaMdhaka ko sattA meM 134 kI sattA rahatI hai| AThaveM guNasthAna para carama zarIrI kSAyika samakitI upazamazreNI AzrayI AhAraka catuSka, jinanAma ke binA sattA meM 133 karmaprakRtiyA~ rahatI haiM / nauveM anivRtti bAdara guNasthAna, 10 veM sUkSmasaMparAya, 11. veM upazAnta moha guNasthAna para-AThaveM guNasthAna kI taraha 32 sattAsthAna hote haiN| nauMve guNasthAna para kSapaka zreNi AzrayI pahale bhAga para sattA meM 138 prakRtiyA~ rahatI haiN| jinanAma binA 137 rahatI haiM / tathA AhAraka catuSka ke binA 134 rahatI haiN| dUsare bhAga meM sattA meM 122 prakRtiyA~ hotI haiM / jinanAma binA 121 rahatI hai / AhAraka catuSka ke binA 118 rahatI hai| donoM sAtha meM na rahane para 117 rahatI hai / yahA~ kucha matAMtara bhI hai / nauve ke tIsare bhAga meM 114 prakRtiyA~ sattA meM rahatI haiN| jinanAma ke binA 113, AhAraka catuSka ke binA 110, tathA donoM sAtha meM na hone para 109 rahatI haiM / nauMve ke 4 the bhAga meM -- 113 sattA meM, jinanAma binA 112, AhAraka catuSka ke binA 108, tathA donoM ke eka sAtha na hone para 108 sattA meM rahatI haiM / 5 ve bhAga para 112, jinanAma ke binA 111, AhAraka catuSka ke binA 108, aura donoM ke ekasAtha na rahane para 107 sattA meM rahatI hai / chaTThe bhAga para 106 rahatI hai / jinanAma ke binA 105 AhArakacatuSka ke binA 102 aura donoM ke sAtha na hone para 101 prakRtiyA~ sattA meM hotI hai / nauMve ke 7 ve bhAga para 105 rahatI haiN| jinanAma ke binA 104 aura AhArakacatuSka ke binA - 101, tathA donoM ke sAtha na hone para 100 rahegI / 8 ve bhAga para 104 meM se jinanAma ke binA 103 tathA AhArakacatuSka ke binA 100, aura donoM ke sAtha na hone para 99 rahegI / nauMve guNasthAna ke nauve bhAga para 103 meM se jinanAma ke binA 102 tathA AhArakacatuSka ke binA 99, aura donoM ke sAtha na rahane para 98 rahegI / I karmakSaya - " saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 865 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 dazaveM sUkSmasamparAya guNasthAna para 102 prakRtiyA~ sattA meM rahatI haiN| jinanAma ke binA 101 rahegI / AhAraka 4 ke binA 98, aura donoM ke sAtha na rahane para 97 rahegI / kSapakazreNivAle jIva ke lie - bArahaveM kSINamoha guNasthAna para 101 karmaprakRtiyoM kI sattA rahatI hai / jinanAma ke binA 100 aura AhArakacatuSka ke binA 97 tathA donoM sAtha na rahane para 96 prakRtiyA~ sattA meM rahegI / 96 kI saMkhyA bArahave guNasthAna ke upAntya samaya taka rahatI hai / tathA anta samaya meM sattA meM 99 prakRtiyA~ hotI hai / anta samaya meM bhI jinanAma binA 98, AhArakacatuSka binA 95, tathA donoM ke sAtha na rahane para 94 prakRtiyA~ sattA meM rahegI / I terahaveM sayogI kevalI guNasthAna para sattA meM 85 karmaprakRtiyA~ rahatI hai / jinanAma binA 84, aura AhArakacatuSka binA 81, tathA donoM sAtha na rahane para 80 prakRtiyA~ rahegI / - 14 ve guNasthAna ayogI kevalI ke bhI upAntya samaya taka 85 karmaprakRtiyA~ sattA meM rahatI haiN| jinanAma ke binA 84, AhArakacatuSka binA 81, tathA donoM sAtha na rahane para 80 prakRtiyA~ sattA meM rahegI / caudahave guNasthAna ke antima samaya meM mAtra 12 karmaprakRtiyA~ sattA meM rahatI haiN| zAtA yA azAtA vedanIya do meM se eka vahA~ bhI sattA meM rahatI hai / jinanAma ke binA vahA~ 11 rahegI / aura 14 ve guNasthAna ke anta meM, antima samaya meM karma kA sattA meM se sarvathA sarvAMzika - samUla kSaya - nAza ho jAtA hai / basa, phira nAmamAtra bhI karma zeSa nahIM rahate haiM / AtmA sarvathA karmarahita, anAdi ke karmasaMyoga se mukta hokara siddha-mukta bana jAtI hai / basa, phira muktAtmA ko punaH koI karmabaMdha nahIM hotA hai / vahA~ zarIra, indriyA~, mana, vacanAdi meM se kucha bhI nahIM rahatA hai| ekamAtra AtmA hI rahatI hai / vaha bhI AkAza pradeza ke AdhAra sthAna para sthira ho jAtI hai| yaha sthiratA anantakAla taka rahatI hai / 1 guNasthAnoM para udIraNA karma ke udaya kA kAla paripakva na hone para bhI arthAt udaya meM na Ane para bhI sattA meM paDe hue usa karma ko kSaya karane kI prakriyA udIraNA hai / yaha udIraNA aneka karmoM ko khapAtI hai / udIraNA prayatnapUrvaka prabala puruSArthapUrvaka kI jAtI hai, taba binA udaya meM Ae hI karmoM kI nirjarA saMbhava ho pAtI hai / 14 guNasthAnoM para rahe hue jIva kahA~ kitane karmoM kI udIraNA karate haiM unakA vicAra bhI cauthe karmagrantha meM 61 vI gAthA meM kiyA gayA hai| 1, 2, 4, 5 aura 6 ina guNasthAnavartI jIva 7 8 karmoM kI udIraNA karate haiN| tIsare 866 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizraguNasthAna para 8 karmoM kI udIraNA kara sakatA hai / mizra guNasthAna para lambe kAla taka sthira nahIM rahatA hai, vahA~ aMtarmuhUrta pazcAt to guNasthAna kA parivartana ho jAtA hai / AyuSya karma kI antima AvalikA taka AyuSya kI udIraNA na hone se7 karma kI udIraNA hotI hai anyathA sadA 8 karma kI udIraNA hotI hai / niyama aisA hai ki- "vedyamAnamevodIryate" vedA jAtA karma hI udIraNA ke antargata A sakatA hai / mizra guNasthAna tIsare para maratA nahIM hai, ataH 8 kI udIraNA karatA hai / 10 ve sUkSma saMparAya guNasthAna para 6 yA 5 karma kI udIraNA jIva karatA hai / AvalikA se jyAdA hone para taba taka 6 kI udIraNA aura AvalikA zeSa rahe taba mohanIya kI udIraNA samApta ho jAne para 5 kI udIraNA rahatI hai / upazAnta mohanIya 11 ve guNasthAna para vizuddhi ke kAraNa mohanIya aura AyuSya karma 2 ko choDakara zeSa 5 karmoM kI udIraNA karatA hai / kSINa moha 12 veM guNasthAnavAlA 5 athavA 2 karma kI aura sayogI kevalI 13 ve guNasthAnavAlA 2 karmoM kI udIraNA karate haiM / 14 ve guNasthAna ayogI kevalI ke lie to udIraNA kA prazna hI khaDA nahIM hotA hai| ataH ve sadA anudIraka hI hote haiM / 7 ve apramatta guNasthAna se 10 ve sUkSma saMparAya guNasthAna kI antima AvalikA zeSa rahe taba taka 5 karma kI udIraNA karatA hai jIva / 12 ve guNasthAna kI antima AvalikA se lekara 13 ve guNasthAna ke anta taka 2 karma kI udIraNA karatA hai| udIraNA ke adhikAra meM sabhI karmoM kI udayasattA kI sthiti 1 AvalikA zeSa rahe taba udIraNA ruka jAtI hai| isa prakAra udIraNA kA adhikAra darzAyA hai| paMcasaMgrahakAra ne pA~cave dvAra kI pA~cavI gAthA meM yaha viSaya isa prakAra darzAyA hai jAva pamatto aTThaNhudIrago vedyaauvjjaannN| suhumo moheNa yajA khINo tapparao nAmagoyANaM // 5/5 / / - isIkA vivecana Upara kiyA gayA hai / udayAvalikA para kI sthiti meM se dalikoM ko khIMcakara udayAvalikA ke sAtha bhogane yogya karanA ise udIraNA kahate haiM / samyagdRSTi aura mithyAdRSTi guNasthAna para vartate hue sabhI jIva sadA AThoM kamoM kI udIraNA karanevAle hote haiN| tIsare mizra guNasthAna para aMtarmuhUrta pUrNa hone kI 1 AvalikA ke zeSa rahane para hI jIva mithyAtva yA samyaktva ke guNasthAna para calA jAtA hai / 7 ve apramatta se lekara 10 ve sUkSma samparAya guNasthAna paryanta sabhI jIva vedanIya aura AyuSya karma ke binA 6 karma kI udIraNA karanevAle udIraka hote haiM / apramattabhAva ke kAraNa vedanIya aura Ayu karma kI udIraNA nahIM hotI hai| isIlie ina 2 karmoM ko chor3A gayA hai / sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna para kSapakazreNi meM kSaya karate karate sattA meM 1 AvalikA zeSa rahe. karmakSaya-"saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 867 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba usameM mohanIya karma ke binA 5 karmoM kI udIraNA hotI hai / upazamazreNi meM mohanIya kI sattA jyAdA hone ke kAraNa carama samaya paryanta udIraNA hotI hai / 10 ve guNasthAna kI carama AvalikA se lekara kSINa moha guNasthAna paryanta mohanIya vedanIya aura Ayu ke binA zeSa 5 karmoM kI udIraNA hotI hai| kSINamoha 12 ve guNasthAna meM nAma aura gotra ina 2 karmoM kI hI udIraNA hotI hai| vaise koI bhI karma sattA meM jaba eka AvalikA zeSa rahe taba usa karma kI udIraNA nahIM hotI hai| kAraNa yaha hai ki Upara kI sthiti meM se khIMca sake vaisA dala bacA hI nahIM hai| kSINamoha guNasthAna kI caramAvalikA se lekara sayogI kevali 13 ve guNasthAna ke carama samaya paryanta mAtra nAma-gotra ina 2 karmoM kI hI udIraNA hotI hai / udIraNA 'yoga' hone para hI hotI hai / 14 ve guNasthAna para ayogI kevalI ko sUkSma yA sthUla kisI bhI prakAra kA yoga hotA hI nahIM hai / ataH vahA~ kisI bhI prakAra kI udIraNA hone kA savAla hI khaDA nahIM hotA hai / ayogI jIva kisI bhI karma ko nahIM udIratA hai| vedanIya aura Ayukarma ke binA zeSa 6 karmoM kA jaba taka udaya rahatA hai taba taka hI udIraNA hotI hai| isI taraha kisI bhI karma kI sattA meM eka AvalikA zeSa rahe taba udIraNA nahIM hotI hai, mAtra udaya hI hotA hai| paMcasaMgraha graMtha meM uttara prakRtiyoM kA vistRta vivecana karate hue kisa kisa guNasthAna para kisa-kisa karma kI kisa-kisa uttara prakRti kI udIraNA hotI hai isakA vistAra se varNana kiyA gayA hai| vizeSa jijJAsuoM ko vahA~ se vizeSa adhyayana karanA caahie| . kAla sApekSika karmabaMdha hoi aNAi-aNaMto aNAisaMto ya sAisaMto y| baMdho abhavva-bhavvovasaMtajIvesu ii tiviho kAla kI sApekSa dRSTi se paMcasaMgraha meM tIna prakAra ke karma baMdha batAe haiN| 1) anAdi-ananta kAlIna karma baMdha / 2) anAdi-sAnta kAlIna karma bNdh| 3) sAdi-sAnta kAlIna karma bNdh| .. 1) abhavya prakAra ke saMsArI jIvoM meM sAMparAyika karmoM kA baMdha . anAdi-anantakAlIna rahatA hai / bhUtakAla meM sadA hI karmoM kA baMdha hotA hI AyA hai| // 5/9 // 868 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH anAdi, aura abhavya jIva kI mukti kabhI hotI hI nahIM hai, sadAkAla saMsAra hI rahatA hai / ataH unake karmoM kA baMdha bhI anantakAla taka hotA hI rahatA hai / karmajanya saMsAra hai aura saMsArajanya karma hai / ataH karmasaMyoga se saMsAra calatA hI rhegaa| abhavyoM ke lie anta hI nahIM hai| ____2) dUsare bhavya kI kakSA ke jIva haiN| unameM karmoM kA baMdha dUsare prakAra kA anAdi sAMta rahatA hai| bhavya jIvoM meM bhI bhUtakAla meM sadA hI karmoM kA baMdha hotA hI rahatA thA isalie anAdi kahalAtA hai / parantu bhaviSya kAla meM kabhI na kabhI bhavyAtmAoM kA mokSa honevAlA hai / ataH karmoM kA baMdha sAnta-anta hone vAle kI kakSA kA hotA hai| karmabaMdha kI prakriyA sarvathA ruka jAegI aura saMpUrNa nirjarA hone ke pazcAt saMsAra se mukti ho jaaegii| 3) tIsarA prakAra jo sAdi-sAnta kA hai vaha upazAnta moha-11 ve guNasthAna se girate jIvoM meM ghaTatA hai / yahA~ 11 ve guNasthAna para baMdha kA abhAva ho jAtA hai / lekina 11 ve para se girane ke samaya punaH karma kA baMdha hotA hai / ataH sAdi-sAnta prakAra kA baMdha ginA jAtA hai / isa taraha tIna prakAra kA baMdha tattva darzAyA hai jJAnI mahApuruSoM ne / Age kI gAthA meM inake bhI Age ke bheda dikhAte haiN| payaDIThii paesANubhAgabheyA cubvihekkekko| ukkosANukkosajahanna ajahannayA tesiM / / 5/10 / / te vi hu sAi aNAIdhuvaadhuvabheyao puNo cuhaa| te duvihA puNa neyA muluttara payaibheeNaM // 5/11 // karmabaMdha ke prakAra - anAdi-sAnta anAdi-anaMta sAdi-sAnta sthi sa RAN a4 sthi sa FA a4 RA a a tkR. | nu. karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparokta mukhya tIna ke- 1. prakRtibaMdha, 2.sthitibaMdha, 3. rasabaMdha tathA 4. pradezabaMdha ina cAroM ke sAtha kula 12 prakAra hote haiN| ina 12 ke punaH 1. utkRSTa baMdha, 2. anutkRSTa baMdha, 3. jaghanya baMdha aura 4. ajaghanya baMdha ina 4 ke sAtha aura bheda-prabheda banate haiN| tathA ye utkRSTAdi cAroM prakAra ke baMdha punaH 1. sAdi, 2. anAdi, 3. ananta, tathA 4 sAnta ina cAra prakAra ke haiN| ina sabako vApisa 1. mUla karma ke baMdha tathA 2. uttara karma prakRtiyoM ke baMdha ke sAtha joDane se punaH do prakAra ke banate haiM / isa taraha itane vistAra pUrvaka karma baMdha kA gaharAI se vicAra kiyA gayA hai| 1. jyAdA se jyAdA karma kA jo baMdhavaha utkRSTa baMdha kahalAtA hai / 2. usameM samayAdi kama-kama hote hote jaghanya taka kA jo karmabaMdha vaha anutkRSTa baMdha hai| 3. aura sabase nyUnatama baMdha ko jaghanya baMdha kahate haiN| 4 aura samayAdi baDhate-baDhate jo utkRSTa taka kA karmabaMdha hai vaha ajaghanya baMdha kahalAtA hai| sAmAnya rUpa se jaghanya, madhyama aura utkRSTa ye 3 bheda hI hote dekhe gae haiM / parantu yahA~ jaghanya aura ajaghanya, tathA utkRSTa aura anutkRSTa ina do-do kI joDI banAkara bhedoM kI vivakSA kI gaI hai| _ isI taraha 5 vI gAthA meM anya tarIke se bhI mUla aura uttara prakRtiyoM ko 4 baMdha ke prakAroM ke sAtha vivakSA kI hai| ve haiM- 1. bhUyaskAra, 2. alpatara, 3. avaktavya aura avasthita / ina bhedoM se bhI vizada vicAraNA karmavizAradoM ne kI hai / yaha agAdha karmazAstra hai| jaina karmazAstroM ke sivAya sAre saMsAra ke kisI bhI dharma yA darzana meM yaha aura aisI tathA itanI gahana vicAraNA hI nahIM kI hai| gaharAI meM jAnevAle jijJAsuoM ko paMcasaMgraha grantha kA abhyAsa karanA caahie| guNasthAnoM para baMdha hetu baMdhassa micchaavirai kasAya jogA ya heyavo bhnniyaa| te paMca duvAlasa-pannavIsa pannarasa bheillA // 4/1 // baMdha hetu mithyAtva kaSAya yoga avirati +12 / | 5 | +25 / +15 / 57 AdhyAtmika vikAsa yAtrA . Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale bhI hama karmabaMdha ke hetuoM ke viSaya meM vicAraNA kara Ae haiN| vahA~ 5 kI vivakSA thI / pramAda kA bhI unameM samAveza kiyA gayA thaa| yahA~ paMcasaMgraha zAstra meM 4 the dvAra kI isa prathama gAthA meM 4 baMdha hetuoM kI vivakSA kI hai| pramAda ko avirati meM hI aMtardhAna kara dete haiM / vaise bhI pramAda koI svataMtra vastu nahIM hai / vaha bhI mada + viSaya + kaSAya-yogoM Adi kA sammilita svarUpa hai / aura kaSAya-yogAdi to sabhI yahA~ svataMtra rUpa se baMdha hetu ke rUpa meM gine hI gae haiM / ataH pramAda kI svataMtra vivakSA na karanA bhI anucita nahIM hai / pramAda mAtra nidrA artha meM hI prayukta nahIM hai / yaha sarvasAmAnya vyavahAra bhASA meM jarUra prayukta hai / parantu karmazAstra kI paribhASA meM AtmA ke upayoga ko choDakara karmabaMdha kI pratyeka pravRtti pramAdasvarUpa hI hai aisA artha ghaTita hai| prastuta mithyAtvAdi karmabaMdha ke hetu jo 4 haiM ina sabakA vizeSa varNana pahale kara cuke haiM / ataH yahA~ punaH AvazyakatA nahIM hai / hetu jo mana ke andara ke Azaya svarUpa haiM ve hI karma kA baMdha karAne meM mahatva kI bhUmikA adA karate haiN| ho sakatA hai ki kisI bhI jIva kI bAhya pravRtti kisI bhI prakAra kI ho lekina usake mana kI andara kI Antarika vRtti kaisI hotI hai / isakA kisIko koI khyAla hI nahIM AtA hai / mAyAvI strI kI taraha bAhya dikhAvA kucha aura hI ho aura Antarika heta-Azaya kucha aura hI ho... usI taraha vyakti kI pravRtti kucha aura hI prakAra kI ho aura andara kI vRtti kucha alaga hI DhaMga kI ho to usameM bAhya pravRtti nahIM parantu Antarika hetu ke AdhAra para karma kA baMdha utane pramANa meM hotA hai| bagalA tAlAba meM bilkula sthira khaDA rahakara kisI ko dhyAna kI sthiratA, pASANarUpa sthiratA kA AbhAsa karA sakatA hai lekina saca to yaha hai ki usake Antara mana meM machalI pakar3ane kA hetu hai / ataH karma kA baMdha usakI bAhya sthiratA ke kAraNa nahIM lekina machalI jaise paMcendriya prANI kI hiMsA karane ke hetu ke AdhAra para hogaa| isake kAraNa hI baDe bhArI gADha karmoM kA baMdha hotA hai aura aise jIva lambA cauDA AyuSya lekara naraka gati meM jAte haiM / isa prakAra kI hiMsA avirati baMdha hetu meM ginI gaI hai| - eka DaoNkTara aura khUnI hatyArA donoM kI bAhya pravRtti meM kucha aMzoM meM samAnatA dikhAI bhI degii| cAkU lenA, peTa cIranA, khUna nikAlanA Adi / lekina donoM ke hetu meM AsamAna jamIna kA antara hai / DaoNkTara marate hue ko bhI bacAnA cAhatA hai jabaki khUnI hatyArA bace hue ko bhI cAkU se mAra DAlanA cAhatA hai / ataH DaoNkTara ko prANirakSA kA puNyarUpa zubhakarma kA baMdha hogaa| aura eka hiMsaka khUnI hatyAre ko paMcendriya manuSya kA vadha karane kA bhArI pApa lagegA aura vaha bhArI karma bAMdhakara narakagati meM jaaegaa| isa karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 871 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogI kaMvalI 872 kSINa moha O pramAda upazAMta mAha sUkSma saMpa vR avirati - Karupphit apramatta. mithyAtva pramattasaMyata --- kaSAya dezavirata mizra sAsvAdana Pitt taraha uparokta dRSTAnta dvArA karmabaMdha meM mukhya kAraNabhUta hetu kA spaSTa khyAla acchI taraha A sakatA hai / sarvajJa bhagavAna ne 1 zrI mithyAtva-avirati - kaSAya aura yoga ina cAra ko pramukha rUpa se hetu ke rUpa meM darzAyA hai / ye hI karma baMdha meM mukhya kAraNarUpa haiM / isake AdhAra para kisa jIva ko kitane karmoM kA baMdha kahA~ hogA ? kA khyAla AtA hai / do cAra mitroM kI bAhya pravRtti samAna dikhAI dene ke pazcAt bhI sabake Antarika hetu bhinna-bhinna hoMge / ataH hetu ke AdhAra para zubhAzubha karma kA baMdha bhI kama jyAdA hogA / aura udaya meM Ane para sukha - duHkha kI vedanA-saMvedanA bhI kama jyAdA hogI / saMsAra kI cAroM gati aura pA~coM jAti ke samasta jIvoM kA samAveza 14 guNasthAnoM meM kiyA gayA hai / jisameM se pahale mithyAtva ke guNasthAna para hI 99% jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| cauthe se Age sarvatra to samyagdRSTi jIvoM kI hI gaNanA hotI hai / ina 14 guNasthAnoM para rahe hue jIva bhI karmabaMdha to karate hI haiM / ataH kisa guNasthAna para rahe hue kauna se jIva kisa baMdha hetu se karma bAMdhate haiM yaha vicAra yahA~ apekSita hai| uparokta tAlikA dekhane se spaSTa khyAla A jAegA ki .... kauna sA baMdha hetu kisa aura kitane guNasthAnoM taka karmoM kA baMdha karAtA hai / 1. mithyAtva yaha pahalA baMdha AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu hai / yaha pahale mithyAtva ke guNasthAna para kAryarata rahatA hai / mithyAtva ke kAraNa baDI bhArI karmasthitiyoM ko baMdhAtA hai / mithyAtva baMdha hetu ke sAtha sAtha Age ke sabhI baMdha hetu rahate haiM / niyama aisA hai ki pUrva - pUrva baMdha hetu ke sAtha uttara uttara (Age ke sabhI baMdha hetu rahate haiM / parantu uttara - uttara- Age ke baMdha hetu ke sAtha pUrva - pUrva pahale ke) baMdha hetu nahIM rahate haiN| udA. mithyAtva pahale baMdha hetu ke sAtha uttara - uttara ke avirati--(pramAda)kaSAya aura yoga ye sabhI baMdha hetu rahate haiN| lekina kaSAya tIsare baMdhahetu ke rahane para pahale ke do mithyAtva aura avirati baMdha hetu nahIM rahate haiM / isalie Age ke guNasthAnoM para mithyAtvAdi baMdhahetu karma baMdhAne nahIM Ate haiM / kAraNarUpa nahIM banate haiM / 13 guNasthAnoM para ina 4 baMdhahetuoM ke kAraNa kahA~ kisase aura kitane karmoM kA baMdha hotA hai yaha vicAraNA yahA~ kI hai / pramAda kA samAveza avirati ke antargata vivakSA se kiyA gayA hai / pramAda ke andara mAtra nidrA hI nahIM hai apitu kaSAya - viSayAdi kI bhI gaNanA kI gaI hai| saca dekhA jAya to sAdhanA kI UMcI kakSA para pahuMce hue sAdhaka ke lie jahA~ karmakSaya karate hue mokSa kI dizA meM agrasara honA hai vahA~ yadi vaha alpamAtra bhI pramAda karatA hai to punaH bhArI karmoM hi baMdha hotA hai aura patana hotA hai / jaise pramAda kAyika-zArIrika hotA hai, ThIka vaise hI vAcika tathA mAnasika bhI hotA hai / ThIka hai ki zArIrika pramAda pramANa meM jyAdA 1 | hotA hai / aura vaha dUsaroM kI dRSTi meM dRSTigocara hotA hai, dikhAI detA hai / lekina vAcika tathA mAnasika pramAda dUsaroM kI dRSTi meM dikhane meM nahIM AtA hai / phira bhI pramAda to pramAda hI hai / itanI UMcI kakSA meM pahu~cane ke bAda to AtmA ke upayogabhAva se 1 samayamAtra bhI adhyavasAyoM kA patana honA bar3A bhArI pramAda hai / itane acche sajaga-jAgRta sAdhaka ke lie dhyAna sAdhanA meM mAnasika vicAroM kA pramAda bhI patanakAraka ho jAtA hai 1 karmabaMdhakAraka bana jAtA hai / ataH kitanA jyAdA sAvadhAna rahanA paDatA hai ! dekhane para koI sAdhaka bAhya zarIra se Asana lagAkara saMpUrNa sthira hokara baiThA ho to dekhanevAloM ke lie kAphI acchI sthiratA jarUra dikhAI degii| unheM vaha apramatta lgegaa| lekina vaha apramattatA - sAvadhAnI mAtra zArIrika- kAyika hai / parantu mana to andara hI andara sArI duniyA meM bhI bhaTaka rahA hai| ho sakatA hai ki vaha Antarika kaSAyoM kI duniyA meM bhI bhaTaka rahA ho| to jahA~ sAdhaka dhyAnAdi kI sAdhanA meM itanI UMcI bhUmikA meM pahu~cA ho aura phira bhI yadi thoDA - bahuta bhI mana bhaTaka jAya, yA kaSAya-1 - viSaya ke AdhIna ho jAya to phira bhArI karmoM kA baMdha ho jAegA tathA patana bhI ho jAegA / ataH yahA~ pramAda meM viSaya- kaSAyAdi kI bhI gaNanA kI gaI hai| karmakSaya - " saMsAra kI sarvottama sAdhanA " 873 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avirati meM pramAda kA samAveza 1 vratAdi ke abhAva meM virati na rahane para avirati karmabaMdha kA kAraNa banatI hai / hiMsA - jhUTha - corI - abrahma tathA parigrahAdi kI pradhAnarUpa se avirati meM gaNanA kI jAtI hai / yaha bhI bAhya evaM sthUla avirati hai lekina inakI gaharAI meM utarane para spaSTa khyAla A jAtA hai ki .... hiMsA- jhUThAdi ke pIche viSaya kaSAyoM kI mUlabhUta kAraNatA rahatI hI hai / ataH mana meM rahe hue, chipe hue pracchanna krodha - mAna-mAyA aura lobha tathA rAga-dveSAdi ina hiMsA - jhUTha - corI Adi ke kAraNa banate haiN| AtmA jaba bhI sva svabhAva kI ramaNatA, yA svaguNaramaNatA se tanikamAtra bhI patita hokara kisI bhI kaSAya ke AdhIna ho jAtI hai to vahI avirati hai / vahI pramAda hai / apane sva-svabhAva - sva- guNoM meM apramattabhAva se sthira rahanA thA / usameM sthira na rahakara jaba bhI vibhAvadazA meM jAkara kaSAyoM ke adhIna honA yaha pramAda hI hai| aura aise mAnasika pramAda ke kAraNa mAnasika hiMsAdi kI avirati A hI jAtI hai / isalie mada - viSaya - kaSAya-nidrA-vikathA Adi sabhI pramAda ke bheda aviratirUpa gine gae haiN| ataH avirati aura pramAda kA eka dUsare meM samAveza ho jAtA hai| isalie vivakSA buddhi se kahIM kahIM inakI svataMtra gaNanA karake baMdha hetu pA~ca bhI batAe gae haiN| aura kahIM kahIM cAra kI gaNanA bhI kI gaI hai| 1 avirati AzravakAraka hai aura baMdhakAraka bhI hai| bAta bhI sahI hai ki Azrava ke antargata kArmaNa vargaNAoM kA AtmapradezoM meM Agamana hogA taba to baMdha hogA Azrava keM bAda hI baMdha hotA hai / udAharaNArtha jaise dUdha meM zakkara ke kaNa pahale AeMge tatpazcAt hI dUdha meM ghulakara ekarasa bneNge| ThIka usI taraha avirati Adi ke hiMsA jhUTha-corI Adi kI pravRtti dvArA AtmA meM bAharI kArmaNa vargaNA ke paramANu AkRSTa hokara AeMge / tatpazcAt hI AtmapradezoM ke sAtha ghula-milakara eka-rasIbhAva hokara karmabaMdha hogaa| isa baMdha kI prakriyA meM avirati pahale AzravarUpa nimitta banatI hai| aura bAda meM baMdha meM kAraNa banatI hai| mithyAtvAdi ko baMdha hetu kahane kA kAraNa 1 karma kI vyAkhyA meM hI.. karmagranthakAra prathama karmagrantha meM "kIrai jIeNa heuhiM jeNaM to bhanna kammaM " isa prakAra kI vyAkhyA karate haiM / arthAt jIva ke dvArA hetupUrvaka jo kriyA kI jAtI hai use karma kahate haiM / yahA~ kartarI nahIM apitu karmaNIprayoga kiyA gayA hai| jisase sIdhA jIva kartA na hokara hetupUrvaka, yA hetu ke dvArA kartRtva AtA hai / ataH jIva 874 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 kI apekSA bhI hetu kI prAdhAnyatA ho gaI / kriyA karanevAlA kartA to jIva hI hai isameM saMdeha hI nahIM hai / parantu kriyA kI apekSA bhI yahA~ para hetu kI prAdhAnyatA hai / jaisA hetu vaisA karmabaMdha, nahIM ki jaisI kriyA vaisA karmabaMdha / ataH baMdha kA AdhAra kriyA para nahIM hetu para hai / niyama bhI yahI kahatA hai ki... "kriyAe karma - pariNAme baMdha" / kriyA se karma aura pariNAma se karma kA baMdha hotA hai / kriyAe - karma kahane kA tAtparya kriyArUpa pravRtti dvArA kArmaNa vargaNA kA AtmA meM Agamana honA rUpa karma hai| yaha karmabaMdha kI pUrvAvasthA I hai / prAthamika svarUpa hai / jaise dUdha mIThA kaba hogA ? jaba dUdha meM zakkara AegI taba / lekina zakkara kA dUdha meM AnA- - praveza mAtra hI dUdha ko mIThA nahIM bnaaegaa| dUdha meM Ae hue zakkara ke kaNa dUdha meM nIce baiThe rheNge| jaba taka dUdha meM ghulamilakara ekarasa na ho jAya vahA~ taka dUdha mIThA bananA saMbhava nahIM hai| dUdha meM tala bhAga meM zakkara paDI rahane ke bAvajUda bhI dUdha pInevAle ko dUdha phIkA hI lagegA / eka mA~ ne bacce ko dUdha kA glAsa pIne ke lie diyA aura pIte hI bacce kA mu~ha bigaDa gyaa| bacce ne pIne se sApha inkAra kara diyA aura krodhAveza meM Akara dUdha kA glAsa pheMkane hI jA rahA thA ki mA~ ne Akara hAtha pakaDA aura pUchA kyA bAta hai ? baccA kahatA haiM dUdha meM zakkara nahIM hai ataH phIkA hai / mA~ ne kahA- nahIM, galata hai, dUdha meM zakkara DAlI huI hai| tUM jhUTha bolatA hai / baccA bhI krodhita ho gayA aura jidda para caDha gayA / mA~-bacce ke isa kalaha ke bIca pitA ne rAstA nikAlA aura kahA- tuma donoM sacce ho / tumhAre jhagaDe kA maiM abhI 1 miniTa meM anta lAtA hU~ / pitA ne cammaca lI aura dUdha hilAyA . basa... zakkara ke kaNa-kaNa saba ghula gae aura dUdha ke sAtha milakara ekarasa bana ge| pahale dUdha meM zakkara ke kaNoM kA AnA milanA mAtra thaa| Just to involve thaa| parantu cammaca se hilAte hI vaha zakkara dUdha meM Dissolve ho gaI / yahA~ to Dissolve yaha dhAtu ghulamilakara ekarasIbhAva banane kI kriyA kI dyotaka hai / basa, mA~ - bacce kA saMgharSa miTa gayA aura donoM hI sacce bhI tthhre| bacce ne mIThA dUdha pI liyA / ThIka isI taraha "kriyAe karma" kahane meM Azrava kA artha prakaTa hotA hai| Azrava meM kriyA mArga se kArmaNa vargaNA ke paramANuoM kA Atmapradeza meM Agamana (AzravaNa) hotA 1 hai / ataH Azrava tattva kI gaNanA meM jo 5 prakAra ke mukhya Azrava haiM, unameM 1. indriya, 2 . kaSAya, 3. avrata, 4. yoga aura 5. kriyA meM mukhya rUpa se sabakI kriyAtmakatA hai / indriyoM se dekhanA-sunanAdi bhI kriyArUpa hai / kaSAya meM krodhAdi karanerUpa kriyA hai / avrata meM karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA " 875 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsAdi bhI kriyArUpa hai / yoga meM mana-vacana-kAyA kI pravRtti bhI kriyA rUpa hai / tathA anta meM prANAtipAtikI Adi 25 prakAra kI kriyAeM haiN| ye saba Azrava ke 42 prakAra kriyA kI pradhAnatA rUpa haiM / ataH niyama kA yaha prathama aMza "kriyAe karma" yaha Azrava sUcaka hai / jabaki uttarArdha aMza " pariNAme baMdha" yaha baMdhasUcaka hai / isa apekSA se donoM ko samajhanA zreyaskara hai / I I pUrvAMza aura uttarArdha aMza ina donoM meM kArya-kAraNa bhAva kA saMbaMdha hai / kriyA yaha pariNAma meM kAraNarUpa hai / ataH Azrava baMdha kA kAraNarUpa hai AMzrava hone ke pazcAt hI baMdha hogA / cAhe kriyA se kitanI bhI kArmaNa vargaNA kA AzravaNa (Agamana) ho parantu baMdha to pariNAma ke AdhAra para hI paDegA / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki pradezabaMdha kA sahAyaka AdhAra kriyAtmaka Azrava para rahegA, jabaki prakRti baMdha, rasa aura sthiti baMdha kA AdhAra pariNAma para rahegA / 1 kaI bAra saMsAra ke vyavahAra meM jo spaSTa dekhA jAtA hai ki kriyAoM meM kAphI samAnatA rahatI hai / 100, 200 vyakti bhI eka samAna kriyA karate hue dikhAI deNge| lekina sabake adhyavasAya - pariNAma eka samAna eka jaise sarIkhe hone saMbhava nahIM hai / adhyavasAya sabake bhinna-bhinna prakAra ke haiM / ataH kriyA kI prAdhAnyatA kAyika jyAdA rahatI hai jabaki pariNAma (adhyavasAyoM) kI prAdhAnyatA mAnasika rahatI hai / kAyA sthUla hai / bAharI vyavahAra meM dRSTigocara hotI hai / ataH tadjanya kriyA bhI bAhara ke vyavahAra meM dikhAI degii| lekina mana sUkSma hai / adRzya hai| ataH manogata adhyavasAya pratyakSa dRSTigocara nahIM hote haiM / pariNAma dikhAI nahIM dete / kriyA vyavahArAtmaka hai| jabaki hetu pariNAmAdhArita hai / ye adRzya rahate haiM / 1 I vIrA sAlavI aura zrIkRSNa donoM hI 18000 sAdhuoM ko vaMdana karane kI kriyA kara rahe haiM / yahA~ kriyA kI samAnatA pUrI hai / parantu donoM ke mAnasika pariNAmoM kI bhinnatA bilkula hI alaga-alaga hai / jaise zrIkRSNa ke adhyavasAya haiM vaise vIrA sAlavI ke adhyavasAya nahIM haiM / ataH adhyavasAya ke AdhAra para pariNAma AtA hai / prasannacandra rAjarSI-- prasiddha dRSTAnta prasannacandra rAjarSI kA hai / bAhya kriyA jo kAyika hai vaha dekhane para dhyAna - Asana kI sthiratA kitanI acchI lagatI hai| lekina mana sAtha nahIM de rahA hai| 876 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH bhaTakate hue bekAbU mana ne adhyavasAya bigADa diye / aura yuddha jaisI hiMsA kI pravRtti meM mana juDa gayA / mAnasika yuddha ke dvanda meM phase mana ne apane adhyavasAya ke AdhAra para bhArI karmoM kA baMdha karAnA zuru kara diyaa| hetu hI azuddha thA, ataH kyA ho sakatA thA ? itane bhArI karmoM kA baMdha hone lagA ki mana unheM 7 vIM naraka taka le jAne ke lie taiyAra ho gayA / phira bhI vaha baMdha abhI tAjA hI thA.... . itane meM to rAjarSi saMbhala gae aura vApisa vicAradhArA kA pratikramaNa zurU kara liyA / mana vApisa svasthatA meM lauTa AyA / bhArI pazcAtApa ke sAtha pUrI zakti lagAkara karma nirjarA karanI zuru kii| sAmarthya to pUrA thA hI / basa, dekhate hI dekhate sAtoM narakoM ko toDakara Atmika dhyAna meM lIna ho gae aura nirjarA meM guNAkAra kara diyA... itane meM to cAroM ghana-ghAtI karmoM kA kSaya karake kevalajJAna bhI pA liyA / yaha sArA khela antarmuhUrta mAtra hI muzkila se calA hogA ki rAjarSi pAra utara gae / sarvajJa - vItarAgatA ke aise sthAyI sthira sopAna para caDha gae ki . . punaH girane kI aba koI saMbhAvanA hI na rahI / pariNAma kI dhArA para karmabaMdha kA AdhAra hai / hetu pariNAmasvarUpa hai / jo baMdhakAraka hai / yadi hetu zubha hai to karma kA baMdha bhI zubha puNyakAraka rahegA, aura yadi hetu azubha rahegA to karma kA baMdha bhI azubha pApAtmaka rahegA / isa taraha baMdha tattva samajhane se spaSTa khyAla A jAtA hai / Azrava aura baMdha ke bhedoM meM sAmyatA 1. indriya, 2. kaSAya, 3. avrata, 4. yoga, aura 5. kriyA ye mukhya 5 prakAra ke Azrava 42 bhedavAle hote haiM / jabaki baMdha hetu 1. mithyAtva, 2 . avirati, 3. pramAda, 4. kaSAya aura 5. yoga baMdha hetu batAe haiN| lekina karmagranthakAra cauthe karmagrantha meM nimna prakAra se 4 baMdha hetu hI batAte haiM / yahA~ pramAda ke sivAya zeSa cAroM ko baMdha hetu kahA hai / 1 "baMdhassa - miccha-- avirai - kasAyA - jogatti cau heu // 50 // karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA " 877 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI taraha karmagranthakAra kA anusaraNa karanevAle paMcasaMgrahakAra bhI isI mata ko lekara calate haiM / yahA~ para pramAda ko svataMtra na ginate hue avirati meM yA kaSAya meM aMtarbhAva kiyA hai| vaise sUkSmadRSTi se dekhane para kaSAya bhI pramAdajanya hI haiM / AtmA jaba svabhAva ramaNatA se cyuta ho jAtI hai taba vaha vibhAvadazA meM Akara kaSAyAdi karatI hai| vibhAvadazA meM Ae binA kaSAya nahIM hote haiM aura kaSAyabhAva meM Ae binA vibhAvadazA saMbhava nahIM hai| krodha, mAna, mAyA, lobha kI pariNati ye cAroM kaSAya haiN| inakI pravRtti meM Ane para hI vibhAvadazA kahalAtI hai| jabaki samatA, kSamA, namratA, saralatA, saMtoSAdi bhAva AtmA ke guNa haiM / apane ina guNoM kI ramaNatA meM lIna rahanA svabhAva ramaNatA hai / apane hI guNoM meM lIna rahanA apramatta bhAva hai| jabaki svaguNaramaNatArUpa svabhAvadazA se cyuta honA pramAdabhAva hai / ataH pramAdavaza hI patana hotA hai / aura nizcita rUpa se apramattabhAva se svaguNaramaNatA se hI Atmika utthAna hotA hai| pramAda ke bhedoM meM bhI kaSAya kI gaNanA kI gaI hai / ataH pramAda kI gaNanA isa dRSTi se kaSAya meM aMtardhAna karake pramAda ke binA 4 prakAra ke baMdha hetu gine jA sakate haiM / isI taraha yadi pramAda kI gaNanA avirati meM bhI kI jAya to vivakSA se saMbhava hai pramAda bhI eka prakAra kA saMyama = arthAt avirati hI hai / ataH isakA avirati yA kaSAya meM aMtarbhAva saMbhava hai| isI taraha sUkSmadRSTi se vicAra karane para mithyAtva aura avirati ye donoM bhI kaSAya ke svarUpa se bhinna nahIM lagate haiN| ataH sahI sartha meM saMkSiptIkaraNa kI dRSTi se kaSAya aura yoga ye do hI sacce baMdha hetu Thaharate haiM / zeSa sabakA aMtarbhAva ina donoM meM ho jAtA hai| isa taraha samanvaya hone se tattvArthakAra tathA karmagranthakArAdi meM koI matabheda pradarzita nahIM hotA hai / mAtra saMkhyA kI dRSTi meM svataMtra gaNanA karane para sthUla dRSTi se bhinna-bhinna dikhAI dete haiM parantu sUkSmadRSTi se samanvaya hone para koI bheda yA mata-matAntara nahIM rahate haiN| Azrava aura baMdha hetu meM kAryakAraNabhAva saMbaMdha uparokta vicAraNA se donoM tattvoM meM kArya-kAraNa bhAva,janya-janaka bhAva kA vizeSa saMbaMdha dRSTigocara hotA hai| jaise bIja aura vRkSa ke bIca meM kArya-kAraNabhAva saMbaMdha hai, bIja se vRkSa kI utpatti hotI hai| agni se dhueM kI utpatti hotI hai |tthiik usI taraha Azrava se baMdha hetu kI utpatti hotI hai / hA~, Azrava meM indriyA~ Adi, avirati Adi baMdha hetu jagAne meM sahAyaka bana jaaeNge| avirati kriyAdi kaSAyoM ko jagAne meM kAraka nimitta bana jaaeNge| 878 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi anAdikAlIna pravAha kI dRSTi se dekhA jAya to aNDe-murgI jaisA saMbaMdha ina donoM meM bhI dikhAI degaa| pUrvakAla ke karmabaMdha hetu ke kAraNa Aja Azrava hotA hai / aura Aja ke Azrava ke kAraNa bhAvi ke baMdha hetu jAgRta hote haiN| isa taraha anyonya kArya-kAraNa ubhaya banate hI rahate haiN| kabhI Azrava baMdha hetu jagAne meM kAraNa banatA hai to kabhI baMdha hetu