Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ daalt dee kii hlclt c d dHsdii - - - rl kee daas T c3 rl teel deenn (2nn is bnnvaa 200
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ arham pUjyapAdAcAryadeva zrImad vijaya dAna- prema - rAmacandra - bhavaGkarasadgurubhyo namaH kalikAlasarvajJa - zrImad hemacandra sUribhagavatpraNItaM zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsanam ( svopajJa bRhadvRtti tathA nyAyasArasamuddhAra (laghunyAsa) saMvalitam ) prathamo bhAga: Adya-saMpAdaka zAsana - samrAT pU. AcArya deva zrImad vijaya nemi sUrIzvarajI mahArAja sAheba kI preraNA se pa. pU. AcArya deva zrImad vijaya udayasUrIzvarajI mahArAja. saMpAdaka suSizAla gacchAdhipati pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI mahArAja sA. ke ziSyaratna adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsa pravara zrI bhadraMkara vijayajI gaNivarya zrI ke ziSyapa. pU. AcAryazrI kuMdakuMda sarIjIke ziSya pUjya munivarya zrI vajrasena vijayajI ma. sA. saha saMpAdaka pUjya munirAjazrI ratnasenavijayajI ma. prakAzaka bherUlAla kanaiyAlAla rilijIyasa TrasTa candanabAlA bambaI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka zA. bherulAla kanaiyAlAla rilijIyasa TrasTa caMdanabAlA epArTamenTa rIja roDa - vAlakezvara bambaI - 400006 prakAzana - tithi kArtika zuklA pUrNimA 2042 ( kalikAla sarvajJa AcArya bhagavaMta kI janma tithi ) AvRtti - dvitIyA mUlya - 70 /- rupaye : prApti - sthAna : sarasvatI pustaka bhaMDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda O pArzva prakAzana, nIzA pola, jhaverIvADa, ahamadAbAda- 1 O jazavaMtalAla gIradharalAla dozIvADAnI pola, ahamadAbAda - 1. mudraka hindustAna priMTarsa jAlorI geTa ke andara jodhapura (rAja0 )
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kI kalama se........ sakala zrI saMtra kI sevA meM 'siddhahema bRhavRtti laghunyAsa sahita' mahAgraMtha ke prathama bhAga ko prakAzana karate hama atyaMta hI AnaMda anubhava kara rahe haiN| parama kRpAlu mahAvIra deva jaba bAlyAvasthA meM the taba saudharmendra ne Akara bhagavAn se vyAkaraNa saMbaMdhI jo prazna kiye the| una sabhI kA bhagavAn ne saMtoSaprada samAdhAna kiyA thaa| bAlyavaya meM bhI prabhu kI adbhuta jJAna-pratibhA ko dekhakara sabhI. daMga (Azcaryacakita) raha gaye the| usa kAla meM sarvaprathama jainendra vyAkaraNa prasiddhi meM AyA--yaha bAta hama hara varSa paryuSaNoM meM sunate Aye haiN| kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrasUrijI ma. ne siddharAja kI prArthanA ko lakSya meM rakhavAra 'siddha hemacandrazabdAnuzAna kA nirmANa kiyaa| aura unhoMne isa grantha ke upara laghuvRtti-bahavRtti aura vRhannyAsa kA bhI nirmANa kiyA thA / durbhAgyavaza Aja vaha bRhannyAsa pUrNarUpa se upalabdha nahIM haiN| isa vyAkaraNa kI bahadvRtti ke Upara pR. AcArya zrI kanakaprabhasUrIjI ma. viracitanyAsasAra samuddhAra (laghunyAsa saMjJaka) uttama vivaraNa jJAna bhaDAroM meM Aja bhI maujUda haiM / parantu Aja usakI hAlata atyaMta hI gaMbhIra haiM / paroM jINa ho gae haiM tathA isake sAtha hI duSprApya bhI haiN| lekina jaina-zAsana kA saubhAgya hai ki usa hAlata ko dekhakara pUjya AcArya zrI vijaya kundakundasUrIzvarajI ma. ke ziSyaratna pUjya munirAja zrI Sajrasena vijayajI ma. sA. ke hRdaya meM usake punarmudraNa rUpa jIrNoddhAra karavAne kI sadbhAvanA. jagI / dUsarI ora siddhAMta divAkara pa. pR. AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSa sUrijI ma. kI ora se hamAre TrasTa ke sadasyoM ko isa grantharatna ke jIrNoddhAra ke lie punIta preraNA prApta huI / vizAlagrantha ratna kA prakAzana karanA, eka bhagIratha kArya thA aura isa kArya meM prAyaH Der3ha lAkha rUpaye se kama kharca na thaa| hamAre TrasTa ke sadasyoM ko pUjya guruvaryo' kI zubha preraNAoM se yaha zubha manoratha huA ki 'apane TrasTa ke jJAnanidhi kA savyaya karake isa puNya kArya kA lAbha kyoM na uThAyA jAya ? aura Aja aise mahAn grantharatnoM ke pIche apanA amUlya samaya dene vAloM kI saMkhyA atyalpa hone se pUjya muni bhagavaMtoM kI isa pavitra bhAvanA ko saharSa kyoM na apanAyI jAya ? aura basa, hamane isa mahAmantharatna ke jIrNoddhAra meM pUrNa sahayoga dene kA nizcaya kara liyaa| isa grantharatna ke suvAcya punaH sauMpAdana ke isa bhagIratha kArya ko paramAjya, gacchAdhipati, saMgha. hitavatsala, AcAryadeva zrImavijaya rAmacandrasUrIzvajI mahArAjA kI anumati aura zubhAzIrvAda se atiparizrama pUrvaka pUrNa karane vAle parama pUjya adhyAtmayogI paMnyAsa pravara zrI bhadrakaravijayajI gaNidharya zrI ke ziSya-praziSya paramapUjya vidvadvarya munirAja zrI bannasena vijayajI mahArAja sAheba tathA paramajya mu. zrI ratnasena vijayajI ma. sA. ke hama sadA RNI raheMge unake isa bhagIratha kAryakI hama bAraMbAra anumodanA karate haiM, evaM sakala zrI saMgha ko arja karate haiM ki aise saMgharatna muni bhagavaMto, jo ki zruta-makti se niHsvArtha zruta sevA kara rahe haiM......unheM pUrNa sahayoga pradAnakara zruta samRddhi ko yugoparyaMta jIvanadAna dekara Atma kalyANa ke pathameM Age bddhe| . li. zrI bherulAla kanhaiyAlAla rilijIyasaH TrasTa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ e~ namaH kiMcid vaktavyam "zrI siddhahaima bRhadvRtti laghunyAsa" yaha vyAkaraNaviSayaka eka vizAlakAya grantharatna hai / isake saMpAdana ke samaya thoDA sA bhUtakAla ko yAda kiye vinA isa saMpAdana kI bhUmikA ko samajAnA zakya nahIM hai / Aja se lagabhaga 28 varSa pahele saMvat 2013 kI sAla meM pATaNa meM parama pUjya paMnyAsapravara zrI harSa vijayajI gaNivarya zrI aura mere bhI saMyama jIvana ke ananya upakArI parama pUjya munirAja zrI mahAbhadra vijayajImahArAja kI nizrA meM paMDita zrI zivalAlabhAI ke pAsa meM pUjya munivarya zrI dhuraMdharavijayajI mahArAja aura maiMne 13 varSa kI umara meM zrI siddha haima laghuvRtti kA abhyAsa mere saMyama - -dAtA, vAtsalya mahodadhi parama pUjya paMnyAsajI bhadrakara vijayajI gaNivarya zrI aura mere upakArI pUjya gurudeva parama pUjya AcArya deva zrI kuMdakudasUrIzvarajI mahArAja ( usa samaya munirAja ) ke AzIrvAdoM se zurU kiyA thA / usa samaya saMdigdhasthAnoM ko dekhane ke lie paMDitajI 'siddha haima vRddhavRtti laghunyAsa ' kI prata kA upayoga karate the / usa samaya usa prata kI jIrNa zIrNa avasthA dekhakara hamako mana meM aisI bhAvanA huI ke bar3e hokara isakA punarmudraNa karavAeMge, jisase abhyAsIoM ko sugamatA prApta ho sake / aura tArakAlika usa pratakI surakSA ke lie jIleTIna pepara ke upara eka-eka pannA lagA dIyA aura do pratoM meM se eka prata ko surakSita banAlI / aise isa prastuta grantha kA punarmudraNa kA bIjAropaNa huA thA / bAda meM yaha bAta vismRta ho gii| phira se yogAnuyoga isI pATaNa meM saMvat 2034 kI sAla meM saMgha sthavira vizAla gacchAdhipati parama pUjya AcArya deva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA kA suvizAla muni parivAra ke sAtha cAturmAsa huA / usa samaya parama pUjya, parama gurudeva paMnyAsajI mahArAja zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI AdikI nizrA meM mujhe aura muni zrI ratnasena 'vijayajI ko bhI rahane kA apUrva lAbha milA / usa samaya muni zrI ratnasena vijayajI kA bRhadavRtti kA bAMcana cala rahA thA / pUjya paMnyAsajI mahArAjazrI zarIra se asvastha hone ke kAraNa mujhe to samaya kA abhAva thA / isa kAraNa muni zrI ratnasena vijayajI ko maine sUcana kiyA ki vRhadvRtti ke abhyAsa ke sAtha sAtha laghunyAsa kI hastalikhita prata ko dekhI jaay| unhoMne mere sUcana kA saharSa svIkAra kiyA / aura usa samaya thoDe prakaraNoM ko hastaprata se milAna kara liyA aura bAda meM isa kArya ke yogya prayatna jArI rkhe| isa daramyAna pUjya AcArya deva zrImad vijaya jinendra sUrIzvarajI mahArAja ke pAsa paMDitajI kI byabasthA hone ke kAraNa unhoMne paMDitajI ke sAtha mIlakara isa grantha kI TIppaNIyAM taiyAra karavAne kA prArambha kiyA aura svalpa TippaNIyAM taiyAra bhI kI / lekina vaha TippaNIyAM apUrNa hone ke kAraNa isa graMtha meM use nahIM rakhI / jo bhaviSya meM zakya hogA to pragaTa kareMge /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa daramyAna 2039 kA cAturmAsa jAmanagara meM huA / isa graMtha ke punaH mudraNa kI bhAvanA hRdaya meM to thI hI / usameM parama pUjya AcArya deva zrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja kI ora se suzrAvaka hiMmatalAlajI ko sUcana huvA kI isa pratha ko "zrI bherulAla kanaiyAlAla koThArI rIlIjIyasa TrasTa, caMdanabAlA ( bambai)" kI ora se prakAzana kA lAbha lene jaisA hai| isa bAta ko TasTa ke TrasTIoM ne turanta hI svIkAra loyA aura yaha kAya gatimAna huaa| jAmanagara meM vyAkaraNa ke acche abhyAsI paMDitavarya zrI brajalAlabhAI upAdhyAya kA yoga thA / isa kAraNa paMnyAsa zrIpradyumna vijayajI gaNIvara zrI ke pAsa se prati maMgavAkara paMDitajI ke pAsa zuddhi nAdi karane kA kArya prArambha kiyaa| isake bAda zarIra asvastha rahane ke kAraNa isa kArya meM sahayogake lie muni zrI ratnasena vijayajI ko kahA aura unhoMne bhI isa kArya meM sahayoga dene ke lie apanI prasannatA btaaii| saMvat 2040 ke cAturmAsa meM ratalAma cAturmAsa daramyAna merI sUcanAnusAra yogya azuddhi parimArjana ke sAtha tIsare adhyAya se sAta adhyAya taka 'ladhunyAsa' kI presa kopI taiyAra kI / jisase prinTIMga Adi meM ati saralatA rhii| isa prakAra aneka mahAnubhAvoM kI sAhAyya se saMpAdana kArya prArambha huA / kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya viracita zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsana ke Upara svopajJa vRhadvRtti Aja bhI upalabdha haiM / usa vRhadvRtti para kalikAla sarvajJa AcArya zrI ne bRhannyAsa (84000 zloka pramANa) kI racanA kI thI / kintu durbhAgya se vaha grantha pUrNarupa se upalabdha nahIM hai / usakA AMzika bhAga hI upalabdha haiM / usa ghRhadvRtti ke kilaSTa sthAnoM para cAndragacchaziromaNi parama pUjya AcArya deva zrImad vijaya devendrasUrIzvarajI mahArAjA ke ziSya ratna parama pUjya AcArya deva zrI kanaka prabhasUrizvarajI mahArAja ne 'nyAsasArasamuddhAra' kI racanA kI hai / sadbhAgya se vaha pUrNa grantha Aja bhI upalabdha hai / "zrI siddha hemacandrazabdAnuzAmana kI bRhadavRtti aura nyAsasAra samuddhAra kA prathama mudraNa zAsana samrAT parama pUjya AcArya deva zrImadvijaya nemisUrIzvarajI mahArAjA kA preraNA se pa. T. AcArya ma. zrImad vijaya udaya sUrIrazvajI ma0 ne karavAyA thaa| saMvat 1962 meM poravADajJAtIya bhagubhAI Atmaja manasukhabhAI kI ora se prakAzana huA thaa| __kucha varSoM pUrva vyAkaraNa vAcaspati AcArya deva zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja ne zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsana svoparza tattvaprakAzikA (havRtti) zabda mahArNavanyAsa ke prakAzana ke sAtha sAtha prathama va dvitIya adhyAya ke ladhunyAsa kA bhI prakAzana karavAyA thA / ___ isa gratha ke punaH prakAzana meM uparyukta pUrva kI AvRttiyoM kA AdhAra liyA gayA hai| jahAMjahAM mudraNa saMbaMdhI azuddhiyAM thI unheM bhI parimArjita karane kA zakya prayatna kiyA gayA hai| pratyeka sUtra kI vRhavRtti ke sAtha hI laghunyAsa ho to adhyayana meM vizeSa suvidhA rahegI, isalie pratyeka sUtra ke sAtha hI ladhunyAsa liyA hai| pUrva prakAzita laghunyAsa meM jahAM-jahAM sAkSI sUtroM ke sAMketika nAma die gae the-una sUtroM ke kramAMka kA bhI isameM nideza kara diyA hai| .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyayana-adhyApana meM suvidhA kI dRSTi se isa mahAkAya pratha ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA , gayA hai| prathama bhAga-1 se 10 pAda (DhAI adhyAya) / dvitIya bhAga-11 se 20 pAda (DhAI adhyAya) svopajJa-uNAdi, dhAtupATha / tRtIya bhAga-21 se 28 pAda (do adhyAya) liMgAnuzAsana, sUtroMkAakArAdikama / ATha adhyAtmaka isa vizAla gratha ko tIna bhAga meM prakAzita karane kA nirNaya hone para eka hI samaya meM alaga-alaga tIna presoM meM mudraNa kArya prArambha huaa| Aja isa bAta kA AnaMda hai kiaThAisa varSa pahele jo bhAvanA bIja rUpa se aMtara meM par3I thI, vaha Aja eka vizAla vRkSa rupa hokara phalIbhUta ho rahI haiM / abhyAsIo ke lie chattIsa hajAra se bhI adhika zloka pramANa aura solahaso se bhI adhika pRSTha kA vistAra rakhatA huA yaha siddhahemabRhavRtti laghunyAsa pratha kA prathamabhAga prakAzita ho rahA hai / dusare do bhAga jaldI prakAzita ho isalie prakAzaka saMsthA prayatna kara rahI haiM / isa gratha ke puna: prakAzana ke bhagIratha kArya kI nirvighna samApti ke lie parama pUjya jinazAsanaprabhAvaka, saMghahitaciMtaka, suvizAla gacchAdhipati, AcArya devazrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAja ke zubhAzIrvAda aura parama pUjya adhyAtmayogI niHspRha ziromaNi parama gurudeva paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI kI satata kRpA vRSTi, parama pUjya saujanyamUrti, AcArya deva zrImadvijaya pradyotana sUrIzvarajI mahArAja sAheba kI satata preraNA aura parama pUjya upakArI gurudeva AcArya deva zrImad vijaya kundakunda sUrIzvarajI mahArAja kI adRzya kRpA aura mere saMsArI pitA pU. munirAja zrI mahAsena vijayajI ma. kI sahAnubhUti prApta hotI rahI hai| una rAjyoM kI asIma zakti ke bala se hI yaha kArya nirvighna paripUrNa huA hai| una saba upakArIyo ke pAvana caraNoM meM koTizaH vaMdanA pUjya kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA kI vyAkaraNa viSayaka yaha kRti kitanI sarala aura sugama hai yaha to abhyAsa karane vAle hI samaja sakate haiN| kahA bhI hai ki vyAkaraNAt pada siddhiH padasiddhararthanirNayo bhavati / arthAt tattvajJAna tattvajJAnAt paraMzreyaH / / arthAt vyAkaraNa se pada kI siddhi hotI haiM / padasiddhi se artha kA nirNaya hotA haiM / aura artha ke nirNaya se tattva kI siddhi hotI hai / tattvasiddhi mukti kI prApti meM hetubhUta bana sakatI hai / / isa dRSTi se vyAkaraNa ke adhyayana kA mahattva hai / abhyAsI mahAtmAoM isa dhyeya pUrvaka isa pratha kA adhyana kareMge to saMpAdana kA hamarA zrama vizeSa saphala hogA 1 paise to zruta sevA kA Arva lAbha milane se saMpAdana kA zrama saphala hI hai| isa gratha ke prinTIga meM matimaMdatA se dRSTidoSa se yA presadoSa se koI kSatiyA~ rahI ho. vaha sujana sudhArane kI kRpA kare / khAsa-khAsa addhiyAM kA zuddhipatra diyA gayA hai| isake prinTIMga meM hindustAna prinTarsa ke mAlika aura paM. cetana prakAzajI pATanI kA bhI Arva sahayoga milA hai| ... . . . ... . -vajrasena vijaya
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakAra kA sakSipta paricaya / lekhaka : muni ratnasena vijaya klupta vyAkaraNaM navaM viracitaM chaMdo navaM dvayAzrayA'laMkArau prathitau navau prakaTitau zrI yogazAstra navam / tarkaH saMjanito navo jinavarAdInAM caritra naSam, baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH // _ (somaprabhusUri) 'navIna vyAkaraNa, navIna chandonuzAna, navIna dvayAzraya mahAkAvya, alaMkAra zAstra, yogazAstra, pramANazAstra tathA jinezvaradevoM ke caritroM kI racanA kara ke (zrImad hemacandrAcAryajI ne) kisa-kisa prakAra se moha ko dUra nahIM kiyA hai ? ! pUrva vIrajinezvare bhagavati pakhyAti dharma svayaM, prajJAvatyabhaye'pi maMtriNi na yAM kartuM kSamaH zreNikaH / . aklezena kumArapAlanRpatistAM jIvarakSA vyadhAtU, __ yasyA''pIya vacassudhAM sa paramaH zrI hemacandroguruH / / (paMDita zrIdhara) jisako sAkSAt vIra bhagavAn dharma kA kathana karate the aura prajJAvAn abhayakumAra jaisA mantrI thA, vaha rAjA zreNika bhI jo jIva rakSA na kara sakA, vaha jIva rakSA jinake vacanAmRtoM kA pAna kara kumArapAla saralatA se kara sakA, ghe zrImad hemacandrAcAryajI vAstava meM eka parama (mahAn ) guru hai / eka mahAn AtmA kA pRthvI tala para avataraNa : ananta jJAnI sarvajJa sarvadarzI carama tIrthAdhipati bhagavAn mahAvIra paramAtmA ke parama pAvanakArI jina zAsana ko prApta kara jinhoMne apanA sampUrNa jIvana jinazAsana kI agamya nidhi ke saMrakSaNa meM vyatIta kara...jina zAsana kI eka mahAnU sevA kI hai, aise mahAn prabhAvaka, kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI ke puNyanAmadheya se kauna aparicita hogA 2 'Aja ve mahAdhuruSa bhautika dehadhArI ke rUpa meM hamAre bIca upasthita nahIM haiM...parantu unakA kIrti deha to Aja bhI vidyamAna hai / kAzmIra se lekara kanyAkumArI taka aura gujarAta se lekara pazcima baGgAla taka vistRta isa bhArata bhUmi ke pavitratama itihAsa meM kalikAla sarvajJa hemacandrAcAryajI ko kaise bhUla sakate haiM ? ! gujarAta ke prAcIna itihAsa meM se yadi kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrA cAryajI ke jIvana-itihAsa ko eka aura kara diyA jAya...to gujarAta kA itihAsa zunya sA pratIta hone lagegA /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ deza-videza ke kone-kone meM unakI sAhitya sRSTi phailI huI hai / ve eka mahAn yogI the prakAMDa vidvAna va zAstrajJa the, ve eka mahAn sAhityakAra-kavi-lekhaka aura eka mahAn AtmasAdhaka yuga maharSi the| _ virATa vyaktitva ke svAmI kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrAcAryajI ke tejasvI vyaktitva, kA paricaya dene kA sAmarthya isa kalama meM kahA~ se Ae ?...phira bhI 'zubhakArya meM yathAzakya prayatna karanA cAhiye-isI nyAya ko dhyAna meM rakhakara usa mahAna vibhUti ke virATa vyaktitva ke yat kiMcit paricayAtmaka yaha prayAsa kiyA jA rahA hai| isa pavitra bhArata bhUmi ke itihAsa meM gujarAta rAjya kA mahAn gauravapUrNa sthAna rahA / gujarAta kI bhUmi tIrtha-bhUmi hai...aneka pavitratama tIrtho' ko apanI goda meM liye vaha baiThI haiM / yaha pavitratama aneka saMta mahaSiyoM kI janmadAtrI-janetA rahI hai / 'kammesurA aura dhammesurA' jaise aneka karmavIra aura dharmavIroM ko isane paidA kiyA hai / mAnava ke vizAla bhAla samAna gujarAta kA 'bhAla -pradeza' suvikhyAta hai / isa bhAla-pradeza meM 'dhaMdhUkA nAma prakhyAta nagara haiM / isa nagara meM bAravI zatAbdhi meM moDha vaNiko kI bastI atyAdhika pramANa meM thii| mauDha parivAra meM cAciga kA apanA eka viziSTa sthAna thA / eka bAra cAciga kI patnI pAhinI rAtri meM so rahI tho ..tabhI usane eka bhavya svapna dekhA / svapna ke andara 'use ciMtAmaNI ratna kI prApti huI aura usane vaha ciMtAmaNI ratna gurudeva ke caraNoM meM bheMTa *dhara diyaa|' aisA dekhA / ___isI bIca pUjya AcAryazrI devacandrasUrijI ma. dhaMdhUkA meM birAjamAna the / dUsare dina pAhinI ne apane svapna kI bAta gurudeva ke sAmane pragaTa kI svapna sunakara kSaNabhara vicAramagna bane gurudeva ne kahA, 'pAhinI ! tU eka mahAn ciMtAmaNI ke sarjana kI pUrva bhUmikA rUpa haiM...tU jinazAsana ke prabhAvaka puruSa kI janmadAtrI banegI / ' gurudevazrI ke mukha se isa bhaviSyavANI. ko sunakara pAhinI kA hRdaya pulakita ho uThA / usane apane ghara kI ora prasthAna kiyA / svapna darzana kI rAtri meM hI pAhinI ke garbha meM eka mahAn AtmA kA avataraNa huA thaa| dhIre dhIre pAhinI ke deha para garbha ke cinha dikhAI dene lage / garbha meM eka mahAn AtmA ke Agamana ke phalasvarUpa pAhinI ke hRdaya meM vividha prakAra ke uttama dohada paidA hone lage / jinamandira meM bhagavAna kI bhavya praviSThA va paramAtmA kI bhavya uga racanA tathA anya jIvoMko abhayadAna dene Adi ke zubha dohada pAhinI ke mana meM pragaTa hue aura cAciga ne una saba dohadoM ko pUrNa karane meM pUrNa sahAyatA kI / pAhinI garbha kA sukhArvaka pAlana karane lagI aura eka dina usake lie sone kA sUraja uga gayA / vaha disa thA kArtika zuklA pUrNimA..saMvat 1145 kA...jisa dina usane jina zAsana ke . mahAn prabhAvaka puruSa ko janma pradAna kiyA /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 dhIre-dhIre dina bItane lage aura eka zubha dina pitA ne putra kA nAmakaraNa kiyA aura bAlaka kA nAma 'cauMgadeva' rakhA / ', cAMgadeva' ke bhautika deha meM bhI adbhuta AkarSaNa thA / zAMta va gambhIra usakI mukha mudrA thI / vizAla bhAla, gaura varNa aura tejasvI netra sabhI ke AkarSaNa ke lie paryApta the / pAhinI eka susaMskArI aura pavitrAtmA strI thI / jinazAsana kA anurAga usake roma roma meM bharA huA thA / bAlyakAla se hI mA~ pAhinI ne putra cAMgadeva ke jIvana meM susaMskAroM kA adbhuta siMcana kiyA thA / dhIre-dhIre cAMgadeva kI umra bar3hane lagI / cAMgadeva kI umra mAtra 5 varSa kI thI aura usake jIvana meM eka abhUtapUrva ghaTanA bana gaI / eka dina mA~ pAhinI apane putra ratna cAMgadeva ko lekara jinamandira darzanArtha nikala paDI |maaN bhaktisabhara hRdaya se paramAtmA ke darzana kara rahI thI... bAlaka cAMgadeva bhI sAtha meM hI thA / dravyapUjA samApti ke bAda pAhinI paramAtmA kI bhAvapUjA meM tallIna thI... isI samaya bAlaka cAMgadeva mandira - se bAhara nikalakara pAsa meM rahe upAzraya meM pahu~ca gayA / usa samaya upAzraya meM AcArya bhagavaMta vidyamAna nahIM the... ve bAhara sthaMDila bhUmi gae hue the. isI bIca cAMgadeva upAzraya meM jAkara AcArya bhagavaMtazrI ke Asana para baiTha gayA' thor3I hI dera meM AcArya bhagavaMta padhAra gae' suzrAvikA pAhinI bhI AcArya bhagavaMta ko vandana karane ke lie upAzraya meM AI / AcArya bhagavaMtane upAzraya meM praveza kiyA aura apane Asana para Azcaryamugdha ho gae' AcArya bhagavaMtane vAlaka kI tejasvI pratibhA ko isa bAlaka ko suyogya saMyogoM kI prApti ho to avazya hI jina bana sakatA hai' isa prakAra vicAra kara AcArya bhagavaMtane atyanta saumya tU apane svapna ko yAda kara ! putra ke lakSaNa dekha... tU apanI mamatA kA tyAga kara de, jina zAsana ke caraNoM meM yadi isa putra kA samarpaNa karegI to yaha putra jinazAsana kA eka mahAn prabhAvaka bana sakegA / ' 'cAMgadeva' ko baiThe dekhakara dekhA aura socane lage 'yadi zAsana kA mahAn prabhAvaka vANI se kahA, ' he pAhinI ! gurudeva zrI ke mukha se vAtsalyapUrNa vANI sunakara pAhinI ke hRdaya meM rahA putra moha dhIre-dhIre kama hone lagA aura Atmahita kI AkAMkSA vAlI pAhinI ne putra kI mamatA ko tyAga kara apane putra ko guru caraNoM meM samarpita kara diyA / pAhinI eka Adarza mAtA thI, jina zAsana ke caraNoM meM apane putra ratnakI bheTa dharakara eka mahAn tyAga kiyA hai / aisI mahAna mAtAe~ hI svArtha ko tilAMjali de sakatI haiM aura Atmahita ke mArga ko apanA sakatI hai / pAMcavarSIya bAlaka cAMgadeva ko sAtha meM lekara AcArya devacandrasUrijI ma. ne dhaMdhUkA se khaMbhAta kI ora vihAra prArambha kiyA / kucha hI dinoM kI pada yAtrA ke bAda AcArya zrI khaMbhAta pahu~ca gae / dIkSA grahaNa khaMbhAta pahu~cane ke bAda AcAryazrI ke mukha se 'cAMgadeva' kI dIkSA ke saMdarbha meM udayana mantrI ko prattA claa|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 usa ne kahA, 'bhagavanta ! cAMgadeva kI dIkSA ke mahotsava kA lAbha mujhe dIjie !' AcArya bhagavanta ne usa kI bhAvanA kA svIkAra kiyA aura udayana mantrI ne cAMgadeva kI dIkSA kI bhavya taiyAriyA~ prArambha kara dI / mahAsuda 14, 1145 zanivAra ke zubha dina rohiNI nakSatra ke sAtha candramA kA yoga hone para aura sUrya Adi sabhI graha ucca sthAna meM Ane para pUjya AcAryazrI devacandrasUrijI ma. ne apane varada hastoM se cAMgadeva ko dIkSA pradAna kI aura nUtana muni kA 'somacandra' nAmakaraNa kiyA / zveta vastroM meM susajjita somacandra muni mukha maNDala para adbhuta tejasvitA dikhAI de rahI thI / idhara jaba cAciga ko patA calA ki pAhinI ne putraratna gurucaraNoM meM samarpita kara diyA hai - use bar3A kheda huA / putra ko ghara lAne ke lie vaha svayaM khaMbhAta pahuMcA parantu udayana mantrI AcArya zrI ke samajhAne para usane putra moha kA tyAga kara diyA / dIkSA aGgIkAra karane ke bAda somacandra muni saMyama kI nirmala sAdhanA aura svAdhyAya meM laga gae / vahuta hI alpakAla meM tarka, lakSaNa, sAhitya, bhASA, nyAya Adi viSayoM meM ve nitRRNa bana gae / sarasvatI sAdhanA : eka bAra 'somacandra' muni ne socA, 'pUrvakAla meM to mahAtmAoM kI buddhi kitanA vizAla thI... ve padAnusAriNI buddhi ke nidhAna the aura hamAre meM kaisI alpa buddhi hai ? isa prakAra socakara unhoMne kAzmIra jAkara sarasvatI ko siddha karane kA dRDha saMkalpa kiyA aura apane gurudeva kI AjJA aura AzIrvAda ko prApta kara kAzmIra kI ora prayANa kara diyA / somacandra muni vihAra karate hue ""tAvatAra tIrtha meM Ae aura vahA~ unhoMne ekAgratApUrvaka sarasvatI kA dhyAna kiyA, unake dhyAna prabhAva se sarasvatI devI pratyakSa upasthita huI, aura bolI, he vatsa ! maiM tumhArI bhakti se prasanna hU N, tumhArI saba icchAe~ pUrNa hogI aura aba tumhe kAzmIra jAne kI koI AvazyakatA nahIM hai / ' isa prakAra kahakara devI adRzya ho gaI / sarasvatI se varadAna prApta kara muni somacandra prasanna ho gae aura unhoMne kAzmIra jAne kA kAryakrama sthagita kara diyA / eka bAra AcArya devacandrasUrijI ma. apane ziSya parivAra ke sAtha vihAra karate hue nAgapura padhAre / usa nagara meM dhanada nAmakA zreSThI rahatA thA / koI durbhAgya ke udaya se usakI saba sampatti naSTa ho gaI aura vaha nirdhana dazA meM jIvana bitAne lagA | muni somacandra anya muni ke sAtha dhanada zreSThI ke ghara gocarI padhAre / ghara kI Arthika sthiti aura daridrajana yogya bhojana sAmagrI ko dekhakara somacandra muni ko bar3A Azcarya huA, 'are ! isa seTha ke ghara meM sone kA Dhera par3A hai... phira bhI aisI daridra avasthA meM kyoM jI rahA hai ?' somacandramuni ne jaba yaha bAta vIracandragaNi ko kahI to unheM bhI bar3A Azcarya huA aura kahA, 'kahA~ hai vaha sone kA Dhera ?' zreSThI ne yaha bAta sunI, kintu use to vahA~ koyale hI najara A rahe the / zreSThI ne socA 'isa pavitra bAlamuni ke dRSTi sparza se hI vaha koyalA svarNa bana gayA lagatA hai / somacandra muni ke sparza 7
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ se koyale ke Dhera ko svarNa kA Dhera jAnakara zreSThI ne kahA, 'ye bAla muni to pratyakSa hI svarNa puruSa hai....ve somacandra nahIM kintu hemacandra hai / ' he gurudeba ! Apa jaba bhI inhe AcArya pada se alaMkRta karo taba usa ke mahotsava kA lAbha mujhe pradAna kare / ' AcAryapada abhiSeka :- . 'siddha sArasvata' somacandra muni kI buddhi-pratibhA dina pratidina vaDhane lagI / zAna vRddhi ke sAtha hI sAtha unakI vaya bhI baDhane lagI / kumAravaya ko ve pUrNa kara cUke the / unake mukha maNDala para brahmacarya kA apUrva teja thA....vANI meM atyanta hI madhuratA thI aura A~khoM meM karuNA thI / ___ aneka guNoM se alaMkRta siddha sArasvata somacandra muni ke virATa vyaktitva aura adbhuta sAmarthya ko dekhakara gurudevazrI ne unheM jinazAsana ke tRtIya AcAryapada se abhivyakta karane kA nirNaya liyA / cAroM ora somacandra muni kI AcArya padavI ke zubha samAcAra phaila gae / bhakta varga ne bhavyAtibhavya prabhu bhakti mahotsava kA Ayojana kiyA aura vaizAkha zuklA tRtIyA saMvat 1166 ke zubha dina maMgala muhUrta meM pUjya gurudevazrI ne unhe atyanta hI Ananda-ullAsa pUrvaka AcAryapada pradAna kiyA aura muni somacandra kA nAma AcArya hemacandra sUrijI rakhA gayA jo 'hemacandrAcAryajI' ke zubha nAma se vizva-vikhyAta bane / AcArya padavI kA zubha-Ayojana sthabhanapura khaMbhAta meM hI huA thA jo AcAryazrI kI dIkSA bhUmi bhI thI aura isI zubha dina mA~ pAhinI ne bhI rAga janya sAMsArika parivArika ber3iyoM ko tor3akara jina-zAsana ke caraNoM meM apane jIvana kA AtmasamarpaNa kara diyA aura mA~ pAhinI bhI sAdhvI pAhinI bana gaI / . hemacandrasUrijI ma. AcAryapadavI ke eka varSa bAda pU. A. zrIdevacandrasUrijI ma. kA svargavAsa ho gayA / gurudeva ke svargagamana ke bAda hemacandrAcAryajIne khabhAta se pATaNa kI aura vihAra-yAtrA prArambha kara dI aura kucha hI dinoM meM ve pATaNa kI pavitra dharatI para padhAra gae / pratibhA kI prabhA: ____eka bAra gurjara samrAT siddharAja hAthI para baiThakara vanavATikA ke lie nikalA huA hai aura zrImad hemacandrasRrijI ma. sAmane se A rahe hai / AcAryazrI kI tejasvI pratibhA ko dekhakara siddharAja atyanta hI prabhAvita huA aura AcAryazrI ke nikaTa Ane para usa ne kahA-he sUrIzvara ! Apa kucha kaho ! usI samaya samayajJa AcAryazrI ne kahA-- kAraya prasara siddha ! hastirAjamazaGkitam / ... trasyantu diggajAH kiM te bhUstvayaivoddhRtA yataH // artha-he siddharAja ! tU apane hAthI ko niHzaMka hokara Age bddhaa| kadAcit diggaja navarA jAya...to usakI cintA mata karanA, kyoMki pRthvI ko tU hI dhAraNa kara rahA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 AcAryazrI ke mukha se isa kAvyokti ko sunakara siddharAja atyanta hI prabhAvita huA aura usane AcAryazrI ko pratidina rAjasabhA meM dharmopadeza dene ke lie AmantraNa diyA / 7 AcAryazrIne siddharAja ke amantraNa ko saharSa svIkAra kiyA aura pratidina rAjasabhA meM jAne lage aura apanI buddhi pratibhA se isa prakAra dharma ke rahasyoM ko samajhAne lage ki jise sunakara siddharAja atyanta hI prabhAvita ho gayA / kramazaH siddharAja kI rAjasabhA meM AcAryazrI kI pratiSThA bar3hane lagI / vyAkaraNa kI racanA - kyoM aura kaba ? - vikrama saMvat 1992 kA samaya thA / yazovarmA rAjA ke Upara AkramaNa kiiyaa| donoM ne vijaya prApta kI / avasara dekhakara siddharAja ne mAlavA deza ke adhipati rAjAo meM paraspara yuddha huA aura usa yuddha meM siddharAja mAlavA deza ko jItakara jaba siddharAja ne pATaNa ke siddhadvAra meM praveza kiyA taba pATaNa ke nagara vAsiyoM ne siddharAja kA bhavya svAgata kiyA / aneka kaviyoM ne rAjasabhA meM jAkara siddharAja kI stuti kii| hemacandrAcArya jI ne bhI siddharAja ko AzIrvAda dete hue kahA 'bhUmi kAmagavi ! svagomayarasairAsiJca ratnAkarA / muktAsvastikamAtanudhvamuDupa / tvaM pUrNakumbhIbhava | dhRtvA kalpatarordalAni saralairdigvAraNAstoraNA nyAdhatta svakarauvajitya jagatIM nanveti siddhAdhipaH || arthaH ' he kAmadhenu / tU apane gomayarasa se bhUmi kA sicana kara de / he ratnAkaro ! tuma apane motiyoM se svastika banAo ! diggajo ! tuma apanI sUTa ko phailA kara kalpavRkSa ke patroM ko lekara toraNoM kI racanA karo kyoMki siddharAja pRthvI ko jItakara yahA~ A rahA hai / ' hemacandrAcArya jI ke mukha se isa stuti ko sunakara vidvapriya siddharAja atyanta hI prasanna ho uThA / avaMti ke rAjabhaNDAra meM se aneka grantha ratna mile the / siddharAja ne niyukta paMDitoM ko pUchA, ye kauna se grantha haiM ? eka paMDita ne kahA mAlavAdhipati bhojarAja ke dvArA banAyA huA zabdazAstra 'bhoja vyAkaraNa' hai / bhojarAja ke dvArA nirmita anya alaMkAra, tarka tathA nimittazAstra bhI hai| isake sAtha anya vidvAnoM ke dvArA viracita gaNita, jyotiSa, vAstu, sAmudrika, svapna, vaidyaka, arthazAstra, meghamAlA, rAjanIti tathA adhyAtma Adi grantha isa bhaNDAra meM hai / ' isa bAta ko sunakara siddharAja ko bar3A kheda huA / kyA isa deza kA apanA sAhitya bhaNDAra nahIM hai ?' socakara siddharAja ne kahA, kyA isa gurjara deza meM race gaye sundara zAstra nahIM haiM ? kyA isa deza meM aise sarvazAstra nipuNa vidvAna nahIM haiM ?
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddharAja kI isa vAta ko sunakara sabhI vidvAnoM kI dRSTi hemacandrAcArya jI para sthira banI / sabhI vizvAsa thA ki yaha bhagIratha kArya heMmacandrAcArya jI ko chor3akara anya koI nahIM kara sakatA hai / yo siddharAja turanta hI vidvAnoM ke abhiprAya ko samajha gayA aura hemacandrAcArya jI kI ora dRSTi DAlakara bolA : 'zabdavyutpattikRcchAstra nirmAyAsmanmanoratham | purayasva maharSe tvaM vinA tvAmatra kaH prabhuH ?" artha :- he maharSi ! zabda kI vyutpatti karane vAle zAstra kI racanA karake hamAre manoratha ko pUrNa kro| Apake binA yaha kArya karane meM anya kauna samartha hai ? abhI apanA deza kalApaka - kAtantra vyAkaraNa paDha rahA hai, kintu usameM zabdoM kI vyutpatti spaSTa nahIM hai / 'pANini vyAkaraNa ko vedAMga mAnakara brAhmaNAM vidyArthiyoM kI avagaNanA kara rahe hai / navIna vyAkaraNa - nirmANa kI tIvra abhilASA vyakta karate hue siddharAja ne kahA 'yazo mama tava khyAtiM puNyaM ca muninAyaka / vizvalokopakArAya, kuru vyAkaraNaM nava || 84|| ( prabhAvaka caritam ) artha :- 'he munIzvara ! Apa navIna vyAkaraNa kI racanA karo, jisase mujhe yaza milegA aura Apako khyAti milegI aura samagra loka ke upakAra kA puNya hogA / " siddharAja kI isa namra vinaMti ko sunakara hemacandrAcArya jI ne kahA, he rAjan ! abhI vartamAna meM ATha prakAra ke vyAkaraNa vidyamAna hai, una saba vyAkaraNoM ko Apa kAzmIra se maMgAra tAki eka sundara va bhavya zabda zAstra kI racanA ho sake / hemacandrAcArya jI ke nirdezAnusAra siddharAja ne pradhAna puruSo ko bhejakara kAzmIra se sabhI vyAkaraNa maMgAe aura sabhI vyAkaraNa AcArya bhagavanta ko samarpita kiye / hemacandrAcArya jI ne sabhI vyAkaraNoM kA sUkSmatA se parIkSaNa kiyA aura apanI buddhi-pratibhA se una saba vyAkaraNoM meM rahI kSatiyoM ko dhyAna meM rakhakara unhoMne eka sundara vyAkaraNa zAstra racanA kI jo anekavidha vizeSatAoM se bharapUra hai / unhoMne isa vyAkaraNa kA nAma 'sidva hemacandra zabdAnu - zAsana rakhA / yaha vyAkaraNa sarvAga saMpUrNa hai / ATha adhyAya aura unake battIsa pAdoM meM yaha vyAkaraNa vibhakta hai / pratyeka pAda ke anta meM eka-eka zloka aura anta meM cAra zlokoM kI racanA kara ( kula 35 zloko ) unhoMne caulukya rAjavaMza kA sundara citraNa prastuta kiyA hai / zabdAnuzAsana rUpa zabdazAstra ke sAtha sAtha unhoMne laghuvRtti, vRhadvati, bRhannyAsa, abhidhAnaciMtAmaNI, dhAtupArAyaNa, dvayAzraya, liMgAnuzAsana, Adi sabhI aMgoM kI bhI racanA kI / hemacandrAcAryajI viracita vyAkaraNa kI pUrNatA ko jAnakara siddharAja ne usa vyAkaraNa ko paTTahastI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ para rakhakara usakA bhavya julusa nikAlA aura tIna sau pratilipIkAra ko biThAkara usakI aneka pratiyA~ taiyAra karabAI aura dUra-sudUra dezoM meM usakA pracAra kiyA gayA / pATaNa meM sarvaprathama vidvadvaya 'kAkala kAyastha ne siddhahaima vyAkaraNa kA adhyApana prArambha kiyA / hemacandrAcArya jI ne vyAkaraNa ke pratyeka sUtroM kA prayoga siddha karane ke lie vyAzraya mahAkAvya kI bhI racanA kI / saMskRta vyAkaraNa ke samasta sUtroM ko kAvya rUpa meM granthitakara ke kalikAla sarvajJa AcAryazrI ne apane adbhuta vyakitva kA paricaya diyaa| / yAzraya mahAkAvya meM eka ora siddha haima ke sUtroM ke prayoga dikhalAe haiM to dUsarI ora mularAja solaMkI me lekara kumArapAla mahArAjA paryaMta solaMkI vaMza kI kIrtigAthA kA bahuta hI sundara varNana prastuta kiyA hai| saMskRta dvayAzraya bIsa sargoM meM vibhakta haiM aura prAkRta dvayAzraya ATha sargoM meM vibhakta hai / prAkRta dyAzraya meM kumArapAla ke nitya jIvana kA paricaya diyA hai| eka zabda ke aneka artha hote haiM aura eka hI artha ke aneka zabda hote haiM, isa hetu hemacandrAcArya jI / ne abhidhAna-cintAmaNI aura anekArtha saMgraha nAmaka do zabdakoSoM kI bhI racanA kI hai| buddhi-pratibhA eka bAra kalikAla sarvajJa AcArya deba zrI pATaNa meM neminAtha caritra ke Upara pravacana kara rahe the / sabhI darzana ke loga AcArya devazrI kI dezanA kA utsAha se zravaNa karate the| isa caritra ke andara jaba pAMDavoM dvArA jaina dIkSA grahaNa kI bAta AI tava kucha brAhmaNI ne Apatti uThAI aura unhoMne sidvarAja ke pAsa jAkara zikAyata kI ki ye jainAcAya: vedavyAsa ke kathana se viparIta vAta karate...isase 'smRti' kA anAdara hotA hai| jaba siddharAja ne AcArya zrI se isa saMdarbha meM prazna kiyA taba AcAryazrI ne kahA, he rAjan ! vyAsajI apanI mahAbhArata meM pAMDavoM ke himAlaya gamana kI bAta karate haiM aura jaina granthoM meM pAMDavoM ke dIkSA grahaNa kI bAta AtI haiM, parantu ve pAMDava aura ye pAMDava eka hI haiM, aisI koI bAta zAstra meM nahIM AtI haiM / pAMDava to bahuta hue haiM / suno ! gAMgeya pitAmaha ne apane parivAra ko kahA thA, 'merI mRtyu ke bAda mere zarIra kA agnidAha usa bhUmi meM karanA jahA~ kisI kA agnidAha na huA ho !' bhISma pitAmaha kI mRtyu ke bAda unake deha ko unake parivArajana eka parvata ke Upara le gae taba vahA~ devavANI hui -- 'atra bhISmazataM dagdha, pANDavAnAM zatatrayam / droNAcArya sahasra tu karNasaMkhyA na vidyate // yahA~ so bhISma, tIna so pAMDava eka hajAra droNAcArya aura agaNita karNo kA agnidAha huA hai|' isase spaSTa haiM ki pAMDava aneka hue haiN| pravacana meM jina pAMDavoM kI bAta cala rahI haiM ...ve jaina pAMDava the aura unhoMne jaina dIkSA aGgIkAra kI, isameM zaMkA kA sthAna hI kahA~ haiM? ..
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacandrAcArya jI ke vAkcAturya ko sunakara sabhI brAhmaNa zAMta ho gae aura siddharAja ne AcArya zrI ko vyAkhyAna cAlU rakhane ke lie nivedana kiyA / samartha vyAkhyAtA ___ eka bAra siddharAja kI rAjasabhA meM Amiga nAmaka purohita ne IrSyA se prerita hokara hemacandrAcArya jI se prazna kiyA - vizvAmitraparAzaraprabhRtayo ye cAmbupatrAzanAste'pi srImukhapaMkajaM sulalitaM dRSTaiva mohaM gatAH / AhAra sudRDha punarbalakara ye bhuJjate mAnavA steSAmindriyanigraho yadi bhaveda vindhyaH plavet sAgare / arthaH -- bizvAmitra aura parAzara RSi Adi jala aura patra bhojI the phira bhI lAvaNyapUrNa strI ke mukha kamala ko dekhakara mohita ho gae to jo manuSya sundara puSTikara rasavatI kA bhojana karake indriya nigraha kara sake...taba to vindhya parvata sAgara meM tara jAya / ' zrImad hemacandrAcArya jI ke virATa vyaktitva para zakA kara irSyAgrasta hokara Amiga ne uparyukta bAta kahI' parantu atyanta pratibhAbanta hemacandrAcArya jI ne bhI usakI samasyA kA sundara samAdhAna karate hue kahA 'siMho balI hariNazUkaramAMsabhojI, saMmvatsareNa ratimeti kilaikavAram / pArApataH kharazilAkaNabhojino'pi kAmI bhavatyanudinaM vada ko'tra hetuH ? artha : balavAn aisA siMha hariNa, suara Adi kA mAMsa khAne vAlA haiM phira bhI varSa meM eka hI bAra viSaya sevana karatA haiM; jaba ki kabutara kaMkar3a aura dhAnya khAtA haiM phira bhI ni ratara kAmI banA rahatA haiM / kaho, isakA kayA kAraNa hai ? AcAryazrI ke mukha se yukti sampanna javAba sunakara siddharAja atyanta prabhAvita huA aura usane IrSyAlu Amiga ko upAlambha diyA / siddharAja kI rAjasabhA meM sambat 1181 vaizAkha zuklA tRrNimA ke dina digaMbarAcArya kumudacandra aura zvetAMbara AcArya vAdidevasUri ke bIca vAda huA thA aura isa vAda meM vAdidevasUri kI vijaya huI thI...isa vAda meM A0 vAdidevasUrijI ko hemacandrasUrijI ma. kA sabala hastAvalamba thA / . siddharAja ke hRdaya meM AcArya zrI ke prati adbhuta zraddhA aura bahumAna kA bhAva thA / siddharAja AcArya zrI ke sAtha anekabAra dharmagoSThI karatA thA... kramazaH AcArya zrI aura siddharAja kI yazogAthA dig-diganta taka phailane lagI /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka bAra kisI IrSyAlu ne siddharAja ko kahA, 'jaina loga sUrya ko nahIM mAnate haiM ? siddharAja ke pUchane para AcArya zrI ne kahA 'sUrya ko jitanA jana loga mAnate haiM, utanA anya koI nahIM mAnate haiM / usake asta hone para (usake viraha meM) jana loga AhAra-pAnI kA bhI tyAga kara dete haiM aura usake udaya pAne ke bAda (sUryodaya se 48 miniTa bAda) hI apane muMha meM pAnI DAlate haiN|' AcArya zrI ke mukha se isa bAta ko sunakara siddharAja atyanta hI prabhAvita ho gayA / siddharAja ko koI santAna nahIM thI...isakA use atyanta hI duHkha thA / putra kAmanA se usane somanAtha Adi tIrthoM kI yAtrA karane kA saMkalpa kiyA aura isa yAtrA ke lie usane apanI yauriyA~ Arambha kara dI / siddharAja ne zrImad hemacandrAcArya jI ko bhI isa yAtrA meM padhArane ke lie AmantraNa diyA dIrghadraSTA hemacandrAcArya jI ne tatkAla usake AmantraNa ko svIkAra kara liyo / zubha muhUrta meM yAtrA kA maMgala prArambha huA / hemacandrAcArya jI ne bihAra (pada) yAtrA prArambha kI / AcArya zrI ko paidala calate dekhakara siddharAja ne Unhe pAlakhI meM baiThane ke lie Agraha kiyA ! kintu karuNA ke mahAsAgara hemacandrAcAya" jI ne pAlakhI meM baiThane se inkAra kara diyA / AcArya jIne use samajhAyA 'jaina muni kabhI bhI vAhana meM nahIM baiThate haiM kyoMki usase jIvoM kI virAdhanA hotI hai / jIva-rakSA ke pAlana ke lie ve sadaiva paidala hI calate haiN| ___baha bAta sunakara siddharAja ko bar3A Azcarya huA aura do-cAra dina bAda jaba usane punaH AcArya zrI ko kAMjI aura nirasa anna kA bhojana karate hue dekhA...to usake Azcarya kI sImA na rahI aura vaha AcArya zrI ke pavitra sAttvika aura tyAgamaya jIvana se atyanta hI prabhAvita huaa| kramazaH vihAra karate hue yaha yAtrA saMgha siddhagiri kI pAvana dharatI para pahuMca gayA / siddharAja ne AcArya zrI ke sAtha zatrujaya mahAtIrtha kI yAtrA kI aura paramAtmA AdinAtha ke darzana kara sabhI bhAva vibhora bana gae / siddharAjane udAratApUrvaka isa pAvana tIrtha para apanI lakSmI kA sadvyaya kiyaa| ___ siddhagiri kI yAtrA pUrNa kara yaha yAtrA saMgha giranAra tIrtha para pahucA aura AcArya zrI ke sAtha siddharAja ne neminAtha prabhu ke bhAvArvaka darzana kiye aura vahA~ se prayANa kara somanAtha Ae / kucha irSyAlu brAhmaNoM ke dila meM zaMkA thI ki hemacandrAcArya jI somanAtha kI yAtrA nahIM kareMge, parantu jaba siddharAja ke sAtha hemacandrAcArya jI ko zivAlaya meM jAte dekhA to unake Azcaya kA pAra na rhaa| vItarAga kI stuti karate hue zrImad hemacandrAcAya jI bole - 'yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhayA yayA tayA / vAtadoSakaluSaH sa ced bhavA neka eSa bhagavannamo'stu te //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 artha : jisa kisa samaya meM.. jo koI... jisa kisI nAma se ho... bhagavan ! yadi Apa doSa aura mala rahita ho to Apako merA namaskAra ho / ' AcArya zrI ke mukha se isa stuti ko sunakara siddharAja atyanta hI prabhAvita huA / somanAtha kI yAtrA ke bAda siddharAja ne hemacandAcAryajI ko pUchA, 'mujhe santAna hogI yA nahIM ? mere bAda gujarAta kA rAjA kauna banegA ? AcAryazrI ne ahama tapakI ArAdhanA kara aMbikA devI kI sAdhanA kI / prasanna hokara devI ne kahA, 'siddharAja ko koI santAna nahIM hogI aura dadhisthalI nivAsI tribhuvanapAla kA putra kumArapAla bhAvi meM gujarAta kA samrAT banegA / " yAtrA kI samApti ke bAda siddharAja apane aura bhAva meM kumArapAla rAjA banegA' yaha jAnakara hI dveSa bhAva utpanna ho gayA aura kumArapAla kI parantu jisakA bhAgya balavAn hotA hai, usakA koI kucha bhI bigAr3a nahIM sakatA hai / mahala meM lauTa AyA / 'mujhe koI saMtati nahIM hogI siddharAja ke hRdaya meM kumArapAla ke prati atyanta hatyA ke lie usane aneka vidha SaDyantra race / siddharAja ne kumArapAla kI hatyA ke lie kucha cunaMde sainikoM ko Adeza diyA, kintu kumArapAla ko isa SaDyantra kI gandha mila jAne se gupta veSa dhAraNa kara atyanta dUra prayANa kara diyA ! siddharAja ne kumArapAla ko khatma karane ke lie aneka jAla race, kintu kumArapAla usake jAla meM pha~sA nahIM / kumArapAla kA rakSaNa : zrImad hemacandrAcAryajI khaMbhAta meM birAjamAna the / eka bAra madhyAhna samaye ve sthaMDila bhUmi kI ora jA rahe the, usI samaya unhoMne apanI prANa rakSA ke lie bhaTakate hue kumArapAla ko dekhA / usa samaya kumArapAla kI sthiti atyanta hI dayanIya thI... ve apane prANoM kI rakSA ke lie jahA~ tahA~ bhaTaka rahe the / kumArapAla ne hemacandrAcAryajI ke caraNoM meM praNAma kiyA / kumArapAla atyanta hI thake hue the aura Azraya kI zodha meM the / hemacandrAcAryajI ne usake lalATapaTTa ko dekhA aura socane lage, 'aho ! yaha to bhAvi samrAT hai aura bhaviSya meM jaina zAsana kI mahAn prabhAvanA karane bAlA hai, ataH avazya rakSaNa karanA cAhiye / gujarAta kA abhI isakA hemacandrAcAryajI ne use AzvAsana diyA aura use apane sAtha upAzraya meM le aae| usI samaya udayanamantrI gurudeva zrI ko vaMdana ke lie padhAre the / udayana mantrI ne kumArapAla kI ora dekhA / kumArapAla ne kahA, 'bhagavaMta ! merA duHkha kaba dUra hogA ? AcAryazrI ne kahA, ' saMvat 1999 mArgazIrSa kRSNA caturthI ravivAra ke dina puSyanakSatra meM dina ke tIsare prahara meM tuma gujarAta ke rAjA banoge / '
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapAla ne namra hokara kahA, 'yadi mujhe rAjya milA to vaha Apako bheTa kara niraMtara Apake caraNa kI sevA kruuNgaa|' AcAryazrI ne kahA, 'hameM rAjya se koI prayojana nahIM haiM... parantu tujhe rAjya mile to tuma jina zAsana kI prabhAvanA krnaa| 'gurudeva ! maiM Apake upakAra ko kabhI nahIM bhUlaMgA / ' udayana maMtrI ne kumArapAla ko apane guptagRha meM chupAyA / kucha dinoM ke bAda siddharAja ko isa bAta kA samAcAra milA / bhayabhIta hokara kumArapAla AcAryazrI ke pAsa Ae aura bole, 'Apa merI rakSA karo / ' AcAryazrI ne use pustako ke bhaMDAra meM chipA diyaa| siddharAja ke sainika Ae aura unhoMne kumArapAla kI cAroM ora zodha kI parantu kumArapAla mile nahIM / sainiko ke cale jAne ke bAda gupta rUpa se kumArapAla ne vahAM se vidAI le lI / dhIre dhIre samaya bItane lagA aura saMvat 1199 ke kArtika zuklA tRtIyA ke dina siddharAja ne paraloka kI ora prayANa kara diyA / gujarAta ke bhAvi samrAT ke lie zodha prArambha huI aura anta meM kumArapAla kI pasaMdagI kI gii| saMvata 1199 ke mArgazIrSa kRSNA caturthI ke zubha dina kumArapAla mahArAjA gujarAta ke samrAT bane / usa samaya unakI umra 50 varSa kI thii| kumArapAla kA rAjyAbhiSeka zrI devI ne kiyA / striyoM ne AnaMda meM dhavala maMgala gIta gAe / kumArapAla ne udayana ko mukhyamaMtrI banAyA aura anya upakAriyoM kA bhI usane yathA yogya sammAna kiyA kumArapAla ke rAjyAbhiSeka ke samAcAra jAnane ke bAda zrImad hemacandrAcAryajI bhI vihAra kara pATaNa padhAre / udayanamantrI ne unakA bhavya svAgata kiyA / AcAryazrI ne matrI ko pUchA, 'udayana' kyA rAjA ne mujhe yAda kiyA thA ? udayana ne kahA, 'nahIM ! gurudeva / ' AcAryazrI ne socA, 'sukha meM DUbe hue vyakti ko dharma yAda nahIM AtA haiM / ' AcAryazrI ne kahA, 'udayana ! Aja kumArapAla ko kahanA ki Aja naI rAnI ke bhavana meM na jAya / ' udayana ne kumArapAla ko bAta kI, aura kumArapAla ne udayana kI bAta mAna lii| usa rAtri meM bijalI girane se naI rAnI kA mahala dharAzAyI hone ke samAcAra java kumArapAla ko mile, taba usane udayana ko pUchA 'mahala meM nahIM jAne kI khabara tumhe kisane dI ?' udayana ne kahA, " hemacandrAcAryajI ne / ' 'aho ! Aja gurudeva ne merI jAna bacAI aura meM gurudeva ko hI bhUla gayA hU~.... dhikkAra hai mujha kRtaghna ko / ' .
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapAla ko apanI bhUla kA pazcAtApa huA aura dUsare hI dina usane gurudevazrI ko rAjasabhA - meM padhArane ke lie AmaMtraNa bhejA / zAsana prabhAvanA ke nimitta ko jAnakara hemacandrAcAryajI rAjasabhA meM padhAre / kumArapAla ne unakA bhavya svAgata kiyA aura apane aparAdha kI kSamApanA mAMgakara gurudevazrI ko rAja siMhAsana para baiThane ke lie Agraha karane lagA / gurudeva ne kahA : yaha Asana hamAre lie anucita haiM / gurudeva ! Apa hI isa rAjya ke svAmI ho... yaha rAjya svIkAra kara mujhe kRtArtha kare / ' AcAryazrI ne kahA : hameM rAjya se kucha bhI prayojana nahIM hai....|' Apake upakAra ke RNa ko meM kaise vApasa lauTA sakatA hu~ ? gurudeva ne kahA-'jaina dharma kI unnati kro|" kumArapAla ne hAtha jor3akara gurudeva kI AjJA ko zirodhArya kI aura gurudeva zrI ko pratidina dharma sunAne ke lie rAjasabhA meM Ane ke lie prArthanA kii| kumArapAla kI icchAnusAra AcArya zrI pratidina rAjasabhA meM Akara dharma kA upadeza dene lage / AcAryazrI kI amRtavANI ko sunakara kumArapAla mahArAjA ke hRdaya meM dina pratidina dharma ke prati zraddhA baDhane lgii| mA~ sAdhvIjI ...hemacandrAcArya jI kI mA~ sAdhvIjI pravartinI zrI pAhinIjI kA svAsthya dina-pratidina gira rahA thA ... phira bhI usakI samAdhi atyanta hI anumodanIya thI / hemacandrAcArya jI apanI mAtA ko samAdhi dene ke lie samAdhi dAyaka jina vacanoM kA zravaNa karAyA / anya zrAvaka..zrAvikA ne sAdhvIjI pAhinI ke nimitta aneka vidha puNyakarma kahe aura usa samaya kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya jI ne bhI apanI mA~ sAdhI kI samAdhi ke lie tIna lAkha navIna zloka racanA karane kA puNyakama kahA / / ___mA~ sAdhvI ke mukha para prasannatA chA gaI aura atyanta hI samAdhipUrvaka usane isa nazvaradeha kA tyAga kara diyA / jIbadayA kA upadeza hemacandrAcArya jI ko amRtamayavANI aura upadeza ko sunakara kumArapAla ne jIvana bhara ke lie madya-mAMsa-zikAra Adi sAtoM vyasanoM kA tyAga kara diyA / 1 kumArapAla ne kahA 'bhagavaMta ! ApakA mere Upara jo upakAra haiM usake RNa ko dUra karane ke lie .. mujhe AzA dIjie / hemacandrAcArya jI ne kahA, rAjan ! yadi tere dila meM mere prati bhakti haiM to ina tInoM bAtoM kA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 pAlana karo 1. prANI mAtra ke vadha ko banda karAkara sarva jIvoM ko abhayadAna do / 2. prajA ko adhogati se bacAne ke lie juA~, madya, mA~sa zikAra Adi para pratibandha lagAo / 3. bhagavAn mahAvIra kI AjJAoM kA pAlana kara unakA pracAra karo ! kumArapAlane hemacandrAcAryajI kI ina sabhI AjJAoM ko zirodhArya kI aura apane vizAla rAjya meM jIvahiMsA niSedha kA pharamAna nikAlA aura sabhI prajAjanoM ko Adeza diyA ki koI bhI vyakti kisI bhI niraparAdhI jIva kI hiMsA na kare / hemacandrAcArya zrI kI upadezavANI kA zravaNa kara aThAraha dezoM meM jIva dayA kA pAlana hone lagA / kumArapAla kI AjJA thI ki koI bhI vyakti bAtacIta ke daurAna bhI hiMsaka zabdo kA prayoga na kareM / . AcAryajI kI vANI meM eka jAduI prabhAva thA / niHsvArthabhAva se yukta unakI amRtasama dharmadezanA kA zravaNa kara prajAjana svecchA se hI hiMsA Adi pApoM kA tyAga karane lage aura sarvatra prajAjanoM ke bIca prema - maitrI - sneha aura audArya kA bAtAvaraNa banane lagA / saikar3o varSoM ke bAda bhI... Aja / vartamAna meM bhI gujarAta kI prajA ke janajIvana meM ahiMsA va jIvadayA ke jo saMskAra dikhAI dete haiM, una saMskAroM ke bIjAropaNa meM kalikAla sarvajJa AcArya bhagavaMta aura kumArapAla mahArAjA kA bahuta baDA yogadAna rahA hai I kumArapAla mahArAjA kI AjJA se aThAraha rAjyoM meM sabhI katlakhAne banda ho gae aura hiMsA kA vyavasAya karane vAloM ko anya rojagAra bhI diyA gayA / eka bAra navarAtri ke dinoM meM kuladevI ke pUjAriyo ne Akara kahA, 'rAjan kuladevI ko prativarSa navarAtri se bhaisoM kA balidAna diyA jAtA hai, ataH kRpayA Apa inakI vyavasthA kIjie / ' kumArapAla ne jAkara hemacandrAcArya jI se bAta kI / AcAryazrIne kahA, deva / devI kabhI kavalAhAra nahIM karate haiM to phira mAMsa bhakSaNa kI to bAta hI kahA~ ? niraparAdhI jIvoM kI hatyA karane se pUjArI kevala apanA svArtha siddha karate haiM / kumArapAla ne bhaisoM kA balidAna dene se inakAra kara diyA aura isake badale meM kumArapAla ne - jIMde 700 se devI ke mandira meM rakhavA die aura bAhara se dvAra banda kara diyA / dUsare dina mandira kholA gayA...to ve pazu vaise hI zAMta khaDe the / devI ne kisI bhI zu bhakSaNa nahIM kiyA thA / gusse meM Akara kumArapAla ne una pUjAriyoM ko hAMTA aura kuladevI kI sugaMdhI dhUpa, puSpa Adi se pUjA kI / Aso zuklA dazamI ke dina jaba kumArapAla dhyAna meM baiThA thA taba kaMTakezvarI devA prakaTa huI ora usane kahA, maiM kuladevI hU... tUne pazuoM kA balidAna banda kyoM kara diyA ?'
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapAla ne kahA, satya to dayAmaya dharma hai / hiMsA se dharma nahIM kintu pApa hotA hai / kruddha hokara devI ne usake zarIra para trizula kA prahAra kiyA.... jisase kumArapAla ke zarIra meM koTa roga phaila gayA... phira bhI kumArapAla apane nizcaya se calita nahIM hue / kintu unheM loga meM dharma kI niMdA kA bhaya lagA | udayana mantrI hemacandrAcAryajI ke pAsa AyA aura usane saba ghaTanA kaha dI / hemacandrAcArya jIne mantrita jala diyA jisake chaMTakAva ke sAtha hI kumArapAla punaH nIrogI vana gae / sAdharmika uddhAra kI preraNA. eka bAra hemacandrAcAryajI kA pATaNa meM bhavya nagara praveza thA / usa samaya hemacandrAcArya jI eka khAdI kI halkI cAdara (kapaDA) pahane hue the / kumArapAla ne jaba yaha dekhA to use baDA kheda huA / usane kahA, 'gurudeva ! Apa isa zubha prasaMga para halkI cAdara kyoM oDhe hue hoM ? isameM merA aura ApakA apamAna najara AtA hai / AcAryazrIne kahA, 'rAjan ! yaha cAdara to mujhe amuka gA~va ke zrAvaka ne bhakti pUrvaka bahorAI hai / usakI sthiti sAmAnya haiM... ata: vaha kImati vastra kaise bahorA sakegA ? rAjan ! tere zAsana meM sAdharmikoM kI aisI sthiti hai, isakA tujhe khyAla rakhanA cAhiye / ' kumArapAla ke lie eka saMketa hI paryApta thA / usI samaya kumArapAla ne sAdharmikoM ke uddhAra kI pratijJA kI / aura usane apane jIvana meM sAdharmikoM ke uddhAra ke lie bahuta prayatna / hemacandrAcArya jI ke upadeza ko sunakara kumArapAla mahArAja ne zatruMjaya aura giranAra mahAtIrtha kA bhavya cha'rI pAlita saMgha nikAlA thA aura isa saMgha ke dvArA mArga meM Ae aneka jina mandira Adi kA jIrNoddhAra kiyA thA / eka bAra kumArapAla ke dila meM apane pUrvabhava ko jAnane kI jijJAsA paidA huI, usane apanI bhAvanA hemacandrAcArya jI ke samakSa abhivyakta kI / hemacandrAcAryajI ne sarasvatI nadI ke kinAre sarasvatI kI sAdhanA kara kumArapAla ke pUrva bhava ko jAnA aura kumArapAla ko kahA / "maiM pUrva bhava meM jayatAka nAma kA DAkU thA... aura paramAtmA kI 18 puSpoM se kI gaI pUjA ke phala svarUpa hI maiM 18 deza kA samrAT banA hU~ / yaha jAnakara kumArapAla ke dila meM paramAtmA ke prati adbhuta bhakti bhAva jAgRta huA aura usane prabhu se prArthanA kI-- jinadharma vinirmukto mA bhuvaM cakravapi / syAM ceTospi daridro'pi jinadharmAdhivAsitaH // he prabhu ! ApakI bhakti ke phala svarUpa AgAmIbhava meM jina dharma se yukta dAsa va daridra ke ghara janma lenA maMjUra haiM kintu jinadharma se rahita cakrabartI kA pada bhI mujhe nahIM cAhiye / hemacandrAcArya jI ke sadupadeza se kumArapAlane apane jIvana meM zrAvaka ke bAraha vrata aMgIkAra kie
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 aura cAturmAsa phAla daramyAna to usane vizeSa niyama aMgIkAra kie 1. cAra mAsa taka niyamita ekAzanA kA tapa 2, cAra mAsa taka vanaspati (hariyAlI) kA tyAga / 3. cAra mAsa taka 5 vigaI kA tyAga 4. cAra mAsa taka brahmacarya kA pAlana 5. cAra mAsa taka nagara bAhara nahIM jAna / devI camatkAra kumArapAla ke vividha niyama grahaNa ko sunakara eka bAra turkistAna ke samrAT ne kumArapAla ke rAjya upara AkramaNa karane kI taiyArI kara dI / kumArapAla mahArAjA hemacandrAcAryajI ke sAMnidhya meM carcA kara rahe the / dUta ne Akara zatrurAjA ke Agamana ke samAcAra die / kumArapAla ke lie samasyA khar3I ho gaI / eka ora prajA ke rakSaNa kA prazna aura dUsarI ora vrata rakSaNa kA prazna / kumArapAla ko duvidhA meM dekha hemacandrAcAryajI ne kahA 'rAjan ! ciMtA kyoM karate haiM ? jo dharma ke prati samarpita rahatA haiM--dharma usakI rakSA karatA hai| usI samaya hemacandrAcArya jIne dhyAna lagAyA aura devI prabhAva se yavana samrAT kA palaMga AkAza mArga se ur3akara kumArapAla ke sAmane A gayA / thor3I hI dera bAda yavana samrAT kI A~kha khulii| apane Apako zatru rAjA ke samakSa dekhakara ghabarA gayA / aMta meM kumArapAlane use apane deza meM jIva dayA se pAlana kI zarta para mukta kara diyA / abhyAsa stuti sunakara kumArapAla prasanna hokara kumArapAla dvArA vyAkaraNa kA eka bAra kisI kavi ne Akara kumArapAla kI stuti kI bole 'rAjA ko megha kI upamyA acchI dI hai| rAjA ke isa vAkya ko sunakara kapardI mantrI ne zarma ke apanA muMha nIcA kara dIyA / kumArapAla ne isakA kAraNa puuchaa| mantrI ne kahA, 'vyAkaraNa nahIM par3hane ke kAraNa zabdoM ke azuddha prayoga se dezAMtara meM apakIrti hogI isa zarma se maiMne sira nIcA kara diyA / isa ghaTanA ke bAda kumArapAla ne saMskRta vyAkaraNa sIkhane kA dRDha saMkalpa kiyA aura AcArya zrI ke zubhAziSa ko prApta kara usane eka hI varSa meM 'siddhahema vyAkaraNa' kA abhyAsa kara liyA....aura usake bAda to unhoMne saMskRta bhASA meM paramAtmA kI bhAvavAhI stutiyA~ bhI racI / hemacandrAcArya jI kI upadeza vANI se kumArapAla ne apane jIvana meM
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 1400 tAraMgA Adi sthalameM navIna jinamaMdiroM kA nirmANa karAyA / 2. aThAraha deza mai jIva dayA kA pAlana karAyA / 3. 16000 jinamaMdiroM kA uddhAra karAyA / 4. prativarSa / karoDa ru. sAdharmika kI bhakti meM kharca kiyA / 5. 21 jJAna bhaNDAra banavAe~ / 6, aputriyoM ke dhana kA tyAga kiyaa| 7. saMpUrNa rAjya meM se sAta vyasanoM ko deza nikAlA diyA / sAhitya racanA : kalikAlasarvajJa hemacandrAcAryajI ne sva-para kalyANa ke liya apane jIvanakAla meM sADe tIna karoDa zloka pramANa sAhitya kI racanA kI hai / durbhAgya se ajayapAla Adi duSTa zAsakoM ne usa amUlya mahAnidhi ko atyadhika kSati pahu~cAI...jisake phala svarUpa hama AcAryazrI kI pUrNa sAhitya saMpadA ko prApta na kara sake...kira bhI jo kucha unakA sAhitya vidyamAna haiM...vaha sAhitya jagata meM eka gauravapUrNa sthAna liye hue hai / pracalita/paricita sAhitya kA alya paricaya yahA~ diyA jA rahA haiM1. 'siddhahemacandrazabdAnuzAsana'-mUla saMskRta sUtra 3566, prAkRta sUtra 1119, racanAkAla saMvata 1193. 2. siddhahemacandra laghuvRtti-6000 zloka pramANa. 3. siddha hemacandra bRhadavRtti (tatvaprakAzikA) 18000 zloka pramANa. 4. siddha hemacandra gRhanmyAsa-84000 zloka pramANa (jo AMzika rUpa se upalabdha hai / ) .5. liMgAnuzAsana-zabdoM ke liMga saMbaMdhI vistRta jAnakArI kA saMgraha-grantha. 6. liMgAnuzAsana-vRtti-liMgAnuzAsana ke mUla 138 zlokoM para 3684 zloka pramANa vistRtaTIkA 7. uNAdigaNa pAThavRtti-uNAdi sUtroM para 3250 zloka pramANa TIkA / 8. dhAtupArAyaNa-dhAtu pATha para vistRta TIkA-5600 zloka pramANa. 9. prAkRta vyAkaraNa TIkA zaurasenI, mAgadhI, pizAcI, culikA pizAcI tathA apabhraMza Adi chaha / bhASAoM ke sUtroM para TIkA. 10. abhidhAna ciMtAmaNI kozavRtti-abhidhAna ciMtAmaNI eka vistRta zabda koSa hai| usake 1441 zlokoM para 10000 zloka pramANa vistRta TIkA hai / 11. anekArthasaMgraha-1829 zloka pramANa 12. nighaMTu zeSa-396 zloka pramANa hai| 13. dezI nAmamAlA-yaha 3500 zloka pramANa hai / 14. kAvyAnuzAsana-alaMkAra aura viveka vRttivyukta.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 15. dvayAzraya mahAkAvya-saMskRta vyAkaraNa ke sUtroM ke prayoga ke sAtha sAtha isameM caulukyavaMza kA vistRta varNana hai / prAkRtadvayAzraya meM prAkRta sUtroM ke prayoga ke sAtha kumArapAla ke caritra kA suMdara varNana hai / 16. chaMdonuzAsana - 764 zloka pramANa isa graMtha meM chaMda saMbaMdhI vistRta jAnakArI hai / 17. triSaSThI zalAkA puruSa caritra - isa graMtha meM caubIsa tIrthakara, bAraha cakravartI, 9 baladeva, 9 vAsudeva aura 9 prati vAsudeva ke caritroM kA vistRta varNana hai / yaha grotha 36000 zloka pramANa 1 18. pariziSTa parva : isameM bhagavAna mahAvIra se lekara vajrasvAmI taka ke jaina itihAsa kA bhavya varNana hai / yaha gratha. 3500 zloka pramANa hai / 19. anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA - 32 zloka pramANa isa grotha meM AcAryazrI ne jaina darzana kI mAnyatAoM kA suMdara saMkalana kiyA haiM / isa graMtha para nAgendugacchIya AcAryazrI malliSeNa sUrijI ma. ne 3000 zloka pramANa syAdvAdamaMjarI nAmaka TIkA racI hai / 20. ayoga vyacchedadvAtriMzikA - 32 zloka pramANa isameM mahAvIradeva kI stuti hai / 21. pramANa mImAMsA - jo apUrNamAtrA meM upalabdha hai / 22. vItarAga stotra - 189 zloka pramANa isa grantha meM vItarAga ke bAstavika svarUpa kA bahuta hI sundara varNana kiyA hai / 23. yoga zAstra - isa grantha meM yoga ke svarUpa kA vahuta hI mArmika zailI se varNana kiyA gayA hai / 12 prakAza meM vibhakta isa grantha para AcAryazrI ne 12570 zloka pramANa atyantahI vistRta TIkA kI racanA kI hai| isa kA aparanAma adhyAtmopaniSat hai / 24. mahAdeva stotra - 44 zlokapramANa isa grantha meM 'mahAdeva' ke svarUpa kA varNana hai / isake sivAya AcAryazrIne saptasaMdhAna mahAkAvya, dvAtriMzadvAtriMzikA, arhannIti Adi aneka grantho kI bhI racanA kI hai / siddhahema vyAkaraNa kI upayogitA :-apane mAnasika vicAroM ko abhivyakta karane ke lie hameM kisI na kisI 'bhASA' Language kA avalaMbana lenA paDatA haiM aura usa bhASA ke sahI prayoga ke lie usa 'bhASA' ke vyAkaraNa ko jAnanA atyanta hI anivArya hai / saMskRta yaha deva vANI ( bhASA) hai / adhikAMzataH anya bhASAoM kI utpatti kA AdhAra saMskRta bhASA hI hai / saMskRta vidvabhogya bhASA hai / pUrvakAlika mahApuruSoM ne apane vicAroM ko abhivyakta karane ke lie isa bhASA kA bhI ThIka TIka avalaMbana liyA hai / Astika darzanakAroM ke adhikAMza grantha isI bhASA maiM upalabdha hai / una mahApuruSoM kI amUlya nidhi ke bodha ke lie bhASA kA jJAna atyanta anivArya hai / zAstra ko yadi nidhi kI upamA dI jAya to vyAkaraNa ko cAbI kI upamA denA hI yogya hogA !
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI ne ThIka hI kahA haiM 'vyAkaraNAt padasiddhiH ___padasiddherartha nirNayo bhavati / arthAt tattvajJAnam , tattvajJAnAt paraM zreyaH / / artha:- 'vyAkaraNa se pada kI siddhi hotI hai / padasiddhi se artha kA nirNaya hotA hai / arthanirNaya se tattvajJAna kI prApti hotI haiM aura tattvajJAna se paramazreya (mokSa) kI prApti hotI hai / ' isa prakAra isa vyAkaraNa ke bodha kA anaMtara phala pada siddhi aura paraMpara phala mokSa kI prApti hai| saMskRta sAhitya ke bodha ke lie saMskRta vyAkaraNa kA bodha anivArya hai / saMskRta vyAkaraNa bhI adhika saMkhyA meM upalabdha haiM, parantu hameM jo vizeSatAe~ siddhahaimavyAkaraNa meM dekhane ko milatI haiM, vaha zAyada hI anyatra mila skegii| isa vyAkaraNa kI zuddhatA, saralatA aura sAMgopAMgatA ko dekhakara hI tatkAlika vidvAn ne gAyA hogA bhrAtaH ! saMvRNu pANini pralapitaM kAtaMtrakanthA vRthA, mA kArSI: kaTuzAkaTAyana vaca: kSudraNacAndreNa kim ? kiM kaNThAbharaNAdibhirbaTharayasyAtmAnamanyarapi, zrUyante yadi tAvadarthamadhurA zrIsiddhahemoktayaH / / 9 / / (prabaMdha ciMtAmaNI) artha : are bhAI ! yadi zrI siddhahema vyAkaraNa ke artha madhura bacana sunAI de rahe hai...to phira pANini ke pralApa ko roka de, kAtaMtra kI kathA ko vyartha mAna, zAkaTAyana ke kaTuvacana kA uccAra mata kara, alpa pramANavAle cAndra vyAkaraNa se bhI kyA matalaba hai ? aura kanThAbharaNa bhAdi anya vyAkaraNoM se bhI apane Apako jaDa kyoM banAte ho ? siddha hema vyAkaraNa kI apanI maulika vizeSatAe~ haiM 1. sUtra racanA atyanta hI sarala hai / 2. bhinna bhinna viSayoM ke anusAra bhinna prakaraNa kie gae hai, jisase tatsambandhI viSaya ko jAnakArI usI prakaraNa se ho jAtI hai| 3. sUtroM ko saMkSipta karane ke lie aneka saMjJAe~ kI gaI hai| una saMjJAoM ko samajha lene ke bAda AgAmI viSaya ko samajhane meM derI nahIM lagatI hai| 4. pANini vyAkaraNa kI saMjJAe~ durgama aura kliSTa haiM, jaba ki siddha hema kI saMjJAe atyanta sarala aura suvAcya hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 5. zrImad hemacandrAcAryajI ne vyAkaraNa ke pAMcoM aMgoM kI racanA svayaM hI kI hai / sUtrapATha, uNAdigaNasUtra liMgAnuzAsana, hemadhAtupArAyaNa aura gaNapATha kI racanA karake hemacandrAcAryajI ne vyAkaraNa ko paripUrNa banA diyA hai / 6. vyAkaraNa ke samasta sUtroM ke Practical prayoga rUpa ' dvayAzraya mahAkAvya' kI bhI racanA karake hemacandrAcAryajI ne eka bhagIratha kArya kiyA hai / 'siddha hemacandra zabdAnuzAsanam' para viracita anya TIkA grantha : karttA zlokapramANa A. rAmacandrasUri 53000 A. dharmaghoSasU 9000 grantha 1 laghunyAsa 2. laghunyAsa 13. katicid durgapadavyAkhyA 4. nyAsoddhAra 5. laghuvRtti 6. haimabRhadvRttidvaSTikA 7. haima vyAkaraNa dvaSTikA 8. haima ( prAkRta) vyAkaraNa dvandikA 9. haima laghuvRtti dvaSTikA 10. haima avacUri 11. haimacatuSkapadavRtti 12. haimavyAkaraNa dIpikA 13. haimavyAkaraNabRhad avacUrNi 14. haima vyAkaraNa avacUri 15. " 16. prAkRtadIpikA 17. prAkRta avacUri 18. haimadurgapadaprabodha 19. haimakArakasamuccaya 20. haimavRttiH 21. AkhyAtavRttiH A. devendra sUra A. kanakaprabhasUri zrI kAkalakAyastha zrI saubhAgya sAgara zrI vinayacandra zrI udayasaubhAgyagaNi zrI munizekhara zrI dhanacandra zrI udayasAgara zrI jinasAgara zrI amaracandrasUri ajJAtakartRka zrI ratnazekharasUri zrI haribhadrasUri zrI hariprabhasUri zrI vallabha pAThaka zrI prabhasUra " A. naMdasUra laghutAmUrti : kalikAla sarvajJa AcAryadeva zrImad hemacandrasUrijI ma. prakAMDa vidvAn hone para bhI laghutA namratA kI sAkSAt mUrti the / ayogavyavaccheda dvAtriMzikA meM ve kahate haiM ktra siddhasenastutayo mahArthA, azikSitAlApakalA va caiSA /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 artha :- azikSita ke AlApa tulya kahA~ merI stutiyA~ aura kahA~ AcArya siddhasena kI artha gaMbhIra stutiyA~ ? eka bAra kumArapAla ke sAtha hemacandrAcAryajI zatrujaya tIrtha para dAdA ke darzana ke lie gae aura prabhu ke darzana ke sAtha hI unhoMne mahAkavi dhanapAla viracita 'RSabha paMcAzikA' dvArA prabhu kI stuti kI / bAda meM kumArapAla ne pUchA,' prabhu ! Apa to svayaM kavi ho phira apanI stutiyA~ kyoM nahIM bole 1 namratAmUrti AcAryazrI ne kahA. mahAkavi dhanapAla kI ye stutiyA~ sadbhaktigarbhita hai / aisI stutiyoM kI racanA kI tAkata mujha meM kahA~ hai ? svargagamana .. zrImad hemacandrAcAryajI eka mahAn yogIpuruSa the, sAhityakAra the ... sAkSAt sarasvatI putra the... mahAkavi the... jinazAsana ke bejoDa prabhAvaka the.... aura sacamuca hI ve 'kalikAla sarvajJa' the| AcAryazrI ke vidyamAna granthoM kA avalokana kara pAzcAtya vidvAn AcAryazrI ko Ocecn of Knowledge 'jJAna ke mahAsAgara' kahate hai / siddharAja aura kumArapAla jaise nRpatiyoM ko pratibodha kara.... lAkhoM nara-nAriyoM ko jinazAsana kA rasika banAkara.. 84 varSa ke dIrghAyuSya ko pUrNakara siddhasvarUpa ke dhyAna meM magna banakara AcAryazrI ne saMvat 1229 meM apane deha kA tyAga kara diyA / ___ AcAryazrI ke svargagamana se kumArapAla aura prajAjanoM ko atyanta hI AghAta lagA / kumArapAla ke lie to yaha virahavedanA asahya thI / AcAryazrI ke svargagamana ke chaha mAsa vAda kumArapAla ne bhI samAdhipUrvaka apanA deha choDa diyA /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi-patra prathamo'dhyAyaH cabhatkArakAri pRSTha paMkti 1 20 1 21 praddhi tA azuddha camatkAri prazaddhi niSadhaH niSadhAt vizeSa 73 13 niSedhaH niSedhAtU vizeSa 2 13, 16 sa mI ghuTi tarati bhavati vilApaH vuT rbhavati vilopa dhuT udare azuddhi zuddhi peja paMkti sandhipratiSadho sandhipratiSedho 67 17 pratiSadha pratiSedha 71 3 tat [5-1-35] [5-1-32] 73 18 ka) (pphalati - ka)(pphalati 74 15, 16 saptamI 82 20 iti / iti De tati 87 10 syAdyAkSisya syAdyAkSiptasya 93 6 mAdAyate mAdIyate / 93 32 vizeSaNa vizeSeNa lu yA luptAyA 96 22 vedapAna vedapAThena 110, 7 hU-pU-go hU-pU-gonnI 110 7 dheHnU anyAdyabhASTau anyAdyabhISTau 120 3 zabdasyAnenaM zabdasyAnena 121 19 bhAvyA bhAvyam 122 15 prApnAti prApnoti 123 20 kvasva. kvassa0 126 1 svarasva svarasya 127 27 vyAkhyeya vyAkhyeyam 128 8 vyaJjanAntATa vyaJjanAntAd 128 13 kartR 132 19, 21 kAna 10 17 17 21 17 25 17 28 24 22 . kAla syo syau dhenUH 38 11 samAsAdebha saphala prAptAti vyA tyA nibadhaH ASTho zrAdibhya avivakSirtha A Aryabhya 7-2-16 tasmA syA / grahaNAda 'vayavAkyavi "pusaH" samAsAderbha sakala prApnoti byAvRttyA niSedhaH oSTho zvAdibhyaH avivakSitArtha A Aryebhya 7-2-126 tasmAt syAt grahaNAd 'vayavAsayavi "puMsaH" 50 25 24 52 11 53 27 53 25 kata dvitIyo'dhyAyaH 59 27 yam Gyosi yama Dyosi puruSa niSadhe 137 19 141 12 142 26. puruSe nevam naivam niSedhe
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddhi peja paMkti lakSaNa vidhAnA svA vA kAryam pitaH paryudAsatvA zuddhi lakSaNaM 300 25 vidhAnAt 303 23 svAd 304 tat 304 vAt 304 15 pitu: 310 20 paryudAsatvAd 326 1 gAH 329 23 SuNoti __330 12 vyaJjanAd haNyate 351 19, 21, mana * * * .. :: . . . . . . . OM SaNoti vyaJjanA haNyate STiva SThita - yogAt calI calA RSi azuddhi zuddhi peja paMkti mjaJjanAdau vyaanAdau 163 3 vijJAdiha vijJAnAdiha ghota dhAto 169 21 tad tat 178 syA syAt 179 30 kAryA 181 2 syAtA syAtAm 181 29 athA'vuDityatra athA'dhuDityatra 204 sat 213 dRzigrahaNA dRziMgrahaNAda . 217 1 rAbharaNa rAbharaNaiH 228 2 praptAyAM ... prAptAyAM 232 ..2 satyameta . satyametat 247 10 yogA 247 12 kAlakakAlakam , .14 niSadhAt niSedhAt 248 3 cArAdimataH cakSurAdimataH 252 17 sattavyA sartavyAH 263 21 dhAtumedA dhAtubhedAt 278 28 syA syAt 299 1 sa mI saptamI 282 21 adhikara adhikaraNe 283 7 sa mI saptamI 287 7, 13 vivakSayAM vivakSAyAM 290 16 bhaktvA bhuktvA 299 21 pradhAnA pradhAnAd 294 4 294 mityAha 295 6 sapannAdi saMpannAdi 297 11 caraNe caraNaiH 297 pratiSadha pratiSedhaH 298 nyasmita nyasmin 298 mati dhA pratiSedhA bhidhAna midhAnaM 354 27 354 28 prApnAti khara mRdvA prApnoti khura mRdvI varNaH gaurAdi svo 366 16 376 23 390 2 406 12 vaNa: gaurAdi svA . * * * matyaha tRtIyo'dhyAyaH dhAtpasargayo dhAtUpasargayoH 420 5 pratAyata pratIyata , 23 dhAtupA . dhAtupADe 421 5. tiSTatyAdayozcarabArI tiSTatyAdayazvaravAro ,, dhAtoH , 20 kezAvI kevAzI 423 10 mUlavibhUjAdaya: mUlavibhUjAditvAta , 16 kevalamAlIyate kevamAlIyate , 26 5-3-110 5-3-56 429 24 'vizeNaNasarvAvi' "vizeSaNasarvAdi 434 24 3-1-150 dhAto 300 23 2 .
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddhi -zuddhi peja paMkti azuddhi zuddha peja paMkti prAdipUrva prAdipUrve 438 24 2-2-106, 2-2-116 nyAyA : nyAyAt 441 7. 1-4-59 - 3-2- 6 503 28 prathamoktaM prathamoktam 444 3 / tulavale tulvalAdayaH 504 samudAyasyavAyaM samudAyasyaivAyaM 456 23 ... 3-2-6 4-2-114 niSadha niSedha 2-2-61 4-4-40 550 25 ... pratiSadha pratiSedha . 458 25. zolamasya zIlasya 552 3 5-3-92 . 6-2-26 566 14 apapArdham apArdham .. 461 6 ..... 7-1-155 7-1-45 566 27 'krutasaMpadAdibhyaH' 'krutasaMpadAdayaH' 462 4..... paJcamirgAbhiH -- paJcabhirgArgIbhiH 568 28 ..... 'Trera'a. sakhyAsamAhAre . saMkhyAsamAhAre..., 19 . .... 570 13 6-1-123 - 6-1-113 / 3-1-99. , 3-1-28 prajJAdibhyo'N 'prajJAdyaNa -- 586 21, sugamauvetti sugamaiveti 468 22 dIrghapratidhAt dIrghapratiSedhAt 588 10 zvabhirlahanIya zvabhilehanIya , 25 . padbhAvomAvAla- yadbhAvobhAvA3-4-115 -1-11 kSaNam lakSaNam 482 25
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa apanI viziSTa dezanA-labdhi ke dvArA janamAnasa meM jame hue mithyAtvarUpI pizAca ko dUra, bhagAnevAle apane bAhya aura abhyaMtara virAT-vyaktitva ke dvArA janamana ke ghaTa-ghaTa meM jinazAsana ke prati adbhutarAga pragaTAnevAle, hajAro ke tAraNahAra...vyAkhyAna vAcaspati jinazAsana prabhAvaka, gacchAdhipati . AcArya deva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAja! Apake kara kamaloM meM yaha graMtha samarpita karate hue hameM atyaMta hI AnaMdAnubhava ho rahA haiM. kyoMki Apa kI kRpAdRSTi se yaha kaThina kArya bhI sugama ho pAyA haiM / ApakI kRpA kA yaha phala Apako hI hama samarpita karate haiM / muni vajrasena vijaya muni ratnasena vijaya
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA prakAzaka kI kalama se... . kiJcid vaktavyam granthakAra kA saMkSipta paricaya prathamo'dhyAyaH prathamapAdaH dvitIyapAdaH tRtIyapAdaH caturtha pAdaH dvitIyo'dhyAyaH prathamapAdaH dvitIyapAdaH tRtIyapAdaH caturthapAdaH wM tRtIyo'dhyAyaH prathamapAdaH dvitIyapAdaH 418 544
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ // ahN|| // anantalabdhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH // // zrImad dAna-prema-rAmacandra-bhadraGkarasadgurubhyo namaH // kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM // zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam // ( svopajatattvaprakAzikAbhidhabRhadvatti-manISikanakaprabhaviracita nyAsasArasamuddhAra (laghunyAsa) saMvalitam ) [ tatra prathamo'dhyAyaH ] atha svopajJatattvaprakAzikAbhidhA bRhadvRttiH-- praNamya paramAtmAnaM zreyaHzabdAnuzAsanam / prAcAryahemacandreNa smRtvA kiJcit prakAzyate // 1 // 10 arha // 1. 1. 1 // ahaMityetadakSaram,paramezvarasya parameSThino vAcakam,siddhacakrasyAdibIjam, sakalAgamopaniSadbhUtam, azeSavighnavighAtanighnam, akhiladRSTAdRSTaphalasaMkalpakalpadrumopamam, prAzAstrAdhyayanAdhyApanAvadhi praNidheyam / praNidhAnaM cAnenA''tmanaH sarvataH saMbhedastadabhidheyena cAbhedaH / vayamapi caitacchAstrArambhe prariNa-15 dadhmahe / ayameva hi tAttviko namaskAra iti // 1 // atha nyAsasArasamuddhAraH - praNamya kevlaalokaavlokitjgttrym| jinezaM zrIsiddhahemacandra zamdAnuzAsane // 1 // zabdavidyAvidAM vandhodayacandropadezataH / nyAsataH katiciddurgapadavyAkhyA'bhidhIyate // 2 // praNamyetyAdi-iha niHzeSazemuSIsamunmeSanimitAnekavidvajjanamanazcamatkArizAstra-20 nikaravismApitavizadapraddhimahaddhikAnekasUriH niSpratimapratibhAsaMbhArApahastitatridazasUriH zrIkumArapAlakSmApAlapratibodhavidhAnanikhilakSoNimaNDalAbhayapradAnaprabhRtisaMkhyAtikrAntaprabhAvanAnirmANasmRtigocarasaMcariSNukRtacirantanavarasvAmyAdipravarasUriH sugRhItanAmadheyaH
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] bRhavRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 1.] zrIhemacandrasUrinibiDajaDimagrastaM samastamapi vizvamavalokya tadanukampAparItacetA: zabdAnuzAsanaM kartu kAmaH prathamaM maGgalArthamabhidheyAdipratipAdanArthaM ceSTadevatAnamaskAramAha-praNamyeti nanu prayogo'yaM bhAve karmaNi vA ? ucyate-bhAve eva / tahi kathaM paramAtmAnamiti karma ? ucyatesakarmakAraNAmutpannastyAdirbhAvavivakSayA / apAkaroti karmArtha svabhAvAnna punaH kRtaH // 3 / / 5 natvetyanenApi sidhyati kiM prakAreNa? prakAro mAnasika dyotayati upahAsanamaskAraM ca nirAkaroti namasyaM tat sakhi ! prema ghaNTArasitasodaram / / kramakrazimaniHsAramArambhaguruDambaram // 4 // ityAdivat / parameti-paramAtmAnamityatra "karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83. ] iti SaSThI prApnoti,10 paraM "tRnnudantA0' [ 2. 2. 60. ] iti niSadhaH / zreya iti "prazasyasya zraH" [7. 4. 34] iti zrAdezavidhAnabalAt kriyAzabdatvenAguNAGgAdapi prazasyazabdAdIyas / "naikasvarasya" [7. 4. 44. ] iti niSedhAt "zyantyasvarAde0" [7. 4. 43. ] nAntyasvarAdilopaH / "avarNavarNasya" [7.4.68.] ityapi na pravartate / "vyantyasvarAderanekasvarasya" [7. 4. 43. ] ityekayogenaiva siddha pRthagyogakaraNamasyApi bAdhanArthamiti / zabdAnu-15 zAsanamiti atra kathaM SaSThIsamAsaH "tRtIyAyAm" [ 3. 1. 4. ] iti niSadhAt ? satyampratyAsatti-nyAyena yasya kRtpratyayasyApekSayA SaSThI yadi tadapekSayaiva tRtIyA syAt, atra tu prakAzyata ityasyApekSayA tRtIyA, anuzAsanaityapekSayA ca SaSThIti na samAsaniSadhaH / prAcAryeti-pAcaryate sevyate vinayArthamiti ghyaN 1; AcAre sAdhuH "tatra sAdhau" [ 7. 1. 15. ] iti ya: 2; AcArAn yAtIti, "kvacit" [ 5. 1. 171. ] iti20 Da: 3; pAcArAnAcaSTe "Nij bahulam ." [ 3. 5. 42. ] ityanena Nij; AcArayatIti "zikyAsyADya." [uNA0 364.] ityanena nipAtyate 4; AcArAn gRhNAti grAhayati vA "karmaNo'N" [5. 1. 72.] pRSodarAditvAt sAdhuH 5 / kimapi cinoti kvip, kimaH sarvavibhaktyantAn "cit-canau" iti kiJciditi akhaNDamavyayaM vaa| maulo'rthaH pratIta eva / 25 atha pUrvArdhamAvRttyA vyAkhyAyate-param prAtmAnaM ca praNamya prahvIkRtya sAvadhAnIkRtyeti yogH| kiviziSTaM param ? zreyaHzabdAnanuzAsayati zreyaHzabdAnuzAsanastam, kiMviziSTaM cAtmAnam ? zreyaHzabdAnanuzAsti zreyaHzabdAnuzAsanastam ubhayatra "ramyAdibhyaH." [ 5. 3. 126. ] ityanaT / pUrvaM tAvad bauddhoktA atizayAH kathyante / paramAtmAnamityanena svArthasaMpattiH,svArthasaMpattyapAyalakSaNazca dvau, zreyaHzabdAnuzAsanamityanena 30 parArthasaMpattiH, parArthasaMpattyupAyalakSaNazca dvau labhyate / evaM sarvadarzanAnuyAyitvenAtizayA bhAvanIyAH / atra ca namaskAre catustrizadatizayasaMgrAhakAtizayacatuSTayamadhye ka: kena
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH padenocyate sUcyate vA ityabhidhIyate-paramAtmAnamityanena pUjAtizayaH, ata eva "sanmahatparama." [3. 1. 107.] ityanena pUjAyAM samAsaH / dvitIyapAdena vacanAtizayaH, zreyAMzca 3 ekazeSe zreyAMsaH, te ca te zabdAzca tAnanuzAstIti vyutpttevNcnaatishyH| vacanAtizayazca na jJAnAtizayaM vineti vacanAtizayena jJAnAtizaya aakssipyte| jJAnAtizayazca nApAyApagamAtizayaM vineti tenApAyApagamAtizayA''kSepaH-apAyabhUtA hi rAgAdayasteSAmapagamaH sa 5 evAtizaya iti| ahamiti-arhati pUjAmityaham "a" [ uNA0 2. ] ityaH / pRSodarAditvAt sAnunAsikatvam / ahamiti mAnto'pyasti nipaatH| nanu ahamiti avyayaM svarAdau cAdau ca na dRSTam, tat kathamavyayaM ? satyam--- iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade // 5 // 10 nanu ahamiti varNasamudAyatvAt kathamakSaram ? satyam-na kSarati na calati svasmAt svarUpAditi akSaram, tattvaM dhyeyaM paramabrahmati yAvat / vyAkhyAnaM tridhA syAt-svarUpAkhyAnam , abhidhA, tAtparyaM ceti / akSaramiti svarUpAkhyAnam / parameSThino vAcakamityabhidhA / siddhacakrasyAdibIjamiti tAtparyavyAkhyAnamiti / parameSThinaH paJca tataH zeSacatuSTayavyavacchedAyA''ha-paramezvarasyeti / catustrizadatizayarUpaparamaizvaryabhAjo jinasyetyarthaH / nanu yadyapi15 parameSThIti sAmAnyaM padaM tathApi ahamiti bhaNanAdarhanneva labhyate, kiM paramezvarasyetipadena ? satyam devatAnAM gurUNAM ca nAma nopapadaM vinA / uccarennaba jAyAyAH kathaJcinnAtmanastathA // 6 // iti / siddhati-siddhA vidyAsiddhAdayasteSAM cakramiva cakra tasya paJcabIjAni teSu ceda-20 mAdibIjam / sakaleti-sakalAH samastA ye AgamA laukikA lokottarAzca teSAmupaniSadbhUtaM rahasyabhUtam / nanu ahamityasyAhadvAcakatve sati kathaM laukikAgamAnAmupaniSadbhUtamidamiti ? satyam-sarvapArSadatvAcchabdAnuzAsanasya samagradarzanAnuyAyI namaskAro vAcyaH, ayaM cAhamapi tathA / tathAhiprakAreNocyate viSNU rephe brahmA vyavasthitaH / hakAreNa haraH proktastadante paramaM padam // 7 // 25 ___ iti zlokenAhaMzabdasya viSNuprabhRtidevatAtrayAbhidhAyitvena laukikAgameSvapi arhamiti padamupaniSadbhUtamityAveditaM bhavati / tadanta iti turIyapAdasyAyamarthaH-tasyAhaMzabdasyAnta uparitane bhAge paramaM padaM siddhizilArUpaM tadAkAratvAdanunAsikarUpA kalA'pi paramaM padamityuktam / nighnamiti-niyamena hanyate jJAyate pAratantryeNeti "sthAdibhyaH kaH" [5. 3. 82.] bAhulakAnapuMsakatvam / dRSTeti-dRSTaM rAjyAdi, adRSTaM svargAdi / 30 prAzAstreti-pAGa abhividhau, sa ca zAstreNa saha saMbadhyate, avadhizabdastu maryAdAyAm, sa cAdhyayanAdhyApanAbhyAm ; tato'yamartha:-zAstramabhivyApya ye adhyayanAdhyApane te maryAdIkRtya
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghu nyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 2. ] praNiSeyamidamityarthaH / praNidhAnaM caturdhA - padastham, piNDastham, rUpastham, rUpAtItaM ceti / padasthamapadasthasya, piNDasthaM zarIrasthasya, rUpasthaM pratimArUpasya, rUpAtItaM yogigamyamarhato dhyAnamiti / eSvAdye dva e zAstrArambhe saMbhavato nottare dva e / anenAtmanaH sarvataH saMbheda: ityukta padastham / tadabhidheyenetyAdinA piNDasthamiti / vayamapIti - viziSTa praNidheya-prariNadhAnAdiguNaprakarSAdA''tmanyutkarSAdhAnAda guNabahutvenAtmano'pi tadabhinnatayA bahutvAd 5 vayamiti bahuvacanena nirdeza: / tAttvika iti tattvameva "vinayAdibhya ikaraNa " [7. 2. 166. ] tattvaM prayojanamasyeti vA / / 1 / / siddhiH syAdvAdAt // 1.1.2 // 4 ] syAd ityavyayamanekAntadyotakam, tataH syAdvAdo'nekAntavAdaH, nityA - nityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yAvat / tataH siddhiniSpattirjJAptirvA 10 prakRtAnAM zabdAnAM veditavyA / ekasyaiva hi hrasva-dIrghAdividhayo'nekakAraka saMnipAtaH, sAmAnAdhikaraNyam, vizeSaraNa - vizeSyabhAvAdayazca syAdvAdamantareNa nopapadyante / sarvapArSadatvAcca zabdAnuzAsanasya sakaladarzanasamUhAtmakasyAdvAdasa - mAzrayaNamatiramaNIyam / yadavocAma stutiSu --- zranyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAna vizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te // 2 // [ anyayogavyavacchedadvAtriMzikA - zlo0 30. ] 15 stutikAro'pyAha - nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva rohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praraNatA hitaiSiNaH // 3 // iti / 20 [ zrI samantabhadrAcAryakRta - bRhatsvayambhU stotrAvalyAM zrIvimalanAthastotram - zlo0 65. ] zrathavA 'vAdAt ' viviktazabdaprayogAt 'siddhiH samyagjJAnaM taddvAreNa ca niHzreyasaM 'syAd' bhaved iti zabdAnuzAsanamidamArabhyata ityabhidheyaprayojanaparatayA'pIdaM vyAkhyeyam // 2 // nyA0 sa0 - paddhirityAdi- loke prasiddhasAdhutvAnAM zabdAnAmanvAkhyAnArthamidaM 25 zabdAnuzAsanamArabhyate / anvAkhyAnaM ca zabdAnAM prakRtyAdivibhAgena sAmAnya vizeSavatA lakSaNena vyutpAdanam / tacca zabdArthasaMbandhamantareNa na saMbhavati / zabdArtha saMbandhasiddhizca syAdvAdAdhInA ityata Aha-siddhiH syAdva dAt / dazadhA sUtrANi saMjJA - 1 paribhASA - 2 SdhikAra - 3 vidhi - 4 pratiSedha-5 niyama 6 vikalpa 7 samuccayA-8 'tidezA - SnuvAda - 10
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 2. ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 5 rUpANi / tatra " praudantAH svarAH " [ 1.1.4. ] iti 1 " pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. 115; ] iti 2; " truTi" [ 1.4.68 ] iti 3; "nAmyantasthAkavargAt 0" [ 2. 3. 15. ] iti 4; " na staM matvarthe" [1.1.23. ] iti 5; " nAma sidayvyaJjane " [ 1121 ] iti 6; "sau navetau" [ 1.2.38. ] iti 7; "zaso'tA 0" [ 1.4. 4e.] iti 8; "idito vA " [ 8. 4. 1 ] iti ; " tayoH samUhavacca bahuSu" [ 7.3. 3. ] 5 iti 10 ityAdIni sUtrAriNa pratyekaM jJAtavyAni / eteSAM madhye idamadhikArasUtramAzAstraparisamApteH / syAdityavyayamiti vibhaktyantAbhatvena svarAditvAd vA'nekAntaM dyotayati vAcakatve netpranekAntadyotakam / zranekAntavAda iti zramati gacchati dharmiNamiti "damyami0 ' [ uraNA0 200 ] iti te'nto dharmaH, na eko'nekaH, aneko'nto'syAsAvanekAntaH tasya vadanaM yAthAtathyena pratipAdanam, taccAbhyupagatasyaiva bhavatIti / "1 10 nityAnityAdIti - zrAdizabdAt sadasadAtmakatva - sAmAnyavizeSAtmakatvA'bhilApyAnabhilApyatvagrahaH / " nedhruve" [ 6. 3. 17 ] iti tyaci nityam, ubhayAdyantAparicchinna sattAkaM vastu tadviparItamanityam / AdIyate gRhyate'rtho'smAditi " upasargAd da: ki : " [ 5. 3.87 ] iti kau AdiH / dharanti dharmiNo dharmarUpatAmiti dharmA vastuparyAyAH, te ca sahabhuvaH sAmAnyAdaya:, kramabhuvazca navapurANAdayaH paryAyAH, dharmamantareNa dharmiNaH svarUpa- 15 nAzAt / zAmyati viruddha dharmairyugapatpariNatimupayAti " zamerva ca vA" [ uNA0 470. ] ityale zabalam / etyabhedaM gacchati "zrIzali0 " [ uraNA0 21. ] iti ke ekam / vasanti sAmAnyavizeSarUpA dharmA asminniti "vaseNidvA" [ uNA0 774 ] iti tuni vastu / nityAnityAdibhiranekadharmaiH zabalaM yadekaM vastu tasyA'bhyupagamaH pramANAviruddho'GgIkAraH, tata eva zabdAnAM siddhibhavati nAnyathetyata zrAha - ekasyaiveti / tathAhi yasyaiva varNasya hrasvatvaM 20 vidhIyate tasyaiva dIrghatvAdi, tasya ca sarvAtmanA nityatve pUrvadharma navRttipUrvakasya hrasvAdividherasaMbhava:; evamanityatve'pi janmAnantarameva vinAzAt kasya hrasvAdividhiriti varNarUpasAmAnyA''tmanA nityo hrasvAdidharmAtmanA tvanitya iti tathA dravyANAM svaparAzrayasamavetakriyAnirvartakaM sAmarthyaM kArakam, tacca kartrAdyanekaprakAramekasyApyupalabhyate; yathA-pIyamAnaM madhu madata, vRkSamAruhya tataH phalAnyavacinoti viSayebhyo bibhyadanAtmajJastebhya evAtmAnaM 25 prayacchaMstareva bandhamApnotItyAdi ; tacca kathamekasya sarvathA nityatve ekarUpAM vRttimavalambamAnasyA'vasthAntarAbhivyaktarUpopalambhAbhAvAt ghaTate ? iti sAdhya-sAdhanarUpakArakavyavahAravilApaH / anityatve'pi na ghaTate, tathAhi -svAtantryaM kartRtvam, tacca idaM kamiyaM kriyA kararaNametadeSa kramo, vyayo'yamanuSaGgajaM phalamidaM dazeyaM mama / ayaM suhRdayaM dviSan prakRta dezakAlAvimAviti pratitritarkayan prayatate budho netaraH // 7 // 30 ityevamAtmakaparidRSTasAmarthyaM kArakaprayokta tvalakSaNam, tadapi nAnityasya kSaNamAtrAvasthAyitvenopajananAnantarameva vinaSTasya yujyate, kiM punaH kArakasaMnipAta: ? iti nityAnityAtmakaH syAdvAdo'GgIkartavyaH / tathA tamantareNa sAmAnAdhikaraNyam, vizeSaNavizeSyabhAvo'pi nopapadyate ; tathAhi - bhinnapravRttinimittayoH zabdayorekatrArthe vRttiH
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 2.] sAmAnAdhikaraNyam, tayozcAtyantabhede ghaTa-paTayoriva naikatra vRttiH, nApyatyantAbhede bhedanibandhanatvAt tasya, nahi bhavati nIlaM nIlamiti / kiJca, nIlazabdAdeva tadarthapratipattau utpalazabdA''narthakyaprasaGgaH / tathaikaM vastusadeveti niyamyamAne vizeSaNa-vizeSyabhAvAbhAvaH, vizeSaNAd vizeSyaM kathaJcidarthAntarabhUtamavagantavyam, astitvaM ceha vizeSaNam, tasya vizeSyaM vastu, tadeva vA syAd , anyadeva vA ? na tAvat tadeva, nahi tadeva tasya vizeSaNaM 5 bhavitumarhati, asati ca vizeSye vizeSaNatvamapi na syAt, vizeSyaM viziSyate yena tad vizeSaNamiti vyutpatteH, athAnyata tarhi anyatvAvizeSAta sarva sarvasya vizeSaNaM syAta; samavAyAt pratiniyato vizeSaNa-vizeSyabhAva iti ced, na-so'pya viSvagbhAvalakSaNa evaiSTavyaH, rUpAntaraparikalpanAyAmanavasthAprasaGgaH, ato nAsAvatyantaM bhede'bhede vA saMbhavatIti bhedAbhedalakSaNaH syAdvAdo'kAmenApyabhyupagantavya iti / AdigrahaNAt sthAnyAdeza-10 nimittnimitti-prkRti-vikaarbhaavaadigrhH| kiJca, zabdAnuzAsanamidam, zabdaM ca prati; vipratipadyantenitya ityeke, anitya ityapare, nityAnitya iti cAnye / tatra nityatvA'nityatvayoranyatarapakSaparigrahe sarvopAdeyatvavirahaH syAdityAha sarvapArSadatvAcceti-svena rUpeNa vyavasthitaM vastutattvaM pRNAti pAlayatIti "praH sad" [ uNA0 867. ] iti sadi parSad tatra sAdhu "parSado NyaraNau" [7. 1. 18.] iti Ne 15 pArSadaM saadhaarnnmityrthH| athavA pArSadaH paricAraka ucyate, sa ca parSatsAdhAraNa ityarthaH, pArSadatvena ca sAdhAraNatvaM lakSyate, tena sarveSAM pArSadaM srvsaadhaarnnmityrthH| dRzyate tattvamekadezenaibhiriti darzanAni nayAH, samastadarzanAnAM yaH samudAyaH tatsAdhAraNasyAdvAdasyAbhyupagamo'titarAM nirdoSa ityrthH| atiramaNIyamiti-riNagantAta "pravacanIyAdayaH" [5. 1. 8. ] ityanIyaH / 20 etadeva svoktena draDhayati-anyo'nyetyAdi-sAdhyadharmavaiziSTya na pacyate vyaktIkriyate hetvAdibhiriti "mA-vA-vadi0"-[ uNA0 564. ] iti se pakSaH-sAdhyadharmaviziSTo dharmI, zabdo nitya ityAdiH, pratikUlaH pakSaH pratipakSaH, anyo'nyaM pakSapratipakSAsteSAM bhAvaH, ekasmin miNi parasparaviruddhadharmopanyAsa ityarthaH, tataH / yatheti dRSTAntopanyAse / pare bhavacchAsanAdanye / sAtizayo matsaro'sahanatA'styeSAmatizAyane matvarthIye matsariNaH / 25 prakarSaNodyate pratipAdyate svAbhyupagato'rtho yairiti "vyaJjanAd gha" [5. 3. 132.] iti ghatri pravAdAH pravacanAni / yathA parasparavirodhAt pare pravAdA matsariNaH, na tathA tvatsamaya iti / atra vizeSaNadvAreNa hetamAha-pakSapAtIti-yato rAganimittavastasvIkArarUpaM pakSaM pAtayati nAzayatItyevaMzIlaH, rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt / atraiva hetumAha-nayAnazeSAnavizeSamicchanniti-nayAn naigamAdIn samastAnavizeSamabhedaM yathA bhavatyevamaGgIkurvan / ayaM30 bhAvaH-nayAnAM samatvena darzanAd rAgamayasya pakSasya pAtitatvAt samayasya matsarAbhAvaH, pareSAM tu viparyayAt tatsadbhAva iti / samyageti gacchati zabdo'rthamaneneti "punnAmni." [5. 3. 130.] iti ghe samayaH saMketaH / yadvA, samyagayanti gacchanti jIvAdayaH padArthAH, svasmin rUpe pratiSThA prApnuvantyasminniti samaya prAgamaH / matsaritvasya vidhayatvAt tenaiva natraH saMbandhAt pakSapAtizabdena tvasaMbandhAt prakramabhedAbhAvaH / 35
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 7 parokta nApi draDhayati-nayA ityAdi nIyante prApyante jIvAdayo'rthA ekadezaviziSTA ebhiritinayAH, niravadhAraNA abhiprAyavizeSAH, sAvadhAraNasya durnayatvAt, samastArthaprAptestu pramANAdhInatvAn, te ca naigamAdayaH sapta, tatra syAtpadena cihnitA abhipretaM phalantilihAdyaca [ "lihAdibhyaH" 5. 1.50, ] abhipretaM phalaM yebhya iti bahubrIhirvA / praNatA iti-praNantumArabdhavantaH / hitaiSiNa iti vizeSaNadvAreNa hetuH, hitaissitvaadityrthH| 5 'pArAd dUrAntikayo:' samyagjJAnAdyAtmakamokSamArgasyA''rAt samIpaM yAtAH prAptAH, dUraM vA pApakriyAbhyo yAtAH ityaaryaaH| nanvastu yuktiyuktaH syAdvAdastadadhInatvAcchabdasiddha:, tathApi anabhihitAbhidheyaprayojanatvAt kathamidaM prekSAvatpravRttiviSaya ityAzaGkayA''haathaveti-viviktAnAmasAdhutvavimuktAnAM zabdAnAM prayukta : samyagjJAnarUpA siddhiH / saadhushbdaashcaatraa'bhidheyaa:| yamarthamadhikRtya pravartate tat prayojanamiti samyagjJAnamanantaraM10 prayojanam, taddvAreNa tu niHzreyasaM paramiti / yataH dva brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmariNa niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati / / 8 // [tripurAtApinyupaniSad 4. 17.] vyAkaraNAt padasiddhiH padasiddha rarthanirNayo bhavati / 15 arthAt tattvajJAna tattvajJAnAt paraM zreyaH // 6 // iti / saMbandhastvabhidheya-prayojanayoH sAdhya-sAdhanabhAvaH, zabdAnuzAsanAbhidheyayostu abhidhAnAbhidheyarUpaH, sa ca tayorevAntarbhUtatvAt pRthag nopadarzita iti / / 2 / / lokAt // 1. 1.3 // uktA'tiriktAnAM kriyA-guNa-dravya-jAti-kAla-liGga-svAGga-saMkhyA-pari-20 mAraNA-'patya- vIpsAlugavarNAdInAM saMjJAnAM *parAnnityam*, *nityAdantaraGgam* *antaraGgAccAnavakAzaM balIyaH* ityAdInAM nyAyAnAM ca lokAd vaiyAkaraNasamayavidaH prAmANikAdezca zAstrapravRttaye siddhirbhavatIti veditavyam, varNasamAmnAyasya ca / / 3 / / tatra 25 nyA0 sa-lokAditi-lokyate tattvanizcayAya ghatra , lokate samyak padArthAnityaci vA lokaH / uktati-uktAbhyaH svarAdisaMjJAbhyo'tiriktA adhikAstAsAm / sAdhyarUpA pUrvAparIbhUtA'vayavA kriyA, vizeSaNaM guNaH, "sattve nivizate'paiti0" ityAdilakSaNo vaa| vizeSyaM dravyam, "prAkRtigrahaNA." ityAdirUpA jAtiH, truTyAdilakSaNaH
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 4.] kAlaH, liGga pu-strI-napusakarUpam, "avikAro'dravam" ityAdi svAGgam. ekAdyabhidhAnapratyayahetuH saMkhyA, sarvato mAnaM parimAraNam. apatyaM prasiddham, nAnAbhidhAyinAM zabdAnAM kriyA-guNa-dravyayugapatprayoktuAptumicchA vIpsA, adarzanaM luka, aSTAdazabhedo'kArAdisamudAyo'varNaH prAdizabdAdivarNAdiparigraha iti vaiyAkaraNAH / karma (kriyA) utkSepaNAdi, dravyAzrayo guraNaH, guNAzrayo dravyam, anuvRttapratyayahetuH sAmAnya jaatiH| 5 parAparAdipratyayahetuH kaalH| anumAnaM liGgam / svAGgayArambhakamavayavarUpaM svAGgam / aNu-mahadAdipratyayahetuH parimAraNamiti taarkikaaH| parAnnityam iti-tathAhi-vanAnItyAdau "zaso'tA." [1. 4. 46.] iti dIrgha bAdhitvA paratvAt "napusakasya ziH" [1. 4. 55.] ityeva bhavati / tasmAcca nityaM balIyaH, yathA-'syona' ityatra paramapi guNaM bAdhitvA nityatvAdaTa / tathA *nityAdanta-10 raGgam* yathA-jJAyA odano jJaudanastamicchati kyan, tataH sani, akRtavyUhatvAd 'jJA odana ya sa' iti sthite dvitvaM prApnoti autvaM ca, tato nityatvAd dvitve prApte tad bAdhitvA'ntaraGgatvAdautvaM bhavati-jujJaudanIyiSatIti / tathA *prantaraGgAdanavakAzam yathA-gargasyApatyAni yatra , teSAM chAtrAH "dorIyaH" [ 6. 3. 32. ] tatontaraGgatvAda "yatratraH0" [6. 1. 126.] iti yatro lup "na prAjitIye." [6. 1. 135.] iti 15 taniSedhazca prApnutaH, paramanavakAzatvAd "na prAjitIye." [6. 1. 135.] ityeva pravartate, tato gArgIyA iti siddham / tathA AdizabdAt parAbantaraMgam api, yathA-sive: "pyA-dhA-panyani0" [uNA0 258.] iti ne'pavAdatvAd valopaM bAdhitvA guNAt pUrva nityatvAdUTi ca kRte paratvAd guNe prApte'ntaraGgatvAt taM bAdhitvA yatvaM bhavati 'syona' iti / etAsAM kriyAdInAM saMjJAnAM nyAyAnAM ca zAstrapravRttaye lokAt siddhirveditavyA, na20 ca lokamantareNa tajjJAnopAyo'sti, na ca tajjJAnaM vinA "kriyArtho dhAtuH" [3. 3. 3. ] "guNAdastriyAM navA" [2. 2. 77.] "jAtikAlasukhAdernavA" [3. 1. 152.] "svAGgAderakRtamita0" [2. 4. 46.] iti, "saMkhyAnAM SrNAm" [ 1. 4. 33. ] "parimANAt taddhita." [2. 4. 23.) iti, "Gaso'patye" [ 6. 1. 28. ] "vIpsAyAm" [7. 4. 80.] "lugasyAdetyapade" [ 2. 1. 113. ] "avarNasyevarNAdinA0" [1. 2. 6.] iti, "ivarNA-25 derasve svare." [ 1. 2. 21. ] ityaadishaastrprvRttiH| nIyate prApyate saMdehadolAmadhirUDho'rtho nirNayapadamebhiriti "nyAyAvAya." [5. 3. 134.] iti ghatri nyAyA yuktayaH // 3 // audantAH svarAH // 1.1.4 // aukArAvasAnA varNAH svarasaMjJA bhavanti, takAra uccAraNArthaH / a A30 1. hrasva-dIrgha-plutAdibhedayuktaH / 2. sAmAnyaM parimANamiti i|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 5. ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH i I u U R R lR lR e ai o au / pradantA iti bahuvacanaM varNeSvapaThi - tAnAM dIrghapAThopalakSitAnAM plutAnAM saMgrahArtham, tena teSAmapi svarasaMjJA / svarapradezAH-"ivarNAderasve svare yavaralam" [1. 2. 21.] ityevamAdayaH / / 4 / / [s " nyA0 sa0 - zraudantA ityAdi - pratrAntazabdo'vayavavAcItyavayavena vigrahaH, samudAyaH samAsArthaH, avayavasya cAvazyaM samudAyarUpe'nyapadArthe'ntarbhAvaH zrata evAtra tadguNasaMvijJA- 5 no'yaM bahuvrIhiH, yathA - lambakarNa ityAdau na tvatadguraNasaMvijJAnaH, yathA - citragurityAdau / jJApakaM cAtra "praSTa praurjas - zasoH " [ 14. 53 ] " prato eva zrau : " [42.120. ] "uta praviti vyaJjane'dva e : " [4. 3. 56 ] ityAdi / zraukArasya hi svaratvAbhAve "aSTa au: 0 " [1. 4. 53.] ityAdisUtreSu "svare vA" [1. 3. 24.] ityanena yalopo na syAt / takAra iti - uccAryate svarUperaNa svIkriyate'nenetyuccAraNam, svarUpaparigraha iti bhAvaH 110 taparatvAnnirdezasya 'prat' ityukte prakArasvarUpaM pratIyate takArAbhAve tu prAbantA iti kRte kaSTA pratItirbhavediti bhAvaH / nanu lakAraH kRpistha eva prayujyate, na ca tatra svarasaMjJAyAH kimapi prayojanam, lRkArasya tu sarvathA prayoga eva nAstIti ? naivam klRptaH 'kla 3 zikha !', ityAdI dvitva- plutAdeH svarakAryasya darzanAt / tathAhi - "pradIrghAd virAmaika0" [ 1. 3. 32. ] ityanena dvitvam, "dUrAdAmantyasya 0 " [ 7. 4. 66 ] ityanena 15 plutazca svarAzritaH pratipAditaH tatra svarasyAdhikRtatvAd, asati svaratve tanna syAditi / pradezA iti - pradizyante saMjJAprayojanAnyeSu iti "vyaJjanAd ghaJa" [5. 3. 132. ] iti ghaJi pradezA:, saMjJAprayojanasthAnAnItyarthaH // 4 // ekadivatrimAtrA hrasvadIrghaplutAH // 1. 1. 5 / / mAtrA kAlavizeSaH, eka dvi- tryuccAraNamAtrA pradantA vararNA yathAsaMkhyaM 20 hrasva-dIrgha- plutasaMjJA bhavanti / ekamAtro hrasvaH a i u R lR / dvimAtro dIrghaH A I U R lR e ai o au / trimAtraH plutaH -prA3 I3 U3 ityAdi / aidautau caturmAtrAvapItyanye / dantA ityeva ? pratakSya, pratrArdhamAtrikayorvyaJjanayoH samudAyasyaikamAtratve'pi hrasvasaMjJAyA prabhAvAt to'nto na bhavati / varNAnAM ca hrasvAdisaMjJAvidhAnAt 'titaucchatram' ityAdAvakArokAralakSaNa-25 varNasamudAyasya dvimAtratve'pi dIrghasaMjJAyA prabhAvAd dvitvavikalpo na bhavati / sandhyakSarANAM tu ekramAtrikatvAbhAvAd hrasvasaMjJA na bhavati / hrasvAdipradezAH"RlRti hrasvo vA " [1. 2. 2. ] ityAdayaH / / 5 / / nyA0 sa0 - eka - dvItyAdi0 ekamAtra iti - svarasyAtyantApakRSTo nimeSonmeSa
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 6-7.] kriyAparicchinna uccAraNakAlo maatraa| ardhamAtrikayoriti-mAtrAyA ardhamardhamAtrA, sA'styanayo: "vrIhyAdibhyastau" [7. 2. 5.] iti ikH| varNasamudAyasyeti-audantA ityanuvRttyA varNA iti lAbhAt 'titau' ityatra 'au' ityevaMrUpavarNasamudAyasya diirghtvnissedhH| saMdhyakSarANAM viti-anyaiH kAlApakAdyaiH saMdhyakSarANAM dIrghasaMjJA'pi na kRtA, tato'tra saMjJAdvaye'pi saMdehaH, yadvA, aprA ityAdau krameNa hrasva-dIrghasaMjJA dRSTA, e ai ityA- 5 dAvapi kiM tathaivetyAzaGkAyAmidamukta saMdhyakSarANAM tvityAdi / / 5 / / anavarNA nAmI // 1. 1. 6 // . avarNarahitA praudantA varNA nAmisaMjJA bhavanti / i I u U R R lu la, e ai o au / bahuvacanaM plutasaMgrahArtham, evamuttaratrApi / nAmipradezAH"nAminastayoH SaH" [2. 3. 8.] ityAdayaH / / 6 / / 10 nyA0 sa0-anavarNetyAdi-avidyamAno'varNo yeSu te'navarNAH / nanu saMjJisamAnAdhikaraNatvena saMjJAnirdeze sati "praudantAH svarAH" [1. 1. 4.] itivannAmina iti bahuvacanena nirdezo yujyate tat kiM nAmItyekavacananirdeza: ? satyam, vacanabhedena saMjJAM kurvannevaM bodhayati-'yatra nAminaH kArya kriyate tatra kAryAd yadi kAryoM svaro nyUno bhavati, tatraiva nAmisaMjJApravRttirnAnyathA' tena 'glAyati, mlAyati' ityAdau na guNaH, ata eva tatrA''ha-15 'aikAropadezabalAnnAmitvAbhAvAd guNAbhAvaH' iti / atrottarayozca bahuvacanaM plutasaMgrahArtham vizeSaNavizeSyabhAvastu vacanabhede'pi sAmAnya-vizeSabhAvena, yathA-paJcAdau cuTa, vedAH pramANam, iti / / 6 / / la.dantAH samAnAH // 1. 1.7 // la kArAvasAnA varNAH samAnasaMjJA bhavanti / a A i I u U R R20 la la / samAnapradezAH-"samAnAnAM tena dIrghaH" [1. 2. 1.] ityAdayaH // 7 // nyA0 sa0-ldantA ityAdi-udAttA'nudAtta-svaritasAnunAsika-niranunAsikabhedAdaSTAdazadhA bhidyante'varNAdaya iti / samAnaM tulyaM mAnaM parimAraNaM paricchedo vA yeSAM te samAnAH, parasparavilakSaNAkAraM bibhrANA apIti / tathA lakArasya samAnasaMjJAyAm,25 kalpanaM klapa "katsaMpadAdibhyaH kvipa" [5.3.114.] kalAyAH klapa, tAmakArSIta Nici antyasvarAdilope samAnalopAt "upAntyasyAsamAnalopi0" [4. 2. 35.] iti hrasvatvAbhAve "asamAnalope0" [4. 1. 63.] iti sanvadbhAvAbhAve ca 'acakalAkad' iti bhavati, kla kAra iti samAnadIrghatvaM ca phalam / / 7 / /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 8-10.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 11 e-ai-o-au saMdhya kSaram // 1. 1.8 // e-ai-pro-au ityete varNAH sandhyakSarasaMjJA bhavanti / sandhyakSarapradezAH"aidaut sandhyakSaraiH" [1. 2. 12.] ityAdayaH / / 8 / / nyA0 sa0-e-ai-gro-pro0 ityAdi-saMdhau sati akSaraM saMdhyakSaram, tathAhi-avarNasyevarNena saha saMdhAvekAraH, ekAraikArAbhyAmaikAraH, avarNasyovarNenaukAraH, prokAraukArAbhyA- 5 maukAraH / / 8 / / aM aH anusvAravisagau // 1. 1. 6 // __ akArAva ccAraNAthauM, 'aM' iti nAsikyo varNaH, 'aH' iti kaNThayaH, tau yathAsaMkhyamanusvAra-visargasaMjJau bhavataH / anusvAra-visargapradezA:-"no'prazAno'nusvArAnunAsikau ca pUrnasyAdhuTpare" [1. 3. 8.] "raH padAnte visarga-10 stayoH" [1. 3. 53.] ityAdayaH / / 6 / / nyA0 sa0-aM aH ityAdi-visRjyate viramyate ghatri visargaH, karmapratyayopalakSaNaM cedam, tena visRSTo visarjanIya ityapi saMjJAdvayaM draSTavyam // 6 // kAdiyaMjanam // 1. 1. 10 // kAdinoM hakAraparyanto vyaJjanasaMjJo bhavati / ka kha ga gha Ga, ca cha15 ja jha Ja, Ta Tha Da Dha Na, ta tha da dha na, pa pha ba bha ma, ya ra la va, za Sa sa h| vyaJjanapradezA:-"nAma sidayvya Jjane' [1. 1. 21.] ityAdayaH // 10 // nyA0 sa0-kAdi0-AdIyate gRhyate'smAdartha ityaadiH| sa ca saamiipyvyvsthaa-prkaaraa'vyvaadivRttiH| yathA-grAmAdau ghoSa iti sAmIpye, brAhmaNAdayo varNA20 iti vyavasthAyAm, pADhyA devadattAdaya iti prakAre, devadattasadRzA ityarthaH, stambhAdayo gRhA iti avayave, stambhAvayavA ityarthaH / tatra sAmIpyArthavRttigrahaNe kakArasya vyaJjanasaMjJA na syAt, upalakSaNasya kArye'nupayogAt, yathA-citragurAnIyatAmityukta citraMgavopalakSitaH pumAnevA''nIyate na tu citrA gauriti / vyavasthArtho'pi na ghaTate, varNasamAmnAyasya vyavasthitatvena vyabhicArAbhAvAt *saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavad iti hi nyAyaH / kAdInAM25 'parasparamatyantavaisadRzyAt prakArArtho'pi na samIcInatAmaJcati / avayavArthavRttistu saMgacchate / kakAra Adiravayavo yasya varNasamudAyasya sa kAdiH, ata eveha tadguragasaMvijJAno
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. mU0 11-13.] bahuvrIhiH samudAyasyAvayaveSu samavetatvAt, nyagbhUtAvayavatvena ca samudAyaprAdhAnyAdekavacanam / saMjJisAmAnAdhikaraNye'pi smRtayaH pramANam'itivadAviSTaliGgatvA vyaJjanamiti napUsakatvam / vyajyate prakaTIkriyate'rtho'neneti vyaJjanam, svarANAmarthaprakAzane upakArakam, yathA-sUpAdInyodanasyeti / kasya AdiH kAdiriti vyAkhyAne vyavasthAvAcyapyAdizabda:, tena svarANAM na vyaJjanasaMjJA, anusvAravisargayostu bhavati / tato'nusvArasya vyaJjanasaMjJAyAM 5 saMskartetyatrAnusvArarUpavyaJjanAt parasya sasya "dhUTo dhUTi sve vA" [ 1.3.48.] ityanena luk siddhaH / visargasya tu vyaJjanatve supUrvasya duHkhayateH kvipi, Niluki, sezca luki "padasya" [2. 1. 86.] iti visargarUpasaMyogAntasthasya khasya luk siddhaH; visargasya ca kasyAdiriti vyutpattyA apaJcamAntasthaH0 [ 1. 1. 11. ] iti dhuTtve ca "dhuTastRtIyaH" [ 2. 1. 76. ] iti sthAnyAsanne gatve sati sudugiti siddham / / 10 / / 10 apaJcamAntastho dhuda // 1. 1. 11 // vargapaJcamAntasthAvarjitaH kAdinarNo dhuTsaMjJo bhavati / ka kha ga gha, ca cha ja jha, Ta Tha Da Dha, ta tha da dha, pa pha ba bha, za Sa sa ha / dhuTapradezA:-"dhuTo dhuTi sve vA" [1. 3. 48.] ityAdayaH / / 11 / / 15 paJcako vargaH // 1. 1. 12 // kAdiSu varNeSu yo yaH paJcasaMkhyAparimANo vargaH sa sa vargasaMjJo bhavati / ka kha ga gha Ga, ca cha ja jha Ja, Ta Tha Da Dha Na, ta tha da dha na pa pha ba bha ma / vargapradezAH-"kavargakasvaravati" [2. 3. 76.] ityAdayaH // 12 // nyA0 sa0-paJcaka-sajAtIyasamudAyo vargaH / sa ca vargaH kavargAdibhedenASTadhA varNasamAmnAye kevalikAdizAstreSu prasiddhaH, tatra ca yaH paJcasaMkhyAtvena vyavasthita-20 stasyeha vargasaMjJetyata Aha-kAdiSviti / yo ya iti-saMjJinAM bahutvAdagRhItavIpso'pi paJcazabdo vIpsAM gamayatIti / vRNotyAtmIyamekatvena vyavasthApayati "gamyami0" [uNA0 62.] iti ge varga:, jAtyapekSamekavacanam / / 12 / / AdyadvitIyazaSasA aghoSAH // 1. 1. 13 // vargANAmAdya-dvitIyA varNAH za-Sa-sAzcAghoSasaMjJA bhavanti / ka kha, ca25 cha, Ta Tha, ta tha, pa pha, za Sa sa / bahuvacanaM sarnavargANAmAdya-dvitIyaparigrahArtham / aghoSapradezA-"aghoSe prathamo'ziTa:" [1. 3. 50.] ityAdayaH // 13 //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 10-16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 13 nyA0 sa0-prAdya0 avidyamAno ghoSo yeSAm, yathA-anudarA kanyeti, bahuvrIhiNA gatatvAnna matuH / nanu lAghavArthaM samAhAra eva yuktaH, yataH *mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNA:* ityAha-bahuvacanamiti, anyathA za-Sa-sasAhacaryAt ka-khayoH kevalayoreva grahaH syAt / avyabhicAriNA vyabhicArI yatra niyamyate tat sAhacaryam / / 13 / / anyo ghoSavAn // 1. 1. 14 // aghoSebhyo'nyaH kAdinoM ghoSavatsaMjJo bhavati / ga gha Ga, ja jha Ja, Da Dha Na, da dha na, ba bha ma, ya ra la va h| ghoSavatpradezAH-"ghoSavati" [1. 3. 21.] ityAdayaH / / 14 / / __ nyA0 sa0-anya0-ghoSo dhvanividyate yasya sa tathA / anvarthatA ca10 "tulyasthAnAsya0" [1. 1. 17.] ityatra darzayiSyate / ghoSavAniti jAtinirdezaH, aghoSApekSayA cAnyatvam, tena yeSAmatizAyI ghoSaste'nyatvajAtyadhyAsitA ghoSavanta ityarthaH / / 14 / / ____20 ya-ra-la-vA antasthA . // 1. 1. 15 // ya, ra, la, va, ityete varNA antasthAsaMjJA bhavanti / bahuvacanaM sAnunAsi-15 kAdibhedaparigrahArtham / antasthApradezAH-"aJvargasyAntasthAtaH" [1. 3. 33.] ityAdayaH / / 15 / / nyA0 sa0-ya-ra-la-vA0-"liGgamaziSyaM lokAzrayatvAd" iti varNavizeSaNamapi antasthAzabdaH strIliGgo bAhulakAt zabdazaktisvAbhAvyAd bahutvavRttizca prAya iti / ya ra la va itIti-arthavattvAbhAve nAmatvAbhAvAnna syAdiH / / 15 // aMxka)(pazaSasAH zid // 1. 1. 16 // anusvAro visargo vajrAkRtirgajakumbhAkRtizca varNaH za-Sa-sAzca ziTsaMjJA bhavanti / akAra-kakAra-pakArA uccAraNArthAH / bahuvacanaM varNeSvapaThitayorapi Xka-) (payonarNatvArtham / ziTapradezA:-"ziTa: prathamadvitIyasya" [1. 3. 35.] ityAdayaH / / 16 / / 25 gyA0 sa0-aM aH0-ziT-dhuTzabdayoviSayanAmatvAt pustvm| -ka)(payo
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 17.] dezakAla-lipibhede'pi rUpAbhedAi dRSTAntamAha-vajrAkRtiriti-vajrasyeva prAkRtiryasya sa / tathA, gajakumbhayorivAkRtiryasya so'pi tathA / kakAra-pakArau cAnayoH paradezasthAvuccAryete, sarvatra parasaMbaddhAvevaitau bhavataH, na svatantrau, nApi pUrva saMbaddhAvanusvAravaditi / rephAdezatvAt kakha-paphasaMnidhAveva tayoH prayogAdalpaviSayatvam, ata eva satyapi saMjJisAmAnAdhikaraNye'lpIyastvajJApanAya ziDityekavacanena nirdezaH kRtH| atha kathamanayorvarNatvaM varNasamAmnAye 5 pAThAbhAvAt ? satyam-rephasya varNatvAt tayozca rephAdezatvAd varNatvasiddhiH / na ca varNA''dezatvena lopasyApi varNatvamAzaGkanIyam, tasyAbhAvarUpatvAt, na cAbhAvo bhAvasyA''zrayo bhavitumarhati atiprasaMgAt, ayamevArtho bahuvacanena sUcyate, anuvAdakatvena tasya sAdhakatvAbhAvAdityAha-bahuvacanamiti / nanuka)(payorvyaJjanasaMjJA'pi pUrveSAmasti tat kathaM taiH saha na virodhaH ? ucyate-rephasthAnitvena vyaJjanasaMjJA'pIti na virodhaH / / 16 / / 10 tulyasthAnAsyaprayatnaH svH|| 1. 1. 17 // yatra pudgalaskandhasya varNabhAvApattistat sthAnam, kaNThAdi / yadAhuH-- "aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH shirstthaa| jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikoSThau ca tAlu c"|| 4 // [pANinIyazikSA, zlo0 13.] 15 asyatyanena varNAnityAsyam, aoSThAt prabhRti prAk kAkalakasaMjJakAt kaNThamaNeH / Asye prayatna prAsyaprayatnaH, prAntaraH saMrambhaH / sa caturdhAspRSTatA 1, ISatspRSTatA 2, vivR tatA 3, ISadviva tatA 4 / tulyau varNAntareNa sadazau sthAnA''syaprayatnau yasya sa varNastaM prati svasaMjJo bhavati / karaNaM tU jihvAmUlamadhyAgropAgrarUpaM sthAnA''syaprayatnatulyatve sati nA'tulyaM bhavatIti20 pRthag noktam / tatra sthAnam-avarNa-havisarga-kavargAH kaNThyAH / 'sanamukhasthAnamavarNam, ha-visargAva rasyau, kavargo jihvAmUlIyaH' ityanye / ivarNa-cavargayazAstAlavyAH / uvarNa-pavargopadhmAnIyA oSThayAH / RvarNaTavarga-ra-SA mUrdhanyAH, 'repho dantamUlaH' ityeke / luvarNatavarga-la-sA dantyAH / e-ai tAlavyau, 'kaNThaya-tAlavyau' ityanye / ao-au oSThyau , 'kaNThayoSThayau' ityanye / vo25 dantyauSThayaH, 'sRkkasthAnaH' ityanye / jihvAmUlIyo jiyaH, 'kaNThayaH' ityanye / nAsikyo'nusvAraH, 'kaNThaya-nAsikyaH' ityanye / Ga-a-Na-na-mAH svasthAna-nAsikAsthAnAH / athA''syaprayatnaH-spRSTaM karaNaM sparzAnAm, sparzA 1. 'ityeke' praa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 17.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 15 vAH / ISatspRSTaM karaNamantasthAnAm / ISadviva taM karaNamUSmaNAm / viva taM karaNaM svarANAm, 'USmaNAM ca' ityanye, USmANaH za-Sa-sa-hAH / svareSu e-ao viva tatarau, tAbhyAmapi ai-au, tAbhyAmapyavarNaH, 'akAraH saMvataH' ityanye / tatra trayo'kArA udAttA'nudAtta-svaritAH, pratyekaM sAnunAsika-niranunAsikabhedAt SaT, evaM dIrgha-plutAviti aSTAdaza bhedA avarNasya ; te sarne kaNThasthAnA 5 viva takaraNAH parasparaM svAH / evamivarNAstAvantastAlavyA viva takaraNAH svAH / uvarNA aoSThayA viva takaraNAH svAH / RvarNA mUrdhanyA viva takaraNAH svAH / luvarNA dantyA viva takaraNAH svAH, 'luvarNasya dIrghA na santIti dvAdaza' ityanye / saMdhyakSarANAM hrasvA na santIti tAni pratyekaM dvAdazabhedAni; tatra-10 ekArAstAlavyA viva tatarAH svAH, aikArAstAlavyA ativiva tatarAH svAH, okArA aoSThayA viva tatarAH svAH, aukArA proSThyA ativiva tatarAH svAH / varyAH paJca paJca parasparaM svAH / ya-la-vAnAmanunAsiko'nanunAsikazca dvau bhedau parasparaM svau| rephoSmaNAM tu atulyasthAnA''syaprayatnatvAt svA na bhavanti / prAsyagrahaNaM bAhyaprayatnanivR ttyartham, te hi "aAsannaH' [7. 4. 120.] 15 ityatraivopayujyante, na svasaMjJAyAm ; ke punaste ? vivArasaMvArau zvAsa-nAdau ghoSavadaghoSatA alpaprANa-mahAprANatA udAtto'nudAttaH svaritazcetyekAdaza / kathaM punarete aAsyAd bAhyAH spRSTatAdayastu prAntarAH ? ucyate-vAyunA koSThe'bhihanyamAne'mISAM prAdurbhAvAt, spRSTatAdInAM tu kaNThAdisthAnAbhighAte bhAvAt / tathA cA''pizali: zikSAmadhIte-"nAbhipradezAt prayatnapreritaH prANo nAma20 vAyurU mAkrAmannuraH prabhRtInAM sthAnAnAmanyatamasmin sthAne prayatnena vidhAryate, sa vidhAryamANaH sthAnamabhihanti, tasmAt sthAnAbhighAtAd dhvanirutpadyate AkAze, sA varNazrutiH, sa vrnnsyaa''tmlaabhH| tatra varNadhvanA tpadyamAne yadA sthAna-karaNa-prayatnAH parasparaM spRzanti sA spRSTatA, yadeSat spRzanti seSatspRSTatA, yadA sAmIpyena spRzanti sA saMva tatA, dUreNa yadA spRzanti sA25 viva tatA; eSo'ntaH- prayatnaH / sa idAnIM prANo nAma vAyurUvaM mAkrAman mUni pratihato nivR ttaH koSThamabhihanti, tatra koSThe'bhihanyamAne kaNThabilasya viva tatvAd vivAraH saMva tatvAt saMvAraH / tatra yadA kaNThabilaM viva taM bhavati tadA zvAso jAyate, saMva te tu nAdaH, tAvanupradAnamAcakSate; anye tu bruvateanupradAnamanusvAno ghaNTAdinirbAdavad' iti / tatra yadA sthAna-karaNAbhighAtaje 30 dhvanau nAdo'nupradIyate tadA nAdadhvanisaMsargAd ghoSo jAyate, yadA tu zvAso'nupradIyate tadA zvAsadhvanisaMsargAdaghoSo jAyate /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 17.] ___ alpe vAyAvalpaprANatA, mahati mahAprANatA jAyate; mahAprANatvA- / dUSmatvam / yadA sarvAGgAnusArI prayatnastIvo bhavati tadA gAtrasya nigrahaH kaNThabilasya cANa tvaM svarasya ca vAyostIvragatitvAd raukSyaM bhavati tamudAttamAcakSate / yadA tu mandaH prayatno bhavati tadA gAtrasya srasanaM kaNThabilasya ca mahattvaM svarasya ca vAyormandagatitvAt snigdhatA bhavati tamanudAttamAcakSate / 5 udAttA'nudAttasvarasaMnipAtAt svarita ityeSa kRtsno bAhyaH prayatna iti / athavA vivArAdayo varNaniSpattikAlAdUz2a vAyuvazenotpadyante, spRSTatAdayastu sthAnA''syaprayatnavyApAreNa varNotpattikAla eveti varNaniSpattikAlabhAvA'bhAvAbhyAM vivArAdInAM bAhyatvam, spRSTatAdInAM cAbhyantaratvam / tatra vargANAM prathama-dvitIyAH za-Sa-sa-visarga-jihvAmUlIyopadhmAnIyAzca viva ta-10 kaNThAH zvAsAnupradAnA aghoSAH / vargANAM tRtIya-caturtha-paJcamA antasthA hakArA'nusvArau ca saMva takaNThA nAdAnapradAnA ghoSavantaH / vargANAM prathamatRtIya-paJcamA antasthAzcAlpaprANAH / itare sarve mahAprANAH / sthAnagrahaNaM kim ? ka-ca-Ta-ta pAnAM tulyA''syaprayatnAnAmapi bhinnasthAnAnAM mA bhUt, kiJca syAt ? 'taprtA, taptum' ityatra' "dhuTo dhuTi sve vA" [1. 3. 48.] 15 iti pakArasya takAre lopaH syAt / aAsyaprayatnagrahaNaM kim ? cavarga-yazAnAM tulyasthAnAnAmapi bhinnA''syaprayatnAnAM mA bhUt, kiJca syAt ? 'aruz 'zcyotati' ityatra "dhuTo dhuTi sve vA" [1. 3. 48.] iti zakArasya cakAre lopaH syAt / svapradezAH-"ivarNAderasve svare yavaralam" [1. 2. 21.] ityAdayaH / / 17 / / 20 nyA0 sa0-tulya0-tolyate'nayA bhidAdyaGi tulA, tulayA saMmitastulyaH "hRdya-padya0" [ 7. 1. 11. ] ityAdinA yaH / prayatna utsAhaH / nAsikauSThau ceti-vyastAvetau, samAse tu "prANitUrya0' [ 3. 1. 137. ] iti samAhAraH syAt / kalayati ISadAsyabhAvam, ac, alpAdyarthe kapi, Nake vA, ku ISat kalakaH kAkalaka: "alpe" [3. 2. 136.] iti kAdezaH; kAkalaka iti saMjJA yasya sa tathA. grIvAyAmunnatapradezaH / 25 Antara iti-antarA bhavaH "bhave" [6. 3. 123.] aNa, antarjAto vA, bhave tvarthe digAditvAd yaH syAt / spRzyante sma spRSTA varNAH, teSAM bhAvaH spRSTatA-varNAnAM pravRttinimittam ; spRSTatAhetutvAt prayatno'pi spRSTatA, "abhrAdibhyaH" [7. 2. 46. ] ityapratyaye vA, saMjJAzabdatvAt strItvam / prayatnAnAM saMjJA imA yathAkathaJcid vyutpAdyante, evaM sarvatra / evmiisstspRsstttaa'pi| viviyante sma vivRtA varNAsteSAM bhAvaH, ISad viviyante30 smetyAdi / karaNamiti-varNotpattikAle sthAnAnAM prayatnAnAM ca sahakAri kAraNam / sarveti-sarvaM mukhaM sthAnamasya, mukhasthitAni sarvANyapi sthAnAni avarNasyetyarthaH / kaNThatAlavyAviti-kaNThatAluni bhavau, dehAMzasamudAyAdapi yH| svareSu e-zro vivRtatarAviti
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 18.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 17 nanu vivRtataratA'tivivRtataratA'tivivRtatamatArUpANAM prayatnAntarANAM sadbhAvAt saptadhA prayatna iti vakta mucitam, kathaM caturdhetyuktam ? satyam-vivRtataratAdInapi vivRtatayA parigRhyoktaM caturdhA iti, vizeSasya sAmAnye'ntarbhAvAt / prakAraH saMvRta ityanye itisaMvRtatA''khyaM paJcamaM prayatnamanye manyanta ityrthH| akAraM saMvRtaM zikSAyAmake paThanti, tenAkArAkArayoH saMvRta-vivRtayobhinnaprayatnatvAt svasaMjJA na prApnotIti vivRta evAtra 5 pratijJAyate, prayoge tu saMvRta evA'sau svarUpeNetyanya ityuktam / sAnunAsiketi-nAsikAmanugato yo varNadharmaH sa tathA, saha tena vartate yo varNaH sa tthaa| nirgato'nunAsikAd yaH sa tthaa| svaraH saMjAto yeSAM te svritaaH| yathAkathaJcid vyutpattiH / anunAsika iti-anunAsiko dharmo'syAstIti abhrAditvAd aH, taddharmarahito'nanunAsika iti / rephomaraNAM viti-anyavarNApekSayA teSAM svatvAbhAvaH, rephasya tu rephaH svo bhavaMtyeva / 10 evamUSmaNAmapi svA na bhavantIti / nanu varNAnAM tulyA''syaprayatnatve kathaM zrutibheda: ? ucyate-kAlaparimANa-karaNaprANakRtaguNabhedAt zrutibhedaH / tathAhi-yAvatA kAlenAkSNa unmeSo nimeSo vA bhavati tAvAn kAlo mAtrA, mAtrAkAlo varNo mAtrikaH, dvistAvAn dvimAtraH, tristAvAn trimAtraH, ardhamAtrAkAlaM vyaJjanam ; tadidaM varNeSu caturvidhaM kAlaparimANaM bhedakRd bhavati / karaNaM ca15 zrutibhedakaraM bhavati, tat prAgevoktam / prANakRtAzca guNabhedA ghoSAghoSAdaya iti / nivRttyarthamiti-tenAruzazcyotatItyatra zakAra-cakArayostulyasthAna-bAhyaprayatnatve satyapi "dhuTo dhuTi." [1.3. 48.] iti zakArasya cakAre lopo na bhavati / te hyAsanna ityatraiveti"aAsannaH" [7. 4. 120.] ityatrApi mahAprANasyavAvakAzaH, anyeSAM ca vede prayojanam / upayujyanta iti-upayuktA bhvntiityrthH| zikSAmiti-varNotpattipratipAdaka zAstram / 20 koSThe u.re / anyatamasminniti-matAntareNA'yaM sAdhuH, svamate'nyataragrahaNAdanyasvArthikapratyayAntAnAM sarvAditvaniSedhAnna sidhyati / anupradAnamiti-anupradIyate varNAntarasaMjananArthamekatra mIlyate "bhuji-patyAdibhya:0" [5. 3. 128.] [ityanaTa] nigraha iti-stabdhatvaM kaThinatvamiti yAvat / aNutvam-sUkSmatvam / srasanam-zlathatvamityarthaH / varNaniSpatti veti-atrAlpasvaratvena bhAvazabdasya puurvnipaatH| zvAsalakSaNamanapradAnaM yeSAM te25 tthaa| itare iti-itaratvaM pUrvavAkyA'pekSam, na srvessaamityrthH| udAttAdInAM svareSveva saMbhavAnna vyaJjaneSu iti vyaJjanotpattau na kathyante udAttAdayo bAhyaprayatnAH / / 17 / / syojasamauzasTAbhyAbhisGebhyAmabhyasGasibhyAmbhyasaGasosAmGyossupAM trayI trayI prthmaadiH|| 1. 1. 18 // tyAdInAM pratyayAnAM trayI trayI yathAsaMkhyaM prathamA-dvitIyA-tRtIyA-caturthI-30 + paJcamI-SaSThI-saptamIsaMjJA bhavati / i-ja-za-Ta-Ga-pA anubandhAH "sau navetau" [1. 2. 38.] ityAdau vizeSaNArthAH / bahuvacanaM syAdyAdezAnAmapi prathamAdi
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 16-20.] saMjJApratipattyartham / prathamAdipradezAH-"nAmnaH prathamaikadvibahau" [2. 2. 31.] / ityAdayaH / / 18 // nyA0 sa0-syaujas0-trayI trayoti bhavanakriyAyAM vIpsA / vizeSaraNArthA iti-vizeSo vizeSaNaM vyavaccheda iti yAvA, tatprayojanA ityarthaH / prathamA Adiryasya saMjJAsamUhasya / bahuvacanamiti-*tadAdezAstadvad bhavanti* iti nyAyAt sAdhyasiddhi-5 bhaviSyati kiM bahavacanena ? satyam-nyAyaM vinA'pItthaM sAdhitam / iyaM hi mahatI zaktiryat paribhASAM nyAyAMzca vinA sAdhyata iti / / 18 / / styAdivibhaktiH // 1. 1. 16 // 's' ityutsRSTAnubandhasya sergrahaNam, 'ti' iti utsRSTAnubandhasya tivaH; Adizabdo vyvsthaavaacii| syAdayastivAdayazca pratyayAH sup-syAmahiparyantA10 vibhaktisaMjJA bhavanti / vibhaktipradezAH-"adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma" [1. 1. 27.] ityAdayaH / / 16 / / nyA0 sa0-styAdi0-vibhajyante vibhAgazaH prakAzyante kartR-karmAdayo'rthA anayeti, vibhajanaM vA 'zvAdibhyaH" [5. 3. 62.] iti ktiH / anubadhyate kAryArthamupadizyate ityanubandha ita, utsaSTastyakto'nabandho yena yasya vA sa tathA tasya / vyavasthAvAcIti-tena15 ye yadanubandhA yAvanto vibhaktisaMjJAyAM pUrvAcAryairvyavasthApitAsta eva tadanubandhA eva tAvanta evA'tra gRhyanta iti / / 16 / / tadantaM padam // 1. 1. 20 // syAdyantaM tyAdyantaM ca zabdarUpaM padasaMjJaM bhavati / dharmo vaH svam / dadAti naH zAstram / antagrahaNaM pUrvasUtre tadantapratiSedhArtham / padapradezAH-"padasya"20 [2. 1. 86.] ityAdayaH / / 20 / / nyA0 sa0-tadanta-padyate-gamyate kArakasaMsRSTo'rtho'neneti padam "varSAdaya:0" [5. 3. 26.] ityal / nanvantagrahaNaM kimartham ? na cAsatyantagrahage 'sA padam' iti kRte styAdereva padasaMjJA syAta, tatazca 'agniSa' ityAdau padamadhye vidhIyamAnaM SatvaM padAdau na syAditi vAcyam / "pratyayaH prakRtyAdeH [7. 4. 115.] iti paribhASayA25 tadantavidherlabdhatvAditi, satyam-padasaMjJAyAmantagrahaNamanyatra saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantapratiSedhArtham, anyathA "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115.] iti paribhASayA styAdyantasya vibhaktisaMjJA syAta. tasyAM ca satyAM 'kASThagRhaM yuSmatputrANAm' ityAdau kASThazabdasya
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 21-22.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 16 gRhamiti vibhaktyA padatve tataH parasya yuSmadaH sthAne putrANAmiti vibhaktyA saha vasAdezaH syAditya tavyAptiH 'dadAti naH zAstram' ityAdau ca dadAtItyAdevibhaktisaMjJakatvena padA bhAvAnno na syAdityativyAptiH, iti te [ativyAptyavyAptI] mA bhUtAmityantagrahaNam / / 20 // nAma sidayavyaJjane // 1. 1. 21 // siti pratyaye yakAravajite vyaJjanAdau ca pare pUrNa nAma padasaMjJaM bhavati / bhavadIyaH, UrNAyuH, ahaMyuH, aha~yyuH, zubhaMyuH, zubhaiyyuH / vyaJjane-- payobhyAm, payassu, rAjatA, dRktvam, rAjakAmyati / nAmeti kim ? dhAtormA bhUt-vacmi, yajvA / sidayvyaJjana iti kim ?, bhavantau, raajaanau| yavarjanaM kim ? vAcamicchati vAcyati / antarnatinyaiva10 vibhaktyA tadantasya padatve siddhe sidgrahaNaM niyamArtham, tena pratyayAntare na bhavati-sauzrutam, bhAgavatam / / 21 / / nyA0 sa0-nAme0-namati dhAtave iti nAma, namati prahvIbhAvaM gacchati artha prati iti vA "sAtmannAtman 0" [ uNA0 616. ] iti saadhuH| veti viziSTArthapratIti janayatIti viH "nI-vI-pra-hRbhyo Dit" [ uNA0 616. ] iti Dit iH / nanu 'nAma15 sidayavyaJjane' ityeva kriyatAM ki yavarjanena ? na ca 'vAcyati' ityAdAvapi padasajJAprAptiriti vAcyam, yato vyaJjanadvArA'nenaiva 'rAjIyati' ityAdau padatve'pi siddha "naM kye" [ 1. 1. 22. ] iti sUtraM niyamasUtratayA vyAkhyAsyate-nakArAntameva kyapratyaye padasaMjJaM bhavati nAnyad iti, nAntaM kyapratyaya eva padam, na pratyayAntare, iti viparItaniyamo'pi kathaM na bhavati ? tathA ca 'rAjA, sImA' ityAdAvapi padatvaM na syAditi cet, tanna-"yuvA20 khalati0" [ 3. 1. 113. ] ityAdinirdezAt / satyam-yavarjanAbhAve 'satsu sAdhu-satyam' ityAdiSu "nAma sida0" [1.1.21. ] iti padasaMjJA syAdityetadarthaM yavarjanamiti / rAjateti, sauzrutamityAdau niyamasya caritArthatvAt, payobhyAmityAdau ca 'ayvyaJjane' ityasya, rAjatA, dRktvapityatrobhayaprAptI spardhe parama [ "sparddha" 7. 4. 116. ] iti nyAyAd vyakhanAzritaM padatvaM bhavati / / 21 / / 25 naM kye // 1. 1. 22 // kya iti utsRSTAnubandhAnAM kyan-kyabyaGSAM grahaNam, nakArAntaM nAma kye pratyaye pare padasaMjJaM bhavati / rAjAnamicchati kyan-rAjIyati / rAjevA''carati kyng-raajaayte| acarma carma bhavati kyaz carmAyati,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] bRhadvRtti - lavanyAsa saMvalite carmAyate, padatvAnnalopaH / namiti kim ? sAmani sAdhuH sAmanyaH / evaM vemanyaH / vacanam / / 22 / [pA0 1. sU0 23-24.] vAcyati / kya iti kim ? prayiti pratiSedhAt pUrveNA'prApte nyA0 sa0 naM kya0 - 'kye' iti sAmAnyanirdeze'pi kyA-kyapornAmAdhikAreNa vyAvartitatvAd anyasya niranubandhasyAbhAvAd utsRSTAnubandhasya kyamAtrasya grahaNa- 5 mityAha vaya ityAdi / carmAyatIti - carmaNaH prAgatattattvAsaMbhavAt vyarthAbhAve kyaGaS na prApnotIti tadvadvattevarman zabdAt pratyayaH, acarmavAn carmavAn bhavatIti, yathA-nidrAyatItyAdi / zrayitIti - antarvartinyA vibhaktyA " tadantaM padam " [ 1.1.20 ] iti padatvaM prAptam, tat sityeveti niyamenApoditamapi 'vyaJjane' ityaMzena punaH prasUtam, tataH 'ay' iti pratiSedhena pratiSiddhamanena pratiprasUyate / / 22 / 10 nastaM matvarthe // 1. 1. 23 / / sakArAntaM takArAntaM ca nAma matvarthe pratyaye pare padasaMjJaM na bhavati / yazasvI / matorapi matvarthAvyabhicArAd matvarthazabdena grahaNam / pecuSmAn, viduSmAn, yazasvAn, taDitvAn, marutvAn, vidyutvAn / stamiti kim ? takSavAn, rAjavAn / matvartha iti kim ? payobhyAm / ayvyaJjana 15 iti prApte pratiSedho'yam / / 23 / / nyA0 sa0 - na sta0 - maturmatvartho'rtho yasyeti samAnAdhikaraNo bahuvrIhiH, yathA-uSTro mukhamasyetyuSTramukha ityatra, nahi prANI prANyantarasya sAkSAnmukhaM bhavatIti sAmarthyAt sAdRzyapratItiH, samagreNa coSTreNa saha sAdRzyAbhAvAduSTazabdo'vayave bartate, mukhenaiva ca mukhasAdRzyaM prasiddhamiti sAmarthyAnmukhamiva mukhamasyetyartho'vatiSThate; evamihApi matuzabdasyArthena 20 sAmAnAdhikaraNyamanupapadyamAnaM matuzabdaM matvarthavRttiM gamayatItyuktam - matorapIti - matuzabdasyApi matvarthAvyabhicArAd matvarthena grahaNamiti / pecuSmAniti - "sthAnI vAvarNavidhau " [ 7. 4. 106. ] iti nyAyena prapadasaMjJasyA''dezo'pyapadamityuSAdeze kRte santatvAbhAve'nyapadatvAt "ghuTastRtIya:" [ 2.1.76 ] iti Sasya DatvaM na bhavati / / 23 / / manurnabho'Ggiro vati // 1.1.24 // manus nabhas aGgiras ityetAni nAmAni vati pratyaye pare padasaMjJAni na vanti / manuriva manuSvat, evam - nabhasvat, aGgirasvat / padatvAbhAvAd rna bhavati, SatvaM tu bhavati / / 24 / / 25
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 25. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 21 vRcyanto'saSe // 1. 1. 25 // parArthAbhidhAnaM vRttiH, tadvA~zca padasamudAyaH samAsAdiH, tasyA anto'vasAnaM padasaMjJo na bhavati; 'asaSe' sasya Satve tu padasaMjJaiva / paramadivau, zvalihau, goduhau, paramavAcau, bahudaNDinau / eSu padatvAbhAvAdutva-Dhatvaghatva - katva- lugAdIni na bhavanti / vRttigrahaNaM kim ? caitrasya karma / anta- 5 grahaNaM kim ? rAjavAk, atra nalopo bhavati / vAk- tvak sra uca iti trayANAM vRttau na dvayoH pRthagva ttiriti madhyamasya niSedho na bhavati / atha 'vAktvacam' ityatra samAsAnte sati vRttyantatvAbhAvAt padatvaM prApnoti, tathA ca katvaM syAt ucyate-samAsAt samAsAnto vidhIyata iti tvaco vRttyantatvam / asaSa iti kim ? siJcatIti vic sek, dadhnaH sek dadhisek, dadhisecau / ISadUna: 10 sek, bahusek, bahusecau / atra padasaMjJAyAM padAditvAt sakArasya "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] ityAdinA SatvAbhAvaH siddhaH / antarvartinyA vibhakta e : sthAnivadbhAvena padatvaM prAptamanena niSidhyate / na ca sityeveti niyamena tannivartayituM zakyam, "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. 115. ] iti hi yasmAt samudAyAt pratyayavidhAnaM tasyaiva padatvaM niyamena nivartyate, na tu tadavayavasyeti 15 / / 25 / / nyA0 sa0- - vRttyanta - vartanaM vRttiH ktiH, vartanavyApAravatItyarthaH, vartanaM tu avayavArthApekSayA parasya samudAyArthasya pratipAdanam ; yadvA 'vartiSISTa - parArthamabhidheyAd' ityAzAsyamAnA vRttiH kartari tik; yadvA vartante svArthaparityAgena padAnyatreti AdhAre to vRttiH padasamudAyAdirUpA / sAdhA - samAsavRttiH 1 taddhitAntavRttiH 2 nAmadhAtu - 20 vRttizceti; 'rAjapuruSaH, zraupagavaH, putrakAmyati' ityAdi / parArthAbhidhAnamiti-avayavArthApekSayA paro'rthaH samudAyArthaH, yadvA avayavapadApekSayA paro'rthaH samudAyArthaH, yadvA avayavapadApekSayA samudAyaH paramadivlakSaNaH parastasyArthaH tasyAbhidhAnam / anekArthatvAt parArthAbhidhAne'pi vRttizabdaH / zravasAnamiti - zravasIyate'smin ityavasAnam / lIDha iti lihau, kvip, zuno lihau zvalihau "SaSThyayatnAccheSe" [ 3. 1. 76 ] iti samAsa:, iti 25 kartavyam, na tu zvAnaM lIDha iti, yatastasmin kRte *gatikAraka iti kvibantena liha ityanena samAse sati liha ityasyAvibhaktyantatvena padatvaprAptireva nAstIti / lugAdInIti - pradizabdAda Dhatve satyasyaiva Datvam, dhatve sati " gaDadabAde: 0 " [ 2.1.77. ] iti dasya dhatvam, katve sati gatvam, lugabhAve "hrasvAnGaNano dva" [ 1. 3. 27. ] iti dvitvaM ca na bhavati / rAjavAgiti - zratrAntagrahaNAt pUrvasya padatve sati nalopaH, tathA'vayavAzrita- 30 A
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] bRhadvRtti - lavanyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 26. ] padatvaprativeve'pi samudAyavibhaktyAzritaM padatvamastIti katvaM babhUveti / vAk-strak-tra uca iti - patra vAkzabdApekSayA tvakzabdo vRttyanta iti parasyA''zayaH / tvaktvacamiti pratra samAsAnte kRte vRttirakArAntA bhavati; na ca tatra tvagiti vRttyantaH, tataH "vRttyanto'saSe" [ 1125 ] iti padatvapratiSedhastvaco na prApnoti / samAdhatte - ucyata ityAdinA / ayamarthaH samAsAt samAsAnto vidhIyamAnastasyaivAntatvaM vyAhanti, na tu tadavayavasya tvacaH, 5 tasya samAsAvayavatvAt, nahi samudAyAvayavo'vayavasyAvayavo bhavati / yadva etthaM vyAkhyAsamAsazabdena samAsAvayavo'bhidhIyate, tataH samAsAvayavAt tvacaH samAsAnto vidhIyata iti bhavatvadvRttyantatvaM tvacastathApi sityeveti niyamena padatvaM nivartyata iti bhAvaH / athavA samAsAt paraH samAsAnto vidhIyate, tataH syAdeH pUrvastvaca eva paro bhavati, iti prastu pravRttyantatvaM tvacaH, tatra ca padatvaprAptireva nAstIti katvAbhAva iti / samAsazabdastu 10 lakSyavazAt kvacit samAsAvayavaM kvacit samAsaM cA''heti / dadhisegiti siJcatIti vic [sek, ] tato dadhnaH segityeva kAryam, dadhi siJcatIti tu na, yataH 'sopapadAt sico vij neSyate' iti nyAsaH / / 25 / / savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam // 1.1. 26 // tyAdyantaM padamAkhyAtam / sAkSAt pAramparyeNa vA yAnyAkhyAtavizeSaNAni 15 taiH prayujyamAnairaprayujyamAnairvA sahitaM prayujyamAnamaprayujyamAnaM vA''khyAtaM vAkyasaMjJaM bhavati / dharmo vo rakSatu, dharmo no rakSatu, sAdhu vo rakSatu, sAdhu no rakSatu, uccairvo vadati, uccairno vadati, bhoktuM tvA yAcate, bhoktuM mA yAcate, zAlInAM te prodanaM dadAti, zAlInAM me zrodanaM dadAti, aprayujyamAnavizeSaNam - lunIhi3, pRthukA~va khAda, punIhi 3, saktaMzca piba / aprayujyamAna -20 mAkhyAtam - zIlaM te svam, zIlaM me svam / arthAt prakaraNAd vA''khyAtAdergatAvaprayogaH / lokAdeva vAkyasiddhau sAkAGkSatve'pyAkhyAtabhede vAkyabhedArthaM vacanam, AkhyAtamityatraikatvasya vivakSitatvAt / tena zrodanaM paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati odanam, tava bhaviSyati, mama bhaviSyatItyAdau zrUyamANe gamyamAne vA''khyAtAntare bhinnavAkyatvAd 25 vas-nasAdayo na bhavanti / laukike hi vAkye'GgIkriyamANe prakhyAta bhede'pyekavAkyatvAd vas-nasAdayaH prasajyeranniti / kuru kuru naH kaTamityAdau tu kRte dvirNacane'rthAbhedAdekamevAkhyAtamityekavAkyatvAd vas - nasAdayo bhavanti / vAkyapradezAH - "padAd yugvibhaktyaikavAkye vasnasau bahutve " [2. 1. 21 ] ityAdayaH / / 26 / / 30
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 23 nyA0 sa0-savizeSaNa-pAkhyAyate sma kriyApradhAnatvena sAdhyArthAbhidhAyitayA vA ityAkhyAtam, tacca tyAdyantamiti / kriyopalakSaNaM caitat, tena 'devadattena zayitavyam' ityAdyapi vAkyaM bhavati / sAkSAdityAdi-yat kriyAyAH sAdhanasya vA tadatadAtmano'tadra pAdavyavadhAnena vyavacchedakaM kvacit tat sAkSAda vizeSaNam, yat tadvizeSaNasya vizeSaNaM tat pAramparyeNa / 'dharma' ityAdau yatra kriyApadaM kartari tatra kartA kriyApadasya samAnAdhikaraNaM 5 vizeSaNamanyAni vyadhikaraNAni, karmaNi tu kriyApade karma samAnAdhikaraNam / sAdhu vo rakSatvityAdau sAdhviti rakSaNAdikriyAyAH samAnAdhikaraNam, rakSatvityAdikriyApadasya tu vyadhikaraNamiti / zAlInAM te iti-atraudanasya sAkSAda vizeSaNasya vizeSaNatvAcchAlInAmiti pAramparyeNa vizeSaNam / zIlaM te svamiti-atrAstItyAdi kriyApadaM na prayujyate paraM tasyAprayujyamAnasyApi svamiti samAnAdhikaraNam / nanu zabda-10 prayogo'rthapratipattyupAyaH, tasya cAprayujyamAnasyApi vizeSaNa-vizeSyabhAve'tiprasaGgaH, aprayujyamAnatvAvizeSAt sarvaM sarvasya vizeSaNaM vizeSyaM ca syAt / kiJca, yadyaprayujyamAnamapi zabdarUpaM vizeSyaM vizeSaNaM vA gamayet tadA'narthakaH sarvatra tatprayoga ityAha-arthAta ityaadi| lokAdeveti-loko hi sAkAGa kSatve sati kriyAbhede'pyekavAkyatvaM pratipadyata iti sAkAGa kSatve'pi kriyAbhede vAkyabhedArthaM vacanamiti bhAvaH / kuru kuru na iti-atra 15 yugapadvAkyadvayaprayoga iti ekavAkyatvAbhAvAnnasAdezasya na prAptiriti parAbhiprAyaH / / 26 / / adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma // 1. 1. 27 // artho'bhidheyaH-svArthaH, dravyam, liGgam, saMkhyA, zaktiriti, dyotyazca samuccayAdiH / tadvacchabdarUpaM dhAtuvibhaktyanta vAkyajitaM nAmasaMjJaM bhavati 120 va kSaH, plakSaH, zuklaH, kRSNaH, DitthaH, DavitthaH, svaH, prAtaH, dhavazca khadirazca / dhAtu-vibhaktivarjanaM kim ? ahan, vRkSAn, ayajan; atra nAmatvAbhAve "nAmno no'nahnaH" [2. 1. 61.] iti nalopo na bhavati / vibhaktyantavarjanAccA''bAdipratyayAntAnAM nAmasaMjJA bhavatyeva / prAp-ajA, bhuraajaa| DI-gaurI, kumArI, DAyani-gAAyaNI, gaukkssyaaynnii| ti-25 yuvatiH / U-brahmabandhUH, karabhorU: / kRt-kArakaH, kartA, bhinattIti bhid; evaM chit / taddhita:-aupagavaH, AkSikaH / vAkyavarjanaM kim ? sAdhurdharmaM brUte / arthavatsamudAyasya vAkyasya nAmasaMjJApratiSedhAt samAsAderbhavatyeva-citraguH, * rAjapuruSaH, ISadaparisamApto guDo bahuguDo drAkSA / arthavaditi kim ? vanam, dhanam ; nAntasyAvadhermA bhUt, nAmatve hi syAdyutpattau padatvAnnalopaH syAt / 30
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] bRhadvRtti - lavanyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 27.] yadA'nukAryAnukaraNayoH syAdvAdAzrayaNenAbhedavivakSA tadA'rthavattvAbhAvAnna bhavati nAmasaMjJA; yathA-gavityamAheti ; yadA tu bhedavivakSA tadA'nukAryeNArthenArthavattvAd bhavatyeva-pacatimAha, caH samuccaye, "nerviza:" [3. 3. 24.] "parAverjeH" [3. 3. 28 . ] ityAdi / nAmapradezAH - " nAma sidayvyaJjane" [1. 1. 21.] ityAdayaH / / 27 / / T 5 viziSTo'rtho'neneti bAhulakAt karaNe'pi 10 nyA0 sa0 - zradhAtu0 - ucyate ghyariNa vAkyam, karmariNa tu pratItameva / artho dvadhA - abhidheyo dyotyazva / tatrAbhiveyaH svArthAdibhedAt paJcadhA, dyotyazva samuccayAdiriti / yadvA cakArAdinA dyotsyApi samuccayAdeH samAsAdinA'bhidhIyamAnatvAdabhiveyatvamastItyAha - dyotyazcetyAdi - abhiveya iti zeSaH, na kevalaM svArthAdirabhiveyo dyotyazca samuccayAdirabhiveya iti cArtha: 110 samuccayAdiriti prAdipadAd 'vA vikalpAdI' 'evo'vadhAraNe' ityAdi bodhyam / tathA dyotakAnAM vizeSaNaM nAsti, yathA- 'ghaTazca bhavyam' iti / tathA cAdInAM svArtho'pi dyotyatayA na vAcakatayetye ko'pyabhidheyo nAsti / svarAdInAM tu liGgasaMkhye na staH / nanu 'zrahan' ityatra vibhaktyantadvAreNaiva nAmatvaM na bhaviSyati kiM dhAtuvarjanena ? satyam - tathApi 'hanti' ityatra dhAtuvarjanAbhAve vibhakta eH prAktanasya 'han' ityasya nAmatve " nAma si0 " 15 1. 1. 21. ] iti vyaJjanadvArA padatve ca nalopaH syAditi dhAtuvarjanamiti / atha 'vRkSAn' ityatra nakAravidhAnasAmarthyAdeva nalug na bhaviSyati kiM vibhaktivarjaneneti ? satyam-'kAMskAn' ityAdI "zasoDatA0" [ 1. 4. 49 ] iti navidhAnaM caritArthamityatra nalopaH syAd iti / nanu 'sAdhurghamaM brUte' ityatra vibhaktyantatvAdeva nAmatvaM na bhaviSyati kiM vAkyavarjanena ? satyam - " pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. 115. ] iti paribhASayA 20 brU dhAtoreva vibhaktyantatvaM na tu samagravAkyasya tato vAkyasya nAmatve sAdhurdharmaM brUte ityevaMrUpAd vAkyAd vibhaktAvaniSTarUpa prasaGga iti / sapA sAdebhavatyeveti anyathA hyarthavacchrabdarUpasya nAmatve vidhIyamAne'rthavatsamudAyarUpasya vAkyasya prasaGga eva nAsti kiM vAkyavarjanena ? tatazca tadeva vAkyavarjanaM bodhayati - samAsAde: samudAyasya bhavatyeveti / nanu dhAtu - vibhaktItyatra paryudAsAzrayaNAdarthavata eva nAmatvaM bhaviSyati nArtho'rthavadityanena, 25 satyam - prarthavaditi saMjJinirddezArtham / paryudAsA''zrayaNe hi kena dharmeNa sAdRzyamAzrIyata ityapratipattiH syAta, tatazcAnarthakAnAmapi dharmAntareNa sadRzatve nAmasaMjJAprasaGga ityAhaarthavaditi / vyutpattipakSA''zrayaNe 'vana' ityAderakhaNDasyaivArthavattvaM na tu tadavayavasya 'van' ityAdernAntasyeti; vyutpattipakSe tu dhAtvarthenArthavattAyAmapi dhAtudvAreNaiva varjanasiddhiriti / nanu 'gauH' iti vaktavye zaktivaikalyAd 'go' iti kenaciduktam, tatsamIpavartI 30 taduktamapareNa pRSTaH sannanukaroti tadA tadanukaraNasya nAmasaMjJA syAd vA navetyAhayadetyAdi / anukAryeNeti-varNAvalIrUpeNetyarthaH / / 27 / /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 28-30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 25 zighu // 1.1.28 // jas-zasAdezaH zirghuTsaMjJo bhavati / padmAni tiSThanti, padmAni pazya / ghuTpradezA:- " ghuTi" [1. 4. 68. ] ityAdayaH / / 28 / / puM-striyoH syamaiaujas // 1.1.26 / / riti prathamA dvitIyAdvivacanayoravizeSeNa grahaNam / si am au 25 jas ityete pratyayAH puMliGga strIliGga ca ghuTsaMjJA bhavanti / rAjA, rAjAnam, rAjAnau tiSThataH, rAjAnau pazya, rAjAnaH / striyAm -sImA, sImAnam, sImAnau tiSThataH, pazya vA, sImAnaH / "ni dIrghaH" [1. 4. 85. ] iti dIrghaH / puM-striyoriti kim ? sAmanI, vemanI; ghuTtvAbhAvAd dIrgho na bhavati / kiM punaH pumAn strI vA ? liGgam / kiM punastat ? ayam, iyam, 10 idam iti yatastat pumAn strI napuMsakam iti liGgam / taccArthadharma ityeke, zabdadharma ityanye, ubhayathApi na doSaH / / 26 / / nyA0 sa0- - puMstriyoH 0 - alaukiko'ya nirdezaH / anyathA pumAMzva strI ceti kRteStvAtstrIzabdasya prAgnipAte striyAH puMso dvandvAcca' [ 7. 3. 96. ] iti samAsAnte ca strIpuM mayoriti syAt / anena caitajjJApyate kvacidalaukiko nirdezo bhavatIti / syamauja-15 siti / atra vyatikramanirdeza evAvRtyaukAradvayaM grahaNaM sAdhayati / tathAhi zraca prazca zramau / tataH sizca pramau ca jas ceti kRte'msahacaritasya dvitIyAdvivacanasya grahaH / tyA tu vyAkhyAne zrazva jas ca zraujas / siva zram ca prajasceti kRte jas sAhacaryAtprathamAdvivacanasya grahaH / ekazeSo vA kriyate / zrazca zrazva zrAvo / tataH sizca zram ca pravau ca jas ca tattatheti, ityAha zrauriti / 20 svarAdayo'vyayam // 1. 1. 30 / / svaH sukhayati, svarAgacchati / ehi jAye ! "chAyeva yA svarAdayaH zabdA avyayasaMjJA bhavanti / svA rohAva, svaH saMjAnIte, svaH spRhayati, zsvarjaladherjaleSu" / svarNasati, antaryAmi antargasati / 'pratyuccasau, pratyuccaisa H ' ityatroccairatikrAnto yastadabhidhAyakasya pUrNapadArthapradhAnasya samAsasya saMbandhI 25 syAdirnoccaiH zabdasya, tena "avyayasya" [ 3. 2. 7.] iti lup na bhavati, 'paramoccaiH, paramanIcaM :' ityatra tu uttarapadArthapradhAnatvAt samAsasyAvyaya
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite . [pA0 1. sU0 30.] saMbandhyeva syAdiriti bhavatyeva / anvarthasaMjJA ceyam-'avyayam' iti [tena] / liGga-kAraka-vibhaktinAnAtve'pi na nAnArUpatAM pratipadyata iti, yaduktam-- "sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam" // 5 // anvarthAzrayaNe ca svarAdyavyayamavyayaM [svarAdi avyayam-avyayaM] 5 bhavatIti svarAdevizeSaNatvena tadantavijJAnAt paramoccaiH paramanIcairityAdAvapyavyayasaMjJA bhavati / svar, antar, sanutar, punar, prAtar, sAyam, naktam, astam, divA, doSA, hyas, zvas, kam, zam, yos, mayas, vihAyasA, rodasI, prom, bhUs, bhuvas, svasti, samayA, nikaSA, antarA, purA, bahis, avas, adhas, asAmpratam, addhA, Rtam, satyam, iddhA, mudhA, mRSA, vRthA, vRSA,10 mithyA, mitho, mithu, mithas, mithus, mithunam, anizam, muhus, abhIkSNam, makSu, jhaTiti, uccais, nIcais, zanais, avazyam, sAmi, sAci, viSvak, anvak, tAjak, drAk, srAk, Rdhak, pRthak, dhik, hiruk, jyok, manAk, ISat, joSam, jyoSam, tUSNIm, kAmam, nikAmam, prakAmam, aram, varam, param, ciram, pArAt, tiras, manas, namas, bhUyas, prAyas, prabAhu, prabAhuk,15 prabAhukam, Arya, halam, Aryahalam, svayam, alam, ku, balavat, atIva, suSThu, duSThu, Rte, sapadi, sAkSAt, san, prazAn, sanAt, sanat, sanA, nAnA, vinA, kSamA, zu, sahasA, yugapat, upAMzu, puratas, puras, purastAt, zazvat, kuvit (d), Avis, prAdus, iti svarAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tenAnyeSAmapi cAdiSUpAttAnAmanupAttAnAM ca svarAdisadharmaNAmavyayasaMjJA bhavati / svarAdayo20 hi svArthasya vAcakA na tu cAdivad dyotakA iti / avyayapradezAH"avyayasya" [3. 2. 7.] ityAdayaH / / 30 / / __nyA0 sa0-svare0-pratyuccasAviti-nanu pUrvapadamapyatrAvyayam, tatastatsaMbandhitvAllup prApnotIti, satyam-atikrAnte'rthe liGga-saMkhyAyogAdatizabdaH sattve vartate iti nAvyayam / "atiratikrame ca" [3. 1. 45.] ityatra bAhulakAt kvacit samAsAbhAve'ti 25 stutvetyAdau kriyAsaMbaddhasyAtizabdasya dyotakatvameveti / paramanIcairityatra tvityAdi-atra tuzabdo vizeSaNArthaH, pUrvasmAd vizeSaM dyotayati, tena kiM siddham ? yatrAnupasarjanaH svarAdyanto bhavati tatrAvayavaH samudAyazcobhayamapyavyayaM bhavatyeva, samAsasyottarapadArthapradhAnatvAt / '
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 27 nanu bhavatvevaM tathApi saMjJAvidhau tadantapratiSedhasya jJApitatvAda *grahaNavatA nAmnA na tadantavidhi:* iti pratiSedhAcca kathaM paramoccairityAdau tadantasyAvyayasaMjJetyAha-pranvarthAzrayaNe cetyAdi-na vyeti-na nAnAtvaM gacchati sattvadharmAnna gRhNAti ityanvarthasiddhiH / ayamarthaH-yadanvarthasaMjJAkaraNAd dvitIyamavyayamityupasthApitaM tad vizeSyatvena vijJAyate, tasya svarAdIti vizeSaNatvena, tatazca "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113.] iti nyAyAt 5 tadantavijJAnama', kevalasya tu vyapadezivadbhAvAt, paramoccarityAdAvayavyayasajJA vi ityrthH| yad avyayam akSayaM zabdarUpaM kiMviziSTam ? svarAdi svarAdyantaM tadavyayasaMjJaM bhavatIti ca sUtrArthaH samajani / athAvyayArthAH-1 khar divi / 2 antar madhye / 3 sanutar adhobhaage| 4 punar bhUyo'rthe / 5 prAtar prbhaate| 6 sAyaM saMdhyAyAm / 7 nakta rAtrau / 8 astam shaivishessaadrshnyoH| 6 divA dinam / 10 doSA rAtriH / 1110 hyas atItadinam / 12 zvas bhaviSyadinam / 13 kam mastake / 14 zaM sukhe / 15 yos viSayasukham / 16 mayas sukham / 17 vihAyasaH gaganam / 18 rodaso dyAvAbhUmI / 16 prom aGgIkAre / 20 bhUs bhUmiH / 21 bhUvas ggne| 22 svasti zreyasi / 23-24 samayA nikaSA dvayamapi sAmIpye / 25 antarA madhye / 26 purA pUrvArthe / 27 bahis kAlavAcI / 28-26 avas adhas adhobhAge / 30 asAMpratam ayuktam / 31 addhA nizcaye 15 kAlavAcI c| 32-33 Rtam, satyam prAkAzye / 34-35 iddhA, mudhA vaiphalye / 36-37-38 mRSA, vRthA, mithyA anRte / 36 mitho rahaH shaarthyoH| 40-41-42-43 mithu, mithas, mithus, mithunam priitibndhe| 44 anizam anavaratam / 45-46 muhus, AbhIkSNyam paunaH punyam / 47 maGa kSu zIghram / 48 jhaTiti satvare mdhye| 46 uccais ucce / 50 nIcais nIce / 51 zanais mande / 52 avazyam nishcye| 53 sAmi addha 120 54 sAci vakratve / 55 viSvak saamstye| 56 anvak prAnukalye pazcAdarthe vA / 57-58-59 tAjak, drAk, srAk shiighr| 60 Rdhaka matsye / 61 pRthak bhinna / 62 dhika niMdAyAm / 63-64 hiruka, jyoka viyoga-hiMsA-varjaneSu / 65 manAk kAlAlpatve / 66 ISat alpe| 67-68-69 jyoSam, joSam tUSNIm maune / 7071-72 kAmam, nikAmam, prakAmam atishye| 73 aram zIghram / 74 varam manA-25 giSTe / 75 param kevale / 76 pArAt dUrAntikayoH / 77 tiras vyvdhaane| 78 manas niyme| 79 namas ntau| 80 bhUyas praacury| 81 prAyas baahulye| 82 prabAha Urthei / 83 prabAhaka samakAle / 84 prabAhakam prItibandhe / 85 Arya prItisaMbodhane / 86 halam prtissedhvissaadyoH| 87 Aryahalam vishissttshiile| 88 svayam aatmni| 86 alam atishye| 90 ku kutsAyAm / 61 balavat prakAzye / 30 62 atIva atizaye / 63 suSTa zobhanatve / 64 duSa zobhanatve / 65 Rte vinArthe / 16 sapadi jhoTIta / 67 sAkSAt prtykssN|68-69 san prazAn ciratane / 100 sanAt hiMsAyAm / 101-102 sanat, sanA klpne| 103 nAnA anekatve / 104 vinA 1. "vijJAnAt" /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite 28 ] [pA0 1 sU0 31.] 106 zu pUjAyAm / abhAve / 105 kSamA sahane / 107-108 sahasA, yugapat eka-kAle / 106 upAMzu ekAnte / 110-111-112 puratas puras- purastAt agrArthe / 113 zazvat nirantare / 114 kuvit yogaprazastibhAveSu / 115 116 zrAvis - prAdus dvau prAkAzye / iti svarAdaya iti - itizabda evaMprakArArthaH evaMprakArAH svarAdayo gRhyante na tvetAvanta ityarthaH / yataH " iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade" / / 10 / / 5 prAkRtigaraNArthamiti - prAkriyate'nayeti prakRtirvaNikAprakAraH, tasyA garaNastadarthamiti / " avyayIbhAvasya cAvyayatvaM nAGgIkartavyam, tadaGgIkAreNa hi uccakairnIcakairityAdivad 'upAgni, pratyagni' ityatrApi "avyayasya ko da ca" [7. 3. 31] iti zrak 10 prasajyeta / tathA upakumbhamanyamityAdau 'doSAmanyamahaH' ityAdivad mAgamapratiSedhaH syAt / thAyIbhAvasya " tRptArthapUrNAvyaya0 " [3. 1. 85.] iti SaSThIsamAsapratiSedho'vyayasaMjJAphalamiti cet ? na tatra samAsakANDe bahulAdhikArAdeva setsyatIti / kiJca, avyayIbhAva iti mahatIM saMjJAM yacca kRtavAn zrAcAryastajjJApayati kvacidavyayatvamapIti, tena caitrasyopakumbhamityatra na samAsaH / / 30 / / 15 cAdayossacve // 1. 1. 31 // sIdato'smi~lliGga-saGkhye iti sattvam, liGga-saGkhyAvad dravyam, idamtadityAdisarvanAmavyapadezyaM vizeSyamiti yAvat; tato'nyatra varttamAnAzvAdayaH zabdA avyayasaMjJA bhavanti, nipAtA ityapi pUrveSAm / vRkSazca plakSazca / asattve iti kim ? yatra SAM sattvarUpe'nukAryAdAvarthe vRttistatra mA bhUt-caH 20 samuccaye / iva upamAyAm / evo'vadhAraNe / ca, graha, ha, vA, eva, evam, nUnam, zazvat, sUpat, kUpat, kuvit, net, cet, nacet, caraNa, kaccit, yatra, naha, nahi, hanta, mAkis, nakis, mA, mAG, na, naJ, vAva, tvAva, nvAva, vAvat, tvAvat, nvAvat, tau, tuvai, nau, nuvai, rai, nai, zrauSaT, vauSaT vaSaT, vaT, vAT, veT, pAT, pyAT, phaT, huMphaT, chaMvaT, adha, At, svadhA, svAhA, alam, cana, 25 hi, atha, om, atho, no, nohi, bhos, bhagos, aghos, aGgho, haMho, ho, aho, Aho, utAho, hA, hI, hai, hai, haye, ayi, aye, arare, aGga, re, are, ave, nanu, zukam, sukam, nukam, hikam, nahikam, Um, hum, kum, ub suJ, kam, ham, kim, him, ad, kad, yad, tad, id, cid, kvid, svid, uta, bata, iva, tu, nu, yacca, kaccana, kimuta, kila, kiGkila, kiMsvit, udasvit, 30
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 32.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 26 Ahosvit, ahaha, nahavai, nau, navA, anyat, anyatra, zava, zap, athakim, viSu, paT, pazu, khalu, yadinAma, yaduta, pratyuta, yadA, jAtu yadi, yathAkathAca, yathA, tathA, pud, atha, purA, yAvat, tAvat, diSTyA, maryA, Ama, nAma, sma, itiha, saha, amA, samam, satrA, sAkam, sArdham, Im, sIm, kIm, Am, As, iti, ava, aDa, aTa, bAhyA, anuSak khos, a, A, i, I, u, 5 U, R, R, lR, lR, e, ai, o, au, pra, parA, apa, sam, anu, ava, nis, dus - etau rAntAvapi, AG, ni, vi, prati, pari, upa, adhi, api, su, ud ati, abhi iti cAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 31 / / vAcaka nyA0 sa0 - cAdaya - 0 anukAryAdAviti prAdizabdAdatyuccaisAvityatra syAtizabdasya, cinotIti 'caH ' ityevaM kriyApradhAnasya ca cazabdasya nAvyayasajJeti 10 / / 31 / / adhaptasvAdyA zasaH // 1. 1. 32 // kva, kadA, dhaNvarjitAstasvAdayaH zasparyantA ye pratyayAstadantaM zabdarUpamavyayasaMjJaM bhavati / devA arjunato'bhavan, atra SaSThyantAd "vyAzraye tasuH " [ 7. 2. 81.] tataH; atra pittas, tatra, iha, etarhi, 15 adhunA, parAri, aiSamaH, kahi, yathA, katham, paJcadhA, dvadhA, paJcakRtvaH, dviH, sakRt, bahudhA, prAk, dakSiNataH, idAnIm, sadyaH, paredyavi, pUrvedyuH, pazcAt, puraH, purastAt, upari, upariSTAt, dakSiNA, dakSiNAhi, dakSiNena / dvitIyA karoti kSetram / zuklIkaroti / agnisAt saMpadyate 120 devatrA karoti / bahuzaH / pradhariNati kim ? pathi dhAni, saMzayatra dhAni / Asa iti kim ? pacatirUpam / / 32 / / ubhayadyuH, parut, aikadhyam, dvaidham, nyA0 sa0 - adharaNa 0 - tasvAdayaH pratyayAH, te ca prakRtyavinAbhAvina iti taiH prakRtiranumIyate tasyAcaM te vizeSaNatvenA''zrIyante, tataH, "vizeSaNamanta:" [ 7. 4. 113.] iti tadantavijJAnaM bhavatItyAha - tadantamiti / kizca pratyayasyaivAvyayatve arjunata ityAdau25 `pratyayamAtrAdavyayAdarthavattvena nAmatve syAdyutpattau "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. 115. ] iti vacanAt pratyayamAtrasyaiva prakRtitvena tadantatve pUrvasya ca "nAma sida0" [ 1.1.31. ]
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite / [pA0 1. sU0 33-34.] iti padatve "sapUrvAta prathamAntAd vA" [2. 1. 32. ] iti vikalpaprasaGgaH, tasmAt tadantaH samudAya evAvyayam, na prtyymaatrmiti| arjunata iti-atra saptamyekavacanasya lup / / 32 / / vibhaktithamantatasAdyAbhAH // 1. 1. 33 // vibhaktyantapratirUpakAH, thamavasAnA ye tasAdayaH pratyayAstadantapratirUpakAzca zabdA avyayasaMjJA bhavanti / ahaMyuH, zubhaMyuH / astikSIrA brAhmaNI / kutaH, yathA, tathA, kathamiti / aham 1; zubham, kRtam, paryAptam 2; yena, tena, cireNa, antareNa 3; te, me, cirAya, ahnAya 4; cirAt, akasmAt 5; cirasya, anyonyasya, mama 6; ekapade, agre, prage, prAha Ne, hetau, rAtrau, velAyAm, mAtrAyAm 7 / ete prathamAdivibhaktyantapratirUpakAH / asti,16 nAsti, asi, asmi, vidyate, bhavati, ehi, brUhi, manye, zaGka, astu, bhavatu, pUryate, syAt, pAsa, Aha, varttate, navarttate, yAti, nayAti, pazya, pazyata, prAdaha, AdaGka, AtaGka iti tivAdivibhaktyantapratirUpakAH / / 33 / / nyA0 sa0-vibhakti-bhAvati-atra "taku kRcchrajIvane" ityasya sthAne dakuriti paThanti / / 33 / / vattasyAm // 1. 1. 34 // tat-tasyAmpratyayAntaH zabdo'vyayasaMjJo bhavati / vat-tasisAhacaryAd 'Am' iti taddhitasya "kiMtyAdye'vyaya0" [7. 3. 8.] ityAdinA vihitasyAmo grahaNam / muneraha~ munivad vRttam, "tasyAhe kriyAyAM vat" [ 7. 1. 51. ] iti vat / kSatriyA iva kSatriyavad yuddhayante, "syAderive"25 [ 7. 1. 52. ] iti vat / pIlumUlenaikadik-pIlumUlato vidyotate vidyut, "tasiH" [ 6. 3. 211. ] iti tasiH / urasaikadik-urastaH, "yazcorasaH" [ 6. 3. 212. ] iti tsiH| aaam-uccstraam| uccastamAm / / 34 // 20 nyA0 sa0-vattasyAma0-pAmiti SaSThIbahavacanasya taddhitasya parokSAsthAna-30 niSpannasya cAvizeSeNa trayANAmapi grahaNaM prApnoti, dvayoreva ceSyate'to'tivyAptyupaha
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 35-36 ] zrIsiddhahemacandracabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 31 ,, tatvAdalakSaNametad ityAha-vattasIti / taddhitasyetyupalakSaNam, tataH "dhAtoranekasvarAt 0' [ 3. 4. 46. ] ityAdinA vihitasyApyAmo graharaNam tena pAcayAJcaSetyAdau TAlope padatvAdanusvArasiddhiH / na copalakSaNAt SaSThIbahuvacanasyApi grahaNaM kiM na syAditi vAcyam, yato ya Am grAmeva bhavati sa eva gRhyate, ayaM tu nAm sAm vA bhavatIti / yadvA vattasI avibhaktI, tatsAhacaryAdAmo'pi pravibhaktareva graharaNam, tato daridrAzvakR-5 vadbhirityatra kvasusthAnaniSpannasya pacatitarAmityatra " kiMtyAdye'vyaya0" [ 7.3. 8. ] iti vihitasya ca grahaNaM bhavati, yata etAveva tayorvat-tasyoravibhaktitvena hitAviti vyutpattyA taddhitAvityabhidhIyate / asmizca vyAkhyAne "kityAdye'vyaya0" [ 7. 3.8.] ityanena ityantena idameva sUtraM saMpUrNaM gRhyate, pradizabdena tu "dhAtoranekasvara0" [ 3. 4. 46. ] iti vihitasya kvasu- kAnasthAnasyeti / tathA daridrAJcakRvadbhirityatrAmantasyAvyayatve'pi 10 kutsitAdyarthe "avyayasya ko d ca" [ 7. 3. 31.] iti ak na bhavati, aparisamAptArthatvenAmantasya kutsitArthAsaMbhavAd iti / uccastarAmiti - "kvacit svArthe" [ 7. 3. 7. ] iti prakRSTe cArthe tarap / / 34 / / ktvAtumam // 1. 1. 35 / / ktvA, tum, am ityetatpratyayAntaM zabdarUpamavyayasaMjJaM bhavati / ktvA - 15 kRtvA, hRtvA, prakRtya, prahRtya / tum - karttum, harttum / pramiti NamkhNamorutsRSTAnubandhayorgrahaNam, na dvitIyaikavacanasya ktvA tumsAhacaryAt / yAvajjIvamadAt |svaaduNkaarN bhuGkte / / 35 / / nyA0 sa0 - ktvA tuma 0 - ktveti kakAro'saMdehArthaH, anyathA tvA iti nirdeze saMdehaH syAt kimayaM ktvApratyayasya nirdeza: ? kiM vA viditaM gotvaM yakAbhistA vidita - 20 govA iti tvapratyayasyAbantasya ? iti na dvitIyaikavacanasyeti / dvitIyaikavacanAntasyAvyayatve "avyayasya ko da ca" [ 7. 3. 31.] iti ak syAt / tathA devasya darzanaM kuvityAdI "tRnna danta0 " [2.2 10.] ityanena SaSThI na syAt / nanvevaM hyastanyadyatanyamantasyAvyayatvaM kathaM niSidhyate ? satyam - dvitIyaM ca tadekavacanaM ceti vigrahe tasyApi saMgrahaH, dvitIyApekSayA dvitIyaM caikavacanaM hyastanyadyatanyoramiti / / 35 / / gatiH / / 1.1.36 // gatisaMjJAH zabdA avyayasaMjJA bhavanti / adaH kRtya, atrA'vyayatve "ataH 'kR - kami - kaMsa - kumbha - kuzAkarNI-pAtre'navyayasya " [ 2. 3. 5. ] iti sakAro na bhavati / / 36 / / 25
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 37-38.] aprayogIt // 1. 1. 37 // iha zAstra upadizyamAno varNastatsamudAyo vA yo laukike zabdaprayoge na dRzyate sa etyapagacchatIti itsaMjJo bhavati / aprayogitvAnuvAdenetsaMjJAvidhAnAccAsya prayogAbhAvaH siddhaH / upadezastu dhAtu-nAma-pratyaya-vikArA''gameSu kAryArthaH / dhAtau-edhi, edhate / zIG-zete; iGittvAdAtmanepadam / 5 yajI-yajate, yajati / ciMgT-cinute, cinoti / kaNDUg-kaNDUyate, kaNDUyati; IgittvAt phalavatyAtmanepadam / Tudu-davathuH; TvittvAdathuH / nAmni-citra Azcarye citrIyate / mAG-mA bhavAn kArSIt ; atra maangydytnii| pratyaye[vit-] bhavati / vikAre-[khyAMga-] vyAkhyAtAse, vyAkhyAtAsi / Agame-- [iT--] papitha / itpradezA:--"iGitaH kartari" [ 3. 3. 22.] ityAdayaH10 / / 37 / / nyA0 sa0-aprayogI0-prayogaH zabdasyoccAraNam, so'syAstIti prayogI, na prayogI aprayogI iti sajJinirdezaH, iditi ca saMjJeti / laukika iti-lokasya jJAte "lokasarvalokAjjJAte" [ 7. 4. 84. ] itokaN / / 37 / / anantaH paJcamyAH pratyayaH // 1. 1. 38 // 15 paJcamyarthAd vidhIyamAnaH zabdaH pratyayasaMjJo bhavati / ananta:-na cedantazabdoccAraNena vihito bhavati / "nAmnaH prathamaikadvibahau" [ 2. 2. 31. ] vRkSaH, vRkSau, vRkssaaH| "striyAM nRto'svasrAderDIH" [ 2. 4. 1. ] rAjJI, kI / "prAt" [ 2. 4. 18. ] khaTvA / "gupaudhUpa-vicchi-pariNa-panerAyaH" [ 1. 4. 1. ] gopAyati, dhUpAyati / "RvarNa-20 vyaJjanAd ghyaNa" [ 5. 1. 17. ] kAryam, pAkyam / ananta iti kim ? antazabdoccAraNena vihitasyA''gamasya mA bhUt, yathA "uditaH svarAnno'ntaH" [ 4. 4. 66. ] ityAdi / pratyayapradezAH-"pratyaye ca" [ 1. 3. 2. ] ityAdayaH // 38 // nyA0 sa0-ananta:0-na vidyate'ntazabdo vAcako'bhidhAyako yasya sa. tathA 125 paJcamIti pratyayo'bhidhIyate, sa ca prakRtyavinAbhAvIti tena prakRtirAkSipyate, tayA cArtha
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH ityAha-paJcamyadityAdi / zabda iti-sa ca zabdo varNastatsamudAyo vA bhavati, zabdyata iti kRtvA zabdazabdenocyata iti / nanu nAgamasya pratyayatve ko doSa iti ? satyam-'anandata' ityAdau nAgamena dhAtoH khaNDitatvAd 'nand' dhAto: prAka "ar3a dhAto." [4. 4. 26. ] ityaDAgamo na syAt / atha 'aruNad' ityAdau znapratyayavat *tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate iti bhaviSyati, tarhi asya nyAyasyAnityatvajJApanArthamantagrahaNam, 5 tena yakA sakA ityAdI itvapratiSedhaH sArthakaH, kasya prakRtyavayavatve tvitvaprAptiprasaGga eva na syAt / tathA'ntagrahaNAbhAve lAGkAkAyanirityatra "camivami." [6. 1. 112. ] ityAyanitri kAgame tasya pratyayatve "DyAdIdUtaH ke" [2. 4. 104. ] ityanena hrasvaH syAd iti / tathA'ntagrahaNAbhAve paJcamyAda bidhIyamAnatvenA''gamasyApi *pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva iti nyAyAt 'preNvanam' ityAdAveva "vottarapadAnta0" [2.3.75.] 10 ityanena NatvaM syAt, na tu 'bhadrabAhunA kulena' ityAdau 'anAm svare0" [ 1. 4. 64. ] iti SaSThyantAd vidhIyamAnasya pratyayatvAbhAvAt / aparaJca-"RttRSa-mRSa0" [4. 3. 24.] ityatra "zrathuGa zaithilye" ityasya pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva* iti nyAyena nA''gamasya pratyayatve satyeva grahaNaM syAt, na tu "zranthaz mocana-pratiharSayoH" ityasya tasmAdantagrahaNaM vidheyam / ubhayathA'pi paJcamyAM sambhavantyAm "paraH" [ 7. 4. 118. ]15 iti paribhASayA pratyayo niyantryate-prakRteH para eveti / tahi svarAt pUrvo no'nta ityapi kathaM na labhyate ? iti cet, satyam-"no vyaJjanasyA0" [ 4. 2. 45. ] ityatrAnudita iti bhaNanAta. anyathopAntyatvAbhAvAta prAptireva nAstIti / / 38 / / Datyatu sahayAvat // 1. 1. 36 // DatipratyayAntamatupratyayAntaM ca nAma saGkhyAvad bhavati, eka-vdyAdikA20 lokaprasiddhA saGkhyA, tatkAryaM bhajata ityarthaH / katibhiH krIta:-katikaH, "saGkhyA-DatezcA-zattiSTe: kaH" [6. 4. 130.] iti kaH / katibhiH prakAraiHkatidhA, "saGkhyAyA dhA" [7. 2. 104.] iti dhaa| kati vArA asyakatikRtvaH, "vAre kRtvas" [7. 2. 106.] iti kRtvas / evam-yatikaH, yatidhA, yati kRtvaH; tatikaH, tatidhA, tatikRtvaH / atu-yAvatkaH, yAvaddhA,25 yAvatkRtvaH; tAvatkaH, tAvaddhA, tAvatkRtvaH; kiyatkaH, kiyaddhA, kiyatkRtvaH / / 36 // nyA0 sa0-DatyatvityAdi-vatkaraNAbhAve *kRtrimAkRtrimayo:* iti nyAyAd eka-dvayAdInAmakRtrimANAM na syAditi / / 31 / /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 40-42.] bahu-gaNaM bhede // 1. 1. 40 // 'bahu' 'gaNa' ityetau zabdau bhede vartamAnau saGkhyAvad bhavataH, bhedo nAnAtvamekatvapratiyogi / bahukaH, bahudhA, bahukRtvaH / gaNakaH, gaNadhA, gaNakRtvaH / bheda iti kim ? naipulye saGgha ca saGkhyAkArya mA bhUt / bahugaNau na niyatAvadhibhedAbhidhAyakAviti saGkhyAprasiddherabhAvAd vacanam, ata eva 5 bhUryAdiniva ttiH / / 40 / / nyA0 sa0-bahugaraNamityAdi / vaipulya iti-yathA rajogaNaH, rajaHsaMghAta ityarthaH / atha bahu-gaNazabdayorbhedavacanatvAt saGkhyAtvamastyeva, yato bhedaH parigaNanaM saGkhaya ti, tatazca ka-vdyAdInAmiva bahu-gaNazabdayorapi lokAdeva saGkhyAtvasiddhau kimanenAtidezavacanena ? atidezo hi anyatra prasiddhasyAnyatra prasiddhiprApaNArtha ityAha-bahugaNAvityAdi-10 loke hyaka-vdyAdInAM niyatAvadhibhedAbhidhAyitve saGkhyAprasiddhiH, anayozca na tatheti saGghayAprasiddha rabhAva iti / / 40 / / ka-samAseyaH // 1. 1. 41 // adhyardhazabdaH kapratyaye samAse ca vidhAtavye saGkhyAvad bhavati / adhyardhena krItam-adhyardhakam, "saGkhyA-DatezcAzattiSTeH kaH" [6. 4. 130.] iti15 kaH / adhyarthena zUrpaNa krItam-adhyardhazUrpam, atra saGkhyApUrvatvena dvigutve krItArthasyekaNaH "anAmnyadviH plup" [6. 4. 141.] iti lup / ka-samAsa iti kim ? dhAdipratyayavidhau na bhavati / / 41 / / apUrvapadaH pUraNaH // 1. 1. 42 // samAsAvayavabhUte pade pUrNapadamuttarapadaM ceti prasiddhiH, ardhapUrvapadaH pUraNa-20 pratyayAntaH zabdaH kapratyaye samAse ca vidhAtavye saGkhyAvad bhavati / ardhapaJcamakaM ardhapaJcamazUrpam / / 42 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnu zAsanabRhadva ttau prathamasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH // haririva balibandhakarastrizaktiyuktaH pinAkapANiriva / 25 kamalAzrayazca vidhiriva jayati zrImUlarAjanRpaH / / 1 / /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1-2.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 35 0 atha dvitIyaH pAdaH / samAnAnAM tena dIrghaH // 1. 2. 1 // samAnasaMjJakAnAM varNAnAM tena pareNa samAnena sahitAnAM dI? bhavati, AsannaH [7. 4. 120.] / daNDA'gram / tavA''yuH / khaTvA'tra / sA''gatA / dadhIdam / dadhIhate / nadIndraH / nadIhate / madhUdakam / madhRhanam / vadhUdaram / vadhUDhA / pitR SabhaH / mAtR kAraH / kR kAraH / samAnAnAmiti kim ? vAgatra / 5 teneti kim ? dadhi zItam / bahuvacanaM vyAptyartham, tenottarasUtreNa lu-Rtorapi R-luti hrasvo bhavati-klaRSabhaH, hotRlakAraH, anyathA "RstayoH" [1. 2. 5.] iti paratvAd Rreva syAt / / 1 // nyA0 sa0-samAnAmityAdi-atrA'nantarA'nantaribhAvasambandhe sssstthii| 'tena' iti tRtIyAnidazaH sthAnitvapratipattyarthaH / nanu 'tena' sthAne 'svena' kriyatAm, kiM tena' iti ? 10 evaM sati 'ivarNAderasve svare0" [1. 2. 21.] ityatrAsvagrahaNaM na kRtaM syAditi phalam ; ucyate-'ivarNa-cavarga-ya-zAstAlavyAH' iti nyAyAd 'dadhi zItam, ityatra dIrghatvaM syAta, tanmA bhUdityevamartham / nanu 'tena' iti sahArthe [ 2. 2. 45. ] tRtIyeti dvayordIrghatvaM prApnoti, yathA-putreNa saha sthUla iti, naivam-atra 'ajAkSIreNa sahauSadhaM pibei' itivad eka eva dIrgha iti jJAtavyam / 'daNDA'gram' ityatra "vRttyanto'saSa" [ 1. 1. 25. ] ityagra-15 zabdasya padatvAbhAve daNDazabdA'kArasya "lugasyAdetyapade" [ 2. 1. 113. ] iti. kathaM na lug bhavati ? iti ce , ucyate-sarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM bhavati* iti nyAyAd 'apade' iti sAvadhAraNaM vyAkhyeyam-apade eva yadyakAro bhavatIti, ayaM tu vAkyAvasthAyAM pade'pIti / tarhi *gatikAraka 0* iti nyAyAt 'prAyaNam' ityAdI vibhaktyutpatteH prAgeva samAse kathaM na bhavatIti ? satyam-'apade' ityuttarapadamapi gRhyate, uttaraM ca tat padaM ceti 20 kRte "te lug vA" [ 3. 2. 108. ] ityuttarazabdalopAditi / / 1 / / R-luti hrasvo vA // 1. 2. 2 / / samAnAnAmakAre lakAre ca pare hrasvo vA bhavati / bAlaRzyaH, ' bAlIH / khaTvaRzyaH, khaTvIH / mahaRSiH, maharSiH dhUliRtuH, dhUlya'tuH / nadi Rcchati, naghRcchati / tanuRjutA, tanva jutaa| vadhuRNam, vadhva Nam / 25
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] bRhavRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 3-4.] kartR RSabhaH, katR SabhaH / bAlalakAraH, bAlalkAraH / kanyalakAraH, kanyalkAraH, ityAdi / hrasvakaraNasAmarthyAdeva kAryAntaraM na bhavati, ata eva hrasvasyApi hrasvaH kriyate / samAnAnAmityeva ? vRkSAva cchati / R-tRtIti kim ? daNDAgram, kanyAyA RkAraH knyrkaarH| takAra uccAraNArthaH / kazcid hrasvatvAbhAvapakSe prakRtibhAvamapIcchati, tanmate-khaTvARzyaH, nadIRzya ityA- 5 dyapi bhavati / prArchatItyAdau tu paratvAdAreva bhavati / "hrasvo'pade vA" [1. 2. 22.] ityeva siddhe'vArthaM padArtha svArthaM ca vacanam / / 2 // nyA0 sa0-R-latItyAdi-atra takAramantareNa lakArAt saptamyekavacane latve ca lasvarUpasya vikRtatvAt kimayaM lakAraH ? uta lakAra: ? iti sandehaH syAt / / 2 // luta R-la. R-lubhyAM vA // 1. 2. 3 // 10 lataH sthAne RtA latA ca pareNa sahitasya yathAsaMkhyam 'R la.' ityetAvAdezau vA bhavataH / 'R' iti svarasamudAyo vA svara- vyaJjanasamudAyo vA varNAntaraM vA, tadapISatspRSTakaraNaM dvirephaturIyamadhyardhasvaramAtramityeke, saMvRtataraM saphalarepharkAramardhamAtrasvarabhaktikamityanye, dvirephazrutikamadhyardhasvaramAtramityapare / evam 'la.' ityapi / RtA-kR kAraH, pakSe pUrveNa hrasva15 uttareNa RkArazca-klaRkAraH, kR kAraH / latA-kla kAraH, pakSe dIrghatvaM hrasvatvaM ca, klR kAraH, klalakAraH / lavarNasya sthAnitvamicchantyeke / / 3 / / nyA0 sa0-lata ityAdiH / R, iti dIrghazced uttareNa siddhatvAdatra vidhAnamanarthakamiti savizeSamAdezamAha-'R' iti svarasamudAyo veti / varNAntaratve matabhedAnAha-tadapoti / dvirephaturIyamiti-rephasya turIyau rephaturIyau, ekasya rephasya caturbhAgI-20 kRtasya dvau caturthabhAgAvityarthaH, dvau rephaturIyAvasminniti / adhikamadhaM yasyAH sA, adhyArUDhA'rdhena vA adhyardhA, svarasya mAtrA svaramAtrA, adhyardhA svaramAtrA'sminniti adhyardhasvaramAtram, pAdona mAtrAdvayamityarthaH / sakalarepharkAramiti-sakala: paripUrNo repha RkArazcAtra tat tathA / ardha mAtrA yasyAH sA ardhamAtrA, svarasya bhaktirbhAgaH svarabhaktiH ardhamAtrA svarabhaktiryasya tat tathA / / 3 / / Rto vA tau ca // 1. 2. 4 // RkArasya sthAne RtA lutA ca pareNa sahitasya yathAsaMkhyam 'R-la.'
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 5-6.] . zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 37 ityAdezau vA bhavataH, tau ca RkAra-lakArau RtA latA ca saha RkArasya vA bhavataH / RtA-pitRRSabhaH, pitR SabhaH, pitRRSabhaH / latA-hotla kAraH, pakSe hotR kAraH. hotRlakAraH / tau ca-pitRSabhaH, hotlakAraH, pakSe yathAprAptam / atrApi RvarNasya sthAnitvamicchantyeke / / 4 / / ___ nyA0 sa0-Rto0 ityAdi-holkAra iti-hotula kAra iti SaSThIsamAsaH, hotR-5 saMbandhI, hotrA likhita uccArito vA lakAra ityarthaH / / 4 // RstayoH // 1. 2. 5 // tayoH-pUrvasthAninola kAra-RkArayoH sthAne yathAsaMkhyamRtA latA ca pareNa sahitayoRkAro dvimAtra Adezo bhavati / kRSabhaH / hotR kAraH / / 5 / / nyA0 sa0-Rstayoriti / atha RkAra-lakArayoH sajAtIyatvasya pUrva prati-10 pAditatvAt "samAnAnAM tena0" [ 1. 2. 1. ] ityanenaiva dvimAtra R kAraH setsyati, kimanena ? na ca vAcyaM klaRSabha ityatra lakArasya sthAnitvAd dIrghatve, pratyAsannatvAd lU kAraH syAdityAdi, yato dvayoH sthAnitvamuktaM tatra RkArameva sthAninamAzritya dIrgha kriyamANe pratyAsattyA RkAra eva bhaviSyati, satyam-syAdevaM yadi RkArasyaiva sthAnitve kiJciniyAmakaM syAt, yAvatA dvayoH SaSThI-tRtIyAnidiSTayoH sthAnitvamiti pUrvaM paraM15 vA lakArarUpaM sthAninamAzritya dIrgha kriyamANe lU kAro'pi syAt, RkAra eva ceSyate ityetadarthamasyArambha iti / / 5 / / avarNasyevarNA dinaidodarala // 1. 2. 6 // avarNasya sthAne ivarNovarNa-RvarNa-lavarNaiH paraiH sahitasya yathAsaMkhyamet prot ar al ityete AdezA bhavanti / devendraH / tavehA / mAleyam / 20 sekSate / tavodakam / tavoDhA / gaGgodakam / soDhA |'vRkss indram, ta indramityAdau ca Dau jasa ikAre caikapadAzrayatvenAntaraGgametvameva bhavati, na tu parapadAzritaM bahiraGgamikArasya dIrghatvam / paramarSiH / tvrkaarH| maharSiH / sarkAreNa / tavalkAraH / salkAreNa / trimAtrAderapi sthAninaH sthAne dvimAtrAvevaidotau - bhavataH, sUtre tayoreva vivakSitatvAt / avarNasyeti kim ? dadhIdam / madhUdakam / 25 pitR SabhaH / klR kAraH / ivarNAdineti kim ? daNDAgram // 6 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 8 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [pA0 2. sU0 7-8.] RNe pra-dazArNa-vasana-kambala-vatsaravatsatarasyAra // 1. 2.7 // prAdInAmavarNasya RNazabde pare pareNa RkAreNa sahitasyArityayamAdezo bhavati / aro'pavAdaH / pragatamRNaM prArNam / dazAnAmRNaM dazArNam, daza RNAnyasya dazArNaH kSatriyaH, daza RNAni jaladurgANyasyAM dazArNA ndii| 5 RNasyAvayavatayA saMbandhi RNam-RNArNam / vasanAnAmRNam-vasanArNam / evam, kambalArNam / vatsarArNam / vatsatarArNam / samAnAnAmiti bahuvacanasya vyAptyarthatvenoktatvAdihottaratra ca hrasvo'pi bhavati-praRNam, dshRnnmityaadi| vatsarazabdasyA''raM necchantyeke / / 7 / / nyA0 sa0-RNe pretyAdi-daza RNAni asyeti-varNAnupUrvIvijJAnArthaM vyutpatti-10 mAtrametat yAvatA saMjJAzabdo'yam / yadyapi paratvAt sarvatrAr prApnoti tathApyara eva bAdhaka pArAdezo na hrasvasyetyAha-samAnAnAmiti / / 7 / / Rte tUtIyAsamAse // 2. 1.8 // Rtazabde pare yadavarNaM tasya sthAne pareNa RkAreNa. sahitasyA''rityayamAdezo bhavati, tau cennimittanimittinAvekatra tRtIyAsamAse bhavataH / zItena15 RtaH-zItArtaH / duHkhena Rt:-duHkhaartH| hrasvo'pi bhavati-zItaRtaH, duHkhaRtaH / Rta iti kim ? sukhetaH, duHkhetaH / tRtIyAgrahaNaM kim ? paramartaH / samAsa iti kim ? sukhenartaH, duHkhenartaH / Rtena kRtaH-RtakRtaH, paramazcAsau RtakRtazca-paramartakRta ityatra tu nimitta-nimittinau naikatra tRtIyAsamAsa iti na bhavati / avarNasyetyeva ? pitR taH / katham "kSudhAtaH san 20 zAlIn kavalayati mAMspAkavalitAn" ? kSudhazabdasya hi vyaJjanAntatvAt 'kSudRta' iti prApnoti, naivam-pAGpUrva Rte tRtoyAntasyAsamastasyAyaM prayogaH / A Rta iti uttareNAr-ArtaH, tata kSudhetyanena saMbandhaH / yasya tu vyaJjanAntAdapyAp tanmate-kSudhayA Rta iti samastaprayoga evAyam / / 8 / / __ nyA0 sa0-Rte ityaadi| kSudhAta iti-patra tRtIyAntasya 'kSudh' zabdasya25 "aomAGi" [ 1. 2. 18. ] iti Alope prasiddha bahiraGgamantaraGge* iti nyAyAnna dhasya datvam // 8 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 6-10.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 36 RtyArupasargasya // 1. 2. 6 // upasargasya saMbandhino'varNasya sthAne RkArAdau dhAtau pare pareNa RkAreNa sahitasyArAdezo bhavati / sarvApavAdaH / prArcchati / parArchati / prArnoti / parArnoti / RtIti kim ? upetaH / upasargasyeti kim ? iharcchati, ihaRcchati / yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM prati gatyupasarga- 5 saMjJAH teneha na bhavati-pragatA RcchakA asmAt pracheko dezaH, evam, prarSabhaM prazyaM vanam / Ariti vartamAne punarAmrahaNamAreva yathA syAdityevamartham, tenehottarayozca hrasvatvaM bAdhyate // 6 // nyA0 sa0-RtyetyAdi-upasRtya dhAtumarthavizeSa sRjatIti lihAdyaci nyaGkavAditvAd gatve upasargaH / sarvApavAda iti-pUrvasUtravihita pArAdezaH "avarNasya."10 [ 1. 2. 6. ] ityara eva bAdhako na hrasvasya, ayaM tvaro hrasvasya ca sarvasya prApnuvato bAdhaka ityarthaH / prArchatIti RccheratarvA "zrauti." [5. 2. 108.] iti RcchAdeze yena dhAtuneti-yadyevaM praNasaM mukhamityAdau prazabdasyopasargatvAbhAve "upasargAt" [7. 3. 162.] ityanena nasAdezo na prApnoti, ucyate-*yatropasargatvaM na saMbhavati tatropasargazabdena prAdayo lakSyante, na tu saMbhavatyupasargatve* iti / nanvevaM pragatA RcchakA yasmAt sa prarchaka 15 ityAdau prAditvena prazabdasyopasargatvAdAr prApnoti, naivam-prazabdo'tra gatArthamantarbhAvya pravarttamAno NakapratyayasyAthaM kartAraM vizinaSTi na RccherdhAtorarthamityetaddhAtusaMbandhAbhAvAd enaM prati anupasargatvamasyocyate iti / / 6 / / nAmni vA // 1. 2. 10 // upasargasambandhino'varNasya sthAne RkArAdau nAmni-nAmAvayave dhAtau20 pare pareNa RkAreNa sahitasya 'pAr' Adezo vA bhavati / prArSabhIyati, prarSabhIyati / kecit tu pakSe hrasvatvamapi manyante-praRSabhIyati / upasargasyetyeva ? iharSabhIyati / RtItyeva ? upoSTrIyati, RkAramicchati-uparkArIyati / / 10 / __ nyA0 sa0-nAmnItyAdi / nAmnItyanena RkArakAdirdhAtuH sAmAnAdhikaraNyena 25 vizeSayitu na zakyata ityavayavadvAreNa RkArAdisamudAyo dhAtumniItyanena vizeSyata ityAha-nAmAvayave iti / / 10 / /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 11-13.] lutyAla vA // 1. 2. 11 // upasargasambandhino'varNasya lati-lakArAdau nAmAvayave dhAtau pare pareNa lukAreNa sahitasya 'pAla' vA bhavati / alo'pavAdaH / upAlkArIyati, upalkArIyati / atrApi pakSe hrasvatvamicchantyeke-upalakArIyati / upasargasyetyeva ? ihalkArIyati / tRtItyeva ? la kAramicchati-upalkArIyati // 11 // 5 aidaut sandhya kSa // 1. 2. 12 // avarNasya sthAne sandhyakSaraiH paraiH sahitasya 'ait aut' ityAdezAvAsannau bhavataH, evaM caikAraikArAbhyAM sahitasya 'aikAraH' okAraukArAbhyAM sahitasya tu "aukaarH'| tanaiSA, khaTnaiSA, tasaindrI, saindrI, tavaudanaH, khaTvaudanaH, tavaupagavaH, khaTvaupagavaH / avarNasyetyeva ? dadhyetat, dadhyaicchat, madhvodanaH,10 sAdhvauSadham / 'sandhyakSaraiH' ityatvanirdezAd 'upasargasya' iti nivR ttam / / / 12 // ___ nyA0 s0-aidodityaadi| nanvatra trimAtra-caturmAtrayorAdezinoH sthAne kathaM dvimAtrAvevAdezau bhavataH ? yAvatA *sthAnyAsannaH* iti nyAyAt trimAtrau caturmAtrau ca prApnuta iti, satyam-'sandhyakSaraiH' iti bahuvacanaM dvimAtrAdezapratipattyartham, anyathaikavacanena15 nidizet ; etadarthaM ca sad upasarganivRttimapi karotItyAha-sandhyakSarariti / / 12 / / UTA // 1. 2. 13 // avarNasya pareNoTA sahitasya sthAne aaukArAdezo bhavati, AsannaH / dhautaH, dhautavAn / lAvayati pAvayatIti kvipi Nilope "anunAsike ca cchvaH zUT" [4. 1. 108.] ityUTi-lauH, pauH / okArApavAdo yogaH / 20 // 13 // nyA0 sa0-UTeti / 'aidaud' iti samudAyAnuvRttAvapi "prAsannaH" [7. 4. 120.] iti nyAyAd praudeva bhavatItyAha-praukArAdeza iti / lauH, pauH, iti-prakArasyApyudAharaNamidameva, lU-pUbhyAmajantAbhyAmalantAbhyAM vA lavamAcaSTe pavamAcaSTe "Nij bahulam" [ 3. 4. 42. ] iti Nici kvibAdiH pUrvavat / / 13 / / 25
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 14-15.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 41 prasyaiSaiSyoDhoDhyUhe svareNa // 1. 2. 14 // prazabdasambandhino'varNasya 'eSa eSya UDha UDhi Uha' ityeteSu pareSu pareNa svareNa sahitasya sthAne 'aidautau' Adezau bhavataH, Asannau / praiSaH, preSyaH, prauDhaH, prauDhiH, prauhaH / Uhe necchantyeke / prasyeti kim ? apoDhaH, upoDhaH / eSAdiSviti kim ? pretaH, protaH / kathaM preSaH, preSyaH ? ISe ISye ca 5 bhaviSyati, yadApi 'pA + ISya-eSya' tadApi "promAGi" [1. 2. 18.] ityavarNalope preSya ityeva bhavati, yasmin prApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavati iti nyAyAd "upasargasyA'niNedhedoti" [1. 2. 16.] ityasyaivAyaM bAdhakaH, na "aomAGi" [1. 2. 18.] ityasya / atheha kasmAnna bhavati-preSate, preSyate, proDhavAn' iti ? arthavadgrahaNe'narthakasyAgrahaNAtra / 10 kathaM tarhi 'UDhi' zabdasya Nyantasya sArthakasya prayoge proDhayatIti ? 'UDha' zabdena sArthakena syAdyantena sAhacaryANNyante zrautvAbhAvAt, prauDhAdizabdAt tu gau prauDhayatItyAdi bhavatyeva / / 14 / / nyA0 sa0-prasyetyAdi / avarNasya kAyiNo'nuvRttestasya ca prazabdena sAmAnAdhikaraNyA'yogAd avayavAvayavisambandhe SaSThItyAha-prazabdasambandhino'varNasyeti / yadA15 'prA+ISya' iti kriyate tadApi "omAGi" [1.2.10.] ityasya viSaye'pi "upasargasyA'niNe." [ 1. 2. 16. ] ityasya prAptireva *ubhayo: sthAne0* iti nyAyena 'pAGa +I' ityetayorubhayoH sthAne niSpannasya eto yadA prAGA vyapadezastadA "promAGi" [1. 2. 18.] ityasya, anyathA "upasargasya." [ 1. 2. 16.] ityasyetyata Ahayasmin prApte0 iti-prApta evetyavadhAraNaM vyAkhyAnAt / / 14 / / svaira-svairyakSohiNyAm // 1. 2. 15 // 'svaira svairin akSohiNI' ityeteSu avarNasya pareNa svareNa sahitasya "ait aut' ityetAvAdezau bhavataH / svasyeraH-svairaH, ghaJ; sva Iro'tretisnairamAsyatAm ; svayamIrati Irte vA svairaH, nAmyupAntyalakSaNaH kaH / svayamIrituM zIlamasyeti-saurI, nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti25 snairinnii| akssaannaamuuho'syaamstiiti-akssauhinnii| snairazabdAnmatvarthIyenaiva 'inA siddhe pRthak 'snairin' grahaNaM tAcchIlikAdiNinnante'pIrinzabde aitvArtham / // 15 // 20
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 16.] nyA0 sa0-svaretyAdi-samamAtrauSadhaniSpannazcUrNo'pi sama ityavayavadharmeNa samudAyasya vyapadezaH, evamihApi svairAvayavayogAt samudAyo'pi tyAtmaka: svairaH, svairyavayava. yogAt svairI, akSauhiNyavayavayogAdakSauhiNI, tataH svairazcAsau svairI ca, sa cAso akSauhiNI ceti karmadhArayaH, yathA-"maryAdAbhividhau ca ya:0" ityatra samudAyo'vayavazabdena maryAdAvayavatvAd maryAdA, abhividhyavayavatvAbhividhiriti vyapadizyate tato vizeSaNa- 5 samAso bhavati, samudAye ca svarasvairyakSauhiNIrUpe kAryAsambhavAd avayava eva svaira ityAdiH kAryabhAgiti: sautro vA nirdezaH, tenetaretarayoge bahavacanaM samAhAre ca hasvatvaM na bhavati, evmnytraapi| tathA'tra sUtre viSayasaptamI, tena svairAdiSu niSpatsyamAneSu yo'kAra ityarthaH / svena AtmanA IraH-svaraH "kArakaM kRtA" [ 3. 1. 68. ] iti samAsaH, Ira iti sAmAnyena ghAntasya kAntasya ca parigraha ityubhayatrApi kAryam, svaira-10 zabdasya ghanantasyApi abhrAdidarzanAnmatvarthIyenApratyayena katrabhidhAnaM bhavati / svayamIratIti-yujAditvAt pAkSikaNijantatayA prayogo'yam / etvArthamiti-anyathA Nini sverItyaniSTarUpamApadyeta / / 15 / / aniyoge lugave // 1. 2. 16 // niyogo niyamo'vadhAraNam, tadabhAvoniyogo'navaktRptiH, tadviSaye15 evazabde pare'varNasya luga-lopo'darzanaM bhavati / iheva tiSTha, adyeva gaccha; svecchAva ttiratra gamyate, nAvadhAraNam ; niyoge tu ihaiva tiSTha, mA gAH / ye tvaniyoge avyApAraNe icchanti tanmate zAstra-lokapratItaprayogavirodhaH, tathAhi-"amaivA'vyayena" [pANi0 2. 2. 20.] "dhAtostannimittasyaiva" [pANi0 6. 1. 80.] "tapastapaHkarmakasyaiva" [pANi0 3. 1. 88.] "laGa:20 zAkaTAyanasyaiva" [pANi0 3. 4. 111.]; 'yenaiva hetunA vAkyaM tenaiva vRttirapi prApnoti' [pANi sU0 , bhASye] 'yathaiva tarhi' [pANi0 sU0 1. 1. 3. bhASye] 'ihaiva syAd' [pANi0 sU0 1. 1. 20. bhASye] iti; "yadaiva pUrve janane zarIram" [kumArasaM0 1. 53.] "0dRzaiva kopAruNayA riporuraH0" [kAdambarImaGgala zlo0 3] "adyaivA''vAM raNamupagatau tAtamambAM ca natvA0"25 [veNIsaMhAre, 4. 15.] "tarasaiva ko'pi bhuvanaikapuruSa ! puruSastapasyati0" [kirAtArju0 12. 26.] iti katham ? 'zakAnAmandhu:-zakandhuH; aTatItiaTA, kulAt kulasya vA aTA-kulaTA; patatIti-pataH; pato'Jjale:pataJjaliH; sImno'ntaH-sImantaH, kezavinyAsa eva; prArthanAyA'dhyayanam
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 17 - 18.] [ 43 pradhyayanam; halasya ISA - halISA, evam - lAGgalISA; manasa ISA - manISA; halIzA ; lAGgalIzA' ityAdi, pRSodarAditvAd bhaviSyati / kathaM tuvai tvau, vain ? nipAtAntarametat / / 16 / / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH nyA0 sa0 - zraniyoga ityAdi / zravadhAraNam avazyambhAva ityarthaH / ihevetivAkyAlaGkAre evazabdaH / pramaveti eteSu sarveSvapi svarUpAkhyAnamevAsti, na tu vyApAraNa- 5 miti / yadyavyayena saha samAsastadA zramA-zramantenaivetyarthaH, nimUlakASaM kaSatItyAdAviti / vRttirapIti - 'mumUrSa' ityevaMrUpA sanpratyayasya vA vRttiH pravRttirityarthaH / sImno'nta ekadezaH / pradhyayanamiti - prazabdasya pratyayAntasya hitAditvAt samAsaH / tvai iti - tuzabdasyo kAralope tvaM iti rUpaM manyate paraH, tataH kena sUtreNAvarNalopa iti parasyAzayaH / / / 16 / / 10 vauSThatau samAse // 1.2.17 // proSThazabde zrotuzabde ca pare'varNasya lug vA syAt, tau cennimittanimittinAvekatra samAse bhavataH / bimboSThI, bimboSTho, bimboSThA, bimboSThA; sthUlotu:, sthUlautuH / samAsa iti kim ? he rAjaputrauSThaM pazya, he chAtrautsvaraM zRNa u / avarNasyetyeva ? zucyoSThI / / 17 / / 6 15 nyA0 sa0 - vauSThautAvityAdi zratra sautratvAt samAhAraH, anyathA "prANitUrya 0 ' [3. 1. 137 ] iti 'svaiH' iti vyA tyA niSadhaH syAt, yadvA puTApuTiketivad praSThAvayavayogAta samudAyo'pyoSTha iti prakriyayA karmadhArayaH / tau cennimittaMti - tena prA ISad oSThaH - anenaivA''Go lope proSThaH, parama prASTho yAsAM tAH paramauSThA ityatra lug na bhavati / bimbyAH phalaM bimbam, " hemAdibhyo'Ja" [6. 2. 45.] / / 17 / / 20 omAGi // 1.2.18 // avarNasya promi prAGAdeze ca pare lug bhavati, AGi dIrghatvenaiva siddhe lugvidhAnamanarthakaM syAditi 'AG' iti prAGAdezo gRhyate / adyoGkAraH, somityavocat ; AGi - prA + UDhA - proDhA, adya + proDhA - pradyoDhA; sA + proDhAsoDhA ; A + RzyAt - arthAt, adya + arthAt - adyarthyAt khaTvA + arthAt - 25 khaTvarNyAt, A + ihi - ehi ; upa + ehi - upehi; parA + ehi - parehi; evamupetaH / pramAGIti kim ? tavodanaH / avarNasyetyeva ? A + RtoH - prartoH, dadhyartoH / / 18 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 16-21.] nyA0 sa0-promAGoti / prA+UDhA-proDheti-"gati-kvanya." [3. 1. 42 ] iti samAsaH / RzeH sautrAd gatyarthAt stutyarthAd vA "Rzi-jani0" [ uNA0 361. ] iti kiti ye RzyaH, khaTvayAt 'nikSepaNIyA' ityAdikriyA yojyA, tathA 'bdhytoH' iti 'bhakSaNIyaM varjanIyaM vA' iti yogaH / / 18 / / upasargasyAniNedhedoti // 1. 2. 16 // upasargasambandhino'varNasya iNa edhativajite ekArAdAvokArAdau ca dhAtau pare lug bhavati / prelayati, parelayati, prokhati, parokhati / upasargasyeti kim ? pragatA elakA asmAt prailako dezaH / aniNedhiti kim ? upaiti, paraiti, upaidhate, paraidhate / edotIti kim ? upAyate, plAyate // 16 // nyA0 sa0-upasargasyetyAdi-iNa ca ecca-iNet, na iNet-aniNet, aniNecca 10 tat ecca-aniNedhet, aniNecca occetyAdivigrahaH, na vidyate iNedhau yatra so'niNedh, sa prAsAvecca, tato dvandva iti vA // 16 // vA nAmni // 1. 2. 20 // nAmAvayave ekArAdAvokArAdau ca dhAtau pare upasargasambandhino'varNasya lug vA bhavati / upekIyati, upaikIyati ; proSadhIyati, prauSadhIyati // 20 // 15 nyA0 sa0-vA nAmnIti / upekoyatIti-atra pasya "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti batvaM na *prasiddha bahiraGgam iti nyAyAt, na ca vAcyam-"svarasya pare." [7. 4. 110.] ityasya "na sandhi0" [7. 4. 111.] ityAdinA bAdhitatvAt prApnotIti, . yatastatra paribhASA'pi *prasiddha bahiraGgam ityanena nyAyenAbAdhi, tatra sUtre sandhAvapi siddha dvigrahaNAt / / 20 / / / ivadirasve svare ya-va-ra-lam // 1. 2. 21 // ivarNovarNa-RvarNa-luvarNAnAmasve svare pare yathAsaGghaya 'ya, va, ra, l' ityete AdezA bhavanti / dadhyatra, nadyeSA, madhvatra, vadhvAsanam, pitryarthaH, krAdayaH, lanubandhaH, lAkRtiH / ivarNAderiti kim ? pacati / asva iti kim ? dadhIdam / svara iti kim ? madhu pibati / kecit tu 'ivarNAdibhyaH25 parAn ya-va-ra-lAn' icchanti-dadhiyatra, tiriyaG, madhuvatra, bhUvAdayaH, tanmata 20
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 22.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 45 saGgrahArtham 'ivarNAdeH' iti paJcamI vyAkhyeyA / / 21 / / nyA0 sa0-ivarNetyAdi / keciditi-devanandyAdayaH / 'asve svare' iti-asamastanirdezaH svarasambandhanivRttyarthaH, tena "edaito'yAya" [1. 2. 23.] ityAdau svarasyaivAnuvRttirna tu 'asve' ityasya, tena "rAyandrI" ityAdau sve'pi bhavati / pitrartha iti-pitre ayamiti asvapadena vigrahaH, "tadarthArthana" [3. 1. 72.] iti arthazabdenaiva caturthyAM 5 abhihitatvAd vAkyAbhAve'rthazabdenaiva nityasamAsaH / / 21 / / hasvopade vA // 1. 2. 22 // ivarNAdInAmasve svare pare hrasvo vA bhavati, apade-na cet tau nimittanimittinAvekatra pade bhavataH / nadi eSA, nadyeSA; dadhi atra, dadhyatra; madhu atra, madhvatra; ati eti, atyeti; anu eti, anveti / hrasvasyApi hrasvaH10 parjanyavallakSaNapravRtte, hrasvavidhAnasAmarthyAcca kAryAntaraM na bhavati / kazcit tu pakSe prakRtibhAvamapIcchati-kumArI atra / apade iti kim, nadyau, vadhvau, nadhudakam, vadhvAsanam, nadyarthaH, gauryArAdhaH, antarvativibhaktyapekSayA padabhede'pi samAse satyaikapadyam, evam-anuvyacalat athavA 'anuprAvizad' ityAdivadakhaNDamavyayaM vibhaktyantatvAccaikapadatvam, ata evaitadyoge "sapUrvAt15 prathamAntAd vA" [2. 1. 32.] iti vikalpena vasnasAdayo bhavanti-atho anuvyacalad vo devadattaH, atho anuvyacalad yuSmAkaM devadattaH, atho anuprAvizad vo jinadattaH, atho anuprAvizad yuSmAkaM jinadatta ityAdi / ivarNAderityeva ? he munayAcara, he sAdhavAcara / svara ityeva ? nadI vahati / asva ityeva ? dadhIdam / / 22 / / nyA0 sa0-hrasva ityAdi / prati etIti-hrasvo'pi sandhikAryamiti "nityA dhAtUpasargayoH" iti pravartata eveti / hrasvasyApIti-ayamartha:-*vyaktiH padArthaH tatra prativyaktilakSaNena pravartitavyam, apravRttau cAnarthakyaM tasya syAt, iti parjanyavat phalAbhAve'pi tena pratitavyam, parjanyo hi yAvadUnaM pUrNa ca sarvamabhivarSati / vadhvAviti-nanu UkArasya praukArasya ca auSThyatvAd asvasvarAbhAvena 'apade' iti vyAvRtte yaGga-25 vikalateti, satyam-matAntareNa aukAraH kaNThyauSThya iti UkAramoSThya prati asva iti na dvayaGgavikalateti, evaM 'nadyeSA' ityatrApyasvasvaratvamabhyUhyam / 'nadhudakam' ityAdI SaSThIsamAse satyaSyantarvativibhaktyapekSayA padatvamapIti yugapata padatvApadatve atra, satre'apade' iti sUtrAMze natraH prasajyasyA''zrayaNam, tatra vidheH sAmarthyaprAptatayA gauNatvAt pratiSedhasya 20
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhada vRtti - laghunyAsasaMvalite ca vidhIyamAnatayA prAdhAnyAt tadAzritameva kAryaM bhavatIti bhAvaH / evamiti - " nAma nAmnaikArthye" [ 2. 1. 18. ] iti samAse satItyarthaH, tataH 'anuvyacalat' ityataH samAsAt seluMg "dIrghaGayAp0" [ 1. 4. 45. ] ityanena / zrathaveti-svarAderAkRtigaNatvAd vibhaktyantAbhatvAd vA avyayatvamityarthaH zravyayatvAt syAdyutpattiH, arthava eveti / / 22 / / 46 ] [ pA0 2. sU0 23-25 . ] 5 edaito'yAy // 1. 2. 23 / / ekAraikArayoH sthAne svare pare yathAsaGkhyam 'ay Ay' ityetAvAdezau bhavataH / nayanam, nAyakaH / 'asve' iti ivarNAdisambaddhaM tannivRttau nivRttam, tena sve'pi bhavati-vRkSayeva, rAyaindrI / svara ityeva ? jale padmam, raidhRtiH / / / 23 / / 10 Too - evaM ityAdi - rAya aindrIti SaSThIsamAsaH / " dhRGa t sthAne" dhriyate svena rUpeNA''tmA'nayeti " zrAdibhyaH " [ 5. 3. e2. ] iti kto dhRtiH, tataH SaSThIsamAsaH / / / 23 / / audauto'vAt // 1. 2. 24 // okAraukArayoH sthAne svare pare yathAsaGkhyam 'av grAv' ityetAvAdezau 15 bhavataH / lavanam, lAvakaH, paTavotuH gAvau / svara ityeva ? gozRGgam, naukASTham / / 24 / / vyakye // 1.2. 25 / / okAraukArayoH sthAne kyavarjite yakArAdau pratyaye pare yathAsaGkhayam 'av Av' ityetAvAdezau bhavataH / gavyati, gavyate, nAvyati, nAvyate, lavyam, 20 pavyam, avazyalAvyam, avazyapAvyam, gavyam, nAvyam, yIti kim ? gobhyAm, nobhyAm / akya iti kim ? upoyate, prauyata, lauyamAni: / kyavarjanAd yakArAdiH pratyayo gRhyate, teneha na bhavati - goyUtiH, nauyAnam, kathaM 'gavyUtiHkrozadvayam' ? kroza-yojanAdivadavyutpannaH saMjJAzabdo'yam, gavAM yUtirgavyUtiriti vyutpattipakSe tu pRSodarAditvAd bhaviSyati / zaravyamiti tu zarasamA -25
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 26-28.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 47 nArthAt zaruzabdAduvarNAntalakSaNe ye, zarAn vyayatIti vA De bhaviSyatIti / / / 25 / / nyA0 sa0-gyakya iti / gavyamiti-gozabdasya yugAdau pATho hitAdAvarthe tadantArthaH, tena 'sugavyam, atigavyam' ityAdAvapi "uvarNayugAderyaH" [7. 1. 30.] iti yaH siddhaH / zarazabdAd yapratyaye aokArAbhAvAdavAdezAbhAve kathaM zaravyamityAzaGkayA''ha- 5 zaravyamitIti / / 25 // to rastaddhite // 1. 2. 26 // Rta RkArasya yakArAdau taddhite pare rAdezo bhavati / pitari sAdhu pitryam, bhrAtryam / taddhita iti kim ? kAryam / / 26 / / nyA0 sa-Rta ityAdi / nanu 'kAryam' ityatra paratvAd 'ghyaNa' ityatra NopadezAda 10 vA vRddhireva bhaviSyati, kiM taddhitagrahaNena ? satyam-atra taddhitagrahaNaM vinA 'jAgRyAt, iyayAt' ityanayo ratvaM syAt / nanu 'parisaryA' ityatrApi prApnoti, na-tatrAnyadapi vaktu zakyam-kyapo'dhikAre yagrahaNaM guNArthamiti / / 26 / / edotaH padAnte'sya luka // 1. 2. 27 // edodbhyAM padAnte vartamAnAbhyAM parasyAkArasya lug bhavati / te'tra, paTo'tra,15 yajante'tra / edota iti kim ? dadhyatra / padAnta iti kim ? nayanam, lavanam / asyeti kim ? tayiha, paTaviha / / 27 / / nyA0 sa0-edota ityAdi-yadyapi 'padAnte' iti vyadhikaraNaM vizeSaNamakArasyaitadotazca sambhavati, tathApyedotoreva kartavyam, "gornAmnyaH " [1. 2. 28.] ityatrAkAralopabAdhanArthamavAdezavidhAnAt, akArasya padAnta iti vizeSaNe gavAkSa ityatrApadAntatvAda-20 kArasya lopaprAptireva nAsti, kutastadapavAdo'vAdezaH sambhavati ?, kiJca, "edota:0" [1. 2. 27.] ityatraiva sUtre 'asya' ityasminneva sUtrAMze'kArasya "nAma sid" [1. 2. 21.] iti padatve "edotaH padAnte." [1. 2. 27.] ityanena lopaprAptirnAnyatreti edotoreva padAnta iti vizeSaNamiti / / 27 / / gornAmnyavokSe // 1. 2. 28 // 25 gorokArasya padAnte vartamAnasyAkSazabde pare nAmni-saMjJAyAM gamyamA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 31-34.] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 49 vAstyasandhiH // 1. 2. 31 // gorokArasya padAnte vartamAnasya, ati-prakAre svare pare, asandhiHprakRtibhAvo vA bhavati / gogram, goprajinam ; pakSe yathAprAptam - go'gram, gavAgram, go'jinam, gavAjinam / pratIti kim ? gaveGgitam, gavAnanam / gorityeva ? dyo'gram / prata ityeva ? citragvagram | he citrago'gramityatra tu 5 lAkSaNikatvAnna bhavati / padAnta ityeva ? gaurivAcarati - gavati / / 31 / / pluto'nitau // 1. 2. 32 / / itizabdavajite svare pare pluto'sandhirbhavati, sandhikAryabhAg na bhavatItyarthaH / devadatta3 atra nvasi ?, jinadatta 3 idamAnaya, suzloka 3 zrAgaccha, sumaGgala3 idamAnaya / anitAviti kim ? suzloketi sumaGgaleti / kecit 10 tu itizabde vikalpamicchanti - suzloka 3 iti, suzloketi; sumaGgala3 iti, sumaGgaleti / / 32 / / nyA0 sa0 - pluta ityAdi / 'ati' iti nAnuvartate itizabdavarjanavaiyarthyAdityAhaitizabdetyAdi / zrasandhiriti na vidyate sandhiryasyeti bahuvrIhiNA vyAkhyeyam, evamuttaratra / devadatta3 pratra nvasIti-devadattazabdAdAmantyavihitasya se: "pradetaH syamorlu k" [1.4.44.]15 iti luki " dUrAdAmantyasya0 " [ 7. 4. e6. ] iti plutaH, 'zrAgaccha bho devadatta !' iti kasyacida vAkyasyAnte idamAmantryapadaM draSTavyam, vAkyAnte plutasya vidhAnAditi / / 32 / / i3 vA // 1.2. 33 / / i3 iti plutaH svare pare vA'sandhirbhavati, itAvaprApte'nyatra ca prApte ubhayatra vikalpo'yam / lunIhi3 iti, lunIhIti, cinuhi3 idam, cinuhIdam 120 kathaM vazA3 iyam, vazeyam ? chAndasAvetau / / 33 / / nyA0 sa0 - 63 veti / 'vazA3 iyam' ityatra pluto'pi chAndasatvAd bhavati / / 33 / / IdUded vivacanam // 1. 2. 34 // 'It Ut et' ityevamantaM dvivacanaM svare pare'sandhirbhavati / trapuNI pratra, 25
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 31-34.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 46 vA'tyasandhiH // 1. 2. 31 // gorokArasya padAnte vartamAnasya, ati-akAre svare pare, asandhiHprakRtibhAvo vA bhavati / goagram, goajinam ; pakSe yathAprAptam-go'gram, gavAgram, gojinam, gavAjinam / atIti kim ? gaveGgitam, gavAnanam / gorityeva ? dyo'gram / aota ityeva ? citragvagram / he citrago'gramityatra tu 5 lAkSaNikatvAnna bhavati / padAnta ityeva ? gaurivAcarati-gavati / / 31 / / pluto'nitau // 1. 2. 32 // itizabdavajite svare pare pluto'sandhirbhavati, sandhikAryabhAg na bhavatItyarthaH / devadatta3 atra nvasi ?, jinadatta3 idamAnaya, suzloka 3 Agaccha, sumaGgala3 idamAnaya / anitAviti kim ? suzloketi, sumaGgaleti / kecit10 tu itizabde vikalpamicchanti-suzloka 3 iti, suzloketi; sumaGgala3 iti, sumaGgaleti // 32 // nyA0 sa0-pluta ityAdi / 'ati' iti nAnuvartate itizabdavarjanavaiyarthyAdityAhaitizabdetyAdi / asandhiriti-na vidyate sandhiryasyeti bahuvrIhiNA vyAkhyeyam, evamuttaratra / devadatta3 pratra nvasIti-devadattazabdAdAmantryavihitasya seH "adetaH syamornuka" [1.4.44.]15 iti luki "dUrAdAmantryasya." [ 7. 4. 66. ] iti plutaH, 'pAgaccha bho devadatta !' iti kasyacid vAkyasyAnte idamAmantryapadaM draSTavyam, vAkyAnte plutasya vidhAnAditi / / 32 / / i3 vA // 1. 2. 33 // i3 iti plutaH svare pare vA'sandhirbhavati, itAvaprApte'nyatra ca prApte ubhayatra vikalpo'yam / lunIhi3 iti, lunIhIti, cinuhi3 idam, cinuhIdam / 20 kathaM vazA3 iyam, vazeyam ? chAndasAvetau / / 33 / / nyA0 sa0-i3 veti / 'vazA3 iyam' ityatra pluto'pi chAndasatvAd bhavati IdUded dvivacanam // 1. 2. 34 // 'It Ut et' ityevamantaM dvivacanaM svare pare'sandhirbhavati / trapuNI atra,25
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 35. ] munI iha, sAdhU etau amU iti kuNDe atra, mAle iti pacete iti pacethe iti, pacAvahe AvAm / IdUdediti kim ? vRkSAvatra / dvivacanamiti kim ? kumAryatra / eSAM plutAnAmitAvapi sandhirna bhavati - pragnI3 iti, vAyU3 iti / svara ityeva ? tava I - kAmau tave / pratyAsatteH svaranimittakakAryapratidhAdiha bhavatyeva - tava I tave sAte / kecit tu " maNIvoSTrasya lambete 5 priyau vatsatarI mama" [ mahAbhArate ] iti prayogadarzanAd 'maraNI iva - maNIva' ityAdAvasandhipratiSedhaM varNayanti tadayuktam -- vAzabdenopamAnArthena siddhatvAt, "maNI ivodbhinnamanoharatviSau" ityAdAvasandhidarzanAcca / anye tu yathAdarzanaM sandhimasandhi cecchanti --- maraNIva, dampatIva, rodasIva, maraNI iva / / 34 / / 50 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite nyA0 sa0 - IdUdedityAdi- 'agnI3 iti' ityAdI "dUrAdAmantyasya0" [7.4.66.]10 iti plutaH / ta iti yathA svare pare sandhikAryaniSedhastathA pUrvasthite'pi kiM neti ? satyam saptamyA nirdiSTe pUrvasya iti nyAyAt svarApekSayA pUrvadezavyavasthitasyaiva IdAdeH sandhiniSadha:, na tu pUrvasthite svare / yadyapyevaM yatra paratra svaro bhavati - ' tave sAte' iti, tatra pUrveNApi saha sandhipratiSedhaH prApnotItyata zrAha - pratyAsatterityAdi / ayamartha:yasmin sati yad bhavati tat tasya nimittamiti parasvarAzritatvAt prathamaM yatvasya tadanu 15 yAdezasya ca niSedhaH, te eva ca parasya svarasya pratyAsanna e, etvaM tu paraM svaramantareNApi bhavatIti na tat svanimittam, na tat pratyAsanna ceti pratyAsattinyAyAta tannimittakasyaiva kAryasya niSadha:, nAtannimittakasyeti / vAzabdenetyAdi bhASyakAra vArtikakArayorasammatavAcceti / 'dampatI' ityatra rAjadantAditvAda jAyAyA dambhAvaH / dyauzva pRthivI ca pRSodarAditvAda 'rodasi' idanta pradezaH, tato dvivacanam / / 34 / / 20 adomu-mI // 1.2.35 / / adaszabdasambandhinau 'mumI' ityetAvasandhI bhavataH svare pare / mumuIcA, mI prAsAte, mI azvA: / adasiti kim ? amyatra / / 35 / / nyA0 sa0 - zrada ityAdi - pradaso mu-mI iti vigrahaH / nanu pramuSya mu-mI iti vigrahaH prApnoti, kathamadasa iti ? satyam avivakSi garthasya prAyogika syAdaszabdasyAtra25 prayogaH, tatra tu sArthako gRhyata iti pradasa zabdasambandhi kAryAbhAve'dasa iti bhavati / hasvatvAbhAve tu svairAdivat sarvaM draSTavyam, sautratvAd vA samAhAre'pi na hrasvaH / prayatreti - "zramaM gatau" ityato bhAve ghaJi pramaH so'syAstIti in / 35 / /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 51 cAdiH svro'naang|| 1. 2. 36 // AjitazcAdiravyayasaMjJakaH svare pare'sandhirbhavati / a apehi, prA evaM kila manyase, A evaM nu tat, i indrapazya, I IdRzaH saMsAraH, u uttiSTha, U USare bIjaM vapasi, e ito bhava, pro aozrAvaya / cAdiriti kim ? a! [viSNo ! ] Agaccha-Agaccha / kathaM titau:-parivapanam ? "tanerDauH" 5 [uNA0 748.] iti DauvidhAnabalAdasandhirbhaviSyati / uttaratrAntagrahaNAdiha kevalo gRhyate, teneha na bhavati-ceti, itIha, nanviti, veti / svara ityeva ? jAnu u-jAnU / svare pare iti pratyAsattestannimittakasandhipratiSedhAdiha dIrghatvalakSaNaH sandhirbhavatyeva-jAnu u asya rujati-jAnU asya rujati / kecit tu cAdyacAdisthAnasyAcAdirUpatvAt svaranimittakamapi sandhimicchanti-10 jAnu u asya rujati-jAnvasya rujati / anAGiti kim ? A ISad uSNam-proSNam, A ihi-ehi, A udakAntAd-prodakAntAt priyaprothamanuvrajet, A AryebhyaH-Aryebhyo yazo gataM gautamasya, "ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ca yaH / etamAtaM DitaM vidyAd vAkya-smaraNayoraGit" / / 36 / / 15 nyA0 sa0-cAdirityAdi / 'anAGa' ityatra paryu dAsAzrayaNena sadRzagrahaNAt, cAdinA svarasya vizeSaNAt tadantatvAsambhavAt sAmAnAdhikaraNyalAbhAt kevalasya grahaNamityAha-prAvajitazcAdiravyayasaMjJakaH svara iti-vRttau tu dvitIyamuttaram / prA evaM kila manyase iti-atrAkAro vAkyAlaGkAre, pUrvavAkyArthaviparyayadyotako vaa| USyate pIDyate bIjAdi vastvaneneti "vyaJjanAd 0" [5. 3. 132.] ghatri USaH, so'sminnasti "madhvA-20 dibhyo raH" [ 7. 2. 26. ] iti re uussrH| zRNoteriNagi ali zrAvaH, proH zrAva:aozrAvaH, taM karoti Nici pUrvavad hau 'pozrAvaya' iti kriyApadamakhaNDam / prA udakAntAditi-atrAGa maryAdAyAm, tena priyaprothAnuvrajanasyodakamaryAdAbhAva prAGA dyotyate / prA prAryabhya iti-atrAGa abhividhau, tena yazogati prati AryANAma bhavidhitvaM dyotyate / maryAdA'bhividhauceti-avadhimatA'sambaddho'vadhiH, abhividhiH-abhivyApti:, avadhimapi yo25 vyApnotItyarthaH, avadhimatA'samddho yo'vadhi: sa maryAdA, ta parityajya yo vartata ityarthaH / vAkyasmaraNayoriti-vAkyazabdena vAkyArtha ucyate, cAdInAM dyotakatvAda arthasyaiva dyotyatvAt, na tu zabdasyeti / prA evaM kila manyase pUrvaprakrAntavAkyArthasyAnyathAtvadyotanAyAyamatrAkAraH, anye tu vAkyazabdena vAkyamevAhuH, tata A evaM kila manyase, 'naivaM pUrvamamasthAH,
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 37-38.] samprati manyase' iti vAkyasUcanAyA''kAraH pryujyte| tathA smRteH sUcaka AkAraH prayujyate, tataH smRtyartho nirdizyate-prA evaM nu taditi / / 36 / / odantaH // 1. 2. 37 // okArAntazcAdiH svare pare'sandhirbhavati / aho atra, utAho idam, aho etat, atho asmai, haMho Agaccha, aDo ehi, no indriyam / cAdi- 5 rityeva ? gavIzvaraH, agaugauMH samapadyata-go'bhavat ; mitho'tra, mithozabdaH svarAdirna tu cAdiH, 'tiro'bhavat ; namo'karot; ado'bhavad' ityAdiSu lAkSaNikatvAcca na bhavati / 'aho' ityAdayo'khaNDAzcAdaya iti pRthag yogaH / / 37 / / nyA0 sa0-prodanta iti / 'samapadyata' iti vRttAvarthakathanam, na tu cverArambhaka-10 midaM vAkyam, "kRbhvasti" [ 7. 2. 1 6. ] yoge eva cvevidhAnAt / go'bhavaditi-patra "adharaNa tasu0" [1. 1. 32.] iti, "gatiH" [ 1. 1. 6. ] iti vA'vyayatve selu pi "edotaH padAnte'sya." [ 1. 2. 27. ] iti alopaH / ityAdyapIti-'tiras namas adas' ityAdyapi svarAdirna tu cAdirityarthaH / aho ityAdaya iti-aha+u-aho iti, uta+ aha+u-utAho iti, Aha + u-pAho ityAdAvarthAbhedAt cAdisamudAyasyApi cAditvAt 15 pUrveNaiva siddhatvAdanarthakamidamiti parasyAzayaH, navam-ekanipAtatvAccAdiSu tathaiva pAThAta pUrveNa na prApnotIti pRthagyogArambha ityAha-aho ityAdaya iti / / 37 / / sau navetau // 1. 2. 38 // sinimitto ya prodantaH sa itau pare'sandhirvA bhavati / paTo! iti, paTaviti; sAdho ! iti, sAdhaviti / sAviti kim ? aho iti / gavitya-20 yamAha, gauriti vaktavye'zaktyA 'go' ityuktamanukriyate, syAdvAdAzrayaNAccAnukAryA'nukaraNayorabhedavivakSAyAmasatyarthavattve vibhaktirna bhavati / itAviti kim ? paTo'tra // 38 / / ____ nyA0 sa0-sau navetyAdi-AmannyArthavihitaH siratra grAhyaH, anyena svarasya vyavadhAnAd prokArasyAsambhavAcca prApterabhAvAt pratiSedho'narthakaH / 'vA' ityukta'pi vikalpe 25 siddha 'navA' ityadhikArArthaM kRtam, tena sarvatra yatra naveti tatrAdhikAraH, yatra tu veti tatra nAdhikAra iti / / 38 / /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 39-40.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 53 OM coJ // 1. 2. 36 // uzabdazcAdiritizabde pare vA'sandhirbhavati, asandhipakSe ca uJ 'OM' ityevaMrUpo dIrgho'nunAsiko vA bhavati, tathA ca sati trairUpyaM siddhaM bhavati--u iti, U~ iti, viti / itAvityeva ? u uttiSTha / jitkaraNaM svarUpaparigrahArtham, tena vikRtasya na bhavati---aha+u-aho, aho iti; evam-utAho iti / 5 atha U~ ityeva cAdiSu paThyatAm, kimAdezena ? naivam--tasyAnitAvapi prayogaH prasajyeta tanniSedhArthamAdezavacanam / / 36 // nyA0 sa0-OM comiti / tena vikRtasyeti-vikRtasyAtrito vikRtau satyAm, svarUpahAnerityarthaH, ayamabhiprAyaH-dvAvimAvukArau-eko niranubandho'paraH sAnubandha iti, tatra yo niranubandhastasya 'aho' ityatraukArAdeza iSyate nAparasya, ato'ho ityatrAtrita eva 10 kRtAdezatvAdidaM sUtraM na pravartata ityarthaH, ata eva 'jAnvasya rujati' ityatrottarasUtreNa vattvaM siddham, utrA saha jAnorukArasya dIrdhIbhUtatvAt, athavA atra sUtre ukAraprazleSAd 'u u Utra' ityukAreNa utro vizeSaNAd ukArarUpasya utro grahaNAH 'aho' ityAdI na bhavati, uttaratra tu jAtyAzrayaNAd dIrdhIbhUtasyApi 'jAnvasya rujati' ityAdau vatvaM bhavati / / 36 / / 15 aJvargAt svare vo'san // 1. 2. 40 // akAravajitebhyo vargabhyaH para uJ svare pare vakAro vA bhavati, sa cAsan--abhUtavat / kruGavAstekruG prAste; kimvAvapanam, kimu Avapanam, kimvuSNam, kimu uSNam ; kimviti, kimu iti, ki{ iti, kiM viti, kivaM viti; jAnu u jAnU, jAnvasya rujati, jAnU asya rujati; tad vasya20 matam, tadu asya matam / vargAditi kim ? svaru upaiti, antaru upaiti / ajiti kim ? ghaju eti / svara iti kim ? kimu gacchati / asattvAd dvitvamanusvArAnunAsikAbhAvazca / / 40 / / nyA0 sa0- aJvargetyAdi natra tatpuruSagarbhakarmadhArayAt pnycmii| atra 'asan' ityukte yadi vakArarUpAdezasya svarUpeNAbhAvo vidhIyate tadA''deza vidhAnamanarthaka syAt,25 atha una rUpasya sthAnino nivRttyarthaM taditi cet ? satyam-evaM sati utra eva nivRtti kuryAt, tasmAd 'asan' iti mukhyArthabAdhAyAM guNakalpanA''zrIyata ityAha-prasan-prabhUtavaditi-prasiddhavat, akRtavadityarthaH, tatazca sthAmyAzraya kArya siddha bhavati, nanu 'asan'
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 41.] 10 iti vinA'pi prathamameva dvitve RGa Ga vAste iti setsyati, tat kimanenAtra dazitena ? satyam-patra paratvA: "hasvAnDa-gaNa-no dva' [1.3.27. ] ityanena jAyamAnaM dvitvaM bAdhitvA nityatvAdanena vakAraH, tasya cAsattvAd dvitvam / ki viti; kivaM tritIti-patra "ivarNAdeH0" [ 1. 2. 21.] iti vatve kRte "to mu-mo vyaJjane." [ 1. 3. 14. ] ityanusvArAnunAsikau / tad vvasya matamiti-yatra "tato'syA:" [ 1. 3. 34. ] ityasya 5 prAptistatra "pradIrghAt" [1. 3. 32.] iti prAptamapi dvitvaM na pravartate nityatvAdikAraNebhyaH / asattvAd dvitvamiti-"pradorghAt0" [1. 3. 32.] iti, "tato'syAH" [ 1. 3. 34. ] iti ca dvitvAdau kartavye sannava, yato'sannityatrApi vA yojanIyaH, vakArAdezo'pi vA'san bhavatItyarthaH, tataH pakSe'sattva vidhAnAn kAryavizeSa prati sattvameva, tena tadvasya mukham [matam], jAnvvasya rujati ityAdyapi siddham / / 40 / / a-i-uvarNasyAnte'nunAsikoDanIdAdeH // 1. 2. 41 // avarNasyevarNasyovarNasya cAnte-virAme vartamAnasyAnunAsika Adezo vA bhavati, anIdAdeH--na cedayam "IdUded dvivacanam" [1. 2. 34.] ityAdisUtrasambandhI bhavati / padAntAdhikAre'ntagrahaNaM virAmapratipattyartham, sa ca virAmo bhavan padasyAnte bhavati, kevalamupasargasya samAsAntarvatinazca na15 bhavati / sAma, sAma; khaTvA~ khaTvA; dadhiM, dadhi; kumArI, kumArI; madhu, madhu; vRkSaNa, vRkSaNa; nAma atra, nAma atra; dadhiM atra, dadhi atra; madhu atra, madhu atra; vRkSaNa atra, vRkSaNa atra; virAmatvAcca sandhirna bhavati / a-i-uvarNasyeti kim ? kartR, hartR / anta iti kim ? dadhi karoti, madhu karoti, vRkSaH / anIdAderiti kim ? agnI, vAyU, am, amI, kimu / cAdisUtre20 cAdeH svarasya kevalasyAjitasya ca grahaNAdiha bhavatyeva--a~ ! iti viSNoH sambodhanam, plakSaca, nyagrodha ca, pATaliputrAdA / / 41 / / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau prathamasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / / 2 / / pUrvabhavadAragopIharaNasmaraNAdiva jvalitamanyuH / zrImUlarAjapuruSottamo'vadhId durmadAbhIrAn // 2 // granthAgram-217 // 25
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 55 nyA0 sa0-a-i-uvarNasyetyAdi / vRkSa iti-"kAdiya'Jjanam' [ 1. 1. 10.] iti sUtre kasyAdiriti tatpuruSasamAse visargasyApi vyaJjanatve "nAma si0" [ 1. 1 21. ] iti vRkSAkArasya padatvAd 'ante' iti vyAvRtterna dvayaGgavikalateti / / 41 / / iti dvitIya: pAdaH saMpUrNaH / / pratha tRtIyaH pAdaH tRtIyasya paJcame // 1. 3. 1 // 'vA' iti, 'padAnte' iti, 'anunAsikaH' iti cAnuvartate, vargatRtIyasya padAnte vartamAnasya vargapaJcame pare vA'nunAsiko bhavati, sthAnyAsannaH / vAG Gavate, vAg Gavate; vAjakAraH, vAgaJakAraH; vAG raNakArIyati, vAg NakArIyati ; vAG nayati, vAg nayati; vAGmadhurA, vAgmadhurA; evam--SaNa 10 nayAH, SaD nayAH; tannayanam, tadnayanam ; kakummaNDalam, kakumaNDalam / tRtIyasyeti kim ? svarnayati, halmAtram / padAnta ityeva ? vidmaH / paJcama iti kim ? vAgatra, SaD gacchanti / kecit tu vyaJjanasya sthAne'nunAsike pare vA'nunAsikamicchanti, tasya tu "hrasvAnGa-Na-no dva" [1. 3. 27.] iti dvitvaM ca necchanti, tanmate-tvahUM iti, tvayU~ iti; zvaliNa iti,15 zvaliDUM iti; tanUM iti, tadUM iti; halmAtram, halmA~tram / nanu 'SaD nayAH' ityAdau "pradIrghAd virAmaikavyaJjane" [1. 3. 31.] ityanena tRtIyasya dvitve kRte'ntyasyAnunAsike ca tRtIyasyApi zruti prApnoti, naivam-anunAsike kRte pazcAd dvitvasya bhAvAt, tena 'SaNNa nayAH, SaDD nayAH' ityAdi siddham / / 1 / / nyA sa0-ta tIyetyAdi tRtIyasyetyuttarArtham, anyathA vargasyeti kriyeta, tena prAGa hasatIti siddham, 'vA' itoti-"sau navetau" [1. 2. 38.] ityato naveti, "edotaH" [1. 2. 27.] ityataH 'padAnte' iti, "a-i-uvarNa0" [1. 2. 41.] ityato'nunAsika ityadhikAratrayaM pAdAntaragatamapyanuvartate apekSAto'dhikAraH iti nyAyAt / prathama-dvitIya-tRtIyAditvaM vargasyaiva dharma iti vargasyaiva tRtIyaH paJcamazcetyAha-vargata tI-25 20
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 2-3] yasyeti / sthAnyAsanna iti-yadvargasatkastRtIyastadvargasatka evAnunAsika ityarthaH / / tannayanamiti-atra tRtIyasya dasyAsattve tatsthAnasya nasyApyasattvAda nalopo na bhavati / kakummaNDalamiti-atra "tau mu-ma:0" [1. 3. 40.] ityanena nAnusvAraH, "a vargAt" [1. 2. 40.] ityato'sadadhikArasya prayojanavazAdiSTatvAd lAkSaNikatvAt, * prasiddha bahiraGa gam ityasiddhatvAd vA, iti / kecita tviti-vizrAntavidyAdharAdayaH / mAtra- 5 mavadhAraNe, hal ca tat mAtraM ca, hal mAtrA'syeti vA-halamAtramiti, hala mAtramitiatra lakArasya sAnunAsiko lakAra iti| nanu 'SaNNa nayAH' ityatra paratvAt tRtIyasyAnunAsikaM bAdhitvA "pradIrghAt0" [1. 3. 32.] ityanena dvitve kRte 'SaDNa nayAH' iti prApnototyAha-anunAsike kRte pazcAd dvitvasya bhAvAditi-"pradIrghAt" [1. 3. 32.] ityanena pUrvaM dvitvaM na pravartate, tatrAnvityadhikArAt, kRte tvanunAsike pravartata10 ityarthaH // 1 // pratyaye ca // 1. 3. 2 // padAnte vartamAnasya tRtIyasya sthAne paJcamAdau pratyaye pare'nunAsiko bhavati / nityArthaM vacanam / vAGmayam, guDaliNmAn, SaNNAm / padAnta ityeva ? yajJaH, sadma / cakAra uttaratra vikalpAnuvRttyarthaH // 2 // 15 nyA0 sa0-pratyaye ceti / vAGamayamiti-vAcAM vikAro'vayavo vA "ekasvarAt" [6. 2. 48.] iti mayaTa, vAca AgataM "nR-hetubhya:0" [6. 3. 156.] iti mayaTa vA / guDaliNmAniti-atra "mA'varNa0" [2. 1. 64.] iti vatve kartavye hasya Dhatvamasiddha draSTavyamiti / cakAra iti-ayamarthaH-atra cakAraH pUrvayogasyaivAsya yogasya zeSatAM pratipAdayan Atmani 'vA' ityasya sambandhAbhAvaM vA'nuvRttezcottaratrAvyavadhAnaM ca20 sUcayatIti // 2 // tato hazcatuthaH // 1. 3. 3 // padAnte vartamAnAt tatastRtIyAt parasya hakArasya sthAne pratyAsattyA pUrvasavargazcaturtho vA bhavati / vAgghInaH, vAghInaH; aj-jhalau, ajhalau; SaD DhalAni, SaD halAni; taddhitam, tahitam; kakubbhAsaH,25 kakubhAsaH / tata iti kim ? prAG hasati, bhavAn harati / / 3 / / nyA0 sa0-tato ha ityaadi| nanu hasya kaNThyatvAt tadAsannena hasya ghenaiva bhAvyam, na jha-Dha-dha-bhairityataH pUrvacaturtha iti kartavyamiti, naivam-caturtha iti gurukaraNAt pUrvapratyAsattilamyate, anyathA 'tato ho ghaH' ityeva kuryAt, ityAha-pratyAsatyA pUrvasavarga
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 4-5.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 57 iti / aj-salAviti-atra saMjJAzabdatvAt katvAbhAvaH, yato'rthapratyAyanAya zabdaprayogaH, 'aca' iti hi svarapratyAyanamiSTam, katve tu kRte 'ak' ityukta samAnapratItiH syAditi, ata eva ca "sijadyatanyAm" [3. 4. 53.] ityAdau vivakSitArthapratItyabhAvAt sicazcakArasya katvaM na kRtamiti, anyathauNAdikasya sikpratyayasyAdyatanyAM satyAM pratIti: syAditi / / 3 / / . prathamAdadhuTi zazchaH // 1. 3. 4 // padAnte vartamAnAt prathamAt parasya zakArasya sthAne'dhuTi pare chakArAdezo vA bhavati / vAkchUraH, vAkzUraH; vAkchlakSNaH, vAkzlakSNaH; tac chvetam, tac zvetam, ucchmazruH, uczmazruH, tac chmIlati, tac zmIlati; SaTchyAmAH, SaTzyAmAH; triSTupcha tam, triSTupzrutam / prathamAditi kim ? 10 prAG zUraH, bhavAJ zobhanaH / adhuTIti kim ? vAk zcyotati / / 4 / / nyA0 sa0-prathametyAdi / 'vAkchUraH' ityAdiprayogeSu sarveSu tRtIyasya prathame kRte tAdRkSAt prathamAt zakArasyAnena chaH pravartate, tatastRtIyAdhikAreNaiva siddhayati, na ca paratvAt "aghoSe prathamo'ziTa:" [1. 3. 50.] iti prAgeva prathamo bhaviSyati, tatastRtIyAbhAvAt kathaM zasya chAdezo bhaviSyatIti vAcyam, yatastatrAnvityadhikArAt na prAgeva15 prathamatvamiti, satyam-tRtIyAd vidhIyamAne che tRtIyasya prathamatvaM pazcAd na prApnoti vidhAnasAmarthyAt yathA "DnaH saH tso'zcaH" [1. 3. 18.] ityatra sUtre DakArAt pare tse kRte TatvaM na bhavati SaDtsIdantItyatra / kiJca, prAGaka chete, sugaNa Tu chete' ityAdau tRtIyAbhAvAt chatvaM na syAditi vidhyarthamiti / zobhata ityevaM zIlaH zobhanaH "iGito vyaJjana0" [5. 2. 44.] ityanaH / adhuTIti paryudAsAt svarA-'ntasthA-'nunAsikaparasya20 zasya cho bhavatIti, tena 'vAz' ityatra cho na bhavatIti / vAkchUra ityAdau "UnArthapUrvAdyaiH" [1. 3. 67.] iti samAsaH // 4 // raH karava-paphayorka -(pau|| 1. 3. 5 // padAnte vartamAnasya rephasya ka-khe pa-phe ca pare yathAsaMkhyaMka-) (paujihvAmUlIyopadhmAnIyAvAdezau vA bhavataH / kakAra-pakArA-'kArA uccAra-25 NArthAH / ka karoti, ka khanati, ka) (pacati, ka) (phalati, anta karoti, anta) (phalati; pakSe "raH padAnte visargastayoH" [1. 3. 53.] ' ityanena visargaH-kaH karoti, kaH khanati, kaH pacati, kaH phalati, antaH karoti, antaH phalati / visargApavAdo'yam, evamuttarAvapi // 5 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 6-7] nyA0 sa0-raH ka-khetyAdi / nanu *niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya iti nyAyAta kaH karotItyAdau sAnubandhasya rephasyAdezo na prApnoti, satyama-"aroH sUpi0" [1. 3. 57.] ityatra ruvarjanAd rorapyAdezaH, taddhi "raH padAnte" [1. 3. 53.] iti sUtrAd niranubandhe rephe'nuvartamAne svayameva siddha sat jJApayati- niranubandhagrahaNe sAmAnyagrahaNam 3 ityapi nyAyo'stIti // 5 // za-Sa-ze za-Sa-saM vA // 1. 3. 6 // padAnte vartamAnasya rephasya za-Sa-seSu pareSu yathAsaMkhyaM 'za Sa sa' ityete AdezA vA bhavanti / kazzete, kaH zete; kaSSaNDaH, kaH SaNDaH; kassAdhuH, kaH sAdhuH; antazzete, antaH zete; mAtaSSaNDe !, mAtaH SaNDe !, payassu, payaHsu / kathaM gIrSu, dhUrSu ? aro rephasya supi repho vakSyate / 'ka: zzakAra'10 ityAdiSu tvaghoSe ziTpare visarjanIyasya vidhAnAd repha eva nAstIti na bhavati; evaM pUrvottarayorapi yogayordraSTavyam-vAsaH kSaumam, adbhiH psAtam, aseH tsaruH / navAdhikAre vAgrahaNamuttaratra vikalpanivRttyartham / / 6 // nyA0 sa0-za-Sa-sa ityAdi-nanu 'za-Sa-se so vA' ityevaM sakAra eva vidhIyatAm, tasya ca "sasya zaSau" [1. 3. 61.] iti kRte 'kazzete, kaSSaNDaH' ityAdau zakAra-SakArau15 setsyataH, evamuttaratrApi 'kazcarati, kaSTIkate, bhavAzcarati, bhavA~STIkate' ityAdau za-Sau setsyata ityuttarArthamiti na vaktavyam, tathA 'kazzete' ityAdau "dhuTastRtIyaH'' [2. 1. 76.] ityasmin kartavye rutvasya, 'antazzete' ityAdau tu prasiddha bahiraGa gam / iti nyAyena zatvasyAsiddhatve tRtIyatvamapi na pravartyati, tat kiM za-SayoH pRthagvidhAneneti ? satyam prasiddha bahiraGa gamantaraGge 2 iti nyAyasyAnityatvajJApanArtham, tena "babhUvuSA"20 ityAdau svaranimittamuvAdi siddham / kiJca, za-Sa-sa-grahaNaM vyaktyartham, tenaiteSu kRteSvetadvilakSaNa kAryAntaraM na bhavati, tatazcAntazzete mAtaSSaNDa ityAdau "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti jatva-DatvAdikaM na bhavati, 'kazzete' ityAdau tu tRtIyAbhAvo roH pare'sattvAdapi sidhyatIti nyAsaH / kathaM tarhi 'sarpiSSu' ityAdau Satvamiti ? satyamza-Sa-savilakSaNaM tRtIyatvAdikaM na bhavati, za-Sa-sarUpaM tu bhavatyeveti dik // 6 // 25 ca-Ta-te sadvitIye // 1. 3. 7 // padAnte vartamAnasya rephasya ca-Ta-teSu sadvitIyeSu pareSu yathAsaMkhyaM 'za, Sa, sa' ityete AdezA bhavanti / ca-chayoH zaH-kazcarati, kazchAdayati, antazvarati, antazchAdayati / Ta-ThayoH SaH-kaSTIkate, kaSThakAreNa, punaSTIkate,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 8.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 56 punaSThakAreNa / ta-thayoH saH-kastarati, kasthuDati, antastarati, antasthuDati / // 7 // ___ nyA0 sa0-ca-Ta-ta ityAdi / nanvatrAsaMdehArthaM 'ca-cha-Ta-Tha-ta-the' ityeva kiM na kriyate sadvitIyagrahaNamapanIyeti ? satyam-nimittabahutve yathAsaMkhyaM na syAd, ata pAhayathAsaMkhyamiti / na ca sadvitIyagrahaNe satyapi cakArAkrAntazchakAro yatra, evaM TakArAkAnta- 5 SThakAraH, takArAkrAntasthakArazca yatra bhavet tatraiva kAryaM prApnotItyAzaGkanIyam "udazcaraH sApyAt," [3. 3. 31.] "careSTa:" [5. 1. 138.] "brIhyAdibhyastau" [7. 2. 5.] ityAdijJApakAt kevaleSveva bhavatIti / / 7 // no'prazAno'nusvArA-anunAsikau ca puurvsyaatpre| // 1. 3. 8 // 10 padAnte vartamAnasya prazAnvajitazabdasambandhino nakArasya sthAne ca-TateSu sadvitIyeSvadhuTpareSu pareSu yathAsaMkhyaM 'za, Sa, sa' ityete AdezA bhavanti, anusvArA'nunAsikau ca pUrvasya-anusvAra Agamo'nunAsikazcAdezaH pUrvasya krameNa bhavata ityarthaH / bhavA~zcarati, bhavAMzcarati; bhavA~zchAdayati, bhavAMzchAdayati; bhavA~STIkate, bhavAMSTIkate; bhavA~SThakAreNa, bhavAMSThakAreNa; bhavA~-15 starati, bhavAMstarati; bhavA~sthuDati, bhavAMsthuDati / aprazAna iti kim ? prazAJ carati, prazAraNa TIkate, prazAn tarati / adhuTpara iti kim ? bhavAn tsarukaH / padAnta ityeva ? bhavantaH / virAme pratiSedhasya vakSyamANatvAdiha na bhavati-bhavAn carati, bhavAn TIkate, bhavAn tarati // 8 // nyA0 sa0-nopretyAdi / adhuTpara iti-adhuT paro yasmAditi kAryam, na tu20 dhaTa paro'smAditi kRtvA natrA yogaH kAryaH, yataH prasajyazaDyA varNAbhAve'pi syAta 'bhavAn t' ityatreti / nanu paragrahaNaM kimartham ? yAvatA'dhuTItyukta 'pi adhuTi parato yacca-Ta-taM tasmin nasya zAdayo vijJAtu zakyanta eveti ? naivam-ca-Ta-te parato yo'dhuT tasmin nakArasyate bhavantIti kasmAnna vijJAyate ? tatazca 'bhavAnAcarati, bhvaanaacchaa| dayati' ityAdAveva syAt, na tu bhavA~zcaratItyAdau, paragrahaNe tu vartipadArthApekSayA'nta-25 raGa gamapi tatpuruSaM bAdhitvA bahuvrIherAzrayaNAt pUrvoktadoSAbhAva iti / anusvArApekSayA'vayavAkyavibhAve'nunAsikApekSayA sthAnyAdezabhAve pUrvasyeti SaSThI // 8 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite pumosziTayaghoSe'khyAni raH // 1. 3. 6 // pumiti pumsoH kRtasaMyogAntalopasyAnukaraNam, pradhuTpare'ghoSe ziTkhyAgvajite pare pumityetasyaro'ntAdezo bhavati, anusvArA -'nunAsikau ca pUrvasya / puMskAmA, puMskAmAH puMskokilaH, puMskokilaH; puMskhAtam, puMskhAtam; puMzcalI, puMzcalI; puMzchatram, puMzchatram puMSTiTTibha:, puSTiTTibha:; 5 puMsputraH, puMsputraH; puMsphalam, puMsphalam / praziTIti kim ? puMzaraH / praghoSa iti kim ? puMdAsaH, puMgavaH / adhuTpare ityeva ? puMkSuraH, puMkSAraH / prakhyAgIti kim ? puMkhyAtaH puMkhyAtiH / / 6 / / [ pA0 3. sU0 6-11.] nyA0 sa0 - puma ityAdi / atra ramapanIya sa iti kRte vidhAnasAmarthyAd rutvAbhAve puMzcalItyAdi na sidhyatIti sa iti na kRtam / puMskAmeti pumAMsaM kAmayate 10 "zIlikAmi0" [5. 1.73.] iti NaH, yadvA kamegiGantAt kAmanA kAmaH "yuvarNa0 " [5. 3.28. ] ityal, NiGabhAve kamanaM vA ghaJi vRddhI kAma:, pusaH kAmossyA ANi "pu MsaH" [3.3.3.] iti saH / puMzcaloti - pumAMsaM calayati "karmaNo'Na " [5. 172. ] / zIryate parapakSo'nena "punAmni0" [5. 3. 130.] ghe zaraH / kSura iti - "kSurat vilekhane" "nAmnyupAntya0" [5. 1. 54. [ iti kaH / kSAra iti-jvalA - 15 ditvANaH / atra khyAga eva varjanAt "khyAMk prakathane" ityasmin puskhyAtaH, purakhyAta iti bhavatyeva / // nR naH peSu vA 1. 3. 10 // nR. niti zasantasya nRzabdasyAnukaraNam, nR naH pakAre pare ro'ntAdezo vA bhavati, anusvArA - 'nunAsikau ca pUrvasya / naM ) ( pAhi, na~ . ) ( pAhi ; 20 naM.: pAhi na~: pAhi nRn pAhi; naM ) ( prINIhi, na~ . ) ( prINIhi ; naM prINIhi, na~: prINIhi nRn prINIhi / peSviti kim ? nR n yojayati / bahuvacanasya vyAptyarthatvAdadhuTpara iti nivRttam / / 10 / / nyAsa0 sa0 - nUna ityAdi / vyAptyarthatvAditi - pradhuTpare dhuTpare ca pakAramAtre nimitte'sya sUtrasya pravRttirvyAptistadarthatvAdityarthaH tena naM. : psAtItyAdi siddham 125 / / 10 / / divaH kAnaH kAni saH // 1. 3. 11 // kAniti kima: zasantasyAnukaraNam, dviruktasya kAnaH kAni pare
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 12.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 61 sakArAntAdezo bhavati, anusvArA'nunAsikau ca pUrvasya / kA~skAna, kAMskAn / dviriti kim ? kAn kAn pazyati, atraika: kiM prazne'nyastu kSepe kAnIti kim ? kAMskAn pazyati / rasyAdhikAreNaiva siddhe savidhAnaM rutvabAdhanArtham / / 11 // _____ nyA0 sa0-dviH kAna ityAdi-anukAryA'nukaraNayorbhedasya vivabhitatvAt zasantA- 5 nukaraNAdapi SaSThI, tathA sptmypi| 'dviH' iti kAnsatkabhavanakriyApekSayA kriyAvizeSaNamidam / athAtra sakAre kRte "so ruH" [2. 1. 72.] iti rutvaM kathaM na bhavatItyAha-rasyetyAdi-ayamarthaH-yadi sasya rutvaM syAt tadA rephAdhikAreNava siddham, ki savidhAnena ? prakriyAgauravaM ca parihRtaM bhavati / athAtrAnusvArasya vyaJjanatvAt "padasya" [2. 1. 86.] iti saMyogAntalopaH kathaM na bhavati ? naivam-tatra mukhyavyaJjanasaMyogasyai-10 vA''zritatvAt, asya tu sAmarthyaprApitatvenAmukhyavyaJjanatvAt // 11 // ssaTi samaH // 1. 3. 12 // samityetasya ssaTi pare sakAro'ntAdezo bhavati, anusvArA'nunAsikau ca pUrvasya / sa~sskartA, saMsskartA; sa~sskartum, saMsskartum / ssaTIti kim ? saMkRtiH / saMcaskAretyatra tu vyavadhAnAnna bhavati / sama iti kim ? upaskartA / 15 / / 12 / / nyA0 sa0-ssaTItyAdi / 'samaH' iti prAdipaThitasyaiva samo grahaNam, na tu "Sama STama vaiklavye" ityasya vijantasya "saMskRte bhakSye" [6.2.140.] ityAdijJApakAt / anusvArasya vyaJnatvAd "dhuTo dhuTi sve vA" [1. 3. 48.] iti pakSe sakAralope dvisakAramekasakAraM ca 'saMskartA, saMsskartA' ivi rUpadvayaM draSTavyam / saMkRtirityatra gargAdi-20 pAThAt saT na / saMcaskAreti-na cAtra 'sam skR' iti sthite pratyayotpatteH prAgevAdezaprasaGgaH iti cAcyam, yato'tra paratvAnnityatvAd dhAtumAtrAzrayeNA'ntaraGa gatvAcca prathamameva pratyayastatastadAzritaM kArya dvitvam, tena ca saTo vyavadhAnamiti / nanu "aghoSe ziTa:" [4. 1. 45.] iti luptasya sasya "sthAnIva0" [7. 4. 106.] iti sthAnitve sati kathaM na bhavati, na ca vAcyamavarNavidhau sthAnitvamiti, ssaTIti varNasamudAyAzrayaNena25 varNavidhitvAbhAvAt, na-ssaDiti sakArAdiH saT ssaT iti kRte varNavidhitvAt / nanu nimittAbhAve0 iti nyAyena dvitvena samo vyavadhAnAt kRgaH saDabhAvaH prApnoti, naivam- svAGa gamavyavadhAyakam * iti nyAyAd dvitvarUpasya svAGgasya kRgaM prati vyavadhAyakatvAyogAditi // 12 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 13-14.] luk|| 1. 3. 13 // samityetasya ssaTi pare lugantAdezo bhavati, pRthagyogAdanusvArA'nunAsikau ca pUrvasyeti nivRttam / saskartA, saskartum / kecit tvatrApyanunAsikamicchanti-sa~skartA, sa~skartum / / 13 // nyA0 sa0-lugiti / nanu pRthagyogaH kimartham ?, pUrvasUtra eva lugucyatAm, na ca 5 vAcyam-tathA sati lukpakSe'pi anusvArAnunAsikau syAtAm, sakArapratibadhyatvAt tayostanni vRttau na pravRttiH, naivam anusvArAnunAsikau hi kAryapratibaddhAveva vijJAyete, luco'pi kAryatayA tatpratibaddhatayA lukpakSe'pi syAtAmityAha-pRthagyogAditi / / 14 / / to mu-mo vyaJjane svau // 1. 3. 14 // morvAgamasya padAnte vartamAnasya ca makArasya vyaJjane pare tasyaiva10 svau tAvanusvArA'nunAsikau vau~ paryAyeNa bhavataH, magrahaNenaiva siddhe mugrahaNamapadAntArtham, svetyanunAsikasya vizeSaNam, nAnusvArasyAsambhavAt / caMkramyate, cakramyate; caMcUryate, caJcUryate; daMdramyate, dandramyate; baMbhaNyate, bambhaNyate; yaMyamyate, yayya~myate; vaMvamyate, vavamyate / ma-vahaMliho gauH, vahalli~ho gauH; tvaM karoSi, tvaGkaroSi; tvaM carasi, tvaJcarasi; tvaM TIkase,15 tvaNTIkase; tvaM tarasi, tvantarasi, nakArasya lAkSaNikatvAdatra "no'prazAna0" [1. 3. 8.] ityAdinA sakAro na bhavati; tvaM pacasi, tvampacasi; saMyataH, sayya~taH; ahaMyuH, ahayyuH; tvaM lokaH, tvaeNllokaH; saMvatsaraH, savva'tsaraH; kaMvaH kavvaH; kiMtarAm, kintarAm / padAnta ityeva ? gamyate, ramyate / vyaJjana iti kim ? kimatra / svAviti kim ? raMramyate, zaMzamyate, tvaM20 ramase, tvaM zaNDhaH, tvaM SaNDhaH, tvaM sAdhuH, tvaM hasasi / / 14 / / nyA0 sa0-tau mu-ma ityAdi / nanu taugrahaNaM kimartham ? svAviti vizeSaNasya vizeSyasApekSatvAt samAnAdhikaraNI adhikArAnuvidhau anusvArAnunAsikAvevAnuvaryataH, satyam-taugrahaNamavadhAraNArtham, anyathA'nantaroktA luganuvarteta pUrvasya ceti, tatazca mumoluMg bhavati pUrvasya cAnusvAraH, 'caMkramyate' ityAdau nimittabhUtavarNApekSayA pUrvasyAkArAde:25 sthAne'nunAsikazceti sUtrArthe'niSTaM rUpaM 'cGa kramyate' ityAdyApadyeta / taugrahaNAt tu tAveveti niyamitAvanusvArA'nunAsikAvanuvartate / tacchabdasya pUrvavastuparAmazitve'pi
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 15-16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 63 sakAralukoH svatvAsambhavAd, anunAsikasya ca saMbhavAt, tasyaiva parAmarzaH, dvivacanopAdAnAt tatpratibaddhasyAnusvArasya cetyAha-tAviti / / 14 / / ma-na-ya-va-lapare he // 1. 3. 15 // ma-na-ya-va-lapare hakAre pare padAnte vartamAnasya makArasya sthAne'nusvArA'nunAsikau svau paryAyeNa bhavataH / kiM malayati, kim Alayati; kiM nute, 5 kin nute; kiM hyaH, kiya~ hyaH; kiM hvalayati, kiva~ hvalayati; kiM hlAdate, kila hlAdate / mAdipara iti kim ? kiM hasati / ha iti kim ? kiM jvalati / / 15 // nyA0 sa0--ma-netyAdi-ma-na-ya-va-lA: pare yasmAditi bahuvrIhirna tu tatpuruSaH paragrahaNAt / yadyevaM 'ma-na-ya-va-le' iti kasmAnnoktam ? saptamyeva hi parazabdArthaM prati-10 pAdayiSyati makArAdau pare yo hakArastasminniti, naivam viparyayo'pi vijJAyeta hakArapare makArAdAviti, tatazca 'kiM mahyati, kiM nahyati, kiM yAhi kiM vahasi, kiM lihate' ityatraiva syAt / akArAdinA vyavadhAnAnna bhaviSyatIti cet ? na- yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt " iti nyAyAd ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate; atha prathamapakSe ki AlayatItyAdau sUtraM caritArthamiti kimiti vyavadhAnamAzrIyata iti ceta ? na-yena15 pratipAdakena hakArapare makArAdAvityeSa sUtrArthaH svIkRtastaM prati pakSAntarasyAsambhavAt; viparItapratItiH syAditi tannirAsAya paragrahaNaM kartavyameveta; tathApi na kartavyam, viparyayapratItau hi asya vaiyarthyaM syAt "tau mu-mau0" [1. 3. 14.] ityanenaiva rUpadvayasya siddhatvAt, satyam-tahi niyamArthametat syAt, tato makArAdau hapare eva syAt nAnyatra; tatazca 'svaM manyase' ityAdau pUrveNApi na syAditi paragrahaNam / tathA hakArasya svo20 nAstIti vyavahitamakArAdyapekSayA svo'nunAsiko bhavan makArAdirUpa eva bhavatIti / masya padAnte vartamAnasyeti vyAptyartham, yAvatA'padAnte'pi mvAgame pUrvasUtropAttAnuvRtte lakArasya sAnunAsikatve'Ga gIkriyamANe 'brahmalyate, jamhmalaM yate, java~ halya~te' ityAdyapi bhavati, yathA caJcalA~di / / 15 / / 25 samrAT // 1. 3. 16 // samo makArasya rAjatau kibante pare'nusvArAbhAvo nipAtyate / samrATa bharataH, samrAjau, samrAjaH, sAmrAjyam / / 16 / / nyA0 sa0-samrADiti / rephasya svatvAbhAvAdanunAsikaprAptireva nAstItyAhaanusvArAbhAva iti / ekavacanasyAtantratvAd dvivacanAdapi bhavati // 16 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 3. sU0 17-18.] i-NoH ka-TAvantau ziTi navA // 1. 3. 17 // padAnte vartamAnayorDakAra-NakArayoH ziTi pare yathAsaMkhyaM 'kaTa' ityetAvantau vA bhavataH / prAk zete, prAk chete, prAG zete; prAk SaNDe, prAG SaNDe; prAk sAye, prAG sAye; sugaNa T zete, sugaNa Tu chete, sugaNa zete; vaNTa SaNDe, vaNa SaNDe; vaNTa sAye, vaNa sAye; krukSu, kruSu; 5 sugaNTsu, sugaNsu / G-goriti kim ? bhavAJ zete, mahAn SaNDe / ziTIti kim ? prAG karoSi, sugaNa carati / padAnta ityeva ? babhaSi / / 17 / / nyA0 sa0-i-NorityAdi / nanvatrAntagrahaNaM kimartham ? 'Ga-No: ka-TATo' ityevocyatAm, naivam-evaM kRte GNoH SaSThyantatvena ka-TayorAdezatvaM syAt, tannirAsAyAntagrahaNam ; tahi "Ga-NaH ka-Tam" iti samAhAraM kRtvA 'Ga-NaH' iti paJcamyantamA-10 dezatvanirAsAya vyAkhyAyatAm, na-antagrahaNAbhAve kasya pratyayatve [sandhi-nAma-kArakasamAsarUpa] catuSkavRttitvAdakAkSaM sati vibhakta lupi nakArasya nivRttiH syAd dhuDnimittatvAt tasya, tathA ca 'prAGaka zete' iti na syAt / 'prAGka chete' ityatra pUrvapadabhaktatvena padAntatvAt "prathamAdadhuTi zazchaH" [1. 3. 4.] iti zakArasya chatvaM bhavati / antagrahaNe sati "prAGa ka sAye' ityatra kakArasya padAntatvAt "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.]15 ityanena padamadhye vidhIyamAnaM SatvaM na bhavati, anyathA parAditvena kakAreNa sakArasya padAditvavighAtAt SatvaM syAditi / tathA "sugaNa su" ityatra "nAma sidaya" [1.1.21.] iti TakArasya pUrvapadabhaktatvena padAntatve "padAntAvargAta0" [1.3.62.] iti pratiSedhAt "sasya za-Sau" [1. 2. 61.] iti sakArasya SatvaM na bhavati, parAvayavatve tvapadAntatvAt pratiSedhAbhAvAt syAdeveti / anyacca, ka-TayoH pratyayatvAnnAmatve 'yAvaka'20 ityAdivat hetvarthayoge tRtIyAdayo vibhaktayaH syuH / "vaNa zabde" ityato vici vaNa, kvipi tu dIrghatve vANa / tathA 'sugaNa' ityatrAkAra-Nigorlopasya "ahanpaJcamasya0" [4. 1. 107.] iti sthAnitvAbhAvAt kathaM na dIrgha iti cet ?; satyam-tatra hanvarjanasyopadezAvasthAyAM paJcamAntagraharaNArthatvena vyAkhyAsyamAnatvAt / mahAn SaNDe iti-atra "Si tavargasya" [1. 3. 64.] iti niSedhAt "tavargasya0" [1. 2. 60.] iti NatvaM na25 // 17 // inaH saH tso'zcaH // 1. 3. 18 // padAnte vartamAnAd DakArAd nakArAcca parasya sakArasya sthAne, 'tsa' ityayaM takArAdiH sakArAdezo vA bhavati, azvaH-zcsaMyogAvayavazcet zakAro na bhavati / SaD tsIdanti, DakAranirdezATTatvaM na bhavati, kecit tu Tatvama-30
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 65 pIcchanti - SaT tsIdanti bhavAn tsAdhuH; pakSe SaT sIdanti, bhavAn sAdhuH / sa iti kim ? SaD bhavanti, mahAn SaNDa: / azva iti kim ? SaT zcyotanti, bhavAn zcyotati / zcyuteH sopadezatvAcchakArasya sakAropadiSTaM kAryaM vijJAyate, tena madhu zcyotatIti kvip madhuzcyutamAcaSTa iti NAvantyasvarAdilope, punaH kvipi Nilope, sau, talluki ca, yalope, "saMyogasyAdau 5 skorluk " [2. 188.] iti zalope, casya katve 'madhug' iti siddham / / 18 / / nyA0 sa0 - D-na ityAdi - Dazca nazca D-nam, tato'svarAd GasiH, vigrahastu uccAraNArthaM svareNa kriyate, yathA 'ghRtAdikamAnaya' ityukta dravaddravyatvAt kevalasya durAnayanatvAd bhAjane AnIyate / SaD tsodantIti - " padAntAT TavargAt 0" [1. 3. 62.]10 iti niSedhAt " tavargasya 0" [1. 3. 60.] iti na Tatvam / 'SaD' iti prayogastho DakAra: sUtre anukRtastata eva "aghoSe prathamo'ziTa : " [1. 3. 50.] iti TatvaM na bhavatItyAhaDakAranirdezAditi / bhavAn tsAdhuriti prathAtra nakArasya "no'prazAna0 " [1.3.8. ] ityanusvArA'nunAsikapUrvaH sakAraH kasmAnna bhavati ? ucyate - 'pradhuTpare' iti vacanAt, atra hi dhuTparastakAra iti / SaTzcyotantIti atra "sasya za SI" [1. 3. 61.] ityatra 15 'anu' ityadhikAre vartamAne zcavarjanAbhAve dantyasakArasya tsaH syAditi / nanu tarhi upadezAvasthAyAmeva tAlavya : paThanIyaH, kiM dantyapaThaneneti, ? satyam - dantyaM paThannevaM jJApayati-dantyApadiSTaM kAryaM tAlavyasyApi bhavati, paraM dantyasthAnaniSpannasya na sarvasya, tena 'bhavAn zete' ityAdau tso na bhavati / nanu 'madhug' ityatra " svarasya pare0 " [ 7.4. 110. ] iti sUtreNa NiloparUpasya svarAdezasya sthAnivattvAt zalopo na20 prApnoti na ca vAcyaM " na sandhi0" [ 7. 4. 111.] ityupatiSThata iti, 'askaluki ' iti vacanAt yathA supUrvAt kusmayateH sukurityatra na - 'askaluki' ityatra natra nirdezena natrA nirdiSTamanityam iti nyAyAt sthAnitvAbhAva iti / / 18 / / naH zi Jc // 1. 3. 16 / / padAnte vartamAnasya nakArasya sthAne zi-zakAre pare 'Jc' ityayamAdezo 25 vA bhavati, azva:- zcsaMyogAvayavazcecchakAro na bhavati / bhavAJc chUraH, bhavAJc zUraH, pakSe--bhavAJ zUraH; evam - kurvaJc chete, kurvaJc zete, kurvaJ zete; prAdezabalAt katvaM na bhavati / zIti kim ? bhavAn karoti / va ityeva ? bhavAJ zcyotati / 'rAjA zete' ityatra tu paratvAnnalopaH / / 16 /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 20-22.] nyA0 sa0-naHzItyAdi / katvaM na bhavatIti-atropalakSaNavyAkhyAnAt "padasya" [2. 1. 86.] ityapi na bhavati // 16 // ato'ti ro ruH // 1. 3. 20 // veti nivRttam, ato'kArAt parasya padAnte vartamAnasya roH sthAne ati-prakAre pare ukArAdezo bhavati / ko'tra, ko'rthaH / ata iti kim ? 5 agniratra, devA atra, suzrota3yatra nvasi ! / atIti kim ? ka iha, sarvajJa Aste, paya a3zvadatta ! / roriti kim ? punaratra / / 20 / / nyA0 sa0-ato'tItyAdi / veti nivRttamiti-'kArTI, nimittam, kAryam' ityeSa hi nirdezakramaH, atra tu kAryiNaH pUrva nimittopAdAnena nirdezakramAtikramaM kurvannadhikArAtikramaM sUcayati, zinivRttervA / tathA'to'tIti nirdezAt sannipAtalakSaNa nyAyo10 nopatiSThate, tathA "ivarNAde0" [1. 2. 21.] iti vatvaM prApnoti, param OMantaraGagabahiraGa gayo:0% iti nyAyAnna bhavati vatvam / nanu 'tarAvayanam tarvayanam' ityatra ruzabdasyaiva grahaNaM kasmAnna vijJAyate, kimityudita eveti ? satyam-"ato'ti ro ruH" [1. 3. 20.] ityata eva jJApakAt / kiJca, etatsUtropAttasya rorevottaratrAnuvRttistatra ca bho-bhago'ghobhyaH parasya padAntasthasya roranyasyAsambhavAt sAnubandhasyaiva grahaNaM bhavatIti / suzrotakyatra15 nvasIti-'ataH' iti taparanirdezena svarUpagrahaNAt plute sati na bhavati, paratvAdantaraGa gatvAccokArAt pUrvameva plutaH // 20 / / ghoSavati // 1. 3. 21 // ataH parasya padAnte vartamAnasya roH sthAne ghoSavati pare ukAro bhavati / ko gacchati, dharmo jayati, ahobhyAm / ghoSavatIti kim ? ka:20 karoti / ata ityeva ? munirgacchati, suzrota 3 dehi / rorityeva ? svaryAti, punarvakti / uttareNa luki prApte'pavAdo'yam / / 21 // avarNa-bho-bhago-gholugasandhiH // 1. 3. 22 // avarNAda bho-bhago'ghobhyazca parasya padAntasthasya ro?Savati pare luga bhavati, sa cAsandhiH-sandhenimittaM na bhavati / zramaNA gacchanti, dhArmikA25 jayanti, akArAt tu parasya roH pUrveNApavAdatvAdutvameva; bho gacchasi, bhago hasasi, agho yAsi / 'bho, bhago, aghoM' ityete AmantraNArthAH sakArAntA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 23.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 67 avyayAH / kecit tu bhavad-bhagavad-aghavatAM saMbodhane sau parato vazabdasyotvaM takArasya ca rutvaM kRtvA etAni rUpANIcchanti, teSAM dvivacana-bahuvacanayoH striyAM ca na sidhyati-bho brAhmaNau !, bho brAhmaNAH !, bho brAhmariNa !, bhago brAhmaNau !, bhago brAhmaNAH !, bhago brAhmariNa !, agho brAhmaNau !, agho brAhmaNAH !, agho brAhmaNi ! / ghoSavatItyeva ? kumArAH krIDanti / 5 asandhirityuttarArtham // 22 // nyA0 sa0-avarNetyAdi / nanu sandhirUpatAyAM satyAmasandhiriti pratiSedho yuktaH, luk tu abhAvarUpatvAt sandhirUpa eva na bhavatIti kathaM niSidhyate ?-sa cAsandhirityata Aha-sandherityAdi-atra sandhizabdena sandhinimittasyopacArAdabhidhAnam / kecita tviti-indragomi-kAlApakaprabhRtayaH / bhavad-bhagavad-aghavatAmiti-bhajyante-sevyante svena10 rUpeNa sthApyante padArthA aneneti "gocara-saMcara0" [5. 3. 131.] iti ghe bhagam, "tadasyAstya0" [7. 2. 1.] iti matau bhagavaditi rUpam ; "aghaNa pApakaraNe" ato'li matI aghavat, anavahitasyAnyatra vyAsaktasyAbhimukhIkaraNaM saMbodhanam, AmantraNamityarthaH / asandhirityuttarArthamiti-nanu tarhi "svare vA" [1. 2. 24.] ityatraiva "asandhiH svare vA" ityevamasandhigrahaNaM kriyatAm ?, naivam-luksanniyogaziSTatvajJApanArthatvAdatropAdA-15 nasya, tena yatrAnenAdhikAreNa luk tatraivAsandhiH, tatazcAtrAgacchatItyAdau sandhipratiSadho na bhavati / kiJca, evaM kRte saMdehaH syAt-svare nimitta sandhirvA bhavatIti, tato daNDa agramityaniSTarUpaM syAditi / tathA asandhirityasya saMniyogaziSTatve yatra lugnivRttistatra tatsaMbaddho'sandhirityapi nivartata iti / / 22 // vyoH // 1. 3. 23 // 20 avarNAt parayoH padAnte vartamAnayo?rvakAra-yakArayorghoSavati pare lug bhavati, sa cAsandhiH / vRkSaM vRzcati kvip, vRkSavRzcamAcaSTe iti NAvantyasvarAdilope vRkSavayatIti vici siddhaM vRkSa, vRkSa gacchati, evam-mAlA hasati, avya gacchati / ghoSavatItyeva ? vRkSav karoti, avyaya karoti / avarNAdityeva ? taruv gacchati / padAnta ityeva ? bhavyam, jayyam / kazcit25 tu svarajayoranAdisthayoryakAra-vakArayo?SavatyavarNAdanyato'pi lopamicchatiadhyArUDha um-Izam adhyuH, sa cAsAvinduzca-adhvinduH; sAdhorI:-zrIH sAdhvI, tasyA udayaH-sAdhyudaya ityAdi / / 23 / /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] : bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite. [pA0 3. sU0 24-25.] - nyA0 sa0-vyoriti / 'vRkSav' ityatra kvipi satyUTa syAditi vici siddhamityuktam / na ca "svarasya0" [7. 4. 110.] iti NilukaH sthAnitvam, "na sandhi0" [ 7. 4. 111. ] ityupasthAnAt; tarhi "yvoH" [ 4. 4. 121. ] iti kathaM vasya luk na? satyam tadA sthAnitvAt / avyavayatIti vic kvip vA, vici tAvad yasya na luk "svarasya0" [7. 4. 110.] iti Nica: sthAnitvAt, kvipi tu yadyapi riNacaH 5 sthAnivattvaM na bhavati "na sandhi0" [ 7. 4. 111. [ iti niSedhAt, tathApi na yasya luk "isAsa0" [ 4. 4. 118. ] ityanena vyaJjanadvArA siddhe "kvau" [4. 4. 106.] sUtraM kvipi kvacit vyaJjanakAryamanityam iti jJApanArtham, tato yalug na bhavatIti, yadvA lugiti saMjJA saMjJApUrvako vidhiranityaH iti / nanu vRkSav karotItyatra padAntatvaM nAsti Nilopasya sthAnivattvAt, tato dvayaGgavikalatvaM vyAvRtteriti, naivam-"na sandhi0"10 [7. 4. 111. ] ityanena sandhividhau sthAnitvAbhAva iti / kazcit sviti-vizrAntavidyAdharaH / / 23 // svare vA // 1. 3. 24 // __avarNa-bho-bhago-'ghobhyaH parayoH padAnte vartamAnayorvakAra-yakArayoH svare pare lug vA bhavati, sa cAsandhiH / paTa iha, paTaviha, avarNAdItspRSTatarasya15 vikalpena vidhAsyamAnatvAt trairUpyam-paTaviha; vRkSa atra, vRkSavatra, vRkSavatra; vRkSA iha, vRkSAviha, vRkSAviha; ta AhuH, tayAhuH, tayA~huH; tasmA idam, tasmAyidam, tasmAyi~dam; ka Aste, ka yAste, kayaoNste; devA AhuH, devAyAhuH, devAyA~huH; bho atra, bhoprabhRtibhya uttareNeSatspRSTatarasya nityaM vidhAnAd dvai rUpyam-bho atra, bhoyeMtra; bhago atra, bhago ya~tra; agho atra, agho ya~tra; 20 uJyapi dvarUpyameva-paTa u, paTavU ityAdi / padAnta ityeva ? lavanam, nayanam / avarNAdibhya ityeva ? madhvatra, dadhyatra / svara iti kim ? vRkSa karoti // 24 // nyA0 sa0-svare veti / 'kayAste, tayAhuH' ityAdiSu syAdividhau 'so ruH" [ 2. 1. 72. ] iti rorasattvAt asiddhaM bahiraGgam 0* iti nyAyAcca "prata A:25 syAdau0" [ 1. 4. 1. ] iti na dIrghaH // 24 // aspaSTAvavarNatvAt tvanuzi vA // 1. 3. 25 // avarNa-bho-bhago-'ghobhyaH parayoH padAnte vartamAnayorvakAra-yakArayoH sthAne'spaSTAvISatspRSTatarau pratyAsattervakArayakArAvevAdezau svare pare bhavataH,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 26-27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [69 avarNAt tu parayoorujvajite svare pare'spaSTau vA bhavataH / paTavU, vRkSa, asAvu, kayu, devAyu, bhopaeNtra, bhoyu, bhagoya~tra, bhagoyu, aghoya~tra, aghoyeM; avarNAt tvanuni vA-paTaviha, paTaviha~; asAvinduH; asAvinduH; tayiha, tayiha; tasmAyidam, tasmAyi~dam ; kayiha, kaJiha; devAyAhuH, devAyaoNhuH / anujIti kim ? uni aspaSTAveva yathA syAtAm, tathA codAhRtam / kecit 5 tu rusthAnasya yakArasyoni pare lopamevecchanti-ka u AgataH, bho u ehi, bhago u ehi, agho u yAhi / apare tu bho-bhago-'ghobhyaH svare nityaM lopamevecchanti-bho atra, bhago atra, agho atra // 25 // nyA0 sa0-aspaSTetyAdi-spazeNijantAt kta "No dAnta0" [4. 4. 74. ] iti nipAtanAt spaSTa: / apare viti-kAzikAkArAdayaH // 25 // royaH // 1. 3. 26 // avarNa-bho-bhago-ghobhyaH parasya padAnte vartamAnasya roH sthAne svare pare yakAra Adezo bhavati / kayAste devAyAsate, bhoyatra, bhagoyatra, aghoyatra / roriti kim ? punariha / avarNAdibhya ityeva ? muniratra / svara ityeva ? kaH karoti, bhoH karoSi / / 26 / / nyA0 sa0-rorya iti-atrAnantaro'pyavarNAdityeva nAnuvartate, bhoprabhRtibhyo yakArasyAspaSTayakAravidhAnAd, iti vyavahito'pi avarNAdisamudAya evAnuvartate ityAhaavarNa-bho ityAdi / nanu 'tarorayanaM tarvayanam, cArvayanam' ityatraiva "roryaH" [ 1. 3. 26. ] iti prApnoti, ukArasadbhAvAt, naivam-evaM kRte bhoHprabhRtibhyo yakArAsambhavAt "svare vA" [ 1. 3. 21. ] ityAdIni sUtrANi nirarthakAni syuH / / 26 // hrasvAn Ga-Na-no dave // 1. 3. 27 // hrasvAt pareSAM padAnte vartamAnAnAM ' Na na' ityeSAM varNAnAM svare pare dve rUpe bhavataH / kruGGAste, sugaNNiha, pacannAste / 'kurvannAste, kRSannAste' ityatra tu bahiraGgasya dvitvasyAsiddhatvAd NatvaM na bhavati / hrasvAditi - kim ? prAGAste, vANAste, bhavAnAste, rAjainiha / Ga-Na-na iti kim ? 25 tvamatra / svara ityeva ? pratyaG zete, gacchan bhuGkte / padAnta ityeva ? 15 20
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhada vRtti - laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 28.] vRtraharaNau, daNDinI / "uNAdayaH " [ 5. 2. e3. ] ityAdau svarUpanirdezAt, "anantaH0" [1. 4. 56 . ] ityAdau tvanvidhAnabalAnna bhavati / / 27 / / 70 1 nyA0 sa0 - hrasvetyAdi / kurvannAste ityAdi - nanvatra dvitve pUrvasya nasyAnantyatvAd raNatvaM prApnotItyAha - bahiraGgasyeti / ubhayapadApekSatveneti - varaNatIti kvip, "ahanpaJcamasya" [ 4. 1. 107. ] iti dIrghatve vANa / rAja3 niheti paratvAt prathamaM plutaH, 5 "nAmantrye" [ 2. 1. 12. ] iti nalopAbhAvaH / pratyaG zete iti zratra mA bhUdanena dvitvam, "pradIrghAd virAmaika0 " [ 1. 3. 32. ] ityanena bhaviSyati, tat kimarthametannivRttaye svara ityucyate ? ucyate - yadyanena syAt nityaM syAt tena tu vikalpeneti tadarthaM svara ityucyate / vRtrahaNAviti atra saMjJAyAM "pUrvapadasthAd0" [ 2.3. 64. ] iti zrasaMjJAyAM tu "kavargaikasvaravati" [ 2. 3. 76. ] iti Natvam / / 27 / / anAG mAGo dIrghAd vA chaH / / 1. 3. 28 / / 10 prAG-mAGvajitapadasambandhino dIrghAt padAnte vartamAnAt parasya chakArasya dva e rUpe vA bhavataH / kanyAcchatram, kanyAchatram ; kuTIcchAyA, kuTIchAyA; jambUcchAyA, jambUchAyA; munecchAyA, mune chAyA; raicchAyA, raichAyA; gocchAyA, gochAyA; naucchAyA, nauchAyA / anAGmAGa iti kim ? 15 AcchAyA, Acchinatti, A cchAyAyAH, mA cchidat, "svarebhyaH " [1. 3. 30. ] iti nityameva / GitkaraNAdeSu vikalpa eva - prA cchAyAM manyase, A chAyAM manyase; A cchAyA mA bhUt, AA chAyA mA bhUt; vAkyasmaraNayorayamAkAraH; mA cchindhi mA chindhi pramAcchandaH, pramAchandaH; putro mAcchinatti, putro mA chinatti / prAGsAhacaryeNAvyayasya mAGo graharaNA - 20 dihApi vikalpa eva - pramimIte iti pramAH, vic pramAcchAtraH pramAchAtraH / dIrghAditi kim ? zvetacchatram, vAkchatram / padAnta ityeva ? hrIcchati // 28 // nyA0 sa0 - anAGityAdi / 'padAnte' iti dIrghasya vizeSaNam, na chasyAsambhavAt padAnte hi tasya vikAreNa bhAvyam -' zabdaprAT' iti / AGa - mAGa varjanAdeva 25 dIrghAditi pade labdhe kimarthaM dIrghAdityUce ? satyam - prAGa mAGAvavyayau tatparyudAsAdanyasmAdapyavyayAd dIrghAdityapi prasaGgaH syAditi / mune chAyeti - 'muni chAyA' iti sthite "svarebhyaH" [ 1. 3. 30] iti dvitvaM prApnoti " Amantrye" [ 2. 2. 22. ] iti sizca tatrAntaraGgatvAd nityatvAnca " Amantrye" iti pUrvaM [ 2. 2. 22. ] 4
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 26-30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 71 siH, tato hrasvasya guNaH" [ 1. 4. 41. ] iti sinA saha guNe anena vikalpena chasya dvitvamiti / "svarebhyaH" [ 1. 3. 30.] iti nityaM dvitve prApte vikalpArtho'yamArambha iti / AGo Dita ISadarthAdiSu caturvartheSu vartamAnasya prati padhaH, mAGastu pratidhavacanasya iti krameNodAharati-AcchAyeti-ISadarthe / AcchinattIti kriyAyoge, chadiratra haThAd grahaNe vidyate, sa cAGA viziSyate / A cchAyAyA iti-atrAGa maryAdAyAm, chAyAM 5 parihatyetyarthaH, abhividhau tu chAyAmabhivyApyetyarthaH / vAkya-smaraNayoriti-vAkyaM pUrvavAkyArthaviparItakaraNarUpam , smaraNaM vismRtArthaparijJAnam / pramAchanda iti-pramIyata iti "upasargAdAtaH" [ 5. 1. 110. ] ityaGa, pramA cAsau chandazca pramAchandaH // 28 / / plu tAd vA // 1. 3. 26 // padAnte vartamAnAd dIrghasthAnAt plutAt parasya chakArasya dva rUpe vA10 bhavataH / Agaccha bho indrabhUte3 cchatramAnaya, Agaccha bho indrabhUte3 chatramAnaya / dIrghAdityeva ? Agaccha bho devadatta3 cchatramAnaya // 26 // nyA0 sa0-plutAdityAdi / dIrghAdityanuvRttAvapi dvimAtrimAtrayoMvirodhAt sAmAnAdhikaraNyAsambhave'pi 'maJcAH krozanti' ityAdivat sthAnopacArAt tadvyapadezAd vizeSaNa-vizeSyabhAvaH, dIrgho'syAsti sthAnitvenetyabhrAditvAd ati vA dIrghazabdena pluto-15 'bhidhIyate ityata pAha-dIrghasthAnAditi / nanu kimarthamidam ? yato dIrghatvamAzritya "anAGa-mAGo0" [ 1. 3. 28. ] ityanenaiva dvitvaM vA bhaviSyati, satyam idameva jJApakam dIrghApadiSTaM na plutasya iti, hrasvakArya ca na, yathA-Agaccha bho devadatta3, plutAt prathamaM seluk "adetaH0" [ 1. 4. 44. ] ityanena, anyathA prathamaM na kuryAt, yadi pazcAdapi syAt / / 26 / / 20 svarebhyaH // 1.3.30 // bahuvacanaM vyAptyartham, tena 'padAnte' iti nivRttam, svarAt parasya chakArasya padAnte'padAnte ca dve rUpe bhavataH / icchati, [Rcchati], gacchati, hrIcchati, mlecchati, cAcchAyate, cocchupyate, vRksscchaayaa| svarebhya iti kim ? vAkchatram / / 30 / / 25 nyA0 sa0-svarebhya iti / padAnta iti nivRttamiti-"gacchati pathi dUte" / [6. 3. 203.] ityatra gacchatIti nirdezAcca // 30 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 31-32.] hadirhasvarasyAnu navA // 1. 3. 31 // svarebhyaH parau yau repha-hakArau tAbhyAM parasyAhasvarasya-repha-hakArasvarajitasya varNasya sthAne dve rUpe vA bhavataH, anu-yadanyat kArya prApnoti tasmin kRte pazcAdityarthaH / arkaH, arkaH; mUrkhaH, mUrkhaH; svargaH, svargaH; agrghaH, arghaH; arcA, arcA; brahmamaH, brahmaH; jimmaH, jihmaH; vAhya yam, 5 vAhyam ; jiha vvA, jihvA / arhasvarasyeti kim ? padmahradaH, arhaH, karaH / svarebhya ityeva ? abhra yate, nute / anviti kim ? proNNa nAva, atra dvirvacane kRte [dvitvaM] yathA syAt / / 31 / / nyA0 sa0-hodityAdi / arcyate iti "bhINa zali." [uNA0 21.] iti ke "ca-jaH ka-gam" [2. 1. 86.] iti katvam, arcyata iti ghatri nyaGa kvAditvAt katve10 anena vA dvitvam, auraNAdike'rke prathamameva kasya dvirUpatvAnnAnena dvitvam / bahirjAtam "bahiSaSTIkaraNa ca" [6.1.16.] jyaH, yadA tu bahirbhavaM tadA "gambhIra-paJca0" [ 6. 3. 135. ] iti tryaH [bAhyam] / padmada iti-hAdate ityac, pRSodarAditvAi hrsvH| nanvatra dvitve kRte'pi "ro re lug" [1. 3. 41.] ityanena ralope sati na kiJcid vinaGa kSyati, satyam-yadyatra ravarjanaM na syAt tadottarasUtre'pi varjanAbhAve'ha15 ityatrottareNa dvitve ro re luki Arha iti aniSTaM rUpaM syAditi / nanu kara ityatra dvitve kRte'pi "lugasyA0" [2. 1. 113.] ityAdinA'sya lug bhaviSyati, kiM svaravarjanena ? satya n- 'cAru, dAru, vAri, ityAdau cArU dArU vArItyAdyaniSTaM bhavediti svaravarjanam / proNNu nAveti-atrAnvityasyAbhAve satyantaraGgatvAd dvitve kRte pazcAt parokSAnimittatvena bahiraGga dvirdacanaM syAt, tatazca proNu nAvetyaniSTarUpApattiH / nanu dvitvaM kRtamapi20 kanimittAbhAve0* iti nivaya'ti kimanugrahaNena ? satyam-anugrahaNAdevAyaM nyAyo'nitya iti, yadvA nAyaM sArvatriko nyAyaH kumbhakArasya vinAze ghaTasya darzanAt // 31 // adIrghAdvirAma kavyajane // 1. 3. 32 // adIrghAt kharAt parasya ha-svaravajitasya varNasya sthAne virAmaikavyaJjane-virAme'saMyuktavyaJjane ca pare'nu dve rUpe vA bhavataH / tvakk, tvak,25 tvagg, tvag, SaT, SaT, SaDDa, SaD, tatt, tat, tad, tad / ekavyaJjanedaddhyatra, dadhyatra, patthyadanam, pathyadanam, maddhvatra, madhvatra, pittrarthaH, pitrarthaH, tvaG madhurA, tvaG madhurA, tvaG karoSi, tvaG karoSi; sayya' yataH, samyata; urakaH , urakaH ; ura) () (paH, ura) (paH; uraH:kaH, uraHkaH;
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 [pA0 3. sU0 33.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 73 goitrAta !, goitrAta !; nau3ttrAta !, nau3trAta ! / anvityadhikArAt katva - gatvAdiSu kRteSu pazcAd dvitvam / pradIrghAditi kim ? vAk, bhavAn, sUtram, pAtram, netram hotram / virAmaikavyaJjana iti kim ? indraH, candraH, kRtsnam, mRtsnA, uSTra, dadhi, madhu / saMyuktavyaJjane'pIcchantyeke prattam, prattam / arha - svarasyetyeva ? varyA, vahyam, titau / ata evAdezabalAt 5 saMyogAntalopo na bhavati, prathamatvAdikaM tu dvitvasyAbAdhanAd bhavatyeva / / 32 / / nyA0 sa0 - adIrghAdityAdi / dIrghAditi paryudAsAd anuvRttasya svarasya vizeSaNamityAha - adIrghAta svarAditi / atha saMyogAntalopo mA bhUt, 'tvakk' ityatra prathamakakArasya "saMyogasyAdI0 " [2. 1. 88.] iti luk kasmAnna bhavati ? na ca vAcyam - ayaM dvitvAdezo'narthaka iti, anyatra dvitvazrutezvaritArthatvAditi, satyam - prarha - 10 svarasyeti rhopAdAnAd vyaktiH padArthaH prAzrIyate, tatra ca kakAraviSayasya dvitvasyAnarthakyaM mA bhUditi na bhavati / nanu "li lau" [1.3. 65. ] iti sUtre dvivacanenedaM jJApitam - yathA sAnunAsikasyApi niranunAsika evAdeza: iti, tara kathaM sAnunAsiko yakAraH sayzyata ityatreti, satyam - sa eva sAnunAsiko yakAro dvirUpo bhavati, na tvayaM bhinna pradeza: kriyata iti sAnunAsika eva bhavatIti, ekayA'pi cArdhakalayA dvAvapi 15 yakArau sAnunAsikau jJAyete, sAnunAsikayakArasyaiva dvitvApannatvAditi ekaiva kalodAharaNe / goitrAta ! gAva enaM trAyIranniti " tikkRtau nAmni " [5. 1. 71.] iti ktaH / icchantyeke iti indra-gomicandraprabhRtayaH / vriyate iti varyA, "varyopasarya 0 " [ 5.1.35. ] iti ya:, atra dvitve kRte ralope ca vAryeti syAt / DauvidhAnasya puMsi visargAntasya caritArthatvAnnapuMsake 'titau' ityatra virAmasthasyokArasya dvitvaM syAt / prathamatvAdika - 20 miti - patthyadanamityAdiSu / / 32 / / ... aJvargasyA'ntasthAtaH // 1. 3. 33 // antasthAtaH parasya JakAravarjitasya vargasya sthAne'nu dva e rUpe vA bhavataH / ulkkA, ulkA; valmmIkaH, valmIkaH ; vRkSav kkaroti, vRkSav karoti / vargasyeti kim ? savyam / aJiti kim ? hal- JakArau / antasthAta iti 25 kim ? bhavAn madhuraH / / 33 / / nyA0 sa0 - aJvargasyetyAdi / antasthAta iti pratrAdyAditvAt tas / / 33 / /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite tatossyAH // 1. 3. 34 // tato'JvargAt parasyA asyA antasthAyAH sthAne dadhyyatra, dadhyatra; madhvvatra, madhvatra / tata iti kim ? kim ? vAg jayati // 34 // [pA0 3. sU0 34-36.] dva e rUpe vA bhavataH / bAlyam / asyA iti nyA0 sa0 - tata ityAdi / dadhyatra tyAdau prasiddhaM bahiraGgam iti nyAyAda 5 antaraGga dvitve kartavye bahiraGgo yAdyAdezo 'siddhaH kasmAnna bhavati ?, na cAsyAsiddhatve sUtramidamanarthakamiti vAcyam, dhyAnamityAdAvanAdezarUpe yAdau tasya sAvakAzatvAditi, ucyate - " na sandhi - GI-ya kvi0 [ 7. 4. 111.] ityatra dvitvasya sandhividhitvena sthAnivadbhAvapratiSedhe siddhe dvigrahaNam prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti nyAyasya bAdhanArthamiti dvitvamupapadyate / tathAtra tyatra rasya na dvitvam arhasvarasyetyadhikArAt, lasya tu10 dvitve klAmyatItyAdi draSTavyam / / 34 // ziTa prathama- ddvitIyasya // 1.3. 35 // ziTaH parayoH prathama dvitIyayoH sthAne dva e rUpe vA bhavataH / tvaM kkaroSi tvaM karoSi ; tvaM kkhanasi tvaM khanasi; kaH kkhanati, kaH khanati; kaH ppacati, kaH pacati; kakkhanati, kakhanati; kaphalati, 15 ka--phalati ; kazccarati, kazcarati kazcchAdayati, kazchAdayati ; kaSTIkate, kaSTIkate; kaSThukAraH, kaSThakAraH; stthAlI, sthAlI; sphItA, sphItA / ziTa iti kim ? bhavAn karoti / prathama- dvitIyasyeti kim ? Asyam / anunAsikAdapyAdezarUpAt kecidicchanti tvaJcchAtraH, tvaJchAtra ityAdi / / 35 / / nyA0 sa0 - ziTa ityAdi / "SThala sthAne" ityataH kartari " vA jvalA 0" [ 5. 1. 62. ] iti Ne vRddhau " jAte rayAnta0 " ]2. 4. 54 ] iti GayAM sthAlI, sthAlayatIti vA "svarebhya i:" [ uraNA0 606. ] sthAliH / asyata iti ghyariNa, "zikyA' " keciditi - zAkaTAyanAdayaH / tvaJcchAtra Ssya 0 [ uNA0 364.] iti vA Asyam / iti - ' tvam chAtra:' iti sthite "tau mu-mo0 " tatazchasya dvitve "aghoSe prathamo0 " [1. 2. 50. ] [1. 3. 14. ] ityanunAsiko prakAra:, 25 iti chasya caH / / 35 / / tataH ziTaH / / 1.3. 36 // tataH - prathama - dvitIyAbhyAM parasya ziTa: sthAne dva e rUpe vA bhavataH / tac 20
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 37-38. ] zzete, tac zete; SaT SSaNDe, SaT SaNDe; tat ssAdhuH tatsAdhuH ; vatssaH, vatsaH ; kSIram, kSIram; apsarAH, apsarAH / tata iti kim ? bhavAn sAdhuH / ziTa iti kim ? mathnAti khyAti // 36 // zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 75 yo nyA0 sa0--tata ityAdi / tAbhyAM tataH, tacchabdasyAnantarapUrvavastuparAmazitvena prathama-dvitIyayoranukarSa iti / " ziTyAdyasya0 " [1. 3. 56 ] iti pakArasya phakAre 5 kRte dvitIyAdapi sasya dvitve aphasarA ityapi dRzyam / / 36 // na rAt svare // 1. 3. 37 / / rAt parasya ziTa: sthAne svare pare dve rUpe na bhavataH / darzanam, vimarzaH, karSati, varSati, vRsyA idaM vArsam, kRsarAyA idaM kArsaram / rAditi kim ? tac zzete, SaT SSaNDe vatssaH / svara iti kim ? karzyate, varSyate / ziTa 10 ityeva arkaH, vrcH| "hadirhasvarasya 0" [1. 3. 31.] iti vikalpe prApta pratiSedhaH / / 37 / / nyA0 sa0-na rAdityAdi / narA bruvantaH sIdanti asyAmiti pRSodarAditvAt vRsI / kazzyata iti riNagantasya, evam-varNyata ityapi / / 37 / / putrasyAssdina- putrAdinyAkroze // 1.3.38 // Adinzabde putrAdinzabde ca pare putrazabdasambandhinastakArasyAkrozaviSaye dve rUpe na bhavataH / " pradIrghAd virAmaikavyaJjane" [1. 3. 32.] iti vikalpe prApte pratiSedhaH / putrAdinI tvamasi pApe !, putraputrAdinI bhava / Adin- putrAdinIti kim ? puttrahatI, putrahatI; puttrajagdhI putrajagdhI; "anAcchAdajAtyAdernavA" [2. 4. 47.] iti vA GIH / Akroza iti kim ? 20 puttrAdinI zizumArI, putrAdinIti vA puttraputrAdinI nAgI, putraputrAdinIti vA / / 38 / / 15 nyA0 sa0- -- putrasyetyAdi - nakArAntatA'bhivyaktyarthamAdinniti sUtrAMze lakSaNaprApto'pi nalopo na kRtaH / Adin putrAdinnapAdAne'pi nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti nyAyAt striyAmudAhRtam, tatraiva prAyeNAkrozasambhavAt; strIvat puMso'pi 25 putrAdanAkroze tatrApi pratiSedho bhavatyeva putrAdI bhaveti / abhIkSNaM putrAnatsIti "vratA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadravRtti - laghunyAsasaMvalite. [pA0 3. sU0 39-40.] ''bhIkSNye" [5. 1. 157.] iti Nin / putrAdinI zizumArIti-pradhyAropeNa hi nindA Akroza:, tattvAkhyAne tu tadasambhava iti pratiSedhAbhAvAt "pradIrghAt 0 " [1. 3. 32. ] dvitvaM bhavatyeva / nAgIti - " jAterayAnta0" [ 5. 4. 54.] iti GIH // 38 // mnAM dhuDvarge'ntyo'padAnte 1. 3. 36 // 76 ] anviti vartate, apadAnte vartamAnAnAM makAra nakArANAM dhuT saMjJake varge 5 pare pratyAsatternimittavargasyaivAntyo'nu bhavati / m - gantA, gantum / n - zaGkitA, zaGkitum, aJcitA, aJcitum, kuNThitA, kuNThitum, nanditA, nanditum, kampitA, kampitum / mnAmiti bahuvacanaM varNAntarabAdhanArtham, tena - ' kurvanti, kRSanti, visrambhaH, saMrambhaH' ityatra nakArasya NatvaM bAdhitvA anena vargAntya eva bhavati; 'krAntvA, bhrAntvA' ityatrApi nakAre kRte gatvabAdhanArthaM puna - 10 kAraH / dhuDiti kim ? zrahanmahe, prahanmaH / dhuDvarga iti kim ? gamyate, hanyate / apadAnta iti kim ? bhavAn karoti / anvityadhikArAd vyaGktA, vyaGktamityatrAJjergatve katve ca kRte pazcAt kavargAntyaH, anyathA cavargAntyaH syAt / / 36 / nyA0 sa0--nAM ghuDityAdi - yadyatra vargagrahaNaM na syAt tadA 'gantA' ityatra thakAra: 15 syAt, tasyApi takArApekSayA'ntyatvAt, ityavyavasthAnirAsAya vargagrahaNamiti / nimittavargasyaiveti-makAranakArApekSayA'nyasya varNasyAntyasyAbhAvAditi / bahuvacanamiti - prayamarthaH - varNagrahaNe jAtigrahaNa iti jAtinirdeze prApte bahuvacanaM vyaktinirdezArthabhU, tena yAvAn makAro nakArazcApadAntastatra sarvatra vyaktyapekSayA vaiyarthyaM mA bhUditi pravartamAno'ntyaH kAryAntarabAdhAyai prabhavati, tena 'zaGkitA' ityatra " pradIrghA 0 ' [1.3.32.]20 ityAdibhidvitvAdikAryAntarANi na syuH / ' gamyate, hanyate' ityatra manornimittayakArasyA'ntyo raH syAt / / 36 // ziG-he'nusvAraH // 1. 3. 40 / / apadAnte vartamAnAnAM mnAM sthAne ziTi hakAre ca pare anusvAra Adezo bhavati / m-puMsi, gaMsyate; n-daMzaH, sudizi kulAni vapUMSi, dhanUMSi, 25 yazAMsi payAMsi, guDalihi, svanaDvAMhi kulAni / mnAmiti bahuvacanAd bRMhaNamityatra NatvaM, daMza ityAdI atvaM ca bAdhitvA'nenA'nusvAra eva bhavati ;
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 41-42.] evam - sarpISi, sudRzi / ityeva ? bhavAn sAdhuH, piS- ziSohauM tasya dhitve bhavati / / 40 / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 77 ziD-ha iti kim ? gamyate hanyate / padAnta zreyAn hetuH / anvityeva ? piNDhi, ziNThi, atra Sasya Datve ca ziDabhAvAcchnanakArasyAnusvAro na nyA0 sa0 -- zir3a ha ityAdi / nanu 'piNDTi' ityAdI znasyAlukaH sthAnivattvAda - 5 kAreNa Sasya vyavadhAnAd anusvAro na prApnoti, kimanvityAzrayaNena ? naivam - "na sandhi0" [7. 4. 111.] iti sandhividhau sthAnitvaniSedhAt / nanu hasya ziTsaMjJAM kRtvA "ziTyanusvAraH" ityevocyatAm, satyam - yadi hasya ziTsaMjJAM kRtvA iha hugrahaNaM na kriyate tadA 'projaDhad' ityatra 'aghoSe ziTa : ' [ 4. 1.45 ] iti halope'niSTaM rUpaM syAditi // 40 // 10 ro re lug dIrghazcAdidrutaH // 1. 3. 41 // apadAnta iti nAnuvartate, rephasya rephe pare lug bhavati, akArekArokArANAM cAnantarANAM dIrgho bhavati / punA ramate, prAtA rauti, agnI rathena, nIraktam, dUraktam, paTU rAjA, uccai rauti / anvityeva ? ahorUpam, atra pUrvameva rorutve rephAbhAvAllug-dIrghAbhAvaH siddhaH / / 41 / / 15 nyA0 sa0-ro ra ityAdi / nanvapadAnta ityadhikArAt 'ajarghAH, apAspA:, acokU :, acAkhA:, acAkAH, apApA:' ityAdiSveva prApnoti, na tu svArAjyamityAdAviti, naivamadita iti idgrahaNAdapadAnta iti nAnuvartate, yata ikArAt parasya rephasya rephe'padAnte saMbhavo nAstIti bhinnasthAninimittabharaNanAda vA / kiM punaridaM sAnubandhasya kAryiNo rephasya grahaNaM niranubandhasya vA ? tatrAdyapakSe - agnI rathenetyAdi sidhyati, na tu 'punA ramate ' 20 ityAdi / dvitIyapakSe 'punA ramate' ityAdi sidhyati, na tvagnI rathenetyAdi, na cobhayaparigrahe kiJcinniyAmakamasti ucyate-atra "ro re lug0" [ 1. 3. 41 ] ityekaprayatnenaiva sUtre ubhayoccAraNAdekatra sAnubandhasyAparatra niranubandhasya ca nirdezAd niranubandhagrahage sAmAnyagraharaNam iti nyAyAcca sAmAnyena grahaNaM bhavatItyAha -- rephasyeti / anantarANAmiti - nanu sAmAnyanirdezAdanantarANAmeveti kuto labhyate ! iti ced, ucyate - 25 're' ityupazleSasaptamInirdezAd lugiva dIrgho'pi rephopazliSTasyaiva bhavatIti / / 41 / / DhastaDDhe // 1. 3. 42 // tannimitto DhastaDDhaH, DhakArasya taDDhe pare'nu lug bhavati, akArekAro
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 43-44.] kArANAM ca dIrgho bhavati / mahateH ktau mADhiH, lIDham, mIDham, gUDham / taDDha iti kim ? madhuliD Dhaukate, nAyaM lupyamAnaDhakAranimitto DhaH, evam'cakRDDhve, luluviDDhve' ityAdAvapi DhakArasya dvitve sati DhakArayornimittanimittibhAvo nAstIti lug na bhavati / pradiduta ityeva ? pratRDham prAvRDham / anvityeva ? leDhA, moDhA, atra guNe kRte pazcAd DhalopaH, anyathA hi pUrvameva 5 Dhalope dIrghe ca lIDhA, mUDhetyaniSTaM rUpaM syAt / / 42 / / nyA0 sa0 - DhastaDDa ityAdi / anviti - idaM sUtraM padAnte "dhuTastRtIyaH " [2. 1. 76.] ityasya bAdhakam, apadAnte tu " tRtIyastRtIya- caturthe" [ 1. 3. 49. ] ityasya ceti, tato'nvityadhikAra etayoH sUtrayoviSayaM muktvA jJAtavyaH, ata eva 'madhuliD Dhokate' ityatra pUrvaM tRtIyatvAbhAve sati na dvyaGgavikalateti / cakRDve iti - atra 10 "rnAmyantAt 0 " [ 2 1 80 ] iti dhasya Dhatve "pradIrghAt 0" [ 1.3. 32. ] iti tasya dvitve "tRtIyastRtIya0 " [ 1.3. 46 ] iti Dhasya Da: / AtRDham AvRDhamiti"tRhau, tR haut hiMsAyAm" "vRhaut udyamane" iti dhAtU "veTo'pataH " [ 4. 6. 62. ] itIniSedhaH / leDhA iti - nanvatra paratvAd guNo bhaviSyati, kimanvityadhikAreNa ? satyam-DhalopasyAlpAzritatvenAntaraGgatvAt prathamaM Dhalopo dIrghatvaM ca prApnoti / nanu 15 DhasyAsattvAt sarvamapyasana, tato guraNo bhaviSyati, satyam - tathApi prasiddhaM bahiraGga - mantaraGga iti Dhatve sati dIrghatvaM syAt, vArNo vidhiH [ vArNAt prAkRtam ] iti nyAyenAntaraGga N Dhatvam, tatastasmin vidheye guNo'siddha:, yato guNo'vArNo vidhiriti, kAryAsattvapakSe idamuktam ; zAstrAsattvapakSe tu guNe kRte DhatvaM bhavati / / 42 / / sahi-vaheroccAvarNasya // 1. 3. 43 // 'sahi vahi' ityetayorDhasya taDDhe pare'nu lug bhavati, avarNasya caukAro bhavati / soDhA, voDhA, udavoDhAm / avarNasyeti kim ? UDha: / / 43 / / 20 uda' sthA-stambhaH saH // 1.3. 44 // udaH parayoH 'sthA stambha' ityetayoH sakArasya lug bhavati / utthAtA, utthAtum, uttambhitA, uttambhitum / uda iti kim ? saMsthAtA, saMstambhitA 125 sthA-stambha iti kim ? utstotA, utskannaH / sa iti kim ? uttiSThati, udasthAt, udastabhat, uttistambhiSati / pratyAsatteH sthA-stambhavizeSaNasyaivodo grahaNAdiha na bhavati - UrdhvaM sthAnamasyotsthAnaH / kathamutskandatIti
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 45-46.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 76 utkandako roga iti ? pRSodarAditvAd bhaviSyati / / 44 / / nyA0 sa0 - udaH sthetyAdi / nanu udasthAdityatra sakAralopaH kasmAnna bhavati ? na ca vAcyam - DAgamena vyavadhAnam, yato'Ggino'Gga vyavadhAyakaM na bhavati, satyam - AvRtya uda iti padaM sthA-stambhaH sakArasya ca sambandhanIyam 'udasthAt, udastabhat' ityanayoH siddhyarthan, udasthAdityatrADAgamAt pUrvamanvityadhikArAd na bhavati, aDAgame 5 ca sati " paJcamyA nirdiSTe parasya " [ 7. 4. 104. ] taccAnantarasyaiva, na vyavahitasyeti na bhavati / utsthAna ityatra sthAnasya vizeSaNam ut, na tu tiSThateriti // 44 // tada se svare pAdArthA / 1.3. 45 // tadaH parasya seH svare pare lug bhavati sA cet pAdArthA - pAdapUraNI bhavati / 'saiSa dAzarathI rAmaH, saiSa rAjA yudhiSThira:' / 'sauSadhIranurudhyate' 110 pAdArtheti kim ? ' sa eSa bharato rAjA' / / 45 / / nyA0 sa0 - tadaH serityAdi / tada ityanena tadAdezasya sasya graharaNam, anyathA vyaJjanAt silopaH siddha eva, anukaraNatvAt tada ityatra tyadAdyatvAbhAvaH, zabdArthAnukaraNe hi prakRtivadanukaraNam iti nyAyaH pravartate, zabdAnukaraNe tu neti ; kathamidamiti cet ? " tadaH se: svare0 " [ 1.3.45. ] iti "parivyavAt kriya:" 15 [ 3. 3. 27. ] iti sUtrasUtraraNAt / pAdAya iyam, pAdo'rtho yasyAmiti vA pAdArthA / nanu "so'haM tathApi tava0 " [ bhaktAmarastotre zlo0 5. ] ityasmin prayoge "tadaH seH svare pAdArthA" [ 1. 3. 45 ] ityanena pratiSNAtena nimittasvare paratrAvatiSThamAne sati seluk kathaM na bhavati ? ucyate - "tadaH se: svare0 " [ 1. 3. 45. ] iti sUtraM " roryaH" [ 1. 3. 26. ] sAmAnyasvaranimittasUtraviSaye " so ru: " [ 2. 1.72. ] ityasya bAdhakam, 20 na punaH svaravizeSanimittasya "ato'ti roru:" [ 1.3.20. ] ityasya viSaye, kutaH ? sarvatrApi vizeSeNa sAmAnyaM bAdhyate, na sAmAnyena vizeSaH iti nyAyAt / / 45 / / etadazca vyaJjane'nag- naJsamAse // 1. 3. 46. / / aki naJsamAse ca etadastadazca parasya servyaJjane pare lug bhavati, sati na bhavati / eSa dadAti sa dadAti paramaiSa karoti, etadaveti kim ? ko dAtA, yo dhanyaH / serityeva ? ' tiSThataH / anubandhagrahaNAdiha na bhavati -- eteSu carati teSu yAti / anagnaJsamAsa iti kim ? eSaka: karoti, sako yAti tanmadhyapatitastadgrahaNena paramasa dadAti 125 etau gacchataH, tau
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 3. sU0 47-48.] gRhyate iti sAko'pi prAptiriti pratiSedhaH, aneSo gacchati, aso yAti / / vyaJjana iti kim ? eSo'tra, so'tra / / 46 / / nyA0 sa0-etada ityAdi / prakRteH paraH zrUyamANazcakAraH prakRtyantarasadvitIyatA gamayan pUrvasUtrazrutaprakRtyaiva sadvitIyatAM gamayati, natraH samAso nasamAsastato dvandvagarbho naJtatpuruSaH, 'natra samAse ca sati na bhavati' ityanena natraH kriyAsambandhaM darzayan 'anag- 5 naja samAse' iti prasajyapratiSedho'yamiti darzayati, paryudAse hi sati niyukta tatsadRzeka iti nyAyena nasamAsAdanyatrApi samAsa eva vartamAnAbhyAm etat-tacchabdAbhyAM silopaH syAditi / 'anag-nasamAse' iti pratiSedhAt paramaiSa karotItyAdau tadantAdapi seluk / dhanaM labdhA "dhana-gaNAllabdhari" [ 7. 1. 6. ] iti ye dhanyaH / anubandhagrahaNAditiayamarthaH-'vyaJjane' iti viSayasaptamyAmapi seriti idanubandhagrahaNAd anyAnubandhasamudAyasya 10 lopAbhAvaH-eteSu crtiityaadau| athAtra paratvAdetve Satve ca kRte sakArasyAbhAvAllopo na bhaviSyati, satyam-vizeSavihitatvAdetva-SatvAbhyAM pUrvameva lopa: syAditi / kiJca, etat skumnAtItyAdAvapi syAt / / 46 / / vyaJjanAt paJcamAntasthAyAH sarUpe vA // 1. 3. 47 // vyaJjanAt parasya paJcamasyAntasthAyAzca sarUpe varNe pare lug vA15 bhavati / kruJco GGagai kruGaga, kruGau ; aditerayamAdityaH, sa devatA asya AdityaH sthAlIpAkaH, Adityya iti vaa| vyaJjanAditi kim ? annam, bhinnam / sarUpa iti kim ? varNyate, pitryam / kecit tu paJcamA'ntasthAyAH paJcamA'ntasthAmAtre lopamicchanti, na tu sarUpa eva, tanmate-'vabhyate, vabhra yate, mabhyate, mabhra yate' ityAdAvapi bhavati / apare tu abhra-vabhra-mabhrANAM trayANAM20 dhAtUnAM dhuTi rephalopaM nityamicchanti-abhrateH "tikkRtau nAmni" [5. 1. 71.] iti tiki abdhiH, vabhra-mabhroryaGlupi vAvabdhi, mAmabdhi, siddhAnte tu abhritaH, vAvadhi ta, mAmabhri ta / / 47 / / nyA0 sa0-vyaJjanAdityAdi-samAhAre'pi sautratvAda hrsvaabhaavH| Adityo devatA'syetyAditya iti-atrAkAralope lukaH sandhividhitvAt sthAnivadbhAvapratiSedhe'nena25 pakSe yaluk / kecit tviti-cAndraprabhRtayaH / apare sviti-zAkaTAyanAdayaH / siddhAnta iti-zuddhapakSe, svamata ityarthaH / 'sve' iti kRte zAGga ityAdiSvapi syAt / / 47 // dhuTo dhuTi sve vA // 1. 3. 48 // vyaJjanAt parasya dhuTo dhuTi sve pare lug vA bhavati / prattam, prattam ;
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 46-50.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 81 avattam, avatttam ; atra trayastakArA, madhyamasya vA lopaH; ziNDi, ziNDDhi ; piNDhi, piNDDhi; bhinthaH, bhintthaH / dhuTa iti kim ? zAGgam, bhAGgam / dhuTIti kim ? sakthnA, sakthne / sva iti kim ? tapta, dartA / vyaJjanAdityeva ? boddhA, yoddhA / / 48 / / __nyA0 sa0-dhuTa ityaadi| prattamiti-prapUrvAd dadAterArambhe'rthe kta "prAd 5 dAgastta0" [ 4. 4. 2. ] iti ttAdezaH; [avattam] avadIyate sma ktaH, "ni-vi-svanvavAt" [ 4. 4. 8. ] iti taH / ziNDi, piNDhIti ziS-piSoH paJcamyAM hau "rudhAM svarA 0" [ 3. 4. 82. ] iti znapratyaye "znAstyolaka" [ 4. 2. 60.] iti alope "hu-dhuTa:0" [ 4. 2. 82. ] iti hedhibhAve "tRtIyastRtIya0" [ 1. 3. 46. ] iti tRtIyatve "tavargasya" [ 1. 3. 60. ] iti Dhatve "mnAM dhuTa0" [ 4. 3. 36. ] iti 10 Natve'nena pakSe Dalope ceti / bhAGgamiti bhRgo "bhRvRbhyAM no'ntazca" [ uNA0 64. ] iti kiti ge nAgame ca bhRGgaH, tasyedamityaNi / / 48 / / tRtIyastRtIya-caturthe // 1. 3. 46 // dhuTa: sthAne tRtIye caturthe ca pare sthAnipratyAsannastRtIyo bhavati / majjati, bhRjjati, dogdhA, dogdhum, piNDDhi, ziNDDhi, yoddhA, yoddham, labdhA,15 labdhum, tRtIya-caturthe iti kim ? likhyate / dhuTa ityeva ? valbhate / padAnte "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti, apadAntArthaM vacanam // 46 // nyA0 sa0-tRtIya ityaadi| "likhyate' ityatra khasya gaH, 'valbhate' ityatra lasya da AsannaH prApnoti // 46 // aghore prathamo'ziTaH // 1. 3. 50 // zivajitasya dhuTa: sthAne'ghoSe pare prathamo bhavati / vAkpUtA, devacchatram, SaT kurvanti, dRSatkalpaH, kakupsu, bhettA, lapsyate / aghoSa iti kim ? bhajyate, bhidyate / dhuTa ityeva ? bhavAn khanati, kaNThaH, kanthA / aziTa iti kim ? zcyotati, kaSTIkate, payassu / / 50 // nyA0 sa0-aghoSa ityAdi / nanu 'payassu' ityatra "za-Sa-se za-Sa-saM vA"25 [ 1. 3. 6. ] iti vidhAnAdapi na prApnoti, kimaziTa iti vacnena ? satyam-zcyotatItyAdyartham, tathA'ziTa ityabhAve 'vRkSaH puruSaH' ityAdau kasyAdiH kAdiriti vyAkhyayA 20
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 51-53.] / visargasyApi "apaJcamAntastho0" [ 1. 1. 11. ] iti dhutve "avarNa-ha-visarga-kavAH kaNThyAH " iti katvaM syAt, zcyotatItyAdiprayogatraye yathAsaMkhyaM ca-Ta-tAH syuriti ; 'asthi (sti) Aste' ityAdiSu ca sasya takAraH syAt // 50 // virAme vA // 1. 3. 51 // - virAme vartamAnasyAziTo dhuTaH sthAne prathamo vA bhavati / vAk, vAg; 5 SaT, SaD; tat, tad ; kakup, kakub / virAma iti kim ? vAgatra / dhuTa ityeva ? kruG, sugaNa , bhavAn, tvam / / 51 / / nyA0 sa0-virAme veti-vaiSayikamidamadhikaraNam / kruGa ityAdi-cavargajo trakAraH "pada-ruja-viza-spRzo ghaJ" [ 5. 3. 16. ] ityAdau dRzyaH, 'kruGa' ityAdicatuSTaye ka-Ta-ta-pAH syuH, ghaJ ityatra caH syAditi / / 51 // .. 10 na sandhiH // 1. 3. 52 // ukto vakSyamANazca virAme sandhirna bhavati / dadhi atra, te pAhuH, tat lunAti, bhavAn lunAti, kurvan zete, vRkSasya chAyA, brAhmaNasya chatram, bhavAn chAdayati, nR na pAhi, kuNDam hasati, vRkSa yAti, kurvan prAste / virAmAdanyatra tu saMhitAyAM sandhireva, sA ca "saMhitaikapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate" / / 52 / / nyA0 sa0--na sandhiriti / saMhitAyAmiti-sandhIyante varNA asyAmiti "zI-rI-bhU0" [ uraNA0 201. ] iti kiti te saMhitA-varNAnAM parasparaM saMnikarSaH / ekapada iti-viSayasA mI, te bhavantItyAdau ekapade nityaM sNhitaa| dhAtUpasargayoriti-20 dhAtUpasargayoH prelayatItyAdau nityasamuditatvAt samAsasyApi nirantarAnekapadAtmakatvA , pada-dhAtUpasarga-samAsAnAM niyamenaikaprayatnoccAryatvAcca virAmAbhAvAnnityaM saMhiteti, vAkye tu sarvatrai kaprayatnoccAryatvasyAniyamAd virAmAbhAvena saMhiteti / / 52 / / ra padAnte visargaratayoH // 1. 3. 53 / / padAnte vartamAnasya rephasya sthAne visarga Adezo bhavati, tayovirAme-25 15
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 54-55.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 83 'ghoSe ca / vRkSaH, plakSaH, prAtaH, punaH, agniH atra, paTuH iha; aghoSe-kaH karoti, kaH khanati, punaH pacati, punaH phalati, kaH zete, kaH SaNDe, kaH sAdhuH / kazcarati, kaSTIkate, kastaratItyAdiSu tu zAdaya evApavAdatvAd bhavanti / padAnta iti kim ? irte, arkaH, zUrpaH, sarpaH / kathaM nRpaterapatyaM nArpatyaH, nRkuTayAM bhavo nArkuTaH, tavariH, prArcchatItyAdi ? prasiddhaM bahiraGga- 5 mantaraGga iti vRddhayarArAdezAzrayasya rephasyAsiddhatvAd visargo na bhavati, evam-ka-) (pAvapi / anvityadhikArAd 'gIH, dhUH, sajUHSu, AzIHSu' ityAdiSu dIrghatve kRte pazcAd visargaH, anyathA hi pUrvaM visarge kRte irurorabhavAd dI? na syAt / / 53 / / nyA0 sa0-raH padAnta ityaadi| visargaH zabdapurovati bindudvayaM rUDhaH / 10 tayorityatraikA'pi saptamyarthavazAd dvidhA bhidyate-ekA vaiSayike'dhikaraNe'parA tvaupazleSika iti / asiddhamiti-pratyayAzritatvena bahusthAnyAzritatvena ca bahiraGgatA, varNamAtrAzritatvena tvantaraGgatA, saMpadAdezaH padava iti ca vRddhayAdau kRte rephasya padAntatvamiti / / 53 // 20 khyAgi / / 1. 3. 54 // ____15 padAnte vartamAnasya rephasya khyAgi pare visarga eva bhavati / kaH khyAtaH, namaH khyaatre| pUrveNaiva siddhe niyamArthamidam, tena jihvAmUlIyo na bhavati / / 54 // nyA0 sa0-khyAgIti / khyAgyeva visarganiyamAt "khyAMka prakathane" ityasmin jihvAmUlIyo'pi / / 54 // ziTayaghoSAt // 1. 3. 55 // aghoSAt pare ziTi parataH padAnte vartamAnasya rephasya visarga eva bhavati / paruSaH tsarukaH, sarpiH psAti, sapiH psAtam, vAsaH kSaumam, adbhiH psAtam / idamapi niyamArtham, tena satva-Satva-ka-) (pA na bhavanti / / 5 / / nyA0 sa0-ziTayetyAdi / aghoSAt parasya padAnte rephasyAsambhavAd aghoSA-25 diti ziTItyasya vizeSaNamityAha-aghoSAta pare ziTIti // 55 //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 56-58.] vyatyaye lug vA // 1. 3. 56 // ziTaH paro'ghoSa iti vyatyayaH, tasmin sati padAnte vartamAnasya rephasya lug vA bhavati / cakSu zcotati, pakSe-cakSuzzcotati, cakSuH zvotati ; ka SThIvati, kaSSThIvati, kaH SThIvati; ceta skhalati, cetasskhalati, cetaH skhalati; cakSu spandate, cakSasspandate, cakSuH spandate; puna spandate, punasspandate, 5 punaH spandate / / 56 // aroH supi saH // 1. 3. 57 // ruvajitasya rephasya sthAne supi pare repha eva bhavati, kAryAntarabAdhanArthaH / gIrSa, dhUrSu, vArSa, dvAe / visarga-sakArau na bhavataH / aroriti kim ? payaHsu, payassu; ahaHsu, ahssu| supIti kim ? gIH, dhUH / ra ityeva ? 10 mahatsu / / 57 / / ___ nyA0 sa0-arorityAdi / visargeti-antaraGgatvAt "za-Sa-se0" [ 1. 3. 6. ] iti SatvaM prApnoti, ataH sakAra ityuktam / nanu 'payaHsu' ityAdiSu "so ruH" [1. 3. 50.] iti kRte antasthAdvAreNa rephAt paraH SakAraH kathaM na bhavati ? satyamnityatvAd "raH padAnte0" [ 1. 3. 53. ] ityAdayo bhavanti / ruvarjanAllAkSaNikanyAyo15 niranubandhanyAyazcAnityastena "raH kakhapaphayo:0" [ 1. 3. 53. ] ityAdau lAkSaNikasyApi bhavati // 57 / / vAharpatyAdayaH // 1. 3. 58 // aharpatyAdayaH zabdA yathAyogamakRtavisargAH kRtotvAbhAvAzca vA nipAtyante / aharpatiH, ahaHpatiH, aha) (patiH; gIpatiH, gI:patiH, gI) (patiH; 20 dhUrpatiH, dhUHpatiH, dhU) (patiH, eSu pakSe visargAbhAvo nipAtyate; he pracetA rAjan ! , he praceto rAjan ! atra pakSe utvAbhAvo nipAtyate / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 58 / / nyA0 sa0-vAharpatItyAdi / nipAtanAt padAntAdhikAro nivartate, tenottarasUtre na yAti, tathA ca rUSIramityAdi siddham / gopatiriti-atra kSIrasvAminA bhrAtuSputrA-25 ditvAt SatvamiSyate / pracetA rAjaniti saMbodhane vizeSajJApanAya, saMbodhanAdanyatrApyudA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 56 - 60.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 85 hAryam, tacca samAsa eva, anyatra tu " prabhvAde0 " [1. 4. 60.] iti dIrghatve vizeSAbhAvaH, yadutpalaH - karmadhArayAt samAsAnte pracetArAjaH, pracetorAjaH; zakaTo'pyAha-pracetaso rAjA pracetArAjaH, pracetorAjaH pracetA rAjA prasyeti pracetArAjA, pracetorAjeti / zrAkRtigaraNArthatvAd bahuvacanasya vAri carati "kvacit" [5. 1. 171.] iti vArco haMsaH, uSasi budhyate "nAmyupAntya 0' [ 5. 1. 54. ] iti ke uSarbudhaH, anayoH zatvamutvaM ca na 5 bhavati, vyavasthitavAzabdAcca na vikalpaH / / 58 / / " ziTyAdyasya dvitIyo vA // 1. 3. 56 // Adyasya prathamasya sthAne ziTi pare dvitIyo vA bhavati / khSIram, kSIram; tach zobhanam, tac zobhanam; samrATsu, samrATsu bhavathsu, bhavatsu; aphsu, apsu; aphsarAH, apsarAH / zrAdyasyeti kim ? bhavAn sAdhuH ziTIti 1 kim ? vAk karoti, satyam / / 56 / / 10 nyA0 sa0 - ziTacAdya etyAdi / atrAdyatvaM prativargapaJcakaM prathamAkSarApekSam, tadapekSaM ca dvitIyatvamiti, tena ka ca Ta ta pAnAM kha-cha-Tha-tha- phAH ziTi bhavanti / krameNodAharaNAni // 56 // tavargasya zcavarga-STavargAbhyAM yoge ca - TavargoM / / 1.3.60 / / 15 tavargasya sthAne zakAra - cavargAbhyAM SakAra - TavargAbhyAM ca yoge yathAsaMkhyaM cavarga-TavargAvAdezau bhavataH, sthAnyAsannau / samudAyadvayApekSayA yathAsaMkhyArthaM tRtIya dvivacanam / yogagrahaNaM sthAnitvAzaGkAnirAsArthaM pUrvAparabhAvAniyamArthaM ca / zakAreNa yoge- tac zete, tac zcyotati, bhavAJ zete, cavargeNa yogetac carati tac chAdayati, taj jayati taj bhASayati, taJ JakAreNa, atra20 dakArasya jakAre "tRtIyasya paJcame " [1. 3. 1.] iti JakAraH, prazAJ carati, prazAJ chinatti, prazAJ chAdayati, bhavAJ jayati, bhavAJ jhASayati, bhavAJ JakAreNa, pUrveNa cavargeNa - yAcJA, yajJaH, rAjJaH / pUrveNa zakAreNa pareNa ca SakAreNa pratiSedho vakSyate / pUrveNa tu SakAreNa - peSTA, peSTum / 'pUSNaH, vRSNaH, pUSNA, doSNA' ityAdi raNatvenApi sidhyati / TavargeNa - taT TIkate, 25 yo taT ThakAreNa, taD DInam, taD Dhaukate, taraNa, raNakAreNa, adDa - praDDati, aTTi - aTTate, bhavAN DInaH, bhavAraNa, Dhaukate, bhavANa, gakAreNa ; pUrveNa TavargeNa
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite ITTe / tavargasya cavarge kRte " ca ja ka - gam" [2. 2. 86. ] iti na bhavati, * prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti, tatra ca pratyayAdhikArAd 'majjati' ityAdAvapi na bhavati eyamuttaratrApi zakArasya Satvamapi na bhavati / / 60 / / [pA0 3. sU0 61.] 2 nyA0 sa0 - tavargasyetyAdi / sthAnitvA''zaGka tyAdi - zrayamarthaH - yogagrahaNaM vinA sahArthatRtIyAyAm "pravarNasyevarNAdinA 0" [1. 2. 6. ] ityAdivat zvavargAderapi sthAni- 5 tvAzaGkA, paradigyogapaJcamyAM tu " paJcamyA nirdiSTe parasya" [ 7. 4. 104.] iti nyAyAt parasyaiva tavargasya syAt, na pUrvasyeti yogagraharaNam / nanu tavargasya kAryitvAt tena ca viziSTavarNasamudAyasyAbhidhAnAt / 'tac zete' ityAdiSu ekaikasya tavargazabdAdapratItI kathaM kAryitvamiti ? satyam - samudAyaikadezasyApi tadAtmakatvAd " grAmo dagdha:' itivat samudAyazabdenAbhidhAnAt dasyApi tavargatve sati dakArarUpatavargasyAnena jakAraH yadvA, 10 yathA- grAme vasati, gRhe vasatItyAdau grAmAdyekadezAderapi grAmAdizabdAdabhidhAnam, nahi devadattAdirevamabhidhIyamAno grAmaM gRhaM vA vyApya vasati, kintu tadekadeze, tatra sa evaikadezo grAmo gRhaM cocyate, tadvadatrApItyadoSaH / tac chAdayatIti "chadaraNa, saMvaraNe" ityasya "chadaraNa apavAraNe" ityasya vA yujAde: svArthariNajantasya rUpam / taj jhASayatItiprayoktavyApAre riNag, "hantyarthAzva" iti Nijantasya vA rUpam / rAjJa iti - zasi Gau Gasi 15 ca rUpam, evam-majjJa ityapi / pUrveNa zakAreNeti - "na zAt " [1. 3. 62.] ityanena niSedho vakSyate / pareNa SakAreNeti - "Si tavargasya" [ 1. 3. 64 ] ityanena / anvityadhikArAt 'aDDiDiSati' ityatra dvitve kRte pazcAt TavargaH, anyathA praDiDDiSatItyaniSTaM rUpaM syAt, evam- 'aTTiTiSate' ityAdyapi / evamuttarasUtre'pi "ca jaH ka - gam" [ 2. 1. 86. ] iti na bhavatIti tac zete, tac caratItyAdau ubhayAzritatvAccatvaM bahiraGga padamAtrA - 20 zritatvAt katvamantaraGgamiti / zakArasya SatvamapIti - 'vRzvati' ityAdI "sasya za-SI" [ 1.3.61 ] iti kRtasya zakArasya " yaja-sRja - mRja0 " [ 2. 187 ] ityanena dhuDAzritaM SatvaM pratyayAbhAvAnna bhavatItyarthaH / / 60 / / sasya za Sau // 1. 3. 61 // sakArasya sthAne zvavarga-STavargAbhyAM yoge yathAsaMkhyaM zakAra - SakArAvAdezau25 bhavataH / cavargeNa - zcyotati, vRzcati, majjati, lajjate, bhRjjati, sajjati; SakAreNa - sarpiSSu, dhanuSSu, doSSu, atra so rutvaM tasya satvaM, supaH SatvaM tato'nena pUrvasasya Satvam; TavargeNa - pApaSi, baMbhaSi / / 61 / / nyA0 sa0 - sasyetyAdi / nanu "vRzcati" ityAdau bhavati iti bharaNanAt "nAmyantasthA0" [2. 3. 15. ] dantyApadiSTaM kAryaM tAlavye'pi iti SatvaM kathaM na bhavatIti ?30
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 62-65.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH ucyate - pAThakAle yo dantyasakArastasya kRtatvAbhAvAditi / 'sarpiSSu' ityAdiSu padAntatvAd "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] ityAdinA SatvaM na bhavati prakRteH sasya / / 61 / / na zAt // 1.3. 62 / / zakArAt parasya tavargasya sthAne yaduktaM tanna bhavati, kimuktam ? cavargaH | aznAti ; aznute, vizna:, praznaH / / 62 / / nyA0 sa0 - na zAditi / tavargasyeti-asaMbhavAt sasyeti na vyAkhyAtam / / 62 / / padAntATTavargAdanAm - nagarInavate // 1. 3. 63 // [ 87 5 , padasyAnte vartamAnATTavargAt parasya nAmnagarI - navatisambandhivarjitasya tavargasya sakArasya ca yaduktaM tanna bhavati, kimuktam ? Tavarga - SakArau / SaTtayam, madhuliT tarati madhuliT thuDati madhuliD dunoti, madhuliD dhunoti, 10 SaNa nayAH; madhuliT sIdati, madhuliT sAye, madhuliT syAt madhuliTsu / TavargAditi kim ? catuSTayam, sarpiSTvam / padAntAditi kim ? ITTe anAm-nagarI-navateriti kim ? SaNNAm, SaNNagarI, SaNNavatiH / nAmityAmAdezasya grahaNAdiha pratiSedho bhavatyeva - SaDnAma / / 63 / / nyA0 sa0 - padAntAdityAdi / tavargasyeti - uttaratra tavargasyeti bharaNanAt tavargasya 15 sasya ceti labhyate'tra / nAmityAmAdezasyeti - an pratyayAntasya ghaJantasya ca namateravayava eka:, aparazcAmAdeza:, atra ya AmAdezo nAm tasyaivArthavattvAt pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva iti nyAyAdvA grahaNamityAha - SaDnAma / nAmazabdo nakArAnto'kArAnto vA'vyaya iti / / 63 / / Si tavargasya // 1. 3. 64 // padAnte vartamAnasya tavargasya sthAne SakAre pare yaduktaM tanna bhavati, kimuktam ? TavargaH / tIrthakRt SoDazaH zAntiH, bhavAn SaNDaH / SIti kim ? taTTIkate / tavargasyeti kim ? sarpiSSu / / 64 // 20 li lau / 1.3. 65 // padAnte vartamAnasya tavargasya sthAne lakAre pare sthAnyAsannAvanunAsikA-25
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite .. [pA0 4. sU0 1.] 'nanunAsiko lakArau bhavataH / tala lunAti, bhavAla~ lunAti / "aAsannaH" / [7. 4. 120.] ityeva siddhe dvivacanamanyatrAnunAsikasyApi sthAne'nanunAsikArtham, tena "vASTana prAH syAdau" [1. 4. 52.] ityAdAvananunAsika eva bhavati / / 65 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnu- 5 zAsanabRhadvRttau prathamasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / / 3 / / cakre zrImUlarAjena navaH ko'pi yazo'rNavaH / parakIrtisravantInAM na pravezamadatta yaH / / 3 / / nyA0 sa0-lilAviti / ananunAsika eva bhavatIti-viparItaniyamastu niranunAsikasya sAnunAsikaH iti "hRdayasya hRllAsa." [ 3. 2. 44. ] ityatra hRllAseti 10 karaNAnna bhavati / prAyikaM caitajjJApakam, tena "samAnAnAM tena dIrghaH" [ 1. 2. 1. ] ityAdau Asanna eva bhavatoti / / 65 / / iti prathamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / / 3 / / pratha caturthaH pAdaH ata AH syAdau jas-bhyAm-ye // 1. 4. 1 // syAdau jasi bhyAmi yakAre ca pare'to'kArasyA''kAro bhavati / vRkSAH, plakSAH, AbhyAm, zramaNAbhyAm, zramaNAya, saMyatAya / ata iti kim ? munayaH, munibhyAm / syAdAviti kim ? bANAn jasyatIti kvip-bANajaH, agnaye, vRkSayoH / / 1 // 20 nyA0 sa0-ata A ityAdi / atra pratyayA'pratyayayo:0% iti siddhe syAdigrahaNaM "raNa-Samasatpare0" [2. 1. 60.] ityAdau prayojanArtham, tena 'rAjabhyAm' ityAdau nalopasya syAdividhau vidheye'siddhatvAdAkAro na bhavatIti / na cAtra syAdigrahaNAbhAve "tri-catura0'
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 2-3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 86 [2. 1. 1.] ityAdivihitasya syAdergrahaNaM bhaviSyati, yatastatra tasya grahaNe'pi na kimapi phalam, anyacca syAdigrahaNe zucizabdAt DyAM pratyayatvAt "Gityaditi" [1. 4. 23.] ityevaM prApta niSidhyate / kiJca, atra syAdigrahaNAbhAve 'vanyaH' ityatrApi "avarNavarNasya" [7. 4. 68.] ityetad bAdhitvA''kAraH syAt / yadvA, itthaM cAlanA-pratyayApratyayayo:0% iti nyAyena siddhe syAdigrahaNaM "Na-Samasat0" [ 2. 1. 60.] iti 5 sUtre'saditi kAryArtham, tena 'rAjabhyAm' iti siddham / idaM ca na vaktavyam, yat vane sAdhuH "tatra sAdhau" [7. 1. 15.] iti ye pratyaye AkAraH prApnotIti syAdigrahaNama, yato jas-bhyAmsAhacaryAt yakAro'pi syAdereva lapsyate kiM syAdigrahaNena ? satyam-tahi adhikArArtham, tena zucI strItyAdau GIpratyaye "Gityaditi" [ 1. 4. 23. ] ityekAro na bhavatIti / vRkSA iti-atra jasi apavAdatvAt samAnadIrghatvabAdhakasya "lugasyAdetyapade"10 | 2.1.113. | ityasya baadhko'ymaakaarH| AbhyAmiti-idamzabdasya, pratate "kvacit" [ 5. 1. 171. ] iti De aprakRtervA siddham / zramaNAbhyAmiti-syAdeH pUrvamekapadatvAbhAvAt katham ? "raghuvarNa0" [2. 3. 63.] iti NatvaM zramaNaprakRteH, ucyate* bhAvini bhUtavat' iti nyAyAd bhavati / zramaNAyeti-akArasaMnipAtena vidhIyamAno yakArastadvighAtAya kathaM prabhavatIti na vAcyam, yagrahaNavaiyarthyaprasaGgAt / / 1 // 15 bhisa ais // 1. 4. 2 // akArAt parasya syAdebhisaH sthAne 'ais' ityayamAdezo bhavati / zramaNaiH, saMyataH, atijaraiH / esAdezenaiva siddhe aiskaraNaM *saMnipAtalakSaNa* nyAyasyAnityatvajJApanArtham, tenAtijarasarityapi siddham / anye tu atijarairityevecchanti / ata ityeva ? munibhiH, zAlAbhiH, dRSadbhiH / syAderityeva ? 20 caitrabhissA, prodanabhissaTA / / 2 / / nyA0 sa0-bhisa aisiti / esAdezenaiveti-esAdeze kRte "lugasyA." [ 2. 1. 113. ] iti tu na vAcyam, vidhAnasAmarthyAt, anyathA yadi deverityabhISTaM syAt tadA isiti kuryAt / atijarasairiti-ekadezavikRtasyAnanyatvAt kRtahrasvo'pi jarAzabda eveti / bhissaTeti-"psAMk bhakSaNe" ityasyAbhipUrvasyAbhipsAyate iti "upasargAdAtaH"25 [5. 3. 110.] iti aGi pRSodarAditvAdabherakAralope pakArasya sakAre Api lakSyAnurodhAd vikalpena TAgame bhissA, bhissaTA // 2 // idamadaso'kyeva // 1. 4. 3 // 'idam adas' ityetayorakyeva satyakArAt parasya bhisa ais bhavati /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [pA0 4. sU0 4-6.] imakaiH, amukaiH / akyeveti kim ? ebhiH, amIbhiH / pUrveNaiva siddhe niya- / mArthamidam / evakArastviSTAvadhAraNArthaH / / 3 / / nyA0 sa0-idamadasa ityaadi| iSTAvadhAraNArtha iti-tena pratyayaniyamo na bhavati, tadabhAve ca taka: vizvakairityAdi siddham / / 3 / / ed bahurabhosi // 1. 4. 4 // bahvarthaviSaye sakArAdau bhakArAdAvosi ca syAdau pare'kArasyaikArAdezo bhavati / eSu, eSAm, amISAm, sarveSAm, ebhiH, ebhyaH, vRkSebhyaH, zramaNayoH, saMyatayoH / bahviti kim ? vRkSasya, vRkSAbhyAm / sbhosIti kim ? sarve / ata ityeva ? sAdhuSu, sAdhubhyaH, khaTvAsu khaTvAbhyaH, agnyoH , dRSadoH / / 4 // TA-sorin-syau // 1. 4. 5 // 10 akArAt parayoSTA-GasoH syAdyoH sthAne yathAsaMkhyam 'ina sya' ityetAvAdezau bhavataH / vRkSeNa, atijareNa, vRkSasya, atijarasya / ata ityeva ? atijarasA, atijarasaH, atra paratvAnnityatvAcca prAgeva jarasAdeze kRte akArAntatvAbhAvaH / anye tu prAgevenAdezam *saMnipAtalakSaNa-nyAyasyAnityatvAzrayaNAt pazcAjjarasAdezaM cecchanto'tijarasinetyapi manyante / / 5 / / 15 nyA0 sa0-TA-GasorityAdi / anye viti-yadi hi 'atijarasinA' ityetat sUtrakArasya sAdhutvenAbhimataM syAt tadA 'TA' ityetasya nakArAdezatvameva kuryAt, tatrApi hya tve kRte vRkSaNetyAdi siddhayatyeva, kathametvamiti cet ? "ed bahusbhosi" [ 1. 4. 4. ] ityatra TAvacanaprakSepAt, atra jayAdityaH-yathA tu bhASyaM tathA naitallakSyate // 5 // dde-syoryaatii||1. 4. 6 // 20 prakArAt parayoH 'De Gasi' ityetayoryathAsaMkhyaM 'ya pAt' ityetAvAdezI bhavataH / vRkSAya, vRkSAt, atijarAya, atijarAt / ata ityeva ? atijarase, atijarasaH / kecit tu prAgevA''dAdeze jarasAdezamicchanto'tijarasAdityapi manyante // 6 //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 7.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 61 .. nyA0 sa0-De-GasyorityAdi / nanvatra 'at' ityeva kriyatAm, kiM dIrghakaraNena ? na caivaM kRte "lugasyA0" [2. 1. 113.] iti prApsyatIti, tadA hi 't' ityevaM kuryAt, satyam-matAntare'tijarasAdityapi manyante, tatsiddhayarthaM dIrghakaraNam, dIrghakaraNAcca svamate'pi sammatamiti bodhyam / / 6 / / sadiH smai-smAtau // 1. 4. 7 // sarvAderakArAntasya sambandhinorDe-DasyoryathAsaMkhyaM 'smai smAt' ityetAvAdezau bhavataH / sarvasmai, paramasarvasmai, sarvasmAt, paramasarvasmAt, asarvasmai, asarvasmAt, kiMsarvasmai, kiMsarvasmAt, evam-vizvasmai, vizvasmAt / ubhazabdasya dvivacanasvArthikapratyayaviSayatvAt smaiprabhRtayo na saMbhavanti, gaNapAThastu hetvarthaprayoge sarvavibhaktyarthaH-ubhau hetU 1, ubhau hetU 2, ubhAbhyAM hetubhyAm 3, ubhAbhyAM10 hetubhyAm 4, ubhAbhyAM hetubhyAm 5, ubhayorhetvoH 6, ubhayorhetvoH 7 iti / ubhayasmai, ubhayasmAt / anyasmai, anyasmAt / anyatarasmai, anyatarasmAt, DataragrahaNenaiva siddhe'nyataragrahaNaM DatamapratyayAntasyAnyazabdasya sarvAditvanivRtyartham-anyatamAya, anyatamaM vastram, anyatame; eke tvAhuH-'nAyaM DatarapratyayAnto'nyatarazabdaH, kintu avyutpannastarottarapadastarabanto vA, tanmate-15 DatamAntasyApyanyazabdasya sarvAditvam-anyatamasmin / itarasmai, itarasmAt / Datara-Datamau pratyayau, tayoH svArthikatvAt prakRtidvAreNaiva siddhe pRthagupAdAnamatra prakaraNe'nyasvArthikapratyayAntAnAmagrahaNArthamanyAdilakSaNadArthaM ca, katarasmai, katamasmai, yatarasmai, yatamasmai, tatarasmai, tatamasmai, ekatarasmai, ekatamasmai; iha na bhavati-sarvatamAya, sarvatamAt / tvazabdo'nyArthaH, tvasmai, tvasmAt / 20 tvacchabdaH samuccayaparyAyaH, tasya smAyAdayo na saMbhavantIti hetvarthayoge sarvavibhaktitvamakpratyayazca prayojanam-tvataM hetum, tvatA hetunA vasati; ajJAtAt tvatastvakataH / nemazabdo'rdhArthaH, nemasmai, nemasmAt / sama-simau sarvAthI, samasmai, samasmAt, simasmai, simasmAt, sarvArthatvAbhAve na bhavati-samAya dezAya, samAd dezAd dhAvati / svAbhidheyApekSe cAvadhiniyame vyavasthApara-25 * paryAye gamyamAne pUrva-parA-'varadakSiNottarA-'parA-'dharANi, pUrvasmai, pUrvasmAt, parasmai, parasmAt, avarasmai, avarasmAt, dakSiNasmai, dakSiNasmAt, uttarasmai,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 7.] uttarasmAt, aparasmai, aparasmAt, adharasmai, adharasmAt ; vyavasthAyA anyatra na bhavati-dakSiNAya gAthakAya dehi, pravINAyetyarthaH, dakSiNAyai dvijAH spRhayanti / aAtmA''tmIya-jJAti-dhanArthavRttiH svazabdaH, AtmA''tmIyayoHyat svasmai rocate tat svasmai dadAti, yadAtmane rocate tadAtmIyAya dadAtItyarthaH, jJAti-dhanayostu na bhavati-svAya dAtuM svAya spRhayati, jJAtaye dAtuM 5 dhanAya spRhayatItyarthaH / bahirbhAvena bAhya na vA yoge upasaMvyAne upasaMvIyamAne cArthe vartamAno'ntarazabdaH, na ced bahiyoge'pi puri vartate, anyatarasmai gRhAya, nagarabAhyAya cANDAlAdigRhAyetyarthaH, cANDAlAdigRhayuktAya vA nagarAbhyantaragRhAyetyarthaH, antarasmai paTAya, paTacatuSTaye tRtIyAya caturthAya cetyarthaH, prathamadvitIyayorbahiyogeNaiva siddhatvAt; puri tu na bhavati-antarAyai pure krudhyati10 cANDAlAdipurya ityarthaH; bahiryogopasaMvyAnAderanyatra tu na bhavati-ayamanayomiyorantarAt tApasa AyAtaH, madhyAdityarthaH / tyasmai / tasmai / yasmai / amuSmai / asmai / etasmai / ekasmai / dvi-yuSmadbhavatvasmadAM smAyAdayo na saMbhavantIti sarvavibhaktyAdayaH prayojanam-[dvau hetU] 2, dvAbhyAM hetubhyAm 3, dvayorhetvoH 2; ajJAte dva-dvake striyau kule vA, dvako puruSau / 15 yuvAbhyAM hetubhyAM 3, yuvayorhetvoH 2, yuvakAbhyAm, yuSmAdRzaH / bhavadbhayAM hetubhyAm 3, bhavatorhetvoH 2, bhavakAn, bhavAdRzaH; sa ca bhAvAMzca bhavantau, atra tyadAditvAt paratvAcca bhavaccheSaH, bhavAn putro'syeti bhavatputraH, atrasarvAditvAt pUrvanipAtaH; bhavato'patyaM bhAvatAyaniH, atra tyadAditvAdAyaniJ; bhavatyAH putro bhavatputraH atra sarvAditvAt puMvadbhAvaH; bhavantamaJcatIti kvipi,20 bhavadrayaG, atra "sarvAdi-viSvag-devADDudriH kvyaJcau" [3. 2. 122.] iti DavyAgamaH, ukAro nAgamArtho Gyartho dIrghArthazca, bhavatI, bhavAn / AvAbhyAM hetubhyAm 3, AvayorhetvoH 2, AvakAbhyAm, asmAdRzaH / kasmai, kasmAt / sarve'pi cAmI saMjJAyAM sarvAdayo na bhavanti, teneha na bhavati-sarvo nAma kazcit, sarvAya, sarvAt, uttarAya kurave spRhayati / ata ityeva ? bhavate,25 bhavataH / sarvAderiti SaSThInirdezena tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyAH sarve yasya tasmai priyasarvAya, sarvAnatikrAntAyAtisarvAya, dvAvanyAvasya tasmai dvayanyAya, tryanyAya, priyapUrvAya / sarva, vizva, ubha, ubhayaT, anya, anyatara,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 7.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 63 itara, Datara, Datama, tva, tvat, nema, sama-simau sarvAthauM, pUrva-parA-'vara-dakSiNottarA'parAdharANi vyavasthAyAm, svamajJAti-dhanAkhyAyAm, antaraM bahiryogopasaMvyAnayorapuri, tyad, tad, yad, adas, idam, etad, eka, dvi, yuSmad, bhavatu, asmad, kim, ityasaMjJAyAM sarvAdiH / ubhayaDiti TakAro DyarthaH, ubhayI dRSTi : / / 7 // nyA0 sa0-sarvAderityAdi / paramasarvasmAyiti-syAdyAkSiptasya nAmnaH sarvAdivizeSaNAd vizeSaNena ca tadantavidherbhAvAt "na sarvAdiH" [1. 4. 12.] iti dvandva niSedhAd vA grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH ityasyAnupasthAnAt tadantaM 'paramasarvasmai' ityudAhRtam, kevalasya vyapadezivadbhAvAt tadantatvaM dRzyam / vizvasmai iti-sarvazabdasAhacaryAd vizvazabdasyApi samastArthasyaiva grahaNam, na tu jagadarthasya / svArthikapratyayeti-10 itthaM vadato'yamAzayaH-svArthikapratyayo'pi gaNapAThaphalamiti / simo'zvAdyartho'pi / adharANIti-zabdarUpApekSayA napusakanirdezo nArthApekSayA, tena strI-pu-napusakeSu sarveSvapyartheSu sarvAditvamiti / svAbhidheyeti-pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheyo dig-deza-kAla-svabhAvo'rthaH, tamapekSate yaH sa svAbhidheyApekSaH, co'vadhAraNe, digAdInAM hyarthAnAM pUrvAdizabdAbhidheyAnAM yat pUrvAditvaM tad niyamena kaJcidavadhimapekSya saMpadyate, na tvavadhinirapekSam, tathAhi-15 pUrvasya dezasya yat pUrvatvaM tat paraM dezamavadhimapekSya bhavati, parasyApi yat paratvaM tat pUrvadezamapekSya bhavati, tasmAt pUrvAdizabdavAcyApekSaNe'vazyaM kenacidavadhinA bhAvyam, tatra tasyaivAvadheryaH pUrvAdizabdAbhidheyApekSo'vadhibhAva ekAntikaH sa niyamo vyavasthAparaparyAyaH, tasmin gamyamAne pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheya eva vartamAnAnAM sarvAdikAryam, na tu vAcye, yo hi pUrvAdizabdAbhidheyAdarthAdanyasyAvadhibhUtasya niyamaH sa kathaM pUrvAdizabdavAcyo 20 bhaviSyati ? iti, atastasminnAntarIyakatayA gamyamAne 'pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara' ityetAni sapta zabdarUpANi sarvAdIni bhavanti / avadhimati digAdilakSaNe vartamAnAni pUrvAdIni sarvAdoni bhavantItyudAharati-pUrvasmai ityAdi / dakSiNAyai iti-yajJakarmakRtAM vetanadAnaM dakSiNA / bahirbhAveneti-dharme bahiSTve dharmiNi ca bahirbhave bahiH zabdaH / antaM rAtIti "pAto Do'hvA-vA0" [5. 1.76.] iti DaH / puri vartate25 iti-'puri' iti zabdapradhAno nirdezaH, yadA antarazabdasya puryaJjanAnto vAcyo bhavati tadA sarvAditvasya niSedhaH, yadA akArAnta IkArAnto vA puraM purI draGgAdayazca vAcyA bhavanti, tadA sarvAditvamastyeva / dvAbhyAmiti-"sarvAdeH sarvAH" [2. 2. 116.] ityatra matadvayAbhiprAyeNa prathamA-dvitIyAvarjanAt tRtIyAM prArabhyAtrodAharaNAni darzitAni / svamate 'dvau hetU' ityAdi bhavatyeva / sarvavibhaktyAdaya iti-AdizabdAd yathAyogamekazeSa-30 / pUrvanipAta-pUvadbhAva Dadri-At-AyaniJ-mayaTa-akaH prayojanAni jJAyanta iti / atra sarvamAdIyate gRhyate'bhidheyatvena yenetyanvarthAzrayaNAt sarveSAM yAni nAmAni tAni sarvAdIni, saMjJopasarjane ca vizeSe'vatiSThate, tathAhi-yadA sarvazabdaH saMjJAtvena niyujyate tadA prasiddha
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 8-10.] pravRttinimittaparityAgAt svarUpamAtropakArI pravartata iti vizeSa evAvatiSThate, upasarjanamapi jahata svArthamajahad vA'tikrAntArthavizeSaNatAmApannam 'atisarvAya' ityAdAvatikrAntArthavRtti bhavati, evaM bahuvrIhAvapi priyasarvAya dvanyAyetyAdAvanyapadArthasaMkramAd vizeSArthavatti, vAkye tvasaMzliSTArthatvAta svArthamAtra pratipAdayato na vizeSevasthAnamiti syAt sarvAditvam / "ubhat pUraNe" ato "nAmyupAntya0" [5. 1. 54.] iti ke ubha, 5 tatpUrvAd yAte: "prAto Do'hvA-vA-maH" [5. 1. 76.] iti De nipAtanAt Titve ubhayaT / Datareti-pratyayAnukaraNam / sva "tritvariS saMbhrame" ataH "kvaci" [5. 1. 171.] iti De, tvat-asyaiva dhAto: "saMzcad-vehat-sAkSAdAdayaH" [uNA0 882.] iti nipAtanAt / / 7 // 10 smin // 1. 4. 8 // sarvAderakArAntasya saMbandhinaH saptamyekavacanasya De: sthAne sminnityayamAdezo bhavati / sarvasmin, vizvasmin / ata ityeva ? bhavati / sarvAderityeva ? sarvo nAma kazcit, sarve; same deze dhAvati / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyasarve, ativizva / / 8 / / jasa iH // 1.4. 6 // ____15 sarvAderakArAntasya sambandhino jasaH sthAne ikAra Adezo bhavati, ekavarNo'pi "pratyayasya" [7. 4. 108.] iti sarvasya bhavati / sarve, vizve, ubhaye, te / ata ityeva ? bhavantaH, sarvAH / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyasarvAH pumAMsaH / 'sarvANi kulAni' ityatra tu paratvAnnapuMsake zireva / / h|| 20 nemA-dha-prathama-carama-tayA-ayA-alpakatipayasya vA // 1. 4. 10 // nemAdIni nAmAni, tayA-'yau pratyayau, teSAmakArAntAnAM sambandhino jasaH sthAne irvA bhavati, nemasya prApte, itareSAmaprApte vibhASA / neme, nemAH; ardhe, ardhAH; prathame, prathamAH; carame, caramAH; dvitaye, dvitayAH; tritaye,25 tritayAH; dvaye, dvayAH; traye, trayAH; ubhayaTazabdasya tvayaTpratyayarahitasyA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 11.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 95 khaNDasya sarvAdau pAThAt pUrveNa nityamevetvaM bhavati-ubhaye; alpe, alpAH; katipaye, katipayAH; paramaneme, paramanemA ityAdi / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyanemAH, atinemAH / svArthikapratyayAntAgrahaNAdiha na bhavatiardhakAH / sarvAderityeva ? nemA nAma kecit / vyavasthitavibhASAvijJAnAd ardhAdInAmapi saMjJAyAM na bhavati-ardhA nAma kecit / ata ityeva ? nemAH 5 striyaH / / 10 / / nyA0 sa0-nemArdhetyAdi / tayeti-"tayi rakSaNe ca" "ayi gatau" ityAbhyAmaci tayA-'yau zabdAvapi staH, paraM vyAkhyAnAt tayAyau pratyayau, tayozca kevalayorasaMbhavAt tadantasya kArya darzayati-dvitaye ityAdi / vyutpattipakSe'pi tayaTsAhacaryAt ayasya taddhitasya grahaNam, na tu "gaya-hRdaya0" [uNA0 370.] ityauNAdikasya / vyavasthita-10 vibhASeti-vyavasthitaM maryAdAnatikrAntaM prayogajAtaM vizeNa bhASata iti / ardhA nAma keciditi-nAmetyadantamavyayam, nAma nAmnA saMjJayA, nAma prasiddhArtho vA, kecid vartante, kiM nAma ? ardhA nAma, tadA klIbaH // 10 // dvandve vA // 1. 4. 11 // dvandva samAse vartamAnasyAkArAntasya sarvAdeH sambandhino jasaH sthAne15 irvA bhavati / pUrvottare, pUrvottarAH; katarakatame, katara-katamAH; dantakatame, danta-katamAH; paramakatara-katame, paramakatara-katamAH / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakatara-katamAH, vastrAntara-vasanAntarAH / uttareNa niSedhe prApte pratiprasavArtho yogaH // 11 // nyA0 sa0-dvandva veti / katare ca dazanAzca ti kRte dvandvasyobhayapadaprAdhAnye'pi20 katara-dazanA ityatra "dvandva vA" [1. 4. 11.] iti na vikalpaH, sarvAderityAnantaryaSaSThIvijJAnAt, yadvA sarvAderityAvRttyA paJcamI vyAkhyeyA, "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7. 4. 104.] iti nyAyAcca syAdervyavahitatvAnna bhavati / vastrAntara-vasanAntarA iti-vastramantaraM yeSAM te vastrAntarAH, sarvAditvAdantarazabdasya pUrvanipAte prApte rAjadantAditvAd vastrasya pUrva nipAtaH, evaM vasanAntarAH, tato vastrAntarAzca vasa kRte samAnArthatvAdekazeSaH prApnoti, naivam atra vasanazabdo gRhaparyAya iti na samAnArthatvam ; yadvA eko'ntarazabdo vyavadhAnArthI, anyastu vizeSArthI / nanu cAntarazabdo bahuvrIhau vartate, na dvandva iti kathamadaH pratyudAharaNam ? na-tadavayavako bahuvrIhirdvandva iti so'pi dvandva iti pratyudAhriyate // 11 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 12-13.] na sarvAdiH // 1. 4. 12 // dvandva samAse sarvAdiH sarvAdirna bhavati, sarvaM sarvAdikAryaM na bhavatItyarthaH / pUrvA-parAya, pUrvA-parAt, pUrvA-'pare, katara-katamAnAm, dakSiNottara-pUrvANAm, atra "sarvAdayo'syAdau" [3. 2. 61.] iti puMvadbhAvo bhavatyeva, tatra bhUtapUrvasyApi sarvAdergrahaNAt / katara-katamakAH, atra sarvAditvaniSedhAdakpratya- 5 yAbhAve kappratyaye sati svArthikapratyayAntAgrahaNAd "dvandva vA" [1. 4. 11.] iti jasa ina bhavati / / 12 / / nyA0 sa0-na sarvAdiriti / sarvAdikAryamiti-sarvAdikAryaM karmatAmApedAnaM na prApnotItyarthaH, prAptAvapi parasmaipadamate / katara-katamakAH svArthikapratyayAntAgrahaNaM DataraDatamagrahaNena jJApitama, tau ca prakRterante samAgacchatastato'nyo'pi svAthikaH pratyayo10 yo'nte samabhyeti tadantasyaivAgrahaNam, tena akpratyaye sati etatprakaraNavihitaM kArya bhavatyeva, tataH 'sarvake' iti siddham / / 12 // tRtIyAntAt pUrvA-varaM yoge // 1. 4. 13 // 'pUrva avara' ityetau sarvAdI tRtIyAntAt padAt parau yoge-sambandhe sati sarvAdI na bhavataH / mAsena pUrvAya, mAsapUrvAya; saMvatsareNAvarAya, saMvatsarA-15 varAya; mAsenAvarAH, mAsAvarAH / tRtIyAntAditi kim ? grAmAt pUrvasmai, pUrvasmai mAsena, avarasmai pakSeNa / pUrvAvaramiti kim ? mAsaparasmai / yoga iti kim ? yAsyati caitro mAsena, pUrvasmai dIyatAM kambalaH / / 13 / / nyA0 sa0-tRtIyAntAdityAdi / "azvavaDava0" [ 3. 1. 131. ] iti pUrvazabdasyAvareNa svena samAhRtirbhaNiSyata iti sUtratvAt samAhAraH, karmadhArayo vA pUrvAvaya-20 vayogAdi / yoge sambandhe iti-yoga ekArthIbhAvo vyapekSA cobhayaM gRhyate / mAsapUrvAyeti"UnArtha0" [ 3. 1. 67. ] iti samAsaH, lu yA api tRtIyAyAH "sthAnIvA0" [7. 4. 106.] iti sthAnitvena tRtIyAntatvam, "lupyayvRllenat" [7. 4. 112.] iti paribhASayA pUrvasya yat kArya lupi nimittabhUtAyAM tadeva niSidhyate, ataH "sthAnIvAvarNavidhau" [7.4.106.] iti sthAnitvaM tatastutIyAntatvaM siddhm| nanU yAsyati25 caitro mAsenetyatra yogagrahaNaM vinA'pi "samarthaH padavidhiH' [ 7. 4. 112. ] iti nyAyena bhaviSyati niSedhaH, kiM yogagrahaNena ? ucyate-yogagrahaNAdanyadapi siddham-aparaiH sAmAnyena tRtIyAntena yoge pratiSedhaH kRtaH, na tRtIyAntAt, teSAM mate pUrvAya mAsenetyapi bhavati,
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 14-15.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 97 tanmatasaGa grahArthaM tu pUrvadigyoge'pi paJcamI vyAkhyeyA / / 13 / / tIyaM GitkAya vA // 1. 4. 14 // tIya pratyayAntaM zabdarUpaM GitAM 3-Gasi-Gas-DInAM kArye kartavye vA sarvAdirbhavati / dvitIyasmai, dvitIyAya; dvitIyasyai, dvitIyAya; dvitIyasmAt, dvitIyAt; dvitIyasyA dvitIyAyA AgataH, dvitIyasyA dvitIyAyAH svam, 5 dvitIyasmin, dvitIye ; dvitIyasyAm, dvitIyAyAyAm / evam-tRtIyasmai, tRtIyAya, ityAdi / GitkArye iti kim ? tatraiva sarvAditvaM yathA syAt, nAnyatra, tenAk na bhavati, tathA ca kappratyaye sati svArthikapratyayAntAgrahaNAt smaiprabhRtayo na bhavanti-dvitIyakAya, tRtIyakAya, dvitIyakAya, tRtIyakAyai ityAdi / arthavataH pratipadoktasya ca grahaNAdiha na bhavati-paTujAtIyAya,10 mukhato bhavo mukhatIyaH, gahAdipAThAdiyaH, mukhatIyAya; evam-pArvatIyAya / / 14 / / nyA0 sa0-tIyaM ddidityaadi| dvitIyikAya iti-"sva-jJA-'ja-bhastrA." [ 2. 4. 108.] iti Apa iH, yatra tu itvaM na dRzyate tatra "DyAdIdUtaH ke" [2. 4. 104.] iti hrasvatvam / / 14 / / 15 avarNasyAmaH sAm // 1. 4. 15 // avarNAntasya sarvAdeH sambandhinaH SaSThIbahuvacanasyAmaH sthAne 'sAm' ityayamAdezo bhavati / sarveSAm, vizvaSAm saMnipAtalakSaNa0 nyAyasyAnityatvAdetvam, sarvAsAm, vizvAsAm, paramasarveSAm, paramasarvAsAm / sarvAderityeva ? dvayAnAm, dvitayAnAm / kathaM "vyathAM dvayeSAmapi medinIbhRtAm"20 [zizupAlavadhe sarga-12, zlo0 13,] iti ? apapATha eSaH / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyasarvANAm / avarNasyeti kim ? bhavatAm, bhavatInAm / / 15 / / nyA0 sa0-avarNasyetyAdi / parasparAdyAmaH sAmAdeze tatraiva sAmAdeza evocyeta, nahyAmAdezaM kRtvA sAmvacane kiJcit prayojanamasti, prakriyAgauravaM ca parihRtaM bhavati,25 parokSAdezastu pAm dhAtovidhIyamAnaH sarvAderna saMbhavati, "kartu : kvip0" [3. 4. 25.]