Azrava meM kAraNa banate haiN| isa taraha aNDe-murgI ke jaisA anAdi pravAha cala rahA hai| hetu zabda kAraNavAcI hai / karmabaMdha meM kAraNarUpa mithyAtva-kaSAyAdi haiM / lekina baMdha ke bhI sahAyaka kAraNarUpa Azrava hai| dUsarI dRSTi se dekhA jAya to Azrava aura baMdha hetu paraspara abhinna bhI hai| kaSAya yoga avirati Adi Azrava meM bhI gine gae haiM aura baMdha hetu meM bhI gine gae haiM / aura zeSa kA eka dUsare meM samAveza ho jAtA hai / ataH Azrava aura baMdha hetu donoM abheda saMbaMdha se ekarUpa gine jA sakate haiN| baMdha tattva aura baMdha hetu nau tattvoM meM baMdha tattva kI jo gaNanA kI gaI hai usameM 4 prakAra ke karma baMdha gine haiN| inameM 1. prakRti, 2. pradeza, 3. rasa, 4. sthiti baMdha hai / aba, yahA~ Azrava, baMdha hetu tathA baMdha ina tInoM ko sAmane rakhakara vicAraNA karie / Azrava pahale, kAmaNa vargaNA kA AzravaNa = AtmA meM Agamana AkarSita karatA hai / phira dUsare krama para baMdha hetu pariNAma dvArA kaSAyAdi bhAvoM se rasa siMcana karatA hai| aura anta meM tIsarA baMdha tattva yaha AtmA ke sAtha karmANuoM ko ekarasI bhAva karake ekameva kara detA hai / dRSTAnta ke sAtha isa taraha samajhA jA sakatA hai ki Azrava meM roTI banAne ke lie kriyA karake ATA Adi lenA, phira baMdha hetu meM usa ATe meM rasa-pariNAma rUpa meM ghI, yA tela, pAnI, nimaka, mircAdi masAlA DAlanA Adi hai| aura anta meM tIsarI kriyA jo baMdharUpa hai usameM usa roTI ko golAkAra banAkara agni para zekakara kaDaka kara denaa| ThIka isI taraha Azrava-baMdha hetu aura baMdha kI prakriyA hai / Azrava meM "kriyAe karma" ke niyamAnusAra kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANu jo jaDa haiM unheM ikaTThe karanA, AkRSTa karake AtmapradezoM taka lAnA hai / baMdha hetu mithyAtvAdi vahA~ apane zubhAzubha adhyavasAyoM kA (pariNAmoM kA niveza karate haiN| jisameM ghI-tela kI taraha Arta-raudra dhyAna kI pariNati, kaSAya bhAva rAga-dveSAtmaka, tathA zubha yA azubha lezyAoM ina tInoM kA saMmizraNa karake ATA (kaNaka) bAMdhane kI taraha karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 879 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhahetu se taiyAra karanA hai aura anta meM jAkara ekarasIbhAva hokara kArmaNa vargaNA ke jaDa pudgala paramANu AtmapradezoM ke sAtha ghula-milakara ekarasIbhAva ho jAnA baMdha kahalAtA hai| jaise pAnI dUdha meM mila jAya, yA phira agni lohe ke gole meM milakara ekarasIbhAva ho jAya ! agni lohamaya bana jAya, yA lohA agnimaya tapta lAla bana jAya, yaha baMdha hai / isa taraha ina tInoM ke dvArA karmabaMdha banatA hai / taba jAkara karma kA vyavahAra hotA hai / karma saMjJA banatI hai| apekSA se baMdha tattva ke cAroM prakAra kA baMdha bhI ina tInoM kA dyotaka bana jAtA hai| Azrava ke dvArA pradeza baMdha kI taiyArI hotI hai| jabaki baMdha hetaoM ke dvArA rasabaMdha kI prakriyA hotI hai / tathA sthitibaMdha kI prakriyA hokara baMdha tattva kI gaNanA meM AtA hai| anta meM jAkara prakRtibaMdha ke rUpa meM banA huA karma hI apanA svabhAva (prakRti) dikhAtA hai| AtmaguNoM ko dabAkara jaDa karma cetanAtmA para bhI apanA svabhAva-apanArUpa dikhAtA hai| pariNAmasvarUpa cetana aisA jIvAtmA bhI jaDa karmoM se baMdhA jaDa kI tarapha khIMcA jAtA hai aura jaDavat jaDasamAna-sthiti jIva kI banatI jAtI hai| isa taraha jaDakarma cetana kI chAtI para caDha baiThatA hai tathA cetana ko apane jaDa raMga se raMgakara aisA raMjita kara detA hai ki cetana jIvAtmA kA sArA vyavahAra jaDa prabhAvI banA detA hai / cetana jIva jaDapradhAna bana jAtA hai / isa taraha jIva ne Azrava-baMdha hetu aura baMdha rUpa ina karmoM ke bIca meM thapeDe khAtA-khAtA anAdi kAla se karma ke sAtha rahate rahate Aja dina taka ananta kAla bitA diyaa| pariNAmasvarUpa karmasaMyoga se duHkhI hotA huA duHkhamaya, duHkharUpa, duHkhaphaladAyI isa saMsAra meM dikmUDha banakara 84 ke cakkara meM paribhramaNa karatA hI jA rahA hai| sarvathA lakSyahIna sthiti meM dizAbhrAnta hokara cAroM gati meM AvAgamana rUpa janma-maraNa karatA huA kAla vyatIta karatA hai| aise anAdi-ananta saMsAra meM jIva bhI anAdi-anantakAlIna saMsArI bana jaaegaa| jabaki jIva svAstitvarUpa se anAdi-ananta hote hue bhI saMsArake saMyoga saMbaMdha se anAdi-sAnta hai| arthAt bhavyAtmA kI saMsArI sthiti anAdi-sAnta hai / antasahita ko sAnta kahate haiM / saMsAra meM ananta kAla taka rahanA jIva ke hita meM nahIM hai / atyanta duHkhadAyI hai| duHkhavipAkI, duHkhaphaladAyI duHkhAnubaMdhI aise saMsAra meM kyA jIva duHkhamukta sarvathA duHkharahita ho sakatA hai ? jI nahIM / kabhI nhiiN| isalie kisI bhI taraha jIva ko AdhyAtmika vikAsa kI yAtrA meM agrasara hote hue guNasthAna kA eka-eka sopAna caDhate caDhate Age pragati karanI hI caahie| to hI 880 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdi-ananta hote hue bhI isa saMsAra kA jIva ke lie anta A jaaegaa| yahI sAdhya hai, yahI karaNIya hai, yahI karanA bhI hai| guNasthAnoM para baMdhahetuoM kI saMbhAvanA 14 guNasthAnoM meM se 13 guNasthAnoM taka una pratyeka para, karma baMdha hotA hI hai / hone kI saMbhAvanA bhI pUrI hai| ataH jahA~ jahA~ bhI karma kA baMdha hotA hI rahegA vahA~-vahA~ karmabaMdha ke hetu bhI avazya hI raheMge aura una hetuoM ke pIche AzravAdi bhI avazya hI rheNge| tabhI to karmabaMdha hogaa| nIce nIce ke guNasthAnoM para baMdha hetuoM kI saMkhyA jyAdA-jyAdA rhegii| aura jaise jaise guNasthAna ke sopAna Upara Upara caDhate hI jAeMge vaise vaise baMdha hetu ghaTate jAeMge-kama hote jAeMge, usI taraha kaSAyAdi kI maMdatA hone ke kAraNa baMdhasthiti bhI kama hogI, aura baMdhahetu kI mAtrA tathA taratamatA bhI kama hone ke AdhAra para baMdhasthiti bhI kama hI rhegii| pariNAmoM kI vizuddhi ke AdhAra para tathA kaSAyoM kI mandatA ke AdhAra para baMdhaheturUpa adhyavasAya bhI jyAdA nahIM raheMge, jyAdA saMkhyA meM bhI nahIM tathA jyAdA mAtrA meM bhI nhiiN| isalie nIce nIce ke guNasthAnoM para baMdha hetuoM-AzravoM kI bahulatA tathA kaSAyoM Adi kI tIvratA, tathA azubha lezyAoM kI pradhAnatAdi tathA adhyavasAyoM kI malInatA ke kAraNa karmoM kA baMdha bhI tIvratama, adhikatama, sthiti Adi bhI adhikatama banatI hI rhegii| mithyAtvAdi pA~ca prakAra ke baMdha hetu 13 guNasthAnoM para kitane kahA~ kisa taraha rahate haiM unakI vicAraNA isa prakAra hai ___sirpha yoga 1 hI baMdha hetu rahatA hai| 13 sa.ke. . sirpha yoga 1 hI baMdha hetu rahatA hai| 12 kSI.mo. . sirpha kaSAya aura yoga ye 2 baMdha hetu rahate haiN| 11 upa. sirpha kaSAya aura yoga ye 2 baMdha hetu rahate haiN| 10 sU.saM. sirpha kaSAya aura yoga ye 2 baMdha hetu rahate haiN| 9ani. sirpha kaSAya aura yoga ye 2 baMdha hetu ... / 8apU. sirpha kaSAya aura yoga ye 2 bNdh...| 7 apra. 6sa.vi. pramAda,kaSAya tathA yoga ye 3 baMdha hetu rahate haiN| 5devi mi.rahita deza se avirati aura zeSa 3 baMdha hetu rahate haiN| 4 asa. mi.sivAya ke zeSa 4 baMdha hetu rahate haiN| 3 mi. mi.sivAya ke zeSa 4 baMdha hetu rahate haiN| 2 sA. mi.sivAya ke 4 baMdha hetu rahate haiN| 1 mi. pahale guNasthAna para mithyAtvAdi pAMcoM baMdha hetu rahate haiN| karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 881 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa jisa guNasthAna para jahA~-jahA~ jitane-jitane baMdha hetu maujUda raheMge usa-usa guNasthAna para rahe hue jIva ko usa prakAra se utane pramANa meM karmabaMdha hotA rhegaa| ataH sAdhaka ko azubha karmabaMdha se, baMdhahetuoM se bacanA hI hogaa| baMdhahetu jo adhyavasAya-pariNAmarUpa hai aura ye manogata hai, tathA jaDa sAdhana mana hamAre hAtha meM hai| hama cAheM vaisA mana kA upayoga kara sakate haiM / lagAma bhI hamAre hAtha meM hai, hama cAhe jaise adhyavasAya-pariNAma rakha sakate haiN| ye hI pariNAma hai jo karma baMdhAte bhI haiM aura karma khapAte bhI haiM / baMdha aura nirjarA donoM meM sahAyaka hai / basa, mAtra sAdhaka para AdhAra rahatA hai, vaha mana kA kaisA upayoga karatA hai| 13 guNasthAnoM para lezyA kI sthiti Apa jAnate haiM ki lezyA yaha adhyavasAyoM kI taratamatA ko kahate haiM / eka samAna kriyA hone ke bAvajUda bhI lezyAoM kI taratamatA sarvatra prati vyakti bhinna rahatI hI hai| udAharaNArtha bhUkha lagane para khAne kI pravRtti karanevAle chaH hI mitroM kI vicAroM kI taratamatA-lezyA bhinna rahatI hai| inameM nIce ke kramase prathama 3 azubha haiM jabaki zeSa 3 zubha hai / jisa jIva kI jaisI lezyA hogI usako usa hisAba se karma kA baMdha hogaa| 13 guNasthAnavI jIva jo jisa guNasthAna para ArUDha hogA vahA~ bhI usa-usa prakAra kI lezyA rhegii| caturtha karmagrantha SaDazIti kI 50 vI gAthA meM yaha nirdeza kiyA haichasu-savvA, teu tigaM, igi-chasu-sukkA, ajogii-allesaa| sirpha 1 zakla lezyA hI rahatI hai| 13 | sirpha 1 zukla lezyA hI rahatI hai| 12 sirpha 1 zukla lezyA hI rahatI hai| 11 / sirpha 1 zukla lezyA hI rahatI hai| 10 // sirpha 1 zukla lezyA hI rahatI hai| 9 sirpha 1 zukla lezyA hI rahatI hai| 8 zubha 3 lezyAeM rahatI haiN| ___7 zubha 3 lezyAeM rahatI haiN| 6 6 lezyAeM rahatI haiN| ___5 6 lezyAeM rahatI haiN| 4 6 lezyAeM rahatI haiN| ____3 6 lezyAeM rahatI haiN| ___2 6 lezyAeM rahatI haiN| 6 lezyAeM rahatI haiN| 2 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 ve guNasthAnavartI sayogI kevalI eka mAtra zubha zukla lezyAvAle hI hote haiM / tathA 14 ve guNasthAnavartI ayogI kI kisI bhI prakAra kI lezyA hI nahIM rahatI hai, ataH ve sarvathA alezyAvAle alezI kahalAte haiM / eka eka lezyA ke asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa adhyavasAya sthAnaka hote haiN| vicAroM kI anaginata saMkhyA ke AdhAra para tathA vicAroM kI taratamatA ke AdhAra para / chaTThe guNasthAna para sAdhu bana jAne ke pazcAt bhI pramAdabhAva ke kAraNa azubhatara kRSNa lezyA ke adhyavasAya hote haiM / 5 vA~ tathA 6 TThA guNasthAna prApta karate samaya zubha lezyA hotI hai, parantu prApti ke pazcAt pramatta pariNAma ke kAraNa lezyAeM azubha bhI bana jAtI haiM / isa taraha prathama ke 6 guNasthAna para azubha-zubha donoM prakAra kI lezyAeM ghaTita hotI haiM / ataH sabhI guNasthAna lezyA mArgaNA meM gine gae haiM / 1 baMdha hetuoM ke avAntara prakAra mithyAtvodi mukhya pA~ca (4 yA 5) jo baMdha hetu hai unake avAntara bheda bhI kAphI haiM / ve sabhI karmabaMdha karAne meM hetu ke rUpa meM kArya karate haiM / mithyAtvAdi to sthUla rUpa se mUla nAma ginAe gae haiN| lekina mithyAtva 5 prakAra kA hotA hai| saMsAra meM bhinna-bhinna prakAra ke jIva hote haiM / sabake mithyAtva kA svarUpa bhI bhinna bhinna prakAra kA hotA hai / eka hI sAtha pA~coM prakAra kA mithyAtva bhI kisI eka jIva ko nahIM hotA hai| ataH eka samaya pA~ca meM se kisI eka prakAra kA hI mithyAtva rahatA hai| vahI kArya karatA hai / isI taraha avirati kaSAya Adi sabake vicAroM kI vivakSA kI gaI hai| baMdha hetu mUlabaMdha uttara bheda mithyAtva 2. avirati 3. kaSa'Aya 5 iM. + 1 mana 9 noka + 6 jIvabaMdha + 16 mU.ka. = * 12 avrata = 25 kaSAya 4. yoga karmakSaya - " saMsAra kI sarvottama sAdhanA " 3 15 bheda 5 +12 + 25 + = 15 = 57 kula baMdha hetu. / abhigahi-maNabhigahi-Abhinivesiya-saMsaiyamaNAbhogaM paNa - miccha, bAra- avira, maNa-karaNa- niyamu-cha jiavaho // 51 // karmagrantha 4 / 51 883 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva abhigrahika | anabhigrahika abhinivezika 'sAMzayika | anAbhogika ye pA~ca prakAra ke mukhya mithyAtva haiM / (inakA vistRta varNana pUrva meM kara cuke haiM / ) avirati 1, 2, 3,4,5 indriyAM + mana + 1, 2, 3, 4,5 indriyavAle jIva tathA trasanikAya ke jIva =6 saMsAra meM rahanevAle samasta prakAra ke jIva indriyoM kI dRSTi se 5 vibhAga meM vibhAjita kiye gae haiM / eka indriyavAle- pRthvI, pAnI, agni Adi ke jIva, do indriyavAle- kRmi Adi jIva, tIna indriyavAle-ciMTI, makoDe, jU Adi jIva, cAra indriyavAle- makkhI, maccharAdi jIva, pA~ca indriyavAle-deva, manuSya, naraka, evaM tiryaMca gati ke pazu-pakSI Adi sabhI jIva / isa saMsAra meM rahe hue samasta jIva indriyoM kI dRSTi se pA~ca vibhAga meM vibhakta kiye gae haiN| ataH pA~ca indriyavAle gine jAte haiM / ina ekendriya jIvoM ko to 1-1 indriya milI hai / lekina paMcendriya jIvoM ko pA~coM indriyA~ saMpUrNa milI haiM / ataH ye pA~coM indriyA~ karma baMdhAne meM sahAyaka hone ke kAraNa baMdha hetu ke rUpa meM ginI gaI haiN| pramAda meM bhI ye haiM / jaba jIva ina pA~coM indriyoM evaM inake viSayoM meM Asakta hotA hai, taba pramAdagrasta, aviratigrasta hotA hai / aura ina baMdhahetuoM se karma upArjana karatA hai| pA~co indriyoM kI taraha mana bhI eka svataMtra sAdhana hai / vicAra karAne meM sahAyaka sAdhana yaha mana bhI kitane hI karma baMdhAtA rahatA hai / ataHbaMdha hetu meM isakA bhI kAphI baDA hAtha hai| yaha atIndriya hai| isa taraha pA~co indriyA~ aura chaTTA mana milakara ye 6 aviratikAraka pramAdakAraka hai / isI taraha sthAvara nikAya ke ekendriya jIvoM meM 1. pRthvI, 2. pAnI, 3. agni, 4. vAyu, tathA 5. vanaspatikAya ke ye pA~coM sthAvara tathA samasta 6.sa kAya milAkara ye 6 jIvanikAya haiN| saMsAra ke samasta jIva ina 6 jIvanikAya vibhAga meM samAviSTa ho jAte haiM / isa 6 prakAra ke jIvoM kI hiMsAdi rUpa virAdhanA karane se bhI bhArI karmoM kA baMdha hotA hai| ataH avirati yA avrata ke rUpa meM inakI bhI gaNanA kI gaI hai| isa taraha pA~ca indriyA~ + eka mana + cha: kAya jIva virAdhanA = kula milAkara 12 884 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kA avrata yA aviratirUpa pApa batAyA gayA hai / ye sabhI prakAra karmabaMdha meM heturUpa haiM, kAraNarUpa haiN| kaSAya aura yoga ke bheda nava-sela-kasAyA, panara-joga, uttarA u sagavannA / karmagrantha 4/52 mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM meM hAsyAdi chaH + tathA tIna veda milAkara kula nauM ko nokaSAya kI saMjJA dI gaI hai / ataH ye mUlabhUta kaSAya nahIM hai lekina mUla kaSAya krodhAdi ke sahAyaka kaSAya haiM / isa dRSTi se ina sahAyaka nauM nokaSAyoM kI gaNanA bhI mUla kaSAyoM ke sAtha kI jAtI hai| hAsya-bhayAdi bhI mUla krodhAdi kaSAyoM ko jagAne-bhaDakAne meM kAphI sahAyaka nimitta banate haiN| ataH ye bhI karma baMdhAne meM hetabhata banakara kAma karate haiN| 16 mUla kaSAyoM meM krodhAdi kI vivakSA nimna prakAra se haiN| mukhya 4- 1. krodha, 2. mAna, 3. mAyA aura 4. lobha / tathA kAlika dRSTi se vivakSA karane para aura 4.bheda hote haiM / 1. anantAnubaMdhI, 2. apratyAkhyAnAvaraNa, 3. pratyAkhyAnAvaraNa, evaM 4. saMjvalana / isa taraha krodhAdi cAroM ina anantAnubaMdhI Adi cAroM prakAra ke banane para 4x 4 = 16 prakAra ke bneNge| 1. anantAnubaMdhI-krodha, mAna, mAyA aura lobha = 4 2. apratyAkhyAnAvaraNa-krodha, mAna, mAyA aura lobha = 4 3. pratyAkhyAnAvaraNa-krodha, mAna, mAyA aura lobha = 4 4.. saMjvalana- krodha, mAna, mAyA aura lobha = 4 isa taraha kula 16 prakAra ke kaSAya hote haiN| tathA chaH hAsyAdi + tIna veda = nauM nokaSAya evaM + 16 mUla kaSAya / isa taraha kula milAkara 25 kaSAya hote haiM / ye sabhI karma baMdhakAraka haiM / tathA baMdhahetubhUta haiM / hAsyAdi tathA vedAdi pramAdAntargata bhI samA sakate haiN| yoga 1) mana 4 + | 2) vacana 4 + | 3) kAya 7 =15 mana, vacana aura kAyA ke mUla tIna yoga 15 prakAra ke gine jAte haiM / unakA svarUpa isa prakAra hai karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) satya manoyoga - asti jIvaH sarvahitaciMtanAdi / satyarUpa mana / 2) mRSA manoyoga - nAsti jIvaH, jIva hai hI nahIM / yaha asatya manoyoga / 3) satyamRSA manoyoga - donoM kA mizra svarUpa yaha tIsarA bheda hai| isameM kucha aMza satya kA aura kucha aMza asatya kA aise donoM mizra hote haiM / 4) asatyAmRSAmanoyoga - satya bhI nahIM, aura asatya bhI nahIM aisI vicAraNA cauthe prakAra kA asatyAmRSA manoyoga kahalAtA hai| yahA~ mana se vicAra karanerUpa kArya hai / ataH manoyoga kahA hai / ise prayoga karake vyakta karanA ho taba vacana yoga kA vyavahAra hotA hai / yaha vacanayoga bhI Upara kI taraha 4 prakAra kA hotA hai / 5) 1. satya vacana yoga - bilkula satya bolanA - AtmA hai / 6) 2. asatya vacana yoga- bilkula jhUTha-asatya bolanA - AtmA nahIM hai / 7) 3. satyamRSA vacana yoga- donoM kA mizra svarUpa yaha tIsarA prakAra hai / isameM kucha aMza satya kA aura kucha aMza asatya kA hotA hai / 8) 4. asatyA mRSA vacana yoga- isameM satya bhI nahIM aura asatya bhI nahIM hai aisI bhASA kA prayoga cauthe prakAra kA vacana yoga hai| mana ke 4 +, vacana ke 4 + tathA kAyayoga ke 7 milAkara kula 15 yoga haiN| 9) 1. audArika kAya yoga- kAyA kA matalaba zarIra se hai / manuSya aura tiryaMca pazupakSI kA zarIra yaha audArika kAyayoga hai arthAt AhArAdi ke udAra pudgaloM se banA huA yaha zarIra - audArika kAya yoga hai / 10) 2. audArika mizra kAya yoga- manuSya yA tiryaMca pazu-pakSI utpatti ke eka samaya pazcAt zarIra paryApti pUrI karane taka kArmaNa ke sAtha mizrapanA yaha audArika mizra kAya yoga hai / kevalI samudghAta meM bhI 2, 6, 7 ve samaya meM yaha hotA hai / 11) vaikriya kAya yoga - svarga ke sabhI devatA, sAtoM naraka ke sabhI nArakI jIva apanA zarIra jo banAte haiM vaha vaikriya prakAra kA hotA hai| isI taraha labdhivaMta manuSya, paMcendriya tiryaMca pazu-pakSI bhI vaikriya zarIra nirmANa kara sakatA hai| tathA havA kA zarIra bhI vaikriya zarIra hai / 886 12) vaikriya mizra kAya yoga- unhIM devatA tathA nArakI jIvoM kI utpatti hote hI kArmaNa ke sAtha vaikriya kA mizraNa hI vaikriya mizra kAya yoga hotA hai| manuSya aura AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiryaMca jIva ko vaikriya ke AraMbhakAla meM aura chor3ane ke samaya audArika ke sAtha bhI vaikriya mizra kAya yoga hotA hai| 13) AhAraka zarIra yoga- 14 pUrvadhArI muni jaba AhAraka zarIra kI racanA karate haiM taba yaha AhAraka kAya yoga hotA hai| 14) mizra kAya yoga-AhAraka zarIra ke AraMbha tathA anta ke samaya audArika ke sAtha AhAraka kA mizra kAya yoga hotA hai| 15) kArmaNa kAya yoga- jIva jo kArmaNa vargaNA (karmaraja) ke pudgala paramANu grahaNa karatA hai tathA use AtmapradezoM ke sAtha ekarasIbhAva karake piNDa nirmANa karatA hai vaha bhI eka zarIra ke rUpa meM vyavahata hotA hai / use kArmaNa zarIra kahate haiM / jo mRtyu ke pazcAt bhI jIva ko antarAla meM anya gati meM jAte samaya AtmA ke sAtha jAtA hai / kevalI samudghAta ke samaya bhI 3,4,5 ve samaya hotA hai / ise kArmaNa zarIra kahA hai| taijasa bhI eka zarIra hI hai lekina usakI vivakSA isa kArmaNa kAya yoga ke antargata hI ginI gaI hai| isa taraha ye uparokta 15 prakAra ke yoga haiN| kisa guNasthAna para kitane yoga hote haiM? miccha dugi-ajai-jogA, hAraduguNA apuv-pnnge-u| maNavai-uralaM-saviu-vi, mIsi-saviuvi-duga dese // 4/46 / / sAhAraga duga-pamatte-te viuvAhAramIsa-viNu iare| kammurala dugaMtAima-maNa, vayaNa-sajogI-na-ajogI // 4/47 / / cauthe karmagrantha ke uparokta donoM zlokoM meM guNasthAnoM para ina 15 yogoM meM se kahA~ kitane yoga hote haiM yaha nirdeza kiyA hai 1 le mithyAtva, 2 re sAsvAdana aura 4 the avirata samyagdRSTi ina 3 guNasthAnoM para AhAraka tathA AhAraka mizra ina 2 yogoM ke binA zeSa 13 yogoM kI sthiti hotI hI hai| apUrvakaraNa 8, 9, 10, 11 aura 12 ve kSINamoha guNasthAna ina 5 guNasthAnoM para 4 mana ke + 4 vacana ke aura 1 audArika kAya yoga isa taraha nauM 9 yoga hote haiM / ina 5 guNasthAna para labdhi kA prayoga hotA hI nahIM hai isalie vaikriya dvika aura AhAraka dvik ke kula 4 yoga nahIM hote haiM / ataH 13 meM se 4 jAne para 9 zeSa rahateM haiM / isI taraha ina 5 guNasthAna para samudghAta kI avasthA bhI nahIM hotI hai isalie yahA~ para audArika mizrayoga nahIM hotA hai / tathA kArmaNa kAya yoga to aMtarAla gati meM hI hotA hai| karmakSaya-"saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 887 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 re mizra guNasthAna para pUrvokta 9 yoga jo haiM usameM vaikriya kAya yoga joDane para 10 yoga hote haiM / vaikriyavaMta jIva ko mizra guNasthAna hotA hai / parantu mizra guNasthAna para vaikriya prAraMbha nahIM karatA hai isalie vaikriya mizra yoga nahIM hotA hai / dezavirati 5 ve guNasthAna para pUrvokta 9 yoga, vaikriya dvika- 2 sahita ho to 11 yoga kahalAte haiN| 6Dhe pramatta guNasthAna para pUrvokta 11 yoga, AhAraka dvika sahita ho to 13 yoga hote haiM / yahA~ AhAraka zarIra banAtA hai islie| 7 ve apramatta guNasthAna para pUrvokta 13 yoga meM se vaikriya mizra aura AhAraka mizra ye 2 yoga na hone para 11 yoga rahate haiN| vaikriya AhAraka karake 7 ve guNasthAna para Ae to rahate haiM parantu apramatta jIva vaikriya, AhAraka nahIM karatA hai, aura na hI choDatA hai / ataH. donoM mizrayoga nahIM hote haiN| sayogI ko 13 ve gussasthAna para 1 kArmaNa kAyayoga, 2 audArika mizra, 3. audArika, tathA mana-vacana ke prathama aura carama 4 yoga isa taraha kula 4 yoga hote haiN| kyoMki audArika mizra tathA kArmaNa ye 2 kevalI samudghAta ke samaya hote haiM / mana vacana ke 4 to sahaja hote haiM / isa taraha sayogI ko 7 yoga hote haiM / 14 ve ayogI guNasthAna para yoga nirodha hotA hai / ataH yoga na hone para ayogI kahalAte haiN| __ prastuta viSaya yahA~ baMdha hetu kA cala rahA hai / ataH vistAra rUpa se karmagranthakAra kI dRSTi se mukhya 4 prakAra ke mithyAtva, avirati, kaSAya, aura yoga ke avAntara bheda kula 5 + 12 + 25 + 15 = kula 57 bheda hote haiN| ina 57 prakAra ke baMdha hetuoM ke dvArA kahA~ kisa-kisa guNasthAna para kitanI saMkhyA meM avAntara bheda yukta baMdha hetu hote haiM unakA nimna tAlikA se spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / (uparokta57 bhedoM kA khyAla rakhakara guNasthAnoM para usameM se saMkhyA likhI jAtI hai|) . -9 mUla baMdha hetu saMkhyA 1- 11 2- 10 -10 9 -15 -29 / 2- 8 2- 2- 5 6 -36 -39 / / 2- - uttara baMdha hetu saMkhyA 4- 1 -55 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNapanapannA tiachahia, catta guNa catta, ch-cu-dug-viisaa| solasa-dasa-nava-nava-satta-heuNo-na u ajogibhi // 4/54 // cauthe karmagraMtha kI isa 54 vIM gAthA ke AdhAra para Upara Tebala meM baMdhahetuoM ke uttara bhedoM kI saMkhyA sUcita kI gaI haiM / anta meM 14 ve guNasthAna para ayogI ko kisI bhI prakAra kA baMdhahetu nahIM hotA hai / baMdhahetu ke abhAva meM karma baMdha hotA hI nahIM hai / parantu isake pUrva guNasthAnoM para karmabaMdha ke itane hetu itanI saMkhyA meM rahate haiM / ataH punaH karma kA baMdha to hotA hI rahatA hai / yaha jarUra kaha sakate haiM ki pUrva-pUrva guNasthAnoM para baMdhahetu bhI jyAdA pramANa meM rahate haiM / ataH karmabaMdha bhI jyAdA hotA hai / tathA uttara-uttara ke Upara caDhane ke guNasthAna zuddhiyoM se bhare hue hone ke kAraNa baMdhahetuoM kI saMkhyA bahuta hI jyAdA alpatara rahatI hai ataH karma kA baMdha bhI bilkula kama hI rhegaa| baMdha hetuoM ke guNasthAnoM para vistRta bhaMga uparokta uttara bhedavAle baMdhahetuoM kI saMkhyA jo darzAyI gaI hai, unakA paraspara guNAkArAdi,karane para eka eka guNasthAnavartI AzrayI jIva ke baMdha hetuoM ke bhaMgoM kI saMkhyA kAphI jyAdA hotI hai itanA lambA vistAra yahA~ na karate hue tAlikA dvArA pratyeka guNasthAnoM para kisa jIva ke kitane bhaMga hote haiM yaha darzAyA gayA hai guNasthAna para baMdha hetu ke eka jIva AzrayI vikalpa ke bhaMgoM kA yantra guNasthAna ogha baMdhahetu baMdhahetu. sarva vikalpoM uttarabheda vikalpa ke bhaMga 1. mithyAtva guNa . 3477600 2. sAsvAdana guNa 386040 3. mizra guNa 203400 4. avirata sa.guNa 383040 5. dezavirata guNa 163680 6. pramatta vi.guNa 1184 7. apramatta vi.guNa 1024 8. apUrvakaraNa guNa 864 9. anivRtti guNa 10. sUkSma saMparAya guNa . 11. upazAMta moha guNa . 9 12. kSINa moha guNa 13. sayogI kevalI 55 144 karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye uparokta bhaMga saMkhyA to eka-eka guNasthAnavartI eka-eka jIva AzrayI darzAyI hai / parantu saba milakara 14 guNasthAnoM ke 4713010 bhaMga hote haiM / isa taraha karmabaMdha ke mUlabhUta hetu tathA uttara hetuoM tathA uttara hetuoM ke bhaMgoM kI saMkhyA yahA~ darzAyI gaI hai| guNasthAnoM para prakRti baMdha apamattaMtA sattaTTha mIsa-apuvva-bAyarA stt| baMdhai cha-suhumo egamuvarimA baMdhagAjogI // 4/59 // baMdha tattva jo 4 prakAra kA batAyA hai usameM 1. prakRti baMdha, 2. rasa baMdha, 3. pradeza baMdha aura 4. sthitibaMdha ke bheda gine jAte haiM / Upara jaise baMdhahetuoM dvArA jo karmabaMdha ke prakAra . banate haiM ve darzAe haiM, una tathAprakAra ke baMdhahetuoM dvArA jIva jina karmoM ko bAMdhatA hai unameM prakRti baMdha bhI vibhAjita hotA hai / vaise prakRti zabda yahA~ para svabhAva artha meM hai / AtmA kA mUlabhUta svabhAva apane jJAnAdi guNAtmaka hai| parantu baMdhahetuoM ke AcaraNa se jisa kAmaNa vargaNA kA AzravaNa (Agamana) huA hai usake AdhAra para ve AtmA ke sAtha baMdhakara ekarasa hokara AtmasAta ho jAte haiM, taba AtmaguNoM para usa jaDakarma kA eka pratara bana jAtA hai| jo AvaraNa rUpa meM AcchAdaka banakara AtmaguNoM ko Dhaka detA hai| use prakRtibaMdha kahate haiN| jaise sUrya ko bAdala Dhaka dete haiM / svabhAva se hI prakAzaka dyotaka aise sUrya ko Dhakakara bAdala aba sUrya ke prakAza ko phailane nahIM dete haiM, parantu aba apane svabhAva ke anusAra andherA phailA dete haiM / pariNAma svarUpa meM dina meM sUrya hote hue bhI andherA chAyA huA lagatA hai| ThIka isI taraha AtmA bhI apane svabhAva meM sthira nahIM raha pAtI hai aura apane jJAna-darzanAdi guNoM ko prakaTa nahIM kara pAtI hai / basa, aba baMdhe hue karma ke bhAra se dabI huI AtmA karmasvabhAva ke adhIna hokara apane jJAnAdi ko prakAzita karane ke bajAya karma ke svabhAvarUpa ajJAnAdi ko prakaTa karatI hai / yaha prakRti svabhAvAbaMdha hai / isase jIva kI apanI prakRti ke badale karma kI prakRti bana jAtI hai| ___ prastuta adhikAra meM 14 guNasthAnoM ke sopAnoM para sthita kisa guNasthAna para kisa jIva ko kitane karmoM kA prakRtibaMdha hotA hai usakA vivaraNa caturtha karmagranthakAra ne isa taraha kiyA hai / (prakRtibaMdha meM mUla 8 prakRtiyA~ baMdhatI haiM / ataH 8 prakAra ke mukhya karma kahalAte haiN| aura ina AThoM karmoM ke avAntara bheda 158 hote haiM / ) 890 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale mithyAtva guNasthAna se lekara 7 veM apramatta guNasthAna paryanta tadvartI jIva 7 athavA 8 karma bAMdhate haiM / jaba AyuSyakarma bhI bAMdhe taba 8 karma bAMdhe aisA kahA jAtA hai aura yadi AyuSyakarma na bAMdhe to 7 karma bAMdhatA hai aisA kahA jAtA hai / parantu 7 karma to avazya baMdhate hI haiM / isI taraha avirati, pramAda, kaSAyAdi kI tIvratA bhI jyAdA kAraNabhUta banatI hai / mizra tIsare, 8 veM apUrvakaraNa, tathA 9 veM anivRtti bAdara ina guNasthAnoM para 7 karmoM kA hI baMdha hotA hai| AThaveM AyuSya karma kA baMdha yahA~ nahIM hotA hai ataH AyuSya ke sivAya 7 karmoM kA baMdha hotA rahatA hai / mizra tIsare guNasthAna para tathA svabhAva se hI jIva AyuSyakarma bAMdhatA hI nahIM hai aura apUrvakaraNa tathA anivRtti bAdara 8 veM tathA 9 ve guNasthAna para atyanta vizuddha adhyavasAya hone ke kAraNa AyuSya kA baMdha hotA hI nahIM hai| cUMki AyuSya kA baMdha ghola ke pariNAma se hotA hai| sUkSma saMparAya nAmaka 10 ve guNasthAna para mohanIya karma tathA AyuSyakarma kA bhI baMdha nahIM hotA hai ataH ina 2 ke sivAya 6 karmoM kA baMdha hotA hai| kyoMki mohanIya karma kA baMdha to sthUla kaSAya ke udaya se hotA hai / aura 10 ve guNasthAna para sthUla kaSAya kA abhAva hotA hai tathA kSapakazreNI para ArUDha jIva karmakSaya-nirjarA kara rahA hai ataH baMdha saMbhava nahIM hai| isI taraha atyanta vizuddha adhyavasAya hone ke kAraNa AyuSya kA bhI baMdha nahIM hotA hai| sirpha zeSa 6 karmoM kA baMdha ho sakatA hai| upazAnta moha. 11 ve, 12 ve kSINamoha, tathA 13 ve sayogI kevalI guNasthAna para sirpha 1 zAtA vedanIya karma hI baMdhatA hai| aura antima 14 ve guNasthAna para jIva ayogI hotA hai ataH 14 ve guNasthAna para karma bAMdhane kA koI savAla hI khaDA nahIM hotA hai| kaSAyAdi ke kAraNa pramAdaprastatA- / kaSAyANAM caturthAnAM, vratI tIvodaye sati / bhavetpramAdayuktatvAtAmattasthAnago muniH // 27 // guNasthAna kramAroha grantha ke uparokta zloka meM isa prakAra kI dhvani spaSTa kI gaI hai ki...jaise jaise jIva Age ke guNasthAnoM ke sopAnoM para agrasara hotA hai vahA~ pIche pIche ke guNasthAnavartI baMdhahetuoM kA udaya sattA na hone ke kAraNa jIva Age baDhatA hai / mithyAtva to sirpha pahale guNasthAna taka hI thaa| ataH vahA~ se Age baDhane yA Upara caDhane para aba vaha bhI nahIM rahA / 5 veM guNasthAna para jo aviratijanya Azrava aura baMdhahetuoM donoM kI sattA-udaya hai aba Age ke chaThe guNasthAna para pahu~cane ke kAraNa jaba sAdhaka ne sarvavirati karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 891 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgIkAra hI kara lI hai to phira pahale kI avirati bhI calI jAtI hai / aura aviratijanya jo pApakarmoM kA baMdha hotA thA vaha bhI aba nahIM hogaa| aisA hI pahale mithyAtva ke bAre meM bhI samajhanA cAhie / aba chaThe guNasthAna para ArUDha hone ke pazcAt pramAda, kaSAya aura yoga ye tIna baMdha hetu jyAdA karma baMdhAne meM sahAyaka haiN| isalie chaThe guNasthAnavartI sAdhaka ko saMjvalana ke 4 mukhya kaSAya hI karmabaMdha ke pramukha kAraNa banate haiN| pramAda kA bhI sabase bar3A kAraNa ye 4 kaSAya haiM / yadyapi 16 kaSAyoM meM se 4 anantAnubaMdhI ke krodhAdi to pahale guNasthAna se 4 the para Ane meM hI cale ge| dUsare apratyAkhyAnIya ke 4 krodhAdi kaSAya cauthe samyaktva ke gaNasthAna se 5 ve dezavirati guNasthAna para Ate hI cale ge| aura tIsare 4 pratyAkhyAnIya krodhAdi kaSAya ve bhI 5 ve se chaTe pramatta guNasthAna para Ate hI cale ge| isa taraha 16 meM se 12 prakAra. ke kaSAyoM kA apagama karake sAdhaka jIva chaThe guNasthAna para Akara sAdhu banA hai / isa taraha gRhasthAzrama se nikalakara saMsAra tyAga karake sAdhu banane ke pahale hI 16 meM se 12 kaSAyoM kA nAza ho jAtA hai aura vaha jIva kaSAyajanya aneka pApakarmoM ke baMdhana, saMbaMdha se bacatA hai / chaThe guNasthAnavartI sAdhaka ko aba sAdhu banane ke bAda sirpha 4 kaSAyoM ke sAtha hI saMgharSa khelanA hai aura ve bhI sAdhaka ke hAtha meM hai| ye saMjvalana kaSAya to vaise bhI thoDI avadhi ke hI haiN| inakA jyAdA se jyAdA jora 15 dina kA rahatA hai| basa, itanI hI inakI kAla avadhi rahatI hai / ye bicAre hai to kamajora phira bhI eka choTe se kAMTe kI taraha-paira meM lage zalya kI taraha khataranAka rahate haiN| Age ke guNasthAna para gamana karane ke mArga ko hI avaruddha kara dete haiM / phira Age vikAsa kaise hogA? aura ina 4 saMjvalana kaSAyoM kI prAdhAnyatA ke kAraNa hI jIva pramAdi kahalAtA hai| jaba pramAda choDanA hai aura Age baDhanA hI hai to phira kaSAyoM se dostI kaisI? jaba saMsAra hI choDa diyA hai,saMsAra se mahAbhiniSkramaNa kara diyA hai to phira pramAda aura kaSAyAdi kA bhI Alambana kyoM lenA cAhie? Akhira bhagavAna mahAvIra ne saMsAra choDane ke lie kyoM kahA? kyA gRhasthAzrama meM rahakara AdhyAtmika vikAsa saMbhava nahIM thA? jI hA~, Apa thoDA aura gaura se socie, jaba tIrthaMkara paramAtmA ne svayaM bhI isa aura aise saMsAra se yauvanakAla meM hI mahAbhiniSkramaNa kiyA / tyAgakara nikala paDe sAdhutA kI rAha para / jo janmajAta are ! garbhakAla se hI mati, zruta aura avadhi ina tInoM jJAna se paripUrNa saMpUrNa the to phira kyA AvazyakatA thI saMsAra choDane kI? kyoM choDA? 