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 16-18.] iti kvippratyayAntatAyAM saMbhave'pi syAderityadhikArAnnirasyata ityAha-SaSThIti / / "saMmUrcchaducchRGkhalazaGkhanisvanaH svanaH prayAte paTahasya zAGgiNi / sattvAni ninye nitarAM mahAntyapi vyathAM dvayeSAmapi medinIbhRtAm" // [zizupAlavadhe, sa0 12. zlo0 13.] mAghoktam / / 15 / / navabhyaH pUrvebhya i smAt smin vA // 1. 4. 16 // 5 pUrvAdibhyo navabhyo yathAsthAnaM ye 'i smAt smin' AdezA uktAste vA bhavanti / pUrve, pUrvAH; pUrvasmAt, pUrvAt; pUrvasmin, pUrve; pare, parAH, parasmAt, parAt; parasmin, pare / navabhya iti kim ? tye, tyasmAt, tyasmin / pUrvebhya iti kim ? sarve, sarvasmAt, sarvasmin / 'pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva, antara' iti pUrvAdayo nava / / 16 // 10 Apo DitAM ye yAs yAs yAm // 1. 4. 17 // AbantasambandhinAM syAdeGitAM De-Gasi-Gas-DInAM sthAne yathAsaMkhyaM 'yai yAs yAs yAm' ityete AdezA bhavanti / khaTvAya, khaTvAyAH, khaTvAyAH, khaTvAyAm; bahurAjAyai, bahurAjAyAH, bahurAjAyAH, bahurAjAyAm ; kArISagandhyAya, kArISagandhyAyAH, kArISagandhyAyAH, kArISagandhyAyAm / Apa15 iti pakAraH kim ? kiilaalpe| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-bahukhaTvAya puruSAya / iha tu bhavati-bahukhaTvAyai viSTarAya ityAdi / / 17 / / nyA0 sa0-Apo GitAmityAdi / Abanteti-pUrvasUtreSu sarvAderavyabhicAre'pi uttarasUtre sarvAdigrahaNAd iha sAmAnyamavagamyate / kArISagandhyAya iti-nanu aNi aNantatvAt "aNaye0" [2. 4. 20.] iti, ini tu "nurjAteH" [2. 4. 72.] iti GI:20 prApnoti, naivam-atra SyAdezaH samajani, "aNayekaNa 0" [2. 4. 20.] iti sUtre tu svarUpasyANo grahaNaM na SyAdezarUpasya, etat vyAkhyAnato labhyate, iJastu ikArAntasya DIruktaH // 17 // sadirDaspUH // 1. 4. 18 // sarvAderAbantasya sambandhinAM GitAM 'ya-yAsa-yAs-yAmAH' te DaspUrvA25
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 66 bhavanti / sarvasyai, sarvasyAH, sarvasyAH, sarvasyAma, paramasarvasyai, paramasarvasyAH, paramasarvasyAH, paramasarvasyAm ; asyai, asyAH, asyAH, asyAm, atra paratvAt pUrvamadAdeze pazcADDas / tIyasya vikalpena GitkArye sarvAditvAd dvitIyasyai, dvitIyAyai / sarvAderiti kim ? sarvA nAma kAcit, sarvAyai / tatsambandhitvavijJAnAdiha na bhavati-priyasarvAya, atisarvAyai; dakSiNasyAzca pUrvasyAzca 5 dizoryadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dik, tasyai dakSiNapUrvAya, dakSiNapUrvAyAH, dakSiNapUrvAyAH, dakSiNapUrvAyAm ; eSu bahuvrIhyAderanyapadArthAdipradhAnatvAt sarvAditvAbhAvaH / yadyevaM kathaM dakSiNapUrvasyai, dakSiNapUrvasyAH, dakSiNapUrvasyAH, dakSiNapUrvasyAm iti ? dakSiNA cAsau pUrvA ceti karmadhAraye bhaviSyati / atha ca bahuvrIhyAdeH sarvAditvAbhAve kathaM 'tvakatpitRkaH, makatpitRkaH; dvaki-10 putraH, kakiMsabrahmacArI' ityAdAvak pratyayaH ? ucyate-antaraGgatvAt pUrvamevAk bhaviSyati / anye tu bahuvrIhAvantaraGgasyApyakaH pratiSedhamicchanti, tanmate kappratyaya eva-tvatkapitRko matkapitRkaH / / 18 / / nyA0 sa0-sarvAderDas ityaadi| 'asyai' iti idam-zabdasya 'pA dvaraH" [2. 1. 41.] ityatve "lugasyA0" [2. 1. 112.] ityakAralope "prAt" [2. 4. 18.] 15 ityApi "pApo GitAm" [1. 4. 17.] iti yAyAdyAdeze "anak" [2. 1. 31.] ityadAdeze anena DaspUrvatve "Dityantya0" [2. 1. 114.] itykaarlope| athAtra yAyAdyAdeze kRte sarvAditvena tatpRSThabhAvitvAt Dasi kRte vyaJjanAditvAbhAvAt kathamadAdeza ityAha-paratvAditi / priyasarvAya iti-sarvazabdasya prAgnipAte prApte "priyaH" [3. 1. 114.] ityanena priyasya prAg nipaatH| atha bahuvrIhyAderiti-pareNa bahuvrIhyA-20 deriti prAgabhidadhe tadeva anUditam, ata AdeH phalaM na nirIkSyam, tvakaM pitA'sya, ahaka pitA'sya, dvako putrAvasya, kake sabrahmacAriNo'syeti / anye viti-utpalAdayaH / / 18 / / Tausyet // 1. 4. 16 // Abantasya sambandhinoSTausoH parayorekAro'ntAdezo bhavati / khaTvayA, khaTvayoH, bahurAjayA, bahurAjayoH, kArISagandhyayA, kArISagandhyayoH / Apa25 ityeva ? kolAlapA brAhmaNena / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-bahukhaTvena puruSeNa / iha tu bhavati-ISadaparisamAptayA khaTvayA bahukhaTvayA viSTareNa // 16 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 20-21.] nyA0 sa0-TausyetyAdi / editi takAro'sandehArtho'nyathA'ntareNa takAramerityucyamAne kimekAra Adezo bhavatyAhosvit ikArasya Tauso: parayoH pUrve AdezA iti sandehaH syAt // 16 // autA // 1. 4. 20 // Abantasya sambandhinA prautA prathamAdvitIyAdvivacanenaukAreNa sahAbanta- 5 syaivaikAro'ntAdezo bhavati / mAle tiSThataH, mAle pazya; evam-bahurAje 2 nagayauM, kArISagandhye kanye / Apa ityeva ? kIlAlapau purusso| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-bahukhaTvau puruSau / iha tu bhavati-ISadaparisamApte khaTve bahukhaTve maJcakau / / 20 / / nyA0 sa0-auteti-AbantasyetyekA'pi SaSThI dvidhArthavazAd bhidyate-sambandhi-10 tayA sthAnitayA cetyAha-Abantasya sambandhinA autA saha Abantasyaiva sthAne iti / bahakhaTvau ekadeza0* iti, "sthAnIvA0" [7. 4. 106.] iti vA pAbantatvam / / 20 / / iduto'srIdUt // 1. 4. 21 // strizabdavajitasyedantasyodantasya ca autA saha yathAsaMkhyam 'It Ut' ityetAvantAdezau bhavataH / munI tiSThataH, munI pazya; sAdhU tiSThataH, sAdhU15 pazya / iduta iti kim ? vRkSau, nadyau, vdhvau| aautA ityeva ? muniH, sAdhuH / 'sakhyau, patyau' ityatra tu vidhAnasAmarthyAnna bhavati / astreriti kim ? atistriyau puruSau / kathaM zastrImatikrAntau atizastrI puruSau ? *arthavadgrahaNe nAnarthakasya* iti pratiSedhAbhAvAt, idameva cAstrigrahaNaM jJApakam-pareNA'pIyAdezenetkAryaM na bAdhyate iti, tenAtistrayaH, sahastra-20 yastiSThanti, atistraye, atistreH, atistrINAm, atistrau nidhehItyAdi siddham / / 21 // nyA0 sa0-iduta ityAdi / strivarjanAt tatsambandhIti na sambadhyate / "SaSThyAntyasya" [7. 4. 106.] iti nirdizyamAna0 iti vA idutau sthAninau / vidhAnetianyathA IkArameva viddhyaat| sahastrayaH "sahAt tulyayoge" [7. 3. 158. ]25 kaniSedhaH / / 21 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 22-24.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 101 10 jasyedot // 1. 4. 22 // idantasyodantasya ca jasi pare yathAsaMkhyam 'et prot' ityetAvantAdezI bhavataH / munayaH, sAdhavaH, buddhayaH, dhenavaH, atistrayaH / jasIti kim ? muniH sAdhuH / / 22 / / Dityaditi // 1. 4. 23 // aditi Giti syAdau pare idantasyodantasya ca yathAsaMkhyamedotAvantAdezau bhavataH / munaye, sAdhave, atistraye, muneH, sAdhoH, atistreH AgataM svaM vA, buddhaye, dhenave, buddheH, dhenoH AgataM svaM vaa| GitIti kim ? muniH, sAdhuH / aditIti kim ? buddhaya, dhenvai, buddhayAH, dhenvAH AgataM svaM vA, buddhayAm, dhenvAm / syAdAvityeva ? zucI, paTvI / / 23 / / ___ nyA0 sa0-DityadIti / dhenave dhIyate payo'syA iti bohulakAd apAdAne "dheH zit" [uNA0 787.] iti nuH, karmaNi tu kyaH syAt / napusakatve tvasaMbhavitvAnna darzitam, tatra hi "anAmasvare0" [1. 4. 64.] iti nAntena bhAvyam / buddhaya ityAdinanvikArokAramAtrApekSatvenAntaraGgatvAt pUrvameva edotau syAtAm, na dAyAdyAdezAH, teSAM strItvaviziSTekArokArApekSatvena bahiraGgatvAt, kRtayorapyedotorikArokArAbhAvAd15 varNavidhitvAcca sthAnitvAbhAvAd dai-dAsAdyAdezAbhAvAt pratiSedho na yuktaH, na ca tadantAdAdezavidhAnAd avarNavidhitvAt sthAnitvam, apradhAne'pi varNavidhipratiSedhAt, evaM tarhi anavakAzatvAt pUrvaM deprabhRtaya AdezAH pravartante pazcAdaditIti pratiSedhaH, tathApi idutsaMnipAtena jAyamAnatvAd dai-dAsAdyAdezenaiva edobAdho bhaviSyatItyaditIti pratiSedho vyarthaH, yadyevaM yatvamapi na prApnoti, tasmAdaditIti pratiSedho varNavidhAvayaM nyAyo nopatiSThata iti20 jJApanArthaH, tena dai-dAsAdiSu kRteSu edotau na bhavataH, yatvaM tu bhavati / / 23 / / TaHpusi nA // 1. 4. 24 // idudantAt parasya puMsi puMviSayasya TastRtIyaikavacanasya sthAne 'nA' ityayamAdezo bhavati / muninA, sAdhunA, atistriNA, amunA, atra "prAginAt" [2. 1. 48.] iti vacanAt pUrvamutvaM pazcAnnAbhAvaH / puMsi iti25 'kim ? buddhayA, dhenvaa| kathamamunA kulena ? "anAmasvare no'ntaH" [1. 4. 64.] iti bhaviSyati / / 24 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 26-27.] DiDauM // 1. 4. 25 // idudantAt paro Gi: saptamyekavacanaM Daurbhavati, abhedanirdezazcaturyukavacanazaGkAnirAsArthaH, DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / munau, sAdhau, buddhau, dhenau, atistrau, viMzatau / adidityeva ? buddhyAm, dhenvAm // 25 // nyA0 sa0-Di viti / buddhayAmiti-nanu dAmkaraNasAmarthyAdeva Dorna syAt, 5 kiM vyAvRttAvaditIti darzanena ? na-"Gityaditi" [1. 4. 23.] ityetvaniSedhakatvena tasya caritArthatvAd DauH syAditi vyAvRttiH saphalA, yathA "izva sthA-daH" [ 4. 3. 41.] ityatra siclopavidhAyakatvena hrasvakaraNasya caritArthatve guNabAdhakaM kitkaraNam, kiJca, yathAsaMkhyArthaM "striyA DitAm" [1. 4. 28.] ityatra dAmgrahaNaM kAryam, anyathA idaM sUtramanyathA uttaraM cAnyathA kArya syAt, tathA ca garIyasI racanA syAditi / / 25 // 10 kevalasarikha-paterau // 1. 4. 26 // kevalasakhi-patibhyAmidantAbhyAM paro Giraurbhavati / sakhyau, patyau / patAviti kazcit / ita ityeva ? sakhAyamicchati kyani dIrghatve sakhIyatIti kvipi yalope sakhIH, sakhyi, evam-patyi / kevalagrahaNaM kim ? priyasakhau, narapatau, pUjitaH sakhA susakhA, tasmin susakhau; evamatisakhau, ISadUnaH sakhA15 bahusakhA, bahusakhau, evam-bahupatau; eSu pUrveNa Daureva / anye tu bahupratyayapUrvAdapi patizabdAdaukAramevecchanti, tanmate-bahupatyau / / 26 / / nyA0 sa0-kevaletyAdi / kshciditi-durgsiNhshrutpaalaadiH| sakhyi iti-patra "sthAnIvAvarNavidhau" [7. 4. 106.] iti nyAyAt kvipa: sthAnitve sati "yvoH pvaya0" [ 4. 4. 121. ] iti yalopaH kasmAnna bhavati ? prasiddhaM bahiraGgam iti20 nyAyAt antaraGga vibAzrite kArye yatvamasiddhaM draSTavyam / anye viti-zAkaTAyanAdayaH / / 26 // na nA Didet // 1. 4. 27 / / kevalasakhi-pateH parasya TAvacanasya nAdezo Diti pare ekArazca ya uktaH sa na bhavati / sakhyA, patyA, sakhye, patye, sakhyuH patyuH AgataM svaM vA, sakhyau,25 patyau / Diditi eto vizeSaNaM kim ? jasyedbhavatyeva-patayaH / kevalAdityeva ? priyasakhinA, susakhinA, bahusakhinA, sAdhupatinA, bahupatinA, priya
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 28.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 103 sakhaye, narapataye, priyasakheH, narapateH AgataM svaM vaa| bahupratyayapUrvAdapi patizabdAt pratiSedhaM kecidicchanti-bahupatyA, bahupatye, bahupatyuH prAgataM svaM vaa| anye tu sakhyantAdapi pratiSedhaM pUrveNa rautvaM cecchanti-bahavaH sakhAyo yasya tena bahusakhyA, evam-bahusakhye, bahusakhyurAgataM svaM vA, bahusakhyau nidhehi // 27 // nyA0 sa0-na nA GItyAdi / sakhi-paternA-GidetA saha na yathAsaMkhyaM "khi-tikhI-tI." [ 1. 4. 36. ] iti sUtre khigrahaNAt "sakhyurito0" [1. 4. 83.] iti nirdezAd vaa| sakhyAviti-atrAdeze kRte "Gityaditi" [1. 4. 23.] iti prApnoti, na tu pUrvam, yatastadbAdhakaM "DiDauM" [ 1. 4. 25. ] tato'pi "kevalasakhi0" [1. 4. 26.] iti autvam, tataH tadAdezakaiti nyAyAt syAditve sati etvaM prAptaM niSiddham / / 27 / / 10 striyA DitAM vA dai-dAma-dAs-dAm // 1. 4. 28 // striyAH striliGgAdidudantAcchandAt pareSAM tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAdeGitAM 3-Gasi-Gas-DInAM sthAne yathAsaMkhyaM 'dai dAs dAs dAm' ityete AdezA vA bhavanti, dakAro "Gityaditi" [1. 4. 23.] iti vizeSaNArthaH / buddhaya, buddhaye; buddhayAH, buddheH 2 AgataM svaM vA; buddhayAm,15 buddhau; dhenvai, dhenave; dhenvAH, dhenoH 2; dhenvAm, dhenau; evam-muSTaya , muSTaye; iSvai, iSave; zucya, zucaye; paTdai, paTave; patya, pataye; jIvapatya, jIvapataye striyai; kanyA patiryasya yasyA vA kanyApatya, kanyApataye; evampriyabuddhaya, priyabuddhaye; priyadhenvai, priyadhenave; priyAzanyai, priyAzanaye; atizakaTaya, atizakaTaye striyai puruSAya vA; eSu samAsArthasya puruSatve'pi20 patyAdizabdAnAM strItvamasti / anye tu puruSasya samAsArthatve sati necchanti, tanmate-priyabuddhaye, priyadhenave puruSAyetyeva bhavati / anyastu puruSasyaiva samAsArthatve sati icchati, na striyAH, tanmate-'atizakaTya, priyadhenvai puruSAya' ityatraiva bhavati, na tu atizakaTaya, priyadhenave striya' ityatra / striyA iti kim ? munaye, sAdhave / iduta ityeva ? gave, nAve / / 28 / / 25 nyA0 sa0-striyA GitAmityAdi / "patyunaH" [2. 4. 48.] iti nirdezAt sakhi-patI nAnuvartete, striyA iti vizeSaNasya vizeSyasApekSatvAt sakhi-patibhyAM pareSAM
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 26.] DitAM "khitikhItIya ur" [1. 4. 36.] ityevamAdibhivizeSavidhibhirAghrAtatvAd / ditkaraNasya tu prayojanavattvAt sAmAnyamidudantamadhikRtaM gamyata ityAha-idudantAcchandAditi / 'kanyApatyai' ityAdau napusake tu paratvAnnAgame kanyApatinaH kulasya "vA'nyataH0" [ 1. 4. 62. ] iti kanyApatyAH, kanyApatervA / anye tviti-candra ndugomiprbhRtyH| anystviti-kssiirsvaamii| munaya iti-atra pustrItve'pi pustvameva viva- 5 kSitam / / 28 // strIdUtaH // 1. 4. 26 // nityastrIliGgAdIkArAntAdUkArAntAcca zabdAt pareSAM tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAdeGitAM * sthAne yathAsaMkhyaM 'dai, dAs, dAs, dAm' ityete AdezA bhavanti / nadyai, nadyAH, nadyAH, nadyAm ; lakSmyai, lakSmyAH , lakSmyAH ,10 lakSmyAm ; kurorapatyaM strI "dunAdi0" [6. 1. 118.] ityAdinA vyaH, tasya "kurorvA" [6. 1. 122.] iti lupi, "uto'prANinazca0" [2. 4. 73.] ityAdinoGi kurU:, kurvai, kurvAH, kurvAH, kurvAm ; vadhvai, vadhvAH, vadhvAH, vadhvAm ; evam-brahmabandhvai, brahmabandhvAH 2, brahmabandhvAm; varSAbhvai, varSAbhvAH 2, varSAbhvAm; atilakSmyai atitantryai ativadhvaM striyai puruSAya15 vA; kumArImicchatIti kyanantAt kumArIvAcaratIti kvibantAd vA kartari kvip kumArI, tasmai kumAyeM brAhmaNAya brAhmaNyai vA; kharakuTIva kharakuTI, tasmai kharakuTaya brAhmaNAya brAhmaNya vA / striyA ityanuvartamAne punaH strIgrahaNaM nityastrIviSayArtham, teneha na bhavati-grAmaNye khalapve striyai / IdUta iti kim ? mAtre, duhitre, buddhaya dhenave / 'prAmalakyAH phalAya AmalakAya,20 atikurave, atikumAraye' ityatredUta iti varNavidhitvena sthAnivadbhAvAbhAvAdIkArokArAntatA nAstIti na bhavati / GitAmityeva ? nadyaH, vadhvaH / / 26 / / nyA0 sa0-strIdUta iti / [grAmaNye] striya iti-grAmaNyAdizabdo hi kriyAzabdatvAt triliGgatvAt nityastrIviSayo na bhavatIti striyAmapi vartamAnAdAdezAbhAvaH / prAmalakyA iti-AmalakAd uNAdipratyayAntAt GyAm AmalakI vRkSavAcI dhvaniH,25 yadvA Amalakasya phalasya vikAro vRkSaH, dusaMjJakasya mayaTo yadA bAhulakAllup gaurAditvAd DI:, tadApi aamlkiishbdstruvaacii| varNavidhitveneti-IkArokArau varaNoM tadAzritA dAyAdayaH / / 26 / /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 30-31.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 105 veyuvo'striyAH // 1. 4. 30 // iyuvoH sambandhinau yau strIdUtau tadantAcchabdAt pareSAM tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAdeGitAM sthAne yathAsaMkhyaM 'dai, dAs, dAs, dAm' ityete AdezA vA bhavanti, astriyAH-strIzabdaM varjayitvA / zriyai, zriye; zriyAH, zriyaH; zriyAH, zriyaH ; zriyAm, zriyi; bhra vai, bhra ve; bhra vAH, bhra vaH; bhra vAH, 5 bhra vaH; bhra vAm, bhra vi; dhiyai, dhiye; dhiyAH, dhiyaH; dhiyAH, dhiyaH; dhiyAm, dhiyi, bhuvai, bhuve; bhuvAH, bhuvaH; bhuvAH, bhuvaH; bhuvAm, bhuvi; zriyamatikrAntAya atizriyai atizriye brAhmaNAya. brAhmaNya vA; evam-atibhra vai, atibhra ve; pRthuH zrIryasya tasmai pRthuzriyai pRthuzriye puruSAya striyai vA; evam-pRthubhra vai, pRthubhra ve / kecit tu samAsArthasya strItva evecchanti, na puMstve, tanmate-10 "atizriyai atizriye striyai" ityatra bhavati, iha tu na bhavati-atizriye atibhra ve puruSAya, pUrveNa nityamapi na bhavati / kazcit tu pUrvamataviparyayamevecchati-atizriyai atizriye puruSAya, iha na bhavati-atizriye striyai / iyuva iti kim ? Adhyau, pradhyau, varSAbhvaiH punarvai, pUrveNa nityameva / astriyA iti kim ? striya, striyAH, striyAH, striyAm ; paramastriya, paramastriyAH,15 paramastriyAH, paramastriyAm, atrApi pUrveNa nityameva / strIdUta ityeva ? yavakriye kaTapruve striyai / astriyA iti nirdezAt parAdapi iyuva-yatvAdikAryAt prAgeva strIdUdAzritaM kAryaM bhavati, tena 'striya, strINAm, bhra NAm, Adhyai' ityAdi siddham / / 30 / / nyA0 sa0-veyuva ityAdi / nityamapIti-ko'rthaH-tanmate "strIdUtaH" ityatrApi20 samAsArthasya strItva eva bhavati / prAdhya AdhyAyati pradhyAyati AdadhAti pradadhAti ityevaMzolAyA buddhervAcakau varSAbhUvad nityastrIliGgau AdhI-pradhIzabdo, kriyAzabdatvena sarvaliGgatvAd grAmaNyAdizabdavannityastrIviSayo neti cintyametadityeke / / 30 / / Amo nAm vA // 1. 4. 31 // 1 iyuvoH sambandhinau yau strIdUtau tadantAcchabdAt parasya tatsambandhino-25 'nyasambandhino vA AmaH SaSThIbahuvacanasya sthAne 'nAm' ityayamAdezo vA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 32-33.] bhavati, astriyAH-strIzabdaM vrjyitvaa| zrINAm, zriyAm ; bhraNAm, / bhra vAm; atizrINAm, atizriyAm, pRthuzrINAm, pRthuzriyAm, atibhraNAm, atibhra vAm, pRthubhra NAm, pRthubhra vAM strINAM puruSANAM vA; zobhanA dhIreSAM sudhInAm, sudhiyAm / iyuva ityeva ? pradhInAm, varSAbhUNAm / strIdUta ityeva ? yavakriyAm, kaTapuvAm, suSThu dhyAyantoti sudhiyAm / astriyA 5 ityeva ? strINAm, paramastrINAm, uttareNa nityameva; napuMsake'pi hrasvatvena bhAvyamityuttareNa nityameva-atizrINAm, atibhrUNAM kulAnAmiti / / 31 / / nyA0 sa0-Amo nAm veti / SaSThIbahuvacanasyeti-atra GisthAnikasya sAnubandhatvAdaparasya cAsambhavAt syAdyadhikArAcca SaSThIbahuvacanasyaivAmo grahaNam / / 31 // hasvApazca // 1. 4. 32 // 10 hrasvAdAbantAt strIdUdantAcca zabdAt parasyAmaH sthAne 'nAm' ityayamAdezo bhavati / hrasva-zramaNAnAm, saMyatAnAm, vanAnAm, dhanAnAm, munInAm, sAdhUnAm, buddhInAm, dhenUnAm, pitR NAm, mAtR NAm ; prApkhaTvAnAm, bahurAjAnAm ; strIdUtaH-nadInAm, vadhUnAm, strINAm, lakSmInAm / strIzabdavajitayoriyuvAdezasambandhinoH strIdUtoH pUrveNa vikalpa eva-15 zrINAm, zriyAm; bhrUNAm, bhra vAm / hrasvApazceti kim ? somapAm, senAnyAm // 32 // . nyA0 sa0-hrasvetyAdi / pUrveNa vikalpa eveti-iyuvasthAnitvena vizeSavihitatvAditi zeSaH / / 32 // saMkhyAnAM SrNAm // 1. 4. 33 // 20 repha-SakAra-nakArAntAnAM saMkhyAvAcinAM zabdAnAM sambandhina prAmaH sthAne 'nAm' ityayamAdezo bhavati / caturNA [e] m, SaNNAm, paJcAnAm, saptAnAm, paramacaturNAm, paramaSaNNAm, paramapaJcAnAm / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyacaturAma, priyaSaSAma, priyapaJcAm / saGkhyAnAmiti kim ? girAm, vipuSAm, yatinAm / SrNAmiti kim ? triMzatAm,25
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 34-35.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 107 paJcAzatAm / bahuvacanaM vyAptyartham tena bhUtapUrvanAntAyA api - aSTAnAm, paramASTAnAm / / 33 / / "" nyA0 sa0 - saMkhyAnAmityAdi / r ca S ca n ca teSAM rNAm, "tavargasya 0' [1. 3. 60.] iti Natvam, "raSRvarNa 0" [2. 3. 63.] iti tu na ekapadatvAbhAvAt, "vottarapadAnta0" [2. 3. 75. ] ityapi na, yataH SakAro na pUrvapadasthaH kintu madhyama - 5 padasthaH, tarhi rephaH pUrvapadastho'sti tadapekSayA NatvaM bhavatu, na - "pade'ntare0 " [ 2. 3. e3. ] iti niSedhAt / nanu SrNAmiti zabdanirdeza:, saMkhyA caikatvAdirarthaH, tataH zabdArthayoH sAmAnAdhikaraNyaM na saMgacchate, satyam - upacArAt saGakhyArthA: zabdA: saMkhyAzabdenAbhidhIyante; yadvA saMkhyAyate zrabhiriti " upasargAdAta:" [ 5. 3. 110. ] iti "karaNAssdhAre" [ 5. 3. 126 ] iti paramapyanaTaM bAdhitvA bahulavacanAdaGi prApi ca saMkhyA - 10 zabdenaikAdayaH zabdA evocyante iti / trizatAmiti - nanu ca trizadAdaya: zabdA: saMkhyeyeSvapi vartamAnAH "viMzatyAdyAH zatAd dvandva " [ liGgAnuzAsana0-26. ] iti vacanAt ekatve eva vartanta ityatraikavacanAntA eva bhavitumarhanti, kathaM bahuvacanam ? satyam - ekazeSAt - triMzacca triMzacca triMzacca trizataH / aSTAnAmiti prathA'STan zabdAdAmi paratvAd " vA''STana 0' [1. 4. 52.] ityAkAre nAntatvAbhAvAt kathaM nAmbhAvo'ta prAha - bhUtapUrveti / / 33 / / 15 "" trestrayaH // 1.4. 34 // grAmaH sambandhinastrizabdasya trayAdezo bhavati / trayANAm, paramatrayANAm / grAmsambandhivijJAnAdiha na bhavati - pratitrINAm, priyatrINAm / atatsambandhino'pi bhavatItyeke - pratitrayANAm, priyatrayANAm / striyAM tu paratvAt tisRbhAvo bhavati - tisRNAm / / 34 // 20 nyA0 sa0 - straya iti / AmaH sambandhina iti - sambandhasyobhayaniSThatvAt grAmaH sambandhina ityapi yuktam, Ama: sambandhitvaM ca trerarthadvArakam yasmAdAmaH sambandhI trerarthastataH sa zrama ityucyate; zramaH sambandhIti kAryakAraNabhAve SaSThI, trizabdaH kAraNam, Am ca kAryam, yatastrizabdabahutve Am || 34 // edodbhyAM isi-iso raH // 1. 4. 35 // edodbhayAM parayorDasiGasoH sthAne repho bhavati, prakAra uccAraNArthaH / muneH, muneH; sAdhoH; sAdhoH ; goH, goH; dyoH dyoH; paramazvAsAvizva " 25
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 36-37.] parameH, parameH, nayatIti vic-neH, neH; evam-loH, loH| vacanabhedo yathA- : saMkhyanivRttyarthaH / / 35 // nyA0 sa0-edodbhavAmityAdi / edodbhayAmiti-atra takAraH svarUpagrahaNArthaH, tena lAkSaNikayorapyedotoH parigrahaH-parameriti-"Ato nendravaruNasya" [7. 4. 26.] iti jJApakAt pUrva pUrvottarapadayoH kAryam, tataH sandhikAryam, ataH paramairiti prApnoti, 5 naivam-*jJApakajJApitA vidhayo hyanityAH iti / / 35 / / khi-ti-rakhI-tIya ura // 1. 4. 36 // khi-ti-khI-tIsambandhina ivarNasthAnAd yakArAt parayorDasi-GasoH sthAne ur Adezo bhavati / khi-sakhyuH, sakhyuH, ti-patyuH, patyuH, khI tI-saha khena vartate sakhaH, sakhaM sakhAyaM vecchatIti kyani kvipi sakhIH, patatIti pataH,10 pata patiM vecchatIti kyani kvipi patI:, sakhyuH, patyuH, tathA sukhamicchati, sAtamicchati kyani kvipi sukhyuH, sAtyuH; lUnaM pUnaM cecchataH-lUnyuH, pUnyuH, "ktAdezo'Si" [2. 1. 61.] iti natvasyAsattvAt tIrUpatvam / ya iti kim ? yatra yatvAdezastatra yathA syAt, iha mA bhUt-atisakheH, atipateH / khi ti-khI-tIti kim ? mukhyamapatyaM cAcaSTe Nic vica-mukhyaH, apatyaH15 AgataM svaM vA / aditi ityeva ? sakhyAH , patyAH / / 36 / / nyA0 sa0-khi-tItyAdi / "SaNUyI dAne" sanoti datte parasparaM bhojanAdikamiti sakhA, "saneH DakhiH" [uNA0 625.] pAti apAyAditi "pAte;" [ uNA0 656. ] iti ddtiH| sAtyuriti-sAyate sma dIyate sma puNyairiti sAtam, "sAti: sautraH sukhe" sAtati vA / mukhya iti-atra vici kRte "yvoH pvaya0" [4. 4. 121. ] iti yasya luga20 na, yataH "svarasya pare" [7.4.110.] iti NilopaH sthAnI, na ca "na sandhiH0" [1. 3. 52.] ityasyAvakAzaH, natrA nirdiSTasyAnityatvAtra, bhavatu vA'vakAzastadedamuttaram-"yvoH pvaya" [ 4. 4. 121. ] iti sUtre luk iti saMjJA, *saMjJApUrvako vidhiranityaH * yadvA "kvau" [4. 4. 116.] iti sUtrakaraNAt-kvip-vicorvyaJjanakAryamanityam, na ca vAcyaM kathaM vicyapi vyaJjanakAryAnityatA, yato'prayoginAmupalakSaNa:25 kvip / / 36 // to hara // 1. 4. 37 // RkArAt parayorDasi-GasoH sthAne 'Dur' ityayamAdezo bhavati / pituH,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 38.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 106 pituH; mAtuH, mAtuH / Gasi-Gasa ityeva ? pitR n / Rta iti kim ? graH / / 37 // nyA0 sa0-Rto Duriti / * RkAropadiSTaM lukArasyApi tena "RphiDA." [ 4. 4. 116. ] iti latvam, kul lakAraH, yadAha upAdhyAyaH-'pAplu' ityetasmAt SaSThayAmApul ityeva bhavati / / 37 / / 5 tu-svasu naptu-neSTa-tvaSTa-kSata hote-potu-prazAstro chuTayAr // 1. 4. 38 // tRc-tRnpratyayAntasya svasrAdizabdAnAM ca sambandhina RkArasya sthAne tatsambandhinyasambandhini vA ghuTi pare 'pAr' ityayamAdezo bhavati / kartAram, kartArau, kartArau, kartAraH kaTasya; vaditAram, vaditArI, vaditArau, vaditAro10 janApavAdAn ; svasAram, svasArau, svasArau svasAraH; naptAram, naptArI, naptArau, naptAraH; neSTAram, neSTArau, neSTArau, neSTAraH; tvaSTAram, tvaSTArau, tvaSTArau, tvaSTAraH; kSattAram, kSattArau, kSattArau, kSattAraH; hotAram, hotArau, hotArau, hotAraH; potAram, potArau, potArau, potAraH; prazAstAram, prazAstArI, prazAstArau, prazAstAraH; atikartAram, atikartArau,15 atikartArau, atikartAraH / ghuTIti kim ? kartR kulaM pazya / sau tu paratvAd DA-guNau kartA, he kartaH ! / tRzabdasyArthavato grahaNena pratyayagrahaNAnnaptrAdInAmavyutpannAnAM saMjJAzabdAnAM tRzabdasya grahaNaM na bhavatIti teSAM pRthagupAdAnam ; idameva ca jJApakam-*arthavadgrahaNe nAnarthakasya grahaNaM bhavati iti, vyutpattipakSe tu tRgrahaNenaiva siddhe natrAdigrahaNaM niyamArtham, tenAnyeSAmauNAdikAnAM20 na bhavati-pitarau, bhrAtarau, mAtarau, jaamaatrau| kecit tu prastotR-unnatRudgAtR pratihartR-prati-sthAtRzabdAnAmauNAdikAnAmapyAraM manyante prastotAram, prastotArau, prastotArau, prastotAraH, ityAdi / / 38 / / nyA0 sa0-tR-svastrityAdi-sUtratvAd "anAmsvare0" [1. 4. 64.] iti na, sUtre RkAropAdAnAd vA, kathamiti cet ? prazAstRNAm RH prazAstR.: tasya / 25 atikartAramiti-atra tatpuruSo na bahuvrIhiH kacprasaGgAt, tena ca vyavadhAnena prAptyabhAvAt / nanvatra sUtre zau nimitte kiM na darzitam ? "svarAcchau" [ 1. 4. 65. ] iti
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [pA0 4. sU0 39-40.] nAgamena vyavadhAnAnna prApnotIti cet, na-nAgamaH prakRterevAMza iti, satyam-avayavenA- / vayavasya RllakSaNasya vyavadhAnaM bhavatIti na darzitam / suSThu asyati-kSipati bhrAturamAGgalyamiti-svasA "sorase:" [ uNA0 853. ], namati pUrvajebhya iti naptA "nameH p ca" [ uNA0 862. ], nayati prApnoti vedazAkhAm iti-neSThA "niyaH SAdiH" [ UraNA0 864. ] tRpratyayaH, "tviSI dIptau" tveSate dIpto bhavati svarganirmANanaipuNeneti- 5 tvaSTA, "kSada khadane" iti sautraH, kSattA "tvaSTra-kSattR-duhitrAdayaH" [ uNA0 865. ] ityanena nipAtaH / juhoti vo hyAdikAn, punAti prAtmAnaM vedapAna "hu-pU gonnI-prastu0" [ uNA0 863. ] ityAdinA hotA, potA, prazAsti dizati zAstrANi iti-prazAstA "zAsizaMsi-nI." [uNA0 857. ] ityAdinA tapratyayaH / jAyata iti jA patrI "kvacit" [5. 1. 171. ] iti DaH pratyayaH, jAM minoti jAyA migastRpratyaya:10 "migmIga:0" [ 4. 2. 8. ] ityAkAraH, kecit tviti-bhojaprabhRtayaH / / 38 // aauM ca // 1. 4. 36 // RkArasya sthAne Gau ghuTi ca pare 'ar' ityayamAdezo bhavati / pitari, pitaram, pitarau 2, pitaraH, mAtari, mAtaram, mAtarau 2, mAtaraH / Gau ceti kim ? pitrA, maatraa| 'kartRNi kule, katR 'Ni kulAni' ityatra tu15 paratvAt pUrvaM na eva, tasmizca sati vyavadhAnAnna bhavati / Rta ityeva ? ni / / 36 // nyA0 sa0-praDo ceti / Gau ghuTi ceti-atra nimittAt paraH zrUyamANazcakAro nimittAntarasavyapekSaH pratyAsatteranantarasUtropAttameva nimittamupasthApayati / kartRNi kule iti-pitari, vAriNItyAdAvubhayoH sAvakAzatvena paratvAnnAgame RkArAntatvAbhAvAnna20 bhavatIti / / 36 // mAtutiH putre'haiM sinASSmantrye // 1. 4. 40 // ___ mAtRzabdasyA''mantrye putre vartamAnasya sAmarthyAd bahuvrIhau samAse sinA saha mAta ityakArAnta Adezo bhavati, ah-mAtRdvAreNa putraprazaMsAyAM gamyamAnAyAm, kaco'pavAdaH / gArgI mAtA yasya tasyAmantraNaM he gArgImAta !,25 evam-he vAtsImAta !, atra putraH saMbhAvitotkarSayA zlAghyayA mAtrA tatputravyapadezayogyatayA prazasyate / mAturiti kim ? he gArgyapitRka ! / putra iti kim ? he mAtaH !, he gArgImAtRke vatse ! / arha iti kim ? 'are
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 41-42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 111 gArgImAtRka ! / Amantrya iti kim ? gArgImAtRkaH / sineti kim ? he gArgImAtRkau ! // 40 // nyA0 sa0-mAturmAta ityAdi / nanu kathaM mAtRzabdasya putrArthe vRttiH ? nahyasau putrArthe vartamAnaH kvacid dRSTa ityAha-sAmarthyAditi-ayamarthaH kevalo na bartate, bahuvrIhau tu svArthopasarjanatayA'rthAntaraM pratipAdayatyeva / kaco'pavAda iti-anantarAnantaribhAve 5 SaSThI vyAkhyeyA, tena kacA vyavadhAne na syAt / saMbhAvita utkarSo yasyAH sakAzAt [tayA, tatputravyapadezayogyatayA] tatputra iti vyapadezaH kathanaM tasya yogaH [ yogyatayA ] / are gArgImAtRketi-ajJAtapitRkatvenAnekapitRkatvena ca nindyayA mAtrA viguNaH putro nindyata iti / / 40 / / hasvasya guNaH // 1. 4. 41 // ___10 ___Amantrye'rthe vartamAnasya hrasvAntasya sinA saha zrutatvAd hrasvasyaiva guNo bhavati, "AsannaH" [7. 4. 120.] / he pitaH !, he mAtaH !, he kartaH !, he svasaH !, he mune !, he sAdho !, he buddhe !, he dheno ! / sinetyeva ? he kartR kula !, he vAri ! , he trapu !, atra paratvAt pUrvaM se pi serabhAvAnna bhavati, "nAmino lug vA" [1. 4. 61.] iti luki tu15 sthAnivadbhAvAd bhavatyeva-he kartaH kula ! , he vAre !, he trapo ! / Amantrya ityeva ? pitA, muniH, sAdhuH / hrasvasyeti kim ? he zrIH !, he bhra : ! / 'he nadi !, he vadhu !' ityatra tu hrasvavidhAnasAmarthyAt serabhAvAcca na bhavati / / 41 / / nyA0 sa0-hrasvasyetyAdi / hrasvasyeti adhikRtasya nAmno vizeSaNAd vizeSaNe20 ca tadantavidhisaMbhavAdAha-hrasvAntasyeti / zrutatvAditi-zruto hrasvo hrasvAntatvaM tvanumitam, *zrutAnumitayozca zrauto vidhibalIyAn iti nyAyaH / hrasvavidhAneti-ubhayoH sthAne yaH iti nyAyena yadA sivyapadezastadA siha svazcApi, ato vidhAnasAmarthyAd, yadA tu hrasvavyapadezastadA serabhAvAnna bhavati // 41 / / edaapH|| 1. 4. 42 // 25 Amantrye'rthe vartamAnasyA''bantasya sinA saha ekArAntAdezo bhavati / he khaTve !, he bahurAje !, he bahukhaTve viSTara ! / A Apa ityAkAra
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 43. ] prazleSAdiha na bhavati - he priyakhaTva ! / prApa iti kim ? he kIlAlapAH ! / Amantrya ityeva ? khaTvA / / 42 / / nyA0 sa0 - edApa iti / prAzcAsAvAp ceti AkAraprazleSAd he priyakhaTva ! ityatra " gozvAnte0 " [2. 4. 46. ] iti hrasvatve ekadezavikRta 0 iti nyAyAt prApto'pi ekArAdezo na bhavati / / 42 / / 5 nityadid-visvarADambArthasya hrasvaH // 1. 4. 43 // nityaM dit - dai- dAs - dAs - dAmlakSaNa prAdezo yebhyasteSAM dvisvarAmbArthAnAM cAbantAnAmAmantrye'rthe vartamAnAnAM sinA saha hrasvAntAdezo bhavati / nityadit - he stri ! he gauri !, he zArGga ravi !, he astri !, he lakSmi !, 1 !, brahmabandhu !, he karabhoru ! he zvazru ! he vadhu !, he karkandhu !,10 alAbu ! he varSAbhu !, he punarbhu !, he atilakSmi ! ; dvisvarAmbArtha - he amba!, he akka !, he atta !, he alla !, he anamba !, he paramAmba !, priya ! | nityadiditi kim ? he vAtapramIH !, he hUhUH !, grAmaNIH !, he khalapUrvadhUTi ! | nityagrahaNAdiha na bhavati - he zrIH, he hrIH !, he bhra uuH ! / kathaM he subhra u !, he bhIru ! strIparyAyatvAGi kRte 15 bhaviSyati / ambArthAnAM dvisvaravizeSaNaM kim ? he ambADe !, he ambAle !, he ambike ! | Apa ityeva ? he mAtaH ! / / 43 / / nyA0 sa0 - nitya didityAdi / zRM gRNAti zRGgaruRRSistasyApatyaM zArGgaravI, yadvA zRNotIti "zigru-meru-namervAdayaH " [ u0 811.] iti nipAtanAdrau antasya cAGgadeze zaGkharuH, yadA tu anenaiva zRGgaruriti nipAtyate tadA'riNa GayAM ca zArGgaravI, athavA 20 zArGgavat ravo yasyA gaurAditvAd GayAM zArGgaravI / he ambeti - abuGa prambate'c ambA / he akketi - " te - " aka kuTilAyAM gatau" ityasya "niSka - turuSka 0" [ uNA 0 26. ] ityAdi - nipAtanAt kapratyaye / pratate: "puta-pitta0" [ uNA0 204.] iti nipAtanAt te attA / "alI bhUSaNAdau" asya "bhillA'ccha bhalla0 " [ uraNA0 464 ] iti nipAtanAlle allA / he hUhUH jahAteH pRSodarAditvAd Upratyaye dvirvacanAdau / 25 vAtapramIH ? vAtaM pramimIte "vAtAt pramaH kit" [ uraNA0 713. ] iti IpratyayaH / grAmaNIH ? nAyamIkArAnto nityadit kintu pulliGgo'pi / he subhru ! iti - "kevayubhuraNTava0" [ uNA0 746.] iti nipAtanAt bhrAmyatebhra, zobhanaM bhra bhramaraNaM yasyAH suna zabdAt bhIrudhvanezca jAtitvAduGa, parasya vikalpena dittvAt he subhrUH ! he bhIro !, 7
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 44-45.] . zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 113 praaptmitybhipraayH| ambAmaDatIti lihAditvAdac / ambAM lAtIti "prAto Do'hvAvA-maH" [ 5. 1. 76. ] iti ddprtyyH| ambateH "Naka-tRcau" [5. 1. 48.] eka Ap, "asyA'yatta0" [2. 4. 111.] iti ikAraH / / 43 // adetaH syamoluka // 1. 4. 44 // akArAntAdekArAntAccAmantrye'rthe vartamAnAt parasya sestadAdezasyAmazca 5 lug bhavati / he zramaNa !, he saMyata !, am-he vana !, he dhana !, he upakumbha !, he atihe !, paramazcAsAvizca he parame !, he se ! / adeta iti kim ? he gauH !, he nauH !, he paramauH ! / syAdezatvenaivAmo'pi luci siddhAyAM pRthagvacanamanyasyAdezasya lugabhAvArtham !, tena he katarad ! ityAdau lug na bhavati / / 44 // 10 nyA0 sa0-adeta ityAdi / Amantrya iti vartate, tatra ca syAdeza evAm saMbhavatItyAha-syAdezeti / he katarad iti / nanu amgrahaNasya anyadapi phalaM kasmAnna bhavati ? yathA-kumbhasya samIpAni upakumbhamityatra lugartham, naivam-sisAhacaryAdekavacanasyAmograhaNaM na bahuvacanasthAnasya // 44 / / dIghaDyAba-vyaJjanAt seH||1. 4. 45 // dIrghAbhyAM GyAbbhyAM vyaJjanAcca parasya seluMg bhavati / GI-gaurI, kumArI, bahvayaH zreyasyo yasya sa bahuzreyasI caitraH, evam-bahupreyasI, kharakuTIva kharakuTI brAhmaNaH, kumArIvAcarati kvip luk kvip-kumArI brAhmaNaH; Ap-khaTvA, bahurAjA; vyaJjana-rAjA, takSA, he rAjan ! / ebhya iti kim ? vRkSaH / yAbagrahaNaM kim ? lakSmIH, tantrIH, grAmaNIH, kIlAlapAH / 20 dIrghagrahaNaM kim ? niSkauzAmbiH, atikhaTvaH / napuMsakeSu paratvAt "anato lup" [1. 4. 56.] iti lubeva, tena yat kulaM tat kulamiti siddham / "padasya" [2. 1. 86.] iti siddhe vyaJjanagrahaNaM rAjetyAdau silopArtham, anyathA sAvapi padatvAt "padasya" [2. 1. 86.] iti ca pare'sattvAt pUrva 'nalope serlup, 'ukhAsrad' ityAdau "saMyogasyAdau skoH0" [2. 1. 88.] 25 iti luki datvaM ca na syAt / / 45 / /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 46-48.] nyA0 sa0-dIrghaGacAbiti / 'kumArI brAhmaNaH' ityatra naiSAM kvibAdInAM GIsyorvyavadhAyakatve sthAnitvam, yataH sthAnyAzraye vRddhayAdike kArye kartavye sthAnitvam, na tu vyavadhAyakatve, nahi vyavadhAyakatvaM kArya nAma, api tu vRddhayAdIni kAryANIti / evam-'acyoDhvam' ityAdiSu sico lopasya Dhatve kartavye na sthAnitvam / datvaM ceti-sau pare lukaH pUrvaM datvaM prApnotIti na vAcyam, pare luki "sras-dhvaMs0" [2. 1. 68.] iti 5 sUtrasyAsiddhatvAt // 45 // samAnAdamo'taH // 1. 4. 46 // samAnAt parasyAmo'kArasya luga bhavati / vRkSam, khaTvAm, munim, sAdhum, buddhim, dhenum, nadIm, vadhUm / 'pitaram' ityAdiSu vizeSavidhAnAt prathamamevAr / samAnAditi kim ? rAyam, nAvam / ama iti kim ? nadyaH / 10 syAdiriti kim ? acinavam // 46 // nyA0 sa0-samAnAdityAdi / acinavamiti-na ca vAcyaM paratvAnnityatvAcca guNena bhAvyamiti, prAptau satyAM hi paratvaM nityatvaM ca cintyata iti // 46 / / dI? nAmyatisa-catasR-ghaH // 1. 4. 47 // tisR-catasR-SakAra-rephAntajitazabdasambandhinaH pUrvasya samAnasyAmAdeze15 nAmi pare dIrgho bhavati / zramaNAnAm, munInAm, sAdhUnAm, buddhInAm, dhenUnAm, vArINAm, vapUNAm, pitRNAm, mAtR NAm, katRNAm / atisRcatasR-Sa iti kim ? tisRNAm, catasRNAm, SaNNAm, caturNAm / aSa iti pratiSedhena nakAreNa vyavahite'pi nAmi dIrgho jJApyate-paJcAnAm, saptAnAm / nAmIti kim ? carmaNAm / syAdAvityeva ? dadhinAma, carmanAma,20 anarthakatvAd vA // 47 / / nyA0 sa0-dIrgho nAmyetyAdi / prAmAdeza iti syAdyadhikArAdAmAdeza eva gRhyate'ta idamuktam / aSa iti-nanu SakAra-rephAbhyAM vyavadhAnAdeva na bhaviSyati dIrghaH, kiM Savarjanena ? ityAha-nakAreNeti-anyavyaJjanena tu asambhava iti / / 47 // 25 nurvA // 1. 4. 48 // nRzabdasambandhinaH samAnasya nAmi pare dIrgho vA bhavati / nRNAm,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 46-50.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 115 nRNAm ; atinR NAm, atinRNAm / / 48 / / zasoDatA sazca naHpusi // 1. 4. 46 // zasaH sambandhino'kAreNa saha samAnasya pradhAnasthAnyAsanno dI? bhavati, tatsanniyoge ca puMlliGgaviSaye zasaH sakArasya nakAro bhavati / zramaNAn, munIn, sAdhUn, vAtapramIn, hUhUn, pitR n; puMlliGgAbhAve tu dIrghatvameva- 5 zAlAH, buddhIH, nadIH, dhenU, vadhUH, mAtR / 'caJcAH kharakuTIH yaSTI: puruSAn pazya' ityatra caJcAdayaH zabdAH puruSe vartamAnA api strIliGgatvaM nojjhantIti nakAro na bhavati, yadA tu zabdasya puMlliGgatvaM tadA vastunaH strItve napuMsakatve vA nakAro bhavatyeva-dArAn bhra kuMsAn strIH pazya, SaNDhAn paNDakAn pazya / dIrghasanniyogavijJAnAdiha no na bhavati-etAn gAH pazya / 10 samAnasyetyeva ? rAyaH nAvaH pazya / 'vanAni pazya' ityatra paratvAcchireva / / 46 // nyA0 s0--shso'tetyaadi| samAnasyeti-atra yadyapi samAnasya zaso'kArasya ca sthAnitvam, tathApi pradhAnAnuyAyino vyavahArA bhavanti iti pradhAnasthAnyAsanna eva dIrgho bhavati, pradhAnatvaM ca SaSThInirdiSTasya samAnasyaiveti, pradhAnasthAnyAsanna iti vacanAd15 'munIn' ityAdau zaso'kArasya "avarNa-havisarga0" iti Asannatve'pyAkAro na bhavati / vAtapramIniti-vAtaM pramimate "vAtAt pramaH kit" [ uNA0 713. ] IpratyayaH, devanandinA mRge'pi strIliGga uktaH / / 46 / / saMkhyA -sAya-verahanasyAhana ho vA // 1. 4. 50 // saMkhyAvAcibhyaH sAyazabdAd vizabdAcca parasyAhnazabdasya Gau pare20 'ahan' ityayamAdezo vA bhavati / dvayorahnorbhava iti vigRhya "bhave" [6. 3. 123.] ityaNa viSaye "sarvAMzasaMkhyA0" [7. 3. 118.] ityAdinAT ahnAdezazca, tato "dvigoranapatye0" [6. 1. 24.] ityAdinA'No lupi dvayahnastasmin dvayahni, dvayahani, dvayate; evam-tryahni, tryahani, tryaha; yAvahni, yAvadahani, yAvadahna; tAvadahni, tAvadahani, tAvadahna; sAyamahnaH25 sAyAhnastasmin sAyAhni, sAyAhani, sAyAhna / ata eva sUtranirdezAt sAyaMzabdasya makAralopaH, sAyetyakArAnto vA; vigatamaho vyahastasmin vyahni,
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 51-52.] vyahani vyahna e / saMkhyAsAya - veriti kim ? madhyAhna / ahnasyeti kim ? dvayorahnoH samAhAro dvayahastasmin dvahe / GAviti kim ? vyahnaH / / 50 / / 116 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite nyA0 sa0 --- saMkhyA - sAyetyAdi / aNa viSaye iti dvayorahnorbhavaH "saMkhyA samAhAre ca0" [3. 1. e6.] iti taddhitaviSaye dvigusamAse'Na viSaye'Ti prahlAdeza:, zAkaTAyanastu "varSAkAlebhyaH" [ 6. 3. 80 ] iti ikaraNa pratyayaviSaye'T pratyayamicchati, svamate 5 tu na 'dvayahna' ityasyAkAlavAcitvAt / yAvadahni ityAdiSu dusaMjJakeSu " dorIyaH" [6. 3. 32.] viSaye'Ti tata IyaH; tasya ca "dvigoranapatye0 " [ 6.1.24. ] iti luk / dvahe iti - " dvigoranahna0" [ 7. 3. 36 ] ityatra anugrahaNAt jJApakAt "sarvAMza0" [7. 3. 118.] iti paramapyaTa bAdhitvA "dvigorahannahno'T " [ 7. 3. e6. ] ityaT tato'hnAbhAvaH / / 50 / / 10 niya Am // 1. 4. 51. / / niyaH parasya Ge: sthAne 'Am' ityayamAdezo bhavati / niyAm, grAmaNyAm / / 51 / / nyA0 sa0--niya ityAdi / nanu grAmaNyAmityatra nI sAkSAnnAsti kintu raNI ityAmo na prAptiH, satyam - syAdividhau gatvamasiddham / asyAmaH " Amo nAm vA " 15 [1. 4. 31.] iti nAmAdezo na bhavati, tatra nityastrIdUtoradhikRtatvAt / nanu ekadezavikRta 0 iti klobe'pi prAptirasti, na-niya I nI itIkAraprazleSAt 'nini, grAmarini kule' ityeva bhavati, bhojena tu bhUtapUrvanyAyena napuMsake'pi niyAmityuktam / / 51 / / vASTana AH syAdau / / 1. 4. 52 / / aSTa zabdasya tatsambandhinyasambandhini vA syAdau pare AkArAntAdezo 20 vA bhavati / aSTAbhiH, aSTabhiH aSTAbhyaH, aSTabhyaH ; praSTAsu, aSTasu; priyASTAH, priyASTA; priyASTau priyASTAnau priyASTAH, priyASTAnaH; priyASTAm, priyASTAnAm; priyASTau priyASTAnau priyASTaH priyASTnaH ; priyASTAbhiH priyASTabhiH; he priyASTAH; he priyASTan ! / anyasambandhinorjazzasornecchantyeke, tanmate - priyASTAnastiSThanti, priyASTnaH pazyetyeva bhavati 1 25 syAdAviti kim ? aSTaka : saMghaH, aSTatA, aSTatvam, aSTapuSpI / kecit tu sakArabhakArAdAveva syAdAvicchanti / / 52 / / T
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 53-54.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 117 nyA0 sa0-vASTana ityaadi| pUrvasUtrAd GaranuvRttirmA bhUditi syAdigrahaNam / atha "aSTa praurjas-zasoH" [1. 4. 53.] ityatra 'aSTaH' iti jJApakAd huranuvRttirna bhaviSyati, satyam-taddhi matAntarasaMgrahArtham / / 52 / / aSTa aurjasa-zasoH // 1. 4. 53 // aSTa iti kRtAtvasyASTanzabdasya nirdezaH, aSTAzabdasambandhinorjas- 5 zasoH sthAne aukArAdezo bhavati / aSTau tiSThanti, aSTau pazya, paramASTau, anssttau| kRtAtvasya nirdezAdiha na bhavati-aSTa tiSThanti, aSTa pazya, paramASTa, anaSTa / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyASTAstiSThanti, priyASTaH pazya / atatsambandhinorapIcchantyeke-priyASTau tiSThanti, priyASTau pazya / kecit tu-aSTAvAcakSata iti Nici kvipi 'aSTau tiSThanti, aSTau10 pazya' itIcchanti, tadapyaSTa iti tantreNa saMgRhItam / / 53 / / Dati-SNaH saMkhyAyA lapa // 1. 4. 54 // Dati-SakAra-nakArAntAyAH saMkhyAyAH sambandhinorjas-zasolupa bhavati / kati tiSThanti, kati pazya; yati tiSThanti, yati pazya; tati tiSThanti, tati pazya; SaT tiSThanti, SaT pazya; paJca tiSThanti, paJca pazya; evam-sapta,15 nava, daza; paramaSaT, paramapaJca / Dati-SNa iti kim ? trayaH, catvAraH, tAvantaH / zatAni sahasrANItyatra sannipAtalakSaNatvAt nAntasya na bhavati / saMkhyAyA iti kim ? vipuSaH, rAjAnaH / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavatipriyakatayastiSThanti, priyakatIn pazya; priyaSaSaH; priyaSaSaH; priyapaJcAnaH, priyapaJJaH / kecit tu DatyantAt katizabdAdevecchanti / / 54 / / 20 nyA0 sa0-DatiSNa ityAdi / sannipAtalakSaNatvAditi-saMnipatati kAryamasmin saMnipAto nimittaM zilakSaNam, sa lakSaNaM cihna yasya tasya / kecit tviti-vAmanAdayaH, tanmate idaM na siddhayati yati te nAga ! zIrSANi, tati te nAga ! vedanAH / na santi nAga ! zIrSAriNa, na santi nAga ! vedanAH / / 54 // 25
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite ... [pA0 4. sU0 55-57.] . napusakasya shiH||1. 4. 55 // napuMsakasya sambandhinorjas-zasoH sthAne zirbhavati / kuNDAni tiSThanti, kuNDAni pazya; evam-dadhIni, madhUni, katRNi, payAMsi, yazAMsi / syAdyadhikArAdiha na bhavati-kuNDazo dadAti / napuMsakasyeti kim ? vRkSAH, vRkSAn / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakuNDAH, priyakuNDAn / iha tu 5 bhavati-paramakuNDAni / zakAraH "zau vA" [4. 2. 65.] ityAdau vizeSaNArthaH // 55 // nyA0 sa0-napuMsakasyetyAdi-strI ca pumA~zca strIpusau. "striyAH puMso." [7. 3. 66. ] iti samAsAntaH, na strIpusau nakhAditvAd natro'dabhAvaH, pRSodarAditvAt strIpuMsazabdasya puMsaka AdezaH / / 55 // 10 aurI // 1. 4. 56 // napuMsakasya sambandhI praukAra IkAro bhavati / kuNDe tiSThataH, kuNDe pazya; evam-dadhinI, madhunI, kartRNI, pysii| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakuNDau puruSau / iha tu bhavati-paramakuNDe / / 56 / / nyA0 sa0-aurIriti-kArya-kAyiNorabhedanirdezaH sarvAdezArthaH, anyathA15 "SaSThayAntyasya" [7. 4. 106. ] iti nyAyAd vizliSTAvarNasyaukArasya syAt, yataH agro iti prakRtau "aidaut sandhyakSaraH" [1. 2. 12. ] ityanena aukAro niSpAditaH / / 56 // ataH syamo'm // 1. 4. 57 // akArAntasya napuMsakaliGgasya sambandhinoH syamoramityayamAdezo bhvti| 20 kuNDaM tiSThati, kuNDaM pazya, kIlAlapam, atikhaTvaM kulam; he kuNDa !, atrAmAdeze ati "adetaH syamoluMk" [1. 4. 44.] ityamo luk / napuMsakasyetyeva ? vRkSaH / ata iti kim ? dadhi tiSThati, dadhi pazya / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakuNDaH puruSaH / amo'kAroccAraNaM jarasAdezArtham, tenAtijarasaM kulaM tiSThatIti siddham / / 57 // 25
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 58-56. ] nyA0 sa0 - zrataH syetyAdi / nanvatrAdgraharaNaM kimartham ? na ca vAcyam - zradgrahaNAbhAve daghItyatrApyamAdezaH syAt, yataH "anato lup" [ 1. 4. 56 ] iti sUtraM bAdhakaM vidyata iti, nanu anata ityatra paryudAsaH prasajyo vA naJ gRhyata iti saMdehaH, na ca vAcyam - paryudAse hi "nAmino lup" [ 1. 4 61 ] iti sUtraM kuryAt, tasmAt prasajya eveti kuta: ? kASThA paraM prakarSamadhyApaka ityatra kriyAvizeSaNatvena prAkArAdapyamo lug dRzyate, ato'nata iti kartavyameva, ataH saMdehastadavastha eva, ato'dgrahaNena jJApyate - prasajya eva gRhyate, tathA ca paya ityAdau lup siddhA, na tvamAdezaH / zrata iti napuMsakasya vizeSaNam, atastadantapratipattirbhavatItyAha - akArAntasyeti / zram grahaNamuttarArtham, tenAnyat pazyeti siddham / / 57 / / 5 paJcato'nyAderanekatarasya daH // 1. 4. 58 // napuMsakAnAmanyAdInAM sarvAdyantarvartinAM paJcaparimANAnAM sambandhinoH syamoH sthAne da ityayamAdezo bhavati, ekatarazabdaM varjayitvA ; akAra uccaarnnaarthH| anyat tiSThati, anyat pazya; evam - pranyatarat, itarat; katarat tiSThati, katarat pazya; evam katarat, tatarat; katamat tiSThati, katamat pazya; evam-yatamat, tatamat, ekatamat; he anyat !, he anyatarat !, 15 he itarat !, he katarat !, he katamat ! he ekatamat ! / anekatarasyeti kim ? ekataraM tiSThati, ekataraM pazya / paJcata iti kim ? nemaM tiSThati, nemaM pazya / napuMsakasyetyeva ? anyaH puruSaH, anyA strI / anyAdisambandhinoH svamorgrahaNAdiha na bhavati - priyAnyam, pratyanyaM kulam / iha tu bhavatiparamAnyat tiSThati, paramAnyat pazya, ananyat / / 58 / / , zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 116 nyA0 sa0 - paJcata ityAdi - paJca saMkhyA parimANamasya "paJcad dazad varge vA" [6. 4. 175 ] iti Dat pratyayaH / / 58 // anato lup / / 1.4. 56 // 10 20 anakArAntasya napuMsakasya sambandhinoH syamorlup bhavati / dadhi tiSThati, pazya vA, evam - madhu, kartR, payaH, udazvit / anata iti kim ? kuNDaM 25 tiSThati pazya vA / lukamakRtvA lupkaraNaM syamo: sthAnivadbhAvena yat kAryaM tasya pratiSedhArtham-yat, tat, atra tyadAdyatvaM na bhavati / / 56 / /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 60-62.] nyA0 sa0-anata ityAdi / nanu anata iti kimartham ? na ca vAcyam-kuNDamityatrApi syAt, "ataH syamo'm" [ 1. 4. 57. ] iti bAdhakAt, atrocyate-anata ityasyAbhAve "paJcato'nyAde0" [1.4. 54.] ityato'nyAderityAgacchet, na ca vAcyam-anyAdyabhISTau hi ekameva yogaM kuryAt, pUrvamekataravajitasyAnyAdargrahaNam, iha tu ekatarasyApIti pRthagyogasya sAphalyAt / he kartR ! ityAdau paratvAt prathama serlope 5 pratyayalopalakSaNa nyAyena "hrasvasya guNaH" [ 1. 4. 41. ] iti guNaH kasmAnna bhavatItyAha-lukamakRtveti // 56 / / jaraso vA // 1. 4. 60 // jarasantasya napuMsakasya sambandhinoH syamoluMg vA bhavati / atijaraH, atijarasaM kulaM tiSThati pazya vA / anye tu dvitIyaikavacanasyaivAmo yo'mA-10 dezastasyaiva lubvikalpamicchanti, na syAdezasya, tanmate-atijarasaM kulaM tiSThatItyeva bhavati / kecijjarasaH syamorlopaM necchanti, tanmate-atijarasaM tiSThati pazya vetyeva bhavati / / 60 / / nyA0 sa0-jarasa ityAdi / anye viti-utpalAdayaH / / 60 / / nAmino luga vA // 1. 4. 61 // nAmyantasya napuMsakasya saMbandhinoH syamoluMga vA bhavati / he vAre !, he trapo !, he kartaH !, he kula !, priyatisR kulaM tiSThati pazya vA; pakSe lubeva he vAri !, he trapu ! , he kartR !, priyatri ! kulaM tiSThati pazya vA / amo lukaM necchantyeke, tanmate-priyatri kulaM pazyetyeva bhavati / nAmina iti kim ? yad, tad, priyacatuSkulam / caturzabdasyApi lugvikalpamicchantyanye-20 priyacatasR kulam, priyacatuSkulam / lupaiva siddhe lugvacanaM sthAnivadbhAvArtham / / 61 // nyA0 sa0-nAmina ityAdi / priyatisa kulamiti-"Rduzanas-puru0" [1.4.84.] ityatra ghuTa: sergrahaNAdatra klIbatvena ghuTtvAbhAve se: sthAnitve'pi na ddaaH| necchantyeke devanandyAdayaH / icchantyanye utpalAdayaH / / 61 / / ___25 vAnyataH pumASTAdau svare // 1. 4. 62 // yo nAmyantaH zabdo'nyato vizeSyavazAnnapuMsakaH sa TAdau svare pare puMvad 15
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 121 vA bhavati, yathA puMsi nAgama- hrasvau na bhavatastathA'trApi na bhavata ityarthaH / grAmaNyA grAmaNinA kulena, grAmaNye grAmariNane kulAya, grAmaNyaH grAmaNinaH kulAt, grAmaNyaH grAmaNinaH kulasya, grAmaNyoH grAmaNinoH kulayoH, grAmaNyAm, grAmaNInAM kulAnAm, grAmaNyAm grAmaNini kule; evam - kartrA, kartRNA, kartre kartRNe, kartuH kartRNaH kartrIH kartRNoH, katRNAm 2, kartari kartRriNa; 5 zucaye zucine, zuceH zucinaH zucyoH zucinoH zucau zucini; mRdave mRdune, mRdoH mRdunaH, mRdvoH mRduno:, mRdau mRduni; citragave citraguNe, atirAyA atiriNA; pratinAvA pratinunA; ahaMyave ahaMyune; kumArIvAcaratIti kvip, kumArIvecchatIti kyan kvip, kumAryai kumAriNe kulAya / anyata iti kim ? trapuNe, jatune, pIlune phalAya / TAdAviti kim ? grAmaNinI zucinI 10 kule / svara iti kim ? grAmaNibhyAM kulAbhyAm, grAmaNibhiH kulaiH / nAmina ityeva ? kIlAlapena kulena / napuMsaka ityeva ? kalyANyai brAhmaNyai / / 62 / / [ pA0 4. sU0 63. ] " nyA0 sa0- - vAsnyata ityAdi / puMvad veti- parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNApi vatyarthaM gamayati, yathA'gnirmANavaka iti, tathA atrApi parArtho napuMsakastatra hi 15 prayuktaH pumAniti / grAmaNineti - nanu pUrvaM "kvibvRtterasudhiyasto" [2. 1. 58.] ityAdinA yatvaM kasmAnna bhavati ? satyam - "idutostrerIdUt" [ 1.4. 21.] ityatra strIvarjanena 'paramapi ityuvyatvAdi idudAzritena bAdhyate' iti bharaNanAt, yadvA pradezAdAgama0 iti nyAyAdyatvaM bAdhitvA no'ntaH / grAmaNyeti - grAmaNIzabdasyAnenaM puMvattve hrasvanAgamAbhAvaH / kartRNAmiti - dvayorapi " hrasvApazrca" [1. 4. 32. ] iti nAm, na tvapuMstva - 20 pakSe "anAmsvare0 " [1.4. 64.] ityanena no'ntaH, tatrAmo vajitatvAt, dvitIyaprayogo rUpanirNayArtho darzitaH / na tu tasya kiJcidatrAnyat phalam / citragave iti pratra citrA gAvo yasyeti "klIbe" [ 2. 4. 67.] hrasvatvam, tat puMstve sati nivartate, tatazca " gozvAnte hrasvaH0 [2. 4. 66. ] hrasvaH, tato " Gityaditi" [ 1.4.23. ] ityotvam / kumAryai iti zratra yadyapi kumArIzabdaH puMvat tathApi nityastrIviSayatvAdI- 25 kArasya "strIdUta:" [ 2. 4. 26 ] iti daiH / / 62 / / dadhyasthi- sakthyakSNo'ntasyAn // 1. 4. 63 / / 'dadhi, asthi, sakthi, prakSi' ityeteSAM napuMsakAnAM nAmyantAnAmantasya tatsambandhinyanyasambandhini vA TAdau svare pare 'an' ityayamAdezo bhavati /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 64.] dadhanA, dadhne, dadhni, dadhani; asthnA, asthne, asthina, asthani; sakthnA, sakthne, sakthina, sakthani; akSaNA, akSaNe, akSiNa, akSaNi; paramadanA, paramAsthnA, paramasakthnA, paramAkSNA, atidadhnA, atyasthnA, atisakthnA, pratyakSNA, priyadadhnA, samAsAntavidheranityatvAt kac na bhavati; priyAsthnA zunA, dRDhasakthnA zakaTena, sthUlANA ikSuNA, asvAGgatvAt "sakthyakSNaH / svAGga" [7. 3. 126.] iti samAsAnto na bhavati / atidanyA striyA, priyAsthnyai zunyai, atrAnAdeze sati nAntatvAd DIH / TAdAvityeva ? dadhinI, dadhIni / svara ityeva ? dadhibhyAm, dadhibhiH / napuMsakasyetyeva ? dadhAtItyevaMzIlo dadhiH, dadhinAmA vA, dadhinA, dadhaye / dadhnA, atidadhnA kulenetyAdau vizeSavidhAnAt paramapi nAgamamanAdezo bAdhate / / 63 / / 10 nyA0 sa0-dadhyasthItyAdi / kac na bhavatIti-"dadhyuraH-sarpiH" [7. 3. 172.] ityanena prA:, "akSaNo'prANyaGga" [ 7. 3. 85. ] ityapi anityatvAnna / atidanyA striyeti-yadA'tra "ito'ktyarthAt" [ 2. 4. 32. ] ityanena GIstadA tadvayavadhAnAdanenAdezAbhAve 'atidadhyA' ityeva bhavati, yadA tu dadhyatikrAntaM yayeti bahuvrIhistadA "dadhyura:sarpi:0" [7. 3. 172.] ityanena kacA bhAvya , tasmAd dadhyatikrAntayeti tatpuruSa eva15 nyAyyaH / nanu "dadhyasthi-sakthyakSNo'n" iti kriyatAm, kimantagrahaNena ? satyam-antagrahaNAbhAve pratyayatvAt padAntatve sati 'dadhnyA' ityatra "dhuTastRtIyaH" [ 2. 1. 72. ] iti dhasya datvaM prApnoti, na ca vAcyam-vyapadezaH sthAnI bhaviSyati, [AdezaH sthAnIva bhaviSyatoti] asadvidhitvAd nakArAntaM na strItve vartate, kintu 'dadhi' iti 'atidanyA' ityatra GIpratyayo'pi na syAd , ityevamarthamantagrahaNam / / 63 / / 20 anAmasvare no'ntaH // 1. 4. 64 // nAmyantasya napuMsakasya saMbandhinyAmvajite syAdau svare pare no'nto bhavati / vAriNI 2, vAriNA, vAriNe, vAriNa: 2, vAriNoH 2, vAriNi; trapuNI 2, trapuNA, trapuNe, trapuraNaH 2, puNoH 2, trapuriNa; kartRNI, kule 2, kartRNA, kartRNe, kartRNaH 2, kartRNoH 2, kartRNi; priyaguruNe, priya-25 tisRNaH 2, atra paratvAt tisrAdeze sati no'ntaH / anAmiti kim ? vArINAm, trapUNAm, katRNAm, eSu nAgamAbhAve nAmi sati "dI? nAmyatisR0" [1. 4. 147.] ityAdinA dIrghaH siddhaH / svare iti kim ?
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 65.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 123 he vAre !, he trapo ! / syAdAvityeva ? taumburavaM cUrNam / nAmina ityeva ? kANDe, kuNDe / napuMsakasyetyeva ? munI, sAdhU / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyavAraye puMse, priyamadhoH puMsaH / / 64 / / nyA0 sa0-anAmityAdi-anAm cAsau svarazcAnAmsvaraH / athAm varjanAt svare labdhe svaragrahaNaM TAdAvityadhikAranivRttyartham / antagrahaNaM vinA 'priyatisR Ni' ityAdau 5 nasya pratyayatvaM syAt, tathA ca priyatisRNItyAdau nimittAbhAve0* iti tisrAdezo nivarteta, tathA pratyayApratyayo:0% iti nyAyenAsya nakArasya pratyayasyApi saMbhave vanAnItyAdAveva dIrghaH syAt, na tu rAjAnamityAdau / priyatisaraNa iti-yadi pUrvaM nAgamaH syAt tadAnIM kiM vinazyet ? yataH svAGgamavyavadhAyakam iti kRtvA kRte'pi nAgame tisrAdezo bhaviSyati, tat kathaM paratvAdityuktam ? atrocyate-yasmAnnAgamaH samAnItastasya10 yadi kimapi prApnoti tadAnImayaM nyAya upatiSThate, atra tu 'priyatrin' ityasya na kimapi prApnoti, api tahi avayavasya tisrAdezaH, tatazcAvayavasyAvayavena vyavadhAnam, na tu avayavenAvayavinaH, yathA-devadattasya zmazru na dRSTaM hastena vyavahitatvAt, nahi ko'pItthaM vadati-yaduta, devadatto na dRSTaH, hastena vyavahitatvAt / taumburavaM cUrNaM tumburuNaH vikAraH "prANyoSadhi0" [6. 2. 31.] ityAdinA aNa, tasya lup, tasya vikAraH, vikaare|5 pUnaraNa , tumburuNo vakSasya vikArazcUrarNama, ekasminnaNi vA "asvayambhUvo'va" [ 7. 4. 70. ] iti, paratvAd bhaviSyatIti na vAcyam, pu-strIliGgayoreva sAvakAzo napusake tu vizeSavidhAnAdidaM prApnoti / nAmina ityeveti-klIbe nAmyantasya sattve syAdau vijJAnAt kulayorityatratve kRte na nAgamaH, dvayorityatrApi prAdezAdAgamaH iti nyAyena nAgamaH prApnoti, na-paratvAdantaraGgatvAcca "pA dvaraH" [2. 1. 41.] ityatvam, pazcAd,20 etve kRte sakRd iti nyAyaH / / 64 / / svarAcchau // 1. 4. 65 // jas-zasAdeze zau pare svarAntAnnapuMsakAt paro no'nto bhavati / kuNDAni, vanAni, priyavRkSANi kulAni, vArINi, trapUNi, katR Ni / svarAditi kima ? catvAri, ahAni, vimaladivi, sugaNi / ata ityeva siddhe25 svaragrahaNamuttarArtham / / 65 // nyA0 sa0-svarAcchAviti / ata ityeveti-nanu ivarNAdeH "anAmasvare no'ntaH" - [ 1. 4. 64. ] iti zau nAgamaH siddha eva, AkArAntasya tu antyasya napusake hrasvavidhAnAt sthitireva nAstIti 'ataH' ityeva yujyate, kiM svaragrahaNena ? ata AhauttarArthamiti / / 65 / / 30
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 66-66.] dhruTAM prAk // 1.4. 66 // svarAt parA yA dhuTjAtistadantasya napuMsakasya dhuDbhya eva prAk zau pano'nto bhavati / payAMsi tiSThanti payAMsi pazya, udazvinti, sarpISi, dhanUMSi, pratijarAMsi kulAni / dhuTAmiti bahuvacanaM jAtiparigrahArtham, tenakASThataGkSi, gorakSa kulAnIti siddham / svarAdityeva ? gomanti kulAni / 5 zAvityeva ? udazvitA / / 66 / / " nyA0 sa0 - ghuTAmityAdi - prAgityanena saha sambandhAbhAvAd dhuTAmityatra "prabhRtyanyArtha 0" [2. 2. 75 ] iti na paJcamI / gomanti " Rdudita:" [1.4.70. ] ityanena paratvAnnAgame'nena no'nto na bhavati / / 66 / / rlo vA // 1.4. 67 / / repha-lakArAbhyAM parA yA dhuDajAtistadantasya napuMsakasya dhuTaH prAg no'nto vA bhavati, zau pare / bahUJja, bahUji; sUJji, sUrji; suvaGgi, suvagi / rla iti kim ? kASThataGkSi, pUrveNa nityameva / dhuTAmityeva ? suphulli vanAni / zAvityeva ? bahUrjA kulena / / 67 / / ghruTi // 1.4.68 // adhikAro'yam, nimittavizeSopAdAnamantareNApAdaparisamApteryat kAryaM vakSyate tad ghuTi veditavyam / / 68 / / 10 15 nyA0 sa00 - ghuTIti / zradhikAro'yamiti - 'napuMsakasya ghuTi parato no'nto bhavati' iti vidhireva kasmAnna bhavati ? ucyate - napuMsakasya zimantareNAnyasya ghuTtvAbhAvAt, tatra ca "svarAcchau" [1.4. 65 ] ityAdibhirnAgamasya vihitatvAt pArizeSyAdadhikAro-20 'yamiti / / 68 / acaH // 1.4. 66 // aJcaterdhAtorghuDantasya tatsambandhinyasambandhini vA ghuTi pare dhuTaH prAg no'nto bhavati / prAG, pratiprAG, prAJcau prAJcaH prAJcam, prAJci
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 70-72.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 125 kulAni / ghuTItyeva ? prAcaH pazya / / 66 // duditaH // 1. 4. 70 // Rdita uditazca dhuDantasya tatsambandhinyasambandhini vA ghuTi pare dhuTaH prAk svarAt paro no'nto bhavati / [RditaH-] kurvan, adhIyan, mahAn, sudan bAlaH / uditaH-cakrivAn, vidvAn, gomAn, zreyAn / ghuTItyeva ? 5 gomAtA / pRthagyogo bhvAdivyudAsArtha:-samrAT / / 70 // . nyA0 s0-Rdudiityaadi| pRthagyogo bhvAdivyudAsArtha iti-ayamabhiprAya:"uditaH svarAnno'ntaH" [4. 4. 68.] ityatra dhAtvadhikArAd bhvAderuditaH "uditaH svarAnno'ntaH" [4. 4. 68.] ityanenaiva siddhatvAdatra uditaH pRthagArambhAdudito'nvAdereva tatsAhacaryAdito'pi abhvAdereveti niyamAt 'samrAT' ityAdau na bhavati / / 70 // 10 yujrosamAse // 1. 4. 71 // "yujaM pI yoge" ityasyAsamAse dhuDantasya dhuTaH prAg ghuTi pare no'nto bhavati / yuG, yujau, yuJjaH; yuJjam, yuJji kulAni, ISadaparisamApto yuGa-bahuyuGa, bahu yujau, bahuyuJjaH / asamAsa iti kim ? azvayuka, azvayujau, azvayujaH / RdinirdezaH kim ? "yujiMca samAdhau" ityasya mA15 bhUt-yujamApannA munayaH, samAdhi prAptA ityarthaH / ghuTItyeva ? yujaH pazya, yujI kule / / 71 / / __ nyA0 sa0--yujra ityaadi| asamAsa iti-syAdyAkSiptasya nAmno yujra iti vizeSaNAt tatra ca tadantavidherbhAvAt samAse'pi prAptiriti asamAsagrahaNam, idameva jJApayati-patra prakaraNe tadantavidhirastIti / / 71 // ____20 anaDDahaH sau // 1. 4. 72 // anaDuha zabdasya dhuDantasya tatsambandhinyasaMbandhini vA sau pare dhUTaH prAg no'nto bhavati / anaDvAn, priyAnaDvAn, he anaDvan !, he priyAnaDvan ! / sAviti kim ? anaDvAhau / / 72 / / / nyA0 sa0-anaDuha ityAdi / satyapi nAmagrahaNe* iti nyAye 'anaDuhI' ityatra25
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 73-74.] dhuDantatvAbhAvAnna bhavati / nanu 'anaDvAn' ityatra "sras-dhvaMs-kvasva0" [2. 1.68.] / ityAdinA dakAraH kathaM na bhavati ? satyam-prApnoti paraM vidhAnasAmarthyAnna bhavati // 72 / / puso pumans // 1. 4. 73 // 'puMsu' ityetasyoditastatsaMbandhinyasaMbandhini vA ghuTi pare 'pumans' 5 ityayamAdezo bhavati / pumAn, pumAMsauM, pumAMsaH, pumAMsam, ISadUnaH pumAnbahupumAn, priyapumAn, priyapumAMsi kulAni, he puman ! / ghuTItyeva ? puMsaH pazya, bahupuMsI kule| puMsorudittvAt 'priyapuMsitarA, priyapuMstarA, priyapuMsItarA' ityAdau DIha sva-puMvadvikalpazca bhavati / / 73 / / nyA0 s0--pusorityaadi| pusorudittvAditi-nanu "pAteImsuH" [uNA010 1002.] iti udanubandhaH kRto'sti, tenApi priyapusItaretyAdi rUpatrayaM setsyati, kimatrodanubandhena ? ucyate-yadA avyutpattyAzrayaNaM tadA'tra sUtre kRtasyokArasya phalam, vyutpattI tu phalamauNAdikasya, yathA-bhavatuzabdo "bhAterDavatuH" [ uNA0 886. ] iti vyutpAdito'pi sarvAdau udanubandhaH paThito'vyutpattipakSArtham / priyapumAniti-bahutve vAkyam, ekatve tu "pumanaDunnau0" [7. 3. 173.] iti kac syAt / Gohrasva-puMvadvikalpeti-15 GInityaM hrasva-puvattvayozca vikalpaH / / 73 / / ota auH // 1. 4. 74 // okArasya zrota eva vihite ghuTi pare aukAra Adezo bhavati / gauH, gAvau, gAvaH; dyauH, dyAvau, dyAvaH; lunAtIti vic-lauH, zobhano gauHsugauH, evam-atigau; priyadyAvI, atidyAvau, he gauH !, he dyauH !, kiMgauH,20 agauH / zrota iti kim ? citrA gauryasya-citraguH, citrguu| vihitavizeSaNAdiha na bhavati-he citragavaH ! / ghuTItyeva ? gavA, dhavA / / 74 / / nyA0 sa0-prota auriti / citraguriti-atra paratvAt pUrvaM hrasvatve kRte pazcAd ghuTi prokArAbhAvAd 'protaH' iti vacanAdaukArau na bhavati, varNavidhitvAcca sthAnivadbhAvo nAsti / atha 'he citrago!' ityatra prokArasya vidyamAnatvAd ubhayo: sthAnino:25 sthAne0* iti nyAyena servyapadeze sati prApnoti kasmAnna bhavati ? ucyate-yadA. ukAravyapadezastadA serabhAvAd yadA tu servyapadezastadA lAkSaNikatvAnna bhavati / / 74 / /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 75-76.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 127 A am-zaso'tA // 1. 4. 75 // prokArasyAm-zasorakAreNa saha AkAro bhavati / gAm, sugAm, gAH, sugAH pazya; dyAm, atidyAm, dyAH, sudyAH pazya / syAdAvityeva ? acinavam / / 75 / / nyA0 sa0-A amityAdi / nanvatra ateti kimartham ? yata etadvinA'pi 'gAH' 5 ityAdi prayogajAtaM "samAnAnAM0%" [1. 2. 1.] iti dIrgha siddhayatIti, ucyateateti padaM vinA puliGga "zaso'tA0" [ 1. 4. 46. ] iti strIliGga "lugAto'nApaH" [2. 1. 107.] iti pravarteyAtAm, tatazca 'gAn, gaH' ityAdyaniSTaM syAt, sthite tu "zaso'tA0" [1. 4. 46.] ityanenaiva doghasya saMniyoge nakAro'bhANi / acinavamitiatra prAdau "samAnAdamo'taH" [1. 4. 46.] ityamo'kArasyApi lug na bhavati, tatrApi10 syAdyadhikArAt / / 75 // pathin-mathinubhukSA sau // 1. 4. 76 // 'pathin, mathin RbhukSin' ityeteSAM nakArAntAnAmantasya sau pare AkAro bhavati / panthAH, he panthAH !; manthAH, he manthAH !; RbhukSAH, he RbhukSA: !; amanthAH, sumanthAH, bahuRbhukSAH / sAviti kim ? 15 panthAnau / kathaM he supathin ! he supathi kula !, he sumathin ! he sumathi kula !? atra nityatvAnnapuMsakalakSaNAyAH selRpi serabhAvAnna bhavati / nakArAntanirdezAdiha na bhavati-panthAnamicchati kyani nalope kvipi ca-pathIH, mathIH, RbhukSIH / / 76 / / nyA0 sa0--pathinityAdi-atra ghuTIti sambandhAt sAviti zliSTa nirdezana sup20 na gahyate / panthA iti-patra sAnunAsikasyApyAdezo bhavana "li lau" [ 1.3.65. / ityatra dvivacanenaiva jJApitatvAd niranunAsika eva bhavati / pathIriti-panthAnamicchati kyani nalopaH, sa ca "dIrghazcviyaGa" [ 4. 3. 108. ] iti pare kArye'sanna bhavati, yataH "rAt saH" [ 3. 1. 60.] ityataH prAgeva yat sUtraM tadevAsad bhavati, idaM tu "rAt saH" [2. 1. 60. ] ityata: paramiti nAsat, tataH pathIyatIti kvipi alope25 yalope cedaM rUpam / nanvanenA''tvarUpe syAdividhau vidhAtavye nalopasyAsiddhatvAnnAntatvamasti, na ca vAcyam "ataH' [ 4. 3. 82. ] ityalluka: "svarasva pare0" [7.4.110.] iti sthAnivadbhAvena nAntatvAnupapattiriti, yataH pratyAsatteryanimitto luk vidhirapi yadi tannimitto bhavatIti vyAkhyAnAt, atra tu asya luk kvipi, prAtvaM tu sau pratyaye
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] , bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 77-78.] prApnotIti kRtvAtra nAntatvamastyeveti prApnotyAtvam, satyam-nAnteti vyAvRttibalAdeva : na bhavati, anyathA yatra kutrApi nalopastatra sarvatrApyamISAM pathyAdInAM dhvanInAmanenA''tvalakSaNe syAdividhau kartavye "raNa-Samasatpare." [ 2. 1. 60. ] iti nyAyena nalopasyAsiddhatve nAntatvasadbhAvAdanenAtvaM bhavedevetyatra sUtre nAntanirdezo'narthakaH syAt, tasmAd yatra sAkSAnnAntatvamamISAM bhavati tatredaM pravartate'nyatra tu vyAvRttiriti sarvaM samIcInam / 5 tahi "dIrghaDyAb0" [ 1. 4. 45. ] iti sUtreNa seluk kasmAnna bhavati ? yato'yamapi syAdividhiH, syAdividhau ca nalopo'san bhavatIti, satyam-"dIrghaDyAb0" [1. 4. 45.] ityatra sAvadhAraNaM vyAkhyeya-vyaJjanAntAdeva yadi sirbhavatIti, vihitavizeSaNAd vA yatra ebhyaH paraH sivihito bhavati tatra lug bhavati, atra tvIkArAntAd vihito na vyaJjanAntAditi / tahi 'yA sA' ityevamAdiSu seluka na prApnoti, satyam-yatrateSAM madhyAde-10 kasmAd vihito bhavati, kAryAntareSu ca kRteSu pazcAdeteSAmeva madhye'nyatamasmAt paro bhavati, tatrApi bhavati, tenAnayoH prayogayorvyaJjanAntAt paro vihitaH kAryAntareSu ca satsu vidyate pAbantAditi seluMga bhavatyeva / 'yaH saH' ityanayostu vyaJjanAntA: vihito'sti, param "yA dvaraH" [2. 1. 41. ] ityAdikAryeSu kRteSu satsu pazcAdamISAM madhyAdekasmAdapi paro nAstIti na selRk / bahuRbhukSA iti-"R-lati hrasvo vA" [ 1. 2. 2. ] iti 15 hrasvaH, strItvAbhAvAditaH kac na bhavati / he supathin ! , he supathi ! iti-"klIbe vA" [ 2. 1. 63. ] ityanena vA nasya lopaH / / 76 / / eH // 1. 4. 77 // pathyAdInAM nakArAntAnAmikArasya ghuTi pare AkAro bhavati / panthAH, panthAnau, panthAnaH, panthAnam, panthAnau; manthAH, manthAnau, manthAnaH, manthAnam,20 manthAnau; RbhukSAH, RbhukSANau, RbhukSANaH, RbhukSANam, RbhukSANau; supanthAni vanAni "pUjAsvateH prAk TAt [7. 3. 72.] iti samAsAntapratiSedhaH, bahumanthAni kulAni; anubhukSANi balAni, supanthAnau, prmmnthaanau| nakArAntanirdezAderabhAvAcceha na bhavati-panthAnamicchati kyan kvip-pathyau, pathyaH, pathyam / ghuTItyeva ? supathI vane, pathibhyAm ; sumathI25 kule, mathibhyAm / / 77 / / nyA0 sa0-eriti / pathyAdInAmekArasyAsambhavAd 'eH' iti ikArAt SaSThItyAha-ikArasyeti / / 77 / / thonth // 1. 4. 78 // 'pathin, mathin' ityetayornakArAntayosthakArasya sthAne ghuTi pare 'nth'30
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 76 - 81.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 126 ityayamAdezo bhavati / tathaivodAhRtam / ghuTItyeva ? supathI, bahupathI kule, pathaH pazya / / 78 / / nyA0 sa0--tho nthiti - anekavarNatvAt sarvasya prAptau 'tha:' iti sthAnivizeSArthamRbhukSinnivRttyarthaM ca / / 78 / / in DI-svare luk // 1. 4. 76 / / pathyAdInAM nakArAntAnAM GIpratyaye aghuTsvarAdau pare 'in' avayavo luk bhavati / supathI strI kule vA, pathaH pathA, pathe, patha: 2, pathoH 2, pathAm, pathi; evam-sumathI strI kule vA, mathaH, mathA; anubhukSI senA kule vA RbhukSaH, RbhukSA / prabhedanirdezaH sarvAdezArthaH / / 76 / / 5 nyA0 sa0--in GItyAdi / ghuTsvarAdAviti GIsAhacaryAd pradhuTIti vizeSa 10 jJeyam, tarhi syAdimantareNApi prApnotIti na vAcyam, syAdyadhikArAzrayaNAt GIgrahaNasya vaiyathyaM prasaGgAcca, nimittavizeSAnupAdAne ghuTItyadhikArasya nirNItatvAt ' svare' iti nimittavizeSopAdAnAd ghuTi ca pathyAdInAmino vizeSavidhiviSayatvAdaghuTsvare ityavasIyate / supathI strI kule veti - vyutpattipakSe subhravAditvAt, uraNAdInAmavyutpannAni nAmAnIti pakSAzrayaNAd innantatvAbhAvAdinaH kac na bhavati, samAsAntavidheranityatvAd 15 "RkpU: O [ 7. 3. 76. ] ityapi na, nAntatvAt "striyAM nRto0 " [ 2.4. 1. ] iti GIH / / 76 / / "" vozanaso nazcAmantrye sau // 1.4. 80 // Amantrye'rthe vartamAnasyozanas - zabdasya sau pare nakAro luk cAntAdezau vA bhavataH / he uzanan !, he uzana !, pakSe he uzanaH ! | Amantrya iti 20 kim ? uzanA / sAviti kim ? he uzanasau ! / / 80 / / nyA0 sa0 -- vozanasa ityAdi / yadA sarvavidhibhyo lopaH iti nyAya prazrIyate tadA se: sthAnivadbhAvena kAryam // 80 // utosnaDuccaturo vaH / / 1. 4. 81 / / 'anaDuha,, catur' ityetayorAmantrye'rthe vartamAnayorukArasya sau pare 'va' 25 iti sasvaravakArAdezo bhavati / he anaDvan !, he priyAnaDvan !, he ati
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 82-83.] catvaH !, he priyacatvaH ! / Amantrya ityeva ? anaDvAn, priyacatvAH / sAvityeva ? he anaDvAhI ! , he priyacatvAraH / / 81 / / nyA0 sa0--uto'naDuccetyAdi-uttaratra zeSa grahaNAdAmantryasirevAnuvartate, na tu vizeSanimittAnupAdAnAd dhuTIti / satyapi nAmagrahaNe liGgaviziSTasya0% iti 'he anaDuha !' ityatra gaurAdinipAtanAd vatvAbhAvaH, evmuttrtraapi| catuHzabdasyArtha- 5 prAdhAnyena ekAmantraNAsambhave samAse upasarjanIbhUta evodAhriyate / / 81 / / vA zeSe // 1. 4. 82 // AmantryArthavihitAt seranyo ghuTa iha zeSaH, tasmin pare 'anaDuha , catur' ityetayorukArasya 'vA' ityAkArAnto vakAra Adezo bhavati / anaDvAn, anaDvAhau, anaDvAhaH, anaDvAham, anaDvAhau, priyAnaDvAMhi10 kulAni; priyacatvAH, priyacatvArau, priyacatvAraH, priyacatvAram, priyacatvArau, catvAri, catvAraH / zeSa iti kim ? he priyAnaDvan ! , he priyacatvaH ! / ghuTotyeva ? anaDuhaH pazya, caturaH pazya, priyAnaDuhI kule, priyacaturI kule / iha zeSe ghuTi vAdezavidhAnAt pUrvatrAmantrye sAviti saMbadhyate / / 82 / / nyA0 sa0--vAH zeSa iti / iha zeSa iti-atra sUtre zeSasya ghuTa AghrAtatvAd 15 etatsUtramuktaH prAktanasUtraviSaya iti bhAvaH / / 82 / / / sakhyurito'zAvat // 1. 4. 83 // sakhizabdasyekArAntasya tatsambandhinyanyasambandhini vA zivajite zeSe ghuTi pare aikAro'ntAdezo bhavati / sakhAyau, sakhAyaH, sakhAyam, sakhAyau, he sakhAyau !, he sakhAyaH !, susakhAyau, priyasakhAyaH / azAviti kim ? 20 atisakhIni, priyasakhIni kulAni tiSThanti, pazya vaa| ita iti kim ? ime sakhyau, sakhIyatIti kyani kvipi-sakhyau, sakhyaH / ghuTItyeva ? sakhIn, skhyaa| zeSa ityeva ? he sakhe ! / idamevedgrahaNaM jJApayati-nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam *ekadeza vikRtamananyavad ' iti ca / / 83 / / nyA0 s0-skhyurityaadi| nanu prakriyAlAghavArtha "sakhyurito'zAvAy" iti25
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 84-85.] . zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 131 kriyatAm. kimetkaraNena ? na-"anekavarNa0" [ 7. 4. 107. ] iti sakalasyApi syAt / na ca nidizyamAnAnAM0 iti ita evAyamiti vAcyam, yato vibhaktisAmAnyena sakhizabdasya vizeSyatvena ikArasya vizeSaNatvena ca nirdizyamAnatvAbhAvAt / azAviti-atha zau sati prAdezAdAgamaH iti nyAyAd aitvAt prathamameva nAgamena bhAvyam, tatastena vyavadhAnAdaikAro na bhaviSyatIti, na ca dvayorapyanyatra sAvakAzatvAdaikAraH syAditi 5 vAcyam, kRte'pyakAre "klIbe" [ 2. 4. 67. ] iti hrasvatve tato nAgame dIrghatve ca na kazcid doSaH, naiva-prasiddha bahiraGgam * iti dhunimittasyaikArasya bahiraGgatvAd hrasvatve kartavye'siddhatvAt / nanu bhavatyevaM tathApi kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt pUrva nAgama iti dhuvyavadhAyaMko bhaviSyati, naivam kRte'pi nAgame prakRtibhaktatvenAvyavadhAya vAd aikAro'pi nitya iti dvayonityayoH paratvAdekAra eva syAditi zipratiSedhaH / 10 atisakhIni pUjitaH sakhA yeSu kuleSu, yadvA sakhizabdo napuMsako'pi lakSyeSu dRzyate / / 83 / / duzanas-purudaMzosnehasazca seDI // 1. 4. 84 // RkArAntAd 'uzanas, purudaMzas, anehas' ityetebhyaH sakhyuritazca parasya zeSasya seH sthAne 'DA' ityayamAdezo bhavati / pitA, atipitA, kartA, uzanA, purudaMzA, anehA, sakhA, atyuzanA, priyapurudaMzA, atyanehA, kiMsakhA,15 susakhA, priyasakhA / sakhyurita ityeva ? iyaM sakhI, sakhIyate: kvip-sakhIH / seriti kim ? uzanasau, sakhAyau / zeSasyetyeva ? he kartaH !, he uzanan !, he uzana ! , he uzanaH ? he purudaMzaH ! , he anehaH ! , he sakhe ! / / 84 / / nyA0 sa0-RduzanasityAdi-RkArAntasya "aGauM ca" [ 1. 4. 36. ] ityari trayANAM "dIrghaGayAb0" [ 1. 4. 45. ] iti silope "abhvAde." [ 1. 4. 60. ]20 iti dIrghatve "so ruH" [ 2. 1. 72. ] iti rutve ca, sakhizabdasya tu aitve prApte DA''rambhaH / he anehaH ! ityatra "na sandhiH " [ 1. 3. 52. ] iti sandhiniSedhaH / / 84 / / ni dIrghaH // 1. 4. 85 // zeSe ghuTi pare yo nakArastasmin pare pUrvasya svarasya dIrgho bhavati / rAjA, rAjAnau, rAjAnaH, rAjAnam, rAjAnau; sImA, sImAnau, sImAnaH,25 sImAnam, sImAnau; sAmAni, dAmAni, lomAni, vanAni, dhanAni, dadhIni, madhUni, katR Ni, hata, Ni / nIti kim ? dRSad, dRSadau, dRSadaH / *svarasya hrasva-dIrgha-plutAH iti sra gghnayateH kvip-'sra k, sra g, sragghnau, sra gghnaH'
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 86.] ityatra ghakArasya dI? na bhavati / ghuTItyeva ? carmaNA, vAriNI, mdhunii| zeSa ityeva ? he rAjan ! he sIman ! / / 85 / / nyA0 sa0-ni dIrgha iti / rAjeti-syAdividhau kartavye nalopasyAsattvAt prathama luk na / sugghnayateH kvibiti-sra co hanti "acitte Tak" [ 5. 1. 83. ] adhikaraNe tu "sthAdibhyaH kaH" [ 5. 3. 82. ] "gama-hana0" [ 4. 2. 44. ] ityaluk, "hano 5 hro ghnaH" [ 2. 1. 112. ] dIrghavidhitva d NeH sthAnivadbhAvo na bhavati, sau "nAmno no'nahnaH" [2. 1. 61. ] iti nalopaH, tataH "padasya" [ 2. 1. 86. ] iti ghalopaH // 85 // ns-mahatoH // 1. 4. 86 // santasya mahacchabdasya ca saMbandhinaH svarasya zeSe ghuTi pare dI?10 bhavati / zreyAn, zreyAMsau, zreyAMsaH, zreyAMsam, zreyAMsau, paramazreyAn, atizreyAn, priyazreyAna, zreyAMsi, yazAMsi, sISi, dhanaMSi, priyapumAMsi kulAni; mahAn, mahAntau, mahAntaH, mahAntam, mahAntau, paramamahAn, atimahAn, priyamahAn, mahAnti / mahatsAhacaryAcchuddhadhAtoH kvibantasya na bhavati-suhiMsau, suhiMsaH, sukaMsau, sukaMsaH / nAmadhAtostu bhavatyeva-zreyasyati mahatyatIti15 kvipi-zreyAn, mahAn / ghuTItyeva ? zreyasaH, mahataH pazya; zreyasI mahatI kule / zeSa ityeva ? he zreyan ! , he mahan ! / / 86 / / nyA0 sa0--ns-mahatoriti-atra auNAdiko "druhivRhi0" [ uNA0 884. ] ityanena katRpratyayAnto vyutpanno'vyutpanno vA mahacchabdo grAhyaH, yastu zatrantastasya mahannityeva, na tvanena dorghaH, lakSaNa-pratipadoktayo:0* iti nyAyAt, yataH zatRpratya-20 yAntaM mahaditi rUpaM lAkSaNika katRpratyayAntaM tu pratipadoktam, etacca vatsa-RSabhAvUcatuH / sauSoti-atra "ns-mahatoH" [ 1. 4. 86. ] ityanena dIrghalakSaNe syAdividhau vidhAtavye "Na-Samasat pare0" [ 2. 1. 60.] ityanena Satvamasat / mahatsAhacaryAditi-'maha' iti zuddho dhAtuH kvibanto na sambhavati, tatsAhacaryAdanyasyApi zuddhadhAto: kvibantasya na bhavati, nAmadhAtustu mahadapi kvibantaH saMbhavati, ato'nyasyApi nAmadhAto: kvibantasya25 bhavati, mahacchabdastAvannAmatvaM na vyabhicarati, tatsaMniyoganirdiSTasya nsantasyApi nAmatvAvyabhicAriNa eva grahaNam / mahatI kule iti-zreyasaH pazya, zreyasI kule iti tu na darzyate, nsantatvAbhAvena dvayaGgavikalatvAt / / 86 / /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 87-86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 133 ina-han-pUSA-yamNaH zi-syoH // 1. 4. 87 // inantasya hanAdInAM ca sambandhinaH svarasya zau zeSe sau ca pare dI? bhavati / daNDIni, sragvINi, vAggmIni kulAni, daNDI, sragvI, vAgmI; bhra NahAni, bahuvRtrahANi, bhrUNahA, vRtrahA; bahupUSANi, pUSA; svaryamANi, aryamA / "ni dIrghaH' [1. 4. 8.] iti siddhe niyamArthaM vacanam-eSAM 5 zi-syoreva yathA syAt, nAnyatra-daNDinau, daNDinaH, daNDinam; vRtrahaNau, vRtrahaNaH, vRtrahaNam ; pUSaNau, pUSaNaH, pUSaNam ; aryamaNau, aryamaNaH, aryamaNam / zeSa ityeva ? he daNDin !, he vRtrahan ! he pUSan ! he aryaman ! / *arthavadgrahaNe nAnarthakasya iti 'plIhAnau, plIhAnaH, plIhAnam' ityatra niyamo na bhavati, 'vAggminau vAggminaH' ityAdau tu aninasmangrahaNA-10 nyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti iti nyAyAd bhavati / / 87 / / nyA0 sa0-in-hanityAdi / bhrUNahAnIti-hanniti hanteH kvibantasyedaM grahaNam, na ca hante: kevalasya kvip dRzyate iti tadantamudAharati / bahupUSANIti-pUSAryamNaH svapradhAnAyAM vRttau zerasaMbhavAt tau samAse upasarjanabhUtAvudAharati-eSAM zi-syorevetieSAmeva zi-syoriti viparItaniyamastu na bhavati "vazya-jyAya0" [ 6. 1. 3. ] ityatra15 yuveti "parANi kAnA0" [3. 3. 20.] ityatra tu parANIti nirdezAt / vRtrahaNAvitisaMjJAyAM "pUrvapadasthA0" [2. 3. 64.] ityanena, asaMjJAyAM tu "kavargakasvaravati" [ 2. 3. 76. ] iti Natvam / tadantavidhimiti-nanu aninasman 06 ityatrAtoranirdezAt anarthakena tadantavidheraprayogAt arthavadgrahaNa nyAyAt 'kriyAn' ityatraiva dIrghaH prApnoti, na gomAnityAdau, satyam-aturanarthako'pi tadantavidhi prayojayati, matvA-20 dInAmukArAnubandhakaraNAt, anyathA teSAmapi zatRvad RkAramevAnubandhaM kuryAt / / 87 / / apaH // 1. 4. 88 // apaH svarasya zeSe ghuTi pare dIrgho bhavati / ApaH, zobhanA Apo yatrasvAp, svApam, svApau, svApaH / 'bahvapAH' ityatra tu samAsAntena vyavadhAnAnna bhavati / ghuTItyeva ? apaH pazya / zeSa ityeva ? he svap ! / / 88 / / 25 ni vA // 1. 4. 86 // apaH svarasya nAgame sati ghuTi pare vA dIrgho bhavati / svAmpi,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] svampa; atyAmpi, bahvapi / / 86 / / bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 60-61.] samAsAntavidheranityatvAt bahvAmpi pratyampi; abhvAderatvasaH sau // 1. 4. 60 // atvantasyAsantasya ca bhvAdivajitasya saMbandhinaH svarasya zeSe sau pare dIrgho bhavati / tu bhavAn kRtavAn, gomAn yavamAn, etAvAn; as - 5 apsarAH, aGgirAH, candramAH, sthUlazirAH sumanAH / prabhvAderiti kim ? piNDaM grasate - piNDagraH, carma vaste - carmavaH / prarthavadgrahaNe nAnarthakasya ityeva siddhe abhvAderiti vacanam praninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti iti nyAyajJApanArtham, tenAtrApi bhavati - kharaNAH, khuraNAH / adhAtorityakRtvA'bhvAderiti karaNaM bhvAdInAmeva varjanArtham, teneha 10 bhavati - gomantamicchati kyan kvip gomAn evam - sthUlazirAH / zeSa ityeva ? he bhavan !, he sumanaH ! / 'Rtu' iti uditakaraNAdRdito na bhavati - pacan, jaran / / 60 / / nyA0 sa0 - zrabhvAderityAdi / bhavAniti - no'nte satyapi zrAgamo'nupaghAtena iti nyAyAdbhavatyeva dIrghaH / / 60 / / kuzastunastRc puMsi // / 1. 4. 61 // kruzaH paro yastun tasya zeSe ghuTi pare tRjAdezo bhavati, puMsi - puMliGgaviSaye / kroSTA, kroSTArau, kroSTAraH, kroSTAram, kroSTArau, atikroSTA, priyakroSTA / bahuvrIhau *prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti RdillakSaNaH kac na bhavati / puMsItyeva ? kRzakroSTUni vanAni / ghuTItyeva ? kroSTUn / zeSa 20 ityeva ? he kroSTo ! / " kroSToH kroSTu" ityakRtvA tRjvacanaM tRsvastrAdisUtreNA''rartham / / 61 / / nyA0 sa0 - kuzastuna ityAdi - tRjAdeza iti - pradeza ityukta sakalasyApi tunastRjAdezo bhavati tathA coktam 15 "ekasyAvayavasya yo bhavati sa prokto vikAro budhairAdezastvasabhUriva prakaTitaH sarvopamardAtmakaH " // 25
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 62-63.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane prathamo'dhyAyaH [ 135 pulliGgaviSaye iti samAse'pi yadi pulliGgaviSaya eva, tena priyaH kroSTA yasyAH, yasya vA kulasyetyatra na bhavatyeva AdezaH, ata eva vyAvRttiH klIbaviSaye darzitA / koSToriti-"kroSTo: kroSTa pusi" iti dRzyam / / 61 / / TAdau svare vA // 1. 4. 62 // TAdau svarAdau pare kruza: parasya tunastRjAdezo vA bhavati, puMsi / 5 kroSTrA, kroSTunA; kroSTra, kroSTave; kroSTuH, kroSToH; kroSTroH, kroSTvoH, kroSTari, krossttau| 'kroSTUnAm' ityatra tu nityatvAt pUrvaM nAmAdeze svarAbhAvAnna bhavati / TAdAviti kim ? kroSTran / kroSTa nityapIti kazcit / svara iti kim ? kroSTabhyAm, kroSTubhiH / puMsItyeva ? kRzakroSTune vanAya / yadyapi tRpratyayAnto mRgavAcI syAt, tathApi prayoganiyamo durvijJAna ityAdeza-10 vacanam / / 62 / / nyA0 s0-ttaadaavityaadi| nityatvAditi- *kRtAkRtaprasaGgi nyAyeneti / 'kroSTra n' ityapi kazciH / tanmatasaGa grahArthaM TAyA AdiSTAdiriti vyAkhyAnaM kartavyam / mRgavAcIti-mRgazabdasyAraNyapazuvAcitve'pi zRgAla evArthe'tra vRttiI shyaa| durvijJAna iti-nanu yadA Rdantena prayojanaM tadA tRci, yadA tu udantena tadA tuni sAdhyasiddhirbha-15 viSyati, kiM tRjAdezavidhAnena ? satyam 'zeSe ghuTi pusi ca nityam, 'TAdau svare vA' ityetasmAd viSayAdanyatrApi tRpratyayaH sya t, sthite tu yatra tunastRjAdezastatraiva mRgavAcitvam, tRci pratyaye tu kriyAzabdatvamiti niyamasiddhiH / tathApi prayoganiyama itiatha paro brate-'kroSTrA, kroSTra, kroSTu:, kroSTuH, kroSTroH, kroSTroH' ityAdyartha tRca pAneSyate, na ca vaktavyam tRcapratyayAntasya saMjJitvaM na pratIyate, bhIru-ramaNItyAdivat pratIyate eva, 'kroSTunA, kroSTave' ityarthaM tun vidhAyiSyate eva, ato nirarthaka sUtramidam, na-yadyapi20 tRpratyayAntasyApi mRgavAcitvamunmajjati tathApi prayoganiyamo durghaTaH, sUtraM vinA na jJAyate-kasmin viSaye tun, kasmin viSaye tRc, yadA vyaJjanAdAvapi tRc syAt tathA cAniSTAni rUpANi syuH-'kroSTabhyAm, kroSTrabhiH; kroSTaSu' iti, iSTAni tu tunnantAnyeva vyaJjanAdau, kRte sUtre mRge vAcye TAdau svara eva tRH, pUrveNa ghuTayeva tRH, anyatra tunne va, kriyAzabdasya tu sarvatrAstyeva tRc / tathApIti-tunnanto mRgavAcyeva tRcpratyayAntastu kasmin25 viSaye mRgavAcIti na jJAyate, tunaH sthAnapravRttena tu tRcA jJApyate yatra ghuTi TAdau svarAdau ca tRc tatraiva mRgavAcitvam, tena mRge vAcye kroSTabhyAmityAdi na bhavatIti niyamasiddhiH / / 62 / / striyAm // 1. 4. 63 // ghuTIti na saMbadhyate "kruzastunastRc puMsi striyAM ca" ityekayogA-30
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite karaNAt, striyAM vartamAnasya kuzaH parasya tunastRjAdezo bhavati, nirnimitta eva / kroSTrI, atra prAgeva tRjAdeze RdantatvAd GIH; kroSTrayau, kroSTraya:, kroSTrIm, kroSTrayA, kroSTrIbhyAm, he kroSTri ! / paJcabhiH kroSTrIbhiH krItariti vigRhya " mUlyai: krIte" [6. 4. 150 ] itIkaraNa, tasya " anAmnyadviH plup" [6. 4. 141.] iti lupi "GayAdegauNasyA0' [2. 4. 65.] 5 ityAdinA GInivRttau paJca kroSTubhI rathaiH atra nirnimittatvAdAdezasya GInivRttAvapi nivRttirna bhavati, ata eva ca "kyaGbhAnipittaddhite" [ 3. 2. 50. ] iti puMvadbhAvo na bhavati, puMvadbhAvenApi hi pradeza eva nivartanIyaH, sa ca nimittatvAzrayaNena GInivRttAvapi nivartate eva / / 63 / / 136 ] [pA0 4. sU0 13.] ityAcArya hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau prathamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH / / 4 / / granthAgra0 573 / / sotkaNThamaGgalaganaiH kacakarSaNaizca, vaktrAbjacumbananakhakSatakarmabhizca / saMkhye'pi khe'pi ca zivAzca surastriyazca // 1 // zrImUlarAjahata bhUpatibhirvilesuH, prathamo'dhyAyaH samAptaH // 10 15 samApto'yaM bRhadvRttau prathamo'dhyAyaH / / 1 / / nyA0 sa0 -- striyAmiti - "striyAM ca" ityekayoge'pi "striyAM ca" ityasamastanirdezasyedaM phalam - yat 'striyAm' ityuttarasUtre yAti, anyathA "pu striyoH" ityeva kuryAt / nirnimitta eveti - nanu nimittatvAzrayaNe RkArAntatvAbhAvAt kroSTuzabdasya kathaM GI: syAt ? satyam - gaurAdau pAThAt GIH syAdeveti GIsiddhiH paraM nimitta - 20 vyAkhyAyAM "striyAM GayAm" iti sUtraM kuryAt / / 63 / / iti prathamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH / / 4 / / iti prathamAdhyAyaH samAptaH //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH atha prathamaH pAdaH tri- caturastisR- catasR syAdau // 2.1.1 // striyAmityanuvartate, 'tri catur' ityetayoH strIliGga e vartamAnayostatsaMbandhinyanyasaMbandhini vA syAdau vibhaktau 'tisR catasR' ityetAvAdezau yathAsaMkhyaM 5 bhavataH / tisrastiSThanti, tisraH pazya catasrastiSThanti, catasraH pazya ; tisRbhiH, catasRbhiH; tisRbhyaH, catasRbhyaH; tisRNAm, catasRNAm; tisRSu, catasRSu / priyAstisro'syeti priyatisA puruSaH, priyatisrau, priyatisraH ; evam - priyacatasA, priyacatasrau, priyacatasraH; priyAstisro'sya kulasya priyatisR kulam, priyatisRNI, priyatisRNi; evam - priyacatasRNI, priyacatasR. Ni; 10 eSu vibhaktyAzrayatvena bahiraGgalakSaNasya tisR- catasrAdezasyAsiddhatvAt samAsAntaH kaj na bhavati, paratvAcca tisrAdeze kRte pazcAnnAgamaH / syAdAviti kim ? priyatrikaH, priyacatuSkaH, tisRNAM priyastripriyaH, catuSpriyaH priyatri kulam, priyacatuSkulam / kathaM tarhi priyatisR kulam ? "nAmino lug vA" [1. 4. 61.] iti luki sati sthAnivadbhAvAd bhaviSyati, yathA - he trapo ! 115 striyAmityeva-trayaH, catvAraH; trINi, catvAri ; priyAstrayaH trINi vA yasyAH sA priyatriH, priyatrI, priyatrayaH; evam - priyacatvAH, priyacatvArau, priyacatvAraH; atra tricaturAvastriyAm samAsa eva tu striyAmityAdezau na bhavataH / kathaM tisRkA nAma grAmaH ? saMjJAzabdo'yam / / 1 / / nyA0 sa0--- -- tri- catura iti / striyAmityanuvartata iti - pUrvasUtrAditi zeSaH, tacca 20 zrutatvAt 'tri- caturaH' ityasyaiva vizeSaNam / 'tisraH' ityAdau vidhAnasAmarthyAnna Satvam / paratvAditi - nanu kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt prAdezAdAgamaH iti ca nyAyAt pUrvaM nAgama eva prApnoti naivam - zabdAntaraprAptyA nAgamo'pyanitya:, yadvA paratvAditi
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 2.] ko'rthaH ? prakRSTatvAdityarthaH, prakRSTatvaM ca *mAgamAt sarvAdeza: iti nyAyAt; / kiJca, "Rto ra: svare'ni" [2. 1. 2.] ityatrAnIti vacanamanarthakaM syAta, svarAdau pUrvaM nakAre tisrAdyAdezAbhAvAd ratvaprasaGga eva nAstIti anIti vacanAta pUrva nAgamAdestisrAdyAdeza iti priyatisa kulamiti / "nAmino lug vA" [ 1. 4. 61. ] ityatra caturzabdasyApi lugavikalpamicchantyeke, tanmate-priyacatasR kulam, priyacaturvA 5 kulmiti| priyatrirityAdi-strIliGgavivakSAyAmapi samAsAd GIpratyaye priyavyeva, "zeSAd vA" [ 8. 3. 175. ] iti kaci priyatrikaiva, Adezo na bhavati, prathamaM GIpratyaye pazcAd bahuvrIhisamAse "RnnityaditaH" [7. 3. 171. ] iti kaceva, yadA tu kevalAt trizabdAd GIstadA tU ekadezavikRtatvenAdezo bhavati / kathaM tisakA nAmeti-trizabdAt saMjJAyAM ke prApi bahuvacane ca syAdervyavadhAnAt kathaM tisRbhAva iti praSTuH saMzayaH / 10 samAdhatte-strIliGgo bahuvacanaviSayaH saMjJAzabdo'yamiti-tasyanti parabalAnyAsu "niSkaturuSka0" [ uNA0 26. ] iti nipAtyate // 1 // to : svarezani // 2. 1. 2 // tisR-catasRsambandhina RkArasya sthAne tatsambandhinyanyasambandhini vA svarAdau syAdau parato rAdezo bhavati, ani-nakAraviSayAdanyatra; samAna-15 dIrghatvA-'rddharAmapavAdaH / tisraH, catasrastiSThanti pazya vA; priyatisro, priyacatasrau; priyatisram, priyacatasram; priyatisraH priyacatasra AgataM svaM vA; priyatisi priyacatasri nidhehi / svara iti kim ? tisRbhiH, catasRbhiH / anIti kim ? priyatisRNI, priyacatasRNI; priyatisR.Ni, priyacatasR.Ni; tisRNAm, catasRNAm / Rta iti tisR-catasroH pratipattyartham, itarathA hi20 tadapavAdastricaturorevAyamAdezo vijJAyeta / anye tUpasarjanayostisR-catasRzabdayoDauM ghuTi cAni svarAdau ratvavikalpamicchanti, tanmate-priyati tri priyatisari; priyacatasri, priyacatasari; priyatisrau, priyatisarau; priyacatasrau, priyacatasarau; priyatisraH, priyatisaraH; priyacatasraH, priyacatasaraH; priyatisram, priyatisaram; priyacatasram, priyacatasaram; pradhAnasya tu nityameva 25 ratvam-tisraH, paramatisraH; catasraH, paramacatasraH / apare tvani svare sarvatra vikalpaM jaz-zasostu nityaM manyante, tanmate-priyatisro, priyatisarau; priyacatasrau, priyacatasarau; priyatisraH, priyatisuH, priyacatasraH, priyacatasuH AgataM svaM vA, ityAdi / jas-zasostu-tisraH, catasraH, paramatisraH, paramacatasraH,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1 sU0 3. ] priyatisraH, priyacatasrastiSThanti pazya veti nityameva ratvam / / 2 // nyA0 sa0 - - Rto ra ityAdi / anIti nakAraH pratyayarUpa AgamarUpo vA / samAnadIrghatveti- "zasoDatA 0 " [ 1. 4. 46 ] iti GauM ca" [ 1.4. 36 ] iti " Rto Dur" [ 1. 4. 37. ] iti prAptAnAm / tadapavAda iti vyaJjanAdau syAdau pUrvayogaH sAvakAza:, svarAdau tu prayameva syAt / anye tu iti zAkaTAyanAdayaH / apare tu iti - 5 vizrAntavidyAdharAdayaH / / 2 / / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 136 jarAyA jaras vA / / 2. 1. 3 / / jarAzabdasya svasambandhinyanyasambandhini vA svarAdau syAdau parato 'jaras' ityayamAdezo vA bhavati / jarasau, jarasaH, jarasam, jarasau, jarasaH, jarasA, jarase, jarasaH, jarasaH, jarasoH, jarasAm, jarasi, jarasoH; pakSe - 10 jare, jarAH, jarAm, jare, jarA:; jarayA, jarAyai, jarAyAH 2, jarayoH 2, jarANAm, jarAyAm; ekadezavikRtasyAnanyatvAt atijarasau, atijarau 2; atijarasaH, atijarAH; atijarasam, atijaram ; atijarasaH, atijarAn; atijarasA, atijareNa; atijarasaiH, atijaraiH; atijarase, atijarAya; atijarasaH, atijarAt; atijarasaH, atijarasya; atijarasoH,15 pratijarayoH 2 pratijarasAm, pratijarANAm; atijarasi, atijare; napuMsake syamorambhAve- atijarasam, atijaram, "jaraso vA " [1. 4. 60.] iti lupi - pratijara: ; atijarasI, pratijare tiSThataH pazya vA; zau paratvAjjarasAdezastato nA''gamaH - atijarAMsi, atijarANi tiSThanti pazya vA / striyAM tu vibhakta rApA vyavadhAnAnna bhavati / svara ityeva - jarA, jarAbhyAm,20 jarAbhiH / syAdAvityeva - jarAgram, jAra:, jAreyaH / / 3 / / nyA0 sa0 -- jarAyA ityAdi / 'jarasA, kuNDAni' ityatra dvayoH sAvakAzatvAt paratvAjjarasAdeza evetyAha- zau paratvAditi / nanu pUrvamapi nAgame kRte sanAgamasyAdeze punadhu' DantalakSaNanAgame ca rUpasya siddhatvAt kiM paratvacintayeti ? ucyate yadi pUrvaM nAgamaH syAt sa ca pUrvabhaktaH prakRtimevAnanyavadvidadhyAt, avayavasya tu jarazabdasya vibhaktau 25 jarasAdezo vidhIyamAno na prApnoti; zrathavA pUrvaM nAgamastataH prAgamo'nupaghAtI ityanena nyAyena jarasAdeze kRte sakArAt parasya nAgamasya zravaNaM syAt, yathA- 'pratijarasn' iti tasmAt paratvAjjarasAdeza iti / striyAM tviti - 'atijarayA' ityatra hi
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 4-5.] atijarazabdAt pravRttenAppratyayena jarAzabdo vyavadhIyate / jAraH, jAreyaH, jarAyA ayam "tasyedam" [ 6. 3. 104. ] ityaNa , jarAyA apatyam "dvisvarAdanadyA0" [ 6. 1.71.] iti eyaNa / / 3 // apo'dbhe // 2. 1. 4 // 'ap' ityetasya svasambadhinyanyasambandhini vA bhakArAdau syAdau parataH 5 'ad' ityayamAdezo bhavati / adbhiH, adbhayaH, svadbhayAm, atyadbhayAm / bha iti kim ? ApastiSThanti, apaH pazya, apAm, apsu / syAdAvityevaabbhakSaH // 4 // nyA0 sa0-apo'd me iti / svadbhyAm-zobhanA atizayitA vA Apo yayoriti vigrahe 'prajAsvataH prAkaTAta" [7.3.72. ] iti samAsAntapratiSedhe bhyAmi10 satyapi tadantagrahaNe nirdizyamAnasyAdezA bhavanti ityapa evAdezaH / abbhakSa iti"zIli-kAmi0" [ 6. 1. 73. ] iti NaH / / 4 / / A rAyo vya Jjane // 2. 1. 5 // svasambandhinyanyasambandhini vA vyaJjanAdau syAdau pare raizabdasyA''kAro'ntAdezo bhavati / rAH, he rAH !, atirAH, rAbhyAm 3, rAbhiH,15 rAbhyaH 3, rAsu; ekadezavikRtasyAnanyatvAd atirAbhyAM kulAbhyAm, atirAsu kuleSu / vyaJjana iti kim ? rAyau, rAyaH / syAdAvityevaraisUtram, raibhayam / sbhItyeva siddhe vyaJjanagrahaNamuttarArtham / / 5 / / nyA0 sa0--A rAyo ityaadi| AkArasyaikavarNatvAt "SaSThyA antyasya" [ 7. 4. 106. ] iti raizabdAntasyaiva bhavati / sbhItyeva siddha iti-Ami tu rAyamati-20 krAntAni yAni teSAM "klIbe" [ 2. 4. 67. ] ityanena hrasvatve sati * sannipAtalakSaNa0% ityAdinyAyAd ikArarUpaM hrasvamAzritya samutpanno nAm tadvighAtAya notsahate, tahi "dI? nAmi0" [ 1. 4. 47. ] ityAdinA dIrgho'pi na prApnoti, satyam-tadA anityatvAdasya nyAyasya bhavatyeva dIrghaH, yato nyAyA hi sthavirayaSTinyAyena pravartante / uttarArthamiti-yadyevaM tatraiva kriyatAm, kimatrAnena sandehAspadena ? naivam-kecit 25 sannipAta0% nyAyamanityamAzritya 'atirANAm' ityAkAramapIcchanti, tanmatasaMgrahArthaM vyavanagrahaNamihArthamapi, tena svamate'pi sammatam / / 5 / /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 6-7.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 141 yuSmadasmadoH // 2. 1.6 // 'yuSmad asmad' ityetayoH zabdayoH svasambandhinyanyasambandhini vA vyaJjanAdau syAdau pare AkAro'ntAdezo bhavati / tvAm mAm; atitvAm, pratimAm; yuvAm, AvAm atiyuvAm, atyAvAm; yuSmAn asmAn; pratiyuSmAn, pratyasmAn; yuvAbhyAm, prAvAbhyAm ; atiyuvAbhyAm, atyA - 5 vAbhyAm; yuSmAbhiH asmAbhiH ; atiyuSmAbhiH pratyasmAbhiH yuSmAsu, asmAsu pratiyuSmAsu, pratyasmAsu / yuSmayaterasmayatezca kvip - yuSm, asm; anayoramaubhyAMsu paratvAt tva-mAdyAdeze kRte pazcAdAtvam-tvAm, mAm; yuvAm, AvAm; yuvAbhyAm AvAbhyAm / vyaJjana ityeva - yuSmabhyam, asmabhyam / / 6 // 10 nyA0 sa0- - yuSmadasmadoriti pratrAvivakSitArthayoryuSmadasmadoretAvanukaraNe iti tyadAdikAryamekazeSaH "TADyosi 0 " [ 2. 1.7 ] ityanena yuSmadasmadAdikAryaM ca yatvAdi na pravartate / atitvAmiti nAmAdhikArAt tadantapratipattau tadantamudAharati / yuSmayaterityAdi - yuvAM yuSmAn veti vidheyam, na tu tvAM mAmiti riNaci sati tva-mau syAtAm / amaubhyAMsviti zrayamarthaH - dvayoranyatra sAvakAzatvAt zabdAntaraprAptyA cAnityatvAt para- 15 tvAt pUrvaM tvamAdyAdeza iti prathamamAtve tu sati mantatvAbhAvAt tva-mAdayo na syuH, riNajvAkyAvasthAyAM yad bahuvacanaM tat kvibvRttau gauNaM babhUveti tvamau bhavataH / vyaJjana ityeveti - nanu vyaJjanagrahaNaM vinApi 'yuSmabhyam' ityAdayaH prayogA pranenAtve kRte "lugAtonApaH " 2. 1. 107. ] ityAkAralope sidhyanti, kiM vyaJjanAdhikAreNa ? satyam - sUtrasya vyaktyA pravartanAd pratve kRte lubAdikaM na pravartata iti vyaJjanagraharaNam, tathA 20 vyaJjanAbhAve 'yuSmAkam, yuSAkam, ityAdAvanena sUtreNa prakAra eva syAt, na tu "morvA " [ 2. 1. 6 ] iti makAralopaH / yuSmabhyamiti - nanu " lugasya 0 " [ 2. 1. 113. ] ityallope "morvA" [ 2.1.6. ] kathaM na ? ucyate - svarasya sthAnivattvAt, tarhi yusmzabdAd bhyaso'bhyamAdeze lug na prApnoti ? naivam prattyAsattyA yasmin pratyaye lug bhavati tasminnava pratyaye pUrvasya yadi kAryaM bhavati tadA sthAnivattvam atra tu pratyayAntare luk,25 ataH sthAnivattvAbhAvaH, "morvA " [ 2. 1. 6 ] iti sUtrasthAnavakAzatvAd vA sthAni vattvAbhAvaH / / 6 // TADyosi yaH // 2.1.7 // 'yuSmad asmad' ityetayoH svasambandhiSvanyasambandhiSu vA 'TA Di pros'
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 8. ] ; ityeteSu syAdiSu pareSu yakAro'ntAdezo bhavati / (TA - ) tvayA, mayA; atitvayA, atimayA; pratiyuvayA, pratyAvayA; pratiyuSmayA, pratyasmayA (Gi - ) tvayi mayi ; atitvayi atimayi priyayuvayi, priyAvayi priyayuSmayi, priyAsmayi; ( pros - ) yuvayoH, prAvayoH pratiyuvayoH pratyAvayoH; atitvayoH, pratimayoH ; pratiyuSmayoH pratyasmayoH / TAGayosIti kim ? 5 tvat, mat / lugapavAdau yogau / / 7 / / 142 ] nyA0 sa0 - TAGaco0 ityAdi - prova prova - prosau "syAdAvasaMkhyeyaH " [ 3. 1. 11. ] ityekazeSaH, tataH TAzca Gizva prosau ca iti kAryyam, tena SaSThI - saptamyorapi grahaH, anyathA GinA sAhacaryAt saptamyA eva proso grahaNaM syAt / nanvatra prasgrahaNAbhAve'pi "zeSe luk" [ 2. 1.8 ] iti dalope "eda bahusbhosi" [ 1.4.4 ] ityanena 10 etve "edaito'yAy " [ 1. 2. 23. ] ityayAdeze ca 'atiyuvayoH' ityAdi sidhyati, satyam -- riNacyantyasvarAdilope yuvA 'vAdeze " zeSe luk " [ 2. 1. 8. ] ityakAralope akArasyAbhAvAd 'yuvyoH" ityAdau yatvaM na sidhyatIti zrasgrahaNam / / 7 // zeSe luk // 2.1.8 // , yasmin pratyaye prAtva-yakArau vihitau tato'nyaH zeSaH tasmin syAdI 15 pare yuSmadasmadorantasya lug bhavati / yuSmabhyam, asmabhyam; pratiyuSmabhyam, atyasmabhyam; tvad, mad; atitvad, atimad; yuSmad, asmad ; pratiyuSmad, atyasmad; yuSmAkam, asmAkam ; atiyuSmAkam pratyasmAkam / "aliGga yuSmadasmadI " iti antalope striyAmAp na bhavati / zeSa iti kim ? tvayi, mayi // 8 // 20 nyA0 sa0-- - zeSe ityAdi-zeSagraharaNAbhAve TAGayosItyadhikAra Agacchet na ca vAcyam - TAGosItyadhikAro yadyabhipretaH syAt tadA "TAGayosi ya-lukau" ityekameva kuryAt yato 'lug' iti uttarArthaM pRthakkaraNaM karttavyameva, anyathA "TAGa yosi ya-lukau" ityadhikAro'gre tane'pi sUtre gacchedityAzaGkAyAM zeSagrahaNam / striyAmAp na bhaviSyatItikevalayoryu'SmadasmadoH "nantA saGkhyA 0 ' [ li0 parali0 4 ] iti lakSaNenAliGgatva - 25 bharaNanAt / atha bahuvrIhau tatpuruSe ca anyapadArthAdipradhAnatvena yuSmadasmadantasya strItve Ap kathaM na bhavati ? ucyate - sannipAta0 lakSaraNanyAyAd dalopo'bhyamaH sannidhAnavyavadhAnena nimittam, tarhi 'yuSmabhyam' ityAdiSu kevaleSvapi ata eva nyAyAd Ap na "
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 6.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 143 bhaviSyati, kiM liGgAnuzAsane tayorvarjanena ? satyam-nyAyAnAM sthavirayaSTi0* nyAyena pravRttevizvAsaH kartumazakyaH / / 8 / / morvA // 2. 1. 6 // 'yuSmad asmad' ityetayormakArAntayoH svasambandhinyanyasambandhini vA zeSe syAdau pare makArasya lug vA bhavati / yuvAM yuSmAn vA AvAmasmAn 5 vA''caSTe-Nici kvipi talluki ca-'yuSm, asm' iti mAntatvam / yuSmabhyam, asmabhyam; yuSabhyam, asabhyam; yuSmad, yuSad; asmad, asad; yuSmAkam, yuSAkam; asmAkam, asAkam / zeSa ityeva-yuSAn, asAn; yuSAbhiH, asAbhiH; yuSAsu, asAsu; eSu pUrveNa makArasyA''tvam / TAGayosi nityatvAt tva-mAdikAryebhyaH prathamameva pUrveNa makArasya yatve-yuSyA, asyA; 10 yuSyi, asyi; yuSyoH, asyoH / atha zabdAntaraprAptyA yatvamapyanityamityAzrIyate tadA paratvAt pUrvaM tva-mAdyAdeze akArasya yatve-vyA, myA; vyi, myi; yuvyoH, AvyoH / atha sakRdgate sparddha yadbAdhitaM tadbAdhitameva ityAzrIyate tadA yatvAbhAve-tvena, mena; yuvayoH, AvayoH; tve, me; atrAsarvAdisambandhitvAd : sminnAdezo na bhavati; atha kvibarthaM prakRtirevAha*15 iti sarvAdisambandhitvaM tadA bhavatyeva sminnAdezaH; si-jas-De-DaspratyayeSu tu paratvAt tvamahamAdaya eva AdezA bhavanti-tvam, aham ; yUyam, vayam ; tubhyam, mahyam; tava, mama / eke tu mantayoryuSmadasmadorAdezAn necchanti / / 4 / / nyA0 sa0--morveti / nanu 'yuvAmAcaSTe' iti vAkye Nici kvipi syAdau20 yuvAdezaH kathaM na bhavati ? satyam-yadA yuSmadasmadI dvitve tadA syAdirna, yadA tu syAdistadA na dvitve iti na yuvAdezaH / zabdAntareti-prAg makArasya pazcAd akArasya yaprAptiH, athavA pUrvaM yuSmiti prakRteH pazcAt tveti prakRteH / atrAsarvAdisambandhitvAditi-yuSmadasmadI tvamahaMvAcake sarvAdigaNamadhye dRzyete, atra tu tvAM mAM vakti yastadvAcake iti na srvaadinii| atha kvibarthamiti-kvibantayoyuSmadasmadoryo'rthastamarthaM kvipsahitA yuSma-25 dasmadrUpA prakRtirevAha, nahi prakRti vinA kvip bhavati / sminnAdeza iti-tena tvasmin, masmin, sannipAta0* nyAyasyA'nityatve-svAsmin, mAsmin, itypi| si-jasitietena prakriyAgauravaM nirastaM bhavati, anyathA anena makAralope'pi sipratyayAdinA saha tvamahamAdyAdeze sarve'pi prayogAH sidhyanti / / 6 / /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 10.] mantasya yuvA-ssvI dvyoH||2. 1. 10 // dvitvaviziSTe'rthe vartamAnayoryuSmadasmadormantasya makArAvasAnasyAvayavasya tatsambandhinyanyasambandhini vA syAdau pare yathAsaMkhyaM 'yuva prAva' ityetAbAdezau bhavataH / yuvAm, AvAm 2; yuvAbhyAm, AvAbhyAm 3; yuvayoH, AvayoH 2; atikrAntau yuvAm AvAM vA-atiyuvAm, atyAvAm; atikrAntaM yuvAm 5 AvAM vA-atiyuvAm atyAvAM pazya; atikrAntau yuvAmAvAM vA-atiyuvAm, atyAvAM pazya; evam-atiyuvAn, atyAvAn; atiyuvayA, atyAvayA; atiyuvAbhyAm, atyAvAbhyAm ; atiyuvAbhiH, atyAvAbhiH; atiyuvAbhyAm, atyAvAbhyAm ; atiyuvat, atyAvat; atiyuvAbhyAm. atyAvAbhyAmAgatam ; dehi atiyuvat, atyAvat; atiyuvayoH. atyAvayoH svam ; atiyuvAkam,10 atyAvAkam ; atiyuvayi, atyAvayi; atiyuvayoH, atyAvayoH; atiyuvAsu, atyAvAsu; 'si jas Ge Gas' ityeteSu punaH paratvAt tvamahamAdayaH / mantasyeti kim ? makArAvadheryathA syAt, na tu sarvasya, tena 'yuvakAbhyAm, AvakAbhyAm' ityatrAzrutiH, 'yuvayoH, AvayoH' ityatra tu dakArasya yatvaM siddham, anyathA 'yuvyoH, AvyoH' ityaniSTaM syAt / dvayoriti kim ? 15 yuSmAn, asmAn; yuSmAbhiH, asmAbhiH; yuSmabhyam, asmabhyam; yuSmat, asmat; yuSmAkam, asmAkam ; yuSmAsu, asmAsu / dvayoriti yuSmadasmadvizeSaNaM kim ? yuSmAnasmAnatikrAntau-atiyuSmAm, atyasmAm 2; atiyuSmAbhyAm, atyasmAbhyAm 3; atiyuSmayoH, atyasmayoH 2; atra samAsa eva dvitvaviziSTe'rthe vartate na yuSmadasmadI iti yuvAvAdezau na bhavataH / syAdAvityeva-20 yuvayoH putraH-yuSmatputraH, AvayoH putraH-asmatputraH; yuvayoridaM-yuSmadIyam, Avayoridam-asmadIyam / / 10 // nyA0 s0-mntsyetyaadi| dvitveti vRttyaMza:-dvayorityanena dravyapradhAnatvAt sAmAnyavAcinApi yuSmadasmadartha eva dvitvaviziSTo nirdizyate'rthA'ntare tayorvRttyabhAvAt / syAdivizeSaNatve tu guNAbhidhAyitvAt syAderguNapradhAnatayA dvitve iti bhAvapratyayAntena25 nirdizyeta, yathA "dvitve vAmnau" [2. 1. 22.] iti / yuvA-''vAdezayoH sasvaratve riNagi kvipi tallope ca 'yuvyoH, AvyoH' ityAdiSu phalaM dRzyam / evam-uttarasUtre tvyi, myi / paratvAt tvamahamAdaya iti-yadi paratvena tvamahamAdayaH kariSyante tahi parAdantaraGga
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 11.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 145 baloyaH iti nyAyAt yuvA ''vAdaya evAdezAH prApsyanti na tvamahamAdayaH, satyam-- paratvAda - vizeSavihitatvena prakRSTatvAdityarthaH / / 10 / / tva-mau pratyayottarapade caikasmin // 2. 1. 11 // ekatvaviziSTe'rthe vartamAnayoryuSmadasmadormakArAntasyAvayavasya svasambandhinyanya sambandhini vA syAdau pare pratyayottarapadayozca parayoryathAsaMkhyaM 'tva 5 ma' ityetAvAdezau bhavataH / tvAm mAm ; tvayA mayA tvad mad; tvayi, mayi pratikrAntau tvAm - pratitvAm pratimAM tiSThataH ; pratikrAntaM tvAM mAM vA - pratitvAm, pratimAM pazya; pratitvAn, pratimAn pratitvayA, pratimayA; atitvAbhyAm, pratimAbhyAm ; atitvAbhiH pratimAbhiH ; atitvAbhyAm, pratimAbhyAM dehi ; atitvabhyam, pratimabhyam; pratitvat, pratimat; prati 10 tvAbhyAm, atimAbhyAmAgatam ; atitvad, atimad; atitvayoH, pratimayoH svam; atitvAkam, pratimAkam ; atitvayi pratimayi ; atitvayoH, atimayoH ; atitvAsu pratimAsu / si jas - Ga Gassu punaH paratvAt tvamahamAdayo bhavanti / pratyayottarapadayoH khalvapi - tavAyaM - tvadIyaH, madIyaH; tvanmayam, manmayam ; tvAmicchati - [ mAmicchati vA - ] tvadyati, madyati ; tvamivAcarati - 15 tvadyate, madyate; tvayA kRtaM mayA kRtaM - tvatkRtam, matkRtam ; tvatputraH, matputraH; tvaddhitam maddhitam ; tvatpradhAnaH, matpradhAnaH / 'tvAmAcaSTe - [mAmAcaSTe vA [ - ] tvadayati, madayati' ityatra nityatvAdantyasvarAdilopAt prAgeva tvamAdezau / kazcit tu 'pUrvamantyasvarAdilope tva-mAdeze prakArasya vRddhau pvAgame' - tvApayati, mApayati ; kvipi tu - ' tvAp, mAp' ityAha / ekasminniti 20 kim ? yuSmAkam, asmAkam / ekatvena yuSmadasmadovizeNAdiha na bhavatipratikrAntaM yuSmAn - [ asmAn vA - ] pratiyuSmAm, pratyasmAm; pratiyuSmayA, atyasmayA; pratiyuSmad, pratyasmad; pratiyuSmayi pratyasmayi / pratyayottarapade ceti kim ? tvayyadhi, adhiyuSmad, pradhyasmad / antaraGgatvAt syAdidvAreNaiva tva-mAdeze siddhe pratyayottarapadagrahaNaM bahiraGgA'pi lup antaraGgAn vidhIn 25 bAdhate iti nyAyajJApanArtham, tena - 'yad, tad' ityAdAvantaraGgamapi tyadAdyatvAdi na bhavati / eke tu nimittanirapekSamekatvaviziSTe'rthe vartamAnayostva
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 12.] mAdezAvicchanti, tanmate-adhitvat, adhimat / mantasyetyeva-tvakaM pitA'sya tvakatpitRkaH, atrAksahitasya mA bhUt / pratyayagrahaNenaiva siddhe syAdAvityuttarArthamanuvartate / / 11 / / ___ nyA0 sa0-tva-mau0 ityAdi / tvadayatIti-atra nityatvAdantyasvarAdilopAt prAgeva tva-mAdezau, pazcAdapi antyasvarAdilopo na * lopAt svarAdezaH iti nyAyAt 5 "lugasye." [2. 1. 113.] ityeva pravarttate, tasminnapi kRte na bhavati "nakasvarasya" [7. 4. 44.] iti niSedhAt; "Niti" [4. 3. 50.] ityAdinA vRddhirapi na adhAtutvAt / kazcit tviti-utpalaH / zabdAntarapravRttyA dvayorapyanityatvAdanyatra sAvakAzatvA paratvAdantyasvarAdilopa ityarthaH / akArasya vRddhAviti-ato "Niti" [4. 3. 50.] ityanena suutrenn| nanu pratyayottarapadagrahaNaM kimartham ? syAdAvityeva 10 siddhatvAt, na ca paratvAt "aikAyeM" [3. 2. 8.] iti syAdelu pi pratyayalopa0* iti nyAyasya "lupyamvRllenat" [7. 4. 112. ] iti niSedhAt rayAderabhAva iti vAcyam, yata "aikAyeM" [ 3. 2. 8. ] iti lubucyate, aikAyaM ca prakRtipratyayau pUrvottarapade cAzritya bhavatIti tasya bahiraGgatvAta tadAzrayA lubapi bahiraGgA, vibhaktimAtramAzritya vidhAnAt tva-mAdezayorantaraGgatvam, tataH prasiddha bahiraGgamantaraGga iti 15 nyAyAnnityAdapi antaraGgasya balIyastvAt tvamAdezayoH kartavyayoH lupo'siddhatvAt tAbhyAmeva pUrva pravattitavyaM tato lubiti na kiJcidaniSTamityAha-antaraGgatvAditi / nanu yadA syAdigrahaNameva kriyate na pratyayottarapadagrahaNaM tadA tvadIyaH, tvatputraH' ityAdau prAgeva paratvAt GasA saha tava-mamAdezau prApnutaH, tatkathamantaraGgatvAt syAdidvAreNaiva sidhyatoti ? satyam-yau tva-mau bhavatastAvalpAzrito, yataH prakRtimevAzrayata:, yau tu20 tava-mamau tau prakRteH pratyayasya ca sthAne bhavata iti bahvAzritAvityantaraGgatvAt tva-mau prApnuta iti syAdidvAreNava sidhyatoti; tava-mamAdeze tu kartavye ekasthAnitvenAntaraGgatvAt paratvAcca Daso lubeveti / eke tviti candrAdayaH / / 11 / / tvamahaM sinA pAka cAkaH // 2. 1. 12 // yuSmadasmadoH svasambandhinA'nyasambandhinA vA sinA saha yathAsaMkhyaM25 'tvam aham' ityetAvAdezau bhavataH, tau cAkpratyayaprasaGge'kaH prAgeva bhavataH / tvam, aham; atikrAntastvAm-atitvam. atyaham ; atikrAnto yuvAmatitvam, atyaham ; atikrAnto yuSmAn-atitvam, atyaham ; priyastvaM priyau yuvAM priyA yUyaM vA yasya sa priyatvam, priyAham; eSu paratvAt tva-mau yuvA-''vau ca bAdhitvA tvamahamAveva bhavataH / sineti kim ? yuSmAbhiH,30 asmAbhiH; silupi ca "lupyayvRllenat" [7. 2. 112.] iti niSedhAnna
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 13.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 147 bhavati-tvaM putro'sya tvatputraH, matputraH; evamuttareSvapi / prAk cAka iti kim ? 'tvakam' 'ahakam' ityatrAkaH zrutiryathA syAt, anyathA pUrvamaki sati tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate iti nyAyAt sAkorapyAdezaH syAt / kecit tu tvAM mAM cA''caSTe' iti Nau tva-mAdeze vRddhau kvipi mantayoreva tvA-hAdezavidhAnAt sau-tvAm, mAm, iti, dhAtoreva vRddhiriti mate-tvam, 5 mam, ityeva ca bhavatIti manyante, te hi prakRtimAtrasyA''dezAn De-jas-sInAmamAdezaM GasastvakAraM cecchanti / / 12 // __ nyA0 sa0--tvamahanityAdi / sineti kim ? nanu sAviti kRte "dIrghaDyAba" [1. 4. 45.] ityAdinA selu ki ca sarve prayogA niSpadyanta iti, na-"yuSmadasmado:" [ 2. 1. 6. ] ityAtvaM syAt; AdezavidhAnasAmarthyAnna bhaviSyatIti cet ? satyam-10 tadA prAtvAbhAve'syApi seH zeSatvaM syAt, tathA ca "morvA" [ 2. 1. 6.] iti vAlopaH syAt, pakSe ca caritArthatA sUtrasya syaaditi| tvakam ahakamiti-"yuSmadasmado'sobhAdi0" [7. 3. 30.] iti ak / pUrvamakIti-"nirapekSatvenAntaraGgatvAt / kecit tviti-pANinIyAdayaH / tvamAdeze vRddhAviti-tvAdayatIti vAkye kRte kvip / tvAhAdezavidhAnAditi-tvA-'hAdezau na bhavata iti shessH| dhAtoreva vRddhiriti mate tu-tvadayatIti15 vAkyam / nanu tanmate-tvam, ahaM, yUyam, vayamityAdayaH kathaM sidhyantItyAha-te hi / prakRtimAtrasyeti-vibhaktirahitasyetyarthaH / AdezAniti-"tubhyamahyau Gayi0" [pA0 7. 2. 65. ] "yUya-vayau jasi0" [ pA0 .7. 2. 63. ] "tvA-hau sau0" [pA0 7. 2. 94.] iti tubhyAdIn AdezAn, Ga-jas-sInAM "prathamayoram" [pA0 7. 1. 28.] ityamAdezam, Gasastu "yuSmadasmadbhayAM Daso'z [pA0 7. 1. 27. ] ityakAraM cecchantItyarthaH / 20 svamate tu-tvamahamityeva bhavati / / 12 / / yUyaM vayaM jasA // 2. 1. 13 // yuSmadasmadoH svasambandhinA'nyasambandhinA vA jasA saha yathAsaMkhyaM 'yUyaM vayam' ityetAvAdezau bhavataH, prAk cAkaH / yUyam, vayam ; paramayUyam, paramavayam; priyastvaM priyau yuvAM priyA yUyaM ca yeSAM te-priyayUyam, priyavayam ; 25 atikrAntAstvAM yuvAM yuSmAn vA- atiyUyam, ativayam / jaseti kim ? yUyaM putrA asya-yuSmatputraH, asmtputrH| prAk cAka ityeva ? yUyakam, vayakam / / 13 / / nyA0 sa0-yUyaM vymityaadi| priyastvaM priyau yuvAmiti vAkye ekatva
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 14-16.] / dvitvayoryuSmadovartamAnatvAt "tva-mau pratyayottarapade." [ 2. 1. 11. ] iti "mantasya yuvA-''vau0" [ 2. 1. 1. ] iti ca tva-mAdyAdezAnanyatra sAvakAzAn bAdhitvA yUyaM vayamityatra sAvakAzau yUyaM vayamAdezau paratvAdubhayaprAptau satyAM tAveva bhavataH / yUyakamityAdau kutsitAdyarthe / "yuSmadasmado'sobhAdi" [ 7. 3. 30. ] ityak, evamuttaratrApi // 13 // tubhyaM mahya tyA // 2. 1. 14 // yuSmadasmadoH svasambandhinA'nyasambandhinA vA Depratyayena saha yathAsaMkhyaM 'tubhyaM mahyam' ityetAvAdezau bhavataH, prAk cAkaH / tubhyam, mahyam ; paramatubhyam, paramamahyam, priyastvam priyau yuvAM priyA yUyaM vA yasya tasmaipriyatubhyam, priyamahyam; atikrAntastvAM yuvAM yuSmAn vA tasmai atitubhyam,10 atimahyam / Dyeti kim ? tubhyaM hitaM tvaddhitam, maddhitam / prAk cAka ityeva ? tubhyakam mahyakam / / 14 / / tava mama sA // 2. 1. 15 // __ yuSmadasmadoH svasambandhinA'nyasambandhinA vA Gaspratyayena saha yathAsaMkhyaM 'tava mama' ityetAvAdezau bhavataH, prAk cAkaH / tava, mama; priyastvaM priyau15 yuvAM priyA yUyaM vA yasya tasya-priyatava, priyamama; atikrAntastvAM yuvAM yuSmAn vA tasya-atitava, atimm| Daseti kim ? tava priyastvatpriyaH, matpriyaH / prAk cAka ityeva ? tavaka, mamaka / / 15 // nyA0 sa0-tava mmetyaadi| kathaM tavatA, mamatA; tavAyitam, mamAyitam ? satyam -syAdyantapratirUpakANyavyayAnyetAni, tataH zabdAntaratvAt siddham / / 15 / / 20 amau maH // 2. 1. 16 // yuSmadasmadbhyAM parayostatsambandhinoranyasambandhinorvA 'am au' ityetayorma ityayamAdezo bhavati, akAra uccAraNArthaH / tvAm, mAm ; atitvAm, atimAm ; yuvAm, AvAm ; atiyuvAm, atyAvAM tiSThataH pazya vA / / 16 / / 25
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 17-18.] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 146 nyA0 sa0 - amau ma iti prazca prazca zravau "syAdAvasaMkhyeyaH" ityekazeSaH, tato'm ca pravau ca zramau tasya 'amau' luptaSaSThyekavacanAntaM padam, ekazeSAbhAve tu pramA sAhacaryAd dvitIyAsatkasyaiva grahaNaM syAt / nanu amgrahaNaM kimartham ? yAvatA tvAmiti niSpAdyam, tacca yuSmado'mi nimitte tvAdeze " zeSe luk" [ 2.1.8. ] iti dasya luki "samAnAdamo'taH " [ 1. 4. 46. ] ityamo'sya luki " yuSmadasmado: " [2. 1. 6. ] 5 ityantasyAtve ca siddham, naivam - antaraGga e'ntasyAtve kArye bahiraGgo'kArasya lugasiddha iti / / 16 / / zaso naH // 2. 1. 17 // yuSmadasmadbhayAM parasya tatsambandhino'nyasambandhino vA zasaH sthAne 'na' ityayamAdezo bhavati, akAra uccAraNArthaH / yuSmAn asmAn ; priyayuSmAn, 10 priyAsmAn; priyastvaM yeSAM tAn priyatvAn, priyamAn; priyau yuvAM yeSAM tAn priyayuvAn, priyAvAn / / 17 / / "1 8. nyA0 sa0 -- zaso na iti / nanu yuSmAnityAdau dvayaM prApnoti- " zeSe0 ' [ 2.1. ] ityanenAntalopo'nena nakArazca tatra kRtAkRtaprasaGgitvena 0 nakArasya nityatvAllopasya ca kRte nakAre zeSatvAbhAvAdaprasaGgitvenAnityatvAt pUrvaM nakAra eva 15 bhavatIti yadyevaM kimanena ? " zasotA 0 " [1. 4. 46 ] ityanenaiva siddhatvAt naivamliGga yuSmadasmadI iti puMstvAbhAvAnnakAro na sidhyatIti vacanam bahuvrIhyAdAvabhyupagame vA liGgasya strI- napuMsakArtham - priyayuSmAn brAhmaNIH, priyayuSmAn kulAnItyAdi / / 17 / / abhyaM bhyasaH / / 2.1.18 // yuSmadasmadbhyAM parasya svasambandhino'nyasambandhino vA bhyasazcaturthIbahuvacanasya sthAne'bhyamAdezo bhavati / yuSmabhyam, asmabhyaM dIyate; priyayuSmabhyam priyAsmabhyam ; tvAmatikrAntebhyaH - pratitvabhyam, pratimabhyam ; yuvAmatikrAntebhyaH - pratiyuvabhyam, atyAvabhyam / akArAdikaraNamAtvabAdhanArtham / / 18 / 20 25 nyA0 sa0 -- zrabhyamityAdi / kAryiNaH prathamaM nirdeze prApte kAryasya prathamamupAdAnaM pratyAsattisUcanArtham, pAThApekSayA ca caturthyeva pratyAsanna eti tasyA evAdezaH, yadvA "GasezvAd" [ 2. 1. 1e. ] ityatra cakAro bhyaso'nukarSaNArtha:, sa ca GasisAhacaryAt paJcamI
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 1 sU0 16 - 20 . ] sambandhyeva gRhyata iti pArizeSyAdiha caturthIbhyaso grahaNamityAha - caturthIbahuvacanasyeti / / 18 / 150 ] isezcAd // 2. 1. 16 // * 7 yuSmadasmadbhyAM parasya svasambandhino'nya sambandhino vA GasevakArAt tatsahacaritasya bhyasaH sthAne 'ad' ityayamAdezo bhavati / tvad mad; tvAM 5 yuvAM yuSmAn vA'tikrAntAt pratitvad, pratimad; pratiyuvad, pratyAvad ; pratiyuSmad, pratyasmad / bhyas - yuSmad, asmad ; tvAM yuvAM yuSmAn vA'tikrAntebhyaH - atitvad, atimad; atiyuvad, atyAvad; pratiyuSmad, pratyasmad / paJcamIbhyaso grahaNAccaturthIbhyaso na bhavati - yuSmabhyam, asmabhyam / / 16 / / nyA0 sa0--GaserityAdi - cakAreNa bhyaso'nukarSaNe'pi bhyaso GasezcaikavacanAnanta - 10 nirdezena dvivacanAnantanirdiSTAbhyAM yuSmadasmadbhyAM saha vaiSamyAd yathAsaMkhyAbhAva iti // 16 // Ama Akam // 2.1.20 // 'yuSmad zrasmad' ityetAbhyAM parasya svasambandhino'nyasambandhino vA''maH sthAne 'prakam' ityAdezo bhavati / yuSmAkam asmAkam ; priyayuSmAkam, 15 priyAsmAkam ; tvAM yuvAM yuSmAn vA'tikrAntAnAm - atitvAkam, pratimAkam ; atiyuvAkam, atyAvAkam; pratiyuSmAkam pratyasmAkam ; AkamityAkAro NyantArtham-yuSmAnAcakSANAnAM gau kvipi - yuSmAkam asmAkam ; / kecit tu tatsambandhina evA''maH AkamAdezamicchanti, tathA''mpratyaye dakArasya yatvamapIcchanti, tanmate - priyA yUyaM yeSAM teSAM priyayuSmayAm, priyAsmayAm ; 20 evam - pratiyuSmayAm, atyasmayAm / / 20 / / " nyA0 sa0-- zrAma ityAdi / zrAmaH kamiti kRte " yuSmadasmado " [2. 1. 6.] ityAtve kRte yuSmAkamityAdi sidhyati, kimAkArakaraNe netyAha - AkamityAdi / kecit tviti - pANinisUtrAnusAriNaH, te hi "sAma Akam" [ pA0 7. 1. 33. ] iti paThantaH kRtasAmAdezasyAma prAkamicchanti, sa ca " avarNasyAma:" [ 1.4. 15. ] iti tatsambandhina 25 eveti / / 20 / /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 21.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 151 padAd yugvibhaktyaikavAkye vas-nasau bahutve // 2.1.21 // dvitIyA caturthI SaSThI ca yugvibhaktiH, tayA bahutvaviSayayA saha padAt parayoryuSmadasmadoryathAsaMkhyaM 'vasnas' ityetAvAdezau vA bhavataH, taccet padaM yuSmadasmadI caikavAkye bhavataH, anvAdeze nityaM vidhAsyamAnatvAdiha vikalpo labhyate, evamuttarasUtratraye'pi / dharmo vo rakSatu, dharmo no rakSatu; dharmo yuSmAn / rakSatu, dharmo'smAn rakSatu; tapo vo dIyate, tapo no dIyate; tapo yuSmabhyaM dIyate, tapo'smabhyaM dIyate; zIlaM vaH svam, zIlaM naH svam ; zIlaM yuSmAkaM svam, zIlamasmAkaM svam / padAditi kim ? yuSmAn dharmo rakSatu, asmAn dharmo rakSatu / yugvibhaktyeti kim ? jJAne yUyaM tiSThata, zIle vayaM sthAsyAmaH; jJAne yuSmAbhiH sthitam, zIle'smAbhiH sthitam ; jJAnaM yuSmadAgatam, zIla-10 masmadAgatam ; jJAnaM yuSmAsu tiSThati, zIlamasmAsvAyatate; grAme yuSmatputraH, nagare'smatputraH; iti yuSmadupAdhyAyo brUte, ityasmadAcAryo'nuzAsti / ekavAkya iti kim ? ekasmin pade nimitta-nimittino ve mA bhUta-pratiyuSmAn pazyati, atyasmAn pazyati; vAkyAntare ca mA bhUt-prodanaM pacata, yuSmAkaM bhaviSyati; paTaM vayata, asmAkaM bhaviSyati / nanu ca vAkyAntarasthAt15 padAt parayoryuSmadasmadoH sAmarthyAbhAvAdeva vas-nasAdayo na bhaviSyanti, kimekavAkyagrahaNena ? naivaM zaGkayam-yuktayuktAdapi padAdasamarthatvAt na prApnuvanti-iti sma naH pitA kathayati, iti vaH zreyasI bravImi, iti me mAtA'vocat, zAlInAM te prodanaM dAsyAmi; atra hi yuSmadasmadI pitrAdibhiryukta na pitrAdiyukta riti-smAdibhiriti vasnasAdayo na syuH, ataH pAramparyeNApi20 yuktAdekavAkyasthAt padAt parayoryuSmasmadorvasnasAdayo bhavantvityekavAkyagrahaNamarthavat / bahutva iti kim ? dharmo yuvAM rakSatu, dharmastvAM rakSatu / syAdyadhikAre vibhaktigrahaNaM yukasyAdivacananivRttyartham, tena jJAne yuvAM tiSThataH, zIle AvAM tiSThAva ityatrottareNa vAm-nAvAdezau na bhavataH / / 21 // nyA0 sa0-padAdityAdi-padyate gamyate kartRkarmaviziSTo'rtho'neneti padam / 25 vibhaktayA saha samAnAdhikaraNA) yunaktIti yuGa kartari kvip, yadvA yojanaM yuGa 0 samamaviSama saMkhyAsthAnaM yugmamiti yat saMkhyAyate, tena paricchinna vastramapi yugityucyate,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 22-23.] tataH samasaMkhyA dvitIyA-caturthI-SaSThIrUpA vibhaktayo yugazabdenocyanta iti / dharmo vo rakSatviti-atra padAdezaH padavaditi 'vas' ityasya padatve "so ruH" [ 2. 1. 72. ] iti rutvaM babhUva / tathA "zaso naH" [ 2. 1. 10. ] "zeSe luk" [ 2. 1. 8. ] ityAdIni bAdhitvA nityatvAd niravakAzatvAcca vasnasAveva bhavata iti / ekavAkya iti-ekaM ca tad vAkyaM ceti "pUrvakAlaika0" [ 3. 1. 60. ] ityanena samAse ekasya pUrvanipAtaH, tato 5 vizeSaNasya vyavacchedakatvAt * sarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM bhavati * iti nyAyAcca ekasmin vAkya eva bhavatIti na tu pade, atiyuSmAn pazyatItyAdau tu yathaikasmin vAkye tathA eka vibhaktayapekSayA ekasmin pade'pi yUSmadasmadI sta iti, tathA ekasminna va vAkya ityavadhAraNAd yadi padaM yuSmadasmadI caikasminna va vAkye bhavato na tu vAkyAntare tadA vasnasau bhavataH / sAmarthyAbhAvAdeveti-parasparavyapekSAlakSaNasambandhAbhAvAdevetyarthaH / kimekavAkya-10 graharaNeneti-kiM savizeSaNena vAkyagrahaNena ? vAkyagrahaNameva padavyavacchedAya kattuM yukta kimekagrahaNenetyarthaH / yuktayuktAditi-yukta na yuSmadasmatsaMbaddhena pitrAdinA yat yuktamitismetyAdi tasmAdityarthaH / iti-smetyAdi-atretismetyAdi padaM sAkSAt yuSmadAdikaM nApekSate, kiM tahi pitrAdikamiti ekavAkyagrahaNAt sAmarthyAbhAve'pi ekavAkye padAt parasya yuSmadAderAdezaH siddhaH / tathA 'yugbahutve' ityapyukta dvitIyA-caturthI-SaSThI bahuvacanAni 15 labdhAni, vibhaktigrahaNaM tUttarArthamiha ca kliSTatAparihArArthamiti / / 21 / / dvitve vAmnau // 2. 1. 22 // padAt parayoyuSmadasmadodvitvaviSayayA yugvibhaktyA saha yathAsaMkhyaM vAmnAvityetAvAdezau vA bhavataH, taccet padaM yuSmadasmadI caikavAkye bhavataH / dharmo vAM rakSatu, dharmo nau rakSatu; dharmo yuvAM rakSatu, dharma AvAM rakSatu; zIlaM 20. vAM dIyate, zIlaM nau dIyate; zIlaM yuvAbhyAM dIyate, zIlamAvAbhyAM dIyate; jJAnaM vAM svam, jJAnaM nau svam ; jJAnaM yuvayoH svam, jJAnamAvayoH svam / yuvibhaktyetyeva-grAme yuSmatputraH, nagare'smatputraH / padAdityeva-yuvAM dharmo rakSatu, AvAM dharmo rakSatu / ekavAkya ityeva-prodanaM pacata, yuvayorbhaviSyati, AvayorbhaviSyati / / 22 / / nyA0 sa0-dvitve ityaadi| dvitva iti bhAvapratyayAntena saMkhyA nirdizyate, saMkhyAyAM ca vibhaktirvarttate na yuSmadasmadI dravyavRttitvAt tayoriti dvitva iti vibhakta reva vizeSaNamityAha-dvitvaviSayayeti / / 22 / / De-sA te-me // 2. 1. 23 // 'te-me' iti luptadvivacanAntaM padam, padAt parayoryuSmadasmado 'U~ Gas'30 25
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 24-25.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 153 ityetAbhyAM saha 'te me' ityetAvAdezau yathAsaMkhyaM vA bhavata ekavAkye, uDasetyekavacanaM sthAnibhyAmAdezAbhyAM ca yathAsaMkhyanivRttyartham / dharmaste dIyate, dharmastubhyaM dIyate; dharmo me dIyate, dharmo mahya dIyate; zIlaM te svam, zIlaM tava svam ; zIlaM me svam, zIlaM mama svam; dharmaste svam, dharmo me svam ; dharmastava svam, dharmo mama svam / padAdityeva-tubhyaM dharmo dIyate, mahya dharmo 5 dIyate; tava zIlaM svam, mama zIlaM svam / ekavAkya ityeva-prodanaM paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati; tvAM yuvAM yuSmAn vA'tikrAntAya-atitubhyam / 3-Gaseti kim ? paTastvayA kriyate / dharmo mayA kriyate / kathaM 'na me zrutA nApi ca dRSTapUrvA' na me-na mayeti hyatrArthaH; asAdhurevAyam; syAdipratirUpakamavyayaM vA / / 23 / / nyA0 sa0-De-GasetyAdi / dRSTapUrveti-pUrva dRSTA "nAma nAmnA0" [3. 1. 18.] iti saH, strI cet / / 23 / / 10 amA tvaa-maa| 2. 1. 24 // padAt parayoryuSmadasmadoramA-dvitIyaikavacanena saha 'tvA mA' ityetAvAdezau yathAsaMkhyaM vA bhavata ekavAkye / dharmastvA rakSatu, dharmo mA rakSatu; 15 dharmastvAM rakSatu, dharmo mAM rakSatu / padAdityeva-tvAmIkSate, mAmIkSate / ekavAkya ityeva-atitvAM pazyatu, atimAM pazyatu / / 24 / / nyA0 sa0--amA tvA-mA iti| am yadyapyanekaprakAro'sti, tathAhi-eka: "ataH syamo'm" [ 1. 4. 57. ] iti, dvitIyo "avyayIbhAvasyA0" [ 3. 2. 2. ] iti, tRtIya AkhyAtavibhakta : 'amv am' iti, tathApi yuSmadasmadbhayAmanyasyAsaMbhavAd20 dvitIyaikavacanameva gRhyate ityAha-pramA-dvitIyakavacaneneti / / 24 / / asadivA mantrya pUrvam // 2. 1. 25 // Amantryate yat tadAmantryam, tadvAci padaM yuSmadasmadbhayAM pUrvamasadiavidyamAnamiva bhavati, sati tasmin yat kAryaM tanna bhavati, asati yat tad bhavatItyarthaH / zramaNA ! yuSmAn rakSatu dharmaH, zramaNA ! asmAn rakSatu25 dharmaH; zramaNA ! yuSmabhyaM dIyate, zramaNA ! asmabhyaM dIyate; zramaNA !