892 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI hA~,... isakA sIdhA uttara itanA hI hai ki...yaha saMsAra viSaya, kaSAya, avirati aura pramAdAdi se bharA huA hai / saMsAra meM rahakara inase bacanA nAmumakina hai| cAhe Apa kitane bhI jJAnI ho, lekina saMsAra ke vyavahAra meM Apa kyA kareMge? kaise baceMge? bacce, pani, putra-pautrAdi ke nimitta ke kAraNa kaisA vyavahAra hogA? aura karanA paDegA? karmabaMdha, Azrava, tathA baMdhahetuoM se bacanA saMsAra meM kisI bhI sthiti meM saMbhava hI nahIM dUsarI tarapha 8 mada, viSaya, vAsanA, nidrA, vikathA tathA kaSAyAdi saba prakAra ke pramAdoM se bhI bacanA saMbhava nahIM lagatA hai / basa, aise pramAdoM ke sevana ke kAraNa muni chaThe guNasthAna para pramatta sAdhu (pramAdi) kahalAtA hai / ataH eka bAta punaH nizcita aura spaSTa ho jAtI hai ki apramatta bananA ho use pramAda ke ye sabhI viSaya choDane hI cAhie / binA inake choDe koI apramatta bana hI nahIM sakatA hai| sAtaveM guNasthAna para apramattatA bilkula AdhyAtmika hai| ThIka pramAdabhAva ke viparIta apramattabhAva hai| mani banate samaya saMsAra bhAva kA tyAga karate hue prathama avatAdi kA tyAga kiyA hai| avratAdi meM hiMsA, jhaTha, corI Adi jitane bhI pApakarma the una sabakA tyAga karake sAdhaka sAdhu banA hai| ataH mahAvrata svIkAra kiye haiN| vrata se viparIta zabda avraja-avirati hai| isameM prayukta 'a' akSara niSedhArthaka hai| isI taraha avirati zabda meM bhI prayukta 'a' akSara niSedhavAcaka hai / virati kA hI sarvathA niSedha-tyAga ho jAtA hai / avirati-avrata kA sIdhA artha hI pApa vyApAra se saMbaMdhita hai / ina avratoM kA sarvathA saMpUrNa rUpa se samUla tyAga karake sAdhu mahAvrata svIkAra karatA hai| ina avratoM kI pApakAritA itanI jyAdA thI ki ve bhArI karma upArjana karAte the| ThIka isake viparIta sAdhu ne vrata lete samaya aisI mahAnatA rakhI hai ki.. vratoM ke bajAya vaha mahAvrata letA hai / 'mahA' zabda vyApaka vizAla artha vAcaka hai / ataH kisI bhI tarapha se kisI bhI prakAra ke pApa vyApAra kI aMzamAtra bhI chuTa nahIM rakhI hai| ataH tanika bhI pApa to sevana karanA hI nahIM hai / phira prazna hI kahA~ hai ? isa taraha avirati kA Azrava baMdha Adi chUTa gayA hai| __. isa taraha bAhya nimittaka pApoM se to sAdhu nivRtta ho gayA hai / lekina Abhyantara kakSA ke kaSAya aura yogaz2anya pApa bace haiM / ye prAyaH Antarika haiM / mana saMbaMdhi pramANa meM jyAdA haiN| zeSa kama haiM / isalie chaThe pramatta guNasthAna kI sthiti batAte hue guNasthAna kramAroha granthakAra maharSi ratnazekhara sUri ma. likhate haiM ki karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 893 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 28 // astitvAnokaSAyANAmavArtasyaiva mukhytaa| AjAdyAlaMbanopeta-dharmadhyAnasya gauNatA . pramatta guNasthAna kI sthiti mithyAtva, avirati Adi baMdha hetu ke abhAva meM aba chaThe guNasthAna para kaSAyoM kI pradhAnatA jyAdA rahatI hai| pahale bhI yaha kaha cuke haiM ki 1 se lagAkara 12 ve guNasthAna taka 8 karmoM meM se mohanIya karma kI hI pravRtti jyAdA hai| ataH sAdhaka ko pUrA dhyAna mohanIya karma para hI kendrita karanA hai / mohanIya karma baDA hI khataranAka hai / sabase jyAdA ghAtaka-AtmaghAtaka karma koI ho to ekamAtra mohanIya karma hai / isa mohanIya meM bhI kramazaH 4 vibhAga mukhya haiN| 4. veda mohanIya 3 = 28 ___3. hAsyAdi 6 + 2. mUla kaSAya 16 + 1.midhyAtva | 3 + vaise mohanIya karma ke ye 4 vibhAga mukhya haiM / ina cAroM ke kramazaH 4 sopAna haiN| yahA~ darzAye gae ina 4 sopAnoM kA hetu bhI yaha hai ki guNasthAnoM para caDhate krama ke sopAnoM para inakA kSaya bhI kramazaH hotA hai / prathama mithyAtva mohanIya karma kA kSaya hotA hai / vaha prathama mithyAtva guNasthAna para rahatA hai| dUsare naMbara para mUla kaSAya kI bArI AtI hai| inameM 16 jo mUla kaSAya haiM unameM 4-4 kI joDI hai- krodha, mAna, mAyA aura lobha ke kAraNa / ye anantAnubaMdhI Adi ke vibhAga se 4 prakAra ke haiN| pahale se 4 the guNasthAna para jAte hue prathama anantAnubaMdhI Adi ke 4 kaSAya jAte haiN| phira dUsare 4 kA grUpa cauthe se 5 ve guNasthAna para jAte hue, tathA tIsare 4 kA grupa 5 ve se chaThe guNasthAna para Ate hue jAte haiN| basa chaTTe se 10 veM guNasthAna paryanta antima 4 saMjvalana kaSAyoM kA kAryakSetra rahatA hai / kramazaH unakA bhI nAzakArya Age baDhatA hai / ina kaSAyoM nokaSAyoM Adi ke kAraNa cha8 guNasthAna para jIva pramatta kahalAtA hai / 9 ve anivRtti bAdara guNa. para antima krodha, mAna aura mAyA ye 3 kaSAya saMjvalana kI kakSA ke bhI naSTa kara diye jAte haiM / aba bacA sirpha eka lobha / usameM bhI sthUla lobha kA anta to 9 ve guNasthAna para hI kara detA 894 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai lekina sUkSma prakAra kA lobha avaziSTa rahatA hai / jisakI sthiti 10 ve guNasthAna para banI rahatI hai / Akhira 10 ve para usakA bhI anta lAtA hai kSapakazreNI para ArUDha jiiv| yaha to huI mUla kaSAyoM kI bAta / lekina inake sahAyaka jo nokaSAya haiM unakA prazna bhI to kAphI bar3A hai / no zabda yahA~ sahAyaka artha meM hai| gauNa kaSAya hai / mukhya kalahakAraka to mUla krodhAdi kaSAya hai / lekina inako laDAne bhaDakAne jhagaDAnevAle nimittabhUta kaSAya nokaSAya haiM / nokaSAyoM meM donoM prakAra kI vivakSA hai / eka 6 kI aura dUsarI 9 kI / hAsyAdi SaTka jaba kahA jAtA hai taba 1. hAsya, 2. rati, 3. arati, 4. bhaya, 5. zoka aura 6. jugupsA ina 6 kA naMbara AtA hai| inakI gaNanA rahatI hai| aura 3 veda alaga se svataMtra rahate haiM / isa taraha nokaSAya ke 2 vibhAga bana jAte haiM / lekina choTe-choTe gine jAnevAle ye sabhI nokaSAya nauMve guNasthAna taka apanA astitva rakhate haiN| jabaki sAdhu to chaThe guNasthAna para banA hai, to nizcita hI yaha siddha ho jAtA hai ki...saMjvalana ke 4 krodhAdi kaSAya tathA nokaSAya ke 9 ye sabhI karma ke prakAra sAdhu para bhI hAvI hai hii| udaya meM hai hI / jaba udaya meM hai to to phira ye karma bhI apanA jora to nizcita rUpa se kareMge hI / aba sAdhu apanI svabhAvaramaNatA ke upayoga meM dhyAnAdi meM jitanA jyAdA sthira rahegA utanI asara kama dikhAI degii| aura jitanA kama dhyAnAdi meM sthira rahegA utanI una karmoM kI asara jyAdA rhegii| isa taraha karma aura dharma ke bIca meM saMgharSa baDA bhArI hai| phira vApisa pramAdagrastatA kI sthiti chaThe guNasthAna para hai| eka tarapha to kaSAyAdijanya pramAdagrastatA chaThe guNasthAna para hai hI aura dUsarI tarapha yadi use dhyAnAdi karanA ho to bahuta muzkila hai| jaise sUrya ho to rAta nahIM hotI hai, aura jaise rAta ho to sUrya bhI nahIM rahatA / ThIka isI taraha rAta kI taraha pramAda hone para sUryarUpI dhyAna nahIM rahatA hai / isa taraha dhyAna kI sthiratA A jAya to pramAda nahIM rahatA hai / kyoMki pramAda aura dhyAna paraspara eka dUsare ke virodhI haiM / ataH ekasAtha kaise raheMge? pramAda meM kaSAya ke krodhAdi tattva ho yA nokaSAya ke hAsyAdi kA udaya ho yA phira veda mohanIya ke strIveda.Adi vAsanA-vikAroM ke vicAroM ko hI bhara deMge to anarthakArI pariNAma AegA / dhyAna saMbhava hI nahIM rhegaa| kyoMki krodhAdi, hAsyAdi, tathA vAMsanA vikArAdi dhyAna ke saMpUrNa virodhI haiN| dhyAna meM praveza hI nahIM hone deNge| bAta bhI sahI hai- jaba vAsanA aura vikAroM meM mana bhaTakatA hI rahegA, taba kAmasaMjJA kI mAnasika vicAradhArA meM hI mana vicAra karatA rahegA to dhyAna kI dhArA kaise lagegI? jaise ekasAtha rAta aura sUrya raha hI nahIM sakate haiM ThIka vaise hI dhyAna aura pramAda sAtha raha karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 895 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI nahIM sakate haiN| pramAdAdhIna pramAdi zramaNa meM yadi dhyAna-sAdhanA zurU ho jAtI hai to vaha apramatta bana jAya aura guNasthAnoM kI zreNI kA eka sopAna aura Age baDhakara 7 ve guNasthAna para AjAya / ataH yaha siddha hotA hai ki dhyAna ke binA pramAdabhAva nahIM jaaegaa| ise haTAne ke lie dhyAna kI parama AvazyakatA hai| / pramAdAvasthA meM dhyAnAbhAva uparokta varNana kI hI vizeSa puSTi karate hue guNasthAna kramAroha meM stnazekhara sUri ma. vizeSa rUpa se likhate haiM ki yAvatpramAdasaMyukta-stAvattasya na tisstthti| - dharmadhyAnaM nirAlaMba-mityUcurjinabhAskarAH // 29 // sIdhI sI bAta itanI hI hai ki... jaba-jaba jIva pramAdAdhIna ho jAtA hai taba nirAlambana dhyAna, yA phira dharmadhyAna kI koI saMbhAvanA hI nahIM rahatI hai- aisA zrI jinezvara paramAtmA ne kahA hai / isalie aSTAMga yoga kI prakriyA meM dhyAna ko sAtaveM krama para batAyA hai| ataH sAtaveM dhyAnasthAna para pahu~cane ke lie pahale ke 6 sopAna kramazaH caDhane khAsa anivArya hai| ataH yama-niyama-AsanAdi dvArA jo mana-vacana-kAyAdi kI sthiratA A jAya to nirAlambana dhyAna bhI zurU kiyA jA sakatA hai| kaSAya-nokaSAyAdi dhyAna meM jAne meM bAdhaka haiM, avarodhaka haiM / ataH do meM se eka ko choDanA anivArya hogaa| pramAda meM rahakara yA pramAda ke bhedoM-prabhedoM meM mazagula rahate hue bhI yadi koI yaha kaheM ki maiM nirAlaMbana dhyAna bhI karatA hU~, to yaha paraspara virodhAbhAsI vArtAlApa karane para daMbha kI bAta hogii| asaMbhava ko saMbhava banAkara anya ko mUrkha banAne kI bAta hogii| svayaM jinezvara paramAtmA bhI aisA spaSTa kahate haiM ki pramAdAdi ke sAtha dharmadhyAna kataI saMbhava nahIM hai / pramatta guNasthAna meM madhyama dharmadhyAna kI bhI gauNatA kahI hai / nirAlaMbana dharmadhyAna to aura bhI U~cI kakSA kA dhyAna hai / ataH vaha to pramAdagrastatA meM kaise saMbhava hogaa| ataH nirAlambana dharmadhyAna pramatta taka saMbhava hI nahIM hai| pramatta saMyata yaha chaTThA guNasthAna hai jisa para saMsAra kA tyAgI sAdhu rahatA hai| jaba pramAdagrastatA meM zramaNa ke lie bhI nirAlambana dharmadhyAna saMbhava nahIM batAyA to phira usake nIce ke 5 anya guNasthAna haiN| una guNasthAnoM para rahanevAlA mAlika bhI dhyAna-dhyAtA kaise bana sakatA hai ? pahale guNasthAna para to jIva hai hI mithyAtvI / ataH vahA~ to dharmadhyAna kA vicAra bhI nahIM kiyA jA sakatA / aba rahI cauthe-pA~cave do guNasthAna kI / cauthe para 896 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRSTi zraddhAlu zrAvaka hai, aura pA~cave para vratadhArI zrAvaka hai / dezaviratidhara hai / isa taraha ye donoM guNasthAnaka zrAvaka ke haiN| to kyA zrAvaka pramAdagrasta hai yA nahIM? jI hA~, avazya hI hotA hai| ataH aisA pramAdAdhIna zrAvaka gRhasthAzrama meM rahakara nirAlambana dharmadhyAna kaise kara sakatA hai ? saMsAra meM gRhasthAzrama ke jIvana meM rahanA, vaha bhI avirati meM rahanA aura sarvathA pramAdarahita hokara rahanA, kabhI saMbhava bhI ho sakatA hai ? aura yadi nahIM saMbhava hai to phira aisI pramAdAdhIna sthitI meM nirAlambana dharmadhyAna kaise saMbhava ho sakatA hai? hA~, yadi sArI sthiti choDakara dhyAna Adi kI sAdhanA meM sthira ho sake to kucha kSaNoM ke lie dhyAna kI prApti sulabha ho sakatI hai / lekina vaha dhyAna bhI nirAlaMbana hone ke bajAya sAlaMbana jyAdA saMbhava hai| ataH eka bAta nizcita hotI hai ki.. dhyAna aura apramattatA kA paraspara acchA U~cA saMbaMdha hai / ye donoM anyonyAzrayI haiM / lekina pramAdAvasthA se to sarvathA viparIta hI haiN| pramAdarahita ko hI nizcala dhyAna pramAdyAvazyakatyAgA-nicalaM dhyAnamAzrayet / yo'sau naivAgamaM jainaM, vetti mithyAtvamohitaH // 30 // pramAda meM rahakara bhI jo jIva Avazyaka kriyAoM kA tyAga kara detA hai, arthAta sAmAyika pratikramaNAdi choDa detA hai, vaha nirAlambana dharmadhyAnAdi kA Azraya letA hai to sacamuca aise jIva mithyAtva se vAsita hokara jinezvara sarvajJoM ke tattva-vacana ko nahIM samajhate haiM / isase ve jaina Agama ke marma ko nahIM jAnate haiM, aisA spaSTa hotA hai / guNasthAna kramAroha granthakAra maharSi ne sApha zabdoM meM yaha spaSTa karate hue sAdhaka ko bhI lAla battI dikhAyI hai| dhyAna kI sAdhanA meM jAkara eka tarapha apramatta bananA hai, karmakSaya-nirjarA pramANa meM jyAdA karanI hai to phira dUsarI tarapha AvazyakAdi ke tyAga kI bAta hI kyoM karanI? kyoMki SaDAvazyaka saMvararUpa tathA nirjarAkAraka ubhayarUpa hai| pratikramaNa pApoM ke pazcAtApa, prAyazcittarUpa, kSamAyAcanArUpa tathA karmabaMdha ko zithila karanerUpa hai| aura sAmAyika-caityavaMdana-vAMdaNAdi nirjarA bhI kAphI acchI karAte haiN| paccakkhANa bhI saMvara-nirjarA donoM karAte haiN| Azrava nirodhAtmaka saMvara hai / tathA saMvara nirjarA kA pravezadvArarUpa hai / nirjarA ke pahale saMvara kA honA atyanta anivArya hai / yadi saMvara nahIM karate haiM to phira Azrava se punaH karma kA baMdhamArga cAlU rhegaa| yadi Azrava ho jAtA hai to phira karma kA baMdha hone meM kitanA samaya lagegA? pAnI meM namaka, yA dUdha meM zakkara 'karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 897 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi A cukI hai, gira cukI hai to phira ghulakara ekarasa banane meM kitanA samaya lagegA? vaisI hI sthiti yahA~ para bhI hai| guNasthAna kramAroha grantha meM pU. A. zrI ralazekharasUri ma isa zloka se iMgita karate haiM ki .. Aja ke isa vartamAna kAla meM jabaki cauthe guNasthAna kA arthAt samyam darzana-saccI zraddhA kA bhI koI ThikAnA hI nahIM hai, aise kaI loga sAlaMbana kA bhI virodha karate haiM, jina pratimA, jina maMdira, are ! koI to jinAgama kA bhI virodha karate haiM aura nirAlaMbana dhyAna kI U~cI bAteM karate haiM / isase kitanA virodhAbhAsI vaktavya lagatA hai ? isalie zlokakAra to spaSTa zabdoM meM sApha kahate haiM ki ve jainAgamoM ko jAnate taka nahIM haiM, sarvajJa ke tattva ko pahacAnate taka nahIM haiM, ataH ve mithyAtvagrasta hokara "ito bhraSTa-tato bhraSTa" kI hAlatavAle bana jaaeNge| kucha loga AlaMbana sahAyaka pratimAdi kA virodha karake Atma svarUpa ciMtana-dhyAna kI lambI bAteM karate haiM / yaha mela kahIM aura kabhI milatA hI nahIM hai| aise nirAlaMbana dhyAna kA daMbha karate haiN| kahate haiM ki jaba nirAlaMbana dhyAna kA svarUpa zAstrakAra svayaM batAte hI haiM to phira kisI bhI prakAra ke AlaMbana kI AvazyakatA hI kyA hai ? jina mUrti Adi kA AlaMbana lenA hI kyoM cAhie? nirarthaka hai / aura dUsarI tarapha jaba nirAlaMbana jaise U~cI kakSA ke dhyAna meM hama sthira rahate haiM to phira SaDAvazyakAdi kI kriyA vidhi kI AvazyakatA hI kyA hai? lekina saca dekhA jAya to yaha zubha kriyA ke prati abhAva dekhA jAtA hai / yahA~ cora bhaMga hote haiN| cAroM kA vicAra isa prakAra hai 1) zubha kriyA ke prati sdbhaav| 2) zubha kriyA ke prati abhaav| 3) azubha kriyA ke prati sdbhaav| 4) azubha kriyA ke prati abhaav| ina cAroM meM se azubha kriyA kA abhAva to sadA kAla honA hI cAhie, yaha to acchA hI hai / pApAraMbha kI kriyA to azubha kriyA hI hai ataH isake prati abhAva honA hI cAhie / ThIka isake viparIta pApAraMbha kI jo azubha kriyA hai usake prati sadbhAva rakhanevAle pApiSTa, durjana jIva bhI saMsAra meM bahuta hai / svabhAvagata duSTatA-durjanatA kA kyA upAya hai? use pApAraMbha kI azubha kriyA bhI pasaMda AtI hai, usakA kyA kiyA jAya? zubha kriyA kA bhI abhAva kyoM honA cAhie? jI hA~, kucha aise bhI jIva haiM jo zubha kriyA kA bhI abhAva rakhate haiM / are ! auroM kI to bAta hI kahA~ rahI? cha8 guNasthAna para 898 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahu~ce hue zramaNa bane hue sAdhu-saMta yA bana baiThe hue sAdhaka bhI yadi dhyAna karane kI kakSA taka pahu~ce haiM aura ve bhI yadi zubha anuSThAna rUpa SaDAvazyaka rUpa pratikramaNAdi kA bhI niSedha kara dete haiM aura na kare to yaha kitanA galata hai| isakA khyAla ve kyoM nahIM karateM hai ? Akhira pratikramaNa kyA hai ? jo atikramaNa nahIM karanA thA aura vaha yadi ho cukA hai to usa atikramaNa se jIva ko vApisa svasthAna meM lAkara sthira karanA isI kA nAma pratikramaNa hai / udAharaNArtha calatI huI gADI yadi teja gatI se bhAgate hue apane muDane ke gA~va ke rAste ko bhUlakara- choDakara atikrAnta ho jAya, atikramaNa kara jAya aura phira kAphI Age calI jAne ke pazcAt yadi use yAda Ae ki are... are gantavya sthAna to pIche hI raha gayA hai / to punaH use soca-samajhakara rukakara punaH pIche lauTanA paDegA / muDanA hI paDegA / basa, ina vApisa pIche lauTate hue svasthAna taka yA para pahu~canA hI pratikramaNa hai / yaha zubhAnuSThAna hai| isakA abhAva yA isa para aprIti nahIM honI cAhie / are ! gADI yadi Age calI gaI hai aura aba pIche lauTane kI bAta AI taba vyakti yadi apane mana meM abhimAna-ahaMkAra hI karatA rahe aura pIche na lauTe to kyA hogA ? kyA svasthAna para AnA galata hai ? jI nahIM ? pratikramaNa to atikramita sthAna se jIva ko punaH svasthAna para lAtA hai 1 I 1 1 dUsarI tarapha yaha bhI socie ki jaba taka pramAdagrastatA hai taba taka doSoM kI saMbhAvanA bhI kAphI jyAdA hai / sAdhanA ke kSetra meM ArUDha sAdhaka ko Akhira aura kauna doSa lagAegA ? pramAda hI baliSTha hetu hai / aura dUsarI tarapha pramAda kyA hai ? yaha kaSAya- avirati Adi kA sammilita rUpa hai / isameM aviratijanya pApAdi kA bhI saMcaya hai / aura kAraNabhUta krodhAdi kaSAyoM kA sammilita rUpa hai / ataH donoM ke saMyukta svarUpa kA nAmakaraNa pramAda zabda se kiyA gayA hai / " pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" tattvArthakAra ne pramAda ko hiMsAdi pApoM kA bhI mUlabhUta kAraNa ginA hai / ataH pramAda yadi pApoM kA bhI sevana karAtA hai to phira una pApoM se punaH lauTane ke lie jIva ko pratikramaNa karanA hI ekamAtra upAya hai / 1 tassa uttarI sUtra ke zabda isa hArda ko spaSTa karate haiM tassa uttarI karaNeNaM, pAyacchitta karaNeNaM, visohi karaNeNaM, visallI karaNeNaM, pAvANaM kammANaM nigdhAyaNaTThAe... ThAmi kAussaggaM // 1 // karmakSaya - "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 899 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iriyAvahI-airyApathikI kriyA karane ke pazcAt uttarIkaraNa kI kriyA meM.. lage hue pApa-doSoM kA prAyazcittakaraNa karanA hai / prAyazcitta pazcAttApapUrvaka hotA hai / isa karaNa se vizuddhi hotI hai / pApAdi se karmarUpI maila jo AtmapradezoM meM AyA aura isase jo AtmA malina ho jAtI hai, isa malinatA se azuddhi A jAtI hai / isa azuddhi ko haTAte hue aba AtmA ko punaH zuddha karanA hai / ataH visohI-arthAt vizuddhikaraNa kI kriyA karanI hai| isake pazcAt zalyarahita banane kI kriyA ko visallIkaraNa kI prakriyA batAI hai / basa, prAyazcittakaraNa, vizuddhikaraNa tathA zalyarahita-visallIkaraNa kI ina tInoM karaNoM kI kriyAoM se pariNAmarUpa meM pApakarmoM kA nirghAtana = nAza hotA hai / pApakarmoM se chuTakArA hotA hai / bacAva hotA hai| ataH pramAdagrasta jIvoM ke lie SaDAvazyaka kI kriyA heya nahI upAdeya hI hai| AcaraNIya hI hai| ubhayabhraSTa kadAgrahI eka sAmAnya dRSTAnta se yaha bAta samajhI jA sakatI hai ki- eka jhopaDInivAsI sAmAnya daridra vyakti ko cakravarti ne AmaMtraNa dekara bhojana ke lie bulaayaa| aura cakravarti jaisA madhura miSTAnna kA 32 bhojana 33 pakvAnna kA AhAra karatA hai vaise gariSTha miSTAnna kA use bhojana kraayaa| daridra bicArA dUsare dina svagRha lauTa aayaa| aba punaH apanI sthiti anusAra svagRha kA rUkhA-sUkhA bhojana karanA paDatA hai / usameM usakA mana nahIM lagatA hai / ruci hI nahIM rhtii| basa, bAra-bAra cakravartI kA miSTa bhojana hI yAda AtA hai| pariNAma svarUpa apanA sAdA rUkhA-sUkhA bhojana vaha karatA nahIM hai, aura cakravartI kA miSTa bhojana milatA nahIM hai| aisI sthitI meM donoM prakAra ke bhojana se vaMcita rahatA huA sUkhA jA rahA hai| donoM tarapha se bhraSTa ho rahA hai / ThIka isI taraha kvacit-kadAcit aMzamAtra bhI nirAlaMbana dhyAna kI samAdhi ke amRtAnanda ko cakhanevAlA sAdhaka . pramAdAdhIna-karmAdhIna hone ke bAda bhI niraMtara usa dhyAnAnanda ke rasAsvAda kI anubhUti ke lie utkaMThA rakhatA hai / parantu SaDAvazyaka pratikramaNAdi kI zubha anuSThAna kI kriyA ko bhI nahIM karatA hai| use bhI kadAgraha-haThAgrahavaza choDa baiThA hai / aura dUsarI tarapha saubhAgyavaza kadAcit-kvacit aMzamAtra bhI prApta hue dhyAnAnanda kI zekhacillI kI taraha abhilASA karatA hai / jabaki pramAdAdhIna hokara baiThA hai / eka tarapha apramatta bhI nahIM bana pAtA hai aura dUsarI tarapha pratikramaNAdi SaDAvazyaka kI zubhAnuSThAna kI sAdhanA bhI 900 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM kara pAtA hai / isa taraha donoM ko choDa dene ke kAraNa "itobhraSTastatobhraSTa"-ubhayabhraSTa bana jAtA hai| pariNAmasvarUpa korA raha jAtA hai| kucha bhI nahIM sAdha sakatA hai| SaDAvazyaka-pratikramaNAdi ko vaha rukSa-kriyAkAMDarUpa mAnatA hai| auroM kI bAtoM meM phasakara sudhAraka banane ke ahaMkAra bhAva meM pramatta guNasthAna taka jo svagRhI kriyA thI use bhI choDa baiThatA hai / aura dUsarI tarapha mana nirvikalpa hotA nahIM hai / basa, kalpanA kI uDA bharatA huA zekhacillI kI taraha divAsvapna dekhatA rahatA hai / vartamAnakAlika nATaka Aja ke vartamAna kAla meM dhyAna kI havA calI hai / mAnoM logoM kI bhUkha jAgRta huI hai / parantu aphasosa isa bAta kA hai ki jaba bhUkha lagI hai taba koI sahI saccA yogI-dhyAnI nahIM mila rahA hai, jo AtmArthI ho aura AdhyAtmika dhyAna sAdhanA sikhAe tathA karmakSaya-nirjarA karate hue mokSa kI tarapha agrasara kare / aise yogiyoM-dhyAniyoM kA jaba abhAva hai taba sAdhaka kI bhUkha jagI huI bhI kitanI kAmayAba hogI? '' Aja seMkaDoM dukAneM khula gaI haiM yoga aura dhyAna ke nAma kii| kaI dukAnoM ke mAlika dAvA kara rahe haiM- hamArA mAla acchA hai, U~cA hai / koI kahatA hai hama rAjayoga sikhAte haiN| koI kahatA hai hama pUrNayoga sikhAte haiN| kisI kA kahanA hai ki dhyAna to bilkula sahaja-AsAna hai, hamAre yahA~ sahaja dhyAna sikhAyA jAtA hai / kisI ne kahane meM koI kamI nahIM rakhI hai| are ! yahA~ taka kaha rahe haiM ki.. bhUtakAla meM jina bhagavAnoM ne varSoM taka sahI dhyAna sAdhanA karake bhI jo kevalajJAna pAkara vItarAgabhAva se jagat ko sikhAyA, samajhAyA aura diyA hai use bhI mata mAnoM / zAstroM-granthoM ko bhI mata paDho, mata mAnoM, usameM likhe anusAra bhI mata clo| sirpha apanI anubhUti ke stara para jo AtA hai use hI sahI mAno / vahI saccidAnanda hai, vahI paramAnanda hai / vahI carama satya hai / . socie . . . sAdhaka ke sAtha kitanI khilavADa ho rahI hai| jaise koI . DaoNkTara-cikitsaka yadi kisI marIja ke sAtha khilavADa kare to dardI ko jindagI se hAtha dhone paDate haiM / vaha khilavADa use mauta ke mu~ha meM dhakela degii| ThIka usI taraha aisI bhrAmaka aura bhrAnta vicAradhArA se yadi koI bana baiThA, tathAkathita yogI yA dhyAnI sAdhaka se khilavADa karegA to vaha usakI pUrI jindagI pAnI meM ghola degaa| dizA bhaTakA degaa| aisI bhrAnta sthiti kA kyA karanA? karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 901 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ are ! thoDI sI buddhi kA upayoga karake socie to sahI - jina mahAvIra Adi tIrthaMkara bhagavAna ne saMsAra kA tyAga karake 12 // varSoM taka jaMgaloM meM vihArAdi karate hue maraNAnta upasarga sahana karate hue ghora tapazcaryA karate hue niraMtara dhyAna sAdhanA meM rahe / utkRSTa kakSA kI dhyAna sAdhanA karate hue bha. mahAvIra ne cAroM ghAtI karmoM kA kSaya kiyA, adbhUta - abhUtapUrva nirjarA kii| cAroM ghAtI karmoM kA samUla - saMpUrNa kSaya karake kevalajJAna - sarvajJatA aura vItarAgatA prApta kI / aise sarvajJa bane hue paramAtmA ne anantajJAna prApta karake jagat ke sAmane use nadI kI taraha bahA diyA / usI jJAna ko guMthakara gaNadharoM ne dvAdazAMgIrUpa zAstra kI racanA kii| kyA una zAstroM se sarvajJa ke sAtha virodhAbhAsa saMbhava bhI hai? jI nahIM / kadApi nahIM / aise sarvajJa anantajJAnI kA eka eka vacana carama - antima sImA ko prastuta karatA hai / aba Apa hI socie, satya kI carama - antima sImA ko prastuta karanevAle paramAtmA se kyA Aja kA pramAdagrasta alpajJa dhyAnI yA bana baiThA huA yogI usa kakSA ke ananta jJAna kA aMzamAtra bhI prApta kara sakatA hai ? kyA saMbhava bhI hai ? aba mArgadarzaka aura bana baiThe yogI- dhyAnI guru jisane svayaM to kucha nahIM pAyA / are ! haldI kA eka TukaDA dene mAtra se koI vaidya cikitsaka thoDe hI bana sakatA hai ? gujarAtI kahAvata ke anusAra - " haladara nA gAMgaDe gAMdhI na thavAya" yA vaidya banane mAtra se kuzala cikitsaka nahIM banA jA sakatA hai| aba jo sAdhaka svayaM jJAnI bana nahIM sakA aura sarvajJa ke jJAna ko paDhanA, jAnanA, samajhanA, svIkAranA kucha bhI nahIM / saba jJAna ke dvAra banda kara diye aura mAtra apanI buddhi - anubhUti ke stara para jo Ae use hI satya mAnanevAlA bhrAnta nahIM kahalAegA to dUsarA kauna kahalAegA? aise bhUle bhaTake aneka haiM jo Aja bhI dizAbhrAnta, digmUDha, kiMkartavyamUDha hokara ghUma rahe haiM, bhaTaka rahe haiN| kyA ye sacce yogI-sAdhaka-dhyAnI kahalA sakate haiM ? are ! dhyAna meM jAne ke lie prAthamika prakiyA ke rUpa meM bhI jo japAdi sahAyaka hai, citta kI nirmalatA ke lie jo SaDAvazyakAdi upayogI hai, sAmAyikAdi samatAbhAva ke lie sahayogI hai, paramAtmA ke prati pUjyabhAva - ahobhAvavardhaka jo pUjA paddhati hai ... basa isa sabako chuDAkara dhyAna meM baiThAnA yaha kahA~ taka ucita hogA? bIja ke lie bhI havA - pAnI - prakAza - jamIna - khAda Adi sahayogI hai unake binA bIja kaise panapegA ? sahayogI kAraNoM kI bhI kAphI AvazyakatA anivArya rUpa se hotI hI hai| saba kucha chuDA denA to bahuta AsAna hai, parantu sahI artha meM unakA upayoga karAnA bahuta hI kaThina hai / 902 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba eka tarapha to saba chuDA diyA aura dUsarI tarapha dhyAna kI sAdhanA kucha bhI usake palle nahIM pddii| aisI sthitI meM "ito bhraSTa-tato bhraSTa" jaisI ubhayabhraSTatA kI sthiti kitanI khataranAka evaM ghAtaka siddha hogI? ___ are ! itanA hI nahIM adhUre meM pUrA to yaha hai ki jo tathAkathita dhyAna kI paddhatiyA~ batAI jAtI haiM usameM bhI mAtra dehAzrita avasthA batAI jAtI hai / zvAsa darzana karate hue zarIra meM uThatI huI saMvedanAeM mAtra dekhate rahane se kyA AtmadhyAna ho jAegA? kyA dhyAna dehadhyAna hotA hai ki AtmadhyAna hotA hai ? acchA, yadi Apa eka tarapha to AtmadhyAna karane kI bAta karate haiM aura dUsarI tarapha AtmA ko, AtmA ke astitva ko hI nahIM mAnane kI bAta karate haiM / socie, yaha kaisI paraspara virodhAbhAsI bAliza ceSTA hai ? yadi isa zvAsadarzana kI prakriyA ko vipazyanA kahI jAya to phira "vizeSeNa pazyati iti vipazyanA" kI vyAkhyA ke anusAra vizeSarUpa se dekhanevAlA kauna hai aura kisako dekheM ? dRzaM-prekSaNe = yaha saMskRta bhASA kI dhAtu dekhane artha hai / Apa bhI sAmAnyarUpa se samajhate hI haiM ki....dekhane kI kriyA meM dekhanevAlA kartA aura jisako dekhatA hai vaha karma, ina donoM kA svatantra astitva honA to caahie| do meM se yadi eka kA bhI astitva na ho to dekhane kI kriyA kaise hogI? yadi dekhanevAlA dRSTA hai lekina kisako dekhanA vahI nahIM ho to kisako dekhegA? lekina saMsAra meM dekhanelAyaka padArtha to ananta haiN| pratyakSa gocara haiM AbAla-gopAla sabake lie pratyakSasiddha haiM / isalie isameM to koI nA nahIM kaha sakatA hai| lekina dRSTA jo dekhanevAlA-dekhane kI kriyA karanevAlA kartA hI yadi na ho aura dekhane yogya padArtha ananta ho, to bhI kauna kise dekhegA? dekhanevAle kartA ko, usake astitva ko hI nahIM mAnanA aura phira kahanA ki dRSTA bhAva se saba kucha dekhate hI raho / arere ! aphasosa ki kitanI ajJAnatA hai ? phira bhI apanI ajJAnatA ko hI nahIM samajhanA, na hI svIkAranA aura sArI duniyA ko apanI ajJAnatA sikhaanaa| ThIka hai, sAmAnya manuSya to samajhadAra hai hI nahIM / vaha to becArA korI pATI ke jaisA hI hai / kyoMki usa viSaya kA kucha bhI jJAna-jAnakArI-samajha hai hI nhiiN| ataH andhA anukaraNa kara hI legA / jaisA kahoge, batAoge vaisA vaha samarpitabhAva se svIkAra karake kara hI legaa| jaisA ki eka DAkTara ke prati duHkha kA mArA svArthavaza samarpita hokara dardI svIkAra kara hI letA hai / aura sUcanAnusAra amala bhI kara hI letA hai| ThIka usI taraha yahA~ AyA huA sAdhaka bhI mana kI bImArI ke kAraNa rogI hI hai| vaha bhI usase chuTakArA pAnA hI cAhatA hai / apanA roga miTAnA cAhatA hai / isalie sAmAnya zvAsa darzana kI prakriyA ko karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" . 903 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA legaa| lekina AtmasvarUpa ko pahacAnane kI dizA meM usakA yaha bAharI dhyAna aMzamAtra bhI kAmayAba nahIM hogaa| aura dUsarI tarapha aisA dhyAna sikhAnevAle guru ne pahale se hI Atmadarzana ke daravAje baMda hI kara diye haiM, sApha kaha diyA hai ki AtmA hai hI nhiiN| AtmA kA koI astitva hI nahIM hai, phira usako mAnane kI jhaMjhaTa meM mata phso| apanI isa mAnyatA kA bacAva karane ke lie guru ne bhI sAmane DhAla aisI khaDI kara dI ki... basa, AtmA ke viSaya kI yaha bAta dArzanika viSaya kI hai isalie dArzanika carcA to karanI hI nhiiN| are ! andhA kyA jAne prakAza kI cakAcauMdha, rUpa raMga kI jhagamagAhaTa? ThIka usI taraha binA jJAna kA ajJAnI kyA jAne jJAna kA rasAsvAda? darzanazAstra to jJAna ke viSayaka jJeya padArthoM ko cakAsane kI kasoTI hai / jaise kasoTI kA pASANa suvarNa kI parIkSA karatA hai tabhI jagat ke sarvasAmAnya vyakti ke lie bhI sonA. grAhya-kharIdane yogya banatA hai / ThIka usI taraha darzanazAstrarUpI kasoTI ke pASANa para dArzanika AtmAdi tattva kI bAta kasane para ve padArtha khare utarate haiN| darzanazAstra meM yukti prayukti-tarkAdi ke aneka viSaya haiM, aneka pramANa evaM pramANa paddhatiyA~ haiM / ataH padArtha ke svarUpa ko sahI nyAya milatA hai| isIlie jagat ke sabhI dharmoM ne apane apane tattvoM kI parIkSA dArzanika dRSTi se kI hai| darzanazAstra kI kasoTI para tattvoM kI parIkSA karake carama satya taka pahu~cane kI koziza kI hai / isalie darzanazAstrIya pramANa paddhati se mu~ha moDakara apane mAnya tattvoM ko kasoTI se chipAnA yaha galata hai| isase apanI kamajoriyA~ siddha hotI haiM / prakaTa hotI haiN| . are ! dIpaka jo svayaM prakAzamAna hai, prajvalita hai, use duniyA~ kI najara se chipAne kI kyA AvazyakatA hai ? ThIka isI taraha jJAna bhI pradIpa kI taraha "svaparavyavasAyI" hai| ataH vaha pramANarUpa hai / darzanazAstra dArzanika tAttvika carcA dvArA pramANoM se siddha karake padArthoM ko satya kI carama sImA taka le jAne meM sahAyaka-madadarUpa banatA hai / isalie jo bhI darzana yA dharma apane tattvoM ke bAre meM bilkula spaSTa hai unako to binA ghabarAe apane tattvabhUta padArtha darzanazAstra ke bAjAra meM duniyA ke sAmane sacce hIre kI taraha khulle rakha dene caahie| cAhe saMsAra kA koI vyakti kisI bhI taraha unakI jA~ca-parIkSA karake una tattvabhUta padArthoM ko kharIde / bhale hI kasoTI para kasa ke parakha le| kyA etarAja hai? Azcarya to isa bAta kA hai ki bana baiThe guru apanI dhyAna kI paddhati ko anokhI khoja batAte haiM aura use saMsAra kI sarvopari dhyAna sAdhanA batAte haiN| phira use kisI bhagavAna ke sAtha joDa dete haiM aura isa taraha TreDamArka bhagavAna ke nAma kA lagAkara duniyA 904 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bAjAra meM becate haiM-- phailAte haiN| svayaM ne apanI surakSA ke lie dArzanika carcA nahIM karane kA, darzanazAstra kI tattva kI - jJAna kI koI bAta na karane kA kavaca pahana liyA hai / anyoM ko isa viSaya kA Agraha na karane kA Agraha kiyA jAtA hai, lekina apanI mAnyatA ko apane mAnya darzana kA opa lagA diyA hai| apanA mAnya darzana bhagavAna ke nAma se joDakara usa dhyAna sAdhanA ko bhagavAna ke nAma kA sahI sikkA bhI lagA diyA ... / are ! itanA hI nahIM, hamAre mAnya bhagavAna ne bhI yahI dhyAna sAdhanA isI taraha kI thI / yaha unakI hI batAI huI dhyAna sAdhanA hai / basa, isa taraha pracAra-prasAra karate hue duniyA ko sikhAyA jAtA hai / sabase baDA Azcarya to isa bAta kA hai ki... dhyAna to sikhAnA hai, lekina jJAna ko chipAnA hai, yA dabAnA hai / isase aisI kamajorI spaSTa hotI hai ki ... isa dhyAna sAdhanA paddhati meM koI saccA tattvajJAna hI nahIM hai / yadi yaha bAta galata ho to talAza kara lIjie ! kyA AtmA, paramAtmA, mokSAdi tattvoM kA spaSTa jJAna hai ? jI nhiiN| yaha nizcita hai ki ina tInoM kA sahI samyag satya jJAna hI nahIM hai aise tathAkathita bana baiThe hue guruoM ke pAsa / aura yadi chuTapuTa hai bhI to vaha bhrAnta jJAna hai / adhUrA jJAna hai / mithyA jJAna hai / viparIta jJAna hai 1 1 1 isI kAraNa sArI dizA hI viparIta hai| isase na to AtmajJAna hogA, nahI AtmAnubhUti hogI, na hI paramAtma tattva kA jJAna hogaa| na hI paramAtma darzana yA paramAtma svarUpa kI anubhUti hogii| aura na hI mukti kI prApti hogI / are prApti to kyA mokSa svarUpa kA bhI kabhI khyAla nahIM aaegaa| kyoM AegA ? kaise AegA ? kyoMki mokSa aura paramAtmA kA bhI pUrA AdhAra hI Atma tattva para hai / yadi AtmA hai to mokSa hai, aura AtmA hI nahIM hai to mokSa bhI kabhI saMbhava hI nahIM hai / AtmA ke astitva ke AdhAra para mokSa ke astitva kA AdhAra hai isIlie AtmA kA astitva svIkAreM to mokSa kA astitva svIkArA jAegA / anyathA saMbhava hI nahIM hai / 1 isI taraha paramAtmA yaha AtmA kI avasthA vizeSa hai| AtmA hI paramAtmA banatI hai / paramAtmA ko to kisI na kisI svarUpa meM mAnanA hai aura dUsarI tarapha AtmA ke hI astitva ko nahIM mAnanA hai yaha kaisI virodhAbhAsI vicAraNA hai ? isI taraha mokSa bhI kyA hai ? AtmA kI karmarahita zuddha avasthAvizeSa hai / isIlie muktAtmA siddhAtmA ke nAma se vyavahAra kiyA jAtA hai / aura saMsArI AtmA, zuddhAtmA, azuddhAtmA yaha bhI vyavahAra kiyA jAtA hai / ina sabhI zabdoM meM AtmA zabda to sAtha hI juDA hai / mAtra Age kA vizeSaNa usa AtmA kI vaisI avasthA batAtA hai| aba jaba AdhArabhUta Atma dravya ko hI na mAneM karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA " 905 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to phira usI AtmA kI bhinna-bhinna avasthAoM ko kaise mAneMge? isalie binA kendra ke vRttAkAra banAne kI arthAt kendrIbhUta Atma tattva ko mAne-jAne-samajhe-svIkAre binA dhyAnAdi kA sArA Dola karanA yaha bAliza ceSTA mAtra hI hai / khuda svayaM kisI darzana kI dArzanika mAnyatA kI khIMTI para baMdhe hue rahanA aura cAhe vaha satya ho yA galata ho phira bhI use gadhe kI pUcha kI taraha pakaDakara baiThanA aura dUsaroM ko sAmane se darzana viSayaka tattva kI vicAraNA karane se sApha inkAra kara denA / jJAna ke dvAra baMda kara ke mAtra svamata ke mAnya dhyAna kA Agraha karanA aisA kyoM? are ! jaba Apako apane tattvoM kI saccAI kA gaurava hai to phira tattvajJAna ke dvAra banda kyoM karane cAhie? . . aise bana baiThe guruoM kA yaha kahanA hai ki kisI anya ne pahale jo jJAna pAyA hai kyA jarUrI hai ki hama usa jJAna ko prApta kareM? usa jJAna ko lekara caleM / nahIM, hama bhI nayA jJAna dhyAnasAdhanA ke bala para prApta kreNge| svAnubhUti ke bala para vaisA jJAna prApta. karake jJAnAnanda kA rasAsvAda prApta kreNge| ataH kisI anya ke prApta jJAna para AdhAra kyoM rakhanA? socie..dekhie, aise AtmavaMcaka mithyAbhimAna ko| jisa baddha ko bodhi-sattva kA jJAna prApta huA hai usIke jJAna ko svIkArate-mAnate-jAnate-samajhate hue cala rahe haiM svayaM.. usI jJAna ke bala para duniyA ko samajhAnA aura dUsaroM ko yaha upadeza denA ki kisI ke prApta jJAna ko mata svIkAro / varanA tumhAre apane jJAna ke srota banda ho jaaeNge| anubhUti ke bala para jo kucha prApta karanA hai usake dvAra banda ho jaaeNge| are ! guru ne khuda ne dUsare ke dvArA prApta jJAna ko svIkAra liyaa| basa, usIke bala para cala rahe haiM aura dUsare aneka sajjana jo apane-apane dharma ke bhagavAna dvArA upadiSTa datta tattva ke jJAna ko lekara A rahe haiM / taba unako sApha nA kaha denA / banda karo tumhArA yaha bakavAsa / aba dUsare ke jJAna ko AdhAra banAkara kaba taka caloge? choDo...basa, aba to svayaM sAdhanA karo aura apanI anubhUti ke bala para svayaM jJAna ko pAo, anubhava karo aura Age bddho| __ kyoM? kyA bAta hai? buddha ko prApta jJAna ko apanAkara svayaM jhaMDA lekara calanA duniyA bhara meM aura apane Apa dUsaroM ko sApha inkAra kara denA ki apanI-apanI mAnyatA-vicAradhArA ke baMdhana ko chor3a do| to kyA koI mahAvIra kA anuyAyI hai aura usane mahAvIra kA jJAna prApta kiyA hai to usameM kyA galatI kI hai? are ! mahAvIra kA dhyAna dehadhyAna nahIM thaa| unhoMne saccI AtmadhyAna kI sAdhanA kI, karmAvaraNa ko dUra karake sarvottama saMsAra ke carama satya kA jJAna prApta kiyA aura usako galata batAkara tuma svayaM 906 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Satavat bhUta ke bala para pAoge vahI saccA hogA aisA kadAgraha kyoM ? aura Apane svayaM ne kyA kiyA hai ? kyA kahalAnevAle guru ne buddha dvArA jJAna ko nahIM apanAyA ? to phira "sarvaM kSaNikaM", "sarvaM zUnyaM", "sarvaM anityaM " yaha kahA~ se pAyA ? kyA "AtmA nahIM hai" yaha Apane svayaM apanI anubhUti para prApta kiyA huA hai ? are ! saMbhava hI nahIM hai / jo bhI koI svayaM AtmasAdhanA karane dhyAna kI gaharAI meM jAegA, aura yadi vaha sahI artha meM saccA dhyAna hogA to avazya hI vaha saccA jJAna hI paaegaa| use AtmA ke astitva kI anubhUti avazya hI sahI samyag hogI / sacce dhyAnI ko kabhI bhI " AtmA nahIM hai" aisI viruddha - viparIta anubhUti ho hI nahIM sakatI, aura yadi hotI hai to nizcita rUpa se yaha samajha rakhie ki vaha dhyAna hI sahI nahIM thA / usakA dhyAna samyag yathArtha - saccA dhyAna hI nahIM hai / "AtmA hai hI nahIM" isase baDhakara bhrAnta galata - bhaTakAnevAlI dhAraNA aura ho hI kyA sakatI hai ? isase baDhakara mithyAtva aura kyA ho sakatA hai ? are ! itanA hI nahIM " sarvaM zUnyaM" pahale kaha denA, bAda meM usI ko vApisa " sarvaM kSaNikaM" kahanA / kyA yaha jJAna dhyAna kI saccI gaharAI se nikalA hai ? kataI nahIM / yaha to sapheda jhUTha hai / sarvaM zUnyaM" kahane se jagat kI sarva vastuoM kA abhAva siddha ho jAtA hai / phira to jagat meM kisI bhI vastu kA svarUpa rahatA hI nahIM hai / jagat sArA abhAvAtmaka hai / phira bhAvAtmaka padArthoM kA astitva hI kahA~ rahA ? aba jaba padArthoM kA apanA astitva hI nahIM rahA, ve abhAvAtmaka hI hai to phira unako kSaNika, nAzavaMta aura anitya kahanA yaha to paraspara virodhAbhASI vaktavya hai / paraspara viruddha vAkyoM kI racanA se kahanevAle ke jJAna ke bajAya ajJAna kI siddhi hotI hai / sarva kahane se jagat ke sabhI padArtha kSaNika - nAzavaMta siddha ho jAte haiM / lekina aisA kahanevAle becAre ko itanA taka patA nahIM hai ki jagat meM 1) anAdi-ananta, 2) anAdi - sAnta, 3) sAdi - ananta aura 4) sAdi - sAnta aise cAroM prakAra ke svarUpa kA astitva hai / jo padArtha anAdi-ananta hotA hai vaha anutpanna - avinAzI kakSA ke dravya kahalAte haiM / jaise ki "AtmA" nAmaka dravya hai / yaha jo anutpanna hai arthAt kabhI utpanna nahIM hotA hai / jagat meM eka niyama yaha bhI hai ki... jo utpanna hotA hai vaha sAdi hotA hai arthAt usakI Adi-zuruAta hotI hai| AdimAna padArtha kI utpatti hotI hai / aura jisakI utpatti hotI hai vaha AdimAna padArtha hotA hai / aura ThIka isase viparIta jo utpattirahita arthAt anutpanna padArtha hotA hai vaha anAdi kahalAtA hai / "AtmA" nAmaka dravya isa kakSA kA padArtha hai / yaha na to kabhI utpanna hotA karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA " 907 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura na hI kabhI naSTa hotA hai / yadi naSTa hI ho jAya to phira mokSa kaise hogA? mukti kisakI hogI? jaba naSTa hI ho jAya to phira bacA kyA? phira mukti kisakI? mokSa kisakA? Azcarya to isa bAta kA hai ki AtmA ke astitva ko hI na mAneM to phira mokSa kisakA? mokSa kA AdhAra kisa para? kyA zarIra kA mokSa mAneM? zarIra to jaDa hai| to kyA jaDa kI bhI mukti hotI hai ? kyA jaDa kI mukti saMbhava bhI hai ? to to phira saMsAra meM ananta jaDa padArtha haiN| ina sabakI mukti kyoM nahIM ho gaI? abhI bhI ananta jaDa padArtha saMsAra meM aise hI paDe haiM / usakI to mukti nahIM huI? to kyoM nahIM huI? kyA kAraNa hai ? kyA unakA nambara nahIM AyA? vAha ! kyA tarkayukti hai ? aura aise svayaM niSkriya jaDa padArtha ko mukti meM kauna le gayA? jo svayaM sakriya nahIM hai vaha kartA kaise bana sakatA hai? aura kartA hI na bana sake to phira kriyA kaise kara sakegA? kartA hotA hai vaha kriyA karanevAlA hotA hai / aura jo kriyA kA karanevAlA hotA hai vahI kartA hotA hai / jaDa-pudgala padArtha hai vaha na to kartA hai aura na hI kriyA kA kAraka hai / ataH jaDa kI mukti saMbhava hI nahIM hai / jaDa kI mukti mAnanA yaha to sabase baDI mUrkhatA hogii| to phira mukti-mokSa ko bhI jaDAtmaka mAnanA paDegA / yadi mokSa ko bhI jaDAtmaka hI mAnanA ho to phira jaDa padArtha kA mokSagamana hI kyoM mAnanA? phira to aise jaDa padArtha jahA~ bhI paDe haiM basa vahIM unakI mukti mAna leM / arere ! yaha saba pAgala vyakti ke pralApa jaisI bAteM haiN| yadi niSkriya jaDa ko mokSa meM le jAnevAlA koI anya cetana kartA mAnane jAye to phira acchA yahI hai ki usa cetana jIvAtmA kI hI mukti mAneM / yahI satya hai / lekina yahA~ bhI Apatti hai ki...sarvaM kSaNika, sarvaM anityaM kahA hai| sarvaM zabda se AtmA dravya bhI grAhya hai| usI meM antarnihita hai islie| to kyA AtmA kSaNika yA anitya hone ke kAraNa anitya ho kyoM nahIM gayI? kyoM jI? kAla kI dRSTi se bhUtakAla kI apekSA se Aja dina taka kitane kSaNa bIta gaye hoMge? jabaki bhUtakAla hI ananta varSoM kA, yugoM kA bIta cukA hai to phira usa bIte hue ananta varSoM ke bhUtakAla meM varSa hI jaba ananta bIta gae haiM to phira usameM kSaNa kitane bIteM? spaSTa hI hai ki... anantAnanta kSaNa bIta cuke haiN| socie ! kyA itane bIte hue kSaNoM meM eka dravya jo anitya hai, nAzavanta hai, kSaNika hai, usakA abhI taka bhI nAza nahIM ho gayA? yadi prati kSaNa kSaNa-kSaNika hai, pratyeka usa padArtha meM se paramANa bikharate hI jAte haiM, to Aja dina taka anantAnanta kSaNa bIta cuke haiM, to phira usameM eka padArtha bhI naSTa nahIM ho gayA? arere !...aba taka to kabakA usakA astitva hI miTa gayA hotA? aMza mAtra bhI padArtha kA svarUpa bacA hI na hotaa| 908 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekina bIte hue anantAnanta kSaNavAle ananta bhUtakAla meM bhI jisakA anta nahIM huA, naSTa nahIM huA, lopa nahIM huA, to phira usa padArtha kA astitva ananta bhAvi-bhaviSyakAla meM bhI banA hI rhegaa| isameM koI zaMkA rahanI hI nahIM caahie| yaha nizcita hI hai ki bhUtakAla meM jisa sUrya kA udaya hotA hI rahA hai usa sUrya kA udaya bhaviSya meM bhI hotA hI rhegaa| isa taraha bhUtakAlIna nizcita anubhava ke AdhAra para yadi koI sAmAnya ga~vAra vyakti bhI bhaviSya kA anumAna kareM to usameM koI galatI nahIM hai / usa dRSTi se gA~va kI ga~vAra vyakti bhI AyuSyabhara sUrya ko udita hote dekhakara bhaviSya ke lie spaSTa satya kaha sakatA hai ki.... kala-parasoM aura Age bhI sUrya kA udaya hotA hI rhegaa| ThIka usI taraha ananta bhUtakAla meM jisa padArtha kA astitva jaisA rahA hai usa padArtha kA astitva bhaviSya meM bhI banA hI rhegaa| avasthA (paryAya) parivartana hotA hI rhegaa| lekina padArtha ke astitva kA lopa kabhI bhI saMbhava hI nahIM hai / isa siddhAntAnusAra AtmA padArtha ke astitva kA lopa kadApi nahIM hogaa| saMbhava hI nahIM hai / ataH AtmA nAmaka padArtha kI traikAlika sattA sadA banI hI rhegii| hA~, paryAya jarUra parivartanazIla hI hai / ataH parivartana hotA hI rahegA / utpAda-vyaya hotA hI rhegaa| phira bhI dravya svarUpa se astitva dhvrhegaa| tabhI to mokSasaMbhava hogaa| isI cetana bhavyAtmA kI bhUtakAlika paryAya saMsArI avasthA rahegI, aura bhaviSyakAlika paryAya hI mokSa paryAya bnegii| isa jabataka yaha bhavyAtmA mukti nahIM pAegA taba taka saMsArI paryAya aura jisa dina mukti prApta ho jAya usa dina mukta paryAya, siddha paryAya hai| basa, mukti prApti kI paryAya ke pUrva kI samasta paryAyeM saMsArI paryAya haiM / paryAyoM kA parivartana to utpAda-vyaya se hI hogaa| utpAda-vyaya niraMtara hote rahane ke bAvajUda bhI dravyarUpase padArtha kA astitva dhruva nitya rahegA / isalie saMsArI avasthA meM anantAnanta paryAyeM AtmA kI badalane ke bAvajUda bhI dhruvarUpa se AtmA kA svarUpa astitva Aja bhI hai| aura muktAvasthA usI AtmA nAmaka dravya kI huI hai aura isa muktAvasthA meM basa, aba anantakAla taka eka hI paryAya sadA ke lie rhegii| aba paryAya parivartana bhI nahIM hogaa| ataH utpAda-vyaya ke abhAva meM paryAya parivartana kA bhI abhAva rhegaa| ataH dhruva rUpa se AtmA nAmaka dravya kA sadAkAla astitva banA hI rhegaa| yaha sattA sadA rahegI / kyoMki padArtha hI sat hai / asata nahIM hai / jo asata hotA hai usakI sattA nahIM rhtii| aura jisakI sattA rahatI hai vaha sat hI hotA hai| ataH isa taraha padArtha ke yathArtha-vAstavika satyasvarUpa ko mAnanA-jAnanA-samajhanA-samajhAnA samyag mArga hai / ThIka isase viparItIkaraNa mithyA karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" 909 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArga hai / ataH aise traikAlika zAzvata, anAdi, ananta, anutpatra, avinAzI, Atma dravya ko isa svarUpa se viparIta yA bhinna mAnanA hI nahIM caahie| phira AtmA ko na mAnanA, yA phira use kSaNika, zUnya yA anitya hI mAnanA, yA phira use utpannazIla, vinAzazIla mAnanA yA kahanA yaha saba bAliza ceSTA hai / pAgalapana ke pralApatulya hai / phira AtmA ke abhAvAtmaka lopa ho jAne ko, vilaya pAne ko, yA dhuMe kI taraha vilIna ho jAne ko mokSa kahanA yaha sarvathA nyAyika nahIM hai| ___ isalie vastu svarUpa kA yathArtha bodha, saccA jJAna, satya tattva kI prApti hI samyaktva ke lie upayogI hai / grAhya hai / vahI tAraka hai / ataH rAjamArga to yahI hai ki carama satya svarUpa kA jJAna prApta karake hI dhyAna meM praveza karanA cAhie / anyathA samyaka yathArtha jJAna ke dhyAna meM praveza karanevAlA sAdhaka phira bhaTakatA hI raha jaaegaa| binA sacce jJAna aura binA sahI dhyAna ke mukti kI prApti kabhI bhI kadApi saMbhava hI nahIM hogii| mithyAtva punaH anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karAtA hI rhegaa| kabhI anta nahIM aaegaa| dhyAna zabda se yA anya kisI zabda mAtra ke prayoga se koI lAbha nahIM hogaa| yathArthatA to usa prakri aura usake jJAna kI prApti meM rahatI hai| pramatta ke lie pratikramaNa tasmAdAvazyakaiH kuryAt, praaptdossnikRntnm| yAvannApnoti saddhyAna-mapramattaguNAzritam .. // 31 // aisI pramAdagrasta sthiti meM idhara se udhara bhaTakane kI koI AvazyakatA hI nahIM hai| ataH guNasthAna kramArohakAra spaSTa zabdoM meM kahate haiM ki idhara-udhara bhaTakane ke bajAya yA phira na ghara ke aura na ghATa ke donoM tarapha se kahIM ke na rahe, dhobI ke kutte ke jaisI hAlata na ho, arthAt na to dhyAna meM praveza ho sake aura na hI Avazyaka kriyA ho sake aisA na ho jAya, donoM se vaMcita rahane se to jyAdA acchA yaha hai ki... hameM pramAdAdhIna avasthA meM SaDAvazyaka kI samasta kriyAeM avazya karanI hI cAhie / isameM saMdeha nahIM rakhanA caahie| jahA~ taka hama sad dhyAna, sahI dhyAna kI prApti na kara leM, vahA~ taka SaDAvazyaka kI sAdhanA kyoM choDanI cAhie? isakI dhvani aisI jarUra nikalatI hai ki... sacce dhyAna ke mArga para ArUDha hokara mAnasika rUpa se bhI apramatta bana jAne ke pazcAt hI SaDAvazyaka kI AvazyakatA nahIM rahatI hai / lekina, isakA nirNaya kauna kare? ki kyA yaha jIva aba saMpUrNa rUpa se sahI artha meM apramatta bana gayA hai yA nahIM? jIva kI parIkSA karake nirNaya 910 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kauna de sakatA hai ki yaha usa kakSA taka pahu~ca pAyA hai yA nahIM? isalie aisA mata samajhie ki bAhyAkAra mAtra banAkara arthAt zarIra kI bAhya sthiti Asana meM sthira kara dene mAtra se dhyAna A jAtA hai| jI nahIM? yaha to bhramaNA hai / manogata mAnasika bhAva kI apramattatA yadi AtI hai to ThIka hai, anyathA nhiiN| saca dekhA jAya to sthira sad dhyAna kI sthiti hI apramatta bhAva kI kakSA hai| ye donoM hI paryAyarUpa haiN| acchA apramatta yogI hI sad dhyAnI bana sakatA hai aura ThIka isI taraha acchA saddhyAnI-AtmadhyAnI hI apramatta kahalA sakatA hai / anyathA to saMbhava hI nahIM hai| aise hI kisI ko Asanastha dekhakara yadi koI use apramatta, dhyAnI kaha de to bahuta bar3I bhUla hogii| ataH apane Apa svayaM hI dharmadhyAna meM lIna hone ke pazcAta jJAnI-dhyAnI guru yadi nirNaya deM to hI usa jIva ko sahI mAnanA caahie| to hI use apramatta kI upAdhi denA ucita hogA, anyathA nhiiN| . parantu jaba taka usa kakSA kI apramattAvasthA prApta nahIM hotI hai taba taka pramAdAdi ke kAraNa jina doSoM kI saMbhAvanA jyAdA rahatI hai una doSoM kI nivRtti ke lie SaDAvazyakarUpa-pratikramaNAdi kI kriyA to avazya hI karanI caahie| ubhayabhraSTa banane kI apekSA to saMvara-nirjarA kA mArga svIkAra kara SaDAvazyaka kI kriyA karanA to lAbhadAyI hI hai| . . pramatta guNasthAnastha jIva- . pramatta guNasthAnastha jIva tiryaMca gati, tiryaMca AyuSya, nIca gotra, udyota, aura pratyAkhyAnIya 4 kaSAya ina 8 prakRtiyoM kA udaya viccheda hone se aura AhArakadvika kA udaya hone se 81 karmaprakRtiyoM ke udayavAlA banatA hai| aura 138 karmaprakRtiyoM kI sattAvAlA banatA hai / dezavirati guNasthAna pA~cave para jina 67 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / unameM se 4 apratyAkhyAnIya kaSAya kI prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hone se pramatta chaThe guNasthAna para 63 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| __isa taraha pramatta guNasthAnaka kA svarUpa samajhakara sAdhaka jo mumukSu-mokSAbhilASI hai use agrasara honA hai / ataH karmakSayaM-nirjarA ke mArga para Age baDhatA huA guNasthAna ke eka-eka sopAna Age baDhanA hI caahie| Age apramatta guNasthAna AThavA~ sopAna hai| usakI vizeSa evaM dhyAnAdi kI vizada vicAraNA kreNge| karmakSaya- "saMsAra kI sarvottama sAdhanA" Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 14 kA praveza dvAra apramattabhAvapUrvaka dhyAna sAdhanA apramatta banane ke upAya...........913 apramatta sAdhaka.................................. 915 sajaga-jAgRta sAdhaka hA apramatta sAdhaka hai ........ 916 mohanIya karma kI pravRtti se sabhI karmoM kA baMdha...... 920 18 pApa kI pravRttiyoM se 8 karma..................... pramAda se punaH pApa aura pApa se punaH pramAda........... Avazyaka kI AvazyakatA........................ sabase kaThina sthiratA.............................. mana ke viSaya meM AnandaghanajI yogI kA vaktavya .....928 mana kI caMcalatA kA mUla kAraNa ...................932 pramAda aura mohanIya kA saMbaMdha......................940 14 guNasthAnoM para sAdhu-asAdhu................... .942 baMdha hetuoM ke anurupa guNasthAnoM kA nAmakaraNa......946 guNasthAnoM ke nAma para baMdhahetuoM kI chApa...........948 baMdhahetuoM dvArA AvRtta dharma..... guNasthAnoM kA parivartana kaise?.....................962 apramatta ke lie pratikamaNa nahIM......... .....966 apramatta kI kakSA meM praveza........................968 mohakSaya kI sAdhanA - tyAga,taga se apramatta bhAva... 970 Akhira pramAda kyoM ?........... ..............972 .....956 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya 14 apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" ... caturthAnAM kaSAyANAM jAte mandodaye sti| bhavetAmAdahInatvAdapramatto mahAvratI / / 32 // . ananta upakArI anantajJAnI arihaMta paramAtmA ke caraNoM meM anantAnanta namaskArapUrvaka.... granthakAra maharSi pUjya ratlazekharasUrIzvarajI ma. "guNasthAna kramAroha" grantha meM Age apramattabhAva kA varNana karate hue likhate haiM.... apramatta banane ke upAya ananta kAla taka jIva pramAda grasta rahA hai / pramAdAdhIna rahakara kaI bhArI karma upArjana . karatA hI rhaa| tathA una bhArI karmoM ke udaya meM Ane ke kAraNa vipAka rUpa se aneka prakAra kA duHkha bhI bhugatatA hI rahA hai| isa taraha pramAda ne isa jIva kA kitanA bhArI nukasAna kitane varSoM, janmoM aura bhavoM taka kiyA hai, karatA hI rahA hai, aura Age bhI karatA hI rhegaa| jaba taka jIva svayaM samajhakara pramAda kA pIchA nahIM choDegA taba taka to yaha krama calatA hI rhegaa| pramAda Akhira hai kyA? AtmAbhimukhI na bananA aura svaguNaramaNatA meM bhI na rahanA,AtmA ke upayoga bhAva meM sthira na rahanA, saMsAra kI sAMsArika rAga-dveSa kI vRtti-pravRtti meM sadA kAla mazagula rahanA hI sabase bar3A pramAda hai| aura jaba taka jIva rAga-dveSa kI ruci rakhegA, unameM icchA rakhegA-pravRtti karatA rahegA, taba taka to pramAdAvasthA miTane kA koI prazna hI khaDA nahIM hotA hai / yaha pramAda mAtra zArIrika hI nahIM hai| yaha mAtra mAnasika hI hai aisA bhI nahIM hai / yaha to Atmika vRtti kA pramAda hai| Azravagrasta rahanA bhI pramAda ke kAraNa hai / basa aba to upAdeya tattva jo saMvara aura nirjarA hai unakA hI ekamAtra lakSya bana jAya to hI pramAda se bacanA saMbhava hai| dUsarI tarapha jIva kA mokSalakSI bananA bahuta jarUrI hai / mokSakalakSI banane para saMsAra kI aruci aura upekSA bana jAtI hai| phira pramAda bhAva usa jIva ko pasaMda nahIM AtA hai| kabhI na kabhI usase apramattabhAvapUrvaka dhyAnasAdhanA" 913 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chuTakArA pAne kI bhAvanA prabala banatI hai / rAga-dveSAdi kaSAya, nokaSAya evaM veda mohanIya karma kI pravRtti karane se jina bhArI karmoM kA baMdha hotA hai aura unake udaya meM Ane se jisa prakAra ke bhArI duHkha aura vedanA-pIDAtmaka sajA jo bhugatanI paDatI hai, tathA tiryaMca-narakagati kA duHkha bhI sahana karanA paDatA hai / aisI durgati aura duHkha kA vicAra karake usa prakAra kI pApapravRtti se bacane kA lakSya hI bana jAtA hai| isase pApabhIrutA nirmANa hotI hai| jaise jaise pApapravRtti baDhatI hI jAegI, karmabaMdha hote hI jAeMge, gatiyA~ bigddegii| naraka-tiryaMca kI gati-janma meM bhI baDe-baDe bhava hote jaaeNge| isa taraha saMsAra kitanA baDhatA jAegA? bhava paraMparA kitanI baDhatI jAegI? kitanA kAla saMsAra kA baDhatA jAegA? isa taraha to mokSaprApti meM kitanA antara baDhatA jAegA? __aba pApabhIru bananA hai ki duHkhabhIru bananA hai ? bhIru zabda bhaya-Dara ke artha meM hai| duHkha se Darane kA koI artha nahIM hai / kyoMki duHkha kA mUla kAraNa to karma hai / kAraNa ke paDe rahane para kArya kaise samApta ho jAegA? agni ke cAlU rahane para dhuMA kaise banda ho jAegA? aura yadi Aga cAlU hI hai tathA usameM se dhuMA nikalatA hI jA rahA hai tathA koI vyakti Akara yadi dhuMe para pAnI DAlatA hI jAegA to usase kyA Aga bujha jAegI? jI nahIM, kadApi nhiiN| pahalI bAta to dhuMe para pAnI DAlanA hI mUrkhatA hogii| phira dhuMe para pAnI DAlanA hI nirarthaka hai / usase Aga bujhane kA hetu kabhI siddha nahIM hogA / isalie dhuMe kI apekSA to usakA janaka kAraNabhUta jo mukhya dravya agni hai usako hI bujhAnA caahie| Aga para pAnI DAlane se Aga bujha jAne ke kAraNa dhuMA bhI lopa ho jaaegaa| ThIka isI taraha duHkha dhuMe kI jagaha hai aura pApakarma mUla agni ke sthAna para hai| ataH mAtra duHkhabhIru hI bananA paryApta nahIM hai / usakI apekSA pApabhIru bananA hI zreyaskara hai| duHkha kA janaka mUla kAraNabhUta dravya hI pApakarma hai| ataH samajhakara Aga para pAnI DAlakara Aga bujhAne kI taraha hI mUlabhUta pApakarma kI hI nirjarA dvArA sattA meM se samApta karane meM hI baDI samajhadArI hai / Aja bhI saMsAra meM duHkha se DaranevAloM kI, duHkha se bacane kI icchAvAloM kI saMkhyA 95% se 98% phIsadI hai| lekina usake kAraNabhUta-janakarUpa pApakarma jo sattA meM paDA hai usake kSaya karane ke lie arthAt samUla saMpUrNa pApakarma dhonevAle zAyada hI 1% pratizata jIva bhI muzkila se hoMge ! zAyada 1% bhI hoMge yA nahIM ! jaba pApa karma kA kSaya karane kI icchAvAle hI nahIM haiM aura adhikAMza duHkhanAza ke lie deva-guru-dharma kI zaraNa sviikaareNge| yA to ve bhagavAna ke pAsa duHkhanAza ke lie prArthanA-yAcanA karate raheMge, yA phira guruoM ke pAsa AzIrvAda 914 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi isIlie lete-mAMgate raheMge ki jisase hamAre duHkha naSTa ho jaay| lekina phira samajhie isa hetu ko ki...kyA pApakarma ke sattA meM rahate hue duHkha miTa jAeMge? duHkha cale jAeMge? nahIM, kadApi nhiiN| isalie deva-guru-dharma-bhagavAna kA upayoga duHkhanAza ke upAya rUpa meM na kareM, balki pApakarma ke nAza ke lie upayoga karanA hI sahI saccA sadupayoga hai| bhagavAna kI bhakti, guru kI sevA-bhakti, bhagavAna ke upadeza kA zravaNa evaM tadanurUpa AcaraNa karanA, AjJA kA pAlana karanA, prabhu nAmasmaraNa dvArA japa tathA dhyAnAdi karanA, tapazcaryA karanA, sAmAyika, pratikramaNa, pauSadhAdi dvArA saMvara dharma kI upAsanA karanA, isa taraha dharmakSetra meM bhI paMcAcAra kI ArAdhanA karanA yaha pApakarma kSaya karane ke lie-dhone ke lie paryApta sAdhanA hai| Akhira namaskAra mahAmaMtra meM bhI sAtaveM pada meM "savvapAvappaNAsaNo" ke pada dvArA lakSya-uddezya bhI saba pApakarma ke kSaya-nAza kA hI batAyA hai| nahIM ki- "savvaduHkhapaNAsaNo" kaa| saba duHkha ke nAza kA lakSya na rakheM balki samasta pApakarmoM ke samUla kSaya-nAza kA uddezya lakSya rakhakara hI deva, guru aura dharma kA upayoga karanA saccA-sahI sadupayoga hai / isI meM dharma ke samyag AcaraNa kI sArthakatA hai / ataH jaba zraddhA ke bala para mAnyatA sahI rakhanI hai to phira usake anurUpa AcaraNa ke rUpa meM dharmAcaraNa bhI sahI hI karanA caahie| isa taraha apanI AtmA ko samajhAkara apramatta banAne kI kakSA meM lAnI hI caahie| nirjarA kA lakSya, sAdhyarUpa mokSa kI prApti kA lakSya rakhakara mohanIya karma kI pravRtti se bacane kA ekamAtra upAya banAkara sAdhaka bananA hI apramatta banane kI taiyArI rhegii| mohanIya karma kI mukhya pravRttirUpa kaSAya, nokaSAya tathA vedAdi kI pravRtti hI samUla naSTa karanI / yadyapi usI ke bIca saMsAra meM rahanA hai, jInA hai, phira bhI usI se bacakara hI rahanA hai / anyathA koI vikalpa hI nahIM apramatta sAdhaka sacamuca apramatta sAdhaka hI saccA sAdhaka hai| sAdhaka ho aura pramAdagrasta ho yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? sAdhakapanA aura pramAdAdhInapanA yaha paraspara virodhI bAta hai| ataH donoM kA sAtha rahanA saMbhava hI nahIM hai| jaise eka tairAkI samudra ke bIca tairane ke liye girA ho, bhayaMkara jvAra-bhATA kI lahareM jisameM uchalatI ho, aise bhayAnaka samudra meM usakI bhayAnakatA dekhate hue bhI jo samudra meM girA ho, vaha tairane kA puruSArtha karegA yA phira apramatabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAdagrasta banakara ArAma karegA ? calegA ? jI nahIM / kadApi nahIM / yadi vaha apane hAtha-paira hilAnA hI chor3a de, pramAdAdhIna hokara chor3a de to kyA hAlata hogI ? basa, phira to DUba jAegA / ataH samudra use nahIM Dubo rahA hai, parantu vaha jIva svayaM apanI pramAdi vRtti se DUba rahA hai / 1 ThIka isI taraha yaha saMsAra bhI samudra ke jaisA agAdha hai / saMsAra ko samudra kI upamA denA sArthaka hai, kyoMki kAphI aMzoM meM samAnatA milatI hai| ataH aise bhayaMkara saMsAra samudra meM kauna girate haiM ? isake lie pU. zAntisUri ma. "jIva vicAra prakaraNa" grantha meM spaSTa kahate haiM ki evamaNorapAre saMsAre sAyaraMmi bhImaMbhi / patto kSaNaMtakhutto jIvehiM apatta dhammehiM // - jisakA kabhI pAra nahIM pAyA jA sakatA hai aise aNorapAre - bhayaMkara saMsArarUpI -- samudra meM dharma na pAne ke kAraNa, dharma ke abhAva meM jIva isa saMsAra samudra ke anantagune gahare khaDDe meM giratA hai / yahA~ anantagunA gaharA khaDDA kahane kA tAtparya yaha hai ki... 84 lakSa jIva yoniyoM ke saMsAra cakra meM jAkara cAroM gatiyoM meM ananta janma-maraNa dhAraNa karate hue ananta kAla nirgamana karane ke kAraNa use ananta gunA gaharA khaDDA kahA jAtA hai| aise bhayaMkara saMsAra samudra meM giranevAlA jIva phira vApisa kaba Upara AegA? kaise Upara uThegA ? kaba tairakara saMsAra ke pAra pahu~cegA ? yA to dharma pAne ke bAda pramAda karane ke kAraNa patana hogA yA phira dharma hI na pAne ke kAraNa jIva kA patana hotA hai / tAtparyArtha dekhane para yaha spaSTa hotA hai ki... dharma pAkara bhI pramAda ke kAraNa karma na karanA aura dharma pAnA hI nahIM, Akhira donoM kI samAnatA hI lagatI hai| kyA pharka hai ? kucha bhI nahIM ! dharma pAnevAle ne bhI yadi pUrA pramAda ke kAraNa vyartha gaMvAyA hai to phira pAnA - na pAnA saba eka samAna hI rahA / ThIka samudra meM tairAkI ko, krikeTa ke maidAna meM khilADI ko, plena yA Trena-gADI calAnevAle cAlaka ko jitanA jyAdA sajaga rahanA cAhie, zAyada usase bhI hajAra gunA jyAdA eka mokSAbhimukha - mumukSu sAdhaka ko sajaga - sAvadhAna rahanA cAhie / sajaga-jAgRta sAdhaka hI apramatta sAdhaka hai tairAkI - khilADI yA cAlakAdi kI sajagatA - sAvadhAnI kAyikaM jyAdA rahatI hai| mAnasika kama bhI rahatI hogii| kyoMki vicAra tantra zAyada usake svAdhIna ho yA na bhI 916 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho, ho sakatA hai ki vaha idhara-udhara najara bhI ghumAe, zAyada dUsare vicAra bhI karatA rhe| mana ko ghumAtA bhI rhe| yA thoDA sA bIca meM avakAza milane para vaha apanI sajagatA kama bhI kara sakatA hai / jAgRti kA pramANa kahA~, kaba, kitanA kama-jyAdA rakhanA hai, vaha rakha bhI sakatA hai / roTI banAnevAlI mahilA eka roTI garama tave para rakhakara kucha kSaNa ke lie punaH mAnasika vicAroM Adi se pramAdi bana sakatI hai| kyoMki vaha isa bAta ko acchI taraha jAnatI hI hai ki roTI ke rakhane para bhI kucha kSaNa to bIca meM avakAza lagatA hI hai / ThIka usI taraha rASTrIya mahAmArga para tIvra gati se gADI calAnevAlA cAlaka bhI kucha kSaNa kA avakAza nikAlakara pramAda kara hI letA hai aura garadana yA najara bhI idhara-udhara ghumAnA, dekhanA, bolanA Adi kara sakatA hai| phira bhI gADI calatI rhegii| surakSita bhI rhegii| akasmAt nahIM bhI hogaa| phira vaha sajaga ho jaaegaa| lekina karma nirjarA kI sAdhanA ke mArga para agrasara honevAle sAdhaka kI mana kI vicAradhArA satata niraMtara calatI rahegI, taba nirjarA hogI hii| yadi usameM apramatta bhAva kSaNabhara ke liye bhI gayA, yA phira dhyAna kI dhArA kSaNa bhara ke liye bhI yadi tUTa gaI to nizcita hI samajhiye ki usa kSaNa punaH karma kA baMdha to ho hI jaaegaa| isalie niyama yahI rahegA ki...jaba jaba jIva jitanA apramatta rahegA, taba nirjarA bhI hotI rahegI aura saMvara bhI hotA rhegaa| isa taraha apramatta bhAva se saMvara aura nirjarA donoM kArya hotA hI rahatA yaha to nizcita hI hai ki...aba to sAdhaka ko saMvara aura nirjarA kA donoM kArya sAdhanA hI paDegA / anyathA sAdhaka gNvaaegaa| isalie sarvaprathama apramattatA sAdhya hai / atyanta AvazyakatA hai| ThIka isake viparIta mohanIya karma kI kaSAyabhAva Adi kI pravRtti meM lIna rahane se phira pramAdabhAva bddhegaa| aura pramAdabhAva ke kAraNa punaH nirjarA-saMvara kI sAdhanA kA lAbha hAtha se chUTa jaaegaa| pramAdabhAva kI pravRttiyoM se viruddha-viparIta rahanA hI apramattabhAva hai / aura apramattabhAva se viruddha-viparIta bhAva meM ramaNa karanA hI pramAdagrastatA hai| sIdhe zabdoM meM kaheM to AtmaguNoM kI ramaNAtArUpa svabhAvadazA meM ramaNa karanA hI apramattatA hai aura AtmaguNoM se ThIka viparIta karma kI pravRtti yA karmajanya pApAdi kI vibhAvadazA kI pravRttiyoM meM lIna rahanA hI bhayaMkara pramAda hai / yA sAdhaka samajha sakatA hai ki jaba jaba karmAzrava hotA hai taba taba maiM pramAdagrasta huuN| yA viparIta-jaba jaba pramAdagrastatA hai taba taba karmAzrava-karma kA Agamana hotA hI rahemA / ThIka hai, karma baMdhate haiM, lagate haiM, yA sUkSmAtisUkSma kArmaNa vargaNA ke pudgala paramANuoM kA apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azrava ke rUpa meM AtmapradezoM meM Agamana hogA, yA hotA hai, yaha khyAla nahIM AtA hai| to ThIka hai,sAdhaka ko apane mana-vacana-kAyA kI sthUla-sUkSma donoM prakAra kI pravRttiyoM, kriyAoM tathA vicAroM kA to khyAla spaSTa rUpa se AtA hI hai / A hI sakatA hai / ataH yaha nizcita hI hai ki jaba jaba jIva pramAdAdhIna rahegA taba taba karmAzrava-karmabaMdha hotA hI rhegaa| ataH pramAda kI aisI sthiti ko samajhakara jIva ko apramatta bananA hI caahie| . Apa spaSTa rUpa se dekha sakate haiM ki 1) karmabaMdha kI pravRtti bhI mohanIya karma kI hI hai / sabhI karmabaMdha ke hetu bhI mohanIya karma ke hI ghara ke haiM / sabhI prakAra kI pApa kI pravRttiyA~ bhI mohanIya karma kI hI haiM / Apako acchI taraha yaha mAlUma hI hai ki ananta jJAniyoM ne pApa kI kula 18 jAtiyA~ batAI haiM / jAtI AdhArita vargIkaraNa karake 18 meM vibhAjana kiyA hai / lekina ye 18 hI pApa- 1) hiMsA, 2) jhUTha, 3) corI, 4) abrahma, 5) parigraha, 6) krodha, 7) mAna, 8) mAyA, 9) lobha, 10) rAga, 11) dveSa, 12) kalaha, 13) abhyAkhyAna, 14) paizUnya, 15) rati arati, 16) paraparivAda, 17) mAyAmRSAvAda, 18) mithyAtva zalya / ye aTThAraha pApa kI mukhya jAtiyA~ haiM / isa taraha ina pApoM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai / vaise pApa to ananta hai / lekina ina 18 jAtiyoM meM sabakA samAveza ho jAtA hai| sabase bar3A Azcarya to isa bAta kA hai ki ye 18 hI pApa kI jAtiyA~ ATha karmoM meM se sirpha eka hI mohanIya karma kI pravRtti-vRttirUpa hai / eka mAtra mohanIya karma ke udaya ke kAraNa hI ina aTThAraha pApoM kI pravRttiyA~ hotI haiM / bhUtakAla meM upArjita mohanIya karma ke udaya se vartamAna meM aisI 18 pApa kI pravRttiyA~ hotI haiM aura dUsarI tarapha vartamAna meM kI jAtI aisI 18 pApoM kI pravRttiyA~, punaH usake udaya meM vaisI pravRtti, punaH vaise karma kA baMdha aura usake udaya meM phira pApa, isa taraha aNDe se murgI, murgI se punaH aNDA, phira aNDe se murgI, phira murgI se aNDA / isI taraha punaH pApa aura phira karma, phira karma se punaH pApa, phira pApa se karma / isa taraha yaha krama ananta kAla taka calatA hI rahatA hai| jaise bIja se vRkSa aura vRkSa se punaH bIja kI utpatti, phira vApisa usa bIja se vRkSa aura, phira usa vRkSa se bIja / isa taraha anAdi-ananta kAla taka yaha krama calatA hI jAtA hai| isakA kabhI anta nahIM AtA hai, usI taraha isa saMsAra kA bhI anta nahIM AtA hai / isIliye yaha saMsAra anAdi-anantakAlIna cakrarUpa hai jo calatA jAtA hai| ataH sApha kahA gayA hai ki punaH pApaM punaH karma, punaH karma punaH pApam / pApakarmasaMyogena, calati sNsaarckrm|| . ... 12 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaH pApa aura usase phira karma, phira usa karma se vApisa pApa hotA hI rahatA hai / isa taraha pApa aura karma ke saMyoga se yaha saMsAra ananta kAla taka calatA hI rahatA hai / isakA koI anta saMbhava hI nahIM hai / jI hA~, eka saMbhAvanA hai ki yA to aNDA hI phUTa jAya to murgI paidA na ho aura krama tUTa jaay| yA phira murgI hI bIca meM mara jAya to bhI Age aNDA paidA nahIM hogaa| aura bIca meM krama tUTa jaaegaa| to anantatA kA krama nahIM rhegaa| ThIka isI taraha yA to hama yahA~ para pApa kI pravRtti hI karanA chor3a deM to Age karma kA baMdha hI nahIM hogaa| yA phira karma hI jo sattA meM par3A hai use hI udIraNA karake udaya meM Ane ke pahale hI viziSTa prakAra ke puruSArtha se samApta-kSaya kara diyA jAya, tAki usase Age kA krama tUTa jAya / yA phira karma jaba udaya meM AtA hai taba sAdhaka pUrNa rUpa se dharma kI zaraNa meM rahe / dharmArAdhanA karate hue saMvara-nirjarA ke bhAva meM rahe / tAki kyA ho ki usa karma kA jora na rahe, aura jIva vaisI pApa kI pravRtti hI na kare / saMvara dharma-virati dharma vrata-paccakkhANa meM sthira rakhatA hai / jaise Aga phailane ke mArga meM pAnI kA bharAva Aga ko rokatA hai / yA pAnI kI bADha AtI hai taba eka pAla yA divAla use roka detI hai| ThIka usI taraha saMvara dharma AnevAle pApa karma ko roka detA hai aura nirjarA kA dharma use mUla sattA meM se hI kSaya-khatama kara detA hai| saca dekhA jAya to dharma kA sahI upayoga yahI hai / isI ke liye hI dharma hai / jaise roga ke lie davAI hai / ThIka usI taraha karma ke liye dharma hai / arthAt karma ke sAmane dharma kI vyavasthA hai / ataHpratyeka sAdhaka ko karma kA pramANa dekhate hae dharma karanA hI caahie| karma kitane bhArI haiM ? kauna sA karma kitanA jyAdA jora karatA hai? kisa karma kI prakRti mujhe pApa karane ke liye jyAdA bAdhya karatI hai ? kisa karma kA udaya jyAdA hai ? kisa karma kI sthiti kitanI jyAdA hai ? kisa karma kI tIvratA-mandatA-gADhatA-pragADhatA kitanI jyAdA hai ? yaha saba dekhakara ucita rUpa se dharma karanA cAhie / jaise 4-6 roga eka sAtha hote haiM to usameM bhI hama dekhate haiM ki kauna sA roga jyAdA balavattara hai? kisa roga kI vedanA.kitanI tIvra hai ? kisa roga kI sthiti jyAdA ghAtaka hai? yaha saba vicAra karake jaise DaoNkTara kisI eka rogako prAdhAnyatA detA hai aura usa taraha vaha tIvratama upacAra kramazaH karatA hai / ThIka usI taraha sAdhaka ko antarAtmA meM jhAMkanA caahie| jaise zarIra ke roga-bImAriyA~ haiM, ThIka vaise hI karma yaha AtmA para lagI huI bImArI hai| zarIra ke roga to sAmAnya haiM, ye to thoDe samaya meM miTa bhI jAte haiM / parantu AtmA para lage hue karmarUpI roga to janmoM-janma taka bhI nahIM miTate haiN| spaSTa kahA hai ki apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" __ 919 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavarogArtajantUnAmagadaMkAradarzana / niHzreyasazrIramaNaH zreyAMsaH zreyase'stu vaH // bhava arthAt saMsArarUpa roga, arthAt bhava-saMsAra meM cAroM gati meM 84 lakSa jIva yoniyoM meM karmAnusAra jAnA, janma-maraNa lete hue bhaTakanA, yaha bhavabhramaNa kA bhayaMkara roga jo AtmA ko karma ke kAraNa lAgU huA hai, aise rogI ke lie vaidya - cikitsaka kA Agamana, milanA, (darzana) bhI jitanA lAbhadAyI hai, usI taraha zreyAMsanAtha bhagavAna ke darzana bhI lAbhakArI haiM / kaise zreyAMsanAtha bhagavAna ? niHzreyasa arthAt mokSarUpI lakSmI -zobhA meM ramaNa karanevAle zrI zreyAMsanAtha bhagavAna ke darzana se bhava-saMsAra roga se pIDita ko kAphI jyAdA lAbha hotA hai / kyoMki vaidya-hakIma deha roga ke cikitsaka haiM jabaki paramAtmA - devAdhideva evaM gurumahArAja ye AtmA para lage karmaroga ke cikitsaka haiM / . sacamuca isake liye ye hI samartha evaM sakSama haiN| ina se hI hamArA bhavaroga miTanA saMbhava hai / isa taraha eka mAtra mohanIya karma kArya rUpa meM bhI hai aura kAraNa rUpa bhI hai| jaba yahI mohanIya karma udaya meM rahakara 18 pApoM kI pravRtti karAtA hai taba yaha kAraNarUpa bana jAtA hai aura jaba una 18 pApoM se karma kA baMdha hotA hai taba pApa kAraNarUpa hote haiM aura karma kAryarUpa bana jAtA hai / isa taraha janya - janaka donoM avasthA meM rahanevAlA yaha mohanIya karma svayaM anya sabhI karmoM ko baMdhAne meM bhI kAraNarUpa banatA hai / mohanI kI pravRtti se sabhI karmoM kA baMdha 920 - Apa jAnate hI haiM ki 8 prakAra ke karma karmazAstra meM varNita haiM / lekina karmazAstra yaha bhI spaSTa rUpa se batA rahA hai ki AThoM karmoM kA mukhya rAjA hI mohanIya karma hai / janya-janaka bhAva se bhI aura kArya-kAraNabhAva se bhI mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM kI pravRtti anya sabhI karmoM ko baMdhAne meM kAraNarUpa hai| isalie bAharI saMsAra ke vyavahAra meM bhI Apa dekheMge ki mohanIya karma kI jo 28 prakRtiyA~ haiM inhI ke AdhAra para.... . anurUpa samasta pravRttiyA~ haiM / AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakA mukhya 4 vibhAga meM vargIkaraNa kiyA jAtA hai- 1)darzana mohanIya-mithyAtva mohanIya, 2) krodha, mAna, mAyA tathA lobhAdi ke 4 kaSAyoM ke anantAnubaMdhI Adi 16 mUla kaSAya, 3) hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura jugupsA ye 6 nokaSAya haiM, arthAt mUla kaSAya ke sahAyaka kaSAya haiM, aura 4) veda mohanIya, jisameM vijAtIya AkarSaNa hotA hai / strI ko puruSa kA, puruSa ko strI kA, tathA napuMsaka ko ubhaya kA / yaha viSayavAsanA--kAmasaMjJA kA janaka-kAraka hai| isa taraha yadi samasta saMsAra kI samasta pravRttiyoM ko mAtra eka mohanIya karma meM samAviSTa karanA ho to saMkSepa se mAtra 4 zabdoM meM kaha sakate haiN| 1. vikRta-viparIta jJAna-mithyAtva, 2. krodhAdi kaSAya, 3. ha~sI-majAkAdi, tathA 4. kAmakrIDA / basa, Apa hI acchI taraha sAre saMsAra meM gaura se dekheMge to Apako ye 4 pravRttiyA~, inakI hI pravRtti samasta jIvoM meM pradhAna rUpa se spaSTa dikhAI degI / sArA saMsAra isI se bharA paDA hai / saMsAra ke samasta jIvoM meM inakI hI pravRttiyA~ mukhyatayA haiN| . .. aba ina mohanIya kI 4 prakRtiyoM se jIva mohanIya karma ke mAdhyama se sabhI karma upArjana karatA hai| pravRtti bhale hI mohanIya karma kI ho lekina usase bhI vedanIya-aMtarAyAdi sabhI karmoM kA baMdha hotA hai / jaise AiskrIma-kulphI banAnevAle maTake yA bakse meM khAne-vibhAga kAphI haiM parantu andara dUdha pAnI Adi DAlane ke lie mukha to eka hI hai / eka hI mu~ha se andara praviSTa hokara phira vividha khAnoM meM vibhakta ho jAtA hai / ThIka usI taraha mohanIya karma ke ina cAroM vibhAgoM kI mukhya pravRttiyoM se upArjita karma mohanIya karma ke mukha se praviSTa hokara AThoM karmoM ke rUpa meM vibhakta ho jAtA hai| mohanIya karma ke dvAra se praviSTa hokara phira jJAnAvaraNIya-vedanIya-gotrAdi karmoM ke rUpa meM vibhakta hokara vargIkaraNa hotA hai / ataH sabhI AThoM karmoM ke baMdha ke AzravakA AdhAra mohanIya karma kI samasta pravRttiyoM para hai / aura Azrava 18 pApa kI pravRttiyoM para hai| 18 pApa kI pravRttiyoM se 8 karma* pahale prANAtipAta arthAt-hiMsA ityAdi 18 pApoM ko Apa sabhI acchI taraha pahacAnate hI haiM / jo pratyeka vyakti ke jIvana meM roja hote hI haiM, loga karate hI haiM, aura roja ke pratikramaNa meM hama donoM samaya bolate hI haiM / pA~co prakAra ke pratikramaNa meM ina pApoM kI kSamAyAcanA kI jAtI hai / ina hiMsAdi 18 pApoM kI jo dainika jIvana meM mana se, vacana se, aprapattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura kAyA se, tathA karane-karAne aura anumodanAdipUrvaka pratidina hotI hI jAtI haiM / vaise eka jIva 18 pApa svayaM karatA hai aura yadi vaha dUsaroM ke pAsa karAtA bhI hai yA phira vaha dUsaroM ke dvArA kRta 18 pApoM kI anumodanA bhI yadi karatA hai, to nizcita rUpa se 18 pApa tInoM rUpa se hote haiM / 18 x 3 = 54 bheda hoMge / ina saba ko yadi mana, vacana aura kAyA tInoM ke dvArA bhI kiye jAte haiM / ataH unake sAtha bhI guNAkAra kiyA jAya to 54 x 3 = 162 bhaMga hote haiM / isI taraha ye sabhI bhaMgapUrvaka ke sabhI pApa tInoM kAla meM hote haiM / bhUtakAla meM bhI hama ye saba pApa karake Ae haiM, vartamAna meM kara rahe haiM, tathA bhaviSya meM bhI karate raheMge, kyoMki abhI bhI bhaviSya meM na karane ke paccakkhANa nahIM kiye haiM, ataH hote hI jaaeNge| isa taraha 162 x 3 kAla se guNAkAra karane para = . 486 bhaMga hote haiN| ___ isa taraha aura bhI bhaMga saMkhyA Age bar3hatI hI jAegI / insAna kitane pApakarma svayaM karatA rahatA hai? kitanA bhAra sira para bar3hatA jAtA hai isakA koI hisAba hI nahIM hai| lekina ina saba pApoM kI mUla jaDa dekhI jAya to kahA~ hai ? eka mAtra mohanIya karma hI sabakA mUlabhUta kAraNa hai / bhUtakAla meM upArjita mohanIya karma ke udaya meM Ane se unake AdhAra para vartamAna meM ina 18 hI pApa kI pravRttiyA~ hotI haiN| tathA Aja hotI ina sabhI prakAra kI pApa kI pravRttiyoM se pahale mohanIya karma baMdhatA hai / tathA sAtha hI jJAnAvaraNIyAdi zeSa sabhI karma bNdhege| jI hA~, pravRtti to mohanIya karma ke udaya kI hI hai, lekina vedanIya Adi sabhI karma usameM se baMdhate haiN| jaise ki zrIkAnta rAjA ne sAdhu mahAtmA ko dveSa bhAva se, mithyAtva kI azraddhA kI vRtti se koDhIyA-koDhIyA cillAkara maaraa-piittaa| isa pApa se usane 922 . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanIya karma bAMdhA / jisakA udaya dUsare zrIpAla ke janma meM huA aura azAtA vedanIya karma udaya meM AyA tathA zrIpAla rAjA banane ke bAvajUda bhI koDha roga se grasta huaa| usa roga se kAphI parezAna rahanA paDA / ThIka hai ki dharma ke prabhAva se punaH usa karma kI nirjarA hotI gaI / karmakSaya hote hI punaH suMdara avasthA prApta ho skii| ____ isI taraha mohanIya karma ke ghara kI, mUla kaSAya mohanIya karma kI krodhAdi kI pravRtti aura usI ke pApa Adi ke kAraNa jIva gotra karma bhI bAMdhatA hai / jaise krodhAdi ke kAraNa jaisI taisI gAlI pradAna karanA, apazabda bolanA, mAna-abhimAna dvArA kucha bhI bolakara bar3oM Adi kA anAdara-apamAna karane ke dvArA jIva nIca gotra karma bAMdhatA hai / harikezI, metAraja muni Adi isake pratyakSa dRSTAnta haiM / tathA bhagavAna mahAvIra ke jIva ne tIsare marIci ke bhava meM thoDA sA kula kA mada kiyA aura usase nIcagotra karma upArjana huaa| pariNAmasvarUpa bha. mahAvIra kI AtmA ko kitane janmoM taka yAcaka kula meM jAnA pdd'aa| Akhira upArjita karmoM kI sajA to bhugatanI hI paDI / aneka prakAra kI mAna-abhimAna, paraniMdA-kalaha Adi ke aneka pApoM apamAnAdi ke kAraNa, nizcita rUpa se jIva nIca gotra karma kA upArjana karatA hai / isI taraha svAbhimAna se svaprazaMsAaura paraniMdA karanevAlA bhI pahale nIcagotra karma bAMdhatA hai| Apa spaSTa dekhiye ki ye sabhI kalaha-abhimAna paraniMdA prazaMsA-apamAna-anAdara-apazabda prayogAdi sabhI mohanIya karma kI kaSAya-nokaSAyAdi kI hI prakRtiyA~ haiM aura ina prakRtiyoM kI hI ye 18 pApasthAnakoM kI pravRttiyA~ haiM / ataH ina pApa kI pravRttiyoM se punaH mohanIya karma kA hI baMdha hotA hai| isI taraha tIvra krodhAdi kaSAyoM ke kAraNa nAmakarma ke antargata gatinAma karma bhI baMdhatA hai / jisase krodhAdi se naraka gati meM jAnA paDatA hai / lobha se devagati meM, mAyA ke kAraNa tiryaMca kI pazu-pakSI kI gati meM jAkara janma dhAraNa karane par3ate haiN| aura mAna kI nyUnatA manuSya gati meM le jAtI hai / isa taraha pravRtti 18 pApasthAnaka meM se krodhAdi kaSAya kI jo kaSAya mohanIya karma ke udaya ke kAraNa hai, aura karma gati nAmakarma kA baMdhatA hai| _ isI taraha AyuSya karma bhI hai / yadyapi AyuSya kA mukhya kArya jIva ko usa usa gati meM sirpha eka zarIra meM janma se lekara mRtyu paryanta eka hI zarIra meM niyata kAla taka rakhanA / rahane meM itane varSoM kA kAla-avakAza denaa| lekina yaha AyuSya bhI gatinAma karma ke sAtha sIdhA saMbaMdha rakhatA hai / prathama gati nAmakarma baMdhatA hai taba jAkara AyuSyakarma sAtha meM juDatA hai| anyathA binA gati ke jIva kahA~ jAkara janma dhAraNa karegA kucha bhI nizcita nahIM rhegaa| ataH gatinAmakarma pahale 4 meM se kisI 1 gati kA cayana kara le, apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 923 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpazcAt AyuSyakarma apanI tarapha se kucha varSoM kA kAla pradAna karatA hai| ataH usa kAla kI dIrghatA-nyUnatA kA AdhAra jIva dvArA upArjita kaSAyAdi kI tIvratA-mandatA ke AdhAra para rahatA hai / jisake kAraNa jIva gati upArjana karatA hai usake AdhAra para AyuSya kI sthiti kA AdhAra rahatA hai| . ___mohanIya karma ke hI udaya ke kAraNa honevAlI 18 pApa karma kI pravRttiyoM se punaH mohanIya karma kA baMdha to hogA hii| hotA hI hai / isI prakAra kI hiMsAdi pApoM ke kAraNa tathA kaSAyAdi pApoM kI pravRtti ke kAraNa jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya karmoM kA baMdha bhI hotA hI hai| jaisA ki Apane sunA hI hai varadatta-guNamaMz2arI kA kathAnaka / jisameM ina donoM pati-paliyoM ke bIca pUrva bhava meM baccoM ko skUla meM zikSaka ke mArane ke kAraNa kAphI jhagaDA baDha gyaa| jhagaDA yaha 12 vA~ kalaha pApasthAna hai / isa kalaha meM phira 13 vA~ isa se phira krodha-mAnAdi kaSAyoM ne gAlI denA zuru kara diyaa| phira krodhAdi kI tIvratA baDhate hI sAtha meM strI pakSa se mAyA kaMpaTapUrvaka jhUTha-asatya kA 17 vA~ mAyA mRSAvAda nAmaka pApasthAna sAtha dene lgaa| basa, anta meM pahalA pApasthAna hiMsA kA A gyaa| usane mAra-pITa karAke pati ke hAtha patnI kA sira phoDakara hatyA kara dii| itane pApoM ne milakara mohanIya karma to upArjana karAyA hI karAyA lekina sAtha hI sAtha jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya karma itane jyAdA bhArI upArjana karAe ki... usake udaya ke kAraNa gApana-baharApana aMdhApana-tutalAnApanAdi mUrkhatAdi aneka prakAra kI sthiti khaDI ho gaI / avinaya-anAdara-apamAnAdi jJAna tathA jJAniyoM kA kiyA jAya to usake AdhAra para bhArI jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya karma bhI baMdhate haiN| isa taraha pravRtti 18 pApoM kI tathA udaya mohanIya karma kA aura usase panaH baMdha AThoM hI karmoM kA hotA hai| basa, isa taraha punaH karma punaH pApa phira punaH karma aura phira pApa yaha saMsAracakra anAdi ananta kAla taka calatA hI rahatA hai| isakA anta hIM kahA~ hai ? pramAda se punaH pApa aura pApa se punaH pramAda- .. yoM to 18 pApasthAna pramAda kI pravRtti haiM / yahA~ pramAda Atmika hai / mAtra kAyika hI nahIM / apitu mAnasika vAcika kAyika trayAtmaka pramAda hai / lekina yaha pramAda bhI bAhya hai| jabaki AtmA ke aMtargata jo upayogabhAva kI asthiratA, jAgRti kA abhAva bhI pramAda hI hai / jaise hI AtmA apane jJAna se nIce utarI nahIM ki 18 pApasthAna taiyAra hI baiThe haiM / jaise peDa para laTakate manuSya ke hAtha DAlI kI pakkaDa se chUTe nahIM ki nIce 924 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma~ha bahAe ajagara sIdhe hI use nigalane ke lie taiyAra baiThe haiN| vaise hI ye AThoM karmarUpI ajagara jIva ko nigalane ke lie taiyAra hI baiThe haiM / apramattabhAva se jIva girA nahIM ki pramAda taiyAra hI baiThA hai / yaha pramAda mohanIya karma kA bhejA huA dUta hai / 13 kAThiyoM kA isakA svarUpa baDA bhArI hai / isa dUta ke sahAyaka subhaTa ye 18 hI pApa mu~ha bahAe taiyAra haiN| aura jaise hI jIva ina 18 pApoM kI pravRttiyoM meM phasA nahIM ki kSaNabhara meM AThoM karma taiyAra hI haiM cipakane ke lie| aura jaise hI karma cipake ki saMsAra jaisA agAdha bhayaMkara samudra bhavaparaMparA baDhAne ke lie taiyAra hI hai| isa taraha pramAda meM girane se pApoM kI pravRtti aura phira pApoM se punaH pramAdagrastatA phira karmabaMdha aura saMsAracakra kA gatimAna honA yaha krama anAdi ananta kAla se calA hI A rahA hai| Avazyaka kI AvazyakatA.. AvassaeNa eeNa sAvao jaivi bahurao hoi| dukkhANamaMta kirIaM kAhI acireNa kAleNa // 41 / / - vaMditu sUtra meM Avazyaka ke viSaya meM kahate haiM ki ye jo SaDAvazyaka rUpa pratikramaNa hai inakI upAsanA se yadyapi zrAvaka bahu AraMbha-samAraMbha pApAdi rata ho phira bhI vaha kucha hI kAla meM ina duHkhAtmaka AraMbhAdijanya pApoM kA anta kara detA hai / eka dRSTAnta dete hue use aura spaSTa kiyA hai jahA visaM kuTTagayaM mNt-muul-visaaryaa| vijjA haNaMti maMtehiM to taM havai nivvisaM // 38 // jisa taraha yadi anjAna meM jahara bhI pI liyA ho, vaha peTa meM calA bhI gayA ho to. ..kitanI jaldabAdI-sphUrti karake nikAlanA paDatA hai ? usa samaya maMtra tathA auSadhiyoM jaDI-bUTiyoM Adi ke prayogoM ko jAnanevAle vizArada vaidya yA mantravAdI usa viSa ko zIghra hI utAra dete haiM / nikAla dete haiN| ugalavA dete haiN| basa, itane se hI viSapAna karanevAlA nirviSa bana jAtA hai / ThIka usI taraha- . . evaM aTTavihaM kammaM rAga-dosa smjji| .. AloaMto anidaMto, khippaM haNai su-sAvao // 39 / / - jahara kI taraha hI yadi rAga-dveSa se upArjita AThoM hI karmoM kA jo baMdha bhI ho jAtA hai una karmoM kI bhI AlocanA tathA niMdA karanevAlA suzrAvaka zIghra hI una pApoM kA-karmoM kA haraNa kara letA hai| nAza karatA hai| ataH lakSya evaM tadanurUpa prakriyA karmanAza-karmakSaya karane kI hai| apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 925 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka ho yA sAdhu Akhira donoM hI hai to mokSamArga ke sAdhaka--upAsaka / ataH donoM karmakSaya karane ke lakSya para to samAna rUpa se eka hI hai| samAnalakSI jIvoM kI usake anurUpa samAna pravRtti bhI honI hI caahiye| isalie 5 ve guNasthAna ke mAlika zrAvaka tathA chaTTe guNasthAna pramatta ke mAlika sAdhu donoM ke lie SaDAvazyaka kI dharmArAdhanA samAna rUpa se AcArasaMhitA meM rakhI gaI hai| ataH donoM ke lie pratikramaNa karanA samAna rUpa se Avazyaka hai / isalie avazya hI karane yogya hone se use Avazyaka kahate haiM / kartavya hai / 1 ghaDI ke lolaka jaisI sthiti I divAloM para laTakatI huI ghaDiyoM ko hamane bahuta dekhA hai / usake nIce jo lolaka laTakatA rahatA hai, aura satata calatA hI rahatA hai use yadi dhyAna se dekheM to spaSTa dikhAI detA hai ki ... lolaka eka bAra dAhine hAtha kI tarapha kucha Upara jAtA hai, phira thor3I hI dera meM punaH nIce AtA hai / phira thoDA bAMe hAtha kI tarapha Upara caDhatA hai| aura vApisa apanI sthitisthApakatA para AtA hai / isa taraha chaTThe pramatta guNasthAna para rahA huA pramatta-pramAdI sAdhu yadi Upara jAe to sAtaveM apramatta guNasthAna para jAtA hai / lekina vaisI apramattatA baDI muzkila se thoDI dera Tika pAtI hai ki vahA~ se nIce giratA huA lolaka kI taraha sthitisthApakatA ke sthAna para Ane kI taraha vApisa chaTThe pramAda ke sthAna para Akara rukatA hai / ho sakatA hai ki pramAda ke chaTThe guNasthAna para yadi sthira na rahe aura adhyavasAya yadi jyAdA nIce gire to vaha pA~caveM zrAvaka ke guNasthAna para bhI jA sakatA hai, yA usase bhI aura nIce 4 the samyaktva ke guNasthAna para bhI jA kara gira sakatA hai / jI hA~, dravya se, bAhya se veSa ke kAraNa use chaTThe guNasthAnaka ke sAdhu kahanA paDegA lekina adhyavasAyoM kI dhArA ke AdhAra para... 5 ve yA 4 the guNasthAna para bhI jA sakatA hai| isa taraha lolaka kI taraha sthAna parivartana hotA hI rahatA hai / 1 I kyoMki sAtaveM apramatta guNasthAna para sAdhaka kI sthiratA kA kAla muzkila se aMtarmuhUrta parimita hai / aMtarmuhUrta mAtra 48 miniTa do ghaDI kA hotA hai / aura 2 ghaDI bItate kyA dera lagatI hai ? yadyapi saca dekhA jAya to sAdhanA ke kSetra meM apramatta banakara do ghaDI aMtarmuhUrta kAla taka bhI dhyAna meM sthira raha sake to paryApta hai| nirjarA kA pariNAma lAne 926 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie dhyAna kI tIvratA kA do ghaDI kA bhI kAla paryApta hai / isameM koI saMdeha nahIM hai| phira bhI jaba dhyAna kI hI dhArA sthira na raha sake to kyA karanA? do ghaDI kA bhI kAla adhika lagatA hai / basa, isake bIca meM hI dhyAna kI dhArA tUTa jAtI hai / mana kI sthiratA badala jAtI hai / asthira mana punaH pramAda kI tarapha patita kara detA hai / mu~ha moDakara vaha vApisa patanonmukhI bana jAtA hai / aisI sthiti meM giranA bhI svAbhAvika hai| sabase kaThina sthiratA yogazAstra meM yogadarzana meM sthiratA ko hI sarvotkRSTa kakSA kI mAnI hai / jI hA~, dhyAna prAraMbha karanA bhI kAphI AsAna hai, thoDI dera taka dhyAna kI dhArA meM Age baDhanA bhI saMbhava hai, parantu aba prazna AtA hai sthiratA kaa| mana ko ananta kAla se caMcalatA-capalatA ke saMskAra lage hue haiN| mAnoM aisA hI kahie ki caMcalatA-capalatA hI mana kI apara paryAya bana cukI hai / mana ho aura caMcala capala na ho yaha saMbhava nahIM lagatA / tathA caMcala aura capala na ho vaha mana ho aisA bhI saMbhava nahIM lagatA hai / yadyapi aisI vyApti nahIM baiThatI hai, phira bhI upalakSaNa se mana kI atyanta jyAdA-hada se jyAdA caMcalatA-capalatA hone. ke kAraNa vyApti kA niyama lAgU na hone para bhI vaisA kahA jA sakatA hai| phira bhI jahA~ jahA~ dhuMA hotA hai vahA~ vahA~ agni nizcita rUpa se hotI hI hai aisA nirvivAda kahA jA sakatA hai parantu jahA~ agni hai vahA~ dhuMA rahe hI aisA nizcayAtmaka nirvivAda nahIM kahA jA sktaa| isalie agni ho vahA~ dhuMA rahatA bhI hai aura nahIM bhI rahatA hai ThIka usI taraha atyanta jyAdA caMcalatA-capalatA ho vahA~ mana jarUra hI rahatA hai, isameM tanika bhI saMdeha nahIM hai / lekina jahA~ bhI mana rahatA hai vahA~ caMcalatA-capalatA rahatI hI hai aisA jakArapUrvaka kahanA ucita nahIM hogaa| kyoMki yogI, dhyAnI jaise sAdhaka ke bhI to mana anivArya rUpa se hotA hI hai| parantu jaba dhyAna sAdhanA meM mana sthira kara diyA jAtA hai, taba vaha caMcala nahIM rahatA hai / capalatA nahIM rahatI hai / dhyAna kI dhArA meM mana sthira rUpa se lagA rahatA hai / ataH caMcalatA-capalatA ke binA bhI mana rahatA hai| phira bhI hama itane jyAdA behada caMcala-capala ho cuke haiM ki mAnoM aisA lagatA hai ki mana to basa, caMcala-capala hI hotA hai / vyakti sabase jyAdA parezAna kisase hai ? anya kisI se nahIM, lekina apane mana kI asthiratA caMcalatA-capalatA ke kAraNa / caMcala aura capala yaha mana kisI bhI taraha sthira rahatA hI nahIM hai to phira dhyAna-yogAdi kI sAdhanA kareMge kaise? aura binA sthiratA ke dhyAnAdi AegA kaise? aba kyA kareM? baDA bhArI praznacinha khaDA apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" . 927 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 3 // ho gyaa| sthiratA ke kAraNa dhyAna yA dhyAna ke kAraNa sthiratA? kyA binA sthiratA ke dhyAna prAraMbha hogA? yA kyA dhyAna ke binA sthiratA AegI? mana ke viSaya meM AnandaghanajI yogI kA vaktavya manaDuM kimahI na bAje ho kuMthujina, manaIM kimahI na baaje| jima jima jatana karIne rAkhaM, tima tima alaguMbhAje // 1 // rajanI vAsara vasati ujjar3a gayaNa pAyAle jaay| . . sApa khAya ne mukhaDaM thothu, eha ukhANo nyAya // 2 // mugati taNA abhilASI tapIyA jJAna ne dhyAna abhyaase| vairIDu kAMi ehavaM ciMte, nAkhe avale pAse 'Agama Agamadharane hAthe, nAve kiNavidha aaNkuN| kihAM kaNe jo haTha karI haTake, to vyAlataNI pare vAMkuM . // 4 // jo Thaga kahuM to Thaga to na dekhuM, zAhukAra paNa naaNhi| . sarvamAhe ne sahuthI alaguM, e acarija manamAhi . // 5 // je je kahuM te kAna na dhAre, Apa mate rahe kaalo| sura nara paMDitajana samajAve, samaje na mAharo sAlo // 6 // meM jANyaM e liMga napuMsaka, sakala marada ne tthele| . bIjI vAte samartha che nara, ehane koi na jele . . // 7 // mana sAdhyuM tene saghalu sAdhyu, eha vAta nahiM khottii| ima kahe sAdhyuM te navi mArnu, eka hI vAta che moTI // 8 // manaDuM durArAdhya teM vaza ANyu, te AgamathI mati aannuuN| AnaMdaghana prabhu mAharU ANo, to sAcuM karI jANuM // 9 // - AnandaghanajI jaise guphAoM meM rahanevAle avadhUta yogI mana kI caMcalatA aura capalatA kA paricaya dete haiM / yA to aisA mAniye isa stavana ke bahAne ve apane hI mana kI sthiti kA varNana kara rahe haiM? jI hA~ / bAta bhI sahI hai| eka yogI-dhyAnI sAdhaka hI mana kA paricaya de sakatA hai| vahI pahacAna sakatA hai| binA usake koI nahIM pahacAna paaegaa| saMsAra kA bhogI jo sadA-sadaiva hI bhoga ke AdhIna rahatA hai, bhoga kA gulAma banakara rahatA hai vaha kyA use pahacAna sakegA? mana se Upara uThakara hI mana ko svastha .928 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTA bhAva se dekhA pahacAnA jA sakatA hai / anyathA saMbhava hI nahIM hai| jaise samudra kI gaharAI meM rahanevAlI machalI UparI sataha kI laharoM ko kaise pahacAna pAegI ? zAnta sarovara ke sthira jala meM jaise hI bAhara se eka kaMkaDa Akara giratA hai vaise hI sarovara kI zAMti aura sthira pAnI kI sthiratA bhaMga ho jAtI hai / basa, aba azAnti aura asthiratA hI pradhAnarUpa se rahegI / pariNAmasvarUpa pAnI meM vamala paidA ho jaaeNge| aura ye vamala eka dizA meM nahIM lekina cAroM dizA meM golAkAra sthiti meM phailate-phailate kinAre kI tarapha pahuMcate jAeMge / I ThIka vaisI hI sthiti mana kI bhI hai| Apa dhyAna sAdhanA meM bhAraNDa yA cIla pakSI kI taraha Upara uThie, kucha Upara uDie ... phira dUra dUra se Atmasthiti meM nimagna rahakara isa mana ko dRSTAbhAva se dekhate rahie / dekhate-dekhate Apa acchI taraha mana kI vAstavikatA se paricita ho jAoge / basa, eka kSaNamAtra bhI Apa vicalita hue nahIM ki dUsarA anAvazyaka vicAra kA eka kaMkaDa Apake dhyAna sarovara meM gira jaaeNgaa| usa vicArarUpI kaMkaDa kI rAga- -dveSAtmaka AhatoM se sthiratArUpI dhyAnajala kI zAnti bhaMga ho jAegI / aura uThI huI vicAroM kI lahareM Apake mana meM sarvatra bikhara jaaegii| phaila jaaegii| mana ke pratyeka pradeza ko chUegI / pariNAmasvarUpa pUrI zAnti bhaMga ho jAegI / sthiratA tUTa jAegI / vicAra punaH mana para hAvI ho jaaeNge| aisA vicAroM kA Andolana mana ko ghera legA / basa, jahA~ AtmA kI pakkaDa tUTI nahIM ki mana vicArarUpI tUphAnoM ke vamala meM cAroM tarapha se ghira jaaegaa| phasa jaaegaa| basa, phira to ApakA dhyAna sArA caupaTa ho jaaegaa| isIlie kabhI mana kI vartamAna rAga- -dveSAtmaka vicAradhArA se Upara uThie / sthira bnie| bhAraNDa pakSI kI taraha apramatta bnie| aura dUra se apane mana ko dekhane kI pUrI koziza karie / mana kI saccAI - vAstavikatA kA pUrA acchI taraha paricaya hogA / aise anubhUta yogI AnandaghanajI bhagavAna ke pAsa thakakara, aura hAra mAnakara ghuTane Tekakara baiTha gae haiN| aura mana kI yathArtha sthiti kA paricaya dete hue sApha-sApha zabdoM meM spaSTa kaha rahe haiM - he prabhu ! he kuMthunAtha bhagavAna ! kitane hI upAya karane ke bAvajUda bhI yaha mana kisI bhI taraha nahIM mAnatA hai / kisI bhI taraha vaza meM - hAtha meM nahIM AtA hai ? kyA karU~ ? jaise jaise aura jyAdA - jyAdA prayatna karake use pakaDane jAtA hU~ arthAt samajhAne jAtA hU~, vaise vaise vaha dUra hI dUra bhAgatA jAtA hai / he prabhu, maiM parezAna ho cukA hU~ / are ! isa mana ke lie Ane-jAne ke kSetra meM kahIM koI sImA kA pratibaMdha hI nahIM hai| rAta meM I 1 apramattabhAvapUrvaka " dhyAnasAdhanA " 929 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI bhAgatA hai aura dina meM bhI bhAgatA hai / aisA nahIM hai ki hamAre sone para yaha mana bhI so jAye / jI nhiiN| yaha zarIra sotA rahatA hai, parantu mana to kahIM kA kahIM bhAgatA hI rahatA hai| are ! basativAle kSetra zahara meM bhI jAtA hai aura jaMgala meM ujjaDa pradeza yA raNapradeza meM bhI utanA hI bhAgatA hai / are re ! yaha to AkAza meM svecchA se svaira vihAra karatA hai| aura pAtAla meM bhI bhAga jAtA hai| koI sImA hI nahIM hai| sacamuca mana kI gati akala hai| jaise kisI ko sA~pa kATA, sA~pa ne khAyA, parantu sA~pa ke mu~ha meM kyA koI kavala AyA? kyA sA~pa kA peTa bharA? jI nahIM, sA~pa khAkara mAtra badanAma huA, lekina usakA peTa nahIM bharA / kucha bhI nahIM pA skaa| isa nyAya kI taraha mana bhI socakara jAkara pradhAnamaMtrI-rAjA banakara to A jAtA hai lekina dUsarI hI kSaNa jaise hI anyatra bhAgA ki usa mana ke hAtha meM kyA AyA? use milA kyA? basa, phira vaisA hI korA raha jAtA hai| __ he kuMthujina ! kyA kahU~ isa mana ke bAre meM ? are ! isa mana ko jItane, vaza meM karane ke lie mokSa kI abhilASAvAle kaI mahAtmAoM ne tapazcaryA kI, abhyAsa karake jJAna prApta kiyA aura koI sAdhaka Age baDhakara jApa se dhyAna meM Age baDhA, koI yogI banA, lekina jaise-duzmana vAra karane ke lie mAnoM Upara giratA hai, usI taraha yaha mana dUsarI hI kSaNa usa sAdhaka ko ulTA pheMka detA hai| prasanacaMdra rAjarSi ko sAtavIM naraka taka pahu~cAne kI koziza karatA hai| vahIM sAdhaka kevalajJAna bhI pA jAtA hai| ataH saca hI kahA hai- mana eva manuSyANAM kAraNaM baMdhamokSayoH / yaha mana hI manuSyoM ke lie baMdha aura mokSa donoM kA kAraNa banatA hai / he kuMthunAtha bhagavAna ! koI kahatA hai ki Agama-zAstra paDhane se mana ko vaza karane kA upAya prApta hotA hai| lekina ! aphasosa isa bAta kA hai ki Agamadhara mahApuruSa bhI jaba AgamazAstra hAtha meM lekara paDhate the, baiThate the, to kyA utanI dera taka bhI yaha mana vaza meM rahatA thA? jI nahIM? aura kahIM yadi haTha-haThAgraha-haThayoga kA Azraya lekara jabaradastI bhI karUM to yaha sA~pa kI taraha vakra hI rahatA hai / sacamuca isa mana ko yadi Thaga kahatA hU~, to yaha mAtra Thaga bhI nahIM dikhAI detA, kyoMki mana to pIche hai aura indriyA~ Age haiN| ataH kauna Thaga hai ? mana yA indriyA~ ? lekina indriyoM ko prerita karanevAlA bhI mAtra mana hI hai / aura yadi isa kAraNa mana ko mAtra sAhukAra kahU~ to vaha bhI ucita nahIM lagatA hai| isalie yA to nAradI vRttivAlA bilkula nArada jaisA lagatA hai mana / aura saba meM rahakara bhI sabase bhinna-alaga bhI rahatA hai / yahI sabase baDA Azcarya 930 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he bhagavan ! jaise jaise isa mana ko samajhAne ke lie hitopadeza detA hU~, mIThe vacana upadeza se samajhAne kI koziza karatA hU~, taba usameM se eka bhI hitazikSA kAna para grahaNa hI nahIM karatA hai / arthAt sunatA bhI nahIM hai| vaha apanI hI dhuna meM pAgala banA rahatA hai / are ! isa mana ko svarga ke mAlika devatA indrAdi bhI samajhAte haiM, are ! mahAna vidvAna paMDita loga bhI isa mana ko bahuta kucha samajhAte haiM lekina yaha sAlA mana samajhatA hI nahIM he bhagavan ! maiMne socA ki yaha mana kaisA hogA? kyA pulliga-puruSa jAti kA hogA yA kisI anya liMgI hogA? lekina aba mujhe patA calA ki... nahIM yaha mana to napuMsakaliMgI hai| parantu aisA zaktihIna hone ke bAvajUda bhI yaha sabhI puruSoM ko bhI pIche pheMka detA hai| aura saMsAra kI aneka bAtoM meM yaha samartha-sakSama lagatA hai| bhUta-pizAcAdi kI vidyA bhI sAdha sakatA hai / unheM bhI vaza meM le sake aisA samartha banatA hai| are ! isakI gati ko koI nahIM pahacAna sakatA hai / isakI gati ko koI nahIM roka sakatA hai| . - . saca bAta to yaha hai ki- mana kA svarUpa-usakI caMcalatA-capalatA cAhe jitanI bhI ho lekina jisa kisI ne bhI isa mana ko sAdha liyA hai usane saba kucha sAdha liyA hai| isameM koI saMdeha nahIM hai / aura yaha bAta galata bhI nahIM hai / "eka sAdhe saba sadhana hai" isa uktI ke anusAra basa, jisa kisIne bhI mana ko sAdha liyA hai usane tapa-japa-dhyAna-kriyA Adi saba kucha sAdha liyA hai aisA samajhanA caahie| koI Akara yadi aisA kahe ki maiMne isa taraha mana sAdha liyA hai to zAyada maiM use satya mAnane ke liye taiyAra nahI huuN| basa, yahI bAta sabase U~cI-baDI hai| koI mere jaisA hI yadi Akara kaha de ki maiMne mana ko sAdha liyA hai, vaza meM kara liyA hai, to yaha bAta vizvAsayogya nahIM lagatI - anta meM hAra mAnate hue avadhUta yogI AnandaghanajI jaise mahApuruSa kahate haiM ki he bhagavanta ! duniyA meM koI kahe ki maiMne mana vaza meM kiyA hai to baddhimAnane ke lie taiyAra nahIM hotI hai / lekina Apa jaise samartha mahAna bhagavAna ne isa mana ko vaza meM kara liyA, isa aura aise mana para vijaya pA lI hai yaha maiMne AgamazAstra meM saiddhAntika bAteM paDhate samaya jAnA hai / lekina vahI mere liye kriyAtmaka nahIM bana pA rahA hai / isaliye prabhu ! jaise Apane ApakA mana jItA hai vaise hI merA bhI mana ThikAne le Ao, to maiM saccA mAna lU~ / taba mujhe pratIti ho jaaegii| anubhUti bhI ho jaaegii| apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 931 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha pahADoM kI guphAoM meM rahakara sAdhanA karanevAle avadhUta yogI AnandaghanajI kA mana ke bAre meM eka saMvAda hai, bhagavAna ke sAtha kiyA huA ekarAra hai| apanI sAdhanA ke bhItara kyA kyA huA? mana ke saMgharSa ke sAtha kaisI bAteM huI? usakA mAnasa citra upasthita kiyA hai / isase mana kI caMcalatA-capalatA kA gahana svarUpa spaSTa hotA hai| isI kAraNa mana sAdhya honA bahuta hI kaThina ho cukA hai| ataH dharmazAstra meM dharmArAdhanA kA jitanA bhI kriyAtmaka svarUpa darzAyA gayA hai vaha saba mana kI nirmalatA baDhAne, mana ko lagAne ke lie hai| jisase mana lage to hI sAmAyikAdi dharmArAdhanA sArthaka saphala ho ske| manakI caMcalatA kA mUla kAraNa hamane sabane vyAvahArika rUpa se yahI mAna rakhA hai ki mana caMcala-capala hai| lekina satya to yaha hai ki mana sarvathA jaDa hai| aura jaDa kabhI caMcala-capala hotA hI nahIM hai| manovargaNA ke jaDa pudgala paramANuoM kA saMcaya karake cetana jIvAtmA ne socane-vicArane ke lie mana banAyA hai| yadyapi sUkSma hai, lekina jaDa hai, acetana hai| ataH caMcala-capala banane yA hone kA koI kAraNa-prayojana kucha bhI nahIM hai| phira bhI caMcalatA kA AropaNa vyavahAra naya se mana para hI hotA hai| lekina isakI gaharAI meM utarane para rahasya kA patA lagatA hai| cetanAtmA mUlabhUta sajIva dravya hai / yahI svakRta karmAnusAra garbhasthAna meM janma lene ke lie pahu~catI hai / garbhapradeza meM rahA huA jIva aSTamahAvargaNAoM ko AvazyakatAnusAra grahaNa karatA hai / aura usI ko zarIra, zvAsa, bhASA, mana, karmAdi rUpa meM pariNamAtA hai / usI se zarIra, indriyA~, zvAsa, bhASA, mana tathA karma banate haiM / phira pratyeka kA upayoga kartArUpa 932 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMdArika vaikriya AhAraka > taijasa kArmaNa bhASA cetana hI karatA hai / jaise ki banAe zarIra kA upayoga kriyA-pravRtti ke rUpa meM karatA hai| zvAsa lenA - choDanA aura usapara AyuSya nirbhara karatA hai / isI taraha bhASA vargaNA ke pudgala paramANu grahaNa karake usake dvArA bolanA - vacana prayoga karane kA kAma karatA hai / lekina binA mana ke soce vicAre binA kyA bolegA ? bolane meM El vicAra kyA aura kaise raheMge ? kyA binA vicAra kiye bola pAegA? aura yadi bolegA bhI to usameM jJAna yA vicAra kI koI gaMdha nahIM aaegii| jI hA~, binA mana ke bhI jIva bolatA to hai hI / jaise meMDhaka bhI DrAaM DrAaM bolatA hai lekina usakA kyA artha hotA hai ? vaha kyA bolanA cAhatA hai ? usakA kyA patA cale ? parantu manuSya jaba bolatA hai to soca-samajhakara spaSTa bolatA hai, jise sunakara harSa - zoka Adi saba hAva-bhAva prakaTa hote haiM / usake vicAra, vicAroM ke sAtha jJAna barobara prakaTa hotA hai| sunanevAle ko spaSTa khyAla AtA hai ki vaha kyA kaha rahA hai ? kyA kahanA cAhatA hai ? ataH manaHparyAptivAlA paryApta saMjJi paMcendriya jIva manovargaNA ko grahaNa karake mana banAtA hai| yAda rakhie, mana cetana AtmA nahIM hai aura na hI AtmA mana hai / mana jaDa hai| AtmA cetana hai / isalie mana ko cetanAtmA kahanA yA cetanAtmA ko mana kahanA sabase baDI mUrkhatA hogI / aisA kahanevAle yA karanevAle darzana, zAstra yA dharma, paMtha, gahare satya, jJAna ke abhAva meM ajJAnavaza yaha mUrkhatA karate haiM / unakI jJAnadhArA vicAradhArA zuddha nahIM hai / I * aba yaha banAyA huA mana AtmA ke sAtha deha meM hI rahatA hai| donoM AdheyabhUta padArthoM ke rahane ke lie AdhArabhUta kSetra to zarIra hI hai| mana AtmA ke atyanta samIpa hai / manovargaNA ke pudgala paramANu grahaNa karake banAyA huA piNDAtmaka yaha dravya mana hai / jabaki bhAva mana to vicArAtmaka hai / jaba hama vicAra karate jAte haiM taba dravya mana banatA jAtA hai aura bhAva mana ke rUpa meM kharca - vilIna hotA jAtA hai| isa taraha pratikSaNa manovargaNA ke pudgala