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 26.] yuSmAkaM zIlam, zramaNA ! asmAkaM zIlam ; zramaNau yuvAM rakSatu dharmaH, ' zramaNau ! AvAM rakSatu dharmaH; zramaNau ! yuvAbhyAM dIyate, AvAbhyAM dIyate; zramaNau ! yuvayoH svam, AvayoH svam ; zramaNa ! tvAM rakSatu tapaH, mAM rakSatu tapaH; zramaNa ! tubhyaM dIyate, mahya dIyate; zramaNa ! tava zIlam, mama zIlam; eSvAmantryasyAsattvAd vasnasAdayo na bhavanti / 'grAmazcaitra ! 5 te svamatho' ityAdau caitrapadasyAmantryasyAsattvAd grAmapadApekSayA'nvAdeze nityaM te-mayAdividhiH, na tu "sapUrvAt prathamAntAd vA" [2. 1. 32.] iti vikalpaH / ivakaraNaM kim ? zravaNaM yathA syAt / aAmantryamiti kim ? dharmo vo rakSatu, dharmo no rakSatu / pUrvamiti kim ? "mayaitat sarvamAkhyAtaM, yuSmAkaM munipuGgavAH !" parasya hyasadvattve pAdAdilakSaNaH pratiSedho na10 syAt / vyavahite'pi pUrvazabdo vartate, tena-'caitra ! dharmo vo'tho rakSata, caitra ! . dharmo no'tho rakSatu' atra "sapUrvAt prathamAntAd vA" [2. 1. 32.] iti vikalpo na bhavati / / 25 / / nyA0 sa0--asadivetyAdi-yo'rthaH svena dharmeNa prasiddho dharmAntarasambandhaM pratyabhimukhIkriyate sa AmantryaH, yathA devadatto devadattatvena prasiddho dharmAntare'bhimukhIkriyate,15 yathA paca paThetyAdi, tatrArthe kAryAsaMbhavAdupacArAdAmantryAbhidhAyi padamAmantryaM vijJAyata iti / athottaratra nityagrahaNAdasmin sUtre kathaM vikalpo na labhyate iti, ucyate-nityaM vidhAsyamAnatvAditi bhaNanAd yatraiva vasnasAdayo vidhIyante tatraiva vikalpa upatiSThate na vasnasAdInAM niSadhe iti / athavA yadyatrApi sUtre vikalpaH syAt tadA kimetatsUtrakaraNena ? yata: "asadivAmantryaM pUrvat" [ 2. 1. 25. ] iti kRte'pi vasnasAdayo vikalpante, te ca20 "padAd yugvibhaktayA0" [ 2. 1. 21. ] ityanenaiva vikalpena bhvissynti| zravaNaM yathA syAditi-anyathA lopa: syAt "te lug vA" [3. 2. 108.] ityanenaiva / pAdAdilakSaNa iti-munipuGgavA ityasya padasyA'sattve padasyAbhAvAdityarthaH / munipuGgavA iti siMhAditvAt samAsaH karmadhArayo vaa| vyavahite'pIti-yathA mathurAyAH pUrvaM pATaliputramiti / pUrvazabdo vartate iti-ayamarthaH-yadyavyavahitasyaiva pUrvasyAnenA'sadbhAvo vidhIyeta25 na vyavahitasya tadA pUrvagrahaNamapanIya "asadivAmantryAd" ityeva kriyeta, yataH pUrvasyAvidyamAnavadbhAve vasnasAdyabhAvaH prayojanam, taccetthamapi kRte sidhyati; tathottarasUtre'pyetadAnuguNyena "jasvizeSyAd" [2. 1. 26. ] ityevaM vidhIyeteti / / 25 / / jasvizeSya vAmanye // 2. 1. 26 // tadatadviSayaM vizeSyam, tasya vyavacchedakaM vizeSaNam ; yuSmadasmadbhyAM30
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH , [ 155 pUrvaM jasantamAmantryaM padaM vizeSyamAmantrye pade sAmarthyAt tadvizeSaNabhUte pare'sadiva vA bhavati pUrveNa nityaM prApte vikalpa: / jinA: ! zaraNyA ! yuSmAn zaraNaM prapadye / jinA: ! zaraNyA ! vaH zaraNaM prapadye / jinAH ! zaraNyA ! asmAn rakSata / jinA: ! zaraNyA ! no rakSata / siddhAH ! zaraNyA ! yuSmAnatho zaraNaM prapadye / siddhAH zaraNyA ! vo'tho zaraNaM prapadye / 5 siddhAH ! zaraNyA asmAnatho rakSata / siddhAH ! zaraNyA ! no'tho rakSata / jasiti kim ? sAdho ! suvihita ! vo'tho zaraNaM prapadye, sAdho ! suvihita ! no'tho rakSa / vizeSyamiti kim ? zaraNyA : sAdhavo ! yuSmAn zaraNaM prapadye, zaraNyAH ! sAdhavo'smAn rakSata / Amantrya iti kim ? AcAryA ! yuSmAn zaraNyAH ! zaraNaM prapadye, atrAmantryaM vizeSaNaM vyavahitatvAd na paramiti na10 bhavati / sAmarthyAt tadvizeSaNabhUta iti kim ? AcAryA ! upAdhyAyA ! yuSmAn zaraNaM prapadye / / 26 / / nyA0 sa0--- jasvi 0 ityAdi / tadatadviSayamiti - zabdapradhAnatvAt syAdvAdAzrayaNena zabdArthayoraikyA vA'rthAbhAve tyadAditvAbhAvAt tacchabdAvayavayogAt samudAyo'pi tad ityAdi kRtvA karmadhArayakaraNAt bAhulakAd vA naikazeSaH, tacca pratacca tadatadI, 15 dvandva e "A dva eraH" [2. 1. 41.] iti na "na sarvAdi:" [ 1. 4. 12. ] iti niSedhAt / sAmarthyAt tadvizeSaraNabhUta iti / vizeSyasya vizeSaraNAkAGa kSiraNa ekavAkyopAttatvena sAmarthyAt sannihitatvAd vizeSyatvanimittamAmantrya ityetadeva vizeSaNaM vijJAyata iti / jinA: ! zaraNyA ityatra zaraNamiti sAmAnyakarma, yuSmAniti vizeSakarma / siddhAH ! zaraNyA ! yuSmAnatho zaraNaM prapadya e ityAdau " sapUrvAt 0" [2. 1. 32.] ityAdinA vA20 vasnasau prAptAvapi "asadivA 0" [ 2.1.25 ] ityanena niSiddhau punara'nena vikalpyete / jasiti kim ? sAdho ! suvihiteti - atra dvayorapi padayoH "asadivA 0" [2.1.25 . ] ityasattve prApte "nAnyat " [ 2. 1. 27. ] ityanena sAdho ! ityasyAsattvAbhAvaH, "nityamanvAdeze" [ 2. 1. 31 ] ityanena ca vasnasau / zaraNyA ! sAdhavo ! yuSmAniti-pratra dvayorapi "sadivA 0" [ 2.1.25 ] ityasadvadbhAvaH / prAcAryA ! yuSmAn zaraNyA ! 25 iti-atrAmantrayasya vizeSyasya vyavahitatvena paratropazleSAbhAvAnna bhavati / AcAryA ! upAdhyAyA ! iti - atra bhinnAdhikaraNayoH padayorna pUrvaM vizeSyaM na paraM vizeSaNamiti "sAmarthyAt tadvizeSaraNabhUte" iti bharaganAnna bhavati / / 26 / / nAnyat // 2. 1.27 / / yuSmadasmadbhyAM pUrvaM jasantAdanyadAmantryaM padaM vizeSyamAmantraye pade tadvi- 30
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 28.] zeSaNabhUte pare'sadiva na bhavati / sAdho ! suvihita ! tvA zaraNaM prpdye| / sAdhU ! suvihitau ! vAM zaraNaM prapadye / sAdho ! suvihita ! mA rakSa / sAdhU ! suvihitau nau rakSatam / sAdho ! suvihita ! te jJAnaM dIyate / me jJAnaM dIyatAm / sAdhU ! suvihitau ! vAM jJAnaM dIyate / nau jJAnaM dIyatAm / sAdho ! suvihita ! te zIlaM svam / me zIlaM svam / sAdhU ! suvihitau ! vA zIlaM svam / nau zIlaM svam; atra parasya "asadivAmantryaM pUrvam" [2. 1. 25.] ityasattve'pi pUrvavizeSyapadAzrayA yuSmadasmadAdezA bhavanti / vizeSyamityeva-suvihita ! tava zIlaM, mama zIlam / / 27 / / nyA0 sa0-nAnyaditi / "jas vizeSyam" [ 2. 1. 26. ] ityasya pradhAnatayA'nyaditi sambadhyate-ityAha-jasantAditi / / 27 / / 10 pAdAyoH // 2. 1. 28 // niyataparimANamAtrAkSarapiNDa: pAdaH, padAt parayoryuSmadasmadoryadukta vasnasAdi tat pAdasyAdibhUtayorna bhavati / "vIro vizvezvaro devo, yuSmAkaM kuldevtaa| sa eva nAtho bhagavAnasmAkaM pApanAzanaH" / / 1 // 15 pAdAdyoriti dvivacanaM yuSmadasmadorabhisambandhArtham, pAdAdAviti hya cyamAne Amantramabhisambadhyeta / pAdAdyoriti kim ? "pAntu vo dezanAkAle, jainendrA dazanAMzavaH / bhavakUpapatajjantujAtoddharaNarajjavaH" / / 2 / / 28 / / nyA0 sa0-pAdA0 ityAdi / mAtrAzca akSarANi ca mAtrAkSarANi, niyatapari-20 mANAni ca tAni mAtrAkSarANi ca teSAM piNDaH, yadvA mAtrAkSarANAM piNDa: 2, niyataparimANazcAsau mAtrAkSarapiNDazca 2 / pAdAdAviti hya cyamAne iti-pAdAdAvityasyAntryAbhisambandhe kiM syAt ? "jineza ! tvAM namaskRtya, yannaro muktimicchati / ato narasurAdhIzastutyastotraM tvamarhasi" / / 1 / / 25
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 26-30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 157 ityatrAmantryasya padasyAdibhUtasya sattvAt tvAdeza: prasajyate'to dvivacanamadAt sUriH / dezanAkAla iti-dezanaM dezastaM karoti "Nij bahulam 0" [3. 4. 42.] dezyate iti 'NivettyAsa0' [ 5. 3. 111. ] ityanaH / / 28 / / cAhahavaivayoge // 2. 1. 26 // 'ca aha ha vA eva' ityetairyoge-sambandhe padAt parayoryuSmadasmadoryaduktaM 5 vasnasAdi tanna bhavati / jJAnaM yuSmAMzca rakSatu, asmAMzca rakSatu; jJAnaM yuSmAnaha rakSatu, asmAnaha rakSatu; jJAnaM yuSmAn ha rakSatu, asmAn ha rakSatu; jJAnaM yuSmAn vA rakSatu, asmAn vA rakSatu; jJAnaM yuSmAneva rakSatu, asmAneva rakSatu; jJAnaM yuSmabhyaM ca dIyate, asmabhyaM ca dIyate; jJAnaM yuSmAkaM ca svam, asmAkaM ca svam ; jJAnaM yuvAM ca rakSatu, jJAnamAvAM ca rakSatu; jJAnaM yuvAbhyAM ca10 dIyate, AvAbhyAM ca dIyate; jJAnaM yuvayozca svam ; Avayozca svam ; jJAnaM tvAM ca rakSatu, mAM ca rakSatu; jJAnaM tubhyaM ca dIyate, mahya ca dIyate; jJAnaM tava ca svam, mama ca svam / yogagrahaNaM kim ? jJAnaM ca zIlaM ca vo rakSatu, no rakSatu; jJAnaM ca zIlaM ca vAM dIyate, nau dIyate; jJAnaM ca zIlaM ca te svam, me svam ; jJAnaM ca zIlaM ca tvA rakSatu, mA rakSatu; jJAnaM ca te svam, jJAnaM ca me svam ; 15 naiteSu cazabdena yuSmadasmadoryogo'pi tu jJAna-zIlayoH / "cAhavaivaiH' ityeva siddhe yogagrahaNaM sAkSAdyogapratipattyartham / / 26 / / nyA0 sa0--cAhahetyAdi / yoga iti-cAdidyotyasamuccayAdyarthasya sAkSAd yuSmadasmadarthasambandha ityarthaH, jJAnaM ca zIlaM cetyatra cazabdena jJAnazIlayoH sadvitIyatA dyotyate na tu yuSmadasmadarthayoriti / yogagrahaNamiti-ayamartha:-yogagrahaNaM vinA arthAt prakaraNA20 vA cAdiSu gamyamAneSvapi syAditi / / 26 / / . dRzyarthai zcintAyAm // 2. 1. 30 // dRzinA samAnArthA dRzyarthAH, tairdhAtubhizcintAyAM vartamAnoge yuSmadasmadoryadukta vasnasAdi tanna bhavati / jano yuSmAn saMdRzyAgataH, jano'smAn saMdRzyAgataH; jano yuvAM samIkSyAgataH, jana AvAM samIkSyAgataH; janastvA-25 mapekSate, jano mAmapekSate; jJAnaM yuSmabhyaM dIyamAnamutpazyati, jJAnamasmabhyaM dIyamAnamutpazyati; jJAnaM yuvAbhyAM dIyamAnaM nirUpayati, jJAnamAvAbhyAM dIyamAnaM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 31.] nirUpayati; jJAnaM tubhyaM dIyamAnaM nidhyAyati, jJAnaM mahya dIyamAnaM nidhyAyati; ' jano yuSmAkaM cittamupalakSayati, jano'smAkaM cittamupalakSayati; jano yuvayoH / kArya saMpazyati, jana AvayoH kArya saMpazyati ; gurustava kAryamAlocayati, gururmama kAryamAlocayati ; sarvatra manasA cintanaM dRzyarthAnAmarthaH / dRzyarthaM riti kim ? jano vo manyate, jano no manyate / cintAyAmiti kim ? jano vaH pazyati, 5 jano naH pazyati; jano vAmIkSate, jano nAvIkSate; janastvA lokayati, jano mA lokayati; sarvatra cakSuSA pazyatItyarthaH / / 30 / / nyA0 sa0-dazyarthaM rityAdi / dazyarthaH atrArthe svarUpe vA kiH, tatra yadArthe tadA dRzirartho yeSAm, svarUpe tu dRzeroM darzanamAlocanaM yeSAM dhAtUnAm / jano vo manyate iti-nA'yaM dRzyarthaH, dRzyartho nAma yazcakSuHsAdhane vijJAne vartate, ato na niSedha10 iti / / 30 // nityamanvAdeze // 2. 1. 31 // kathitAnukathanamanvAdezaH, kasyacid vastunaH kiJcit kriyAdikaM vidhAtuM kathitasya tenAnyena vA zabdena punaranyad vidhAtuM kathanamityarthaH, tasmin viSaye padAt parayoryuSmadasmadoryadukta vasnasAdi tannityaM bhavati / yUyaM vinItAstad15 vo guravo mAnayanti, vayaM vinItAstanno guravo mAnayanti; yuvAM zIlavantau tad vAM guravo mAnayanti, AvAM zIlavantau tannau guravo mAnayanti; tvaM vidvAnatho te kSamAzramaNairjJAnaM dIyate, ahaM vidvAnatho me kSamAzramaNairjJAnaM dIyate; dhanavAMstvamatho tvA loko mAnayati, dhanavAnahamatho mA loko mAnayati / / 31 // ___ nyA0 sa0-nityamityAdi / nanvatra niSedhAdhikAre kathamidaM vidhAyakamabhUt ? satyam-nityaniSedhAdhikAre yannityagrahaNaM tadevaM bodhayati-vidhAnasUtramidamiti / na cedaM vAcyam-atra nityagrahaNAbhAve "padAd" [2. 1. 21.] iti sUtre kathaM vikalpa iti, tadA hi tatraiva naveti kuryAditi / kasyacid dravyasya kAJcit kriyAM jAti guNaM dravyaM vA pratipAdayitu kathitasya tena taditareNa vA zabdena paunaruktyaM mA bhUditi vizeSAntaraM25 pratipAdayitu punaH kathanamanvAdeza iti yAvat, tenAnyena veti-yuSmadasmacchabdAbhyAM kRtvA vinItatvAdikaM vidhAya punayuSmadasmadbhayAM gurumAnanAdikaM vidhIyate, atra sUtre tenaiva zabdena kathanamasti, anyena tu kathanamuttaratraiva jJeyam / punaranyada vidhAtamiti-pUnaHzabdopAdAnAta 20
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 156 [ pA0 1 sU0 32. ] tasyaiva kathanaM yadi bhavati tadaivAnvAdezaH, nahyanyasya kathane punaH zabdArtho ghaTate, tena yatrAnyasya kathanaM tatra nAnvAdezaH, tatazva jinadattamadhyApaya, etaM ca gurudattamityatra tasyaiva jinadattasya punaH kathanAbhAvAdanvAdezAbhAvAt "tyadAmenad0" [2.1.33.] ityanena enadAdezo na bhavati / yUyaM vinItA iti - anvAdezadarzanArthaM vAkyAntaramidamupadazitam, na tUttarapadasambaddhaM bodhavyam, tena tadityasya padasya sapUrvatvAbhAvAduttareNa na vikalpa:, tadityavyayaM tasmAdityarthe, 5 vinItatAmAtramatrAnUdyate nApUrvaM kiJcid vidhIyate, yUyaM vinItA iti prathamAdeza uttarasyAnvAdezakhyApanArtham, vinItA iti vinItatvaM pratipAdayituM yUyamityuktam / tad vo guravo mAnayantIti prayamanvAdezaH, yUyamiti yat prathamamukta tasyaiva ca guravo mAnayantIti pratipAdayituM dvitIyaM kathanam, tatra vasAdezaH, evaM sarvatra / / 31 / / sapUrvAt prathamAntAd vA / / 2. 1. 32 // vidyamAnapUrvapadAt prathamAntAt padAt parayoryuSmadasmadoranvAdeze vasnasAdaya AdezA vA bhavanti / yUyaM vinItAstad guravo vo mAnayanti tad guravo yuSmAn mAnayanti vayaM vinItAstad guravo no mAnayanti, tad guravo'smAn mAnayanti ; yuvAM suzIlau tajjJAnaM vA dIyate, tajjJAnaM yuvAbhyAM dIyate; AvAM suzIlau tajjJAnaM nau dIyate, tajjJAnamAvAbhyAM dIyate; suzIla - 15 stvamatho kSamAzramaNAste jJAnaM prayacchanti, atho kSamAzramaNAstubhyaM jJAnaM prayacchanti; suzIlo'hamatho kSamAzramaNA me jJAnaM prayacchanti, pratho kSamAzramaNA mahyaM jJAnaM prayacchanti ; dhanavAnasi atho grAme kambalaste svam, atho grAme kambalastava svam; dhanavAnahamatho grAme kambalo me svam, athogrAme kambalo mama svam; dhanavAMstvaM tallokastvA pUjayati, tallokastvAM pUjayati ; 20 dhanavAnahaM talloko mA pUjayati, talloko mAM pUjayati / gamye'pyanvAdeze bhavati - grAme kambalo vaH svamatho, grAme kambalo yuSmAkaM svamatho ityAdi / sapUrvAditi kim ? paTo yuSmAkaM svam, atho vaH kambalaH svam / prathamAntAditi kim ? paTo nagare yuSmAkaM svam, atho kambalo grAme vaH svam / ' mANavaka ! jaTilaka ! te svamatho ityAdau tu vizeSaNapadasya "asadivA- 25 mantryaM pUrvam" [2. 125 ] ityasadvadbhAvAt nAsti sapUrvaprathamAntamiti na bhavatyeva vikalpaH / pUrveNa nitye prApte vikalpArthaM vacanam / / 32 / / nyA0 sa0---sapUrvAdityAdi / sahazabdo vidyamAnavacanaH, pUrvazabdo vyavasthArthaH, 10
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] bRha vRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 33.] saha-vidyamAnaM pUrvapadaM yasmAt "ekArthaM ca0" [3. 1. 22.] iti samAsaH / prathamAntAd veti-prathamAyAH pratyayatvAt "pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115.] ityAdinA'ntasya labdhatvAdantagrahaNaM nyAyAnuvAdArthamiti / dhanavAnasItyAdi-atra anyena kathanamanvAdezaH, yato dhanavAnasItyasminnanvAdezadarzake vAkyAntare prathamamasItyuktam, atho grAme kambalaste svamityatra tu te ityuktam / gamye'pyanvAdeze bhavatIti-yUyaM dhanavanta ityAdipadopAdAne 5 hi sAkSAdanvAdezo bhavati, 'atho' ityAdestu dyotakamAtrasyopAdAne gamya eva / 'mANavaka ! jaTilaka ! te svamathoM' ityAdau tu vizeSaNapadasya jaTilaka ! ityasya "asadivA0" [2. 1. 25.] ityasattvam, mANavaka ! ityasya tu vizeSyapadasya "asadivAmantryam 0" [2. 1. 25.] iti nA'sadvattvam, "nAnyad [2. 1. 28.] iti pratiSedhAt // 32 / / tyadAmenadetado dvitIyA-TausyavRtyante // 2. 1. 33 // 10 tyadAdInAM sambandhina etadityasya dvitIyAyAM TAyAmosi ca pare'nvAdeze 'enad' ityayamAdezo bhavati, avRttyante-na cedayametacchabdo vRtterante bhavati / dvitIyA-uddiSTametadadhyayanamatho enadanujAnIta; etakaM sAdhumAvazyakamadhyApayAtho enameva sUtrANi, atra sAko'pyAdezaH; suzIlAvetau tadenau guravo mAnayanti, susthitA ete tadenAn devA api namasyanti; TA-etena rAtriradhItA15 atho enenAharapyadhItam ; aos-etayoH zobhanaM zIlamatho enayormahatI kIttiH, sarvANi zAstrANi jJAtavantAvetau atho enayostiSThatornAnyaH pUjArhaH / tyadAmiti kim ? etadaM saMgRhANa atho etadamadhyApaya, saMjJAyAmasarvAditvAdatyadAdiH / avRttyanta iti kim ? atho paramaitaM pazya / antagrahaNaM kim ? enacchitakaH, atrArthAt prakaraNAd vA'pekSye nirmAte sati samAso'nvAdezazca / 20 dvitIyA-TausIti kim ? ete medhAvino vinItA atho ete zAsrasya pAtram, etAbhyAM rAtriradhItA atho etAbhyAmaharapyadhItam, etasmai sUtraM dehi, atho etasmai anuyogamapi dehi; abhyudaya-niHzreyasapadametacchAsanamatho etasmai namo bhagavate / anvAdeza ityeva-jinadattamadhyApaya etaM ca gurudattam, na pazcAt kathanamAtramanvAdezaH / yatrApi vastumAtranirdezaM kRtvA vidhAnaM kriyate tatrApi na25 bhavati [ISadarthe kriyAyoge, maryAdAbhividhau ca yaH / . etamAtaM DitaM vidyAd, [vAkya-smaraNayoraGit // 33 / /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 34.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 161 nyA0 sa0--tyadAmenadetado dvitIyetyAdi / tyacca tyadazca tyadaH, "tyadAdiH" [3. 1. 120.] ityekazeSaH, "prA dvaraH" [2. 1. 41.] iti tu na bhavati sUtratvAt, zabdArthayorbhedavivakSAyAM nirarthakatvena tyadAditvAbhAvAd vaa| etAbhyAM rAtriradhIteti atrAvivakSitakarmaNa iGa dhAtoryoge rAtrilakSaNasyAdhArasya "kAlA-'dhva-bhAva-dezaM vA." [ 2. 2. 23. ] iti kAlasya karmatve tatazcAdhItetyatra karmaNi kte sati karmaNa uktatvAd 5 rAtrizabdAt prathamA, yadivA rAtrisahacaritamadhyayanamapi upacArAd rAtrizabdenocyate tataH sA'dhIteti / arthAt prakaraNAd veti-prathamAdezasApekSatvAdanvAdezasya / nanu tatrAsAmarthyAt 'Rddhasya rAjJaH puruSaH' ityAdivat samAsAbhAvaH, sAmarthyAt samAsazcat pUrvakatha pekSasyAnvAdezasyAbhAva iti parasparavirodhAbhayAbhAvAdatrAdezAbhAva ityAha-arthAdityAdi-artho vA tAdRzo bhavatiprakaraNaM vA yena tAbhyAmevApekSyasya prathamAdezasya nizcitatvAd 10 vRttAvevAntarbhAvAnnirapekSatvAt samAso bhavati, yathA devadattasya gurukulam / vastumAtranirdezaM kRtveti-anuvAdamAtraM kRtvetyarthaH, tatrApi na bhavati, yathA etamAtaM Gitamityatra / / 33 / / idamaH // 2. 1. 34 // tyadAdInAM sambandhina idamityasya dvitIyAyAM TAyAmosi ca pare'nvAdeze 'enad' ityamamAdezo bhavati, avRttyante / uddiSTamidamadhyayanamatho enada-15 nujAnIta, imakaM sAdhumAvazyakamadhyApaya atho enameva sUtrANi, atra sAko'pyAdezaH, suzIlAvimau tadenau guravo mAnayanti, susthitA ime tadenAn devA api namasyanti; anena rAtriradhItA atho enenAharapyadhItam ; anayoH zobhanaM zIlamatho enayormahatI kIttiH, sarvANi zAstrANi jJAtavantAvimau atho enayostiSThato nyaH puujaahH| dvitIyA-TausItyeva-matputrako zIlavantAvimakau20 tiSThataH / avRttyanta ityeva-atho paramemaM pazya, vRttyAdau tu bhavatyeva-enamenAM vA zrita enacchitakaH / anvAdeza ityeva-caitramadhyApaya imaM ca maitram / yatrApi vastumAtranirdezaM kRtvA kiJcid vidhIyate tatrApi na bhavati-ayaM daNDo harAnena phalAni / kecit tu-idama Adezam 'enam' iti makarAntaM dvitIyakavacane AhuH, tanmate-idaM kuNDamAnayAtho enaM parivata yetyeva bhavati / 25 yogavibhAga uttarArthaH / / 34 / / nyA0 sa0--idama iti / "TausyanaH" [2. 1. 37. ] iti "do ma:0" [2. 1. 36.] iti ca praapte'ympvaadH| matputrakAviti-kRtrimau matputrI "tanu-putrANu0" [7. 3. 23. ] iti kaH, anukampo vA matputrau "anukampA0" [ 7. 3. 34. ] iti kaH /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 35.] zIlavantAvimako tiSThata iti-atrApi pUrvavad gamyamAno'nvAdezaH, atho ityAdi tu dyotakatvAt kvApi prayujyate kvApi na / ayaM daNDo harAneneti-atra hyanuvAdamAtrameva na tu nibhAlyatAmityAdi vidhIyate / kecit viti-pANiniprabhRtayaH / atho enaM parivartayetyeva bhavati na tu kuNDazabdasya napusakasya vizeSaNatva enaditi // 34 / / ad vya Jjane // 2. 1. 35 // idama iti SaSThyantamapi sarvAdezArthaM prathamAntatayeha vipariNamyate, tyadAdisambandhIdamzabdo vyaJjanAdau syAdau pare'nvAdeze gamyamAne'd bhavati, avRttyante, takAra uccAraNArthaH / imakAbhyAM zaikSakAbhyAM rAtriradhItA atho AbhyAmaharapyadhItam, imakaiH zaikSakaiH rAtriradhItA atho ebhiraharapyadhItam, evam-imakasmai atho asmai, imikasyai atho asyai, imakasmAdatho asmAt,10 imakasyAtho asya, imakeSAmatho eSAm, imikasminnatho asmin, imakasyAmatho asyAm, imakeSu atho eSu, imikAsu atho Asu / sau tu paratvAdayamAdyAdezaH atho ayaM zIlavAn / kecidetado'pIcchantietAbhyAM chAtrAbhyAM rAtriradhItA atho prAbhyAmaharapyadhItam, evam-etaiH, ebhiH, etasmai, asmai; ityAdi / anvAdeza ityeva-imakasmai dehi / avRttyanta ityeva-atho paramemakAbhyAM rAtri-15 rdhiitaa| vyaJjana iti kim ? atho imake tiSThanti / uttaratra "anak" [2. 1. 36.] iti vacanAdiha sAka eva vidhiH // 35 // nyA0 sa0--ad vyaJjane iti-takAra uccAraNArthaH, anyathA sau "so ruH" [ 2. 1. 72. ] ityAdau kRte 'o' ityaniSTaM rUpaM syAt / prathamAntatayeha vipariNamyata iti-ata eva kAryo nimittaM kAryamiti nirdezakrame prApte nimittAt pUrva kAryanirdezaH,20 uttaratra "anaka" [ 2. 1. 36. ] iti prathamAntavizeSaNopAdAnAd vA / zaikSakAbhyAmitizikSete iti zikSako, tataH svArthe prajJAdyaNa ; zikSaNaM zikSA "kta To guro0" [ 5. 3. 106.] ityapratyayaH, tataH zikSAM vitto'dhIyAte vA "padakrama-zikSA." [6. 2. 126.] ityakaH, tata: zikSakAveva prajJAdyaNa ; athavA zikSAyAM bhavau "zikSAdezcAraNa" [ 6. 3. 148. ] ityariNa tato yAvAditvAt kaH / atha sAvapi vyaJjanAditvAt25 kathaM nAyamAdeza ityAha-sau tu paratvAditi / keciditi-cAndra-bhoja-kSIrasvAmiprabhRtayaH / sAka eva vidhiriti-vizrAntAdau-anvAdeze sAko nirakazcAdAdezavidhAnAdihaivamapi vyAkhyA-sAko yadyAdezastadA'nvAdeza eveti nirako'nvAdeze'nanvAdeze cottareNAdAdezaH siddhaH / / 2. 1. 35 / /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 36-37.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAya: [ 163 anaka // / 2.1.36 // anvAdeza iti nivRttaM pRthag yogAt, uttarArthaH / tyadAdisambandhini vJjaJjanAdau syAdau pare'gvajita idam 'ad' bhavati / AbhyAm ebhi:, zrabhiH; asmai, asyai; asmAt asyAH ; asya asyAH ; eSAm, AsAm ; asmin asyAm ; eSu, Asu / anigiti kim ? imakAbhyAm, imakebhyaH, 5 imasmai, imikasyai, imakeSAm / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati - pratIbhyAm, atIdaMsu, priyedaMbhyAm, priyedaMsu; iha tu bhavati - paramAbhyAm, paramaibhiH, paramaibhyaH, paramAsmai, paramAsyai; paramAsmAt paramAsyAH; atra pUrvottarayoH padayoH pUrvaM kArye kRte pazcAt saMdhikAryam, etacca "Ato nendravaruNasya" [7. 4. 26.] ityatra jJApayiSyate / prabhedanirdezaH sarvAdezArthaH / / 36 / / 10 nyA0 sa0 -- anagiti / pRthag yogAditi - pRthag yogArambhAditi bhAvaH anyathA sAko'nako'pyanvAdeze pUrvasUtreNaiva sAmAnyavidhAnena siddhatvAt sUtrArambhavaiyarthyamiti / anvAdeza nivRttau tatsambaddhamavRttyanta iti ca nivRttam / nanu paramAbhyAmityAdau parAdapyadAdezAt samAse sati syAdyutpattisApekSatvena bahiraGgAdantaraGga "pravarNasya0" [ 1. 2. 6. ] ityetve kRte idam rUpAbhAvAdadAdezAbhAvaH prApnotItyAha-pratreti kiJca, 15 paramai bhirityAdiSu paramazabdasambandhinA'kAreNa saha yadi etvalakSaNaH saMdhiH prathamameva kriyate tadA ubhayasthAne yaH samutpadyate sa labhate'nyataravyapadezam iti nyAyAd yadA ekArasya idam zabdasambandhitA tadA ekAreNa saha idamo'tvaM syAt, tataH pUrvasya vyaJjanAntatAyAmaniSTarUpApattiH, yadA tu etvasya idamsambandhitA na bhavati tadA ekArasya sthiti: syAt, ityubhayathApyaniSTApattiH / etacceti kathamAgnendramityatra prayoge AkArAd indra - 20 varuNasthasya svarasya vRddhirna bhavatItyuktam, tatazca yadi pUrvameva sandhikAryaM syAt tadA niSedho'nena vyartha evetyarthaH / / 2. 1. 36 / / TausyanaH // 2.1. 37 // tyadAdisambandhini TAyAmosi ca pare'gvajitasyedamaH sthAne 'ana' ityayamAdezo bhavati / anena, anayA; anayoH svam, anayonidhehi; paramAnena, 25 paramAnayoH / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati - pratIdamA, pratIdamoH, priyedamA, priyedamoH / anaka ityeva - imakena, imikayA; imakayoH imikayoH / / 37 / /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite ayamiyaM puM-striyoH sau // 2. 1.38 // tyadAM sambandhini sau pare puMlliGga strIliGgayoridamaH sthAne yathAsaMkhyam 'ayam, iyam' ityetAvAdezau bhavataH / ayaM pumAn iyaM strI; paramAyam, anayam; parameyam, aniyam / sAviti kim ? imau ime / tyadAdisambandhivijJAdiha na bhavati - pratIdaM pumAn strI vA evaM - priyedam / puM- striyoriti 5 kim ? puMsi 'iyam' striyAm 'ayam' mA bhUt / napuMsake tu nityatvAt prathamameva serlupi idaM kulamityatra prasaGga eva nAsti / sAko'pyayamiyamAdezau bhavataH - prayam, iyam; anye tvAdeze kRte pazcAdakamicchanti-prayakam, iyakam / / 38 / [ pA0 1. sU0 38 - 40.] nyA0 sa0---zrayamiyamityAdi - pUrvavadalaukiko nirdezaH, luptaprathamAdvivacanAntaM 10 padam / puM- striyoriti kim ? puMsi iyaM striyAmayaM mA bhUditi - nanu kathamidamuktam ? yAvatA napuMsake prayamiyamAdezanivRttyarthaM pu-striyoriti vacanaM syAt, tatrAha - napuMsake tu nityatvAdityAdi / *prapekSAto'dhikAra iti " anak" [ 2. 1. 36. ] ityatra na sambadhyate, tena matAntare sAko'pyAdezaH / keSAJcinmate - akArAnta AdezaH, se: 15 sthAne m / / 2.1.38 / / do maH syAdau // 2. 1. 36 // tyadAM sambandhini syAdau parata idamo dakArasya makArAdezo bhavati / imau, paramemau, ime, imam, imau imAn, imakau, imakena, imakAbhyAm / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati - pratIdamau priyedamau / / 36 / nyA0 sa0 -- do maH syAdAviti / syAdyadhikAre syAdAvityupAdAnAt syAdi-20 revAnuvarttate na kiJcit tadvizeSaNamityAha - syAdAviti / / 2. 1. 36 / / kimaH kastasAdau ca / / 2.1. 40 // tyadAdisambandhini syAdau tasAdau ca pratyaye pare kimzabdasya sthAne 'ka' ityakArAnta Adezo bhavati / kaH, kau, ke, kam, kau, kAn; kena, kAbhyAm, kaiH; striyAm - kA, ke, kAH; kAm, ke, kAH; napuMsake- ke, kAni; paramaka: 25 paramakau; akaH, akau; sAko'pi kaH, kau; tasAdau - kadA, kahi / tasAdau ceti
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 41-42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 165 kim ? kiM tiSThati, kiM pazya, kiMtarAm / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati-pratikim, pratikimau, atikimaH; priyakim, priyakimau, priyakimaH / Adizabdasya vyavasthAvAcitvAt tasAdayasthamavasAnA grAhyAH / / 40 / / ___ nyA0 sa0--kimaH ka iti / na ca vAcyamidaM sUtraM kimartham ? yataH "zrA dvarastasAdau ca" agre "imaH" iti kriyamANe sAkasyAniSTaM rUpaM syAt-kakaH, kkau| nanvatra 5 tasAdAviti kimartham ? tasi tAvat "ito'taH kutaH" [7. 2. 60.] iti nipAtanaM vakSyate, satyam-uttarArthamidam, athavA thamantArtha tasAdigrahaNam, anyathA'navadhikaM jJAyeta / atra pUrvasUtrAt syAdAvityanuvartamAnena saha tasAdAvityasya samuccayArthazcakAraH, yathA "vizeSyaM vizeSeNa0" [ 3. 1. 66. ] ityatra, ata eva "pA dvaraH" [2. 1. 41 ] ityatra syAdAvityasyAnuvRttiH, anyathA cAnukRSTatvAnnAnuvarteta / thamavasAnA iti-tena kiMtarAmityAdau10 taduttareSu na bhavati / / 2. 1. 40 / / A veraH / / 2. 1. 41 // dvizabdamabhivyApya tyadAdInAmantasya tatsambandhini syAdau tasAdau ca pratyaye pare'kAra Adezo bhavati / syaH, tyau, tye ; saH, tau, te; yaH, yau, ye; amU, amI; imo, ime; eSaH, etau, ete; ekaH, evam-dvau, tyakau, paramatyau; 15 striyAm-syA, tye, tyAH, dva; napuMsake-tye, tyAni, dve; tasAdau-tataH, tatra, tadA, tathA, tarhi, yataH, yatra, yadA, yathA / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati-atitad, atitadau, atitadaH; priyatad, priyatadau, priyatadaH / zrA dva riti kim ? bhavAn / / 41 / / nyA0 sa0--A dvara iti / dvAvicchati kyani kvipi tayorlope sau anenekA-20 rasyAtvaM na, tyadAdisambandhisyAdyabhAvAd dvIrityeva bhavati / eka iti-rUpanirNayArthamidaM darzitaM na tu kiJcit phalam / / 2. 1. 41 / / taH sau saH // 2. 1. 42 // pA dvastyadAdInAM sambandhini sau pare takArasya sakArAdezo bhavati / syaH, syA, syakaH, paramasyaH; saH, sA, sakaH, paramasaH; eSaH, eSA, eSakaH,25 parameSaH; he sa ! , he paramasa ! , he paramaiSa ! / ta iti kim ? yaH / sAviti
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 43 - 44.] kim ? tyad, tad, tyau, tau / tyadAdisambandhivijJAnAdiha na bhavati - priyatyad, priyaitat pumAn / dva e rityeva bhavatI / / 42 / / nyA0 sa0--taH sau sa iti / bhavatIti- nAmagrahaNe0 iti nyAyAdatrApi satve bhavasIti syAt, napuMsake serabhAvAt puMlliGga tu se: sthAnitvena satve kRte'pi "padasya" [ 2. 1. 86. ] iti salope vizeSAbhAvAt striyAmudAhRtam / / 2. 1. 42 / / 5 adaso daH sestu Dau / / 2.1.43 / / 1 " tyadAdisaMbandhini sau pare'daso dakArasya sakArAdezo bhavati, sestu Dau / aso, asakau; he asau !, he sakau vidvan ! ; aso, asakau strI; he asau !, he asakau stri ! | sAvityeva - pradaH, amU / tyadAdisaMbandhivijJAnAdiha na bhavati - pratyadAH / DitkararaNamantyasvarAdilopArtham, tena "pratA" 10 [1. 4. 20. ], "edApaH " [1. 4. 42. ], "dIrghaGayAbvyaJjanAt se: " [1. 4. 45. ], " asyAyattatkSipakAdInAm" [2. 4. 110.] iti kAryANi na bhavanti, anyathA sestvaurityeva kriyeta / / 43 / / " nyA0 sa0-- zradaso 0 / asAviti - seranena Dau " DityantyasvarAdeH " [ 2. 1. 114.] ityeva kAryaM, na tu "A dva era:" [ 2.1.41 ] iti prakriyAlAghavArthaM DitkaraNasya sarva - 15 kAryabAdhakatvena vyAkhyAsyamAnatvAcca / he zrasau ! he asakau vidvanniti - atra aurityapi kRte tadAdezA0 iti se: sthAnitve'pi " pradeta: syamo : 0 " [ 1. 4. 44. ] ityasya na prasaGgaH, sidvAreNA'mo'pi lupi siddhAyAM yat amgrahaNaM tadanyasya syAdezasya nivRttyarthamiti tatra vyAkhyAnAt / kAryANi na bhavantIti - etAni ca striyAM prApnuvanti, tathAhiadazabdAt sau anena prakAre "A dvera:" [ 2.1.41 ] ityatve ANi zravyapadeze 20 "zrautA" [ 1. 4. 20. ] ityasya, sivyapadeze tu zrAmantraye " edApaH" [ 1. 4. 42. ] ityasya, anAmantrye tu "dIrghaGayAb0" [ 1. 4. 45. ] ityasya, aki tu "asyAyattat 0' [ 2.4 111. ] ityasya prAptiH / zraya "zratA" [ 1.4.20 ] ityatra prathamAdvitIyAdvivacaneneti vyAkhyAnAt kathaM sisthAnaukArasya prAptiH, satyam - atraivaM sthite tatraivaM vyAkhyAtamiti " pratA" 1.4.20 ] prApnotyeva / / 2 1 43 / / " [ 25 asuko vAki // / 2. 1. 44 / / tyadAdisaMbandhini sau pare'daso'ki sati 'asuka' iti dasya saH sakArAt parasyAkArasyokAraH sezca DautvAbhAvo vA nipAtyate / asukaH, T
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 45-46.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 167 asakau; he asuka !, he asakau !; asukA, asakau strii| kecit tu . 'asukas' iti sAntaM sinA saha nipAtayanti / / 44 // nyA0 s0--asuko0| asuka iti-patra paratvAnnityatvAcca "anvAde:0" [1. 4. 60.] iti bAdhitvA sasya "pA dveraH" [ 2. 1. 41. ] "lugasyA." [2. 1. 113. ] ityalopaH, so ruH| kecit tvasukasiti-tanmate saMbodhane striyAM ca 'asuka:' 5 iti visargAnta eva, svamate tu striyA'sukA iti, strIsaMbodhane tu he asuke ! iti / / 2. 1. 44 // movarNasya // 2. 1. 45 // avarNAntasya tyadAdisaMbandhino'daso dakArasya makAra Adezo bhavati / amU narau, striyau, kule vA; amI narAH, amUH striyaH, amUni kulAni; 10 amu naram, amU striyam, amaH strIH, amUn narAn, amUni kulAni; amukau narau, amuke striyau kule vA; paramAmum; amUdRk, amUdRzaH, amUdRkSaH, atra "anya-tyadAderAH" [3. 2. 152.] ityAtve satyavarNAntatvam / avarNasyeti kim ? adaH kulam, adasyati / / 45 // nyA0 sa0--mo'varNasya / nanu adaH kulamicchatItyasmin vAkye adaszabdAna-15 pusakAdamo lupi "so ruH" [ 2. 1. 72. ] iti rutve "roryaH" [ 1. 3. 26. ] iti yatve "svare vA" [ 1. 3. 24. ] iti yalope'varNAntatvAnmatvaprasaGga iti, satyampadAntarApekSatvena yalopasya bahiraGgatvAt tadanapekSatvena matvavidharantaraGgatvAd prasiddhaM bahiraGgam iti lopasyAsiddhatve'navarNAntatvAd makArAbhAvaH / / 2. 1. 45 / / vAdrI // 2. 1. 46 // 20 adaso'drAvante sati dakArasya makAro vA bhavati / dvAvatra dakArau tatra vikalpe sati cAtUrUpyaM bhavati-adamuyaG, amudyaG, amumuyaG, adAG; tadAha-- "parataH kecidicchanti, kecidicchanti pUrvataH / ubhayoH kecidicchanti, kecidicchanti nobhayoH / / 46 / / " 25 nyA0 s0--vaadrau| adaso'vayavasyA'dyAgamasya tadgrahaNena grahaNAt tasmin
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 47.] satyadasa ikArAntatvena avarNAntatvAbhAvAdaprApte'yaM yogaH / amumuyaGiti-'samudAye pravRttA api zabdA avayave'pi vartante' iti mAtrAzabdo'rdhamAtrAyAmapi, tena amumuyaGityatra arddhamAtrikasyApi ra: sthAne ekamAtrika ukArAdezo bhavati / atra vA vyavasthitavibhASArtho na vikalpArthaH tena kvApi kathaJcid vikalpaH pravartate, yadi tu vikalpArthaH syAt tadA prathamameva prayogadvayaM syAt, tattvanenaiva vikalpasya caritArthatvAt / adaso 5 dakArasyeti-adrarAgamatvAdadasgrahaNena grahaNAdadaso dakArasyetyukta 'pi adaso'drezca dasya maH siddhaH / dakArasyetyatra ekavacanAntatvAdekasyaiva dasya ma iti tu na vAcyam, dajAtyAzrayaNAt / cAtUrUpyamiti-catvAri rUpANyeva, svArthe bheSajAditvAt TyaNa , caturNAM rUpANAM bhAva: "patirAjAnta0" [ 7. 1. 60.] ityanena vA / / 2. 1. 46 / / mAduvarNotu // 2. 1. 47 // adasaH saMbandhino makArAMt parasya varNamAtrasyovarNa Adezo bhavati, anu-pazcAt kAryAntarebhyaH; AsannatvAd mAtrikasya sthAne mAtrikaH, dvimAtrasya dvimAtraH, trimAtrasya trimAtraH / amum, amU, amU 3 iti ; "prazne ca pratipadam" [7. 4. 68.] iti plutaH / amumuyaG, amumuIcaH, adamuIcaH, adamuIcA; "pradomu-mI" [1. 2. 35.] iti saMdhipratiSedhaH / anviti kimartham ? 15 'amuSmai, amuSmAt, amuSya, amuSmin, amUSAm ; amuyA, amuyoH,' ityAdiSu smaiprabhRtikAryeSu kRteSUvarNo yathA syAdityevamartham / / 47 / / nyA0 sa0--mAduva0 / nanu paJcamyA nirdezAd uvarNaH pratyayaH kathaM na bhavati ?, satyam-"ado mu-mI" [ 1. 2. 35. ] iti sUtranirdezAd varNamAtrasya sthAnitvaM labdhamiti anu-pazcAditi-atrAnunA pUrva saMbandhaH, tasya ca pazcAdarthatvAt "prabhRtyanyArtha0"20 [ 2. 2. 75. ] iti digyogalakSaNA paJcamI, yadi tu pUrva pazcAdityanena yogo vivakSyate tadA "ririSTAt" [2. 2. 82.] ityanena 'kAryAntarebhyaH' ityatra SaSThI syAt, pazcAditi akhaNDamavyayaM vA / athAtrAnugrahaNaM kimarthaM ? yato yadi kAryAntarAt prAguvarNo bhavati tadA inAdevetyuttarasUtre niyamArthe vyAkhyAyamAne'nvarthasya labdhatvAt, satyam-evamapi niyamozaGkA syAt, inAdezastAvat pratyayAdezastato'nyasmAdapi pratyayAdezAdeva pazcAvaraNaH prakRtyA-25 dezAt paratvAt pUrvamapi bhavet, tathA cAmuyA amuyorityAdayo na sidhyeyuH / amuSmai itinanvatra "Dityaditi" [ 1. 4. 23. ] iti protvaM smaiyAdeze kRte kathaM na bhavati ? ucyateaditItyatra natraH paryu dAsAzrayaNAt, sa hi sadRzagrAhI, tato yatra sAkSAt svaro'gre bhavati tatraiva pUrvasyokArasya prokArastatrAditi sAkSAt svaravarjanAt, iti kakkalasya vyAkhyA / tathA'ditIti viSayasaptamyAM prakRterapi vizeSaNAd dakArAt eti-utpadyate yastadviSaya-30 varjanAnmakArasya tadAdezatvena dakAratvAt, ata eva 'daidAs' ityatra aiditi na kRtamiti
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 48-50.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 166 nyAsakAravyAkhyA / / 2. 1. 47 / / prAginAt // 2. 1. 48 // adaso mAt parasya varNamAtrasyenAdezAt prAguvarNo bhavati, anvityasyApavAdo'yam / amunA pusA kulena vaa| inAditi kim ? amuyA striyA / / 48 // bahuSverI // 2. 1. 46 // bahuSvartheSu vartamAnasyAdaso makArAt parasyaikArasya sthAne IkAra Adezo bhavati / amI, amIbhiH, amIbhyaH 2, amISAm, amiissu| bahuSviti kim ? amU kanye, amU kule / eriti kim ? amUH kanyAH, amUn narAn / mAdityeva-amuke, amukebhyaH // 46 / / 10 nyA0 s0-bhussverii| amukebhyaH atrAka: tanmadhyapatitasya tadgrahaNena grahaNe'pi ukAreNa vyavadhAnAd anena ItvAbhAvaH / / 2. 1. 46 // dhAtorivarNovarNasyeyuva svare pratyaye // 2. 1. 50 // dhAtusaMbandhina ivarNasyovarNasya ca sthAne svarAdau pratyaye pare yathAsaMkhyam 'iy uv' ityetAvAdezau bhavataH / niyau, niyaH; luvau, luvaH; 15 adhIyAte, adhoyate; luluvatuH, luluvuH; nunuvatuH, nunuvuH; svamicchati kayan kvip-svIH, sviyau, sviyaH; evaM-striyau, striyaH; adhIyan / dhAtoriti kim ? lakSmyAH / ivarNovarNasyeti kim ? mlAyati, vAcaH / svara iti kim ? nIH, lUH / pratyaya iti kim ? nyarthaH, lvarthaH / iyuvabhyAM guNa-vRddhI paratvAd bhavataH-nayanam, lavanam ; nAyakaH, lAvakaH / / 50 / / / nyA0 s0--dhaaterivrnno0| yuvarNasyeti kartavye yadi varNovarNasyeti kRtaM tad vicitrA sUtrakRtiriti darzanArtham / pratyaye iti-pratyayA'pratyayayo:0% iti nyAyena pratyaya eva bhaviSyati, kiM tadgrahaNena ? satyam-nyAyAnAM sthavirayaSTi* nyAyena pravRtteH / niyo, niyaH, iti-nanu gauraNamukhyayo:0% iti mukhyasyaiveyuvau prApnutaH, naivam"syAdau vaH" [2. 1. 57.] iti sUtrasyaitadapavAdatvAd gauNasyApi bhavati / striyAviti-25 20
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 51-53.] nanu "striyAH" [ 2. 1. 54. ] ityanenApi iy siddhaH kimatrodAharaNena ? satyam-tena nAmna iy bhavati, anena tu dhAtoH, ata eva yatra klibantaH strIzabdo bhavati tatrAnena "vA'm-zasi" [2. 1. 55.] iti vikalpo bAdhyate / / 2. 1. 50 / / iNaH // 2. 1. 51 // iNo dhAtoH svarAdau pratyaye pare 'iy' ityayamAdezo bhavati, yatvApa-5 vAdaH / IyatuH, IyuH / kathaM yanti, yantu ? paratvena "hi vaNorapviti vyau" [4. 3. 15.] iti yatvasyaiva bhAvAt / 'ayanam aAyakaH' ityatrApi paratvAd guNa-vRddhI eva / / 51 / / nyA0 s0-hrnnH| atra vyabhicArAbhAve'pi dhAtorityattarArthamanavartanIyama / yatvApavAda iti-"yo'nekasvarasya" [ 2. 1. 56. ] iti prAptasya / paratveneti-zitIti 10 vizeSavihitatvAt prakRSTatvenetyarthaH, paratvaM tu sparddhAbhAvAnna ghaTate / paratvAditi pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn 4 iti "yo'nekasvarasya" [2. 1. 56.] iti prAptaM yatvaM bAdhate, na tu gunn-vRddhii| Iyaturityatra dvitve kRte vArNAt prAkRtaM balIyaH iti nyAyAta prathamamiyAdezastato dIrghaH / / 2.1.51 / / 15 saMyogAt // 2. 1. 52 // dhAtusaMbandhina ivarNasyovarNasya ca dhAtusambandhina eva saMyogAt parasya svarAdau pratyaye pare iyuvAvAdezau yvorapavAdau bhavataH / yavakriyau, yavakriyaH; kaTapruvau, kaTapruvaH; zizriyatuH, zizriyuH / dhAtunA saMyogasya vizeSaNAdiha na bhavati-unnyau, unnyaH,; sakRllvau, sakRllvaH / / 52 / / nyA0 sa0--saMyogAt / vorapavAdAviti-"kvibvRtteH0" [2. 1. 58. ]20 "yo'nekasvarasya" [ 2. 1. 56. ] iti vihitayoH / / 2. 1. 52 // bhU-znoH // 2. 1. 53 // 'bhra znu' ityetayoruvarNasya saMyogAt parasya svarAdau pratyaye pare uvAdezo bhavati / bhra vau, bhra vaH, kyankvibantasya "dhAtorivarNovarNasya." [2. 1. 50.] ityAdinaivovAdezaH / prApnuvanti, rAdhnuvanti, takSNa vanti / 25
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 54-55.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 171 saMyogAdityeva-sunvanti, cinvnti| svara ityeva-bhra:, prApnutaH / pratyaya ityeva-bhra vagram / / 53 / / ___ nyA0 sa0--bhraznoH / saMyogAt parasyeti vizeSaNaM znorna tu 5 zabdasyAvyabhicArAt / / 2. 1. 53 / / striyAH // 2. 1. 54 // strIzabdasaMbandhina ivarNasya svarAdau pratyaye pare iyAdezo bhavati / striyau, striyaH, striyAm ; paramastriyau, atistriyau nrau| zastrIzabdasaMbandhinastvanarthakatvAd na bhavati / svara ityeva-strIbhiH / pratyaya ityevastryarthaH / katham 'atistrayaH, atistriNA, atistraye, atistreH 2, atistrau' ? "iduto'strerIdUt" [1. 4. 21.] ityatra strIzabdavarjanAt paro'pIyAdezo10 bAdhyate / strINAmityatra tu prAgeva nAm, etacca "veyuvo'striyAH" [1. 4. 30.] ityatroktam / pRthagyoga uttarArthaH / / 54 / / / nyA0 s0-striyaaH| striyAmityatra niranubandhagrahaNe0* iti nyAyAd "hrasvApazca" [1. 4. 32.] ityanena nAm na / paramastriyAviti- OMgrahaNavatA0% iti nopatiSThate "veyuvaH0" [ 1. 4. 30. ] ityatra 'astriyAH' iti nirdezAt, yadvA svarAdi-15 pratyayena prakRterAkSepAt striyA iti tasyA vizeSaNatvena tadantasaMpratyayAt tadantasyApyudAharaNam / tahi zastrIzabdasyApi stryantatvAdiyAdezaH prApnotItyAha- anarthakatvAditi / etacceti- 'astriyAH' iti nirdezAt parAdapi iyuvyatvAdikAryAt 'prathamameva strIdUdAzritaM kAryaM bhavati' ityAdhukta tatretyarthaH / / 2. 1. 54 / / 20 vAm-zasi // 2. 1. 55 // * strIzabdasaMbandhina ivarNasyAmi zasi ca pare iyAdezo vA bhavati / striyam, strIm ; striyaH, strIH; paramastriyam, paramastrIm ; paramastriyaH; paramastrIH; atistriyam, atistrim naram; atistriyaH, atistrIn narAn / kyannAdyantasya tu dhAtutvAt "dhAtorivarNa0" [2. 1. 50.] ityAdinA nityamiyAdezaH-strImicchati strIvAcarati vA-strI brAhmaNaH, taM striyam, tAn25 striyaH / / 55 / /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 56-58.] nyA0 sa0-vA'm-zasi / atra SaSThIbahuvacanasya nAm viSayatvena svarAditvA- / bhAvAt zassAhacaryAcca tulyAyAmapi saMhitAyAM dvitIyaikavacanasyaiva grahaNam, strIzabdasya saMkhyakArthatvAbhAvAd taddhitazaso'nutpatteH saGa khyaikArthatvayogAdutpattau vA svarAditvAbhAvAd dvitIyAbahuvacanasyaiva zaso grahaNAt, atastasyA'vyabhicArAt tena sAhacaryam / kayannAdyantasyeti-atha dhAturUpasyaiva strIzabdasya vikalpArthamidaM kasmAnna bhavati ? kathamUkta-5 "dhAtorivarNovarNa0" [ 2. 1. 50. ] ityAdinA nityamiyAdeza iti, ucyate- "striyAH" [ 2. 1. 54. ] iti prAgArambhAdadhAtoreva strIzabdasya grahaNam, sa eva cA'nuvartate, na cAnuvartamAnasyAnyathAtvaM bhavati, yadAha zrIzeSarAja:-'nahi godhA sarpantI sarpaNAdahirbhavati' iti, tasmAdyuktamukta- "dhAtorivarNovarNa0" [2. 1. 50.] ityAdinA iyAdeza iti / / 2. 1. 55 / / 10 yo'nekasvarasya // 2. 1. 56 // dhAtorityanuvartate, anekasvarasya dhAtoH saMbandhinaH pratyAsatterivarNasya sthAne svarAdau pratyaye pare yakArAdezo bhavati / cicyatuH, cicyuH; ninyatuH, ninyuH / sakhAyamicchati kyan kvip-sakhIH, sakhyuH; evaM-patyuH, sakhyi, patyi / anekasvarasyeti kim ? niyau, niyaH, paramaniyau, paramaniyaH / "riM15 pit gatau" riyati, piyati / ivarNasyetyeva ? luluvatuH, luluvuH / / 56 / / nyA0 sa0--yo'neka0 / dhAtorityanuvartata iti- vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate iti nyAyAd iybAdhakamidam / paramaniyAviti-patra samAsasyAnekasvaratvaM na dhAtoH / / 2. 1. 56 // 20 syAdau vaH // 2. 1. 57 // anekasvarasya dhAtoH saMbandhinaH pratyAsatteruvarNasya sthAne svarAdau syAdau pratyaye pare vakArAdezo bhavati / vasumicchati kyan kvip-vasUH, vasvau, vasvaH / syAdAviti kim ? luluvuH / / 57 / / nyA0 sa0-syAdau vaH / uvbAdhanArthamidam / vasumicchatIti-devamagni rAjAnaM vetyarthaH, dravyavRttistu napuMsakaH / / 2. 1. 57 / / kvinvRtterasudhiyastau // 2. 1. 58 // kvibantenaiva yA vRttiH-samAsaH, tasyA asudhiyaH-sudhIzabdavajitAyAH 25
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [pA0 1. sU0 56.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 173 saMbandhino dhAtorivarNovarNasya sthAne svarAdau syAdau pratyaye pare tau-yakAravakArAdezau bhavataH / unnyau, unnyaH; sulvau, sulvaH; tironyau, tironyaH; tirolvau, tirolvaH; grAmaNyau, grAmaNyaH; khalapvau, khalapvaH; eSu syAdyutpatteH prAgeva kvibantena samAsaH / evaM nayanazIlo-nI:, senAM netA-senAnIH, senAnyau, senAnyaH; yadvA nayatIti-nIH, pazcAt sAdhanena yogaH; paramasya netA-paramanI:, 5 paramanyau, paramanyaH; kvibagrahaNAdiha na bhavati-paramazcAsau nIzca-paramanI:, paramaniyau, paramaniyaH; syAdyantenAtra vizeSaNasamAso na tu kvibantena / vRttigrahaNAdiha na bhavati-brAhmaNasya niyau / asudhiya iti kim ? suSThu dhyAyati dadhAti vA-sudhI: "didyud" [5. 2. 83.] ityAdinA kvip dhIbhAvazca, sudhiyau, sudhiyaH / supUrvasyaiva varjanAdiha bhavatyeva-pradhyau, prAdhyau,10 uddhayau / / 58 / __nyA0 sa0--vibvatte / kvibantenaiveti-nanvatrAvadhAraNaM kasmAllabdham ? ucyate vRttisthasya dhAtoH syAdau kAryavidhAnAt tasya ca kevalasya vRttyasaMbhavAd vRttigRhaNAdeva kvipi labdhe kvingrahaNamavadhAraNArtham, ata evAvadhAraNasya zabdAzrayatvAdasAmarthyamapi nAsti / senAnIriti-senA netetyarthakathanam, yAMvatA senAzabdasya SaSThayantasya15 saMgatikAraka0 iti nyAyena nIzabdena kvibantena "kRti" [3. 1. 77.] iti samAsaH, na ca vAcyaM "na nAmyaika0" [ 3. 2. 6. ] iti niyamena dvitIyaiva prApnoti, na SaSThI, tat kathaM ? "kRti" [3.1. 77. ] iti samAsaH, ucyate- "Gasyakta kRtA" [ 3.1.46.] ityasyaiva viSaye'yaM niyamo na "kRti" [ 3. 1. 77. ] ityasya / yadApi nayatIti-nI:, pazcAt tu paramazabdena karmaSaSThayantena kArakatvAt syAdyutpatteH pUrva kvibantena samAsastadApi20 yatvaM bhavatItyAha-yadatyAdi-ubhayatrApyarthabhedAbhAvAt prakriyAbhedamAtrametadupadazitamiti, paramArthastu sopapadAdeva kvip / nanu bahavaH senAnyo yasyeti kRte yatvaM bhavati vA na vA ? bhavatyeva, yataH senAnIzabdasya kvibantena vRttirsti| paramanIriti-paramazabdasyAkArakatvAt kvibantena samAsAbhAvAt kvibgrahaNAdiha yatvaM na bhavati // 2. 1. 58 / / han-puna-varSA-kArabhuvaH // 2. 1. 56 // 25 'dRn punar varSA kAra' ityataiH saha yA kvibvRttistatsaMbandhino bhuvo dhAtoruvarNasya svarAdau syAdau pratyaye pare vakArAdezo bhavati / dRn-hiMsan bhavatIti-dRnbhUH-saviSaH kITavizeSaH, dRnbhvau; dRnbhvaH / puna :-punarUDhA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0.60.] strI, punabhvauM, punarvaH / varSAbhUH-poSadhIvizeSo dardurazca, varSAbhvau, varSAbhvaH / kAre kAreNa vA bhavatIti-kArabhUH, kArabhvau, kArabhvaH / karazabdenApIcchantyeke-karabhvau, karabhvaH / kArAzabdenApyanye-kArAbhvau. kArAbhvaH / dRnAdibhiriti kim ? svayaMbhuvau, pratibhuvau, mitrabhuvau, vibhuvau, Atmabhuvau / pUrveNaiva siddhe niyamArthamidam-etaireva bhuvo nAnyairiti / / 56 / / ___ nyA0 sa0-dan-puna0 / dana-hiMsanniti-"dRha dRhu" iti dhAtuH, dRhatIti kvipi tallope silope ca "padasya" [ 2. 1. 86.] iti halope-dRn iti rUpam / varSAbhUriti-"bhekyAM punarnavAyAM strI, varSAbhUrdurdure naSastrINa pumAn / iti vaijayantIkAraH / kAreti-kriyata iti-kAraH, rAjalabhyo bhAgaH / karabhvAviti-ubhayaM zAkaTAyanaH, sa hi karazabdaM paThitvA kara-kArazabdayorekArthatvAdaLe ekadezavikRtaM tadeva iti kArazabde-10 nApIcchati, kArAzabdaM tu devanandI / svayaMbhuvAviti-atrApi "didyuddat0" [5. 2. 83.] ityAdinA kvip, na tu "zaMsaMsvayam" [ 5. 2. 84.] ityAdinA DuH, tadA hi dhAtutvaM na syAt / etaireveti prakRtiniyamo'yam, etairyoge bhuva eva nAnyasya dhAtoriti tUpapadaniyamo na bhavati, "asvayaMbhuvo'v" [7. 4. 70.] iti sUtranirdezAt, evaMvidhe hi niyame kriyamANe etairbhuva eva nAnyasyetyanye dhAtavo niyantritAH syuH, bhuvastu etairanyaizca yoge vatvaM15 syAt, tathA ca 'asvayaMbhuvaH' iti na syAt / / 2. 1. 56 / / Na-Samasat pare syAdividhau ca // 2. 1. 60 // . itaH sUtrAdArabhya yat paraM kAryaM vidhAsyate tasmin pUrvasmizca syAdyadhikAravihite vidhau kartavye NatvaM SatvaM ca asad-asiddhaM draSTavyam, etatsUtranirdiSTayozca NatvaSatvayoH pare Satve Natvamasad draSTavyam, raNa-SazAstraM vA pare20 syAdividhau ca zAstre pravarttamAne'sad draSTavyam / pUSNaH, takSNaH, atra NatvasyAsattvAdano'kAralopo bhavati / pipaThIH, atra SatvasyAsattvAt sakArasya rurbhavati / syAdividhau ca-arvANo, sISi; atra gatva-SatvayorasiddhatvAdupAntyadIrghatvaM siddham / asat para ityadhikAro "rAt saH" [2. 1. 60.] iti yAvat, syAdividhau ceti tu "noryAdibhyaH" [2. 1. 66.] iti25 yAvat / / 60 / / nyA0 sa0-Na-Sama0 / No vidheyatvena eSvastItyabhrAdyakAre Nazabdena, NatvavidhAyakAni sUtrANyucyante, evaM SazabdenApi SatvavidhAyakAni / etatsUtraniddiSTayoriti
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 175 yadi tu saptamapAdoktakrameNa 'Sa-Na' iti kriyate tadA Natvamasad draSTavyam, pUrvaM kRtasya raNatvasyAsattvAt pranaSTa iti siddham , na ca 'za' iti vyAvRttyA pUrvameva na bhaviSyati, dhAtoH pazcAdupasargasaMbandha iti mate vyAvRttezcaritArthatvAd 'abhiSuNoti' ityAdi na siddhayati, "upasargAt sug" [2. 3. 36.] ityanena vihitasya Satvasya Natve pare'sattvAt, tadAbhiSuNotItyAdi na sidhyati, "upasargAt sug0" [2. 3. 36.] ityanena vihitasya Satvasya 5 Natve pare'sattvAt "raSavarNAt0" [2. 3. 63.] ityanena SakArAt vidhIyamAnaM NatvaM na syAt / -SazAstraM veti-ayamabhiprAya:-zAstrasyaivAsiddhatvaM yuktam, kAryAsiddhatvAzrayaNe hi yathA devadattasya hantari hate'pi na punardevadattasya prAdurbhAvo bhavati tathA kArye - siddhatvamApAdite'pi na prakRteH punaH pratyApattirbhavati, tataH pUSNa ityatra NatvasyAsiddhatve'pi nakArapratyApatterabhAvAnnAnantA prakRtiriti tannibandhano'no'kAralopo na syAt, zAstrA-10 siddhatve tvakAralopazAstrameva tAvata pravartate, na NatvazAstramiti / adhikAra iti-adhiupari, kriyate-anuvartyata ityadhikAro ghatri / / 2. 1. 60 / / ktA dezoSi // 2. 1. 61 // kakAreNa upalakSitasya takArasya sthAne ya AdezaH sa SakArAdanyasmin pare kArya syAdividhau ca karttavye'san draSTavyaH / kSAmimAn, atra "kSa-zuSi-15 paco ma-ka-vam" [ 4. 2. 78. ] iti ktAdezasya makArasyAsattvAt "mAvarNAnta0" [2. 1. 64.] ityAdinA matormo vo na bhavati ; zuSkikA, atra kakArasyAsattvAt "svajJAja." [2. 4. 108.] ityAdinetvavikalpo na bhavati, "asyAyattatkSipakAdInAm" [2. 4. 110.] iti tu nityameva itvaM bhavati; pakvam, atra vatvasyAsattvAd dhuTi katvaM bhavati ; buddhvA, dagdhvA, atra20 ktAdezasya dhakArasyAsattvAt "ga-Da-da-bAde:0" [2. 1. 77.] ityAdinA Adezcaturtho na bhavati / syAdividhau ca-lUnyuH, pUnyuH, atra ktAdezasya natvasyAsattvAt tyAzrita ur bhavati / aSIti kim ? vRkNaH, vRkNavAn, atra ktAdezasya natvasya sattvAt "yajasRja0" [2. 1. 87.] ityAdinA dhunimittaH So na bhavati, katve tvasattvAt tad bhavatyeva / pare syAdividhau cetyeva-lagnaH,25 magnaH, atra syAdividhau pUrvasUtrakArye "aghoSe prathamo'ziTa:" [1. 3. 40.] iti prathamatve natvasyAsattvAbhAvAdaghoSanimittaH prathamo na bhavatyeva; evaM kSAmeNa, zuSkeNetyAdau pUrvaM NatvaM prati matva-katvayoH sattvAt takAreNa vyavadhAnaM nAstIti NatvaM bhavati / / 61 / /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 62.] nyA0 sa0--ktAdezo'Si / kakAreNa upalakSitastaH kta iti vyutpattikaraNAt kta-ktavatu-kti-ktvAnAM grahaNaM siddhaM, kakAropalakSitasya takArasya sarveSveSu vidyamAnatvAt / pare kArye iti-paratvametatsUtrApekSaM vijJAyate, na ktAdezavidhAyakasUtrApekSam, aSIti pratiSedhAt, etatsUtrApekSe hi paratve "yaja-sRja0" [2. 1. 87.] iti Satvamapi param, tasminnapyasattve prApta 'Soti pratiSedho yujyate / kSAmimAniti-kSAmasyApatyam "ata iJ" 5 [ 6. 1. 31. ] tato matuH, yadvA kSAmo'syAsti in, tataH kSAmyatrA'sti matuH / lanyuH, pUnyuriti-lUnaM pUnaM cecchati kyan "kyani" [4. 3. 112.] iti IkAraH, tato Gas ; yadApi lavanaM-lUniH, tAmicchati yA strI kyan lUnIyatItyAdiprakriyA kriyate, tadApi grAmaNIzabdavad vizeSeNa nityastrItvAbhAvAd "yo'nekasvarasya" [2. 1. 56.] iti yatve lUnyuH, pUnyurityeva bhavati; yadA tu lUnimicchati yaH pumAn ityAdi kriyate, tadA yo10 lUnizabda: strIliGgaH sa Idanto na bhavati, yastu kyannantaH sa IdantaH sa na strIliGga iti "strodUtaH" [1. 4. 26.] ityasya prAptireva nAstIti yatve-lUnyuH, pUnyurityeva; yadA tu ktyantAdeva Gas tadA striyA GitAM vA [1. 4. 28.] iti dAsi tatpakSe tu "Gityaditi" [1. 4. 23.] ityetve lUnyA lUneriti rUpadvayam / nanu aSIti kimarthaM ? yataH SatvarUpe pare kArye kartavye ktAdezasyA'sattvaM prAptamanena niSidhyate, tacca 'pare kArye' iti bhaNanAnna15 prApnoti, Natva-SatvayoH pUrvasUtre grahaNAditi, satyam-ata eva pratiSedhAt pUrvatra NatvasahacaritaM saptamapAdanirdiSTaM SatvaM gRhyate, tena adrAkSIdityAdi siddham, anyathA yadi pUrvasUtre sAmAnyena SatvamaGgIkriyate tadA'tra "Sa-DhoH kassi" [2. 1. 62.] iti pare kArye kartavye SatvasyA'sattvAt katvaM na syAditi / magna iti-"masjeH saH" [4. 4. 110.] iti sasya naH, "no vyaJjana0" [ 4. 2. 45. ] iti lup / / 2. 1. 61 / / 20 Sa-Dho kaH si // 2. 1. 62 // SakAra-DhakArayoH sthAne sakAre pare kakAra Adezo bhavati / piSpekSyati, pipikSati; dRz-adrAkSIt ; sRj-asrAkSIt ; yaj-ayAkSIt / Dha-liha-lekSyati, lilikSati; vaha -vakSyati; guhau-nighokSyati / sIti kim ? pinaSTi / 'asat pare' ityadhikArAd nighokSyatItyatra DhasthAnasya25 kakArasyAsattvAccaturthAntalakSaNa Adezcaturtho bhavati / / 62 / / nyA0 sa0-Sa-DhoH kssi| nighokSyati syatipratyaye guNe "ho dhuT-padAnte" [ 2. 1. 82.] iti Dhatve nityasyApi kAdezasya pare'sattvAt "ga-Da-da-bAde:0" [2. 1. 77.] ityAdezcaturthatve tato'nena katvaM siddham / kazcicchAserapi sau vikalpena kakAramicchati, tanmate-zAkSi, zAssi / / 2. 1. 62 / / / 30
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 63-64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 177 bhvAdernA mino dIrgho vayaJjane // 2. 1. 63 // bhvAderghAtoravayavabhUtau yau repha-vakArau tayoH parayostasyaiva bhvAdernAmino dIrgho bhavati, vyaJjane - tAbhyAM cet paraM vyaJjanaM bhavati / hUrcchA, hUcchitA, mUrcchA, mUcchitA, prAstIrNam, prastIrNam, pUrttam, pravagUrNam, kUrdate, UrdidiSate, cikIrSati, vuvUSati, bubhUSati, dIvyati, sIvyati, dIvyAt, sIvyAt / asadvidhau 5 svarAdezasya lopasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt - pratidInA, pratidIvne / bhvAderiti kim ? catubhiH, caturthaH, kurkuramicchati - kurkurIyati, evaM - caturyati, divyati / nAmina iti kim ? smaryate, bhavyam / variti kim ? budhyate / vyaJjana iti kim ? vikirati / vavadisaMbandhivizeSaNaM kim ? dIvyateH kvanipi vakAralope - divan divnA, divne / nAmino bhvAdisaMbandhivizeSaNaM 10 kim ? dadhivrajyA / pratyAsattyA tasyaiveti vizeSaNaM kim ? grAmaNi vrajyA / / 63 / nyA0 sa0 -- svAdernAmino0 / "radAdamUrcha0 " [4. 2. 66.] iti sUtre 'mUrcha' iti nirdezAt pratyayApratyayayoH iti nAzrIyate / vAderiti pravRttyAnAmina ityanena varityanena ca sambadhyate / hUrcchati-pratrAc / mUrcchati atra bhidAdyaGa / vavarSati 15 "ivRdha0" [ 4. 4. 47 ] iti veT / dIvyAt pratrAzIH kyAt saptamyAM tu - dIvyet / sIvyet / asadvidhAviti prathAtra dIrghadvAreNaiva sthAnivadbhAvapratiSedho bhaviSyati, kimanena sUtreNA'sadadhikAravihitena ? naivam- 'ormA, mormA' ityatra sArthakatvAt, tathAhi UrvatI mUrcchatIti mani "rAllug" [ 4. 1. 110. ] iti vakAra - chakArayorlope etatsUtravihitadIrghasyAsadvidhitvenAsattve "laghorupAntyasya " [4. 3. 4. ] iti guNo bhavati, anyathA laghva -20 bhAvAt sa na syAt / divnA, digne, iti - ya-la-vAnAM sAnunAsika - niranunAsikatve'pyatra niranunAsikatvaM vivakSitamiti "anunAsike ca0" [4.1.108.] ityUT na bhavati / "man van kvanib0" [ 5. 1. 147. ] iti kvanividhAya ke sUtre kvacidgrahaNasya sarvopAdhivyabhicArArthatvAt kvacidayaM svarUpeNa na bhavati, kvacit pAnubandho na bhavatIti tAgamAbhAvaH / pratyAsatyeti traikena prayatnena dvayorupAdAnaM pratyAsattiH, zabdAntaraM pratItya 25 zabdAntarasyAsattiriti vyutpatteH, iyameva hi zabdasya zabdAntareNa pratyAsattiH - yadekaprayatnenoccAraNaM nAma, ekavAkyopAttalakSaNapratyAsattirnehopayujyate / / 2. 1. 63 / / padAnte // 2. 1. 64 // padAnte vartamAnayordhvAdisaMbandhino repha-vakArayoH parayostasyaiva
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 65.] bhvAdernAmino dIrgho bhavati / gIH, gIAm, gIrSu, gIstarA, gIrarthaH; dhU:, / dhUrmAn ; AzIH, AzIbhiH; sajUH, sajUHSu; pipaThIH, pipaThIWH / padAnta iti kim ? girI, giraH; luvau, luvaH / nAmina ityeva-ajAgaH / UrityevamadhuliT / bhvAderityeva- agniH, vAyuH, catubhiH / / 64 / / nyA0 sa0--padAnte / pipaThIriti-nanu 'bhvAdeH saMbandhino nAmino dIrghaH' 5 ityuktam, tat kathamatra 'pipaThiS' ityasyA'bhvAdirUpasya saMbandhino nAmino dIrgha iti ? satyam-mvAdyavayavena 'paTh' ityanena yogAt samudAyo'pi "pipaThiS' ityevaMrUpo bhvAdiH; yadyevaM pUrvasUtrodAhRteSu 'catubhiH, caturthaH' ityAdiSvapyanena prakAreNa mvAdisaMbandhitvamastyeva tad kathaM na dIrghaH ? satyam-dhAtutve sati mvAdyabhvAdicintA kriyate, atra tu dhAtutvasyApyabhAvaH, tarhi 'kukurIyati, caturyati, divyati' ityAdiSu dhAtutvamasti tato'nena10 prakAreNa bhvAditvamapyasti tato dIrghaH syAt, satyam-yadyapyeSAM pratyayAntAnAM dhAtutvamasti tathApi pipaThIrityAdivadeteSu na mvAdyavayavAt pratyayo vidhIyate, kiM tarhi ? nAmna eva, tato mvAdyavayavayogAbhAvAt 'kurkarIya' ityAdeH samudAyasya na bhvAditvam / AzIriti pratra nityamapi visarga bAdhitvA nityAdantaraGgam iti nyAyAta prathamamanena dIrghaH, tato visargaH / / 2. 1. 64 / / 15 na yi tadidyate // 2. 1. 65 // yakArAdau taddhite pare yo vauM tayoH parayo mino dIrgho na bhavati / dhuraM vahati-dhuryaH, giri sAdhuH-giryaH; vakArAnto dhAtu myupAntyastaddhite na saMbhavati / yIti kim ? gIrvat, dhUrvat / taddhita iti kim ? giramicchatigIryati, dhUryati; gIrivAcarati-gIryate, evaM-dhUryate; kye-kIryate, gIryate ; 20 dIvyati, sIvyati; kIryAt, gIryAt, dIvyAt, sIvyAt / kecit tu kyankyaGorapi pratiSedhamicchanti, tanmate-giryati, giryate ; dhuryati, dhuryate,' ityeva bhavati / iha kasmAnna bhavati ?- puryAm, giryo:, kiryoH, bahiraGgalakSaNasya yatvasyAsiddhatvena vyaJjanasyAbhAvAt / / 65 / / nyA0 sa0-na yi t0| nAmyupAntya iti-ayamarthaH-yadA 'div' ityAdeH kvip25 tadA UTA bhAvyamiti na vakArAntatvam, yadA tu vic tadA guNe kRte ekArasya dIrgharUpasya dIrghakaraNaM vyartham ; nanu divyamityatra saMbhavati vAnto nAmyupAntyazca dhAtuH, satyam-atrApi DivapratyayAntasya auNAdikatvAd divo na dhAtutvamiti na vAnto nAmyupAntyazca dhAtuH saMbhavati / puryAmiti-purazabdAjjAtitvAd GyAM "pRz pAlana-pUraNayoH" ityasmAt
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 66.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 176 "nAmyupAntya-kR-gR.-za -pR.-pUGabhyaH kit" [uNA0 606.] iti kiti ipratyaye vA; evaM giryoH, kiryoriti / bahiraGga-lakSaNasyeti-pratyayAzritatvena yatvaM bahiraGgadIrghatvaM tu prakRtimAtrAzritatvenAntaraGgam / / 2. 1. 65 / / kuru-cchuraH // 2. 1. 66 // kuru-cchuroH saMbandhino nAmino rephe pare dI? na bhavati / kuryAt, 5 kurvaH, kurmaH; churyAt, churyate / kuvityukAraH kim ? "kurat zabde"-kuryAt, kUryate; kecidasyApi pratiSedhamicchanti / atha dvirvacane pUrvasya kasmAd dI? na bhavati ?-rI: rirvA--riryatuH, riyuH; vI:-vivyatuH, vivyuH; bahiraGgalakSaNasya yatvasyAsiddhatvena vyaJjanasyAbhAvAt 'saMvivyAya, vivyAdha' ityAdau tu nAmino'siddhatvAt / / 66 / / 10 nyA0 sa0--kuru0 / kuvityukAraH kimiti-anyathA pratipadoktatvAt "kurat zabde' ityasyaiva grahaNaM syAt; tahi "kR-churaH" iti nirvivAdaM kriyatAm, na ca vAcyaM "kR-churaH" iti kRte "kRgaTa hiMsAyAm" ityasyApi grahaNaM syAt, kRraNotItyAdau rephAbhAvAt kariSyatItyAdau tu nAmyabhAvena dIrghatvaprApterabhAvAcceti, ucyate-evaMvidhe sUtre kRte cikIrSatItyAdau dIrghaniSedhaH syAt / saMvivyAya, vivyAdheti-"vyaMg vyadhaMc" prAbhyAM15 gavi "vyasthava-Navi' [ 4. 2. 3. ] ityAtvapratiSedhe dvitve anAdivyaJjanalope "hrasvaH" [ 4. 1. 36.] ityanena hrasvatve tasya ca kAryAntarabAdhanArthaM "jyA-vye-vyadhi0" [4.1.71.] iti ikArasyApItve prathame prayoge "nAmino'kali-haleH" iti eta aitve Ayi ca siddham / nAmino'siddhatvAditi-dvitve kRte pratyayAzritatvena bahiraGgasya prakRtyAzritatvenAntaraGga dIrghatve kartavye "hrasvaH" [ 4. 1. 36. ] ityanena kRtasya ikArasya20 ityarthaH, na tu yvRddhAdhanArthaM "jyA-vye-vyadhi0" [ 4. 1. 71. ] iti kRtasya ikArasyApi madhye ikArasyAsiddhatvaM, yatastasyAsiddhatve "hrasvaH" [ 4. 1. 36. ] ityanena kRta ikAraH siddhaH syA, tasya ca nAmitvAt tato 'nAmino'siddhatvAd' iti yadukta tad vyAhataM syAt / nanu 'nAmino'siddhatvAi' iti kimityukta ? yAvatA yadyapyatrAnena dI? bhaviSyati tathApi "hrasvaH" [ 4. 1. 36. ] ityanena hrasve kRte saMvivyAyetyAdi setsyati,25 satyam-hrasvarUpe parasmin kArye vidheye dIrghatvaM dIrghatvazAstraM vA'siddhaM bhavatIti; yadApi nityatvAd vizeSavidhAnAd vA "hrasvaH" [ 4. 1. 36. ] iti bAdhitvA jyA-vye-vyadhi0" [ 4. 1. 71. ] iti pravartate tadApi pratyayAzritatvena bahiraGgatvenAsiddhatvAnnAmino'bhAvAd dIrghA'bhAvaH / kurdate, kurdanetyAdiSu 'Tvos, rjA' iti jJApakAd dIrghatvaM na bhavati, kathaM ? yadi rephopAntyAnAM dIrghaH syaa| tadA "Tvos rjA vajranirghoSa' ityasyApi dIrghaH30 siddha iti dIrghoccAraNaM na karttavyam, tasmAdatra dIrgha kurvan jJApayati-mvAderityayaM vidhiranityaH / / 2. 1. 66 / /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 67-68.] mo no m-vozca // 2. 1. 67 // makArAntasya bhvAderantasya padAnte vartamAnasya makAra-vakArayozca parayonakArAdezo bhavati, sa cAsan pare / prazAn, pratAn, pradAn, pariklAn; prazAnbhyAm, pratAnbhyAm, pradAnbhyAm, pariklAnbhyAm ; natvasyAsattvAnnalopAbhAvaH / m-voH khalvapi-jaGganmi, jaGganvaH, jaGganmaH, jaganvAn; nannanmi, 5 nannanvaH, nannanmaH / mvozceti kim ? prazAmau, pratAmau / ma iti kim ? chit, bhit / bhvAderityeva-idam, kim / / 67 / / nyA0 sa0--mo no0| padAnta ityanuvartamAnena samuccayArthazcakAro na tu padAnta ityasyA'nukarSaNArthaH / vidhAnasAmarthyAllopAbhAvo nAzaGkanIyo mvovidhAnasya caritArthatvAdityAha-natvasyAsattvAditi / khalvapIti-apyarthe'khaNDamavyayam / / 2. 1. 67 / / 10 sansa-havans-kvassanahahodaH // 2. 1. 68 // srans-dhvansoH kvaspratyayAntasya sakArAntasyAnaDuha zabdasya ca yo'ntyastasya padAnte vartamAnasya dakAro bhavati / ukhAsrat, ukhAsrad; parNadhvat, parNadhvad; vidvad, vidvat kulam ; upase divad, upasedivat kulam ; svanaDud, svanaDut kulam ; ukhAsradbhyAm, parNadhvadbhiH, vidvatsu, vidvattA, upasedivattamaH,15 anaDudbhayAm / kvassiti dvisakArapAThaH kim ? sAntasyaiva yathA syAt, iha mA bhUt-vidvAn, he vidvan !, upasedivAn, he upasedivan ! ; sakArasya "padasya" [2. 1. 86.] iti lopena nivartitatvAt / evaM tarhi 'anaDvAn, he anaDvan' ityatra nakArasyApi prApnoti, tatra vizeSaNAbhAvAt, naivamnakAravidhAnasAmarthyAnna bhaviSyati / etacca datvaM yena nAprApte0* iti20 nyAyAd rutva-Dhatvayoreva bAdhakam, saMyogAntalope punaH prApte cAprApte cArabhyata iti tasya bAdhakaM na bhavati / padAnta ityeva-ukhAsrasau, parNadhvasau, vidvAMsau, anaDvAhau / / 68 / / nyA0 sa0--saMs-dhvaMs-kvassa0 / ukhAsraditi-ukhayAputena sthAlyA vA srasate / nanu dakArakaraNaM kimarthaM ? takAra eva kriyatAm, yatastakAre'pi kRte "dhuTastRtIyaH"25 [2. 1. 76.] ityanena dakAro bhaviSyati, naivam-takAre vidhIyamAne pare'saditi vacanAd
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 66. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 181 "dhuTastRtIyaH " [2. 1. 76.] iti datvAbhAvAd dakArasya zravaNaM na syAt / svanaDuditiatra bahutve vAkyaM kAryan, ekatve tu " pumanaDunnau 0" [ 7. 3. 173. ] iti kac syAt / kvassitIti-kvasoH kakAro "vasaM nivAse" "vasik prAcchAdane" anayorvyA dAsArtha:, tena vase: kvipi yajAditvAd vRti dIrghatve-UH, kSaumaM vaste kvipi - kSaumavaH / atha vasativastyoH sakArantatvAvyabhicArAd vyabhicAre ca vizeSaNasyArthavattvAd vyabhicAriNaH kvasa 5 eva grahaNaM bhaviSyati, kutaH ? vassiti sakAropAdAnAt, navam - anyathApi pratItiH syAt, yaGalubantayoretayoreva hyastanIsivantayovizeSavihitatvena "seH s--dhAM ca0 [4. 3. 76 ] iti sivlopAbhAve vassiti dviH sakArarUpaM grahaNaM syAt, itIha mA bhUditi kakArakaraNam / rutva-Dhatvayoreva bAdhakamiti-anaDuha zabde "ho dhuT - padAnte" [2. 1.82. ] ityanena Dhatvasya zeSeSu rutvasya prAptiH / prApte cAprApte ceti-klIbe vidvat kulamityA - 10 diprApte, puMstve tu vidvAnityAdau prApte iti tasya na bAdhakam / / 2. 1. 68 / / Rtvij-diz-dRz-spRz-saj-dadhRSuNi ho ga / / 2. 1. 66 / eSAM padAnte vartamAnAnAM go'ntAdezo bhavati / Rtum Rtau Rtave Rtuprayojano vA yajate - Rtvik, Rtvig; dizyate iti - dik, dig; pazyati 15 darzanaM vA dRk, dRg; anya iva dRzyate - anyAdRg, anyAdRk ; evaM yAdRg, yAdRk; tAdRg, tAdRk ; ghRtaM spRzati - ghRtaspRg, ghRtaspRk; mantreNa spRzati - mantraspRg, mantraspRk; sRjyata iti kut-saMpadAditvAt kvip, ata eva nirdezAd Rto ratvaM ca, "sR gatau" ityasya vA kaj - srag, srak; dhRSNotIti - dadhRS, ata eva nirdezAd dvitvam - dadhRg, dadhRk; UrdhvaM snihyati nahyati vA, ata eva 20 nirdezAd udo dakArasya lope sasya SatvaM, nahernakArasya ca SNirAdezaH - uSNig, uSNik; RtvigbhyAm, digbhyAm, ghRtaspRgbhyAm, sragbhyAm, dadhRgbhyAm, uSNigbhyAm / padAnta ityeva - Rtvijau, dizau, dRzau, ghRtaspRzau, srajau, dadhRSau, uSNau / / 66 / / "25 nyA0 sa0 -- Rtvij0 / Rtvigiti - prayojanaM pravarttako yasyeti vAkye " mayUra 0 ' [ 3. 1. 116. ] iti prayojanazabdalopa:, ata eva nipAtanAd vA Rtuprayojana iti arthakathanaM vA, tatra pakSe RtunA hetubhUtena yajata ityarthaH / nanu 'Rtvig - dig g' iti gAntA nipAtAH kriyantAM, kiM gavidhAnena ? satyam - ganipAtane gatvasaMniyogaziSTataiva jJAyeta, tato vyAvRttau daSau, uSNihAviti na syAtAm, gatve tu vihite nipAtanaM sarvatra bhavati, gatvaM tu padAnta eva bhavatIti / sragiti - sarati mastakAdikamiti "Rdhi pRthi0 " [ uNA0 874.]30
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 70-73.] ityanena bahuvacanAt kidaj / / 2. 1. 66 // nazo vA // 2. 1. 70 // nazeH padAnte go'ntAdezo vA bhavati / jIvasya 'nazanama-jIvanaga jIvanak; pakSe-jIvanaD, jIvanaTa; jIvanagbhyAm, jIvanaDbhyAm / padAnta ityeva-jIvanazau // 70 // nyA0 sa0-nazo vaa| jIvatIti aca, jIvasya ko'rthaH ? jIvasya jIvato vA nazanaM "bhyAdibhyo vA [5. 3. 115.] iti kvip // 2. 1. 70 / / yujaJca-kruJco no chaH // 2. 1. 71 // yuj-aJc-kruJcAM nakArasya padAnte vartamAnasya DakAra Adezo bhavati / yunakta: kvipi, ghuTi nAgame, saMyogAntalope-yuGa; aJcateranarcAyAM nalope,10 ghuTi nAgame, arcAyAM tu nalopAbhAve-prAG, prAGbhyAm, prAGgha, prAkSu;. kruJcerata eva nirdezAd "no vyaJjanasyAnuditaH [4. 2. 45.] iti nalopAbhAve-kruGa, krubhyAm, kruSu; krukSu / padAnta ityeva-yujau, yujaH; prAJcau, prAJcaH; kruJcoM, kruJcaH / / 71 / / / nyA0 sa0-yujaJca0 / nanu na iti kimarthaM ? "SaSThayAntyasya" [7. 4. 106.]15 iti sarveSAmantasyaiva nasya bhaviSyati, satyam-"yujica samAdhI" ityasyApi padAnte 'yuGa' ityaniSTa m, apadAnte "kruJca gatau" ityasya 'krucau kuca' ityapi aniSTe syAtAm, adhunA tu nakAre kRte sUtrasAmarthyAnna tasya luga, ityapi phalam / / 2. 1. 71 / / so ruH // 2. 1. 72 // padAnte vartamAnasya sakArasya rurAdezo bhavati / mitrazI:, AzI:,20 agniratra, vAyuratra, agnirgacchati, payaH, payobhyAm, payovat / ukAraH "aroH supi raH' [1. 3. 57.] ityatra vizeSaNArthaH / / 72 / / sajuSaH // 2. 1. 73 // 'sajuS' ityetasya padAnte vartamAnasya rurantAdezo bhavati / sardevaiH,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU074-75.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 183 sajU SibhiH; sahapUrvasya juSeH kvipi sahasya sabhAve rUpametat / sajUrbhyAm, sajUrvat / padAnta ityeva ? sajuSau / / 73 / / nyA0 sa0 -- sajuSaH / DatvApavAdaH / sajUriti - prathame sarvajJavacanaH, dvitIye munivacanaH / sabhAve iti zrasmAdeva nirdezAt / / 2. 1. 73 / / ahnaH / / 2. 1.74 / / ahan zabdasya padAnte rurityayamAdezo bhavati, sa cAsan pare syAdividhau ca / dIrghANyahAnyasmin he dIrghAho nidAgha !, dIrghAhA nidAghaH, atra rutvasyAsattvAd nAntalakSaNo dIrgho bhavati / kazcit tu dIrghatvaM necchati, tanmate-dIrghAho nidAghaH / ahobhyAm ahassu / grahan zatrumityatrAha zabdasya tyAdyantasya lAkSaNikatvAnna bhavati / / 74 / / 5 10 nyA0 sa0 ---- zrahnaH / kazcit tviti - durgasiMhaH / lAkSaNikatvAditi prayamabhiprAyaH - uraNAdayo'vyutpannAni nAmAni ityasmin pakSe nAmnaH pratipadoktasya saMbhavAllAkSaNikasya na grahaNamiti, vyutpattipakSastu iha nAzritaH / / 2. 1. 74 // ro lupyari / / 2.1.75 / / an zabdasya lupi satyAmarephe pare padAnte ro'ntAdezo bhavati, rorapa-15 vAdaH / praharadhIte, prahareti, prahardadAti, aharbhuGkte, dIrghAhAzcAsau mAsazca dIrghAharmAsaH, grahaH-kAmyati, aharvAn / lupIti kim ? he dIrghAho'tra / arIti kim ? ahorUpam, ahorAtraH, gatamaho rAtrirAgatA, kRtsnamaho rathantaraM gAyati, sarvamaho ramayasva, yAtaM zanaiH sarvamaho rathena / anye tu rAtrirUpa-rathantareSveva rephAdiSu pareSu rephapratiSedhamicchanti / / 75 / / 20, nyA0 sa0- - ro lupyari / aharadhIte iti - "kAlA'dhvano : 0 " [ 2.2.42. ] dvitIyA / ahaH kAmyatIti - "roH kAmye" [2. 3. 7.] iti niyamAt "pratyaye" [2. 3. 6. ] ityanena na sakAraH / he dIrghAho'treti pratra vAkye vibhakta lu basti tat kathaM ro na bhavati ? satyam - lupIti pratyAsattyA vyAkhyeyam - yadapekSayA lup, padatvamapi yadi tadapekSayA bhavati, atra tu vAkyavibhaktyapekSayA lup, sAkSAdvibhaktyapekSayA tu padatvam ; 25 vAkyavibhaktyapekSayaiva padatvamapIti na ca vAcyam, "vRttyanto'saSe" [ 1. 1. 25.] iti
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 76-77.] niSedhAt / rathantaramiti - rathaM rathasthaM tarati - pratikrAmati "bhR-vRji0" [5. 1. 112.] iti khaH, sAmavizeSaH / yAtamiti karmaNi ktaH / / 2.1.75 / / 184 ] chuTastRtIyaH / / 2.1.76 / / dhuTa padAnte vartamAnAnAM tRtIyo bhavati / vAg, vAgbhiH; aj abhiH SaD SaDbhiH vidyud vidyudbhiH ; kakub, kakubbhi:; viD, 5 vibhiH / kecit tu visarga - jihvAmUlIyayorapyalAkSariNakayostRtIyatvaM gatvamicchantIti tanmate - supUrvAd duHkhayaterdu - khayatervA kvipi saMyogAntalope'sudug, sudugbhyAm' iti siddham / padAnta ityeva -vAcau / kazcarati, kaSTIkate, kastaratItyAdiSvAdezavidhAnasAmarthyAt SaSTha ityatra tu " SaSThI0 " [2. 2. 108.] iti nirdezAnna bhavati / / 76 / / 10 T " " nyA0 sa0-- dhuTa: 0 / ajbhiriti zratra saMjJAzabdatvAt " ca jaH ka- gam" [ 2.1. 86. ] iti na bhavati / zralAkSaNikayoriti - "raH ka khapa - pha0' [1. 3. 5. ] ityAdilakSaNenAkRtayorityarthaH / duHkhayaterdu khayaterveti - "sukha duHkhaNa ityatra duHkhadhAtuvisargAnvito matAntareNa jihvAmUlIyAnvitazca paThyate / saMyogAntalope iti nanu vyaJjananerantaryaM saMyogaH, na ca visarjanIya - jihvAmUlIyayorvyaJjanasaMjJAsti, tat kathaM ? 15 "padasya" [2. 1. 86.] ityantalopaH, satyam - kasyAdiH - kAdiriti vyutpattyA 'aM - pra' ityetayorvyaJjanatve tatazca "aM aH - ka0 " [ 1. 1. 16. ] iti sUtre 'aM a:' iti sAhacaryAt 'ka' ityasyApi vyaJjanatve saMyogAntalopo bhavati, kaNThyatvAcca sthAnyAsanno gakAraH, na tu ' ) ( pa' ityanena sAhacaryAd varNamAtratvanibandhano vyaJjanatvAbhAvaH, kuta: ? 'aM aH - ) ( pa - ka' ityakaraNAt / kazcaratIti - yadyapyatra katvasya pare'sattvAt 20 tRtIyasyAprAptistathApi mAtazcaratItyAdiSu prApnotItyAha - vidhAnasAmarthyAditi / / 2. 1. 76 / / ga-Da-da-bAdezcaturthAntasyaikasvarasyAdezcaturthaH sdhvozca pratyaye / / 2. 1. 77 / / ga-Da-da-bAdezcaturthAntasyaikasvarasya dhAturUpAvayavasyAdezcaturtha prasanno25 bhavati, padAnte sakArAdau dhvazabdAdau ca pratyaye pare / parNaghuT, parNaghuDbhyAm, parNaghuTtvam; tuNDibhamAcaSTe gau kvipi - tuNDhip, tuNDhibbhyAm, tuNThiputvam ; godhuk, godhugbhyAm, godhuktvam; gardabhamAcaSTe gau kvip-gardhap, gardhabbhyAm,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 185 gardhaptvam; dharmabhut, dharmabhudbhayAm, dharmabhuttvam / sdhvoH-guhau-nighokSyate, nyaghUDhvam ; duha -dhokSyate, adhuradhvam ; budh-bhotsyate, bubhutsate, abhuddhvam / ga-Da-da-bAderiti kim ? krut, krotsyati; jambheryaGlupi-ajaMjhap ajaMjap / caturthAntasyeti kim ? sugaNa , dAsyati / ekasvarasyeti kim ? dAma leDhi kvip, dAmalihamicchati kyan, dAmalihyati kvip-dAmaliT / sdhvozceti / kim ? dharmabudhau, boddhA / varNavidhitvena sthAnivadbhAvo nAstIti 'abuddha, abuddhAH' ityatra sijluki na bhavati / dhakArasya vakAropazliSTasya grahaNaM kim ? "dadhi dhAraNe' ityasya yaGlupi hau dhibhAve-dAdaddhi / pratyaya iti kim ? dhAg vas dvitvam, "znazcA''taH" [4. 2. 66.] ityAkAralope "pradIrghAd virAmaikavyaJjane" [1. 3. 32.] iti dhakArasya dvirbhAve-daddhvaH,10 daddhavahe / / 77 / / nyA0 sa0-ga-Da-da-bAde0 / dhAturUpAvayavasyeti-atra dhAturUpAvayavasyeti vizeSyam asya ca samAsadvayaM-'parNadhuD' ityAdau sisAdhayiSite dhAturUpazcA'sau avayavazva 'guha' ityAdiH, avayavazcAvayavyapekSayAbhidhIyata iti 'parNaguha' ityAdisamudAyo'vayavI; 'tuNDhib' ityAdau tu sAdhayitumiSTe dhAturUpasyAvayava iti SaSThIsamAsaH, dhAturUpaM 'tuNDi'15 ityAdi, tasyA'vayavo 'Dim' ityAdiH; samAsadvaye'pi ca kuNDamumbhati-'kuNDob' iti nirastan, nahi 'kuNDob' ityasya samudAyasya madhye 'Dob' iti dhAturUpo'vayavo nApi dhAturUpasya avayava iti AdicaturthatvAbhAvaH; yadvA dhAturUpasyAvayava ityevaM SaSThIsamAsa eva kriyate, evaM ca kriyamANe 'tuNDhib' ityAdIni yAdyantavadekasmin iti nyAyanirapekSANi sidhyanti, parNadhuDityAdIni tu pAdyantavadekasmin iti nyAyena ; 20 anyacca-sdhvau pratyayau dhAtoravyabhicAriNAviti cAnukRSTatvenAnayoH sAhacaryAt padAnta ityapi dhAtoreveti dhAturUpAvayavasyeti, tasyaiva yaktatvAditi, rUpazabdasta bhvAdyabhvAdidhAtumAtraparigrahArthaH / sakArAdau ceti-dhvastyAdipratyayastadekavibhaktinidiSTatvena sakAro'pi tyAdireveti / tuNDibheti-"tuDuGa toDane" asya "uditaH svarAnno'ntaH" [ 4. 4. 68. ] iti nAgame "kili-pili." [ uNA0608. ] iti ipratyaye-tuNDiH ,25 so'syA'stIti "vali-vaTi-tuNDerbhaH" [ 7. 2. 16. ] iti bhaH / nyaghUvamiti-adyatanyA dhvami saki "duha-diha0" [ 4. 3. 74. ] iti tasya luki aTi Dhatve ghatve "tavargasya." [ 1. 3. 60. ] iti dhasya Dhatve "DhastaDDhe" [ 1. 3. 42. ] iti Dhalope rUpamidam / varNavidhitveneti-varNe sakArarUpe parato vidhiH / sijuluki na bhavatIti-nanu sijlopAt pUrvameva kimiti nAdicaturthatvam ? naiva-parasmin sicloparUpe kArye vidheye Adi-30 caturthatvasyA'sadadhikAravihitatvenA'sattvAt / pratyaya iti kimiti-nanu pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva0 * iti nyAyena pratyaye eva bhaviSyati, kiM pratyayagrahaNena ? satyan
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 78-76.] 'da dadhvaH, daddhvahe' ityatra yadA ubhayo: sthAne0* iti nyAyena 'dhva' ityasya prakRtipratyayasthAnaniSpannasya pratyayavyapadeza: syAt tadA AdicaturthatvaM bhavet, sati tu pratyayagrahaNe nyAyanirapekSo yaH pratyayastasminna va bhavati netarasmin pratyayagrahaNasAmarthyAt / / 2. 1. 77 // dhAgasta-thozca // 2. 1. 78 // dadhAtezcaturthAntasya dakArAderAderdakArasya ta-thayoH sdhvozca pratyayayoH parayozcaturtho bhvti| dhattaH, dhatte, dhatthaH, dhattha, dhatse, dhatsva, dhaddhve dhaddhvam ; atrAsadvidhitvAd vacanasAmarthyAd vA''to lopasya svarAdezatve'pi sthAnivadbhAvo na bhavati / gakAraH kim ? dhayatermA bhUt, TdheryaGlupi-dAttaH, dAtthaH, dadhAterapi yaGlubantasya mA bhUt, *"tivA zavA'nubandhena nirdiSTaM yadgaNena ca / ekasvaranimittaM ca paJcaitAni na yaGlupi // "* iti nyAyAt-dAttaH, dAtthaH / kecit tu yaGlubantasyApIcchanti-dhAttaH, dhAtthaH, dhAttha / tathozceti kim ? dadhvaH, dadhmaH / caturthAntasyetyeva-dadhAti, dadhAsi / / 78 / / 10 nyA0 sa0-dhAgaH / nanvatra cakArakaraNaM kimarthaM ? sdhvoH pUrveNaiva siddhatvAt, satyam-yaGa lupi "kriyAvyatihAra0" [ 3. 3. 23. ] iti Atmanepade se 'vyatidhAtse' iti syAt, kRte cakAre 'vyatidAtse' ityeva, na tvAdezcaturthaH kRtivA zavA0* iti nyAyAt / / 2.1.78 / / adhazcaturthAt ta-thodhaH // 2. 1. 76 // - 20 caturthAt parayostakAra-thakArayordhArUpavajitAd dhAtovihitayoH sthAne dhakAra Adezo bhavati / dogdhA, dogdhum, adugdha, adugdhAH; leDhA, leDhum, alIDha, alIDhAH; boddhA, boddham, abuddha, abuddhAH; labdhA, labdham, alabdha, alabdhAH / adha iti kim ? dadhAteryaGlubantadhayatezca mA bhUt-dhattaH, dhatthaH, dAttaH, dAtthaH / kecit tu yaGlubantadhayaterapIcchanti-dAddhaH, dAddha / vihita-25 vizeSaNaM kima ? jJAnabhuttvam, atra nAmavihite tve mA bhUt / / 76 / /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 80-81.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 187 nyA0 sa0--adhazcaturthA / pUrvasUtre nimittatvenopAdAnAd iha ta-thorityasya punarupAdAnaM kAyitvArtham / caturthAditi-nanu "ga-Da-da-bAde:0" [2. 1. 77. ] ityatazcaturthAntasyetyadhikAro'nuvartyaH, arthavazAd0% iti paJcamyantaM kRtvA rUpANi sAdhayiSyante, kiM caturthAdityanena ? satyam-kliSTA pratipattiriyamiti sukhArtham / yaGlubantadhayatezceti-kevalasya tu zavA vyavadhAnAccaturthAntatvAbhAvaH / nAmavihite iti- 5 kvibantA dhAtutvaM na tyajanti iti nyAyAdapi na bhavati, 'adhaH' iti varjanena paryu dAsAzrayaNAcchuddhadhAtoreva parigrahAt / / 2. 1. 76 / / rnAmyantAt parokSA-adyatanyAziSo dho DhaH // 2. 1. 80 // rephAntAnnAmyantAcca dhAtoH parAsAM parokSAdyatanyAziSAM vibhaktInAM yo dhakArastasya DhakAra prAdezo bhavati / atIvam, tIrSIDhvam, tuSTuDhve, cakRDhve,10 adiDhvam, adhiDhvam, aceDhvam, acyor3havam, akRr3havam ceSIr3havam, kRSoDhvam / rnAmyantAditi kim ? apagdhvam, pakSIdhvam / nAmyantAditi dhAtovizeSaNaM kim ? vavasidhve, Asidhvam, AsiSIdhvam / parokSAdyatanyAziSa iti kim ? studhve, studhvam, astudhvam / / 80 / / nyA0 sa0--namyintAt / dhAtornAmIti vizeSaNAd vizeSaNena ca tadanta-15 vidherbhAvAt tadantatve labdhe antagrahaNaM sukhArtham / ' rAntAdaniTa: parokSA na saMbhavati, seTastu 'tatvaridhve' ityAdiSUttareNa vikalpa eva, tathA'tra ragrahaNAbhAve'pi nAmyantAdityatra vihitavyAkhyAne kriyamANe paratvAt "RtAM kGitIr" [ 4. 4. 116.] ityanena irAdeze satyapi 'atIDhvan' ityAdIni sidhyanti, kintu 'adiDhvam' adhivam' ityAdIni na sidhyantIti ragrahaNamiti / atIva mityatra "RvarNAt" [ 4. 3. 36. ] iti sica:20 kittvam, 'adiDhvam' ityAdau "izca sthA-daH" [ 4. 3. 41. ] ityanena itvaM sicaH kittvaM ca; itvavidhAnAdeva guNo na bhaviSyati, kiM kittveneti na vAcyam, vidhAnasya 'adita' ityAdau hRsvadvAreNa sico lupi caritArthatvAditi / akRDhavaM, kRSIDhvamityanayoH "RvarNAt" [ 4. 3. 36. ] ityanena sica-sIdhvamoH kittvAd guNAbhAvaH / apagdhvamiti-"so dhi vA" [4. 3. 72.] iti vikalpena sico luppravRtteH pakSe25 'apagDDhva m' ityatrA'dyatanIdhvami sici dhAtucakArasya "ca-jaH ka-gam" [ 2. 1. 86. ] iti katve "nAmyantasthA0" [ 2. 3. 15. ] ityanena sicaH Satve "tRtIyastRtIya0" [ 1. 3. 48. ] iti Sasya Datve "tavargasya0" [ 1. 3. 60. ] iti dhvamo dhasya Dhatve ca siddhiH / / 2.1.80 // hAntasthAnIDbhyAM vA // 2. 1. 81 // . 30 hakArAdantasthAyAzca parAJjariTazca parAsAM parokSAdyatanyAziSAM saMba
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 82.] ndhino dhakArasya DhakAro vA bhavati / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / agrAhiDhavam, agrAhidhvam ; grAhiSIDhvam, grAhiSIdhvam ; anAyiDhvam, anAyidhvam ; nAyiSIDhvam, nAyiSIdhvam ; akAriDhvam, akAridhvam ; kAriSIDhvam, kAriSIdhvam; alAviDhvam, alAvidhvam ; lAviSIDhvam, lAviSIdhvam ; parokSAyAM jina saMbhavatIti nodAhRtaH / iTa:-jagRhiDhve, jagRhidhve ; agrahI- 5 Dhvam ; agrahIdhvam ; grahISIDhvam, grahISIdhvam ; upadidIyiTve, upadidIyidhve; AyiDhvam, prAyidhvam; ayiSoDhvam, ayiSIdhvam ; tatvariDhve, tatvaridhve; atvariDhvam, atvaridhvam ; tvariSIDhvam, tvariSIdhvam ; vavalive, vavalidhve; avaliDhvam, avalidhvam; saMvaliSIDhvam, saMvaliSIdhvam; luluviDhve, luluvidhve; alavivam, alavidhvam ; laviSIDhvam laviSIdhvam / 10 hAntasthAditi kim ? dhAniSIdhvam, prAsiSIdhvam / / 81 // nyA0 sa0--hAnta0 / briTaH svatantratvAt, iTastu pratyayAvayavatvena pratyayatvAd dhAto myantatvAbhAve pUrveNa na prApnotItyaprApta vibhASeyam / / 2. 1. 81 / / hozuda-padAnte // 2. 1. 82 // hakArasya dhuTi pratyaye pare padAnte ca DhakArAdezo bhavati / leDhA,15 lekSyati; voDhA, vakSyati / padAnte-madhuliT, madhuliDbhyAm, madhuliDbhiH, madhuliTtvam, madhuliDvat, mdhulittklpH| dhuTa-padAnta iti kim ? mdhulihau| asat para ityeva-guDaliNmAn atra Dhatva-tRtIyatvayorasattvAt "mAvarNA0" [2. 1. 64.] ityAdinA matormo vatvaM na bhavati / UDhamAkhyat aujaDhat, atra DhatvadhatvayorasattvAdantyasvarAdilopasya ca dvitve sthAnivad-20 bhAvAdakAreNa saha ha ta' iti dvivacanam / kecit tvantyasvarAdilopasya sthAnitvamanicchanto 'hati' iti dvitve UDhamUDhiM vAkhyat-aujiDhaditi manyante / / 82 / / nyA0 sa0--ho dhu0 / madhulihAviti-yadA *gatikAraka0% iti nyAyAd madhuzabdasya 'liha' ityanenA'vibhaktyantena samAsastadA'ntarvativibhaktyabhAvAt padatvaprAptireva25 nAstIti yadApi 'loDhaH' iti kRtvA madhuno lihAviti vibhaktyantena samAsastadApi "vRttyanto'saSe' [ 1. 1. 25. ] iti padatvAbhAva ityubhayathApyapadatvaM 'liha' ityasyeti /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 83-84] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 186 dvitve sthAnivattvAditi-nanu kathamatra sthAnitvam ? prakAreNa saha kta ti dvirvacane kartavye pUrvavidhitvAbhAvAt, satyam-nimittApekSayApIha prAvidhiriSyate; yadvA hat' ityanayoH prAgvidhitvamastyeva, avayavayozca samudAyopacArAt 'ha ta' ityasyApi svarAdezasthAnyantasya prAvidhitvamiti: yadi nimittApekSayA prAvidhiriSyate, tahi nayanamityatra svarAdezasya guNasya sthAnitve'yAdezo na prApnoti, satyam-nimittApekSayA prAgvidhitvaM prAyikamiti / 5 kecit tviti-candragomi-devanandyAdayaH / / 2. 1. 82 / / bhvAdedadighaH // 2. 1. 83 // bhvAderdhAtoryo dakArAdiravayavastadavayavasya hakArasya dhuTi pratyaye pare padAnte ca ghakArAdezo bhavati, DhasyApavAdaH / dagdhA, dagdhum, dhakSyati; dogdhA, dogdhum, dhokSyati; eSu vyapadezivadbhAvAd dhAtoravayavasya dAditvam, adhA-10 kSIt / padAnte-adhog, godhuk, kASThadhak, godhugbhyAm, kASThadhagbhyAm, godhukSu, kASThadhakSu / bhvAderiti kim ? dAmalihamicchati kyan kvip-dAmaliT, evaM dRSaghuTa / dAderiti kim ? soDhA, madhuliT / ha ityeva-adAt / dhuTpadAnta ityeva-goduho, goduhaH / / 83 / / nyA0 s0-bhvaade0| yadi bhvAderityasya dAderiti samAnAdhikaraNaM vizeSaNaM 15 bhavet tadA'dugdhetyAdayo'DAgame kRte dAditvAbhAvAnna sidhyeyuriti bhvAderityasya dAderiti vyadhikaraNaM vizeSaNaM vyAkhyAtam / nanvatra sarveSvapi prayogeSu ghasya gaH kriyate, tato ga eva kriyatAm, kiM ghakaraNeneti, satyam-gakAre kriyamANe caturthAntatvAbhAvAdadhogityAdI "ga-Da-da-ba0" [ 2. 1. 77. ] ityAdinA caturthatvaM na syAt / / 2. 1. 83 / / / muha-duha-snuha-sniho vA // 2. 1. 84 // 20 eSAM saMbandhino hakArasya dhuTi pratyaye padAnte ca ghakArAdezo vA bhavati, druhaH prApte'nyeSAmaprApte vikalpaH / muha,-mogdhA, moDhA; unmuk, unmuT; unmugbhyAm, unmuDbhyAm ; druha -drogdhA, droDhA; mitradhra k, mitraghra Ta; mitradhra gbhyAm, mitradhra DbhyAm ; snuha,-snogdhA, snoDhA; utsnuk, utsnuT; utsnugbhyAm, utsnuDbhyAm ; sniha -snegdhA, sneDhA; celasnik, celasniTa ; 25 celasnigbhyAm, celasniDbhyAm / dhuT-padAnta ityeva-unmuhau, unmuhaH / muhA'deriti gaNanirdezamakRtvA dhAtuparigaNanaM yaGlupyapi vidhyartham-momogdhi, momoDhi vA, dodrogdhi, dodroDhi / / 84 / /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 62. ] nyA0 sa0 "1 - muha0 / celasnik celaM snihyati - siJcatItyarthaH, secanArthatvaM tvasya " svasnehana 0 ' [ 5. 4. 65. ] iti sUtre snihyate'neneti snehanamudakAdIti darzanAd vijJAyata iti / nanu kiM muhAdayaH svarUpeNopAdIyante ? muhAderityevocyatAm, na caivaM kRte'dhikAnAM prasaGgastadanantaraM vRtkaraNAt taddhi puSpAdivad muhAdiparisamAptyarthamapi bhaviSyatItyAha-muhAderiti / / 2. 9 84 / / 160 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite 5 nahA-99hordha-tau // 2. 1. 85 // naherbragsthAnasyAhazca dhAtoH saMbandhino hakArasya dhuTi pratyaye padAnte ca yathAsaMkhyaM dhakAra - takArAvAdezau bhavataH / naddhA, natsyati, upAnat, parINat, upAnadbhyAm, upAnatkalpaH; graha - Attha, graheniyataviSayatvAt padAntatA nAsti / dhuT - padAnta ityeva - upanahyati, upAnahau, upAnahaH; grAha, 10 zrAhatuH, AhuH / AherAdezAntarakaraNam "pradhazcaturthAt ta-thordhaH" [2. 1. 76. ] iti thakArasya dhatvanivRttyartham / / 85 / / "1 nyA0 sa0 - - nahA''ho0 / brasthAnasyeti - anyasyAsaMbhavAt / AtthetinanvAherapi dhakAre "praghoSe prathama 0 ' [ 1. 3.50. ] iti takAre kRte 'prattha' iti sidhyatItyubhayorapi dhakAra eva kriyatAM, kiM takArakaraNe netyAha- AherAdezAntaretyAdi na ca 15 sivastha vidhAnAdeva ghatvaM na bhaviSyati, anyathA sivo dhatvameva vidadhyAditi vAcyam, yato lAghavArthaM tadbhave, anyathA "brUgaH paJcAnAm 0" [4.2.118.] ityatra "sivo dhaH" iti sUtrAntare kRte gauravaM syAt, tasmAt sUktaM dhatvanivRtyarthamiti / / 2. 1. 85 / / 2 ca - jaH ka- gam // / 2. 1. 86 / / cakAra-jakArayordhuTi pratyaye pare padAnte ca kakAra - gakArAvAdezau 20 bhavataH / vaktA, vaktum, vakSyati, grodanapak, tvak, vAk, vAgbhiH, vAktvam; jaH-tyaktA, tyaktam, tyakSyati, ardhabhAg, svapnag, tRSNak / dhuT-padAnta ityeva - vacmi, vAcau, vAcaH / pratyaya ityeva - icchati, majjati / kathaM taccuJcuH, taccaraNa:, taccarati ?, ucyate - pratra dasya paratvAt tRtIyatve pazcAccavargatve prathamatvam, tatastRtIyasya " ca jaH ka - gam" [ 2. 1. 86. ] iti pare'sattvena 25 ca-jayorabhAvAt katva-gatve na bhavataH ; ajjhalAvityatra tu saMjJAzabdatvAnna bhavati / / 86 / / L
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 87.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 191 nyA0 s0-c-jH0| 'dhuTa-padAnta' ityasya ca-jAbhyAM ka-gAbhyAM pratyekamabhisaMbandhAd yathAsaMkhyAbhAvaH, pratyekamabhisaMbandhazca "prAginAt" [2. 1. 48.] "styAdivibhaktiH" [ 1. 1. 16. ] iti sUtraniddiSTakatva-gatvarUpajJApakAt, kiJca yadi 'dhuT-padAnta' ityanena saha yathAsaMkhyamabhipretaM syAt tadA "Rtvig" [ 2. 1. 66. ] ityadhikAre jagrahaNaM kRtvA gatvaM vidadhyAditi / athAtra sUtre kimarthamAdezadvayavidhAnam ? yAvatA 5 kavidhAnaM gavidhAnaM vA kriyatAm, yathAlakSaNaM kasya gatve gasya katve ca sarvasAdhyasiddheH, satyam-gA'bhAve lagnAdayaH, kA'bhAve pakvAdayo na sidhyeyuriti ka-gagrahaNam / / 2.1.86 / / yaja-suja-mRja-rAja-bhrAja-bhrasja vrazcaravAjA zaH SaH // 2. 1. 87 // yajAdInAM dhAtUnAM ca-jaH zakArasya ca dhuTi pratyaye pare padAnte ca10 SakAra Adezo bhavati / yaj-yaSTA, yaSTum, deveTa, upayaT, upayaDbhyAm ; sRj-sraSTA, sraSTum, tIrthasRTa, tIrthasRDbhyAm ; mRj-mASrTA, mASTuMm, kaMsaparimRTa, kaMsaparimRDbhyAm ; rAj-samrAT, samrADbhyAm ; bhrAj-vibhrAT, vibhrADbhyAm ; rAja-bhrAjoH ktireva dhuT, anyastu iTAvyavadhIyate, rASTiH, bhrASTiH, kecit tu kti necchanti; bhrasj-bhaSTA, bhraSTum, bhA, bhaSTuMm, dhAnAbhRD, dhAnA-15 bhRDbhyAm ; vazca-vraSTA, vraSTum, mUlavRTa, mUlavRDbhyAm ; parivrAj-parivrAG, parivrADbhyAm, "didyuddadRd" [5. 2. 83.] ityAdinA kvibantasyaiva nipAtanAd dhuvyasaMbhavAnnodAhRtam / zakArAnta-liz-leSTA, leSTum, liT, liDbhyAm ; chAdezo'pi zakAro gRhyate-praSTA, praSTum, zabdaprAD, zabdaprADbhyAm / rAjisahacaritasya bhrAjergrahaNAt "ejuG bhejuG bhrAji dIptau"20 ityasya gatvameva-vibhrAk, vibhrAgbhyAm; ata eva bhrAjerAtmanepadino'pi "rAjRg TubhrAji dIptau' ityubhayapadiSu punaH pAThaH sAhacaryArtham / dhuT-padAnta ityeva-devejau, devejaH, rajjusRjau, kaMsaparimRjau, samrAjau, vibhrAjau, dhAnAbhajjau, mUlavRzcau, parivrAjau, zabdaprAzau, uccht-smushau| yajAdidhAtusAhacaryAt zakArasyApi dhAtoH saMbandhina eva grahaNAdiha na bhavati-nizAzabda-25 syAntalope "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti jakAre-nijbhyAm, supi tu - jakArasya prathamatve "sasya za-Sau" [1. 3. 61.] iti supaH sakArasya zatve "prathamAdadhuTi zazchaH" [1. 3. 4.] iti chatve-nicchu, jakArasya tu pare
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 88.] gatve'sattvAt "ca-jaH ka-gam" [2. 1. 86.] iti gatvaM na bhavati / ca-ja ityeva-vRkSavRzcamAcaSTe raNau vici-vRkSav, atra vakArasya mA bhUt / kathamasRg, asRgbhyAm, rajjusRg, rajjusRgbhyAm ?, asRjrajjusRjzabdayoroNAdikayorbhaviSyati / kazcit tu "anunAsike ca cchvaH zUTa" [4. 1. 108.] iti zatvavidharanityatvajJApanArthaM chakArasyApi Satvamicchati, tanmate-pathiprAcchau, 5 pathiprAcchaH, zabdaprAcchau zabdaprAcchaH / "ucchat vivAse' samucchau, samucchaH / / 87 / / nyA0 sa0--yaja-sRjaH / ktireva dhuDiti-"tehAdibhyaH" [ 4. 4. 33. ] iti niyamAt ktau iDabhAva ityarthaH, nanu yaGa lubantayoranayoranyo'pi tivAdidhuT saMbhavati, tat kathaM ktireva dhuDiti, satyam-yaGa lubantayoranayordhAtupArAyaNikAnAmeva mate prayoga iSyate,10 na vaiyAkaraNAnAmiti ktirevetyuktam / sAhacaryArthamiti-na cAtmanepadAnityatvajJApanArtha punaH pATha iti vAcyam, tadA hyAtmanepadiSveva punaH paThyeta, nApyekasya TvanubandhatvAdathurbhavatyanyasya neti vAcyam. yataH TvanubandhAdapi "asarUpa0" [ 5. 1. 16. ] iti sUtrAd utsargaH pratiSyate, tasmAdekenApi dhAtunA'rthAbhedena prayogadvayaM sidhyati, paraM sAhacaryAya dviH pATha iti / kathamasRgiti-napUrvasya sRjeH kvibantasya Satvena bhAvyam, tat kathaM15 gatvamityAha-auraNAdikayoriti-asyata iti na sRjyata iti vA "rudhipRthi0" [uNA0 874.] iti kidaji bAhulakAdekatrAsya Rtve'nyatra jakArA-kArayorlope caa'sRjshbdsiddhiH| pathiprAcchAviti-panthAnaM pRcchataH "didyata0" [ 5.2. 83.] iti kvipa / dhuTi padAnte ca pUrvANyevodAharaNAni, vyAvRttau tu vizeSaH / svamate tu pathiprAzAvityAdyeva bhavati / / 2.1.87 / / 20 saMyogasyAdau skolaka // 2. 1. 88 // dhuTi pratyaye padAnte ca yaH saMyogastasyAdau vartamAnayoH sakArakakArayoluMg bhavati / aolasjaiti-lagnaH, lagnavAn, sAdhulak, sAdhulagbhyAm ; masj-sAdhumak, sAdhumagbhyAm ; aovazcaut-vRkNaH, vRkNavAn, mUlavRT, mUlavRDbhyAm ; bhrasj-bhRSTaH, bhRSTavAn, yavabhRT, yavabhRDbhyAm ; k-takSau-taSTaH,25 taSTavAn, kASThataTa, kASThataDbhyAm, akSau aSTaH, aSTavAn, tRNATa, tRNADbhyAm' tRNATakalpaH; cakSi-pAcaSTe / nanu skorlukaH parasminnasattvAt "padasya" [2. 1. 86.] iti saMyogAntasya lopaH syAt, naivam-skoH padAnte luko vidhAnAdasattvAbhAvaH, anyathA hi samudAyasyaiva lopaM vidadhyAt /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 163 saMyogAntasyeti kim ? sAtA, kRtam / AdAviti kim ? zaGkarvakaizca yaGlupi-zAzakti, vaavngkti| skoriti kim ? narnati / "adDa abhiyoge", "aTTi hiMsA'tikramayoH" anayoH kvipi uttarasUtreNa DakAraTakArayorluki dakArasya ca prathamatve-kSetraprAt, gRhaprAt / anye tvaTi topAntyaM paThanti, tanmate-kvipi at, ad / anyastvadDateH saMyogAderdakArasyApi 5 lopamicchati, tanmate-aTa, aDbhyAm, tathA "aTTa atikrama-hiMsayoH" iti paThan saMyogAdeSTakArasyApi lopamicchati-aTa, aDbhyAm / dhuTa-padAnta ityeva-sAdhumajjau, kaasstttkssau| pratyaya ityev-pRthksthaataa| vAsyarthaM kAkyarthamityatra tu yatvasya bahiraGgatvenAsiddhatvAt saMyogAditve'satyanenAderuttareNa cAntasya luga na bhavati / kathaM mAMsaM pipakSati kvip-mAMsapipak,10 vaco vivakSate-vacovivak ?, katvasya parasmillope'sattvAnna bhavati / / 88 / / ___ nyA0 s0--sNyog0| saMyujyante varNA atreti "vyaJjanAd" [5. 3. 132.] iti dhani saMyogaH, sa ca vaiyAkaraNasaMpradAyAd "vya khananairantaryamucyate, dantyApadiSTam iti nyAyAt tAlavyazasya lug dazitaH, dantyasya tu sasya 'avAvag' ityatra "kakuGa zvakuGa0" iti paThitasya vaskehUya iti / samudAyasyaiva lopaM vidadhyAditi-15 kayA yuktayA ? saMyogeti prathama, padasyeti dvitIyam, ante ceti tRtIyaM sUtraM kuryAt, tatrAdyasyArthaH-dhuTi pratyaye saMyogAdisthayoH sakAra-kakArayolaga bhavati, dvitIyasyArtha:padAnte vartamAnasya sakArakakArAdisaMyogasya sakalasyApi luk, tRtIyasyArtha:- "padasya" ityataH padAnta ityanuvartate, tataH padAnte saMyogasambandhino'ntasya lug bhavatItyakaraNAlluka: sthAnitvaM na bhavati / anye tu aTimiti-tanmata-svamatayo: "na badanam 0" [4. 1. 5.]20 ityatra vizeSaH, tanmate-atiTTiSate, svamate tu-aTTiTiSata iti ! pRthaksthAteti / pRthakzabda: kAnto'vyayam, na tu "rudhi-pRdhi0" [uNA0 874.] ityanenAjantaH, tadA "ca-ja:0" [2. 1. 86.] iti gatvasya pare'sattvAt tadAdezasya katvasyApyasattve dvayaGgavikalatA syAt / mAMsapipagiti-nanvatra "svarasya0" [7. 4. 110.] iti sthAnivadbhAvena padonte saMyogasyAbhAvAta kakAralopo na prApnoti, na cAsadvidhau sthAnitvaniSedha iti 25 vAcyam, asklukIti bhaNanAt, satyam-nanirdiSTasyAnityatvena sthAnitvAbhAvAt prAptividyate, yathA madhugityatra / / 2. 1. 88 / / padasya // 2. 1. 86 // padAnte vartamAnasya saMyogasya lugantAdezo bhavati, sa ca pare syAdividhau ca pUrvasminnasan draSTavyaH / pumAn, pumbhyAm, pumbhiH, pumbhyaH, puMsu, puMvat,30
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ] bRhadvRtti-ladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 60.] puMrUpyaH, puMmayaH, puMjAtIyaH; evaM- 'gomAn, anaDvAn, mahAn, bhUyAn, kurvan, / zreyAn' ityAdau saMyogAntalopasya parakArye'sattvAduttarasUtreNa nalopo na bhavati, syAdividhau cAsattvAdatvAdilakSaNo dIrgho bhavati / padasyeti kim ? skantvA, syantvA; 'bhavAJc zete' ityAdau tu JcAdezavidhAnasAmarthyAnna bhavati / / 86 // nyA0 s0-pdsy| padAnte vartamAnasyeti-padasya vizeSyasya "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113.] iti paribhASayA saMyogAntasyeti sthite padAnte vartamAnasyeti vyAkhyAtam, atra padAnte saMyogasya lug bhavatItyucyamAne'pi saMyogAntasya padasyaiva lopa ityarthasya siddhatvAt padasyeti vacanaM padAntasambaddhadhunivRttyarthan, tena skantvetyAdau dhuDAdau luk na bhavati / bhUyAniti apadasaMjJake'pi taddhite "asvayaM vo'v" [7. 4. 70.] na, "bhUluk10 ca0" [7. 4. 41.] ityatra UkAraprazleSAt, na ca bhUvidhAnAdeva na bhaviSyatIti vAcyam, vidhAnaM bhametyatra padasaMjJake caritArthana / sAmarthyAnna bhavatIti-anyathA prakriyAlAghavArthaM akArameva vidadhyAdityarthaH / / 2. 1. 86 // rAt saH // 2. 1.60 // padAnte vartamAnasya saMyogasya sambandhino rephAt parasya sakArasyaiva15 lug bhavati / cikIH, cikIAm, cikIrSu; atra cikIrSatIti kvipi "ataH" [4. 3. 82.] ityakAralope Satvasya pare'sattvAt sakArasyaiva lopaH; evaMjihIH, jihIAm, jihIrSa; kaTacikIH, paTajihIH / pUrveNaiva siddhe niyamArthaM vacanam, tena rAt parasya saMyogAntasya sasyaiva lopo nAnyasya-U, UgAm, nyamA gRdheH spardhezca yaGlupi dvitve "rirau ca lupi" [4. 1. 56.] iti20 pUrvasya rAgame "pAguNAvanyAdeH" [4. 1. 48.] iti dIrghatve ca hyastanyAH sivi Adezcaturthatve "laghorupAntyasya" [4. 3. 4.] iti guNe "seH raddhAM ca rurvA" [ 4. 3. 76. ] iti sivluki dhakArasya ca rutve "ro re lug dIrghazcAdidutaH" [1. 3. 41.] iti ralope pUrvasya dIrghatve aDAgame ca siddhamajarghAH, apAspAH / rAdeva sasyeti tu viparItaniyamo na bhavati-"puMvat25 karmadhAraye" [ 3. 2. 57.] ityatra puMvaditi nirdezAt / / 60 / / nyA0 s0--raatsH| rAt parasya sasyaiveti-yadyevam 'abibhaH, ajAgaH' ityAdI bibharterjAgartezca hastanyA divi "havaH0" [4. 1. 12.] iti dvitve atve "pR.bha0"
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 1.] zrI siddhahema candrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 165 [ 4. 1. 58. ] itItve "dvitIya0" [4. 142. ] iti batve guNe ca niyamAllopo na prApnotIti, naivam - prakaraNAt pUrvasUtravihitasyai - vAyaM niyamo na " vyaJjanAdde: 0 [ 4.3.78.] ityuttarasUtravihitasya yadvA sUtre dvitakAranirdezo jJAtavyaH, dvitakAranirdeze'pi na ko'pyuccAraNakRto bhedo'sti, tatazca rAt parasya takAra - sakArasyaiva lug nAnyasyeti sUtrArthaH samajani; yadyevaM tarhi kIrtayateH kvipi koriti prApnoti, atra bhASyaM loke prayuktAnAmida - 5 manvAkhyAnaM, loke ca 'kIt' ityeva dRzyate, na kIriti / ajarghA iti nanvatra "se: svAm 0 [ 4. 3. 76. ] iti seluM ki rutve ca kartavye "ga-Da-da- bA0" [ 2. 1. 77. ] iti ghatvasyAsattvAt kRte rutve caturthAntatvAbhAvAt kathaM thakAraH ? satyam prasiddhaM bahiraGgam 0 iti bhaviSyati, anvityadhikArAcca "ro re lug0" [1. 3. 41.] iti na pUrvaM lugiti prAptiH / / 2. 1. 60 / / " 10 nAmno nosnahna // / 2. 1. 61 // padAnte vartamAnasya nAmno nakarasya lug bhavati, anahnaH- sa cedahanzabdasambandhI na bhavati sa cAsan syAdividhau para iti nivRttam / rAjA, vRtrahA, daNDI, vAgmI, rAjapuruSaH, rAjakAmyati, rAjakalpaH / syAdividhAvasattvAd 'rAjabhyAm, rAjabhiH, rAjasu' ityAdau dIrghatvaistvaitvAnya- 15 kArAntatvAbhAvAnna bhavanti / ana iti kim ? prahareti, praharadhIte, horUpam dIrghAhA nidAghaH ; atra paravidhau repha - rutvayorasattvAnnalopaH syAt, sAvakAzaM ca tadubhayaM saMbodhane - he grahaH ! he dIrghAhaH ! | padasyetyeva - rAjAnau / syAdividhAvityeva-rAjAyate, carmAyate, atra kyavidhau sattvAt "dIrghazciyaGgyakyeSu ca " [ 4. 3. 108. ] iti kye'ntyAkAradIrghaH siddhaH / nAmna iti 20 kim ? ahannahitam, kurvIran, sarvasmin; vRkSAn / vRtrahabhyAm, vRtrahabhirityatra tu prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti nalopasyAsiddhatvAt "hrasvasya taH pitkRti" [4. 4. 114.] iti to'nto na bhavati / / 61 / / nyA0 sa0 -- nAmno0 / nanvatra vizeSavidhAnAt "ro lupyari" [ 2. 1. 75. ] iti "ahnaH" [ 2. 1. 74. ] iti ca repha-rutve eva bhaviSyataH, kimahanpratiSedhena ? 25 ityAha-asattvAditi / na caivaM tayoranavakAzatetyAha - sAvakAzamiti tadubhayamiti repharutvalakSaNam / sambodhana iti - " mAmantrye" [ 2.1.2. ] iti nalopapratiSedhAt / * ahannahitamiti - lakSaNa - pratipadoktayoH 1:08 iti pratipadoktasyaivAnuzabdasya niSedha ityatra prAptiH; paraM nAmna iti vyAvRttyA niSidhyate / vRtrahabhyAmiti - dhAtumAtrAzritatvena to'nto'ntaraGgo bAhyasyAdyapekSaNAnnalopo bahiraGgaH // 61 // 30
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 ] bRhadvRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 62-64.] nAmanye // 2. 1. 62 // Amantrye'rthe vartamAnasya nAmna: sambandhino nakArasya lug na bhavati / he rAjan ! , he takSan ! , he sIman ! , he bahurAjan ! ; etadeva pratiSedhavacanaM jJApakam--silukaH sthAnivadbhAvena "adhAtuvibhakti0" [1. 1. 27.] iti nAmasaMjJApratiSedho na bhavatIti / 'he rAjavRndAraka !' ityatra samudAyArtha 5 Amantryo nAvayavArtha iti nalopapratiSedho na bhavati, avayavArthasya tvAmantryatve'sAmarthyAt samAsa eva na syAt / / 62 / / nyA0 s0-naamnye| 'Amantrye' ityekavacanAt 'paJca, sapta' ityAdInAM nalopaniSedho na bhavatIti candragomIyamatam / anye tveteSAmAmantraNamapi necchanti, amumevArthaM nyAsakAraH spaSTayati-atrAmantrya iti sAmAnyAbhidhAne'pi au-jaso kArasya padAntatvA-10 bhAvAd dravyasyaiva sambodhanArhatvAt saMkhyAyAzcA'sattvarUpatvAt pariziSTa: sireva labhyate, saMkhyeye'pi vartamAnAyAH saMkhyAyA AmantraNAdarzanAt, darzane tu 'Amantrye' ityekatvasya vivakSitvAd dvivacana-bahuvacanayona lopAbhAvaH; 'aAmantrye' ityekavacanAd yatraka evAmantryastatraivAnena lopaniSadho yatra bahavastatra na, yathA 'he paJca puruSAH' ityAdau / nanu he rAjannityAdau siluka: sthAnivadbhAvena "adhAtuvibhakti0" [ 1. 1. 27. ] ityanena 15 nAmatvAbhAve pUrveNa prAptireva na, kiM pratiSedhena ? ityAha-etadeveti / na ca vAcyaM siluka: sthAnivattvena "nAma sid0" [1. 1. 21.] iti padatvaM prApnoti, tasmizca sati naluka bhaviSyatIti, yataH "sthAnIvA'varNavidhau" [ 7. 4. 106. ], atra tu vyAnalakSaNo varNavidhiriti sthAnitvaM na pravartata iti / / 2. 1. 62 // 20 klIbe vA // 2. 1. 63 // AmantryaviSayasya nAmnaH klIbe-napuMsakaliGga vartamAnasya nasya lug vA bhavati / he carma ! , he carman ! ; he dAma ! , he dAman ! / / 63 / / mA-varNAntopAntA-paJcamavargAnmatormo vaH // 2.1.64 // mazcAvarNazca mAvaNauM, to pratyekamantopAntau yasya tasmAt-makArAntAnmakAropAntAccAvarNAntAdavarNopAntAcca, paJcamarahitavargAntAcca nAmna:25 parasya matormakArasya vakAra Adezo bhavati / makArAntAt-kiMvAn, idaMvAn, zaMvAn-makAropAntAt-zamIvAn, lakSmIvAn, dADimIvAn; avarNA; ntAt
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 65.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 197 vRkSavAn, plakSavAn, khaTvAvAn, mAlAvAn; avarNopAntAt-aharvAn sugaNvAn, payasvAn, dRSadvAn, vArvAn, bhAsvAn ; apaJcamavargAt-marutvAn, vidyutvAn, udazvitvAn, taDitvAn, samidvAn / mA-'vantiopAntA-'paJcamavargAditi kim ? agnimAn, vAyumAn, pitRmAn, nRmAn / nRmatorapatyaM nArmata ityatra tu vRddhe bahiraGgalakSaNatvAnna bhavati / / 64 / / / nyA0 sa0--mAvarNA0 / atra makArA-'varNayorantopAntAbhyAM saha yathAsaMkhyaM na "noAdibhyaH' [ 2. 1. 66. ] iti niSedhasya vyarthatvAt, yata UrmimAnityatra mAntatvasya yavamAnityatrAvarNopAntatvasyAbhAvAt. "bhogavad gaurimato:0" [3. 2. 65. ] iti nirdezAd vaa| bahiraGgalakSaNatvAditi-taddhitApekSatvena vRddhirbahiraGgA, tadanapekSaM tu vatvamantaraGgamiti / / 2. 1. 64 / / 10 nAmni // 2. 1. 65 // nAmni-saMjJAyAM viSaye matormakArasya vakArAdezo bhavati / ahIvatI, kapIvatI, maNIvatI, munIvatI, RSIvatI; evaMnAmAno nadyaH; "nadyAM matuH" [7. 2. 72.] iti cAturathiko matuH / AsandIvAn nAma grAmaH / / 65 / / ___ nyA0 s0--naamni| nAma dvividhaM, devadattAdi nirUDhalakSaNAkaM laukikaM yat15 saMjJeti prasiddham, "adhAtavibhakti0" [ 1.1.27. ] iti zAstrIyaM ca, tatra pratyAsannatvAcchAstrIyasyaiva grahaNe prApte nAmAdhikAreNaiva tadarthasya lAbhAnnAmnItyatiricyamAnamadhikArthaparigrahAya bhavallaukikameva jJApayatItyAha-saMjJAyAmiti / prAsandIvAniti-pAsate janA asminnityAsanaM, tad vidyate yasmin grAme ityAsanazabdasya pRSodarAditvAdAsandIbhAve'nena matorvatve AsandIvAn grAmaH, Asandovad ahisthala; saMjJAyA anyatra-20 AsanavAnityeva bhavati, yathA ca saMjJAyA abhAvAd vatvA-''AsandIbhAvayorabhAvastathA "anajirAdibahusvarAdi0" [3. 2.78.] dIrghatvasyApi / apare tvAsandIzabdo'stIti manyante, Asam-AsikriyAM nandati-aNi pRSodarAditvAt, AserdhAtoH "kumuda0" [6.2.66. ] iti vA-pAsandI-vetrAsanaM, sA'trAsti madhvAdiH [ "madhvAde: 6. 2. 73 / iti matuH ]; vede yathA-AsandImAruhya UdgAteti, loke yathA-audumbarI rAjAsandI25 bhavati, udumbarasya vikAra:-audumbarI, rAjJa AsandI-rAjAsandI, somAsanamityarthaH / / 2. 1. 65 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 ] bRhadvRttilavunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 66-68.] 10 carmaNvatya-9bThIvac-cakrIvat-kakSIvad-rumaNvat / // 2. 1. 66 // ete zabdA matvantA nAmni viSaye nipAtyante / carmanzabdasya nalopAbhAvo gatvaM ca nipAtyate--carmaNvatI nAma nadI, asthizabdasyASThIbhAvaH-- aSThIvAna jaGgorusaMdhiH, cakrazabdasya cakrIbhAva:--cakrIvAn nAma gardabhaH, 5 cakrIvAn nAma rAjA, kakSyAzabdasya kakSIbhAvaH--kakSIvAn nAma RSiH, lavaNazabdasya rumaNbhAva:--rumaNvAn nAma parvataH / anye tvAhuH--rumanniti prakRtyantaramasti, tasyaitannipAtanaM nakAralopAbhAvArthaM NatvArthaM ca, vatvaM tu yathAyogamastyeva / nAmnItyeva--carmavatI, asthimAn, cakravAn, kakSyAvAn, lavaNavAn / / 66 // nyA0 s0-crmnnvtysstthiiv0| kakSyAzabdasyeti-kakSe bhavA kakSAya hitA vA kakSe sAdhurvA "digAdidehAMzAdya:0" [6. 3. 124.] ityAdibhirye-kakSyA brahmaNaH saadRshymudyogshcetyrthH| lavaNasyeti-lunAti vairasyaM nandyAdyanaH, ataeva gaNapAThANNatvam / / 2. 1. 66 / / udanvAnandhau ca // 2. 1. 97 // Apo dhIyante'sminnityabdhiH, abdhau nAmni codanvAniti udakazabdasya matAvudabhAvo nipAtyate / udanvAn ghaTaH, udanvAn meghaH, yasminnudakaM dhIyate sa evamucyate; nAmni-udanvAn samudraH, udanvAn nAma RSiH, yasyaudanvataH putraH; udanvAn nAma AzramaH / abdhau ceti kim ? udakavAn ghaTaH, atra ghaTasyodakasambandhamAnaM vivikSitaM, na dadhAtItyarthaH / / 67 // 20 15 nyA0 s0-udnvaan0| udanbhAvasAmarthyAnnalopo na, anyathA udabhAvo nipAtyeta / / 2.1.67 / / rAjanvAn surAjJi // 2. 1. 98 // zobhano rAjA yasya tasminnabhidheye rAjanvAniti matau nalopAbhAvo nipAtyate / rAjanvAn dezaH, rAjanvatI pRthvI; rAjanvatyaH prajAH / surAjJIti25 kim ? rAjavAn dezaH / / 68 / /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 e6.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 166 nyA0 sa0-- rAjanvAn0 / surAjJIti - zobhananRpatau vAcye / yadA tu rAjanzabdena candro'bhidhIyate tadA rAjavAn deza ityeva, nipAtanasyeSTaviSayatvAt / / 2.1.68 / / nomrmyA dibhyaH // 2. 1. 66 / / Urmi ityevamAdibhyo nAmabhyaH parasya matormakArasya vakArAdezo na bhavati / UrmimAn, dalmimAn, bhUmimAn, timimAn, krimimAn, ebhyo 5 mopAntyatvAt prApte; yavamAn, kruJcAmAn, drAkSAmAn, ghrAGkSAmAn, vAsAmAn, ebhyo'varNAntatvAt prApte; haritmAn, garutmAn, dhvajitmAn, kakudmAn, ebhyo'paJcamavargAditi prApte; jyotiSmatI, mahiSmAn, gomatI, kAntimatI, zimbImatI, harimatI, cArumatI, ikSumatI, bandhumatI, madhumatI, bindumatI, indumatI, dramatI, vasumatI, aMzumatI, zramatI, hanUmatI, sAnumatI, bhAnumatI; 10 ebhyaH " nAmni " [ 2. 1 65 ] iti prApte pratiSedho'yam / Urmi, dalmi, bhUmi, timi, kRmi, yava, kruJcA, drAkSA, dhAGkSA, vAsA, harit, garut, dhvajit, kakud jyotis mahiSa, go, kAnti, zimbI, hari, cAru, ikSu, bandhu, madhu, bindu, indu, dra, vasu, aMzu, zru, hanu, sAnu, bhAnu, ityUrmyAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham tena yasya sati nimitte matorvatvaM na dRzyate sa 15 UrmyAdiSu draSTavyaH / / 66 / / nyA0 sa0 - normyAdibhyaH / dalmimAniti - dalmirindraH praharaNavizeSo vA, so'syAsti / timimAn, krimimAniti - " krami tami0 " [ uNA 0 613.] iti dvayorapi nipAtanam, krimi:- kSudrajantuH, timirmahAmatsyaH / garu - picchaM, tadasyAsti / dhvajamAniti - adhvAnaM jayati kvip pRSodarAdiH / kakudmAniti - kakaterbAhulakAdut - 20 pratyaye gaNe dvidakArapAThAnmatau nAnunAsikaH / mahiSmAniti--"naDakumuda0" [ 6.2. 74.] iti Diti matau prasiddhaM bahiraGgam ityakAralopasyAsiddhatvAnna. "dhuTastRtIyaH " [ 2. 1. 76. ] na ca vAcyaM "svarasya pare0 " [ 7. 4. 110.] iti sthAnitvaM, tasyAsadvidhau "na sandhi0 " [ 7. 4. 111.] iti niSedhAt / kAntimatIprabhRti bandhumatI yAvat sarveSu " nadyAM matuH " [ 6.2. 72.] zimbImatI "DI-nI-bandhi-zRdhi0" [ uNA0 325. ]25 ' iti DidimbaH, gaurAdiGoH / madhumato "madhvAdeH " [6. 2. 73.] iti matuH / zRNototi kvip prAgamazAsanamanityam iti tAgamAbhAve - zruzabdaH / hanUmAniti - anajirAdi" [ 3. 2. 78.] iti dIrghaH / / 2. 1. 66 / /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] bRha vRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 100-101.] mAsa-nizA-99sanasya zasAdau laga vA // 2. 1. 100 // eSAM zasAdau syAdau pare lugantAdezo vA bhavati / mAsaH, mAsAn ; mAsi, mAse; nizaH, nizAH; nizi, nizAyAm ; nijbhyAm, nizAbhyAm ; nicchu, nizAsu; Asani, Asane / zasAdAviti kim ? mAsau, mAsAH, mAsarUpyaH / / 100 / / nyA0 s0--maas-nishaa0| syAdAviti-syAderanyaH zasAdirna sambhavatIti syAdAvudAhAri, atha "saMkhyaikArthAt0" [7. 2. 151.] iti zassaMbhavastadAdizabdasyAkalAdonAmasaMbhavenAnarthakyam, yadvA maNDUkapluta0* nyAyena syAdiranuvartanIya iti, Adizabdasya vyavasthAvAcitvAd vA syAdireva labhyate / mAsazabdasya bhyAmyanenAntalope *asiddhaM bahiraGgam 0* iti akArasthAnitvena "so ruH" [2. 1. 72.] iti rutvAbhAve10 "dhuTastRtIyaH" [2. 1. 76.] iti datve tu nyAyAnityatvAt-mAdbhayAmiti manyate bhASyakRta, durgastu-mAsbhyAmiti, svamate tu dvayamapi bhavati / nijabhyAmiti-atra nizzabde satyapi nizAgrahaNaM nijmyAmityasya sidhyarthaM, nizzabdasya hi bhyAmi niDabhyAmityeva bhavati, kvibantatvAd dhAtutve "yajasRja0" [ 2. 1. 87. ] ityAdinA SatvaprApteH / / 2. 1. 100 / / 15 danta-pAda-nAsikA hRdayA-suga-yUSodaka-doryakRcchakRto dat-pannama-hadasan-yUSannudana-doSan yaka-zakan vA // 2. 1. 101 // dantAdInAM yathAsaMkhyaM zasAdau syAdau pare dat ityevamAdaya AdezA vA bhavanti / danta-dataH, dantAn pazya; datA, dantena ; dadbhyAm 3, dantAbhyAm 3; 20 dadbhiH , dantaiH; datsu, danteSu; pAda-padaH, pAdAn; padA, pAdena; nAsikAnasaH, nAsikAH; nasA, nAsikayA; hRdaya--hRdi, hRdaye; asRj--asnA, asRjA; yUSa--yUSNA, yUSeNa; udaka-unA, udakena; dos-doSNA, doSA; yakRt-yaknA, yakRtA; zakRt--zaknA, zakRtA; zakni, zakani, zakRti / zasAdAvityeva--dantau, dantakalpaH / / 101 / / nyA0 sa0-dantapAda0 / nanu pUrvaizchandoviSayatvameSAmuktamiti "mAsa-nizA." [2. 1. 100.] ityAdi sUtraM nirarthakam, satyam-bhASAyAmapi kvacit padAdayaH prayujyanta iti jJApanArthatvAt , ata eva praviralaprayogaviSayatvAt sarvAsu vibhaktiSu nodAhriyate / 25
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 102.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 201 ata eva cAndra-bhojau manyete-pAda-padzabdAbhyAmapi padA, pAdenetyAdi siddhaM, paraM padzabdazcaraNavAcyeva, pAdazabdasya tvanekArthasyApi 'padA, pAdena' ityAdi siddhayarthaM pAdazabdopAdAnan / hRdaya-hRdbhayAM siddhe hRdayopAdAnamRSau vizeSArtham-hRdaH hRdayAn RSIn / hRdzabdastu RSivacano nAsti / / 2. 1. 101 / / ya svare pAdaH padaNi-kya-truTi // 2. 1. 102 // 5 pAditi pAdazabdasya luptAkArasya pAdayatervA kRtaNilopasya nirdezaH, pAdantasya nAmno Ni-kya-ghuDvajite yakArAdau svarAdau ca pratyaye pare padityamAdezo bhavati; sa ca nirdizyamAnasyAdezA bhavanti iti pAcchabdasyaiva bhavati na tadantasya sarvasya / vyAghrasyeva pAdAvasya--vyAghrapAt, tasyApatyam-- vaiyAghrapadyaH; dvau pAdAvasya dvipAta-dvipadaH pazya, dvipadA, dvipade, tripadI gAthA; 10 vyAghrapadI strI kule vA; dvau dvau pAdau dadAti--dvipadikAM dadAti, dvipade hitam-- dvipadIyam; pAdamAcaSTe padyamAnaM prayukta veti pAdayateH kvipi pAd-padaH pazya, padA, pade, padI kule; atra vyapadezivadbhAvena pAdantatvam / ya-svara iti kim ? dvipATyAm, dvipAdbhiH, dvipAtkAmyati / aNi-kya-ghuTIti kim ? pAdamAcaSTe--pAdayati ; kyeti kyan-kyaGoravizeSeNa grahaNam, vyAghrapAdamicchati15 sa ivAcaratIti ca--vyAghrapAdyati, vyAghrapAdyate, dvipAdau, dvipAdaH, dvipAndi kulAni / nAmna ityeva--upapadyata ityevaMzIla upapAdukaH / pAdayateH kvibantasya prayogo nAstIti kazcit / / 102 / / nyA0 s0--y-svr0| pAdantasya nAmna iti-pUrvasUtreSu nAmna ityadhicakrANo'pi nA'dhyAhAri, dhAtostatrAsambhavAt, atra dhAtusambhave nAmna iti vizeSaNaM20 ckre| anekavarNatvAt sarvasya pAdantasya prApnotItyAha-nirdizyamAnasyeti / dvipadikAmiti-"saMkhyA samAhAre ca0" [3. 1. 66.] iti suprakhyAderityakal (?) ["susaMkhyA d" 7. 3. 150. iti pAd, "saMkhyAde." 7. 2. 152. ityakal ] alopazca, nanu "avarNevarNasya" [7. 4. 68.] iti siddhe'kalsanniyoge kimallopena, satyam-sthAnitvAbhAvArtham, anyathA "svarasya0" [7. 4. 110.] iti sthAnitve pAdazabdAbhAvAnna syAt25 pdaadeshH| pAdamAcaSTe pAdayatIti-atra vyaJjanAntaH pAcchabdo likhyate, sasvare tu Nijyallope "svarasya0" [7. 4. 110.] iti sthAnitve pAcchabdAbhAvAd dvayaGgavikalatvaM syAt, tahi pAdamAcaSTa iti vAkye padaH pazyeti yad darzitaM tat katham ?, ucyatepratyAsattinyAyAd, yasmin pratyaye'kAralopastasmin yadyAdezo'pi prApnoti, atra tu
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [pA0 1. sU0 103-104.] NAvakAralopaH zasi tvAdezaH, yadA vyaJjanAntANij tadA "naikasvarasya" [ 7. 4. 44.] / ityantyasvarAdilopAbhAvaH / kazciditi-devanandI // 2. 1. 102 / / udaca udIc // 2. 1. 103 // udaciti utpUrvasyAJcateH kRtanalopasya nirdezaH, udaco nAmno'Nikya-ghuTi yakArAdau svarAdau ca pratyaye pare 'udIc' ityayamAdezo bhavati / 5 udIcyaH; udIcaH pazya, udIcI strI kule vA, udIcA, udIce / ya-svara ityeva-udagbhyAm, udkkaamyti| ariNa-kya-ghuTItyeva--udaJcamAcaSTeudayati; udaJcamicchati-udacyati, udagivAcarati--udacyate; udaJcau, udaJcaH, udaJci kulAni / aca iti luptanakArasyAJcenirdezAd--udaJcA, udaJce, kvipyarcAyAM niSedhAnnalopAbhAvaH / / 103 / / 10 nyA0 s0-udc0| udayatIti-nanu riNavarjanaM kimartham ?, na ca vAcyaMriNavarjanAbhAve udIcAdeza: syAt, yato bhavatu-udIcAdezaH, tathApi "tryantyatasvarAde:" [7. 4. 43. ] iti lope udayatIti bhaviSyati, atrocyate-vizeSavihitatvAllukaM bAdhitvA prathamamevAdeza: syAt, tathA ca sakRdgate spardhe0 iti nyAyAn pazcAdapi na syAt / / 2.1.103 / / 15 acca prAga dIrghazca / / 2. 1. 104 / / aciti--anakArasyAJcenirdezaH, aciti nAma Ni-kya-ghuDvajite yakArAdau svarAdau ca pratyaye pare cakAramAtraM bhavati, prAk--pUrvo'nantarasvarazca dIrgho bhavati / prAcyaH, pratIcyaH; prAcaH, prAcA; dadhIcaH, dadhIcA; madhUcaH, madhUcA; pitR caH, pitR cA; prAcI, pratIcI strI kule vA / anvAcayaziSTatvAd20 dIrghatvasya tadabhAve'pi cAdezo bhavati-dRSaccA, dRSacce; atra *svarasya hrasvadIrgha-plutAH iti nyAyAd dRSado dIrgho na bhavati / ya-svara ityevapratyagbhyAm, madhvagbhyAm / aNi-kya-ghuTItyeva-dadhyaJcamAcaSTe-dadhyayati; dadhyacyati, dadhyacyate; dadhyaJcau, dadhyaJcaH, dadhyaJci kulAni / aca iti luptanakArasyAJcergrahaNAdiha na bhavati-sAdhvaJcaH pazya, sAdhvaJcA,25 sAdhvaJce / / 104 //
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 105-106.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 203 10 nyA0 sa0--acc prAga0 / atha dRSadamaJcatIti kvipi TAdAvanantarapUrvasvarAbhAve dIrghatvAbhAvAdekayoganirdiSTatvAdAdezasyApyabhAvAt kathaM dRSaccetyAdi sidhyatItyAhaanvAcayaziSTatvAditi-atha vyavahitasyApi kathaM na bhavati ? satyam-prAkzabdasyAnantarArthatvAt, ata eva pUrvazabdamapAsya prAkzabdopAdAnamanantarArtham, anu-pazcAd, prAcayanaMmIlanam-anvAcayaH, tena shisstto'nvaacyshissttH| dIrgho na bhavatIti-sthAnyAsannatvAda 5 la kaarH| dadhyayatIti-paratvAt "samAnAnAM0" [1. 2. 1.] iti dIrgha bAdhitvA guNaH, tathA'tra matAntarAbhiprAyeNa "na vRddhizcAviti0" [4. 3. 11.] iti dadhIkAravRddhiniSedhaH, kiGillope satyaviti pratyaye pare guNa-vRddhI na bhavata iti matAntare vyAkhyA / athavA svara-vyAnayorabhedanyAyena "svarasya0" [ 7. 4. 110. ] iti acsthAnitvamato vRddherabhAvaH // 104 // kvasuSa matau ca // 2. 1. 105 // Ni-kya-ghuDajite 'yakArAdau svarAdau matau ca pratyaye pare kvas uS bhavati / viduSi sAdhuH--viduSyaH, pecuSi sAdhu:--pecuSyaH; viduSaH; viduSA, viduSe, viduSI strI kule vA, viduSa idaM-vaiduSam, pecuSaH, pecuSA, pecuSe, pecuSI strI kule vA, pecuSa idaM--paicuSam ; viduSmAn, pecuSmAn / matau ceti kim ? 15 vidvadbhiH, pecivadbhiH, vidvatkAmyati / ariNa-kya-ghuTItyeva--vidvAMsamAcaSTevidvayati; vidvasyati, vidvasyate; vidvAMsau, vidvAMsaH, vidvAMsi kulAni / / 105 // nyA0 s0--kvsussm0| pecuSya iti / AgamA yadguNIbhUtA0% itITsahitasya kvasa uS / uSiti SakArasya "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] iti siddhe prakriyA-20 lAghavArtha SakArakaraNam / / 2. 1. 105 / / zvan-yuvan-maghono DI-syAdyavare va u. // 2. 1. 106 // zvan yuvan maghavannityeteSAM sasvaro vakAro GI-syAdyaghuTsvare pare urbhavati / zunI strI, priyazunI kule, zunaH, zunA, zune; atiyUnI strI,25 priyayUnI kule, yUnaH, yUnA, yUne; maghonI, atimaghonI strI, priyamaghonI kule, maghonaH, maghone / DIsyAdyaghuTsvara iti kim ? zauvanam, yauvanam, mAghavanam / aghuTiti kim ? zvAnau, yuvAnau, maghavAnau, atizvAni, atiyuvAni, ati
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 107.] maghavAni kulAni / svara iti kim ? shvbhyaam| nakArAntanirdezAdiha na ' bhavati--goSThazvena, yuvatIH pazya, yuvatyA, maghavataH pazya, maghavatA / arthavadgrahaNAdiha na bhavati--tattvadRzvanA, mAtarizvanA / / 106 // nyA0 sa0-zvan-yuvan / GIgrahaNAt syAdAvaghuTsvare labdhe syAdigrahaNamadhuTsvarasyApratyayatvazaGkAnirAsArthan, zaGkA hi katham ?, DIpratyayo'puTsvaro'pi pratyaya 5 eveti nAzaGkanIya n, DIgrahaNAt, apratyayA'ghuTsambhavazca zvaudana ityAdiSu, athA'vuDityatra paryudAsAt syAdirlakSyate, tanna-prasRjyavRttinirAkaraNe hetorabhAvAt / priyazunI iti striyAM tu bahuvrIhI "nopAntyavataH" [ 2. 4. 13. ] iti trayANAmapi GIpratiSedhaH, upAntyavattA ca zvanazabdasya "na va-manta0" [2. 1. 111.] iti pratiSedhAt, itarayostvanenotvavidhAnAt, yat tu priyazunIti dRzyate tat-prathamameva GyAM karmadhAraye / zauvanam-10 zuna idamiti kArya, vikAre tu "ekasvarAt" [ 6. 2. 48. ] iti mayaT syAt / atizvAnIti-atikrAntaH zvA yairiti vAkyam, tatpuruSe tu "gauSThA'teH zunaH" [7. 3. 11.] iti samAsAntaH syAt / goSThazveneti-goSThe zveva "saptamI zauNDAyaiH" [ 3. 1. 88.] [iti] saH, "goSThA'te:0" [7. 3. 11.] itytt| nanvatra samAsAntaH samAsasyAvayavo bhavati, tatazcAnenAdhuTsvarAdipratyayasya vyavadhAnAt prAptireva nAstIti kimukta-nakA-15 rAntanirdezAditi, atrocyate-bhASyakAravacanAd yathA samAsAntaH samAsAvayavo bhavati, evamuttarapadAvayavo'pISyate, tatazca zvangrahaNena tadavayavatvAdasyApi grahaNamityaghuTsvarAdipratyayasya na vyavadhAnamato yadakta nakArAntanirdezAditi tata saadhvev| maghavata iti-magho jJAnaM sukhaM vA'syA'stoti, maghA vA pArAdhakAH santyasya "DyApo bahulam0" [2. 4. 66. ] iti hrasvaH / mAtarizvaneti-mAM tarati vica, mAtari-antarikSe zvayati20 "zvan-mAtarizvan" [ uNA0 602. ] iti sAdhuH, ata eva nirdezAt sa.myalup / 2. 1. 106 / / lagAto'nApaH // 2. 1. 107 // prApvajitasyA''kArasya DIsyAdyaghuTsvare pare lug bhavati / kIlAlapaH, kIlAlapA, kIlAlape, zubhaMyaH, zubhaMyA, zubhaMye, ktvaH, zne; hAhe dehi / Ata25 iti kim ? nadIH / anApa iti kim ? khaTvAH, zAlAH, mAlAH pazya / GI-syAdyaghuTsvara ityeva--kIlAlapAstiSThanti, kIlAlapAM pazya, kIlAlapAbhyAm / / 107 / / nyA0 s0--lugaa0| ktvA-TAzabdayoH kecidastrItvaM kecit strItvaM cecchanti, tatra, strIttve'nApa iti vacanAdanena lugabhAve-ktvAyAH TAyAH, ityeva bhavati, astrItve30
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 108-111.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 205 tvanena luki - ktvaH, TaH, ityAdyeva / hAhe dehIti - "ohAMGa k gatau" hAzabdaM jihItegItakAle kartavyatayA prApnotIti vic / / 2. 1. 107 / / anossya // 2. 1. 108 // ano'kArasya GI- syAdyaghuTsvare pare lug bhavati / rAjJI, rAjJaH, rAjJA, rAjJe; takSNaH, takSraNA, takSNe / GI - syAdyaghuTsvara ityeva -- rAjAnau, rAjAnaH, 5 surAjAni kulAni ; rAjabhyAm / / 108 / I-Dau vA // 2.1. 106 // ano'kArasyekAre Gau ca pare lug vA bhavati / sAmnI, sAmanI; dAmnI, dAmanI; surAjJI, surAjanI kule; rAjJi, rAjani; dadhni, dadhani / / 106 / / nyA0 sa0-- I Gau veti / GivibhaktistatsAhacaryAdIkAro'pi vibhaktirUpa eva 10 grAhya:, tenaukArasthAninIkAre'nena vikalpaH ; GIpratyaye tu rAjJItyAdiSu pUrveNa nityameva, niranubandhagrahaNa0 nyAyAd vA / / 2. 1. 106 / / SAdi- han- dhRtarAjJosNi // 2. 1. 110 // SakArAderano han dhRtarAjannityetayozcAkArasyANi pratyaye pare lug bhavati / praukSNaH, tAkSNaH, bhrauNaghnaH, vArtraghnaH, dhArtarAjJaH / SAdInAmiti 15 kim ? sAmanaH, vaimanaH / aNIti kim ? tAkSaNyaH / / 110 // nyA0 sa0 -- SAdihan 0 / tAkSNa iti - " senAnta0 " [ 6. 1. 102. ] ityanena kArudvArA prAptasya tryasya bAdhaka : "zivAderaNa" [ 6.1.60. ] ityaN sAmana itidvayorapi devatArthe, vettyadhIte vetyarthe, idamarthe vA'Na, "aNi" [ 7.4.52. ] ityano lopAbhAvaH / tAkSaNya iti atra " kurvAdeH" [ 6. 1. 100. ] / / 2. 1. 110 / / 20 na vamantasaMyogAt // 2. 111 // vakArAntAnmakArAntAcca saMyogAt parasyAno'kArasya lug na bhavati / parvaNA, parvaNe; tattvadRzvanA, tattvadRzvane; karmaNA, karmaNe; bhasmanA, bhasmane; azmanA, azmane; parvaNI, karmaNI, parvariNa, karmaNi / saMyogAditi kim ? pratidInA, sAmnA / vamanteti kim ? takSNA, mUrdhnA / / 111 // 25
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 112-114.] nyA0 sa0--na va-manta / atra vakAra makArayoH saMyogavizeSaNatvena "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113. ] iti tadantatve labdhe'ntagrahaNaM spaSTArthan, anyathA va-masaMyogAditi samastanirdeze'nayoreva saMyogAdityAzaGkA syAt, vamaH saMyogAditi vyastanirdeze'pi vakAra-makArAbhyAM paro yaH saMyogastasmAdityapi pratIyeteti nyaaskaarH| pratidInnetipratidivA-ahaH, aparANhazca / / 2. 1. 111 / / hano hano ghanaH // 2. 1. 112 // hanteH'hna' ityevaMrUpasya ghna ityayamAdezo bhavati / bhra NaghnI strI, bhrUNaghnA, bhra Naghne, bhrUNaghnI kule, bhra gaghni, ghnan, ghnanti, aghnan / hana iti kim ? plIha naH, ahnaH, aha nI; ahi na / hra iti kim ? vRtrahaNau, vRtrahayati / / 112 / / 10 nyA0 s0-hno0| bhra raNanIti-"navA zoNAdeH" [ 2. 4. 31. ] iti GI: pratyayaH / plIha na ityAdiSu han iti hanteranukaraNAt, arthavadgrahaNa0* iti nyAyAd vA'nyasya na bhavati / / 2. 1. 112 / / lagasyAdetyapade // 2. 1. 113 // apade'padAdAvakAre ekAre ca pare'kArasya lug bhavati / saH, tau, te; 15 yuSmabhyam, asmabhyam, pacanti, paThanti, vivakSan, pace, yaje / asyeti kim ? adanti, Ase / adetIti kim ? zramaNe, saMyate / apada iti kim ? daNDAgram, tavaiSA // 2. 1. 113 // nyA0 s0-lugsyaa0| apada iti adetovizeSaNam / daNDAgramiti-nanvatra "vRttyanto'saSe" [1. 1. 25.] iti pratiSedhAdana ityasya padatvAbhAvAt kathaM nAkAralopaH,20 satyam-sAvadhAraNavyAkhyAnAt-apada eveti, atra vRtteH pUrva padatvamAsIditi; tahi prAyaNamityatra gatikAraka0% iti nyAyAdavibhaktyantenA'yanetyanena samAse prApnoti, satyam-apada ityuttarapadamapi.gRhyate, "te lug vA" [3. 2. 108.] ityuttarazabdalopAditi, yathA "vedUto'navyaya0" [2. 4. 68.] ityatra / / 2. 1. 113 / / DityantyasvarAdeH // 2. 1. 114 // 25 svarANAM sanniviSTAnAM yo'ntyaH svarastadAdeH zabdarUpasya Diti pare
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 115-116.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 207 lug bhavati / munau, sAdhau; pituH, mAtuH; pitA, mAtA; eSu vyapadezivadbhAvAdantyasvarAditvam / mahatyAH karaH-mahAkaraH, mahAghAsaH, upasarajaH, mandurajaH, triMzatA krItam-triMzakam, AsannAzcatvAro yeSAmAsannacatAH, adUracatAH / DitIti kim ? dRSadau, dRSadaH 114 / / ___ nyA0 sa0--Dityantya0 / sati yasmin yasmAt pUrvamasti paraM nArita so'ntastatra 5 bhavo'ntyaH / munau atra sarvatra "ivarNAderasva0" [ 1. 2. 21. ] iti prApte paratvAdanavakAzatvAcca Gittvasya lugeva / upasaraja iti-upasare deze jAtaH / manduraja iti-mandure mandurAyAM vA jAtaH "DyApo bahulaM nAmni" [2. 4. 66.] iti hrasvaH / / 2. 1. 114 / / avarNAdaznonto vAtarI-jyoH // 2. 1. 115 // znAvajitAdavarNAt parasyAtuH sthAne'nta ityAdezo vA bhavati, I-Dayo:-10 Ipratyaye GIpratyaye ca pare / tudantI tudatI kule; tudantI tudatI strI; kariSyantI kariSyatI kule; kariSyantI kariSyatI strI; bhAntI bhAtI kule; bhAntI bhAtI stro; psAntI psAtI kule; psAntI psAtI strI / avarNAditi kim ? adatI sunvatI rundhatI tanvatI strI kule vA, eSu zatRH; adhIyatI strI kule vA, atrAtRz; jaratI strI kule vA, atrAtaH / azna iti kim ? krINatI15 lunatI strI kule vaa| I-yoriti kim ? tudatA kulena / avarNAditi vizeSaNAdazna iti pratiSedhAcca lopa-dIrghAbhyAM pUrvamevAnenAntaH, bhUtapUrvatayA vA pazcAt / 'dadatI strI, dadatI kule' ityatra tu kRte'pyantAdeze "anto no luk" [4. 2. 64.] iti nalopaH / / 115 / / nyA0 s0--avrnnaadshno0| nanu tudantI bhAntItyAdAvIGayoranapekSatvena varNa-20 mAtrAzrayatvena cAntaraGgatvAt "lugasyAdetyapade" [2. 1. 113.] iti "samAnAnAm 0" [ 1. 2. 1.] iti ca akAralopa-dIrghatvayoH kRtayoravarNAt paratvaM zatRpratyayasya nAsti tat kathamakArA'varNazatRpratyayaGIbhAvApekSatvena bahiraGgo'nta ityAdeza ityAha-avarNAdityAdi / bhUtapUrvatayeti-vArNAt prAkRtaM balIyaH iti tu nehopatiSThate, bhinnakAlatvAt, tathAhi-I-Dyo: sadbhAve'ntAdezaH prApnoti, lopa dIghoM tu tataH prAgeva, yatra hi vArNa-25 prAkRtayoyugapat prApti: 'kArakaH' ityAdau tatredamupatiSThata iti / / 2. 1. 115 / / zya-zavaH // 2. 1. 116 // zyAcchavazca parasyAturI-yoH parato'nta ityAdezo bhavati / dIvyantI
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 117 - 118.] sIvyantI strI kule vA; bhavantI, corayantI strI kule vA; dhArayantI zAstraM strI kule vA / zya-zava iti kim ? caratI strI kule vA / I -GayorityevadIvyatA, bhavatA // / 116 / / 208 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite diva aura sau // 2. 1. 117 // divo'ntasya sau pare prarbhavati / dyauH, priyadyauH, he dyauH !, pratidyauH ! | 5 *niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya iti dhAtorna bhavati - prakSairdIvyati kvip UT - akSadyUH / sAviti kim ? divaM pazya / dyAmiti tu dyozabdasya "A am - zaso'tA" [1. 4. 75. ] ityAkAre rUpam / / 117 / / nyA0 sa0 - diva prauH sau / dyauriti pratra "u: padAnte0 " [2. 1. 118. ] iti prApte'pyacaritArthatvAt sAviti vizeSavidhAnAd vA zrarevAnena pravartate na tUkAra: 110 diva praukAreNa sambandhAt seH paratvamAtravijJAnAt tatsambandhinyanyasambandhinyapyudAharatipriyadyaurityAdi / prakSadya riti ekadezavikRtam 0 iti prApti: / / 2.1. 117 / / upadAnte'bhUt // 2. 1. 118 // padAnte vartamAnasya divo'ntasyokArAdezo bhavati sa cAnUt-tasya tUkArasya dIrghatvaM na bhavatItyarthaH / dyubhyAm, dyubhiH, dyubhyaH, dyuSu pratidyubhyAm, 15 paramadyubhyAm, dyugataH, dyukAmaH, dyutvam, dyukalpaH, vimaladyu dinam / padAnta iti kim ? divyati, divyam, divau, divam, divi / anUditi kim ? adyaudyaurbhavati - dyubhavatItyatra " dIrghazciyaGyakyeSu ca " [4. 3. 108. ] ityanena cvau dIrghatvaM na bhavati / UkArasya pratiSedhAd vRddhirbhavatyeva - dyukAmasyApatyaM dyaukAmiH / divAzrayaH, divaukasa iti tu pRSodarAditvAdakArAgame bhaviSyati, 20 vRttiviSaye vA'kArAnto divazabdo'sti / / 118 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau dvitIyasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / / prAD jAteti he bhUpAH, mA sma tyajata kAnanam / hariH zete'tra na tveSo, mUlarAjamahIpatiH / 25
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 206 nyA0 sa0--uH padAnte / divamiti-kalApake'sya divazabdasyAmi sati antyasyAtvaM vikalpena bhavati, tato dyAmityapi bhavati, zasyapi vikalpenAkAramicchanti kecit / antarvattinIM vibhaktimAzritya padatve'nenotve kathaM divAzraya ityAdItyata pAhaakArAgame bhaviSyatIti-akArAgame cAkArAgamakaraNasAmarthyAdeva urna vibhakta : pUrva vA'kArAgame padAntatvAbhAvAdeva vaa| vRttiviSaya iti-samAsaviSaye prayujyate, kevalastu / na prayujyata ityarthaH / / 2. 1. 118 / / / / iti dvitIyAdhyAyasyasya prathamaH pAdaH / / 6 pratha dvitIyaH pAda: 0 kriyAhetuH kArakam // 2. 2. 1 // kriyAyAH hetu:-kAraNaM kAdi kArakasaMjJaM bhavati, tacca dravyANAM10 sva-parAzrayasamavetakriyAnivartakaM sAmarthya zaktirityAcakSate; zaktizca sahabhUryAvadravyabhAvinI ca kriyAkAla evAbhivyajyate / karotIti kArakamityanvarthasaMjJAsamAzrayaNAccAnAzritavyApArasya nimittatvamAtreNa hetvAdeH kArakasaMjJA na bhavati / kArakapradezA:-"kArakaM kRtA" [3. 1. 68.] ityevamAdayaH / / 1 / / nyA0 sa0-kriyAhetuH0 / kriyata iti kriyA "kRgaH za ca vA" [5. 3. 100.]15 "kyaH ziti" [3. 4. 70.] "riH za-kyA-''zIrye' [4. 3. 110.] bhAva-karmaNoriti vyutpattiH; yadA tvapAdAnAdau zapratyayastadA kyo nAsti, tadeyAdezaH / kriyAyAH kArakamityukta kriyAyAM kartu mukhyatvAt tasyaiva kArakatvaM syAt gauNamukhyayo:0% iti nyAyAt / hetu: kArakamityukta tu dravyasya mukhyatvAt taddhetoreva kaTaM karotItyAdau kArakatvaM syAt, na tu caitro yAtItyAdau / kArakazabda: kartR mAtraparyAyaH, kAdItyatra20 kartR zabdastu kartR vizeSavacanaH / yathAha pANiniH svavyApAre tu kartRtvaM, sarvatraivAsti kArake / vyApArabhedApekSAyAM, karaNatvAdisaMbhavaH / / 1 / / phalArthI ya: svatantraH san, phalAyArabhate kriyAm / niyoktA paratantrANAM, sa kartA nAma kArakam / / 2 / / 25
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 2.] / pravRttau ca nivRttau ca, kArakANAM ya iishvrH| aprayuktaH prayukto vA, sa kartA phalasAdhakaH / / 3 // tena kAdi kArakasaMjJamiti vizeSaNa-vizeSyabhAva upapadyata iti, anyathA vRkSo vRkSasaMjJa itivadanupapannaH syAditi / tacca dravyANAmiti-dravyANAM sAmarthya kArakamiti sambandhaH, dravyasya tu kArakatve pratibandhakamantrAdisannidhAnA-'sannidhAnAbhyAM dahanAderdAhAdi-5 kriyotpattyanutpattI na syAtAm, tatsvarUpasya sarvadA vidyamAnatvAdutpattireva syAt, tasmAcchaktireva kArakamiti zreyaH, caitrAdestu kArakatvaM zakti-zaktimatorabhedanayena / svaparAzrayeti-ayamarthaH-trayI kriyA, sA ca caitra prAsta iti svAzritA, kaTaM karotIti parAzritA, anyo'nyamAzliSyata ityubhyaashritaa| zaktiriha dravyasya dharmaH, tasya catuSTayI gatiH-kazcit sahabhUryAvadravyabhAvI ca, yathA sphaTikara sUvarNasya pItatvam 1,10 kazcit sahabhUrayAvaddavyabhAvI, yathA-apakvaghaTe zyAmikA 2, kazcidasahabhUryAvadravyabhAvI, yathA-tasyaiva ghaTasya pAkajA rUpAdayaH, yathA-lAkSAraktasya kambalasya rAgaH 3, kazcidasahabhUrayAva dravyabhAvI, yathA-meSayoH sayogaH, yathA-paTe haridrArAgaH 4 / kriyAkAla itikriyAyAH zakti prati jJApakaH kAlaH, tatra kriyAkAle samavahitasakalopakaraNe zaktirabhivyajyate-prakaTIkriyate-avagatA bhavati / abhivyajyata iti karmaNi kartRkarmariNa vA,15 tathAhi-kriyayA kA zaktiH prakAzyate-prakaTIkriyate, abhivyanakti-prakaTIkaroti kriyA ka/ zakti, saivaM vivakSyate,-nAhamabhivyanajmi svayamevAbhivyajyate shktiH| anvarthasaMjJAsamAzrayaNAcceti-cakAra evArthe / hetvAderityAdizabdAta sambandhasya sahArthasya cAkArakatvaM, tena vidyayoSita ityAdau "kArakaM kRtA" [ 3. 1. 68. ] iti na samAsaH, bahUnAmidaM vastramityAdau "bahvalpArtha0" [7. 2. 150.] iti zas nAbhUt / / 2. 2. 1 / / 20 svatantraH kartA // 2. 2. 2 // kriyAhetubhUto yaH kriyAsiddhAvaparAyattatayA prAdhAnyena vivakSyate sa kArakavizeSaH kartR saMjJo bhavati / devadattaH pacati, jinadattena kRtam, sthAlI pacati, caurasya rujati rogaH, preSitaH karoti; asya ca kartu radhizrayaNAdayaH pacikriyAyAmavAntaravyApArA bhavanti, etAn kurvan devadattaH pacatItyucyate / 25 prayojako'pi kartava-pacantaM devadattaM prayukta-devadattena pAcayati caitraH / atra svazabda aAtmavacanaH, tantrazabdaH pradhAnArthaH, svaM tantramasya svatantra prAtmapradhAnaH / kiM punaH kArakAntarebhyaH kartuH prAdhAnyam ?, yat karaNAdIni prayukta, na taiH prayujyate; tAni nyatkaroti, na taiya'tkriyate; tAni nirvartayati, na tainirvaya'te; tAni pratinidhatte, na taiH pratinidhIyate; tebhyaH sa prathamamAtmalAbhaM labhate, na30
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 211 tAni tasmAt ; sa taivinA'pi dRzyate, na tAni teneti / kartRpradezA:-" iGitaH kartari" [3. 3. 22.] ityAdayaH / / 2 / / nyA0 sa0--svatantraH / atra kArakatvAdeva svAtantrye labdhe punaH svAtantryazratiniyamArthA. tena svAtantryameva yasya tasya karta saMjJA, na ta pAratantryasahitasva tantryayuktasya / aparAyattatayeti-prAdhAnyaM ca kayA hetubhUtayA ? aparAyattatayA, yadvA 5 sAmAnAdhikaraNyaM prAdhAnyena kirUpeNa? aparAyattatayA / preSitaH karotIti-prayojyAvasthAyAmapi svAtantryasyA'hAne: kartRtvam, yadukta -- "yaH kriyAM karma-kartRsthAM, kurute mukhyabhAvataH / aprayuktaH prayukto vA, sa kartA nAma kArakam / / " prayojako'pi kataiveti-svatantratvAditi shessH| tantrazabdaH pradhAnArtha iti-na vitatatantu-10 vacanaH, vitatA hi tantavastantram ; yasyA'guNabhAvena dhAtunA vyApAra ucyate sarvo'sau svatantra iti rUr3hizabdo'yam, svazabda aAtmavacana ityAdyavayavArthakathanaM tu padaghaTanAmAtrArthamiti, tena yatraiva karaNAdInyapradhAnAni santi-'devadattaH sthAlyAM kASTharodanaM pacati' ityAdau tatraiva kartR saMjJetyevaM na, kintu tadabhAve'pi, tena 'pAste, zete' ityAdAvapi / sthAlI pacatIti-adhikaraNarUpAyAH sthAlyAH svAtantryasya vivakSitatvAt kartRtvam / rujatIti-15 atra rogalakSaNasya bhAvasya kartRtvAt "rujArthasyAjvarisaMtA0" [2. 2. 13.] iti karmaNo vikalpitatvAccaurAta sssstthii| tAni pratinidhatta iti-pratibimbIkaroti kartA hi karmAdIni kartRtvena, yathA-prodanaH pacyate svayameva, asizchinatti, brAhmaNo dadAti, kuzUlaH pacati, sthAlI pacatItyAdi; na tu karmAdibhiH kartA karmAditvena pratibimbyate / / 2. 2. 2 / / / 20 katu yApyaM karma // 2. 2. 3 // ka; kriyayA yad vizeSeNAptumiSyate tad vyApyaM, tat kAraka karmasaMjJa bhavati, prasiddhasyAnuvAdenAprasiddhasya vidhAnaM lakSaNArthaH; tena tat karma-yat kA kriyate tad vyApyasaMjJaM bhavatotyapi sUtrArthaH / tat tredhA-nirvaya'm 1, vikAryam 2, prApyaM 3 c| tatra yadasajjAyate janmanA vA prakAzyate25 tannivartyam-kaTaM karoti, putraM prasUte; prakRtyucchedena guNAntarAdhAnena vA yad vikRtimApAdyate tad vikAryam-kASThaM dahati, kANDaM lunAti; yatra tu kriyAkRto vizeSo nAsti tat prApyam-prAdityaM pazyati, grAmaM gacchati / asya tu
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 3.] trividhasyApi yathAkramamavAntaravyApArAH-nivartate, vikurute, prAbhAsamupagacchatItyAdayaH / trividhamapyetat punastrividham-iSTam 1, aniSTam 2, anubhayaM 3 ca; yadavApta kriyA''rabhyate tadiSTam-kaTAdi; yad dviSTaM prApyate tadaniSTamahiM laGghayati, viSaM bhakSayati, kaNTakAn mRdnAti, caurAn pazyati; yatra necchA 5 na ca duSastadanubhayam-grAmaM gacchan vRkSamUlAnyupasarpati, vRkSacchAyAM laGghayati / punastat karma dvividhaM pradhAnetaraprabhedAt, tacca dvikarmakeSu dhAtuSu duhi-bhikSirudhi-pracchi-cig-aMg-zAsvartheSu yAci-jayati-prabhRtiSu ca bhavati-duhyartha-gAM dogdhi payaH, gAM srAvayati payaH, gAM kSArayati payaH; bhikSyarthapauravaM gAM bhikSate, pauravaM gAM yAcate, caitraM zataM mRgayate, caitraM zataM prArthayate; evaM-10 gAmavaruNaddhi vrajam ; chAtraM panthAnaM pRcchati, chAtraM vAkyaM codayati ; vRkSamavacinoti phalAni; ziSyaM dharmaM brUte, ziSyaM dharmamanuzAsti; kruddhaM yAcate zamAvasthAm, avinItaM yAcate vinayam, yAcirihAnunayArthaH, tena bhikSyarthAd bhedaH; gargAn zataM jayati, gargAn zataM daNDayati, grAmaM zAkhAM karSati, kAzAn kaTaM karoti, amRtamambunidhiM mathnAti, ajAM grAmaM nayati, grAmaM bhAraM harati,15 upasarajamava muSNAti; grAmaM bhAraM vahati, zatAnIkaM zataM gRhNAti, taNDulAnodanaM pacati, atra yadarthaM kriyA''rabhyate tat payaHprabhRti pradhAnaM karma, tat-siddhaye tu yadanyat kriyayA vyApyate gavAdi tadapradhAnam ; yadA tu payo'rthA pravRttiravivakSitA tadA pradhAnasyAsannidhAnAd gavAdereva prAdhAnyam, yathAAzcaryo gavAM doha iti / ___ tatra duhAdInAmapradhAne karmaNi karmajaH pratyayo bhavati-gaurdu hyate dugdhA dohyA vA payo maitreNa, yAcyate pauravaH kambalam, avarudhyate gAM vrajaH, pRcchayate dharmamAcAryaH, bhikSyate gAM caitraH, avacIyate vRkSaH phalAni, unyate ziSyo dharmam, ziSyate ziSyo dharmam, jIyate zataM caitraH, gargAH zataM daNDayantAm, "devAsurairamRtamambunidhirmamanthe" ityAdi / nI-vahi-harati-prabhRtInAM tu pradhAne karmaNi-25 nIyate nItA netavyA vA grAmamajA, uhyate bhAro grAmam, hriyate kumbho grAmam, kRSyate grAmaM zAkheti / 20
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 213 gatyarthAnAmakarmaNAM ca riNagantAnAM pradhAna eva karmaNi-gamayati maitraM grAmam, gamyate gamito gamyo vA maitro grAmaM caitreNa, prAsayati mAsaM maitram, prAsyate mAsaM maitrazca treNa / anyastvapradhAne'pIcchati-gamyate maitraM grAmazca treNa, prAsyate mAso maitraM caitreNa / bodhA-''hArArtha-zabdakarmakANAM tu NigantAnAmubhayatra-bodhayati ziSyaM dharmam, bodhyate ziSyo dharmam, bodhyate ziSyaM dharma iti , vA, bhojayatyatithimodanam, bhojyate'tithirodanam, bhojyate'tithimodana iti vA, pAThayati ziSyaM grantham, pAThyate ziSyo grantham, pAThyate ziSyaM grantha iti vA; sarvatra cokta karmaNi dvitIyA na bhavatIti vakSyate / karturiti kim ? mASeSvazva badhnAti, azvana karmaNA bhakSaNakriyayA sparzanakriyayA vA mASANAM vyApyAnAM karmaNAM karmasaMjJA mA bhUt / vIti kim ? payasA prodanaM bhuGkta,10 atra karaNasya mA bhUt / karma-vyApyapradezA:-"karmaNo'Na" [ 5. 1. 72. ] "vyApyAccevAt" [5. 4. 71.] ityAdayaH / / 3 / / nyA0 sa0--kA0 / kartu rityatra prathamavyAkhyAne vyApyetyasya kRtpratyayAntasya yoge "kRtyasya vA" [ 2. 2. 88. ] iti kartari sssstthii| nanu yadA dvatIyIkaM vyAkhyAnaMkatu : karma vyApyamiti kriyate tadA karmaNA yoge kartR zabdAt kena sUtreNa SaSThI vartiSTha ?,15 ucyate-kRccheSA uNAdaya iti kRtvA karmazabda auraNAdikapratyayAnto'pi kRdantaH, tatastadyoge "kartari" [ 2. 2. 86. ] iti sssstthii| vikAryamiti-vikAryate svabhAvocchedenAnyathAtvaM labhyata iti / nivartata iti "nirvRttyAdiSu yat pUrvamanubhUya svatantratAm / kaJantarANAM vyApAre, karma saMpadyate tataH" / / vikuruta iti-anyathA vikRtimanupagacchato vajrasyeva vikAryatvAyoga: syAt / prAbhAsamupagacchatIti-tathA''bhAsA'yogyasya paramanikRSTaparamANvAderivAbhAsyatva virahaH syAditi vyApyasyAbhAsagamanamavAntaravyApAra iti / viSaM bhakSayatIti-yadAjJAtaM saH bhakSyate tadaivAniSTam, yadA tu rAjabhItena vyAdhyatikrAntena vA bhakSyate tadA iSTameva / gAM dogdhi paya iti-antarbhUtaNyarthatvenAmISAM dvikarmakatvam, antarbhUtaNyarthAH sakarmakA:25 sarve, tenAmayarthaH-gauH kI payaH karma muJcati, tAM gAM mocytiiti| gAM srAvayati paya iti-"gatibodhA0" [2. 2. 5.] ityatra bahuvacanAdanyeSAmapi aNikkatu: karmatvam, tena gavAdInomapi karmatvaM yukta, nAtra niyamaH pravartate, ete'pi IzA api dvikarmakA ucyante iti / yadvA "bahulametannidarzanam" [ dhAtupArAyaNam ] iti NijantatA sarvatra / pauravaM gAM bhikSate-asti rAjA pururnAma, tadapatyaM-"puru-magadha0" [6. 1. 116.] ityaNi30