paramANuoM ko grahaNa karanA khIMcanA, piNDarUpa banAkara dravya mana banAnA aura vicAra karake bhAva mana ke rUpa meM use samApta kara denA / isa taraha niraMtara yaha kriyA karate hI rahanA paDatA hai / 64 apramattabhAvapUrvaka " dhyAnasAdhanA " 933 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Akhira vicAroM meM bhI hai kyA ? jJAna hI hai / jaDa mana jJAna kahA~ se lAegA ? mana meM to koI jJAna hai nahIM / kyoM ki vaha to sarvathA jaDa hai| jJAna jaDa kA guNa nahIM hai| jJAna cetanAtmA kA hI guNa hai / vyApti kA niyama siddhAntarUpa meM yahI hai ki jahA~ jahA~ jJAna ho vahA~ vahA~ hI AtmA rahatI hai tathA jahA~ jahA~ AtmA rahe vahA~ vahA~ jJAna rhegaa| isa taraha AtmA jJAnarahita tathA jJAna AtmA ke binA kabhI bhI kahIM bhI raha hI nahIM sakate haiM / jaise sUrya ke sAtha usakI kiraNeM - prakAzAdi rahatA hai ThIka usI taraha ubhaya vyApti se AtmA ke sAtha jJAna rahatA hai / aba yaha bhI socie ki... jaDa mana ke vicAroM meM jJAna AyA kahA~ se ? mana meM to jJAna hai hI nahIM / ataH yaha sUkSma mana vicAroM ke lie AtmA kA sahAyaka banatA hai | cetana dravya se saMyoga karake vahA~ se jJAnAMza ko uThAtA hai aura vicAra pravAha meM mana apanI sataha ke paTala para lAtA hai / aura bAda meM vicAra tantra se bhASA prayoga ke dvArA vyakti vacana ke mAdhyama se apane kaNTha tAlvAdi ke Asya prayatna dvArA unheM apane mu~ha se bAhara pheMkatA hai / isake lie AtmA ko bhASAvargaNA ke sUkSma pudgala paramANu grahaNa karane paDate haiM aura bAda meM unheM bhASA ke rUpa meM pariNamana karake bAhara pheMkatI haiN| 1 1 mana AtmA ke jJAna ko jaba grahaNa karatA hai taba AtmA para jJAnAvaraNIya karma kI parata jamI huI rahatI hai| ataH vahA~ se jisa aMza meM jitanA jJAna prakaTa rahatA hai kSayopazama bhAva se, basa, utane meM se vartamAna kAla meM utane jJAnAMza ko grahaNa karake use vicArarUpa meM pariNata karake-yadi vacana dvArA bAhara kisI anya ko denA ho to bhASA vargaNa ke pudgala paramANu grahaNa karake unheM bhASA ke rUpa meM vyavahAra karane ke lie bhASA bolatA hai / yaha samasta kriyA itanI sUkSmatama hai aura itanI jyAdA tvarA se hotI hai ki usakI zIghratA kA aMza mAtra bhI khyAla hI nahIM AtA hai / vedanIya jJAnAvaraNIya jaise mana AtmA ke jJAna khajAne meM se jJAnAMza lekara AtA hai ThIka usI taraha AtmA para jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya mohanIyAdi 8 karma haiM / ina AThoM prakAra ke karmoM meM mohanIya karma saba karmoM kA rAjA hai / zaktizAlI baDA hai| ataH mana mohanIya karma para bhI bhaure kI taraha baiThatA hai / aura parAga kaNa jaise grahaNa karatA hai, vaise ina vividha karmayukta AtmapradezoM para baiThakara grahaNa hai / AtmA 8 karmoM meM jo mohanIya karma hai usake 4 mukhya vibhAga haiM- 1) darzana mohanIya meM - mithyAtvAdi 1 'AdhyAtmika vikAsa yAtrA totra karma 934 AyuSya Billest! mohanIya kapAya mohanIya moha mohanIya nokanAtha darzanAvaraNIya mohanIya Di Zhi aMtarAya Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3, 2) mUla kaSAya krodhAdi 16, 3) nokaSAya mohanIya meM-hAsyAdi 6, tathA 4) veda mohanIya meM strI-puruSAdi ke prati AkarSaNa rAgAdi bhAva jAgatA hai| 3 + 16 + 6 + 3 = isa taraha 4 vibhAgavAle mohanIya karma kI 28 prakRtiyA~ hai / bahuta jyAdA lambe pramANa meM bAMdhI huI AtmA meM par3I hai| unakA udaya bhI hotA hI rahatA hai| pariNAmasvarUpa mana vahA~ se mohanIya karma ke uditAMza ko grahaNa karatA hai / yaha rAga + dveSAtmaka hotA hai / jJAnamizrita hotA hai / ataH jaise svaccha zuddha pAnI meM lAla-harA pIlA raMgAdi DAlakara vaisA lAla-pIlA banAyA jAtA hai phira vaha vaisA hI dikhatA hai, usI prakAra kA lagatA hai / ThIka usI taraha AtmA kA jJAna jJAnAvaraNIya karma ke kAraNa adhikAMza AcchAdita huA rahatA hai / usameM se ajJAna prakaTa hotA hai / AtmA ke anekavidha guNa haiN| jaisA jJAna guNa hai ThIka vaisA hI vItarAgatA kA bhI guNa hai| jJAnAvaraNIya karma ke AvaraNa ke kAraNa AtmA kA jJAna AcchAdita ho jAtA hai, ThIka usI taraha mohanIya karma ke AvaraNa ke kAraNa vItarAgabhAva kA guNa bhI AcchAdita ho jAtA hai aura viparIta rUpa se rAga + dveSAtmaka sthiti bana jAtI hai / basa, aba rAga-dveSAtmaka vicAra hI jyAdA prakaTa hote rahate haiN| jaise eka dhAgA sIdhA-sapheda calatA hai usa para lAla-pIlA raMgAdi caDhAyA jAya to kaisA lAla-pIlA banatA hai, ThIka usI taraha jJAna ke vicAra para mohanIya karma apanI prakRti kA aMza caDhAkara rAgAtmaka dveSAtmaka banA detA hai| aba jIva una vicAroM ko vacana ke rUpa meM jaba bAhara pheMkatA hai taba bolanevAle ke vacanoM ko sunate samaya usake vicAroM meM rahI huI rAga kI gaMdha, dveSa kI gaMdhAdi saba sApha spaSTa dikhAI detI hai| jaise pAnI para lAla-pIlApana dikhAI detA hai, dhAge para bhI dikhAI detA hai / ThIka usI taraha AtmA kA rAga-dveSAtmaka bhAva saba spaSTa dikhAI detA hai| Akhira rAga dveSa yA krodhAdi saba kyA hai ? ye bhI vicArAtmaka hI to haiM / vicArAtmakatA kA artha jJAnAtmaka hai / vedanAdi jJAnAtmaka nahIM hote haiM, anubhavAtmaka hote haiN| jabaki AtmA ke jJAna-rAga-dveSAtmakAdi jJAnAtmaka hote haiN| . mohanIya karma meM jo kaSAyAdi4 vibhAga mukhya haiM unameM se sabakI asara bhinna-bhinna hai / darzana mohanIya karma kA mithyAtva kA vibhAgajaba udayasthiti meM vicAroM meM vyakta hotA hai taba usa vyakti kI bola-cAla kI bhASA meM ajJAnatA viparIta evaM vikRtajJAna prakaTa hotA hai use mithyAjJAna-mithyAtva kahate haiN| phira to vyakti unmAda kI taraha bolatA hai| basa, duniyA meM AtmA-paramAtmAdi kucha bhI nahIM hai| mokSa jaisA kucha hai hI nhiiN| aura svarga-naraka jaisI to koI bAta hI nahIM hai / puNya-pApa kA to koI savAla hI nahIM hai| apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA 935 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM puNya-pApa kI koI kriyA-pravRtti kucha bhI nahIM hai / aura dharma-karma to saba nirarthaka bavaMDala hai| yaha to saba DhakosalA hai| aura loka-paraloka jaisA kucha hai hI nahIM / kisane kahA ki jIva AtA hai aura jAtA hai ? nahIM, yaha saba haMbaka bAte haiM / nirarthaka bakavAsa haiM / isa taraha mithyAtva kA pralApa aneka prakAra kI bhASA bolatA hai / unmAda kI mastI hai / yaha mithyAtva ke udaya bhAva kA nATaka hai / mithyAtva mohanIya karma ke udaya hone para mana usa karmAMza ko vicAra aura vacana ke mAdhyama se jagata ke sAmane apane khuda kA mithyAtvI svarUpa prakaTa karatA hai| dUsarA vibhAga mUla kaSAya mohanIya kA hai / yaha krodha-mAna-mAyA tathA lobhAdi ke rUpa meM hai| krodha-mAna ye donoM dveSAtmaka haiM, tathA mAyA-lobha ye rAMgAtmaka haiN| yaha anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnIya, pratyAkhyAnIya tathA saMjvalana kI dRSTi se kAla kI apekSA se cAroM prakAra ke haiM / isa taraha krodhAdi 4x anantAnubaMdhI Adi 4 = 16 prakAra hote. haiM / jIva jaba bhI mUla kaSAya mohanIya karma ke udaya ke AdhIna hotA hai taba usake udaya meM krodha karatA huA krodhI, mAna-abhimAna kI bAteM karatA huA abhimAnI ghamaNDI banatA hai| mAyAvI-chala kapaTa karanevAlA ThagI banatA hai / lobha kaSAya mohanIya ke udaya meM Ate hI jIva lobhI lAlacI banatA hai / duniyAbhara kI saba cIja-vastueM mujhe mila jAya aisI tIvra icchA hotI jAtI hai / prApti kI utkaNThA baDhatI rahatI hai / krodhI apane krodha ko vyakta karate hue bolatA hai ki maiM yaha bardAzta nahIM kara sakatA hU~ ? mere sAmane to tuma macchara bhI nahIM ho / kyA samajhate ho? tumako maiM kSaNabhara bhI A~khoM ke sAmane dekha bhI nahIM sktaa| maiM tumheM khatama kara dUMgA / yA phira gAlI galauca-apazabdoM kI jhaDI barasAtA hai| mAnI-abhimAnI mAna kaSAya ke udaya meM hone para-sAtaveM AsamAna meM caDhakara kucha havAI bAteM hI karatA hai- "hamase jo TakarAegA vaha miTTI meM mila jaaegaa|" isa vicAra meM mAna ke sAtha krodha kA mizraNa sApha dikhAI detA hai| are ! maiM kauna hU~ ? kyA mujhe pahacAnate ho? tuma kyA samajhate ho mujhe? maiM ghar3I ke chaThe bhAga meM abhI tumheM chaTThI kA dhAvaNa yAda karA detA hU~ ? are ! tumhArI nAnI yAda A jaaegii| mere se bAta karane se pahale jarA soca-samajhakara bolanA, dhyAna rakhanA ityAdi mohanIya karma ke mAna kaSAya kI gaMdha bolanevAle kI bhASA meM spaSTa dikhAI detI hai| __mAyAvI bilkula Cold poision jaisA hai / ThaMDA evaM dhImA jahara Slow poision jaisA hai| aisA insAna mIThA-mIThA bolakara kisI ko vizvAsa meM lekara apanA svArtha sAdhane kI bAta socatA hai| mAyAvI saMbaMdha joDakara kisI ko saMbaMdhI banAkara yA mitra 936 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banAkara bhI Thagane kI bAta karatA hai / patnI pati ke hI jeba meM se paise nikAlakara, yA phira sabjI lAne ke liye diye hue meM se hI sahI bacAkara ikaTThe karake apanA kArya sAdhatI hai| ThaMDA-mIThA bolakara kisI ko dina dahADe hI Thagane kI prakriyA karatI hai / lobha kaSAya koI kama thoDA hI hai ? Akhira yaha bhI to mohanIya karma kA hI putra hai| sabase jyAdA nukasAna karanevAlA yahI hai / apanI lobhavRtti jitanI kama-jyAdA rahatI hai usake AdhAra para vaha jIva dUsaroM ko luuttegaa| lobhavaza corI bhI kregaa| lobha ke hI AdhAra para dukAnadArI calatI hai yaha bhI kucha kama nahIM hai / sIdhA hI jAkara mana para apanA kabjA jamA letA hai / aura phira bhinna-bhinna prakAra kI icchAeM karAtA rahatA hai / Akhira rAga ke ghara kA hai| saMsAra mohamAyA kA hI hai| saMsAra ke asaMkhya padArtha prApta karane kA tIvra lobha icchAoM ke rUpa meM prakaTa hotA hai / icchAeM vicAraNAtmaka haiM / aura vicAra karanA yaha mana kA kArya hai / ataH icchAoM kA sArA kArya mana ke nAma para caDha gayA / isalie vyAvahArika bhASA meM loka aisA kahate haiM ki mana icchA karatA hai / icchAeM to mana ke AdhIna haiM / mana hI unakA janaka hai / lekina vAstavikatA kucha alaga hI hai / icchAeM mohajanya haiM / mohanIya karma meM sattA meM paDe hue lobhAdi kI tIvratA ke AdhAra para icchAeM banatI aura baDhatI haiN| mana bicArA to jaDa hai, vaha kyA icchA kare? vaha to sAdhana-mAdhyama mAtra hai / mana jJAnAtmaka nahIM hai / ataH vaha icchA paidA bhI nahIM kara sakatA hai / icchA jJAnAtmaka hai / ataH AtmA meM se hI utpanna hotI hai| lekina AtmA para jo mohanIya karma kA AvaraNa lagA huA, stara jamA huA hai usake kAraNa jJAna mohanIya ke AvaraNa meM se panapatA hai usameM se icchAeM janmatI haiN| sApha hai ki icchAeM jJAnAtmaka haiM / mAtra pAnI meM raMga, yA dhAge para raMga kI taraha usa jJAnAtmaka vicAroM para rAga-dveSa kA raMga caDha gayA hai| lobhAdi kI asara hai ataH vaha vicAra icchAtmaka lagatA hai| mana to mAtra vicAra karAne meM sahAyaka sAdhana-mAdhyama banatA hai| ___ yadi icchAoM ke pIche janaka mAtra mana hI kAraNa rUpa hotA to to hama mana ko hI khatama kara dete aura isa saMsAra meM jo jIva binA mana ke hote haiM unako to icchA jagatI hI nahIM hai| lekina kaSAya mohanIya ke lobhAdi sabakI upasthiti yathAvat hI hai| ataH sAmAnya choTe kRmI Adi jo jIva haiM unako bhI to bhArI mAtrA meM lobha hotA hai / jo binA mana ke haiM / cUhA jisako mana hai lekina vAcA kyA vyakta kare? vicAra tantra to cAlu hai| lekina vyakta karane ke lie vAcA kahA~ hai ? phira bhI vaha jIva lobhavaza hokara corI Adi to karatA hI hai| eka bAra jaMgala meM eka cUhA eka vRkSa ke nIce ke bila meM se sone kI apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 937 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azarphiyA~ nikAlatA thaa| apane mu~ha meM lekara vahA~ se dUsarI jagaha jAtA thA aura dUsare peDa ke nIce rakhatA thA / isa taraha kisI kI rakhI huI-jamIna meM chipAI huI suvarNamudrAeM lobhavaza curAkara sthAnAntara karane kA pApa vaha cUhA karatA thaa| isa taraha samasta saMsAra ke sabhI jIva kaSAyAdi se grasta to haiM hI / aura usake udaya meM abhibhUta hokara punaH vaisI pravRtti karate hI rahate haiN| nokaSAya mohanIya karma kI 6 prakRtiyoM meM hAsya-rati-arati-bhaya-zokajugupsAdi haiM / yaha bhI mohanIya karma kI eka bar3I divAla hai / eka svataMtra dizA hai / saMsAra ke samasta jIva isase ghire hue haiN| isake udayavAle haiN| kabhI ha~sanA, kabhI ronA, kabhI kucha pasanda Ae, kabhI apriya lage, kabhI jIva bhayabhIta hotA hai, kabhI zoka, kheda yA viSAda kI vRtti kA anubhava karatA hai| kabhI durgaMcchA-jugupsA jAgatI hai| isa taraha ye sabhI manuSya ke svabhAva ke sAtha jur3a gae haiM / ataH inakA sevana karane kI saba kI Adata hI bana cukI hai| aba roja isakA sevana karanA aura roja hI usake sevana se punaH nae karma upArjana karate rahanA yaha jIva kI Adata hI bana gaI hai| itanA hI nahIM ina ha~sane-rone bhaya-zokAdi kI pravRtti karate rahane se punaH mUla kaSAya meM bhI praveza ho jAtA hai / ataH nokaSAya to mUla kaSAyoM ko bhaDakAnevAle-madada karanevAle (sahAyaka) haiM / binA kAraNa kisI ke sAmane dekhakara yadi Apa ha~se to sambhava hai ki sAmanevAle ko krodha bhI A jaay| isI taraha bhaya se bhI krodha jaga jAtA hai| rati-arati to kSaNa-kSaNa sadA hI kaSAya karAnevAle karma baMdhAnevAle haiN| dUsarI tarapha jaisA ki Apane pIche citra meM dekhA hai usake AdhAra para yaha bhI kahanA hai ki- ye hAsyAdi nokaSAya 18 pApasthAnoM meM se nae pApa bhI upArjana karate haiM / 12 vA~ kalaha kA pApa, isI taraha 13 veM abhyAkhyAna meM AkSepa-Aropa karanA, 14 ve meM cADI-cugalI khAne kI paizUnya vRtti kA pApa, 15 ve pApa meM rati-arati ke kAraNa pasaMda nApasaMda, acchA burA laganA Adi hai / 16 ve meM para-parivAda niMdA TIkA-TippaNa kA bhI pApa haiN| ye pApa hAsyAdi nokaSAya ke kAraNa hote rahate haiN| jIva karate hI rahate haiN| punaH unase nae karmoM kA baMdha hotA hI rahatA hai / phira unakA udaya hogA aura jIva unameM phasatA hI jaaegaa| isa taraha saMsAra calatA hI rahatA hai| . aba mohanIya karma kA antima vibhAga veda mohanIya karma kA hai| yahA~ veda zabda karma zAstra kA pAribhASika zabda hai / yahA~ veda zabda strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda ke rUpa meM prayukta hai / jisakA sIdhA artha viSaya-vAsanA kAma saMjJA ke artha meM hai / isa prakAra 938 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraparivAda mAyAmaSA mithyAtva prANAtipAta mRSAvAda adattAdAna / yoga Etaite 5avrata pAragraha ke veda mohanIya karma ke udaya meM rahane ke kAraNa jIvoM meM strI kA puruSa ke prati AkarSaNa, puruSa kA strI ke prati AkarSaNa, tathA napuMsaka kA ubhaya ke prati AkarSaNa rahatA hai / 18 pApasthAnoM meM se 10 ve rAga ke sevana ke sAtha ina vedamohanIya karma kA bhI baMdha-udaya hotA rahatA hai| bhedaka mohajAla isa taraha mohanIya karma kI cAroM tarapha kI divAla jaisI mohajAla bichI huI hai| mohanIya - maithUna / machue-macchImAra nadItAlAboM meM machaliyA~ pakaDane ke lie cAroM tarapha jAla bichAtA hai| cAroM tarapha jAla hone se machalI chUTa nahIM sakatI, baca nahIM sktii| aura Upara se jAla ke sAtha lubhAnevAlA, khAdya padArtha kAMTe meM phasAkara lagAyA jAtA hai| jisase machalI khIMcI jAya aura khAne jAte hI jAla meM phasa jAya / ThIka isI taraha aisA hI mohanIya karma bhI hai / 18 pApasthAnoM kI jAla hamAre cAroM tarapha bichI huI rahatI hai| machalI kI taraha jAla meM phase hue sabhI jIva isI meM ghire hue rahate haiM / saMsAra to Akhira saMsAra hI hai / jIva saMsAra meM rahe aura 18 pApasthAnoM se bace yaha lagabhaga nAmumakina jaisA hai| aura kisI na kisI pApasthAna meM jIva phasA ki turaMta mohanIya karma kA nayA baMdha hotA hI rhegaa| purAnA-pUrvakAlIna-bhUtakAlIna pichale janmoM kA jo baMdhA huA mohanIya karma hai, vaha bhI to apanA apanA kAla paripakva hone para udaya meM AtA hI rahatA hai / aura udaya meM Ane para udaya jaba jora karegA taba aneka nae pApa karatA huA jIva punaH nae karma bAMdhatA jaaegaa| usameM bhI pApoM meM mukhya rUpa se mohanIya karma hI jyAdA baMdhegA aura sAtha-sAtha anya 7 karma bhI samaya-samaya para baMdhate hI jaaeNge| isI kAraNa zAstrakAra maharSI kahate haiM ki- "samaya-samaya jIva7-7 karma bAMdhatA hI rahatA hai / " ataH yahA~ 7 karmoM kA baMdha AyuSya ko choDakara kahA hai / ataH yaha bhI siddha karatA hai ki mohanIya karma to baMdhatA hI hai lekina sAtha-sAtha AyuSya ke sivAya apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 939 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 anya bhI sabhI karma baMdhate hI haiM / pravRtti bhI mohanIya karma kI, purAnA udaya bhI mohanIya karma kA hI hai / aura aMdara bhAva karma bhI mohanIya ke hI haiN| ataH usakI vRtti - manovRtti bhI mohanIya karma kI hai / isa taraha cAroM tarapha sArI pravRtti pradhAnarUpa se mohanIya karma kI hai / ataH pradhAnarUpa se mohanIya karma kA baMdha hotA hai / usake sAtha sAtha kucha hissA - gotra - vedanIya, antarAya - jJAnAvaraNIya - darzanAvaraNIyAdi sabako milatA rahatA hai, jisase ve bhI sabhI punaH baMdhate hI rahate haiN| aisI jabaradasta mohajAla ke bIca jIva phasA huA hai| nAma ataH zAstrakAra maharSI sApha-sApha ThIka hI kahate haiM ki mohamAyA kA yaha saMsAra hai aura saMsAra meM mohamAyA kI hI adhikatA hai / bolabAlA hai / I pramAda aura mohanIya kA saMbaMdha 1 1 aise mohamAyA se bhare hue saMsAra meM jIva pramAdagrasta - pramAdAdhIna na ho yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? bahuta muzkila hai / AdhyAtmika zAstra meM AtmA kI dRSTi se dekhane para pramAda hI mohanIya kI dUsarI paryAya batAI hai / cAhe mohanIya kI pravRtti kaho yA pramAda kaho donoM bAta eka hI hai / eka dUsare kI pUraka evaM paryAyavAcI nAmavAlI hai| basa, aura koI jyAdA bheda nahIM hai / isalie mahApuruSoM ne pramAda karane kA niSedha kiyA hai / AtmalakSI ke lie, AtmonnatikAraka jIva jo mokSamArga para agrasara hote hue eka eka sopAna vikAsa kA caDha rahA ho aisI sthiti meM choTA sA pApa bhI baDA bhArI anartha kara sakatA hai| kaI bhava baDhAne kA nukasAna bhI kara sakatA hai / isalie Atmika vikAsa ke eka-eka sopAna kramazaH caDhate hue Age baDhanevAle jIva ko to pramAda aura mohanIya karma kI pravRtti se bacane ke liye jyAdA sAvadhAna rahanA hI caahie| mohanIya kI samasta pravRttiyA~ pramAdAntargata samA jAtI hai| aura ThIka isI taraha pramAda ke sabhI bheda - prakAra mohanIya karma ke 28 bhedoM meM samA jAte haiM / isIse pramAda aura mohanIya eka dUsare ke paryAyavAcI kahalAte haiM / AtmavikAsa ke mokSamArga para agrasara jIva ko aMzamAtra thoDA sA bhI pramAda karanA kaise ucita laga sakatA hai ? jyoM hI pramAda kiyA ki mohanIya karma kA punaH baMdha hogA / aura yadi karma kA baMdha ho gayA to phira use bhI khapAnA - nAza karanA hI paDegA / phira kaba nAza karegA ? kahA~ karegA ? ho sakatA hai ki usake lie yadi isa janma meM avakAza pUrA nahIM milA to AgAmI janma meM jAnA paDegA / phira vahI saMsAra kI bhava paraMparA calatI 940 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahegI / aba to sAdhaka ko nizcaya hI kara lenA paDegA ki jaba purAne - pUrvakAla ke baMdhe hue karmoM kA kSaya to kara nahIM pA rahA hU~ aura nae karma kahA~ bAMdhUM ? jaba khapAne -kSaya karane kI kSamatA sAmarthya hI pUrA nahIM hai to phira nae pApakarma aura kyoM upArjana karU~ ? nirarthaka parizrama karanA aura vyartha kA AyAma - vyAyAya karanA yaha kahA~ taka ucita hai ? isalie apramatta kakSA lAne ke sivAya dUsarA koI vikalpa hI nahIM hai / Age ke guNasthAna apramatta kakSA ke haiM 1 14 guNasthAnoM ko pramatta aura apramatta ina do vibhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate haiM / ataH isa dRSTi se guNasthAnavartI sAdhaka ko dekhA jA sakatA hai / ye do vibhAga chaTThe guNasthAna se kiye jAte haiM / arthAt 1 se chaTThe guNasthAna taka matalaba ki mithyAtva se lekara chaTThe sAdhu zramaNa taka ke jIva pramatta-pramAdI kahalAte haiM / yadyapi pahale mithyAtva guNasthAnavartI jIva ke pramAdAvasthA kI apekSA uttarottara Age baDhate hue Upara-Upara caDhate hue sopAnoMvAle jIva jyAdA - jyAdA apramatta apramattatara aura apramattatama kakSA antima guNasthAna taka AtI hai, hotI hai, arthAt nIce nIce ke guNasthAnoM para jyAdA se jyAMdA pramAdagrastatA rahatI hai / bAhya pramAdagrastatA avirati ke kAraNa jyAdA rahatI hai| jabaki Abhyantara kakSA kI Antarika pramAda sthiti kaSAyabhAva ke kAraNa jyAdA rahatI hai / bAhya pramAda meM prANAtipAta -- hiMsAdi, mRSAvAda sevana Adi bAharI pApoM kI avirati jyAdA hone ke kAraNa pramAda kI mAtrA bhI kAphI jyAdA rahatI hai| lekina bAhya kA tyAga bhI kAphI jaldI honA saMbhava hai jabaki Abhyantara kakSA meM AtmA kA bhItarI kaSAyAdi janya pramAda chUTanA baDA jaTila kAma hai / kyoMki anAdi kAla se, anantakAla se jIva sadA hI kaSAyagrasta rahA hai / ataH usake saMskAra jIva para jyAdA hAvI rahate haiM / ataH chaTThe guNasthAna taka jahA~ taka I I kaSAya bhI jyAdA sakriya hai vahA~ taka pramAdagrastatA darzAyI hai jabaki 7 ve apramatta guNasthAna se sAdhaka dhyAnastha bana jAtA hai / phira to kaSAya sattA meM par3A bhI rahe to bhI usakA upayoga jIva karatA nahIM hai / lekina sattA kI dRSTi se kaSAyoM ke astitva kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA hai / kyoMki saMjvalana bhAva ke cAroM kaSAya 7 veM tathA 8 ve, 9 ve guNasthAna para bhI vidyamAna hai hI / ataH jIva kaSAyAdhIna hai| jI hA~ ! jarUra hai| phira bhI aba 7 ve guNasthAna se Age sarvatra dhyAna kI sAdhanA kI apramattatA kAphI jyAdA hai| dhyAna nirjarAkAraka hai / karmakSayakAraka hai / isalie phira karmabaMdha kA pramANa nahIMvat ho jAtA apramattabhAvapUrvaka " dhyAnasAdhanA " 941 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / 7 ve guNasthAna se Upara ke samasta guNasthAnavartI jIva apramatta ginA jAtA hai / jabaki 7 ve se nIce ke sabhI guNasthAnakoM meM jIva pramAdagrasta hai / ataH ve sabhI pramAdI haiM / cAhe vaha saMsAra kA sarvathA tyAgI sAdhu saMta bhI bana jAya to bhI vaha pramAdI hai| kyoMki abhI to mAtra bAhya saMsAra hI chUTA hai| bAhya saMsAra AraMbha - samAraMbhAtmaka thA / hiMsAdi - avirati nimittaka thaa| jabaki AbhyaMtara saMsAra to kleza kaSAyAtmaka hai / upAdhyAyajI ma. sA. ne yahA~ taka zabdaprayoga karake spaSTa kaha diyA hai ki "klezevAsita mana saMsAra, klezarahita mana hoya bhava pAra / " arthAt jahA~ taka kleza kaSAya se vAsita mana hai, vahA~ taka saMsAra bhAva kI vidyamAnatA mAnanI Avazyaka hai aura Age jaise hI kleza- kaSAya bhAva haTA ki basa, phira to saMsArabhAva - samApta / isIlie yaha saMsArabhAva pramAda artha meM prayukta hai| aura pramAdayuktatA saMsArabhAva kA dyotaka hai| jI hAM ! 7 ve guNasthAna para sAdhaka ke andara saMjvalana, kakSA ke cAroM kaSAya sattA meM par3e haiN| lekina apramatta banane meM, dhyAnAdi kI sAdhanA kI prabalatA hone ke kAraNa aba una 6 pAyoM kA udaya--pravRtti nahIMvat hai / isalie apramattatA kI kakSA sAdhaka ko 7 ve guNasthAna para ho jAtI hai| vaha bhI prAdhAnyatayA dhyAna se hogii| aura jaise hI jahA~ dhyAna badalA adhyavasAya gire ki phira pramAdagrastatA chA jAtI hai| aura pramAdagrastatA AI ki vApisa jIva chaTThe guNasthAna para Akara pramAdI bana jAtA hai / phira pramatta sAdhu rahakara punaH karmadoSoM kA sevana zurU ho jAtA hai / phira sAdhaka bAjI saMbhAla le to vApisa apramatta bana bhI jAtA hai / isa taraha sAdhu banA huA sAdhaka ina donoM guNasthAnoM para jhUle kI taraha, yA ghaDI ke lolaka kI taraha jhUle khAtA hI rahatA hai / 14 guNasthAnoM para sAdhu aura asAdhu saMsAra se mahAbhiniSkramaNa karake mRtyu kI antima kSaNa paryanta sadA ke lie jo mahAtyAga karake nikalA hai vaha sAdhu hai| use punaH saMsAra meM praveza kadApi nahIM karanA hai / aura sAdhu arthAt jisane mithyAtva aura avirati ke hiMsAdi pApoM rUpI karmabaMdha ke hetuoM aura AzravoM kA sarvathA tyAga kara diyA hai AraMbha-samAraMbha pUrvaka jo 6 kAya kI virAdhanA hotI hai, jIva jantu marate haiM una sArI pravRttiyoM kA sarvathA tyAga kara diyA hai / tathA anantAnubaMdhI - apratyAkhyAnIya tathA pratyAkhyAnIya isa taraha 4+4+4 = 12 kaSAyoM kA sarvathA tyAga kara diyA hai aisA sAdhu tathA... jo zeSa 4 saMjvalana kaSAya ke sattA meM paDe jarUra haiM phira bhI unakA jyAdA upayoga na karate hue AtmasAdhanA ke upayogabhAva meM AdhyAtmika vikAsa yAtrA 942 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahanevAlA sAdhu, tathA yoga baMdha hetu cAlu rahane para bhI tInoM prakAra ke yogoM kI gupti kA, tathA 5 samiti Adi kA isa taraha aSTapravacanamAtA kA pUrNa rUpa se pAlana karanevAlA aisA sAdhu kahalAtA hai| ina 14 guNasthAnoM para do varga ke sAdhaka hI rahate haiM / 1 le mithyAtva ke guNasthAna se 5 ve guNasthAna taka ke jIva asAdhu hai / avirati ke udayavAle zrAvaka hai / jabaki chaThe guNasthAna para ArohaNa to sAdhu-zramaNa banane ke pazcAt hI hotA hai / tathA Age ke sabhI guNasthAnoM para sAdhu-zramaNa hI rahate haiM / isalie Age ke sabhI guNasthAna ekamAtra zramaNa sAdhu ke lie hI haiM / ataH 6 se lagAkara 14 taka ke Age ke sabhI guNasthAnoM kA mAlika sAdhu hI hotA hai / jisake vrata-virati-paccakkhANa, tyAga kA zubha udaya kAphI acchA hotA hai / yadyapi 13 ve guNasthAna para pahu~cakara jIva tIrthaMkara bhagavAna, sarvajJa sayogI kevalI bana jAtA hai phira bhI vaha sarvaprathama sAdhu to hai hii| jaise koI hindu-muslIma hai, lekina vaha bhI sabase pahale manuSya to hai hI / sarvaprathama manuSya hai, bAda meM vaha hindu-muslima hai| ThIka usI taraha sabase pahale sAdhu hai hii| usake pazcAt vaha vItarAga, tIrthaMkara aura sayogI kevalI Adi hai| vartamAna kAla meM bhale hI avirati kaSAya Adi kA tyAga na bhI kiyA hai, kisI bhI prakAra ke vrata, niyama tathA pratyAkhyAna tyAga kucha bhI na kiyA ho, kisI bhI prakAra kI pratijJA bhI nahIM kI ho, yA avirati ke kAraNarUpa chakAya kI virAdhanA hiMsA pApAdi kA tyAga bhI na kiyA ho aura mahApApatyAgapUrvaka mahAvratAdi bhI grahaNa na kiye ho to bhI apane Apa ko sAdhu-santa kahalAne ke lie taiyAra haiM, aise bana baiThe sAdhu dravyaliMga yA bAhyaliMga se bhale hI veSadhArI sAdhu kI gaNanA-tulanA meM A sakate ho, lekina eka bAta nizcita hI hai ki Abhyantara kakSA se ve avirati-pApAdike udayavAle cha jIvanikAya kI niraMtara virAdhanA karanevAle haiN| isI taraha ve nispRha ziromaNI tyAgI-tapasvI bhI nahIM kahalA sakate haiM / yadi saca dekhA jAya to 5 ve guNasthAna para jo gRhasthI zrAvaka hai vaha bhI dezaviratidhara hai / ataH sarvAMzika nahIM to AMzika paccakkhANa usane bhI svIkAra kara rakhe haiM / ataH 'deza' zabda kA yahA~ prayoga kiyA hai / "deza" kA matalaba hai AMzika / kucha choTe pramANa meM / jo sAdhu mahAvata ko dhAraNa karatA hai usake sAmane 5 ve guNasthAnavartI jo gRhasthAzramI gharabArI zrAvaka hai usane bhI dezataH-nyUnataH virati dhAraNa kI hai, svIkAra kI hai, ataH dezaviratidhara zrAvaka kahalAtA hai| apramatabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" . . . 943 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jabaki apane Apako sAdhu saMta kahalAnevAloM ko yaha bhI socanA hI cAhie ki mujhe aise dezaviratidhara zrAvaka se jyAdA tyAga, virati-vrata-paMccakkhANa grahaNa karane hI caahie| tabhI hama mahAtyAgI, mahAvratI khlaamNge| mukhya karma baMdha ke hetu mithyAtva avirati-kaSAyAdi hetuoM kA tyAga karanA hI caahie| tabhI sArthaka sAdhutA prApta hogii| anyathA aise kahalAnevAle nAmadhArI, veSadhArI sAdhu saMta kisI kAma ke nahIM rheNge| saccI sAdhutA Ae binA Age ke guNasopAnoM para vikAsa nahIM hogaa| ArohaNa nahIM hogaa| ye to sAdhu-saMta banane kA bahAnA banAte haiN| lekina gharabArI gRhastha bane. hue eka do nahIM aneka aise bhI haiM jo ki abhItaka mithyAtva kA AvaraNa bhI bheda nahIM pAe haiM aura binA mithyAtvatyAga ke...ve thoDI dera A~kha mUMdakara kisI Asana meM baiThe nahIM ki... apane Apako koI rAjayogI, koI sahajayogI, koI mahAyogI aura aura na mAlUma kyA kyA bana baiThe haiM ? lekina Azcarya isa bAta kA hai ki... apane saMsAra kI pravRtti meM to AraMbha samAraMbhI hI hai / abrahma maithuna sevanAdi bhI karatA hI rahatA hai / asatya-jhUTha-corI kA AcaraNa cAlU hI hai / aura AraMbha-samAraMbha ke viSaya meM chajIva-nikAya ke jIvoM kI hiMsA-virAdhanA bhI cAlU hI hai phira bhI aisA gharabArI kahatA hai ki maiM bhI dhyAnI-yogI bana gayA hU~ / are ! aSTAMga yoga kI prakriyA meM se abhI taka yama-niyama kA to aMza mAtra bhI ThikAnA hI nahIM hai aura sIdhe hI dhyAna kI sarvocca kakSA bhI prApta kara lI yaha bhI kitanA baDA Azcarya hai| koI to kahatA hai ki.... basa, hamane aMzamAtra bhI A~khe baMda karake zarIra kI saMvedanAoM ko dekha liyA, ataH hamane acchA U~cA dhyAna kara liyA, hama dhyAnI ho ge| aise kaise koI dhyAnI ho jAtA hai ? kyA dhyAna itanA sarala hai ? jI nhiiN| yaha kaise saMbhava ho sakatA hai? yA to dhyAna ko sahI artha meM samajhA hI nahIM gayA hai| isIlie aisI sthiti banatI hai ki basa, hamane jo kiyA vahI dhyAna hai| cAhe sahI dhyAna ho vaha hama kara pAeM yA nahIM lekina hamane kiyA vahI sahI dhyAna hai aisI bhrAnti-bhramaNA aura AbhAsamAtra meM raha jAnevAle vyakti jIvana meM ito bhraSTa-tato bhraSTa arthAt ubhaya bhraSTa jaisI sthiti banA dete haiN| __ jaise eka pitA ne apane pAsa rahe pIlI dhAtu ke AbhUSaNoM ko apane Apa hI sone ke mAna liye| aura 100 varSoM taka apanI jAna se bhI jyAdA unakI cintA karatA rhaa| saMbhAlane ke lie, surakSita rakhane ke liye bhI kAphI lambA kharca bhI kiyaa| usakI dhAraNA aisI thI ki...jo bhI pIlA hotA hai vahI sonA hotA hai| vaha sone ko hI pIlA nahIM mAnatA thA parantu pIle ko hI sonA mAnakara calatA thaa| aisI ajJAna dazA thii| isalie 944 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sAla ke bAda jaba Arthika dRSTi se khUba nukasAnI meM A gae aura khAne kI bhI samasyA khaDI ho gaI taba soca vicAra karake.... unhoneM kucha AbhUSaNa becakara una paisoM se AjIvikA calAne kA socA / isa nirNayAnusAra ve bAjAra meM becane gae / taba suvarNakAra sonI ne dekhakara-jA~cakara sApha zabdoM meM kahA ki.... mahAzayajI ! yaha to pItala hai| sone kA aMzamAtra bhI nahIM hai| kyA Apa hamako Thagane Ae haiM ? aisA kahakara thoDe do zabda kahe sunAe aura apanI dukAna se hakAla diyaa| aisI sthiti meM baDA vyathita duHkhI huA bicArA.... sira para hAtha pITakara rotA hI rahA / svAbhAvika hI thA ki.... vaha manaHsaMtoSa karane ke lie pUre bAjAra meM 10-20 sabhI dukAnoM para gayA lekina saba jagaha se eka hI uttara milA / becArA hAtha malatA hI raha gyaa| sonI ne sApha zabdoM meM kaha diyA aura kasoTI ke pASANa para kasa ke dikhA diyA ki... dekhie... sApha pItala dikhAI de rahA hai| sacamuca 100 sAla kI jindagI kA aphasosa karatA rhaa| aisI sthiti meM usako itanA jyAdA duHkha huA ki... vaha antima vicAroM taka pahu~ca gayA ki... basa, aba to dharatI-jagaha de de to samA jAU~ / kyA karU~, kisI ko mu~ha dikhAne jaisA bhI nahIM rahA / eka tarapha to 100 sAla taka AbhUSaNa samajhakara-mAnakara saMbhAlatA rhaa| aura duHkha ke dinoM meM jaba upayoga karane kA avasara AyA taba bilkula khoTA-nakalI nikalA / are bhagavAna ! hAya ! yaha kyA huA? jaise 100 sAla kI jindagI kA yaha aphasosa huA, ThIka usI taraha pUrI jindagIbhara taka jo vyakti zarIra kI uThatI huI saMvedanAoM ko dekhatA rahA, haThayoga kA AlaMbana lekara zvAsa ko dekhatA rahA, zvAsa prekSA hI karatA rahA, yA rAjayoga siddhayoga * kahakara-mAnakaraM karatA hI rahA, yA nAcate-kUdate hue hU-hU-hU karatA hI rahA yA phira kaiseToM ke balapara saMgIta ke sahAre DAyanAmika dhyAna karatA rahA, yA phira yama-niyamAdi kisI kA bhI rattIbhara aMza na mAnate hue, na svIkArate hue bhI jo dhyAnAdi karatA hI rahA una logoM kI, aise kahalAnevAle dhyAnI-yogI kI bhI anta meM jAkara aisI hI sthiti hotI hai / ubhayabhraSTatA jaisI hAlata hotI hai / na ghara ke na ghATa ke basa, dhobI ke kutte ke jaisI hAlata hotI hai| isalie 14 guNasthAnoM ke jo sopAna batAe gae haiM una sopAnoM para hI kramazaH caDhanA caahie| Age baDhanA caahie| AdhyAtmika vikAsa antarAtmA meM honA hI cAhie / Atmika parivartana andara kI gaharAI meM honA hI caahie| kyoMki guNasthAna Atmika adhyavasAyoM kI zuddhi para avalaMbita hai / vahA~ eka eka sopAna caDhane meM Age baDhane meM kisI zvAsa yA zarIra kI saMvedanAoM Adi ke bAharI lakSaNoM kA koI apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 945 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahatva hI nahIM hai| ve saba bAhya nimitta mAtra haiN| lakSaNa mAtra haiN| lekina antarAtmA ke adhyavasAyoM meM parivartana AnA hI cAhie / antarAtmA meM rAga-dveSa kI mAtrA kramazaH ghaTatI hI jAya, kaSAya bhAva kI pariNati kramazaH samApta hotI jAya aura mithyAtva kA to aMza mAtra bhI bacA na rahe / tathA avirati-avrata Adi kA sarvathA tyAga karake vratI-tyAgI bananA hI cAhie to hI karmabaMdhAdi kI sthiti miTa jaaegii| yahI jarUrI hai| . baMdhahetuoM ke anurUpa guNasthAnoM kA nAmakaraNa___ jaise ki pIche baMdhahetuoM ke viSaya para kAphI vicAraNA kara Ae haiN| aise 4 yA 5 karma ke baMdhahetu haiM / 1) mithyAtva, 2) avirati, 3) pramAda 4) kaSAya, aura 5) yog| karmagranthakAra ke matAnusAra avAntara samAveza ke kAraNa4, aura tattvArthakAra ke kathanAnusAra 5 baMdhahetu haiM / (inakI vicAraNA pahale kara cuke haiM) ___14 guNasthAnoM kA jo nAmakaraNa kiyA hai / vaha kisa AdhAra para kiyA hai ? isakA bhI vicAra to A sakatA hai / aura AnA Avazyaka hI hai| prazna uThanA bhI svAbhAvika hai| jaise ki pahale 14 guNasthAnoM ke nAmoM kA nirdeza to kAphI pahale kara Ae haiM usako dekhane se Apako spaSTa khyAla AegA ki... ye sAre hI nAma AtmA kI karmasaMyukta avasthA ke AdhAra para hai aura kahA~ kisa baMdhahetu kI prAdhAnyatA hai ? itanA hI nahIM Apako Azcarya to isa bAta kA hogA ki sabhI nAmAdi bhI ekamAtra mohanIya karma ke AdhAra para hai| aura sabhI baMdhahetu bhI mohanIya karma kI prakRtiyoM ke AdhAra para hai| mohanIya karma vibhAga karma baMdhahetu ke bheda 1) mithyAtva-darzana mohanIya- 3 1) mithyAtva 1) mithyAtva 2) mUlakaSAya- cAritra mohanIya-16 2) avirati 2) avirati 3) nokaSAya cAritra mohanIya- 6 3) pramAda 3) kaSAya 4) veda mohanIya 3 4) kaSAya 4) yoga kula prakRtiyA~- 28 5) yoga 1) mithyAtva to vaise bhI mohanIya karma kI prakRti hai hI, tathA samAna rUpa se baMdhahetu bhI hai hii| 2) cAritra mohanIya karma ke ghara meM avirati pradhAnarUpase rahatI hai / virati kA abhAva hI avirati svarUpa hai / avirati meM hiMsA, jhUTha, corI Adi jo avrata haiM ve bhI mUla 946 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyajanita hai isalie 6 avirati aura 6 avrata ina donoM ko milAkara 12 bheda avirati ke hote haiN| 3) tIsare vibhAga nokaSAya mohanIya karma meM jo hAsya-rati-arati Adi ke svabhAva haiM usI para kAma Ate haiM ye / ataH vaise bhI nokaSAya mohanIya AtmA kA svabhAva banAtA hai / isake kAraNa ha~sanA, ronA, bhayabhIta bananA Adi kA svabhAva nokaSAya mohanIya karma ke kAraNa bana jAtA hai / aba jaba AtmA sva-svabhAva choDakara jaba hAsyAdi ke AdhIna ho jAtI hai, taba pramAdavaza hI hotA hai / use hI pramAda kahate haiN| isalie pramAda baMdhahetu banakara upasthita ho jAtA hai| __ yA phira pramAda kA mUla kaSAyoM meM samAveza kareM to bhI mUla kaSAyoM meM hI pramAda ginA jA sakatA hai| isalie pramAda se dUra raho hI nahIM to punaH kaSAyabhAva hI apanA adhikAra jamA legA |ek tarapha mohanIya ke bhedoM meM mUla 16 kaSAyoM kA svarUpa spaSTa pragaTa hotA hai / aura dUsarI tarapha kaSAya ko to vaise bhI saba baMdhahetuoM meM sabase baDA baMdha hetu kahA gayA hai| aba antima bAta rahI yoga aura veda kI / idhara guNasthAnoM meM- anta meM jAkara yoga kI bAta kI hai| aura idhara baMdhahetuoM meM bhI antima baMdhahetu yoga hai / tathA mohanIya karma meM bhI cauthA vibhAga veda kA hai, jo mana-vacana-kAyA para hI AdhAra rakhatA hai / binA inake to yogabaMdha hogA bhI kaise? isa taraha Apa dekha rahe haiM ki eka mAtra mohanIya karma kI hI prakRtiyA~ hai, tathA samasta baMdhahetu bhI eka mAtra mohanIya karma ke hI haiM / abhI jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIyAdi dUsare karmoM kI to bAta bIca meM AtI hI nahIM hai| kyoMki una karmoM ke svataMtra koI baMdhahetu hai bhI nahIM / jo hai ve baMdhahetu saba mohanIya karma ke hI haiM / hetu-kAraNabhUta hetu mohanIya ke hone ke kAraNa itanA to saMsAra meM spaSTa ho hI jAtA hai ki....saMsAra kI samasta pravRttiyA~ mohanIya ke AdhAra para hI hotI haiM / dUsarA koI vikalpa hI nahIM hai| yaha rahasyAtmaka bAta "hetu" zabda spaSTa kara detA hai / aura karma bAMdhane kI prakriyA meM hetu kA AdhArabhUta mahatva hI sabase jyAdA hai / "kiraijIeNa heuhiMjeNaM to bhannae kamma" pU. devendrasUri ma. ne karmagrantha ke prAraMbha meM hI karma kI jo vyAkhyA kI hai usameM bhI hetu zabda kA prayoga kiyA hai| yaha spaSTa sUcita karatA hai ki... binA hetu ke karma kA baMdha ho hI nahIM sakatA hai / isalie jaba taka mana-vacana-kAyA ke yogadi pravRttizIla sakriya raheMge taba taka-baMdha hetu sabhI sArthaka kArya karate raheMge / aura unake AdhAra para jIvoM ko karmoM kA baMdha hotA hI rhegaa| vyAkhyA isa bAta ko spaSTa karatI hai ki jIva ke dvArA hetupUrvaka jo kriyA kI jAtI hai vaha apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 947 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kahalAtA hai / yadi hetu zabda nikAla diyA jAya to mAtra "jIva dvArA jo kriyA kI jAtI hai use karma kahate haiM" to nizcita rUpa se sabhI kriyAoM ko hI karma kahanA paDegA / lekina vaisA hotA nahIM hai / zAyada kriyA bhinna prakAra kI ho aura hetu bilkula alaga hI prakAra kA ho sakatA hai / tathA kriyA kI samAnatA eka jaisI aneka, jIvoM ke bIca dekhI jA sakatI hai lekina baMdhahetuoM meM bhinnatA rahegI / isIke AdhAra para karmoM kA baMdha bhI bhinna-bhinna prakAra kA hogA / aura sthitibaMdhAdi bhI bhinna-bhinna prakAra kA hogA / viSaya kI vicAraNA bhI pahale kAphI kara Ae haiM / ataH vizada svarUpa vahA~ se spaSTa samajha meM A sakegA / (kRpayA pIche punaH paDhakara pakkA karane kA rakheM / ) I guNasthAnoM ke nAmoM para baMdhahetuoM kI chApa aba isI taraha 14 guNasthAnoM ke jo 14 nAma diye gae haiM unake nAmoM ko tathA kahA~ taka una nAmoM kI sthiti rahatI hai aura badalatI hai yaha dekheNge| pahale guNasthAna para, 4 the para, 6 TThe para, 10 ve guNasthAna para, tathA 13 ve guNasthAna para, isa taraha kramazaH ina 5 guNasthAnoM para pA~coM baMdhahetuoM ke pA~coM nAmoM kA nirdeza spaSTa khyAla AtA hai / unake nAmoM ke sAtha baMdhe hetuoM kI chApa nAmoM ko spaSTa dekhane se khyAla A jAegA - 1) pahale guNasthAna mithyAtva para - " mithyAtva " 1 lA baMdhahetu / . " avirati" 2 rA baMdhahetu - . "pramAda" 3 rA baMdhahetu 2) 4 the avirata samyakdRSTi guNasthAna para - 3) 6 TThe pramatta saMyata guNasthAna para 4) 10 ve sUkSma saMparAya guNasthAna taka "saMparAya = kaSAya" 4 thA baMdhahetu 5) 13 ve sayogI kevalI guNasthAna taka - "yoga" 5 vA~ baMdhahetu / - - 948 - isa prakAra 1, 2, 6, 10 aura 13 ve ina 5 guNasthAnoM kA nAmakaraNa hI 5 baMdhahetuoM ke AdhAra para hI kiyA gayA hai| tathA vahA~ nAmanirdeza karake vahA~ taka usa usa baMdhahetu kI sthiti pradhAna rUpa se nirdeza kI hai| aura usase Age baDhane ke bAda usa baMdha hetu kI sthiti kucha bhI nahIM rahatI / usakA abhAva rahatA hai yaha bhI nirdeza spaSTa hotA hai / ise spaSTa samajhane ke lie guNasthAnoM ke nAmoM ke sAtha usa baMdhahetu kI sthiti pravRtti - prakRti Adi dekhane se vizeSa khyAla A jaaegaa| isase yaha spaSTa ho jAegA ki kauna sA jIva kisa guNasthAna para khaDA hai / aura vahA~ kitane karma, kitanI karmaprakRtiyA~ kisa hetupUrvaka bAMdha rahA hai / aura kahA~ taka bA~dhatA hI rhegaa| yaha nIce kI nimna tAlikA 14 sopAnoM ko kramazaH dekhane se khyAla AegA / T AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sayAMgI, kevalI - nimna tAlikA ke AdhAra para dekhie- sabhI 14 guNasthAnoM ke nAma na likhate hue yahA~ sirpha baMdhahetuoM ke nAmavAle jo zabda prayukta haiM sirpha unake nAmoM kA ullekha kiyA hai| dekhie- 1 lA guNasthAna mithyAtva nAmaka hai / yahA~ vaise sabhI baMdhahetu pA~coM bhare par3e haiN| sabhI ekasAtha maujUda haiM / ataH sabhI baMdhahetuoM se karma kA bhArI baMdha hotA hI hai| lekina mithyAtva se sabase jyAdA karmabaMdha hotA hai| yahA~ prAdhAnyatayA mithyAtva jyAdA pravRtta hai| kAryarata hai| ataH karmabaMdha pA~coM baMdhahetuoM dvArA bahuta jyAdA pramANa meM hotA hI rahatA hai / phira jaise hI jIva pahale guNasthAna se Upara uTha jAtA hai aura sIdhe 4 the guNasthAna para pahu~cA ki samyaktva pAyA / samyaktva pAte hI aba mithyAtva gAyaba / aba 5 baMdhahetuoM meM se 4 zeSa bace haiM / ye cAroM 4 the guNasthAna para sakriya haiN| jI hA~, 4 the guNasthAna para deva-guru-dharma para zraddhA kAphI acchI banI hai, jisase unako mAnane kI bhAvanA U~cI banI hai| parantu abhI unakA AcaraNa karane kI koI taiyArI nahIM hai / isalie vaha AcaraNa na karake zraddhA bhAva se mAnane meM koI kamI nahIM / rkhegaa| AcaraNa ke abhAva meM avirati kA baMdhahetu khullA hai| isalie dharma meM zraddhA rakhate hue bhI avirati-avratajanya hiMsA-jhUTha-corI Adi ke sabhI pApa karatA / rhegaa| aura 6 jIvanikAya kI virAdhanA bhI DHA dezavirata avirata apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 949 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA rhegaa| abhI taka jIvoM kI rakSA karane Adi kI usakI vRtti hI nahIM banI hai| 4 the guNasthAna se Age5 ve guNasthAna para eka sopAna Age baDhane para vahI avirati pramANa meM AdhI ho gaI hai / yadyapi avirati saMpUrNa rUpa se sarvathA nahIM gaI hai, isalie dezavirati guNasthAna nAmakaraNa kiyA gayA hai / yahA~ deza zabda rASTra yA rAjyavAcaka nahIM hai parantu alpa pramANa artha prayukta hai / jo avirati baMdhahetu thA vaha aba virati dharma meM badala rahA hai / lekina sarvAMzika saMpUrNa nahIM / isalie dezarUpa meM virati dharma AyA aura kucha pramANa meM avirati bhI rahatI hai| jaba sAmAyika pratikramaNa-pauSadhAdi karatA hai taba virati meM rahatA hai.| aura jaba sAmAyikAdi pUrI ho jAtI hai yA pAra letA hai taba punaH avirati meM A jAtA hai| viratirUpa sAmAyikAdi meM rahate samaya 6 jIva nikAya kI virAdhanA nahIM kregaa| basa, usameM sAdhu jaisA jIvana jIegA / isIlie sUtra meM spaSTa kahA hai ki- "samaNo iva sAvao havai jmhaa| eeNa kAraNeNaM bahuso sAmAiyaM kujjA // " jahA~ taka zrAvaka sAmAyikAdi kI virati meM rahatA hai taba vaha zramaNa = sAdhutulya kahalAtA hai| isI kAraNa se bAra-bAra jyAdA se jyAdA sAmAyika karanI cAhie / vaise bhI zAstrakAra maharSI aura jyAdA spaSTa kahate haiM ki sAmAiya-posahami a, jo kAlo gacchai jiivss| so mukkhaphala deI, seso saMsAra phala heu / / - arthAt sAmAyika pauSadha meM jIva kA jitanA kAla jAtA hai-bItatA hai utanA hI aura vahI kAla mokSaphala detA hai, arthAt mokSagamana ke lie upayogI siddha hotA hai| basa, usake sivAya kA sArA hI jo avirati kA kAla hai vaha saMsAra kI vRddhi kA phala detA hai / usase saMsAra baDhatA hI rahatA hai / isa zloka meM virati kA bhI phala batAyA hai aura virati kA bhI pramANa batAyA hai| aba 5 ve guNasthAna se Age baDhakara vikAsa kI dizA meM jIva jaba 6Dhe guNasthAna para ArUDha hotA hai taba mahAvrata grahaNa karake saMpUrNa rUpa se avirati kA sarvathA tyAga karake sAdhu banatA hai / isase yaha spaSTa hotA hai-jisa kisI ko bhI saMsAra kA mahAbhiniSkramaNa karake yadi sAdhu bananA ho to sabase pahalA prAthamika niyama itanA to jarUra A jAtA hai / ki vaha 6 jIva nikAya kI virAdhanA-aviratirUpa baMdhahetu Azrava kA to tyAga karanA caahie| 7 pRthvI-pAnI-agni-vAyu-vanaspatI tathA trasAdi ke samasta jIvoM kI rakSA karate hue AcArasaMhitA banAnI caahie| AcAra-vicAra meM hI aisI vyavasthA baiThAnI 950 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhie jisase kisI bhI jIvoM kI hiMsA-virAdhanA na ho / ina avirati aura avrata ke sabhI pApoM ko ananta janmoM taka jIva ne sevana kiyA hai / aura usameM ananta jIvoM kI hiMsA-virAdhanA kI hai| isalie avirati jaise baMdhahetu kA sevana-AcaraNa karate hue jIvane ananta bAra ananta gune karma vigata anantakAla meM kiye haiM / aba to soca-samajhakara isa baMdhahetu kA sarvathA saMpUrNa rUpa se tyAga karake pApakarmoM se bacanA hI zreyaskara hai / jaina sAdhu ke lie to AcAra saMhitA aisI suMdara banAI gaI hai ki.... ve barobara avirati kA tyAga karate hI karate haiM / pUrI jindagI bhara taka aSTapravacanamAtA kA pAlana karate hue chaH jIvanikAya kI virAdhanA se bacate hue saMpUrNarUpa se rakSA karate hue AcaraNa karate haiN| saMyama dharma kA pAlana karate hue sAdhu jIvana jIte haiN| jI hA~, mithyAtva aura avirati ina donoM baMdhahetuoM kA sarvathA tyAga ho cukA hai ataH inase janya karmoM kA baMdha nahIM hogaa| lekina pramAda-kaSAya yoga ke 3 baMdhahetu aura haiN| ina tIna se karmabaMdha kA mArga cAlU rhegaa| - yaha AdhyAtmika vikAsamArga hai / AtmA kI uttarottara pragati ho rahI hai| lekina pragati kaba aura kaise hogI? bhUtakAla ke andara rahe hue pApa karmoM kA kSaya-nAza(nirjarA) karane se / tathA nae pApakarmoM kA upArjana na karane se / bhUtakAlIna pApakarmoM kI koI jIva kitanI nirjarA kara rahA hai? kI yA nahIM Adi kA hameM kucha bhI khyAla nahIM aaegaa| lekina nae pApakarma upArjana kara rahA hai yA nahIM, kA khyAla usakI vartamAnakAlIna pravRtti-vRtti se spaSTarUpa se aaegaa| mithyAtvAdi pA~coM baMdhahetuoM kI pravRtti-vRtti sApha dRSTigocara hotI hai| ve sabhI pratyakSa siddha haiN| mithyAtva rahane para deva-guru-dharma ko na mAnane kI vRtti ke kAraNa, jIvAdi nauM tattvoM ko na mAnane ke kAraNa, AcaraNa meM bhI vaise jIva kI pravRtti bhI hiMsAdimaya hI bana jAtI hai| phira samasta jIvoM ko bhI jIvarUpa mAnane kI vRtti hI nahIM rhtii| isalie mAtra bhagavAna yA guru ko hI mAnanA paryApta nahIM hai parantu sAtha jIvAdi sabhI tattvoM kA-padArthoM kA svarUpa bhI yathArtha mAnakara ucita vyavahAra aura AcaraNa honA hI caahie| vartamAna jIvana meM AcaraNa ke kSetra meM aviratirUpa virAdhanA nahIM balkI viratidharmarUpa ArAdhanA rahanI caahie| jisase nae karmoM kA baMdha na ho / aba sAdhuke jIvana meM ina do pApakarmoM ke baMdhahetuoM se bacane ke kAraNa50% pApakarmoM ke nae Agamana se jIva baca jAtA hai| aba zeSa jo baMdhahetu bace haiM unakI hI cintA hai| apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 951 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizyAnA mAmbAda anantAnabaMdhI Adi 16 kaSAya / cha8 guNasthAna para sAdhu bana jAne ke bAvajUda bhI pramAda nAmaka baMdhahetu se pApakarmoM kA Agamana cAlU hI rahatA hai / yadi sAdhaka zramaNa 7 ve apramatta saMyata guNasthAna para eka sopAna aura Age caDha jAya to pramAda baMdhahetu bhI banda ho jaaegaa| phira pramAdajanya jo karmabaMdha hotA hai vaha bhI banda ho jaaegaa| isalie kisI bhI rUpa se pramAda se bacanA hI, pramAda ke tyAgapUrvaka apramatta bhAva se sAdhanA meM karane para rAga-dveSa janita karma se bacA jA , sakatA hai / aba Age vikAsa ho sakatA hai| pramAda bAdhaka hai / vikAsa kA avarodhaka hai| jabaki apramatta bhAva Age ke vikAsa ke lie kAphI acchA sahAyaka hai| 7 ve guNasthAna para ArUDha ho jAne ke pazcAt aba 3 baMdhahetuoM ke dvAra baMdha ho jAte haiN| aba sirpha 2 baMdhahetuoM ke dvAra khulle rahate haiN| kaSAya aura yog| kaSAya krodha-mAna-mAyA aura lobha ye cAroM kaSAya anantAnubaMdhI Adi 4 ke sAtha 4x 4 = 16 prakAra ke hote haiN| ina 16 prakAra ke kaSAyoM meM cAra-cAra kI TukaDI banatI hai| aura ye bhI guNasthAnoM para bAdhaka-avarodhaka banatI haiN| unakA nirdeza nimna krama se dekhie isa tAlikA ko dekhane se spaSTa khyAla A jaaegaa| 1 le mithyAtva guNasthAna para anantAnubaMdhI cAroM kaSAyoM kA jora jyAdA rahatA hai| vaise bhI mithyAtva ke sAtha ina anantAnubaMdhI cAroM kaSAyoM kA gaharA-gADha 952 ' AdhyAtmika vikAsa yAtrA apratyAkhyAnIya Adi 12 kaSAya / pratyAkhyAnIya Adi 8 kaSAya / saMjvalana Adi 4kssaay| sakSma sapA upazAMta mola upazAta mAha - mAhA kavalA sayogI Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbaMdha banA huA hai / donoM sAtha hI rahate haiM / eka dUsare ke pUraka-paraspara sahayogI haiN| yadyapi zeSa 12 kaSAyoM kA bhI astitva hai / anantAnubaMdhI Adi kI kAla ke AdhAra para vyavasthA hai| 1) anantAnubaMdhI-AjIvana-janmabhara rahatA hai| 2) apratyAkhyAnIya 4 kaSAya-1 varSa kI kAla avadhivAlA hai / 3) pratyAkhyAnIya 4 kaSAya 4-4 mAha kI kAla avadhi taka rahanevAlA hai| jabaki saMjvalana kI utkRSTa kAla maryAdA 15 dina kI hI hai| jaise hI mithyAtva ke 1 le guNasthAna se graMthibheda kara koI jIva sIdhe 4 the samyaktva ke guNasthAna para pahu~catA hai vahA~ 4 anantAnubaMdhI kaSAya kSINa ho ge| aba apratyAkhyAnIyAdi 12 kaSAyoM kI sthiti 4 the guNasthAna para rahatI hai / phira Age vikAsa sAdhatA huA jIva jaba 5 ve guNasthAna dezavirati para ArUDha hotA hai taba vrata-virati-paccakkhANa A jAte haiM / aba apratyAkhyAnIya4 kaSAya bhI gae / isa taraha 5 ve guNasthAna para Ate hI anantAnubaMdhI 4 + apratyAkhyAnIya 4 = 8 kaSAyoM kA * vilaya hogaa| aba zeSa 8 aura bace haiN| . vikAsa kI dizA meM agrasara sAdhaka aba Age 6Dhe guNasthAna ke sopAna para caDhakara jaba sAdhu banatA hai taba pratyAkhyAnIya 4 kaSAyoM kA bhI vilaya ho jAtA hai / isa taraha anantAnubaMdhI 4, + apratyAkhyAnIya4+ pratyAkhyAnIya 4 = 12 kaSAyoM kA abhAva ho gayAM / aba mAtra saMjvalana ke 4 hI kaSAya zeSa bace haiN| vaise saMjvalana kI jAti ke 4 kaSAyoM kI sthiti 6, 7, 8, 9 aura 10 ve ina 5 guNasthAnoM para rahatI hai| ina para bhI kramazaHmAtrA kA jora kama kama hotA hI jAtA hai lekina kaSAya thoDA bhI ho to bhI Akhira hai to kaSAya kI hI jAti kA hai / ataH baMdhahetu hone ke nAte karma to baMdhAegA hI bNdhaaegaa| basa, mohanIya karma kI sthiti 10 ve guNasthAna taka hI hai / Age nahIM hai| Age 11 vA~ guNasthAna jo ki upazamazreNIvAle kA hai| vahA~ aba nae kaSAya kI pravRtti nahIM hai| kyoMki baMdhahetu nahIM hai / parantu pUrva baMdhe hue kaSAyoM ke udaya kI saMbhAvanA pUrI hai / kyoMki kSaya kA kArya nahIM kiyA hai-upazamana kA kAma kiyA hai / ataH rAkha ke nIce dabe pradIpta agnimaya koyaloM kI taraha krodhAdi kaSAyoM kI sattA paDI hai / ataH kabhI bhI kaSAya punaH pradIpta ho sakate haiM / isalie punaH patana hogaa| Age ke 12, 13 guNasthAna bilkula kaSAya kI sattA se rahita haiN| vahA~ na to krodhAdi kaSAyoM kA baMdhahetu hai aura na hI kaSAyajanita koI pravRtti / kucha bhI nahIM hai| apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 953 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUMki kSapakazreNI kA sAdhaka hI yahA~ pahu~cA hai / isalie kaSAyabhAvajanita kisI bhI karma ke baMdhana kI rattIbhara bhI saMbhAvanA nahIM hai| isalie 12, 13, 14 ve guNasthAna para sarvathA niSkaSAya bhAvavAle vItarAgI mahAtmA haiM / aba mithyAtva, avirati, pramAda aura kaSAya ye cAroM prakAra ke baMdhahetuoM kA nAmanizAna bhI nahIM hai / isalie karmabaMdha kA bhI nAmanizAna nahIM rhegaa| parantu yoga bhI eka pA~cavA baMdhahetu hai / abhI vaha avaziSTa bacA hai / 12, aura 13 ve ina donoM guNasthAna para vItarAgI-sarvajJa hone ke bAvajUda bhI mana-vacana-kAyA ke yoga hai to shii| mana kI pravRtti hai| hA~, 12 ve chadmastha vItarAgI ke lie to dravya-bhAva donoM mana haiM parantu 13 ve guNasthAna para kevalI-sarvajJa jo haiM unako mana se na to socanA hai na vicAranA hai / kucha bhI nahIM / isalie mana hetu karmabaMdhakAraka nahIM banegA / parantu vacana aura kAyA ko baMdhahetu karmabaMdha kI pravRtti kraaeNge| ataH karma kA baMdha to itane se nimitta ke kAraNa bhI hogA hI / sarvathA to bacanA saMbhava nahIM hai / isI kAraNa yahA~ para yoga baMdhahetu kI sattA kA sUcaka sayogI kevalI nAmakaraNa ucita hI kiyA hai| ___ yahA~ niyama aisA hai ki... uttara uttara ke baMdhahetu nIce nIce ke guNasthAnoM para jarUra se haiM / lekina nIce nIce ke guNasthAna para rahe hue baMdhahetu Upara-Upara ke guNasthAna para sarvathA nahIM rahate haiN| udA. ke lie 1 le guNasthAna para mithyAtva kA baMdhahetu hai, parantu Age-Upara ke kisI bhI guNasthAna para mithyAtva baMdhahetu kA astitva hI nahIM hai / ataH Age-Upara kA koI jIva patita hogaa| yadi paDegA-giregA to anya kisI bandhahetu kI . pravRtti Adi ke kAraNa se giregA, parantu mithyAtva se nhiiN| mithyAtva se to 1 le guNasthAnavAlA hI giregaa| isI taraha avirati-pramAda-kaSAya-yogAdi sabhI baMdhahetuoM kI pravRtti 1 le guNasthAna para avazya hI rhegii| ataH karmabaMdha sabase hotA hI rahegA / lekina Upara-Upara caDhane ke bAda nIce ke baMdhahetuoM kA kAryakSetra aba Upara nahIM rhegaa| 4 the guNasthAna kA "avirata samyagdRSTi" nAmakaraNa avirati baMdhahetu kI pradhAnatA ke kAraNa ucita hI hai| ___5 vA~ avirati kI nyUnatA aura virati ke kucha pravRtti ke kAraNa dezaviratidhara nAmakaraNa sArthaka hai| chaThe guNasthAna kA nAma pramatta saMyata hai / yahA~ pramAda baMdhahetu kI prAdhAnyatA hai / ataH saMyata ke Age pramatta nAmakaraNa bilkula sArthaka hai / aba nIce ke mithyAtva tathA avirati ke baMdhahetuoM kA nAmanizAna nahIM hai| 954 . AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Age 7 ve guNasthAna kA nAma apramatta saMyata kahA hai| vaha bhI sArthaka sahI hai / kyoMki niSedhavAcaka 'a' akSara pramatta ke Age lagAyA hai / vaha isalie ki 7 ve guNasthAna para Akara jIva ne pramAda kA tyAga kara diyA hai| pramAda choDa diyA hai ataH vaha pramAdabaMdha nahIM rahA / parantu Upara ke kaSAya aura yoga donoM baMdhahetu to abhI bhI maujUda haiN| 10 ve guNasthAna kA "sUkSma saMparAya" nAma bhI yaha sUcita kara rahA hai ki-- "saMparAya" zabda kA sIdhA artha hI kaSAya hotA hai| zAyada Apa jAnate hI hoMge ki kaS + Aya = kaSAya zabda kI niSpatti hai / yahA~ 'kaS' kA artha saMsAra hai aura Aya artha lAbha honA hai / ataH jisase saMsAra kA lAbha hotA hai arthAt saMsAra kI vRddhi hotI hai vaha " kaSAya" kahalAtA hai / yadyapi 10 ve guNasthAna para yaha saMparAya sUkSma mAtra hI hai / lekina hai sahI 1 kyoMki aba mAtra lobha hI bacA hai aura vaha bhI sUkSma kI kakSA kA hI hai / ataH sUkSmasaMparAya nAmakaraNa kaSAya ke baMdhahetu ke kAraNa ucita hI hai / isI taraha nauMve guNasthAna kA nAma jo anivRtti bAdara hai vaha bhI sArthaka hai / kyoMki vahA~ para bAdara arthAt . * sthUla mAtrA meM bhI kaSAya krodha, mAna tathA mAyA tInoM upasthita haiM tathA tInoM ke dvArA karmabaMdha bhI cAlU rahatA hai / aba sayogI keklI ... jo 13 ve guNasthAna para pahu~ca jAte haiN| aise mahAtmA cAroM ghanaghAtI karmoM kA kSaya karake kevalI - sarvajJa - vItarAgI bana jAte haiM phira bhI aisI kakSA yoga rahatA hai ataH sayogI kahalAte haiM / mana, vacana aura kAyA ke tInoM yoga 12 ve tathA 13 ve ina donoM guNasthAna para rahate haiM / yahA~ yoga zabda baMdhahetu ke pA~cave prakAra yoga kA vAcaka hai / jaise ki pichale sabhI guNasthAna para bhinna-bhinna guNasthAna ke nAmakaraNa ke sAtha baMdhahetuvAcaka zabda nAma ke rUpa meM juDe hue haiN| ThIka vaise hI 13 ve guNasthAna ke nAmakaraNa meM Age juDA huA sayogI zabda arthAt yogasahita mana-vacana - kAyA ke tInoM yogavAle artha meM hai / hA~, jaba jI rahe haiM vahA~ taka zarIra to banA huA sAtha hI hai / yadi zarIra hI chUTa jAya to mRtyu ho jaay| isalie zarIra- kAya yoga to banA huA hai hI / zarIra hai to vAcA - bhASA bhI hai hI / bolanA - dezanA denA Adi vAcika vyavahAra karane meM bhASA ke prayoga meM bolanA to paDatA hI hai| isalie kAya yoga ke sAtha vacanayoga bhI hai hI / aba bAta rahI manoyoga kI / kevalajJAnI ko socane vicAra karane kI koI AvazyakatA rahatI hI nahIM hai| ataH bhAva mana kI koI AvazyakatA hI nahIM rahatI hai / phira bhI hemacandrAcAryajI vItarAga stotra meM likhate haiM ki- " saMzayAnnAya harase anuttara svargINAmapi " anuttara vimAna jaise kalpAtIta kakSA ke sarvazreSTha svarga ke devatAoM ke bhI apramattabhAvapUrvaka " dhyAnasAdhanA " 955 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzayoM ko vahA~ baiThe baiThe hI dUra karane meM jina dravya manovargaNA ke pudgala paramANuoM kI AvazyakatA rahatI hai utane hI dravya mana ko banAte-rakhate haiN| isa taraha mana vacana aura kAyA ke tInoM yoga 12 ve-13 ve donoM guNasthAnoM para rahate haiN| zeSa 4 baMdhahetu to cale gae, aba eka mAtra yogaja baMdha rahA hai| ataH ina donoM guNasthAnoM para bhI alpa mAtrA meM karmabaMdha kA nimitta bacA hai / ataH karmabaMdha hotA to hai hii| lekina aba sAMparAyika baMdha na hokara kaSAyarahita mAtra yogaja baMdha hI hotA hai / isa taraha vItarAgI kevalI hone ke pazcAt bhI baMdhahetu kA astitva nahIM chuuttaa| anta meM jIva 14 ve gaNasthAna para phNcaa| vahA~ vItarAgatA-sarvajJatAdi saba to samAna rUpa se vaise hI rahate haiM / lekina aba mana-vacana-kAyA ke tInoM yogoM kA nirodha karate haiN| kyA karanA hai ina yogoM ko rakhakara? ataH tInoM yogoM kA nirodha kara ayogI banate haiM / jaDa deha hI choDa deMge taba kaise jIeMge? saMbhava hI nahIM hai / ataH 14 ve guNasthAna para paMcahrasvAkSaroM kA uccAra karane jitane hI parimita kAla meM dehAdi saba choDakara parinirvANa-mokSa pada ko prApta ho jAte haiM / basa, aba zarIra-deha-mana-vacana kisI kI bhI koI AvazyakatA nahIM rahatI hai| cetanAtmA ina tInoM ke binA prakAzapuMja kI taraha Atmapradeza ke zuddha svarUpa meM puMjamAtrarUpa meM rahatI hai| basa, yahI usakI siddhabuddha-muktAvasthA hai| isa taraha 14 guNasthAnoM para baMdhahetuoM kA krama hai tathA baMdhahetuoM ke AdhAra para . guNasthAnoM ke nAmakaraNa kI vyavasthA kaisI hai usakA khyAla A jAtA hai| tathA kisa baMdhahetu kI kisa guNasthAna taka sthiti pravRtti hai isakA bhI khyAla A jAtA hai| baMdhahetuoM dvArA AvRtta dharma ye pA~coM prakAra ke mithyAtvAdi baMdhahetu AtmA ke mukhya upayogI atyantAvazyaka dharmoM-guNoM ko roka dete haiM / ataH ve AvRtta rahate haiM, prakaTa nahIM ho pAte haiM / udAharaNArtha 1 le mithyAtva baMdhahetu ne pragaTa rahakara AtmA ke lie vikAsa meM sarvaprathama sopAna jahA~ se utthAna kI zuruAta hotI hai usa samyaktva ko hI roka diyA hai / ataH jaba taka mithyAtva rahegA taba taka vaha samyaktva ko Ane hI nahIM degA / roke rakhegA / ataH samyaktva ko lAnA ho to mithyAtva ko vidAya karanA hI hogaa| nikAlanA hI hogaa| samyaktva yaha Atma guNa hai / dharma hai / upayogI hai / AdhyAtmika vikAsa kI yAtrA kA yahI prathama sopAna 956 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / basa, yahA~ se hI AtmA ke vikAsa kI yAtrA kA prAraMbha hotA hai / yahI keMdrabindu hai / (samyaktva kA varNana pahale kAphI kiyA jA cukA hai|) basa, samyaktva ke AcchAdaka mithyAtva ko bhagA diyA jAya, kSaya kiyA jAya to samyaktva A jaaegaa| artha ke rUpa meM kaheM to bhagavAna, guru aura dharma tathA tattvoM ke prati kI viparIta vRtti-galata mAnyatA, jhUThI aMdhazraddhAdi saba dUra ho jAegI tathA una sabake bAre meM jIva ke lie vikAsa kI dizA kA sanmukhIkaraNa hotA hai / Aja dina taka mithyAtvavAsita hokara jIva jo viparIta calatA thA, mokSa se ulTI dizA meM calatA thA, aba vaha samyaktva pAkara mokSa sanmukha banatA hai| aba samyaktvI-sAdhaka samyaktva ke isa choTe se bIja ko pAkara aba vikAsa kI dizA meM tejI se Age dauDa paaegaa| jI hA~,... samyaktva se satyatA kI sahI pahacAna ho jAtI hai| bhUle bhaTake musAphira ko viparIta dizA se galata rAste se sahI dizA ke sacce rAste para Ane se jitanA Ananda hotA hai, ThIka usI taraha isa bhavaparaMparA ke saMsAra meM bhaTakatA jIva mithyAtvarUpI bhUle bhaTake galata rAste se muDakara samyaktva ke sacce sahI mArga para Akara mokSaprApti kI sahI dizA meM calate hue aneka gunA Ananda pAtA hai / ataH mithyAtva jo samyaktva ko rokatA hai-rodhaka hai usako sabase pahale haTAkara AtmA ko vikAsa kI dizA meM agrasara karanA hI uttama mArga hai| 2) avirati baMdhahetu-virati dharma ko rokatA hai / avirati-avratI banAtI hai| chakAya jIvoM kI virAdhanA karAtI hai| hiMsAdi hone ke kAraNa usa aviratidhAraka ko avratI banA detI hai / hiMsA-jhUTha-corI-abrahma-parigraha ke pApa avrata ko karAtI hai| ataH avirati adharma hai / pAparUpa hai / inakI nivRttirUpa dharma hI viratidharma hai / vi+rati = virati / isa zabda meM prayukta rati zabda Ananda-majA sUcaka hai, priya pasaMdagI ke artha ko dhvanita karatA hai| kisameM rati? avirati-jo 18 pApa kI pravRtti hai usameM Ananda majA AtI hai / hiMsAdi dvArA dUsare jIvoM ko mArane meM bhI jisako majA AtI hai vaha avirati-avratI kahA hai| virati zabda meM prayukta 'vi' upasarga kA artha vigatA ratiH yasmAditi viratiH = jisameM se rati Ananda kA bhAva jo hiMsAdi janya hai vaha nikala gayA hai isalie virati dharma hai / avirati zabda kA ThIka virodhI viparItArthavAcI virati dharma hai / AtmA ko pApAzrava se bacAtA hai| avirati kA baMdhahetu virati dharma ko rokatA hai / avarodhaka hai / 4 the guNasthAnaka taka isakI sattA rahatI hai / ataH yaha virati dharma ko tanika bhI pAsa Ane nahIM detA hai / ataH 1 se 4 guNasthAnavI jIva avirativAlA rahatA hai / viratirodhaka aviratiM ko haTAnA caahie| apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 957 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3) pramAda baMdhahetu chaTTe guNasthAna taka hai / yaha 1 se 6 guNasthAna taka apanI sattA rakhatA hai aura 1 se 6 guNasthAnavartI sabhI jIva pramAdagrasta pramAdI hote haiN| mithyAtvI jIva pramAdI ho yaha to samajhA jA sakatA hai, lekina 4 the guNasthAna para samyaktvI jo dharmazraddhAvAlA hotA hai, are ! 5 ve guNasthAna para dharma kA AcaraNa karanevAlA samyaktvI hotA hai, aura isase bhI Age caDhA huA 6Dhe guNasthAnavAlA jIva jo saMsAra kA tyAgI-virakta vairAgI-cAritradhArI saMyamI sAdhu hotA hai vaha bhI pramAdAdhIna ho jAtA hai| phira 6Dhe guNasthAna se nIce ke jIvoM kI to bAta hI kyA karanA? ataH pramAda baMdhahetu apramattabhAva ko rokatA hai aura 7 veM guNasthAna para pahu~cane-caDhane hI nahIM detA hai| pramAda meM viSaya kaSAya, vikathA, mada, nidrA Adi saba meM jIva grasta ho jAtA hai / ina sabakI pravRtti karane laga jAtA hai / aura apanI AtmA kA ahita karatA hai / ataH apramattabhAva ke rodhaka isa pramAda doSa ko dUra karanA hI lAbhadAyI hai / isIse AtmA kA vikAsa avaruddha nahIM . hogA aura AtmA Age baDha paaegii| 4) kaSAya yaha bhI 4 thA baMdhahetu hai / isakI sattA pahale guNasthAna se lekara Age 10 ve gaNasthAna taka rahatI hai / socie ! kula milAkara hai hI sirpha 14 guNasthAna aura inameM 14 vA~ to 5 hasvAkSara uccAra mAtra kAla kA hai / mokSagamana kA hai / aba bace zeSa 13 / aura ina 13 meM se 10 to kaSAya hI khA jAtA hai / 11 vA~ to suSupta kaSAya ke udaya kA hI hai| isa taraha yadi isakI bhI ginati kareM to 11 guNasthAna to kaSAya kI mAlikA ke ho jAte haiM / aba bace sirpha 2 / 12 vA~ aura 13 vA~ / ye donoM guNasthAna saMpUrNa rUpa se binA kaSAya ke zaddha haiN| ataH jyoM hI kaSAya-mohanIya karma saMpUrNa-sarvAMzika kSaya hokara haTA ki AtmA ke vItarAga bhAvAdi guNa pragaTa ho ge| kevalajJAnAdi pragaTa ho jAte haiM / ataH 1 se lekara 10 ve guNasthAna para eka chatrI sAmrAjya jamAkara baiThe hue isa kaSAya ko to samUla nAza karake nikAlanA hI cAhie / AtmA ke vItarAgabhAva ke avarodhaka isa kaSAya ko Atmazatru-Antara zatru Adi samajhakara hanana karanA hI caahie| tabhI jAkara sAdhaka 13 ve guNasthAna para arihaMta bnegaa| aura duniyA~ "namo" zabda Age joDakara aise arihaMta ko "namo arihaMtANaM" maMtra pada se sadA hI namaskAra karatI rhegii| 5) 5 vA~ baMdhahetu yoga hai / yaha bhI 1 le guNasthAna se lekara 13 ve guNasthAna taka apanA sAmrAjya banAe baiThA hai / mana, vacana aura kAyA ye tInoM yoga AtmA ko apane vaza meM rakha lete haiM / ataH AtmA inase ghirI huI rahatI hai / isa ghere meM phasI huI AtmA ina tInoM 958 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pure 0 kSINa moja upazAMta moha / sUkSma saMpa sAdhu anivRtti . apUrvakaraNa apramatta. sarvavirani yogoM ke kAraNa karma bAMdhatI hI rahatI hai| karmoM kA baMdha bhI ina tInoM yogoM ke dvArA aura karmoM kI nirjarA bhI ina tInoM ke dvArA hI hotI hai / ina tInoM yogoM kI sakriyazIlatA para baMdha kA AdhAra hai| isalie yaha yoganAmaka baMdhahetu ayogI svarUpa ko rokatA hai| usakA avarodhaka bAdhaka hai / isalie kisI bhI rUpa meM ina tInoM yogoM ke baMdhana ko haTAkara AtmA ko ayogI banAnA hI lAbhadAyaka hai| prabala puruSArtha karanA zreyaskara hai| ina baMdha-hetuoM ke abhAva meM AtmaguNoM kA pragaTIkaraNa hogA, taba AtmA eka-eka guNasthAna ke sopAna Age bar3hatI hI jAegI, caDhatI hI jaaegii| 14 guNasthAnoM meM sAdhu asAdhu uparokta sopAnoM kI tAlikA kA citra dekhane se eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki... 14 guNasthAnavartI guNiyoM ko do vibhAga meM vibhakta kiyA jA sakatA hai / 1 le mithyAtva ke guNasthAna se lekara 5 ve guNasthAna taka ke pramattasaMyata dazavirata asAdhu - Helene miyAnyo apramattabhAvapUrvaka dhyAnasAdhanA" 959 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikArI jIva gRhasthI-gharabArI-saMsArI kahalAte haiN| bhale hI 4 the guNasthAna para koI zraddhAlu zrAvaka bana gayA ho phira bhI hai to vaha saMsArI gRhastha / kyoMki dharma kI zraddhA jarUra huI hai lekina abhI saMsAra choDakara tyAgI-virakta sAdhu nahIM bana pAyA hai| aura isI taraha 5 vA~ guNasthAna bhI zrAvaka kA hI hai| zrAvaka samyaktvI (4 the guNasthAnavI) dezaviratidhara (5 veM guNasthAnavI jIva) __zrAvaka do prakAra kA hai / eka to avirata samyakdRSTi hai / jo mana meM deva-guru-dharma ke prati zraddhA sahI rakhatA hai / parantu aviratidhara hai / isalie abhI saba pApoM ko na karane ke paccakkhANa yA pratijJA nahIM kI hai isalie aviratijanya pApa kI pravRttiyA~ cAlU hI rahatI hai| saca to yaha hai ki 4 the guNasthAna para cAritrAtmaka AcaraNa zuru nahIM huA hai| abhI to sirpha mAnasika zraddhA mAtra banI hai / ataH avirati svAbhAvika hai| lekina jaise hI vaha 5 ve guNasthAna para pahu~catA hai ki vrata, virati aura paccakkhANa zurU ho jAtA hai| ataH 5 vA~ guNasthAna AcaraNa kA hai / 4 thA sirpha zraddhA bhAva se mAnane kA hai| phira bhI 5 ve guNasthAna taka asAdhu hai / abhI taka gRhasthI-saMsArI hai / ataH 1 le mithyAtva ke guNasthAna se 5 ve guNasthAna taka sabhI gRhasthAzramI gharabArI asAdhu haiM, yadyapi dhIre-dhIre dharma kI tarapha Age vikAsa jarUra sAdhA hai| pAhA . . - yadi Apa 1 le guNasthAna se sahI rUpa meM dekheM to mithyAtva se samyaktva kI bhUmikA meM praveza karane Adi kI prakriyA se sApha spaSTa hotA hai ki dharmaprApti-dharma kI zraddhA AcaraNa aura phira tyAga Adi kramazaH dhIre-dhIre prApta karatA jAtA hai| __aba chaThe guNasthAna para Akara saMsAra se mahAbhiniSkramaNa arthAt sadA ke lie tyAga karatA hai / basa, yahI saMsAra ko antima salAmI hai / carama vidAya hai / jaba saMsAra ko alavidA sadA ke lie kaha dI hai to phira saMsAra evaM saMsAra kI pravRttiyoM ke prati punaH pIche muDakara dekhanA taka nahIM