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 3. ] 1 pauravaH, ayaM ca yAcyamAno hRSTo mlAno vA bhavatIti vikAryaM karma, bhikSate ko'rthaH ? yAcanApUrvakaM gAM dApayati viyojayatIti vetyarthaH / gAmavaruddhIti - vrajaM sevamAnaM sevayatItyarthaH / pRcchati kathApayati / codayatIti vAdayatItyarthaH / vRkSamavacinotItivRkSa: phalAni viyuktaM taM viyojayatItyarthaH / brate kathayantaM kathApayati / anuzAsti jJApayati / yAcate kArayate / anunayArtha iti - tena bhikSyarthamadhye yAcidvArA'nunayArthAnAM 5 nagrahaH, bhikSiryActrAyAmeva, yAcistUbhayArtha iti / jayati mocayati / karSati karSayati / karoti yojayati / mathnAti - viyojayati / nayati prApayati / harati viyojayati prApayati vA / muSNAti tyAjayati, upasaraH- - puruSavizeSo dezo vA tatra jAtaH, ko'rthaH ? parasvAmikaM santamAtmasvAmikaM karoti / vahati prApayati / gRhNAti tyAjayati / taNDulAnodanaM pacati taNDulAn vikledayan vikurvan prodanaM karotItyartho dhAtUnAmanekArtha- 10 tvAditi / duhAdInAmiti - 214 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite "duhAgaraNakaM karma, nIvahAdeH pradhAnakam / rigante kartRkarmaivamanyad vA vakti karmajaH " / / 4 "yenApaviddhasalilasphuTanAgasadmA devAsurairamRtamambunidhimanthe / vyAvartanairahipaterayamAhitAGkaH, khaM vyAlikhanniva vibhAti sa mandarAdriH / / " 15 netavyA vA grAmamajeti - prajAdeH prAdhAnyAnnaketuzca pUrvaM tatraiva kriyApravartanAdantaraGgatvAcca tatraiva pradhAne karmaja iti / kecidAhuH na pramI nayatyAdayo dvikarmakA anyakarmatvAt, tathAhi prajAM nayati grAmam ajAM gRhItvA grAmaM yAtIti hyatrArthaH, nayatistu prAtimAtra vAcI, gamyamAnakriyApekSayApi karmatvaM dRzyate, yathA- ' praviza, piNDI, dvArat' iti, bhakSaNakriyApekSayA pidhAnakriyApekSayA ceti, naivam - evaM sati 'ajA nIyate grAma n' 20 ityatra karmaNyutpadyamAnenAtmanepadenAjA karmaNo'bhidhAnaM na prApnoti, yato gRhNAterajA karma, na nayateriti, tasmAdanyakarmatvamajAyA naiSTavyamiti / zrakarmaNAmiti - nityAkarmakAraNAmavivakSitakarmakANAM cetyarthaH / pradhAna eva karmaNIti - kartRkarmaNi karmajaH pratyayo bhavatIti sambandhaH, prAdhAnyaM ca tasya " gatibodhAhArArtha 0 " [2. 2. 5. ] iti karmasaMjJAyA vidhIyamAnatvena kRtrimatvAt kartu : prathamapravRttiviSayatvAd vA / pradhAna eveti - anyastvapradhAne'-25 pIcchati tanmatakSepaNAyAtraivakAraH / zrAsayati mAsaM maitramiti - zrAste mAsaM maitra:, tamAsInaM paraH prayuGkta e, mAsasya "kAlA - 'dhva bhAva0 " [2. 2. 23. ] iti karmasaMjJA, kAlASea - deza - bhAvaizva sarve'pi dhAtavaH sakarmakA ityanyakarmApekSayA akarmakA iha grAhyAH / bodhayati ziSyaM dharmamityatra vAkyasya dharmapratipAdanaparatve dharmasya prAdhAnyaM ziSyAderguNabhAva:, ziSyAdisaMskAraparayAM tu pravRttau ziSyAdeH prAdhAnyaM dharmasya guNabhAva ityubhayatra 30 karmajaH pratyaya iti / pAThayati ziSyaM granthamiti - arthasya zabdena pratipAdyatvAcchabdasya prAdhAnyaM zabdasyArthaparatvAdarthasyaiva prAdhAnyamiti samarthayante garIyAMso vidvAMsaH / payasA odanamiti - atra paya iti na vyApyamodanApekSayA'nyAGgatvAt yaccA'nanyAGgaH tadeva vyApyamiti / / 2. 2.3 / /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 4-5.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 215 vAakarmaNAmaNikkartA Nau // 2. 2. 4 // avivakSitakarmANo'karmANa uttaratra nityagrahaNAt, teSAmaNigavasthAyAM yaH kartA sa Nau-Nigi sati karmasaMjJo vA bhavati / pacati caitraH, pAcayati caitraM caitreNa vA; likhati maitraH, lekhayati maitraM maitreNa vaa| gatyarthAdInAM tu paratvAnnitya eva vidhiH-gacchati caitraH, gamayati caitramityAdi / kiM karotIti5 vyApAramAtravivakSAyAM cAvivakSitakarmANo bhavanti / / 4 / / nyA0 s0--vaa'krm| avivakSiteti-nanvevaM tahiM gatyarthAdInAmapyavivakSitakarmakatvena vikalpaH prApnototyAha-gatyarthAdInAmiti / / 2. 2. 4 / / gati bodhAhArArtha-zabdakarma-nityAkarmaNAma-nI khAdyadi-vA-zabdAya krandAm // 2. 2. 5 // 10 gatiH-dezAntaraprAptiH, bodhaH-jJAnamAtraM tadvizeSazca, zabdaH karma-kriyA vyApyaM ca yeSAM te zabdakarmANaH, nityA'karmANa:-sarvathA'vidyamAnavyApyAH; gatyartha-bodhArthA-''hArArthAnAM zabdakarmaNAM nityA'karmaNAM ca dhAtUnAM nIkhAdyadihvayati-zabdAyati-krandajitAnAmaNigavasthAyAM yaH kartA sa Nau sati karmasaMjJo bhavati / gatyartha:-gacchati maitro grAmam, gamayati maitraM grAmam ; yAti15 maitro grAmam, yApayati maitraM grAmam ; dezAntaraprApteranyatra na bhavati-striyaM gamayati maitreNa caitraH, bhajanArtho'tra gamiH / sAmAnyabodhArthaH-budhyate ziSyo dharmam, bodhayati guruH ziSyaM dharmam ; jAnAti ziSyo dharmam, jJApayati guruH ziSyaM dharmam ; evamupalambhayati, avagamayatItyAdi / vizeSabodhArtha:-pazyati rUpatarkaH kArSApaNam, darzayati rUpatarkaM kArSApaNaM vaNika; evaM ghrApayati maitra-20 mutpalam, sparzayati maitraM vastram, zrAvayati ziSyaM dharmam, smArayati ziSyaM dharmam, adhyApayati ziSyaM zAstram / anye tu bodhavizeSArthasya dRzerevecchanti nAnyeSAm, tanmate-'jighratyutpalaM caitraH, ghrApayatyutpalaM caitreNa maitraH, evaM sparzayati caitreNa vastram, zrAvayati dharma ziSyeNa' ityAdau prayojyakartari tRtIyaiva bhavati / 25
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 5.] AhArArthaH-bhuGkta e baTurodanam, bhojayati baTumodanam; aznAti baTurbhaktam, prAzayati baTuM bhaktam / zabdakriyaH - jalpati maitro dravyam, jalpayati maitraM dravyam; evamAlApayati mitra maitram, saMbhASayati maitraM bhAryAm, zabdavyApyaH - zRNoti zabdaM maitraH zrAvayati zabda maitram, pradhIte baTurvedam; pradhyApayati baTuM vedam evaM jalpayati mitraM vAkyam, vijJApayati guruM 5 vAkyam, upalambhayati ziSyaM vidyAm / nityAkarmakaH - prAste maitraH, prAsayati maitraM caitraH; zete maitraH, zAyayati maitraM caitraH / nityagrahaNaM pUrvatrAvivakSitakarmakaparigrahArtham, anyathA vibhAgo na jJAyeta / kAlA - 'dhva-bhAva - dezaizca sarve'pi dhAtavaH sakarmakA evetyanyakarmApekSayA nityAkarmakA veditavyAH / gatyarthAdInA - miti kim ? pacatyodanaM caitraH, pAcayatyodanaM caitreNa maitraH / 10 aNikkartetyeva - gamayati caitro maitram, tamaparaH prayuGkta - gamayati caitreNa maitraM jinadattaH / nayatyAdivarjanaM kim ? nayateH prApaNopasarjana prAptyarthatvena gatyarthatvAt khAdyadyorAhArArthatvAt hvAzabdAya krandAM ca zabdakarmakatvAt karmatve prApte pratiSedhArtham - nayati bhAraM caitraH, nAyayati bhAraM caitreNa; khAdayatyapUpaM maitreNa, prAdayatyodanaM maitreNa, havAyayati caitraM maitreraNa, zabdAyayati caitraM maitreNa, 15 krandayati mitra maitreNa; karmasaMjJApratiSedhAt svavyApArA''zrayaM kartRtvameva / preSaNA - SdhyeSaNAdinA prayojakavyApAreNa rigagantavAcyenANikkarturvyApyatvAt karmasaMjJA siddhaiva, niyamArthaM tu vacanam - prayojakavyApAreNa vyApyamAnasya gatyarthAdisambandhina eva prayojyasya kartuH karmasaMjJA bhavati tenA'nyadhAtusambandhinaH kartR tvameva bhavati / / 5 / / 20 nyA0 sa0 -- gatibodhA0 / na vidyate karma yeSAM te'karmANaH, nityamakarmAraNa iti vispaSTapaTuvat samAsaH, tato dvandvAt SaSThIbahuvacanam / prAhArasya suprasiddhatvAd gatibodhayoH svarUpamAha - gatiH - dezAntaraprAptiriti / budhyate ziSyo dharmam atra hi budhyAdayazcakSurAdIndriyasAdhanajJAnavizeSasyApratipAdanAt sAmAnyabodha eva vartanta ityarthaH / darzayati rUpatarkamiti - rUpaM tarkayatIti "karmaNo'N" [ 5. 3. 14. ] ityariNa rUpatarka:, 25 karSeNApyata iti "bhuja - patyAdibhyaH 0" [ 5. 3. 128. ] iti karmaNyanaTi " pUrvapadastha 0 ' [ 2. 3. 64. ] iti Natve prajJAditvAt svArthe'riga kArSAparaNaH, atra dRzyAdInAM cakSurAdisAdhanajanitajJAna vizeSavRttInAM vizeSabodhArthatetyarthaH / anye tviti - te hi gatyAdisUtre "
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 [ pA0 2. sU0 6-7 . ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 217 dRzimupAdAya bodhArthatvenaiva siddhe dRzigrahaNA dRzereva vizeSabodhArthasya parigraho nAnyeSAmityAcakSate / khAdayatyapUpamiti - atra "calyAhArArtheGa 0' [ 3. 3. 108. ] iti parasmaipadat / Adayatyodanamiti - patra phalavattvAbhAvAt "parimuha0" [3. 3. 94.] iti nAtmanepadan, matAntareNa vA prayogo'yam, te hi "parimuha0" [ 3. 3. 94. ] ityatrAddhAtumapaThanta AtmanepadaM necchanti / / 2.2.5 / / 5 bhakSaihiMsAyAm // 2. 2. 6 // bhakSeH svArthikaNyantasya hiMsArthasyANikkartA gau karmasaMjJo bhavati / bhakSayanti sasyaM balIvardAH, tAn prayuGkte - bhakSayati sasyaM balIvardAn maitraH ; ukta ca karmariNa-bhakSyante yavaM balIvardAH, bhakSyate yavo balIvardAn maitreNeti vA | vanaspatInAM prasava - praroha - vRddhayAdimattvena cetanatvAt tadvizeSasya sasyasya 10 prANaviyogastadbhakSaNAt svAmyupaghAto vA'tra hiMseti bhakSUhiMsArthatA / hiMsAyAmiti kim ? bhakSayati piNDI zizuH taM prayuGkta e - bhakSayati piNDI zizunA; bhakSayati rAjadravyaM niyuktena bhakSayati putrAn gArgyA, bhakSayatiratrAkroze / AhArArthatvAt prApte niyamArthaM vacanam / / 6 / / nyA0 sa0-- - bharkSahasA / bhakSyante yavaM balIvardA iti - yavAnadatAM yavAnAM vinA - 15 zyatvena hiMsA / nanu hiMsA hi prAraNavyaparopaNalakSaNA, sA ca prAriNanyeva sacetane sambhavati, kathamacetane sasye ? nahi tatrAyurindriyabalocchvAsalakSaNA rasamaladhAtUnAM pariNatihetavaH prANAH santItyata Aha- vanaspatInAmiti / vRddhaghAdimatveneti - vanaspatayaH sacetanA vRddhyAdimattvAt, yo yo vRddhimAn sa sa sacetanaH, yathA puruSaH, vRddhyAdimantacaM te, tasmAt sacetanA iti paJcAvayavamanumAnamiti / bhakSayati putrAniti - nanu putrabhakSaNasya hiMsAtma- 20 katvAd bhakSayati putrAn gArgyati kathaM karmatvAbhAvaH ? ityAha-bhakSayatiratreti nAtra gArgI svayaM putrAn bhakSayati, na ca tAmanyastatra prayuGkta e, api tvevamAkrozati-bhakSaya putrAniti bhakSirna hiMsAviSayaH / / 2.2.6 / / vaheH praveyaH // 2. 2. 7 // pravIyate prAjatikriyayA vyApyate yaH sa praveyaH, vaheraNikkartA praveyo25 Nau karmasaMjJo bhavati / vahanti balIvardA bhAram tAn prayuGkte niyoktAvAhayati bhAraM balIvardAn; vAhayitA balIvardAnAM bhAram; vAhyante bhAraM balIvardAH / praveya iti kim ? vAhayati bhAraM maitreNa, nAtra maitro balIvardA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] bRhaivRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 8.] divat praveyaH / prAptyarthasya prApaNArthasya ca vahergatyarthatvAd, akarmakasya ca / nityA'karmakatvAt pUrveNa siddhe niyamArtham, avivakSitakarmakasya tu pakSe vidhyarthaM cedam / / 7 / / nyA0 sa0--vaheH pr0| sUtratAtparyamAcaSTe-prAptyarthasyeti-tatra vahatiH prAptyartho yathA-vahanti balIvardA:-dezAntaraM prApnuvantIti, atrAnekArthatvAt prAptyarthaH, yadvA'riNa- 5 gantasyAnaTi prApaNamiti rUpe prAptyarthatvam ; prApaNArtho yathA-grAmaM bhAraM vahati balIvarda:grAmaM prApayatIti, atrApi prApaNopasarjane [naM] prAptirastyeva tena gatyarthatvam ; akarmako yathA-vahati nadI-syandata ityarthaH, anekArthatvAt syandyarthaH / vAhayitA bhAraM balIvAnAmiti-patra balIvardazabdAn "vaikatra dvayoH" [ 2. 2. 85. ] iti prAHSaSThIvikalpAd dvitIyA, tadvimuktapakSe bhArasyetyatra "karmaNi kRtaH" [2: 2. 83.] ityanena SaSTho, dvitIya-10 prayoge tvetadviparyayaH; "vaikatra dvayoH" [2. 2. 85.] iti SaSThIpravRttyudAharaNaM tu-vAhayitA bhArasya balIvardAnAmiti gamyamapi jJeyam, atra tu niSprayojanatvAnna darzitam / / 2. 2. 7 / / hu-krornavA // 2. 2. 8 // harateH karotezcANikkartA Nau karmasaMjJo vA bhavati, prApte cAprApte cAyaM vikalpaH / prApte-viharati dezamAcAryaH, vihArayati dezamAcAryamAcAryeNa vA; 15 evam-AhArayatyodanaM bAlakaM bAlakena vA; vikurvate saindhavAH, vikArayati saindhavAn saindhavairiti vA; vikurute svaraM kroSTA, vikArayati svaraM kroSTAraM kroSTunA vA; atra gatyarthA-'hArArtha-nityAkarmaka-zabdakarmakatvena yathAsaMkhyaM prAptiH / aprApte-harati dravyaM maitraH, hArayati dravyaM maitraM maitreNa vA; karoti kaTaM caitraH, kArayati kaTaM caitraM caitreNa vA; atra haratizcauryArtho na prApaNArtha 20 itypraaptiH| prApaNArthatve tu prApte vibhaassaa| kArayitA kaTasya devadattaM devadattena vA, kArayitA kaTaM devadattasya devadattena vA / / 8 / / nyA0 s0-h-kro0| hasAhacaryAn kRdhAtorapi bhvAdereva grahaH, tena "kR t vikSepe" "kRgaTa hiMsAyAm" itynyorvyvcchedH| prApte ceti-yadA haratirgatau vartate'bhyavahAre vA, karotizca valganAdAvakarmaka: zabdakarmakazca, tadA pUrveNa prApte, yadA harati:25 steyAdau vartate, karotizca sakarmako bhavati, tadA'prApte vizeSAnupAdAnAdubhayatra vikalpo'yamiti / kArayitA kaTasya devadattaM devadattena veti-prathamaprayoge devadattazabdAd dvitIyaprayoge tu kaTazabdAt "vaikatra dvayoH" [2. 2. 85.] ityanena prAptaSaSThIvikalpAd dvitIyA, tadvimuktakarmaNi "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83.] ityanena SaSThI, yadyatra "vaikatra dvayoH"
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 6.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 216 [2. 2. 85.] ityanena SaSThIpravRttiH syAnna vikalpastadA dvitIye karmaNi "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83.] ityanena nityaM SaSThI syAta, katapradhAnadevadattazabdAta tU "dvihetorastryaNakasya vA" [2. 2. 87.] ityanena prAptakartR SaSThIvikalpAt tRtIyA; "vaikatra dvayoH" [2. 2. 85.] ityasya "dvihetorastryaNakasya vA' [2. 2. 88.] ityasya ca pravRttyUdAharaNaMkArayitA kaTasya devadattasya, kaTaM devadattasya veti gamyamapi jJeyam, atra tu niSprayojannatvAnna 5 darzitam // 2. 2. 8 // dRzyabhivadorAtmane / 2. 2. 6 // dazerabhipUrvasya vadate'zcA'tmanepadaviSaye'NikkartA pau karmasaMjJo vA bhvti| pazyanti bhRtyA rAjAnam, tAn rAjaivAnukUlAcaraNena prayukta-darzayate rAjA bhRtyAn bhRtyairvA ; abhivadati guru ziSyaH, abhivAdayate guruH ziSyaM ziSyeNa10 vA; athavA-abhivadati guru ziSyaH, taM maitraH prayukta -abhivAdayate guru ziSyaM ziSyeNa vA maitraH; evaM-darzayamAno rAjA bhRtyAn mRtyairvA, abhivAdayamAno guruH ziSyaM ziSyeNa vA; athavA-abhivAdayamAno guru ziSyaM ziSyeNa vA maitraH / aAtmana iti kim ? pazyati rUpatarkaH kArSApaNam, darzayati rUpataka kArSApaNam ; abhivadati guru ziSyaH, abhivAdayati guru ziSyeNa / 15 dRzerbodhArthatvena nityaM karmatve prApte, abhivadestu nityamaprApte vikalpaH; yadA tu abhivadirna praNAmArthaH, kintu zabdakriyastadA-abhivAdayati guru ziSyaM maitra iti nityaM prApta vibhASeti / NijantasyApi vaNigIcchantyeke-abhivAdayati gururdevadattam, tasminnAziSaM prayukta ityarthaH, abhivAdayate guru devadatto guruNeti vA; AtmanyAziSa prayojayatItyarthaH / NigantasyApIti kazcit-abhivadati20 guruH svayamAziSam, taM ziSyaH prayukta-abhivAdayati gurumAziSaM ziSyaH, taM maitraH prayukta-abhivAdayate gurumAziSaM ziSyaM ziSyeNa vA maitraH / nAmadhAtorabhivAdayaterapIcchatyanyaH / / 6 / / nyA0 sa0--dRzyabhi0 / darzayate rAjeti-atra "aNikkarma0" [3. 3. 88.] ityAtmanepadam / abhivAdayate guru ziSyaM ziSyeNa vA maitra iti-phalavattvavivakSAyA-25 mAtmanepadam / abhivAdayati gururdevadattamityatra "yujAdernavA" [3. 4. 18.] vikalpena Nici NijabhAvapakSe AtmanepadaM caritArthaM, vAkyAvasthAyAM parasmaipadamatra / kazciditi durgasiMhamatam / anya iti ratnamatiH, tathA ca sa Aha-subdhAturnAmadhAturityarthaH // 2.2.4 / /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 ] bRhadvRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 10-11.] nAthA // 2. 2. 10 // aNikkartA NAviti nivRttaM pRthagyogAt, AtmanepadaviSayasya nAthatervyApyaM karma vA bhavati, AtmanepadaviSayatvaM cAsyAziSyeveti tatraivAyaM vidhiH / sarpiSo nAthate, sapithite, sapirme bhUyAdityAzAsta ityarthaH; sarpiSo nAthamAnaH, sapi thamAnaH sarpiSo nAthiSyamANaH, sarpi thiSyamANaH; sarpiSo nAthyate, 5 sarpi thyate / Atmana ityeva-putramupanAthati pAThAya, upayAcata ityarthaH / / 10 // . nyA0 sa0--nAthaH / karma vA bhavatIti-"kartuppya m 0" [2. 2. 3.] ityanena nityaM prApte pakSe niSedhaH sAdhyaH / AtmanepadaviSayatvaM ceti-karbapekSayedamukta, bhAvakarmaNostu sarvadhAtUnAmapyAtmanepadamastyeva / sarpiSo nAthata ityAdiSu sarveSu karmAbhAvapakSe10 "zeSe' [ 2. 2. 81. ] ityanena SaSThI / / 2. 2. 10 / / smRtyarthadayezaH // 2. 2. 11 // smaraNArthAnAM dayaterIzazca vyApyaM karma vA bhavati / mAtuH smarati, mAtaraM smarati; mAtuH smaryate, mAtA smaryate; mAtuH smartavyam, mAtA smartavyA; mAtuH smRtam, mAtA smRtA; mAtuH susmaram, mAtA susmarA; mAtuH smRtaH15 putraH, mAtA smRtA putreNa ; evaM-mAturadhyeti, mAtaramadhyeti; mAtuAyati, mAtaraM dhyAyati; mAturutkaNThate, mAtaramutkaNThata ityaadi| sarpiSo dayate, sarpirdayate; lokAnAmISTe, lokAnISTe / nanu karmAvivakSAyAM pakSe mASANAmaznIyAdityAdivat zeSe SaSThI siddhava, tat kimanena ? satyam-kintu "SaSThyayatnAccheSe" [3. 1. 76.] ityayatnaje zeSe SaSThayAH samAso vakSyate,20 tato mAtuH smRtamityAdau samAso mA bhUdityanena prakAreNa yatnAccheSo vidhIyate, niyamArthaM ca, tenaiSAM dhAtUnAM karmaiva zeSatvena vivakSyate, na kArakAntaraM, tena 'mAtrA smRtam, manasA smRtam' ityAdau kartR-karaNayoH zeSavivakSAbhAvAt SaSThI na bhavati / vyApyamityeva-kathAsu smarati, guNaiH smarati / / 11 / / nyA0 sa0--smRtyarthaH / sAmAnyena cintanArtha ukto'pi smRdhAturanubhUtasyArthasya25 viziSTe cintane vartamAno gRhyate, evaMvidhAzcAdhyetyAdayo'pi gRhyante, tena manasA pari
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 12-13.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 221 kalpitacintanArthAnAM samIkSAdInAM vyudAsaH / lokAnAmISTe iti-vyApAreSu niyukta svAyattIkarotItyarthaH / / 2. 2. 11 / / kRgaH pratiyatne // 2. 2. 12 // punaryatna:-pratiyatnaH, sato guNA''dhAnAyA'pAyaparihArAya vA samIhA; tasmin vartamAnasya karoteApyaM vA karma bhavati / edhodakasyopaskurute, 5 edhodakamupaskurute, zastrapatrasyopaskurute, zastrapatramupaskurute / pratiyatna iti kim kaTaM karoti / kim ? vyApyamityeva-edhodakasyopaskurute buddhayA, karaNasya mA bhUt / / 12 / / nyA0 sa0--kRgaH pr0| pratizabda: punararthe'vyayam, "avyayaM pravRddhAdibhiH" [ 3. 1. 48. ] [ iti ] saH / sato guNAdhAnAyeti-nanu yatnadvaye sati punaryatna ityupa-10 yujyate, tat kathamatra pratiyatnaH ? ucyate-prathamaM tAvadarthasyAtmalAbhAya yatno bhavati, labdhAtmano yo yatno'dhikAn guNAnutpAdayitu paripUrNaguNasya vA tAdavasthyaM rakSitusa: pratiyatnaH / kaTaM karotIti-abhUtaH san nirvartyaH kaTo'tra, yatra tu vaNikayA rakta kaTaM karoti, tatrApi vikAryameva karma na pratiyatnaH, upapUrvasyaiva karote: pratiyatnaviSayatvAt, "gandhanA0" [ 3. 3. 76. ] ityAtmanepadaM copapUrvasyaiva, ata eva mUlodAhaNeSvapi-15 upapUrva eva dazitaH / edhodakasyeti-edhAzcodakAni ca "aprANipazvAde:" [3. 1. 136.] ityekatvam / / 2. 2. 12 / / rujArthasyAjvari-saMtAperbhAva kartari // 2. 2. 13 // rujA-pIDA, tadarthasya dhAtorvari-saMtApivajitasya vyApyaM vA karmasaMjJa bhavati, bhAve kartari-bhAvazcedra jArthasya kartA bhavati / caurasya rujati, cauraM20 rujati rogaH; apathyAzinAM rujyate rogeNa, apathyAzino rujyante rogeNa; caurasya rugNam, cauro rugNa ityAdi / caurasyAmayati, cauramAmayati rogaH; caurasya vyathayati, cauraM vyathayati rogaH; caurasya pIDayati, cauraM pIDayati rogaH / rujArthasyeti kim ? "eti jIvantamAnandaH" [ viSNa purANe ] / jvari-saMtApivarjanaM kim ? aAnaM jvarayati, atyAzinaM saMtApayati / kartarIti 25 kim ? caitraM rujatyatyazane vAtaH / bhAva iti kim ? maitraM rujati zleSmA, atra zleSmA dravyaM, na bhAvaH; rogo vyAdhirAmayaH ziro'tirityAdayo bhAvarUpAH katra iti / / 13 / /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2222 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 14.] nyA0 s0--rujaarthsy0| "rujoMt bhaGga" ityasmAd bhidaadyngi-rujaa| bhAva- / zcediti-sAdhyarUpasya bhAvasya kartRtvAnupapatteH sAmAnyazabdo'pi bhAvazabda: siddharUpe bhAve vartata iti tAtparyArthaH / "eti jIvantamAnando naraM varSazatAdapi / kalyANI bata gAtheyaM laukikI pratibhAti me // " [viSNupurANe / ] 5 caitraM rujatyatyazane vAta iti-atra yo'tyazanarUpo bhAvo na sa kartA, yastu vAtarUpaH kartA sa dravyaM, na bhAvaH / atra sUtre vyathitapyorgatyAdisUtreNANikkatu : karmatvam / / 2. 2. 13 // jAsa-nATa-krAtha-piSo hiMsAyAm // 2. 2. 14 // eSAM hiMsAyAM vartamAnAnAM vyApyaM vA karma bhavati / "brUsa pisa jasa10 barhaNa hiMsAyAm" "jasaNa tADane" iti curAdI gRhyate, na "jasUca mokSaNe" iti devAdikaH, tasyAhiMsArthatvAt, caurasyojjAsayati, cauramujjAsayati; caurasyojjAsyate, caura ujjAsyate caitreNa; tathA "naTaNa avasyandane" iti, ayamapi curAdirna tu "raNTa nRttau" iti bhvAdiH, caurasyonnATayati, cauramunnATayati ; evaM-krAthirghaTAdiH-caurasyotkrAthayati, cauramutkathayati; caurasya15 pinaSTi, cauraM pinaSTi / jAsa-nATa-kAthAnAmAkAropAntyanirdezo yatrAkArazrutistatra yathA syAdityevamarthaH, teneha na bhavati-dasyumudajIjasat, cauramanInaTat ; dasyumudacikrathat ; ata eva ca kAtheH karmasaMjJApratiSedhapakSe hrasvatvAbhAvaH, karmaNi tu hrasvatvameva / hiMsAyAmiti kim ? cauraM bandhanAjjAsayati-mocayatItyarthaH, naTaM nATayati-nartayatItyarthaH / abhAva-20 kartR kArthaM vacanam / / 14 / / nyA0 s0--jaas-naatt0| "naTaNa avasyandane" iti-avasyandanaM hiMsAbhedaH / na tu "raNTa nattau" iti-atrApyahiMsArthatvAdityeva hetuH| AkAropAntyanirdeza iti-nanu jAsanATa-kAthetyAkAraH kimarthaH ? yato jasa-naTa-kratheti dhAtavaH paThyante, teSAM nirdeze tathaiva nirdeSTavyam ; atha Nyantanirdezastahi jAsi-nATi-krAthIti bhavitavyamityAha-25 yatrAkArazratistatreti / evaM-kAthirghaTAdiriti-evam-amunA prakAreNAparamapi nirNIyate, kiM tata? krAthirghaTAdirga hyate, na ta "Rtha adiNa hiMsAyAm" iti yaujAdikaH, iti vaiyAkaraNAnAM matam ; dhAtupArAyaNakAraistu upalakSaNatvAd yaujAdiko'pi / nanu yathA
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 223 " "ghaTAderha svaH [ 4. 2. 24 ] pakSe niSidhyate, tathA dasyumudajIjasadityAdau " upAntya - sya0" [ 4. 2. 35. ] ityasyApi kiM na niSedhaH ? satyam - * yasmin prApta eva0 iti nyAyAt " ghaTAdeH 0" [ 4 2 24 ] ityasyaiva nidhaH / nanu hiMsAyA rujArUpatvAt " rujArthasya 0" [ 2. 2. 13. ] ityanenaiva karmavikalpo bhaviSyati, kimaneneti ? atha jAsa-nATa-krAthetyAkArazravaNArthamidaM sUtraM vidhIyate, tadA piSgrahaNamanarthakaM syAt, tasmAt 5 pUrveNaiva siddhamityAha - prabhAvakartR kArthamiti / / 2. 2. 14 / / [ pA0 2. sU0 15-16.] ni-prebhyo naH / / 2. 2. 15 / / ni-prAbhyAM parasya hiMsAyAM vartamAnasya hantervyApyaM vA karma bhavati, bahuvacanaM samasta-vyasta - viparyastasaMgrahArtham / caurasya niprahanti, cauraM niprahanti caurasya cauraM vA nihanti; caurasya cauraM vA prahanti caurasya 10 cauraM vA praNihanti ; caurANAM niprahaNyate, caurA niprahaNyante rAjJA / ni-prebhya iti kim ? cauraM hanti, cauramAhanti / hiMsAyAmityeva - rAgAdIn nihanti / / 15 / / nyA0 sa0 -- niprebhyo0 / ninA sahitaH pro nipraH preraNa sahito niH praniH, niprazca nizca prazva pranizva yadA tu pra- nibhyAM pUrvamupasargAntaraM prayujyate tadA na bhavati, 15 bahuvacanena jJApitatvAt, anyathA "vAbhyavAbhyAm " [ 4. 1: 66.] itivad dvivacanenApi samastAdigrahaNamAtraM bhavet / saMgrahArthamiti yadyetadarthaM tahi na pradeyaM yatrApi vyastaviparyasto ni-prau bhaviSyataH, tatrApi neH prAg vA paro hannastIti, ucyate tarhi - anyopasargapUrvasya hantervA karmasaMjJAnivRttyartham tena cauraM viprahanti vinihanti vetyAdau pUrveNa nityaM karmasaMjJA / prahantIti - atra " nAM0" [1. 3. 36. ] iti bahuvacanAt "hanaH" [2. 3. 82]20 ityanena raNatvAbhAvaH / rAgAdIn nihantItyatra rAgAdInAmacetanatayA prAraNavyaparopaNalakSaNAyA hiMsAyA prabhAvAnna bhavatItyarthaH / / 2. 2. 15 / / vinimeya dyUtapaNaM paNa-vyavahaH // 2. 2. 16 // vinimeyaH-kreya-vikreyo'rthaH, dyUtapaNo - dyUtajeyam; paNatervyavapUrvasya ca harateorvyApya vinimeyadyUtapaNau vA karmasaMjJau bhavataH / zatasya paraNAyati, zataM 25 ' paNAyati ; sahasrasya sahasraM vA paNAyati, kraya-vikraye dyUtaparaNatve vA tad viniyuGkta ityarthaH ; evaM dazAnAM vyavaharati, daza vyavaharati paJcAnAM paJca vA vyavaharati / vinimeya dyUtaparaNamiti kim ? sAdhUn paNAyati - stautI 1
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0. 17-18.] tyarthaH, zalAkAM vyavaharati-vigaNayan gopAyatItyarthaH / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / / 16 / / nyA0 s0--vinimey0| zataM paNAyatIti- prakRti-grahaNe svArthikapratyayAntAnAM grahaNam iti sUtre paNetyukte'pi paNAyateriha grahaH AtmanepadaM tu prati ayaM nyAyo'nityaH, idaM ca kutolabhyate ? "kameNiGa" [3. 4. 2.] ityatra NiGiti GakAro-3 pAdAnAt / gopAyatItyartha iti-anekArthatvAd dhAtUnAm / / 2. 2. 16 / / upasargAd divH||2. 2. 17 // upasargAt parasya divo vyApyo vinimeya-dyUtapaNau vA karmasaMjJau bhavataH / zatasya pradIvyati, zataM pradIvyati; zatasya pradIvyate, zataM pradIvyate; zatasya pradyUtam, zataM pradyUtam ; zatasya pradevitavyam, zataM pradevitavyam ; zatasya10 supradevam, zataM supradevam / vinimeya-dyUtapaNamityeva-zalAkA pratidIvyativigaNayannapaharatItyarthaH / upasargAditi kim ? zatasya dIvyati / / 17 / / na // 2. 2. 18 // vinimeya-dhU tapaNau divo vyApyau karmasaMjJau na bhavataH, upasargapUrvasya vikalpavidhAnAdanupasargasyAyaM niSedhaH / zatasya dIvyati, sahasrasya dIvyati,15 niSiddhe ca karmaNi SaSThaya va bhavati; 'zatasya dIvyate, zatasya dyUtam, zatasya devitavyam, zatasya sudevam', ityAdau bhAve-Atmanepada-kta-kRtya-khalaH siddhAH; 'zatasya dyUto maitraH' ityatra ca kartari ktaH / vinimeya-dyUtapaNamityeva-jinaM dIvyati-stautItyarthaH, bhUmi dIvyati-saMdhinA vijigISata ityarthaH, sandhipaNo'tra na dyUtapaNaH; dyUtaM dIvyati, akSAn dIvyati, atra kriyA tatsAdhanaM ca vyApyaM 20 na tu paNaH // 18 // nyA0 s0-n| sandhinA vijigISata iti-samarthena sandhi kRtvA'nyeSAM bhUmi vijigISata ityarthaH, tathA ca nIti: "samarthana samaM rAjJA, sandhi kRtvA vicakSaNaH / svalpo'pi dhanasaMyuktAn, rAjanyAnavamAnayet // 1 // " 25
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 16. ] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 225 atrakriyetyAdi - kriyA dyUtarUpA, tatsAdhanaM cAkSA ityarthaH / zatasya suvevamiti - atra 'su' iti nipAtAntaraM nopasarga:, ata eva susthitaM duHsthitamityAdau "sthA seni0 " [2. 3. 40. ] ityanena SatvaM na bhavati / / 2. 2. 18 / / karaNaM ca // 2. 2. 16 / / dIvyateH karaNaM karmasaMjJaM cakArAt karaNasaMjJaM ca bhavati, karma-karaNasaMjJe 5 yugapad bhajatItyarthaH / akSAn dIvyati, akSAraNAM devanam akSA dIvyante, akSA devitavyAH, akSAH sudevA:, akSadevaH, prakSA dyUtAzva treNa; eSu karmatve dvitIyASaSThyAtmanepada-tavya-khalaraNa - ktapratyayAstannimittAH siddhAH / akSairdIvyati, akSairdevanam, akSairdIvyate, akSairdevitavyam, akSaiH sudevaM maitreNa, akSaidyUtaM caitreNa, akSA devanA:; eSu karaNatve tRtIyA'naTau, bhAve - prAtmanepadAdayazca siddhA: 110 grAtmanepadAdibhizvoktayoH karma-karaNayoH dvitIyA - SaSThI - tRtIyA yathAyogaM na bhavanti / karaNaM vetyeva siddhe cakAraH saMjJAdvayasamAvezArtha:, tenAkSairdevayate maitrava treNetyatra karaNatvAt tRtIyA bhavati, karmatvAcca gatyAdisUtreNa nityAkarmakalakSaNamaNikkartuH karmatvam, devayatezva "praNigi prAriNa0 " [ 3.3.107.] ityAdinA'karmakalakSaraNaM parasmaipadaM na bhavati / prathAkSAn dIvyatItyatra satyapi 15 saMjJAdvayasamAveze paratvAt karaNatvanimittayA tRtIyayaiva bhavitavyam, naivamspardhe hi paraH, samAnaviSayayozca spardhaH, na ca dvitIyA tRtIyayoH pratiniyatakarmakaraNazaktyabhidhAyinyoH samAnaviSayatvamastIti dvitIyA'pi bhavatyeva, * pratikAryaM saMjJA bhidyante iti vA darzane'navakAzatvAt saMjJAdvayasya vibhaktyoH paryAyeNa pravRttiraviruddhA / diva ityeva - dAtreNa lunAti / karaNamiti kim ? 20 gRhe dIvyati // 19 // nyA0 sa0-- kara0 / cakArasyAnyat samuccetavyaM nAstIti karaNameva pratIyate, karaNasya karmasaMjJAyAmaprAptAyAM vidhIyamAnAyAM nirvatrtyAdayo dharmA na cintyA asambhavAt / yugapad bhajatIti- phalaM bhavatu mAvA, saMjJAdvayaM tu sarvaprayogeSu veditavyam; na ca saMjJAdvayaM yugapanniravakAzamiti vAcyam, akSairdevayata ityatra caritArthatvAt, atrAkSAn devayata ityapi 25 prayogo bhavati / karaNaM vetyeveti na ca vikalpe'pi yugapat saMjJAdvayaM bhaviSyatIti vAcyaM vikalpasya pAkSikapravRtti-nivRttiphalatvAt / pratikAryamiti - ekasyApi karmaNaH karaNasya vA kAryaM kAryaM prati saMjJA'bhidhAyakAni sUtrANi bhidyanta ityarthaH / iti vA darzana iti -
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 20-22.] zAkaTAdInAM pANinezca, teSAM paramubhayaprAptAviti sUtrAbhAvaH, viSNuvAtika eva sUtra- ' sadbhAvaH / / 2. 2. 16 // adheH zIGga-sthA-99sa AdhAraH // 2. 2. 20 // adheH sambaddhAnAM 'zIG sthA prAs' ityeteSAM ya AdhArastat kAraka karmasaMjJaM bhavati / grAmamadhizete, grAmasyAdhizayanam, grAmo'dhizayyate, 5 grAmo'dhizayitaH; grAmamadhitiSThati; grAmamadhyAste / adheriti kim ? zayane zete, gRhe tiSThati, kaTe prAste / aAdhAra iti kim ? grAmo'dhizayito maitreNa, pauruSeNAdhitiSThati; kartR-karaNe na bhavataH / akarmakA api hi dhAtavaH sopasargAH sakarmakA bhavantIti siddhaM sakarmakatvam, AdhArabAdhanArthaM tu vacanam / / 20 / / 10 upAnvadhyAvasaH // 2. 2. 21 // upa-anu-adhi-prAbhiviziSTasya vasaterya AdhAraH sa karmasaMjJo bhavati / grAmamupavasati, grAmamupoSitaH, grAmasyopavasanam, grAma upoSyate, parvatamanuvasati; puramadhivasati; AvasathamAvasati / anvAdisAhacaryAdupasya sthAnArthakasyaiva grahaNaM nAzananivRttyarthasya; tena grAme upavasati-bhojananivRtti15 karotItyatra na bhavati / adAdyanadAdyoranadAdereva grahaNam iti vastena bhavati / / 21 // nyA0 s0--upaanvdhyaa0| upAdibhirdvandvakRtvA tataste pUrve yasmAt sa cAsau vasazca ti bahuvrIhigarbho vizeSaNasamAso mayUravyaMsakAditvAt pUrvasya lopazca, ebhyaH paro vasiti vA samAsaH / zabdazaktiprAmANyAdanvAdipUrvo vasatiH sthAnArthamAcaSTe, tatsAha-20 caryAdupapUrvasyApi sthAnArthasya parigraho na tu bhojananivRttivacanasyetyata Aha-anvAdisAhacaryAditi / sthAnArthadyotakatvAdupazabdo'pi sthAnArtha ityukta-sthAnArthasyeti / / 2.2.21 // vAbhi-nivizaH // 2. 2. 22 // abhi-ninopasargasamudAyena viziSTasya vizerAdhAraH karmasaMjJo vA bhavati / 25 grAmamabhinivizate, parvatamabhinivizate, grAmo'bhinivizyate ; grAmo'bhiniviSTaH /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 23.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 227 vyavasthitavibhASeyaM, tena kvacit karmasaMjJaiva kvacidAdhArasaMjJaiva bhavatikalyANe'bhinivizate, yA yA saMjJA yasmin yasmin saMjJinyabhinivizate, eteSAM zabdAnAmeteSvartheSvabhiniviSTAnAm, arthe'bhiniviSTaH / / 22 / / nyA0 sa0--vA'bhini0 / abhiH pUrvo yasmAnna: so'bhipUrvazcAsau nizca-abhiniH, tataH paro viTa, tasya, "mayUravyaMsaka0" [3. 1. 116.] iti pUrva-parayorlopaH; abhenistena 5 yukto viT, iti vA; na tu dvandvaH, abhizca nizcetyevaMrUpe dvandve hyabhi-nizabdayoH pratyekamabhisambandhaH syAt, yathA-"upAnvadhyAGa vasaH" [ 2. 2. 21. ] ityatra / vyavasthitavibhASeyamiti-nAtra vAzabdo vikalpArtho yena samakakSatayA dvitIyAsaptamyau, ki tahi ? prayogavyavasthayeti / / 2. 2. 22 / / 10 kAlA-8va bhAva-dezaM vAskarma cAkarmaNAm // 2. 2. 23 // kAlo-muhUrtAdiH, adhvA-gantavyaM kSetraM krozAdi, bhAvaH-kriyA godohAdiH, dezo-janapada-grAmanadI-parvatAdiH; akarmakANAM dhAtUnAM prayoge kAlAdirAdhAraH karmasaMjJo vA bhavati, akarma ca-yatrApi pakSe karmasaMjJA tatrAkarmasaMjJA'pi vA bhavatItyarthaH / kAla:--mAsamAste, mAsa prAsyate; saMvatsaraM15 svapiti, saMvatsaraH supyate; divasaM zete, divasaH zayyate; adhvA-krozaM svapiti, krozaH supyate; yojanamAste, yojanamAsyate; bhAvaH-godohamAste, godoha prAsyate; podanapAkaM zete, prodanapAkaH zayyate ; deza:-kurUn prAste, kurava prAsyante ; grAmaM vasati, grAma uSyate / avivakSitakarmANa: sakarmakA apyakarmakA:-mAsaM pacati, mAsaH pacyate; krozamadhIte, krozo'dhIyate ; 20 prodanapAkaM paThati, prodanapAkaH paThyate; kurUn paThati, kuravaH paThyante; pakSerAtrau supyate, rAtrau nRttaM ca drakSyasi, kroze supyate, godohe Aste, prodanapAke svapiti, paJcAleSu vasati, grAme vasati, grAme vAsaH, grAme vAsI, tathArAtrAvadhItam, divase bhuktam / kAlA-'dhva-bhAva-dezamiti kim ? prAsAde Aste, zayyAyAM shete| akarma ceti kim ? mAsamAsyate, krozaM supyate,25 godohamAsitaH, idaM godohamAsitam, godohamAsyate, kurUn supyate; eSu "tat sApyAnApyA0" [3. 3. 21. ] iti, "gatyarthA-'karmaka-piba-bhujeH"
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 23.] [5. 1. 11.] "adyarthAccA''dhAre" [5. 1. 12.] iti bhAve kartaryAdhAre / ca yathAyathamAtmanepada-ktau siddhau / akarmaNAmiti kim ? rAtrAvudde zo'dhItaH, ahanyadhyayanamadhItam / kathaM pacatyodanaM mAsam, bhakSayati dhAnAH krozam, pibati payo godoham, bhajati sukhaM kurUn ? dvikarmakatvAt "karturvyApyaM karma" [2. 2. 3.] ityeva bhaviSyati / anye tu sakarmakAraNAmakarmakANAM ca prayoge 5 kAlA-'dhva-bhAvAnAmatyantasaMyoge sati nityaM karmatvamicchanti-mAsamAste, divasaM pacatyodanam, krozaM svapiti, krozaM paThati vedam, godohamAste, godohaM pacatyodanam / anena karmasaMjJAyAM karmaNi tyAdyAdayo'pi-prAsyate mAsaH, supyate krozaH, Asito mAsaH, zayitaH kroza ityAdi / "kAlA-'dhvanoAptau" [2. 2. 42.] iti ca guNadravyayoge evecchanti na tu kriyAyoge; atyantasaMyo-10 gAdanyatra tu-rAtrau zete, adhvani sthita ityAdAvAdhAratvameva / / 23 / / nyA0 s0-kaalaa-'dhv0| mAsa prAsyata ityatra vyApti vivakSAyAmapi gauNAdhikArAt "kAlA-'dhvano0" [2. 2. 42.] ityanenApi dvitIyA na bhavati / adhvAgantavyamiti gamanAha, tenAdhvazabdAbhidheyasyAdhvanaH karmasaMjJA na bhavati, nasAvadhvavizeSakroza-yojanAdivad gamanamarhati, yadvA'rthapradhAno'yaM nirdezaH, tena kAlA'dhva-bhAva-15 dezAnAM sAkSAtprayoge na bhavati, api tu tadarthapratipAdakazabdaprayoge / bhAvaH-niyeti-kriyA ghatrAdivAcyA siddhatAkhyA na tu sAdhyamAnetyarthaH / parvatAdiriti-AdizabdAt khettkrbtt-mddmbaadirgRhyte| godohamAste atra sAmIpyaka AdhAraH, yadA tu godohaviziSTa: kAlo vivakSyate tadA naimittiko'pi / evam-odanapAka ityatrApi / mAsaM pacatotiakarmaNAmityatra nityAkarmaNAma vivakSitakarmaNAM ca sAmAnyena grahaNam, ityavivakSita-20 karmakAnudAharati / "ulUkhalarAbharaNaH, pishaaciivdbhaasst| etat tu te divAnRttaM, rAtrau nRttaM ca drakSyasi" // 1 / / idaM godohamAsitamiti-atra bAhulakAt SaSThIprAdhi prati na karmatA, tena "karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83. ] ityanena na SaSThI, idaM saktUnAM pItamitivadatrAdhAre ktaH pratyayaH / 25 kathamiti-pacAdonAM sakarmakatvAnna praapnotiityaashngkaarthH| pacatyodanaM mAsamityAdi-eSAM dhAtUnAM svabhAvena dvikarmakatvam, athavA sarve'pyamI dhAtavaH prAptyupasarjane svArthe vartante, tato mAsAdi prApyetyAdiroM bhavati dvikarmakatA ca / anyetviti-vishraantvidyaadhraadyH| nanUttareNa "kAlA-dhvanoAptau" [2. 2. 42.] ityanena sAmAnyena sakarmaNAmakarmaNAM ca prayoge dvitIyA bhaviSyati kimanena karmasaMjJAvidhAnasUtreNetyAha-anena karma-30
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 24.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 226 " saMjJAyAmityAdi - kAlA'dhvApekSayedamukta bhAvApekSayA tu dvitIyArthamapi / yadyatyantasaMyoge "kAlA -'dhva-bhAva 0 [ 2. 2.23. ] iti pravartate tarhi "kAlA -'dhvanorvyAptau " [ 2.2.42. ] iti kva pravartsyatItyAha - kAleti / "kAlA -'dhvanoH 0" [ 2. 2. 42. ] iti guNadravyayoge, kriyAyoge tu " kAlA - 'dhva bhAva0 " [ 2. 2. 23 ] iti pravarttata ityanayostanmate vibhAga: / / 2. 2. 23 / / 5 sAdhakatamaM karaNam / / 2. 2. 24 / kriyAsiddhau yat prakRSTopakArakatvenAvyavadhAnena vivakSitaM tat sAdhakatamaM kArakaM karaNasaMjJaM bhavati / kASThaiH sthAlyAM pacati dAtreNa lunAti, dAnena bhogAnApnoti ; asya pAkAdikriyAsu jvalanAdayo'vAntaravyApArA:, vivakSayA ca prakRSTopakArakatvAt sAdhakatamatvam / tamagraharaNamapAdAnAdisaMjJAvidhau 10 taratamayogo nAstIti jJApanArtham, tena - kusUlAt pacati, gaGgAyAM ghoSaH prativasatIti vyavahitopacaritayorapi prapAdAnatvamadhikaraNatvaM ca bhavati / asya ca kArakAntarA'pekSayA prakarSo na svakakSAyAm, tenaikasyAM kriyAyAmanekamapi karaNaM bhavati - nAvA nadIsrotasA vrajati, rathena pathA dIpikayA yAti, sUpena sarpiSA lavaNena pANinaunaM bhuGkta e / karaNapradezAH - " karaNaM ca " 15 [2. 2. 16. ] ityAdayaH / / 24 / / nyA0 sa0 -- sAdhakatamaM0 / sidhyateriMNagi "sidhyaterajJAne " [ 4. 2. 11. ] ityAtve ke tamapi ca siddham / prakRSTopakArakatveneti - prakarSaraNaM prakRSTaM, tenopakArakam, yadvA prakRSyate sma prakRSTaH, tataH prakRSTaM ca tadupakArakaM ceti karmadhArayaH / prakRSTopakArakatvasya ko hetuH ? avyavadhAnam, yadvA prakRSTopakArakatvamapi kisvarUpam zravyavadhAna - 20 miti; anyeSu militeSvapi lavanAdikriyA dAtrAdi vinA na zakyata iti kartrA zravyavahitaM dAtrAdi karaNamapekSyata iti tasya prakRSTatvam, yat prakRSTopakArakatvena sthAlyAdikamapi kartrA'vyavahitamapekSyate tadapi kararaNameva nanu prakRSTopakArakatvaM karturapyasti tasyApi karaNatvaM prApnoti naivam - tasya svAtantryaM lakSaNamasti / sAdhakatamamiti - nanu sAmagrItaH kriyAsiddhistatra kathaM kiJcit sAdhakatamaM kiJcit tadviparItam ? anvayavyatirekAbhyAM 25 hi tatra sarveSAM sAmAnyaM sAdhAraNyamevAvagamyate, tasmAt kriyAsiddhau sAdhakatamasya saMbhavo nAstIti saMbhavaM kalpanayA darzaryAta- vivakSayeti - paramArthavRttyA sAdhakatamatvasya sambhavo 1 nAsti, yadvayApArAnantaryeNa tu kriyAsiddhivivakSyate tasya kalpanayA sAdhakatamasyeyaM saMjJA / asyeti - jvalanarUpa utpAtanipAtarUpaH puNyarUpazca yathAkramaM prayogatraye'pyavAntaravyApAraH / *goraNa-mukhyayo0 iti nyAyAt sAdhakatamasyaiva bhaviSyati kiM tamagrahaNenetyAha - tama - 30
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] bRha vRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 25.] grahaNamiti / apAdAnAdIti-anyairapAdAdAnaM prathamamuktamiti tanmatApekSayetyuktam, yadvA / svamatApekSayA'pi "kAdirvyaJjanam" [ 1. 1. 10.] itivat / taratamayoga iti-sAhacaryAt taratamagataH prakarSo lakSyate / svakakSAyAmiti-svakakSA svavarga iti yaavt| nanu yadi svavarge'pi prakarSo'pekSyate tadA'nyeSAM karaNAnAM kiM syAt ? ucyate-tadA karaNAntarANAM sambandhe SaSThI syAt / / 2. 2. 24 // karmA'bhipreyaH saMpradAnam // 2. 2. 25 // karmaNA-vyApyena kriyayA vA karaNabhUtena, yamabhipreyate-zraddhAnugrahAdikAmyayA yamabhisaMbadhnAti, sa karmAbhipreyaH kArakaM saMpradAnasaMjJaM bhavati / devAya baliM dadAti, dvijAya gAmutsRjati, yAcakAyArthaM prayacchati, ziSyAya dharmamupadizati, rAjJe kAryamAvedayati; asyAvAntaravyApArAH-anirAkaraNam,10 preraNam, anumatizca ; tAn kurvaMstyAgAdau kArakatvaM labhate / kriyA'bhipreyaH khalvapi-patye zete, zrAddhAya nigalhate, yuddhAya sannahyate, devebhyo namati, praNamya zitikaNThAya, nivedyatAM mahArAjAya sugrIvAya / abhigrahaNAdiha na bhavatighnataH pRSThaM dadAti, rajakasya vastraM dadAti, rAjJo daNDaM dadAti; iha ca bhavati-vAtAya cakSurdadAti, chAtrAya capeTAM prayacchati / sampradAnapradezAH-15 "dAmaH saMpradAne'dharmya pAtmane ca" [2. 2. 52.] ityAdayaH / / 25 / / nyA0 sa0--karmA0 / IGa c "ya eccAtaH" [5. 1. 28.] ye guNe "upasargasyA0" [1. 2. 16.] ityalope-abhipreyaH, karmaNA'bhipreyaH "kArakaM kRtA" [3. 1. 68.] saH, vRttau tu yamabhipreyata ityarthakathanameva, saMpradIyate tasmai bAhulakAdanaTa, zraddhA-'nugrahAdikAmyayeti-tathetipratyayaH zraddhA, anugraha upakAraH, aAdizabdAt kIrtyapAyAbhAvAdigrahaH / 20 zrAddhAya nigalhate svayaM zrAddhaM kartuM yajamAnenAkAritaM dvijAntaraM nindatItyarthaH / "praNamya zitikaNThAya, vibudhAstadanantaram / caraNau raJjayantvasyAzcUDAmaNimarIcibhiH // 1 // " agretanaM rAmAyaNagadyam / abhigrahaNAditi-abhirabhimatArthaH, pra prArambhArthaH, kevalasya hi IyatergamanaM vAcyaM, nAbhisambandhaH, tato'bhigrahaNaM viziSTasambandhapratipattyarthaM25 viziSTazca sambandhaH kartu: zraddhA-'nugrahA-'pAyApagamakAmanAjanitaH, sa cAtra nAstIti; praya iti sUtra kriyamANe karmaNA kriyayA yaH sambadhyamAno bhavati sa sampradAnasaMjJa ityukta ghnataH pRSThaM dadAtItyatrApi syAt / nivedyatAmiti-"vidiNa cetnaakhyaane"| rajakasya vastraM dadAtIti-paripUrNa mUlyamalabhamAnasya rajakasya parAGa mukhatvam / chAtrAya capeTAM prayacchatIti-capeTayA AhataH san chAtro'bhimukho vinayaparo bhavati / 30
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 [ pA0 2. sU0 26-27.] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH "anumantranirAkartR prerakaM tyAgakAraNam / vyApyenAptaM dadAtestu sampradAnaM prakIrtitam // 1 // / / 2. 2. 25 / / saMpradAnaM tadeva syAt, pUjAnugrahakAmyayA / dIyamAnena saMyogAt, svAmitvaM labhate yadi // 2 // " [ 231 5 spRhervyApyaM vA // 2. 2. 26 / / spRhayaterdhAtorvyApyaM vA sampradAnasaMjJaM bhavati / puSpebhyaH puSpANi vA spRhayati / vyApyamiti kim ? puSpebhyaH spRhayati vane, AdhArasya mA bhUt / saMpradAnasaMjJApakSe dhAtorakarmakatvam tena puSpebhyaH spRhyate maitreNa, puSpebhyaH spRhayitavyam, puSpebhyaH suspRham, puSpebhyaH spRhito maitraH ; eSu bhAve - zrAtmane - 10 pada-tavya - khalaH kartari ca ktaH siddhaH / / 26 // , krud-duheya-sUyArthairya prati kopaH // 2. 2. 27 / / amarSaH - krodhaH, apacikIrSA - drohaH, IrSyA - parasampattau cetaso vyAroSaH, guNeSu doSAviSkaraNamasUyA; etadarthairdhAtubhiryoge yaM prati kopastat kArakaM saMpradAnasaMjJaM bhavati / maitrAya krudhyati, maitrAya kupyati, maitrAya ruSyati ; maitrAya 15 dra uhyati, maitrAyApacikIrSati, maitrAyApakaroti; maitrAyerSyati, maitrAyerkSyati, maitrAya sUrkSyati ; caitrAyAsUyati / yaM prati iti kim ? manasA krudhyati, manasA hyati, manaserSyati, manasA'sUyati; karaNasya mA bhUt / pratigraharaNaM kim ? yasminnityucyamAne karturapi syAt - maitreNa krudhyate / kopa iti kim ? ziSyasya kupyati vinayArtham, dhanino druhyati dhanArthI bhAryAmIrSyati - 20 mainAmanyo'drAkSIditi, caitramasUyati lipsayA / saMpradAnasaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhitatvAd bhAve zrAtmanepadAdayaH kartari ca ktaH siddhaH - maitrAyerSyate, maitrAyAsUyyate, maitrAyeSyitavyam, maitrAyAsUyitavyam, maitrAya durarNyam, maitrAya durasUyam, maitrAyeSyitacaM'traH, maitrAyAsUyitaH / kathaM caurasya dviSan ? yo'smin dva eSTi, yaM ca vayaM dviSmaH ? iti dviSeraprItyarthatvAnna bhaviSyati / / 27 / / 25
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 28-29.] nyA0 s0--kd-drhaa| zabdazaktisvAbhAvyAta RghidrahI akarmakAveva, sambandhaSaSThayAM prAptAyAM saMpradAnam / manasA krudhyatIti-nAtra manasa upari kopaH kintu tena kRtvA'nyasya puruSAdeH / karturapIti-na kevalaM viSayasaptamyAM yaM prati kopastasya saMpradAnatvam, AdhAramAtratvena kartu rapi syaadityrthH| ziSyasya kupyatIti-ziSyasambandhino'vinayasyopari kopo na tu ziSyasya / dhanino druhyatIti-atra dhanasyopari droho 5 na tu prANAnAm / bhAryA morcyatIti-anyenAvalokyamAnAM na sahate, vRttau mainaamititaatpryaartho'kthi| dviSeraprItyarthatvAditi-aprItimAtrameva vivakSitaM na tu krudhAdaya ityarthaH / atredaM vicAryate-kopAd drohAdayo bhinnasvabhAvA vyAkhyAtAH, tat kathaM tadarthAnAM yaM prati kopa iti sAmAnyenaitad vizeSaNamupapadyate, teSAM hi yaM prati droho yaM pratIA yaM pratyasUyetyeva ghaTate, naiSa doSa:-krodhastAvat kopa eva, drohAdayastu dviprakArA:-kecit10 kopahetukAH kecid vastvantarahetukAH, toha pUrveSAM grahaNaM yathA syAduttareSAM mA bhUdityevamarthaM 'yaM prati kopaH' iti sAmAnyena vizeSaNamupAttam, anyathA'vyabhicArAdidamanupAdeyaM syAt / / 2. 2. 27 // nopasargAt krud-duhA // 2. 2. 28 // upasargAt parAbhyAM krudhi- hibhyAM yoge yaM prati kopastat kArakaM15 saMpradAnasaMjJaM na bhvti| maitramabhikrudhyati, maitramabhidra hyati; krudhi-dru hI sopasagauM sakarmakAviti dvitiiyaa| upasargAditi kim ? maitrAya krudhyati, maitrAya dra hyati / / 28 / / ___ nyA0 sa0-nopasargAt kud-gRhaa| maitramabhikrudhyatItyatra abhivyApya kopavAn / apacikIrSAvAn, abhivyAptyupasarjane vRttiH kopAdau / / 2. 2. 28 // 20 apAye'vadhirapAdAnam // 2. 2. 26 // sAvadhikaM gamanamapAyaH, tatra yadavadhibhUtamapAyenAnadhiSThitaM tat kArakamapAdAnasaMjJaM bhavati / grAmAdAgacchati, parvatAdavarohati, sArthAddhInaH, vRkSAt parNa patati, dhAvato'zvAt patitaH, patato devadattAd dhAvatyazvaH, meSAnmeSo'pasarpati / tadetat trividham-nirdiSTaviSayam, upAttaviSayam, apekSitakriyaM ca; yatra25 dhAtunA'pAyalakSaNo viSayo nirdiSTastanirdiSTaviSayam, yathA-grAmAdAgacchati; yatra tu dhAturdhAtvantarArthAGga svArthamAha tadupAttaviSayam, yathA-balAhakAd vidyotate vidyut, atra hi niHsaraNAGga vidyotane vidyutivartate; yathA vA
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 26. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 233 kuzUlAt pacati, atrApyAdAnA pAke pacirvartata iti ; yatra tu kriyAvAci padaM na zrUyate kevalaM kriyA pratIyate tadapekSitakriyam, yathA- sAMkAzyakebhyaH pATaliputrakA abhirUpatarAH / zrapAyaca kAyasaMsargapUrvako buddhisaMsargapUrvako vA vibhAga ucyate, tena "buddhayA samIhitaikatvAn, paJcAlAn kurubhiryadA / buddhayA vibhajate vaktA, tadA'pAyaH pratIyate // iti, 5 atrApAdAnatvaM bhavati; evam - adharmAjjugupsate, adharmAd viramati, dharmAt pramAdyati, atra yaH prekSApUrvakArI bhavati sa duHkhahetumadharmaM, buddhayA prApya nAnena kRtyamastIti tato nivartate, nAstikastu buddhayA dharmaM prApya nainaM kariSyAmIti tato nivartata iti nivRttyaGgaSu jugupsA-virAma-pramAdeSvete 10 dhAtavo vartanta iti buddhisaMsargapUrvako'pAyaH / tathA caurebhyo bibheti, caurebhya udvijate, caurebhyastrAyate, caurebhyo rakSati, atra buddhimAn vadhabandhapariklezakAriNazcaurAn buddhayA prApya tebhyo nivartate, caurebhyastrAyata ityatrApi kazcit suhRd yadImaM caurAH pazyeyurnUnamasya dhanamapahareyuriti buddhayA taM cauraiH, saMyojya tebhyo nivartayatItyapAya eva / adhyayanAt parAjayate, bhojanAt 15 parAjayate, atrAdhyayanaM bhojanaM vA'sahamAnastato nivartata ityapAya eva / yavebhyo gAM rakSati, yavebhyo gAM niSedhayati, kUpAdandhaM vArayati, ihApi gavAderyavAdisamparkaM buddhayA samIkSyAnyatarasya vinAzaM pazyan gavAdIn yavAdibhyo nivartayatItyapAya eva / upAdhyAyAdantardhatte, upAdhyAyAnnilIyate, mA mAmupAdhyAyo'drAkSIditi tirobhavatItyatrApyapAyaH / zRGgAccharo jAyate, 20 gomayAd vRzciko jAyate, golomA 'vilomabhyo dUrvA jAyate, bIjAdaGkuro jAyate, atra zRGgAdibhyaH zarAdayo niSkrAmantIti sphuTa evApAyaH ; yadi niSkrAmanti kiM ? nA'tyantAya niSkrAmanti santatatvAdanyA'nyaprAdurbhAvAd vA / himavato gaGgA prabhavati, mahAhimavato. rohitA prabhavati, atrApyApaH saMkrAmantItyapAyo'sti; yadyapakrAmanti kiM ? nAtyantamapakrAmanti santatatvA-25 danyAnyaprAdurbhAvAd vA / valabhyAH zatruJjayaH SaD yojanAni SaTsu vA yojaneSu bhavati, atra valabhyA niHsRtya gatAni yojanAni, gateSu vA teSu,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 26. ] . bhavatItyarthaH ; kArtikyA zrAgrahAyaNI mAse, tataH prabhRti mAse gate bhavatItyarthaH ; ubhayatrApAyaH pratIyate / caitrAnmaitraH paTuH prayamasmAdadhikaH, prayamasmAdUnaH, mAthurAH pATaliputrakebhya zrADhyatarAH, atra maitrAdayaH puMstvAdinA saMsRSTAH paTutvAdidharmeNa tato vibhaktAH pratIyante iti sarvatrApyapAyavivakSA / vivakSAntare tvapAdAnatvAbhAve yathAyogaM vibhaktayo bhavanti - balAha ke vidyotate balAhakaM 5 vidyotate, dharmaM jugupsate, adharmeNa jugupsate, mauryeNa pramAdyati, caurairbhayam, cauraibibheti, caureSu bibheti, caurANAM bibheti, bhojanena parAjayate, zatrUn parAjayate, yaveSu gAM vArayati; zRGga zaro jAyata iti / / 26 / / 234 ] nyA0 sa0 -- apAye'vadhi0 / "iNk" apAyanaM "yuvarNa 0" [ 5.3.28. ] ityali, "ayi vayi0" dhAtunA bhAvAkarghaJi vA / avadhIyate - maryAdIkriyate buddhayA 10 "upasargAdda: ki : " [ 5. 3. 87 ] / gamanamiti - apAyahetutvAd gamanamapyapAyaH, upalakSaNaM cedaM tena - paramArthato vibhAgo'pAya iti siddham / grAmAdAgacchatIti-grAmAderaudAsInyamevAntaravyApAraH / sArthAddhInaH karmakartari karmariNa vA'tra ktapratyayaH / upAttaviSayamiti - upa-samIpe dhAtunA dhAtvantarasyAttaH svIkRto viSayo'rtho yatra tat / dhAtvantarArthAGgamiti - dhAtvantarArtho'Gga - vizeSaNaM yasya dhAtvantarArthasya vA'Ggam / niHsaraNAGga 15 iti-niHsaraNaM cApAyarUpamiti bhAvaH / yadA tu balAhakAnniHsRtya kuzUlAdAdAyeti ca niHsRtyA -''dAyazabdavantau prayogau kriyete tadA vidyuti- pacidhAtU kevale svArthe vidyotane vikledane ca vartete, 'niHsarati, pradadAti' kriyApekSayA tu balAhaka - kuzUlayonirdiSTaviSayamapAdAnatvam / sAMkAzyakebhya iti - saMkAzena nirvRttaM "supanthyAderbhyaH" [ 6.2. 84. ], tatra bhavA:-"prasthapura0" [ 6. 3. 43 . ] ityakaJ, atra nirddhAryanta iti kriyA 20 pratIyate / apAyazceti - nanu kAyasaMsargapUrvako vibhAgo mukhyo buddhiparikalpitastu gauraNaH, tatazca gaura - mukhyayormukhyasyaiva parigrahAt sAMkAzyakebhya ityAdau kArakazeSatvAt SaSThI prApnoti, naivam - " sAdhakatamaM karaNam" [ 2. 2. 24. ] ityatra tamagrahaNena gauraNagrahaNasyApi jJApitatvAdubhayarUpasyApi apAyasya parigraha iti / atra mAhezvaravyAkaraNazloka:-"buddhyetyAdi / tathA caurebhyo bibhetIti pratra buddhikRtApAyasya vidyamAna - 25 tvAd "bhItrANArthAnAM dhAtUnAM bhayahetukamapAdAnam" iti yadanyairuktaM tadatra na vaktavyam, bhayam-AkulIbhAvaH, trANam - anarthapratIghAta iti / tebhyo nivarttata iti -- nivRttyaGga bhaye bibhetyAdayo varttanta ityupAttaviSayametadapAdAnat / adhyayanAt parAjayate, bhojanAt parAjayata iti - atra parAjirasahane vartate, 'duHkhamadhyayanaM durvacaM, guravazca durupacArAH, bhojanamapi vyAdhitasyAtRptarbhuktavato vA virasatvAdinA duHkham' iti tato nivarttata iti 30 "parAjerasoDhe'rthe" iti na vaktavyam, tatrAsoDhagraharaNAt parAjayatirasahanArtho gRhyate na tu 'zatrUn parAjayate' itivadabhibhavavRttiH / yavebhyo gAM rakSatIti pratra "vAraNArthAnA -
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 30.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 235 mIpsitam" iti na vaktavyam / sphuTa eveti-kAyasaMsargapUrvaka ityarthaH / zRGgAccharo jAyata iti-ukta ca gopurANe "golomAjjAyate dUrvA, gomayAd vRzcikaH smRtaH / godohAd gorasaM prAhurgozRGgAducyate zaraH // 1 / / " yadi niSkAmantIti-ayamarthaH-yat kila yato'pakrAmati tat punastatra na dRzyata / iti prasiddham, iha tu tatra tasyAsti darzanamityAha-pratyantAyeti-atyantamityarthe'vyayaM, kriyaavishessnntvaadm| santatatvAditi-niSkramaNasyeti gamyate, ayamarthaH-eke'vayavA niSkrAnto anye niSkrAmantaH santoti, yathA bilAi dIrghabhogo bhogI niSkrAmannapi santatatvAt tatropalabhyate tathA zarAdayo'pItyarthaH / anyAnyaprAdurbhAvAd veti-anyAvayavayogAt samudAyo'pyanyaH, tato'nyazcAsAvanyazceti kAryam, samAhAre tu "tyadAdiH"10 [3. 1. 120.] ityanenaikazeSaH syAt / gaGgA prabhavatIti-tataH prathamamupalabhyata ityarthaH, atrApi "bhuvaH kartu : prabhavo'pAdAnam" ityapi na vaktavyam / atyantamiti antamatikrAntam / SaD yojanAnIti-atra SaDyojanarUpasyAdhvana: zatruJjaya ityanenAdhvano'ntena saha "gate gamye" [2.2.107.1 iti satreNa sAmAnAdhikaraNyaM. tasmAcca zatraJjaya ityasmA yA prathamA vibhaktiH sA yojanAnItyatrApIti / gatAnIti-caitreNa kA SaD yojanAni15 gatAni-atikrAntAnIti yojanAnAM karmatvam, upacArAd yojanasthanaragatApekSayA yojanAnyapi gatazabdenocyanta iti teSAM kartRtvaM vaa| gateSviti-atikrAnteSvityarthaH / prAgrahAyaNIti-agraM hAyanasya "pUrvapadasthAt" [2. 3. 64.] iti Natvam, agrahAyaNenamRgazirasA candrayukta na yuktA paurNamAsI "candrayuktA." [6.2.6.] ityaNa / balAhakamititaM prApyAntarbhUtaNyartho vA / / 2. 2. 26 // kriyAzrayAsyAsdhAro'dhikaraNam // 2. 2. 30 // kriyA''zrayasya kartuH karmaNo vA ya AdhArastat kArakamadhikaraNasaMjJaM bhavati, atrApi prasiddhA'nuvAdenAprasiddhasya vidhAnamiti yat kriyA'zrayasyAdhikaraNaM tadAdhArasaMjJaM bhavatItyapi sUtrArthaH / kaTe prAste, sthAlyAM pacati ; caitrasamavAyinyAmAsikriyAyAM tadAzrayaM caitraM dhArayan kaTAdirhetutAM pratipadyate,25 taNDUlasamavAyinyAM ca vicaTanakiyAyAM tadAzrayAMstaNDulAn dhArayantI sthAlI hetutvaM pratipadyata ityubhayatra kArakatvam / tat SoDhA-vaiSayikam, praupazleSikam, abhivyApakaM, sAmIpyakam, naimittikam ; aupacArikaM ca / tatra ananyatra bhAvo viSayaH, tasmai prabhavati-vaiSayikam-divi devAH, nabhasi tArakAH, bhuvi manuSyAH, pAtAle pannagAH / ekadezamAtrasaMyoga upazleSaH, tatra bhavam-praupazleSikam-30 kaTe prAste, paryata zete, zAkhAyAM lambate, gRhe tiSThati / yasyAdhayena 20
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 30.] samastAvayavasaMyogastad-abhivyApakam, taddhi prAdheyenAbhivyApyate, prAdheyaM vA'bhivyApnotIti kRd "bahulam" [5. 1. 2.] iti karmaNyapi NakaH; tileSu tailam, dadhni sapiH, gavi gotvam, tantuSu paTaH / yad prAdheyasanidhimAtreNa kriyAhetustat-sAmIpyakam-gaGgAyAM ghoSaH, kUpeSu gargakulam, bandhuSvAste, gurau vasati / nimittameva-naimittikam-yuddhe sannahyate, zaradi puSpyanti saptacchadAH, 5 Atape klAmyati, chAyAyAmAzvasiti / upacAre bhavam-aupacArikamamulyagre karizatamAste, sa me muSTimadhye tiSThati, yo yasya dvaSyaH sa tasyA'kSaNoH prativasati, yo yasya priyaH sa tasya hRdaye vasati / adhikaraNA-''dhArapradezAH-"saptamyadhikaraNe' [2. 2. 65.], "adyarthAccAdhAre" [5. 1. 12.] ityAdayaH / / 30 / / 10 nyA0 s0--kriyaa''shrysy0| AzrIyata ityAzrayaH "bhUzyada0" [5. 3. 23.] ityali, kriyAyA pAzraya kriyAzrayaH, kriyAsampAdaka ityarthaH / Adhriyete avatiSThete kriyAzrayo kartR-karmaNI asminniti "nyAyAvAya." [5. 3. 134.] ityAdinA ghatri-- aadhaarH| vicaTanakriyAyAmiti--vicaTanamavayavAnAmucchnatA / hetutvaM pratipadyata itiyadukta 15 "kartR karmavyavahitAmasAkSAddhArayat kriyAm / upakurvat kriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtam" / / 1 / / viSayAya prabhavati "tasmai yogAdeH zakta" [ 6. 4. 64. ] itIkariNa-vaiSayikam / aupazleSikamiti-"adhyAtmAdibhya ikaNa" [ 6. 3. 78.] / gavi gotvamitianavayavasyApi gotvAdervyaktyAdyavayavAn vyApyA'vatiSThamAnasya vyaktyAdirabhivyApaka20 evaadhaarH| sAmIpyakamiti-bheSajAdiTayaNantA svArthe kH| nanvAzraya AdhAro bhavati, prAzrayazca saMyoga-samavAyAbhyAM bhavati, na cAvasthitikriyAzrayeNa ghoSAdinA gaGgAdeH saMyoga-samavAyau staH, naiSa doSaH-yadAyattA hi yasya sthitiH sa vinA'pi saMyogasamavAyau tasyAzrayo bhavati, yathA-rAjapuruSa ityatra na rAjJA saha saMyogasamavAyau staH, atha ca tadadhonasthititvAd rAjAzraya puruSa iti loke vyapadizyate / naimittikamiti-atra25 "vinayAdibhyaH" [7. 2. 166.] itIkaNa / yuddhe sannAta iti-sannahanAdayo'nyatrApi kenacinimittena sambhavantIti na yuddhA divaiSayikaH / aupacArikamiti-atra "adhyAtmAdibhya ikaNa" [ 6. 3. 78. ], anya pAvasthitasyAnyatrAdhyAropa upcaarH| agulyagre karizatamiti-atra hi karizatAdInAmanyatrAvasthitAnAM kenApi prayojanAdinAGa gulyagrAdAvadhyAropyamANAnAmaGa gulyagrAdiraupazleSikAd bhinna aupacArika AdhAra ucyate, yadA30 tvaGa gulyagrAdizabdenopacArAdAdheyAdhiSThito deza evocyate tadA praupazleSika evAdhAraH; ata evAha
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 31.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH "AdhArastrividho jJeyaH kaTA -''kAza - tilAdiSu / pazleSiko vaiSayiko'bhivyApaka eva ca / / 1 / / " asthiM tRNAdi akSNoH prativasatIti - yathA yo'pItyarthaH / / 2. 2. 30 / / [ 237 duHkhakAri tathA nAmnaH prathamaika-vi-bahau / / 2. 2. 31 / / ekatva-dvitva- bahutvaviziSTe'rthe vartamAnAnnAmnaH parA yathAsaMkhyaM 'si-ojas' lakSaNA prathamA vibhaktirbhavati / karmAdizaktiSu dvitIyAdivibhaktInAM vidhAsyamAnatvAdiha vizeSAnabhidhAnAcca pariziSTe'rthamAtre prathameti vijJAyate / tatra dvitIyAdivinirmuktaH svArtha- dravya - liGga-saMkhyA - zaktilakSaNo'samagraH samagro vA paJcako nAmArtho'rthamAtram, teSu zabdasyArthe pravRttinimittaM svarUpa-jAti- 10 guNa-kriyA-dravya-sambandhAdirUpaM tva- talAdipratyayAbhidheyaM svArthaH, sa ca bhAvo vizeSaNaM guNa iti cAkhyAyate - DitthaH, DavitthaH, gauH, azvaH, zuklaH, kRSNaH; kArakaH, pAcakaH, daNDI, viSANI, rAjapuruSaH, aupagavaH, gargAH, paJcAlAH ; yat punaridaM tadityAdinA vastUpalakSaNena sarvanAmnA vyapadizyate, svArthasya vyavacchedyaM liGga-saGkhyA-zaktyAdyAzrayaH sattvabhUtaM tad dravyaM vizeSyamiti cAkhyAyate - iyaM 15 jAtiH, ayaM guNaH, idaM karmeti yadarthe sadasad vA zabdata evAvasIyate tat GayAbAdisaMskAra hetuH strI pumAn napuMsakamiti liGgam - strI, pumAn, napuMsakam, paTvI, khaTvA, yuvatiH; yasyAmekavacana dvivacana bahuvacanAni bhavanti sA bhedapratipattiheturekatvAdikA saGkhyA - ekaH dvau bahavaH; vRkSaH, vRkSau, vRkSAH, " nimittameka ityatra vibhaktyA nAbhidhIyate / tadvatastu yadekatvaM vibhaktistatra vartate " / / 1 / / 5 20 yasyAM tyAdibhiranabhihitAyAM dvitIyAdyA vyatirekavibhaktayaH SaSThI ca bhavati, sA svaparA''zrayA''zritakriyotpattihetuH kArakarUpA tatpUrvakasambandharUpA ca zaktiH, sA cAbhihitA'rthamAtram - kriyate kaTaH kRtaH kaTaH, pacati caitra, snAnIyaM cUrNam, dAnIyo brAhmaNaH, goghno'tithiH, prasravaNo giriH, bhayAnako 25 sthAnIyaM nagaram, godohanI pArI, gomAn maitraH, citragutraH / vyAghraH,
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 31.] arthamAtraM copacaritamapi, yathA sAhacaryAt-kuntAH pravizanti, chatriNo gacchanti; sthAnAt-maJcAH krozanti ; giridahyate; tAdAt-indraH sthUNA, pradIpo mallikA; vRttAt-yamo'yaM rAjA, kubero'yaM rAjA; mAnAt-prastho vrIhiH, khArI mudgAH, dharaNAt-tulA candanam ; sAmIpyAt-gaGgAtaTaM gaGgA; yogAt-raktaH kambalaH; sAdhanAt-anna prANAH, Ayurgha tam; AdhipatyAt- 5. grAmAdhipatimiH / aliGgamapi tvam, aham, paJca, SaT, kati ; aliGgasaGkhayamapi-uccaiH, nIcaiH, svaH, prAtaH; zaktipradhAnamapi-yataH, yatra, yathA, yadA; dyotyamapi-prapacati, pratiSThate, pratIkSate, pratipAlayati; svarUpamAtramapiadhyAgacchati, paryAgacchati, pralambate, niSiJcati / tadayaM vastusaMkSepaHtyAdyantapadasAmAnAdhikaraNye prathameti, yatrApi tyAdyantaM padaM na zrUyate-vRkSaH,10 plakSa iti, tatrApi gamyate, yadAha-'yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAstirbhavantIparaH prayujyate' iti| nAmna iti kim ? nirarthakAd varNAd dhAtuvAkyAbhyAM ca mA bhUt / eka-dvi-bahAviti ca saGkaranivRttyartham / nanu cAvyayebhya ekatvAdyabhAvAdanena prathamA na prApnoti, satyam-lumvidhAnAt tu vibhaktInAM vidhivijJAyate tadantargatatvAcca prathamAyA api, tasya ca phalam-15 atho svaste gRham, atho svastava gRhamityAdiSu "sapUrvAt prathamAntAd vA" [2. 1. 32.] iti vibhASayA 'te-me' Adezau, padasaMjJA ca "avyayasya" [ 3. 2. 7. ] ityatra vakSyate / eka-dvi-bahAvityAdivibhaktividhAnAditi / / 31 / / nyA0 sa0--nAmnaH pratha0 / tatreti-evaM sthite satItyarthaH / teSviti paJcakasya 20 nAmArthasya krameNa lakSaNamAha-jAtiriti-nityatvaikatve satyanekatra samavetA jAtiH, atra jAtilakSaNe nityapadAbhAve paTena vyabhicAraH, ekatvAbhAve vizeSeSu vyabhicAraH, anekatrAbhAve paramAraNau vizeSeNa vybhicaarH| sambandhAdIti-AdizabdAnityadravyavRttayo'ntyA vizeSA atIndriyadRSTigamyA yogisaMvedanIyAH, te'pi svArthaH / svArtha iti-svasyaivArthaH svArtho vizeSaNamasAdhAraNo'rthaH pravRttinimittamiti / gauriti-jAtiranuvRttapratyayahetu:,25 atra tadviziSTasya dravyasya pratoterjAtiH svArthaH / zukla iti-guNaH zuklatvAdiH, zuklaH paTa ityAdau tadviziSTasya dravyasya pratIterguNaH svaarthH| gargA iti-gargasyApatyAni ''gargAderya" [6. 1. 42.], "yAtrau." [6. 1. 126.] ityanena lopH| paJcAlA iti-paJcAlAnAM rASTrasya rAjAnaH, paJcAlasya rAjJo'patyAni vA "rASTra-kSatriyAt."
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 31.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 236 [ 6. 1. 114. ] any| svArthasya vyavacchedyamiti-atra kartari SaSThI, svArthena vyvcchidyte| zaktyAdyAzraya iti-AdizabdAt svarUpAdisvArthaparigrahaH / iyaM jAtiritijAtivyamekatvaM nityatvaM vyApakatvaM ca svArthaH / ayaM guraNa iti-tena karmAdibhyo vyavacchidyate, rUpa-sparza-gandhAdayo dravyaM guNatvaM svArthaH / ida kamaMti-tena guraNAdibhyo vyavacchidyate, karmatvaM pravRttinimittam / yadarthe sadasadveti-zabdadharmo liGgamiti matA- 5 pekSayA / bhedapratipattiheturiti-bhedo vizeSajJAnotpattirUpaH, tayA hi padArthAnAM bhedaH pratIyate, bhedaH parigaNanaM saMkhyeti lakSaNatvAt tasyAH / nanu nAmArthavyatirekeNAnyeSAmekatvAdInAM vizeSaNabhUtAnAmabhAvAdeka ityAdau prathamAyA abhAvaH prApnotItyAha-nimittamiti-nimittamekatvasaMkhyAlakSaNam, tadvatastvekatvasaGkhyAvato yadekatvaM tatra vibhaktipravRttiH, yathA vRkSa ityatra vRkSatvavato dravyasyaikatvaM pratipAdyate, tathA'trApyekena sAmAnyamekatvaM 10 sinA tvekatvasaGkhyAvata ekatvaM pratipAdyate, yathA-sAmAnyaM daNDamAnaya daNDino daNDamAnayeti / tyAdibhiriti-tizabdena tivAdaya AkhyAtapratyayA Adizabdena ca kRtataddhita-samAsA ucyante / vyatireketi-vyatiricyata iti vyatirekastasmin vyatirekenAmArthAdatireke Adhikye dvitIyAdyA vibhaktayo vyatirekavibhaktayaH, vizeSavibhaktaya ityarthaH / tatpUrvakasambandharUpA' ceti-te kriyAkArake pUrve yasya sa cAso sambandhazca sa15 eva rUpaM yasyAH zakta: sA tthaa| snAnIyaM cUrNamityAdiSu sarveSu bAhulakAt karaNAdiSvanIyAdayaH / upacaritamapIti-adhyAropitamityarthaH, sahacaraNa-sthAna-tAdarthyavRttamAna-dharaNa-sAmIpya-yoga-sAdhanA-''dhipatyebhyo brAhmaNa-maJca-kaTa-rAja-sakta-candana-gaGgAzATakA-'nna-puruSeSvatadbhAve'pi tdvdupcaarH| chatriNo gacchanti-chatrisahacaritAH puruSA yAntItyarthaH / zaktipradhAnamapIti-yata ityAdibhyo'pAdAnAdizaktInAM pratIyamAnatvaM na20 zaktimato'to'rthamAtra shktiprdhaanm| dyotyamapIti-prAdyupasargANAM kriyArthadyotakatvAd anyathopasargatvAbhAvAt tadarthamAtraM dyotyameveti / svarUpamAtramapIti-sopasargA-'nupasargadhAtvarthasyAdhyAdibhirvaiziSTayApratIteH; AgacchatItyAdikriyApadArtha eva tadartha ityarthaH / nAmna iti kimiti-nanu varNasya nirarthakatvAd dhAtu-vAkyArthayozcAsattvarUpatvAt saMkhyAyAH sattvadharmarUpatvena pravRttyabhAvAt sattvavAcino nAmna eva prathamA bhaviSyati, kiM nAmna 25 ityanena ? ucyate-yathA dhAtorasattvavAcitve'pi sAdhanAzrayAmekatvAdisaGkhyAmAzritya 1. ayamartha:-rAjJaH puruSa ityatra yo'yaM rAja-puruSayoH sambandho nAyaM kAraNAntaranairapekSyeNAkasmAdapajAyate, api tu, antarbhUtakriyAkArakasambandhanibandhanaH, yataH puruSo yogakSemakAmo rAjAnamupasarpati, rAjApi tamabhilaSitadhanadAnAdinA biti; kriyAntaraM vA prakalpanIyaM, tato rAjJA'sau sambandhIbhUta iti rAjJaH puruSa iti / upagorapatyamityatrApi30 janikriyAjanitaH sambandhaH-upagurapatyaM janayati, tadapi tato jAyata ityupagorapatyamiti / pazoH pAda ityatrApi-avasthitikriyAlambhitaH sambandhaH, yataH pazu pAde'vasthito'taH pazo: pAda iti / evaM vRkSasya zAkhetyAdAvapyavayavakriyAjanitatvaM sambandhasyeti / /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 32-33.] tivAdInAmekavacanAdIni pravartante tathA syAdInAmapi pravartteran, evaM vAkyAdapyavayavagatAM varNAcca nirarthakAdapi svarUpagatAM saGkhyAmAzritya prathamA syAdityAha - nirarthakAd varNAd dhAtu- vAkyAmyAM ceti-upalakSaNatvAt padAdapi / nanvarthamAtre prathametyuktatvAnmAtragrahaNasya cAdhikArthavyavacchedakatvAd vIrapuruSa ityAdau sAmAnAdhikaraNyenArthamAtrAd vizeSaNavizeSyabhAvasyAdhikasya pratIteH prathamA na prApnoti, samAsavidhAnamapi prathamo - 5 tpatte liGga na bhavati, vIrapuruSamAnayeti dvitIyAdyantAnAmapi samAsasambhavAditi prathamA na vidheyA, naiSa doSaH - prAdhikyasya vAkyArthatvAd vIranAmno'napekSitazabdAntarArthasaMsargopavizeSaNabhAvAt svArthamAtraniSThAt prathamA vidhIyate, evaM puruSazabdAdapi / / 2. 2. 31 / / Amantrye // 2. 2. 32 / / prasiddhatatsambandhasya kimapyAkhyAtumabhimukhIkaraNamAmantraraNam, tadviSaya 10 AmantryaH ; tasminnarthe vartamAnAnnAmna eka-dvi- bahau yathAsaMkhyaM prathamA vibhaktirbhavati / he devadatta !, he devadattau !, he devadattAH ! ; he pacan !, he pacamAna ! | Amantrya iti kim ? rAjA bhava, atra rAjA nA''mantryaH, kintu sa eva vidhIyata iti pUrveNaiva prathamA / SaSThIprAptau vacanam / / 32 / / 240 ] nyA0 sa0 -- Amantrye / prasiddha tatsambandhasyeti - tena - pANDitya - devadattatvAdinA 15 pravRttinimittena sambandhaH, yadvA tena - AmantryavAcinA devadattAdizabdena sambandho vAcya - vAcakabhAvalakSaNaH, prasiddhastatsambandho yasya devadattAdestasya karmatApannasya, yena zabdena AtmA niravadhAnaH sAvadhAnaH kriyate tadAmantraraNamiti spaSTArthaH / tadviSaya zrAmantraya iti zrAmantrayapadaM hi kriyAyA vizeSaNaM bhavati; he devadatta ! vrajAmyahamityatrAbhimukhIkRta devadattaviziSTA vrajyA pratIyate, yadAha hari: " grAmantrita padaM yacca tat kriyAyA vizeSakam / vrajAmi devadatteti nighAto'tra pratIyate" / / 1 / / tatazva devadattAdeH kriyAvizeSaNAt karmAdyatiriktAmantraraNasambandhe zeSarUpe vartamAnAd gauraNAt prathamApavAdaH SaSThI prApnoti tadbAdhanArthamidamucyate, sambandhazvAmantryAmantraraNabhAvo viSayaviSayibhAvo vA / / 2. 2.32 / / gauNAt samayA-nikaSA-hA-dhigantarAntareNA-itiyena-tenaiddvitIyA // 2. 2. 33 // zrAkhyAtapadenAsamAnAdhikaraNaM gauraNam gauNAnnAmnaH samayAdibhirnipA 20 25 T
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 33. ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 241 tairyuktAdeka-dvi-bahau yathAsaGkhyam amauzasrUpA dvitIyA vibhaktirbhavati; SaSThayapavAdaH / samayA parvataM nadI, nikaSA parvataM vanam hA devadattaM vardha vyAdhiH, dhig jAlmam, antarA niSadhaM nIlaM ca videhAH, antareNa gandhamAdanaM mAlyavantaM cottarAH kuravaH, antareNa dharmaM sukhaM na bhavati, ati vRddhaM kurUn mahad balam, kurvatikrameNa vRddhamityarthaH ; yena pazcimAM gataH tena pazcimAM nItaH / 5 antarA'ntareNazabdau sAhacaryAnnipAtau gRhyate, tathA'ntarAzabdo madhyamAdheyapradhAnamAcaSTe, antareNazabdastacca vinArthaM ca; teneha na bhavati - rAjadhAnyA antarAyAM puri vasati, kiM te kezavA'rjunayorantareNa gateneti / ' hA tAta !, dhig jAlma !, hA subhru ! ityAdAvAmantryatayA vivakSA, na hAdiyuktatveneti na bhavati / hA kRtaM caitrasya, dhik kRtaM maitrasyetyatra ca hA dhikzabdAbhyAM kRtazabde 10 nyagbhUtatvAnna caitrAdeH sAkSAd yogaH, kiM tarhi ? tadviziSTena kRtazabdena / bahuvacanAdanyenApi yuktAd bhavati na devadattaM prati bhAti kiJcit, bubhukSitaM pratibhAti kiJcit, "vRNISva bhadra e ! prati bhAti yastvAm," "yo'kSapAdamRSiM nyAyaH, pratyabhAd vadatAM varam", dhAtusambaddho'tra pratistena " bhAgini ca pratiparyanubhiH" [ 2. 2. 37 ] iti na sidhyati / gauNAditi kim ? antarA 15 gArhapatyamAhavanIyaM ca vedi:, atra pradhAnAd vedizabdAnna bhavati / / 33 // nyA0 sa0 - gauraNAt sa0 / gauraNAditi - "tata zrAgate" [6. 3. 146.] prajJAdyafNa vA atra sUtre yena tenau muktvA'nye vAcakAH / samayA parvataM nadI nikaTe nikaTA vA / nikarSAti dUrabhAvaM "samiraNa - nikaSibhyAmAH " [ uraNA0 568.], jahAti saukhyaM vic, dhayati nindAbhAvaM " drAgAdayaH ' [ uNa0 870 . ] iti nikaSA - hA dhikzabdAnAM 20 vyutpattiH / hA devadattamiti-hA-kaSTaM devadattasya yato varddhate vyAdhiH / antarA niSadhamiti - antaM rAti "Dit" [ uNA0 605. ] ityA: / antareNa gandhamAdanamiti - antare - madhye nayati " kvacit" [5. 1. 171.] iti De " tatpuruSe kRti" [ 3.2.20. ] ityulupi "pUrvapadastha0" [ 3. 3. 64 ] iti Natve ca yadvA - antareti " iNurvizAveNi 0 ' [ uNA0 182. ] iti rApratyayaH / ati vRddhamiti - kurUNAmatikrameNa pANDavAnAM mahad - 25 bRhad balaM varttata ityarthaH / yena pazcimAmiti zratra yena tenau lakSyalakSaNabhAvaM dyotayataH, pazcimAM prati lakSyIkRtya gata ityarthaH, ayaM gataH, kAM prati ? pazcimAM, pazcimayA lakSaNena devadattasyAprasiddhaM gamanaM lakSyate / antarA'ntareNeti prathA''ntarAzabdaH striyAmAbanto'pyasti, avyayaM ca antareNetyapi antarAzabdAt tRtIyAyAM bhavati, avyayaM ca tatra vizeSAnupAdAnAt sAmAnyenobhayasyApi graharaNaM kuto na bhavatItyAha - sAhacaryAditi samayA - 30 " zd
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 34-36.] dibhirnipAtaiH sahaikavAkyopAttatvAdetAvapi nipAtAvityarthaH / anyenApIti- dvidhA vyAkhyeyan - samayAdivyatirikta ena yAvacchabdAdinA nAmnA nAmavyatirikta ena dhAtvAdinApi yoge gauraNAnnAmno dvitIyA bhavatIti / akSaM - tRtIyanetraM pAde yasya sa tathA / / 2. 2. 33 / / dvivatve'dho-adhyuparibhiH / / 2. 2. 34 / / adhas - adhi- uparibhiryuktAd gauraNAnnAmna eSAmeva dvitve sati dvitIyA 5 bhavati, SaSThyapavAdaH ; bahuvacanameka-dvi-bahAviti yathAsaGkhyanivRttyartham / adho'dho grAmaM grAmAH, adhyadhi grAmaM kSetrANi; uparyupari grAmaM grAmAH / dvitva iti kim ? adhaH prAsAdasya, harmyasyopari prAsAdaH ; asAmIpyAcca dvitvaM na bhavati / / 34 / nyA0 sa0--- dvitve'dho0 / "sAmIpye'dho'dhyupari " [ 7. 4. 76 ] iti dvitvam 110 asAmIpyAcceti-atrauttarAdharyamAtraM vivakSitaM na sAmIpyamiti dvitvAbhAvaH / / 2. 2. 34 / / sarvobhayA-bhi-pariNA tasA // 2. 2.35 / / sarvAdibhistasantairyuktAd gauNAnnAmno dvitIyA bhavati, SaSThyapavAdaH / sarvato grAmaM vanAni, ubhayato grAmaM vanAni, abhito grAmaM kSetrAriNa, parito grAmaM kSetrANi / / 35 / / nyA0 sa0 - sarvobha0 / sarvAdivizeSaNatvAt " vizeSaraNamantaH" [ 7. 4. 113.] iti nyAyAt sarvAdibhistasantairiti / / 2. 2. 35 / / 15 lakSaNa-vIpasyetthaMbhUteSvabhinA / 2. 2.36 // lakSyate darzyate yena tallakSaNaM - cihnam, avayavazaH samudAyasya kriyAdinA sAkalyena prAptIcchA - vIpsA, tatkarma vIpsyam; kenacid vivakSitena vizeSeNa 20 bhAva itthaMbhAva:, tadviSaya itthaMbhUtaH eSvartheSu vartamAnAdabhinA yuktAd gauraNAnnAmno dvitIyA bhavati / vRkSamabhi vidyotate vidyut, atra vRkSo lakSaNam, vidyotamAnA vidyullakSyam, anayozca lakSyalakSaNabhAvaH sambandho'bhinA dyotyate ; vRkSaM vRkSamabhi seka:, ekaikasya vRkSasya seka ityarthaH; sAdhurdevadatto mAtaramabhi, mAtRviSaye sAdhutvaprakAraM prApta ityarthaH / lakSaNAdiSviti kim ? yadatra 25 T
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 37-38.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 243 mamA'bhi syAt tad dIyatAm, atrA'bhinA bhAgasambandho dyotyate, yo'tra mama bhAgaH syAdityarthaH / atrApi bahuvacanaM yathAsaGkhyA'bhAvArtham, evamuttaratra / / 36 / / sAkalyeneti-sahArthe nyA0 sa0-- lakSaraNa0 / samudAyasyeti-vanAderityarthaH / tRtIyA / itthaMbhUta iti - pranena sAdhutvAdinA prakAreNa [ prakAra:- sAmAnyasya bhedako 5 dharmo vizeSa ityarthaH ] itthaM bhavanaM " klIbe" [ 5.3.123. ] ktaH, itthaMbhUtamatrAsti "bhrAdibhyaH " [ 7. 2. 46. ]; yadvA - itthaM devadatto bhavatyasmin mAtrAdI " adyarthAt 0 " [ 5. 1. 12. ] iti kta e - itthaMbhUto mAtrAdiH, "zravyayaM pra0 " [ 3. 1.48. ] iti saH / vRkSaM vRkSamabhiseka iti zratra vRkSasya vRkSasya seka iti sekena vRkSANAM vIpsyamAnAnAM sekaM prati yasteSAM sAdhyasAdhanabhAvalakSaNaH sambandhaH so'bhinA dyotyate; vIpsA tu dvirvacana - 10 dyayaiveti / anye tvanyathA varNayanti - vIpsA - vipsyamAnayoH sambandho dvirvacanenaiva dyotyate, navabhinA, iti sambandhamadyotayatApi tena yoge vacanAd dvitIyeti / / 2. 2. 36 / bhAgini ca prati- paryanubhiH // 2. 2.37 // svIkriyamANoM'zo bhAgaH, tatsvAmI bhAgI, tatra lakSaNAdiSu cArtheSu vartamAnAt prati- paryanubhiryuktAd gauNAnnAmno dvitIyA bhavati / bhAgini - 15 yadatra mAM prati mAM pari mAmanu syAt, yo'tra mama bhAga prabhavati sa dIyatA - mityarthaH ; lakSaNe - vRkSaM prati vRkSaM pari vRkSamanu vidyotate vidyut ; vIpsye - vRkSaM vRkSaM prati vRkSaM vRkSaM pari vRkSaM vRkSamanu secanam ; itthaMbhUte - sAdhurdevadatto mAtaraM prati mAtaraM pari mAtaramanu / eteSviti kim ? anu vadanasyAzanirgatA, samIpa ityarthaH / / 37 / / 20 nyA0 sa0 -- bhAgini ca / zrAbhavatIti zrAGapUrvako bhUdhAturbhAgAgame varttata iti hi dhAtupArAyaNavidaH / svIkriyamANa iti - yastvasvIkriyamANe'pyaMze bhAgazabdaH prayujyate - "nagarasya bhAgaH, priyaGgorbhAga:' iti sa svIkriyamANabhAgasAdRzyAditi / / 2.237 / / hetu- sahArthe'nunA // 2. 2.38 // heturjanakaH, sahArthastulyayogo vidyamAnatA ca tadviSayo'pi sahArtha upacArAt; tayorvartamAnAdanunA yuktAd gauraNAnnAmno dvitIyA bhavati / 25
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 36-40.] jinajanmotsavamanvAgacchan surAH, devendropapAtA'dhyayanamanvAgacchad devendraH, tena / hetunetyarthaH; parvatamanvavasitA senA, nadImanvavasitA purI; parvatanadIbhyAM saha sambaddhetyarthaH anye tu tRtIyArthamAtra icchanti-parvatamanvavasitA senA, parvatena ka; karaNena vA kRtAntetyarthaH / tRtIyA'pavAdo yogaH / / 38 / / nyA0 s0--hetus| hetu dvividhaH- janako jJApakazca, tatra jJApakasya lakSaNatvA: 5 "bhAgini ca0" [ 2. 2. 37. ] iti sUtreNa dvitIyA siddhati janaka eveha gRhyata ityAhaheturjanaka iti / tulyayoga iti-nanu tulyayogAdyarthe sahAdaya eva zabdA vartante na parvatAdizabdA iti kathaM tato dvitIyetya'ha-tadviSayo'poti / devendramupapAtayati karmaNo'NidevendropapAtam / avasiteti-avasinoti sma, karmakartari vA'vasIyate sma "gatyartha." [5. 1. 11.] iti ktaH / tulyayogo'bhinna : saha vidyamAnatA tu bhinna rityanayorbhedaH,10 vidyamAnatAyAm-anu karmANi saMsArItyuda haraNaM jJAtavyam / / 38 / / utkRSTeanUpena // 2. 2. 36 // utkRSTe'rthe vartamAnAdanUpAbhyAM yuktAd gauNAnnAmno dvitIyA bhavati / anu siddhasenaM kavayaH, anu mallavAdinaM tArkikAH, upomAsvAti saGgrahItAraH, upa jinabhadrakSamAzramaNaM vyAkhyAtAraH, tasmAdanye hInA ityarthaH / / 36 / / 15 nyA0 s0--utkR0| svayameva utkRSyate sma karmakartari ktaH, utkRSTazabdo honApekSaH, tena honotkRSTasambandhe'nunA dyotye dvitIyA'nena vidhIyate / umAM-kIti suSTu atatoti "pAdAccAtyajibhyAm" [uNA0 620.] iti i: Nit; yadvA-umA-kItiH svAtirivojjvalA yasya; yadvA-umA-mAtA, svAti:-pitA, tayorjAtatvAt putro'pyumAsvAtiH / / 2. 2. 36 / / .2.40 // gauNAnAmnaH karmaNi kArake dvitIyA bhavati / kaTaM karoti, prodanaM pacati, AdityaM pazyati, ahiM laGghayati, grAmaM gacchan vRkSamUlAnyupasarpati, ajAM nayati grAmam, gAM dogdhi payaH / atheha kasmAnna bhavati ?-kriyate kaTaH, kRtaH kaTaH, zatena krIta:-zatyaH paTaH; ArUDho vAnaro yaM sa ArUDhavAnaro vRkSa25 iti; tyAdi-kRt-taddhita-samAsairabhihitatvAlloka-zAstrayozcAbhihite'rthe zabdaprayogAyogAt / yadyavaM kaTaM karoti bhISmamudAraM darzanIyamiti bhISmAdi
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 40.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 245 vizeSaNaviziSTasya kaTasya karotikriyayA vyApyatvAt karmatvam, tacca kaTazabdAdevotpannayA dvitIyayA'bhihitamiti bhISmAdibhyo dvitIyA na prApnoti, yathA-kRtaH kaTo bhISma udAro darzanIya iti karoteH kta-pratyayeneti, naivambhISmatvAdiyuktasya kaTasya sambandhikarmatvaM pratipAdyam, na ca jAtizabdAH sambhavino'pi guNAn pratipAdayituM samarthA iti tatpratipAdanAya yathA bhISmA- 5 dizabdaprayogo bhavati tathA dvitIyA'pi tebhyo bhaviSyati, nahi sAmAnyavAcinaH kaTazabdAdutpadyamAnA dvitIyA bhISmAdInAmaniyatAdhArANAM guNAnAM karmatvabhidhAtuM zaknoti; yadi vA kaTo'pi karma bhoSmAdayo'pi, yathaiva hyayaM kaTaM karotyevaM tadgatAn bhISmAdonapi, tatra yad yat karotinA vyAptumiSTaM tat sarvaM dravyaM guNazca karmeti sarveSAM pRthak karmatve pratyekaM dvitIyA, pazcAt tvekavAkyatayA10 vizeSaNavizeSyabhAva iti; yadivA dravyasya kriyAsu sAkSAdupayogAdastu kaTasyaiva karmatvam, bhISmAdInAM tu na kevalA prakRtiH prayoktavyA iti niyamAd avibhaktikAnAmaprayogArhatvAdekavibhaktimantareNa ca sAmAnAdhikaraNyavizeSaNatvAyogAd, yathA-IzvarasuhRdAM svayaM nirdhanatve'pi tadekayogakSematvAt taddhanenaiva phalabhAktvaM bhavatyevamakarmaNAmapi kaTakarmatvenaiva dvitIyA bhaviSyati ; 15 kRtaH kaTo bhISma udAro darzanIya ityAdau tu karoterutpadyamAnaH kto yasya yasya tayA kriyayA sambandhastasya tasya sAkalyena karmatvamabhidadhAtIti kvacidapi dvitIyA na bhavati; kathaM tahi 'kRtaM pazya, AhRtamAhara, ka; kriyate, dAtreNa lunAti, dAnIyAya dadAti, bhImAd bibheti, prAsAde prasIdati, zayane zete,' ityAdiSu ktAdibhirabhihiteSu karmAdiSu dvitIyAdayo bhavanti ?, ucyate-20 karmAdisAmAnyaM kRdbhirabhihitaM, tatrApyabhihitaH so'rtho'ntarbhUto nAmArthaH sampanna iti karmAdizaktiyukta dravyameva tadantaiH zabdarabhidhIyate, yathedaM karma, idaM karaNamiti, tatra yA'sau svarUpa-kAlabhinnAyAM kriyAyAM savyApAratayA karmAdirUpatA tadabhidhAnAya yathAyathaM dvitIyAdayo bhavanti, yatra punarekadravyAdhArA pradhAnA'pradhAnakriyAviSayA'nekA zaktirbhavati tatra pradhAnakriyAviSayAyAM zaktau25 pratyayairabhihitAyAmapradhAnakriyAviSayA zaktiH pradhAnazaktyanurodhAdabhihitavat prakAzamAnA vibhaktyutpattau nimittaM na bhavati, yathaudanaH paktvA bhujyate devadatteneti bhAvA'bhidhAyinA ktvApratyayenaudanAdhikaraNApradhAnapacikriyAviSayA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 41.] karmazaktiranabhihitA'pi pradhAna jikriyAviSayA''tmanepadenAbhihiteti tadvat prakAzamAnA dvitIyotpattau nimittaM na bhavati, yathA ca grAmo gantumiSyate devadatteneti grAmasya pradhAneSikriyAviSayAM karmazaktimAtmanepadenAbhidadhatA'pradhAnamabhikriyAviSayA'pi karmazaktirupabhakta ti tadabhidhAnAya dvitIyAcatuthyauM na bhavata iti / iha ca gauNatvaM kriyA'pekSaM, tenA'jAM nayati grAmamityAdau 5 grAmAdyapekSayA'jAdeH pradhAnatve'pi gauNatvaM na vihanyata iti / iha tu-kRtapUrvI kaTa, bhuktapUrvI prodanam, vyAkaraNaM sUtrayatItyAdau yaH kRtAdibhiH kaTAderabhisambandhaH sa pratyaye'rthAntarA'bhidhAyinyutpanne kRtAdInAmupasarjanatvAnivartate, kriyayA tu saha sambandho'stIti vyApyatvAd dvitIyA bhavati / / 40 / / nyA0 sa0--karmaNi / zabdaprayogAyogAditi-arthapratyAyanAya hi loke zabda:10 prayujyate, sa cArtho yadA zabdAntareNa pratipAditaH syAt tadA prayojanAbhAvAcchabdAntaraprayogo na kartavyaH / aniyatAdhArANAmiti-nahi bhISmatvAdInAM kaTa evAdhAraH kiM tvnye'pi| na kevalA prakRtiriti-nApadaM prayuJjoteti nyAyAt / tadekayoga-kSematvAditialabdhalAbho yogaH, labdhArthaparirakSaNaM kSemaH, tasya devadattAderyAveko yoga-kSemau tayorbhAvaH / karmAdisAmAnyamiti-karaNAdikriyAmAtrayogyamityarthaH / tatrApIti-sAmAnyakarmAbhi-15 dhaane'pi| antarbhUta iti-tatrAbhihito'pi kazcinnAntarbhavati, yathA-rAjJaH puruSa ityatra vAkye SaSThayA sambandho'bhidhIyate, na tu kvacidantarbhAvamupayAtIti dvayorupAdAnam / tatreti-karmAdizaktiyukta dravya ityrthH| svarUpakAlabhinnAyAmiti-kRtAhRtetyAdikriyApekSayA svarUpeNa kAlena ca pazyAharetyAdikA kriyA bhinnaa| svyaapaartyetikaarktvenetyrthH| yathAyathamiti-yA yasya svA ityrthH| pradhAnApradhAna kriyeti-20 ekasmin vAkye yugapadanekapradhAnakriyANAmasambhavAt pradhAnApradhAnakriyAviSayaivAnekA zaktiriti tatkriyApekSayA zakta rapi guNapradhAnabhAvo bhavatItyata Aha-pradhAnazaktyanurodhAdityAdi / atraivodAharaNAntaraM darzayati-yathA ca grAmo gantumiSyata iti / nanu gauNAnnAmnaH karmaNi dvitIyetyuktam, ajAM nayati grAmamityAdau tu grAmAdyapekSayA ajAdeH pradhAnatvAnna tato dvitIyA prApnotItyAha-iha ceti / kriyApekSamiti-AkhyAtapaMdenA-25 samAnAdhikaraNaM gauNamiti gauNatvasya dvayorapi karmaNorbhAvAt kriyApekSaM gauNatvamAzritam / na vihanyata iti-tena gauNatvAjAzabdAdapi dvitIyA siddhA / / 2. 2. 40 / / kriyAvizeSaNAt // 2. 2. 41 // kriyAyA yad vizeSaNaM tadvAcino gauNAnnAmno dvitIyA bhavati / mRdu pacati, stokaM pacati, mandaM gacchati, sukhaM zete, duHkhaM jIvati, sayuktikaM bhASate,30
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 41.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 247 atho pacati zobhanaM te bhAryA, atra "sapUrvAt prathamAntAdvA" [2. 1. 32.] iti vikalpo na bhavati / dvitIyArthaM ca vacanaM na karmasaMjJArthaM, tena kRdyoge karmanimittA SaSThI na bhavati; aodanasya zobhanaM paktA, sukhaM sthAtA, kaSTaM sthAtA, ciramAsitA, tathA mandaM gantA grAmAyetyAdau caturthI na bhavati / / 41 // 5 nyA0 sa0-kriyAvi0 / pratyAsatteH kriyAvizeSaNaM yat samAnAdhikaraNaM tasmAdeva dvitiiyaa| nanvidaM sUtraM prathamAdhikAre kriyatAM, prathamayA'pi sarvANyapi rUpANi setsyanti, ucyate-puNyavAMstvamatho pacati zobhanaM te bhAryetyAdau vikalpaH prApnoti / nanu rUpAdhupAdhivat kriyA dravyasyaivopAdhina copAdherupAdhyantarasambhavaH, nirguNA guNAH kriyA ceti vacanAt, tat kathaM kriyAyA vizeSaNasambhavaH ? satyametat-kintu sajAtIyasya 10 dravyopAdherapekSayotkarSo dRzyate, yathA-zuklaH, zuklataraH, zuklatama iti, rUpa-rasAdInAM kalA iti pravibhAgapracayApacayAbhyAmutkarSApakarSavRttitvaM bhavati, tat tUpAdhyantarayogAt, tadAhustadvidaH "bhaveda dvigugaNamAdhuryamanantaguNakAlakan / dravyaM caturguNodbhUtagandhamAmraphalAdikam / / 1 / / " yathA ca rUpAdInAM tathA kriyANAmapi parasparApekSayA vizeSasambhavAcchobhanaM pacatItyevaM vizeSaNayoga: syAta, kathamanyathA pApacyate patitarAmityAdau tAsAmekarUpatvAd yaGAdipratyayavidhiH syAt / nanu cAsattvabhUtA kriyA, tadupAdhistu sutarAmasattvabhUtaH, tat kathaM sattvAbhidhAyinA nAmnA pratipAdyata iti, ucyate-dhAtuprakRtivAcyA'sattvabhUtaiva kriyA yathA kriyAzabdena nAmarUpeNa sattvarUpApannA pratipAdyate tathopAdhirapi20 sattvarUpAnnaH shobhnaadishbdenetydossH| mandaM ganteti-mandazabdasya hi karmatve 15 25 1. kathaM punarasattvabhUto'rthaH sattvarUpeNa prakAzyata iti cet ? svavAcakaprakAzabalAditi bramaH, svazaktiriyaM-vAcakAnAM yadasattvaM sattvarUpatayA prakAzayanti; padArthasya vA svarUpamidamIdRzaM yad viziSTena vAcakenAbhidhIyamAno'sattvarUpatayA prakAzate, taduktam "vyapadeze padArthAnAmanyA sattaupacArikI / sarvAvasthAsu sarveSAmAtmarUpanizinI / / 1 // sphaTikAdi yathA dravyaM, bhinnarUpairupAzrayaiH / / svazaktiyogAt sambaddhaM, tAdrUpyeNaiva gamyate / / 2 / / iti / / 41 // 30
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 42-43.] "gaternavAnApte" [ 2. 2. 63. ] ityanena tatazcaturthI syAt; yadA gantetyatra tRc tadA / matAntareNa grAmazabdAccaturthI, svamate tu "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83.] ityanena paratvAt SaSThye va bhavati, yadA tu tRn tadA "tRnnudanta." [2. 2. 60.] iti SaSThIniSadhAt svamate'pi caturthI / 2. 2. 41 / / / kaalaa-hvnoaaptii|| 2. 2. 42 // svena saMbandhinA dravya-guNa-kriyArUpeNa kAryena saMbandho vyAptiH, atyantasaMyoga iti yAvat, tasyAM dyotyAyAM kAle'dhvani ca vartamAnAd gauNAnnAmno dvitIyA bhavati / mAsaM guDadhAnAH, mAsaM kalyANI, mAsamadhIte; krozaM parvataH, krozaM kuTilA nadI, krozamadhIte / kAlA-'dhvanoriti kim ?, sthAlyAM pacati / vyAptAviti kim ? mAsasya mAse vA dvayahaM10 guDadhAnAH, mAsasya mAse vA ekarAtraM kalyANI, mAsasya mAse vA dviradhIte; krozasya kroze vA ekadeze parvataH, krozasya kroze vA ekadeze kuTilA nadI, krozasya kroze vA ekadeze'dhIte / SaSThyA saptamyA vA ayamapavAdaH, tena mAsamadhIte, krozamadhIte ityakarmakatve idamudAharaNam, karmatve "karmaNi" [2. 2. 40.] ityeva dvitIyA siddhaa| bhAvAdapIcchantyanye-godohaM vakraH,15 godohaM budbudAH / / 42 / / nyA0 s0-kaalaa-'dhvno| svena saMbandhinetyatra "dviheto." [2. 2. 87.] ityanena vikalpena SaSThIvidhAnAta kartari ttiiyaa| kAtsya'neti sahArtha ttiiyaa| saMbandha iti-patra kAlA-'dhvano: karmatApannayoriti gamyam / mAsasya mAse yA dvayahaM guDadhAnA iti-atra dvayahazabdAdanena dvitIyA, mAsazabdAt tu vyApta rabhAvAnna, evamuttareSvapi / 20 krozasya kroze vA ekadeza iti-atraikadezazabdAd vyApta: saMbhave'pi adhvano'bhAvAdanena dvitIyA na / akarmakatva idamiti-ayamarthaH-yadA zAstrAdikarmaNA iGa dhAtuH sakarmako vivakSyate tadA "kAlA'dhva-bhAva-dezaM vA0" [ 2. 2. 23. ] ityasya prAptireva nAsti, tatrA'karmaNAmiti bhaNanAt, yadA tvavivakSitakarmatvenAkarmako dhAturvivakSyate tadA "kAlA-dhva-bhAva-dezaM vA0" [ 2. 2. 23. ] ityasya prAptAvapyakarmasaMjJApakSa prAzrIyate,25 karmatvapakSe hi "karmaNi" [2. 2. 40.] ityeva siddheH / / 2. 2. 42 / / siddhau tutIyA // 2. 2. 43 // siddhau-kriyAphalaniSpattau, dyotyAyAM kAlA'dhvavAcino gauNAnAmna:
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 44.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 246 'TA-bhyAm-bhis' lakSaNA yathAsaMkhyameka-dvi-bahau tRtIyA vibhaktirbhavati, vyAptau gamyAyAm / mAsena mAsAbhyAM mAsairvA''vazyakamadhItam, krozena krozAbhyAM, krozairvA prAbhRtamadhItam / siddhAviti kim ? mAsamadhIta AcAro nAnena gRhItaH, atra vyAptimAtraM gamyate na siddhiH / bhAvAdapIcchantyanye-godohena kRtaH kaTa: / dvitIyA'pavAdo yogaH // 43 / / nyA0 sa0--siddhau tR0| siddhAviti-yadyapi triprakArA vyAptiH prastutA tathApi sAmarthyAt kriyAvyApta reva siddhAviti vizeSaNam, yasya hyArambhastasya siddhiH, dravyaguNayozca siddharUpayoH zabdenApratipAdanAnna tAvArabhyete, nApi niSpadyate iti na tAbhyAM vyApta: siddhayA saMbandhaH / nanu yadi kriyA siddhi vyabhicaret tadA yujyeta etadvizeSaNaM kriyAvyApta:, na ca kAcit kriyA'parisamAptA'sti, satyametat-kintu kAcit phalaM saMpAdya10 samApyate, kAcidanyathA, tatra vizeSaNopAdAnasAmarthyAdadhigataphalA yA samApyate tadvyAptau dvitoyAbAdhikA tRtiiyetyaah-kiyaaphletyaadi| mAsenAvazyakamiti-atra AvazyakaM nAmaadhyayanavizeSaH, adhItamiti siddhaM gRhItaM zikSitamiti yadarthamadhyayanaM ttphlnisspttirgmyte| dvitIyApavAda iti-kAlA-'dhvanoApta vidyamAnatvAt pUrveNa dvitIyAyAM prAptAyAM tabAdhanArthoM yogaH, tena yaducyate kazcid-'mAsenA'nuvAko'dhItaH, krozenAnuvAko'dhIta iti karaNa eva15 tRtIyA itIda nArambhaNIyam' iti tadasamyagiti / / 2. 2. 43 / / hetu-kata karaNetthambhUtalakSaNe // 2. 2. 44 // phalasAdhanayogyaH padArthoM hetuH, ima-kaJcit prakAraM bhUtaH-pApannaHitthambhUtaH, sa lakSyate yena sa itthambhUtalakSaNaH; hetvAdiSvartheSu vartamAnAd gauNAnnAmnastRtIyA bhavati / hetau-dhanena kulam, annana vasati, vidyayA yazaH,20 kanyayA zokaH, tIkSNena parazunA chinatti; kartari-caitreNa kRtam, maitreNa bhujyate; karaNe-dAtreNa lunAti, manasA meru gacchati, samena dhAvati-samena pathA grAmaM dhAvatItyarthaH, evaM-viSameNa dhAvati, AkAzena yAti; AdhAravivakSAyAM tu saptamyapi-same dhAvati, viSame dhAvati, AkAze yAti; itthambhUtalakSaNe-api bhavAn kamaNDalunA chAtramadrAkSIt, cUlayA parivrAjaka-25 madrAkSIt; chAtratvAdikaM prakAramApannasya manuSyasya kamaNDalvAdi lakSaNam / itthambhUtagrahaNaM kim ? vRkSaM prati vidyotanam / api bhavAn kamaNDalupANi chAtramadrAkSIdityatra tu lakSyapradhAno nirdezo na lakSaNapradhAna iti na bhavati /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRttila ghunyAsasavalite [pA0 2. sU0 44.] "sahArthe" [2. 2. 45. ] ityeva tRtIyA sidhyati, lakSyalakSaNabhAve tu SaSThI mA bhUditItthaMbhUtalakSaNagrahaNam / tathA 'dhAnyenArthaH, dhAnyenA'rthI, mAsena pUrvaH, mAsenA'varaH, asinA kalahaH, vAcA nipuNaH, guDena mizraH, AcAreNa zlakSNaH, mASeNonaH, mASeNa nyUna, mAsena vikalaH puMsA'nujaH, zaGkulayA khaNDa: ; giriNA kAraNa:' ityAdau hetau kRta- bhavatyAdigamyamAnakriyApekSayA kartari 5 karaNe vA tRtIyeti / / 44 / / 250 ] nyA0 sa0 - - hetu ka0 / phalasAdhanayogya' iti - phalaM - kAryaM tasya sAdhanaM - niSpAdanaM karaNamiti yAvat, tatra yogya : - sAmAnyato dRSTasAmarthyaH, yogyagraharaNamantareNa phalasAdhana ityucyamAne yaH phalaM sAdhayati kriyAviSTastatra pratipattiH syAt, yogyagrahaNena tu yogyatAmAtrapratipattAvakurvannapi tatphalaM heturiti, yogyo'tra nirvyApAro gRhyate savyApAratve tu 10 kartRtvameva dhanAdIni kulAdikamakurvantyapi yogyatAmAtreNa tRtIyAmutpAdayanti, annana vasatItyAdAvapi kriyAyAmannAderyogyatAmAtravivakSaiveti tAveva tRtIyA / imamiti - pratyakSam, kaJciditi-vivakSitam, prakAramiti tha pratyayArthaH, zrApanna iti bhUtArthaH, bhUGa: prAptyarthasya prayogAt / sa lakSyate yeneti - lakSayateH karaNe'naT itthambhUtasya lakSaNamiti karmaSaSThyA samAsaH, vRttau sa lakSyate yeneti tvarthakathanamAtram / 15 " itthambhUtagrahaNaM kimiti - nanu itthambhUtagrahaNaM kimartham ? yato 'lakSaNe' ityukta e'pi 'api bhavAn kamaNDalunA chAtramadrAkSod' ityAdyudAharaNAni bhaviSyanti, prathetthaM bharaNaSyanti bhavantaH - vRkSaM prati vidyotanamityatrApi tRtIyA syAt, tanna - yato "bhAgini 0 [2. 2. 37.] iti sUtreNa pratinA yoge dvitIyA bhaviSyati, evaM sati praterayoge'pi dyotakatvAd vRkSaM vidyotanaM syAt, na tu vRkSaMNeti, satyam - itthaMbhUtagrahaNamevaM jJApayati-yatra 20 sAkSAt pratinA yogo bhavati tatra "bhAgini ca pratiparyanubhiH " [ 2. 2.37. ] iti sUtreNa dvitIyA bhavati, atra tu vRkSasya vidyotanamityeva bhavati / api bhavAn kamaNDalupAriNamiti - "vizeSaraNa sarvAdi0" [ 3. 1. 150. ] iti sUtreNa vizeSaNadvAreNa pANe: pUrvanipAte prApta "na saptamIndvAdibhyazva" [ 3. 1. 155. ] iti niSedhAt kamaNDaloH prAgnipAtaH / nanu vAkyAvasthAyAM kamaNDaluzabdAt kimiti na tRtIyA ? ucyate - vAkye 25 zrAkhyAtapadena sAmAnAdhikaraNyamiti pradhAnatvena gauNatvAbhAvAt; tahi samAse sati kathaM na ? ucyate - tadA lakSya pradhAnatvAnna; nanu samAse sati vibhaktyantavarjanAnnAmatvAbhAve 1. karttR prayojakasyApi zAstrakRtAM hetutvena vyavahArAdubhayagatatve'pi laukika eva heturiha gRhyate, kartuH prayojake hi kartRtvAt kartR dvAreNaiva tRtIyAsiddherityAha - phalasAdhanayogya iti / 30
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 251 vihitAyAstRtIyAyAH kathamatra prApti: ?, naivam - "nAmantrye" [2. 1. 12. ] iti pratiSedhasUtrakaraNAt, taddhi he rAjannityAdiSu nalopAbhAvArtham, tanna yuktam - prAptipUrvako hi pratiSedhaH, atra tu " nAmno no'nahnaH " [ 2. 1. 1. ] ityanena he rAjannityAdiSu vibhaktidvArA nAmatvAbhAve nalopaprAptireva nAsti, tasmAd "nAmantrye" [ 2.1.2. ] iti pratiSedhasUtrakaraNAnnAmakAryaM pratipannam, tataH samAsamadhye'pi prAptiH; tarhi dharmazrita 5 ityAdAvapi samAse dvitIyAdiprasaGgaH syAt, tanna - karmAdizakta : saMbandhasya ca samAsenaivAbhihitatvAt tarhi nAmArthamAtre prathamA bhavatu, tadapi na - prAkhyAtapadasAmAnAdhikaraNye prathamA; tarhi nIlotpalamityAdiSu nIlena sahAkhyAtapadasAmAnAdhikaraNye kathaM prathamA ?, ucyate - tatrApi sAmAnAdhikaraNyaM nAsti, anyathA sApekSatve samAso'pi na syAditi ; tarhi kamaNDalupANizabdAt upasarjanIbhUta lakSaraNAt tRtIyA prApnoti, na - lakSaNasya prAdhAnye 10 tRtIyA na lakSyasya iti na bhavatIti zAkaTAyanaH / / 2. 2. 44 / / [pA0 2. sU0 45.] sahArthe // 2. 2. 45 // sahArthastulyayogo vidyamAnatA ca tasmin zabdAdarthAd vA gamyamAne gauNAnnAmnastRtIyA bhavati / putreNa sahA''gataH, putreNa saha sthUlaH putreNa saha gomAn ziSyeNa saha brAhmaNaH, tilaiH saha mASAn vapati, "sahaiva dazabhi: 15 putrairbhAraM vahati gardabhI / " arthagrahaNAt - putreNa sAkam, putreNa samam, putreNa sArdhaM, putreNAmA, putreNa yugapad ; arthAd gamyamAne - putreNA''gata, vRddho yUnA, nyakSeNa karoti; evaM - kAtsnrtsnyena, sAkalyena, anavayavenetyAdAvapi sahArtho - 'sti / 'sukhenAste, duHkhena jIvati, kaSTena krAmati, anAyAsena karoti' ityAdAvAsyAdikriyAbhiH saha sukhAdeH sahArtho'sti, kriyAvizeSaNatvavivakSAyAM 20 dvitIyaiva sukhamAste, duHkhaM jIvati, kaSTaM krAmati, anAyAsaM karotItyAdi / gauNAdityeva-sahobhau carato dharmam, caitramaitrAbhyAM saha kRtamiti tu kartaryeva tRtIyA / / 45 / / nyA0 sa0 -- sahArthe / tulyaH- sAdhAraNo'pradhAnasya pradhAnena kriyAdinA yaH saMbandha: sa- tulyayogaH / vidyamAnatA ceti nanu ca vidyamAnatAyAmapi tulyayogo'styeva, sattayA 25 sahobhayoH sambandhAt, tathAhi - "sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati gardabhI / " iti sahaiva dazabhiH putraiH satIti zakyaM pratipattum, tatra vidyamAnatA ceti tulyayogAt kiM pRthag 1. Adi zabdAt sthaulyAdiguNo gavAdidravyaM brAhmaNyAdi jAtigrahaH /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite nirdizyate, ucyate - vivakSitayogAbhAvAt, sahaiva dazabhirityatra vahanamAtraM vivakSitaM tad gardabhyA eva na tatputrANAM yathA putreNa sahAgata ityAgamanamubhayorapIti tulyayogAd vidyamAnatA bhinnA / nyakSeNa sAmastyenetyarthaH / / 2. 2. 45 / / [ pA0 2. sU046. ] yabhedaistadvadAkhyA // 2. 2.46 // yasya-bhedinaH prakAravato'rthasya, bhedaiH prakAraivizeSaiH, tadvataH - tatprakAra- 5 vadarthayuktasya, prAkhyA - nirdezo bhavati, tadvAcino gauNAnnAmnastRtIyA bhavati / akSNA kANaH, pAdena khaJja:, hastena kuriNaH, zirasA khalvATa:, prakRtyA darzanIyaH, prAyeNa vaiyAkaraNaH, gotreNa kAzyapaH, jAtyA brAhmaNaH, jAtyA suzIlaH, svabhAvenodAraH, nisargeNa prAjJaH, varNena gauraH, sparzena zItaH, vacanena mRdu:, rasena svAduH, mukhena surUpaH, urasA vizAlaH, bAhubhyAM dRDhaH - sarvatra 10 puruSastadvAn saMbadhyate / yadgrahaNaM prakRtinirdezArtham, tata ityAkSepAt / bhedagrahaNaM kim ? yaSTIH pravezaya, kuntAn pravezaya / tadvadgrahaNaM kim ? akSi kANaM pazya / AkhyAgra haraNaM prasiddhiparigrahArtham, tenA'kSNAM dIrgha iti na bhavati / kRta-bhavatyAdikriyA'dhyAhAreNa kartR - kararaNayostRtIyA siddhaiva, saMbandhaSaSThInivRttyarthaM tu vacanam / / 46 / / 15 yasya nyA0 sa0-- yadbhadaiH / zravayavAvayavilakSaNasaMbandhe SaSThIprAptau vacanam / bhedinazcakSurAdeH, bhedaiH-kAraNatvAdibhiH, tadvataH canurAdimataH puruSAdestatprakAravadarthayuktasya, ko'rthaH ? saH prakAravAn prakSyAdirarthaH tena yuktasya caitrAdeH, prAkhyA -nirdezo bhavati tadvAcina prakSyAdivAcina:, tRtIyA bhavatItyarthaH / akSaraNA kAraNa : akSi kAraNaM cAkAraNaM ca bhavatIti kAraNatvabhedena tadvAMzcaitrAdinidizyate / zirasA khalvATaH khalanti - apagacchanti 20 kezA asmAditi "kapATa0 " [ uNA0 148. ] ityAdizabdAt sAdhuH / prakRtyA darzanIyaH prakRtiH - svabhAvaH, tadbha edaH - darzanoyatvam, svabhAvo hi darzanIyatvamadarzanIyatvaM ca bhavati, tadbha edena darzanIya iti prakRtimAnAkhyAyate / pratIti " tanvyadhi0 " [ 5. 1. 64.] iti - prAyaH, tadbha edo vaiyAkaraNatvaM tArkikatvaM ceti tadbhadena vaiyAkaraNa iti tadvAn nirdizyate / nanu ca 'prakRtyA darzanIyaH, prAyeNa vaiyAkaraNa:' iti yuktaH prayogaH, darzanI - 29 yatvaM hi prAkRtaM vaikRtaM cAsti, vaiyAkaraNatvaM ca prAyikamanyacca tatretaravyudAsArthaM prakRtyA prAyeNeti cArthavaM kAraNa ityAdiprayoge tvakSNetyAdiravyabhicAreNa pratIterayuktaH prayogo'rthasya gatatvAt, ucyate - loko'tra paryanuyoktavyaH yo'rthavato'narthakatAmanapekSya pratIte'pi zabdAn prayuGkta e, loke ca na sarva evaM sUkSmekSikayA zabdAn prayuGkta e yadvA sUkSmekSikayA prayoge'pi upacaritArthanivRttirakSNetyAdiprayoge prayojanaM - satyamayaM kAraNo na tUpacAreNeti 130 ,
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 47-48.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 253 10 gotreNa kAzyapaH kAzyapo mAThara iti ca gotrabhedaH, tena gotramAnAkhyAyate-kAzyapa iti / bhedagrahaNaM kimiti-yadi bhedagrahaNaM na kriyate tadA 'yena tadvadAkhyA' ityucyamAne yaSTI: pravezayetyatraiva syAt, atra hi yaSTyAdinA tadvAnupacAreNAkhyAyate, akSaNA kANa ityAdau ca na syAt, nahyatrAkSyAdizabdena tadvAnnidizyate / akSi kAraNaM pazyeti-kANazabdena hi akSibhedenAkSyAkhyAyate, na tadvAn caitrAdiH / SaSThInivRttyarthaM tu vacanamiti-tathApi na 5 vidheyametat sUtraM, mA bhUt karbAdau tRtIyA, itthaMbhUtalakSaNatvAdakSyAderbhaviSyati, yadAha "itthaMbhUtasya kANasya, lakSaNaM hyakSi budhyate / tatastRtIyA tenaiva, tatra sUtreNa sidhyati / / 1 / / atrocyate-adhyAderitthaMbhUtasya kANAdilakSyasya bhedAbhAvAllakSaNatvAnupapattiH, yadAha uddyotakara: "lakSyalakSaNabhAvo hi, bhede satyupapadyate / yathA chAtra-kamaNDalvozchAtropAdhyAyayoryathA / / 1 / / lakSaNAdAtapatrAdestatra lakSyaM tu bhidyate / iha tvevamasaMbhAvyamabhedAdakSi-kANayoH / / 2 // yat tat kAraNaM tadevAkSi, lakSyate tatra tena kim ? / tat kANaH puruSa ityetat kathaM tUpacArataH / / 3 / / " 2. 2. 46 / / / kRtAH // 2. 2. 47 // kRta ityevaMprakArainiSedhArthairyuktAd gauNAnnAmnastRtIyA bhavati / kRtaM tena, bhavatu tena, alamatiprasaGgena, kiM gatena / kRta, kRtam, bhavatu, alam kim ; evaMprakArAH kRtAdayaH / / 47 / / / 20 kAle bhAnavAsdhAre // 2. 2. 48 // kAle vartamAnAnnakSatravAcino gauNAnnAmna prAdhAre tRtIyA vA bhavati / puSyeNa pAyasamaznIyAt, puSye pAyasamaznIyAt ; maghAbhiH palalaudanam, maghAsu palalaudanam / kAla iti kim ?, puSye'rkaH, maghAsu grahaH, adhvani mA bhUt / citrAsu jAtA citrA mANavikA, tasyAM-citrAyAmAste, atra mANavikAyAM mA25 bhUt / bhAditi kim ? "tilapuSpeSu yat kSIraM, tilacchedeSu yad dadhi / " atra tilaSuSpa-tilacchedazabdau svA'vacchinne kAle vartete iti prApnoti / AdhAra 15
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 46.] iti kim ? adya puSyaM viddhi / 'sthAlyA pacyate' ityAdivat prAdhArasya / karaNavivakSAyAM tRtIyA sidhyati saMbandhavivakSAyAM tu SaSThI mA bhUditi vacanam // 48 // nyA0 sa0--kAle bhaa0| svArthikapratyayA nAtivartante prakRtiliGgavacanAnIti kAle'pi nakSatrazabdo nakSatraliGgasaMkhya eva / puSyeNa pAyasamaznIyAt puSyeNa candrayukta - 5 netyAdiprakriyAyAM puSyazabdaH kAle vartate, payasi saMskRtaM bhakSyaM "saMskRte bhakSye" [ 6. 2. 140. ] aNa, payasA saMskRtamiti tu kRte tRtIyAdhikAranivezitena "saMskRte" [ 6. 4. 3.] iti sUtreNa ikaNeva bhavati / adhvani mA bhUditi-atra viziSTatArakAvachinna kSetre puSya-maghAzabdau vartete, na kAle iti| citrA mANavikA iti-yadyapi citrAzabdo mANavikAyAM vartamAnaH kAlamapyupAdhitvenopAdatte, yatazcitrAsu jAtA yA sA citrA10 iti vizeSaNatvena pratIyamAnatvAt kAle'pi vRttiH saMbhAvyate, tathApi tatra kAlasya gauNatvAt gauNa-mukhyayozca mukhya kAryasaMpratyayAt na bhvti| svAvacchinne kAle puSpaviziSTa: kAlaH, ko'rthaH ?-yatra kAle tilAH puSyanti tilAnAM chedazca bhavatItyarthaH / "tilapuSpeSu yat kSIraM, tilacchedeSu yad dadhi / 15 tilavApeSu yat toyaM, tena vRddho na jIvati" // 1 // iti suzrutamatam, sAroddhAramate pUrvAddhaM tadeva, uttarArddha tu "mAghamAse ca yad bhukta, tena vRddho vinazyati / " ko'rthaH ? punarnavo bhavati / / 2. 2. 48. / / prasitotsukA-avabadhaiH // 2. 2. 46 // etairyuktAdAdhAre vartamAnAd gauNAnAmnastRtIyA vA bhavati / kezaiH prasitaH, kezeSu prasitaH; prakarSaNa sito baddhaH prasitaH, nityaprasakta ityarthaH; gRheNotsukaH, gRhe utsukaH; kezairavabaddhaH, kezeSvavabaddhaH / AdhAra ityeva-manasA prasitaH, manasotsukaH, manasA'vabaddhaH / karaNatRtIyAyA vikalpo mA bhUt / / avabaddhotsukazabdasAhacaryAt tadartha eva prasitazabdo'tra gRhyate / pUrvavat SaSThI-25 bAdhanArthaM vacanam / bahuvacanameka-dvi-bahAviti yathAsaMkhyanivRttyartham // 46 / / nyA0 s0--prsito0| prasitazabdo'yaM guNavacano'pyasti-prakRSTaHsitaH zukla iti, kriyAvacano'pyasti-yaH syateH sinotervA bhavatIti, tatrotsukA'vabaddhazabdasAhacaryAt 20
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 50-51 . ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 255 tadarthaH sinotireva ktAnto gRhyata ityAha- prakarSaNetyAdi / nanu prasitazabdasya zuklaguNavacanasya kriyArthasya ca saMbhavAdubhayArthasyApi grahaNaprasaGga ityAha-avabaddhotsukasAhacaryAditi / / 2. 2.46 / / vyApye divadroNAdibhyo vIpsAyAm // 2. 2. 50 / / vyApye vartamAnebhyo dvidroNAdibhyo gauNanAmabhyo vIpsAyAM tRtIyA vA 5 bhavati / droNena dhAnyaM krINAti, dvidroNaM dvidroNaM krINAti, tRtIyA vIpsAyAM vihiteti tRtIyAntasya padasya dvirvacanaM na bhavati, dvitIyA tu karmaNi vihitA na vipsAyAmatastadantasya dvirvacanaM bhavati / evaM paJcakena pazUn krINAti, paJcakaM paJcakaM kriNAti; sahasra eNA'zvAn krINAti, sahasraM sahasra krINAti, dvidroNAdayaH prayogagamyAH / / 50 / / ,, 10 nyA0 sa0 - vyApye dvi0 / dvidroNena dhAnyaM kroraNAti, dvau droNau mAnamasya dhAnyasya "mAnam " [ 6. 4. 166. ] itIkaraNa, tasya " anAgnya" [6. 4 141.] iti lup, yadvA dvau droNau meyAvasya dhAnyasya, ko'rtha : ? anena dhAnyena dvau droNau mIyete, tadA ikaraNa nAgacchati meyavAcitvAd droNasya, yadvA dvayordroNayo: samAhAro dvidroNam, pAtrAditvAt strItvAbhAva:, atra droNo vrIhirADhako vrIhiritivat droNazabdo meyavRtti:, 15 tena dhAnyasya samAnAdhikaraNo dvidroNazabdaH / evaM paJcakena pazUn krINAtIti-pazJca eti saMkhyA mAnamasya "sakhyAyAH saMghasUtra 0 " [ 6. 4. 171.] iti yathAvihitaH "saMkhyADate: 0 ' [ 6. 4. 130. ] iti kaH, paJcakaM paJcakaM saMgha pazUn krINAtItyarthaH, paJcakaM paJcakamityatra pazusAmAnAdhikaraNye'pi paJcakazabdAd brAhmaNAH saMgha itivad ekavacanam / dvidroNAdaya iti - pradizabdasya prakArArthatvAd yebhyo vIpsAyAM prayoge tRtIyA dRzyate te dvidroNAdaya:, 20 na tu gargAdivat sanniviSTA iti / / 2. 2. 50 / / " samo jJo'smRtau vA / / 2. 2. 51 / / asmRtau vartamAnasya saMpUrvasya jAnAteryad vyApyaM tatra vartamAnAd gauNAnnAmnastRtIyA vA bhavati / mAtrA saMjAnIte, mAtaraM saMjAnIte / sama iti kim ? mAtaraM jAnAti / jJa iti kim ? mAtaraM saMvetti / asmRtAviti 25 kim ? mAtaraM saMjAnAti, mAtuH saMjAnAti ; smaratItyarthaH / vyApya ityeva - mAtaraM svareNa saMjAnIte, karaNe vikalpo na bhavati / mAtuH saMjJAti kRtiparatvAt SaSThI / navA'dhikAre vAgrahaNamuttaratra tannivRttyartham / / 51 / /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 52-53.] nyA0 sa0-samo jJo0 / saMjAnIte iti-"sampraterasmRtau" [3. 3. 66.] ityA- / tmanepadam / / 2. 2. 51 // dAmaH saMpradAme'dhayaM Atmane ca // 2. 2. 52 // saMpUrvasya dAmaH saMpradAne'dharmyarUpe vartamAnAnnAmnastRtIyA bhavati, tatsaMniyoge ca dAma AtmanepadaM bhavati / dAsyA saMprayacchate, vRSalyA saMprayacchate, 5 kAmukaH san dravyaM dAsyai dadAtItyarthaH / dAma iti kim ? dAsya saMdadAti / saMpradAna iti kim ? dravyaM vRSalyA saMprayacchate, karmaNi mA bhUt / adharmya iti kim ? patnyai saMprayacchati / sama ityeva-dAsyai prayacchati / iha saMpUrvasya dAmaH prazabdavyavadhAnamantareNa prayogA'bhAvAt tadvayavadhAne'pi bhavati / / 52 / / 10 nyA0 sa0--dAmaH sampra0 / nanvanena brAhmaNena dAnaM pravRttamityAdivat sampradAnasya karaNatvavivakSAyAM 'dAsyA saMprayacchate ityAdau tRtIyotpatteH kimarthamidamArabhyate, yadvA sahArthe iyaM tRtIyA, tathAhi-dAsyai svayaM dhanaM dadAti, sApyAtmAnaM tasmai dadAtIti, dAnapUrvake sambhoge dAm vartate, dattvA dAsyA saha sambhuGakta iti, evaM cAtra kriyAvyatihAropapattestadvAreNaivAtmanepadam, atrocyate-evaM hi dhAtvantare'pi vinApi samupasargeNA-15 dharmyatvAbhAve'pi syAt, dravyaM vRSalyA samprayacchata ityatrApi sampradAnavivakSAyAM caturthI syAt, ata iha caturthIpratyudAharaNeSu ca tRtIyA mA bhUdityevamarthamidaM vaktavyam, vivakSayApi na sidhyati, vivakSAniyamo hi vinA vacanena duradhigama itIdamArabhyata iti / nanu sama iti paradigyogalakSaNA paJcamI, tatazca "paJcamyA nirdiSTe parasya" [7. 4. 104. ] taccAnantarasyeti prazabdasya vyavadhAne na prApnotItyAha-iha sampUrvasyeti / yadvA sama iti pUrvatra 20 paJcamyantamapIha lakSyavazAt SaSThyantaM vijJAyate, tatra vyavadhAne'pi samA dyotamAnArthatvAd dAmaH sambandhopapatterbhavatyeva vidhiH / / 2. 2. 52 / / caturthI // 2. 2. 53 // saMpradAne vartamAnAd gauNAnAmno dde-bhyaaN-bhys-lkssnnk-dvi-bhau| yathAsaMkhyaM caturthI vibhaktirbhavati / dvijAya gAM dadAti, ziSyAbhyAM dharmamupa-25 dizati, munibhyo bhikSAM dadAti, patye zete, rAjJe vijJapayati, rAjJe daNDaM dadAti / saMpradAna ityeva-ajAM nayati grAmam / / 53 / /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 54-55.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH 257 tAdarthye // 2. 2. 54 // kiJcid vastu saMpAdayituM yat pravRttaM tat tadartham, tasya bhAve tAdarthye-- saMbandhavizeSe dyotye gauraNAnnAmnaH SaSThyapavAdazcaturthI bhavati / yUpAya dAru, kuNDalAya hiraNyam, randhanAya sthAlI, avahananAyolUkhalam / / 54 / / nyA0 sa0 -- tAdarthye / yUpAya dAru pratra yUpAdihetubhUtasya dArvAderhetutRtIyA na, 5 agauraNatvAt / / 2. 2. 54 / / rucikRpyarthadhAribhiH preyavikArottamarNeSu // 2. 2. 55 / / rucyartheH kRpyarthairdhAriNA ca dhAtunA yoge yathAkramaM preye vikAre uttamarNe ca vartamAnAd gauNAnnAmnazvaturthI bhavati, vacanasAmyaM yathAsaMkhyArtham ; bahuvacanaM tu eka-dvi-bahAviti yathAsaMkhyA'bhAvArtham / rucyartheH preye - prIyamANe - jinadattAya 10 rocate dharmaH, gurudattAya svadate dadhi; tasyAbhilASamutpAdayatItyarthaH / preya iti kim ? caitrAya rocate modako mAdhuryeNa, mAdhuryazabdAt na bhavati / preyasaMbandhAdabhilASakaraNArthasya rucergrahaNam, teneha na bhavati - sarveSAmetad rocate, kathaM vA taveti, pratibhAtItyarthaH / kathaM rocate mama ghRtaM saha mudgaiH zAlayo dadhizaraM kukurAzca ?, ghRtameva mamApi rocate zRtazItaM ca sazarkaraM payaH ?, 15 saMbandhamAtravivakSAyAM SaSThayava bhaviSyati / kRpyarthairvikAre - mUtrAya kalpate yavAgUH, uccArAya saMpadyate yavAnnam, zleSmaraNe jAyate dadhi, tadvikArarUpamApadyata ityarthaH / vikAra iti kim ? caitrasya kalpante dhanAni saMpadyante zAlayaH / gauNAdityeva - mUtramidaM saMpadyate yavAgUH, uccAro'yaM saMpadyate yavAnnam, zRGgAccharo jAyate, gomayAd vRzcikaH prabhavati, mUtraM saMpadyate yavAgvAH ; 20 yavAgvA iti ca paJcamI apAyavivakSAyAm / dhAriNottamarNe - caitrAya zataM dhArayati / uttamarNa iti kim ? zatazabdAnna bhavati / uttamarNo dhanikaH / / 55 / nyA0 sa0 -- ruci - klRpyartha0 / sambandhamAtreti zratra satyapi preyatve peyatA na vivakSitA, api tu tatkriyAsaMbandhamAtramiti na caturthI / mUtrAya kalpate yavAgUH yavAgU: 25 kartrI saMpadyate, kiM saMpadyate ? mUtra mUtrarUpamityarthaH / nanu mUtra - yavAgUzabdayordvayorapi
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite 258 ] [pA0 2. sU0 56-57.] saMpadyate iti kriyayA saha sambandhAd gauNatvAbhAvAt kathaM mUtrazabdAccaturthI ?, ucyate - etatsUtrasAmarthyAdevAtra gauNamukhyabhAvena kriyAsaMbandhAt mUtrasya gauNatvam, tathAhi prathamaM yavAgvA saha kriyAyAH saMbandha: pazcAnmUtrasyeti / gauNAditi vyAvRttyudAharaNe tu mUtrAdevizeSyArthaM mUtrAdikaM prathamaM kriyayA saMbandhanIyam, yadvA mUtrAyeti ko'rthaH ? mUtrarUpavikArasaMbandhitvena yavAgUH saMpadyata ityarthaH / tadvikArarUpamiti zratra tasya yavAgvAdervikArastasya 5 rUpaM karmatApannamApadyate-prApnoti, mUtraM kartR, akarmako'pi padistadA tadvikArarUpaM mUtraM kartR Apadyate sampadyate ityarthaH, atra prathamAyAH prAptau caturthI / caitrasya kalpante ityatra caitro dhanAdInAM svAmI na vikAra iti na bhavati / mUtraM saMpadyate yavAgvA iti yavAgvA apagacchadidaM mUtraM saMpadyata ityapAyaH / caitrAya zataM dhArayatIti - "ghRGa t avasthAne" dhriyatetiSThati svarUpAnna pracyavate zataM kartR, tat dhriyamANaM prayuGkta iti Nig, aparapaThi-10 tazcurAdau vA / uttamaraNa dhanika iti-yo hi dhanaM prayuGkta sa loke uttamatvena prasiddhaH, yastu gRhNAti so'dhamatvena, uttamAdhamAbhyAM saMbaddhamRNamapi tathaiva vyapadeSTavyamityuttamamRNaM yasyeti kAryan / / 2. 2. 55 / / pratyAGaH zru vA'rthini // / 2. 2. 56 // 15 pratyAGbhyAM pareNa zRNotinA yuktAdarthanigrabhilASuke vartamAnAd / gauNAnnAmnazrcaturthI bhavati / dvijAya gAM pratizRNoti, dvijAya gAmAzRNoti ; yAcito'yAcito vA pratijAnIte ityarthaH / pratyAGa iti kim ? caitrasya zRNoti / prathinIti kim ? dvijAya gAM pratizRNotItyatra gavi mA bhUt / / 56 / / nyA0 sa0-- pratyAGaH / zrathanIti - zrarthayate ityarthI - abhilASukaH, "arthari 20 upayAcane" iti pAThAt / yAcito'yAcito veti - pradhamatvAd yAcamAne mahattvAdayAcamAne'pi kenApyAkArAdinA svAbhilASaM samarpayati dvijAdau pramiti tasya pratijAnItepratipadyate, abhyupagacchatItyarthaH / / 2. 2. 56 / / pratyanorguNAsskhyAtari // 2. 2. 57 / / pratyanubhyAM pareNa gRNAtinA yoge prAkhyAtari vartamAnAd gauNAnnAmna-25 caturthI bhavati / AcAryAya pratigRNAti, AcAryAyAnugRNAti ; prAcAryoktamanuvadati, prazaMsantaM vA protsAhayatItyarthaH / pratyanoriti kim ? prAcAryaM gRNAti / prakhyAtarIti kim ? prAcAryAya manasA pratigRNAtItyatra manasi mA bhUt / / 57 / /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 58.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 256 ___ nyA0 sa0--pratyano0 / prAcArya gaNAtIti-prAcaSTe ityarthaH, atrAcAryamAcakSANamiti pratipattavyam, anyathA dvayaGgavikalatvaM syAt / / 2. 2. 57 / / yadvIkSye rAdhIkSI // 2. 2. 58 // vIkSyaM-vimatipUrvakaM nirUpaNIyam, vipraznaviSaya iti yAvat, tadviSayA kriyApi vIkSyam, yatsaMbandhini vIkSye rAdhyatirIkSatizca vartate tasmin vartamAnAd 5 gauNAnnAmnaH sAmarthyAd rAdhIkSibhyAmeva yuktAccaturthI bhavati / maitrAya rAdhyati, maitrAyekSate; tasya daivaM paryAlocayatItyarthaH / strIbhya IkSate-strINAmabhiprAyaH kIdRza iti vimatipUrvakaM nirUpayatItyarthaH / "IkSitavyaM parastrIbhyaH svadharmo rakSasAmayam" parastrINAmabhiprAye yat saMdehAdIkSitavyaM-nirUpayitavyaM-kimevaM karoSi naveti, tad rakSasAM kuladharmo na doSaH / daive evekSye icchantyeke / 10 rAdhIkSyarthadhAtuyoge'pIcchantyeke, maitrAya rAdhayati, sAdhayati, pazyati, jAnIta iti codAharanti / yadgrahaNaM kim ? maitrasya zubhAzubhamIkSate, zubhA'zubhAt mA bhUt, maitrAt tu rAdhIkSibhyAM yogAbhAvAdeva na bhavati / vIkSyagrahaNaM kim ? maitramIkSate / rAdhIkSyarthaviSayAd vipraSTavyAdicchatyanyaH-lAbhAya rAdhyati, lAbhAya rAdhayati, lAbhAya sAdhayati, lAbhAyekSate, lAbhAya pazyati / / 58 / / 15 nyA0 s0--ydviikssye| vividhA-vizeSAnupalambhAdekasmin vastuni sAdRzyAdinimittAdanekapakSAlambanAnavadhAraNAtmikA mati:-vimatiH, saMdehajJAnamiti yAvat, tatpUrvaka nirUparaNIyam adRSTamiSTAniSTaphalaM puNyapAparUpam, apratyakSa parAbhiprAyAdikaM vA, tasyaiva nirUpaNAhatvAt / punaH spaSTayati-vipraznaviSaya iti-vicAraviSayo devAdilAbhAlAbhAdirvA / kriyaa'piiti-pryaalocnaadikaa| tasya daivmiti-shubhaashubhmityrthH| 20 "IkSitavyaM parastrIbhyaH, svadharmo rakSasAmayam / saMkrudhyasi mRSA kiM tvaM, dikSu mAM mRgekSaNe ! / / 1 / / " daive evekSye iti-na tvabhiprAyAdAvityarthaH / eke iti-zAkaTAyanAH / eke iticAndrAH / rAdhiraparapaThitazrAdiNiganto vA / sAdhiNiganta eva / rAdhIkSibhyAM yogAbhAvAditi-evaM tahi maitrAya rAdhyatItyAdAvapi saMbandhAbhAvAnna syAt, na-tatra maitreNeva25 saha rAdhIkSyoH saMbandho vivakSito'nyasyAzrutatvAt / anya iti-ratnamatibauddhaH / / 2.2.58 / /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 56-60.] utpAtena jJApye // 2. 2. 56 // utpAtaH-AkasmikaM nimittam, tena jJApye-jJApyamAne'rthe vartamAnAd gauraNAnnAmnazcaturthI bhavati / "vAtAya kapilA vidya dAtapAyA'tilohinI / pItA varSAya vijJeyA, dubhikSAya sitA bhavet // 1 // " vAtAdayaH svakAraNebhya evotpadyante, vidyu tA tu jJApyanta iti tAdarthya nAsti / utpAteneti kim ? rAjJa idaM chatramAyAtaM viddhi rAjAnam / SaSThayapavAdo yogaH / / 56 / / nyA0 sa0--utpAtena / utkramya prasiddhaM nimittaM patatIti bAhulakAt sopasargAdapi "vA jvalAdi" [5. 1. 62.] iti NaH / nimittaM dvidhA-janakaM jJApakaM ca,10 yatra tAdarthyaM tatra janaka eva hetuH, yathA-randhanAya sthAlI, atra tu tAdarthyAbhAvAt jJApaka eva hetuH / SaSThayapavAda iti-jJApyajJApakasaMbandhavivakSAyAmityarthaH / / 2. 2. 56 / / zlAgha-hanu-sthA-zapA prayojye // 2. 2. 60 // jJApya ityanuvartate, zlAghAdibhirdhAtubhiryuktAd jJApye prayojye'rthe vartamAnAd gauNAnnAmnazcaturthI bhavati / maitrAya zlAghate, maitrAya ha nute, maitrAya15 tiSThate, maitrAya zapate, zlAghA-hnava-sthAna-zapathAn kurvANa prAtmAnaM paraM vA jJApyaM jAnantaM maitraM prayojayatItyarthaH / prayojya iti kim ? maitrAyA''tmAnaM zlAghate, maitrAya zataM ha nute; AtmAdau mA bhUt / kecit tvaprayojyo yo jJApyo ya AkhyAyate tatraivecchanti / / 60 // nyA0 sa0---ilAghaha nu0| "yujaNa saMparcane' prayojyata iti "ya eccAtaH"20[5. 1. 28.] iti ye, prayoktu zakya iti vA "zaktAhe." [5. 4. 35.] iti ghyariNa "niprAd yujaH zakye" [4. 1. 116.] iti gtvaabhaave-pryojyH| dvitIyAprAptau vacanam / maitrAya tiSThate atra "jJIpsAstheye" [ 3. 3. 64. ] Atmanepadam, sthAnenAtmAnaM jJApayatItyarthaH maitrAya zapate "zapa upalambhane" [3. 3. 35.] Atmanepadam, vAcA mAtrAdizarIrasparzanena nAhaM jAne na mayA kRtamiti maitraM jJApayatItyarthaH / kecit tviti-bhoja-25. shaakttaaynaaH| yastu maitrAdirjAnan jJApyate tatra na bhavatIti, tathA ca anyeSAM granthe
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 61-62.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 261 dvikarmako'yaM jJApiH, tatra kecid yasmai AkhyAyate tat jJApyaM saMpradAnatvena pratipannAH, kecid ya AkhyAyate tamiti, tanmate-maitramAtmane zlAghate ityudAharaNam / 2. 2. 60 // tumo'rthe bhAvavacanAt // 2. 2. 61 // kriyAyAM kriyAyAmupapade tum vakSyate, tasyA'rthe ye bhAvavAcino ghaJAdayaH pratyayA vidhAsyante tadantAd gauNAnAmnaH svArthe caturthI bhavati / 5 pAkAya vrajati, paktaye vrajati, pacanAya vrajati, ijyAyai vrajati; pakta yaSTuM vA vrajatItyarthaH / tAdarthyasya pratyayenaivoktatvAt caturthI na prApnotIti zeSaSaSThI hetuhetumadbhAvavivakSAyAM vA hetutRtIyA syAditi caturthyarthaM vacanam / tumo'rthe iti kim ? pAkasya, tyAgasya, pAkena vartate, tyAgena vartate, adhyayanena vasati; nA'tra kriyAyAM kriyArthAyAmupapade pratyayo vihitaH, kiM tahi ? bhAvamAtre,10 pazcAt tu kriyayA'bhisaMbandha iti hetau tRtIyaiva bhavati / bhAvavacanAditi kim ? pakSyatIti gAM dAsyatIti ca pAcakasya vrajyA, godAyasya parisaryA / tuma iti vyastanirdeza uttarArthaH / / 61 / / / nyA0 s0--tumo'rthe| bhavanaM bhAvaH "bhAvAkoMH " [ 5. 3. 18. ] ghan, vaktIti bravItIti vA "ramyAdibhyaH" [ 5. 3. 126. ] kartaryanaT , bhAvasya vacano15 bhAvavacanastasmAt / pAkAyeti-paktu pakSyate iti vA vAkye "bhAvavacanAH" [5. 3. 15.] iti ghaJAdayaH / / 2.2.61 // gamyasyAye // 2. 2. 62 // yasyArtho gamyate na ca zabdaH prayujyate sa gamyaH, tasya tumo yadApyaM-vyApyaM tatra vartamAnAd gauNAnAmnazcaturthI bhavati / dvitIyA'pavAdaH / edhebhyo vrajati,20 phalebhyo vrajati; edhAn phalAni cA''hartuM vrajatItyarthaH / gamyasyeti kim ? edhAnAhartuM vrajati / prApya iti kim ? edhebhyo vrajati zakaTena, karaNAt mA bhUt / tuma ityeva-praviza piNDI dvAram, atra bhakSayeti pidhehIti ca gamyam // 62 // nyA0 s0--gmysyaa0| zabdo'rthavAnapyaprayujyamAnaH prayujyamAnazca bhavati,25 aprayujyamAnazvArtha-prakaraNa-zabdAntarasannidhAnaH pratIyamAnArthaH, sa ca gamya ityucyate /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 63-64.] edhebhyo vrajati nanu eghArthaM vrajatIti tAdarthya eva caturthI bhaviSyati, kimanena ? / ucyate-vrajyAyA edhAharaNArthatAyAM vizrAmo'sti, na tvedhArthatAyAmiti na sidhyati / / 2. 2. 62 / / gatenavAnApte // 2. 2. 63 // gatiH-pAdaviharaNaM, tasyA gaterApye'nApte-asaMprApte vartamAnAd 5 gauNAnnAmnazcaturthI vA bhavati / grAmaM gacchati, grAmAya gacchati; nagaraM vrajati, nagarAya vrajati; vipranaSTaH panthAnaM gacchati, pathe gacchati, utpathena panthAnaM pathe vA gacchati / gateriti kim ? AdityaM pazyati, meru zRNoti, striyaM gacchati; manasA meru gacchatItyatra jJAnArtho gamiH / Apya ityevagrAmAdAgacchati / anApta iti kim ? panthAnaM gacchati / kRdyoge tu paratvAt10 SaSThya va bhavati-grAmasya gantA / dvitIyaivetyanye-grAmaM gantA / caturthI cetyanye grAmaM gantAgrAmAya ganteti / / 63 / / nyA0 s0--gtenvaa0| gatizabdasya jJAnAdyarthatve'pyanApta iti vacanAt pAdaviharaNarUpaiva gatigRhyate, jJAnAdivyApyasyA'nAptatvA'saMbhavAdityAha-gatiH pAdaviharaNamiti / striyaM gacchatIti-bhajanArtho'tra gamirna gatyartha iti na caturthI / panthAnaM15 gacchatIti-anApta-asaMprApta karmaNi caturthI, panthAstu saMprApta iti caturthyabhAvaH / dvitIyavetyanya iti-sArasaMgrahakArAdayaH, te hi-"gatyarthakarmaNi dvitIyA-catuthyauM' iti sUtreNa karmaNi dvitIyAyAM prAptAyAM tadapavAdo vaikalpikI caturthyArabhyate iti pakSe dvitIyA siddhaiveti dvitIyAgrahaNAt gromaM gantetyatra kRtaH karmaNi apavAdabhUtAmapi SaSThIM bAdhitvA dvitoyaiva bhavati, caturthI tu SaSThayA paratvAd bAdhyata eveti mnynte| caturthI cetyanya 20 iti-utpala ityarthaH, sa hyavaM manyate-dvitIyAviSaya iyaM vaikalpikI catArabhyate, dvita yAzcAtrApavAdAt kuto'pi viSaya upanata iti tadviSaye pakSe caturthI pravartata eva-grAmaM gantA, grAmAya ganteti / eteSu cAyamasmadabhimataH SaSThIpakSaH zrIzeSabhaTTArakasyApi saMmataH, kathaM hi zabdAnAM sAdhutvaM yuktibalena zakyaM vyavasthApayitu, yatra tulyapadArthe uSNaM ca tadudakaM ca uSNodakamiti sAdhuH, uSNaM ca tat pAnIyaM ca uSNapAnoyamiti kAladRSTo'pazabdaH,25 tApasazcAyaM kumArazca tApasakumAra iti sAdhuH, tApasI ceyaM kumArI ca tApasakumArIti acikitsyo'pazabdaH, pAnIyoSNaM kumAratApasI ceti sAdhureva / / 2. 2. 63 / / manyasyAnAvAdibhyo'tikRtsane // 2. 2. 64 // atIva kutsyate'nenetyatikutsanam, tasmin manyaterApye vartamAnAt
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 64.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 263 nAvAdigaNavajitAd gauNAnnAmnazcaturthI vA bhavati / na tvA tRNAya manye, na tvA tRNaM manye ; na tvA busAya manye, na tvA busaM manye ; na tvA loSThAya manye, na tvA loSThaM manye ; na tvA zune manye, na tvA zvAnaM manye ; tRNAdyapi na manyetRNAderapi nikRSTaM manya iti kutsayate / manyasyeti kim ? na tvA tRNaM cintayAmi / zyanirdezaH kim ? na tvA tRNaM manye / anAvAdibhya iti kim ? 5 na tvA nAvaM manye, na tvA anna manye, na tvA zukaM manye, na tvA zRgAlaM manye, na tvA kAkaM manye ; nAvannayorapi parapraNeyatA'nAyAsocchedyatAdibhiratikutsanatvaM bhavati / kutsana iti kim ? na tvA ratnaM manye, na te mukhaM candra manye, na te mukhaM padma manye ; ratnAdibhyo'pi tvadAdIn adhikAn manya iti prazaMsA / kutsyate'neneti karaNAzrayaNaM kim ? na tvA tRNAya manya iti yuSmado na10 bhavati / atigrahaNaM kim ? tvAM tRNaM manye, suvarNaM tRNaM manye ; atra naprayogAbhAve sAmyamAnaM pratIyate na tvtikutsaa| kutsAmAtre'pIcchantyeketRNAya tvAM manye, tRNAya manyamAnaH sarvAn, harimapi amaMsata tRNAyeti / na tvA tRNasya manteti kRdyoge paratvAt sssstthii| caturthyapIti kazcit-na tava busAya mantA, na tava busasya mantA, na caitrasya zune mantA, na caitrasya zuno15 manteti / uktakarmaNi tu-na tvaM buso manyase mayA, na caitraH zvA manyate mayA, nA'haM buso manye vRSalenetyatikutsanAt prathameti / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 64 / / nyA0 sa0--manyasyA0 / na tvA busAya manye "busac utsarge" busyati-tyajati upAdeyabhAvamiti "nAmyupAntya0" [ 5. 1. 54. ] iti ke-busam / na tvA nAvaM manye20 nAvAdayo lkssydrshnenaanustvyaaH| atha nAvannayoratyantopakArakatvAt kathamatikutsanatvaM gamyata ityAha-nAvannayorapIti-pareNa svecchayA abhimataM sthAnaM prakarSaNa nIyate parapraNeyaH, parAdhInapravRttirityarthaH, tasya bhAvaH parapraNe ytaa| anAyAsocchedyatAdibhiriti-AdizabdAdacetanatvavinazvaratvAdigrahaH / na tvA zukamiti-zukaH pAThito bharaNati tvaM tadapi n| na tvA ratnamiti-yato ratnaM pASANaH / na te mukhaM candramiti-candre kalaGkaH,25 tvanmukhaM niSkalaGkam / na te mukhaM padmamiti-padmasya rAtrau saMkocaH, tvadAsyasya na kdaapi| yuSmado'pi manyavyApyatvAt pakSe caturthI prApnotItyAha-kutsyate'neneti / "harimapyamaMsata tRNAya, kurupatimajIgaNanavA / mAnatulitabhuvanatritayAH, saritaH sutAdabibhayurna bhUbhRtaH" / / 1 / /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 65-66.] paratvAt SaSThIti-"karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83. ] ityanena tRNazabdAd nityaM / paSThI, yuSmacchabdAt tu "vaikatra dvayoH" [ 2. 2. 85. ] iti SaSThIvikalpAd dvitIyA, yadA tu yuSmadagrata: "karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83. ] ityanena nityaM SaSThI tadA tRNazabdAd "vaikatra dvayoH" [ 2. 2. 85. ] ityanena vikalpena SaSThI, tadvikalpapakSe caturthyapi-na tava tRNAya mantA, tRNasya mantA, tRNaM manteti vaa| caturthyapIti kazciditi-ajitayazovAdI 5 durgasiMhazca, "karmaNi kRtaH" [2. 2. 83.] ityanena SaSThIprAptau, "vaikatra dvayoH" [ 2. 2. 85.] ityasya tu pakSe siddhaiveti / na tvaM buso manyase iti-atra vizeSaNavizeSyabhAvena ubhayamapi karma uktam, yathA-kaTaH kriyante vIraNAni / / 2. 2. 64 // hitasukhAbhyAm // 2. 2. 65 // hita-sukhAbhyAM yuktAd gauNAnnAmnazcaturthI vA bhavati / AturAya10 Aturasya vA hitam, AmayAvine AmayAvino vA hitam, caitrAya caitrasya vA sukham / / 65 / / tadbhadrA-yuSya-kSemA-rthA'rthenAziSi // 2. 2. 66 // taditi hita-sUkhayoH parAmarzaH, arthazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate; hitAdyarthairyuktAd gauNAnAmna AziSi gamyamAnAyAM caturthI vA bhavati / 15 hitArthe-hitaM jIvebhyo bhUyAt, hitaM jIvAnAM bhUyAt ; pathyaM maitrAya bhUyAt, pathyaM maitrasya bhUyAt ; sukhArthe-sukhaM prajAbhyo bhUyAt- sukhaM prajAnAM bhUyAt; zaM prajAbhyo bhUyAt, zaM prajAnAM bhUyAt; zarma bhavatAd bhavyebhyaH, zarma bhavatAd bhavyAnAm ; bhadrArthe-bhadramastu jinazAsanAya, bhadramastu jinazAsanasya; madramastu jinazAsanAya, madramastu jinazAsanasya ; kalyANamastu jinazAsanAya, kalyANa-20 mastu jinazAsanasya; AyuSyArthe-pAyuSyamastu caitrAya, AyuSyamastu caitrasya; dIrghamAyurastu maitrAya, dIrghamAyurastu maitrasya ; ciraM jIvitamastu maitrAya, ciraM jIvitamastu maitrasya; kSemArthe-kSemaM bhUyAt saMghAya, kSemaM bhUyAt saMghasya; kuzalaM bhUyAt saMghAya, kuzalaM bhUyAt saMghasya ; nirAmayaM bhUyAt sAdhubhyaH, nirAmayaM bhUyAt sAdhUnAm ; arthArthe-artho bhUyAt maitrAya, artho bhUyAt maitrasya; prayojanaM25 bhUyAt maitrAya, prayojanaM bhUyAt maitrasya ; kAryaM bhUyAt maitrAya, kAryaM bhUyAt maitrsy| AziSIti kim ? AyuSyaM prANinAM ghRtam, tattvAkhyAne na
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 265 bhavati / hita-sukhazabdAbhyAM pUrveNa vikalpaH siddha eva, tadarthArthaM tu tadgrahaNam / / 66 / / nyA0 sa0-- tdbhdraa0| bhadra-kSemArthayoranyatraikArthatve'pi kSemam-Apado'bhAvaH, bhadraM-saMpadutkarSa ityarthabhedAd dvitIyopAdAnam / AyuSyamastu caitrAyeti-AyuH prayojanamasya ghRtAderAyuSyaM-ghRtAdi; tatazca dIrghamAyurastu maitrAyetyAdau caturthI na prApnoti, yata AyuH 5 zabdena jIvitamevAbhidhIyate, na tu jIvitakAraNaM ghRtAdikam, ucyate-kArye kAraNopacArAt, yathA-indraH sthUNA, yadA tvAyureva bheSajAditvAt] svArthe TayaNi AyuSyazabdo niSpAdyate tadA nirvivAdaM siddhameva / AmayasyAbhAvaH-nirAmayam "vibhaktisamIpa0" [ 3. 1. 36.] iti smaasH| AyuSyaM prANinAmiti-atra AyuSi sAdhu "tatra sAdhau" [ 7. 1. 15. ] yH| tadgrahaNamiti-tahi prAgapyarthagrahaNamastu, satyam tadarthA-10 nAmAziSi niyamArthamidam / / 2. 2. 66 / / parikrayaNe // 2. 2. 67 // parikrIyate-niyatakAlaM svIkriyate yena tat parikrayaNaM vetanAdi, tasmin vartamAnAd gauraNAnnAmnazcaturthI vA bhavati / zatAya parikrItaH, zatena parikrItaH; "saMbhogAya parikrItaH kartA'smi tava nApriyam / " saMbhogena vA; zatAdinA15 niyatakAlaM svIkRta ityarthaH / parIti kim ? zatena krINAti, krayasyAtra karaNaM na parikrayasya / karaNAzrayaNaM kim ? zatAya parikrIto mAsam, mAsAt mA bhUt / / 67 / / nyA0 s0-prikr0| svIkAro hyAtmasAtkaraNaM parikraya ucyate, parizabdo'tra pratyAsatti dyotayati, yathA-parisahasrA gAva iti sahasrapratyAsannAH saMbhAvya parisahasrA gAva20 ucyante, evamatrApi krayapratyAsanno'lpakAlo vetanAdinA svIkAraH parikraya ucyate, tatra yat karaNaM parikrayakriyAyAM sAdhakatamaM vetanAdi tat karaNavyutpattyA parikrayaNamucyate / vetanAdIti-AdipadAd bhATakAdiparigrahaH / karaNAzrayaNaM kimiti-karaNAzrayaNaM vinA parikrIyate'sminnityanayA vyutpattyA mAsAdapi syAccaturthI / zatAya parikrIto mAsamitikrIta iti rUpaM karmaNi kartari vA, tathAhi-parikrIyate sma parikrItaH, ka: karmatApannaH ? 25 caitraH, kaM ? mAsam, ko'rthaH ? mAse; yadvA parikrINIte sma kartari ktaH karmaNo'vivakSitatvAt; athAtra mAsamiti karma vidyate tat kathaM kartari ktaH, ucyate-mAsamityatra "kAlAdhvabhAva0" [ 2. 2. 42. ] ityanenAdhArasya yugapat karmasaMjJA'karmasaMjJA ca, tatra karmasaMjJAyAM karmaNi dvitIyA, akarmasaMjJAyAM tu kartari ktaH / / 2. 2. 67 //
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 68.] zaktArtha-vaSaD-namaH svasti-svAhA-svadhAbhiH // 2. 2. 68 // zaktArthairvaSaDAdibhizca zabdairyuktAt gauNAnnAmnazcaturthI bhavati, pRthagyogAd veti nivRttam / zakto maitrazca trAya, zaknoti maitrazca trAya, prabhavati maitrazca trAya, alaM mallo mallAya, samartho mallo mallAya, prabhumallo mallAya; 5 vaSaT-vaSaDagnaye, vaSaDindrAya; namas-namo'rhadbhyaH, namaH siddhebhyaH; svastisvasti prajAbhyaH, svasti saMghAya; svAhA-indrAya svAhA, agnaye svAhA; svadhA-pitRbhyaH svadhA / svastizabdaH kSemArthaH, tadyoge AziSyapi paratvAd nityameva-svasti saMghAya bhUyAt, svasti prajAbhyo bhUyAt / tRtIyayA yogA'bhidhAnAdiha na bhavati-namo jinA''yatanebhyaH, nAtra jinAnAM namasA 10 yogaH; namasyati jinAnityatrApi namasyadhAtunA yogo na namasA / yadyavaM kathaM svayaMbhuve namaskRtyeti ? nAnenAtra caturthI, kintu namaskRtilakSaNayA kriyayA'bhipreyamANatvAt saMpradAnatve "caturthI" [2. 2. 53.] ityanenaiva ; svayaMbhuvaM namaskRtyetyatra tu kriyA'bhipreyatvAvivakSAyAM dvitIyaiva / / 68 // nyA0 sa0-zaktArtha / pRthagyogAd veti nivRttamiti-tatra kazcit sAmastyena15 pRthagyogaH, kazcidekadezena saMbhavati, atra tAvadekadezena, tathAhi-"hitasukhAbhyAm" [2. 2. 65. ] ityanena svastizabdasyaikayogAkaraNAt, ekayoge ca kRte'nAzaMsAyAM "hitasukhasvastibhiH" ityanena, AzaMsAyAM tu "tadbhadra0" [ 2. 2. 66. ] ityanena taditi pUrvavastuparAmarzana kSemadvAreNa vA vikalpaH siddha eva, tadakaraNAd 'vA' iti nivRttamityarthaH / nanu kathamatraikadezena pRthagyogo na sAmastyena ? ucyate-"tadbhadra" [2. 2. 66. ] ityatra 20 vyabhicArAt, tathAhi-"tadbhadra0" [2. 2. 66. ] ityatrArthaparo nirdezaH, ayaM tu zabdaparaH eveti; "parikrayaNe" [2. 2. 67. ] ityanena tu ekayogatvaM na vyAkhyeyamarthasyA'saMgateH, tatra hi parikrayaNe vartamAnAnAmna ityuktam, anena tvekayoge vaSaDAdivat parikrayaNazabdasvarUpaparigrahaH syAditi / paratvAnnityameveti-nanu "sparddha" [ 7. 4. 116. ] paraH, samAnaviSayayozca spadhaM iti, samAnaviSayatva "tadbhadra0 | 2. 2.66.] ityasya darzayati,25 tathAhi-svasti jAlmAyetyatra jAlmatvenAzIrabhAvAt tattvAkhyAnamidamiti svasticaturthyA avakAzaH, kSemaM bhUyAt saMghAyetyatra tu kSemacaturthyA avakAzaH, svasti prajAbhya ityatrobhayaprAptau paratvAdAziSyapi nityaM svasticaturthI bhavatItyarthaH / namaseti-yadvA'stu namasA yoga:, tathApi nama:zabdasyArthavato grahaNAdanarthakayoge na bhavati, atra hi namasyadhAturarthavAnna tu tadekadezo namaHzabda iti; athavA padAntarasaMbandhAnapekSaNAdantaraGgayA dvitIyayA kAraka-30
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 69-71.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 267 vibhaktyA upapadavibhaktistadapekSaNAd bahiraGgA caturthI bAdhyate upapadavibhakta eH kArakavibhaktirbalIyasI iti nyAyAt, nanu kArakavibhaktirapi kriyApadApekSiNIti kathamantaraGgA ? naiSa doSaH - kArakasya kriyAmAtra saMbandhAvyabhicArAt svarUpAntargataiva sApekSA / yadyavamiti - kArakavibhaktyA dvitIyayA bAdhyamAnA kathamatra caturthIti praznArthaH / namaskRtya, brahmaNe'mitatejase / "svayaMbhuve munipraNItAn vividhAn, mantrAn vyAkhyAmi zAzvatAn / / 1 / / " / / 2.2. 68 // paJcamyapAdAne // / 2. 2. 66 // apAdAne kArake gauraNAnnAmno yathAsaMkhyameka - dvi-bahau ' Gasi - bhyAM bhyas' lakSaNA paJcamI vibhaktirbhavati / grAmAdAgacchati, parvatAdava rohati, 10 godAbhyAmAgacchati, yavebhyo gAM vArayati, kusUlAt pacati, balAhakAd vidyotate vidyut, caurAd bibheti / / 66 / / 5 AGAvadhau // 2. 2. 70 // avadhirmaryAdA, abhividhirapi tadvizeSa eveti tasyApi grahaNam ; avadhau vartamAnAt prAGA yuktAd gauNAnnAmnaH paJcamI bhavati / pra pATaliputrAd 15 vRSTo meghaH, pATaliputramavadhIkRtya tadvayApyA'vyApya vA vRSTa ityarthaH ; A kumArebhyo yazo gataM gautamasya / / 70 / / nyA0 sa0-- AGAva0 / pravRttasya yatra nirodhaH sa maryAdA, maryAdAbhUtameva yadA vyApyate tadA'bhividhiH / pATaliputramavadhIkRtyeti - etAvAnartha AGA 20 kriyayA dyotyate / / 2.2. 70 / / paryAbhyAM varjye // 2. 2. 71 // varjye-varjanIye'rthe vartamAnAt paryapAbhyAM yuktAd gauraNAnnAmnaH paJcamI bhavati / pari pATaliputrAd vRSTo meghaH, pari pari pATaliputrAd vRSTo devaH ; apa pATaliputrAd vRSTo devaH, pATaliputraM varjayitvetyarthaH / varjya iti kim ? apazabdo maitrasya / / 71 / / 25
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 72-73.] nyA0 sa0-paryapA0 / vayaM-vaya'kasaMbandhaH paryapAbhyAM dyotyata iti / "vAkyasya parivarjane" [ 7. 4. 88. ] ityanena pari parItyatra vA dvitvam / apazabdo maitrasya apagataH zabdAt, tatpuruSasya pUrvapadapradhAnatvAt pUrvapadena 'apa' ityanena saha maitrazabdasya yogo'stIti na varNya iti vyAvRttedvaryaGgavikalatA, atra maitrazabdAnmA bhUt / / 2. 2. 71 / / yataH pratinidhi-pratidAne pratinA // 2. 2. 72 // 5 pratinidhIyata iti pratinidhimukhyasya sadRzo'rthaH, pratidAnaM-gRhItasya pratyarpaNaM vizodhanamiti yAvat ; pratinA yoge yataH pratinidhiryatazca pratidAnaM tadvAcino gauraNAnnAmnaH paJcamI bhavati / pradyumno vAsudevAt prati, abhayakumAraH zreNikataH prati, sadRza ityarthaH; tilebhyaH prati mASAnasmai prayacchati, tilAn gRhItvA mASAn dadAtItyarthaH; evaM-sapiSo'smai tailaM prati siJcati,10 sarpiSo'smai tailaM prati siktvA vrajati / yata iti kim ? 'tilebhyaH prati mASAn prayacchati' ityatra mASazabdAnmA bhUt / pratinidhi-pratidAna iti kim ? vRkSaM prati vidyotate vidya t / / 72 / / nyA0 sa0--yataH prti0| yasmAt "kimadvayAdi0" [7. 2. 86.] ityapAdAne tas "pA dvaraH" [2. 1. 41.] yadA yasya yataH, tadA "mAdyAdibhyaH" [7. 2. 84.]15 "pRSodara." [3. 2. 155.] iti dalopaH / pratinidhipratidAnazabdAt prathamA au dIyate / pratinidhIyata iti-pratItaH san mukhyasthAne nidhIyate-Aropyate, sadRzaH kriyate iti tAtparyArthaH / pratidAnamiti-tulyajAtIyenA'tulyajAtIyena vA vizodhanamiti zeSaH / pradyumno vAsudevAt prati dyubhirmIyate "dhusunibhyo mAGo Dit" [uNA0 266.] naH, prakRSTaM dyumnaMparAkramo yasya pradyumnaH, sadRzaH kriyate, kena saha ? vAsudeveneti, "tulyArthaH020 [2. 2. 116.] iti tRtIyA-SaSThayoH praaptiH| zreNI: kAyati prasannacakSuSeti-zreNikaH, tasmAt "pratinA paJcamyAH" [7. 2. 87.] iti tasuH / tilebhyaH pratIti-prayacchatipradadAti, kAn ? mASAn, kathaM bhUtAn ? prati-pratidAnabhUtAn, keSAM ? tilAnAmiti, pratizabdAt dvitIyaikavacanam / prati siJcati nAtra sicaH pratinA yogo'pi tu sarpiSa iti "sthAseni0" [2. 3. 40.] ityanenopasargatvAbhAvAnna Satvam / / 2. 2. 72 / / / 25 AraNyAtayupiyoge // 2. 2. 73 // AkhyAtA-pratipAdayitA, tatra vartamAnAd gauNAnAmnaH paJcamI bhavati; upyoge-niympuurvkvidyaagrhnnvissye| upAdhyAyAdadhIte, prAcAryAdAgamayati,
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 74.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 266 zrAvakAt zRNoti; prtyekbuddhaaddhigcchti| AkhyAtarIti kim ? upAdhyAyAt zAstramAgamayati, atra zAstrAnmA bhUt / upayoga iti kim ? naTasya zRNoti, upayogavivakSAyAM tvatrA'pi bhavati-naTAd bhArataM zRNoti / apAdAnatvenaiva siddhe upayoga eva yathA syAdityevamarthaM vacanam / / 73 / / nyA0 sa0-pAkhyAtaryu / niyamapUrvaketi-niyamo vidyAgrahaNArthaM guruzuzrUSAdikaM 5 ziSyavRttamAkhyAyate, na tUpayogamAtraM, yata upayogamAnaM naTAdapi bhavatyatastasmAdapi syAt paJcamI / zrAvakAditi-zrAvayatIti raNakaH / pratyeketi-pratyekam-indradhvajAdikaM nimittamAzritya, buddhaH-pratyekabuddhaH / / 2. 2. 73 / / gamyayapaH karmA-dhAre // 2. 2. 74 // gamyasya-aprayujyamAnasya, yapo-yabantasya, yat karma AdhArazca tatra10 vartamAnAd gauNAnnAmnaH paJcamI bhavati; dvitIyA-saptamyorapavAdaH / prAsAdAt prekSate, AsanAt prekSate; prAsAdamAruhya''sane copavizya prekSate ityarthaH / gamyagrahaNaM kim ? prAsAdamAruhya zete, prAsane upavizya bhuGkta; nahyatra yabantasyA'prayoge tadarthaH pratIyate / yagrahaNaM kim ? praviza piNDIm praviza tarpaNam, vRkSe zAkhA, grAme caitraH; atra hi bhakSaya-kuru-asti-vasatInAM15 gamyatA na tu yapaH / nanu yathA kuzUlAdAdAya pacati-kuzUlAt pacatItyatrAdAnA'Gga pAke pacervartanAdupAttaviSayametadapAdAnamiti paJcamI bhavati, evamihA'pi apakramaNA'Gge darzane dRzervartanAd bhaviSyati; tathAhi-tat tato'pakrAmati, anapakrAmaddhi na viSayaM gRhNIyAt, satyam-kintu Aruhya upavizyeti yabantArtho'pi gamyate, tato yathA yabante prayujyamAne karmA-'dhikaraNayodvitIyA-20 saptamyau bhavatastadvadaprayujyamAne'pi tadarthapratIteste prasajyeyAtAmiti sUtramArabhyate / / 74 / / nyA0 s0-gmyypH| evamihApIti-ayamarthaH-prAsAdAnniHsRtyApakramya cakSu razmidvArA prekSate. prAsAdAnnissaratA cASA kRtvA devadattaH prekSate vaa| tata tatto'pakAmatIti, ayamarthaH-tata:-prAsAdAdeH, tat-cakSurAdi, apaiti-nissaratIti tasyApAye-25 'vadhibhUtatvAdapAdAne paJcamI siddhaiva / anapanAmaddhIti-etanna yAyikamatAbhiprAyeNokta, te hi prApyakArINIndriyANi manyante / dazervartanAditi-dRzeriti ko'rthaH ? dRzisamAnArthasya IkSerityarthaH / / 2. 2.74 / /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadavRtti - lavanyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 75.] prabhRtyanyArtha - dikzabda - bahirArAditarai // 2. 2. 75 / / prabhRtyartheH anyArtheH dikzabdaiH 'bahis prArAt itara' ityetaizca zabdairyuktAd gauNAnnAmnaH paJcamI bhavati / prabhRtyarthaH - tataH prabhRti, kArttikyAH prabhRti, Arabhya grISmAt, grISmAdArabhya / anyArthaH - anyo maitrAt, bhinnazcaitrAt, arthAntaraM ghaTAt, vyatiriktaH paTAt, vilakSaNo'zvAt pRthag gajAt, 5 hirug gArgyAt / dikzabdaH - grAmAt pUrvasyAM dizi vasati, grAmAduttarasyAM dizi vasati ; dizi dRSTA: zabdA dikzabdA iti deza - kAlAdivRttinApi bhavati - pUrva ujjayinyA gonardaH, uttaro vindhyAt pAriyAtraH, pUrvo grISmAd vasantaH, pazcimo rAmAd yudhiSThiraH, etadarthameva ca zabdazabdopAdAnam; gamyamAnenA'pi ca dikzabdena bhavati - krozAllakSyaM vidhyati, pareNeti gamyate, 10 "kameriG" [3. 4. 2. ] paro bhavatIti gamyate ; prAg grAmAt pratyag grAmAt, udag grAmAt, prAcInaM grAmAdAmrAH, dakSiNAhi grAmAt, uttarAhi grAmAt, dakSiNA grAmAt, uttarA grAmAt nyag maitrasyA'vasthita ityupasarjanatvAnna dikzabdatA / bahis - bahirgrAmAt, bahiSpurAt, prArAdityavyayaM dUrasamIpayorvAcakam, tena tadyoge vakSyamANasya " prArAdartheH " [ 2. 2.78 ] iti 15 vikalpasyApavAdo'yam-prArAd grAmAt kSetram, prArAt maitrAt pITham ; itarazabdo dvayorupalakSitayoranyataravacana:, tenAnyArthAd bhidyate - itarazcaitrAt, tasya dvitIyo maitrAdirityarthaH / atha 'jinadattAdanyo'yaM maitrasya, jinadattAditaro'yaM caitrasya, chAtrANAM pUrvamAmantrayasva, kAyasya pUrvam' ityAdau maitra- caitra - cchAtrakAyazabdebhyaH kathaM na bhavati ? ucyate - pratyAsatteryasyaivAnyatvAdidharmanimitto- 20 'nyazabdAdinA yogastata eva jinadattAdeH paJcamI bhavati, na maitrA - deriti / / 75 / 270 ] nyA0 sa0-- prabhRtya 0 / diza: zabdA:, dizi dRSTA: zabdA vA tadA "mayUravyaMsaka 0" [ 3. 1. 116. ] iti dRSTalopaH, dizi ye vAcakatvena dRSTAste iha dikzabdAH iti vijJAyante, na tu dizi vartamAnA eva tena dizo vAcakatvena dRSTasya zabdasya deze 25 kAle, AdizabdAt bhAve dravye ca vRttAvapi tadyoge paJcamI / grISmAdArabhyeti - prArabhyeti ktvAntam, aktvAntamavyayaM vA / zrarthAntaramiti - arthamantarayati, athavA ekasmAdarthAditi vA / pRthagiti - pRthi: sUtradhAtuH " rudhi- pRthi 0" [ uNA 0 874.] iti kidak / hiruk
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 76-77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 271 iti-hriyate iti "drAgAdayaH" [ uNA0 870.] / pAriyAtra iti-pAriyAturayaM "tasyedam" [6. 3. 160. ] araNa , athavA pariyAtA devatA asya "devatA" [ 6. 2. 101. ] aNa, yadvA parigatA yAtrA yasyAsau pariyAtraH, pariyAtra eva pAriyAtra:-parvataH, parvatasamIpadezo'pi / prAgeva "adistriyAm0" [ 7. 1. 107. ] iti svArthe InaH, napusakatvaM tu sAmAnyabhAvena, tathA ca vartate, kiM tat ? kartR prAcInaM, kiM tat ? AmrA 5 iti, yathA prAkzabda: kevalo'pi digvAcI tathA svAthikenapratyayAnto'pi, tatastadantayoge'pi paJcamIti / aJcatyantayoge yathA prAg grAmAdityAdau paJcamI tathA'trApIti kaJcinmuhya t taM pratyAha-nyag maitrasyeti-nyak-upasarjanaM yathA bhavati evamavasthita ityarthaH / anyArthAd bhidyate iti-ayamartha:-anya iti prakRtivilakSaNo'rtha ucyate, itara iti ca dRzyamAnapratiyogItyarthaH, chAtrAraNAmiti-chAtrAraNAmavayavazchAtrastasmAt pUrvaM chAtramAmantra-10 yasveti pUrvatvaM chAtrAntarApekSaM, na chAtrANAmiti samadAyApekSa:, samadAyasya hi ekadeza: saH, na tasya samudAyApekSayA pUrvatva , tatra pUrvatvena yogazchAtrAntarasya, samudAyasya tvekadezatveneti / kAyasya pUrvamiti-kAyasyAvayavino yadbhAgAntaraM, ki viziSTaM ? pUrva, kasyAH sakAzAt ? nAbhe: kAyasya saMbandhi yadavayavAntaraM pUrvaM tasya nAbhirUpeNA'vayavAntareNa saha saMbandhaH, kAyasya tvavayavatvena / / 2. 2.75 / / RNAddhetoH // 2. 2. 76 // phalasAdhanayogyaH padArtho hetuH, hetubhUtaM yad RNaM tadvAcino gauNAnnAmnaH paJcamI bhavati; tRtIyA'pavAdaH / zatAd baddhaH, sahasrAd baddhaH / hetoriti kim ? zatena baddha:, zatena bandhitaH, zatena caitreNa bandhitaH; kartari prayojye prayojake ca kartR lakSaNA tRtIyA bhavati, hetuhi phalasAdhanayogyaH padArthaH20 kAdibhyo'nya ucyate iti kathaM karturhetutvam ? / / 76 / / . 15 guNAdastriyAM navA // 2. 2. 77 // astriyAM vartamAnAd hetubhUtaguNavAcino gauNAnnAmnaH paJcamI vA bhavati / jADyAd baddhaH, jADya na baddhaH; pArikhyAtyAd muktaH, pArikhyAtyena muktaH; mohAd baddhaH, mohena baddhaH; jJAnAd muktaH, jJAnena muktaH / guNAditi25 kim ? dhanena kulam / hetorityeva-jADyasyaitad rUpam / astriyAmiti kim ? buddhayA muktaH, prajJayA muktaH, vidyayA yazaH / astyatrAgni--mAt, nAstIha ghaTo'nupalabdheH, sarvamanekAntAtmakaM sattvA'nyathAnupapatterityAdau nA'gnyAde--mAdirhetuH, kasya tarhi ? tajjJAnasya, kathaM tarhi paJcamI ?
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 78-79.] "gamyayapaH karmA''dhAre" [2. 2. 74.] iti bhaviSyati, dhUmAdikamupalabhyA'gnyAdiH pratipattavya iti hyatrA'rthaH jJAnahetutvavivakSAyAM tu hetutvalakSaNA tRtIyA bhavati - dhUmenAgniH, anupalabdhyA ghaTAbhAvaH sattvAnyathAnupapattyA sarvamanekAntAtmakaM pratipattavyamiti / / 77 / / nyA0 sa0-- - guragAda0 / jaDasya bhAvaH - dRDhAditvAt TyaN / parikhyAtasya bhAva: 5 "patirAjAnta0" [7. 1. 60. ] iti TyaN / astyatrAgnirdhUmAdityudAharaNatrayaM yathAkramaM zaiva- bauddha-jainamatena / sattvAnyatheti-sattvam-utpAda-vyaya- dhrauvyayuktatvam, sattvasya, anyathA-anekAntAtmakatvamantareNa, anupapatteH - praghaTanAt / / 2. 2. 77 / / tasya ArAdarthaiH / / 2. 2. 78 // ArAd dUrA-'ntikayoH, tantreNobhayagrahaNam ; dUrArthairantikArthaizca zabde - 10 ryuktAd gauNAnnAmnaH paJcamI vA bhavati / dUraM grAmAt dUraM grAmasya; viprakRSTaM grAmAt viprakRSTaM grAmasya; antikaM grAmAt grantikaM grAmasya; abhyAzaM grAmAt, abhyAzaM grAmasya; saMnikRSTaM grAmAt, saMnikRSTaM grAmasya / ArAtzabdayoge tu prabhRtyAdisUtreNa nityameva paJcamI / atha dUraM hitaM grAmAt, dUraM hitaM grAmasya bhUyAdityAdau hitAdiyoge paJcamyabhAvapakSe "hita- 15 sukhAbhyAm" [2. 2. 65. ] iti caturthI kasmAnna bhavati ?, ucyate-hitasukhAdiyoge sA caturthI, iha tu dUrAntikAdinaiva yogo na tadvizeSaNena hitAdineti na bhavati yadA tu hitAdinA vizeSyatayA yogastadA caturthI bhavatyeva / anye tvasattvavacanairevA''rAdarthairicchanti / / 78 / / nyA0 sa0--ArAdarthaiH / dUrAntikAdinaiva yoga iti - kathaM ? kartR ? dUraM kasya ? grAmasya kiM bhUtaM dUraM ? hitamiti dUrazabdenaiva vivakSito na tu hitazabdena / zrasattvavacanairiti dharmamAtravRttibhiH / SaSThIprAptau vacanam / / 2.2.78 / / stokA-slpa-kRcchra-katipayAdasattve karaNe // varttate, kiM tat 20 grAmasya saMbandho kArakazeSatvAt 2. 2. 76 // yato dravye zabdapravRttiH sa paryAyo guNo'sattvam tenaiva vA rUpeNA'bhi - 25 dhIyamAnaM dravyAdi; tasmin karaNe vartamAnebhyaH stokAdibhyaH paJcamI vA 1
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 80.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 273 bhavati / stokAd muktaH, stokena muktaH; alpAd muktaH, alpena muktaH; kRcchAd muktaH, kRcchaNa muktaH; katipayAd muktaH, katipayena muktaH / asattva iti kim ? stokena viSeNa hataH, alpena madhunA mattaH, kRcche raNa bhojanena niviNNaH; viSAdidravyasAmAnAdhikaraNyAdatra sttvvRttitaa| karaNa iti kim ? kriyAvizeSaNe mA bhUt-stokaM calati / iha ca stokAdInAmasattva- 5 vAcitvAd dvitva-bahutvA'saMbhave ekavacanameva / / "stokasya cA'bhinirvatteranirvattezca tasya vA / prasiddhi karaNatvasya, stokAdInAM pracakSate / / 1 / / " 76 / / nyA0 s0--stokaalp0| yataH stokatvAdenimittAd dravye vizeSye stokAdizabdapravRttiH sa guggo'sattvaM, zabdasya prvRttinimittmityrthH| tenaiva veti-asattvarUpeNa,10 ayamartha:-tirohitadhanAdi vizeSyaM stokAdirUpeNaiva sAmAnyAtmanA'bhidhIyamAnaM dhanAdirUpavyAvRttaM stokAdirUpApanna dravyaM guNaH kriyA vA yadA pratIyate tadA dravyAdyasattvamiti / asattvavAcitvAditi-dravyasyaiva vizeSasaMkhyAyogitvAditi zeSaH / ditvabahutvAsaMbhave iti-ekatvanibandhanakavacanasyApi asaMbhave autsargikamekavacanam / stokAlpAdizabdAnAM stokatvAdyarthAbhidhAyakatvenAsattvavAcitvAt kriyAM prati sAdhakatama-15 tvAbhAvAt karaNatvAbhAve kathamanena paJcamItyAzaGkAyAmamISAM pUrvAcAryaprasiddhayA karaNatvamAha / yadvA stokena rAhuNA muktaH zazItyAdau mocanAmocanalakSaNaM kriyAdvayaM vidyate, yataH stokena mukta iti, ko'rthaH ? kiJcinmuktaH kiJcidamukta ityarthaH, tatazca kasyAH kriyAyA apekSayA atra karaNasaMjJetyAha-stokasyetyAdi-stokasyA'bhinirvRtti niSpatti, stokasya cA'nirvRttimaniSpattimAzritya stokAdInAM, karaNatvaprasiddhimAcakSate 20 pUrvAcAryAH / / 2. 2. 76. / / ajJAne jJaH SaSThI // 2. 2. 80 // ajJAne'rthe vartamAnasya jAnAteH saMbandhini karaNe vartamAnAd gauNAnnAmna eka-dvi-bahau yathAsaMkhyaM 'GasosAm' lakSaNA SaSThI vibhaktirbhavati / veti nivRttam / sarpiSo jAnIte-sarpiSA karaNabhUtena pravartata ityarthaH, pravRttiratra jAnAterarthaH; 25 evaM sarpiSorjAnIte, sarpiSAM jAnIte; athavA-sapiSi rakto virakto vA cittabhrAntyA sarvamevodakAdi sIrUpeNa pratipadyata iti mithyAjJAnavacano'tra jAnAtiH, mithyAjJAnaM cAjJAnameva bhavati / ajJAna iti kim ? svareNa putraM
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 81.] jAnAti / karaNa ityeva-tailaM sarpiSo jAnAti tailaM sarpIrUpeNa pratipadyata ityarthaH, atra tailAt karmaNo mA bhUt, sarpiSastu karaNatvAd bhavatyeva / tRtIyAspavAdo yogaH / / 80 / / nyA0 sa0 -- zrajJAne0 / veti nivRttamiti - bhinnavibhaktividhAnAditi zeSaH / sarpiSo jAnIte atra "jJaH " [3. 3. 82. ] ityAtmanepadam / atra karaNasya saMbandhirUpa - 5 vivakSayA sarpiSa idaM jJAnaM nAnyasyeti SaSThI sidhyatIti kimartho'yaM yoga ityAhatRtIyApavAdo yoga iti prayamarthaH - sidhyati SaSThI, kintu kararaNavivakSAyAM tRtIyA mA bhUdityayaM yogaH / sarpiSAmiti - Aja - gavya mAhiSANAM ghRtAnAmityarthaH / / 2.2.80 / / zeSe / / 2.2. 81 // karmAdibhyo'nyaH kriyAkArakapUrvakaH karmAdyavivakSAlakSaraNo'zrUyamAraNakriyaH 10 zrUyamANakriyo vA'syedaMbhAvarUpaH svasvAmibhAvAdiH saMbandhavizeSaH - zeSaH, tatra gauraNAnnAmnaH SaSThI bhavati / rAjJaH puruSaH, upagorapatyam, pazoH pAdaH, vRkSasya zAkhA, kSIrasya vikAraH, gavAM samUhaH, kumbhasya samIpam, pRthivyAH svAmIti, na mASANAmaznIyAt, subhASitasya zikSate, na te sukhasya jAnate, na tasya sAyamaznIyAt, annasya no dehi, akSAraNAM dIvyati, ghnataH pRSThaM dadAti, naTasya 15 zRNoti, vRkSasya parNaM patati, mahatAM vibhASate / kathaM punaH karmAdInAM satAmapyavivakSA ? yathA - anudarA kanyA, alomikA eDaketi / gauraNAdityevarAjJaH puruSaH, atra saMbandhasya dviSThatve'pi pradhAnAt puruSAnna bhavati, prAdhAnyaM cAsyA''khyAtapadasAmAnAdhikaraNyam, tena tataH prathamaiva bhavati, yadA tu puruSo rAjAnaM prati guNatvaM pratipadyate tadA puruSasya rAjeti bhavatyeva / kathaM rAjJa: 20 puruSasya kambala iti ? rAjA'pekSayA puruSasya prAdhAnye'pi kambalA'pekSayA gauNatvAd bhavati / prathamApavAdo yogaH / / 81 / / nyA0 sa0 - - zeSe0 / sarasvatIkaNThAbharaNe karmAdikArakAriNa, indra- cAndrAbhyAM karaNaprAdhAnyaM zrutapAlena kalApake cA'pAdAnasya prAdhAnyaM zakaTAbhiprAyeNa svamate ca kartu : prAdhAnyat / kriyAkArakapUrvaka iti - kriyA ca kArakaM ca kriyAkArake, te pUrve yasya 25 sa tathA, yathA- rAjapuruSaH, rAjA kartA puruSaM birbhAta to rAjapuruSa ityucyate / karmAdyavivakSAlakSaraNa iti - karmAdibhyo'nya iti tu vizeSebhyo'nyatvaM vivakSituM na tu sAmAnyAdanAzritavizeSAt kArakAdapi / azrUyamAraNakriyaH yathA - rAjJaH puruSa ityAdi / T
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 82-83.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 275 zrUyamANakriyaH, yathA-na mASANAmaznIyAditi / asyedaMbhAvarUpa iti-asyedaMzabdasya yo bhAvaH-pravRttinimittaM sH| saMbandhavizeSa iti-patra kArakasaMbandhAd bhidyamAnaH sambandhaH saMbandhavizeSa ucyate, yAvatA saMbandha ityukta'pi siddhayet, vizeSasthApanAyoktam / rAjJaH puruSa ityAdiSu yathAkramaM saMbandhaH kathyate-svasvAmibhAvasaMbandhaH, janya-janakasaM0, avayavA-'vayavisa0, prAdhAra-''yasa0, prakRtivikArabhAvasabandhaH, samUha-samUhibhAvasa0, 5 samIpa-samIpibhAvasaM0, pAlya-pAlakabhAvasaM0, AzyAzanabhAvasaM0, zikSaNIyazikSaNabhAvasaM0, jJAna-jJeyabhAvasaM0, prAsyAsanabhAvasaM0, bhakSya-bhakSaNabhAvasaM0, devanadyUtabhAvasaM0, dAna-dAniviSayasaM0, zravaNa-zravaNAvadhibhAvasaM0, patana-patanAvadhibhAvasaM0, vibhASya-vibhASaNabhAvasaMbandhaH, ityaadiH| prathamApavAda iti-eka-dvi-bahAviti saMkhyAmAtramupAdAya nAmnaH pradhAnAdapradhAnAcca sAmAnyena prathamA vidhIyate. tatrA'yaM SaSThIvidhi-10 gauMNAditi vizeSamupAdAya pravarttamAnastadapavAdo bhavati / / 2. 2. 81 / / ri-riSTAt-stAdastAdasatasAtA // 2. 2. 82 // 'ri - riSTAt - stAt - astAt - as-atas-At' pratyayAntairyuktAd gauNAnnAmnaH SaSThI vibhaktirbhavati / ri-upari grAmasya, riSTAt-upariSTAd grAmasya, stAt-parastAd grAmasya, avarastAd grAmasya; astAt-purastAd15 grAmasya, avastAd grAmasya, adhastAd grAmasya; as-puro grAmasya, avo grAmasya, adho grAmasya ; atas-dakSiNato grAmasya, uttarato grAmasya, parato grAmasya, avarato grAmasya ; prAt-adharAd grAmasya, dakSiNAd grAmasya, uttarAd grAmasya, pazcAd grAmasya; dakSiNapazcAd grAmasya / paJcamyapavAdo yogaH / / 82 / / 20 ___ nyA0 s0--ririssttaa0| parastAditi-paraH parA vA prakRti: "parAvarAt stAt" [7. 2. 116.] "sarvAdayo'syAdau" [3. 2. 16.] iti pubhAvaH / dakSiNapazcAditi-dakSiNA ca sA'parA ca dakSiNAparA tasyAM vasati / riprabhRtayaH pratyayAH svAthikA dikazabdebhyo vidhIyante, atastadantA api dikazabdA eva iti "zeSe" [ 2. 2. 81. ] ityasyApavAda: "prabhRtyanyArtha0" [2. 2. 75.] iti paJcamI vidhIyate / 25 ata eva dakSiNA grAmAd ramaNIyam, dakSiNAhi grAmAd ramaNIyamiti "pAhI dUre" [7. 2. 120.] iti pratyayadvayayoge SaSThI na labhyata ityAha-paJcamyapavAda iti / / 2. 2. 82 / / / karmaNi kRtaH // 2. 2. 83 // kRtaH-kRdantasya saMbandhini karmaNi gauraNAnAmnaH SaSThI bhavati, dvitIyA-30
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 84.] 'pavAdaH / apAM sraSTA, purAM bhettA, varSazatasya pUrakaH, putrapautrANAM darzakaH, yavAnAM lAvakaH, aodanasya bhojakaH, vizvasya jJAtA, tIrthasya kartA, udakasya pibaH, grAmasya gamanam, gavAM dohaH / karmaNIti kim ? zastreNa bhettA / kriyAvizeSaNasthApi karmatvAbhAvAnna bhavati-sAdhu paktA, stokaM paktA / kRta iti kim ? kaTaM karoti, kRtapUrvI kaTam, bhuktapUrvI aodanam ; tyAdi- 5 taddhitayoH karmaNi mA bhUt / kathamarthasya tyAgI ?, sukhasya bhogI ?, viSayANAM jayI ?, vIrANAM prasavinIti ? atra tAcchIlikayodhinariNanoH karmeti bhavati // 83 / / nyA0 sa0-karmaNi kRtH| dvitIyApavAda iti-"karmaNi" [ 2. 2. 40.] ityanena praaptaayaaH| putrapautrANAmiti-putrasyApatyamanantaraM "punarbhU putra0" [6. 1. 36.] 10 ityaJ, putrasya pautrAH putrasahitAH pautrA vA iti vidheyam, dvandve tu "gavAzvAdiH" [3. 1. 144.] iti samAhRtiH syAt / pibatIti pibaH "ghrAdhmA0" [ 5. 1. 58. ] iti shH| kRta iti kimiti-ayamartha:-nanu karma kArakaM, tacca kriyAmantareNa na sabhavati, yataH kriyAyAH kArakaM kArakaM bhavati, kriyA ca pratyayasahitaM dhAtumAkSipati, dhAtozca dvaye eva pratyayA vidhIyante-tyAdayaH kRtazca, tatra "taM pacati0" |6.4.161. |15 ityAdijJApakAta tyAdiprayoge dvitIyAvidhAnAta kRtprayoga eva SaSThI bhaviSyati. kRdgrahaNe neti, naivam-kRdgrahaNamantareNa taddhitaprayoge'pi yat karma tatrApi SaSThI syAt taniSedhArthaM kRtgrahaNam / kRtapUrvI kaTamiti-vartate, kaH kartA ? kRtapUrvI, pUrvaM kRtavAnityarthaH, kaM kRtapUrvI ? kaTan, tatra yathA citragurityAdau bahuvrIhiNA svAmisAmAnye'bhihite vizeSAbhidhAnAya caitrAdiH prayujyate tathA'trApi sAmAnyakarmaNyabhihite viziSTa-20 karmAbhidhAnAya kaTAdeH kta nA'nabhihitasya dvitIyAntasya prayogaH, sAmAnyena vyavahArAsaMbhavAd vizeSaNAvazyaM nirvAhaH kAryaH / kathamiti-tyAgo'syAsti iti ini taddhitapratyaye'rthasyetyAdi karmaNi SaSThI na prApnotItyAzaGkArthaH / "yuja-bhuja0" [5. 2. 50.] iti ghinaNa / "jINa-dRkSi0" [5. 2. 72. ] iti "prAtsUjorin" [5. 2. 71.] iti yathAkramaM tyAgItyAdiSu pratyayAH / / 2. 2. 83 / / 25 divaSo vAtazaH // 2. 2. 84 // atRzpratyayAntasya dviSaH karmaNi gauNAnAmna: SaSThI vA bhavati / caurasya dviSan, cauraM dviSan ; "tRnnu0" [2. 2. 60.] AdisUtreNa pratiSedhe prApte vikalpo'yam / / 84 //
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 85-86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH nyA0 sa0 -- dviSo vA'tRzaH / vikalpo'yamiti zranye tu saMbandhavivakSAyAmeveyaM SaSThIti pratiyantaH sUtraM nArabhante, evaM - " vA klIbe" [ 2. 2. 2. ] ityapi / / 2. 2. 84 / vaikatra dvayoH // 2. 2. 85 // dvikarmakeSu dhAtuSu dvayoH karmaNorekatraikatarasmin vA SaSThI bhavati, anyatra pUrveNa nityameva / prajAyA netA tra ughnam, ajAyA netA tra ughnasya, 5 athavA-ajAM netA sra ughnasya, ajAyA netA traghnasya payaso dohako gAm, payaso dohako goH; yadi vA gordohakaH payaH, gordohakaH payasaH / anye tu nIvahyAdInAM dvikarmakAraNAM gauNe karmariNa, duhAdInAM tu pradhAne vikalpamicchanti ; ubhayatrA'pi nityamevetyanye / / 85 / / [ 277 nyA0 sa0 - vaikatra0 / dvayoH karmaNoriti nanu kRta ityasyaiva SaSThyantasya 10 dvayoriti kasmAnna vizeSaNam ?, tatrApi hi dvayoH kRdantayorekaM yat karma tatra SaSThI vA bhavatItyayaM sUtrArtho ghaTate, tathA ca prapAM sraSTA bhettA ca maitra ityAdAveva vikalpaH syAditi, naivam evaM sati "karmariNa kRto dvayozca vA" ityekameva yogaM kuryAt, evaM ca sati ekasya kRtaH karmariNa nityaM SaSThI bhavati, dvayostu kRdantayorvA bhavatIti sUtrArthe samastArthasya siddhatvAt, tasmAt pRthagyogAt karmaNa eva vizeSaNaM na kRta ityasya 115 anyatreti yataH "karmariNa kRtaH" [ 2. 2. 83 ] ityanena dvayorapi karmaNoH SaSThI prAptA pakSe'nena niSidhyate / ajAyA netA traghnamiti - ekatreti sAmAnyena nirdezAt pradhAnApradhAnakarmaNoravizeSeNa grahaNamityubhayatraivodAharati / nanu karmaNItyadhikRtatvAdekazabdasya ca dvitIyasavyapekSatvAt ekatretyukte'pi dvayoH karmaNorekatarasminniti gamyata eva kiM dvayorityanena ? naivam - evaM sati pradhAnApradhAnasaMnidhau pradhAne kArya saMpratyayaH * iti20 nyAyAt pradhAna eva karmariNa syAt; yadvA gauNAdityadhikArAta karmApekSayApi guNakarmaNyeva syAditi dvayorapi pradhAnApradhAnakarmaNoH paryAyeNa SaSThIvikalpArthaM dvayorityupAdAnamityadoSaH / / 2. 2. 85 / / kartari // 2.2.86 // bhavata 25 kRdantasya kartari gauNAnnAmnaH SaSThI bhavati, tRtIyA'pavAdaH / prAsikA, bhavata: zAyikA, bhavataH svApa:, bhavata prAsanA, bhavato'gragAmikA | kartarIti kim ? gRhe zAyikA / kRta ityeva - tvayA zayyate / / 86 / /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 ] nyA0 sa0 -- karttari0 / prAsitu paryAya: "paryAya 0 ' eka:, prAsikA / Asanam, AsanA "riNavetti 0" ityanaH / / 2. 2. 86 / / bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 87.] [5. 3. 120.] iti [ 5. 3. 111. ] vihetorastryaNakasya vA // 2. 2. 87 / / vA, stryadhikAravihitAbhyAmakAra - raNakAbhyAmanyasya dvayoH kartR - karmaSaSThayoH 5 prAptihetoH kRtaH kartari SaSThI vA bhavati, nityaM prApte vibhASeyam / vicitrA sUtrasya kRtirAcAryasyA''cAryeNa vA sAdhu khalvidaM zabdAnAmanuzAsanamAcAryasyAcAryeNa vA, sAdhvI saMgrahaNyAH kRtiH kSamAzramaNasya kSamAzramaNena Azcaryo gavAM doho'gopAlakasya gopAlakena vA sAdhu khalu payasaH pAnaM maitrasya maitreNa vA, sAdhvI khalvanekAntajayapatAkAyAH kRtirAcAryaharibhadrasyA- 10 sscAryaharibhadreNa vA / gamyamAne'pi karmariNa bhavati - prantarddhA yenA'darzanamicchati, yasyA'darzanamicchatIti vA ; atrA''tmana iti karma gamyate / dvihetorityekavacananirdeza: kim ? zrAzvaryamodanasya nAma pAko'tithInAM ca prAdurbhAva iti, bhinnakRtoH kartR -karmaSaSThIhetutvamatreti na bhavati / astryaNakrasyeti kim ? cikIrSA maitrasya kAvyAnAm, bhedikA caitrasya kASThAnAm ; 15 rigagantabhidestu bhedikA caitrasya maitrasya kASThAnAm / kartarItyeva - sAdhu khalvidaM zabdAnAmanuzAsanamAcAryasyA''cAryeNa vetyatra zabdazabdAt karmariNa vikalpo na bhavati / anye tu ghaJalpratyayayodvihetvoH karmaNyeva SaSThImicchanti na kartari - Azcaryo gavAM doho'gopAlakena, Azcarya indriyANAM jayo yUnA || 87|| "" nyA0 sa0 -- dviheto 0 / nityaM prApte iti - " karttari" [ 2. 2. 86. ] ityanena 120 khalvidamiti - "khala saMcaye ca" khalatIti "bhR-mR-tR ' [ uNA0 716. ] iti bahuvaca - nAduH / [ saMgrahaNyAH] saMgRhyante stokazabdairbahavo'rthA prasyAmiti "R - hR-sR0" [ uNA0 638. ] ityariNaH / agopAlakeneti - pAlayatIti gakaH, gavAM pAlakaH " akena krIDAjIve 0' [ 3. 1. 81. ] samAsaH / antaddhau yenAdarzana micchatIti paJcamIvidhAyakaM pANinisUtramidam asya cAyamarthaH - antaddha - antaddhiviSaye AtmanaH karmatApannasya yeno - 25 pAdhyAyAdinA kartRbhUtena yadadarzanaM tadicchatItyarthaH / bhinnakRtoriti - nanu pAka ityatrApi bhAvA'kartrIrghaJ, prAdurbhAva ityatrApi sa eva tat kathaM bhinnakRtorityucyate, satyamdhAtubhedA tasyApi bheda ityadoSa: / bhedikA caitrasya maitrasya kASThAnAmiti-bhedayitu
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 88-86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 276 paryAya ityeva kArya, bhAve tu "Nivetti." [ 5. 3. 111. ] ityanenA'napratyaya eva syAH / nanvatra prayojya-prayojakakoMH pradhAne prayojake SaSThI prApnoti gauNa-mukhyayo:00 iti nyAyAt, satyam-yathA ekavAkyasthayo: koMstRtIyA syAt tathA tadvAdhikA SaSThayapi / anye tu ghaleti-lalitasvabhAva ityarthaH / kAzikAkArastu stryadhikAravihitayoraNakayoH pratiSedhAdanyasminnapi strIpratyaya eva SaSThImicchati / apare tu ekAkArayorbhAvAbhi- 5 dhAyakayoH kRtoH pratiSedhAzaMsanAdanyasmin bhAvAbhidhAyaka eva SaSThImicchanti / / 2.2.87 / / katyasya vA // 2. 2.88 // kRtyasya kartari gauraNAnAmnaH SaSThI vA bhavati / bhavataH kAryaH kaTaH, bhavatA kAryaH kaTaH; kartavyaH, karaNIyaH, deyaH, kRtyo vA kaTaH / kartarItyevageyo mANavako gAthAnAm, pravacanIyo gurudizA'Ggasya / / 88 // nyA0 sa0-kRtasya vaa| geyo mANavako gAthAnAmiti-atra vyAvRttergAthAnAmityatra karmaNi sAphalyaM, mANavakAt tu agauNatvAt prAptireva nAsti / / 2. 2. 88 / / nobhayohaMtoH // 2. 2. 86 // ubhayoH-kartR-karmaNoH SaSThIhetoH kRtyasya saMbandhinorubhayoreva SaSThI na bhavati / netavyA grAmamajA maitreNa, RSTavyA grAmaM zAkhA caitreNa; jetavyaH15 zataM maitrazcaitreNa / ubhayorhetoriti kim ? ekaikahetormA bhUta-upasthAnIyaH putraH pituH, upasthAnIyaH pitA putrasya / / 86 / / nyA0 s0-nobhyoH0| nanu dvikarmakeSu dhAtuSu tAvadayaM pratiSedhaH, tatraivobhayaprAptisaMbhavAt, tatra pradhAnakarmaNaH kRtyenaivAbhihitatvAt SaSThayaviSayatvA- pradhAnA'pradhAnasaMnidhau pradhAna eva saMpratyayaH iti nyAyAt tavyAdivat apradhAnAdapyaprasaGgAt20 kartavaiva pratiSedho nyAyya ityubhayagrahaNamatiricyate, naivam-dvitIyAbAdhikA hi kRtprayoge SaSThI vidhIyate, dvitIyA cApradhAnAd yathA bhavati tathA'tra SaSThyapi bhaviSyati / upasthAnIyaH putraH pituH upatiSThate "pravacanIyAdayaH" [5. 1. 8.] iti kartaryanIyaH, atra pituH zabdAt "karmaNi kRtaH" [ 2. 2. 83.] iti karmaNi SaSThI, dvitIye tu upasthIyate iti karmaNi "tavyA-'nIyau [5. 1. 27.] "kRtyasya vA" [ 2. 2. 88. ] iti kartari25 putrAt SaSThI / / 2. 2. 86 / /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 60 - 61.] tunnudantA-vyaya-kvasvAnA-tRz - zatRGi-Nakackhalarthasya // 2. 2. 60 / / 280 ] tRna udantasya avyayasya kvasorAnasya pravRzaH zatuH Ge: raNakacaH khalarthasya ca kRtaH saMbandhinoH karmakartrIH SaSThI na bhavati / tRn - vaditA janA'pavAdAn; udanta - kanyAmalaMkariSNa u: ripUn jiSNa u, zarAn kSipNa:, 5 prodanaM bubhukSuH, devAn vandAruH, dhArurvatso mAtaram, zraddhAlustattvam; avyayakaTaM kRtvA, payaH pAya pAyaM vrajati, prodanaM bhoktuM vrajati; kvasu-prodanaM pecivAn, tattvaM vidvAn; grAneti utsRSTA'nubandhanirdezAt kAna - zAnA- ''nazAM grahaNam, kaTaM cakrAraNaH, vacanamanUcAnaH; zAna - malayaM pavamAnaH, katIha kavaca mudvahamAnAH, katIha zatrUn nighnAnAH, katIha vapurbhUSayamAraNAH; zranaz - 10 prodanaM pacamAnaH, caitreNa pacyamAnaH, kaTaM kariSyamANaH, atRz - pradhIyaMstattvArtham, dhArayannAcArAGgam; zatR-kaTaM kurvan, kaTaM kariSyan; Gi - parISahAn sAsahiH, kaTaM catriH, dadhizcittam; Nakac - edhAnAhArako vrajati, kaTaM kArako vrajati; cinnirdezAt ekasya na bhavati - varSazatasya pUraka:, putrapautrasya darzakaH; khalarthaH-ISatkaraH kaTo bhavatA, sujJAnaM tattvaM bhavatA / / 60 / / 15 nyA0 sa0 -- tRnnudantA0 / "karmariNa kRtaH" [ 2. 2. 83. ] " kartari " [ 2. 2. 86. ] iti ca prAptAyAH SaSThyA apavAdaH / pAyaM pAyaM "ruNam cAbhIkSNye" [ 5. 4. 48. ] "bhRzA0" [ 7. 4. 173 ] iti dvitvaM ca / bhoktuM vrajatIti zratra hetuhetumadbhAve tRtIyA, "tumo'rthe0 " [ 2. 2. 61. ] ityanena caturthI vA saMbandhavivakSAyAM SaSThI vA / pariSahyante "sthAdibhyaH kaH" [ 5. 3. 82. ] "soGasivU sahassaTAm" [ 2. 3. 48. ]20 Satvam-parISahAH, "ghaJyupasargasya0" [ 3. 2. 86. ] iti dIrghaH / prahariSyatIti "kriyAyAm0" [ 5. 3. 13. ] iti Nakaci - AhArakaH / / cha / / 2. 2. 60.] ktayorasadAdhAre // / 2. 2. 61 // sato vartamAnAdAdhArAccAnyasminnarthe vihitau yau tau - ktaktavat tatsaMbandhinoH karma-kartrIH SaSThI na bhavati / kaTaH kRto maitreNa, kaTaM kRtavAn ; 25 gato grAmaM caitraH, grAmaM gatavAn / asadAdhAra iti kim ? rAjJAM jJAtaH, rAjJAM buddhaH, rAjJAM mataH, rAjJAmiSTaH, rAjJAM pUjitaH, "kAnto harizcandra iva T
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 62-63.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 281 ] prajAnAm;" "jJAnecchA0" [5. 2. 62.] ityAdisUtreNa satyatra ktaH / kathaM zIlito maitreNa ?, rakSitazcaitreNa ?; bhUte'yaM ktaH, vartamAnatApratItistu prakaraNAdineti / anye tu jJAnecchArthitAcchIlyAdibhyo'tIte kta necchanti, tnmte-apshbdaavetau| AdhAre-idamodanasya bhuktam, idaM sakta nAM pItam, idamaheH sRptam, idameSAmAsitam; "adyarthAccA''dhAre" [5. 1. 12.] 5 iti ktaH / / 61 / / nyA0 s0--ktyor0| nanu san dhAtvarthaH, tatra dhAtureva vartate, kR pratyayastu "kartari" [ 2. 2. 86. ] ityAdinA kArake bhAve ca vidhIyate, tatra sati pratyayavidhireva nAsti kathaM pratiSedhaH-sato'nyasminnartha iti, naiSa doSaH-sadarthasahacArI pratyayArtho'pi sannityucyate ; yadvA dhAtvartho'pi sanniti pratyayata eva vijJAyate, nahi dhAtutaH kriyAlabharaNo10 dhAtvartho bhUto bhavan bhaviSyanniti vA jJAtu zakyaH, dhAturhi kriyAmAtramAha, na tvamu vizeSam, sa tu pratyayAdeva pratIyata iti kAdikArakavRttirapi pratyayaH satIti vijJAyate / kathamiti-zIlito maitreNetyAdAvapi-"jJAnecchA." [5. 2. 62.] iti ktaH, vartamAnatApratItirapyasti, tat kathaM niSedha ityaashngkaarthH| bhUte'yaM kta iti-yadyayaM bhUte ktaH kathaM vartamAnatApratoti: ? ucyate-vartamAnamadhye bhUto bhaviSyaMzca kAlo'styato bhUte ktaH, yathA15 kaTaM karotItyatra kaTasya ye'vayavA niSpannAstadapekSayA'tItatvaM, ye ca niSpadyamAnAstadapekSayA vartamAnatvaM, ye ca niSpatsyante tadapekSayA bhaviSyatvam / aheH saptamiti-sadAdhArAdanyatra cAtu:zabdyaM bhavati, yadA kartari ktastadA-imamahiH sRpto dezaM, yadA karmaNi tadA-ayamahinA sRpto dezaH, bhAve tu "vA klIbe" [2. 2. 62.] iti vA SaSThyAmaheH sRptamahinA sRptamiti / / 2. 2. 61 // 20 vA klIbe // 2. 2. 62 // . klIbe yo vihitaH ktastasya kartari SaSThI vA na bhavati / chAtrasya hasitam, chAtreNa hasitam; mayUrastha nRttam, mayUreNa nRttam; kokilasya vyAhRtam, kokilena vyAhRtam; ihAheH sRptam, ihA'hinA sRptam / klIba iti kim ? caitreNa kRtam, "ktaktavatU" [5. 1. 174.] iti bhAve ktaH / 25 pUrveNa pratiSedhe prApte vikalpo'yam / / 62 // akamerukasya // 2. 2. 63 // kameranyasyokapratyayAntasya karmaNi SaSThI na bhavati / aAgAmukaM
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 64-66.] vArANasI rakSa pAhuH, bhogAnabhilASukaH / akameriti kim ? dAsyA: / kAmukaH / / 63 // nyA0 sa0--akame0 / vArANasIti-varaNA ca asizca varaNAsI nadyau, te vidyate asyAm "aharAdibhyo'nu" [ 6. 2.87 ] pRSodarAditvA / hrasvadIrghavyatyaye'JantatvAd GyAm ; yadvA varANa iti vIraNasyAkhyA, varANAstRNavizeSAH santyasyAM "tRNAdeH sal" 5 [6. 2. 81. ] "liminyani" [ liGgAnuzAsane ] iti strItve varANasAyA adUrabhavA "nivAsA-dUra0" [ 6. 2. 69. ] ityaNa / / 2. 2. 63 / / / eSyahaNenaH // 2. 2. 64 // eSyatyarthe RNe ca vihitasyenaH karmaNi SaSThI na bhavati / ina iti in-NinorgrahaNam / grAmaM gamI, auNAdika in, grAmamAgAmI auraNAdiko10 Nin; zataM dAyI, sahasra dAyI, kArI me'si kaTam, hArI me'si bhAram ; eSvAdhamarthe Nin / eSyadRNeti kim ? avazyaMkArI kaTasya, sAdhudAyI vittasya / / 64 // nyA0 s0--essyd0| zataM dAyI zataM dhArayan dadAti "Nin cAvazyaka." [5. 4. 36.] iti Nin / karoSIti harasIti [kArI, hArI] pUrvavaNin 15 // 2. 2. 64 / / saptamyadhikaraNe // 2. 2. 65 // gauNAnAmna eka-dvi-bahAvadhikaraNe kArake 'Di-pos-sUpa' lakSaNA yathAsaMkhyaM saptamI vibhaktirbhavati / divi devAH, paryaGka prAste, tileSu tailam, gurau vasati, yuddhe saMnahyate, amulyagre karizatam / / 65 / / 20 nyA0 sa0--saptamyadhi0 / atra satyarthe vaiSayike vA sa mI / / 2. 2. 65 / / navA sujathai kAle // 2. 2. 66 // sUco'rtho vAralakSaNo yeSAM pratyayAnAM tadantairyuktAt kAle'dhikaraNe vartamAnAd gauNAnnAmnaH saptamI vA bhavati / dviraha ni bhuGkte, pakSe zeSe SaSThI-dviraha no bhuGkta; mAse paJcakRtvo bhuGkte, mAsasya paJcakRtvo25
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 67-68.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 283 15 bhuGkta; bahudhA'ha ni bhuGkta, bahudhAha no bhuGkta / sujathairiti kim ? aha ni bhuGkte, rAtrau zete / bahuvrIhyAzrayaNaM kim ? sujarthapratyayasyAprayoge gamyamAne tadarthe mA bhUt / kAla iti kim ? dviH kAMsyapAtryAM bhuGkte / adhikaraNe ityeva-dvirahnA bhuGkte / AdhArasyA''dhAratvA'vivakSAyAM pakSe zaiSikI SaSThI siddhaiva, niyamArthaM tu vacanam, tena pratyudAharaNeSu zeSe SaSThI na 5 bhavatyeva / / 66 / / nyA0 sa0-navA su0| adhikara, nityaM sa' mI siddhava, pakSe SaSThIvidhAnArthaM tu sUtram / bahuvrIhyAzrayaNaM kimiti-anyathA SaSThItatpuruSAzrayeNa "sujarthe kAle" iti kRte yadA'rthAdinA dvirbhuGkta' iti dvistrirveti pratIyate tadApi syAt, tadA mA bhUdityevamarthaM tadAzrayamityarthaH / dviH kAMsyapAcyAmiti-kaMsAyedaM kaMsIyaM "pariNAmini 10 tadarthe" [ 7. 1. 44. ] itIyaH, tataH kaMsIyasya vikAra: "kaMsIyAyaH " [ 6. 2. 41. ] iti Jyo yaluk ca / dvirahnA bhuGkte iti-aharadhikaraNamapi atrA'zane karaNavivakSAmanubhavatIti tRtIyaiva bhavati / niyamAthaM tu vacanamiti-sujathaireva yoge kAle saptamI vA bhavati, sujoMge kAla eva vA sA mI bhavatItyubhayathApi niyamAt pratyudAharaSu AdhArasa myeva na SaSThIti / / 2. 2. 66 / / kuzalA-yuktenAsevAyAm // 2. 2. 67 // ___ kuzalo-nipuNaH, Ayukto-vyApRtaH; prAbhyAM yuktAdAdhAre vartamAnAd gauraNAnnAmnaH saptamI vA bhavati, AsevAyAM-tAtparye gamyamAne / kuzalo vidyAgrahaNe, AyuktastapazcaraNe; pakSe adhikaraNA'vivakSAyAM zeSaSaSThI-kuzalo vidyAgrahaNasya, AyuktastapazcaraNasya / AsevAyAmiti kim ? kuzalazcitra-20 karmaNi, na ca karoti; Ayukto gauH zakaTe-pAkRSya yukta ityarthaH, "adhikaraNe" [2. 2. 65.] ityeva nityaM sptmii| pakSe AdhArasyA'vivakSAyAM vikalpe siddhe'nAsevAyAmAdhArA'vivakSAnivRttyarthaM vacanam / / 67 / / nyA0 sa0--kuzalAyukte / Ayukta iti-"yujaM pI" AyuGakta sma, "yujic" Ayujyate sma, kartari ktaH / / 2. 2. 67 / / 25 svAmIzvarA-dhipati-dAyAda-sAkSipratibhU-prasUtaiH // 2. 2. 98 // ebhiryuktAd gauNAnnAmnaH saptamI vA bhavati; pksse-shesssssstthii| goSu
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] bRhadvRttila vunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 66 - 100 . ] " svAmI, gavAM svAmI; goSvIzvaraH, gavAmIzvaraH; goSvadhipatiH, gavAmadhipati:; goSu dAyAdaH, gavAM dAyAdaH ; goSu sAkSI, gavAM sAkSI; goSu pratibhUH, gavAM pratibhUH, goSu prasUtaH, gavAM prasUtaH / "svAmIzvarA'dhipati 0 ' iti paryAyopAdAnAt paryAyAntarayoge na bhavati - grAmasya rAjA, grAmasya patiH; SaSThya eva bhavati / saptamyarthaM vacanam / / 68 / / nyA0 sa0 -- svAmIzvarA0 / adhipatIti - pradhirUDhaH pati "prAtyava0" [3. 1. 47. ] iti saH, adhikazvA'sau patizca vA / prasUte sma " gatyartha 0 " [ 5. 1. 11. ] iti ktaH / saptamyarthaM vacanamiti prayamarthaH svAmyAdInAM gavAdisaMbandhitvaM tannivRttau hi teSAM svAmyAdibhAvAbhAva:, tatrAstyeva SaSThI, saptamo tu kriyApratItyabhAvAnnAstIti pakSe saptamI prAparaNArthaM vacanamiti / / 2. 2.68 / / 5 10 vyApye ktenaH / / 2. 2. 66 // iSTAdibhyaH ktAntebhya iSTamanenetyAdyarthe taddhita in vakSyate, ktapratyayAntAd ya in tadantasya vyApye vartamAnAd gauraNAnnAmnaH saptamI bhavati ; veti nivRttam / adhItaM vyAkaraNamaneneti vAkyA'vasthAyAmabhidhAyA'dhItIti vRttyoktaM nA'nabhihite karmaNi prattyAyArthakartRkeNa ca dhAtvarthena vyApyamAne 15 kRtapUrvI kaTamityAdAviva dvitIyAyAM prAptAyAM tadapavAdo'yam / pradhItaM vyAkaraNamanenA'dhItI vyAkaraNe, grAmnAtaM dvAdazAGgamanenA''mnAtI dvAdazAGga e, parigaNitaM jyotiranena parigaNitI jyotiSi ; iSTo yajJo'neneSTI yajJe / na iti kim ? kaTaM karoti / ktagrahaNaM kim ? kRtapUrvI kaTam, bhuktapUrvI prodanam / ingrahaNaM kim ? upazliSTo gurUn maitraH / vyApya iti kim ?, 20 mAsamadhItI vyAkaraNe, atra mAsAnmA bhUt, mAsasya hi na karmatvam, dvitIyA tu " kAlA-dhvanorvyAptau " [ 2. 2. 42. ] ityanena / / 66 / / tadyukte hetau // 2. 2. 100 / / heturnimittaM kAraNam, tena - vyApyena yukta - saMyukta hetau vartamAnAd nyA0 sa0 -- vyApyektenaH / veti nivRttamiti vyApyopAdAnAt, tena hyadhikArabhedaH, pRthagyogAditi vA / pratyayArthetyAdi - pratyayasyArthaH pratyayArthaH, pratyayArthaH kartA yasya dhAtvarthasya adhyayanalakSaNasya sa tathA tena vyApyamAne vyAkaraNa iti / / 2.2 / / 25
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 101.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 285 gauNAnnAmnaH saptamI bhavati / hetutRtIyA'pavAdaH / "carmaNi dvIpinaM hanti, dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarI hanti, sImni puSpalako hataH" / / 1 / / tadyakta iti kim ? vetanena dhAnyaM lunAti, nA'tra vetanaM dhAnyena saMyuktam, dhanena vasati / hetAviti kim ? devasya pAdau spRzati / / 100 / / 5 ___ nyA0 sa0-tadyukteH / tena vyApyena yujyate sma / tathAtra nAnAdezajavineyAnugrahArthaM yukta-hetunimittaMkAraNamiti bahutaraparyAyakathanam,hetuzabdopAdAnAt tviha viziSTameva nimittamabhipretaM, na nimittamAtram, anyathA "tadyukta nimitte" iti kRte dAtreNa dhAnyaM lunAtIti nimittamAtravAcino dAtrAdapi syAt saptamI, kaina copapadavibhakta: kArakavibhaktirbalIyasI iti na bhaviSyatIti vAcyam, yato yathA kartR-karaNayostRtIyA vihiteti 10 tRtIyAyAH kArakavibhaktitvaM tathA'tra saptamyA api 'vyApyena yuktaH' iti kArakazrutyA kArakavibhaktitvam ; sA hya papadavibhaktiryatra kArakagandho'pi nAsti, yathA zaktArthavaSaDAdibhiryoge caturthIti. tasmAddha tuzabdAbhidheyaM viziSTameva nimittaM, yadarthaH kriyArambhastadevAtra nimittamabhipretaM na nimittamAtra, tena dAbAnna saptamI, nahi dAtrA lavanakriyeti / dvIpinamiti-dvidhA gatA Apo yatra "RktaH0" [7. 3. 76.] "dvayantaranavarNa."15 [ 3. 2. 106. ] itoyAdeze dvIpamasyAsti in, ayaM nantaH pulliGgaH, yadA tu dvIpamAcaSTe riNaji "vipina." [ uNA0 284. ] iti nipAtyate tadA'kArAnta: "abhidhAnadvIpinau" iti pratipadapAThAt pUklIbaH / kukhau dantAvasya sto "madhvAdibhyo ra:" [ 7. 2. 26. ] pUSpaM lAtIti De'jJAtAdyarthavivakSAyAM ke ca-puSpalakaH / devasya pAdAvitiastyatra pAdalakSaNena karmaNA devasya yogo hetutvaM tu nAstIti / / 2. 2. 100 // 20 apratyAdAvasAdhunA // 2. 2. 101 // asAdhuzabdena yuktAd gauraNAnnAmno'pratyAdau-pratyAdiprayogA'bhAve saptamI bhavati / asAdhumaitro maatri| apratyAdAviti kim ? asAdhumaitro mAtaraM prati, mAtaraM pari, mAtaramanu, mAtaramabhi / / 101 / / nyA0 s0--aprtyaadaa0| ihAdizabdasya vyavasthAvAcitvAt prati pari anu25 abhi ityeta evApratyAdAvityanena grAhyAH / nanu sAdhuzabdena sadAcAra ucyate, AcaraNaM ca kriyAviSayamiti mAtRzabdena tatsthA paricaryAdikriyA ucyate iti mAtRparicaraNAdikriyANAM samyagAcaritA mAtari sAdhurityucyate, tadvai parItyenAsAdhurmAtarIti, tatazcA'sAdhumaitro mAtarAti mAtRviSayasya sAdhutvasya niSedhAt prathama mAtrA sAdhoryogAdanta
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ] bRha vRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 102-104.] raGgatvAduttareNaiva siddhA sapamo, kimateneti, naivam-padAntarasaMbandhAdekapadavartitvena / nasaMbandhasyAntaraGgatvAdasamarthanasamAsasya ca niyataviSayatvAdarthAntarAbhidhAyinA naJsamAsenava mAtu: saMbandho yukto'brAhmaNamAnayetyAdivaditi "sAdhunA" [ 2. 2. 102. ] ityuttareNa na sidhyatIti vcnm| nanvabhiyoge "lakSaNavIpsya0" [2. 2. 36. ] ityanena, pratyAdiyoge tu "bhAgini0" [2. 2. 37. ] ityanena ca dvitIyAyA vizeSa- 5 vidhAnAta saptamI na bhaviSyati, kimapratyAdAvityanena, satyam-asAdhUzabdAbhAve'pi dvitIyA caritArthA iti pratyAdiprayoge saptamI syAt / / 2.2.101 / / sAdhunA // 2. 2. 102 // sAdhuzabdena yuktAd gauNAnnAmno'pratyAdau saptamI bhavati / sAdhumaitro rAjani, sAdhurmAtari / apratyAdAvityeva sAdhurmaitro rAjAnaM prati, rAjAnaM pari,10 rAjAnamanu, rAjAnamabhi / uttaratrA'rcAyAM vidhAnAt, anarcAyAM tu vyAvRttestattvAkhyAne vidhirayam / kathaM tahi sAdhu tyo rAjJa iti ? bhRtyApekSA'tra SaSThI na sAdhvapekSA, sAdhvapekSAyAM tu saptamyeva bhavati / / 102 / / nyA0 s0-saadhunaa| uttaratreti-pUrve tva grahaNamuttaratra nipuNavizeSaNArthameva pratiyantaH sarvatra sAdhuzabdayoge saptamI pratiyanti, yadutpala:-'evaM cArcAgrahaNaM nipuNa-15 vizeSaNArthaM saMpadyate' iti / / 2. 2. 102 // nipuNena cArcAyAm // 2. 2. 103 // nipuNazabdena sAdhuzabdena ca yuktAd gauNAnnAmno'pratyAdau saptamI bhavati, arcAyAM gamyamAnAyAm, sssstthypvaadH| mAtari nipuNaH, pitari sAdhuH / arcAyAmiti kim ? nipuNo maitro mAtuH, sAdhumaitraH pituH, mAtaivainaM20 nipuNaM manyate, pitaiva sAdhumityanarcAyAM na bhavati / apratyAdAvityeva-nipuNo maitro mAtaraM prati, mAtaraM pari, mAtaramanu, mAtaramabhi / / 103 / / nyA0 s0-nipunnen| arcAyAmiti-"aciraNa arcane" "bhISibhUSi0" [5. 3. 106.] ityaJ bahuvacanAt / mAtari nipuraNaH atra mAtari suSTha vartata iti maitrAdeH prazaMsA gamyata iti / / 2. 2. 103 // sveze'dhinA // 2. 2. 104 // sve-Izitavye, Ize ca svAmini vartamAnAdadhinA yuktAd gauNAnnAmnaH 25
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 105-106.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 287 . ___15 saptamI bhavati, adhiH svasvAmisaMbandhaM dyotayati, tatra sva-svAmivAcinoryad gauNatvena vivakSyate tato bhavati / sve-adhi magadheSu zreNikaH; adhyavantiSu pradyotaH; Ize-adhi zreNike magadhAH, adhi pradyote'vantayaH; SaSThIbAdhanArthoM yogaH / / 104 / / nyA0 s--sveshe0| Izitavya iti yatheSTa viniyojye| adheruparibhAva- 5 svasvAmisaMbandhayootakatve'pi 'sveze' iti vacanAdatra svasvAmisaMbandhadyotI gRhyate / saMbandhasyobhayaniSThatve yugapadubhayatra sa mI syAdityAha-yadgauNatveneti / adhi magadheSvityAdiSu "vibhaktisamIpa0" [ 3. 1. 36. ] iti nAvyayIbhAvo vibhaktyarthatvAbhAvAt, yato vibhaktivibhaktyarthaH kArakam, atra ca SaSThyapavAdaH saptamI iti na vibhaktyarthatvam / yadi ca samAsaH syAt tadA vAkyaM nivartata nityasamAsatvAt 'adhistri' ityAdivat ; 10 yadA tU saptamyartha evAdhizabdastadAtrApyavyayIbhAva eva-adhyavanti pradyota iti / nanvatra krameNa parasparamAdhArAdheyabhAvavivakSAyAM paryAyeNa "saptamyadhikaraNe' [ 2. 2. 65. ] eva sa mI bhaviSyati, kimananeti, satyam-saMbandhavivakSayA SaSThyapi syAdityAha-SaSThIbAdhanArthoM yoga iti / / 2. 2. 104 / / upenAdhikini // 2. 2. 105 // upena yuktAdadhikini vartamAnAd gauNAnnAmnaH saptamI bhavati, upetyadhikA'dhikisaMbandhaM dyotayati / upa khAryAM droNaH, droNo'dhika: khAryA ityarthaH / upa niSke kArSApaNaH, kArSApaNo'dhiko niSkasyetyarthaH / upeneti kim ? khAryA upari droNaH / adhikinIti kim ? adhike mA bhUt, tenopa droNe khArIti na bhavati / / 105 / / nyA0 sa0-upenA0 / atrApi yadadhikaM tadadhikinyArUDhamityAdhAravivakSAyAM saptamo siddhaiva, paraM pUrvavad vibhaktyantarabAdhanArtham / adhiko niSkasyeti-sAdhu tyo rAjJa itivanniSkazabdasyAdhikazabdena saha saMbandhAbhAvAt "adhikena bhUyasaste' [ 2. 2. 111. ] ityanena niSkazabdAnna paJcamI / / 2.2.105 / / yadbhAvo bhAvalakSaNam // 2. 2. 106 // 25 bhAvaH-kriyA, prasiddhaM lakSaNamaprasiddha lakSyam; yasya saMbandhinA bhAvenakriyayA bhAvo'parakriyA lakSyate, tasmin bhAvavati vartamAnAd gauNAnnAmnaH saptamI bhavati / goSu duhyamAnAsu gataH, dugdhAsvAgataH; atra kAlataH 20
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 107.] prasiddhana gavAM dohena bhAvenA'nyasya gamanamaprasiddhaM lakSyate; evaM-devArcanAyAM kriyamANAyAM gataH kRtAyAmAgataH / gamyamAnenA'pi bhAvena bhAvalakSaNe bhavati-pAmraSu kalAyamAtreSu gataH, pakveSu pAgataH; atra jAteSviti gamyate / gamyamAnamapi hi vibhakta nimittaM bhavati, yathA-vRkSe zAkhA, grAme caitraH; atra bhavati, vasati cetyAdhAranimitta gamyate / yatra kriyArhANAM kArakatvaM 5 tadviparyayo vA, yathA-RddheSu bhujAneSu daridrA Asate, RddheSvAsIneSu daridrA bhuJjate, yatra ca kriyAnarhANAmakArakatvaM tadviparyayo vA, yathA-daridraSvAsIneSu RddhA bhuJjate, daridraSu bhujAneSu RddhA pAsate; tatrA'pi bhAvo bhAvasya lakSaNaM bhavatItyanenaiva saptamI / yadgrahaNaM prakRtyartham / bhAva iti kim ? yo jaTAbhistasya bhojanam / bhAvalakSaNamiti kim ? yasya bhojanaM sa maitraH / 10 tRtIyA'pavAdo yogaH / / 106 / / nyA0 sa0--yadbhAvo0 / kalAyamAtreSviti-kalAyo mAlavakaprasiddho'dhamadhAnyavizeSo mAnameSAM syAt "mAtraTa" [ 7. 1. 145. ] ityanena mAtraT / yatreti-ayamartha:yatra RddhAnAM daridrANAM ca bhujikriyAmAsanakriyAM ca prati yathAsaMkhyaM kArakatvaM, ko'rthaH ? tAM prati katatvaM, tadviparyayo'kArakatvaM vA, tatrApi bhAvo bhAvasya lakSaNamityanenaiva saptamI 15 siddheti, yadanyaiH- "kriyANAM kArakatvaM tadviparyayo vA" 'yatra kriyAnarhANAmakArakatvaM tadviparyayo vA" iti saptamIvidhAyakaM sUtradvayaM kRtaM tannArambharaNoyam, yasya bhAvo bhAvasya lakSaNaM tato bhAvavataH saptamISyate, yadgrahaNamantareNa caitanna labhyate ityAha-yadgrahaNaM prakRtyarthamiti / yo jaTAbhirupalakSitastasya bhojanamityatra na bhAvo bhAvasya lakSaNamapi tu dravyam / tRtIyApavAda iti-itthaMbhUtalakSaNe'rthe / / 2. 2. 106 / / 20 gate gamye vanontenaikArya vA // 2. 2. 107 // kutazcidavadhevivakSitasyA'dhvano'vasAnamantaH, yadbhAvo bhAvalakSaNaM tasyA'dhvano'dhvavAcizabdasyA'dhvana evA'ntenA'ntavAcinA sahaikArthyaM sAmAnAdhikaraNyaM vA bhavati, tadvibhaktistasmAd bhavatItyarthaH; gate gamyegatazabde'prayujyamAne ityarthaH / gavIdhumataH sAMkAzyaM catvAri yojanAni, caturgha25 yojaneSu gateSu bhavatItyarthaH; evaM lokamadhyAllokAntamuparyadhazca sapta rajjUnAmananti, pakSe-pUrveNa saptamI; gavIdhumataH sAMkAzyaM caturpu yojaneSu, gateSviti gamyate / gata iti kim ? dagdheSu lupteSviti vA pratItau mA bhUt / gamya
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 108.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 286 iti kim ? gatazabdaprayoge mA bhUt-gavIdhumataH sAMkAzyaM caturSu yojaneSu gateSu bhavati, atraikArthyaM na bhavati ; saptamI tu pUrveNa nityaM bhavati / adhvana iti kim ? kArtikyA AgrahAyaNI mAse, atrA'pyaikArthyAbhAve pUrveNa nityaM sptmii| anteneti kim ? adya nazcaturpu gavyUteSu bhojanam, bhojanaM hi bhoktRdharmo nA'dhvano'nta iti pUrvavat saptamyeva / nanvantena sahA'dhvano'bhe- 5 dopacArAt siddhamevaikArthyaM kimanena ? satyam-kAle'pyevaM mA bhUditi vacanam / / 107 / / nyA0 sa0--gate gamye0 / kutazcidavadheH gavIdhumata ityAdilakSaNAt, vivakSitasya iyattAparicchedAyopAttasyAdhvano'vasAnaM-sAMkAzyAdyantaH / yadbhAva iti-yasyAdhvAnazcaturyojanarUpasya bhAvena gamanarUpeNA'paro bhAvaH sAMkAzyabhavanarUpo lakSyate tasyetyarthaH / 10 aikAryamiti-eko'rtho dravyamanekabhedA'dhiSThAnaM yasya sa ekArthastasya bhAva aikArthyam / tadvibhaktiriti-anyathaikavibhaktimantareNa sAmAnAdhikaraNyaM na ghaTeta / gavAmI:-zrIH tAM dadhAti "pR. kAhRSi0" [ uNA0 726. ] iti kiduH, so'trA'sti matuH, avyutpanno vA gviidhumcchbdH| adya nazcatuSu gavyUteSviti-gavyUtiratrAsti viSayatayA'vayavitayA vA "abhrAdibhyaH" [7. 2. 46.] aH, gavyUtaM kroza ekaH / nanvanteneti-caturdA yojaneSu15 yat sAMkAzyaM taccatvAri yojanAni / / 2. 2. 107 / / SaSThI vAnAdare // 2. 2. 108 // yadbhAvo bhAvalakSaNaM tasmin bhAvavati vartamAnAd gauNAnnAmno'nAdare gamyamAne SaSThI vA bhavati, pakSe pUrveNa sptmii| rudato lokasya prAvAjIt, rudati loke prAvAjIt ; krozato bandhuvargasya prAvAjIt, krozati bandhuvarge 20 prAvAjIt ; rudantaM krozantaM vA'nAdRtya prAvrAjIdityarthaH // 108 / / nyA0 sa0-SaSThI vA0 ptamIti-vAzabdamantareNAnAdare paSThayAspavAdatayA saptamI bAdhyeta / nanu "yadbhAva:0" [2. 2. 106.] iti bhAvalakSaNe sAmAnye saptamI, tatrAnAdara iti vizeSe SaSThI, saptamyAmanAdarapratItirarthaprakaraNAderityarthabhedAnna bAdhya-bAdhakabhAvo'stIti kiM pakSe saptamyarthena vAzabdeneti, ucyate-yathA'nAdarAdanyatra25 sAmyataH saptamyasti, evaM "zeSe" [2. 2. 81.] ityanena SaSThyapi, tatrobhayatrApi pravrajan rudatApi lokena nivartyamAnastadrodanamanAdRtya prAvAjIdityanAdaraH prakaraNAdeH pratIyata iti sAmAnye'rthe SaSThI saptamI bAdheteti pakSe tadarthaM vAvacanam / / 2. 2. 108 / /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 106.] saptamI cA'vibhAge nirdhAraNe // 2. 2. 106 // jAti-guNa-kriyAdibhiH samudAyAdekadezasya buddhayA pRthakkaraNaM nirdhAraNam, tasmin gamyamAne gauNAnnAmna: SaSThI saptamI ca bhavati; avibhAge-nirdhAryamANasyaikadezasya samudAyena saha kathaJcidaikye zabdAd gmymaane| kSatriyaH puruSANAM puruSeSu vA zUratamaH, zAlayaH zUkadhAnyAnAM 5 zUkadhAnyeSu pathyatamAH, kRSNA gavAM goSu vA saMpannakSIratamA, dhAvanto gacchatAM gacchatsu vA zoghratamAH, yudhiSThiraH zreSThatamaH kurUNAM kuruSu vaa| avibhAga iti kim ? mAthurAH pATaliputrakebhya ADhayatarAH, paJcAlAH kurubhyaH saMpannatarAH, maitrazca trAt paTuH, ayamasmAdadhikaH; atra hi zabdAt bheda eva pratIyate, na tu kathaJcidaikyamiti na bhavati / paJcamIbAdhanArthaM vacanam,10 anye tu paJcamImapIcchanti-gobhyaH kRSNA saMpannakSIratamA / / 106 / / nyA0 s0--sptmii0| kSatAt trAyate "sthA-pA0" [ 5. 1. 142. ] iti kaH, pRSodarAditvAdalope kSatra, tasyApatya "kSatrAdiyaH" [6. 1. 63.], kSatriyaH puruSAraNAmitya diSu kSatriyatva-zAlitvajAtyA kRSNatvaguNena dhAvanakriyayA, AdizabdA. yudhiSThiraprabhRtisaMjJayA ca nirdhAraNam / nanu nirdhAryamAraNasyAvayavasya samudAyAbhyantaratvAt tatazca15 samudAyasyA'dhikaraNavivakSa yAM vRkSe zAkhetivat sa myAH siddhatvAt saMbandhavivakSAyAM tvavayavasya vRkSasya zAkhetivat SaSThayA api siddhatvAt kimaneneti, naivam-vibhAge pratiSedhArthatvAdasya sarvatraiva nirdhAraNasya vibhAgarUpatvenA'vibhAgapUrvakatvAdavibhAgagrahaNasya nirarthakatvAdavibhAgagrahaNasAmarthyAdavadhAraNamAzrIyate-avibhAgo yatra zabdata eva pratIyate tatra nirdhAraNe saptamI-SaSThyAviti, yathA kSatriyaH puruSANAM puruSeSvityatra nirdhAryamAraNasya 0 kSatriyasya. puruSatvenA'vibhAgapratotiH; tena mAthurA: pATaliputrakebhya ADhayatarA ityatra na bhavati, nahyatra kenacit prakAreNa mAthurANAM pATaliputrakeSvavibhAga: zabdataH pratIyate, nahi pATaliputrakA mAthurA nApyADhayatarA iti vAkyAd bheda eva pratIyate ityAha-zabdAd gamyamAne iti / gavAM kRSNetyAdau vibhajyamAnA gaurgotvena samudAyAdavibhaktA, kAryena tu vibhaktA, tasmAd vibhajyamAnasyaikadezasya vibhAgAzrayasya ca samudAyasya yatra vibhAgA-25 vibhAgau sa evAnayoviSayaH, yatra tu tayovibhAga eva, na kathaJcidaikyaM tatra paJcamyeva bhavati, ata evAha-paJcamobAdhanArthamiti-ayamartha:-nirdhAraNasya vibhAgarUpatvAd yasya hi yato vibhAgastasya tadapekSayA'vadhirUpatvAd apAdAnatvAt "paJcamyapAdAne" [2. 2. 66. ] iti paJcamyAM praptAyAM yatra vibhAgo'pi tatra tadapavAdo yoga ityarthaH, yadyevaM sarvathA samudAyabhAvAnApanne nirdhAraNameva na yujyate, samudAyAddhi ekadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNamityukta-30
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 [ pA0 2. sU0 110.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 261 tvAt, satyametat-buddhayA hi kenacid dharmeNa kalpitena mAthurAH pATaliputrakAca samudAyabhAvamApadyante iti sidhyati nirdhAraNamityadoSaH / / 2. 2. 106 / / kriyAmadhyesdhvakAle paJcamI ca // 2. 2. 110 / / kriyayormadhye yo'dhvA kAlazca tasmin vartamAnAd gauraNAnnAmnaH paJcamI, cakArAt saptamI ca bhavati / ihastho'yamiSvAsaH krozAllakSyaM vidhyati, 5 kroze vA lakSyaM vidhyati ; iha dhAnuSkA'vasthAnamiSamokSo vaikA kriyA, lakSyavyazva dvitIyA, tanmadhye kozo'dhvA; adya bhuktvA munidvarya hAt bhoktA, dvaya vA bhoktA ; atra dvayorbhuktikriyayormadhye dvayahaH kAlaH / nanu ca 'kroze sthitaM lakSyaM vidhyati' dvayahe pUrNe bhuGkte, ityadhikaraNa eva saptamI; 'krozAt niHsRtya sthitaM lakSyaM vidhyati, dvayahamatikramyA'nu bhuGkte' ityapAdAne 10 "gamyayapaH karmA''dhAre" [2. 2. 74.] iti paJcamI siddhaiva, satyam - yadA tvasyaiva kriyAkArakasaMbandhasya phalabhUtA zeSasaMbandhalakSaNottarAvasthA vivakSyate, yathA - dviraha no bhuGkte, yojanasya zRNotIti, tadA'pi kriyAmadhye SaSThI mA bhUditi vacanam / / 110 / / nyA0 sa0-- kriyAmadhye0 / ihastho'yamiti - nanviSvAsa iti dhanurucyate, yathA-15 aGgarAjo maheSvAsa iti, mahAn iSvAso yasyeti vyutpatteH, dhanuzca vyadhane karaNaM, kartA tu maitra di:, tat kathamuktam - iSvAso vidhyatIti, ucyate - iSvAsa iti kriyAzabdo'yamiti yaH vidiSUnasyati - kSipati sa maitrAdirapyucyate; yadvA rUDhizabdatve'pi karaNasya svAtantryavivakSAyAmiSvAso vidhyatIti upapadyata eva yathA sthAlIkaraNasya kartR vivakSAyAM sthAlI pacatItyucyate / bhuktveti-nanvihastho'yamiSvAsa ityAdi kriyAbhedAd yuktamidamudA-20 haraNa, idaM tvayuktamadya muktvA munidvaryahAd bhokta eti bhujikriyAyA ekatvAt, satyambhujikriyAyA ekasyA api kAlabhedAd bhedasya siddhatvAdAdhAro'pi tasyA bhidyate / adhikaraNa eva saptamIti-kriyAmadhyavyava sthitasyAdhvano'dhikaraNatvAt saptamI siddhA, kozaikadezasyAdhikaraNatvAt kroze'pyadhikaraNatvasya vakta u N zakyatvAt; evaM kAlAdapi dvayahe pUrNe ityatra pUrNadvayahasya yadupazliSTamahastatra bhokta tyarthAvasAyAdaupazleSikI saptamI 25 siddhA, paJcamI tvadhvano'pAdAnatvAt krozAnnirgacchadbhiH zarairlakSyaM vidhyatItyarthAvagamAt; kAlAt tu "gamyayapaH 0 [ 2. 2.74 ] iti dvayahamatikramya bhokta etyarthapratIteH, kimartho'yaM yoga ityAkSepArtha: yathA ca zaranirgamanasya dhanurapAdAnaM tathA kozo'pi tasmAdapi hi te nirgacchanti yadvA krozasthaM dhanurapi krozenAbhidhIyate upacArAt, maJcA: krozantItivat / asyaiveti- apAdAnasyAdhArasya vetyarthaH / phalabhUteti - kriyAkArakasaMbandho 30 "
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 111-113.] hi kaTaM karototyAdAvapyasti / tadvayavacchittyai zeSasaMbandhalakSaNA phalabhUtA kAryabhUtottarAvasthA ityuktam / SaSTho mA bhUditi vacanamiti-ayamarthaH-yadA bhojana-zravaNAdau kAlA'dhvano: kriyAkArakajanyaM zeSasaMbandhitvameva kevalaM vivakSyate na tvapAdAnAdhikaraNatve tadA tAbhyAM SaSThyeva syAditi sUtrArambhaH / kiJca yadA dvayaha-krozazabdau dvayahakrozaviSayAveva na tadekadezaviSayau tadA nApAyo nApyAdhArateti SaSThI prApnoti, krozaM 5 vAhayitvA vidhyati, dvayahaM vAhayitvA bhokta ti vA pratItedvitIyA prApnoti tadabAdhanArtho'yaM yoga Arabhyate, vRttau tu SaSThI mA bhUditi SaSThIgrahaNamupalakSaNArtham, tena dvitIyA'pi mA bhUdityarthaH siddho bhavati / / 2. 2. 110 / / adhikena bhUyasarate // 2. 2. 111 // . adhirUDha ityarthe'dhikazabdo nipAtyate, adhirUDha iti kartari karmaNi ca10 to bhavati, tatra yadA kartari tadA'dhika ityanenA'lpIyAnucyate, yadA tu karmaNi tadA bhUyAn, tatra sAmarthyAdalpIyovAcinA'dhikazabdena yuktAd bhUyasobhUyovAcino gauNAnAmnaste-saptamI-paJcamyau bhavataH / adhiko droNaH khAryAm, adhiko droNaH khAryAH / / 111 / / nyA0 s0-adhiken| bhUyasa ityupAdAnAt adhikazabdenAlpIyAnevocyata15 ityAha-sAmarthyAditi / atrAdhikAdhikisaMbandhasya vidyamAnatvAt khArIzabdAt "zeSe" [ 2. 2. 81.] ityanena SaSThI prApnoti, tathA'dhikazabdasya kartR sAdhanAdhyArUDhArthatvAt "karmaNi" [2. 2. 40.] iti dvitoyA ca, atastayorbAdhike saptamI-paJcamyAvanena vidhIyate / / 2. 2. 111 // tRtIyAlpIyasaH // 2. 2. 112 // adhikazabdena sAmarthyAd bhUyovAcinA yuktAdalpIyovAcakAd gauNAnnAmnastRtIyA bhavati / adhikA khArI droNena / / 112 / / nyA0 s0--tRtiiyaa| sAmarthyAditi-alpIyasa ityupAdAnAt karmasAdhano bhUyo'rtho'dhikazabda: pratipattavya iti / kartari tRtIyA siddhaiva SaSThIbAdhanArthaM tu vacanam / / 2. 2. 112 // pRthaga-nAnA paJcamI ca // 2. 2. 113 // pRthag-nAnAzabdAbhyAM yuktAd gauNAnnAmnaH paJcamI tRtIyA ca bhavati / pRthag maitrAt, pRthaga maitreNa; nAnA caitrAt, nAnA caitreNa / yadA pRthag-nAnA 20 25
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 114-116.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 263 zabdAvanyAthauM tadA prabhRtyAdisUtreNa paJcamI siddhaiva tRtIyaivA'nena vidhIyate, yadA tvasahAyAau~ tadA paJcamIvidhAnArthamapodam / anye tu dvitIyAmapIcchanti / / 113 / / Rte divatIyA ca // 2. 2. 114 // Rte ityetadavyayaM varjanArtham, tena yuktAd gauNAnnAmno dvitIyA paJcamI 5 ca bhavati / citraM yathAzrayamRte, nahyaGga vikriyate rAgamRte, Rte dharmAt kutaH sukham / dvitIyAM necchantyeke / / 114 / / nyA0 sa0--Rte dvi0 / nAGga viniyata iti-viSayAdibhiH kartRbhirityarthaH, vikriyata iti karmaNyayaM prayogaH, karmakartari tu "bhUSArtha." [3. 4. 63.] iti kirAditvAt kyapratiSedhaH syAt / / 2. 2. 114 / / 10 vinA te tRtIyA ca // 2. 2. 115 // vinAzabdena yuktAd gauNAnnAmnaste-dvitIyApaJcamyau tRtIyA ca bhavati / vinA vAtam, vinA varSam, na vinA zabdabhAvanAm, yAJcAM vinA viddhi, vinA vAtAt, vinA vAtena / dvitIyAM necchantyanye / / 115 / / nyA0 sa0--vinA te0 / vineti tRtIyAntamavyayam / "prAdyaH karaNavinyAsaH, prANasyordhva samIraNam / sthAnAnAmAbhighAtazca, na vinA zabdabhAvanA " / / 2. 2. 115 / / 15 tulyAthai stutIyA-SaSThayau / 2. 2. 116 // tulyArthairyuktAd gauNAnnAmnastRtIyA-SaSThyau bhavataH / mAtrA tulyaH, mAtustulyaH; pitrA samAnaH, pituH samAnaH; guruNA samaH, guroH samaH; caitreNa 20 sadRzaH, caitrasya sadRzaH / arthagrahaNaM paryAyArtham / upamA nAsti kRSNasya, tulA nAsti sanatkumArasyetyAdAvupamAdayo na tulyArthA iti na bhavati / gauNAdhikArAcca gauriva gavayaH, yathA gaustathA gavaya ityAdau na bhvti| tRtIyAmavikalpya SaSThIvidhAnaM saptamIbAdhanArtham, tena gavAM tulyaH svAmI, gobhistulyaH
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 117-118.] svAmItyatra "svAmIzvarA0" [2. 2. 68. ] ityAdinA saptamI na bhavati / / 116 / / nyA0 sa0--tulyArthaiH / na tulyArthA iti-tulyAdayo hi dharmivAcakAH, tulopamAdayastu tulyatvAdidharmavacanA iti na tulyaarthaaH| gauNAdhikArAcceti-pradhAnA gozabdAnna bhavatItyarthaH, tulyArthatApi nAstIti cakAreNa parihArAntaraM samuccIyata iti 5 zeSaH / nanvanantarAt pUrvasUtrAt tRtIyA'nuvartate, tataH "tulyArthairvA" iti tadvikalpe kRte "ze:" [ 2. 2.81.] ityanena pakSe zeSalakSaNA SaSThI siddhava, kimarthaM tdvidhaanmityaahtRtoyetyaadi| gavAM tulyaH svAmIti-gavAM tulya ityarthaH, yadyasmatsvAmI gavAM tulya ityartho vivakSyate tadA gozabdasya svAmizabdenAyogAt saptamIprAptireva nAstIti / gavaya iti "kI g gavaya ityevaM pRSTo nAgarikaryadA / vadatyAraNyako vArtA yathA gaurgavayastathA / / 2. 2. 116 / / " 10 dvitIyA-SaSThayAvenenAunaJceH // 2. 2. 117 // enapratyayAntena yuktAd gauNAnnAmno dvitIyASaSThyau vibhaktI bhavataH, na cet so'JceH paro vihito bhavati / pUrveNa grAmam, pUrveNa grAmasya ; apareNa grAmam, apareNa grAmasya; dakSiNena vijayAdham, dakSiNena vijayAdhasya ; 15 uttareNa himavantam, uttareNa himavataH / anaJceriti kim ? prAg grAmAt, pratyag grAmAt; udag grAmAt / / 117 / / nyA0 sa0--dvitIyA / pUrveNeti-pUrvasyAmadUravartinyAM dizi "adUre enaH" [7. 2. 122.] // 2. 2. 117 // hetvartha stutIyAdyAH // 2. 2. 118 // 20 hetunimitta kAraNamiti paryAyAH, etadarthaiH zabdairyuktAt pratyAsattastaireva samAnAdhikaraNAd gauNAnnAmnastRtIyAdyAstRtIyA-caturthI-paJcamI-SaSThIsaptamyo bhavanti / dhanena hetunA vasati, dhanAya hetave vasati, dhanAd hetorvasati, dhanasya hetorvasati, dhane hetau vasati; evaM-dhanena nimittena, dhanena kAraNena, dhanenA'padezena; dhanena prayojanenetyAdayo'pi / tatsAmAnAdhika-25 raNyAcca hetvarthebhyo'pi tA eva bhavanti / pratyAsattestaireva samAnAdhikaraNA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 116-120.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 265 diti kim ? annasya hetuH / anye tu hetvarthazabdayoge necchanti, hetuzabdaprayoge tu SaSThImevecchanti / asarvAdyarthamidam / / 118 / / nyA0 sa0-hetvarthaiH / pratyAsatteriti hetvarthastu vyadhikaraNAd hetusaMbandhe SaSThayevAsti, na tatra tRtIyAdyA iti sAmarthyA hetvathaiH samAnAdhikaraNAd hetoreva tRzoyAdyA bhavantIti / nanUttarasUtreNa sarvA vibhaktaya iti sarva vibhaktyantargatatvAt 5 tRtoya'dyA api siddhA:, kimartha mada matyAha-asarvArthamiti / hetau tRtoyAyAM "RNA to:" [2. 2. 76.]. "guNAdastriyAM navA" [2. 2.77.] iti paJcamyAM prAptAyAmayaM vidhirArabhyata iti / / 2. 2. 118 / / sarvAdaH sargaH // 2. 2. 116 // hetvathairyuktAt pratyAsattestatsamAnAdhikaraNAt sarvAdegauMNAnAmnaH srvaa| vibhaktayo bhavanti / ko heturvasati caitraH, kaM hetuM vasati, kena hetunA, kasmai hetave, kasmAd hetoH, kasya hetoH, kasmin hetau; evaM yo hetuH, yaM hetum, yena hetunA, yasmai hetave, yasmAd hetoH, yasya hetoH, yasmin hetau; sa hetuH, taM hetum, tena hetunA, tasmai hetave, tasmAd hetoH, tasya hetoH, tasmin hetau; sarvo hetuH, sarvaM hetum ; bhavAn hetuH, bhavantaM hetum, bhavatA hetunA; ubhau15 hetU, ubhAbhyAM hetubhyAmityAdi ; evaM kiM kAraNaM ?, kiM nimittaM ?, kiM prayojanamityAdi / tatsamAnAdhikaraNAdityeva-kasya hetuH / prathamAM necchantyeke, dvitIyAmapare / / 116 / / nyA0 s0--srvaadeH0| priyAH sarve yasyeti bahavIhau hetvarthayoge'pi na sarvA vibhaktayaH anyapadArthapradhAnatvena sarvAdegauNatvAt, gauNe mukhya ca mukhya kAryasaMpratyaya:820 karmadhAraye paramasarvaM hetu vasatItyAdi tu bhavati, *grahaNavatA nAmnA0* iti tu nopatiSThate'tra / / 2. 2. 116 / / asattvArAdarthATAsiyam // 2. 2. 120 // sattvaM-dravyaM, tato'nyadasattvam, pArAd dUrA'ntikayoH, tantreNobhayograhaNam ; asattvavAcino dUrAdintikArthAcca 'TA Gasi Di am' ityete25 pratyayA bhavanti, gauNAditi nivRttam / dUreNa grAmasya grAmAd vA, dUrAd grAmasya grAmAd vA, dUre grAmasya grAmAd vA, dUraM grAmasya grAmAd vA vasati;
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 121.] evaM viprakRSTena, viprakRSTAt, viprakRSTe, viprakRSTaM grAmasya grAmAd vA tiSThati; antikArthaH-antikena, antikAt, antike, antikaM grAmasya grAmAd vA vasati; evamabhyAzena, abhyAzAt, abhyAze, abhyAzaM grAmasya grAmAd vaa| kecidArAdarthaiH paJcamyantairyuktAt paJcamI necchanti, tenadUrAd grAmasya, antikAd grAmasyetyeva bhavati, na tat sarvasaMmataM paJcamyA 5 api darzanAt "dUrAdAvasathAnmUtraM, dUrAt pAdAvasecanam / dUrAcca bhAvyaM dasyubhyo, dUrAcca kupitAd guroH" // 1 // iti / asattveti kim ? dUraH panthAH, antikaH panthAH, dUrAya pathe dehi, antikAya pathe dehi, dUrasya pathaH, antikasya pathaH svam / kathaM ciraM?, cireNa?,10 cirAya ?, cirAt ?, cirasyeti ? ; vibhaktipratirUpakA nipAtA ete, yathAparasparam, paraspareNa, parasparasyetyAdayaH / / 120 / / nyA0 s0--asttvaa0| asattve pArAdarthaH, na vidyate sattvaM yasya sa cA'sau ArAdarthazca vaa| gauNAditi nivRttamiti-vibhaktisaMbaddhatvAt tannivRttAvityarthaH, atra hi TAdIni vacanAnyupAttAni, na tRtIyAdyA vibhaktayaH / dUreNa grAmasya grAmAd vA ityAdi-15 idaM taditi sarvanAmapratyavamarzayogyArthAbhidhAyakatve'pyeteSAM dharmamAtreNa prayogAdasattvarUpArthAbhidhAyakatvaM na virudhyate, tathA'tra grAmazabdAt "pArAdarthaiH" [ 2. 2. 78. ] iti vA paJcamyAM pakSe "zeSe" [2. 2. 81.] iti sssstthii| antikAya pathe iti-atropapadavibhakta: kArakavibhaktiriti paJcamI bAdhitvA caturthI / na tat sarvasaMmatamiti-yata: kAzikAkAro'pyAha-paJcamyA api darzanAt lokaacaargrnthe| kathamiti-bArAdarthatvA-20 bhAvAt kathamebhyo dvitIyAdyA ityAzaGkArthaH / / 2. 2. 120 // jAtyAkhyAyAM navaiko saMkhyo bahuvat // 2. 2. 121 // jAterekatvAdekavacana eva prApte pakSe bahuvacanArthaM bahuvadbhAva ucyate, jAterAkhyA-abhidhAnaM jAtyAkhyA; tasyAmeko'rtho jAtilakSaNo'saMkhya:-saMkhyAvAcivizeSaNarahito bahuvad vA bhavati / saMpanno yavaH, saMpannA yavAH; saMpanno25 vrIhiH, saMpannA vrIhayaH; jAtyarthasya bahuvadbhAvAt tadvizeSaNAnAmapi bahuvadbhAvaH; tathA cobhayavAcibhyo bahuvacanam / jAtigrahaNaM kim ? caitraH, maitraH /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 122.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 267 AkhyA grahaNaM kim ? kAzyapapratikRtiH kAzyapaH bhavatyayaM jAtizabdo na tvanena jAtirAkhyAyate, kiM tarhi ? pratikRtiH / eka iti kim ? saMpannau vrIhiyavau, " magadheSu stanau pInau, kaliGga eSvakSiNI zubhe" ityAdAvapi savyetaratvalakSaNA'vAntarajAtidvayopAdhiyogAdekatvaM nAstIti bahuvadbhAvo na bhavati ; jAtimAtravivakSAyAM tu bhavatyeva - magadheSu stanAH pInAH, stanaH pInaH; 5 kaliGgaSvakSINi zubhAni prakSi zubhamiti / asaMkhya iti kim ? eko vrIhiH saMpannaH subhikSaM karoti, atra vizeSaraNabhUtasaMkhyAprayogo'stIti 'eke vrIhayaH saMpannAH subhikSaM kurvanti' iti na bhavati / / 121 / / . nyA0 sa0 -- jAtyAkhyAyAM0 / vaiSayike'dhikaraNe saptamI nimittasaptamI vA / jAtyarthasyeti-na jAtizabdasya, tathA sati saMpannA yavA iti yavazabdAdeva jAtizabdAda 10 bahuvacanaM syAt, na saMpannazabdAt tadvizeSaNabhUtAditi, jAtyarthasya bahuvadbhAve saMpannAdivizeSaNAnyapi sAmAnAdhikaraNyAd yavAdizabdopAtte jAtyarthe varttanta iti tebhyo'pi bahutvAzrayaM bahuvacanamupapannamiti / caitraH, maitra iti - neha jAtirabhidheyA yadRcchAzabdatvAdanayo:, jAtirhi sAmAnyamucyate, yacchabalazAbaleya-dhavalaghAvaleyAdyanekavyaktibhedeSu gaugauMrityAdyanuvRttapratyayakAraNamiti, yadi ca bAlakumArAdibhede'nuvarttamAnamabhinna rUpaM jAti- 15 rucyate tathA sati nAjAtiH kazcicchabdArtho'sti iti jAtigrahaNamanarthakaM syAt, tasmAt sAdRzyasAmAnyamiha jAtirna svarUpasAmAnyamiti / bhavatyayaM jAtizabda iti - " gotraM ca caraNaiH saha" iti lakSaNena paramAkhyAgraharaNAt prAdhAnyena jAtAvabhidheyAyAM bhavati, iha tu tadviziSTA pratikRtirAkhyAyate iti / " magadheSu stanau pInau, kaliGgaSvakSiraNI zubhe / bAhU pralambAvaGgeSu, vaGga eSu caraNau dRDhau" / / 2. 2. 121 / / 20 avizeSaNe dvau cAsmadaH // 2. 2. 122 // asmado dvAvekazcArtho vA bahuvad bhavati, pravizeSaNe - na cet tasya vizeSaNaM prayujyate / AvAM brUvaH, vayaM brUmaH, ahaM bravImi vayaM brUmaH / avizeSaNa iti kim ? AvAM gAgyauM brUvaH, ahaM paNDito bravImi zrahaM caitro25 bravImi / kathaM nATye ca dakSA vayam ?, "tvaM rAjA vayamapyupAsitaguruprajJA'bhimAnonnatA: " ?, " sA bAlA vayamapragalbhamanasaH " ? ityAdi ; dakSatvAdInAM vidheyatvenA'vizeSaNatvAd bhaviSyati yadanUdyamAnamavacchedakaM tadvizeSaNamiti / ,
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 123-124.] ekA'nekasvabhAvasyA''tmano'nekasvabhAvavivakSAyAM bahuvacanaM siddhameva, savizeSaNapratiSedhArthaM tu vacanam / / 122 / / nyA0 s0--avishe0| na vizeSaNamavizeSaNam, yadvA vizeSaNasyAbhAvaH / asmadaH ityatra anukrnntvaadsmcchbdkaaryaaprvRttiH| avizeSaraNe ityatra pratiSadhapradhAnaH prasajyo naJ, yadyatra paryudAsaH syAd-vizeSaNAdanyasminniti tadA vizeSaNe na vidhirnApi 5 pratiSedho vizeSaNe tato'nyasmistu prayujyamAne vidhiH, ko'rthaH ? satyapyasmadarthasya vizeSaNe tato'nyasmin prayujyamAne syAdityarthaH, tatazcAhaM maitro bravomItyatrApi mivantasya vizeSyasya bhAvAd maitra iti vizeSaNe satyapi syAdityAha-na cet tasyeti / AvAM brava iti-patra dvayormadhye eko brate tatazca kathamAvAM brava iti, ucyate-dvayorapyabhedopacArAt / vidheyatveneti-ajJAtajJApanoyatvenetyarthaH / ekAnekasvabhAvasyeti-ayamartha:-eko'pyAtmA10 yathaikatvenAnubhUyate tathA draSTA zrotA mantetyAdinAnAtvenApi, nahya kAntenaikatvenAnekatvena vetaravinimuktena pratipattirasti, tatra yathaikatvena dvitvena ca tasmin vivakSite ekavacanaM dvivacanaM ca tathA bahutvavivakSAyAM bahuvacanaM siddham / naTAnAM nRttaM "naTAnnRttaM jyaH" [ 6. 3. 165. ] nATyam / / 2. 2. 122. / / 15 phalgunI-proSThapadasya bhe|| 2. 2. 123 // phalgunIzabdasya proSThapadAzabdasya ca bhe-nakSatra vartamAnasya dvAvathauM bahuvad vA bhavataH / kadA pUrve phalgunyau, kadA pUrvAH phalgunyaH; kadA pUrve proSThapade, kadA pUrvAH proSThapadAH; udite pUrve phalgunyau, uditAH pUrvAH phalgunyaH; udite pUrve proSThapade, uditAH pUrvAH proSThapadAH / bha iti kim ? phalgunISu jAte phalgunyau maannvike| dvAvityeva-tenaikasmin jyotiSi na20 bhavati-dRzyate phlgunii| ekavacanAntaH prayoga eva nAstItyanye / phalgunIproSThapadasyeti zabdaparo nirdezaHkim ? tatparyAyasya mA bhUt-pradya pUrve. bhadrapade / / 123 / / nyA0 s0--phlgu0| proSThapade iti-pravRddhaH oSTho yasya proSTho gaustasyeva pAdau yasyA yayorvA "suprAta0" [ 7. 3. 126. ] iti nipAtyate / / 2. 2. 123. / / 25 gurAvekazca // 2. 2. 124 // gurau-gauravArhe'rthe vartamAnasya zabdasya dvAvekazcA'rtho bahuvad vA bhavati /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 124.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 266 tvaM guruH, yUyaM guravaH; yuvAM gurU, yUyaM guravaH; sa kAruNika upAdhyAyaH, te kAruNikA upAdhyAyAH; tau kAruNikAvupAdhyAyau, te kAruNikA upAdhyAyAH ; eSa me pitA, ete me pitaraH; ayaM tapasvI, ime tapasvinaH; guruziSyau, guruziSyAH; iha bhavAnAha, iha bhavantastvAhuH / ApaH, dArAH, gRhAH, varSAH, paJcAlAH janapadaH, godau grAmaH, khalatikaM vanAni, harItakyaH phalAni, 5 paJcAlamathure, caJcA'bhirUpo manuSya iti / sarvaliGgasaMkhye vastuni syAdvAdamanupatati mukhyopacaritArthA'nupAtini ca zabdA''tmani rUDhitastattalliGgasaMkhyopAdAnavyavasthA'nusarttavyA / / 124 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau dvitIyasyA'dhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / / 2 / 2 / / 10 mUlArkaH zrUyate zAstre, sarvakalyANakAraNam / adhunA mUlarAjastu, citraM lokeSu gIyate / / 6 / / , nyA0 sa0-- gurA0 / kAruNika iti - karuNA prayojanamasya karuNayA vA carati / ayaM bhavAt ihabhavAn "bhavatvAyuH [ 7. 2. e1. ] ityadhikArAt " trap ca' [ 7. 2. 92. ] iti trap, "kvakutra0" [ 7. 2. 93.] iti pazcAnnipAtyate / ime bhavanta: 15 ihabhavantaH / paJcAlAnAM dezo'pi paJcAlA upacArAt / godau - hRdau tatsamIpagrAmo'pi godau / khalatikaM vanAnIti - khalatIti " kuzika 0" [ uNA0 45. ] ityAdinA nipAtyata ityAmnAyaH, yadvA khalAn tiknoti "mUlavibhujAdayaH " [ 5. 1. 114. ] kaH, khalati - kAkhyaparvatasamIpavartivanAnAmapi khalatika ityAkhyA / harati rogAniti "hRruhi0 " [ uNA0 76.] iti Itake - harItakI / paJcAlAzca mathurA ca paJcAlamathure / cIyate 20 upacoyate tRNairiti caJcA / " camerDocaDacau" [ uNA0 122. ] abhimataM rUpaM yasya abhimataM rUpyate vA abhirUpo manuSyazvazvava prakiJcitkaratvAt anupatatIti - anuyAti anuvrajatItyarthaH / anusarttavyeti - liGgAni ca saMkhyAzca tAstAzca tAH liGgasaMkhyAzca tAsAmu - pAdAnaM tasya vyavasthA sA'nusartavyA / nanvApa ityekasyAtmApi jalakariNakAyAM bahuvacanAnto'pzabdaH prayujyate, dArazabdazcaikasyAmapi yoSiti puMlliGgo bahuvacanAnta:, 25 evaM gRha - zabdo'pyekasminnapi gRhe, evaM varSA ityekasminnapi Rtau evaM paJcAlA iti bahuvacanAntenaiko'rtha ucyate janapadaH, tatra bahutvAbhAvAda bahuvacanA'yogaH, yadyasau bahutvasaMkhyAyogI syAt tadaikavacanAnupapattiH janapada iti ekatvAbhAvAt, na ko'rtha eko bhavati aneka virodhAt kathaJcit tathAbhAve tUbhayamapyubhayasaMkhyAyogi syAt, na caitadiSyata iti, evaM godau grAma iti dvitvaikatvaniyamA'yogaH, khalatikaM vanAnItyekavaca - 3 "1 o
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 124.] nAntena baha vabhidhAnamanupapannam, tathA harItakyaH phalAnoti strInapusakayoliGgayorayogaH, tathA paJcAlamathure ityanuttarapadasya dezavRtterbahuviSayasya bahuvabhAvaprati dhAnupapattiH, evaM caJcAbhirUpa ityAdAvapi caJcAdiliGgatA syAdityatra yatnaH karttavyaH, yena sarvaM samaJjasaM syAdityAzaGkAyAmAha- sarvaliGgasaMkhye vastunItyAdisarvANi- trINyapi liGgAni, sarvAzcaekatva-dvitva-bahutvalakSaNAH saMkhyA ekasminna va vastuni santi, tathA hi- vastvartho mAtreti 5 zabdAH sarvatra vastutattve- ghaTavastu ghaTArtho ghaTamAtreti pravarttante iti liGgAni dRzyante ; guNaguriNa-dravyaparyAyA-'vayavAvayavirUpe vastuni ghaTa ityabhedavivakSAyAmekatvasaMkhyA, guNaguNinau dravya-paryAyau avayavA-'vayavinau ghaTau naikaikamAtra iti dvitvasaMkhyA, guNa-paryAyA'vayavAnAM bahatvAta taddha davivakSAyAM gaNAzca guNI ca guNagaNino ghaTA iti bahatvasaMkhyA: na caitadekasmin vastuni syAdvAdAnupAtini viruddhaM syAt, yataH kathaJciditi vAda: syAhAdaH10 tathAhi-sa evAyaM maitra ityAjanmamaraNama viccheda: pratIyate, tanna bhedamAtraM vastu, bAlo'yaM na yuvA, yuvA'yaM na bAlaH, suptA'yaM na utthitaH, utthito'yaM na supta iti vicchedazca pratIyate tannAbhedamAtram, na ca tayorbheda eva 'maitro bAlo maitro yuvA' ityekatvena pratibhAsanAt, gaurazcetivad bhedapratibhAsAbhAvAt, ekAntena bhede'nyataravilopaH, tathA ca bhedAbhedapratibhAsAyogaH, na cAnyatarasya mithyAtvamitarAvizeSA, tasmAdantarAlAvasthaM vastu, tdett|5 syAdvAdAnupAtIti nApAnekarUpatA virudhyate, tadevaM kramAkramabhAvyanekabhedAtmake vastuni sarvamupapadyate, tatrApa iti naikasyAM vyaktau pravartate, api tu bahuvyaktiviSaya eva / evaM dArAdayo'pi pulliGgAH, yathA dvau traya iti bhedaviSayA eva naikaika viSayA eva, ekadravyaviSayatve'pi guNaparyAyAvayavabhedopAdAnAdvastusAmathyod bahutvopapattiH / evaM paJcAlA iti vastuzaktisvAbhAvyAdavayavadvAreNa pravartate, janapada iti samudAyadvAreNa / 20 evaM godau grAma ityAdAvapyekAnekasaMkhyopapattiH / harItakya: phalAnIti liGgabhedazca sarvaliGgatvAd vastunaH / paJcAlamathure iti paJcAlAdonAM bahutvaviSayANAM samAse uttarapadAdanyatra samudAyAbhidhAnaM na tvavayavAbhidhAnamiti bahutvAbhAvaH, niyataviSayAzca zabdazaktayo bhavanti, yathA-rAjJa puruSa iti vAkye rAjazabdo vizeSaNAdiyoginamarthamAcaSTe, vRttau tu tadvilakSaNaM rAjapuruSa iti / caJcAbhirUpo manuSya iti sA zyAnmanuSyavRttezca tadrUpaM25 yanna vishessnnyogi| paJcAlAdizabdAnAM ca kSatriyAdyathavRttInAmapi so'yamityAbhasambandhAdupacArAjjanapadAdyarthe'pi vRttirityukta -mukhyopacaritArthAnupAtinItyAdi / atra ca rUDhiH pramANaM, yato vRddhavyavahArAcchabdArthavyutpattirityucyate-rUDhita iti-rUDhiH ziSTavyavahAre prasiddhiH / tattalliGgasaMkhyopAdAnavyavastheti-sA sA yedAnI pradarziteti / / 2. 2. 124 // ||dvitiiysyaadhyaaysy dvitIyaH paadH|| 30
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 1-3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 301 atha tRtIyaH pAdaH namas-puraso gate ka-kha-pa-phi ra saH // 2. 3. 1 // gatisaMjJakayoH 'namas puras' ityetayoH saMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu sakArAdezo bhavati / namaskRtya, namaskaroti, namaskartA, namaskartum, namaskartavyam; puraskRtya, puraskaroti, puraskartA, puraskartum, puraskartavyam ; 5 puraskhAdaH, puraskhAdanam ; puraspAtaH, puraspatanam, purasphakkaH, purasphakkanam / gateriti kim ? namaH kRtvA, namaH karoti; namaHzabdamuccArayatItyarthaH, namaHzabdasya kRgyoge vikalpena gatisaMjJAvidhAnAd vA tisraH puraH karoti / / 1 / / nyA0 sa0--namas-puraso0 / namaskRtyeti-anamo namaHkaraNaM pUrva"sAkSAdAdi:." [ 3. 1. 14. ] iti gatisaMjJAyAM "gati-kvanya:0" [3. 1. 42.] iti 10 saH / namaH kRtveti-atra namaH zabdAntaraM na tvavyayamiti ama: "anato lup" [3. 2. 6.] / pura iti-"pRka" pipartIti bhrAjAdinipAtanAt kvipi dIrghatve ca "proSThyAdur" [ 4. 4. 117. ] ityuri-pUH, tataH zas / / 2. 3. 1 / / tiraso vA // 2. 3. 2 // gatisaMjJakasya tiraHzabdasya saMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu sakArA-15 ''dezo vA bhavati / tiraskRtya, tiraHkRtya; tiraskaroti, tiraHkaroti; tiraskartA, tiraHkartA; tiraskartum, tiraH kartum / gaterityeva-tiraH kRtvA kASThaM gataH, antardhAvapi "kRgo navA" [3. 1. 10.] iti vikalpena gatisaMjJAvidhAnAt tiraH kRtvA / agaterapyantardhAvicchatyanyaH tiraskRtvA / / 2 / / 20 pusaH // 2. 3. 3 // pumsazabdasaMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu so bhavati / puskokilaH, puMskhananam, puMspAkaH, puMsphalam, puMskAmyati, puMskaH, puMspAzaH / / 3 / /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRha vRttiladhunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 4-5 . ] nyA0 sa0 -- puMsaH / nanu "pumo'ziTayaghoSe0 " [ 1. 3. 6. ] ityatra ramapahAya satvameva vidhIyatAM kimaneneti ? satyam etad vinA 'puzcaraH, puSTiTTibha:' ityAdayo na siddhayantIti prArabhyate; na ca vAcyaM " so ru : " [2.1.72. ] iti rutve tasya zatvaSatvAdau ca kRte sarvAriNa setsyanti ? vidhAnasAmarthyena rutvAbhAvAt / puMskAmyati tra "roH kAmye" [ 2. 3. 7. ] iti niyamAt "nAminastayoH SaH" [ 2.3.8. ] iti SatvaM 5 na, 'pu MskaH, puspAzaH' ityatra tu kRtamapi SatvaM parasmin "puMsaH " [ 2. 3. 3. ] iti satve kartavye "gaSamasat0" [ 2.1.60 ] ityanenAsiddha, tataH saptamapAde satvApekSayA paramapi SatvaM " raNam 0 " [2. 1. 60. ] ityatra jJAtavyam, ataH SatvamarvAcInaM satvaM tu paravidhiriti / / 2. 3. 3. / / 302 ] ziro-sdhasaH pade samAsaikye / / 2. 3.4 // 'ziras adhas' ityetayoH saMbandhino rephasya padazabde pare so bhavati, samAsa kye - tau cennimittanimittinAvekatra samAse bhavataH / ziraspadam, adhaspadam ; "avyayaM pravRddhAdibhiH " [ 3. 1. 48. ] iti samAsaH / pada iti kim ? ziraHkhaNDam / samAseti kim ? ziraH padam adhaH padam / aikya iti kim ? paramaziraHpadam, paramAdhaH padam / / 4 / / ataH kR-kami kaMsa- kumbha-kuzA-karNapAtre navyayasya 10 nyA0 sa0 -- ziro'dhasaH 0 / padazabde para iti na vAcyaM svaM rUpaM zabdasya ityanena kRtrimAkRtrimayoH 0 ityanena yA " tadantaM padam " [ 1.1.20 ] ityAdi sUtra: paribhASitasya grahaNaM prApnotIti, samAsa iti vacanAduttarapadamantareNa ca samAsasyAsambhavAt tasya sAmarthya labdhatvAt padagraharaNAnarthakyaprasaGgAditi / ziraspadam atra "saptamI zauNDAdyaiH" [ 3.1.88. ] iti saH, SaSThItatpuruSo vA / adhaH padam ityatra 20 "avyayaM pravRddhAdibhiH " [ 3. 1.48 ] iti nityaM se prApte bAhulakAd vAkyamapi / "Rte tRtIyAsamAse" [1. 2. 8. ] itivat samAsa ityukto'pi tau zAbdyA vRtyA nirdizyete iti na ko'pi doSa: / / 2. 3.4 / / 15 akArAt parasyAnavyayasaMbandhino rephasya kR kamyAdistheSu ka kha - pa - pheSu pareSu so bhavati, tau cennimittanimittinAvekatra samAse bhavataH / kR-ayaskRt, ayaskAraH, ayaskRtam ; kami - yazaskAmaH payaskAmaH ; kaMsa - ayaskaMsaH, / / 2. 3. 5 / / 25 1
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 5.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 303 payaskaMsaH; kumbha-ayaskumbhaH, payaskumbhaH; dvandva-payaskumbhakapAlAni; kuzAayaskuzA; payaskuzA; karNI-ayaskarNI, payaskarNI; pAtra-ayaspAtram, payaspAtram ; nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNAt-ayaskumbhI, payaspAtrI; zunaskarNa iti tu kaskAdiH / ata iti kim ? gI:kAraH, dhUHkAraH, bhAHkaraNam, vAHpAtram, bhAskara iti tu kaskAdiH / kRkamyAdiSviti kim ? 5 ayaHkIlaH, payaHpAnam / anavyayasyeti kim ? svaHkAraH, prAtaHkAmaH / samAsa ityeva-yazaH karoti / aikya ityeva-upapayaHkAraH, paramayazaHkAmaH / ayasaH kumbhakapAlam-ayaHkumbhakapAlam, payasaH pAtrakhaNDa-payaHpAtrakhaNDam ; atra hi nimittanimittinau naikasamAsasthau, yadA tvevaM samAso'yasaH kumbho'yaskumbhastasya kapAlaM tadA bhavatyevAyaskumbhakapAlamityAdi / iha kR-kamyoH10 kevalayoH samAso na bhavatIti pratyayAntayorgrahaNam / atha kvibantA dhAtutvaM na jahatIti kvibantayoreva kasmAt na bhavati ? "gatikArakasya" [3. 2. 85.] ityAdisUtre kvigrahaNAt, nahyanyapratyayAntAnAM dhAtUttarapadAnAmagrahaNe kvigrahaNamarthavad bhavati / kamigrahaNAt, kAmayatena bhavati-payaH kAmayate payaHkAmA "zIli-kAmibhakSyAcari" [5. 3. 87. ] ityAdinA NaH 115 kamestvaNipayaskAmIti bhavati, kathaM payaskAmA ? kamanaM kAmaH, payasi kAmo'syA iti bahuvrIhiNA bhaviSyati / kamigrahaNenaiva kaMse labdhe pRthak kaMsagrahaNaM jJApakam-astIdamapi darzanam- *uNAdayo'vyutpannAni nAmAnika iti / / 5 / / nyA0 sa0--prataH kR0| ayaskAra iti-atrAyaH karotIti arthakathanamidaM.20 yato'yas am kR araNa iti samAsaH, tato'Nyoge karmanimittA SaSThI na bhavati "na nAmyekasvarAt0" [3. 2. 6.] ityatra sUtre'mo'lupsamAsavidhAnAt / yazaskAma itigiGo vikalpena vidhaanaa| kamirbhavati, vAkyaM tu riNaGantasyaiva kArya, yato'zaviSaye sa vikalpaH zaviSaye tu nityameva / ayaskaMsa ityatra ayasA mizraH kasa iti vRttipadenaiva kriyAyAH prakhyApanAnAstyasAmarthya, vikArivikArasaMbandhaSaSThIsamAso vA, pulliGgAzraye-25 Naiva dRzyata iti striyAM nodAhriyate / "kamUGa" "mA-vA-vadyami0" [ uNA0 563. ] iti saH, kaMste iti vA aca kNsH| ayaskuzeti-prayovikArasyAvivakSitatvAt "bhAjagoNa." [2. 4. 30. ] iti ngiirn| ayaHpradhAna yasyAH sA aya pradhAnA, sA cAsau kuzA ceti karmadhArayaH / ayaskoti-praya iva karaNauM yasyA iti bahuvrIhau
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 6-7.] ' "nAsikodara0" [2. 4. 36.] iti vaikalpiko DIH, samudAyasya tu jAtivAcitve prati- pAye "pAkakarNa0" [2. 4. 55. ] iti nityaH; aya iva karNAyati iti tu kRte'ci gaurAditvAd DI: / ayaskumbhI ityatra gaurAditvAd GIH / zunaskarNa ityatra uSTramukhAditvA * se "SaSThyAH kSepe' [ 3. 2. 30.] alUpa / nanvayaskRtamityAdau kRgadhAtUruttarapadaM nAsti ta. kathaM sakAra ityAha-iha kR-kamyoriti / kathaM payaskAmeti-kameriNaGi 5 "zolikAmi0" [6. 1. 73.] iti Ne-payaHkAmA, piGabhAve tu karmaNo'Ni payaskAmIti prApnoti, tat kathaM payaskAmetyAha-kamanamityAdi / / 2. 3. 5 / / . pratyaye // 2. 3. 6 // anavyayasya yo rephastasya pratyayaviSayeSu ka-kha-pa-pheSu so bhavati / pAza-kalpa-kAH prayojayanti, kAmye vizeSavidhAnAdanyasya cAbhAvAt / payaspA-10 zam, yazaspAzam ; payaskalpam, yazaskalpam ; payaskam, yazaskam / anavyayasyetyeva-svaHpAzam, prAtaHkalpam / pratyaya iti kim ? pAzo bandhaH, kalpo vidhiH, kaM ziraH, payaHpAzaH, payaHkalpaH, payaHkam / / 6 / / nyA0 s0--prtyye| ata itIha nAzrIyate tena payaskalpetyAdi siddham / iha pratyayena samAsAsambhavAH samAsa iti sambaddhamaikya iti ca nAnuvartate / pratyaya iti 15 kimiti-atra pratyayagrahaNAbhAve roH kAmye ceti kAryaM tasya cAyamarthaH-ro: sthAne ka cakArAt kakhapaphi ca so bhavati, tahi niyamaH kathamiti ? ucyate-kakhapaphamadhyapAtitvAt kAmyagrahaNe labdhe yat kAmyagrahaNaM karoti tad jJApayati-roreva kAmye, tatazca pratyayagrahaNaM vinA ayaHpAza ityAdiSvapi "ro: kAmye" [2. 3. 7.] iti sUtreNa satvaM syAt, tanmA prasAGakSIditi pratyayagrahaNam / svaH- pAzamityAdiSu prautsargika napuMsakatvam / payaH-20 kamityatra payasi kamiti kArya na tu SaSThIsamAsaH, "tRptA0" [3.1. 85.] iti niSedhAt / / 2. 3. 6 // roH kAmye // 2. 3. 7 // anavyayasaMbandhino rephasya roreva kAmyapratyaye pare so bhavati / payaskAmyati, yazaskAmyati / roriti kim ? dvAHkAmyati, vAHkAmyati ; 25 ahaHkAmyati / pratyaya ityeva-puruSaiH kAmyam / anavyayasyetyeva-adhaHkAmyati / pUrveNaiva siddhe roreveti niyamArthaM vacanam // 7 // nyA0 sa0-roH kaamye| niyamArthamiti-viparItaniyamastu "varcaskA0"
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 8-9.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 305 [3. 2. 48.] iti nirdezAt pratyaye roH kAmye cetyekayogAbhAvAd vA na // 2. 3.7 / / 'nAminastayoH SaH // 2. 2. 8 // tayoriti pratyayasUtrasaMgRhItAnAM pAza-kalpakAnAM, roH kAmye iti yathAnirdiSTasya kAmyasya ca grahaNam ; tayoH parayo mina uttarasya rephasya SakAra Adezo bhavati / sarpiSpAzam, yajuSpAzam, dhanuSpAzam, gISpAzA, 5 dhUSpAzA; sarpiSkalpam, dhanuSkalpam; gISkalpA, sarpiSkam, sArpiSkaH, dhAnuSkaH; sarpiSkAmyati, dhnusskaamyti| nAmina iti kim ? ayaskalpam / tayoriti kim ? muniH karoti, bhindyuH pApAni / roH kAmya ityeva ? gIHkAmyati, dhUHkAmyati / / 8 / / nyA0 s0--naamin| atra anavyayasyeti vartate, yataH pUrvasUtrAbhyAM sakAre10 prApte'yaM Sa iti, tena uccaiSka ityAdi na bhavati, uccaiSkAmyatItyAdi ca / sArpiSka iti-"pratyaye" [2. 3. 6.] iti sUtre pAza-kalpa-kA ityupalakSaNatvAdikaNo'pi grahaNam yadvA ikAre lupte'yamapi ka ityanenAtrApi SatvaM, sarpiSA saMskRtaH "saMskRte" [6. 4. 3.] itIkaNa , saptamIvAkye tu "saMskRte bhakSye' [ 6. 2. 140. ] ityanenANa syAt / / 2. 3. 8 // nidubahirAviSprAduzcaturAm // 2. 3. 6 // nirAdInAM saMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu So bhavati / bahuvacananirdezo nisdusonirdurozca parigrahArthaH / niSkRtam, niSpItam ; duSkRtam, duSpItam ; bahis-bahiSkRtam, bahiSpItam ; Avis-AviSkRtam, prAviSpItam ; prAdus-prAduSkRtam, catur-catuSkaNTakam, catuSpAtram / kathaM ni3 Skula! 20 du3 SpuruSa ! , naiSkulyam, dauSkulyam ?, ekadezavikRtasyAnanyatvAd / / 6 / / nyA0 s0--nirdurbhiH| prAduSkRtamiti-atra anye tu nibandhakArAH prAduSpItamityapyavIyate, tacca na yukta, tathAhya dyotakaraH-prAduSpItamityasadetadudAharaNaM virodhAt, prAduHzabdasya kRbhvastiviSaya evopalambhAditi / catuSkaNTakamiti-atra bahuvrIhiH samAhAro vA, samAhAre'pi pAtrAditvAt strItvapratiSedhAd GIna bhavati / kathamiti-ayamAzayaH-25 nirduroH SatvamucyamAnamanyatvAt kathamatra, tathAhi-atra paratvAt SakarAt pUrva "durAdAmantryasya0" [7. 4. 66.] iti plutaH ghyaNi vRddhizceti / / 2. 3. 6 / /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 10-11.] suco vA // 2. 3. 10 // sujantAnAM saMbandhino rephasya ka-kha-pa-pheSu pareSu SakAro vA bhavati / dviSkaroti, triSkaroti, triSkhanati, catuSpacati, catuSphalati; pakSe jihvAmUlIyopadhmAnIyau visarjanIyazca bhavati-dvi) (karoti, dviH karoti ; tri) (khanati, triH khanati; catu pacati, catuH pacati; catu- phalati, catuH 5 phalati / sujantasya caturaH paratvAdanena vikalpo na tu pUrveNa nityo vidhiH / kakhapaphItyeva-dvizcarati, tristarati / / 10 / / nyA0 sa0--suco vaa| suca iti na rephasya vizeSaNaM, tena catuSpacatItyatrApi vikalpaH, nahyatra sucaH sthAne rephaH "rAt saH" [2. 1. 60.] iti suco lopAt, ataH sujiti prakRtevizeSaNaM, tatra ca tadantavijJAnamityAha-sujantAnAmiti-evaM hi vijJAyamAne10 suco lope'pi sthAnivadbhAvena sujanta evAyaM catuHzabda iti / na caivaM triSkarotIti trizabdasyApi sujantasambandhitvAt kasmAnna bhavatIti vAcyam, anantare kRtArthatvAditi // 2. 3. 10 // vesuso'pekSAyAm // 2. 3. 11 // is uspratyayAntasya yo rephastasya ka-kha-pa-pheSu pareSu So vA bhavati,15 apekSAyAM-sthAninimittapade cet parasparApekSe bhavataH / sarpiSkaroti, sarpi khAdati, sarpiSpibati, sarpiSphenAyate; dhanuSkaroti, dhanuSkhaNDayati, dhanuSpatati, dhanuSphalati; paramasarpiSkaroti, paramasapiSpibati, paramadhanuSpatati, paramadhanuSpaThati; pakSe sarpiH karoti, paramasarpiH karotItyAdi / isusa iti kim ? paya) (karoti, paya-pibati; isusoH pratyayayorgrahaNAdiha na bhavati, muniH20 karoti, nadIbhiH kriyate, muhuH paThati, bhindya : pApAni; muhurityavyutpannamavyayam / isA sAhacaryAdusa auraNAdikasya grahaNam, teneha na bhavati-cakruH kulAni / tyAdya syapIcchatyanyaH / apekSAyAmiti kim ? tiSThatu sapiH, piba tvamudakam / ekArthIbhAve ca na bhavati-paramasarpiHkuNDam / / 11 / / nyA0 sa0-vesu0 / pratyayayorgrahaNAditi-iha *0pratyayA-pratyayayo:0%25 *lakSaNapratipadoktayo:0% arthavadgrahaNe nAnarthakasya ityanena ca isusoH pratyayayograhaNAdiha na bhavatItyarthaH / / 2. 3. 11 / /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 12-13 . ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 307 nekArtheskriye // 2. 3. 12 // na vidyate kriyA pravRttinimittaM yasya tasminna kArthe - samAnAdhikaraNe pade yat kakhapaphaM tasmin pare isuspratyayAntasya saMbandhino rephasya So na bhavati, "vesuso'pekSAyAm" [2. 3. 11.] ityasyAyaM pratiSedho nAnyasya, tadviSaya evArambhAt sarpi) (kAlakam / yaju -- pItakam / ekArthe iti kim ? s sarpiSkumbhe, sarpi) (kumbhe; dhanuSpuruSasya, dhanu - puruSasya / prakriya iti kim ? sarpiSkriyate, sarpiH kriyate, dhanuSprAptam, dhanuH prAptam / / 12 / / nyA0 sa0 - naikArthe'kriye ekArthe ityatra ekazabdaH samAnArthaH, yathA caitramaitrayokamAteti, ekA-samAnetyarthaH, arthazabdastu idaM tadityAdi sarvanAmnA vyapadizyamAne'nekasya yugapat prayujyamAnasya bhinnapravRttinimittakasya zabdasyAdhikaraNe dravye vartate / sarpi kAlaka- 10 mityAdi - kAlakaM pItakamiti guNavacanamakriyAvAci samAnAdhikaraNamataH pratiSedhaH / pItakamiti - pItazabdaH pAvaditvAt svArthe kaH, yadvA pItena raktamiti "nIlapItAdakam " [ 6.2.4. ] iti kaH / / 2. 3. 12 / / samAse'samastasya / / 2. 3. 13 / / pUrveNAsamastasya isuspratyayAntasya saMbandhino rephasya ka-kha-pa-phe pare So15 bhavati, samAse-tau cennimittanimittinAvekatra samAse bhavataH / sarpiSkumbhaH, asarpiH sarpiH kRtvA sarpiSkRtya, sarpiSkhaNDam, sarpiSpAnam, sarpiSphalam ; dhanuSkRtya, dhanuSkhaNDam, dhanuSpRSTham, dhanuSphalam / samAsa iti kim ? tiSThatu sarpiH, piba tvamudakam / asamastasyeti kim ? paramasarpiH kuNDam, indradhanuHkhaNDam ; pUrveNApi na bhavati samAse satyapekSAyA prabhAvAt / idamevAsamasta-20 syeti vacanaM jJApakam - isusoH "pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. 115.] ityayaM niyamo na bhavati, tena paramasarpiSkaroti, paramasarpiH karotItyatra "vesuso'pekSAyAm" [2. 3. 11.] ityanenAdhikasyApi vikalpo bhavati / bahusapi - SkuNDam, bahusarpiSpAtramityatra tu bahupratyayAderapi samastatvAdanena nityaM bhavati / / 13 / / 25 nyA0 sa0-- samAse0 / sarpiSpAnamiti - "pAnasya bhAvakaraNe" [ 2. 3. 69.] iti tve prApte " SAt pade " [ 2. 3. e2. ] iti niSedhaH / idameveti - nanu paramasarpiSkaroti
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 14. ] paramadhanuSkarotIti paramasarpiH paramadhanuH zabdayorisusantatvAbhAvAnmA bhUt SakAraH, paramuttarapadArthapradhAnatvAt samAsasya sarpi-rdhanuH zabdayorisusantatvAt tadAzrayaH So bhaviSyati, kiM tadarthena jJApakena na caivaM sati paramasarpiH kuNDamityatrApi prApnoti, sarpiH zabdasya kuNDenAsamAsAt, kintu paramasarpiH zabdaH, ucyate - yadyapi paramasarpiH karotyuttarapadArthapradhAne samAse pradhAnasyApekSayA yogAt SatvaM siddhayati, tathApi paramaM sarpiryasya sarpiSaH samIpaM 5 sarpiSo niSkrAntamiti - parama sarpiSkaroti, upasarpiSkaroti, niHsarpiSkarotItyatra na siddhayati, sarpiH zabdasya karotikriyAyAzca vyapekSAbhAvAditi tadarthamidaM jJApakamiti bhAvaH / / 2. 3. 13 / / 308 ] bhrAtRSputra-kaskAdayaH / / 2. 3. 14 // bhrAtuSputrAdayaH kaskAdayazca ka kha - pa - pheSu pareSu rephasya sthAne yathAsaMkhyaM 10 kRtaSatva-satvAH sAdhavo bhavanti / bhrAtuSputraH, "RtAM vidyA - yonisaMbandhe" [ 3. 2. 37. ] iti SaSThyA pralup, paramasarpiSkuNDikA, paramadhanuSkapAlam, paramabarhiSpUlaH, paramayajuSpAtram atra sarpiSkuNDikA - dhanuSkapAla- barhiSpUlayajuSpAtrANAM pUrveNa Satve siddhe'pi samastArthamiha pAThaH, anye tveSAM samastAnAM SatvaM na manyante, tanmate tu - paramasarpiH kuNDiketyAdiSu SatvaM na bhavati / kaskaH - 15 vIpsAyAM dvirvacanam; kutaH kutaH zrAgataH kautaskutaH; zunaskarNaH - "SaSThyAH kSepe" [3. 2. 30.] ityalup; sadyaskAlaH - bahuvrIhirasamAso vA; sadyaH krayaNaM sadyaskrIH, tatra bhavaH - sAdyastraH / bhrAtuSputra, sarpiSkuNDikA, barhiSpUla, yajuSpAtra iti bhrAtuSputrAdayaH / kaskaH, kautaskutaH, zunaskarNaH, sadyaskAlaH, sadyastrIH, sAdyaskraH, bhAskaraH, ahaskaraH, ayaskANDaH, tamaskANDaH, ayaskAntaH, 20 ayaskuNDaH, medaspiNDa; prayaspiNDa iti kaskAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena yathAdarzanamanye'pi bhavanti / sarvatra nAminaH parasya rephasya Satvamanyatra satvaM draSTavyam / / 14 / / nyA0 sa0 -- bhrAtuSputra0 / sAdyaskraH sadyaskrIzabdAdeva sAdyastrasya siddhatvAt pRthagupAdAnaM pratyayAntaranivRttyarthaM tena sadyastriyo bhAvaH - sadyaH krItA ityatra na satvam 125 kautaskutaH garaNapAThAdaraNa, anyathA "kvehAmAtra0" [ 6.3.16. ] iti tyac syAt, kiJca tasantasya prathamAntatvena "tataH 0 [ 6. 3. 146 ] iti paJcamyantAd vidhIyamAno na prApnoti / kecit tvapaJcamyantAdadhi praNamicchanti, satastanmatena " tata zrAgate" [ 6. 3. 146. ] ityanena vA'Na / nanu dvitve tata ekapadatvAbhAvAt kathaM " tata zrAgate"
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 15.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 306 [6. 3. 146.] ityaNa ? satyam-bhUtapUrvakanyAyAd bhaviSyati / ahaskaraH-ahaH kirati lihAdyaciti kArya, kRgastu "ataH kRkami0" [2. 3. 5.] iti siddhameva / ayaskAnteti-kanai ityasya rUpaM, kAmapatestu "ataH kRkami0" [2. 3. 5.] iti siddhameva, kAmapatervA samastArthamiha pAThaH, tena paramAyaskAnta ityapi bhavati / kaska iti-yadyevaM "kaH kaH kutra na ghughurApitadhuroghoro curet sUkaraH" ityAdi katham ?, yatastatrApi kaska: 5 iti syAt, satyam-paramatAbhiprAyeNa, te hi "bhrAtuSputra." [ 2. 3. 14. ] iti sUtraM sandhividhau vidadhati, tato virAme vivakSite sati "na sandhiH" [1. 3. 52.] ityasya pravRtterna satvam / / 2. 3. 14 // nAmyantasthA-kavargAt padAntaH kRtasya saH ziinAntare'pi // 2. 3. 15 // 10 nAmino'ntasthAyAH kavargAcca parasya padAntaH-padamadhye kRtasya-vihitasya kRtasaMbandhino vA saH sakArasya So bhavati, ziTA nakAreNa cAntare'pivyavadhAne'pi / nAminaH-AziSA, agniSu, nadISu, vAyuSu, vadhUSu, pitRSu, eSA, goSa, nauSa, siSeve, ziSyate, cicISati, suSvApa, lulUSati, jeSyati, anaiSIt , acyoSTa, akauSIt ; 'sarpiSmAn , yajuSmAn, doSmAn' ityAdau "na15 staM matvarthe " [1. 1. 23.] iti padapratiSedhAt padamadhyatvam / antasthAyAHgIrSu, dhUrSu, cikIrSati, pupUrSati, halSu / kavargAt-vAkSu, tvakSu, pipakSati, zikSati, apASu, kruSu / ziDnAntare'pi-sarpiSSu, haviSSu, atra sakAreNa vyavadhAnam; sarpiHSu, dhanuHSu; sISi, yajUMSi, bahvAzIMSi kulAni nakArasyAvazyamanusvArabhavanAt ziTgrahaNenaiva siddhe nakAropAdAnaM nakArasthAnenaivAnu-20 svAreNa yathA syAdityevamartham, tena makArAnusvAreNa na bhavati- puMsu / ziTA nakAreNa cAntare iti pratyekaM vAkyaparisamApterubhayavyavadhAne na bhavati"Nisuki cumbane" nisse / nAmyantasthAkavargAditi kim ? aso, dAsyati / padAnta iti kim ? padAdau padAnte ca mA bhUt-dadhisek , dadhisecau; ISadaparisamAptaH sek-bahusek , bahusecau; atrAntarvatinyA vibhaktyA sek-25 zabdasya padatvAt sakArasya padAditvam ; ante-agnistatra / kRtasyeti kim ? bisam, musalam, sisAdhayiSati / atha bisaM bisaM, musalaM musalamityAdau dvitve kRte sakArasya SatvaM kasmAd na bhavati ? ucyate-nAtra kRtaH sakAraH kintu
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 16-16.] tatsaMpRktaH samudAyo dviruccAryate / tisRbhirityatra tu vidhAnabalAt na bhavati / adhikArazcAyamA SatvavidhaiH / / 15 // nyA0 sa0-nAmyantasthA0 / anusvArabhavanAditi-nityatvAdantaraGgatvAccetyarthaH / bisamiti-avyutpanno grAhyaH, na tu "paTi-vIbhyAM DisaDisI" [ uNA0 576. ] iti; yadvA "visaca preraNe" visyati "nAmyUpAntyaH " [5.1.54. ] iti ke-visam; 5 yadA tu Disa-Disau tadA vidhAnasAmarthyAnna bhavati / / 2. 3. 15 // samAsegneH stutaH // 2. 3. 16 // agnizabdAt parasya stutzabdasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati / agniSTut, agniSTutau; agniSTutaH / / 16 / / nyA0 s0-smaase0| asaSa iti vacanAt sakArasya padamadhyatvaM nAstIti10 vacanam / / 2. 3. 16 / / jyotirAyubhyAM ca stomasya // 2. 3. 17 // jyotirAyuHzabdAbhyAmagnezca parasya stomazabdasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati / jyotiHSTomaH, Ayu:STomaH; agniSTomaH / - samAsa ityevajyotiH stomaM darzayati / / 17 / / nyA0 sa0-jyotirAyuH / jyotiH stomaM darzayatIti-jyotiH pradIpAdi kartR samUhaM darzayatItyarthaH / / 2. 3. 17 // mAtR-pituH svasuH // 2. 3. 18 // mAtRpitRbhyAM parasya svasRzabdasaMbandhina: sakArasya samAse So bhavati / mAtRSvasA, pitRssvsaa| samAsa ityeva-mAtuH svasA, pitaH svasA / / 18 / / 20 nyA0 s0--maatR-pituH| akRtatvAt padAditvAccAprAptavidhAnam / mAtRpiturityatra sUtratvAt "pA dvandva" [2. 2. 36.] iti na pravartate / vandiratnamatistuAkArasyAnirdeza RkArAntasvarUpaparigrahArthaH, RkArAntasvarUpaM SaSThItatpuruSa eva na tu dvandva iti manyate / / 2.3.18 / / alapi vA // 2. 3. 16 // mAtRpitRbhyAM parasya svasRzabdasaMbandhinaH sakArasyA'lupi samAse So vA 15 25
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 20-22.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 311 bhavati / mAtuHSvasA, mAtuHsvasA; pituHSvasA, pituHsvasA;-"svasRpatyorvA" [3. 2. 38.] iti SaSThyA alup / samAsa ityeva-mAtuH svasA, pituH svasA // 16 // nyA0 sa0-alupi vaa| pUrveNa prApte vibhaasseymaarbhyte| mAtuHzvaseti"zaSase zaSasaM vA" [ 1. 3. 6. ] iti pAkSike rasya satve cAtUrUpyam / / 2. 3. 16 / / 5 ni-nadyAH snAte. kauzale // 2. 3. 20 // ninadIzabdAbhyAM parasya snAteH saMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati, kauzale-naipuNye gamyamAne / niSNaH kaTakaraNe, niSNAtaH kaTakaraNe; nadISNaH prataraNe, nadISNAtaH prataraNe; kuzala ityarthaH / nadyAH snAtasya necchantyeke / kauzala iti kim ? nisnAtaH, nadIsnaH, yaH srotasA hriyate // 20 // 10 nyA0 sa0--ni-nadyAH / nadISNAtaH prataraNe ityAdiSvavayavArtho vyutpattyarthamevAzrIyate, kRtaSatvena tvanena kriyAsu tAtparyeNAnuSThAtocyate-'nadyAH snAtasya' ityatra / eka iti-candraprabhRtayaH, te hi nadyAH snAtasya neH snAtasya vecchanti / / 2. 3. 20 // prate. snAtasya sUtre // 2. 3. 21 // prateH parasya snAtasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati, sUtre'bhidheye,15 vizeSAnupAdAnAt corNAdisUtraM vyAkaraNAdisUtraM ca gRhyate / pratiSNAtaM sUtram-UrNAdisUtraM kSAlanena zuddham, vyAkaraNAdisUtraM tvativyAptyAdidoSAbhAvena zuddhamityarthaH / sUtra iti kim ? pratisnAtamanyat / pratyayAntopAdAnaM pratyayAntaranivRttyartham-pratisnAtR sUtram, pratisnAyakaM sUtram // 21 // nyA0 sa0-prateH snaa0| pratyayAntaranivRtyarthamiti-anyathA pUrvasUtrAt snAti-20 ranuvatiSyata eva kiM tadupAdAnena ityarthaH / / 2. 3. 21 / / snAnasya nAmni // 2. 3. 22 // prateH parasya snAnasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati, sUtraviSaye nAmni-samudAyazcet sUtraviSayaM nAma bhavatItyarthaH / pratiSNAnaM sUtramityarthaH / nAmnIti kim ? pratisnAnamanyat / / 22 / / 25
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 ] - bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 23-25.] . nyA0 sa0--snAnasya naamni| pratiSNAnamiti-pratisnAtIti nandyAdibhyo / ramyAdibhyo vA'naH, athavA pratisnAti teneti karaNe'naT / / 2. 3. 22 / / veH straH // 2. 3. 23 // ve: parasya stRNAteH sakArasya samAse So bhavati, nAmni-samudAyazcat saMjJAviSayo bhavati / viSTaro vRkSaH, viSTaramAsanam, viSTArapaGktizchandaH; 5 viSTArabRhatI chandaH / nAmnItyeva-vistaro vacasAm, vistAraH paTasya // 23 // nyA0 sa0-veH strH| viSTaramAsanamiti atra viSTaro'tarI, napusakatvam / viSTArapaGktiriti-vistIryate "chandonAmni" [5. 3.70.] iti ghaJ, vistarasya paGi ktaH, 'vistarasya bRhatIti tu vAkye na ghaJ saMjJAyA abhAvAt, samudAyena hi saMjJA10 gamyate / saMjJAviSayatvaM ca sAmastyena ekadezena ca bhavatIti krameNodAharati-viSTara ityAdi-vistIryata iti "yuvarNa0" [5. 3. 28.] ityli-vissttrH| viSTAra iti hi chandonAmno'vayavaH, viSTArapaGktiH / / 2. 3. 23 / / abhiniSTAnaH // 2. 3. 24 // 'abhinis' ityetasmAt paraH, STAnazabdaH samAse kRtaSatvo nipAtyate,15 nAmni-samudAyazcat saMjJAviSayo bhavati / abhiniSTAno varNaH, visargasyaiSA saMjJA, varNamAtrasyetyanye / nAmnItyeva-abhiniHstanyate abhinistAno mRdaGgaH // 24 // nyA0 s0--abhi-ni0| atropalakSaNatvAnniro'pi grhH| "vyatyaye lug vA" [ 1. 3. 56. ] raluk // 2. 3. 24 / / 20 gavi-yudheH sthirasya // 2. 3. 25 // 'gavi yudhi' ityetAbhyAM parasya sthirazabdasaMbandhinaH sasya samAse So bhavati, naamni| gaviSThiraH, asmAdeva nirdezAt saptamyA alup yudhiSThiraH / / 25 // ___ nyA0 sa0--gavi-yudheH / anayoH saptamyantAnukaraNayorapi yudhazabdasya yathA-25 prApta: "avyazcanAt0" [ 3. 2. 18. ] ityanenaivAlup / / 2. 3. 25 / /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 26-28.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 313 10 etyakaH // 2. 3. 26 // kakAravajitAnnAmyantasthAkavargAt parasya sakArasya eti-ekAre pare samAse So bhavati, nAmni / hariSeNaH, zrISaNaH, vAyuSeNaH, mAtRSeNaH / etIti kim ? harisiMhaH / aka iti kim ? viSvaksenaH, zatabhiSaksenaH / nAmnItyeva-pRthvI senAsya-pRthusenaH / nAmyantasthAkavargAdityeva-sarvasenaH, 5 mahAsenaH / / 26 // nyA0 s0--etykH| viSvaksenaH viSuvati parasenAM viSUH, prerakaH, tamaJcati kvipi GyAM viSacI; viSuzabdo'vyayaM vA nAnAtve vartate, tadaJcati; yadvA viSvagityavyayaM sAmastye ca vartate, pazcAt triSvapi bahuvrIhiH / / 2. 3. 26 / / bhAdito vA // 2. 3. 27 // bhaM-nakSatraM, tadvAcina ikArAntAt parasya sakArasyaikAre pare samAse So vA bhavati, naamni| rohiNiSeNaH, rohiNisenaH; revatiSeNaH, revatisenaH; bharaNiSeNaH, bharagisenaH; "DyApo bahulaM nAmni" [2. 4. 66.] iti hrasvaH / ita iti kim ? punarvasuSeNaH, atra pUrveNa nityameva, zatabhiSaksenaH / / 27 // nyA0 sa0--bhAdi0 / bibharti karaNe'naTi, "R-hR0" [uNA0 638.] ityAdyaNau vA bharaNiH / rohiNya iva revatya iva bharaNya iva kalyANinI senA yasyeti / punarvasuSeNa ityAdi-punarvasvanayorArAdhitayoH punarvasU, zatabhiSaj nakSatramato bha iti vyAvRttena dvayaGgavaikalyam / / 2. 3. 27 // vi-ku-shmi-pre| sthalasya // 2. 3. 28 // vi-ku-zami-paribhyaH parasya sthalazabdasaMbandhinaH sakArasya samAse So bhavati / nAmnIti nivRttam / vigataM vInAM vA pakSiNAM sthalaM-viSThalam, kutsitaM ko:-pRthvyA vA sthala-kuSThalam, zamInAM sthalaM zamiSThalam, "DyApo bahulaM nAmni" [2. 4. 66.] iti hrasvaH, sUtre hrasvasya zamizabdasyoccAraNAd dIrghAnna bhavati-zamIsthalam, dIrghAdapyeke; parigataM sthalaM pariSThalam / 25 ebhya iti kim ? bhUmisthalam / / 28 / / 15
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 26-30.] nyA0 s0-vi-ku-shmi0| nAmnIti nivRttam viSThalAdizabdAt saMjJAyA / apratIteH uttaratra gotragrahaNAd vaa| sthalamiti-tiSThatyatra sikatAdikamiti "stho vA" [ uNA0 473. ] al:-sthlH| zamiSThalamiti-zamizabda: zamazabdo vA, zame: "ito'ktya." [ 2. 4. 32. ] iti GIH / atra zamAd gaurAditvAd ngii:| vi-kuzabdAvavyayA-'navyayau vizeSAnupAdAnAd dvAvapi gRhya te, tatrAvyayapakSe "gatikvanya0" [ 3. 1. 5 42. ] iti "prAtyava0" [ 3. 1. 47. ] iti ca tatpuruSo'nyatra SaSThIsamAsa ityAhavigataM vInAM veti / dIrghAnna bhavatIti-bAhulakAna hrasva ityarthaH / / 2. 3. 28 / / kapegotre // 2. 3. 26 // kapizabdAt parasya sthalazabdasaMbandhina: sakArasya samAse So bhavati, gotre'bhidheye / kapiSThalo, nAma gotrasya pravartayitA, yasya kApiSThaliH putraH / 10 gotramiha laukikaM gRhyate, loke cAdyapuruSA ye'patyasaMtateH pravartayitAro yannAmno'patyasaMtatirvyapadizyate te'bhidhIyante / gotra iti kim ? kapInAM sthalaM kapisthalam / / 26 / / nyA0 s0-kpeH| kapibhirAvRtaM sthalamasya tasyApatyaM "bAha vAdibhyo gotre" [ 6. 1. 32. ] iJ pratyayaH / gotramihetyAdi-na tu svApatyasantAnasyetyAdi-lakSaNaM15 zAstrIyam / / 2. 3. 26 / / go-ambA-99mba-savyA-apa-diva-tri bhUmyagni-zeku-zAkvaDaNu-maji-pujhija-bahiHparame-dive sthasya // 2. 3. 30 // 'go ambA aAmba savya apa dvi tri bhUmi agni zeku zaku ku agu maji puji barhis parame divi' ityetebhyaH parasya sthazabdasaMbandhinaH sakArasya20 samAse So bhvti| goSTham, ambASThaH, "DyApo bahulaM nAmni" [2. 4. 66.] iti hRsvatve ambaSThaH, zliSTanirdezAdubhAbhyAmapi bhavati-AmbaSThaH; savyaSThaH, apaSThaH, dviSThaH, triSThaH, bhUmiSThaH, agniSThaH, zekuSThaH, zaGkuSThaH, kuSThaH, aGguSThaH, maJjiSThaH, puJjiSThaH, bahiSThaH, parameSThaH, diviSThaH, ata eva nipAtanAt saptamyA alup, "tatpuruSe kRti" [3. 2. 20.] iti tu "nem-25 siddhasthe" [3. 2. 26.] iti pratiSedhAt nopatiSThate // 30 / / nyA0 sa0-go'mbAmba0 / AmbaSThaH ambyate apahnavakAritayA ghatri, athavA
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 31-33. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH "1 amyate iti "zamya meriMgadvA" [ uraNA0 318. ] zrambo'pahnavakartA, tasyAyaM kAryabhUtaH ariNa-Ambo'pahnavarUpo dharmaH, tatra tiSThatItyatra sarvatra "sthA - pAsnA - traH kaH " [ 5. 1. 142. ] apatiSThatItyatra tu "upasargAdAto Da: " [ 5. 1.56 . ] iti Da: pratyaya:apaSThaH / zradhikaraNe tu goSThamityatra "sthAdibhyaH kaH " [ 53.82. ] zIGak zamUc ityanayo: "kaizI - zami0 [ uNA0 746. ] iti kau - zekurudbhidvizeSaH, zaGa kustu 5 "zaGkuH patra-zirAjAle saGkhyA - kIlakazambhuSu / " savanIyaH savyaH "ya eccAta: " [ 5.1.28. ] ma e H sautrasya "padi paThi0" [ [ uraNA0 607 ] iti ipratyaye makhaH / "pUGa pavane" ityasmAt "puvaH pun ca" [ uNA0 128. ] iti je - pukha:, sa ivAcarati "karttuH kvip0" [ 3. 4.25 ] tasya lup / puJjatIti "svarebhya i:" [ 1. 3. 30. ] pukha: / / 2. 3. 30 // : 10 [ 315 nidu ssoH sedha-sandhi-sAmnAm // 2. 3. 31 / / nirAdibhyaH pareSAM sedhAdInAM sasya samAse So bhavati, vacanabhedAd yathAsaMkhyAbhAvaH / niHSedha:, duHSedhaH, suSedhaH niHSandhiH, duHSandhiH, suSandhiH; niHSAma, duHSAma, suSAma / / 31 / / nyA0 sa0--- nirdu sso : 0 / atra rephasya sakAre'nena ziDantaratvAt parasakArasya 15 'Satve pUrvasakArasya ca "sasya za Sau" [ 1. 3. 61.] iti Satve - niSedhAdayaH / / 2.3.31 / / praSThozgrage // / 2. 3. 32 // prAt parasya sthasakArasya So nipAtyate, agrage- agragAmiNyabhidheye / praSTho'gragAmI, prastho'nyaH / / 32 / / nyA0 sa0 -- praSTho'gra0 / pratiSThate - praSThaH, "upasargAdAto Da: 0" [ 5. 1. 56. ]20 " na tu "sthA pA0 [ 5. 1. 142. ] iti kaH, tasya nAmapUrvAddhAtorvihitatvAt nAmagrahaNe ca prAyeNopasargasya na grahaNamityasyArthasya jJApayiSyamANatvAt / / 2. 3. 32 / / bhIruSThAnAdayaH // 2. 3. 33 / / bhIruSThAnAdayaH zabdAH samAse kRtaSatvAH sAdhavo bhavanti / bhIrUNAM sthAnaM-bhIruSThAnam, zrRGgulInAM saGgaH - praGguliSaGgaH; praGguliSaGgA yavAgUH 125 --bhIruSThAna, zrRGguliSaGga, savyeSTha, parameSThin, suSThu, duSThu, apaSThu, vaniSThu,
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 34.] gauriSaktha, pratiSNikA, nauSecikA, dundubhiSevaNa' iti bhIruSThAnAdayaH / / samAsa ityeva-bhIroH sthAnamityAdi / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 33 / / nyA0 sa0--bhIruSThAna / savye tiSThati "savyAt sthaH' [uNA0 855.] iti Diti Rpratyaye-savyeSTha, "tatpuruSa kRti" [ 3. 2. 20. ] iti saptamyalup, asau savyeSThAsArathiH / anye-RpratyayAntasya cchandoviSayatvAdAkArAntaH kvibanto'yamiti manyante, 5 tanmate-'savyeSTAH' iti visargAntaH, "tatpuruSe kRti" [3. 2. 20.] ityalup / parameSThinityatra gaNapAThasAmarthyAdalup / suSThu ityAdi-atra "duHsvapa-vanibhyaH sthaH" [ uNA0 732. ] iti upratyaye suSThvAdayaH / zobhanaM sthAnaM yatra tat suSThu duSThu iti pRSodarAditvAd vA, kriyApradhAnAvetau suSTha karoti duSThu karotIti kriyApadasaMnidhAvevetayoH prayogAt / gauriSakthaH gauryA iva sakthinI yasya "sakthya:0" [7. 3. 126.] 10 iti Ta: "DyApo bahulam" [ 2. 4. 66. ] iti hrsvH| pratiSNiketyatra pratisnAtIti "upasargAdAtaH0" [5. 1. 56. ] iti pratisnA, yadvA pratisnAntyasyAM "sthAdibhya:0" [5. 3. 82.] iti ke "gati-kvanya0" [ 3. 1. 42. ] iti saH, tataH svArthe ke "yAdIduta:0" [2. 4. 104.] iti hrasvatve "iccApuso'ni0" [2. 4. 107.] itItve sstve| prAkRtigaNArthamiti-patra nauSecanaM dundubhiSecanamityAdi jJeyam15 // 2. 3. 33 // hasvAnAmnasti // 2. 3. 34 // nAmno vihite takArAdau pratyaye pare hrasvAnnAmina uttarasya sakArasya So bhavati / tal-tva-tas-tya-taya-tarap-tamapaH prayojayanti / sarpiSTA, yajuSTA; sarpiSTvam, yajuSTvam ; sarpiSTaH, yajuSTaH; niSTayaH catuSTayaH; sarpiSTaram,20 vapuSTaram ; sarpiSTamam, vapuSTamam / prasiddhaM bahiraGgamantaraGga iti plutatvasyAsiddhatvAdihApi bhavati-sarpi3STvam, catu3STayaH, sarpi3STaram, yaju3STamam / hrasvAditi kim ? gIstvam, dhUstvam, gIstarA, dhUstamA, uccastarAm, uccastamAm nAmina ityeva-tejastA, tejastvam, payastA, payastvam, tejastaram, tejastamam / nAmna iti kim ? bhindya starAm / 25 vihitavizeSaNaM kim ? sarpistatra, sarpiSastaraNaM tamanaM vA-sarpistaraH, sarpistamaH / tIti kim ? sarpissAd bhavati / / 34 / / nyA0 sa0-hrasvAnnA0 / sarpiSTa ityatra "grahIyaruha0" [7. 2. 88.] iti tas /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 35-36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 317 antaraGga iti prayamarthaH paratvAd pUrvamapi lupte grAmantryAdyAzrayatvena bahiraGgatvaM lupasya / sapistatreti - nanu sarpistatretyAdau "vesuso'pekSAyAm" [2. 3. 11.] ityasya kakhapaphIti vyAvRttyaiva SatvavyAvRtteH siddhatvAt kimanena ? naivam - apekSAyAM prAptiranena tu anapekSAyAmapi zaGkayate, yathA- pazyAtra sarpistatra yajurvartata iti / / 2. 3. 34 / / nisastapeznAsevAyAm // 2. 3. 35 // nisaH saMbandhinaH sakArasya takArAdau tapatau pare So bhavati, anAniSTapati suvarNam, sakRdagni sparzanistapati suvarNaM suvarNakAraH, punaH sevAyAmarthe, punaH punaH karaNamAsevA / yatItyarthaH / anAsevAyAmiti kim ? punastapatItyarthaH / ' niSTaptaM rakSo niSTaptA arAtayaH' ityatra tu sadapyAsevanaM na vivakSyate / tItyeva-niratapat / zanirdezo bhauvAdikaparigrahArthaH, yaGlub - 10 nivRttyarthazva, nistAtapti, nistAtapIti / *" tivA zavA'nubandhena nirdiSTaM yad gaNena ca / ekasvaranimittaM ca paJcaitAni na yaGlupi" / / / / 35 / / 5 nyA0 sa0-- nisastape0 / niratapaditi - atra pUrvaM kRtamapi SatvaM parasminnaDAgame "NaSamasat0" [ 2. 1. 60. ] ityanena prasiddham / nistAtapIti pratra bhRzaM niSTapatIti 15 vAkyaM kAryam, AbhIkSaNye tu anAsevAyAmiti vyAvRttyaiva nirastatvAd | antyatvAdaprApte vacanam / / 2. 3. 35 / / ghas-vasaH // / 2. 3. 36 // , nAmyantasthAkavargAt parasya ghaservasezca dhAtoH saMbandhinaH sakArasya So bhavati / jakSatu:, jakSuH, jakSivAn; USatuH USuH, uSitaH, uSitavAn 120 ghasiriha prakRtyantaram, pradezasya kRtatvenaiva siddhatvAt, prakRtasakArArthaM vacanam / ziDnAntare'pi - bahUSi, bahuSu vasantIti nagarANi / tyeva - jaghAsa, vasati / / 36 / / nAmyantasthAkavargAdi nyA0 sa0-ghasvasaH / atra vaso bhauvAdikasya grahaH, ityasya tu vRdabhAvena nAminaH sasyAsaMbhavAt, *pradAdyanadAdyoH bahUMSIti - vasantIti kvipi yvRti uSaH, bahavaH uSo vAstavyA yeSu tAni "vasik prAcchAdane" iti nyAyAd vA 125 atra nAgamarUpe