hai| unameM rasa-dilacaspI bhI lenI nahIM caahie| nahIM to punaH saMsAra kI pravRttiyA~ karane kA mana bana jaaegaa| ataH jJAnI gItArtha mahAtmA spaSTa kahate haiM ki... kleze vAsita mana saMsAra, kleza rahita mana hoya bhvpaar| 960 .. AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krodha - mAna-mAyA - lobha - rAga-dveSa- kAmavAsanA Adi saba yadi mana meM base hue ho yA phira mana unameM phasA huA ho taba taka koI saMsAra se chuTakArA nahIM pAtA hai aura jyoMhI ye chUTa jAte haiM, inase chuTakArA pAtA haiM, yA mana bilkula hI alipta ho jAtA hai taba nizcita samajhie ki aba usakA bhava- pAra ho jaaegaa| aba saMsAra meM nahIM rahegA / chaTThe guNasthAna para saMsAra ko tyAgakara jIva jaba sAdhu banatA hai taba saMsAra kI kAraka evaM kAraNabhUta sabhI sAdhana - sAmagriyA~ chUTa jAnI caahie| udAharaNArtha -- patnI, putra, parivAra to pahale chUTanA hI caahie| phira dhana-saMpatti - paisA - mAla - milkatajamIna-jAgIradArI saba chUTa jAnI caahie| basa, isa mAyA kA aba koI saMbaMdha mAtra bhI nahIM rahanA cAhie / arthAt saMsAra ko choDakara sAdhu banane ke bAda aba nayA paisA bhI apane pAsa rakhanA nahIM cAhie / paise ko chUnA taka nahIM / sparza mAtra bhI varjya / phira dhana-saMpattirUpa dhana-daulata mAla - milkata bilkula pAsa rakhanI hI nahIM / usakA mAlika bhI nahIM bananA / jamIna-jAyadAda bAga-bagIce - baMgale yA maTha - Azrama bhI apanI mAlikI ke nahIM rakhane caahie| nahIM to phira alipta nahIM raha paaegaa| phira usakA moha-mamatva AkarSita karegA / isalie jaina sAdhu kI AcAra saMhitA aisI sarvottama kakSA kI tIrthaMkara bhagavaMtoM ne banAI hai ki... jaina sAdhu ke lie inake mahAvrata hI banA diye / dIkSA lekara sAdhu bananevAle ko AjIvana paryanta arthAt mRtyu kI antima zvAsa paryanta vijAtIya strIvarga kA sparza bhI nahIM karanA / cAhe pUrvAzrama gRhasthAzrama kI vaha bahana, beTI bhI ho to bhI usakA sparza mAtra bhI jIvanabhara nahIM karanA / ise brahmacarya mahAvrata ke sAtha joDa diyA gayA / yaha 4 thA mahAvrata aura dUsarI tarapha dhana-saMpatti, mAla - milkata Adi ke sarvathA tyAga ko 5 vA~ mahAvrata kaha diyA / isa taraha jaina sAdhu ko jindagI bhara ke lie ina do sabase baDe saMsAra kAraka dUSaNoM se bacA liyaa| bhISma pratijJA karA dI / isI taraha prathama mahAvrata meM ahiMsA kI sUkSmatama gaharAI ko jaina sAdhu ke jIvana meM ujAgara kara dI / caritArtha kara dii| dIkSA lekara sAdhu jIvana grahaNa karane ke pazcAt sUkSma ahiMsA jIvamAtra kI rakSA karane kI sarvottama bhAvanA se jindagIbhara taka kacce pAnI kA sparza taka na karanA / phala-phUla - patte Adi harI vanaspati - bIjAdi kA bhI jindagI bhara taka sparzamAtra bhI na krnaa| agni kA bhI sparzamAtra na karanA aura koI rasoI banAnI yA karanI Adi kucha bhI nhiiN| isa prakAra samasta jIva rAzi ke 6 jIvanikAyoM kI virAdhanA kA sarvathA tyAga / socie, himAlaya kI guphA meM rahanA AsAna hai lekina isa prakAra kA aisA saMpUrNa tyAgamaya jIvana jInA sabase kaThIna hai| aisA sAdhutva saMsAra meM ekamAtra jaina apramattabhAvapUrvaka " dhyAnasAdhanA " 961 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu kA hI milegaa| (vizeSa varNana-kezaluMcana, pAdavihAra, mahAvratoM Adi kA svarUpa 11 ve 12 ve pravacana kI pustikA ko paDhakara samajhA jA sakatA hai|) eka bAra grahaNa kiyA huA cAritradharma rUpa aisA sAdhutva mRtyu kI antima zvAsa taka bhI vApisa choDA hI nahIM jA sakatA hai / aisA cAritra chaThe guNasthAna se prAraMbha hotA hai aura 14 ve guNasthAna taka yahI cAritra samAna rUpa se rahatA hai / yaha AdhArabhUta hai / ataH Age ke samasta guNasthAna saMsAra ke tyAgI sAdhu ke haiM / ataH jo 5 ve guNasthAna se Age caDhA nahIM hai, jo sAdhu banA hI nahIM hai vaha bhI yadi apane Apa ko Age ke guNasthAna para ArUDha batAnA anucita hai| 13 ve guNasthAna para pahu~cakara koI vItarAga tIrthaMkara sarvajJa bhagavAna bhI bana jAya to bhI vaha sarvaprathama sAdhu to hai hii| bAda meM vItarAga-sarvajJa yA bhagavAna hai / prathama sAdhu . hai isIlie stuti-stavanA tathA guNakIrtana Adi stotrAdi meM bhagavAna ke lie guru, muni, sAdhu, zramaNa Adi vividha zabdoM kA saMbodhanAdi ke rUpa meM prayoga kiyA gayA hai / ataH chaThe guNasthAna se Age ke sarva 14 ve guNasthAna taka sabhI sAdhu haiM / chaThe guNasthAna se nIce pahale guNasthAna taka ke sabhI asAdhu-gRhasthI-gharabArI hai / isa taraha 14 guNasthAna para sAdhu-asAdhu aise do vibhAga meM vibhakta jIva haiN| do hI mAlika kaha sakate haiM eka sAdhu aura dUsarA gRhasthI hai / donoM ke apane-apane guNasthAna haiN| guNasthAnoM kA parivartana kaise? . jisa jisa guNasthAna kA jo jo svarUpa nirdhArita kiyA gayA hai vaisI avasthA jisa jIva ko prApta ho vaha usa guNasthAna para ArUDha hotA hai| yadi Age ke guNasthAna ke lakSaNa, guNasthAna vaisI avasthA yadi prApta na ho to nizcita samajhie ki Age kA guNasthAna kabhI bhI prApta nahIM hotA hai / pratyeka guNasthAna ke dravya aura bhAva donoM svarUpa hai / dravya svarUpa meM bAharI AkAra prakAra badalatA hai aura bhAva svarUpa meM Antarika guNAtmaka bhUmikA badalatI hai| phira bhI guNasthAna pradhAnarUpa se Antarika hI hai| yadi koI bAharI dRzya badala bhI de to itane mAtra se usakA guNasthAna badala nahIM jAtA hai / mAnoM ki koI gRhastha sAdhu kA veSa dhAraNa kara le itane mAtra se vaha chaTTe guNasthAna para ArUDha nahIM ho jAtA hai yA chaTThA sAdhu kA guNasthAna A nahIM jAtA hai| yadi itanA AsAna ho to nATaka meM kAma karanevAle kaI kalAkAra haiM jo thoDI dera ke lie sAdhu kA veSa dhAraNa kara le, yA thoDI dera ke lie bhagavAna ke jaisI veSabhUSA bhI banA le to kyA usase bhagavAna thoDe hI bana jAtA 962 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai? jaise eka choTe bacce ko usakI mA~ dina meM dasa bAra yadi alaga alaga prakAra kI veSabhUSA pahanA de usase kyA vaha vaisA ho thoDI hI jAtA hai ? kyA DAkTara ke sAdhana lekara vaha kisI ko tapAsane jaisA nATaka mAtra vinoda yA hAsya ke lie kare to itane mAtra se vaha DAkTara thoDA hI bana jAtA hai ? ThIka isI taraha mAtra dravyarUpa se yA bAhyarUpa se sAdhu kA veSa mAtra grahaNa kara le aura Antarika tyAgAdi kI koI bhAvanA, guNAtmaka kakSA na bane, yA Abhyantara tyAgAdi kucha bhI na Ae to itane mAtra se vaha sAdhu bana nahIM sakatA hai| dravyarUpa se veSamAtradhArI vAstava meM chaThe guNasthAna kA svAmI nahIM kahalA sakatA hai| nizcayanaya kI apekSA se to nahIM, lekina hA~, vyavahAranaya sAdhu kahakara vyavahAra jarUra kara sakatA hai| parantu vyavahAranaya usakA guNasthAna nahIM badala sakatA / saMbhava bhI nahIM hai| ho sakatA hai ki nizcayanaya se vaha mithyAtvI bhI ho aura vyavahAranaya se vaha sAdhu bhI ho| jaise mUlarUpa se abhavI jIva ho aura vaha vyavahAranaya se dIkSA grahaNakara sAdhu bana bhI jAya to itane mAtra se kyA usakA guNasthAna parivartana ho jAegA? jI nahIM / abhavI jIva anAdi-anantakAla taka mahAmithyAtvI hI rahatA hai / ataH anantakAla taka usakA pahalA mithyAtva kA hI guNasthAna rhegaa| parivartana saMbhava hI nahIM hai| bhavI jIva ke lie parivartana saMbhava hai / ataH guNasthAnoM ke parivartana kA AdhAra mAtra guNoM para nirbhara karatA hai| AtmA meM gaNa parivartana Antarika kakSA meM parivartita ho to nizcita hI parivartana saMbhava hai, parantu zarIra para liMga mAtra ke parivartanoM kA koI matalaba nahIM hai / jisa guNasthAna kA jo nizcita-nirdhArita svarUpa hai vaha Ane para vaha guNasthAna nizcita rUpa se aaegaa| udA. jIvAdi nauM tattvoM, tathA deva-guru-dharma kI yathArthazraddhA A jAne para 4 thA guNasthAna jarUra aaegaa| dezarUpa se arthAt alpa pramANa meM bhI yadi vrata-virati-paccakkhANa AegA to 5 vA~ guNasthAna jarUra aaegaa| isI taraha sAdhujIvana ke 27 guNoM kI kakSA tathA saMsAra ke tyAga kI prakriyA banane para chaTThA guNasthAna jarUra aaegaa| basa, vyavahAranaya kI apekSA jitanA bhI bAhya parivartana hai vaha mAtra 1 se 6 guNasthAna taka hI hai| yaha bAhya parivartana vyavahArika rUpa se rahatA hai / bAhya cinharUpa pahacAna kA sahAyaka banatA hai / 1 le mithyAtva ke guNasthAna para to pUrI duniyA hai| cAhe kisI bhI prakAra kI vezabhUSA ho vaha pApa kI pravRtti meM rata-Asakta hogaa| vahI mithyAtvI khlaaegaa| 4 the samyaktva ke guNasthAna kI vyavahArika pahacAna ke lie pUjA kI apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 963 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vezabhUSA meM jina maMdira jAtA huA, lalATa para tilaka prabhu AjJA kA sUcaka banA huA ho, yA mAlA hAtha meM grahaNa karatA huA prabhu nAmasmaraNaM, japAdi karatA ho, yA tIrthayAtrA karane jAtA huA, yA svAdhyAya tattva vicAraNA-paThana-pATha abhyAsAdi karAtA-karatA huA to samajhie vaha 4 the guNasthAna kA mAlika hai aura yaha usakA bAhya svarUpa hai jo duniyA kI pApapravRtti se virakta hai| . . * 5 ve guNasthAna para ArUDha AtmA vrata, virati aura paccakkhANadhArI banatI hai| vaha pauSadhazAlA yA upAzraya meM sAmAyika, pratikramaNa yA pauSadhAdi karatA huA, tathA tatsUcaka caravalA-muhapatti-kaTAsaNAdi jIvarakSAsUcaka upakaraNa Adi ko grahaNa kara baiThA ho| upayoga karate hue avirati ke tyAgapUrvaka vrata-virati ko dhAraNa karake ArAdhanA karatA ho aisA sAdhaka 5 ve guNasthAna para ArUDha samajhA jAtA hai / bAhya rUpa se tathA Abhyantara rUpa donoM prakAra se tathA vyavahAra rUpa se tathA nizcaya naya se bhI dezavirati kA 5 vA~ guNasthAna use sparzatA hai| isI taraha eka sopAna aura Age caDhA huA sAdhu bhI bAhya rUpa se dravyaliMga se bhI pahacAnA jAtA hai / tathA Abhyantara kakSAse bhI / vyavahArarUpase bAharI pahacAna gRhasthAzramI saMsArI svarUpa se sarvathA bhinna, silAI kiye hue vastra na pahanakara, raMgabiraMgI bhI na pahanakara koI phezana ke zo vAle bhaDakAdi kapaDe bhI na pahanakara sIdhe sAde sapheda vastradhArI, sAdhu kI vezabhUSA kA dhAraka apane dharmacinharUpa rajoharaNa-(oghA) muMhapattIM tathA daNDa evaM kASThapAtrAdi dhAraka sAdhu vyavahAra naya se bAhya svarUpa se pahacAnA jAtA hai / yadyapi bhinna bhinna saMpradAya abhipreta bhinna prakAra kI vezabhUSA Adi kA dhAraka ho sakatA hai / bAhya svarUpa hai ataH usameM sabhI apanI-apanI icchAnusAra parivartana thoDA-jyAdA kara sakate haiN| koI sarvathA veza na rakhate hue nagna digaMbara bhI raha sakate haiM / kamaNDaladhArI, kaupIna dhArI bhI sAdhu kahalA sakate haiN| __ vyavahArAtmaka bAhya parivartana jo pahacAna kA liMgamAtra hai vaha bhinna bhinna prakAra kA ho sakatA hai| lekina Abhyantara kakSA meM-guNAtmaka sthiti AnI hI caahie| ataH zramaNAvasthA grahaNa karanevAle sAdhu meM saMsAra kI virakti, vairAgya, tyAga, pApanivRtti, paMcamahAvrata dhArakatA, brahmacaryazuddhi, aparigrahatA, tathA rAtribhojana tyAga, paMcendriya saMvarAdi rUpa sUcaka 27 guNoM kI dhArakatA anivArya hai / kezaluMcanAdi bhI vyavahArika pahacAna ke sAdhana bana jAeMge, lekina guNAtmaka sthiti Abhyantara kakSA kI hogii| 964 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba chaThe guNasthAna se Age antima sopAna rUpa 14 ve guNasthAna paryanta bAhyaliMga to sAdhu kA hI rhegaa| usameM to koI parivartana nahIM hogaa| kyoMki 6 se 14 taka ke sabhI guNasthAna sAdhu avasthA ke hI haiM / ataH koI jyAdA parivartana kI guMjAIza nahIM hai| lekina Abhyantara kakSA meM AsamAna jamIna kA parivartana hotA hI jAtA hai / aisI antara kakSA ke parivartana ko sUcita karanevAlI bAhya parivartana kI koI nizAnI nahIM hai / jI hA~ ! aba punaH bAhya parivartana mAtra 13 ve sayogI kevalI guNasthAna para pahu~cane ke bAda hogaa| lekina vaha bhI saba meM nahIM / jo jo tIrthaMkara baneMge unake lie aSTaprAtihArya, samavasaraNa tathA aneka atizayoM kI racanAeM hogii| ye sabhI pradhAnarUpa se daivI kRta rhegii| devatAoM dvArA banAe hue. atizaya aSTaprAtihAryAdi, samavasaraNAdi paramAtmA kI pahacAna ke lie bAhya sAdhana bana jaaeNge| lekina Abhyantara guNAtmaka kakSA to vItarAgatA aura sarvajJatAdi kI saba meM samAna rUpa se eka jaisI hI rhegii| 13 ve guNasthAna para cAhe jo bhI Ae, jitane bhI Ae una saba kI usa guNasthAna ke anurUpa vItarAgatA sarvajJatAdi kI sthiti eka samAna-eka jaisI hI rhegii| cAhe vaha tIrthaMkara bane yA cAhe vaha gaNadhara bane, yA phira cAhe vaha sAmAnya sAdhu hI kyoM na ho? Abhyantara guNAtmaka kakSA sarvathA samAnarUpa hI . raheMgI / bAhya parivartana meM to tIrthaMkara nAma karmAdi to mAtra puNyaprakRti hai| tIrthaMkara nAmakarma kI sarvottama kakSA kI puNya prakRti hai / tIrthakara nAmakarma kI sarvottama kakSA kI puNya prakRti ke udaya se vaisI zreSThatama kakSA prApta hotI hai| parantu vItarAgatA-sarvajJatAdi to puNyodayajanya nahIM hai, ye to sarvathA kSAyika bhAva kI hai / ataHguNAtmaka hone se samAnarUpa hI rhegii| isa taraha 14 hI guNasthAna para bAhyacinhAdi kisake kaise haiM vaha yahA~ darzAyA hai| jisase bAhya svarUpa se bhI pahacAnA jA sake / 13 ve guNasthAna para pahu~ce tIrthaMkara kI bAhya pahacAna... samavasaraNa kI daivI racanA, aSTaprAtihAryAdi, atizayAdi haiM / ataH inake kAraNa ve tIrthaMkara haiM aura 13 guNasthAna para ArUDha haiM yaha bhI pahacAna bAharUpa se spaSTa ho sakatI hai / 4 the guNasthAna kI vaisI koI bAhya pahacAna nahIM hai / isI taraha 7,8, 9,10,11 aura 12 ve guNasthAna kI bhI koI bAhya pahacAna vizeSa prakAra kI nahIM banatI hai| ye chaTe guNasthAna pradhAnarUpa se Abhyantara kakSA ke haiM / bAhya rUpa se to chaThe guNasthAna para sAdhu bana hI gayA hai / ataH chaThe guNasthAna se lekara Age 12 ve taka bAhyarUpa se to vaisA sAdhu hI dikhAI degaa| bilkula sAdhu jIvana kI AcAra saMhitA hI rhegii| hA~, antara jarUra bddhegaa| AcArasaMhitA meM Age bar3hane para kucha kamI-besI jarUra AegI / jaisA ki apramatta banane ke bAda aba pratikramaNAdi kI AvazyakatA nahIM rahegI / zAstrakAra spaSTa karate haiM apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 965 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apramatta ke lie pratikramaNa nahIM ityetasmin guNasthAne no santyAvazyakAni sstt| satatadhyAnasadyogAcchuddhi svAbhAvikI yataH / / 36 // jaba sAdhaka 7 ve guNasthAna para ArUDha hokara apramatta bana jAya phira usake lie pratidina ke dainika rAtrika pratikramaNa karane kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| kyoMki pramAdabhAva ke kAraNa jina-jina doSoM kI saMbhAvanA rahatI thI aba ve kAraNa hI nahIM haiN| ataH una kAraNoM ke sevana ke abhAva meM vaisA doSa hI nahIM lagatA hai to phira khapAne ke lie koI AvazyakatA rahatI hI nahIM hai| yahA~ 7 ve guNasthAna para koI mAyA-kapaTa-daMbhAdi sevana karane kA to koI prazna hI khaDA nahIM hotA hai / kyoMki zloka meM sApha zabdoM kA prayoga karate hue kahA hai ki "satata dhyAnasadyogAcchuddhiHsatata-niraMtara zubhadhyAna ke zubhayoga se svAbhAvika rUpa meM zuddhi kAphI acchI evaM U~cI kakSA kI rahatI hai| isalie doSa kucha bhI lagane kI saMbhAvanA hI nahIM rahatI hai| ataH Avazyaka kriyA karane kI koI AvazyakatA hI nahIM rahatI hai / ina sAmAyika Adi kI kriyA jo kI jAtI hai vaha sAmAyika kA kriyAtmaka svarUpa hai, tathA ina sAmAyikAdi kA guNAtmaka svarUpa bhI hai / samatA guNa hai / sAmAyika usakI prApti ke lie kriyA rUpa hai| ataH bAra-bAra kI kriyA karate rahane se usa guNa kI prApti vizeSarUpa se kI jA sakatI hai| mukhya sAdhya to guNa kI prApti kA hI hai| usa sAdhya ko sAdhane ke lie tadanurUpa kriyA karanA usakA vyavahArika svarUpa hai / samatA AtmA kA guNa hai to usI guNa kI kriyA sAmAyika hai / chaThe guNasthAna taka AcArAtmaka kriyA karane kA mahatva thA lekina aba sAtave guNasthAna se kriyA gauNa hai aura guNasthAna prAdhAnya hai / guNa bhI Atmika kakSA ke sarvotkRSTa kakSA ke haiM phira to koI savAla hI nhiiN| samatA-namratA (vinaya), kSamA, saralatA, saMtoSAdi AtmA ke hI guNa haiM aura AtmA yadi una guNoM meM magna-lIna rahakara vaisI tadAkAra hI banakara rahe to kI jAnevAlI sAmAyika kI kriyA arthAt bAhya vyavahArAtmaka kriyAtmaka sAmAyika kI apekSA guNAtmaka samabhAva kI Antarika sthiratA U~cI sAmAyika ginI jaaegii| isakA artha yaha nahIM hai ki bAhya kriyAtmaka sAmAyika nahIM karanI aisA nahIM hai / bAhya kriyAtmaka sAmAyika to hajAroM bAra karanI hI hai / upayoga bhAva meM jitane jyAdA sthira raheMge utanI jyAdA mAtrA meM nirjarA hogI / yadi mAnoM ki nirjarA nahIM bhI huI to bhI saMvara kA lAbha to pUrA milegaa| isameM to saMdeha nahIM hai / lekina chaThe pramatta guNasthAna taka bAhya kriyAtmaka sAmAyika kA mahatva thaa| aba 7 ve guNasthAna se 966 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka bilkula apramatta hI bana gayA hai, AtmasAkSIbhAva meM jI rahA hai, AtmaguNoM kI anubhUtiM ke sAtha jI rahA hai, jAgRti meM sAvadhAna banakara jI rahA hai, isalie aba sAmAyika antara AtmA kI gaharAI meM samabhAva kI guNAtma hogI / " AgamazAstra yahA~ spaSTa kahate hI haiM ki "AyA sAmAie," AyA sAmAi assa aTThe" / guNa- guNI kA abheda saMbaMdha hone ke kAraNa AtmA hI sAmAyika hai / aisA nizcaya naya kI dRSTi se kahA jAtA hai / guNa meM guNI kA AropaNa, yA guNI meM guNa ke AropaNa karate hue ekarUpAvasthA kA aisA nizcayAtmaka vyavahAra hotA hai / aba satata dhyAna kI zuddhi meM rahA huA yogI - dhyAnI AtmasAkSIbhAva ke sAtha hI raMmamANa rahatA hai / samatA guNa hai, aura isameM sthira samatvI AtmA sAmAyika bhAva kI sthiratAvAlI kahI jA sakatI hai 1 1 isa 7 ve apramatta guNasthAna para Ae hue apramatta yogI kA antaHkaraNa saMkalpa-vikalpoM kI paraMparA se rahita ho jAtA hai / usake cAritra guNa meM kisI bhI prakAra ke aticAra lagane kI koI saMbhAvanA hI nahIM rahatI hai / ataH bAhya rUpa se pratikramaNa karane kI apekSA Abhyantara kakSA meM pratikramaNa kI hI kakSA meM sadA rahatA hai / ataH vaha bhAvatIrtha kI avagAhanA karane se uttarottara parama vizuddhi ko prApta hotA hai / bhAvatIrtha ke viSaya meM zAstra meM pharamAyA hai ki I dAhopazamaH tRSNAchedanaM malapravAhaNaM caiva / tribhirarthainiryuktaM tasmAttadbhAvatastIrtham // 1 // krodhe tu nigRhIte dAhasyopazamanaM bhavati tIrtham / tu nigRhItRSNAyA chedanaM jAnI hI // 2 // aSTavidhaM karmaraja: bahukairapi bhavaiH saMcitaM yasmAt / tapa: saMyamena kSAlayati, tasmAttadbhAvatastIrtham // 3 // dravyarUpa aura bhAvarUpa donoM avasthAeM hai bAhyarUpa se zarIra meM dAha hotA hai, malapravahaNa hotA hai| lekina usake lie bhI yadi Antarika kaSAyAdi kA zamana ho jAya to usase dAhAdi kA bhI zarmana ho jAya / 1) dAha kA upazama, 2) tRSNA kA chedana, 3) aura malapravahaNa ye tInoM tIna bhAva artha se juDe hue haiN| jaise krodha kI nivRtti, yA nigraha ho jAne se dAha kA bhI upazamana ho jAtA hai / aura lobha kA nigraha ho jAne se tRSNA kA chedana bhI hotA hai / tRSNA kA anta AtA hai / isI taraha jIva ne anekoM janmoM meM bAMdhe hue AThoM I apramattabhAvapUrvaka " dhyAnasAdhanA" 967 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmoM kI jo karmaraja hai unakA bhI prakSAlana = dhone rUpa zuddhi tapazcaryA aura saMyama ke dvArA hotI hai / ataH ye tapa-saMyamAdi bhAvatIrtharUpa hai| apramatta kI kakSA meM praveza 7 ve guNasthAna kI apramatta kI kakSA meM AtmA kA praveza kaise hotA hai ? kyA karane se apramatta banA jA sakatA hai isa prakriyA ko spaSTa karate hue pharamAte haiM ki caturtha kaSAya--jo saMjvalana kaSAya ke nAma se pahacAnA jAtA hai- jisameM saMjvalana kI kakSA ke krodha, mAna, mAyA aura lobha cAroM kI gaNanA hotI hai, aise saMjvalana kaSAya kI jyoM jyoM mandatA uttarottara hotI jAya tyoM tyoM sAdhaka apramattatA kI tarapha agrasara hotA jAtA hai| kahA hai ki yathA yathA na rocante, viSayAH sulabhA api|. . tathA tathA samAyAti, saMvittau tattvamuttamam // 1 // yathA yathA samAyAti, saMvittau tttvmuttmm| tathA tathA na rocante, viSayAH sulabhA api // 2 // ... jaise jaise sulabha-sukharUpa sahaja meM hI icchAnurUpa prApta honevAle viSaya bhI rucikara nahIM lagate haiM, pasanda nahIM Ate haiM vaise vaise... uttama tattva kI gaharAI kA jJAna bhI AnandarUpa se prApta hotA hI jAtA hai aura jaise jaise uttama tattvoM kI gaharAI meM DubakI lagAtA huA sAdhaka jJAnAnanda prApta karatA hI jAtA hai, vaise vaise usako sahaja-sukharUpa prApta honevAle rucikara viSaya bhI nahIM rucate haiN| na hI pasaMda Ate haiM / dazavaikAlikakAra ne sacce tyAgI kA lakSaNa batAte hue isI sandarbha meM sApha kahA hai ki vatyagaMdhamalaMkAra, itthIo sayaNANi / acchaMdA je na bhuMjaMti na se cAitti vuccai // vastra, sugaMdhita attara, vilepana, tathA AbhUSaNa-alaMkAra, suMdara ramaNIya striyA~, evaM zayana-palaMgAdi bhogopabhoga kI sAmagriyA~ jisako prApta hI nahIM huI haiM, milI hI nahIM haiM, arthAt unake abhAva meM yadi koI nahIM bhI bhogatA hai to use tyAgI nahIM kahA jA sktaa| yadi kahane lage to sarvaprathama bhikhArI ko hI acchA zreSTha tyAgI kahanA pddegaa| lekina yaha to abhAvAtmaka tyAga hai / jaba usake pAsa kucha hai hI nahIM use manorama bhogopabhoga kI koI sAdhana-sAmagrI, viSaya padArtha jaba mile hI nahIM hai aura isI kAraNa nahIM bhogatA 968 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai to use tyAgI kaise kahA jAya? kahAvata kahatI hai ki- "na mili nArI to bAvA huA brahmacArI" / yaha to galata hai / yahA~ abhAvAtmaka tyAga hai / ataH aise brahmacArI kA vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| zAyada kala koI nArI mila jAya to vaha brahmacArI pakkA banA rahegA yA nahIM? yaha zaMkAspada hai / ataH sadbhAvAtmaka tyAga kI vyAkhyA Age spaSTa kI hai je akaMte pie bhoe, laddhe vi piTTi kuvvii| sAhINe cayai bhoe, se hucAi tti vuccai // 3 // - jo puruSa kAMta-manohara priya aise bhogopabhoga ke padArtha-vastra-kapaDe latte, attara-vilepanAdi sugaMdhita padArtha, sauMdarya prasAdhana, tathA suMdara manamohaka gahane-AbhUSaNa, svarga kI apsarA jaisI rUpavatI striyA~, suMdara Asana evaM palaMgAdi saba prakAra ke manapasaMda bhogoM aura viSayoM kI prApti hone ke bAvajUda bhI vaha una bhogoM aura viSayoM se mu~ha phera letA hai, are ! sAmane dekhane taka ke lie bhI taiyAra na ho, mana se vicAramAtra karake bhI bhogane kI icchA na rakhe, mana se hI lAta mArakara dUra se hI chor3a detA hai vahI nizcita rUpa se-nizcaya naya se saccA tyAgI kahalAne lAyaka hai| dazavaikAlika Agama ke TIkAkAra pU. haribhadrasUri ma. pharamAte haiM ki.. "atthaparihINo vi saMjame Thio tiNi logasArANi aggI udagaM mahilAo ya pariccayaMte cAitti" / dhana saMpatti-vastrAdi sAmagrI se rahita aisA cAritravAn puruSa yadi loka meM sArabhUta aise-agni, pAnI aura strI ina mukhya tIna kA sarvathA tyAga kara deM, sparza mAtra na kareM to vaha saccA tyAgI kahalAtA hai| sabhI jAnate hI haiM ki... saMsAra meM aparimita dhana saMpatti milane para bhI koI agni, pAnI aura strI ko sparza karane kA choDa hI nahIM sakatA hai / isalie inako choDanevAlA mahAna tyAgI kahalAtA hai| rAjagRhI nagarI meM abhayakumAra jaise buddhinidhAna ne rAstoM ke bIca hIre motI... aura ratnoM kA Dhera karavAyA aura kahA ki jo bhI koI vyakti AjIvanabhara agni, pAnI aura strI kA sparzamAtra bhI na kare use maiM ye tInoM ratnoM ke Dhera ko avazya inAma ke rUpa meM de duuNgaa| lekina samasta prajA meM se koI bhI taiyAra nahIM huaa| hA~, ratnoM ke Dhera lene ke lie sabhI taiyAra the, cAhate bhI the, lekina ye zarta baDI kaThina lagatI thii| asaMbhava sI lagatI thii| loga socate the ki itane bhArI raloM ke Dhera ke Dhera le to leM lekina phAyadA kyA? binA pAnI kA, agni kA sparza kiye kaise jIeMge? aura phira jaba saMsAra ke saba sukha-bhoga bhogane haiM to strI ke binA kyA kareMge? isalie saba nA kahate the / abhayakumAra apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 969 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrI ne kahA 1 dekho, Apa loga to zarta ke kAraNa ratnoM ke Dhera lene ke lie taiyAra nahIM haiM, lekina Apako sabako yaha jAnakara Azcarya hogA ki ... jaina sAdhu bane hue dIkSita cAritradhArI mahAtmA aisI tIna to kyA 10 - 20 zarteM, are ! isase bhI baDI bhArI kaThina zarteM bhI lene ke lie taiyAra haiM, mRtyu kI antima zvAsa paryanta pAlane ke lie bhI taiyAra haiM, aura phira bhI Upara se ina ratnoM ke DheroM ko lene kI koI icchA nahIM rakhate haiM / are ! icchA to kyA sparzamAtra bhI karanA nahIM cAhate haiM / sarvathA ratnoM kA bhI tyAga karate hue aura aisI aisI asaMbhavasI 3 to kyA 10 - 20 zarteM inase bhI bhArI pAlane ke lie taiyAra haiM / sacamuca vahI huA / aura jaina sAdhu ke tyAga, tapa aura mahAvrata kI mahAnatA dekhakara rAjagRhI kI samasta prajA jaina sAdhu ke caraNoM meM natamastaka ho gaI / tyAga kI jaya bolate bolate kAphI, anumodanA prazaMsA kI / isa taraha kA tyAga vAstava meM tyAga hai / yaha sadbhAvAtmaka tyAga hai / kAphI baDA tyAga hai / hote hue bhI, upalabdha rahane para bhI, yA pAsa meM hone para bhI na upabhoga karanA yaha sabase U~cA tyAga hai / I I mohakSaya kI sAdhanA - tyAga tyAga se apramatta bhAva I mohanIya karma kA jyAdA baMdha moha ke viSayoM ke sevana se hI hotA hai| viSaya-bhogAdi sabhI moha ke viSaya haiN| inake sevana meM punaH rAga kI vRddhi aura rAga ke sAtha dveSa kI vRddhi bhI sahayogI hai, vaha bhI hotI hI rhegii| isa taraha rAga dveSa kI vRddhi hotI rahegI / jo bhI moha ke rAgAdi janaka viSaya haiM unako bhogane Adi ke nimitta punaH kaSAya bhI jageMge / aise kaSAya punaH mohanIyAdi karmoM kA bhArI baMdha karA deMge / aura phira aise karmoM kI bhArI dIrghasthitiyoM ko bhogane ke lie punaH jIva ko kaI bhava- janma grahaNa karane paDeMge / isa taraha to saMsAra kI bhArI vRddhi ho jaaegii| kAphI lambe saMsAra meM kAphI lambe kAla taka bhaTakate hI rahanA paDegA / isa taraha to isakA kabhI anta hI nahIM aaegaa| ataH aise saMsAra se bacane ke lie atyanta Avazyaka hai ki moha-mAyA ke samasta viSayoM kA pahale se hI tyAga kara diyA jAya / tAki ye punaH nae karma na baMdhAe / isalie dhyAna - tapa - japAdi kI taraha mohanimittaka viSaya-bhogoM kA tyAga karanA atyanta sahayogI evaM sahAyaka hai / isa taraha pratyakSarUpa meM dhyAna - tapAdi sahAyaka haiM to parokSa rUpa se bhI tyAga dharma atyanta sahAyaka hai / sabase jyAdA Avazyaka bhI hai / Aja dina isa saMsAra meM saMsAra ke bhoga evaM upabhoga kI samasta sAdhana-sAmagriyA~ jitanI bhI haiM ve saba dehopayogI haiN| AtmopayogI inameM se kucha bhI nahIM hai / viSaya bhoga 970 AdhyAtmika vikAsa yAtrA 3 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sabhI padArtha indriyoM zarIra aura mAtra mana ko hI rucikara lagate haiM / inake upayogI aura sahayogI haiM / basa, bhoga- upayoga kI sAdhana sAmagriyoM se to mAtra indriyoM mana aura zarIra ko hI majA AegI / parantu AtmA ko to aura jyAdA sajA bhugatanI paDegI / kyoM ki ye mana, zarIra aura indriyA~ inake anukUla 23 viSayoM ko bhogane ke pIche bhArI karmoM kA upArjana kraaegii| nae karma jyAdA bNdhaaegii| isake kAraNa punaH cetanAtmA ko karma kI sajA bhugatane ke lie nae janma lene paDeMge / aura ve janma cAroM gati meM kahIM bhI ho sakeMge / phijula meM alpakAlIna viSaya bhogoM se janya sukha kI majA prApta karate jAne ke kAraNa upArjita pApa karmoM kI bhArI sajA bhI janmAntaroM meM bhugatanI paDatI hai| isalie bhaviSya kA lambA vicAra karake dIrghadarzitA ke AdhAra para bhagavAna tIrthaMkara prabhu ne tyAga dharma kI AcAra saMhitA suMdara bnaaii| aisA suMdara AcAra dharma banAyA ki... usameM tyAga - tapa kI suMdara vyavasthA kara dii| jisase saMsAra ko tyAga karanevAle tyAgI ko punaH karmabaMdha na ho, aura bhava saMsAra kI paraMparA na baDhe / isalie tyAga dharma mahAna hai| upayogI hI kyA yaha to mahAna upakArI hai / 1 aba tyAgadharma kA apramatta bhAva ke sAtha bhI kAphI acchA saMbaMdha hai / kyoMki yadi saMsAra kA tyAga karane ke pazcAt bhI koI ina sukha bhogoM kI sAdhana sAmagriyoM ke pIche hI lAlayita rahegA to vaha apramatta kaise bana pAegA? saMbhava nahIM hai / jaise jaise viSayasukha - tathA bhoga bhogane jAegA vaha pramAdI hI khlaaegaa| isalie zAstrakAra maharSI ne pA~ca prakAra ke pramAdoM meM "majjaM - visaya - kasAya" kI gAthA meM viSayoM ko bhI pramAdAntargata hI ginA hai| bAta bhI bilkula sahI hai ki... viSaya bhoga janya sukhoM ko bhugatane meM vaha sAdhaka dhyAna tapa-japa bhAvanAyoga Adi kisI bhI prakAra kI sAdhanA meM vaha apramatta raha hI nahIM sakatA hai| saMbhava bhI nahIM hai / pA~coM indriyoM ke viSaya bhogoM ko bhugatate samaya koI bhI sAdhaka dhyAna meM tallIna, prabhu smaraNa meM lIna kaise raha sakatA hai ? saMbhava hI nahIM hai / dUsarI tarapha Age-Age ke guNasthAnoM para agrasara honevAlA sAdhaka jo AtmAbhimukhI, Atmasanmukha, mokSAbhilASI banatA hI jA rahA hai| aisA AtmAbhilASI, AtmasanmukhI sAdhaka jo dehabhAva se Upara uTha jAtA hai vaha kyoM ina nimna kakSA ke bhogoM meM DUbegA ? inakI abhilASA phira vApisa kyoM karegA? jo bhI koI eka bAra gaTara - kIcaDa se gaMde-maile hue pairoM ko dho DAlatA hai vaha dubArA kyoM usameM vApisa paira DAlegA? ThIka usI taraha jina viSaya-bhogoM ko bhogakara, bhArI karma upArjana kara jo apramattabhAvapUrvaka " dhyAnasAdhanA " 971 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva narakAdi kI bhArI duHkharUpa sajA bhogakara AyA hai vaha punaH kyoM aise duHkhakAraka, kSaNika sukha kI lAlasA ke kAraNa dIrgha pApakarma baMdhAnevAle bhogoM ko bhogegA? ina viSayabhogoM ko bhugatane ke kAraNa hI jIva apane uccastara se nIce girakara nimnastara para utara gyaa| apane AtmabhAva kI ramaNatA meM kitanA Upara uTha cukA thA? aura aba punaH nIce utaranA / arere ! kyoM yaha patana karanA? kalyANamaMdira stotra meM pU. siddhasena divAkara sUri ma. isa avasthA kA svarUpa prakaTa karate hue kahate haiM ki dhyAnAjjineza bhavato bhavinaH kSaNena / dehaM vihAya paramAtmadazAM vrjnti| dhyAna meM sthira rahakara jo dehabhAva ko bhUlakara paramAtma dazA kI tarapha agrasara hotA hai vaha sAdhaka... kahA~ pahu~cegA? socie / ataH dhyAna aisI bhUmikA hai ki jisameM jIva dehabhAva, deharAgAdi bhAvoM ko bhUla jAtA hai / usase Upara uTha jAtA hai / aisA dhyAna honA caahie| aise dhyAna ko dhyAna kahA hai| yahA~ para dehabhAva, deharAga, dehAdhyAsa kI vRtti jo jIva ko punaH punaH bhoga-upabhoga kI sAdhana sAmagriyoM se janita sukha kI tarapha AkarSita karatI hai / ataH sAdhaka ko cAhie ki Atma sAdhanA kI U~cI kakSA taka pahu~cane ke pazcAt punaH nimnastara ke sukha bhogane kA vicAra taka na kreN| ataH mahAna jJAnI mahApuruSoM ne jo tyAga karAyA, sikhAyA hai ,vahI jyAdA upayogI aura upakArI hai / ataH moha ke viSayoM kA tyAga tathA tyAga se apramatta bhAva kI sAdhanA karanI hI caahie| Akhira pramAda kyoM? jAi-jarA-maraNa-soga pnnaasnnss| kallANa-pukkhala-visAla suhaavhss| ko deva dANava narinda gaNaccIassa, dhammassa sAramuvalabma kare pamAyaM? // dvAdazAMgI ke isa pukkharavaradIvaDDe zrutastava sUtra kI uparokta gAthA meM zrutajJAna,AtmA ke lie upayogI evaM upakArI jJAna kI prApti ho jAya usake bAda kyA pramAda karanA cAhie? yaha zrutadharma kaisA hai? jo janma jarAvasthA, mRtyu tathA zoka kA nAzaka hai, puSkala-pramANa meM kalyANakArI-vizAla sukha ko denevAlA-dAyaka hai / saMsAra kA sukha ThIka isase viparIta prakAra kA hai| saMsAra kA sukha kSaNika evaM nAzavaMta, alpakAlika 972 AdhyAtmika vikAsa yAtrA Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / bhautika hai / paugalika hai / parAdhIna hai / vaha to janma-jarAvasthA, mRtyu aura zoka ko baDhAnevAlA-vardhaka hai / tathA puSkala-vipula bhI nahIM sImita, parimita aura maryAdita hai| tathA kalyANakArI bhI nahIM, akalyANakArI-ahitakArI hai| tathA saMsAra ke hI tyAgI-tapasviyoM dvArA tyakta hai / pUjita nahIM hai / ataH saMsAra ke sukha kI kAmanA karane kI apekSA AtmA ke zAzvata mokSa sukha kI AkAMkSA sAdhaka ko karanI caahie| vahI zreyaskara hai| aise sukha kA dAtA-zrutadharma hai| ataH aisA zrutadharma jisakI devatA-dAnava-narendra ina sabake samUha samudAya ne bhI pUjA kI hai, mAnA hai, svIkArA hai, ataH aise zrutadharma ko prApta kara kauna pramAda karegA? kyA pramAda karanA ucita hai? jI nhiiN| kisI bhI sthiti meM pramAda karanA ucita nahIM hai / ataH apramattabhAva hI kalyANakArI hai / pramAda kA tyAga karane tathA apramattabhAva kA AcaraNa karane ke lie mahatva batAte hue yaha bAta isa zloka meM preraka-preraNA jagAne ke lie kahI hai| yaha spaSTa rUpa se dhyAna meM lekara sAdhaka ko bhogoM kA, moha kI sAdhana sAmagriyoM kA, evaM pramAda bhAva kA tyAga karake apanI AtmA kA vikAsa sAdhate hue guNazreNI para Age baDhanA hI cAhie / isI meM usakA bhalA hai / yahI zreyaskara mArga hai| // pramAdaM tyaktvA apramattaM bhavatu sarveSAm // . apramattabhAvapUrvaka "dhyAnasAdhanA" 973 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ footballidatinidedoktee starsamiti AdhyAtmika zrInahAra mahAjana nagcheHI + ka vilIne asA jarvakAsAnA |GE Holde olho Hina-Begumyagaliasters pica gata rAta | bhAra512 mama sAzA pANyavAda TKELREPREGNABAL3Gore reanuprekSAtmaka vijJAna agrooratapeller @ell Celoenlan pakSa abhaya malA. Serving Jin Shasan beapa 94 pramANa jaya tAmAjIka LedilanyAsa prArthanA 144257 gyanmandirkobatirth.org nibaMdha va mahAbAja bhI hamahamiyatA mahAvIra svAmI tIrtha bAjAra vAyA mAtI eTa phAlanA. raaj| pina koDa 306707 US29. zudraH zrI mahAvIra vidyAthAka 30 santavilAjAra Do, kI, ko. rasA maw vI. pI. rojha. prArthanA ma Pahel. 400004 zrI vippAkasUtra paMcamAMga zrI bhagavatIsa