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ] bRhadvRttiladhunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 37-38.] syAdividhau prathamaM kRtamapi SatvaM nivartata iti prAg nAgamaH, tasmin ca nAmino vyavadhAne- / 'pi ziDnAntare'pi iti Satvam / / 2. 3. 36 / / Ni-storevAsvada-svida-sahaH SaNi // 2. 3. 37 // svada-svida-sahavarjitAnAM NyantAnAM stautereva ca saMbandhinaH sakArasya nAmyantasthAkavargAt parasya SaNi-SatvabhUte sani pare So bhavati, nAnyeSAm / 5 siSevayiSati, suSvApayiSati, siSedhayiSati; tuSTUpati / svadAdiparyudAsaH kim ? sisvAdayiSati, sisvedayiSati, sisAhayiSati / stautisAhacaryAt svadAdiparyudAsena sadRzagrahaNAcca NyantAnAmapi SopadezAnAmeva grahaNam, tathA ca kRtatvAt sakArasya "nAmyantasthAkavargA." [2. 3. 15.] AdisUtreNaiva siddhe niyamArthaM vacanam-Nistoreva SaNi SatvaM nAnyasya, teneha na bhavati-10 susUSati, sisikSati, sisevissti| evakAraH SaNyeva Nistoriti viparotaniyamanivRttyarthaH, tenehApi bhavati-asISivat, tuSTAva / SaNIti kim ? siSeva, suSvApa / SatvaM kim ? suSupsati, tiSThAsati / nakAraH kim ? vytisussupiye| kathaM pratISiSati ?, adhISiSati ? SaNi nimitta dhAtoH Satvaniyama uktaH, iha tu sana eva dviruktasya SatvaM na dhAtoriti na pratiSedhaH / 15 'soSupiSate, seSiviSate' ityAdau tu yaGi dvitvaM pazcAt sanniti na pratiSedhaH / yeSAM tu darzane dvitve'pi punaH sani dviruktiH, tanmate-susoSupiSata ityatra paNi suzabdAt parasya sasya SatvaM na bhavatyeva / / 37 / / nyA0 s0--rinnsto0| pratISiSatIti-atra "iNk gatau" iti likhyate, tasya ca jJAnArthatvAt "sanIGazca" [ 4. 4. 25. ] iti na gamvAdezaH / "iMka smaraNe"20 "iMGaka adhyayane" ityanayostu ajJAna iti vizeSaNaM nAsambhavAt, ato'nayorgamvAdezaH prApnotItyetau na likhyete, "iNaM ka gatau" ityasyApyajJAnArthatvavivakSAyAmAdezaprAptiH / "iMdu" ityasya tu jJAnArthatvavivakSAyAmavivakSAyAmapi nAdeza:, "iNikoI:" [4. 4. 23.] ityata iNikozcAnukRSTatvAt "sanIGazca" [4. 4. 25. ] iti cakAreNa / sosupiSata iti-atra yaGo'kArasya sthAnitvena na guNaH, tathA 'nAmyantasthA0" [2.3.15.]25 ityasyaivAyaM niyamaH, etadviSaya evArambhAt / / 2. 3. 37 / / sajervA // 2. 3. 38 // ikArAntanirdezAt saJja iha Nyanto gRhyate, saJjayate myantasthAkavargAt
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 39.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 316 parasya SaNi pare sasya So vA bhavati / sisaJjayiSati, siSajayiSati / nityaM etvamityeke / / 38 / / nyA0 sa0--sajervA ikArAntanirdezAditi-ata eva iha ikAra uccAraNArthoM na kvacidapi vihitaH / / 2. 3. 38 // upasargAt suga-suva-so-stu-stubho'vyapyadvitve 5 // 2. 3. 36 // advitve-dvirvacanAbhAve sati sunoti-suvatisyati-stauti-stobhatInAM sakArasyopasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya So bhavati, aTayapiaDAgame'pi sati, aDvyavadhAne'pItyarthaH / sug-abhiSuNoti, pariSuNoti / ziDnAntare'pItyadhikArAt-niHSuNoti, duHSuNoti; abhiSuNvantaM prayukta-10 abhiSAvayati, atropasargasaMbandhe sati NiH / NyantAnAM dhAtUnAmupasargasaMbandhe na bhavati-abhisAvayati, parisAvayati; aTyapi-abhyaSuNot, paryuSuNot / ginnirdezAt sautisavatyormA bhUta-abhisauti, abhisavati / suva-abhiSuvati, pariSuvati; aTyapi-abhyaSuvat, paryaSuvat, zanirdezAt, sUtisUyatyorna bhavatiabhisUte, abhisUyate / so-abhiSyati, pariSyati, aTayapi-abhyaSyat, paryaSyat / 15 stu-abhiSTauti, pariSTauti; suSTutam, suSTavam, duHSTavam; aTayapiabhyaSTaut, pratyaSTaut / stubha-abhiSTobhate, pariSTobhate; aTayapi-abhyaSTobhat, paryaSTobhat / upasargAditi kim ? dadhi sunoti, madhu sunoti / pUjAyAM soH pUjA-atikramayozcAterupasargatvA'bhAvAdiha na bhavati-sustutam, atistutam / yena dhAtunA yuktAH prAdayastameva pratyupasargasaMjJA iti dhAtvantarayoge na20 bhavati-nirgatAH sAvakA asmAdasau niHsAvako dezaH, abhisAvakIyatItyatra sAvakIyaterabhinA yogo na bhavati / ziDnAntare'pItyadhikArAt aTA vyavadhAne na prApnotItyaTayapIti grahaNam, apizabdo'bhAvArthaH; anyathATaye va syAt / advitve iti kim ? abhisusUSati, abhyasusUSat ; parisusUSati, paryasusUSat; abhisiSAsati, abhyasiSAsat ; atra pUrvasakArasya SatvaM na bhavati, mUladhAtostu25 yathAprAptaM SatvaM bhavatyeva / kecit tUpasargapUrvANAM sunotyAdInAM paJcAnAmapi
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 40.] sannanta-stauti-vajitAnAM dvitve sati mUlaprakRterapi SavaM necchanti-abhyasUsavat, / abhisusAva, abhisosUyate; so-abhyasIsayat, abhisesIyate, abhisisAsati; stu-abhitostUyate, abhitustAva, abhyatustavat ; stubh-abhitustubhe, abhitostubhyate, abhyatustubhat; ityAdi; padAdau pratiSedhe prApte vacanam / / 36 / / nyA0 sa0-upasargA0 / atra pratyaSTaut na paryaSTaut paripUrvasya "stu-svakha0" 5 [2. 3. 46.] iti vikalpabhaNanAt / NyantAnAmiti-dhAtvantaratvAditi zeSaH / ' aTayapIti-vizeSavihitatvena pUrva kRtamapi SatvaM parasmin aDAgame'siddhaM syAditi / sauti-savatyoriti-"k prasave", "suprasavaizvaryayoH" itynyoH| sUti-sUyatyoriti"dhUGauk, khUGauc" ityanayoH / suSTutamiti-sAtizayaM stUyate sma vAkyam, pUjAyAM tu sorupasargatvAbhAvAt / / 2. 3. 36 // 10 sthA seni-sedha-sica-saJjAM dvitve'pi // 2. 3. 40 // upasargasthAt nAmyantasthAkavargAt pareSAM sthAdInAM sakArasya So bhavati, dvitve'pi aTayapi-dvirvacanenA'TA dvAbhyAM ca vyavadhAne'pItyarthaH / sthAadhiSThAsyati, pratiSThAsyati, adhitaSThau, pratitaSThau, adhyaSThAt, adhyaSThAsyat; seni-senayA abhiyAti-abhiSeNayati, abhiSiSeNayiSati, abhyaSeNayat,15 abhyaSiSeNayiSat; sedha-pratiSedhati, pratiSiSedhiSati, pratyaSedhat, pratyaSiSedhiSat; sic-abhiSiJcati, suSikta nAma kiM tavAtra, abhiSiSikSati, abhyaSiJcat, abhyaSiSikSat; saJja-abhiSajati, abhiSaSaJja, abhiSiSaGkSati, abhyaSajat, abhyaSiSaGkSat ; NyantAnAmapi bhavati-pratitiSThantaM prayukta pratiSThApayati, evaM pratiSedhayati / upasargAdityeva-adhisthAsyati,20 gatArthatvAnnAtrAdhirupasargaH, vRkSaM vRkSaM pari siJcati, atra vIpsyasaMbaddhasya parerdhAtanA saMbandhAbhAvAt nopasargatvam, nirgatAH secakA asmAnniHsecako dezaH, atra yena dhAtunA yuktAH prAdayastameva pratyupasargasaMjJA iti na bhavati / sedheti kRtaguNasya nirdezaH sidhyatinivRttyarthaH-abhisidhyati, akArastUccAraNArtho na tu zanirdezaH; tena yaGlupyapi bhavati-pratiSeSidhIti 125 seneraSopadezArthaM sthA-saJjoravarNAntavyavadhAne'pi vidhyarthaM sic-saJja-sedhAM SaNi niyamabAdhanArthaM sarveSAmaDvyavadhAne padAdau ca SatvArthaM vacanam / / 40 / /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 41-42.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 321 nyA sa0 ---- sthA-seni0 / atha susthito dusthita ityAdau kathaM SatvAbhAvaH ? ucyateupasargapratirUpakA nipAtA ete ityupasargatvAbhAvAt SatvAbhAvaH / NyantAnAmapIti - gigaH prAgevopasargasaMbandhAt / aSopadezArthamiti - praSopadezatvaM ca saha inena vartate iti vyutpattau, sarve'pi sAdhitasyApi vA vyutpattipakSe / sthA-saJjoriti-upasargasthasya nAmino'vararNAntena dvirvacanenetyarthaH / niyamabAdhanArthamiti - senestu "riNa- storevA 0' iti siddhaM tiSThatestu san SatvarUpo nAstIti / / 2. 3. 40 / / "1 [2. 3. 37.] 5 aDapratistabdha - nistabdhe stambha // / 2. 3. 41 // upasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya stambhaH sakArasya dvitve'pi aTayapi So bhavati, na cedasau stambhirDe pratistabdhe nistabdhe ca viSaye bhavati / viSTabhnAti, pratiSTabhnAti, vitaSTambhaH, pratitaSTambhaH, pratitASTabhyate, 10 abhitiSTambhiSati, vyaSTabhnAt pratyaSTabhnAt / graGa- pratistabdha - nistabdha iti kim ? vyatastambhat, pratyatastambhat, pratistabdhaH, nistabdha: / / 41 / / nyA0 sa0 - aGa prati0 / STabhuGa ityasya lAkSaNikatvAt na graharaNamiti naiyAsikAH prAhuH, pArAyaNakAraistu prasyApi SatvaM kRtam evamuttarasUtre'pi jJeyam / / 2. 3. 41 / / 15 avAcvAzrayorjAvidUre // 2. 3. 42 // pravAdupasargAt parasya stambhaH sakArasyAzrayAdiSvartheSu gamyamAneSu dvitve'pi pi So bhavati, Ge - GaviSayazca et stambhirna bhavati / zrAzrayaHAlambanam - durgamavaSTabhnAti, durgamavaSTabhyAste, avataSTambha durgam, durgamavASTabhnAt; Urja-Urjitvam - graho vRSalasyAvaSTambhaH pravaSTabdho ripuH zUreNa ; 20 avidUramanativiprakRSTam - prasannamadUrAsanna ca gRhyate--pravaSTabdhA zarAt, avaSTabdhA senA / pravAditi kim ? prastabdhaH / cakAro'Ga ityasyAnuvRttyartho'nuktasamuccayArthazca tena - 'upaSTambhaH, upaSTambhakaH, upaSTabdha:' ityAdAvupAdapi bhavati / upAvAdityakRtvA cakAreNa sUcanamanityArthaM tenopastabdha ityapi bhavati / zrayAdiSviti kim ? pravastabdho vRSalaH zItena / graGa ityeva - 25 avAtastambhat / / 42 / /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 43-44.] nyA0 s0--avaaccaa0| samudAyAnuvRttAvapi vyabhicArAdaGa ityasyaiva graha ityAha- / ar3e iti / durgamiti-duHkhena gamyate asmin iti "sugadurgamAghAre" [ 2. 1. 132. ] iti siddhiH, karmavyutpattau tu khal syAt, durgaM nagarAdi bahulaM vRtteti klibatvam, duHkhena gamyate'tra tatra vaacylinggH| pArAyaNakAraistu bhauvAdikasyAsya avaSTambhate daNDamiti na tu naiyAsikAH / anityArthamiti-yadyevaM tarhi vopAdityevaMvidhamataH sUtrAt pRthageva kathaM 5 na kRtam, satyam-vicitrA suutrkRtiH| avastabdho vRSalaH zIteneti-saGa kucita ityarthaH / / 2. 3. 42 // vyavAt svanozane // 2. 3. 43 // veravAccopasargAt parasya svano dhAtoH sakArasyAzane-bhojane'rthe dvitve'pi aTyapi So bhavati / pUrvasUtre cAnukRSTatvAdihAGa iti nAnuvartate / 10 viSvaNati, avaSvaNati, bhuGkta ityarthaH; sazabdaM bhuGkte ityartha ityanye, bhujAnaH kaJcicchabdaM karotItyartha itypre| viSaSvANa, avaSaSvANa, viSaMSvaNyate, avaSaSvaNyate, viSiSvaNiSati, avaSiSvaNiSati, vyaSvaNat, avASvaNat, vyaSiSvaNat, avASiSvaNat / vyavAditi kim ? atisvanati, atyasisvanat / azana iti kim ? visvanati, avasvanati mRdaGgaH; vividha15 zabdaM karotItyarthaH / / 43 / / sadopateH parokSAyAM tvAdeH // 2. 3. 44 // prativajitopasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya sado dhAtoH sakArasya dvitve'pyaTyapi So bhavati, parokSAyAM tu dvitve sati prAdeH pUrvasyaiva bhavati / niSIdati, viSIdati, niSApadyate, viSASadyate, niSiSatsati, nyaSIdat, vyaSIdat,20 parokSAyAM tvAdereva-niSasAda, viSasAda / aprateriti kim ? pratisIdati, pratyasISadat, pratisiSatsati; atra prateH parasyAdyasakArasya SatvaM na bhavati / prakRtisakArasya tu nAminaH parasya "nAmyantasthA0" [2. 3. 15.] ityAdisUtreNa bhavatyeva; asyApi necchantyeke-pratyasIsadat, pratisisatsati / turvizeSaNArthaH, parokSAyAmeSa vizeSo'nyatra tUbhayatrApi bhavati / / 44 / / 25, nyA0 sa0-sado / "Sadlu vizaraNa." ityasya "Sadlut avasAdane" ityasya
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 45-46.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 323 ca graharaNam / upasargAdityanuvartate / vyavAdityanuvRttau tu tayoreva vidhAnAt prativarjanAnarthakyaM syAt / / 2. 3. 44 // svajazca / / 2. 3. 45 // upasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya svaJjeH sakArasya dvitve'pyaTyapi So bhavati, parokSAyAM tu dvitve satyAdereva / abhiSvajate, pariSvajate 5 pratiSvajate, abhiSiSvaGkSate, pariSiSvaGkSate, pratiSiSvaGkSate, prabhiSASvajyate, abhyaSvajata, pratyaSvajata, abhyaSaSvaJjata; parokSAyAM tvAdereva - abhiSasvaje, abhiSasvaJje; pariSasvaje, pariSasvaje ; pratiSasvaje, pratiSasvaje / yogavibhAgAdaprateriti nAnuvartate, cakAraH parokSAyAM tvAderityasyAnukarSaNArthaH, tatazcottaratrAnanuvRttiH / / 45 / / 10 nyA0 sa0 - - svaJjazca / zrabhiSiSvaGkSate nanvatra "riNastoreva 0 " [ 2. 3. 37. ] iti nigamAd mUladhAtusakArasya SatvaM na prApnoti, ucyate- "spardhe" para:, [ 7. 4. 116.] iti nyAyAt idameva pravartate / zrabhiSasvaJja iti zratra "svaJjarnavA" [ 4. 3. 22. ] parokSAyA vA kittvam, pakSe kidvadabhAvAt nalopAbhAvaH / yoga vibhAgAdityAdi-nanu yogavibhAgAt parokSAyAM tvAderiti nAnuvartate iti kathaM na vijJAyate ? satyam - vyAkhyAnato 15 vizeSapratipattiriti / / 2. 3. 45 / / pari-ni-ve sevaH / / 2. 3. 46 // parinivyupasargasthAt nAmyantasthAkavargAt parasya sevaterdhAtoH sakArasya dvitve'pyapi So bhavati / pariSevate, pariSiSeviSate, pariSeSevyate, pariSiSeve, paryaSevata; niSevate, niSiSeviSate, niSiSeve, nyaSevata, viSevate, viSiSeviSate, 20 viSiSeve ; vyaSevata / pariniveriti kim ? anusevate, pratisiSeve pratiseSevyate, pratyasiSevat atropasargAzritaM SatvaM na bhavati dhAtostu dvitvAzritaM bhavatyeva; ubhayatra necchantyeke - pratisiseve, pratisesevyate, pratyasisevat / / 46 / / nyA0 sa0 -- pariniveH 0 / seva iti sAmAnyokta'pi SevRGa' iti gRhyate, na tu 'sevRGa' iti / kRtasyetyanuvRttiriti pArAyaNamatam, nyAsakArAstu SevRGa - sevRGa saSopa 25 dezau pragrahISuH / / 2. 3. 46 / /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 47-48.] saya-sitasya // 2. 3. 47 // pari-ni-vibhyaH parayoH saya-sitayoH sakArasya So bhavati / pariSayaH, niSayaH, viSayaH; pariSitaH, niSitaH, viSitaH; saya iti sinoteralantasyAjantasya ghAntasya vA, sita iti ktAntasya rUpam / syatervA niyamArthaM-pariniviparasyaiva ktAntasya syateryathA syAditi, tenopasargAntarapUrvasya "upasargAt sug0" 5 [2. 3. 36.] ityAdinApi na bhavati; tena-pratisitaH niHsitaH, ityAdi siddham / yogavibhAgAd dvitve'pi aTayapIti nivRttam, tena-mA viSasayadityatra dvitve sati pUrveNa vyavadhAnAduttarasya na bhavati, pUrvasya tvavyavahitatvAd bhavatyeva-vyasayIyat, paryasitAyata / kathaM mA pariSiSayat ? dvitve sati upasargAt parasya pUrvasyAnena Satvam, uttarasya tu "nAmyantasthA0" [2. 3. 15] 10 ityAdineti na doSaH / / 47 // nyA0 s0--sy-sit| syatervA niyamArthamiti-udyotakarastvAha-sinotereva grahaNaM nyAyyaM sayetyanena sAhacaryAt, kiJca syatigrahaNe niyamArthatA jAyate, sinotigrahaNe ta vidhyarthatApi syAditi, yato vidhi-niyamasambhave ca vidhireva jyaayaan| na ca vAcyamekenaiva sitagrahaNena syati-sinotyubhayasya upAdAnAt vidhyarthatA niyamArthatApi syAditi,15 yato'rthekatvAdekavAkyamiti keSAJcid vAkyalakSaNam, arthakatvAcca sayasita iti vAkyasamAptau syatigrahaNArthaM vAkyAntaraM karaNIyaM bhavatIti sinotereva grahaNam / mA viSasayaditi-viSamAkhyat "Nij bahulam0" [3. 4. 42.] atra dvitve kartavye "raNaSamasat" [2. 1. 60.] ityanena SatvanivRttau "anyasya" [4. 1.8.] iti dvivacanam / vyasayIyaditi-viSayamaicchat kyani iiH| paryasitAyateti-pariSita ivAcarat kyaGa20 "dIrghazcvi0" [4. 3. 108.] iti dIrghaH / / 2. 3. 47 / / aso-Da-sivU-saha-ssaTAm // 2. 3. 48 // pari-ni-vibhyaH parasya sivU-sahordhAtvoH ssaDAgamasya ca saMbandhinaH sakArasya So bhavati, na cet sivasahau so-GaviSayau bhavataH / pariSIvyati, niSIvyati, viSIvyati; pariSahate, niSahate, viSahate; pariSkaroti, viSkaraH25 zakuniH; nestu paraH saD nAstIti nodAhriyate / asoDeti kim ? parisoDhaH; parisoDhavyaH; nisoDhaH, nisoDhavyaH ; visoDhaH, visoDhavyaH; De-mA parisISivat, mA parisISahat ; mUladhAtostu SatvaM bhavatyeva / sopratiSedhastu sahereva na
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [ pA0 3. sU0 46-50 . ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 325 sivastasya sorUpAsaMbhavAt, sivo'nubandhanirdezAt yaGlupi na bhavati - pariseSivIti / bahuvacanaM pari-ni-vibhiH saha yathAsaMkhyanivRttyartham / / 48 / nyA0 sa0 -- asoGa / soGa e tyetayordvandva e pazcAt natrA'nyapadArthe sivUsahalakSaNe bahuvrIhau karmadhAraye ca punardvandva: / / 23.48 // stu-svaJjazcATi navA // 2. 3. 46 // pari-ni-vibhyaH parasya stu-svaJjordhAtvorasoGa - sivU - saha -ssaTAM ca sakArasyATi sati So vA bhavati / paryaSTot paryastaut; nyaSTaut, nyastaut; vyaSTot, vyastaut; paryaSvajata, paryasvajata; nyaSvajata, nyasvajata; vyaSvajata, vyasvajata; paryaSIvyat paryasIvyat; nyaSIvyat, nyasIvyat ; nyaSIvyat, vyasIvyat; paryaSahata, paryasahata, nyaSahata, nyasahata; vyaSahata, vyasahata ; 10 paryaSkarot, paryaskarot / asoGasivUsahetyeva- paryaM soDhayat, paryaMsISivat, paryasISahat / stu-svaJjornityaM prApte sivU -saha- ssaTAM cAprApte vibhASA / / 46 / / 5 nyA0 sa0--stu-svaJjaH / stu- svaJjanityaM prApta iti - " upasargAt sug0 " [ 2. 3. 36. ] iti "svaJjava" [ 2. 3. 45. ] ityAbhyAmityarthaH / / 2. 3. 46 / / nirabhyanozca syandasyAprANini // 2. 3. 50 / / nirabhyanubhyazcakArAt parinivibhyazca parasyAprAriNakartR ke'rthe vartamAnasya syandeH sakArasya So vA bhavati / niHSyandate tailam niH syandate tailam ; abhiSyandate; abhisyandate; anuSyandate, anusyandate; pariSyandate; parisyandate, niSyandate nisyandate; viSyandate, visyandate / zanirdezAd yaGlupi na bhavatiabhisAsyandIti tailam / nirabhyanova eti kim ? pratisyandate tailam 120 paryudAso'yaM na prasajya - aprANinIti kim ? parisyandate matsya udake / pratiSedha:, tena - yatra prANI cAprANI ca kartA bhavati, tatrA'prANyAzrayo vikalpo bhavati, na tu prANyAzrayaH pratiSedhaH - anuSyandete matsyodake, anusyandate vA / nirnibhyAM necchantyeke / / 50 / / nyA0 sa0 - nirabhyanoH 0 / eke iti - devanandi- zakaTalalitasvabhAvAH, nestu 25 15
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 51-53.] caandraadyH| payuMdAso'yamiti-ayamarthaH-aprANinIti paryudAsatvATa vidheH prAdhAnyAt, sambhavati caikavAkyatve vAkyabhedAzrayaNasyAyuktatvAt, prasajyapratiSedhe tu na cedityAdivAkyabhedasyAvazyaMbhAvitvAt, yato yatra prANI cAprANI ca bhavati / prasajyapratiSedha iti-prasaGga kRtvA pratiSedhaH prasajyapratiSedhaH "avyayaM pravaddhAdibhiH" [ . 1.48. ] iti saH, "prasajyastu niSedhakRt" ityatra tu "te lug vA" [ 3. 2. 108. ] iti pratiSedha- 5 lopH| nanu tadA "avyayasya" [3. 2. 7.] iti kathaM serna lup ? ucyate-samAsasambandhI siratra nAvyayasyeti na bhavati / / 2. 3. 50 // veH skandoktayoH // 2. 3. 51 // vipUrvasya skandeH saMbandhinaH sakArasya So vA bhavati, aktayoH-na cet ktaktavat pratyayau bhavataH, dvivacanAdarthavadgrahaNAnapekSamubhayaparigrahaH / viSkantA,10 viskantA; viSkantum, viskantum / aktayoriti kim ? viskannaH, viskannavAn / / 51 / / pare // 2. 3. 52 // paripUrvasya skande: sakArasya So vA bhavati pariSkantA, pariskantA, pariSkantum, pariskantum / yogavibhAgAdaktayoriti nAnuvartate, tena-ktayorapi15 vikalpo bhavati-pariSkaNNaH, pariskannaH; pariSkaNNavAn, pariskannavAn / kecit tu paripUrvasya skanderajantasya ghanantasya vA prAcyabharataviSaye prayoge nityaM Satvamanyatra vikalpamicchanti, anye tu prAcyabharataviSaye prayoge SatvAbhAvamanyatra tu vikalpamicchanti; tadubhayaM nArambharaNIyamanenaiva siddhatvAditi / / 52 / / nyA0 s0--preH| yogavibhAgAditi-viparibhyAM skando'ktayorityevaMrUpAt anye tviti / candrapANinidevanandiprabhRtayaH anenaiveti-vetItyasya vyavasthitavibhASArthatvAditi zeSaH / / 2. 3. 52 / / ni-naH sphura-saphuloH // 2. 3. 53 // ninibhyAM parayoH sphurati-sphulatyoH sakArasya So vA bhavati / 25 niHSphuratiH, niHsphurati; niSphurati, nisphuratiH; niHSphulati; niHsphulati, niSphulati nisphulati / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / / 53 / / 20
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 54-56.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 327 nyA0 s0--nirneHsphu0| nisphuratIti-nisaH sakArasya rutve "za-Sa-se." [ 1. 3. 6. ] iti tasya satvamanena dhAtusakArasya SatvaM "sasya za-Sau" [ 1. 3. 61. ] iti Satvam, satvAbhAvapakSe kadAcid visargaH kadAcit "vyatyaye luga vA" [ 1. 3. 56. ] iti lopaH, mUrdhanyAbhAvapakSe kadAcit sakAradvayazravaNaM kadAcid visarga-lopau / / 2. 3. 53 // 5 veH||2. 3. 54 // veH parayoH sphurati-sphulatyoH sakArasya So vA bhavati / viSphurati, visphurati; viSphulati, visphulati / yogavibhAga uttarArthaH / / 54 / / nyA0 s0--veH| sphura-sphulo nini-verityekayogabhAvo'tra // 2. 3. 54 // skabhnaH // 2. 3. 55 // 10 veH parasya skabhnAteH sakArasya nityaM So bhavati / yogavibhAgAd veti nivRttam, anyathA hi veH skabhnazceti kriyeta / viSkabhnAti, viSkambhitA, viSkambhakaH, viSkambhayati / znAnirdezaH kim ? saznormA bhUt-viskabhnoti / skambhUH sautro dhAtuH aSopadezaH // 55 / / nyA0 s0-sknnH| nanu znAnirdezAd yatra znApratyayastatraiva SatvaM prApnoti,15 na ta tadabhAve viSkambhitetyAdau ? navama-znAnirdezasya znaniSedhaparatayA vyAkhyAtatvAta / niSkabhnAtItyatra kssmnaaditvaannnntvaabhaavH| saznormA bhUditi-yadAha candraH-yadyatrApi syAt tadA skambha iti nidizet, tasmAt znAnirdezAdanyatra ziti pratyaye na SakAra iti / zakaTastu-znAnirdeza: STabhuGa skabhuGiti bhauvAdikanivRttyarthamiti, ata evotpalenApi viSkamnAti viSkamNotIti znupratyaye'pi SatvaM gaNapAThAbhAvANNatvaM ca udAhRtam20 / / 2. 3. 55 / / ni-du-su-ve sama-sUteH // 2. 3. 56 // nirduHsuvibhyaH parasya samasUtisaMbandhinaH sakArasya So bhavati / niHSamaH, duHSamaH, suSamaH, viSamaH; niHpUtiH, dUHpUtiH, suSUtiH, viSUtiH / samasUtIti nAmnorgrahaNAd dhAtorvairUpye ca na bhavati-niHsamati, duHsamati, susamati,25 visamati; niHsUtam, duHsUtam, susUtam, visUtam / anye tu sama
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRttila ghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 57-58 . ] sUtyordhAtvorevecchanti, tanmate - niHSamati, duHSamati, niHSUtaM duHSUtamityAdAveva bhavati / / 56 / 328 ] " nyA0 sa0 - ni-du-suH ve: 0 / sameti saha mayA vartate iti samaH " gozcAnte0 ' [ 2. 4. e6. ] / nirgato nizcito vA samAt, sama iti samatIti prayogakadezaH, "Sama STama" ityajantasya ca bhavati / sUtItyAdAdikasya "i ki tiv0" [5. 3. 138. ] 5 iti ztivyapi bhavati, sUti-sUyati-suvatInAM ktyantAnAM ca / tatra "avaH svapa0' [2. 3. 57.] ityanena pRthag yogAnnAmnoreva grahaNaM na dhAtvorityAha-nAmno graharaNAditinAmagrahaNe ca liGgaviziSTasyApi tena suSamA ityAdidhAtvorevecchantItyuktvA kathaM niH SUtamityAdyudAhRtam ? satyam - ktapratyayAt prAgeva suterupasargeNa yogAd bhaviSyati / / 2. 3. 56 / / avaH svapaH / / 2. 3. 57 // nirduH-su-vipUrvasya vakArarahitasya svaperdhAtoH sakArasya So bhavati / niHSuSupatuH, duHSuSupatuH, suSuSupatuH, viSuSupatuH; niSSuptaH, duHSuptaH; suSuptaH; viSuptaH / ava iti kim ? niHsvapnaH duHsvapnaH, susvapnaH, visvapnaH; visuSvApa / / 57 / / nyA0 sa0 -- zravaH svapaH niHSupta ityAdI "jJAnecchA 0" [5. 2. 2. ] iti ktaH / / 2. 3. 57 // T 10 15 prAdurupasargAd ya-svare'steH // 2. 3. 58 // prAduHzabdAdupasargasthAcca nAmyantasthAkavargAt parasyAsteH sakArasya yakArAdau svarAdau ca pratyaye pare So bhavati / prAduHSyAt, niSyAt, 20 viSyAt, abhiSyAt ; prAduHSanti, niSanti viSanti, abhiSanti ; ziDnAntare'pi - niHSyAt niHSanti / prAdurupasargAditi kim ? dadhi syAt, madhUni santi yadatra mAM prati syAt tad dIyatAm, sarpiSo'pi syAt / ya-svara iti kim ? prAduH staH, nistaH, anustaH, anusvaH, anusmaH / asteriti kim ? visRtam anusRtam, anusUte: kvipi anusUstasyApatyaM zubhrAditvAdeyaNa 25 UlopaH- AnuseyaH / prAduHzabdasya tu kRbhvastiSveva prayogAt pratyudAharaNaM nAsti / / 58 / /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 56-61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 326 nyA0 sa0-prAduru0 / zubhrAditvAditi-nyAse tu "catuSpAt" [ 6. 1. 83. ] iti eyaJ, vRttau tu sArasaMgrahAdyabhiprAyeNa "subhra vAdibhyaH" [7. 3. 182.] ityuktam / visatamityAdi-visaratIti kvipi to'nte kvibantA dhAtutvaM na tyajanti iti nyAyAt 'visata' ityevaM rUpAda dhAtamAtrAdamarUpe svarAdau pratyaye'steriti kimiti vyAvattena dvayaGgavaikalyam, yadA tu ktastadApi astau sati svarasya pratyayeti cinteti na dvayaGga- 5 vikalatA / / 2. 3. 58 / / na ssaH // 2. 3. 56 // kRtadvirbhAvasakArasaMbandhinaH sakArasya 'So na bhvti| supissyate, sutussyate ; atra supUrvasya pisestusezca sakArasya kye "pradIrghAt" [1. 3. 32.] ityAdinA dvirbhAvaH / nanu 'dadhisyate, madhusyati, samaciskarat, agnisAt10 karoti' ityAdiSu pratiSedhAbhAvAt SatvaM prApnoti ? ucyate-ssassaDAgamayo ssAt pratyayasya ca dviHsakArapAThasya SatvapratiSedhArthatvenAbhidhAsyamAnatvAt SatvaM na bhavati / / 56 / / nyA0 sa0--na ssH| supissyata ityAdiprayogastho dviruktaH sakAraH ssa ityanukriyate ityAha-kRtetyAdi / dadhisyate atra "as ca laulye" [4. 3. 115. ] ssa:15 // 2. 3. 56 // sico yngi||2. 3. 60 // siJcaterdhAtoH sakArasya yaGi pratyaye parataH So na bhavati / sesicyate, abhisesicyate; paratvAdupasargalakSaNamapi SatvaM bAdhate / evamuttaratrApi / yaGIti kim ? abhiSiSikSati / DakAraH kim ? abhiSicyate / / 60 / / 20 nyA0 s0--sico| Satvamiti-"sthA-seni." [ 2. 3. 40.] ityanena // 2. 3. 60 // gatau sedhaH // 2. 3. 61 // gatau vartamAnasya sedhaterdhAtoH sakArasya So na bhavati / abhisedhati, anusedhati gAH, abhigacchati-anugacchatItyarthaH; abhisedhayati, anusedhayati-25 gamayatItyarthaH; abhisisedhiSati, anusisedhiSati abhijigamiSati, anu
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 62-63.] jigmisstiityrthH| gatAviti kim ? pratiSedhati, niSedhati-pApAnnivArayatItyarthaH / / 61 / / nyA0 sa0-gatau se0 / nanu kRsara-dhUsara-kesarAdiSu pratyayasakArasya SatvapratiSedho vaktavyaH, naivam-uNAdayo'vyutpannAni nAmAni ityabudhabodhanArthaM, vyutpAdyamAnAnyapyuNAdayo vyutpattikArya na labhante / itthaM tahi vRkSa ityatrApi SatvaM na prApnoti, ucyate- 5 tahi bAhulakAt SatvAbhAvaH / / 2. 3. 61 // sugaH sya-sani // 2. 3. 62 // sunoteH saMbandhinaH sakArasya sye sani ca pratyaye pare So na bhavati / abhisoSyati parisoSyati, abhyasoSyat, paryasoSyat ; sani-susUSateH kvipi-- susUH, susUSatIti tu nodAhriyate, Nistoreva SaNi iti niyamenaiva vyAvartitatvAt,10 abhisusUSatItyapi nodAhriyate, advitve iti vyAvRttyaiva nivartitatvAt / syasanIti kim ? suSAva, abhiSaNoti / / 62 / / nyA0 sa0-sugaH sya0 / susUriti-varNavidhau sthAnitvAbhAvAt SaNItyabhAvaH / abhyasoSyadityatrApyaTyapIti vacanAt "upasargAt sug0" [ 2. 3. 36.] iti prAptaM niSidhyate // 2.3.62 // 15 raghuvarNAno Na ekapade'nantyasyAula-ca-Ta-tavarga-za sAntare // 2. 3. 63 // repha-SakAra-RvarNebhyaH parasyA'nantyasya nakArasya raghuvarNarevaikapade vartamAnasya No bhavati, na cenimittanimittinorantare lakAra-cavarga-Tavarga-tavargazakAra-sakArA bhavanti; zeSavarNa-vyavadhAne'pItyarthaH / tIrNam, caturNAm,20 puSNAti, nRNAm, na NAm ; vyavadhAne'pi bhavati-karaNam, vRkSANAm, kariNAm, RSINAm, guruNA, gurUNAm, kareNa, vRhaNam, arkeNa, mUrkhaNa, svargeNa, arpaNa, darpaNa, repheNa, darbheNa, dharmeNa, AryeNa, sarveNa ; ahNa / raghuvarNAditi kim ? tena / ekapada iti kim ? agnirnayati, nRbhirnRbhiH, netRbhirnetRbhiH| pada ityetAvataivaikapade labdhe ekagrahaNaM niyamArtham, ekameva25 yannityaM tatra yathA syAt ; yadekaM cAnekaM ca tatra mA bhUt-carmanAsikaH,
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 331 meSanAsikaH / anantyasyeti kim ? vRkSAn / lAdivarjanaM kim ? viralena, arcanam, mUrchanam, arjanam, jharbhanam, kirITena, karmaThena, mRDena, dRDhena, karNena, kIrtanam, tIrthena, nardena, krodhena, razanA, rasanA / adhikArazcAyamA gatvavidheH / / 63 / / nyA0 sa0-raSavarNA0 / nanu RvarNagrahaNaM kimartham ? yata RvarNAdapi tanmadhya- 5 vyavasthitarephAzrayaM NatvaM bhaviSyati, ata eva pANininApi raSAbhyAmityevoktam, ucyatenahi varNakadezA varNagrahaNena gRhyante tadbhinnatvAd varNabuddheranupAdAnAt, tathAhi-mAMsaM na vikreyamiti satyapi niSedhe gAvo vikriyante, tatra mAMsabuddherabhAvAt / zeSavarNavyavadhAne'poti-prasajyapratiSedhAditarairvyavadhAne'pi bhavati / puSNAtIti-atra "tavargasya0" [1. 3. 60.] ityanenaiva gatve siddhe SakAragrahaNaM kaSaNamityAdau vyavahitArtha, tadarthaM ca sat10 paratvAt "tavargasya0" [ 1. 3. 30. ] iti bAdhitvA NatvaM pravartayati / nRbhirne bhiritidviSprayogo dvirvacanamityAzrayaNAd bhinnapadatvamityarthaH / viraleneti vipUrvAdrame: "murala." [ uNA0 474. ] iti nipAtanAt ddityle| RSIraNAmityAdau dIrgharUpe syAdividhau kartavye pUrvakRtamapi NatvamasiddhaM bhavati / / 2. 3. 63 / / pUrvapadasthAnAmnyagaH // 2. 3. 64 // pUrvapadasthAd raghuvarNAdagakArAntAt parasya sAmarthyAduttarapadasthasya nakArasya NakAra Adezo bhavati, nAmni-saMjJAyAM viSaye / druNasaH, khuraNasaH, kharaNAH, khuraNAH, zUrpaNakhA, candraNakhA, vAINasaH, harivAhaNaH, naravAhaNa:, puSpagandI, zrINandI strii| nAmnIti kim ? meSanAsikaH, carmanAsikaH / aga iti kim ? Rgayanam / ekasminna va pade iti pUrvasUtre vijJAnAduttara-20 padasthasya samAse na prApnotIti vacanam / kharapasyApatyaM khArapAyaNaH, mAtRbhogAya hito mAtRbhogINaH / gargabhago'syA astIti gargabhagiNItyAdau tu uttarapadasaMbandhI nakAro na bhavatIti ekapadatvAt pUrveNaiva NatvaM bhavati, yadA tu gargANAM bhaginIti vigrahastadaikapadatvAbhAvAd gargabhaginItyeva bhavati / kathaM 'devadAruvanam, kuberavanam, manoharavanam, prabhaGkaravanam', ityAdisaMjJAyAM gatvaM25 na bhavati ? ucyate-"koTara-mizraka-sidhraka-puraga-sArikasya vaNe"[3.2.76.] iti NatvanipAtanasya niyamArthatvena vyAkhyAsyamAnatvAt saMjJAyAM koTirAdibhya eva vanazabdasya NatvaM bhavati nAnyebhya iti / / 64 //
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 ] bRhavRtti-lavunyAsasaMvalite pA0 3. sU0 65-66.] nyA0 s0-puurvpdsthaa0| sAmAditi-ayamartha:-rUDhena pUrvapadamAkSipyate / tadantareNa tasyAsambhavAt, tacca nakArasya vizeSaNam / puSpagandIti-"puSpac" puSpyantIti aci-puSpANi2 nandayati praNa GI:-puSpaNandI AcAryaH, vatsa-RSabhakArpaTainizcikye, digambareNa tu yopAntyaH, sa ca na ziSTasammataH / vArdhAraNasaH vadhasyeyaM "tasyedama" [6.3.160.] aNa DI: "taddhitasvare." [ 2.4. 12. ] iti pU pUva-5 niSedhaH / Rgayanamiti-zikSAdiSu RgayanapAThAdeva gatvaniSedhe siddhe kimaga ityanena ? satyam-abAdhakAnyapi jJApakAni bhavanti / uttarapadasambandhI nakAro na bhavatIti"pratyayaH prakRtyAdeH" [ 7. 4. 115] iti nyAyAt / pUrveraNava Natvamiti-nanu pUrveNApi katham ? yata: kharapazabdasyAntarvartinIM vibhaktimAzritya padatvamasti, tatsthatvAd rephasya caikapadatvAbhAvAditi, atrocyate-yatra dvAvapi nimittanimittinAvekapadatvaM vyabhicaratastatra10 gatvAbhAvaH iha tu rephasya vyabhicAre'pi nakArasya ekapadasthatvAvyabhicAraH, yadvA sityeveti niyamena AyanaNpratyaye kharapazabdasya padatvasya nirastatvAt pUrveNaiva bhavatyeva / manoharA vRkSavizeSAH / prabhaGkareti-prabhAM karoti "saGkhyAhadivA0" [ 5. 1. 102. ] iti Te "navA khit-kRdanta0" [ 3. 2. 117. ] iti pRthagyogAddhvasvatve mo'ntH| koTaramizraketyAdi-kuTat "Rcchi-caTi0" [ uNA0 367. ] ityare bAhulakAd guNe, mizraNa 15 Nake, sidhyate: sedhatervA "Rjyaji." [uNAdi0 388. ] iti re yAvAditvAt svAthike kutsitAdau vaa| puraM gacchatIti "nAmno gamaH0" [5. 1. 131.] iti / zRNAte: "kRzakaTi0" [uNAdi0 616.] iti Nidi pratyaye-zAriH, svAthike ke zAri kAyatIti vA / / 2. 3. 64 / / 20 nasasya // 2. 3. 65 // pUrvapadasthAd raghuvarNAt parasya nasazabdasaMbandhino nakArasya No bhavati / pragatA pravRddhA vA nAsikA yasya sa praNasaH, evaM nirNasaH; praNasaM mukhaM, nirNasaM mukham / / 65 / / niSpA-gre-antaH-khadira-kArthyA-mazarekSa-plakSa pIyukSAbhyo vanasya // 2. 3. 66 // 25 nirAdibhyaH parasya vanazabdanakArasya NakAra Adezo bhavati / bahuvacanaM vyAptyartham, tena saMjJAyAmasaMjJAyAM ca bhavati; anyathA hi "koTaramizrakasidhraka0" [3. 2. 76.] ityAdivakSyamANaniyamabalena saMjJAyAM na syAt / nirvaNam, pravaraNam, agrevaNam, "pAremadhye'gre'ntaH SaSThyA vA" [3.1.30.] itya
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 333 vyayIbhAvaH, tatsaMniyoge ca pUrvapadasyaitvam; antarvaNam, khadiravaNam, kArzyavaNam, vacanasAmarthyAt zakAravyavadhAne'pi bhavati; AmravaNam, zaravaNam, ikSuvaraNam, plakSavaNam, pIyukSAvaraNam, pIyukSAzabdo'vyutpanna prabantaH / / 66 // nyA0 sa0 -- niSprAgre0 / niSprAgrentaro nauSadhivacanA nApi vRkSavacanAH, tebhya: 5 saMjJAyAM koTarAdiniyamena vyAvartitatvAdaprAptaM NatvaM vidhIyate, asaMjJAyAmapyekapadatvAbhAvAdaprAptameva / ikSu zarazabdAvauSadhivacanau, zeSA vRkSavacanAsteSAM saMjJAyAM koTarAdiniyamena raNatvasya vyAvartitatvAduttareNAprApte vidhyarthamasaMjJAyAM tUttareNa vikalpe prApte nityArtham / kAzyaMvaraNamiti - kArzya zabdo vRkSavizeSavAcI avyutpanno'thavA kRzyateH "nAmyupAntya0 " [ 5. 1. 54 ] iti ke TayariNa dharma - dharmiNorabhedopacArAt kArzyaguraNa - 10 yukto vRkSo'pi kArzyaH / pIyukSeti - pIyukSAzabdo drAkSAparyAya:, drAkSAvizeSo vA / "pIMDa c" kvipi pIH, piyaM yAti "pImRga0" [ uraNA0 741.] iti kiduH, pIyu kSAyati " to Do0 " [5. 1. 76. ] iti Da: / / 2. 3. 66 / / diva- trisvarauSadhi-vRkSebhyo navAnirikAdibhyaH / / 2. 3. 67 // 15 dvisvarebhyastrisvarebhyazca irikAdivarjitebhya zroSadhivAcibhyo vRkSavAcibhyazva parasya vanazabda saMbandhino nakArasya No vA bhavati / proSadhiHdUrvAvaraNam, dUrvAvanam mUrvAvaraNam, mUrvAvanam ; vrIhivaraNam, vrIhivanam ; mASavaraNam, mASavanam ; nIvAravaNam, nIvAravanam ; kodravavaraNam, kodravavanam ; priyaGguvaraNam, priyaGguvanam ; proSadhyaH / vRkSa - zigruvaNam, zigruvanam ; dAru-20 varaNam dAruvanam; karIravaraNam, karIravanam; zirISavaraNam, zirISavanam ; badarIvaNam, badarIvanam ; priyaGgavaNam, priyaGguvanam / "proSadhyaH phalapAkAntA, latA gulmAzca vIrudhaH / phalI vanaspatirjJeyo, vRkSAH puSpaphalopagAH / / 1 / / " iti yadyapi bhedo'sti tathApyati bahutvArtha bahuvacanabalAd vRkSagrahaNe 25 vanaspatInAmapi grahaNaM bhavati, ata eva ca yathAsaMkhyamapi na bhavati, tathA saMjJAyAmasaMjJAyAM ca bhavati / dvi-trisvareti kim ? devadAruvanam bhadradAruvanam / zroSadhivRkSebhya iti kim ? vidArIvanam pitRvanam, zirISANAmadUrabhavo
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU068. ] anirikAdibhya iti kim ? grAmo'pi zirISAsteSAM vanaM zirISavanam / irikAvanam, mirikAvanam, timiravanam, cIrikAvanam karmAravanam, irikAdirAkRtigaNaH / irikAdivizeSavarjanAd kSIravanam ; harivanam / vizeSANAmeveha vidhiH, teneha na bhavati - dra mavanam, vRkSavanam / / 67 / / 334 ] nyA0 sa0-- -dvi- trisvarau0 / kodravavaraNamiti - kena - ambhasA udyante "kairava 0 " 5 [ uraNA0 516. ] iti sAdhuH, keno duvantyucchabdAyante'ci vA / zroSadhyaH phalapAkAntA iti - uSyate'neneti "vyaJjanA ghaJ" [ 5. 3. 132. ] iti ghatri - proSaH, proSo dhIyate - 'syAmiti - proSadhiH ' vyApyAdAdhAre" [ [ 5. 3.88 ] iti kau " ito'ktyarthAt [ 2.432. ] iti GayAm - zroSadhyaH, "uSeradhiH" [ uNA0 675. ] iti vA / phalasya pAkenAnto vinAzaH zoSo yAsAM tAH phalapAkAntAH / latAH pratAnavatyo mAlatyAdayaH, 10 latA vallI karkoTyAdikA / gulmAH hrasvaskandhAstaravo bahukANDapatrAH ketakyAdayaH / etallatAgulmarUpaM dvayaM vIrudhaH ; utpalastvevaM vyAcaSTe - latA gulmAstebhyo vilakSaNA vIrudhaH / puSpaM vinA phalameva yasya sa plakSAdiH phalI / puSpaM ca phalaM ca upagacchantipuSpaphalopagAH "nAmno gamaH 0' [ 5. 1. 131. ] iti De vRkSAH puSpapalopagA iti / na cobhayameva upagacchanti ta eva vRkSAH kiM tarhi ? ye'pyanyatarat puSpaM phalaM vA upagacchanti 15 te'pi vRkSA eva tatra vetasAdayaH puSpameva, plakSAdayaH phalameva, prAmrAdayastUbhayamapyupagacchanti, tatra vRkSo vanaspatitvamavakozitvaM ca na vyabhicarati / vanaspatiravakezI tu vRkSatvaM vyabhicarataH, yataH phalI vanaspatirjJeyaH phalavandhyastvavakezIti, ata eva ca vanaspa tyAdigrahaNamakRtvA vRkSagraharaNaM kRtaM tadantargatatvAd vanaspatityAderiti / vidArI latAvizeSa: / / 2. 3. 67 / / 20 girinadyAdInAm // 2. 3. 68 / / girinadItyAdInAM nakArasya vA go bhavati / girigadI, girinadI; giriNakha:, girinakhaH; giriNaddha:, girinaddhaH; giririNatambaH, girinitambaH; vakraraNadI, vakranadI; vakrariNatambA, vakranitambA; cakrariNatambA, cakranitambA; mASoNaH, mASonaH; tUryamANaH, tUryamAnaH zrargayaraNaH, zrArgayana: ; - RgayanaM 25 vettyadhIte vetyaNa, Rgayanasya vyAkhyAnaM tatra bhavo vA zikSAditvAdaN / bahuvacanAd yathAdarzanamanye'pi bhavanti / / 68 // ; nyA0 sa0 - giri na0 / tUryamAraNa iti tuyaM mAnamasyeti vAkye nimitta-nimittinorekapadasthatvAbhAvAdaprApte vikalpaH, tUryatestvAnazi zye mAgame ca " raSuvarNA 0 ' "
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 69-70.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 335 [ 2. 3. 63. ] iti nityaM prApte / zikSAditvAditi-anyathA bahusvaratvAt prAyo bahusvarAdikaNa syAt / / 2. 3. 68 // pAnasya bhAva-karaNe // 2. 3. 66 // pUrvapadasthebhyo raghuvarNebhya parasya bhAve karaNe ca yaH pAnazabdastatsaMbandhino nakArasya No vA bhavati / kSIrapANaM, kSIrapAnaM vartate; kaSAyapANaM, kaSAyapAnaM 5 vartate; sauvIrapANaM, sauvIrapAnaM vrtte| karaNe-kSIrapANaM, kSIrapAnaM bhAjanam ; kaSAyapANaH, kaSAyapAna: kaMsaH / bhAvakaraNa iti kim ? pIyate'sminniti pAnaH, kSIrapAno ghoSaH / / 66 / / nyA0 s0-paansy0| sauvIrapAraNamiti-sauvIreSu prAyo bhavaM bAhulakAdakatraM bAdhitvA bhave'raNa, suvIrANAmidaM "tasyedam" [6. 3. 160.] iti vA sauvIraM10 kAJjikam / / 2. 3. 66 / / deze // 2. 3. 70 // pUrvapadasthAd raghuvarNAt parasya pAnazabdanakArasya No nityaM bhavati, deze-samudAyena ced dezo gamyate; yogavibhAgAd naveti nivRttam / pIyata iti pAnam, kSIraM pAnaM yeSAM kSIrapAraNA uzInarAH, surApAraNAH prAcyAH, sauvIrapANA15 vAhIkAH kaSAyapANA gAndhArayaH; tAtsthyAt manuSyAbhidhAne'pi dezo gamyate / deze iti kim ? dAkSINAM pAnaM dAkSipAnam, kSIrapAnA gopAlakAH // 70 // nyA0 s0-deshe| yogavibhAgAditi-anyathA "pAnasya bhAvakaraNadeze" iti kriyeta, tathA'tra karmasAdhanapAnazabdo gRhyate bhAvakaraNapradhAnasya tu pUrveNa vikalpa eva / 20 uzInarA iti-uzyata iti "sthAdibhyaH kaH" [5. 3. 82. ] vaSTIti kvipi vA yvRti gaurAdiGayAm-uzI nagarI, tasyA narAH; yadvA vaSTe: "padi-paThi." [ uNA0 607. ] iti ipratyaye bAhulakAt kittve yvRti-uzayaH, teSAM naraH, bahulavacanAd dIrghatve-uzInaraH, tasyApatyAni "rASTakSatriyAta" [6.1.114.] iti vihitasya "bahaSvastriyAm" [ 6. 1. 124. ] iti dreraJo lup / sauvIreti-ajateH "Rjyaji." [uNA0 388.]25 iti kiti re "aghakya0" [4. 4. 2.] iti vIbhAve ca-vIraH, vIrayate'ci-vIraH, zobhanA vIrA yasmAt tat suvIraM, tasyedaM tata AgataM vaa| gAndhArayaH gandhArasyApatyaM vRddham "prata iJ" [6. 1. 31.] gAndhAri:-rASTrakSatriyasarUpaH, tato gAndhArINAM
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 71-72.] rAjAnaH, gAndhAre rAjJo'patyAni vA "gAndhArisAlveyAmyAma" [ 6. 1. 115. ] "yatro'zyA0" [ 6. 1. 126. ] iti "bahuSvastriyAM" [ 6. 1. 124. ] lup| nanu kSIrapANAdayaH zabdA manuSyeSu vartante, tatsAmAnAdhikaraNyAduzInarAdayo'pi tatraiva tat kathamiha dezo gamyate ityAha-tAtsthyAditi-ayamarthaH-uzInarAdayo hi zabdA: saMjJAtvena pUrvaM dezeSveva pravRttAH, pazcAt tu tatsthAnasaMbandhAt manuSyeSu, tena manuSyAbhidhAne'pi dezA- 5 bhidhAnaM gamyate / dAkSINAM pAnamiti-atra kartari SaSThI / / 2. 3. 70 // grAmA-grAgniyaH // 2. 3. 71 / / grAmA-'grAbhyAM parasya niyo nakArasya No bhavati / grAmaNIH, agraNIH / grAmAgrAditi kim ? kharanI:, meSanIH // 71 / / nyA0 s0-praamaapraa0| nanu gatikAraka0* iti nyAyAd vibhaktyutpatte:10 prAgeva samAse nimitta-nimittinorekapadasthatvAt "raghuvarNA0" [ 2. 3. 63. ] ityanenaMva NatvaM siddhameva kimaneneti ? satyam-niyamArthaM yadi niyo NatvaM syAt tadA grAmAgrAdeva, tena kharanI-meSanItyAdau pUrveNApi na bhavati / / 2. 3.71 / / vAhyAd vAhanasya // 2. 3. 72 // voDhavyaM vAhyam, tadvAcino rephAdimataH pUrvapadAt parasya vAhanazabda-15 saMbandhino nakArasya No bhavati / uhyate'neneti vahanam, prajJAditvAt svArthiko'Na , ato vA nipAtanAdupAntyadIrghatvam ; ikSuvAhaNam, zaravAhaNam / vAhyAditi kim ? suravAhanam, saMbandhamAtramatra vivakSitam ; naravAhanaH, nAtra vAhyAt paraM vAhanam, kiM tarhi ? vAhanAt / / 72 / / nyA0 sa0--vAhyAd vA0 / voDhavyaM vAhyamiti-vaherarhe'rthe ghyariNa-vAhya vahanAha-20 mikSvAdi, tena yadApi vAhane vahanArthamikSvAdi vAhya nAropitaM bhavati, tadarthaM tu kevalamupakalpitaM bhUtalasthaM tadApi bhavatyeva / sambandheti-svasvAmibhAvalakSaNe'tra SaSThI na tu vahanakriyApUrvake karmakaraNasambandhe, yadA tu surA api vAhyatvena vivakSyante tadA NatvaM bhavatyeva / yadA tu naravAhanazabda: kuberavAcakastadA "pUrvapadasthA0" [ 2. 3. 64. ] iti prAptasya Natvasya "kSumnAdInAm" [2. 3. 66.] ityanena niSedhaH, yadA tu yaugiko25 na saMjJAzabdastadA "pUrvapadasthA0" [2. 3. 64.] iti na NatvaM, yathAtra vyAvRttyudAharaNe // 2. 3.72 //
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU073-75.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 337 ato'hnasya // 2. 3. 73 / / rephAdimato'kArAntAt pUrvapadAt parasyAhnazabdasaMbandhino nakArasya No bhavati / pUrvAhNaH, aparAhNaH / zrata iti kim ? nirahnaH, durahnaH / ana ityakArAntanirdezAdiha na bhavati - dIrghAha nI zarat / / 73 / / nyA0 sa0 -- zrato'hnasya0 / dIrghAhanI zaraditi - dIrghAhI dIrghAhA : dIrghAhA 5 rUpatritayam / / 2. 3. 73 / / catustrerhAyanasya vayasi // 2. 3. 74 // 'catur tri' ityetAbhyAM pUrvapadAbhyAM parasya hAyanazabdasaMbandhino nakArasya vayasi gamyamAne go bhavati / caturhANo vatsaH, caturhAyaNI vaDavA; trihAyaNo vatsaH, trihAyaNI vaDavA vayasIti kim ? caturhAyanA, trihAyanA 10 zAlA, GIrapi vayasyeva bhavati / catustreriti kim ? sahasrahAyanaH puruSaH, lakSahAyanaH pakSI / / 74 / / / vottarapadAntanasyAderayuva pakvA - ahnaH / / 2. 3. 75 / / " pUrvapadasthAd raSRvarNAt parasyottarapadAntabhUtasya tathA nAgamasya syAdezca nakArasya No vA bhavati, na cet sa nakAro yuvan - pakvA 'hanzabdasaMbandhI 15 bhavati / uttarapadAnta - vrIhivApiNau, vrIhivApinau; mASavApiNau, mASavApinau; vrIhivApiNI, vrIhivApinI kule; mASavApiNI, mASavApinI kule ; vrIhivApiNaH, vrIhivApinaH ; mASavApiNaH, mASavApinaH vrIhivApINi, vrIhivApIni kulAni vrIhivApiraNA, vrIhivApinA / na-vrIhivApAriNa, vrIhivApAni kulAni mASavApAriNa, mASavApAni kulAni; " iva vyAptau " 20 ityasyAnaTi - preNvanaM, prenvanaM; "hivu prINane, pivu secane" ityanayoH zatari - prahiNvan prahinvan; prapiNvan prapinvan; hivoreva hyastanyAM - prAhiNvan prAhinvan; bahulavacanAdanAmnApi samAsaH, samAse hi pUrvottarapadavyavahAraH; * puruSazca vAri ceti puruSavAriNI ityatra tu paramapi vikalpaM bAdhitvA'ntaraGgatvAdekapadAzritaM "raSRvarNAt 0" [2. 3. 63.] ityAdinA nityameva Natvam 125 ;
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 76. ] syAdi - vrIhivApeNa, vrIhivApena; mASavApeNa, mASavApena; vrIhivApANAm, vrIhivApAnAm ; mASavApAraNAm, mASavApAnAm; vrIhivApAn, mASavApAnityatra tu anantyasyetyadhikArAd na bhavati / uttarapadeti kim ? gargANAM bhagaHgargabhagaH, so'syA astIti samAsAdin- gargabhagiNI, pratrottarapadasyAnto nakAro na bhavatIti vikalpo na bhavati, ekapadasthatvAt tu mAtRbhogoraNa ityAdi - 5 vannityameva gatvaM bhavati / antAdigrahaNaM kim ? gargANAM bhaginI gargabhaginI, evaM dAkSibhaginI; tra na nakAro'ntaH kintu GIpratyayaH / yadyevaM mASavApiNI, mASavApinItyatra nakArasyottarapadAntatvAbhAvAt vikalpo na prApnoti, ucyate*gatikArakopapadAnAM kRdbhiH samAsavacanaM prAk pratyayotpatteH iti nyAyAt prAgeva strIpratyayAdantaraGgatvAdazvakrItItyAdAvakArAnteneva krItazabdena nakA - 10 rAntena vApinzabdenopapadasamAsaH pazcAt strIpratyayaH, vibhaktyantatvAbhAve'pi ca rUDhatvAduttarapadatvam, tatazcottarapadasyAnto nakAra iti Natvavikalpo bhavati / yuvapakvAna iti kim ? AryayUnA, kSatriyayUnA; prapakvAni, paripakvAni ; prapakvena paripakvena; prapakvAnAm, paripakvAnAm; dIrghAha, nI zarat, dIrghAha, nA nidAghena tryaha ni, caturahani " saMkhyA - sAya - veraha, nasyAhan Gau vA " [ 1. 4. 50.]15 iti graha nasyAha nAdezaH / alacaTatavargazasAntara ityeva - gardabhavAhinau, gardabhavAhinaH / / 75 / / 338 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite nyA0 sa0-vottara0 / prAptAprAptavibhASeyam, tathAhi - likhiteSu prayogeSu gatikAraka iti nyAyAt syAdyutpatteH prAgeva samAsa ityekapadatvAt prApte; vyAghrIvat pAmA yeSAM tAni vyAghrIpAmAriNa, vyAghrIpAmAni vetyAdiSu tvadaziteSvaprApte; pANi-20 nistu prApte vibhASAM manyate, manmate'pi vApo'styanayoH -vApinau, vrIhIraNAM vApinAviti yadA kriyate tadA prApte, vyaktivivakSAyAm "prajAte: zIle" [ 5. 1. 154. ], sAdhvarthavivakSAyAM "sAdhau' [ 5. 1. 155. ], bhRzAbhIkSNyArthavivakSAyAM "bhRzAbhIkSNye 0 ' [ 7.4.73 ] Nin / atrottarapadasyAnto'nakAro na bhavatIti kintu " pratyayaH prakRtyAdeH" [7. 4. 115. ] iti nyAyena gargabhaga ityevaM samudAyasya / gardabhaM vahata 25 ityevaMzIlo, gardabhavad vahata iti vA " katurin" [ 5. 1. 153. ] / / 2. 3. 75 / / " kavargaikasvaravati // 2. 3. 76 // pUrvapadasthAd raSRvarNAt parasya kavargavati ekasvaravati cArthAduttarapade 7
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 336 10 sati uttarapadAntasya tathA nAgamasya syAdezca nakArasya No bhavati, na cet sa nakAraH pakvazabdasaMbandhI bhavati / svargakAmiNau, mokSakAmiNau ; svargagAmiNau, vRSagAmiNau; svargagAmiNI, vRSagAmiNI; svargakAmANi, mokSakAmANi kulAni; uraHkeNa, ura) (keNa; gurumukheNa, RSimukheNa ; kSIrameghANAm, puSpameghANAm / ekasvara-brahmahaNau, vRtrahaNau; kSIrapANi, yUSapAriNa; 5 kSIrapeNa, yUSapeNa; uraHpeNa, ura peNa; kSIrapANAm, yUSapANAm / purogAn paramamRgAnityatra tu anantyasyetyadhikArAd na bhavati / apakvasyetyevakSIrapakvAni, yUSapakvAni, kSIrapakvena, yUSapakvena, kSIrapakvAnAm, yUSapakvAnAm, alacaTatavargazasAntara ityeva-mASatyAginaH, dravyatyAgena, mASajAni, mASajena / nityArthaM vacanam // 76 / / nyA0 s0--kvrgk0| na cediti-satyapi tritayAnuvartane pratiSedhasya prAptipUrvakatvAt kavargavattvAt pakvazabdasyaiva pratiSedha iti / svargakAmiNAviti-sukhena puNyakarmabhirarvyata iti ghatri nyaGa kvAditvAd ge taM kAmayete ityevNshiilau| mokSakAmiNAviti-mucyante prANinaH karmamalakalaGka nAtreti "mAvAvadyami0" [ uNA0 564. ] iti se| mASajAni mASeSu jAtAni "saptamyA Da:" [ 5. 1. 166. ] na tu mAsAjjAtAni15 jAtitvAt / nityArthamiti-ayamartha:- gatikAraka0* iti nyAyena nimitta-nimittinorekapadasthatvAt "raghuvarNAt0" [ 2. 3. 63. ] iti nityaM prAptaM "vottara0" [2. 3. 75.] iti vikalpitaM punaranena nityaM vidhIyata ityarthaH / / 2. 3. 76 / / adurupasagAntaro Na-hinu-mInA-me // 2. 3. 77 // durva|pasargasthAdantaHzabdasthAcca raghuvarNAt parasya NakAra-hinu-mInA-20 AnisaMbandhino nakArasya go bhavati, aiti NopadezA dhAtavo gRhyante, upasargANNatvavidhAnAt / praNamati, pariNamati; praNayati, pariNayati; praNAmakaH, pariNAmakaH; praNAyakaH, pariNAyakaH; antar-antarNayati, anta rNAyakaH; hinu-prahiNoti, prahiNa taH; mInA-pramINAti, pramINItaH; hinumInAgrahaNe vikRtasyApi bhavati, ekadeze vikRtasyAnanyatvAt; Ani-prayANi,25 pravayANi prApayANi / pAnItyarthavata eva grahaNAdanarthakasya na bhavati-pravRddhA vapA yeSAM tAni pravapAni maaNsaani| aduriti kim ? durnayaH, durnItam / upasargAntariti kim ? prAtarnayati, punarnayati / * yena dhAtunA yuktAH prAdayastameva pratyupasarga
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 78.] saMjJA bhavanti itIha na bhavati-pragatA nAyakA yasmAt praNAyako deza iti / Na-hinu-mInA-''neriti kim ? pranRtyati, aNopadezatvAt NatvaM na bhavati / alacaTatavargazasAntara ityeva-pratinamati, pradadAni / parinadanamityatra tu kSubhnAditvAt na bhavati // 77 / / nyA0 sa0--adurupa0 / hinu-mInA-''nigrahaNAt samAssayAsambhavAt pUrvapadasthA- 5 dityasya nivRttaavvishessennopsrgaannnntvvidhiH| hinu-mInAgraharaNe iti-atha 'prahiNoti pramINIte' ityatra guNe ikAre ca kRte hinu-mInetyetadrUpavirahAt "sthAnIvA0" [7. 4. 106.] ityasyApyasadvidhau svarasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt kathaM NatvamityAha-vikRtasyApoti / pravapAni mAMsAnIti-upyata iti vapA bhidAdyaGa / AnItyarthavata iti yena dhAtunA yukta0* iti nyAyo dhAtorjJAtavyo na nAmna iti nAmna upasargatvaM 10 bhavatyeva, pravapAnIti samudAyasyArthavattvAdAnItyasya pRthagarthAbhAvAdanarthakatvam, upasargatvAbhAvAd vA, ata eva pravRddhA iti vigraho vRttau darzitaH, nahyatrAninA sahopasargayogaH / yadyevaM prayANItyatrApi na prApnoti, nahyatrApi Ani prati upasargayogaH, kintu dhAtu prati, naivam-yogasyArthadvArakatvAt tatra prayogaviSayasyaiva dhAtorAzrayaNAt tasya ca na kvacidasaMpRSTasya bhAvAt samudAyasthasyaivAzritatvAdityAnizabdAntaM samudAyaM prati ya upasargastasmAt15 parasya samudAyasya ya Anitastasya Natvamiti suutraarthsNprtyyaaddossH| evaM NakAre'pi draSTavyam, anyathA raNakAramAtraM pratyupasargatvAbhAvANNatvAsiddhiH syAditi / / 2. 3.77 // nazA zaH // 2. 3. 78 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya nazeH zakArAntasya saMbandhino nakArasya go bhavati / praNazyati, pariNazyati ; praNAzaH,20 pariNAzaH; antrnnshyti| za iti kim ? pranaSTaH, parinaSTaH; pranakSyati ; parinakSyati / nazeraNopadezAt pUrveNAsiddhe vidhyarthamidam / / 78 / / nyA0 sa0-nazaH shH| pranaSTa iti-atra "nazo dhuTi" [ 4. 4. 106.] iti nAgamasya "no vyaJjanasya." [ 4. 2. 45. ] iti luk / punajhyatItyAdi-atra pare'sadityantaraGgatvAt pUrvaM kRtamapi NatvaM SatvAdAvasattvAt Satve kRte'pyekadezavikRsyAnanyatvAt25 prAptamapi za iti vacanAt sAkSAcchakArAntatvAbhAvAnivartyate / nazeraNopadeza itiasmAkaM mate'yamaNopadeza ityarthaH, kalApake tu NopadezaH / / 2. 3. 78 / /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 76.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 341 nemA-dA-pata-pada-nada-gada-vapI-vahI-zamU-ciga-yAti vAti-drAti-psAti-syati-hanti-degdhau // 2. 3. 79 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasyopasargasya nernakArasya mAGAdiSu dhAtuSu pareSu No bhavati / GakAropalakSito mA mAG, tena mAGmeGograhaNam, na mAti-mInAti-minotInAm / praNimimIte, pariNimimIte; 5 praNimayate, pariNimayate / GakAranirdezazca nAnubandhArthaH, kintu mAtyAdinivRttyarthaH, tena yaGlupyapyudAhariSyate / dA iti saMjJAparigrahAt dadAti-dayatiyacchati-dyati-dadhAti-dhayatInAM grahaNam-prariNadadAti, pariNidadAti; praNidayate, pariNidayate; praNiyacchati, pariNiyacchati ; praNidyati, pariNidyati ; praNidadhAti, pariNidadhAti; praNidhayati, pariNidhayati; pata-praNipatati,10 pariNipatati; pada-praNipadyate pariNipadyate; nada-praNinadati, pariNinadati; gada-praNigadati, pariNigadati; vapI-praNivapati, pariNivapati; vahIpraNivahati, pariNivahati; zam-praNizAmyati; pariNizAmyati; cigpraNicinoti, pariNicinoti; yAti-praNiyAti, pariNiyAti; vAtipraNivAti, pariNivAti; drAti-praNidrAti, pariNidrAti; psAti-praNipsAti,15 pariNipsAti; sthati-praNisyati, pariNisyati; hanti-praNihanti, pariNihanti; degdhi-praNidegdhi, pariNidegdhi; tRci-praNimAtA, praNidAtetyAdi; antaraH khalvapi-antariNamimIte, antariNadegdhi / aDAgamasya dhAtvavayavatvena vyavadhAyakatvAbhAvAt praNyamimItetyAdAvapi bhavati, praNyAsyatItyAdau tu prAGA vyavadhAne'pi pratiSedhAbhAvAd bhavati 120 adurityev-dunimaataa| upasargAntara ityeva-prAtarnimimIte / vapyAdInAmanubandhena tivA ca nirdezo yaGlupnivRttyarthaH, tena 'pranivAbapIti' ityAdau na bhavati, pUrveSu tu bhavati-praNimAmAti, praNimAmetItyAdi / GmAdiSviti kim ? pranimAti, pranimInAti; praniminoti, pranidAyante vrIhayaH; pranidAyante pAtrANi / / 76 / / 25 nyA0 s0--neiimaadaa| na mAtItyAdi-nanu minotimInAtyormArUpAbhAvAd
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 80-81.] grahaNAzaGkApi kutaH ? ucyate-"migmIgo'khalacali" [4. 2. 8.] ityanenAtvavidhAnAt / nAnubandhArtha iti-yayA rItyA dhAtupAThe mAGityapAThi tayA rItyA yadi sUtre'pi kriyeta tadA'nubandhanArthaH syAt, atra tu vizeSaNaM-GakAreNa upalakSito mA-iti / nanu "saptamyA nirdiSTe pUrvasya" [7. 4. 105.] taccAnantarasya na vyavahitasyeti nyAyAt praNyAsyatItyAdau AGA vyavadhAne na prApnotItyAha-prAGA vyavadhAne'pIti- 5 ayamarthaH-"pade'ntare." [2. 3. 63.] iti NatvaniSedhakasUtre AGo varjanAt AGA vyavadhAne'pi bhavati / / 2. 3.76 / / aka khAdyaSAnte pAThe vA // 2. 3. 80 // pAThe-dhAtUpadeze kakAra-khakArAdiH SakArAntazca yo dhAtustAbhyAmanyasmin dhAtau pare'durupasargA-'ntaHzabdasthAd raSavarNAt parasya nernakArasya10 No vA bhavati / praNipacati, pranipacati; pariNipacati, parinipacati; pariNabhinatti, pranibhinatti; pariNibhinatti, parinibhinatti; praNipApacyate, pranipApacyate; praNipApacIti, pranipApacIti; praNipipakSati, pranipipakSati ; praNyapIpacat, pranyapIpacat; praNiSTabhnAti, praniSTabhnAti ; stambheH sautreSu pAThAt pAThaviSayatvam / pUrvasUtrArambhasAmarthyAt pUrvasUtra-15 vibhakto'sya viSayaH, tena 'praNimayate, prariNadayate' ityAdau pUrveNa nityameva Natvam / aka-khAdoti kim ? pranikaroti, pranikirati, pranikhanati; pranikhAdati / aSAnta iti kim ? pranidvaSTi, pranipinaSTi / pATha iti kim ? iha ca pratiSedho yathA syAt-pranicakAra, pranicakhAda, pranipekSyati / iha ca mA bhUt-praNiveSTA, praniveSTA; praNideSTA, pranideSTA; yaGlupi necchantyeke-20 pranipApacIti, pranisAsatti ityAdi / / 80 / / ___ nyA0 sa0--akakhA0 / atrAkakhAdiSAnta iti siddhe naJdvayaM sukhArtham, nadvaye hi sati kakhAdeH SAntasya ca varjanaM pratIyate, ekasmistu kakhAdeH kiMviziSTasya SAntasyeti pratItiH syAt ; asaMbhavAnna bhaviSyatIti na ca vAcyam, "kaSaziSa" ityAdAvevaMvivasyApi darzanAt / sautreSu pAThAditi-nanu stambherdhAtuSvapAThAt kathaM pAThaviSayatvam ? ucyate-25 sautrANAM sUtrameva dhAtUpadezaH / praniveSTeti-"vizaMt pravezane' ityasya rUpam / / 2. 3. 80 / / didvatve'pyante'pyaniteH parestu vA // 2. 3. 81 // . adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasyAniternakArasya dvitve
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 82.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 343 cAdvitve cAnte cAnante ca vartamAnasya No bhavati, paripUrvakasya tu vA bhavati / dvitve-prANiNiSati, prANiNat; advitve-prANiti, parANiti; ante-he prANa !, he parANa !; parestu vA, dvitve-paryaNiNiSati, paryaniniSati; paryANiNat, paryAninat; advitve-paryaNiti, paryaniti; ante-he paryaNa , he paryan; paripUrvakasya dvitve ante ca nityaM gatvamicchantyeke, anye tu ante'nante 5 ca necchantyeva; ye tu dvitve kRte'pi pudvitvamicchanti tanmate'pi 'dvitve' iti vacanAt dvayorevAdyayorNatvaM bhavati, na tu tRtIyasya-prANiNiSayate. prANiNiniSat / anantyasyetyadhikArAt ante na prApnotIti antavacanam / anitIti tivA nirdezo devAdika-nivRttyarthaH, na tu yaGlunivRttyarthaH, yaGo'saMbhavAt / / 81 / / 10 nyA0 s0-dvitve'pynte0| prANiNiSatItyAdau dvayorapyananenaiva NatvaM dvitva iti vacanAt / 'prAriNariNaSati' ityatra pare dvitve kartavye paSazAstramasad draSTavyamiti nyAyAd dvitve kRte Natvam / he prANa ! ante "nAmantrye" [ 2. 1. 62. ] iti nalopaniSedhAt nAntatvaM saMbhavatItyAmantrye dazitam / nanu dvitve'pi kRte'nte'pIti vacanAdante'pi zabdAdanante'pi bhaviSyati. ki dvitve'pItyanena ? naivama-dvitve'pItyasyAbhAve prANiriNaSatItyatra15 prathamanakAre'nte'pItyasya caritArthatvAd dvitIyanakArasya NatvaM na syAt TavargeNa vyavadhAnAt, ante'pItyatrApizabdAbhAve dvitve'pyanta eva syAditi, na tu prANiNiSatItyAdyanante'pi / nanu dvitve sati antastho nakAraH kva sambhavati ? ucyate-prANiteH sani prANiriNaSantaM prayuGakta Nigi allope kvipi prAriNaNiSamAcaSTe Niji punaH "tryantyasvarAdeH" [7. 4. 43.] ityanena isiti lope kvipi he prANiNa ! ityAdau Amantrya-20 tvAcca nalopAbhAvaH / / 2. 3. 81 / / hanaH // 2. 3. 82 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya hanternakArasya No bhavati / prahaNyate, parAhaNyate, nirhaNyate, antahaNyate, prahaNanam, parAhaNanam, nirhaNanam, parihaNanam ; antarharaNanam / praghnanti, prAghAnItyAdau "hano ghi" [2. 3. 64.] 25 iti pratiSedhAnna bhavati / adurityeva-duhanaH // 82 / / nyA0 s0-hnH0| praghnantItyAdau han ityucyamAne'pyekadezavikRtasyAnanyatvANNatvaM prApnotItyAha-hano ghIti / / 2. 3. 82 //
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite . [pA0 3. sU0 83-85.] ' va-mi vA // 2. 3. 83 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya hanternakArasya vakAre makAre ca pare po bhavati / prahaNvaH, prahanvaH; prahaNmaH, prahanmaH; prahaNmi, prahanmi; prAhaNvahe, prAhanvahe, prAhaNmahe, prAhanmahe; antarhaNvaH antarhanvaH; antarhaHmaH; antarhanmaH / / 83 // 5 nyA0 sa0--vami vaa| pUrveNa nityaM prApte vikalpArtham / 'prAhaNvahe' ityatra "prAGo yama-hanaH0" [ 3. 3. 86. ] ityAtmanepadam // 2. 3. 83 // nisa-nikSa-nindaH kRti vA // 2. 3. 84 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raSavarNAt parasya nisAdInAM dhAtUnAM nakArasya kRtpratyaye pare No vA bhavati / prariMNasanam, pranisanam ; prazikSaNam,10 pranikSaNam ; praNindanam, pranindanam / kRtIti kim ? pariNaste, pariNiste; prariNakSati, pariNikSati; praNindati, pariNindati; NopadezatvAnnityaM bhavati // 84 / / nyA0 s0-nis-nikss| nityaM bhavatIti-"adurupasarga0" [2. 3. 77. ] ityaneneti shessH| gopadezatvAt "adurupasarga0" [2. 3. 77.] ityanena, gati-15 kArakaGasyuktAnAM0* iti nyAyAdavibhiktyantaiH kRdantaiH saha prAdInAM samAse sati nimitta-nimittinorekapadasthatvAt "raghuvarNA0" [ 2. 3. 63. ] ityanena vA nityaM Natve prApte vikalpArthamidam / / 2.3.84 // sva rAt // 2. 3. 85 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raghuvarNAt parasya kRdviSayasya nakArasya20 svarAduttarasya No bhavati / prahANaH, prahANavAn ; prahINaH, prahINavAn ; parihINaH, parihINavAn; pragUNaH, pragUNavAn ; prayANam, pariyANam ; pravapaNam, parivapaNam ; prayAyamANam, pariyAyamANam; prayAyiNau, pariyAyiNau ; aprayANiH, apariyAriNaH; prayANIyam, pariyANIyam; pravahaNIyam, parivahaNIyam; yathAsaMbhavaM 'kta ktavatu ana Ana in ani anIya' ityete25
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 345 pratyayAH prayojayanti / svarAditi kim ? prabhugnaH, prabhugnavAn / adurityevaduryAnaH pnthaaH| kRtItyeva-pravApena / alacaTatavargazasAntara ityevapraklRpyamAnam, pariklRpyamAnam; preNvanam, prenvanam; pradAnam, pradhAnam / / 85 // nyA0 sa0--svarAt / *gatikAraka0% iti nyAyAt "raSavarNA0" [2. 3. 5 63.] iti siddhameva, kintu prayAyiNau pariyAyiNAvityatra "vottara0" [2. 3. 75. ] iti vA NatvaM syAt tannivRttyarthamidamArabhyate / kRdviSayasyeti-kRtIti viSayasaptamIyaM, na nimittasaptamI, tasyAM hi svarAt parasya dhAtornasya kRti nimitte Natvamiti sUtrArthaH syAt, na caitat, asaMbhavAt, nahi khyAdInAM kRti nimittabhUte svarAt paro dhAtunakAro'sti, yena prAptau pratiSadho'rthavAn syAditi svarAditi kRtrakArasya vizeSaNam, na "adurupa-10 sargAntara0" [ 2. 3. 77. ] ityasya, dhAtorvA, "deze'ntaro yama-hanaH" [ 2. 3. 61. ]" iti pratiSedhAd anena hi prAtasya sa prtissedhH| na cAntaHzabdo dhAturvA svarAnto yena pratiSedho'rthavAn syAditi, kviJcopasargavizeSaNe prabhugna ityatrApi syaat| kRdavizeSaNamapi na, tasminnapi kRte kRto yaH svarastataH parasya nakArasyeti sthite prayANIyamityAdau prAptiH, prahINa ityAdau na syAditi / praklapyamAnamiti-varNakadezasya varNa-15 grahaNena grahaNAt samudAyavyApAre cAvayavasya lakArasyApyuccAraNamityalacaTeti pravartata eva, yata lakArasya madhye'rdhamAtro lakAro'gre, pazcAcca turIyaH svarabhAgo'sti // 2. 3.85 // nAmyAdereva ne // 2. 3. 86 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raSavarNAt parasya nAgame sati nAmyAdereva20 dhAtoH parasya svarAduttarasya kRdviSayasya nakArasya No bhavati / preGkaraNam, preGgaNam, preGkhamANaH, preGgamANaH; atra zAnaH, preGkhiNau, preGgiNau; apreGkhaNiH, apreGgaNiH; preGkhaNIyam, preGgaNIyam / nAmyAderiti kim ? pramaGganam, prakampanam / evakAra iSTAvadhAraNArthaH, na eva sati nAmyAderiti hi niyame iha No na syAt-prehaNam, prohaNam ; pUrveNa siddhe niyamArthaM vacanam / 25 nagrahaNaM nAgamAdezopalakSaNArtham / nakArasya vyavadhAne hi prAptireva nAstipreNvanam / vyaJjanAntAdevAyaM niyamaH, NyantAt tu "NervA" [2. 3. 88.] / iti paratvAt vikalpa eva-pramaGgaNA, pramaGganA / / 86 / / nyA0 s0--naamyaadere0| presaraNamityAdau "kavargaka0" [ 2. 3. 76. ] iti
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 87-88.] nAgamasya na NatvaM "mnAM0" [ 1.3.36. ] iti bahuvacanena bAdhitatvAt / paratvAd vikalpa iti preGkhaNamityAdau "nAmyAde0 ' [ 2. 3. 86. ] ityasyAvakAza:, prayApaNetyAdau "NervA" [ 2. 3.88 ] ityasya preGkhaNA, preGkhanA' ityAdau tUbhayaprAptau paratvAd vikalpa eva, ata eva pramaGgaNamityAdau niyamApravRttiH / / 2. 3. 86 / / vyaJjanAdernAmyupAntyAd vA // 2. 3. 87 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raSRvararNAt paro yo vyaJjanAdirnAmyupAntyo dhAtustataH parasya kRdviSayasya svarAduttaranakArasya No vA bhavati / prameharaNam, pramehanam ; prakopaNam, prakopanam ; pragupyamANam, pragupyamAnam; prakopiNau, prakopanau; prakopariNaH, aprakopani prakopaNIyam, prakopanIyam / vyaJjanAderiti kim ? preharaNam, proharaNam / nAmyupAntyAditi kim ? pravapaNam,10 pravahaNam / svarAdityeva - prabhugnaH paribhugnaH / pradurityeva - durmohana, durgRhanaH / alacaTatavargazasAntara ityeva - prabhedanam ; prabhojanam / "svarAt " [2. 3. 85.] ityanena nityaM prApte vibhASeyam / / 87 / / 5 J nyA0 sa0-- vyaJjanAde0 / durmohana iti-durmuhyate'nenAsmin vA " karaNAdhAre" [ 5. 3. 126. ] anaT, durmuhyatIti nandyAdibhyo vA / durgahana ityatra "gohaH svare"15 [ 4. 2. 42. ] Ut / / 2. 3. 87 / / NervA // 2.3.88 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raSRvarNAt parasya NyantAd dhAtorvihitasya svarAduttarasya kRdviSayasya nakArasya No vA bhavati / pramaGgaNA, pramaGganA; prayAparaNam, prayApanam prayApiNau, prayApinau; aprayApariNaH, aprayApani: ; 20 prayAparaNIyam, prayApanIyam / vihitavizeSaNaM kim ? prayApyamANaH, prayApyamAna iti kyena vyavadhAne'pi yathA syAt / alacaTatavargazasAntara ityeva pradApanam, pratiyApanam / anAmyAdibhyo dhAtubhyo nAgame sati "nAmyAdereva ne " [2. 3. 86. ] iti niyamenA'prApte, zeSebhyastu "svarAt" [2. 3. 85. ] ityanena nityaM prApte ubhayatra vibhASeyam // 88 // 25 nyA0 sa0 -- raNervA / zeSebhyastviti - nAgamarahitebhyaH / / 23.88 //
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 86-60.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 347 niviNNaH // 2. 3. 86 // nipUrvAd videH sattA-lAbha-vicArArthAt parasya ktanakArasya NatvaM nipAtyate / niviNNaH prAvAjIt / kazcit tu vetterapIcchati-niviNNavAniti ca / / 86 / / nyA0 s0--nivinnnnH| sattetyAdi-ete trayo'pi dhAtUnAmanekArthatvAd vairAgye 5 vartante / niviNNa iti-"vidak jJAne" ityasya seTtvAnna / gatikAraka0* iti nyAyAt "raSavarNa0" [2. 3. 63.] iti siddhameva, kimanena ? satyam-alacaTeti vyAvRttyAprAptau ktanakArasya NatvaM nipAtyate, dhAtunakArasya tu "tavargasya0" [1. 3. 60.] iti, "ravarNA0" [ 2. 3. 63. ] ityanena vA siddhameva / / 2. 3. 86 // na khyA-pUga-bhU-bhA-kama-gama-pyAya-vepo Nezca 10 // 2. 3. 60 // adurupasargA-'ntaHzabdasthAd raSavarNAt pare ye khyAdayo'NyantA NyantAzca dhAtavastebhyaH parasya kRdviSayasya nakArasya No na bhavati / * prakhyAnam, prakhyAyamAnam, prakhyAyinau, aprakhyAniH, prakhyAnIyam pUg-prapavanam, prapUyamAnam, prapAvinau, aprapavaniH, prapavanIyam ; bhU-prabhavanam, prabhUyamAnam, prabhAvinau,15 aprabhavaniH, prabhavanIyam ; bhA-prabhAnam, prabhAyamAnam, prabhAyinau, aprabhAniH, prabhAnIyam; kam-prakamanam, prakamyamAnam, prakAminau, aprakamaniH, prakamanIyam gam-pragamanam, pragamyamAnam, pragAminau, apragamaniH, pragamanIyam; pyAyaprapyAnaH, prapyAnavAn, prapyAyanam, prapyAyamAnam, prapyAyinau, aprapyAyaniH, prapyAyanIyam; vepa-pravepanam, pravepamAnam, pravepinau, apravepaniH, pravepanIyam 20 Nyantebhyo'pi-prakhyApanam, prapAvanam, prabhAvanA, prabhApanam, prabhApanA, prakAmanA, pragamanA, prapyAyanA, pravepanam ; aNyantebhyo nityaM vepo Nyantebhyazca vikalpena prApte pratiSedhaH / pUgo gakAraH kim ? pavatenivRttyarthaH, tena prapavaNam, prapUyamANam, ityAdi / khyAterNatvamiti kazcit-prakhyANam, prkhyaay| mANam / / 60 / / 25 nyA0 sa0--na khyaa-puug| khyA iti niranubandhopAdAnaM khyAdezasya "khyAMka
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 ] bRhaddavRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 61-62.] prakathane" ityasya ca parigrahArtham / nityamiti - "svarAt" [ 2. 3. 85. ] ityanena / vepo vikalpeneti - "vyaJjanAdernAmyupA0" [ 2. 3. 87 ] "NervA" [ 2. 3. 87 ] ityanena / / 2. 3. 60 / / ityanena / Nyantebhyazceti deze'ntaro'yana- hanaH / / 2. 3. 61 / / antaHzabdAt parasyAyanazabdasya hantezva saMbandhino nakArasya deze'bhidheye 5 No na bhavati / antarayyate'sminniti - zrantarayano dezaH, evamantarhanano dezaH / deza iti kim ? antarayaNaM vartate, antarhaNanam, antarhaNyate / antarghaNo deza iti tu nipAtanAt / antara iti kim ? prAyaNI dezaH, praharaNano dezaH / ayana - hana iti kim ? antarNamano deza: / / 61 // nyA0 sa0 -- veze'ntaro0 / " svarAt" [ 2. 3.85 ] iti "hanaH" [2.3.82.]10 iti ca yathAsaMkhyaM prApte pratiSedhaH / antarghaNa iti - " hano'ntarghanAnta 0" [ 5. 3. 34. ] ityalanto nipAtyate, vAhIkeSu dezavizeSasyeyaM saMjJA / prAyago deza iti - iMdu, iNk vA, preyate'sminniti anaTi "svarAt" [ 2. 3.85 ] iti Natve, ayatI syAyo" [2. 3. 100. ] iti latvaM syAt / / 2. 3. 61 / / tu "upasarga SAt pade // 2. 3. 62 // pade parato yaH SakArastasmAnnimittAt parasya nakArasya No na bhavati / sarpiSpAnam, yajuSpAnam, duSpAnam; atra "pAnasya bhAva - karaNe" [ 2. 3. 66.] iti, niSpAnamiti "svarAt" [2. 3. 85.] iti, niSpAyanamiti "rvA" [2. 3. 88 . ] iti prApte pratiSedhaH / SAditi kim ? nirNayaH, niryAraNam / pada iti kim ? puSNAti sarpiSkeNa / / 62 / / 20 15 nyA0 sa0 -- SAt pade / sarpiSpAnamiti - nanvatra SakArAzritaM mA bhUNNatvaM, sarpisthapAzritaM kathaM nahi ? ucyate yatrotpadyamAnasya raNatvasya nimittadvayaM bhavati tatra pratyAsattyA'nantarameva gRhyate iti / sarpiSkeNeti - sarpiH kAyatIti sarpis am kAdhAtuH agre iti sthite ka ityasyAvibhaktyantatvAt padatvAbhAva iti nAnena tvapratiSedhaH / nanUttarapadamapi padamucyate yathA "vedUto'navyaya 0" [2. 4. 68. ] ityatra pade ityukte'pi 25 uttarapade iti vRttikRtA vyAkhyAnAt, tadvadihApi pade ityukto'pi uttarapadamapi lapsyate, tat kathaM sarpiSkeNetyatra vyAvRttiH ? satyam - nAniSTArthA zAstrapravRttiH iti nyAyAdeva - T
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 63-64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 346 vidhaM vyAkhyAnaM na sarvatrApi yukta, kiM tvabhipretasiddhayarthaM kvacideva ; yadvA kutsitAdyarthe kap tadA nirvivAdameva / / 2. 3. 62 / / pade'ntare nAyataddhite // 2. 3.63 // AGantaM taddhitAntaM ca varjayitvA'nyasmin pade nimitta-nimittinorantare vyavadhAyake nakArasya No na bhavati / prAvanaddham, paryavanItam, mASakumbhavApena, 5 vrIhikumbhavApena, caturaGgayogena, bhartR bAhuyugmena, roSabhImamukhena / atra yadA mASakumbhasya vApa iti, mASAH kumbho vApo'syeti vA samAsastadA "vottarapadAntanasyAde0" [2. 3. 75.] iti vikalpe prApte pratiSedhaH, yadA tu mASasya kumbhavApa iti tadA "kavargakasvaravati" [2. 3. 76.] iti nitye prApte; evaM zeSeSvapi yathAsaMbhavaM vAcyam / anye tu mASANAM kumbhavApa iti10 vyavadhAyakasyottarapadAvayavatve pratiSedhaM necchanti, tanmate-mASakumbhavApeNetyAdau nityameva Natvam / apare tu mASakumbhasya vApa iti vyavadhAyakasya pUrvapadAvayavatve pratiSedhaM necchanti, tanmate-mASakumbhavApeNa, mASakumbhavApenetyAdau vikalpa eva bhavati / anAGIti kim ? prANaddham, paryANaddham ; praNyAsyati, praNyApacati / ataddhita iti kim ? Ardra gomayeNa, zuSkagomayeNa, paramApUpamayeNa,15 yUSayAvakeNa / / 63 / / nyA0 s0-pde'ntre0| caturaGgayogena-atra "kavargaka0" [ 2. 3. 76. ] iti prAptaM niSidhyate / 'mASakumbhasya vApaH, mASasya kumbhavApaH' ityasmizca vAkye "vRttyanto'saSe" [ 1. 1. 25. ] iti padasaMjJAniSedhe'pi bhuutpuurvkpdtvmaashriiyte| kavargakasvaravati iti-kavargAMzena vizeSavihitatvAt, na tu "vottara0" [2. 3. 75. ] iti 20 viklpH| yuSayAvakeNeti-yavAnAM vikAraH "vikAre" [6. 2. 30.] aNa vaddhiH, yAva eva "yAvAdibhyaH kaH" [7. 3. 15. ] yUSeNa-mAMsamudgAdirasena, mizraH, yAvaka:alaktaka:-yUSayAvakastena / / 2. 3. 63 / / hano ghi / 2. 3. 64 // hanternakArasya ghakAre nimitta-nimittinorantare sati No na bhavati / 25 ' vRtraghne, vRtraghnA, vRtraghnaH; brahmaghnaH; shtrughnH| saMjJAyAM "pUrvapadasthAnnAmnyagaH" [2. 3. 64.] iti, asaMjJAyAM tu "kavargakasvaravati" [2. 3. 76.] iti;
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 65-66.] praghnanti, prAghnan, prAghAni, praghAniSyate ityAdiSu tu "hanaH" [2. 3. 82.] iti prApte pratiSedhaH / hana iti kim ? arpaNa, prighenn| ghIti kim ? vRtrahaNau, prahaNanam / / 64 // nuteryahi // 2. 3. 65 // nRterdhAtornakArasya yaviSaye No na bhavati / narInRtyate, narinati, 5 narnati, narInRtIti; atra "raSavarNAt0" [2. 3. 63.] ityAdinA prAptiH / yaDIti kim ? haririva nRtyatIti hariNI nAma kazcit, "pUrvapadasthAnnAmnyagaH" [2. 3. 64.] iti Natvam / / 65 / / nyA0 sa0-nRteryaGi / hariNautyatra "kartuNin" [5.1.153.] // 2.3.65 / / kSa bhanAdInAm // 2. 3. 66 // 10 kSubhnA ityevamAdInAM nakArasya No na bhavati / kSumnAti, kSa nItaH, kSubhnanti, kSubhnan, kSubhnAnaH; tRpnoti, tRpnutaH, tRpnuvanti, tRpnuvan, tRpnuvAnaH; AcAryasya bhAryA-prAcAryAnI, prAcAryasya bhoga prAcAryabhogastasmai hita prAcAryabhogInaH; eSu "raghuvarNAt" [2. 3. 63.] ityAdinA prApte, sarvanAma, nRnamanaH, parinRttam, gurunRttam, parinartanam, grAmanaTa:, zaranadaH, zaranadI, giri-15 nagaram, parinivezaH, zrInivAsaH, zabarAgniH, darbhAnUpaH, harinandI, harinandanaH, girigahanam; eSu "pUrvapadasthAt" [2. 3. 64.] ityAdinA prApte, parinadanam-atra "adurupasargAntaro0" [2. 3. 77.] ityAdinA prApte; suprakhyena, atra "kavargakasvaravati" [2. 3. 76.] iti prApta pratiSedhaH / kSubhnA, tRpnu, prAcAryAnI, prAcAryabhogIna, sarvanAman, nRnamana, nRnametyeke ; 20 nRtta, nartana, naTa, nada, naDa ityeke; nadI, nagara, niveza, nivAsa, agni, anUpa, nandin, nandana, gahana, nadana; khyAg iti kSumnAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 66 // nyA0 s0-kssumnaadiinaam| kSumneti luptatinirdezena dhAtugrahaNaM, . na tu yaGa lupnivRttyartham, anubandhanirdeze hi kSobhaNamityatrApi syAt, evaM tRpnu ityatrApi 125
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 3. sU0 67-68.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 351 yadyevaM tarhi kSunIta ityAdau gatvazAstrasya pare'sattvAdIkArAdau kRte kSumneti rUpAbhAvAnna prApnoti, ucyate - svarAdezasya sthAnivadbhAvAdekadezavikRtasyAnanyatvAd vA bhaviSyatItyadoSaH / bahuvacanena cAsyAkRtigaraNatA dyotyate, tenAnyo'pyavihitalakSaNo NatvapratiSedhaH kSumnAdiSu draSTavya:, tena dhanadavAcakanaravAhanazabdasya na Natvam / nUnametyeka itiavibhaktiko nirdeza:, akArAntastvayaM jJAtavyaH / / 2. 3. 66 / / 5 pAThe dhAtvAderNo naH / / 2. 3. 67 / / pAThaviSaye dhAtvAderNakArasya nakAra Adezo bhavati / NIg - nayati, Nam - namati, Naha - nahyati / pATha iti kim ?, NakArIyati / dhAtviti kim ? NakAraH / prAderiti kim ? bhaNati / sarve ca nAdayo gopadezA:nRti, nandi, nardi, nazi, nATi, nakki, nAdhU, nAthU, nR varjam / nATIti " naTaNa 10 avasyandane" ityasya varjanam, bhauvAdikasya tu "NaTa nRttau " ityasya - praNati, prnnaattyti| Nopadezazca SAM "NahinumInAneH" ityasya viSayavyavasthArthaH / / 67 / / "" nyA0 sa0-- pAThe dhA0 / nanvAdigrahaNaM kimarthaM ? tamantareNApi gopadezabalAnnatvaM na bhaviSyati, anyathA bhanityeva paThayeta, naivam - gopadezasya " adurupasarga 0 ' [ 2. 3. 77. ] iti Natve phalamasti, tathAhi - upasargapUrvasya prabhaNati, anyatra tu bhanatIti 15 syAdityAdigrahaNaM karttavyameva / pATha iti kimiti - pATha ityanena dhAtUpadezasya grahaNAkArIyateranupadezAnnatvAbhAvaH / athaite nAdaya eva paThyantAM, tathA ca sati nedamArabdhavyaM bhavatItyAha-gopadezazceti, evamuttaratra Sopadeze'pi / / 2. 3. 97 / / SaH so'STayai - STiva- SvaSkaH / / 2. 3. 68 // pAThe dhAtvAdeH SakArasya sakAra prAdezo bhavati, na cet SakAraH STyaM -20 STiva-SvaSkasaMbandhI bhavati / Sahi-sahate / Sic- siJcati / pATha ityevaSaNDhIyati / dhAtvityeva - SaNDhaH / prAderityeva - laSati / STyAdivarjanaM kim ? STyAyati, STIvati, STIvyati, SvaSkate / svara - dantyaparasakArAdayaH smi-svidisvadi-svaJji-svapayazca SopadezA, sRpi, sRji, styA, stR, stR, sR, sekRvarjam / SopadezaSAM SatvaviSayavyavasthArthaH / / 68 / / 25 nyA0 sa0 -- SaH so'STayaM 0 / na ca vAcyamatrApyAderityadhikArAbhAve'pi pAThabalAdeva laSatItyAdau satvaM na bhaviSyati, anyathA las iti kuryAt, yataH SakaraNasyAnyadapi
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 3. sU0 66- 100 . ] phalamasti, yathA kRtatvAt parokSAyAM Satve vileSurityAdi siddhyati, na - prAdigraharaNAbhAve prastute lasatIti syAt / / 2. 3. 68 / / R-ra lu-laM kRpo'kapITAdiSu // 2. 3. 66 // kRperdhAtorRkArasya lRkAro rephasya ca lakAra prAdezo bhavati, sa cet kRpiH kRpITAdiviSayo na bhavati / klRptaH, klRptavAn, klRpyate, ciklRpsati, 5 acIklRpat, kalpate, kalpayati, kalpitA, kalptA, kalpakaH, kalpaH, calIklRpyate, calokalpita / akRpITAdiSviti kim ? kRpITam, kRpaNaH, kRpANaH; kRpaH, karpUraH, karparaH; bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 66 / / karpaTaH, karpaTiH; ityAdi / nyA0 sa0 - Rra lulam0 / atha 'varNaikadezA varNagrahaNena gRhyante' ityasyApi 10 pakSasyAzritatvAd lakAra- lRkArayorepha-lakAragrahaNenaiva grahaNAt kiM dvayorupAdAnena ? "kRpe rola:" ityeva kriyatAm, naivam - kvacid varNaikadezAnAM varNagrahaNenAgrahaNamiti jJApanArthan / "dUrAdAmantryasya 0 " [ 7. 4. 66 ] ityatra Rdvajitasya svarasya plutatvaM vadan svaradvAreNaiva siddhe punarapi yata lRkAragrahaNaM karoti tadeva bodhayati - RtpratiSedhe lRto'pi pratiSedhaprasaGga iti RkArApadiSTaM kAryaM lRkArasyApi iti / acIklRpat atra " RduvarNasya " 15 [4. 2. 37.] "Rto't" [ 4.1.38. ], ata eva ca 'calokRpyate' ityAdI "RmatAM rI:" [4. 1. 55.] "ri-rau ca lupi" [4. 1. 56.] iti siddham / / 2. 3. 66 / / upasargasyAbhyau // 2. 3. 100 // upasargasaMbandhino rephasya " ayi gatau" ityasmin dhAtau pare lakArAdezo bhavati / plAyate, palAyate, palyayate, platyayate; atrAnekavarNavyavadhAnAna e - 20 cchantyeke / pratipUrvasya prayoga eva nAstItyanye - nilayanam, dulayanam / kathaM nirayate ? dUrayate ? rutvasyAsiddhatvAt niso dusazca na bhavati / upasargasyeti kim ? parasyAyanaM - parAyanam / prayAviti kim ? "iMNk gatau" al- prAyaH, parAyaH / ayIti ikAranirdezo'yi gatAvityasya parigrahArthaH / / 100 / / nyA0 sa0-- upasargasyAyo / dulayanamiti - dulayyate nindArthavRttitvAt khulabhAve-25 naTi siddham / / 2. 3. 100 / / T
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 3. sU0 101-104.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 353 gro yahi // 2. 3. 101 // yaGi pratyaye pare girate rephasya lakArAdezo bhavati / gahitaM nigiratinijegilyate / gRNAtestu yaGeva nAsti / kecit tu tasyApIcchanti, latvaM tu necchanti / yaGIti kim ? nigIryate / / 101 / / nyA0 sa0--gro yngi| nijegilyata iti-atra "bhvAde:0" [ 2. 1. 63. ] 5 ityasya pare latve'sattvam / yaDeva nAstIti-"na gRNA-zubha-rucaH" [3. 4. 13. ] iti niSedhAt / tasyApocchantIti-tanmate nijegIryate iti bhavati / / 2. 3. 101 / / navA svare // 2. 3. 102 // girate rephasya svarAdau pratyaye vihitasya lakAro vA bhavati / gilati, girati; nigalanam, nigaraNam ; nigAlakaH, nigArakaH / svara iti kim ? 10 nigIrNaH, nigIrNavAn / vihitavizeSaNaM kim ? iha ca yathA syAt-nigAlyate, nigAryate; iha ca mA bhUt-girau, giraH / / 102 / / nyA0 sa0--navA svre| nigAlyata iti-atra nipUrvAt ga to Nau vRddhau lakAro NilopazcetyubhayaprAptau nityatvAt pUrvaM NilopaH, na ca pratyayalope pratyayalakSaNam iti nyAyena latvasyApi prAptau tasyApi nityatvaM varNAzraye pratyayalakSaNasya pratiSedhAt15 / / 2. 3. 102 / / pare_-ka-yoge // 2. 3. 103 // parisaMbandhino rephasya 'gha aGka yoga' ityeteSu zabdeSu pareSu lo vA bhavati / palighaH, parighaH; palyaGkaH, paryaGkaH; paliyogaH, pariyogaH / / 103 / / nyA0 s0--prerghaangkyoge| palyaGka iti-aGkayatyac, aGka parigato'Gkana vA20 parigataH, evaM-pariyogaH / / 2. 3. 103 / / RphiDAdInAM Dazca laH // 2. 3. 104 // RphiDa ityAdInAmR-ro lu-lau DakArasya ca lo bhavati vA / lRphiDaH, luphilaH; RphilaH, RphiDaH; latakaH, RtakaH; kapalikA, kaparikA; tilpilIkam, tipirIkam ; kapilakam, kapirakam ; lomAni, romAriNa; 25
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 104.] aguliH, aguriH; puluSaH, puruSaH; talunaH, taruNaH; salilam, sariram ; alam, aram; mUlam, mUram ; kalIlaH, karIraH; kalma, karma ; mukulam, mukuram ; pAMsulaH, pAMsuraH; lekhA, rekhA; likSA, rikSA; lohitam, rohitam, ityAdi / arthabhede'pi-ilA bhUmiH, irA amRtam ; talpalo gajapRSThaikadezaH, tarparaH pazUnAM kaNThaghaNTa:; kalabho bAlahastI, karabha uSTraH; zalabhaH pataGgaH, 5 zarabho'STApadaH; kAlo varNaH, kAro rakSAnirvezaH; vAlaH kezaH; vAraH kriyAbhyAvRttiH; laghurapacitapariNAmaH, raghuH rAjA; galaH prANyaGgam, garo viSam ; evaM-mudgala-mudgara, maNDala-maNDara; kandala-kandarAdayo'pi draSTavyAH / aikAh'pi dRzyate-galaM garaM ca; baDizam, balizam ; Dazca laH; RphilaH, RphiDaH; valabhI, vaDabhI; cUlA, cUDA; ilA, iDA; vyAlaH, vyADaH; 10 purolAzaH, puroDAzaH; SolazaH, SoDazaH; balizam, baDizam; pulinam, puDinam, pIlA, piiddaa| yathAdarzanamanye'pi RphiDAdau draSTavyAH / saMyuktasya Adezca na dRzyate-pANDuH, kaNDUH, DAmaraH, . DInaH, DuNDubhaH; DiNDimaH / / 104 / / nyA0 s0--RphiddaadiinaaN0| aterbAhulakAt phiDakpratyaye-RphiDaH / atareva 15 kta kutsAdau ca ke-RtakaH, RtaM satyaM kAyati "prAto Do0" [ 5. 1. 76. ] iti De vaa| kaM-sukhaM paraM yasyAM "zeSAd vA" [7. 3. 175.] iti kaci Api itvekprikaa| tapauca "saraNIkAstIkA." [uNA0 50.] iti-tarparIkaM gandhadravyavizeSaH / kapirazabdAt ke-kapirakaM, kampayatIti vA "kIcaka0" [uNA0 33.] iti nipAtaH / romAraNIti-ruvantIti man / aGguri iti-"agu gatau" "masyasi0" [uNA0 666.] 20 iti ddrau| naapUrvAd rAteH "gamijani0" [uNA0 637.] iti bahulavacanADDityami arm| mUramiti-"mUGa bandhane" "Rjyaji0" [uNA0 388.] iti kiti re / karIra iti-"kRza pR.0" [ uNA0 418. ] iti iire-kriirH| pAMsura iti-"madhvAdibhyo raH" [7. 2.26. ] / likheH samAnArthAd rikho bhidaadyngi-rekhaa| likSetiriSeH "RjiRSi." [ uNA0 388. ] iti kiti se| gara iti-girati prANAn 25 lihAdyaci / maNDara iti-maNDe: "jaThara0" [uNA0 403.] iti are| kandara iti"kaduGa vaiklavye" "RSi-caTi0" [uNA0 367.] ityre| aikArthya iti-eko'bhinno'rthoM yyostyorbhaave| valabhIti-vaDeH sautrAt "kR-gaza -zali" [uNA0 326.] ityabhe gaurAdiGayAM c-vddbhii| cuDeti-cudaN NijantAd bhidAdyaGi nipAtaH / iDeti-IDyate-stUyate prAtmA'syAM "mlecchIDa." [uNA0 3. ] iti / vyADa iti-vyaMga30
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 [ pA0 3. sU0 105.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 355 "R-sR-tR-vyA-lihyavi0 " [ uraNA0 171. ] ityaDe | puroDAza iti -puro dAzyate ghatri "pRSodarAdaya:" [ 3. 2. 155 ] / vaDe: sautrAt " kulikani 0 " [ uNA0 535. ] iti kize - vaDizam / pulinamiti - "pula mahattve" "vRji-mahi0 " [ uNA0 283. ] kidine - pulinam / nirdezasya samAnatvAt kvacillakArasya DakAro'pi - puDinam / pIDeti" bhISi - bhUSi0" [ 5. 2. 106 ] ityAdinA bahuvacanAdaGa / pANDuriti - " panerdIrghazva" 5 [ uNA0 766. ] iti hupratyayaH / kaNDUriti - "kaSeNDadvau ca SaH" [ uNA0 831. ] iti / DAmara iti - "dameridvA dava Da : " [ uNA0 402. ] / DIna iti - DIGa c " sUyatyAdyoditaH " [ 4. 2.70 ] iti nakAre "DIyazvyaidita:" [ 4. 4. 61. ] iti 'iniSedhe-DInaH / DuNDubha iti- DuNDuzabdena bhAtIti DuNDubha: / DiNDima - zabdama " kvacit" [ 5. 1. 171 ] iti De - DiNDimaH, athavA "DibheH kit" [ uNA0 356. ]10 / / 2. 3. 104. // japAdInAM po vaH / / 2. 3. 105 // japAdizabdasaMbandhinaH pakArasya vakAradezo vA bhavati / javA, japA; pArAvataH, pArApataH triviSTapam, tripiSTapam; pArAvAraH, pArApAraH; kavATaH, kapATaH ; viSTavam, viSTapam; kavalaH, kapalaH; avAcI, apAcI / japAdayaH 15 prayogato'nusartavyAH / / 105 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRhadvRttau dvitIyasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH / / 2 / 3 / / mUlarAjAsidhArAyAM, nimagnA ye mahIbhujaH / unmajjanto vilokyante, svargagaGgAjaleSu te / / 2 / 3 / 3 / / 20 nyA0 sa0 - japAdInAM po vaH / japati japataH (?) so "vyadha-japa-madbhyaH " [ 5. 3. 47 ] ityal / pArApata iti - parAd viprakRSTAdApatatIti kvipi parApat, tasyApatyam / triviSTapamiti - viSlR kI "viSTapolapa0" [ uNA0 307 ] iti tRtIyaM viSTapaM prAcyA stripiSTapamiti paThanti / pArApAra iti - pArayatIti pAraH, na pAro'pAraH, apAraH pAro'sya pArApAraH, rAjadantAditvAt pArasya prAg nipAtaH / kapATa iti - 25 "kapuGa calane" "kapATavirATa0 " [ uraNA0 148. ] iti nipAtaH / viSTapamiti viSTaM pAtIti " kvacit" [ 5. 1. 171 ] iti De / kavala iti-ke-tAluni palati / / 2. 3. 105 / / iti dvitIyasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH // 2 // 3 //
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 ] bRhavRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 1-2.] [ pratha caturtha: pAda: striyAM nato'svasrAdeDIH // 2. 4. 1 // striyAM vartamAnAnnakArAntAd RkArAntAcca svasrAdivajitAnnAmno GIH pratyayo bhavati / rAjJI, atirAjJI, takSNI, daNDinI, chatriNI; kI, hIM / striyAmiti kim ? paJca sapta daza nadyaH, nAntAyAH saMkhyAyA yuSmada-5 smadorivAliGgatvAt; ata eva nakAralope'pi "prAt" [2. 4. 18.] ityAbapi na bhavati / asvasrAderiti kim ? svasA, atisvasA, paramasvasA, duhitA, nanAndA, yAtA, mAtA, tisraH, catasraH; tisR-catasrAdezasya vibhaktyAnantaryanimittatvAt saMnipAtalakSaNatvena tadvighAtakatvAbhAvAdeva GInivRttau siddhAyAM svasrAdiSu tayoH pAThaH saMnipAtalakSaNanyAyasyAnityatvajJApanArthaH,10 tenAtidanyA kanyayetyAdau vibhaktinimitte'nAdeze sati GIH siddho bhavati ; evaM-yA setyAdiSu akArAdeze aAbapi / / 1 / / ___ nyA0 sa0-striyAM nto.| striyAM vartamAnAditi-'strItvayukta 'rthe vartamAnAt svArthe GayAbAdayaH' iti mataM sammataM nirvahati, yathAha-vArtikaM "siddhaM tu prAtipadikavizeSaNAt svArthe TAbAdayaH" / atirAjJIti-pUjito rAjA strI cedatirAjJI, "pUjA-15. svate:0" [ 7. 3. 72. ] iti smaasaantprtissedhH| rAjAnamatikrAntetyapi kRte samAsAntavidheranityatvamiti kAzikA / / 2. 4. 1 / / adhAtUhaditaH // 2. 4. 2 // dhAtuvajito ya udit Rdicca pratyayo'pratyayo vA tadantAnnAmnaH striyAM vartamAnAd GIH pratyayo bhavati / udit-bhavati, gomatI, yavamatI, preyasI,20 vidussii| Rdit-pacantI, dIvyantI, mahatI; eSu pratyaya udRdit tadantaM naam| atibhavatI, atimahatI; atra nAmAvyutpattipakSe udRdit, tadantaM smaasnaam| bhavatI, mahatIti tu vyapadezivadbhAvena tadantam / nirgomatI, atipuMsotyatra pratyayasyodittvAt gomadAdizabdo'pi udit tena tadantaM
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 3-4.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 357 smaasnaam| adhAtviti kim ? sukan, sukaMsau; suhin, suhiMsaustriyau / / 2 / / nyA0 sa0--adhAtU / adhAtviti paryudAsAzrayaNAt tasya ca vidhipradhAnatvAt pratiSedhasyAnumitatvena gauNatvAd gomantamicchatIti strI gomatyatIti vidhiniSedhaprAptau adhAtutvAzrito vidhireva, na tu dhAtutvAzritaH pratiSedhaH / gomadAdizabdo'- 5 pyudiditi-avayadharmaNa samudAyo'pi vyapadizyate, atrAvayava udit taddharmeNa samudAyo'pItyarthaH / sukannityAdi-"nsmahato0" [ 1. 4. 86. ] ityatra mahatsAhacaryAt kvibantasya kaMso na grahaNamityarthasya jJApitatvAdatra na dIrghaH / pratyayasyo dittvAditi-"ajAdeH" [2. 4. 16. ] ityatra vRttivyAkhyAnena tadantasya grahaNe siddhe yadidaM vyAkhyAnaM tada yuktyantarasyApi darzanArtham, yata ekasyApi sAdhyasya siddhayarthaM bahvayo'pi yuktaya10 upanyasyante // 2. 4. 2 // aJcaH // 2. 4. 3 // aJcantAnAmna: striyAM GIrbhavati / prAcI, pratIcI, apAcI, udIcI / / 3 / / nyA0 s0-anycH| aJca iti kRtanalopAbhAvasya dhAturUpasyAJca nirdezaH,15 tenArcAvivakSaNe nalopAbhAve tadavivakSaNe lope GIH siddhaH / "acaH" iti nirdeze tu "acc prAgdIrghazca" [2. 1. 104.] itivat kRtanalosyaiva syAt / itthaM ca prAJcI pratyaJcItyAdau DI gacchet / / 2. 4. 3 / / Na-svarA-ghoSAd vano razca // 2. 4. 4 // vana iti van-kvanip-vanipAmavizeSeNa grahaNam, NakArAntAt20 svarAntAdaghoSAntAcca yo vihito van pratyayastadantAnAmnaH striyAM DIbhavati, vano'ntasya ca tatsaMniyoge ro bhavati / Na-'proNa'-avAvarI / svara-'dhA'dhIvarI, atidhIvarI; 'pA'-pIvarI, 'kR'-sahakRtvarI, rAjakRtvarI; sutvarI / aghoSa-'dRz'-merudRzvarI / NasvarAghoSAditi kim ? 'yudh'-sahayudhvA, 'yaj'yajvA strI / vihitavizeSaNaM kim ? zRNAtIti zarvarI, svarAd vihitatvAd25 guNe kRte ghoSavato yathA syAt / vana iti kim ? zvayate: "zvanmAtarizvan" [uNA0 6 02.] ityAdinA'ni pratyaye'ntalope ca sati-zunI, atizunI;
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 5-6.] maGgharnalope'vAgame c-mghonii| nAntatvAdeva GIH siddhastanniyamArthaM ravidhAnArthaM ca vacanam / / 4 / / nyA0 sa0--svarAdho0 / vanateH kvibantasya "ahanpaJcamasya0" [4. 1. 107.] iti dIrgha ve vanniti rUpAbhAvAd , vijantasya ca prayogAdarzanAt pratyayasyaiva grahaNamityAhavana iti van-kvanipityAdi-nanu niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya iti kvanip- 5 GavaniporgrahaNaM na prApnoti, ucyate-kaniranubandhagrahaNe kvacit sAnubandhasya grahaNam iti nyAyAnna dossH| vano'ntasyeti-nanu "pratyayasya" [7. 4. 108.] iti sarvasyApi prApnoti tat kathamuktamantasyeti ? satyam-vAt n van iti kRte bhaviSyati / atizunI pUjitaH zvA'tizvA, strI cedatizunI, yadvA atikrAntaH zvA yayeti bahuvrIhiH, zvAnamatikrAnteti kRte "goSThAteH zunaH" [ 7. 3. 110.] iti samAsAntaH syAt / maghonIti-10 maghono bhAryAbhedopacAreNa mghonii| niyamArthamiti-NasvarAghoSAdeva vano GIrbhavati, tena sahayuddhvetyAdau pUrveNApi na bhavati / viparItaniyamastu "striyAM nRtaH" [2. 4. 1.] ityasyArambhAnna, viparItaniyame hi rAjJItyAdau svarAt parasya nakArasyAvasthAnAt "striyAM nRtaH0" [ 2. 4. 1. ] ityanena GIna syAt / / 2. 4. 4 / / vA bahuvrIheH // 2. 4. 5 // 15 svarAghoSAt paro yo vihito van pratyayastadantAd bahuvrIheH striyAM GIpratyayo vA bhavati, razcAntAdezaH / priyAvAvarI, priyAvAvA strI; bahudhIvarI, bahudhIvA; bahumerudRzvarI, bahumerudRzvA strii| svarAghoSAdityeva-priyayajvA strI / / 5 // nyA0 sa0-vA bhu0| bahumerudRzvarIti-anye candragomyAdayo "nopAntyavataH"20 [2. 4. 13.] iti pratiSedhamicchanto bahumerudRzvetyeva kathayanti / svamate tu vyaktyA sUtrasya pravartanAnna niSedhaH / / 2. 4. 5 / / vA pAdaH // 2. 4. 6 // bahuvrIhestannimittakapAcchabdAntAt striyAM DIrvA bhavati / dvipadI, dvipAt ; tripadI, tripAt; bahuvrIhinimitto yaH pAditi bahuvrIhiNA pAcchabdasya25 vizeSaNatvAdiha na bhavati-pAdamAcaSTe pAd, trayaH pAdo'syA:-tripAt strI // 6 //
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 7-8. zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 356 nyA0 sa0 -- vA pAdaH / iha na bhavatIti - atha " padic gatau" ityato NyantAt kvipi kRte yat pAditi rUpaM tadiha kasmAnna vijJAyate ? ucyate -pAdayateH kvibantasya prayogAdarzana miti prayoge'pi vA kriyAkArakasambandhamAtraM pAdaH kvibantAt pratIyate na tu viziSTArthapratItiH, dvipAcchandazva viziSTArthAvayava iti / / 2. 4. 6 / / UdhnaH / / 2.4.7 / / Udhanniti kRtanakArAdezasyodhaso grahaNam, tadantAnnAmno bahuvrIheH striyAM GIrbhavati / kuNDodhnI, ghaTodhnI, mahodhnI; pIvarodhnI / "ano vA " [2. 4. 11.] iti vikalpe prApte vacanam / samAsAntavidhau ' Udhn' ityAdeze nAntatvAdeva GIH sidhyati, kintu paJcabhiH kuNDodhnIbhiH krIta itIkaraNa tallupica 'paJcakuNDodhn' iti prakRteH sau paJcakuNDoditi syAt paJca - 10 kuNDodheti ceSyate / / 7 / / 5 " nyA0 sa0--UdhnaH / Udhn ityAdeza iti prayamarthaH - yadi samAsAntavidhau UnatyAdezaM na kuryAt kintu na ityeva tataH " ano vA" [ 2. 4. 11. ] ityanena vikalpaH syAt, na tu "striyAM nRta0 " [ 2.4. 1. ] ityanena nityaM GIriti / paJcakuNDodhetinanu lupaH pittvAt "kyaGa mAni0 " [ 3.2.50. ] ityanena puMvadbhAvaH kathaM na bhavati ? 15 ucyate--"kauNDinyAgastyayoH 0 [ 6.1.127. ] ityatra kauNDinyanirdezAnna bhavati ; yadvA "striyAmUdhaso n" [ 7. 3. 166. ] ityatra striyAM viSaye vyAkhyAnAt, viSayavyAkhyAnaM hi nirnimittatvArtham, tato yadi puMvadbhAvo'bhipretaH syAt tadA GayAmUdhaso'niti sanimittakameva kuryAt ; nanu GayAmiti kRte GIrapi katham ? ucyate - tadA gaurAdau paThayeta UdhaszabdaH ; yadvA udhasa iti sUtraM kriyeta / nanu GayAmiti kRte GIrapi kathaM ? nimittaka - 20 vyAkhyAnameva kriyatAM, tasminnapi na kiJcid vinaGkSyati, nimittavyAkhyAne hi " mUlyaiH krIte" [ 6. 4. 150. ] ikariNa tallupi "GayAde: 0" [ 2. 4. e5. ] iti GInivRttI tannimittakasamAsAntasyApi nivRttiH prApnoti, tatazca paJcakuNDodhA iti visargAntaM rUpaM prApnuyAditi samAsAntavidhau sanimittaka pradezo nAkAri / / 2. 4. 7 / / " azizoH / / 2. 4. 8 / / prazizu ityetasmAd bahuvrIheH striyAM GIrbhavati / zravidyamAnaH zizurasyA zizvI / bahuvrIherityeva-na zizuH - prazizuH / / 8 / / nyA0 sa0 -- azizoH / nanu Udhan zabdasyAzizuzabdasya ca bahuvrIhivizeSaNatvena 25
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 6-12.] samAnArthatvAdekayoga eva kriyatAm ? ucyate-bahuvrIhAvapyUna iti tadantasya vidhiH, / azizoriti ca svarUpasyeti yogavibhAgaH // 2. 4. 8 // saMkhyAderhAyanAd vayasi // 2. 4. 6 // saMkhyAdeyinazabdAntAnAmno bahuvrIheH striyAM vayasi gamyamAne ngiirbhvti| dvihAyanI, trihAyaNI, caturhAyaNI; atra "catustreyinasya vayasi" 5 [ 2. 3. 74. ] iti Natvam / saMkhyAderiti kim ? atItahAyanA / hAyanAditi kim ? dvivarSA kanyA / vayasIti kim ? dvihAyanA, trihAyanA, caturhAyanA zAlA, kAlakRtA prANinAM zarIrAvasthA vaya iti Natvamapi na bhavati / bahuvrIherityeva-zate hAyaneSu saMbhUtA jAtA bhavA veti ikaNi tallupi ca-zatahAyanA strI / / 6 / / 10 nyA0 s0--sngkhyaade0| ikariNa tallupi ceti-"varSAkAlebhyaH" [6. 3. 80.] ityasya, zakaTAbhiprAyeNedamuktam / tantrodyotastu zatahAyanazabdasya kAlavAcakatvAbhAve "tatra kRta0" [ 6. 3. 64. ] ityanenANevetocchati / / 2. 4. 6 / / dAmnaH // 2. 4. 10 // saMkhyAdeminzabdAntAnAmno bahuvrIheH striyAM GIrbhavati / dvidAmnI,15 tridAmnI / saMkhyAderityeva-uddAmAnam, uddAmAm, uddAmnI vaDavAM pazya, "ano vA' [2. 4. 11.] iti vikalpasyApavAdo yogaH / / 10 / / ano vA // 2. 4. 11 // annantAd bahuvrIheH striyAM GIrvA bhavati / uttaratropAntyavataH pratiSedhAdupAntyalopina evAyaM vidhiH / bahurAzyau, bahurAje, bahurAjAnau; dIrghANi20 ahAni yasyAM dIrghAha nI, dIrghAhA, dIrghAhAH zarat; bahutakSNyau, bahutakSe, bahutakSANau / bahuvrIherityeva-atirAjJI, nistakSNI / / 11 / / nAmni // 2. 4. 12 // annantAd bahuvrIheH striyAM-nAmni saMjJAyAM nityaM GIrbhavati / adhirAjJI,
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 13-14.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 361 surAjJI nAma grAmaH; bahurAjJI, bahusAmnI nAma purI; zrayamapyupAntyalopavata eva vidhiH, nityArthaM vacanam, tena pakSe DAp vikalpena na bhavati / / 12 / / nopAntyavataH / / 2. 4. 13 / / yasya upAntyalopo nAsti sa upAntyavAn, tasmAdannantAd bahuvrIheH striyAM GIrna bhavati / nAyam " ano vA " [ 2. 4. 11 ] iti sUtravihitasyaiva 5 pratiSedhaH, kintu "striyAM nRto0" [2. 4. 1. ] ityasyApi / suparvA, suparvAraNau; suzarmA, suzarmANau priyazvA, priyazvAnau / upAntyavata iti kim ? bahurAjJI / bahuvrIherityeva - pratiparvaNI yaSTiH / ana ityeva sadaNDinI / / 13 / / nyA0 sa0-- nopAntya 0 / upAntyalopo nAstIti - " na vamantasaMyogAt " [ 2.1.10 111. ] iti niSedhenetyarthaH / striyAM nRta ityasyApIti - anyathA "no'nupAntyavato vA" ityekayogaH kriyeta / pratiparvaNItyatrAvyutpattipakSAzrayaNAt "NasvarAghoSa0 " [ 2. 4. 4. ] iti GI razca na bhavati, kintu nAntatvAt " striyAM nRta: 0" [2.4. 1.] ityanena [GIH ] / sadaNDinIti - zratra "inaH kac" [ 7. 3. 170. ] iti kac prAptaH "sahAt tulyayoge" [ 7. 3. 178. ] iti niSidhyate / / 2. 4. 13 / 15 manaH / / 2. 4. 14 // tena manantAnnAmnaH striyAM GIrna bhavati / sImA, sImAnau, pAmA, pAmAnau / *praninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti mahimAnamatikrAntA-pratimahimetyAdAvapi GIpratiSedho bhavati / bahuvrIheriti nivRttaM yogavibhAgAt / / 14 / / 20 nyA0 sa0 -- manaH / GInaM bhavatIti- bahuvrIhau mannante'pi annantadvArA GIrbhavatyeva, yathA "dAtu pradAnocitabhUridhAmnIm" [ kirAtA0 sa. 3. ] iti / zratimahimetyatra pratikrAnto mahimA yayeti bahuvrIhau "ano vA" [ 2. 4. 11.] ityasya " manaH " [ 2. 4. 14. ] ityasya ca dvayoranyatra caritArthatvAt paratvAt prAptamapi pratiSedhaM bAdhitvA vizeSavihitatvAd "ano vA" [ 2. 4. 11. ] iti vikalpa eva / yogavibhAgAditi-na25 mannupAntyavadbhyAmityevaMrUpAt / / 2. 4. 14 //
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite tAbhyAM vAssp Dit // 2. 4. 15 // mannantAnnAmno'nnantAcca bahuvrIheH striyAmAp pratyayo vA bhavati, sa ca Dit ; pakSe yathAprAptam / sIme, sImA:; suparve, suparvAH; pakSe pUrvAbhyAM pratiSedhAd GIrna bhavati - sImAnau, sImAnaH; suparvANI, suparvANaH / upAntyalopinastu bahuvrIherDIrapi bhavati- bahurAje, bahurAjAH ; bahurAjAnau, bahurAjAnaH; 5 bahurAjJyau, bahurAjJyaH / uddAmAm, uddAmAnam, uddAmnIM vaDavAM pazya / "dAtuM pradAnocita - bhUridhAmnImupAgataH siddhimivAsmi vidyAm / " [ kirAtA0 sa0 3.] / evamupAntyalopino'nnantasya bahuvrIheH striyAM GIDATvikalpAbhyAM trairUpyam / upAntyavatastu DApratiSedhAbhyAM dvairUpyaM bhavati / DitkaraNamantyasvarAdilopArtham / DAp ityakRtvA DidvidhAnamuttaratrApa evAnu- 10 vRttyartham / / 15 / / 362 ] [ pA0 4. sU0 15-16.] nyA0 sa0 -- tAbhyAM vA / pUrvAbhyAmiti - " manaH" [ 2. 4. 14 . ] " nopAntyavataH " [ 2. 4. 13. ] ityetAbhyAm / " mahattva yogAya mahAmahimnAmArAdhanIM tAM nRpadevatAnAm / dA pradAnocitabhUridhAmnImupAgataH siddhimivAsmi vidyAm / / " trairUpyamiti - " vA bahuvrIheH " [ 2.4. 5. ] iti vacanAt vannantasyApi trairUpyaM, na sudhIve, sudhIvAna sudhIvayauM / / 2. 4. 15 / / 15 ajAdeH / / 2. 4. 16 // ajAdibhya pravRttyA'jAdInAmeva striyAM vartamAnebhya prAp pratyayo bhavati, bAdhakabAdhanArthamanakArArthaM ca vacanam / prajA, eDakA, azvA, caTakA, mUSikA, 20 kokilA ; ebhyo jAtilakSaNasya GIpratyayasyApavAda prAp; bAlA, hoDA, pAkA, vatsA, mandA, vilAtA, kanyA, madhyA, mugdhA; vilAtetyanye na paThanti tenavilAtItyapi, ebhyo vayolakSaNasya; jyeSThA, kaniSThA, madhyamA; ebhyo dhavayogalakSaNasya ca; pUrvApahAraNA, aparApahAraNA, nipAtanAd Natvam, saMprahANA, paraprahANetyapyanye, eSu TillakSaNasya; trINi phalAni samAhRtAni 25 triphalA, atra dvigulakSaNasya | kruJcA, devavizA, uSNihA; eSu vyaJjanAnta
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 17.] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 363 tvAt "At" [ 2. 4. 18. ] ityanenAprApterajAdipAThaH, kazcidetebhyo vikalpenecchati; tanmate - kruG, devaviT, uSNik / anye tu - kruJcAnAlabheta, uSNihakakubhau, devavizazca manuSya iti prayogadarzanAt akArAntA evaita iti manyante / ajAderityAvRttyA SaSThIsambandhaH kim ? ajAdisambandhinyAmeva striyAmabhidheyAyAM yathA syAt, teneha na bhavati - paJcAnAmajAnAM samAhAraH- 5 paJcAjI, dazAjI; atra samAhAraH samAsArtha strI; nAsAvajazabdasaMbandhinI; ata eva ca jJApakAdatra strIprakaraNe tadantAdapi bhavati, tena - mahAMzcAsAvazceti sAmAnyena vigrahe strIvivakSAyAM mahAjA paramAjeti siddham, evamatibhavatI, atimahatI, pratidhIvarI, atipIvarI, paramazUdratyAdi / / 16 / / nyA0 sa0---zrajAdeH 0 / eDaketyatra 'IDik' "kIcaka0 " [ uraNA0 33. ] iti 110 bAleti-"bala prANane" balatIti vA jvalAdiNaH / hoDA ityatra "hurat nimajjane" NyantAdaci uraNAdyapratyayo vA / mandeti - ' maduGa' praci, uraNAdyapratyayo vA / mandAvilAte iti-madhyamavapasau striyau / madhyeti "zikyAsyAjya madhya 0 " [ uNA0 364. ] iti nipAtanAt madhyA / vipUrvAllAteH kta - vilAteti nyAsaH / pUrvApahANetipUrvazrvAsa pahA pUrvApahAnaH, strI cet pUrvApahAraNA, evam aparApahAraNA iti - yadvA 15 pUrvamapahIyate'syAmiti "karaNa0" [ 5. 3. 126. ] ityanaT, yadvA apahIyate'syAmanayA vA "karaNAdhAre" [ 5. 3. 126 ] anaT / apahAnazabdo'pi TidvAreNa GIpratyayAbhAvArthamAdau draSTavya:, tena pUrvA ca sA'pahAnA ceti prAbantena vAkyaM kAryam, kriyAzabdatvAcca "pUrvapadasthA0" [ 2.3.64 ] iti NatvAbhAvaH / saMprahIyate pareNa prahIyate bhujipatyAdinA'naT svarANNatvam / kruJcA, uSNihA, devavizetyAdi - atra trayo'pi 20 kvibantAH, chAndasA ete iti pUrve iti na matavyakta nibandhaH kRtaH / nAmagrahaNe na tadantasya iti nyAyAdajAdyantAdApaH prAptireva nAsti kimAvRttivyAkhyAnenetyAhaeva ceti / / 2. 4. 16 / / Rci pAdaH pAt-pade // 2. 4. 17 // pAditi kRtapAdbhAvaH pAdazabdo gRhyate, tasyAbantasya RcyabhidheyAyAM 25 pAt padeti nipAtyate / tripAt catuSpAt Rk, tripadA gAyatrI, catuSpadA paGktiH / RcIti kim ? dvipAd, dvipadI; catuSpAd, catuSpadI / / 17 / / nyA0 sa0 -- Rci pAdaH0 / nanu " Rci pAdo vA" iti kriyatAm, Rci abhidheyAyAM vAp bhavatIti sUtrArthaH, na vikalpapakSe RcyabhidheyAyAmapi " vA pAdaH "
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 18-16.] [2. 4. 6. ] iti GI: syAt / "vA pAdaH" [ 2. 4. 6. ] iti prApte'yamArabhyate / // 2. 4. 17 // At // 2. 4. 18 // akArAntAnAmnaH striyAM vartamAnAdAp pratyayo bhavati / khaTvA, sarvA, yA, saa| khaTvAdInAmakArAntatvam-atikhaTvaH, priyakhaTvaH; paJcabhiH 5 khaTvAbhiH krIta:-paJcakhaTva ityAdiprayogadarzanAt, upadezAcca nizcIyate / Aditi kim ? somapAH strI, dRSad, samid, AdityadhikRtamuttaratra yathAsambhavaM yojanIyam // 18 / / nyA0 sa0--prAt / nanu yA setyAdInAM 'yaH, saH' ityAdAvakArAntaprayogadarzanAdakArAntatvanirNayAdastu tata A, khaTvAdInAM tu nityaM striyAM vartamAnatvAdakArAnta-10 prayogAdarzanAt tadanizcayAt kathaM tebhya AbityAzaGkayAha-khaTvAdInAmiti / upadezAcceti-yadyakArAnto na syAt tato nAbanta iti tasyApadvAreNa hrasvo'pi na syAdityarthaH / prAditi kimiti-avarNAditi kriytaamityrthH| somapAH strIti-somaM pibatIti vic, Aditi vacanAdatrAp na bhavati / nanu cAtrApbhAvAbhAvayorAkArazrutestathaiva vidyamAnatvAt kiM tadbhAvena vinazyatIti ? ucyate-prApi sati "dIrghaDyAb0"15 [1. 4. 45.] iti serlopaH syAt, tathA somapaH kanyAH pazyetyatra "lugAto'nApaH" [2. 1. 107.] iti zasi lug na syAt // 2. 4. 18 // gaurAdibhyo mukhyAnDI // 2. 4. 16 // gaurAdergaNAnmukhyAt striyAM GIH pratyayo bhavati, mukhyAdityadhikAro'yam / gaurI, shblii| gaura, zabala, kalmASa, sAraGga, pizaGga, hariNa,20 pANDura, amara, sundara, vikala, viSkala, puSkala, niSkala; gaurAdInAM guNavacanatvenAjAtivAcitvAdaprApte pAThaH / yastu vikaleti kAlavizeSavAcI pAbantaH sa vigatA kaleti bhaviSyati / dAsa, ceTa, viTa, bhikSuka, bandhaka, putra, gAyatra, Ananda, TeTa, kaTeTa, naTa; eSAmajAtivacanatvAdaprApte pAThaH / kAvya, zaivya, matsya, manuSya, mukaya, haya, gavaya, Rzya, duraNa, prokaNa; eSAM jAtivAcitve'-25 pyaSTAnAM yAntatvAd druNaukaNayonityastrIviSayatvAdaprApte pAThaH / bhauriki, bhauliki, bhauliGgi, audgAhamAni, prAlambi, pAlacci, kAlacci, saudharma,
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 16. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH 365 AyasthUNa, AgTTa; bhauriki bhaulikyoH krauDyAditvAt, zeSANAM tvariNaJantAnAM gurUpAntyatvAt Sye prApte pAThaH / kathaM bhaurikyA ?, bhaulikyA ? krauDayAdipAThAt Syo'pi / Apacciko rASTrasarUpaH kSatriyastasyApatyaM strI apaccikItyatra zakAditvAt Jyalope'pi jAtivAcitvAd GIrbhavati, evaM doTI / varaTa, nATa, 5 mUlATa, pATa, pATa, peTa, paTa, paTala, puTa, kuTa, phANTaza, dhAtaka, ketaka, tarkAra, zarkAra, badara, kuvala, lavaNa, bilva, Amalaka, mAlata, vetasa, atasa, ADhaka, kadara, kadala, guDUca, bAkuca, nAca, mAca, kumbha, kusumbha, yUSa, metha, sUSa, mUSa, karIra, sallaka, vallaka, mallaka, mAlaka, medha, pippala, harItaka, kozAtaka, zama, tama, susava, zRGga, bhRGga, bimba, barbara, pANDa, lohANDa, zaSkaNDa, piNDa, 10 maNDara, maNDala, yUpa, sUpa, sUrpa, sUrma, maTha, piThara, Urda, gUrda, sUrda, khAra, kAkaraNa, droNa, arIhaNa, ukaraNa, vRza, Asanda, alinda, kandala, salanda, deha, dehala, zaSkula, zaca, sUca, maJjara, alaja, gaNDaja, vaijayanta, zAlUka, uparatasa, cheda; eSAM nityastrIviSayatvAdaprApte pAThaH / kroSTu, saras; anayoranakArAntatvAdaprApte paatthH| anaDvAhI, anaDuhI; ata eva pAThAdanaDuha, zabdasya GayAmukArasya 15 pakSe vAzabdAdeza: sau nityaM nAgamAbhAvazca / pratyavarohiNI, pRthivI, AgrahAyaNI; sapratyayapAThaH puMvadbhAvaniSedhArthaH / anaDvAhIbhAryaH, anaDuhI vRndAraketyAdi taddhitalope'pi lugabhAvArthazca / paJcAnaDvAhiH, dazAnaDuhiH, zrAzmarathyaH ; gotrayaJantAd DAyan mA bhUt, Gagha eva yathA syAdityasya pAThaH / ehi, paryehi; anayoridantatvAd vikalpe prApte 20 nityArthaH pAThaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena - nada, maha, bhaSa, plava, cara, gara, tara, gAha, deva, sUda, arAla, udavaDa, caNDa, umAbhaGga, harIkaraNa, vaTara; adhikAra / eSaNa karaNe iti kecit iSyate - anviSyate'nayA doSa iti "iSo'nicchAyAm" [5. 3. 112. ] ityane sati eSaNI - vaidyazalAkA; karaNAdanyatraiSaraNA, anveSaNA; Abeva; tadanye na manyante / mukhyAditi kim ?,25 bahudA bhUmiH / / 19 //
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 16.] nyA0 s0--gauraadibhyo| gaureti-gUyate upAdeyatA "khura-kSara0" [uNA0 / 366.] iti nipAtaH, yadvA "gurait gurati mano'smin ghani gora eva gaura iti kssiirsvaamii| zAmyati ekatvamiti "zameva ca vA" [ uNA0 470. ] ityanenA'lapratyayaH, makArasya vaH / kalayati "kulezca mASak" [ uNA0 563. kalmASa ] sarati varNabhAvam "sR-va-na bhyo riNat" [ uNA0 66. ] aGgaH [saarngg]| "pizat avayave' pizatIti 5 "viDi-vili-kRri-mRdi-pizibhyaH kit" [uNA0 101. ] aGga pishngg| haratIti"ha-vRhi-dakSibhya iNaH" [ uNA0 164. ] [hariNa] paNDate mano'treti "jaThara0" [ uNA0 403. ] iti sAdhuH [paannddur]| suSThu nandayatyac "pRSodara0" [3. 2. 155.] iti sundara, athavA sundiH sautraH saundarye vartate / vipUrvAt kale: "aH" [ uNA0 2. ] ityapratyaye, yatra vikalA sAmagrI tatra vigatA kalA lezo yasyAH, anyatra vikalpe ca / 10 viSkala iti-gaNapAThasAmarthyAt SakAraH, yadvA "varcaskAdi0" [ 3. 2. 48.] iti sskaarH| [puSkala] puSkalArtha pRSeH klk| niSkaletyatra nisapUrvAta kalerapratyaye "nirdur." [2. 3. 56.] iti Satvam / ceTatIti lihaadyci-cettH| "viTa zabde" ityato "nAmyupAntyaH" [ 5. 1. 54. ] iti ke-vittH| Tekate "aH" [uNA0 2.] ityakAre bAhulakatvAt kasya Tatve ttettH| aTa paTa iTa eTatIti "nAmyupAntya0"15 [ 5. 1. 54. ] iti ke iTa:, kaTazabdena sssstthiismaasH| "naTa nRttau" naTatItyac, ete trayo'pi nartakAH / kaveH ziverapatyaM "kurvAdi0" [6. 1. 100.] "dunAdi0" [6. 1. 118. ] iti jye-kAvya zaivya, tato GyAM "vyaJjanAttaddhitasya" [ 2. 4. 88.] iti yalope-kAvI shaivii| mukaya iti-vesaraH / drunneti-kcchpii| aokaNeti-"ucac samavAye" cikkaNAdinipAtanAdaNe katve ca-pokaraNa, GyAmokaNI, zrIkaraNAdivyA-20 pArAnantaraM guptyAdau paryantabandhanasya kilaakhyaa| bhaurikItyatra-bhavate: "bhU-sU-kuzi0" [uNA0 663.] iti kiti ripratyaye svAthike ke ca-bhUrika, RphiDAditvAllatvebhUlika, tayorapatyam "ata iJ" [6. 1. 31.] / bhauliGgIti-"bhali paribhASaNAdau" "bhaleridutau cAtaH" [ uNA0 103. ] iGgaki akArasyokAre-bhuliGga, athavA bhuvi liGga kItirasyeti vA pRSodarAditvAt bhuvo hrasvatve-bhuliGga, tasyApatyaM bhauliGgi25 "sAtvAMza0" [ 6. 1. 117. ] iti iJ / AlaccItyatra "alI bhUSaNa." zatR, kalaNa zatR alantaM kalantaM cinoti "kvacit" [ 6. 2. 145. ] alaccasyApatyaM kalaccasyApatyam "ata iJ" [6. 1. 31.] / saudharmati-sudharmasyApatyam RSyaNa tadA DIH siddha eva, athavA zobhano dharmo yasyAH "dvipadAddharmAdan" [7. 3. 141.] ityan, "tAbhyAM vAp Dit" [ 2. 4. 15. ]30 DApi-sudharmA, sudharmAyA apatyaM "DyAptyUGaH" [ 6. 1.70.] iti eyaNabAdhaka: "pradornadI0" [ 6. 1. 67. ] ityaN, yadvA sudharmaNo'patyaM "Gaso'patye" [ 6. 1. 28. ] aN / AyasthUNeti-ayasthUNasyApatyaM zivAderaN, yadvA "RSi-vRSNyandhaka0" [.6. 1. 61. ] kurudvAro'Na, prAyasthUNa RSiH / aradasyApatyam "RSi-vRSNyandhaka0" [6.1.61.]
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 367 iti kurudvAro'N / ApaccikIti - prapadaM cinvanti pareSAM "kvaciDDaH" [uraNA0 168.] prApaccAH puruSAste asya santi "ato'neka0 " [ 7. 2. 6. ] iti ikaH / A samantAt piccayati zatrUn "kuzika 0" [ uNA0 45. ] iti vA sAdhuH / apacci - kasyApatyaM "dunAdi 0 " [6. 1. 118 ] iti JyaH, zakAditvAllup / doTIti-doTasyApatyaM "puramagadha0" [ 6. 1. 116. ] ityaN "dva eraJaNo'prAcya0" [ 6. 1. 123. ] iti 5 lup / nATI proSadhiH / mUlATI proSadhiH / pATeti gariNatam / supATeti-chedapATI / peTI samUhaH / phANTazI proSadhiH / dhAtakI vRkSavizeSaH / tarkarI proSadhiH / zarkArI vR0 vi0 / lavaNI pro0 / kadarIkadalyau - vRkSau / guDUcI pro0 / bAkucI " kUrca 0 ' [ uNA0 113. ] iti sAdhuH / bAvacI | nAcI - mAcyau zroSadhyau / kumbhI AdhAra: zAkavizeSazca / kusumbhI pro0 / pUSI pro0 yavAgUvizeSo vA / meSI pro0 / sUSI 10 zAkavi0 / mUSI - mUSikA karIrI dantamUlam / vallakI vINA / mallakI vicikilaH / mAlakI proSadhiH, grAmAntarATavI ca / methI vAlI zakaTanyAse / "muralorala 0" [ uNA0 474.] iti piSpalaH / koSAtaka iti kecit / koSaM kozaM cAtati raNake / zamI zivA vRkSazca / suSavI zAkabhedaH kRSNajIrakaM kAravellaH kapikacchUva / susavIti pATha iti kecit / zobhanaH savo'syAH / zRGgI viSaM kAravellaca / bhRGgI pro0 / barbarI 15 o0, kuJcitakezA ca / pANDI pro0 / lohANDeti - lohamivANDaM yasyA lohANDI nAma zakuniH, proSadhizva | rorust zro0 / maNDarI pro0 / maNDalI pro0 samudAyazca / pUpI sUpI sUrpI proSadhyaH | sUrmI lohamayI pratimA / piTharI sthAlI / UrdI vimAnavizeSaH / gUdda krIDA / sUdda pra0 / [ pA0 4. sU0 16. ] " " kAkaNeti - kAkAn nayatIti "kvaciDDa: " [ uNA0 168. ] "pRSodara 0 " 20 [ 3. 2. 155. ] iti Natvam / droNI jalakSepaNI kuNDikA / arIhaNI pro0 / ukaNI pro0 kSudrajantuzca / vRsI tAlavyopAntyo'pi / prAGa sam- dadAte: "upasarga 0" [ 5. 3. 110 ] iti De - zrAsandaH / lindI saMnipAtahantrI proSadhiH / kandalI prarohaH / salandI dehI proSadhyau / maJjaH sautrAt maJjarI / alajI pro0 / gaNDAjjAyate iti " pRSodara0 " [3. 2. 155 ] iti gaNDajI pro0 / vijayantasyeyaM vaijayantI / zAlUkI 25 o0 / upari tasyatIti gaNapAThAderatvam - uparatasI pro0 / chedI pro0 / pratyavarohatItyevaMzIlA kriyAzabdaH pratyavarohiNI / nanu tathApi pRthivIzabdasyAgrahAyaNIzabdasya ca svataH strItvAt " parataH strI0 " [ 3. 2.46 ] iti puMvadbhAvo na bhaviSyati kimarthamanayostathA pAThaH, ucyate - nahi sapratyayapAThasya puMvadbhAva eva prayojanaM kintu taddhitalope lugabhAvo'pi tatra kvacidvayaM yathAsaMbhavamUhanIyam / zranaDvAhIbhArya iti - 30 anaDvAhI zabdo vyaktau pravartitaH, jAtivAcitve tu "svAGgAnGI0 " [ 3. 2. 56. ] ityanena pu MvanniSedhaH siddhaH / prAGapUrvasya "Ihi ceSTAyAm" ityasya hate iti vAkye "manyAdibhyaH kiH" iti kau - ehi, evaM paryehate paryehiH / carI gUDhapuruSI / garI bhakSikA / tarI taritrI strI / gAhI avagAhikA / sUdI sUpakAriNI / arAla iti
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 20. ] pakSivizeSArtho'tra draSTavyaH, vakrArthastu zauraNAdau draSTavyaH / udavaDa iti - "vaDa prAgrahaNe " sautro dhAtuH, udakaM vaDati iti udavaDaH pAnIyahAriNIvAcakaH kRmijAtivizeSo vA / caNDa iti - gaurIvAcaka zvaNDazabdo'tra draSTavyaH, kopanAvAcakastu zoraNAdau draSTavyaH / umAyA bhaGga iva bhaGgo yasyAH / harI zroSadhistasyA iva karaNA yasyA:, harayaH suvarNavarNAH karaNA yasyA vA / vaTara: kSudrajantuH, adhikAraM kArayati yA strI / karaNe iti - 5 karaNakArake ityarthaH / " ISac gatau" / / 2. 4. 16 / / aNatreyekaN-natra-snaJ TitAm // 2. 4. 20 // araNAdipratyayAnAM yo'kArastadantAnnAmnaH pratyAsattesteSAmevANAdInAM vAcyAyAM striyAM vartamAnAd GIrbhavati / praNa - upagorapatyamaupagavI, tapo'syA astIti tApasI, kumbhakArI, kANDalAvI yAti; aJ - utsasyApatyamautsI, 10 disyApatyaM pautrI - baidI, chatra - curA - tapaH zIleti chatrAditvAdatri - chAtrI, caurI, tApasI; eyaNa - suparNyA apatyaM sauparNeyI, vainateyI; eyac - zilAyAstulyA zileyI, eyaJ - zaileyI, " zilAyA eyacca" [ 7. 1. 113. ], niranubandhanirdezaH sAmAnyagrahaNArthaH / ikaraNa - akSairdIvyati prAkSikI, prasthena krItA prAsthikI; nam - striyA apatyamiyaM vA straiNI; snaJ - puMso'patyamiyaM vA pauMsnI; Tit-15 jAnu UrdhvaM pramANamasyA jAnudaghnI, jAnudvayasI, jAnumAtrI, paJca avayavA yasyAH paJcatayI, evaM dvayI, trayI; zaktirAyudhamasyAH zAktIkI, evaM yASTIkI; hyo bhavA hyastanI, evamadyatanI, zvastanI, cirantanI, paruttanI; bhUtapUrvA bhikSu: - bhikSucarI, sakta dhAnI, gAyanI, kurucarI; pratyayasAhacaryAdAgamaTito na bhavati - paThitA vidyA / zunindhayI, stanandhayItyAdau tu dhAtoSTi- 20 tkaraNasyAnanyArthatvAdaTito'pi bhavati / araNAdInAM SaSThInirdezenAkArasya vizeSaNaM kim ? pANininA proktaM pANinIyam, " tadadhIte0 " [ 6. 2. 117.] ityaraNa, tasya "proktAt" [ 6. 2.126 . ] iti lope - pANinIyA kanyeti GIryathA mA bhUt / pratyAsattyA tairevANAdibhiH striyA vizeSaNaM kim ? gautamena proktA nItigatamIti, tAm "adhIte" [6. 2. 117.] ityaNa,25 tasya " proktAt" [6. 2. 126 . ] iti lope "GayAde0 " [2. 4. e5.] ityAdinA GIlope ca GIryathA na syAt - gautamA kanyA, astyatrANo'kAro na tu tadabhidheyA nItilakSaNA strIpratyayArhA, yadabhidheyA tu kanyAlakSaraNA strIpratyayArhA
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 21-22.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 366 na tasyAkAro'sti iti / tathA bahukumbhakArA nagarI, bahukurucaretyAdi / 20 // nyA0 sa0-araNajeyekaNa 0 / kANDAn laviSyAmIti kANDalAvI "karmaNo'Na" [5. 3. 14.] / pANinIyamiti-paNanaM paNaH "paNermAne" [5. 3. 32.] al, so'syAstIti paNI, tasyApatyaM vRddhaM "Gaso'patye' [ 6. 1. 28. ] aN, pANinasyApatyaM 5 yuvA "prata iJ" [ 6. 1. 31. ], pANininA prokta "tena prokta" [ 6. 3. 181. ] iti viSaye "yUni lup" [ 6. 1. 137. ] iti itro lup, anyathA "vRddhatraH" [6.3.28.] iti syAt, yato "vRddhAdhuni" [ 6. 1. 30.] ityatra yUno'pi vRddhasaMjJAkAryadarzanAdityuktam, tato'trApi ijantasyAvRddhe'pi vartanaM jJeyaM, tato "dorIyaH" [6. 3. 32.] / bahukumbhakArA nagarIti-atra bahavaH kumbhakArA yasyAmiti kAryam, yadA tu bahvayaH10 kumbhakAryo yasyAmiti kriyate tadA "RnnityaditaH" [7. 3. 171. ] iti kaci bahukumbhakArIketi bhavati / / 2. 4. 20 // vayasyanantye // 2. 4. 21 // prANinAM kAlakRtA zarIrAvasthA bAlyayauvanAdi vayaH, tasminnanantye'carame vartamAnAdakArAntAnnAmnaH striyAM GIrbhavati / kumArI, kizorI, varvarI,15 kalabhI, taruNI, talunI, vadhUTI, cirinnttii| dhavayogAbhAvaviziSTaM vayaH kumArIzabdasya pravRttinimittam, na tu dhavayogAbhAvamAtram; vRddhakumArI tu upamAnAt / anantya iti kim ? vRddhA, sthviraa| Adityeva-zizuH / kathaM dvivarSA ?, trivarSA ?, uttAnazayyA ?, lohitapAdiketi ? naitA vayaHzrutayo'rthAt tu vayo gamyate / bAlA vatsetyAdayastvajAdau / / 21 / / 20 nyA0 s0--vysy0| kUmArIti-eteSAM kUmArAdayazcatvAraH prathamavayovacanAH, kiJca tadantAdapi vidhiriSTaH, paramazcAsau kumArazca, strI cet prmkumaarii| taruNItitaruNAdayastu tAvanta eva kaumArAdutkramya nayayauvanavacanA iti / dvivarSA iti-dve varSe bhUtA "prANini bhUte" [6. 4. 112. ] ityH| uttAnazayyeti-uttAnA zete "UrdhvAdibhyaH0" [ 5. 1. 136. ] aH / / 2. 4. 21 // 25 divagoH samAhArAt // 2. 4. 22 // samAhAradvigusaMjJakAnnAmno'kArAntAt striyAM GIrbhavati / paJcapUlI,
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 23.] paJcAjI, dazarAjI, dvikuDavI, pnyckumaarii| kathaM triphalA ? ' ajAdipAThAt / / 22 // nyA0 sa0-dvigoH smaa0| samyagAharaNamekIkaraNaM smaahaarH| samAhAradvigusaMjJeti-samAhAravizeSitena dvigunA nAma viziSyate, ayamartha:-samAhRti vinA paJca rAtrayaH priyA asya paJcarAtrapriya ityAdAvapi GI: syAt / nanu dvandvasamAhArasya "dvandva - 5 katva0" [liGgAnuzAsane] iti napuMsakatva vidhAnena strItvAbhAvAt samAhArAdityukta'pi dvigo: samAhArAditi lapsyate, ki dvigagrahaNena ?, athottarArthamityapi na vAcya taddhitalukIti karaNAt, naivam-samAhArAdityuktau samAhArAntAnnAmna ityAzaGkayeta, tatazca vAktvacamatikrAntA ativAktvacIti syAt, iSTaM ca ativAktvaceti / / 2.4.22 // 10 parimANAt taddhitalukyabistAscita-kambalyAt // 2. 4. 23 // paritaH-sarvato mAnaM parimANam, tacca rUDhivazAt prasthAdi, yadAhuH "UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt saMkhyA bAhyA. tu sarvataH" / / 1 / / 15 bistAdibhyo yadanyat parimANaM tadantAd dvigorakArAntAt taddhitaluki striyAM GIrbhavati / dvAbhyAM kuDavAbhyAM krItA-dvikuDavI, trikuDavI; dvayADhakI, tryaaddhkii| parimANAditi kim ? paJcabhirazva : krItA-paJcAzvA dazAzvA; dvizatA, trishtaa| taddhitalukIti kim ? dvipnnyaa| abistA-'citakambalyAditi kim ? dvAbhyAM bistAbhyAM krItA-dvibistA, tribistA,20 dviparamabistA; dvayAcitA, vyAcitA; dvikambalyA, trikambalyA / / 23 / / nyA0 sa0--parimAraNA0 / sarvata Aroha-pariNAhAbhyAM mIyate paricchidyate'neneti parimANam, paricchittikriyAkaraNamAtraM parimANaM neha grAhya, mAnAdityakaraNAdityAhatacceti / tadantAditi-arthe kAryAsambhavAdiha, parimANavAcI yaH zabdastadantAdityarthaH / ADhaukate mAnAya aci pRSodaretyAdinA sAdhuH, athavA "kocaka0" [ uraNA0 33. ]25 iti saadhuH| dvizatetyAdi-"zatAdyaH" [ 6. 4. 145. ] ityasya vidhAnasAmarthyAnna lupa, tasya ca vikalpena pravRtteH pakSe "saMkhyA-Date:0" [ 6. 4. 130. ] iti kaH, "anAmnyadviH pluS" [ 6. 4. 141. ] / dvipaNyeti-"paNapAda0" [ 6. 4. 148. ] iti ye tasya ca
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 24-25.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 371 vidhaansaamrthyaadlupi| nanu bistAdaya unmAnavacanAH, tathAhi-bistazabdena SaSTiH palazatAnyucyante, Acitazabdena taulakam, kambalyazabdenApyUrNApalazatam, tatrA'parimANatvAd GIprasaGgAbhAvAt kiM niSedhena ?, naivam-anekArthAni hi mAnAni bhavanti, tatra dezavizeSe parimANArthAnyapi tAni santi, tadarthaM yujyate eva nissedhH| "dvitribahoniSkabistAt" [ 6. 4. 114. ] iti ikaNlopo dvibistAzabde / / 2. 4. 23 / / / kANDAt pramANAdakSetre // 2. 4. 24 // pramANavAcikANDazabdAntAdakSetraviSayAda dvigostaddhitaluki sati striyAM GIrbhavati / AyAmaH-pramANam, dve kANDe pramANamasyA:-dvikANDI, trikANDI rajjuH / pramANAditi kim ? dvAbhyAM kANDAbhyAM krItA-dvikANDA, trikANDA shaattii| apramANAdapIcchantyanye, tanmate-dvikANDI, trikANDI zATItyeva bhavati / 10 prakSetra iti kima ? dva kANDe pramANasyA:-dvikANDA, trikANDA kSetrabhaktiH / akSetra iti dvigovizeSaNaM kim ? kANDasya kSetraviSayatve'pi yathA syAtdvAbhyAM kANDAbhyAM kSetrasaMjJitAbhyAM krItA dvikANDI vaDavA, nAtra dviguH kSetraviSayaH, ki tahi ? kANDazabda iti / / 24 / / nyA0 sa0-kANDAt pra0 / kSiyanti nivasantyuptAni bIjAni vRddhi vA gacchantya-15 sminniti "hu-yA-mA0" [uNA0 451.] iti |-kssetrm, SoDazahastapramANaM kANDam / kSetrabhaktiriti-bhaktigrahaNaM taddhitArthasya strItvArtham / kSetrasaMjJitAbhyAmiti-yakAbhyAM kANDAbhyAM kSetra paricchinna te te kANDe api kSetrasaMjJite / / 2. 4. 24 / / puruSAd vA / / 2. 4. 25 // pramANavAcipuruSazabdAntAd dvigostaddhitaluki striyAM GIrvA bhavati / 20 dvau puruSau pramANamasyAH-dvipuruSI, dvipuruSA; tripuruSI, tripuruSA prikhaa| pramANAdityeva-dvAbhyAM puruSAbhyAM krItA-dvipuruSA, tripuruSA vddvaa| taddhitalukItyeva-paJcapuruSA-rajjuH, pramANabhUtAH paJca puruSAH samAhRtAH-paJcapuruSI "dvigoH samAhArAt" [2. 4. 22.] iti nityameva / / 25 / / nyA0 sa0-puruSAd vaa| dvipuruSIti-mAtraTo "hastipuruSAd vAN" [ 7. 1.25 141. ] ityaNo vA "dvigo: saMzaye ca' [ 7. 1. 144. ] iti lup / / 2. 4. 25 / /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite . [pA0 4. sU0 26-28.] revata-rohiNAd bhe // 2. 4. 26 // bhaM-nakSatram, revata-rohiNAbhyAM nakSatrazabdAbhyAM striyAM GIrbhavati / revatI, rohiNI / yadApi "citrArevatI-rohiNyAH striyAm" [6. 3. 108.] iti jAtA yasyANo luki DIpratyayasyApi lug bhavati, tadApi nakSatrazabdatvAt punaranena DIrbhavati-revatyAM jAtA-revatI, rohiNyAM jAtA--5 rohiNIti / bha iti kim ? revatA, rohiNA / kathaM "revatIramaNo balaH, revatI, zuSkarevatI ?" revacchabdo matvarthIyAnto'sti, tata udillakSaNo GIH / kathaM rohiNI ?, kaTurohiNI ? rohiNazabdaH prakRtyantaramasti, tato jAtilakSaNo DIbhaviSyati / / 26 / / ___ nyA0 s0-revt-ro0| revatyAM jAtA revatIti-patra kanyA vAcyA, tato10gauNo'pi revatIzabdo nakSatre vartate / nanu "gaurAdibhyaH" [ 2. 4. 16.] ityato mukhyAdhikAre mukhyAdeva prApnoti, tat kathamatra gauNAt ?, satyam-mukhyAdhikAre'pi kvA'pi zAbdayA vRttyA kvA'pyArthyA vRttyA prAdhAnyaM grAhyam, atra tAvadA. vRttyA prAdhAnyam, kathaM ? nakSatralakSaNo'rtho yadi vAcyo na bhavet tadA kathaM tadviziSTa: kAlo vAcyaH syAdamunA prkaarenneti| kathaM revatIti-rIGaca rIyate vica guNaH, rermetho'syAsti15 mat "nAmni" [ 2. 1. 65.] vatvam / rohiNIti-strIparyAyatvAdatra rohiNazabdasyAnakSatrArthAd Dorna praapnotiityaashngkaa| prakRtyantaramiti-arthabhedAt prakRtibheda ityarthaH / / 2. 4. 26 / / nIlAt prANyauSadhyoH // 2. 4. 27 // nIlazabdAt prANini auSadhau ca striyAM GIrbhavati / nIlI vaDavA,20 nIlI gauH, nIlI auSadhiH / prANyauSadhyoriti kim ? nIlA zATI // 27 // nyA0 s0-nii0| nIlItyatra jAtizabdAdapi jAtau nityastrItvAt "jAte:0" [ 2. 4. 54. ] ityaprApte'nenaiva ngiiH| ye tu nIlaH paTa ityarthAntare'stryarthasyApi darzanAdanityaM strItvamabhyupagacchanti teSAM guNazabdasyaivedamudAharaNam, jAtizabdAt tu "jAte."25 [ 2. 4. 54. ] iti DIH siddha eva / / 2. 4. 27 / / ktAcca nAmni vA // 2. 4. 28 // nIlazabdAt ktAntAcca zabdarUpAt striyAM GIrvA bhavati, nAmni
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 26-30. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH saMjJAyAm / nIlI, nIlA; prabaddhA cAsau vilUnA ceti prabaddhavilUnI, prabaddhavilUnA / / 28 / [ 373 nyA0 sa0-0ktAcca0 / prabaddhA cAsau vilUnA cetIti- arthakathanamidaM, prabaddhazcAsau vilUnaca strI cediti tu kAryam, anyathA gauNatvAbhAvAt "gozcAnta0" [ 2. 4. e6. ] ityatrApravRttAvadantatvAbhAvAd GIrna syAt, auSadhivizeSa:, prakhaNDaH saMjJAzabdaH, vyutpatti - 5 mAtramidam / / 2. 4. 28 / / kevala mAmaka-bhAgadheya - pApA- apara-samAnA-ssryakRtasumaGgala- bheSajAt // 2. 4. 26 // ebhyaH striyAM GIrbhavati, nAmni | kevalI nAma jyotiH, mAmakI, bhAgadheyI, pApI, aparI, samAnI, AryakRtI, sumaGgalI, bheSajI / nAmnIti 10 kim ? kevalA / mAmakazabdAdanantatvenaiva GIsiddhau nAmni niyamyate, tenamAmikA buddhirityasaMjJAyAmaJlakSaNo'pi GIrna bhavati / / 26 / / nyA0 sa0 - kevala - mAma0 / kevalIti - kevyate-sevyate kevalibhiriti "mRdikandi - kuNDi 0" [ uraNA0 465. ] ityala: / mAmakazabdAditi - nanu kathaM mAmakagraharaNaM niyamArthaM ? zobhano mAmako'syAH sumAmaketyatra tadantavidheriSTatvAd vidhyarthatApyupapadyata 15 eva, vidhi-niyamasaMbhave hi vidhereva jyAyastvAt; satyAmapi vA niyamArthatAyAM viparItaniyamaH kasmAnna bhavati - mAmakazabdasyaiva nAmnIti; pratrocyate - iha prakaraNe tadantavidheriSTatve'pi mukhyAdhikArAdamukhyamA makazabdAntAnna GI, kevalaireva cetaiH saMjJApratItirna tvamukhyatadantaiH, ata eva kevalA eva kevalAdaya udAhRtA na kRtasamAsA ityupapadyata eva niyamArthatA viparItaniyamo'pi na bhavati, tadA hi kevalAdInAmapi saMjJAyAM GInivarttita: 20 syAt, saMjJApi bAdhyeti teSAM vaiSamyaM syAt, yathoktaniyame tu na kiJcinnopapadyata iti / aparIti-pipartIti praci paraH, tasya naJsamAse'parI / bheSajIti - " bheSRg bhaye" ghatri bheSaM jayati "kvacit" [ 5. 1. 171. ] iti De / mAmakI - mAtulI / bhAgadheyI - baliH / pApI, aparI zroSaSyau / samAnI chandaH / AryakRtI kriyAvizeSaH / sumaGgalI chanda oSadhirvA / bheSajI proSadhiH / / 2. 4. 26 / / 25 bhAja- goNa- nAga-sthala - kuNDa-kAla- kuza* kAmuka va CkabarAt pakvA-ssvapana-sthUlA-kRtrimA-matra- kRSNA-ssyasIriraMsu zroNi- kezapAze // 2. 4. 30 // bhAjAdibhyo dazabhyo yathAsaMkhyaM pakvAdiSvartheSu striyAM GIrbhavati, nAmni /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 31.] bhAjyata iti bhAjI pakvA cet, bhAjAnyA; goNI AvapanaM cet, goNAnyA; ' nAgI sthUlA cet, nAgAnyA; jAtau tu nAgyeva, tasyAH sthaulyAbhAvAt / sthalI akRtrimA cet, sthalAnyA; kuNDI amatraM cet, kuNDAnyA; kAlI kRSNA cet, kAlAnyA; kuzI prAyasI cet, kuzAnyA; kAmukI riraMsuzcet, kAmukAnyA; kaTI zroNI cet, kaTAnyA; kabarI kezapAzazcet kabarAnyA; jAnapadazabdAdapi 5 vRttAvicchatyanyaH-jAnapadI vRttiH, vRtteranyatra-jAnapadA madirA / / 30 / / ___ nyA0 s0--bhaaj-gonn| bhAjIti-"bhajaN vizrANane" ityasya bhAjyatevizrANyate dIyate "NivettyAsa0" [5. 3. 111] ityane prApte bAhulakAt "zaMsi0" [ 5. 3. 105. ] iti aH. athavA "sthAdibhyaH kaH" [5. 3. 82.] iti kaH / kuNDoti-iha kuNDazabdasya DIvidhAnaM vispaSTArthameva, jAtivacanAt "jAte:0" [2. 4.10 54. ] ityanenaiva siddhatvAt / kuNDAnyeti-"kuDuGa dAhe" "kta Ta0" [ 5. 3. 106. ] ityapratyaye "prAt" [ 2. 4. 18. ] ityApi kriyAzabdo'yam / kAlayati mana iti aci [kaalo]| kuzAnyeti-kASThamayI tadAkRtirvalgA vaa| kezapAza iti-"klizaH ke ca" [uNA0 530.] iti ze-kezaH / "pAMk rakSaNe" "pA-dA-vami0" [ uNA0 527. ] iti she-paashH| kezapAzaH kezaveSaH kezAnAM veSaH kezaracanAvizeSa ityrthH| nAgeti-na15 agaH "nakhAdayaH" [3. 2. 128.] / / 2. 4. 30 / / navA zoNAdeH // 2. 4. 31 // zoNAdergaNAt striyAM GIrvA bhavati / zoNI, zoNA; caNDI, caNDA / zoNa, caNDa, arAla, kamala, kRpaNa, vikaTa, vizAla, vizaGkaTa, bharUja, dhvaja, kalyANa, udAra, purANa, bahu, bahuH, baha vI;-evaMnAmA kAcit, guNavacanAt20 tUttareNaiva bhaviSyati / han-vRtraghnI, vRtrhaa| candrabhAgAnnadyAm-candrabhAgI, candrabhAgA nAma nadI, nadyA anyatra candrabhAgA nAma devtaa| anadyAmiti kecit-candrabhAgI, candrabhAgA kAcit, anadyAmityeva-candrabhAgA nAma ndii| aNNantAnnadyAmityeke-cAndrabhAgI, cAndrabhAgA nAma nadI; aNNantAnnityaM prApte vikalpaH / anadyAM tu nityaM DI:-cAndrabhAgI chAyA / anye tu aNNantA-25 devArthabhedena vikalpamicchanti-nadyAmAppratyayo'nyatra GIpratyayaH-cAndrabhAgA nadI, cAndrabhAgI vanarAjiH / / 31 / / nyA0 sa0-navA sho0| zoNIti-"zoNa varNe' asyA'ci-zoNa ujjvalo
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 32.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 375 varNaH, nirdoSaraktavarNa ityarthaH / caNDIti-kopanAyAmanenaiva vikalpaH, gauryAM tu gaurAdipAThAnnityaM ddiiH| arAlazabdo vakrArtho'tra dRSTavyaH, pakSivizeSe tu gauraadau| lakSmayAM kamalI kmlaa| bhroRsserjaat:-bhrujH-RssivishessH| bharUjeti tu pAThAntaram, tadA "bhRjaGa -bharjane' NigantAdaci, ata eva pAThA rephAt parato dIrgha UkArAgame-bharUjA:snehabhRSTAH kila tndulaa:| dhvajI dhvajA kalpapAlabhAryA dazavakrA ca / vRtraghnIti- 5 kevalasya hanzabdasyAprayogAt tadantamudAharati / candrabhAgIti-candrabhAgayoH parvatayoradUrabhavA nadyapi cndrbhaagii| annntaanndyaamityeke| cAndrabhAgIti-candrabhAgAbhyAM giribhyAM prabhavati aNa / / 2. 4. 31 / / itoktya rthAt // 2. 4. 32 // ikArAntAnAmnaH striyAM GIrvA bhavati, na cet tat ktyarthapratyayAntaM 10 syAt / bhUmI, bhUmiH ; agulI, aGguliH; dhUlI, dhUliH; aAlI, pAliH; dhamanI, dhamaniH; darvI, darviH; zroNI, zroNiH; rAjI, rAjiH; prAvalI, prAvaliH; yaSTI, yaSTiH; zArI, zAriH; saraNI, saraNiH; azanI, azaniH; araNI, araNiH, zakRtkarI, zakRtkariH; prAtmabharI, AtmabhariH; kapI, kapiH; ahI, ahiH; tArI, tAriH, munI, muniH; aJcatI, aJcatiH; 15 aGkatI, aGkatiH; aMhatI, aMhatiH; zakaTI, zakaTi:; zastrI, zastriH , rajanI, rajaniH; dharaNI, dharaNiH, rAtrI, rAtriH / aktyarthAditi kim ? kRti; hRtiH, ajananiH, akaraNiH, jyAniH, glAniH; hAniH / kathaM sAtI ?, sAti: ?-tigantAd bhaviSyati / anye tu aJcati-prati-aMhati-zakaTizastri-zAri-tAri-ahi-kapi-muni-rAtri-yaSTibhyaH kaTi-zroNi-prabhRtiprANyaGga-20 vAcibhyaH ktivajitakRdantebhyazca kArAntebhya icchanti, nAnyebhyaH, tanmate-zobhano gandho yasyAH sA sugandhiH, surabhigandhiH; nirgatA kauzAmbyA niSkauzAmbiH, AriNaH, zAriNaH-ityAdiSu na bhavati, ktimAtravarjanAccAkaraNi-ajanani-jyAniglAniprabhRtiSu na pratiSedhaH / / 32 / / nyA0 s0-ito'ktyrthaat| Avaloti-pAGa pUrvAd vale: "padi-paThi."25 [uNA0 607.] iti ikAre / saraNIti-sriyate gamyate'nayA "R-ha-sR0" [uNA0 / 638.] ityAdinA'riNaH / araNIti-agninirmathanakASTham / janapade bhavA jAtA vA "utsAderaJ" [6. 1. 16.] / aJcaterbhAryA'bhedopacAreNa aJcatIti-agnibhAryA, aprAptamapi dhavayogAt strItvam / aGkatiH-vAyubrahmAgniH, teSAM bhAryA'bhedopacAreNa
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 33-35.] aGkati / ahaMtIti-dAne'pi "tirayoM-'hati-zANI" [liGgAnuzAsane] iti strItvam / ' zastrIti-"zasU hiMsAyAM" "rA-zadi0" [uNA0 666.] iti bahuvacanAdatrau / sAtiriti-"vana SaNa bhaktau" sanyAdityAzAsyamAnA "tik-kRtau0" [5. 1. 71.] iti tiki "na tiki dIrghazca" [4. 2. 66.] iti prAtvam / zAriNariti-zyate: "kA-vA-vI." [ uNA0 634. ] iti bhuvcnaannnnau| ktimAtreti-na tu ktyarthavarjanAdityarthaH / katha-5 miti-atrApi ktiprtyyo'stotyaashngkaarthH| anye viti-pANineH puurve| nanu 'kRccheSA uNAdayaH' iti nyAyAt kRdantebhyazcetyanenaivAJcatiprabhRtInAmuNAdInAM GIbhaviSyati kiM teSAM pRthagupAdAnena ? satyam-tanmate uNAdInAmaJcatiprabhRtizoNyantAnAmeva bhavati, tenANItyAdISu GIna bhavati / / 2. 4. 32 // paddhateH // 2. 4. 33 // 10 paddhatizabdAt striyAM GIrvA bhavati / paddhatI; pddhtiH| ktyartha prArambhaH / / 33 // nyA0 s0-pddhteH| pAdAbhyAM hanyate "zvAdibhyaH" [5. 3. 62.] ktiH, "hima-hati0" [3. 2. 66.] padAdezaH, athavA hananaM-hatiH, pAdasya hatiH // 2. 4. 33 / / zakteH zastre // 2. 4. 34 // 15 zaktizabdAcchastre striyAM GIrvA bhavati / zaktI, zaktiH / zastra iti kim ? zaktiH -sAmarthyam / / 34 / / nyA0 sa0--zaktaH shstre| zaktizabdasya ktyantatvAdaktyarthAditi pratiSedhe prApte zastravAcino vikalpa prAramyata iti / / 2. 4. 34 / / / 20 svarAduto guNAdarakharoH // 2. 4. 35 // svarAt paro ya ukAraH sAmarthyAdekavarNavyavahitastadantAd guNavacanAt kharujitAnnAmnaH striyAM GIrvA bhavati / guNAditi sAmAnyoktAvapi kevalaguNavRtteH strItvAyogAt tato dravyavRtteH pratyayaH / paTvI, paTuH; mRdvA, mRduH; baha vI, bahuH; sAdhvI, sAdhuH; tanvI, tanuH; laghvI, laghuH; vibhvI, vibhuH / svarAditi kim ? paannddurbhuumiH| uta iti kim ? zvetA pttii| guNAditi25 kim ? pAkhuH strI, cicISuH strii| akharoriti kim ? kharuriyam /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 36.] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH "sattve nivizate'paiti, pRthagjAtiSu dRzyate / zrAdheyazcAkriyAjazva, so'sattvaprakRtirguNaH " / / 1 // iti guNamiha paribhASante / sattvaM- dravyam, tatraiva nivizate--tadevAzrayati yaH sa guNa iti saMbandhaH / dravyAdapaityapagacchati yathA''nnIlatA pItatAyAmupajAtAyAm, pRthagjAtiSu - bhinnajAtIyeSu dRzyate, yathA saiva nIlatA Amra 5 dRSTA taruNatRNeSu dRzyate, etena sarveNa jAtirguNo na bhavatItyuktaM bhavati / Adheya - utpAdyo yathA kusumayogAd gandho vastre, yathA vA'gnisaMyogAd ghaTe raktatA / kriyAjo - nityaH, tadyathA''kAzAdiSu mahattvAdiH / tadevaM guNasyotpAdyatvA'nutpAdyatvaprakAradvayapradarzanenotpAdyatvaikaprakArasya karmaNo vyavacchedaH / asattvaprakRtiH- dravyasvabhAvarahitaH, anena dravyasya 10 vyavacchedaH / / 35 // [ 377 nyA0 sa0 - svarAduto0 / arthe kAryAsambhavAduta ityAdivizeSaraNAyogAccopacArAd guraNavacanaH zabdo guraNa ityucyate / strItvAyogAditi - ukArAntasya puMstvavidhA - nAdityarthaH / kharuriyamiti krUrA mUrkhA darpiSTA zvetA vA strI, "kharuH syAdazva- harayordarpadantasiteSu ca " / yadyapi mahatva rUpasyAkAzaguNasyApaitIti vizeSaNaM na ghaTate tathApyA-15 prAdisthitanIlAdiguNasya ghaTamAnaM sarvasyApi vizeSaNaM bhavati, yathA kasyacid gozvandraka iti vizeSaNaM cihna kRtaM candrako'yaM gauriti pazcAd gosamUho'pi candrako'yamityucyate tathA'trApi bhaviSyati / / 2. 4. 35 / " zyetaita- harita - bharata-rohitAd varNAt to nazca / / 2. 4. 36 // 20 ebhyo varNavAcibhyaH striyAM GIrvA bhavati, tatsaMniyoge takArasya nakArazca bhavati / zyenI, zyetA; enI, etA; hariNI, haritA; bharaNI, bharatA; rohiNI, rohitA; latve - lohinI, lohitA / varNAditi kim ? zyetA, etA / cakAro nakArasya GosaMniyogaziSTatArthaH / / 36 / nyA0 sa0 - zyetaita 0 / vA'dhikAraH pradhAnatvAt pratyayavidhinaiva saMbadhyate 125 zyenIti - zubhrA / enI karburA zubhrA vA / hariNI nIlA / bharaNI pATalA dhUsarA ghRtavarNA vA rohiNI raktA ityarthaH / / 2. 4. 36 / /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ] bRhavRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 37-38.] knaH palitA-sitAt // 2. 4. 37 // ta iti ceti cAnuvartate, palitAsitAbhyAM striyAM GIrvA bhavati, tatsaMniyoge takArasya knAdezazca / paliknI, palitA; asiknI, asitA / / 37 / / nyA0 sa0--knaH plitaa| GIpratyayasambandhe paJcamI, tasyaiva ca vikalpa 5 ityAha-Gorveti / asiknIti-asitazabdenAdharmAnRtanyAyena sitapratipakSo varNa ucyate, tadaiva GIpratyayaH knAdezazca, yadA tu sitA-baddhA, na sitA'siteti tadA na sa varNa iti tatra dvayamapi na bhvti| palitazabdo'pi kezarogaviSaye varNa, palitamasyA asti abhrAdyaH, yA gaurlaghvyapi garbha dadhAti sA asiknI antaHpuradUtI ca / / 2. 4. 37 / / asaha-na-vidyamAnapUrvapadAt svAkSAdakroDAdibhyaH 10 / / 2. 4. 38 // saha-natra -vidyamAnavajitapUrvapadaM yat svAGga, tadantAt kroDAdigaNavajitAnnAmno'kArAntAt striyAM GIrvA bhavati / pInastanI, pInastanA; atikrAntA kezAnatikezI, atikezA mAlA; niSkrAntA kezebhyo niSkezI, niSkezA yUkA; svaDI, svaDA vRzcikI, aDo nAma vRzcikAdyavayavaH / asahanatra -15 vidyamAnapUrvapadAditi kim ? sahakezA, akezA, vidymaankeshaa| svAGgAditi kim ? bhuyvaa| akroDAdibhya iti kim ? kalyANI kroDA asyAH kalyANakroDA, kroDa-zabdaH strIklIbaliGgaH; kalyANakhurA, pInagudA, ekazaphA, dIrghabAlA, bhavyabhAlA, sugalA, subhagA; kalyANI ukhA-sphik yasyAH sA kalyANokhA, klyaanngokhaa| bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena-20 kizalayakarA, mRNAlabhujetyAdi / Adityeva-paramazikhA / "avikAro'dravaM mata, prANisthaM svAGgamucyate / cyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu / / 1 // " iti ca svAGgam / avikAra iti kim ? bahuzophA / adravamiti kim ? bhukphaa| mUrtamiti kim ? bahujJAnA / prANisthamiti kim ? 25
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 376 dIrghamukhA shaalaa| cyutaM ca prANinastaditi kimartham ? aprANisthAdapi pUrvoktAd yathA syAt-bahukezI, bahukezA rthyaa| tannibhaM ca pratimAdiSviti kimartham ? prANisthasadRzAdapi pUrvoktAd yathA syAt-pRthumukhI, pRthumukhA prtimaa| kathaM kalyANaM pANipAdamasyAH kalyANapANipAdA ityatra na bhavati ? svAGgasamudAyo hi na svAGgam, bahusvaratvena vakSyamANaniyamabalAd vA na 5 bhavatIti / dvipAdI, tripAdItyatra tu "dvigoH samAhArAt" [2. 4. 22.] iti vizeSavidhAnAd nityameva ngiirbhvti| asvAGgapUrvapadAdevecchantyanye-pANI eva pAdau yasyAH sA pANipAdA, mukhameva nAsikA yasyAH sA mukhanAsikA / / 38 / / nyA0 s0--ashn0| saha-naJ-vidyamAnazabdAnAM pUrvapadarUpANAM varjanAt10 madhyapadena svAGgasya vyavadhAne'pi GIpratiSedhaH, yathA-vidyamAnaM kalyANaM mukhaM yasyAH sA vidyamAnakalyANamukheti / pInagudeti-"nAmyupAntya0" [5. 1. 54. ] iti ke-gudaM strINAmapAGgam-apakRSTamaGgam, kalyANaM gudamasyA iti nyAsaH / bhavyabhAleti-"bhali bhalli paribhA0" ghatri-bhAlaH llaattH| kalyANagokheti-ukhAzabdasAnnidhyAt strItvaM jnyaayte| goriva kham-iMdriyaM yasyAH sA gokhA, kalyANA gokhA yasyA iti, avayava-15 vizeSo jaghanarUpaH / avikAra iti-vikAro vaataadijnmshophaadiH| adravamitidravaNaM dravaH, na dravo'syetyadravam, dravatIti dravaM, na dravamadravaM vaa| mUrttamiti-rUpAdiyogo mUttiH, asarvagatadravyaparimANaM vA, tadyogAnmUrtaM pudgaladravyam / cyutaM ca prANina itiaparaM lakSaNadvayamucyate, tad-avikArAdilakSaNayukta, prANinaH cyutamapi svAGga bhavati / / 2. 4. 38 / / 20 nAsikodaroSTha-jaGghA-danta-karNa-zaGkAjagAtra kaNThAt // 2. 4. 36 // asaha-natra -vidyamAnapUrvapadebhya ebhyaH svAGgebhyaH striyAM GIS bhavati, pUrveNa siddhe niyamArthamidam, tena-nAsikodarAbhyAmeva bahusvarAbhyAm, oSThAdibhya eva ca saMyogopAntyebhyo bhavati, nAnyebhyaH / tuGganAsikI, tuGganAsikA; 25 kRzodarI, kRzodarA; bimboSThI, bimboSThA; dIrghajaGghI, dIrghajaGghA; samadantI, samadantA; cArukarNI, cArukarNA; tIkSNazRGgI, tIkSNazRGgA; mRdaGgI, mRdaGgA; sugAtrI, sugAtrA; snigdhakaNThI, snigdhknntthaa| asaha-naJ
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 3. sU0 40-42.] 10 vidyamAnapUrvapadAdityeva-sahanAsikA, anAsikA, vidyamAnanAsikA; sodarA, / anudarA; vidyamAnodarA; ityAdi / niyamaH kim ? pRthujaghanA, sulalATA, dRDhahRdayetyAdau bahusvarAd na bhavati; kalyANagulphA, supArdhA ityAdau saMyogopAntyAnna bhavati / aGga-gAtra-kaNThebhyo DIpratyayaM necchantyanye / kecit tu dIrghajihvazabdAdapIcchanti-dIrghajiha vI, dIrghajihvA kanyeti / / 36 // nyA0 s0-naasiko| sahanAsiketi-sahasya so vikalpena bhavatItyatra na / tuGganAsikoti-"tuju valane ca" ityasya ghatri udgAditvAd ge-tunggaa| samadantItisamazabdo'jantaH / kalyANagulpheti-"gala adane" "kali-galerasyocca" [ uNA0 315.] iti phe-gulphaH, kalyANI gulphAvasyAH / / 2. 4. 36 / / narakha-mukhAdanAmni // 2. 4. 40 // asaha-naJ-vidyamAnapUrvapadAbhyAM svAGgAbhyAM nakha-mukhazabdAbhyAM striyAM DI; bhavati, anAmni-asaMjJAyAmeva / zUrpanakhI, zUrpanakhA; atinakhI, atinakhA; candramukhI, candramukhA; atimukhI, atimukhA / anAmnIti kim ? zUrpaNakhA, vyAghraNakhA, vajraNakhA, gauramukhA, zlakSNamukhA, kAlamukhA; saMjJAzabdA ete / / 40 / / 15 nyA0 sa0--nakhamu0 / saMjJAzabdA ete iti-na tu yaugikA ityarthaH // 2.4.40 // pucchAt // 2. 4. 41 // asaha-naJ-vidyamAnapUrvapadAt svAGgAt pucchAt striyAM GIrvA bhavati / dIrghapucchI, dIrghapucchA; atipucchI, atipucchaa| asaha-naJ-vidyamAnapUrvapadAdityeva-sapucchA, apucchA, vidyamAnapucchA / / 41 // 20 nyA0 sa0-pucchAt / nAsikAdiniyamAnivRttau vacanam / yadyevaM nAsikAdisUtra eva kuto na paThyate ? kimarthaM pRthuguddizyata iti, ucyate-pucchAdityasyaivottaratrAnuvRttyartham // 2.4. 41 / / kabara-maNi-viSa-zarAdeH // 2. 4. 42 // kabarAdipUrvAt pucchAt striyAM nityaM GIrbhavati, punarvidhAnaM nityArtham / 25
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 43-44.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 381 kabaraM - karburaM kuTilaM vA pucchamasyA : - kabarapucchI, mariNaH pucche'syA maNipucchI, viSaM pucche'syA viSapucchI; zaraM pucche'syAH zarapucchI / / 42 / / nyA0 sa0-- kabarama0 / "na saptamondvAdibhyazva" [ 3. 1. 165. ] ityanena mariNa - pucchItyAdiSu maNyAdizabdAnAM pUrvanipAtaH / / 2. 4. 42 / / pakSAccopamAnAdeH / / 2. 4. 43 / / upamAnapUrvAt pakSazabdAt pucchazabdAcca striyAM GIrbhavati / ulUkasyeva pakSAvasyA ulUkapakSI zAlA, ulUkasyeva pucchamasyA ulUkapucchI senA / / 43 / / 5 nyA0 sa0 -- pakSAcco0 / upamIyate'nayeti bAhulakAt "upasargAdAta:" [5. 3. 110.] ityaGa, prasiddhasAdharmyAdiprasiddhaviSaye yena jJAnamupajanyata iti / " kabara - mariNa - 10 viSa- zarAdeH pakSAccopamAdestu" ityekayogAkaraNAt svAGgAderiti nivRttam / ulUkasyeva pakSAvasyA iti pratra ulUkazabda ulUkapakSe ulUkapucche ca varttate, yathoSTramukhe uSTrazabda:, atazcolUkazabda upamAnaM bhavatItyulUka iva pakSAvasyA ityAdivigrahaH, ulUkasyeva pakSAvityAdi tvarthakathanam / / 2. 4. 43 // krItAt karaNAde // 2. 4. 44 // karaNamAdiravayavo yasya tasmAt krItAntAd nAmno'kArAntAt striyAM GIrbhavati / azva ena krIyate sma zvakrItI, dhanakrItI, vastrakrItI, vibhaktyuttpatteH pUrvameva kRdantena samAsaH ; manasAkrItI, alup / karaNagrahaNaM kim ? sukrItA, duSkrItA / AdigrahaNaM kim ? azva ena krItA, nahyatra karaNaM krItAntasya nAmna Adiravayavo bhavati, aikapadyAbhAvAt / kathaM " sA hi tasya dhanakrItA 20 prANebhyo'pi garIyasI" iti, dhanaM ca sA krItA ceti karmadhArayo'yam, karaNavivakSAyAmapaprayoga eva / kecit tu dhanena krItetyatrAbantenApi samAsamicchanti bahulAdhikArAt, tadA'kArAntatvAbhAvAt GInaM bhavati / / 44 / / 15 nyA0 sa0 ---- krItAt kara0 / kecit tviti - tanmate'pi pratyayotpatteH prAgiti samAso bahulAdhikArAllabhyate, manmate'pi bahulAdhikArAzrayaNe tathaiva / / 2. 4. 44 / / 25
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 45-47.] ktAdalpe // 2. 4. 45 // ktapratyayAntAd nAmnaH karaNAderalpe'rthe striyAM GIrbhavati / abhraviliptI dyauH, sUpaviliptI sthAlI; alpAbhrA, alpasUpetyarthaH / alpa iti kim ? candanAnuliptA strI, analpena candanena liptetyarthaH / / 45 / / nyA0 s0--ktaadlpe| abhraviliptIti-pUrvavadasyAdyantena smaasH| sUpavi- 5 liptIti-alpArthasya gamyamAnatvAdalpa-zabdasyAprayogaH / / 2. 4. 45 / / svAkSAderakRta-mita-jAta-pratipannAd bahuvrIhe. // 2. 4. 46 // svAGgAdeH kRtAdivajitAt ktAntAd bahuvrIheH striyAM GIrbhavati / zaGkhau bhinnAvasyAH zaGkhabhinnI, UrubhinnI, kezavilUnI; glkotkRttii| kRtA-10 divarjanaM kim ? dantakRtA, dantamitA, dantajAtA, dantapratipannA / bahuvrIheriti kim ? hastAbhyAM patitA hastapatitA, pAdapatitA / / 46 / / / ___ nyA0 sa0--svAGgAdeH / pUrvavat pAribhASikaM svAGgam / ktAntAd bahuvrIheriti-kRtAdivajito yaH ktaH ktAnta iti "vizeSaNamantaH" [7. 4. 113. ] iti nyAyAt, so'nte yasya bhuvriiheH| "jAtikAla." [3. 1. 152.] iti zaGkhAdeH prAga15 nipAtaH / hastAbhyAM patita iti kAryamanyathA adantatvAbhAvenaiva GIprApti sti / / 2. 4. 46 / / anAcchAdajAtyAdernavA // 2. 4. 47 / / AcchAdavajitA yA jAtistadAdeH kRtAdivajitaktAntAd bahuvrIheH striyAM GIrvA bhavati / zAGgaro jagdho'nayA zAGgarajagdhI, zAGgarajagdhA; palANDu-20 bhakSitI, plaannddubhkssitaa| anAcchAdagrahaNaM kim ? vastracchannA, vasanacchannA / jAtyAderiti kim ? mAsayAtA, saMvatsarayAtA, bahuyAtA, ayAtA, suyAtA, sukhayAtA, duHkhayAtA; pUrveNApi na bhavati, asvAGgAditvAt / akRtAdyantAdityeva-kuNDakRtA, kuNDamitA, palANDujAtA, vRkssprtipnnaa| ktAdityevazAGgarapriyA / / 47 / / . . ... 25
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 48-46.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 383 nyA0 s0--anaacchaa0| AcchAdazabda: karaNasAdhanakapratyayAntaH, tasya ca naviziSTasya jAtyA karmadhArayaH, tata AdizabdenAvayavArcana bahuvrIhiH kAryaH / zAGgarajagdhIti-zAGgarazabdastAlavyAdiravyutpannaH / mAsayAtetyAdiSu mAsa-saMvatsarazabdayoH kAlavacanatvAd bahu-sukha-duHkhAnAM ca guNavacanatvAnnastvabhAvavacanatvAdajAtyAderiti vyAvRttyA niSidhyate / vRkSapratipanna ti-vRkSAt prtipnnmnyaa| zAGgarapriyeti-zAGgaraM 5 priyamasyAH / / 2. 4. 47 / / / patyunaH // 2. 4. 48 // patyantAd bahuvrIheH striyAM GIrvA bhavati, tatsaMniyoge'ntasya nakArAdezazca / dRDhaH patirasyA dRDhapatnI, dRDhapatiH; sthirapatnI, sthirapatiH; sthUlapatnI, sthUlapatiH; vRddhapatnI, vRddhapatiH / mukhyAdityeva-bahusthUlapatiH purI,10 atra hi patyanto bahuvrIhirmukhyo na bhavati, yastu mukhyaH sa patyanto na bhavati; yadApi sthUlazcAsau patizceti karmadhAraye sati bahavaH sthUlapatayo yasyAmiti bahuvrIhistadApi sthUlapatyanto bahuvrIhirna patyanta iti na bhavati / / 48 / / nyA0 s0--ptyunH| patyuriti paJcamyantamadhikRtasya bahuvrIhevizeSaNaM, tena ca tadantavidhirityAha-patyantAditi / bahusthUlapatiH purIti-sthUlAH patayo yAsAM tA:15 sthUlapataya iti kRte "patyunaH" iti navikalpanAd bahavaH sthUlapatayo yasyAm / mukhyo na bhavatIti-dvitIyena bahuvrIhiNA bAdhitatvAt / patyanto na bhavatIti-kiM tarhi ? sthUlapatyantaH / / 2. 4.48 // sAdeH // 2. 4. 46 // sapUrvAt patizabdAt striyAM GIrvA bhavati, asya ca nakAro'ntAdezaH; 20 pUrveNaiva siddhe punarvacanaM bahuvrIhinivRttyartham / grAmasya patiH-grAmapatnI, grAmapatiH; AzApatnI, AzApatiH; adhiSThAtrI pati:-adhipatnI, adhipatiH; ISadUnA patiH-bahupatiH, bhuptnii| sAderiti kim ? patiriyam, grAmasya patiriyam / mukhyAdityeva-atikrAntA patimatipatiH / gauraNAdapIcchantyanyeatipatnI, atipatiH / yadA tu patnIzabdasya SaSThayantena samAsastadA rAjapatnI25 zUdrapatnItyAdyeva bhavati / / 46 / / nyA0 s0-saadeH| saha vidyamAnavacano na tu tulyayogavacanaH sapatnyAdAviti
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 50-52.] nirdezAt, tulyayoge hi pUrveNa zabdena saha patizabdasya nakAro bhavatIti sUtrArthe sapatnIti nirdezo na syAt / nanu 'sAdeH patyurnaH' ityekayogo vidhIyatAM, sAditvena bahuvrIhAvapi anyasmin vA bhaviSyati, naivam - mukhyAdityadhikArAt sAdAveva syAt, na tu bahuvrIhau, pRthagyoge tu pUrvasUtre mukhyAditi bahuvrIhisamAsasyaiva vizeSaNaM, na patyuH / / 2. 4. 46 / / sapatnyAdau / 2. 4. 50 / / sapatnyAdau yaH patizabdastasmAt striyAM GIrbhavati, nakArazcAntAdezaH ; punavidhAnaM nityArtham / samAnaH patirasyAH samAnasya patiriti vA - sapatnI, evam - ekapatnI, vIrapatnI, piNDapatnI, bhrAtRpatnI, putrapatnI; SaDete sapatnyAdayaH / samudAyanipAtanaM samAnasya sabhAvArtham, puMvadbhAvapratiSedhArthaM casapatnIbhAryaH, sapatnyA ayaM - sApatnaH / / 50 / / 5 10 nyA0 sa0 - sapatnyAdau / sabhAvArthamiti-dharmAdiSu patnIzabdasyApAThAdityarthaH / puMvadbhAvapratiSedhArthaM ceti - " parataH strI0 " [ 3. 2.49 ] iti " jAtizca Ni0 " 2. 3. 51. ] iti ca prAptasya / / 2. 4. 50 / / UDhAyAm // 2. 4. 51 / / patyuH kevalAddRDhAyAM-pariNItAyAM striyAM GIrbhavati, nakArazcAntAdezaH 115 patnI, yajamAnasya patnI, vRSalasya patnI / UDhAyAmiti kim ? patiriyaM saMgRhItA, prabhAryA vetyarthaH / / 51 / / nyA0 sa0--- UDhAyAm / yA'gnisAkSipUrvakeNa pANigrahaNena pariNItA seha gRhyate / tadantavidhizva nAmagrahaNe nAzrIyata ityAha- kevalAditi / saMgRhItetyatra anagnisAkSikaM kAmAditamadArakarmatve parigRhItetyarthaH / prabhAryA cetyatra bhAryAyA anyA20 pradhAnabhUtA bhaginyAdirucyate / / 2. 4. 51 / / pANigRhItIti // 2. 4. 52 / / itizabdaH prakArArthaH, pANigRhItIprakArAH zabdA UDhAyAM striyAM GayantA nipAtyante / pANigRhIto'syAH pANau vA gRhItA - pANigRhItI, evaMkaragRhItI, pANyAttI, karAttI / UDhAyAmiti kim ? yasyA yathAkathaJcit 25 pANigRhyate sA pANigRhItA / bahuvrIhAvevecchantyanye / / 52 / /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 53-54.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 385 nyA0 sa0--pANi / pANigRhItI iti prakAro yeSAM te tathA, jasaH sUtratvAllup / / 2. 4. 52 // pativanyantarvanyau bhAryA-garmiNyoH // 2. 4. 53 // bhAryA-avidhavA strI, tasyAmabhidheyAyAM patimacchabdAd DIrasya ca pativatnAdezaH, tathA gabhiNyAM striyAmabhidheyAyAmantarvacchabdAd DIrasya 5 cAntarvatnAdezo nipAtyate; nipAtanAdeva ca adhikaraNapradhAnAdapyantaHzabdAnmatvarthIyo maturbhavati / bhAryeti kim ? patimatI pRthvI / garbhiNIti kim ? antarasyAM zAlAyAmasti / / 53 / / nyA0 sa0--pativatnyanta / adhikaraNapradhAnAdapIti-"tadasyAstyasmin 0" [ 7. 2. 1. ] ityatra taditi prathamAntAd vihitatvenA'prApta ityarthaH / / 2. 4. 53 / / 10 jAterayAnta-nityastrI-zUdAt // 2. 4. 54 // jAtivAcino'kArAntAnAmnaH striyAM GIrbhavati, na cet tad yAntaM nityastrIjAtivAci zUdrazabdo vA bhavati / tatra jAtiH kAcit saMsthAnavyaGgayA, yathA-gotvAdiH, sakRdupadezavyaGgayatve satyatriliGgA'nyA, yathAbrAhmaNatvAdiH, atriliGgatvaM devadattAderapyastIti sakRdupadezavyaGgayatve satI-15 tyuktam, gotra-caraNalakSaNA ca tRtIyA, yadAhuH __"prAkRtigrahaNA jAtiliGgAnAM ca na sarvabhAk / sakRdAkhyAtanirlAhyA, gotraM ca caraNaiH saha" / / 1 / / iti / kukkuTI, sUkarI, taTI, pAtrI; tathA brAhmaNI, vRSalI; tathA nADAyanI, cArAyaNI; kaThI, baha vRcii| jAteriti kim ? muNDA, zuklA, kRtA,20 devdttaa| ayAnteti kim ? ibhyA, kSatriyA, vaizyA, aryA; gavayI, hayI, mukayI, manuSI, matsI, RzyI iti gaurAdipAThAt / antagrahaNaM sAkSAtpratipattyartham, tena-vataNDasyApatyaM pautrAdi strIti yaJ, tasya lope sthAnivadbhAve'pi vataNDItyatra yAntalakSaNaH pratiSedho na bhavati / nityastrIjAtivarjanaM kim ? makSikA, yUkA, khaTvA / kathaM tarhi droNI ?, kuTI ?, atra hi zabdayonitya-25
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 55.] strItvAbhAve'pi droNI-kuTIjAtenityastrItvAt pratiSedhaH prApnoti ;-naivamgaurAdipAThAd bhaviSyati / zUdravarjanaM kim ? shuudraa| kathaM mahAzUdrIAbhIrajAtiH ?, nAtra zUdrazabdo jAtivAcI, kiM tarhi ?-mahAzUdrazabdaH, yatra tu zUdra eva jAtivAcI tatra bhavatyeva GIniSedhaH-mahatI cAsau zUdrA ca mahAzUdrati / jAtilakSaNasya cAyaM pratiSedhaH, tena-dhavayoge bhavatyeva zUdrasya / bhaaryaa-shuudrii| Adityeva-pAkhuH, tittiriH; koyaSTiH / mukhyAdityevabahuzUkarA bhUmiH, bahubrAhmaNA shaalaa| kathaM suparNI ? suparNazabdasyApi jAtivAcitvAt, tasya ca mukhyatvAt / / 54 / / nyA0 s0--jaateryaa0| jAti: sAmAnyamabhinnabuddhidhvaniprasavanibandhanamarthaH, tatra ca kAryAsambhavAt tadvAcino grahaNamityAha-jAtivAcina iti / sakRdupadezavyaGgayatve10 iti-ubhayorapi sNbdhyte| AkRtigrahaNetyatra gRhyate'neneti AkRti:-avayavaracanA grahaNaM ysyaaH| liGgAnAM ceti-liGgAnAM sarva-sarvatvaM bhajati liGgasamudAyaM vA, sarva bhajate vaa| sakRdAkhyAtetyatra sakRdAkhyAtA satI niyamena graahyaa| pAtrIti-avyutpanno'yaM, "hu-yA-mA0" [ uraNA0 451. ] iti trapratyayAnto vA, Dantasya tu TidvArA GI: siddha eva / brAhmaNIti-ayamapyavyutpannaH, "cikkaNa0" [ uNA0 160. ] iti 15 nipAto vA, brahma aNati karmaNo'Ni pRSodarAdinipAte, apatyANi vA'NantatvAd DI: siddha eva / baha vacIti-"nApriyAdau" [ 3. 2. 53. ] ityanena na puvanniSedhaH, tatra puraNyabantasya grhnnaat| yadyapi kaThAdayo'pi brAhmaNavizeSAstathApi kaThAdInAmatriliGgatvaM na, yathA-kaThena prokta vettyadhIte vA-kaLaM brAhmaNakulamiti turya jAtilakSaNaM vidheyameva / kuTIti-matAntareNa kuTIzabdasya nitya-srItvaM, svamate "gRhe kuTa:"20 [ liGgAnu0 pustrI0 zlo0 2 ] iti lakSaNena puMstrItvamiti matAntareNedaM darzitam / kathaM mahAzUdrIti-kevalAt zUdrAt GyAM mahatI cAsau zUdrI ceti mahAzUdrIti prsyaabhipraayH| mahAMzcAsau zUdrazca ti vyutpattimAtramidam, yathA-paliknItyatra vRttinimittaM jAtiH, jAtidvAreNa ngiiH| AbhIrajAtiriti-vaizyabheda eva, AbhIro gvaadhupjovii| kathaM suparNIti-parNazabdasyaiva jAtitvaM, tasya ca kRte samAse amukhyatvamityabhi-25 prAyaH / / 2.4.54 / / pAka-karNa-parNa-vAlAntAt // 2. 4. 55 // pAkAdyantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM DIbhavati / aodanasyeva pAko'syA:-podanapAkI, kSaNaM kSaNena vA pAko'syA:-kSaNapAkI, pAkhukarNI, zakukarNI, mudgaparNI, sAlaparNI, gauriva vAlA asyAH-govAlI, azvavAlI; 30
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 56-58.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 387 saMjJA etA proSadhIjAtInAm / jAterityeva-bahupAkA yavAgUH / AsAM jAtInAM nityastrIrUpatvAd vacanam, evamuttarasUtratraye'pi / / 55 / / nyA0 s0-paakkrnn| AkhukarNoti-pAkhoH karNa iva karNaH patraM yasyAH, zaGa kuriva karNo'syAH, mudgasyeva parNAnyasyAH, "sala gatau" salyata iti ghatri-sAla:, dantyAdiH, sAlasyeva parNAnyasyAH / / 2. 4. 55 / / asata-kANDa-prAnta-zatakAcaH puSyAt // 2. 4. 56 // sadAdirahitazabdapUrvo yaH puSpazabdastadantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM GIrbhavati / zaGkhapuSpI, suvarNapuSpI, hirnnypusspii| sadAdipratiSedhaH kim ? satpuSpA, kANDapuSpA, prAntapuSpA, zatapuSpA, ekapuSpA, prAkpuSpA, pratyakpuSpA / / 56 / / nyA0 sa0--asatkANDa / zaGkhapuSpIti-zaGkhAdivarNaH zaGkhAdizabdaH, tena zaGkhAdi puSpaM ysyaaH| satpuSpetyAdi-atra santi kANDe prAnte zatamekaM ca puSpaM puSpANi vA yasyA iti vigrahaH / prAkapuSpeti-aJcatilRptadhApratyayAntaH, prAk pratyak puSpaM yasyAH / 2. 4. 56 / / asaM-bhastrA-jinaika-zaNa-piNDAt phalAt / / 2.4.57 // 10 15. samAdivajitazabdapUrvo yaH phalazabdastadantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM GIrbhavati / dAsIphalI, pUgaphalI; daaddimphlii| samAdipratiSedhaH kim ? saMphalA, bhastrAphalA, ajinaphalA, ekaphalA; ekAnne cchantyanye, zaNaphalA, piNDaphalA; auSadhijAtivizeSANAM saMjJA etAH / / 57 / / / nyA0 s0-asNbhstraa0| dAsIphalIti-dAsIva pUgo dADimaM ca phalaM yasyA iti / saMphaleti-saMgataM bhastreva ajinamiva ekaM ca phalamasyAH / zaraNaphaleti-zaraNasyeva phalAnyasyAH / piNDaphaleti-piNDAkArANi phalAnyasyAH piNDaphalA kaTutumbI, yanighaNTu:-"kaTukA'lAbutI tumbI laJcA piNDaphalA tathA" / / 2. 4. 57 / / anaJo mUlAt // 2. 4. 58 // navajitazabdapUrvo yo mUlazabdastadantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM 25
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 56.] DIbhavati / darbhamUlI, zIrSamUlI / anatra iti kim ? amUlA / / 58 / / nyA0 s0-anmo0| darbhamUlItyatra darbhasyeva zIrSe ca mUlaM ysyaaH| amUletyatra na vidyante mUlAni yasyAH / / 2. 4. 58 / / dhavAd yogAdapAlakAntAt // 2. 4. 56 // dhavo-bhartA, tadvAcino'kArAntAd yogAt-saMbandhAt striyAM vartamAnAt 5 pAlakAntazabdajitAnnAmno GIrbhavati / praSThasya bhAryA-praSThI, evaM pracarI, gaNakI, mahAmAtrI, kumAryAM bhavo bhartA-kaumAraH, tasya bhAryA-kaumArI praSThAdayo hi zabdA dhavavAcino'pi yogAt-so'yamityabhedopacAreNa bhAryAyAM vartante, yadA tu "tasyedam" [6. 3. 160.] iti vyatirekavivakSA tadA taddhito bhavatiprASThI, praacrii| dhavAditi kim ? parisRSTA, prajAtA, prasUtA; sarvatra10 vini ThitagarbhetyarthaH, astyatra yogastena vinA prasavAbhAvAt, na tu dhavavAci naam| yogAditi kim ? devadatto dhavaH, devadattA bhAryA svata eva, na tadyogAt / apAlakAntAditi kim ? gopAlakasya bhAryA-gopAlikA, evaMpazupAlikA, avipaalikaa| Adityeva-sahiSNorbhAryA-sahiSNa / kathaM jyeSThasya bhAryA-jyeSThA ?, evaM kaniSThA ?, madhyamA ? ajAdi-15 pAThAt / / 56 / / nyA0 sa0--dhavAd yogaa| sambandhAditi-sambandhazca saMbandhinamapekSate, sa ca pratyAsannatvAd dhavasyaiva vijJAyate, tena dhavena striyA sambandhAdityarthaH / kaumArItikumArI eva prtiiyte| yogAt so'yamiti-atra so'yamityabhisambandhena vRttirveditavyA, navayamevAbhisambandhastasyedamiti, kinta so'yamityapi, abhedAcca bhedasya nivatatvAta20 taddhitAnupapattiH / vyatirekavivakSeti-praSThasyeyamiti bhedavivakSetyarthaH / astyatra yoga iti-parisarga-prasavau sambandhanimittau, na ca tau pumAMsamAcakSAta ityAha-astyatreti / anye tvAhuH-parisargo dohada ucyate, tena parisRSTA saparisargA, jAtadohadetyarthaH / prajanaHprathamaM garbhagrahaNaM, prasavastu garbhaviniluNThanam, etaizca yoSita eva sambandho na pusaH, puruSasaMyoganimittA ete, na tadvAcina ityarthaH / gopAlakasyeti-pAlayatIti pAlakaH,25 gavAM pAlaka iti "akena krIDAjIve" [3. 1. 81.] iti karmaSaSThIsamAsaH // 2.4.56 / /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 60-62.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 386 pUtakratu-vRSAkapyagni- kusita - kusidAdai ca // 2. 4. 60 // ebhyo dhavanAmabhyastadyogAt striyAM vartamAnebhyo GIrbhavati, tatsaMniyoge aikArazcAntAdezaH / pUtakratorbhAryA - pUtakratAyI, evaM vRSAkapAyI, gragnAyI, kusitAyI, kusidAyI / yogAdityeva - pUtAH kratavo yayA sA pUtakratuH evaMvRSAkapirnAma kAcit / / 60 / / nyA0 sa0 -- pUtakratu0 / nanu kusidAdai ceti paJcamInirdezAdekAraH pratyaya eva vijJAyate, tatazca GI aikArazca pratyayau bhavata iti sUtrArthaH kathaM na labhyate, kathamuktamaikAravAntAdeza iti naiSa doSa:- " eye'gnAyI" [ 3. 2. 52. ] iti nirdezAt, na hyakArasya pratyayatve agnAyIti bhavati / vRSo dharmaH, kapirvarAhastAdrUpyAt pRSodarAditvAd dIrghe - vRSAkapiH, vRSaM dAnavamAtrampitavAn vA "ambhi kuNThi" [ uragA0 614. ] iti i: 110 kusitakusido RSI / / 2. 4. 60 / / manorau ca vA // / 2. 4. 61 / / manordhavanAmnastadyogAt striyAM vartamAnAd GIrvA bhavati, tatsaMniyoge aikArazcAntAdezo bhavati / manorbhAryA -manAvI, manAyI, kAra manuH / / 61 / / 5 nyA0 sa0-- manorau0 / pratyayasaMniyogArthaM cakAro'nuvarttate / vAzabdaH prathamaM vidheyatayA pradhAnena GIpratyayena saMbadhyate, na tvaukAreNa tatsaMniyoga vidhAnenApradhAnatvAditi / / 2. 4. 61 / 15 varuNendra- rudra-bhava- zarva - mRDAdAn cAntaH / / 2. 4. 62 / / ebhyo dhavanAmabhyastadyogAt striyAM vartamAnebhyo GIrbhavati, tatsaMniyoge 20 ca Ananta Agamo bhavati / varuNasya bhAryA - varuNAnI, evam-indrANI, rudrANI, bhavAnI, zarvANI, mRDAnI / kazcit tvAhitAgnerbhAryA - grAhitAgnyAnI, evaM prajApatyAnI, vaNijAnItyAdAvapIcchati indramAcaSTe indra, tadbhAryA - indrANI, evaM - mAtulAnItyaparaH / / 62 / / nyA0 sa0 -- varuNendra0 / Ananta Agamo bhavatIti zrAniti dIrghoccAraNaM25
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 63-65.] matasaMgrahArtham, antagrahaNAbhAve tu prAnapi bhinnapratyayaH syAt / kiJcavAntagrahaNabhAve "anekavaraNaH sarvasya" [ 7.4. 107 ] iti sarvasyAdezaH syAt / / 2. 4. 62 / / mAtulAcAryopAdhyAyAd vA / / 2. 4. 63 // ebhyo dhavanAmabhyastadyogAt striyAM vartamAnebhyo GIrbhavati, tatsanniyoge cA'nanto vA bhavati / mAtulasya bhAryA - mAtulAnI, mAtulI; evam - prAcAryAnI, kSubhnAditvANNatvAbhAva:, prAcArthI, prAcAryeti necchantyanye, upAdhyAyAnI, upAdhyAyI; pranye tu - mAtulA, prAcAryA, upAdhyAyetyapIcchanti, tadarthaM GIpa vikalpanIyaH / / 63 // T 5 sUryAd devatAyAM vA // 2. 4. 64 // sUryazabdAd dhavanAmnastadyogAd devatAyAM striyAM vartamAnAd GIrvA10 bhavati, tatsaMniyoge grAn cAntaH / sUryasya bhAryA -sUryANI, pakSe Abeva - sUryA / devatAyAmiti kim ? sUryasyAdityasya manuSyasya vA bhAryA mAnuSI - sUrI / sUryANIti necchantyanye / / 64 / / nyA0 sa0 -- sUryAdde0 / sUryasyAdityasyeti - bhagavato'pi hi sUryasya varapradAnena mAnuSI yA bhAryA yA sUrI, yathA- kuntI / sUryAraNIti necchantyanye iti - pUrve, sUryANI tu15 zakaTa eva / / 2. 4. 64 / / yava-yavanA-9raNya-1 - himAd doSalipyurUmahattve / / 2. 4. 65 // dhavAd yogAditi ca nivRttam, yavAdibhyaH zabdebhyo yathAsaMkhyaM doSAdau gamyamAne striyAM GIrbhavati, tatsaMniyoge grAn cAntaH / doSe - duSTo yavo -- 20 yavAnI, yavAnAM doSakAri sahacaritaM dravyAntaram, aprasavadharmA yava evetyanye / lipau - yavanAnAmiyaM lipiH -- yavanAnI, uktArthatvAt " tasyedam" [ 6. 3. 160.] ityaraNa na bhavati / urutve - urvaraNyam - araNyAnI / mahattva - mahaddhimaM - himAnI / lipIti kim ? yAvanI vRttiH, yavanasya bhAryA - yavanI / yavA 'raNyahimAnAM tu doSAdyabhAve strItvameva nAstIti na pratyudAhriyate, saMjJAyAM tu bhavatyeva - 25
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 [pA0 4. sU0 66-68.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 391 yavA, yavanA, araNyA; himA nAma kAcit / / 65 / / nyA0 sa0--yava-yavanA0 / yauteraci yavaH, nandyAditvAdane ca yavanaH / dhavAd yogAditi ca nivRttamiti doSAdyarthavizeSopAdAnAditi zeSaH / duSTo yava iti-atrAvayavArtha evaMvidho'sannadeva vyutpattaye parikalpyate, yavajAtahi jAtyantaraM yavAnItyarthaH dravyAntaramiti - rAlaka ityarthaH / uru-mahattvayorekArthatve'pi pRthugupAdAnaM yathAsaMkhyArtham / 5 praNa na bhavatIti-tadviSaye GovidhAnAdityartha: / / 2. 4. 65 / / Arya-kSatriyAd vA / / 2. 4. 66 / / AbhyAM striyAM GIrvA bhavati, tatsaMniyoge prAn cAntaH / AryANI, AryA, kSatriyANI, kSatriyA; adhavayoge'yaM vidhiH, dhavayoge tu vizeSavidhAnAt pUrveNa nityaM GIreva -- prAryasya bhAryA - prArthI evaM kSatri dhavayoga evAyaM 10 vidhiriti kazcit, tanmate - Aryasya bhAryA - AryANI, AryA evaM kSatriyANI, kSatriyA; dhavayogAdanyatra prAryA kSatriyetyeva bhavati / / 66 / / yatro DAyan ca vA / / 2. 4. 67 / / yaJpratyayAntAt striyAM GIrbhavati, tatsaMniyoge DAyan cAnto vA bhavati / gArgI, gArgyAyaNI; vAtsI, vAtsyAyanI / / 67 / / nyA0 sa0 -- yatro DA0 / DAyan cetyatra DitkararaNamAsurAyaraNItyatra prayojanArtham / DAyan cAnto vA bhavatIti - sAkSAnnidiSTasya DAyana eva vAzabdena sambandho, nAnumitena GIpratyayena pratyAsatteH, "SAvaTAd vA " [ 2. 4. 66. ] iti sUtrakaraNAd vA / / 2.4.67 / / 15 lohitAdizakalAntAt / / 2. 4. 68 / / lohitAdibhyaH zakalAntebhyo yavantebhyaH striyAM GIrbhavati, tatsaMniyoge 20 DAyan cAntaH / lauhityAyanI, sAMzityAyanI, kAtyAyanI, zAkalyAyanI / / 68 / / nyA0 sa0 -- lohitA0 / atra yadi yatra iti nAdhikriyate tadA 'lohitA' ityatra "zyetaita0" [ 2. 4. 36. ] iti GIvikalpapakSe, sakalasya bhAryA - zakalItyatra cAnena GI DAyan ca syAt, lohityAyanItyAdau ca yatrantAnna syAdata zrAha - yajantebhya iti / kAyate : 25
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 69-71.] "pRSi-raji0" [uNA0 208.] iti kityate AkAralope ca-kataH / / 2. 4. 68 // / pAvaTAd vA // 2. 4. 66 / / SakArAntAnAmno'vaTazabdAcca yajantAt striyAM vA DIbhavati, tatsaMniyoge DAyan caantH| pautimASyAyaNI, pautimASyA; zArkarAkSyAyaNI, zArkarAkSyA; gaukakSyAyaNI, gaukakSyA; pAvaTyAyanI, AvaTyA / / 66 / / 5 nyA0 sa0--pAvaTAd vA / atra GI-DAyanorubhayoranuvartanAt prAdhAnyAt GIpratyayenaiva vAzabdasya sambandho, nA'nvAcIyamAnena DAyanetyAha-striyAM vA DorbhavatIti / / 2. 4. 66 // kauravya-mANDUkA-sure // 2. 4. 70 // ebhyaH striyAM GIrbhavati, tatsaMniyoge DAyan cAntaH / kauravyAyaNI,10 mANDUkAyanI, AsurAyaNI / / 70 / / nyA0 sa0--kauravya0 / kauravyAyaNIti-yadA kurorbrAhmaNasyApatyaM tadA "kurvAdervyaH" [6. 1. 100.], yadA tu kuro rAjJo'patyaM tadA "dunAdi0" [ 6. 1. 118. ] ityanena, ayaM cAnayovizeSaH-dunAdItyasya drisaMjJatvAd bahuSu lup bhvti| maNDUkasyApatyaM "pIlA-sAlvA0" [7. 1. 87.] ityaN / asurasya RSerapatyaM strI "bAhvAdi0"15 [6. 1. 32.] iJ // 2. 4. 70 / / itra itaH // 2. 4.71 // iJpratyayAntAnAmna ikArAntAt striyAM GIrbhavati / sutaMgamena nirvRtteti iJi sautaMgamI, evaM maunicittI ita iti kim ? iJaAdezAt SyAd mA bhUt-varAhasyApatyaM-vArAhyA, evaM-bAlAkyA, kArISagandhyA, kaumuda-20 gandhyA / / 71 // nyA0 sa0--itra itH| ikArAntAditi-taddhitaprakaraNasAhacaryAt "praznAkhyAne ve" [5. 3. 116.] iti iJ na gRhyate, pUrvasUtre AsurigrahaNAt / DAyan nAnuvartate, anyathA iantadvAreNa siddham / apatyeAntasya manuSyajAtivacanatvAduttareNaiva siddhe'jAtyartho'mArambhaH / / 2.4.71 // 25
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 72-73.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 363 nutiH // 2. 4. 72 // nurmanuSyasya yA jAtistadvAcina ikArAntAnAmnaH striyAM GIrbhavati / avanteH kuntezcApatyamiti jyaH, tasya lope-avantI, kuntI, dAkSI, plAkSI, taikAyanI, glucukaaynii| ita ityeva-vizo'patyamityatra tasya ca lope-viTa, evaM-darad; avantIyateH kvip, tasya lope-avantIH strii| nuriti kim ? 5 tittiriH / jAteriti ? niSkauzAmbiH kanyA / / 72 / / nyA0 s0--nurjaatH| avantI, kuntI, "dunAdi0" [ 6. 1. 118. ] iti JyaH "kuntyavante:0" [ 6. 1. 121. ] iti lup / taikAyanI "tikAderAyani" [6. 1. 107. ] / glucukAyanI "aderAyaniH" [6. 1. 113.] / tasya ca lope iti"rASTrakSatriyAt" [ 6. 1. 114. ] iti vihitasya "dreraNaH0" [6. 1. 123.]10 ityanenetyarthaH / evaM-daraditi "puramagadha0" [ 6. 1. 116. ] iti vihitasyANaH, evaM cAsya "gotraM ca caraNaiH saha" iti jAtitvam ; yadvA manuSyaparyAyatvAt svayameva jAtitvam / avantIH strIti-avanterapatyaM bahavo mANavakA: "dunAdi0" [6. 1. 118.] jyaH, "bahuSu0" [ 6. 1. 124. ] iti lup, avantInicchati yA strI kyan, avanterapatyaM yA strIti tu kRte "dunAdi0" [6. 1. 118.] Jyasya "kuntyavante:0" [ 6. 1. 121. ]15 ityanena lupi kyanaH prAgeva GIH syAt / / 2. 4. 72 / / uto'prANinazcAyurajjvAdibhya UG // 2. 4. 73 // ukArAntAnna jAtivAcino'prANijAtivAcinazca nAmnaH striyAmUG pratyayo bhavati, yuzabdAntaM rajjvAdIMzca varjayitvA / kurUH, ikSvAkUH, brahmabandhUH, dhIvabandhuH; aprANinazca-alAbUH, karkandhUH; brahmA bandhurasyA ityatroGaH pUrvaM20 "zeSAd vA" [7. 3. 175.] iti kac pratyayaH paro'pi na bhavati, tatra bahulAdhikArAt / uta iti kim ? viTa, vadhUH, UGi hi sati vadhUmatikrAnto'tivadhUrityatra hRsvaH syAt, yathA--atibrahmabandhurityatra / aprANinazceti kim ? pAkhuH, kRkvaakuH| jAterityeva-paTuH, cikIrSuH-strI; kAku:svarabhedaH, zaGkaH--saMkhyAvizeSaH / ayurajjvAdibhya iti kim ? adhvaryuH strI,25 caraNatvAjjAtiH; rajjuH, hanuH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / kathaM tarhi bhIru ! gataM nivartata iti ? bhIruzabdasya hi kriyAvAcitvAjjAtilakSaNasyoGo'bhAve saMbodhane protvaM prApnoti, naivam-tAcchIlikAnAM saMjJAprakAratvAnmanuSyajAti
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU074-75.] vacanatvam, tathA coGi sati hrasvatvaM siddham / anye tu " sUryaM pazyarUpA tvaM kimabhIrurarAryase" iti prayogadarzanAjjAtivacanatvamanicchanta UGa na manyante / / 73 / 394 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite " nyA0 sa0 -- uto'prA0 / UGiti dIrghanirdeza uttarArthaH tena "nArI sakhI 0 [ 2. 4. 76. ] ityatra zvazrUriti dIrghAnto nipAtaH siddhaH / kurUriti tasyApatyaM 5 " dunAdi 0 " [ 6. 1. 118. ] iti vihitasya tryasya "kurorvA" [ 6. 1. 122. ] iti lupi " gotraM ca caraNaiH saha" iti jAtitvAduGa / ikSvAkUriti - "rASTrakSatriyAt 0" [ 6. 1. 114. ] iti aJ, tasya "dreraNa0 " [6. 1. 123 . ] lup / brahmabandhUritiatra ca "liGgAnAM ca na sarvabhAk" iti jAtitvam / tatra bahulAdhikArAditisamAsAntaprakaraNe ityarthaH, yadvA UzvAsAvuGa ceti dvividhAnAdanyaH pratyayo na bhavatIti 10 kaiyaTamatam / / 2. 4. 73 / / bAvanta-kadru-kamaNDalornA mni // 2. 4. 74 / / bAhuzabdAntAnnAmnaH kadra - kamaNDalubhyAM ca nAmni viSaye striyAmUG pratyayo bhavati / madrabAhUH, bhadrabAhUH, kadra uu, kamaNDalUH; saMjJA etAH / nAmnIti kim ? vRttau bAhU asyA vRttabAhuH / / 74 / / nyA0 sa0-- bAhvanta0 / antagrahaNaM tadantavidhyartham, prakriyamANe hi tasmin yaH strIsaMjJAyAM bAhuzabdastasmAt kevalAdUG vidhIyate, yathaiva hi devadattazabdaH strI- pu sayoH saMjJA, evaM bAhuzabdo'pi praprANinazcetyanena bhujAbhighAyakAd bAhuzabdAduGa siddho na tu saMjJAzabdAt, antagrahaNAt tu tadantAd bAhuzabdAt kriyate, na tu kevalAt / madrabAhUrityatra madrau bhadrau bAhU yasyA ityavayavArthakalpanA yathAkathaJcit samudAyasya saMpAdanArthaM 20 kriyate / kamaNDalUrityatra kamaNDaluzabdasya cAprANijAtitvAdaprANinazcetyaGi prApte niyamaH kriyate, rajjvAdipAuna ca UGa pratiSedhe prApte vidhiH kriyata iti / nanvasyAprANijAtivacanatvAt "catuSyAdbhaya eyaJ" [ 6. 1. 83. ] ityatra kAmaNDaleya iti kathamudAharati, catuSpAjjAtivAcitvAt prANijAtitvamavyabhicaritameva, satyam - praprANijAtivacano'yaM zabdAntarameva, zrAnantyAt zabdAnAmiti / / 2. 4. 74 / / upamAna-sahita-saMhita-saha- sapha-vAma-lakSmaNAdyUro / / 2. 4. 75 // , upamAnAdipUrvapadAddUruzabdAt striyAmUG pratyayo bhavati / 15 karabha iva 25
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 76-77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 365 UrU yasyAH sA--karabhorUH, evaM--nAganAsorUH, kadalIstambhorUH, sahitorU:, saMhitorU:, sahorUH, saphorUH, vAmorU:, lkssmnnoruuH| upamAnAdyAderiti kim ? vRttoruH, pInoruH / kathaM svAmina UrU-svAmyUrU, hastina iva svAmyUrU yasyAH sA-hastisvAmyUruH vaDavA ? evaM--karabhamAtruH; nAtroruzabda upamAnAdipUrvo'pi tu svAmyUrumAtrUruzabdau / / 75 / / nyA0 s0--upmaan| kutsitau apalakSaNau UrU yasyAH, zatruparyAyAvetau / saphazabdaH saMkliSTArtho'vyutpanno dantyAdiriti nyAsakRt / lakSmaNAdUroriti kRte 'sahitA UruH, he saMhita ! Ururvarttate' ityAdAvapi syAt / AdizabdaH pUrvAvayavavacanaH, tena ca samAsalAbhAdUroruttarapadatvaM gamyate, ata Aha-upamAnAdipUrvapadAditi / nAganAsorUriti-nage bhavA ariNa-nAgAH, nAsyata iti "ktaTa:" [5. 3. 106.] ityapratyaye--10 naasaa| kadalIstambhoruriti-kadalazabdAd gaurAditvAd DyAm / kathamiti-yadyatrAdigrahaNamakRtvA'ntagrahaNaM kriyeta tadA UrvantAditi vijJAyamAne'trApyUGa prasajyeta, asti hyatropamAnAt paro'yamUrvantaH-svAmyUruzabdaH, hastisvAmyUruriti / vaDavetyAdi-yathA hastinaH sambandhitvena svAmyUrU pAyAtastathA vaDavAyA api, etAvatA uccastvaM vaDavAyA niveditam / / 2. 4. 75 / / nArI saratI paNU zvazU // 2. 4. 76 // ete zabdAH striyAM DyantAzca UGantAzca nipAtyante / na-narayoGar2yA naaraadeshH--naarii| sakhizabdAt sakhazabdAcca bahuvrIherDIH--sakhI, saha khena vartate yA sApi--sakhI; nipAtanasAmarthyAd dhavayoge'pi bhavati--sakhyuH strI-- sakhI / paGgazabdAdajAtAvUG--paGgaH / zvazurazabdAcca jAtilakSaNe dhavayoga-20 lakSaNe ca GIpratyaye prApte UG ukArAkArayorlopazca-zvazrUH / / 76 // nyA0 sa0--nArI sakhI0 / paoNzabdAdajAtAGiti-yadyapyayaM guNavacanastathApi nAtraikavarNavyavahitasvarAt para ukAra iti "svarAduta:0" [ 2. 4. 35. ] iti, amanuSyajAtitvAdaprANijAtitvAbhAvAcca "utoprANinaH0" [2. 4. 73. ] iti vAprApte'nenoGa / zvazrUrityatra dvAvapi taalvyau| ayaM ca yadvA zvazurazabdaH saMjJAzabdastadA api25 zvazurA ityeva bhavati, na tu zvazrUriti / / 2. 4. 76 / / 15 yUristaH // 2. 4. 77 // yuvanzabdAt striyAM tiH pratyayo bhavati, nakArAntatvAd DIpratyaye prApte
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite tadapavAdo yogaH / yuvatiH / yUnItyapi kazcit, na tacchiSTasaMmatam / kathaM yuvatI ?, yaute rauNAdikakidatipratyayAntAt " ito'ktyarthAt " [2. 4. 32.] iti GIrbhaviSyati / mukhyAdityeva -- pratiyUnI, niryUnI // 77 // [ pA0 4. sU0 78.] nyA0 sa0-- - yUnastiH / yuvatirityatra GIriti jAtigrahaNe sakRd bAdhita0 iti nyAyAt pazcAt " ito'ktyarthAt " [ 2. 4. 32. ] ityapi na / / 2. 4. 77 / / anArSe vRddhesNiJo bahusvaragurUpAntyasyAntyasya vyaH // / 2.4.78 / / 4 5 anArSe vRddhe vihitau yAvaNijau pratyayau tadantasya sato bahusvarasya gurUpAntyasya nAmno'ntyasya striyAM Sya ityAdezo bhavati, gurugrahaNAdanekavyaJjanavyavadhAne'pi bhavati; gurugrahaNaM hi dIrghaparigrahaNArthaM saMyogaparapari - 10 grahArthaM ca, anyathA dIrghopAntyasyetyucyeta / karISasyeva gandho'sya karISagandhiH, tasyApatyaM pautrAdi strI ityaNa, tasya SyAdezaH - kArISagandhyA, evaM - kaumudagandhyA / devadattasyApatyaM pautrAdi strI itIJa, tasya SyAdezaH -- daivadattyA, evaM - vArAhyA, bAlAkyA / anArSa iti kim ? vAsiSThI, vaizvAmitrI / vRddha iti kim ? varAhasya prathamApatyaM strI - vArAhI, ahicchatre jAtA - prAhicchatrI, evaM - 15 kAnyakubjI / prariNaJa iti kim ? RtabhAgasyApatyamiti bidAdhitvAdaJ - ArtabhAgI, evam prASTiSeNI / bahusvareti kim ? dAkSI, plAkSI / gurUpAntyasyeti kim ? aupagavI, kApaTavI / praNijantasya sato bahusvarAdivizeSaNaM kim ? dvArasyApatyaM pautrAdi strI itIji - dauvAryA, tathA - uDulomno'patyamitIbi -- praDulomyA, sAralomyA; atreJaH pUrvama bahusvaratve'gurUpAntyatve ca20 satyapItri sati bahusvaratvAd gurUpAntyatvAcca yathA syAt / striyAmityevakArISagandhaH, vArAhiH pumAn / mukhyasyetyeva - bahavaH kArISagandhA yasyAM sAbahukArISagandhA, nirvArAhiH / kathaM saudharmI ?, zrAyasthUNI ?, bhauliGgI ?, AlambI ?, AlaccI ?, kAlaccI praudgrAhamAnI ? ; -- gaurAdipAThAt / SitkaraNaM " yA putrapatyoH 0" [2. 4. 83.] ityatra vizeSaNArtham / / 78 / / 25 antyasya Sya iti- aNantamitrantaM ca bahusvaraM nAma nyA0 sa0-- anArSe0 /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 76.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 367 nirdiSTamiti nirdizyamAnAnAm iti nyAyena sakalasyApyAdeza prApte'ntyagrahaNam, uttarArthaM ca, tena "bhojasUtayo:0" [2. 4. 81.] ityatra "anekavarNaH sarvasya" [ 7. 4. 107. ] iti nyAyAnna sarvayorbhoja-sUtazabdayo: SyAdezaH / devadattyeti-zabdazaktisvAbhAvyAt SyAdeza Abantasahita eva strIliGgamabhivyanakti, evaM-kArISagandhyetyatrApi / kAnyakubjItyatra kanyA kubjA yatreti "DyApo bahulam0" [ 2. 4. 66. ] 5 iti hrasvaH, yadvA kanyAzabdaM kecit parataH strIliGga manyante / prArtabhAgIti-nanu ca RSivacana evAyamRtabhAgaH, tatrAnArSatvamapi nAstIti dvayaGgavikalatvam, satyam-zAstre'smin pradezAntare'pi RSizrutyA vihitaH "RSi-vRSNyandhaka0" [ 6. 1. 61. ] iti pratyaya ArSa iti rUDhaH, ayaM tu "bidAdibhyaH" [6. 1. 41.] ityevaM vihitatvAdanArSa iti pratyudAhriyate; Rta:-prApto bhagaH-puNyaM yena, athavA Rtena-satyena bhajyate vA / 10 aupagavIti-upagatA gAvo'syAnena vetyupaguH / bahukArISagandhA nirvArAhirityatrANiantasya strIvRttitve'pi mukhyAdhikArAt tasyAnyapadArthe guNIbhUtatvena mukhyatvAbhAva iti / nanvete yAbAdayaH strIpratyayAH strItvasya dyotakA na tu vAcakAH, tatra yathA vidyudAdayaH zabdAH strIpratyayamantareNa svamahimnaiva strItvaM pratipAdayanti tathA khaTvAdayo'pi pratipAdayiSyanti, kimebhyaH strIpratyayavidhAnena ? ucyate-vicitrazaktayo hi bhAvA bhavanti, te'tra 15 yathA-ghanataratimiranikaraniruddhapadArtha-sArthe'pi nizIthe gaganatalaprasRmarAMzuracirAMzuritaranirapekSatayaivAtmAnaM prakAzayati, na caivaM stambhAdayaH, te'pi cAsmadAdInAM pradIpAdiprakAzakasavyapekSA prAtmAna prakAzayantyeva, sozlaSTAnAM tU pradIpAdinirapekSA eva; yathA vA sUryopalazcaNDAMzukaranikarasaMparkasamAsAditamAhAtmyaH svayaM zIto'pi sAntaramavasthitaM dAhya dahati, na tu pratyAsanna, pratyuta, tatra zaityamupadarzayati, tathA zabdA api zaktivaicitryAt 20 kvacit padatvena padAntarasApekSeNa padAntarAnapekSeNa ca strItvaM pratipAdayanti, tatra padAntarasApekSeNa yatheyaM gaurityAdi, atra gavAdyarthasyobhayaliGgatvAdiyamiti padAntarApekSeNa gavAdipadena strItvaM pratipAdyate, tasya strItvApratipAdane iyamiti na syaat| padAntarAnapekSeNa nAmamAtreNAdeza-pratyayAbhyAM ca, tatra nAmamAtreNa yathA-svasA duhitetyAdayaH, atra nAmamAtrameva strItvapratipattau samarthamiti strIpratyayAbhAvaH, Adezena sapratyayenA-25 pratyayena ca, sapratyayena-kroSTrI, kArISagandhyeti, apratyayena-tisraH, catasra iti; pratyayenaikenAnekena ca, tatraikena-rAjJI, khaTveti; anekena sAntareNa nirantareNa sAntaranirantareNa ca, sAntareNa-kAlitarA haririNatareti, nirantareNa-AryANI bhavAnI, sAntaranirantareNaAryANitarA bhavAnitareti / tadevamanekaprakArAyAM liGgapratipattau naika: prakAraH zakyo niyantum, zabdazaktisvAbhAvyAt / / 2. 4. 78 // 30 kulArakhyAnAm // 2. 4. 76 // puNika-bhuNika-mukharaprabhRtayaH kulAkhyAH, kulamAkhyAyate Abhiriti kRtvA, tAsAmanArSe vRddhe'NijantAnAmantasya striyAM Syo bhavati; abahusvarA
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ] bRhadvRttila ghunyAsasaMvalite [ pA0 4. sU0 80.] gurUpAntyArthaM vacanam / puriNakasyApatyaM pautrAdi strI - pauriNakyA, bhauNikyA, maukharyA, gauptyA / vRddha ityeva - paurigakI, bhauNikI; - atra prathamApatye iJa / anArSa ityeva - gautamI / gaurAditvAt tu bhaurikI bhaulikI / / 76 / / nyA0 sa0 -- kulAkhyAnAm / kulamAcakSate - vyapadizanti yataH kulAkhyA:, yadvA kulamAkhyAyate Abhiriti "sthAdibhyaH kaH" [ 5. 3. 82.] bAhulakAt strItvaM svaprabha- 5 vasyApatyasaMtAnasya vyapadezikA: puNika - bhuNika - mukharaprabhRtayaH / pauNikyetyatra puraNati bharagati prac, "pRSoda0 " [ 3.2.155. ], puNo bhugo'syAstIti "prato'neka 0 " [ 7. 2. 6. ] iti ikaH / gaurAditvAt tu bhaurikI bhaulikIti -ayamarthaH - prathamamanena prAptAvasya bAdhanArthaM gaurAdau pAThaH, tatastatra pAThAd GIreva kevalI mA bhUditi krauDayAdo pATha: / / 2. 4. 76 / / 10 kauDyAdInAm // 2. 4. 80 // abahusvarAgurUpAntyArtho'nantarApatyArthazvArambhaH, 'kauDi' ityevamAdInA - mariNaJantAnAmantasya striyAM SyAdezo bhavati / kroDasyApatyaM krauDiH, strIkauDyA, lADyA | kauDi, lADi, vyADi, ApakSiti, pizali, saudhAtaki, bhauriki, bhauliki, zAlmali, zAlAsthala, kApiSThali, rauDhi, daivadatti, 15 yAjJadatti ityAdaya iJantAH / caupayata, caikayata, caiTayata, bailvayata, zaikayata; ete'raNantAH / SyasyAdezatvAt krauDeyaH caupayateya ityAdiSu prApatyasya yasya lopaH siddhaH, anye tvatra Syasya pratyayatvamicchanto yalopaM necchanti - krauDya yaH, caupayatyeyaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 80 / / nyA0 sa0 -- kroDaghAdInAm / kroDasyApatyabhityatra karoteH "vihaDa - kahoDa 0 "20 [ uNA0 172. ] ityaDe'kArasya nipAtanAdokAre / vyADItyatra vividhamaDatIti vyaDaH / bhaulikItyatra bibharte: "kuzika 0 " [ uNA0 45. ] ityAdinA bhurika, RphiDAdilatvebhulika, kroDayAdipaThitayorbhu' rika-mulikayobharikyA bhaulikyA, gaurAdipAThAd bhaurikI bhaulikI ca / zAlmalItyatra zADa: '"ruci kuTi" [ uraNA0502. ] iti malak, zAlmayo'sya santi vA "abhrAdibhyaH " [ 7.2.46. ], zAlmalasyApatyamiJ / zAlAsthalI - 25 tyatra zAlAyAH sthalamiva sthalamasya; evaM - kapiSThalaH / ijantA ityatra kroDAdibhyastasyA'patyamityarthe "ataH0" [ 6. 1. 31. ] iti itri kRte, sudhAtRzabdAt tu " vyAsa-varuTa 0 " [ 6.1.38. ] iti itri antasyAki kRte - kauDi ityAdayo bhavanti [ caupayata ] "cupa mandAyAM" riNagantAt zatRpratyayaH / caikayatetyatra "cIka zIkaraNa" "ciTa preSye" "kakuGa"
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 81-83.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane, dvitIyo'dhyAyaH [ 366 yathAsaMbhavaM Nij Nig vA, pazcAt zatR, tato'patyArthe'Na / bailvayata ityatra bilvamAcaSTe "Nij bahulam0" [ 3. 4. 42.] iti Nici zatrAdau c| SyasyAdezatvAditi-atra krauNDyAdInAmiti SaSThInirdezAdantasyetyadhikArAcca Sya ityAdezo'yam, tena yat siddhaM tat darzayati / / 2. 4. 80 / / | bhoja-sUtayoH kSatriyA-yuvatyoH // 2. 4. 81 // 5 bhoja-sUtazabdayorantasya kSatriyA-yuvatyorabhidheyayoH striyAM SyAdezo bhavati / bhojyA-bhojavaMzajA kSatriyA, sUtyA--prAptayauvanA mAnuSItyarthaH, anye sUtasaMbandhinI yuvatiH-sUtyA, na sarvetyAhuH / kSatriyA-yuvatyoriti kim ? bhojA, sUtA / / 81 / / nyA0 sa0--bhoja-sUta0 / "jAte:0" [2. 4. 54. ] iti DIpratyayApavAdo'nena 10 ssyaadeshH| mUlodAharaNe sUtastaruNa ucyte| sUtasambandhinI yuvatiriti-kSatriyAd brAhmaNyAM jAtaH sUtaH, prAjanakarmaNi prAjitRtve sUtazabdaH, tasya karmaNaH sambandhinI tatkI sUtyeti, ko'rthaH ? rathaprAjitrI / / 2. 4. 81 // daivayajJi-zaucivRkSi-sAtyamuni-kANThevidyA // 2. 4. 82 // 15 eSAmitrantAnAM striyAmantasya SyAdezo vA bhavati, iJantamAtranirdezAt pautrAdau prApte prathamApatye tvaprApte vibhaassaa| daivayazyA, daivayajJI; zaucivRkSyA, zaucivRkSI; sAtyamugyA, sAtyamugrI; kANTheviddhayA, kANTheviddhI / / 82 // nyA0 sa0--daivatrajJi 0 / devayazyeti-deva eva yajJaH pUjanIyo yasya sa tathA / 20 zaucivRkSyetyatra svamate zucirvRkSo'syeti, udyotakarastu-zuceH "nAmyupAntya." [ 5. 1. 54. ] iti ke-zuco vRksso'syetyaah| sAtyamugyeti-satyamugraM yasya asau satyamugraH, ata eva nirdezAd mo'ntaH mAntamavyayaM vA, satyaM muJcati kvipi satyamucaM rAtIti vA De / kANTheviddhaca ti-yadA kaNThe vidhyate sma tadA "tatpuruSe kRti" [3. 2. 20.] iti alup, yadA tu kaNThe viddhamanena tadA "amUrddhamastakAt" [3. 2. 22.] ityalup // 2. 4. 82. / / 25 SyA putra-patyoH kevalayorIca tatpuruSe / / 2. 4. 83 // mukhya prAbantaH SyaH putra-patizabdayoH kevalayoH parayostatpuruSa samAse
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 84.] Ic bhavati, cakAro "vedUto0" [2. 4. 68.] ityAdau vizeSaNArthaH / ' kArISagandhyAyAH putraH--kArISagandhIputraH, evaM--kArISagandhIpatiH; kaumudagandhIputraH, kaumudagandhIpatiH; paramakArISagandhIputraH, paramakArISagandhIpatiH / Syeti kim ? gaukakSyAputraH, ibhyAputraH, ksstriyaaputrH| putra-patyoriti kim ? kArISagandhyAkulam / kevalayoriti kim ? kAroSagandhyAputrakulam, kArISa- 5 gandhIputrasya kulamiti vigrahe tu-kArISagandhIputrakulamityapi bhvti| tatpuruSa iti kim ? kArISagandhyApatirasya kArISagandhyApatirayaM grAmaH / mukhya ityeva--atikrAntA kArISagandhyAmatikArISagandhyA, tasyAH putro'tikArISagandhyAputraH / / 83 // nyA0 sa0-jyA putra / SyAzabdAd "dIrghaDyAp0" [ 1. 4. 45. ] sUtratvAd / 0 vA selu p| putrapatyorityatra sautranirdezAt "laghvakSara0" [ 3. 1. 160. ] iti patizabdasya na pUrvanipAtaH / atra kevalagrahaNamantareNa SyAntasyeti vidhIyamAne putra-patyostadAdAvatiprasaGgaH syAt, ayamabhiprAya:-putrapatyorityaupazleSike'dhikaraNe saptamI, upazleSazca yathA tAbhyAM kevalAbhyAM SyAntasyAstyevamuttarapadAdibhUtAbhyAmapIti / atha SyAntasya putrapatyozcAdhikaraNatayA tatpuruSasya nirdizyamAnatvAt pratyAsatteryasyaiva tatpuruSasya15 SyAnto'vayavastasyaiva yau putra-patI avayavau, na tatpuruSAntarasya, tayoH Syasya Ij bhavati, tadA tu putra-patI anyasyAvayavI, anyasya tu SyAnta iti Ij na bhaviSyati / evaM tarhi tatpuruSeNa sannidhApitasyottarapadasya putra-patizabdAbhyAM vizeSaNAd vizeSaNena tadantavijJAnAt putra-patizabdAntayoruttarapadayoratiprasaGgaH syAt, yato vidhi-vidhAna-vidhibhAjAM saMnidhAne tadantavidhirbhavati, tatra vidhirIjbhAvo, vidhAnaM putra-patI, vidhibhAk ca SyAnta iti20 tadantagrahaNanirAkaraNArthaM kevalagrahaNam / / 2. 4. 83 / / bandhau bahuvrIhau // 2. 4. 84 // mukhya pAbantaH Syo bandhuzabde kevale parato bahuvrIhau samAse Ij bhavati / kArISagandhyA bandhurasya-kArISagandhIbandhuH, kaumudagandhIbandhuH; paramakArISagandhIbandhuH, paramakaumudagandhIbandhuH / bandhAviti kim ? kArISagandhyA-25 patimaH / kevala ityeva--kArISagandhyAbandhukulaH; kArISagandhIbandhukula ityatra kArISagandhIbandhuH kulamasyeti vigrahaH / bahuvrIhAviti kim ? kArISagandhyAyA bandhuH-kArISagandhyAbandhuH / mukhya ityeva-atikArISagandhyA bandhurasya--pratikArISagandhyAbandhuH / / 84 / /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 85-87.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 401 mAta-mAtu-mAtuke vA // 2. 4. 85 // mukhya AbantaH Syo mAtAdiSu kevaleSu pareSu bahuvrIhau samAse Ij vA bhavati / kArISagandhyA mAtA yasya sa kArISagandhImAtaH kArISagandhyAmAtaH, paramakArISagandhImAtaH, paramakArISagandhyAmAtaH; kArISagandhyA mAtA yasya sa kArISagandhImAtA, kArISagandhyAmAtA kArISagandhImAtRkaH, kArISa- 5 gandhyAmAtRkaH; mAteti nirdezAd mAtRzabdasya putraprazaMsAmantryamantareNApi pakSe mAtAdezaH, anyathA mAtRzabdenaiva gatatvAd mAtazabdopAdAnamanarthakaM syAt / mAtR-mAtRkazabdayozca bhedenopAdAnAdRdantalakSaNaH kac pratyayo'pi vikalpyate / / 85 / / asya vyAM lak // 2. 4. 86 // 10 GIpratyaye pare pUrvasyAkArasya lug bhavati / kurucarI, madracarI / asyeti kim ? daNDinI, kI / / 86 / / nyA0 sa0--asya DyAm / IjAdhikAre samAnadIrghatvenaiva prayogajAtaM setsyati, ki luko grahaNena ? satyam-yadA paJcabhiH kumArIbhiH krIta iti ikaraNo lUpi ubhayo: sthAne0* iti nyAyAdIco'pi GIvyapadeze DInivRttau vyaJjanAntatA, Ivyapadeze tu15 ikArAntatA, [tadA] mA bhUditi lukgrahaNam / / 2. 4. 86 // matsya sya yaH / / 2. 4. 87 // 20 matsyazabdasaMbandhino yakArasya yAM luga bhavati / mtsii| kathaM matsyo nAma kazcit tasyApatyaM strIti iJ GI-mAtsI? GInimittAdezasyApi GIgrahaNena grahaNAt / / 87 / / nyA0 sa0--matsyasya yH| matsIti-nanu GyAmiti "saptamyA nirdiSTe pUrvasya" [7. 4. 105. ] taccAnantarasyeti nyAyAnmatsItyatra "svarasya pare prAgvidhau" [7. 4. 110.] ityakAralucaH sthAnivadbhAvAd yA nimitte yakArAsaMbhavAt kathaM lugiti, naivam-vacanAdekena varNena vyavadhAnamAzrIyate / nanu bhavetvevaM paraM matsyasyeyaM "tasyedam" [6. 3. 160.] ityaNi mastyAkAralope araNantatvAd DyAm "asya DyAm0"25 [2. 4. 86. ] ityaNo'kAralope dvayorakArayoH sthAnivadbhAvAd mAtsItyatra yalukna
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 88-86.] prApnoti, naivam-"na sandhi0" [ 7. 4. 111.] iti sthAnivadbhAvapratiSedhAt, prathamapakSe tu "na sandhi0" [7. 4. 111. ] ityasya cintApi na kRtA, uttarAntareNaiva siddhatvAt / / 2.4. 87 // vyaJjanAt taddhitasya // 2. 4. 88 // vyaJjanAt parasya taddhitasya yakArasya yAM lug bhavati / manorapatyaM 5 strI-manuSI, gargasyApatyaM pautrAdi strI-gArgI, somo devatA asyAH-saumI dik, ucitasya bhAva aucitI, cAturI, vRkAt TeNyariNa-vArkeNI; samidha AdhAne ttennyrinn-saamidhenii| vyaJjanAditi kim ? kArikAyA apatyaMkArikeyI, haarikeyii| taddhitasyeti kim ? vaizyasya bhAryA-vaizyI ? yAmityeva-pAvaTayA / / 88 / / 10 nyA0 s0-vynyjnaa0| taddhitasyetyatra taddhitasambandhino yakArasyeti vaiyadhikaraNye SaSThI, yakArasya kiMviziSTasya ? taddhitasya taddhitarUpasyeti tu sAmAnAdhikaraNye sAmidhenItyAdau na syAt / aucitIti-"ucac samavAye" ucyati-samavaiti prakRtaiH svabhAvaiH "kruzI-pizi0" [uNA0 212.] iti kiditaH / [vArkeraNI] vRkAH zastrajIvinasteSAM sNhtiH| saamidheniiti-smidhaamaadhaanii| vaizyoti-vizati adhyayanArthaM 15 yajJazAlAyAmiti "zikyA-''syA''Dhaya0" [ uNA0 364. ] iti sAdhuH, yeSAM mate vizo'patyamiti "vizo jAtau" iti sUtreNa TyaNpratyaye vaizyazabdaH sAdhyate tanmate yalopaH prApnotyeva / patanaM-pataH, tato'nyat-apataH, tatra sAdhu-apatyam, evaM-vidantyanayeti vidyA, tAmadhIte strI aNantatvAd GyAM kRdyakAratvAllopAbhAve-vaidyI, asyaiva suprasiddhatvAt pUrvaM buddhAvupArohAt tatpradarzanaM nyAyyaM, na tu vaidyasya strI-vaidyIti nyAsakAra:20 / / 2. 4. 88 / / sUryA-agastya yorIye ca // 2. 4. 86 // anayoryakArasya GIpatyaye Iyapratyaye ca lug bhavati / sUryasya bhAryA maanussii-suurii| sUryasyeyamityaNi-saurI prbhaa| agastyasyeyam-AgastI, sauryasyAyaM-saurIyaH, evamAgastIyaH / Iye ceti kim ? sUryo devatA'sya-25 sauryaH, agastyasyAyam-AgastyaH / / 86 / / ___ nyA0 sa0--sUryA0 / saurIyAgastIyazabdayoH prathamaM devatArthe'Na, idamarthe pazcAdIyaH / / 2.4. 86 / /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 60-61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 403 tiSya-puSyayorbhA Ni // 2. 4. 60 // bhasya-nakSatrasya saMbandhyaNa -bhANa , yo bhAt ityullekhena vidhIyate, tiSya-puSyayoryakArasya bhANi parato lug bhavati / tiSyeNa candrayukta na yuktAtaiSI rAtriH, taiSamahaH; pauSI rAtriH; pauSamahaH; tiSyeNa gurUdayavatA yuktaH saMvatsaraH-taiSaH saMvatsaraH, evaM-pauSaH; tiSye bhava:-taiSaH zizuH, evaM-pauSaH / 5 tiSya-puSyayoriti kim ? sidhyena candrayukta na yukta-saidhyamahaH / bhANIti kim ? tiSyo devatA'sya-taiSyazcaruH, puSyasya mANavakasyedaM-pauSyam / anye tu tiSya-puSyayornakSatre vartamAnayoH sAmAnye'Ni nityaM sidhyazabdasya tu vikalpena yalopamicchanti, tanmate tiSyo devatA'sya-taiSya ityatrApi prApnoti / tathA sidhyena yukta-saidhamahaH, saidhyamahaH, saidhI rAtriH, saidhyI rAtri-10 rityapi // 10 // nyA0 s0--tissy-pussy| teSaH zizuH, atra bhavArthe "bhartu-saMdhyA0" [6. 3. 86.] iti aNa, jAtArthe tu "bahulA-'nurAdhA0" [ 6. 3. 107. ] iti lup syAt / anye viti-yadAcAryaratnamati:-nakSatra iti tiSyapuSyayovizeSaNaM, 'tanmate' ityAdinA teSAmaniSTamudbhAvayati / / 2. 4. 60 / / 15 Apatyasya kya-vyoH // 2. 4. 61 // vyaJjanAt parasyApatyasya yakArasya kye cvau ca parato luga bhavati / gArgyamicchati- gArgIyati, evaM-vAtsIyati ; gArgya ivAcarati-gArgAyate, evaMvAtsAyate; agAryo gAgryo bhUtaH-gArgIbhUtaH, evaM-vAtsobhUtaH / Apatyasyeti kim ? saMkAzena nirvRttaM-sAMkAzyaM, tadicchati-sAMkAzyIyati; sAMkAzyAyate,20 sAMkAzyIbhUtaH / vyaJjanAdityeva-kArikeyIyati, kArikeyAyate, kArikeyIbhUta: / / 61 / / nyA0 sa0--Apatyasya0 / apatye bhava ApatyaH, tasya sthAnasambandhe sssstthii| gArgIyatIti-yena nAvyavadhAnam 0% iti nyAyAdIkArA'kArAdinA vyavahitasyApi yasya luk / gArgAyate iti-yadA gArgya ivAcarati "kartu: kvip0" [ 3. 4. 25. ] iti 25 kvipi tallapi tepratyaye "kyaH ziti" [3.4.70.] iti kya pAnIyate tadA'nena yalopo na bhavati, cvisAhacaryAt, yatazcvirnAmna eva parato vihito gRhyate, ayaM tu nAma
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 62-63.] dhAtoriti / sAMkAzyIbhUta iti-asAGkAzyaH sAGkAzyo dezo bhUtaH / / 2. 4. 61 / / / taddhitaya-svare nAti // 2. 4. 62 // vyaJjanAt parasyApatyayakArasya yakArAdAvAkArAdivajite svarAdau ca taddhite lug bhavati / gArye sAdhu:-gAryaH, gargANAM samUho-gArgakam, evaMvAtsakam ; gAryasyAyaM-gArgIyaH, evaM-vAtsIyaH / Apatyasyetyeva-saMkAzena 5 nirvRttaM-sAMkAzyam, tatra bhavaH--sAMkAzyaka; evaM--kAmpIlyakaH / taddhiteti kim ? gAgryeNa, vAtsyena / ya-svara iti kim ? gArgyarUpyaH / anAtIti kim ? gAAyaNaH / vyaJjanAdityeva-kArikeyiH, hArikeyiH / / 62 / / nyA0 s0--tddhity0| gArgakamiti-gargasyApatyAni yaJ, tasya ca "na prAjitIye." [6. 1. 135. ] ityanena niSedhAt "yAtro'zyAparNAnta0" [6.1.126.] 10 iti na lup, tato gargANAM samUho gArgaka "gotrokSa0" [6. 2. 12.] akny| gArgIya iti-gArgyasyAyaM ziSyazceta, anyathA "gotrAdadaNDa0" [6. 3. 166.] ityakA syAta / kAmpIlyeti-kampanaM kampaH, kampo'syAstIti-kampI, kampina milati "mUla vibhujAdayaH" [ 7. 1. 144. ] kaH, samAnadIrghatvam / gAryarUpya ityatra bhUtapUrvo gArgasyeti vigRhya "SaSThyA rUpyapcaraT" [ 7. 2. 80.] iti rUpyapi; athavA gAryAdAgataH "nR-hetubhyaH'15 [ 6. 3. 156. ] iti rUpyaH / / 2. 4. 62 // bilvakIyAderIyasya // 2. 4. 63 // naDAdiSu bilvAdayaH paThyante, teSAM kIyapratyayAntAnAmiha nirdezaH, bilvakIyAdInAM dazAnAM zabdAnAmavayavasyeyasya taddhitayasvare pare lug bhavati ; anAti iti nAnuvartate; Ato'saMbhavAt / bilvAH santyasyAmiti-bilvakIyA20 nAma nadI, tasyAM bhavA-bailvakAH; evaM-vaiNa kAH, vaitrakAH, vaitasakAH, traikAH, tAkSakAH, aikSukAH, kASThakAH; kApotakAH; krauJcakAH / bilvakIyAderiti kim ? nADakIyaH, plAkSakIyaH / taddhitayasvara ityeva-bilvakIyAH, bilvakIyarUpyam / / 63 // nyA0 sa0--bilvakIyA0 / nanu bilvakIyAdayo dvidhAkecinnaDAdeH kIye sati,25 apare kutsitAdyarthakappratyayantAdIye sati, tat keSAmiha grahaNamityAzaGkaya Adizabdasya vyavasthAvAcitvAdityAha-naDAdiSvityAdi / bilvo veNavo vetrANi vetasAstrayastakSANa
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 64-65.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 405 ikSavaH kASThAni kapotAH kruJcAH santyasyAmiti vigrahe "naDAdeH kIyaH" [ 6. 2. 62. ] "prAt" [2. 4. 18. ] ityAp, tato bhavArthe'Na / kASThakoyA ityatra tu kASThakIyazabdaH kacchAdau draSTavyaH, tataH kacchAdipAThAt "kopAntyAccAe" [ 6. 3. 56. ] anyathA "dorIyaH" [ 6. 3. 32. ] syAt / krauJcakA iti-kruJcAzabdasya kIye naDAdipAThAd hrasvaH, kruJcakIyAyAM bhvaaH| nanvatra IyagrahaNaM kimartham ? bilvakIyAderityeva 5 kriyatAm, evamapi kRte bailvakA ityAdInyaNi "avarNevarNasya" [ 7. 4. 68. ] iti IyAkAralope tato "bilvakIyAdeH" ityanenAdhikArAyAtasya yakAramAtrasya lope punaH "avarNevarNasya" [7. 4. 68.] iti IkAralope setsyanti; na ca vAcyaM bilvakIyAderityanena yakAralope kartavye "svarasya0" [ 7. 4. 110. ] iti paribhASayA'kAralopasya sthAnitvam, "na saMdhi0" [ 7. 4. 111. ] iti yavidhau sthAnitvaniSedhe'pi IkAralope10 sthAnitvamastyeveti IyagrahaNam / nanu tahi "bilvakIyAderyasya" iti kriyatAm, evaM kRte yakArAdhikAre punaryat grahaNaM karoti tadevaM jJApayati-atra sasvarasyaiva yasya luk, sasvaralope ca svaravyaJjanasamudAyatvAt "svarasya0" | 7.4.110. | iti sthAnitvAbhAve sarva bhaviSyati, satyam-evaM kRte eSApyAzaGkA syAt-anena yakAralope IkArasya luga na bhavatIti, yadIkAralopo'pi sammataH syAt tadA Iyasyeti kuryAditi / / 2. 4. 63 / / 15 na rAjanya-manuSyayorake // 2. 4. 64 // rAjanya-manuSyazabdayoryakArasyAkapratyaye parato lug na bhavati / rAjanyAnAM samUho--rAjanyakam, evaM--mAnuSyakam / "taddhitayasvare'nAti" [2. 4. 62.] iti yalope prApta pratiSedho'yam / / 64 / / / nyA0 sa0--na raajny0| rAjanyakamiti-rAjJo'patyamiti "jAtau rAjJaH"20 [6. 1. 62.] iti ye "ano'Taye ye" [7. 4. 51.] iti niSedhAdano lugabhAve rAjanyAnAM samUhaH "gotrokSa0" [ 6. 2. 12. ] iti akaJ // 2. 4. 64 // DyAdegauNasyAkvipastaddhitalukyagoNI-sUcyo. // 2. 4. 65 // GayAdeH pratyayasya gauNasyAkvibantasya taddhitaluki sati lug bhavati,25 goNI-sUcIsaMbandhinastu na bhavati / sapta kumAryo devatAsya-saptakumAraH, paJcabhirdhIvarIbhiH krItaH-paJcadhIvA, paJcendrANyo devatAsya-paJcendraH, evaMpaJcAgniH; eSu DInivRttau tatsaMniyogaziSTayorAgamA-''dezayorapi nivRttiH / dvistraH, paJcabhiryuvatibhiH krIta:-paJcayuvA, evaM--paJcakhaTvaH, paJcasakhaH,
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite dvipaGguH, trikarabhoruH; kuvalyA vikAraH phalaM - kuvalam, evaM - badaram, Amalakam / GAderiti kim ? paJcabhiH preyobhiH krItaH -- paJcapreyAn / gauNasyeti kim ? avanterapatyaM strI - pravantI, evaM kuntI, kurU: ; atra hi taddhitaluki kRte jAtau Ga Gau ityagauNatvam / akvipa iti kim ? kumArImicchati kyan, kumArIyatIti kvip, tasya lope - kumArI, tataH paJca 5 kumAryo devatA asya - paJcakumArI; evaM paJcendrANI, paJcayuvatI / taddhitalukIti kim ? aupagavItvam / kathaM harItakyAH phalaM vikAro'vayavo vA harItakI ?, evaM kozAtakItyAdi ? ; gratra lubantasya strItvAt punagaurAdilakSaNo GIH / goNI- sUcyoriti kim ? paJcabhirgoNIbhiH krItaH - paJcagoriNaH, dazagoriNaH, paJcasUciH, dazasUciH / / 65 / / [ pA0 4. sU0 66. ] 10 nyA0 sa0 -- GayAdegauraNa0 / lugiti lupa eva upalakSaNaM tenA'gomatI gomatI bhUtA - gomatIbhUtetyatra cverabhAve'pi lubabhAvAd GInivRtterabhAvaH / punagaurAdilakSaNo riti evaM vidArI mUlam, AmalI phalamityAdi / tathA vizAkhAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlaH "candrayuktAt0" [ 6. 2. 6. ] ityaNo lupi GayAdinivRttau punarApi vizAkhA kAla iti / [ dvitraH ] dve striyau devate asya, araNa, "dvigorana0 " [ 6.1.24.]15 luk / paJcasakha iti yadA sakhizabdAd GayAM paJcabhiH sakhIbhiH krIta iti vAkye kRte ikaraNo lope'nena GInivRttau tadA "rAjan sakhe : 0" [ 7. 3. 106. ] iti samAsAntaH; yadA tu sakhazabdAt "nArI sakhI0 " [ 2.4.76 ] iti GIstadA GInivRttau siddhameva / kuvala - badarAbhyAM gaurAdiGayantAbhyAM hemAdyAJ "prANyauSadhi0 " [ 6. 2. 31. ] ityaN yathAsaMkhyena, grAmalakAt "doraprANinaH " [ 6. 2. 46 ] iti mayaT " phale" [ 6.2.58. ]20 lup / taddhitaluki kRte ityatra paJcabhirdhIvarIbhiH krItA itIkariNa luki "GayAde: " [ 2. 4. 65 ] iti GayabhAve punaryAM priyA paJca dhIvaryo yasyetyapi kRte "GayAde: 0 [ 2. 4. 65 ] iti GayabhAvaH - priyapaJcadhIvA / / 2. 4. 65 / / " " gozcAnte hrasvo'naMzisamAseyobahuvrIhau // 2. 4. 66 / / gauNasyAkvipo gozabdasya GayAdyantasya ca nAmno'nte vartamAnasya 25 hrasvo bhavati, na cedasAvaMzisamAsAnta IyasvantabahuvrIhyanto vA bhavati / citrA gAvo'sya - citraguH, zabalaguH paJcabhirgobhiH krItaH - paJcaguH zataguH, kauzAmbyA nirgato - niSkauzAmbiH, evaM - nirvANasiH, niHzreyasiH ; khaTvAmatikrAnto'tikhaTva: priyA khaTvA yasya sa priyakhaTva:, pratibrahmabandhuH,
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 407 prativAmoruH / gauNasyetyeva - sugauH, kiMgauH, rAjakumArI, paramabrahmabandhUH; nakSatramAlA | akvipa ityeva-gAmicchati kyan, gavyatIti kvip - gauH, tataH priyA gauH asya priyagauH; kumArImicchati kyan, kvip- kumArI, tataH priyazcAsau kumArI ca - priyakumArI caitraH / govati kim ? pratitantrIH, pratilakSmIH, pratizrIH, pratibhraH / anta iti kim ? gokulam, kumArIpriyaH, 5 kanyApuram; atra gozabdo GayAdyantaM ca samAsArthe nyagbhUtatvAd gauNam / sugopriyaH, rAjakumArIpriya: ; evaM - paJcazAlApriya ityAdau tu yadyapi gozabdAntaM GayAdyantaM ca nAmAnyapadArthe guNIbhUtaM tathApi na tadapekSayA'ntyatvam, yadapekSayA cAntyatvaM na tadapekSayA gauNatvamiti na bhavati / nanu ca GyAdInAM pratyayatvAt " pratyayaH prakRtyAdeH " [ 7. 4. 115. ] iti yasmAt sa vidhi - 10 stadAdergrahaNam, itIha na prApnoti - pratirAjakumAriH, pratiratnamAla iti, satyam--"gauNo GayAdiH " [7. 4. 116.] iti mukhye strIpratyaye'yaM nyAyo nopatiSThate, rAjakumArI - ratnamAlAzabdayozca strIpratyayAntayormukhyatvameva, tenaGayAdipratyayAntamAtraM vidhAnAnapekSamiha gRhyate / iha kasmAnna bhavati ? - iti; paratvAt prathamameva kaci 15 bahukumArIkaH, bahubrahmabandhUka kRte'ntyatvAbhAvAt / anaMzisamAseyobahuvrIhAviti kim ? ardhaM pippalyA:ardhapippalI, evaM --turyabhikSA, bahavyaH zreyasyo yasya sa - bahuzreyasI puruSaH, evaM-priyazreyasI / / 6 / / [ pA0 4. sU0 e6. ] nyA0 sa0 - gozcAnte0 / aMzisamAsavarjanAt samAsasyAnta eva hrasvaH / nanvarddhapippalIti - 'anaMzisamAseyo bahuvrIhau' iti vyAvRttau kimiti darzitaM ? yato 20 hrasvatve'pi kRte'pi "paraliGgo dvandvoM'zI 0" [ liGgAnuzAsane ] iti vacanAt pippalIliGga "ito'ktyarthAt " [ 2.4. 32. ] iti GayAM rUpaM tathaiva, satyam - " itoktyarthAt " [ 2. 4. 32. ] iti vaikalpiko GIH, tato'rddhapippali:, ardhapippalIti rUpadvayaM syAt, iSyate cArddhapippalItyeva / nanu tarhi turyabhikSeti kimarthaM darzitam ? yato'trApi "paraliGgo dvandvoMzI 0 " iti vacanAd bhikSetyuttarapadasya strItve hrasvatve kRte'pi punarApi sati 25 'turyabhikSA' ityeva bhavati, satyam - turyabhikSeti sidhyatyeva paraM tu turyabhikSAmatikrAnto yaH tiryabhikSa iti hrasvatvaM syAt, yatasturyabhikSeti uttarapadaliGgatve punarApi turyabhikSetyAbantaH, "pratyayaH prakRtyAdeH" [ 7. 4. 115. ] iti nyAyAt, varjane ca sati bhikSaivAvantaH, tataH pUrvapadArthapradhAnatvAdazisamAsasya " gauNo GaghAdiH " [ 2.4. 65 ] iti
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 67-68.] nyAyopaDhaukanAt "gauzcAnte." [ 2. 4. 66. ] iti hrasvAbhAvAdatituryabhikSA iti bhavati, etadeva sAdhu / / 2. 4. 66 / / klIbe // 2. 4. 67 // klIbe--napuMsake vartamAnasya svarAntasya nAmno hrasvo bhavati / kIlAlapaM, grAmaNi, natabhra , atihi, atiri, atidhu, atinu kulam, adhistri, 5 upavadhu / kANDe, kuDye, yugavaratrAya yugavaratrendra ityAdAvetvadIrghatvAdenimittAntarApekSatvena bahiraGgasyAsiddhatvAd hrasvatvaM na bhavati / kANDIbhUtaM, zuklIbhUtamityAdAvavyayAnAmaliGgatvAcca / / 67 / / nyA0 s0--klobe| adhistrIti-AdhArArthapradhAnatvAt prathamA, sAmAnyavizeSabhAvena saptamI vA, vizrAntanyAsakAraistu yatra tatrApi sptmiissttaa| kANDe, kuDye, iti-10 nanvatra "padaM vAkyamavyayaM ca0" [liGgAnu0] iti vacanAdaliGgatve hrasvatvaprAptireva nAsti, tat kathamuktam-asiddhatvAditi, satyam-padasyAliGgatve'pi kANDakuDyayoravayavayoryalliGga tad yadA samudAye 'kANDe kuDaye' ityevaMrUpe upacaryate tadA prAptiH, yadvA 'kANDe kuDye' ityatra yo'sya sthAne pareNa ikAreNa saha ekAraH sa kvacid napusakAkArasambandhI kvacit padasambandhI kathyate, ubhayoH sthAne niSpannatvAt / yugeti-yujyate iti 15 "varSAdayaH klIbe [ 5. 3. 26. ] al guNAbhAvo gatvaM ca nipAtyate / / 2. 4. 67 / / vedUto'navyayasvadIcaGIyuvApade // 2. 4. 68 // IkArokArayoruttarapade parato hrasvo vA bhavati, na cet tAvavyayau yavRt--IjrUpau GIrUpau iyuvasthAnau ca bhavataH / lakSmiputraH, lakSmIputraH; grAmaNiputraH, grAmaNIputraH; brahmabandhuputraH, brahmabandhuputraH; khalapuputraH,20 khlpuuputrH| IdUta iti kim ? khaTvApAdaH, gokulam / avyayAdivarjanaM kim ? avyaya--kANDIbhUtam, vRSalIbhUtam, UrIkRtya, urarIkRtya ; svRt-- indrahUputraH, zakahUputraH; Ic--kArISagandhIputraH, kaumudagandhIpatiH; DI-- gArgIputraH, vAtsIputraH; iyuv--zrIkulam, bhra kulam, yavakrIkulam, kaTaprUkulam / uttarapada iti kim ? agnI pazya, paTU pazya / / 68 / / 25 nyA0 s0-veduuto'n| indrahUputra iti-indraM hvayati "asarUpopavAde." [ 5. 1. 16.] ityaNapavAde kvipi "yajAdivace:0" [ 4. 1. 76.] iti yvRti
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 66-100.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 406 "dIrghamavo'ntyam" [ 4. 1. 103. ] indrahvaH putraH / zakahUputra iti-zakasyApatyAni "purumagadha:0" [ 6. 1. 116. ] ityaN "zakAdibhyo." [ 6. 1. 120. ] lup zakAn hrayati, zeSaM pUrvavat / vRSalIbhUtamiti-avRSalaM vRSalaM bhUtaM, matAntareNedaM vAkyam, anyathA atriliGgatvAnna prApnoti, "atriliGgA'nyA" iti ca jAtilakSaNe likhitatvAdasyAtriliGgatvam / / 2. 4. 68 / / vyApo bahalaM nAmni // 2. 4. 66 // yantasya Abantasya ca nAmna uttarapade parato nAmni-saMjJAyAM viSaye hrasvo bhavati bahulam / bharaNiguptaH, rohiNimitraH, mahitrAtaH, mahidattaH, mahiguptaH, zilavaham, zilaprastham ; kvacid vikalpa:--revatimitraH, revatImitraH; pRthividattaH, pRthivIdattaH; pRthiviguptaH, pRthivIguptaH; gaGgamahaH,10 gaGgAmahaH; gaGgadevI, gaGgAdevI; zizapasthalam, ziMzapAsthalam / kvacinna bhavati-phalgunImitraH, nAndImukham, nAndItUryam, nAndIkaraH, nAndIghoSaH, mahIphalam, mahIkaraH, mahIvizAlaH, lomakAgRham, lomakAkhaNDaH, lepikAgRham, lepikAkhaNDaH, gaGgAdvAram / GyApa iti kim ? zrIpuram, viSTApuram / uttarapada ityeva--bharaNyAH, rohiNyAH / nAmnIti kim ? nadIsrotaH,15 khaTvApAdaH / / 66 / / nyA0 s0--ddyaapo0| GIsAhacaryAdApaH pratyayasya grahaNaM, na tu kvibantasyApnoterityAha-Abantasya ceti / nande: "padipaThi0" [ uNA0 607. ] iti iH, bAhulakAd dIrgha-nAndI, tasyA mukham / viSTApuramiti-vizaM tAyate kvipi "yvoH pvayavyakhane" [ 4. 4. 121. ] lup, pRSodarAditvAt DatvAbhAveviSTA, viSTa: pU:,20 "RktaH0" [ 7. 3. 76. ] at smaasaantH| rohiNIti-"revata-rohiNAd bhe" [ 2. 4. 26. ] GI:, gavi vAcyAyAM tu "jAterayAnta0" [2. 4. 54. ] iti vA GI: / lomabhiH kAyatIti lomkaa| bhariNyA iti-yadyanena hrasvaH syAt tadA 'bhariNyAH, bhariNeH' iti rUpaM syAt, idAnIM tu 'bhariNyAH' ityekameveSTam / / 2. 4. 66 / / tve // 2. 4. 100 // 25 yAbantasya tve. pratyaye bahulaM hrasvo bhavati / rohiNyA bhAvaH-- rohiNitvam, rohiNItvam ; ajatvam, ajAtvaM vA / / 100 // nyA0 sa0-ve / atha "DyApo bahulaM tve nAmni" ityekayoga eva kathaM na
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 101-103.] kriyate, tatraivaM vijJAsyate-tvapratyaye nAmni ca hrasvo bhavatIti; naivam-tatra hya ttarapada ityasti, tatazca tvapratyaye nAmni cottarapade hrasvo bhavatIti vijJAnAd rohiriNatvaphalamajatvaphalamityatra syAt, iha na syAt-rohiNitvamiti pRthugucyate / / 2. 4. 100 / / bhUvocca Lusa-TayoH // 2. 4. 101 // bhra zabdasya kuMsa-kuTayoruttarapadayoH parayohra svo'kArazca bhavati / 5 bhrakusaH, bhrakuMsaH, bhra kuTi:, bhrakuTiH, bhra kuMsa-bhrU kuTizabdAvapIcchantyanye // 101 // nyA0 sa0-bhra vo'cc0| bhra vau kusayati "karmaNo'N" [5. 1. 72. ] iti, bhra vaH kuTi: kauTilyaM vA / bhRkusa-bhRkuTizabdAvapi nArAyaNakaNThI manyate // 2. 4. 101 // 10 mAleSIkeSTakasyAnte'pi bhAri-tUla-cite // 2. 4. 102 // mAlA-iSIkA-iSTakAzabdAnAM kevalAnAmante vartamAnAnAM ca bhArintUla-citazabdeSUttarapadeSu pareSu hrasvo bhavati yathAsaMkhyam / mAlAM bibhartItyevaMzIlaH-mAlabhArI, utpalamAlabhArI; mAlabhAriNI, utpalamAlabhAriNI; 15 iSIkatUlam, mujeSIkatUlam ; iSTakacitam, pakveSTakacitam / idamevAntaHgrahaNaM jJApakam OMgrahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH iti, tenadigdhapAdopahataH sautranADirityAdau padAdezA-''yanaNa pratyayAdayo na bhavanti / / 102 // nyA0 sa0-mAleSI0 / mAlAdibhiH prakRtasya nAmno vizeSaNAt tadantalAbhAt20 kevalasya vyapadezivadbhAvAd hrasvasiddhau kimarthamantagrahaNamityAzaGkAyAmAha-idameveti / / 2.4.102 / / goNyA meye // 2. 4. 103 / / goNIzabdasya mAnavAcina upacArAnmaye vartamAnasya hrasvo bhavati / goNyA mito goNiH / meya iti kim ? goNI // 103 / / .
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 4. sU0 104 - 105.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 411 nyA0 -- goNyA0 1 vinaiva taddhitena goNIzabdo goNIpramite'rthe vrIhyAdAvupacArAd vartate, yathA prasthapramite prastha iti, tasya cAyaM hrasva iti sUtrArambha ityarthaH / satyAmapi vA taddhitaluci 'goNIsUcyo:' iti pratiSedhe "gozcAnte 0 " [ 2. 4. e6. ] iti ca samAse hrasvasya vijJAnAdiha nAstIti tadarthamidamArabhyate / / 2. 4. 103 / / sa0 5 DyAdIdUtaH ke // 2. 4. 104 // GIpratyayasyA''kArekArokArANAM ca ke pratyaye hasvo bhavati / kumArikA, pavikA, somapakaH, kIlAlapakaH, somapikA, kIlAlapikA, lakSmikA, tantrikA, vadhukA, yavAgukA, brahmabandhukA | GIgrahaNaM puMvadbhAvabAdhanArtham / kAkaH pAka ityAdau tu pratyayA 'pratyayayoH pratyayasyaiva 10 grahaNam iti nyAyAnna bhavati / / 104 // nyA0 sa0 -- GayAdIdU0 / somapiketyAdau hrasvasya dAradiketyAdau ca piti puMvadbhAvasya sAvakAzatvAt paTviketyAdau cobhayaprAptau paratvAt puMvadbhAve paviketyAdi na sidhyatItyAha - GIgrahaNamityAdi - GIgrahaNamanavakAzatvAt puMvadbhAvaM bAdhata ityarthaH / pratyayApratyayoriti nyAyAna bhavatIti - kakateraci pRSodarAdyAtvaM - kAkaH, pacanaM - pAka:, 15 ghaJi " te'niTa: 0 " [ 4. 1. 111. ] iti katvam / atha kAyateH pibateca "bhINzali - vali0 " [ uraNA0 21. ] iti yadA kastadA hrasvaH kasmAnna bhavati ? ucyateuNAdInAmavyutpannatvAt, vyutpattipakSe tu bahulavacanAnna bhavati // 2.4. 104 / / na kaci // / 2. 4. 105 / / ,20 GAdIdUtaH kaci pratyaye pare hrasvo na bhavati / bahukumArIkaH, 2 bahukIlAlapAkaH, bahulakSmIkaH, bahubrahmabandhUkaH; khAryA krItaM -- khArIkam, evaM -- kAkaNIkam, "khArIkAkaNIbhyaH kac" [6. 4. 146 . ] iti kac / "na kaci" [ 2. 4. 105. ] iti pratiSedhaH pUrvasUtre niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya iti nyAyasyAbhAvajJApanArthaH tena - niSAdaka jAto-naiSAdakarSukaH, evaM -- zAbarajambuka ityAdAvikariNa hrasvaH siddhaH / / 105 / / 25 nyA0 sa0 na kaci / bahulakSmIka ityatra ekatve "pumanaDunnau0 " [ 7.3. 173. ] bahutve tu 'zeSAd vA' [ 7. 3. 175. ] kac / pUrvasUtre ka iti niranubandhe
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 ] bRhavRttilaghunyAsasaMvalite pA0 4. sU0 106-107.] kaci prAptireva nAstItyAha-na kacoti pratiSedha iti-naSAdakaSukaH, zAbarajaM0 / // 2. 4. 105 / / navApaH // 2. 4. 106 // ApaH kaci pare hrasvo vA bhavati, pUrveNa pratiSedhe prApte pakSe hrasvArthamidam / priyakhaTvakaH, priyakhaTvAkaH; bahumAlakaH, 5 bahumAlAkaH / / 106 / / iccApuso'nitkyAppare // 2. 4. 107 // Abeva paro yasmAd na vibhaktiH sa ApparaH, apuMliGgArthAcchabdAd vihitasyApaH sthAne ikAro hrasvazca vA bhavataH, anito'nakArAnubandhasya pratyayasyAvayavabhUte ki--kakAre Appare parataH / alpA khaTvA--khaTvikA,10 khaTvakA, khaTvAkA; paramavikA, paramakhaTvakA, paramakhaTvAkA; priyA khaTvA yasyAH sA-priyaTvikA, priyakhaTvakA, priykhttvaakaa| cakAro hrasvAnukarSaNArthaH, tenobhayavikalpe trairUpyaM siddham / apuMsa iti kim ? srvikaa| na vidyate khaTvA asyA iti "gozcAnte." [2. 4. 66.] ityAdinA hrasvatve strIpuMsasAdhAraNAt punarApi--akhaTvA, saivAlpA--15 akhaTivakA, tathA khaTvAmatikrAntA--atikhaTvA, saivAlpA--atikhaTvikA, atrApuMskAd vihita prAp na bhavatIti trairUpyaM na bhavati / "DyAdIdUtaH ke" [2. 4. 104.] ityanena tu hrasve kRte "asyA0" [2. 4. 11.] ityAdinetvameva bhavati, kazcit tvapuMskAd vihita AbastIti bhavatyeva rUpatrayam--na vidyate khaTvA yasyAH sA-akhaTvikA, akhaTvakA, akhttvaakaa| aniditi20 kim ? anukampitA durgAdevIti kapni-durgakA, "DyAdIdUtaH ke" [2. 4. 104.] ityanena hrasva eva bhavati / kIti kim ? khaTvAtA, maalaataa| Appara iti kim ? priyarakhaTvAkaH puruSaH / Abeva paro yasmAditi bahuvrIhiH kim ? priyakhaTvAkamatikrAntA'tipriyakhaTvAkA, atra hi prathama dvitIyA parA pazcAdAbiti / Apa ityeva-mAtRkA / / 107 // 25.
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 413 nyA0 sa0 -- iccApuM so0 / n it - anubandho yasya pratyayasyA'sau - nit, na nit - anit, tasya sambandhI k - pranitk, tasmin / priyA khaTvA yasyAH " zeSAdvA" [ 7. 3. 175. ] vikalpena kaci - priyakhaTivaketyAdi rUpatrayaM bhavati / prApIti kRte upazla eSasaptamyaiva prAbupazliSTe kakAre itvamityarthasya siddheH paragrahaNaM niyamArthamityAhazrAveva para iti / saviketi - sarvA nAma kAcit, tataH svArthe "yAvAdibhyaH kaH " 5 [ 7. 3. 15. ] "GayAdIdUtaH ke" [ 2.4. 104. ] hrasvatve "prasyAyattat 0 ' [ 2. 4. 111. ] ikAraH / sarvAdeH sarvazabdasya tu "tyAdisarvAde: 0" [ 7. 3. 26. ] ityanenA'ntyasvarAt prAgaki sarviketi pratrApaH sthAnitvamapi na syAt / mAtRketinanu yathA ihAp nAsti tathA mimote iti dhAnyamAturapi mAtRzabdenAbhidhAnAt 'prapu MsaH' ityapi na syAt, tato dvayaGgavikalatvAnnadaM pratyudAharaNaM yujyate, pratyudAharaNaM hi10 tadaGgAbhAve kAryAbhAvaM pradarzayat tadaGgasAmarthya pradarzanArthamupAdIyate, tatrAGgadvaya vaikalpyessyAGgasya vaikalpyAdiha kAryAbhAva iti nirNayAbhAvAdekasyApyabhAva iti; naiSa doSa:jananIvacanasyAnyasyaivAvyutpannasya mAtRzabdasya grahaNAt, yadvA pratyudAharaNa digmAtramidaM, tena svaketyAdi pratyudAharaNaM draSTavyam / / 2. 4. 107 / / [ pA0 4. sU0 108. ] sva-jJA-9ja-bhastrA- adhAtutyayakAt / / 2. 4. 108 / / 15 sva-jJA-'-ja-bhastrebhyaH, adhAtoratyapratyayasya ca yAvavayavau yakAra-kakArau tAbhyAM ca, parasyApa: sthAne'nitpratyayAvayave kakAre prAppare parata ikAro vA bhavati / kutsitA svA jJAtiH - svikA, svakA; asvikA, asvakA; niH svikA, niHsvakA; bahusvikA, bahusvakA; jJAtidhanAkhyAyAmasarvAditvAdako'bhAve kapratyayAntaH svazabdaH / jJikA, jJakA; ajJikA, ajJakA; nirzikA, 20 nirjakA; bahujJikA, bahujJakA; ajikA, ajakA; anajikA, anajakA; nirajikA, nirajakA; baha vajikA, baha vajakA / bhastragrahaNaM strI-puMsasAdhAraNavRttergrahaNArtham-avidyamAnA bhastrA yasyAH sA-prabhastrA, saivAlpAabhastrikA, abhastrakA evaM nirbhastrikA, nirbhastrakA; bahubhastrikA, bahubhastrakA ; atibhastrikA, pratibhastrakA; atra hi gauNasya hrasvatve kRte 25 samAsAt strI-puMsasAdhAraNAdAbiti pUrveNa na sidhyati ; yadA tvapuMskAdAp vidhIyate tadA pUrveNa trairUpyameva - bhastrikA, bhastrakA, bhastrAkA; na bhastrA'abhastrA, sA'lpA cet prabhastrikA, prabhastrakA, abhastrAkA; evaM - paramabhastrikA, paramabhastrakA, paramabhastrAkA / yakAra - iyikA, ibhyakA; kSatri
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 ] . bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 106.] yikA, kSatriyakA; AryikA, AryakA / kakAra-caTakikA, caTakakA; mUSakikA, / mUSakakA; elakikA, elkkaa| dhAtutyavarjanaM kim ? sunayikA, suzayikA; azokikA, supAkikA; dAkSiNAtyikA, pAzcAtyikA, ihatyikA, amaatyikaa| Apa ityeva-kutsitA svA-AtmA AtmIyA vA srvaaditvaadki-svikaa| sAMkAzye bhavA yopAntyalakSaNe'kani-sAMkAzyikA, evaM-kAmpIlyikA, hRdikaM 5 bhajati hArdikikA; atra "gotrakSatriyebhyo'kaJ prAyaH" [6. 3. 208.] ityakaJ, evaM-zvAphalkikA, sarvatrottareNa nityamikAraH / kathaM baha vapatyikA? baha patyakA ? ; nAtra tyapratyayaH, pratyayA-pratyayayozca pratyayasyaiva grahaNam / atha zuSkiketyatra kathaM na vikalpa: ? ktAdezasya kasyAsiddhatvAt / / 108 / / nyA0 s0--svjnyaaj| dhAtuzca tyazca-dhAtutyau, na dhAtutyau-adhAtutyau, yazca10 kazca-yakam, adhAtutyayoryakam-adhAtutyayakam, svazca jJazca ajazca bhastrazca adhAtutyayakaM ca-svajJAjabhastrAdhAtutyayakaM, tasmAt / atra sUtre'pusa iti nAnuvartate'saMbhavAt, ArambhasAmarthyAcca / [kutsitA] svA jJAtiH-svikA iti-yadyapi svazabda: "svo jJAtAvAtmani klIbe, triSvAtmIye dhane'striyAm" iti paThyate tathApi kutsitAdyarthaviSaye jJAtAvapi strItvamata eva pAThAt bhavati hya pAdhibhedAd hrasve kRte liGgayogastadanya-15 liGgatvaM ca, yathA pacatirUpamityaliGgasyApi napuMsakaliGgatvam, kuTIramiti strIliGgasyApi napusakaliGgatvam / vicitrA hi zabdazaktayaH; yadvA jJAtiratra strIrUpA vivakSitA, tena yonimannAmatvAt svazabdasya strItvam / na vidyate svA yasyA iti kRte kapi-asvikA, asvaketi rUpe, kapi nimittabhUte vikalpapakSe "asyAyattat0" [ 2. 4. 111. ] iti na, vikalpasAmarthyAt, kaci tu "navApaH" [ 2. 4. 106. ] iti hrasve20 kRte "asyAyattat0" [2. 4. 111. ] bhavatyeva, na ca sUtravikalpaH pravarttate, sUtraM vinApi asvikA asvaketi sidhyatIti asviketi rUpamekarUpeNeva gatArthamiti / dAkSiNAtyiketi-dakSiNasyAM bhavA "dakSiNApazcAt" [ 6. 3. 13. ] iti tyaNa, atra "sarvAdayo'syAdau" [3. 2.61. 1 iti pravadbhAvo na bhavati. "dakSiNApazcAta." [ 3. 2. 61. ] ityatra AkAranirdezAt; yadvA "kauNDinyAgastyayoH0" [6. 1.25 127. ] iti jJApakAt / svA prAtmA prAtmIyA veti-strIsambandhyatrAtmA vivakSitaH, tasya ca yonimatA strIzarIreNAbhedopacArAd yonimannAmatvAt 'svA' ityatra strItvam, bAhulakAd vA strItvam / zvAphalkiketi-zvAnaM phAlayati-zvaphalkaH, andhakavizeSaH // 2.4.108 // dvayeSa-sUta-putra-vandArakasya // 2. 4. 106 // 30 Apa iti nivRttaM pRthag yogAt, eSAmantasyAnitpratyayAvayave kakAre
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 110.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 415 Appare parata ikArAdezo vA bhavati / dvike, dvake; eSikA, eSakA; kevalayorevAnayorvikalpenekAraH / yadA tu 'na dva, na eSA, na ke, na eSakA' ityAdivigrahe kRte vibhakta lupi satyAM punaH samAsAd vibhaktau tAmAzritya tyadAdyatvaM tata prAp, sa ca sthAnivadbhAvena vigrahakAlabhAvinyA vibhakta : paro na tu kAt, tadA 'aneSakA, advake' ityatrakAro na bhavati / asviketyAdau tu 5 na vibhakta: para prAp, kintu kAdeva / sUtikA, sUtakA; putrikA, putrakA; vRndArikA, vRndArakA / dvizabdasAhacaryAdeSeti sarvAdeH kRtavikArasyaitado nirdezaH, teneSerNakAdipratyayAntasyAvikRtasyaitacchabdasya ca na bhavati-icchatIti-eSikA, etA eva-etikAH / / 106 / / nyA0 sa0-dUSasUta / yadA tu na de na eSeti eSadvizabdau napUrvAvitva-10 vikalpaM na prayojayataH, tatrApi kRte nasamAse'nasamAse vA'giti dvayI gatiH, ubhayorapi ca pakSayovibhakta : para Abiti, yataH antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgApi lup bAdhate iti samAsArthAyA vibhakta styadAdyatvAt pUrva lupA bhAvyaM, pratyayalakSaNaM ca nAstIti samudAyAd yA vibhaktistAmAzritya tyadAdyatve satyApA bhAvyam, sa ca vigrahakAlabhAvinyA vibhaktyA vyavadhIyate / tahi dvike iti mUlaprayoge'pi kutsite dve iti15 taddhitavRttI "tyAdisarvAdeH" [ 7. 3. 26. ] ityaki aukArasya lope taddhitAntAt praukAre tadAzraye tyadAdyatve Api ca taddhitavRttinimittasya aukArasya sthAnivadbhAvAd na prApnoti, naivam-ubhayorapi aukArayorekapadabhaktatvena vyavadhAnaM na bhavati, 'advake' ityatra tu samAsabhaktasya aukArasya prathamena dvizabdabhakta na aukAreNa vyavadhAnaM bhavatyeva / sUtiketi-supUrvAd vayate: ktaH, sUte smeti vA ktaH, tata pAbantAt kutsitAdau kap / 20 putriketi-putrazabdAt kutsitAdau kapi AbAdau ca, kRtrimaH putra iti vA "tanuputrA-'NubRhato." [7. 3. 23.] iti kH| vRndAriketi-prazastaM vRndamasyA astIti vRndArakaH, tato "jAterayAnta." [ 2. 4. 54. ] iti bAdhAyai "ajAde:0" [2. 4. 16. ] ityAp / / 2. 4. 106 // vau vartikA // 2. 4. 110 // 25 vau-zakunAvabhidheye vartiketIttvaM vA nipAtyate / vartate iti ekevartikA, vartakA-zakuniH / vAviti kim ? vartikA-bhAgurirlokAyatasya - vyAkhyAtrItyarthaH / / 110 // nyA0 sa0-vo vrtikaa| vartikA bhAguririti-vartayatIti eke "masyA
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 ] bRha vRttilaghunyAsasaMvalite [pA0 4. sU0 111-112.] yattat0" [2. 4. 111. ] iti ikAraH / bhAguriH prAcAryaH, bAhulakAt strIliGgaH, loke AyataM-lokAyataM nAstikazAstram / / 2. 4. 110 / / / asyAzyat-tat-kSipakAdInAm // 2. 4. 111 // yat-tat-kSipakAdivajitasya nAmno yo'kArastasyAnitpratyayAvayave kakAre Appare parata ikAro bhavati, veti nivRttaM pRthagyogAt / jaTilikA, badhirikA, 5 muNDikA, kArikA, pAcikA, mudrikaa| asyeti kim ? gokA, naukA / anitkItyeva-jIvakA, nandakA "aAziSyakan" [5. 1. 70.] / anita iti paryudAsena pratyayagrahaNAdiha na bhavati-zaknotIti-zakA, tkaa| Appara ityeva-kArakaH, hArakaH / Abeva paro yasmAditi niyamaH kim ? bahuparivrAjakA mathurA, bahumadrakA senA, vibhaktyantAdayamAbiti pratiSedhaH / yat-tat-10 kSipakAdivarjanaM kim ? yakA, sakA, kSipakA, dhra vakA, dhuvakA, lahakA, carakA, caTakA, iSTakA, eDakA, erakA, karakA, avakA, alakA, daNDakA, piSpakA, kanyakA, menakA, dvArakA, revakA, sevakA, dhArakA, upatyakA, adhityaketyAdi / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 111 / / nyA0 sa0-asyAyatta / pRthagyogAditi-ayamarthaH-yadyatrApi vikalpaH syAt15 tadA 'svikA, svakA' ityAdau "DyAdIdUtaH0" [ 2. 4. 104.] iti hrasvatve'nena vaikalpikasya itvasya siddhatvAt "svajJAjabhastrA." [ 2. 4. 108. ] ityAdInAM pRthugupAdAnamanarthakaM syAdityarthaH / muNDiketi-muNDayatIti "Naka-tRcau" [5. 1. 48.] iti NakaH / madriketi-mAdyatIti rapratyayaH, tato "vajimadAd dezAt kaH" [6. 3. 38.] iti k-prtyyH| pratyayagraharaNAditi-athavA pratyayaparigrahe ca "narikAmAmikA"20 [2. 4. 112.] iti jnyaapko| bahuparivrAjaketi-nanu cAtra kakArAdAbeva zrUyate nAnyaditi kathaM pratiSedha ityAha-vibhaktyantetyAdi / eDaketyAdi-atra IDik Irika AbhyAM "kIcaka0" [ uNA0 33. ] iti nipAtanAd guNe-eDakA, erkaa| kSipakA AyudhavizeSaH / dhra vakA dhuvaketi AvapanavizeSau / lahakA savilAsA strii| carakA RSiH / eDakA ajAvizeSaH / erakA tRNam / karakA ghanopala:, trilinggH| avakA zevAlaH 125 alakA daNDakA ngyauN| piSpakA azvatthasya phalam / menakA gaurImAtA apsarAzca / dvArakA nagarI // 2. 4. 111 // narikA mAmikA // 2. 4. 112 // ___ narakazabdasya mAmakazabdasya cApratyayAvayave kakAre Appare parato'kAra
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 4. sU0 113.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane dvitIyo'dhyAyaH [ 417 syettvaM nipAtyate / narAn kAyatIti-narikA "prAto Doha vA-vA-maH" [5. 1. 76.] iti ddH| mameyaM-mAmikA, ani mamakAdezaH, "kevalamAmaka0" [2. 4. 26.] ityAdinA saMjJAyAM GIpratyayasya niyamAdAp, kakArasyApratyayasambandhitvAt pUrveNAprApte vacanam / / 112 / / / tArakA-varNakA-SSTakA jyotistAntapitRdevatye : // 2. 4. 113 // tArakAdayaH zabdA yathAsaMkhyaM jyotirAdiSvartheSu ikArAdezarahitA nipAtyante / taratarNake-tArakA-jyotiH, tacca nakSatraM kanInikA ca, nakSatramevetyanye, anytr-taarikaa| varNayatIti eke-varNakA-tAntavaH prAvaraNavizeSaH, anyatra vaNikA-bhAgurI lokAyatasya / aznoterauNAdike10 takaki-aSTakA-pitRdevatyaM karma, anyatrASTau droNAH parimANasyA iti keaSTikA khaarii| pitRdevatArtha karmeti "devatAntAt tadarthe" [7. 1. 22.] iti ye-pitRdevatyamiti siddham / / 113 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM zrIsiddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRhadvRttau [tattvaprakAzikAyAM] dvitIyasyAdhyAyasya 15 caturthaH pAdaH samAptaH [2. 4.] zrImUlarAjakSitipasya bAhurbibharti pUrvAcalazRGgazobhAm / saMkocayan vairimukhAmbujAni yasminnayaM sphUrjati candrahAsaH / / 8 / / samApto'yaM dvitIyo'dhyAyaH / / nyA0 sa0--tArakA v0| NijantAd varNyata iti saMjJAyAM eke-varNakA,20 varNayatIti tu caurAdikapratipattyartha tivA nirdezo, na tu NakArambhakaH, athavA varNayatiAdhAravizeSagatamAdheyaguNaM vAdayatIti / / 2. 4. 113 / / / ityAcArya0 dvitIyasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH saMpUrNaH // // samApto'yaM dvitiiyo'dhyaayH||
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH atha prathamaH pAdaH dhAtoH pUjArthasvatigatArthAdhiparyatikramArthAtivajI prAdirUpasargaH prAkca // 3.1.1 // tvaSatvanAgamAH siddhAH / dhAtoH saMbandhI tadarthadyotI cAdyantargataH prAdiH zabdagaraNa upasargasaMjJo 5 bhavati, tasmAcca dhAtoH prAk prayujyate na paro na vyavahitaH pUjArthoM svatI gatArthAvadhiparI atikramArthamati ca varjayitvA / praNayati, pariNayati, abhiSiJcati, niSiJcati, pralambhaH, upalambhaH / eSUpasargasaMjJAyAM dhAtoriti kim ? vRkSaMvRkSamabhisiJcati / pragatA nAyakA yasmAtsa pranAyako dezaH ityatra tu satyapi dhAtusaMbandhe yenaiva 10 dhAtunA saMbaddhAH prAdayastaM pratyevopasargasaMjJA iti gamisaMbandhe'pi nayati pratyanupasargatvAt NatvaM na bhavati / evaM pracheko deza ityatrArAdezo na bhavati / pUjArthasvatyAdivarjanaM kim ? pUjArthoM svatI - susiktam bhavatA, sustutaM bhavatA, atisiktaM bhavatA - atistutaM bhavatA, dhAtvarthaH prazasyate, pratropasargasaMjJAyA abhAvAt SatvaM na bhavati / pUjAgrahaNaM kim ? - suSiktaM nAma kiM tavAtra ? - 15 dhAtvartho'tra kutsyate / gatArthAvadhiparI - adhyAgacchatyAgatyadhi, paryAgacchati Agacchati pari / uparibhAvaH sarvatobhAvazvAnyataH prakaraNAdeH pratIyata iti gatArthatvam, atra prAktvaniyamAbhAvaH / adhyAgamanaM prayojanamasyAdhyAgamanikaH, paryAgamanikaH - zratra 'prayojanam' [6. 4. 117.] itIkaraNa adhiparizabdayorAderakArasya vRddhirna bhavati / upasargatvAbhAvena gatisaMjJAyA prabhAve 20 samAsAbhAvena pRthakpadatvAt / paryAnItam - zratrAnupasargatvANNo na bhavati /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 416 gatArthagrahaNaM kim ? - adhyAgacchati, paryAgacchati - atroparibhAvasya sarvatobhAvasya ca prakaraNAderapratItasya dyotane upasargasaMjJAstyeveti prAktvaniyamaH / atikramArtho'tiH-yadarthaM kriyA tasmin niSpanne kriyApravRttiratikramaH - pratisiktaM bhavatA, pratistutam bhavatA - atikrameNa sekaH stutizca kRtetyarthaH, -atra SatvaM na bhavati / pratisiktvA, atistutvA,- - atra samAsAbhAvAdyabAdezo na bhavati / 5 atikramagrahaNaM kim ? pratizayya / prAdigraharaNaM kim ? - punarnamati, sAdhu siJcati / "dhAtvarthaM bAdhate kazcit kazcittamanuvartate / tameva viziSTayanyo'narthako'nyaH prayujyate " / / 1 / / bAdhate yathA-pratiSThate, prasmarati, pravasati, pralIyate, pratIkSate, 10 pratipAlayati, tamanuvartate yathA - pradhIte, adhyeti, prAcAmati, prAcaSTe, anurudhyate, pralokayati, tameva vizinaSTi yathA - prapacati, prakaroti, prANiti, prAznAti nirIkSate, niSTapati, anarthako yathA- pralambate, prArthayate, vijayate, vijAnAti, nimIlati, nikhaJjati, nirajati, eSAM cA''paJcabhyaH prAyeNa prayogo bhavati, - Aharati, vyAharati, abhivyAharati samabhivyAharati, 15 prasamabhivyAharatIti / atha kiM dhAtuH pUrvaM kriyAvizeSakeNopasargeNa yujyate uta sAdhanAbhidhAyinA pratyayeneti ? - sAdhaneneti kecit / sAdhanaM hi kriyAM nirvartayati tAmupasargo vizinaSTi, abhinirvRttasya copasargeNa vizeSa: zakyo vaktuM nAnabhinirvRttasya, tadayuktam, yo hi dhAtUpasargayo rabhisaMbandhasta 20 mabhyantarIkRtya dhAtuH sAdhanena yujyate / yasmAdviziSTaiva kriyA sAdhanena sAdhyate, na tu sAdhanAllabdhasvarUpAnyato vizeSaM labhate, tasmAtpUrvamupasargeNeti yuktam / tathA ca samaskarotsaMcaskAretyatrAntaraGgatvAt ssaTi kRte pratyayanimitte praDAgamadvirvacane bhavataH, atazca vam / pUrvaM hi dhAtoH sAdhanena saMbandhe Asyate guruNetyakarmakaH, upAsyate gururiti sakarmako dhAtuH kena syAt ? na25
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU 1.] caitadvAcyam pratyayasaMbandhamantareNa kriyAvizeSasyAnabhivyakterna dhAtoH pUrvamupasargeNa saMbandho yujyate / yataH 420 ] bRhaddavRttilaghunyAsasaMvalite "bIjakAleSu saMbaddhA, yathA lAkSArasAdayaH / vararNAdipariNAmena, phalAnAmupakurvate / / 1 / / " "buddhisthAdabhisaMbandhAttathA dhAtUpasargayo / abhyantarIkRto bhedaH, padakAle prakAzyate / / 2 / / " 5 yadyevamupetyAdhItyetyAdAvantaraGgatvAdetvadIrghatvayoH kRtayorhaM svAbhAvAto'nto na prApnoti, satyam; 'prasiddhaM bahiraGgamantaraGga' iti bhaviSyati / prejuH propuH ityatra tu yajvaporvRti dvitve ca sati antaraGgatvAtsamAnadIrghatve pazcAdedotau / yadvA pUrvamedotau tato'yavAdeze 'vyaJjanasyAnAderlu k' 0 [4. 1. 44. ] iti luki punaredotau / nanu kartuM prakarSeNecchati pracikIrSati ityAdau dhAtvantarasaMbaddhasyopasargasya tadarthapratipAdakapratyayAdeva prAkprayogaH prApnoti naivam, tasyAdhAtutvAt, samudAyasyaiva dhAtutvAt / evaM manaHzabdAt subhavatau, durbhavatau, abhibhavatau kyaGpratyaye sumanAyate, durmanAyate, abhimanAyate hastinAtikrAmati - pratihastayati, senayA abhiyAti; 15 abhiSeraNayatItyAdAvapi draSTavyam / dhAtoriti prAkceti cAdhikAro gatisaMjJAM yAvat / pra parA apa sam anu ava nis dus nir dur viprAG ni adhi prati pari upa prati api su ut abhi iti prAdiH / / 1 / / nyA0 sa0 -- dhAtoH pUjArtha0 / zranekArthatvAddhAtUnAM kutrApi zrUyamAraNArthabAdhayA-20 'rthAntaraM dyotayati, kutrApi zrUyamANamevetyukta - tadarthadyotIti / prAkzabdasyA'vyavahite varttanAdAha-na para iti / dhAtvarthaH prazasyate iti - zobhanatvodbhAvanena sicistautyorarthasya kartu : pUjA pratAyata ityarthaH / gatArthAva'dhiparI iti gato jJAto'rtho'bhidheyaM gatArthI, yo'rtho'nayodyatyastasya prakararaNAdivazAda'vagame niSprayojanAvetAvucyete iti gatA tvaM yadyevaM prakaraNAdinoktatvAttadarthasya tayoH prayogAyoga : ? ucyate, prakaraNAdivazAda - 25 sagatArthAnAmapi sphuTatarArthA'vagatyarthaH prayogo loke bhavati / yathA - apUpau dvau brAhmaNI
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 2.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 421 dvAvAnayetyapUpAvityAdau dvivacanAdavagate'pi dvitve dvizabdasya prayoga iti / samAsAbhAvAditi / gatisaMjJAyA abhAvAt 'gatikvanya0' [3. 1. 42.] ityanena / 'atiratikrame ca' [ 3. 1. 45. ] ityapi bAhulakAnna / vRkSavRkSama'bhisiJcatIti-vIpsyArthenA'bhinA yogAt 'lakSaNavIpsya.' [ 2. 2. 36. ] iti dvitoyaa| dhAtvartha bAdhata iti, prAderavyayatvAdanekArthatAM darzayati, dhAtupATha yo'rthastadapekSayA dhAtvarthaM bAdhate ityukta, anyathA- 5 'nekArthatvAd dhAtUnAmayamartho na syAt / atizayyeti-jitvA ityarthaH / pratiSThate ityAdi-atra tiSThatyAdayozcatvAro gatinivRttyAdilakSaNaM prasiddhamarthaM parityajya tatpratipakSabhUte prasthAnavismaraNapravAsapralayalakSaNe vartante, taduttarau tvarthAntaramAtre pAlane iti / prAcAmatIti idaM matAntareNokta, svamate tu bAdhA dhAtvarthasya / abhyantarIkRtyeti-buddhisthI kRtyetyarthaH / yasmAdviziSTava kriyeti / kriyAyAH kSaNikatvAt, sAmAnyakriyAyA10 utpattyanantarameva vinAzAdupasargayoge na syAd viziSTatvamityarthaH / antaraGgatvAdetvadIrghatvayoriti-saMpannakAraNatvAdetvadIrghatvayorantaraGgatvaM tAgamasya tu saMpatsyamAnakAraNatvAd bahiraGgatvam, kRte ca yabAdeze ekpdtvaattaagmsyaivaantrnggtvm| 'vyaJjanasyAnAdeluka' [4. 1. 44.] itIti-ubhayo: sthAne niSpannatvAt yakAravakArayordhAtuvyapadezAt punarapi 'vyaJjanasyAnAderluk' [4. 1. 44.] bhavati / 15 tasyAdhAtutvAditi sannAdeH pratyayasya kriyArthatve'pi na dhAtutvaM bhvAdisAhacaryAt bhvAdayo'pratyayA eva ghAtavo'nye'pi tthaa| amano manaH subhavati durbhavati abhibhavatIti vAkyaM karttavyaM 'vyarthe bhRzAde: stoH' [3. 4. 26.] kyaGa salopazca suzabdasya bhavatinA saMbandha iti, yadA tu asumanA: sumanA iti manasA saMbandhastadA suzabdasya prAktvaM siddhameva / nanu sukaTaMkarANi vIraNAni, duSkaTaMkarANi vIraNAnItyatra gatisaMjJakasya suzabdasya dhAto:20 prAk prayogaH prApnoti ? naivam, 'duHsvISataH kRcchrAkRcchrArthAt khal' [5.3.136.] 'vyarthe kApyAbhUkRgaH' [5. 3. 140.] ityatra ca khitkaraNAt, tasya hya tat prayojanaM khiti mo'nto yathA syAt, yadi ca suzabdasya prAg dhAtoH prayogaH syAttadA khitkaraNamanarthakaM syAditi, suzabdAdinA kaTAdervyavadhAnAt, suzabdAttvavyayatvAnna bhavati / / 3. 1. 1 // UryAdyanukaraNaviDAcazca gatiH // 3. 1. 2 // 25 UryAdaya, anukaraNAni, cvyantA, DAjantAzca zabdA, upasargAzca dhAtoH saMbandhino gatisaMjJA bhavanti, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyante / UryAdi:-UrIkRtya, urarIkRtya, UrIkRtam, urriikRtm| anukaraNa khATakRtya, phUtkRtya, kathaM khADiti kRtvA niraSThIvaditi ?-iti zabdena - vyavadhAnAnna bhavati / cvyantaH-zuklIkRtya, ghaTIkRtya / DAjanta-paTapaTAkRtya,30 sapatrAkRtya / upasargaH-prakRtya, parAkRtya, prakRtam, parAkRtam / UrI, urarI,
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite ... [pA0 1. sU0 2.] . aGgIkaraNe, vistAre ca, ururI-aGgIkAre,-ete trayo bhazArthaprazaMsayorapi / paampii-vidhvNsmaadhurykrunnvilaapessu| tAlI, AtAlI, varNottamArthayoH / dhUzI-kAntikAGkSayoH / pAmpyAdayo vistAre'pi / zakalA, zaMsakalA, dhvaMzakalA, bhrazakalA, pAlambI, kevAzI, zevAlI, pAlI, masmasA, masamasA,-ete hiMsAyAm, AdyAzcatvAraH 5 paribhave'pi, tataH pare catvArazcAviSkAre'pi, antyau ca dvau-cUrNasaMvaraNayorapi / pArdAlI-zabdArthe'pi, masmasA, masamasAnukaraNe'pi kecittu masmasetyatra RkArau nipAtya masmaseti paThanti, kecidAlambIsthAne AloSThIti paThanti / gulugudhaa-kriiddaapiiddyoH| gulagudhetyanye manyante / sajUH-sahArthe / phala, phalI, viklI, prAklI,-ete vikAre / prAdyau kriyAsaMpattikarmasiddhayakaNTakeSvapi,10 antyau tu vicAra vibhaagyorpi| zrauSaT, vaSaT, vauSaT, svAhA, svadhA,devatAsaMpradAnadAnamAtrayoH, vaSaT-pUjAyAmapi, svadhA tRptiprItipratyabhivAdaneSvapi, zrat zraddhAne zIghra ca / prAdus, Avis, prAkAzye-pazU kevaalii,-hiNsaayaam| vetaalii-vistaare| kecittu dhUlI varSAlI pAmpAlIvicAlIzabdAnapyadhIyate, ityUryAdayaH / eSAM viDAcsAhacaryAt15 kRbhvastibhireva yoge gtisNjnyaa| zratazca dadhAtikarotibhyAm / prAdurAviHzabdau kRgyoge vikalpArthaM sAkSAdAdAvapi paThyate gatipradezAH "gatiH" [1. 1. 36.] ityAdayaH / / 2 / / nyA0 sa0--UryAdya0 / so'yamityabhedopacAreNa kutazcit sAdRzyAt yenAnukriyate tadanukaraNamityAha-anukaraNAnIti-cviDAcoH pratyayatvAt prakRterAkSepAt pratyayamAtrasya 20 dhAtusaMbandhAsaMbhavAcca tadantapratipattirityAha-vyantA iti / DAjiti citkaraNAptitA kRtvetyAdau pitRzabdAt 'Rduzanas' [1. 4. 84.] ityanena DA iti tadantasyAgatitvAttato ybaadeshaabhaavH| khADiti kRtveti-kRtvetyasya itinA saMbandhaH, itezca khAT ityanena ato dhAtoH khATazca parasparaM na sNbndhH| khATkRtyetyatra-khADiti mUrddha nyAnto'nukaraNazabdo'vyutpannaH, evaM puucchbdo'pyvyutpnnH| vistAre ceti-atra ekatrAvasthitasya25 svAvayavairaniyatadigdezavyAptivistAraH / ururItyatra 'mahattyurca' 737 (uNAdi) iti 'u' pratyaye uruH taM riiyte| mAdhuryakaruNetyatra-rasanendriyagrAhyo manaH prItijanako guNavizeSo mAdhuryam, iSTaviyogajanitaM zabdaM rodanaM krunnvilaapH| pAmpItyatra ca pibate: 'artIristu' 338 (uNAdi) iti me pAmastatpUrvAtpIyateH kvipi nipAtanAt
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 3.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 423 pUrvapadAntalope pAdhAtorlekhane tu AkArasya IkAre vA pAmpI / tAlItyatra-kevalAdAGa pUrvAcca tAlayateH 'tR stR tandritantrI' 711 (uNAdi)iti bahuvacanAdIkAre tAlI pAtAlI ca / dhUzItyatra dhUnoteH kvipi dhUstatra zete iti kvipi dhUzI, kAntistejasa utkarSataH, kAGakSA abhilASaH / zakaletyatra zazi plutigatAvityaci zaza:, khalateraci khalaH zazAH khalA asyA pRSodarAdidarzanAdata eva nipAtanAdekasya zasya 5 lope khasya ca katve Api shklaa| saMzakaleti hatvA hatvA zazAH saMcIyante'syAmiti hiMsocyate, saMgatA zakalA saMzakalA, dhvastA zakalA bhRzaM zakalA pRSodarAditvAt pUrvapadayolabhAve bhrabhAve ca dhvaMzakalA bhraMzakalA / prAGa pUrvAllambeH 'tR stR tantri' 711 (uNAdi) iti bahuvacanAdIkAre aalmbii| 'kevRGa secane' aci kevaH, tatpUrvAt 'zoMca takSaNe' ityato bAhulakAt kitIkAre pRSodarAditvAt pUrvapadAntasyAkAre keshaavii| zete:10 'zIGApa:' 506 (uNAdi) iti vaH tadAlIyate iti kvipi zevAlI / pArayatIti kvipi pAH, pAraM dadAti vici pArdAH, taM lIyate iti paardaalii| masmasetyatra 'masaica pariNAme' kvipi aci ca maso masA iti SaSThItatpuruSe masmasA, pUrvasyApyaci msmsaa| cUrNasaMvaraNayorapIti / atrAvayavinaH sUkSmAvayavibhAgazcUrNam, sarvatra apizabdo hiMsAsaMbandhadyotanArthaH / 'gut purISotsarge' tato vici kuTAditvAt guNAbhAve guvaM lunAtIti 15 kvipi taM gudhnAtIti 'mUlavibhujAdayaH' [5. 1. 144.] (iti) ke nipAtanAdUkArasya hrasvatve Api gulugudhA phalaniSpattAvityato bAhulakAdUkAre IkAre ca phalU phalI / vipUrvAdAGa pUrvAcca krINAteH kvipi RpiDAditvAllatve viklI aaklii|| kriyAsaMpattikarmasiddhyakaNTakeSvapItyatra-kriyAsaMpAdanaM pAThAdikriyAyAH phalaprAptiH, kaNTakarahito dezAdiH / vibhAgayorapItyatra vibhAgo vibhaktapratyayanimittaM guNavizeSaH / 20 auSaDityatra zrUyate, vAti, ucyate ca bAhulakAt kvibantAH sAdhavaH / devatAsaMpradAnetyatra devatAsaMpradAnaM devatAbhyaH saMpradIyamAnaM havirdravyaM dAnamAtra dAnasAmAnyaM svadhA pitRbhya iti zruteH / kathaM svadhA devatAsaMpradAne vartate ? ucyate, pitR NAmapi devatArUpatvAdadoSaH / svadhA tRptiprItItyatra tRptiH zraddhocchedaH, prItirAnandaH, pratyabhivAdanaM pratinamaskriyA / zraddhAne ityatra dharmakarmaviSayo'bhilASaH zraddhAnaM, kevAlItyatra 'kevRGa sevane' ityaci25 kevalamAlIyate kvipi kevaalii| yoge gatisaMjJeti viDAcoH kRbhvastibhireva yoge bhAvAt tadekavAkyatayA caiSAM nirdezAttadyoga eva gatitvamityarthaH / zratazca dadhAtikarotibhyAmiti / 'mRgayecchayA' [5. 3. 101] ityatra zraddhetinirdezAt tathaiva prayogadarzanAcchAstrasyAnuvAdakatvAditi zeSaH / / 3. 1. 2 / / kArikA sthityAdau // 3. 1. 3 // 30 kArikAzabdaH sthityAdAvarthe dhAtoH saMbandhI gatisaMjJo bhavati / tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / sthitimaryAdA vRttirvA, AdizabdAdyatnadhAtvarthanirdezau
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 ] bRhadavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 4-5.] gRhyate / kArikAkRtya,-sthitiM yatna kriyAM vA kRtvetyarthaH / sthityAdAviti kim ? kArikAM kRtvA,-kauM kRtvA ityarthaH / / 3 / / nyA0 sa0--kArikA-kArikAkRtyeti karaNaM kArikA bhAve ekaH, kArikA karaNaM pUrva iti vAkye'pi anena gatisaMjJAyAM 'avyayasya' [3. 2. 7.] iti SaSThyA lup, evaM sarvatra / zlokavAcinastu kArikAzabdasya satyapi dhAtusaMbandhasaMbhave prayogA- 5 darzanAt grahaNAbhAva iti / / 3. 1. 3 / / bhUSAdarakSepeDalaMsadasat // 3. 1. 4 // alaM, sat, asat ityete zabdA yathAsaMkhyaM bhUSAdarakSepeSvartheSu vartamAnA dhAtoH saMbandhino gatisaMjJA bhavanti tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyante / bhUSAmaNDanam-alaMkRtya, alaMkRtam, prItyA saMbhrama-AdaraH-satkRtya, satkRtam,10 kSepo'nAdaraH-asatkRtya, asatkRtam / bhUSAdiSviti kim ? alaM kRtvA mAkArItyarthaH, sat kRtvA, vidyamAnaM kRtvetyarthaH, asatkRtvA-avidyamAnaM kRtvetyarthaH / / 4 / / agrahAnupadeze'ntaradaH // 3. 1. 5 // antar adas ityetau zabdau yathAsaMkhyamagrahe'nupadeze cArthe gamyamAne15 dhAtoH saMbandhinau gatisaMjJau bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / agraho'svIkAraH / antarhatya, madhye hiMsitvA zatrUn gata ityarthaH / svayaM parAmarzo'nupadezo vizeSAnAkhyAnaM vaa| adaHkRtyaitatkariSyatIti cintayati / agrahAnupadeze iti kim ? antarhatvA mUSikAM zyeno gataHparigRhya gata ityarthaH / adaH kRtvA gata iti parasya kathayati 120 adaszabdastyadAdau / avyayamiti kecit // 5 // nyA0 s0-agrhaanu0| madhye hiMsitveti-antaHzabdo madhye'dhikaraNabhUte vartate parigrahe ca, tatra parigrahe pratiSedhAditaratra gatisaMjJA vijJAyate iti darzayati, vizeSAnAkhyAne cintayatItyasya sthAne kathayatIti prayogo jJeyaH / / 3.1.5 / /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 6-8.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 425 kaNemanastuptau // 3. 1. 6 // kaNe manas ityete avyaye tRptau gamyamAnAyAM dhAtoH saMbandhinI gatisaMjJe bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / tRpti:-zraddhocchedaH / kaNehatya payaH pibati / manohatya payaH pibati, tAvat pibati yAvattRptaH ityarthaH / tRptAviti kim / tandulAvayave kaNe hatvA gataH, mano hatvA gataH, 5 ceto hatvetyarthaH / / 6 // nyA0 sa0-karaNemanaH kaNateraci saptamyAM kaNe iti saptamIpratirUpakamavyayamazraddhAyAM vrtte| avyaye iti avyayaH san tRpti vakti, ata eva vRttau avyayamiti saMbhavadvizeSaNaM sUtre'vyayamityasyAkaraNAt / kaNe-manas ityete avyaye iti svarUpanirUpaNamAtrameveti, tRptAviti vyAvRtterna dvayaGgavaikalyam / / 3. 1. 6 // 10 puro'stamavyayam // 3. 1.7 // puras astam ityete avyaye dhAtoH saMbandhinI gatisaMjJe bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyete, pUrvaparyAyaH-puraHzabdaH, anupalabdhyartho'staMzabdaH / puraskRtya gataH-puraskRtam, astaMgatya punarudeti savitA-astaMgatAni duHkhAni / avyayamiti kim ? puraH kRtvA,-nagarIrityarthaH / astaM kRtvA15 kANDaM gataH-kSiptamityarthaH / sakAro'pyatra na bhavati / / 7 / / nyA0 s0-purost0| puraHkRtvetyatra purzabdaH zasi sakArAnto'styeveti na dvayaGgavaikalyam / nanvatra gatisaMjJAyAmapi gatisamAse sati syAdinivRttibhAvAt purasiti asantasya saMjJirUpasyAsaMbhavAt saMjJAyA nivRttestanimittasya samAsAdikAryasyApi nivRtteH kimavyayavizeSaNeneti ? naivaM, syAdinivRttApyekadezavikRtasyAnanyatvAt sa evAyaM saMjJIti 20 saMjJA na nivartate, yasmin vA tadrUpaM na nivarttate tatpratyudAharaNaM yathA puraH karotIti nAnArthakamavyayavizeSaNamuttarArtham / / 3. 1.7 // gatyarthavado'cchaH // 3. 1. 8 // acchetyavyayamabhizabdArthe dRDhArthe ca vartate, tat gatyarthAnAM vadazca dhAtoH sambandhigatisaMjJaM bhavati, tebhyazca dhAtubhyaH prAgeva pryujyte| acchagatya,25
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 6-11.] acchavrajya, acchody| gatyarthavada iti kim ? accha kRtvA gataH / avyayamityeva |-udkmcchN gatvA / / 8 // nyA0 s0-gtyrthvdo| atra samAsAntavidheranityatvAdata eva nirdezAd vA 'cavargadaSahaH' [7. 3. 98.] iti samAsAnto na bhavati, avateraci pRSodarAditvAd vakArasya chatve 'svarebhyaH' [1.3.30.] iti dvitve accha iti abhyAdAvarthe'vyayaM 5 nirmalAdAvanavyayam / / 3. 1.8 / / tiro'ntau~ // 3. 1. 6 // tiraH zabdo'ntadhauM vyavadhAne vartamAno dhAtoH saMbandhigatisaMjJo bhavati tasmAcca dhAtoH prAgeva pryujyte| tirobhUya, tirodhaay| antardhAviti kim / tiro bhUtvA sthitaH,-tiryagbhUtvetyarthaH / / 6 / / 10 kRgo navA // 3. 1. 10 // tiras ityavyayamantadhauM vartamAnaM kRgo dhAtoH saMbandhigatisaMjJaM vA bhavati tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / tiraskRtya, tiraHkRtya, tiraskaroti, tiraH karoti, pakSe-tiraHkRtvA / antardhAvityeva / tiraH kRtvA kASThaM gataHtiryagityarthaH / / 10 / / 15 madhyepadenivacanemanasyurasyanatyAdhyAne // 3. 1. 11 // etAni saptamyekavacanAntapratirUpakANyavyayAni anatyAdhAne'rthe vartamAnAni kRgo dhAtoH saMbandhIni gatisaMjJAni bhavanti vA, tasmAcca dhAto: prAgeva prayujyante, atyAdhAnam upazleSa Azcarya ca, tato'nyadanatyAdhAnam / madhyekRtya, madhye kRtvA, padekRtya, pade kRtvA, nivacanekRtya, nivacane kRtvA,-20 nivacane-vacanAbhAvaH, vAcaM niyamyetyarthaH, manasi kRtya, manasi kRtvA, urasi kRtya urasi kRtvA-ubhayatra nizcityetyarthaH / anatyAdhAna iti kim ? madhye kRtvA dhAnyarAzi sthitA hastinaH, pade kRtvA ziraH zete, manasi kRtvA sukhaM gataH, urasi kRtvA pANi shete| avyayamityeva / madhye kRtvA vAcaM tiSThatItyAdi / / 11 // 25
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 12-13.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 427 nyA0 s0--mdhyepde0| pranatyAdhAne iti atra 'vibhaktisamIpa' [ 3. 1. 36.1 ityanenArthAbhAve'vyayIbhAvaH, tasminnapi 'saptamyA vA' [3. 2. 4.] iti vikalpAdam bhAvAbhAvaH, tatpuruSo vaa| saptamyekavacanAntapratirUpaketyatra-pratigataM sAdRzyena pratipanna rUpaM zabdasya tattvaM zrutiryastAni pratirUpakAriNa saptamyA ekavacanaM tadantAnAM pratirUpakAriNa saptamyekavacanAntAni pratirUpakANyeSAmiti vA vigrhH| upazleSa ityatra sannipatyayoga: 5 sarvaprakAraM sAdhAraNamucyate, na tu saMyogamAtraM madhye ityAdInAM avyayatvAt pRSodarAdinipAtanAdekArAntatvamikArAntatvaM ca / nivacana ityatra tu bru go vacervA 'karaNA''dhAre' | 5. 3. 126. | iti anaTi vacanasyAbhAva iti nizabdenA'vyayIbhAve pRSodarAditvAdekAre ca nivacane iti / madhye kRtvA vAcaM tiSThatIti madhye iti aupacAriko'yamAdhAra iti vAco'natyAdhAnamasti, vacanaM hi zabdaprakAzanaphalaM na kenA'pi saha samavaiti / / 3. 1. 11 / / 10 upAjenvAje // 3. 1. 12 // ete avyaye saptamyekavacanAntapratirUpake svabhAvAdda balasya bhagnasya vA balAdhAne vartamAne kRgo dhAtoH saMbandhinI gatisaMjJe vA bhvtH| tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / upAjekRtya, upAje kRtvA, anvAjekRtya, anvAje kRtvA,-durbalasya bhagnasya vA balAdhAnaM kRtvetyarthaH / / 12 / / 15 nyA0 sa0--upAje0 / 'upa anu' ityevaM pUrvAdajaterghatri pRSodarAditvAdekAre upAje anvAje |bhgnsy vA balAdhAnamityatra zakaTasya dhuro'kSasya vA bhagnasya yatkASThamupadhIyate tadupAje anvAje iti cocyate / / 3. 1. 12. // svAmyedhiH // 3. 1. 13 // adhItyetadavyayaM svAmitve gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhigatisaMjJaM vA20 bhavati, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / caitraM grAme'dhikRtyAdhi kRtvA vA gataH,-svAminaM kRtvetyarthaH / svAmya iti kim ? cintayA grAmamadhikRtya, uddizyetyarthaH / sArthakatve upasargasaMjJakatvAt nityaM prApte pakSe pratiSedhArthaM vacanam, anarthakatve tu vidhAnArtham / prAdirupasarga iti vartate, tenopasargasaMjJApi vikalpyate iti25 kRtvAdhIti prAktve'pyaniyamaH // 13 / / nyA0 sa0--svAmye'dhiH / prAdirupasarga iti vartate iti / atra va sUtra maNDUka
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 ] bRhadvRttilaghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 14. ] plutinyAyena prAdirupasarga iti varttate, na UryAdisUtreSu tena UryAdInAM na upasargasaMjJA, tatazca UrI syAdityAdI 'prAdurupasargA,' [2. 3. 58 ] iti na Satvam / prAvatve'pyaniyama iti na kevalaM samAsa evetyarthaH / nanvadhipUrvaH karotirviniyoge varttate, tatkathaM svAmitve gamyamAna ityucyate ? satyaM viniyogo'pi cet svAmitvaviSayo bhavati / / 3. 1. 13 / / T sAkSAdAdizcvyarthaM // / 3. 1. 14 // sAkSAdAdayaH zabdAzcvyarthe vartamAnAH kRgo dhAtoH saMbandhino gatisaMjJA vA bhavanti, tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyante / sAkSAtkRtya, sAkSAt kRtvA, - asAkSAdbhUtaM sAkSAdbhUtaM kRtvetyarthaH, evaM - mithyAkRtya, mithyA kRtvA / cvyartha iti kim ? yadA sAkSAdbhUtameva kiMcit karoti, tadA sAkSAtkRtvetyeva bhavati / cvyantAnAM tu 'UrI'-[ 3. 12.] prAdisUtreNa nityameva gatisaMjJA, lavaNIkRtya 10 uSNIkRtya / sAkSAt, mithyA, cintA, bhadrA, rocanA, locanA, zramA, AsthA, agdhA, prAjaryA, prAjurA, prAjaruhA, bIjaryA bIjaruhA, saMsarpA / artheagnau, vaze, virUpane, prakapane, visahane, prasahane, pratapane / artheprabhRtayaH saptamyekavacanAntapratirUpakAH svabhAvAt nipAtAdvA / lavaNam, uSNam, zItam, udakam, Ardra m, - lavaNAdInAmetatsUtravihitagati saMjJAsaMniyoga eva 15 mAntatvaM nipAtyate / prAdus pravis, namas iti sAkSAdAdiH / / 14 / 5 nyA0 sa0 - sAkSAdAdi0 / cvyantAnAM tviti arthagrahaNAt vyantAnAM vikalpo na bhavati, sAkSAditi sAdRzyapratyakSayoH / mithyA iti loke, cintA iti mAnase vyApAre, bhadrAdayaH trayaH prazaMsAyAm, zramA iti sahArthe, AsthA iti AdarapratijJayo:, pragdhAdayaH SaT zobhArthe, prAjaryA iti rahaH samavAya- saMyoga- sAmarthyeSu, bIjaryA bIjaruhA iti20 bIjaprasavane'pi, saMsarpA iti prayojanasaMvaraNayo:, zragnau iti taikSNye, vaze iti asvAtantrye, vikapane prakapane iti ubhau vairUpye, vikapane hiMsAyAM prakapane ityanye / visahane prasahane iti utsAhe sAmarthye ca, nipAtAdva eti prAkArAntAnAM dhvanInAM nipAtanAdAkArAntatvaM, na tu prAbantatvam, lavaraNam iti rucyarthe, uSNaM iti abhibhave, zItaM iti anAdare, udakaM iti klede drave ca, Ardra iti sodakAbhinavayoH / mAntatvaM nipAtyata iti tena lavaNI- 25 kRtyetyAdau pUrvasUtravihitagatisaMjJAsanniyoge na bhavati, tathA lavaNaM kRtvA yavAgUM bhuGkta e, zItaH kRtaH, zItA kRtA, zItAH kRtAH ityAdAvabhidheyavalliGgo gatisaMjJAyA prabhAvAnmAntAbhAvaH / / 3. 1. 14 /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 15-17.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 426 nityaM hastepANAvAhe // 3. 1. 15 // hastepANAvityetau saptamyekavacanAntapratirUpakAvavyayau, saptamyantAvanavyayAvityeke, tAvudvAhe dArakarmaNyarthe gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhinau gatisaMjJau nityaM bhavataH, tasmAcca dhAtoH prAk prayujyate / hastekRtya, pAraNaukRtya,-bhAryAM kRtvetyarthaH / udvAha iti kim ? haste kRtvA kArSApaNaM 5 gataH / nityagrahaNAdvAnivRttiH // 15 // 15 prAhavaM banthe // 3. 1. 16 // prAdhvamityetanmakArAntamavyayamAnukalye vartate, taccAnukalyaM yadA bandhahetukaM bhavati, tadA bandha ityucyate, anekArthatvAdvA nipAtAnAM mukhya evAsya bandho'rthaH, tatra vartamAnaH prAdhvaMzabda: kRgo dhAtoH saMbandhI gatisaMjJo bhavati,10 tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / prAdhvaMkRtya, bandhanenAnukUlyaM kRtvetyarthaH / bandha iti kim ? prAdhvaM kRtvA zakaTaM gataH / / 16 / / nyA0 sa0--prAdhvaM bndhe| bandhahetukamiti bandhajanitamityarthaH, duSTAzvAdirhi bandhanenAnukUlye vyavasthApyate / bandha ityucyate iti kArye kAraNopacArAt, kAraNaM bandhaH, kAryamAnukUlyaM bandha evAnukUlye vartate // 3. 1. 16 / / jIvikopaniSadaupamye // 3. 1. 17 // jIvikopaniSacchabdau praupamye gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhinau gatisaMjJau bhavataH tasmAcca dhAtoH prAgeva prayujyate / jIvikAkRtya, upaniSatkRtya, jIvikAmivopaniSadamiva kRtvetyarthaH / praupamya iti kim ? jIvikAM kRtvA, upaniSadaM kRtvA gataH / / 17 / / nyA0 sa0--jIvikopaniSadaupamye jIvanaM jIvikA 'bhAve' [ 5. 3. 122. ] iti NakaH, tata ApItve ca jIvikA athavA jIvyate'nayA iti 'nAmni pusi ca' [5. 3. 121.] iti Nake jIvikA jIvanopAyaH, aupamya ityatra upamIyate'nayeti , 'upasargAdAtaH' [ 5. 3. 110.] iti aGi bhidAditvAd vA upamA, tasyA bhAva aupamya, upamAnopameyabhAvalakSaNasaMbandhaH, samAsakRttaddhiteSu saMbandhAbhidhAnamiti saMbandhe25 bhAvapratyayotpAdAt // 3.1.17 // 20
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 18.] nAma nAmnaikAthya samAso bahulam // 3. 1. 18 // nAma nAmnA sahaikArthye ekArthIbhAve sati samAsasaMjJaM bhavati bahulam, aikArthyaM ca sAmarthya vizeSaH / sa ca pRthagarthAnAM padAnAM kvacitparasparavyapekSAlakSaNaM sAmarthyamanubhUya bhavati, yathA-rAjJaH puruSo rAjapuruSaH, nIlaM ca tadutpalaM nIlotpalam / kvacit ananubhUyaiva bhavati, yathA-upakumbham, 5 kumbhakAraH, vAkyAntareNa tvarthaH pradarzyate kumbhasya samIpaM-kumbhaM karotIti / kvacinna bhavatyeva, yathA chAtrANAM paJcamaH, rAmo jAmadagnyaH iti lakSaNaM cedamadhikArazca / tena bahuvrIhyAdivizeSasaMjJAbhAve yatraikArthatA dRzyate, tatrAnenaiva samAsasaMjJA bhavati-vispaSTaM paTuH, vispaSTapaTuH, vicitraM kaTukaH; vicitrakaTukaH, evaM-viviktakaSAyaH / vyaktalavaNaH, saMpannamadhuraH, paTvamlaH,10 nipuNapaNDitaH, kuzaladakSaH, capalavatsalaH ityAdiSu guNavizeSaNasya guNavacanena samAsaH / kASThA paraM prakarSamadhyAyaka:-kASThAdhyAyakaH / dAruNamadhyAyakaHdAruNAdhyAyakaH, amAtAputramadhyAyakaH-amAtAputrAdhyAyakaH, niSThuramadhyAyaka ityarthaH, vezaM subhagamadhyAyakaH-vezAdhyAyakaH / evamanAjJAtAdhyAyakaH, ayutAdhyAyakaH, adbha tAdhyAyakaH bhRzAdhyAyakaH, ghorAdhyAyakaH, paramAdhyAyakaH,15 svadhyAyakaH, atyadhyAyaka: ityAdiSu kriyAvizeSaNasya kriyAvatA samAsaH / tathA-sarvazcarmaNA kRtaH sarvacarmINo rathaH, adya zvo vA vijAyate adyazvInA gauH, dazabhirekAdaza gRhNAti dazaikAdazikaH, UdhvaM muhUrtAdbhavam-Urdhvamauhartikam, evamaurdhvadehikam, aurdhvadamikam ; kRtaH pUrvaM kaTo'nena kRtapUrvI kaTam, bhuktapUrvI prodanam, gatapUrvI grAmamityAdiSu taddhitArthe samAsaH / tathA20 kanyeiva, daMpatIiva, vAsasIiva, rodasIivetyAdiSvivenAlup samAsaH / ekapadyaM ca samAsaphalam / tathA-bhUtaH pUrvaM bhUtapUrvaH, evaM dRSTapUrvaH, zrutapUrvaH / sarveSu caiSu vizeSasaMjJA'prAptau anenaiva samAsaH / bahulamiti ziSTaprayogAnusaraNArtham nAmeti kim ? caranti gAvo dhanamasya / nAmneti kim ? caitraH pacati / bahulavacanAdeva kvacidanAmApi samasyate,-bhAtyarko'treti bhAtyarka nabhaH, nabhasA25 sAmAnAdhikaraNyaM samAsaphalam / kvacidanAmnApi-anuvyacalat, anuprAvarSat, yad vyakarot, yat pariyanti / atra nityasaMdhyAdiH samAsaphalam, samAsasya ca
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 18.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 431 nAmatve'pi saMkhyAyAstyAdibhirevoktatvAtsyAdayo na bhavanti, padatvArthamutpannasya vA prathamaikavacanasya tyAdyantArthaprAdhAnyAt napuMsakatve lopo bhavati / samAsapradezA 'vauSThautau samAse' [1. 2. 17.] ityAdayaH / / 18 / / nyA0 sa0--nAma nAmnaikArthya0 / nanu cAtra sahagrahaNaM karttavyaM, sahabhUtayoH samAsasaMjJArtham, na ca nAmneti tRtIyayA sahayogAkSepAt 'vRddho yUnA' [ 3. 1. 124. ] " itivat ekaikasya na bhaviSyatIti vaktavyaM, yathA putreNa sahAgata iti dvayorapi tAtaputrayorAgamanena saMbandha evamekaikasya samAsasaMjJA syAt, sahagrahaNAttvekA samAsasaMjJA sahabhUtayorbhavati, doSAbhAvAt (ekaikasya samAsasaMjJetizeSaH) bhavatviti cet, yadyapi samudAyarUpavAkyavarjanAt paryudAsAt samAsasamudAyasya nAmatve doSAbhAvaH, tathApi RkpAda ityAdau samAsAnte doSaH ? satyaM, yathA pratyavayavaM vAkyaparisamAptidRSTA yathA yajJadattadevadatta-10 viSNumitrA bhojyantAmiti, na cocyate pratyekamiti pratyekaM ca bhUjikriyA samApyate, evamatrA'pi (sa) pratyekaM samAsasaMjJA satyapi nocyate, yad vA samAsa iti mahatIyaM saMjJA anvarthA vijJAyate. samasyante, saMkSipyante padAnyasminniti, samUdAyaviSayAyAM tu saMjJAyAM pUrvottarapadayorekatvena nyasanaM bhavati, tasmAt samAsa iti samudAyasyaiveyaM saMjJA vijJAyate, na pratyekamiti, sahagrahaNamantareNApi tadarthalAbhAt sahagrahaNaM na karttavyamiti / 15 __ kvaciditi yatra sarvANi satvArthAbhidhAyIni padAni bhavanti, yatra tvekamasatvArthAbhidhAyyupakumbhamityAdau tatra sAmarthyamananubhUyaiva samAso'ta Aha-kvacidityAdi / sAmarthyamanubhUya bhavatIti nanu anubhUyetyatra bhavanakriyAyAH sAmarthyavizeSaH kartA anubhavanakriyAyAstu padAni katR 'Ni iti bhinnakartR katAyAM ktvA na prApnoti ? naivaM, varttanakriyA'pekSayA tulyakartRtvaM, varttanakriyAyAstu padAnyeva katR Ni ko'rthaH-padAnAM sAmarthyamanubhUya vartta-20 mAnAnAM sAmarthya vizeSo bhavati, na ca vAcyamanubhavanakriyAyA bhavanakriyAyAzca sAmarthyavizeSa eva karteti tulyakartRtvaM, yataH parasparavyapekSA padAnAmeva saMbhavatItyanubhavanakriyAyAH padAnyeva katR gi| ananubhUyaiveti nityasamAsatvAditi zeSaH, jAmadagnya iti prathamApatyasyA'pi pautrakAryakaraNAd vRddhatvavivakSAyAM 'gargAderyaJ' [ 6. 1. 42. ] / rAjapuruSa iti nanu dvidhA vRttirajahatsvArthA jahatsvArthA ca tatrAdyAyAM rAjapuruSa ityAdau viziSTasya25 puruSasyAnayanaM ghaTate dvitIyAyAM tu puruSamAtrasya na jAtucid rAjaviziSTasya ? naitadasti, jahadapi rAjazabdaH svArthaM nAtyantAya jahAti, tadyathA takSA rAjakarmaNi pravarttamAnaH svaM takSakarma rAjakarmavirodhi jahAti, nAviruddha hasitakaNDUyitAdi, tathA rAjazabdo'pi vizeSyArthavirodhinamarthaM jahAti na tu vizeSaNatvam / athavA'nvayAd rAjaviziSTasya grahaNaM yathA campakapuTo mallikApuTa iti / sumanomAlAstIti niSThitAsvapi sumanassu30 , vyapadezo'nvayAd bhavati, tathehApi, tena rAjaviziSTasyAnayanaM na puruSamAtrasyeti, kvacidananubhUyetyatra tadayaM vastusaMkSepaH rAjapuruSAdIni zabdAntarANyeva na jAtucid rAjJaH puruSaH iti vAkyagamyo vyapekSAlakSaNo'rthastasmAt pratIyate, bhinnArthAnyeva hi etAni zabdarUpANi
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 16.] nityatvAcchabdArthasaMbandhAnAmadUraviprakarSaNa hi bAlavyutpattaye vAkyamupadarzyate, na hi ' vAkyameva samAsIbhavati, vibhakta rapi svayameva tadarthAbhAvAt yA nivRttiH sA aikAyeM ityanenAnUdyate, na tu vidhIyate / lakSaNaM cedamiti nanu adhikAro'yaM lakSaNaM vA ubhayamapi bramaH, adhikArastAvad devadattaH pacatItyatra vizeSasamAsanivRtyarthaH, anyathA hi pacatItyanena kartR sAmAnyaM yadupAttaM 5 taddevadatta ityanena kartR vizeSeNa vizeSyate iti sAmAnAdhikaraNyena vizeSaNavizeSyabhAvo'sti, nanityAdAvuttarapadAnupAdAne uttarapadopasthAnArthazca, lakSaNaM ca yasya samAsasyAnyallakSaNaM nAsti tasyedaM lakSaNaM, tena vispaSTAdIni guNavizeSaNAni guNavacanena vispaSTaM paTuH vispaSTapaTuH iti samasyante, paTavAdayaH zabdAH paTutvAdiguNayogAt mukhyatayA guNini vartamAnA api gauNatayA pATavAdAvapIti / vispaSTAdayaH paTavAdInAM10 pravRttinimittasya pATavAdevizeSaNAni, na tu dravyasyeti vispaSTamiti napusakatvaM, ata eva mukhyaM sAmAnAdhikaraNyaM nAsti iti karmadhArayatatpuruSAbhAvaH / kASThA paraM prakarSamiti kASThAzabdasya strIliGgasya kriyAvizeSaNatvAnnapusakatve 'anato lup' [ 1. 4. 56. ] bhavati, hrasvatvaM tu bAhulakAnna bhavati, somapaM kulamityatra kulasya vizeSaNatve klobatvameveti hrasvatvaM bhavatyeva / 15 Urdhvamohattikamiti UvaM muhartAdayo bhavaH kAlaH tatra bhavaH 'adhyAtmAdibhya ikaN' [ 6. 3. 78.] ikaN, saptamo cordhvamohUrtika iti nirdezAduttarapadavRddhiH / vAsasIiveti atrottarapadaprAdhAnyAt se 'avyayasya' [3. 2. 7.] iti lup / evaM dRSTapUrva iti pUrvaM dRSTA ityapi kRte nipAtanAt hrasvatvaM, tena na me zrutA, nApi ca dRSTapUrvati siddham / sAmAnyena samAsaM kRtvA pazcAd strItve vaa| caranti gAvo dhanamasyeti atra20 samAse caranti guriti syAt / nityasaMdhyAdiriti aikapadyAt 'hrasvo'pade vA' [ 1. 2. 22. ] iti hrasvavikalpApravRttenityaM yatvAdi bhavatItyarthaH, anye tvAhuH eko dvAvityAdivadukta SvapyekatvAdiSu nAmArthatvAt kevalAyAzca prakRteH prayogAbhAvAd bhAvyamatra prathamaikavacanena tasya ca 'dIrghaGa yAb' [ 1. 4. 45. ] ityanena lup 'anato lup' [ 1. 4. 56. ] iti tnmtgrhnnaayaah-pdtvaarthmiti| tyAdyantArthaprAdhAnyAditi tyAdyantasya sAdhyArtha-25 pradhAnatvAdasattvavAcitvaM asattvaM ca sAmAnyaM, sAmAnyaM ca napuMsakaM tataH 'anato lup' [ 1. 4. 56.] / / 3. 1. 18 / / sujvArthe saMkhyA saMkhyeye saMkhyayA bahuvrIhiH // 3. 1. 16 // suco'rtho vAraH, vArthoM vikalpaH saMzayo vA, sujvArthe vartamAnaM30 saMkhyAvAci nAma saMkhyeye vartamAnena saMkhyAvAcinA nAmnA sahakAryoM samAsasaMjJaM
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 20.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 433 bahuvrIhisaMjJaM ca bhavati / dvirdaza dvidazAH, trirdaza tridazAH, dviviMzatiH dviviMzAH,evaM trivizA vRkSAH, sujarthasya samAsenaivAbhihitatvAt suco'prayogaH / dvau vA trayo vA dvitrAH, tricaturAH, paJcaSAH, saptASTAH / sujvArtha iti kim ? dvAveva na trayaH / saMkhyeti kim ? gAvo vA daza vaa| saMkhyayeti kim ? daza vA gAvo vaa| saMkhyeye iti kim ? dviviMzatirgavAm / bahuvrIhipradezA 'vA 5 bahuvrIhe' [2. 4. 5.] ityAdayaH / / 16 / / nyA0 s0-sujvaarthe| vikalpaH saMzayo veti nanu vikalpasaMzayayoH ko bhedaH ? ucyate, nirNaye sati vikalpaH, yathA devadatto bhojyatAM caitro vA, yadvA vikalpe kriyApravRttiH saMzaye tu n| vikalpe kriyApravRttiryathA dvitrebhyo dehi bhojanaM, tatazca dvAbhyAM tribhyo vA dehIti vikalpo gamyate, asmin sati kriyApravRttiH, saMzaye kriyApravRttyabhAvo10 yathA puruSebhyo dehItyukta tribhyo dApitaM caturyo veti saMzete, na jAne trayazcatvAro vA AgatA iti ca saMzayaH anirNayarUpaH pratibhAsaH, nanu dvidazA ityAdau vA'rthe dvitrA ityAdau tu sannikRSTasaMkhyAbhidhAyini sujathe samAsaH kasmAnna kriyate ? ucyate, yadi neSyate tadA'nabhidhAnAt / / 3. 1. 16 / / AsannAdUrAdhikAdhyardhArdhA dipUraNaM divatIyAdyanyArthe 15 // 3. 1. 20 // Asanna, adUra, adhika, adhyardha ityetAni ardhazabdapUrvapadaM ca pUraNapratyayAntaM nAma saMkhyAvAcinA nAmnaikArthya samasyate dvitIyAdyantasyAnyasya padasyArthe saMkhyeyarUpe'bhidheye sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / AsannA dazA dazatvaM yeSAM yebhyo vA te AsannadazAH, navaikAdaza vA, evamAsannaviMzAH,20 ekonaviMzatiH, ekaviMzatirvA, AsannatriMzAH, ekonatriMzadekatriMzadvA, evamadUradazAH, adUraviMzAH, adUratriMzAH, adhikA daza yebhyo yeSu vA te'dhikadazAH, ekAdazAdayaH, adhikatvaM ca dazAnAm ekAdyapekSam / avayavena vigrahaH samudAyaH smaasaarthH| evam-adhikaviMzAH ekaviMzatyAdayaH, adhikatriMzAH ekatriMzadAdayaH, adhyardhA viMzatiryeSAM te'dhyardhaviMzAH, triMzadityarthaH, evamadhyardhatriMzAH,25 adhyardhacatvAriMzAH / ardhapaJcamA viMzatayo yeSAM te ardhpnycviNshaa:| navatirityarthaH, evamardhacaturthavizA:-saptatirityarthaH, ardhatRtIyaviMzAHpaJcAzadityarthaH / AsannAdigrahaNaM kim ? saMnikRSTA daza yeSAM te
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 20.] saMnikRSTadazAnaH / pUraNasyArdhapUrvatvavizeSaNaM kim ? paJcamI viMzatiryeSAM te paJcamIviMzatayaH UnapaJcamA viMzatayo yeSAM te UnapaJcaviMzatayaH / pUraNamiti kim ? ardhadvayA viMzatayo yeSAM te'rdhadvayaviMzatayaH / dvitIyAdyanyArtha iti kim ? aAsannA daza, adhikA dazabhiH / tathAdhikA SaSTirvarSANyasyeti vAkye'dhikaSaSTizabdayoranena dvipado bahuvrIhirna bhavati, yadi 5 syAt, samAsAnto DaH prasajyeta, na cAsAviSyate, uttareNa tu tripado bahuvrIhirbhavatyeva / adhikaSaSTivarSaH-adhikA SaSTiryeSAM varSANAmityatra tvanyArthatve'pi anabhidhAnAnna bhavati / 'ekArthaM cAnekaM ca' [3. 1. 22.] ityanenaiva siddha pratipadavidhAnaM DapratyayavidhAvetatsaMpratyayArtham, evamuttarasUtramapi / / 20 / / nyA0 s0--praasnnaaduuraa0| pUraNamabhidheyatvena vidyate yasya pratyayasya yasmin 10 vA abhrAditvAdakAre pUraNArthavihitaH pratyaya ucyate, tasya ca kevalasyAsaMbhavAttadantaH zabdastasya cArdhAdIti vizeSaNamityAha-pUraNapratyayAntamiti arddha Adiryasya sa cAsau pUraNazca, dvitIyA AdiryAsAM vibhaktInAM tA dvitIyAdayaH dvitIyAdayazca tat anyacca tasya arthaH / AsannadazA iti prA dazabhyaH saMkhyetyasya prAyikatvAdatra dazanzabdaH saMkhyAne varttate, paraM saMkhyeyena saha abhede bahuvacanaM, yadi saMkhyeyavRttinA dazanzabdenAsannA daza yeSAmityeva 15 vAkyaM kriyate, na dazatvamiti tadA saMkhyAvAcineti, vRttyaMzena niSedhAnna syAdanena samAsaH / navaikAdaza veti paryAyazca vighaTeta, yata itthaM kRte ekonaviMzatyaikaviMzatisaMkhyApratItiH, yathA dazazabdo dazatve saMkhyAne vRttastathA viMzatyAdayo'pItyAha-evamAsannavizA iti AsannadazA ityAdiSu ktAH ityanena pUrvanipAtaH siddha eva / adUradazA ityAdiSu tu 'vizeSaNasarvAdi' [3. 1. 50. ] iti saMkhyAyAH pUrvanipAto na bhavati, 'pramANIsaMkhyADDa:' [7. 3. 128.]20 iti saMkhyAyAH samAsAntavidhAnAt / adhikA daza yebhyo yeSu veti ekAdyavayavApekSayA yaddazAnAmadhikatvaM tat ekAdazAdisamudAyApekSayA'pi jJeyaM, tena adhikayoge 'adhikena bhUya saste' [ 2. 2. 111. ] iti saptamIpaJcamyoH siddhaye yacchabdena bahUnAmekAdazAdInAmabhidhAnAt paJcamIsaptamyorbahuvacanamityAha-yebhyo yeSu veti ekAdazAdiSu dazAnAmadhikatvaM kimapekSamityAha-ekAdyapekSamiti nanu tahi katharmAdhakA daza yasyetyekavacanena vAkyaM na kRtam ? 25 ucyate, bahuvacanamavayavAvayavinorabhedavivakSayA, ekAdazAdayo'vayavAH, tata upacArAdavayavasyaikasyAvayavinAM bahuvacanaM pazcAdavayave ca na vigrahaH kriyate'dhikazabdena ekAdaya AkSipyante ityeko'vayavaH daza iti dvitIyo'vayavastayovigrahaH yeSAmiti samAsArthaH, sata samadAya ekaadshaadiH| ko'rthaH ? yebhyo yeSu vA ekAdazAdisamudAyeSu ekAdyapekSayA'dhikA daza ityrthH| 30 adhikaviMzA iti avyutpanno'yamadhikazabdastena 'taddhitAka' [ 3. 2. 54. ] iti
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 21.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 435 na puvanniSedhaH, anyathA kopAntyadvArA tanniSadhaH syAt, evamadhikatriMzA ityapi / arddhapaJcavizA iti yadyapyadhyarddhasyArddhAdipUraNasya ca 'kasamAse'dhyarddhaH' [1. 4. 41.] 'arddhapUrvapadaH pUraNaH' [1. 1. 42.] ityAbhyAM saMkhyAsaMjJA'sti, tathApi pUrveNa sujvArthe saMkhyAyAH samAsasyAvidhIyamAnatvAnna sidhyatItyapAdAnaM, 'pratyayaH prakRtyAdeH' [7. 115.] iti nyAyena pUraNapratyaye maTi paJcamItyasya pUraNapratyayAntatA nArddhapaJcametyasya / tena taddhitAka' [ 3. 2. 54. ] iti na puvanniSadhaH:, ardhapaJcamI viMzatiryAsu 'pUraNIbhyastat prAdhAnye'p' [ 7. 3. 130. ] arddha paJcamyAH catasro viMzataya pUrNAH paJcamI vizatira mityarthaH / saMnikRSTadazAna iti atra 'pramANIsaMkhyADDaH' [7. 3. 128.] iti na bhavati, tatra pratipadoktasya samAsasya grahaNAt / ardhadvayA viMzatayo yeSAmiti arddha dvayaM viMzatiryAsu10 eka dazakalakSaNamarddha dvitIyaM tu dvibhAgIkRtaM kiM bhavati pnyc| adhikaSaSTivarSa ityatra adhikA SaSTirvarSANyasya iti vigrahe 'digadhikaM saMjJA' [ 3. 1. 98.] iti karmadhArayatatpuruSa iti 'puvat karmadhAraye' [ 3. 2. 57. ] ityAdinA bAdhakabAdhanArthaH puvadbhAvo bhavati, yadA tu 'AsannAdUrA' [ 3. 1. 20.] ityamunA dvipado bahuvrIhiH syAttadA 'taddhitAka' [3. 2. 54. ] ityAdinA puvaniSedhaH syAt / nanu yathA bahuvrIhiNA15 vibhaktyarthasyAbhidhAnAt SaSThyAdayo na bhavantyevaM liGgasaMkhyayorabhidhAnAt tayoryotakatvAt yAdayo na prApnuvanti / svArthikatvAt GyAdInAM samAsena abhihite'pi strItvAdau taddyotanAya bhavanti, striyAM yadvarttate nAma tasmAt GyAdayo bhavantIti hi tatrArthaH, tathA citraguriti samAsena nAmArthamAtrasya karmAdizaktirahitasyaikatvAdaya uktAstataH karmAdigataikatvapratipAdanAya vacanAni bhavanti, citragupazya citraguNA kRtamiti prathamA20 tahi na prApnoti samAsena saMkhyAyA abhidhAnAt ? naivaM, sApi na kevalA prakRtiH prayoktavyA, na ca kevalaH pratyaya iti samayAd bhaviSyati, athavA yadA citragurekatvaviziSTo nAmArthaH pratipipAdayiSitastadA vibhaktyA vinA'sau na zakyate pratyAyayitumiti prathamaikavacanaM vidheyamevaM dvitvabahutvayodvivacanabahuvacanavidhiH / / 3. 1. 20. / / 25 avya yam // 3. 1. 21 // avyayaM nAma saMkhyAvAcinA nAmnaikArthya samasyate dvitIyAdyanyArthe saMkhyeye'bhidheye sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / upa samIpe daza yeSAM te upadazAH, navaikAdaza vA, evamupavizAH, upatriMzAH, upacatvAriMzAH / yogavibhAga uttarArthaH / / 21 / / 30
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 22.] ekArtha cAmekaM ca // 3. 1. 22 // ekaH samAno'rtho'dhikaraNaM yasya tadekArtham samAnAdhikaraNam ekamaneka caikArthaM nAmAvyayaM ca nAmnA dvitIyAdyantasyAnyasya padasyArthe samasyate sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / ArUDho vAnaro yaM sa ArUDhavAnaro vRkSaH, UDhaH rathaH yena sa UDharatho'nar3avAna, upahRto balirasyai sA upahRtabaliryakSI, 5 bhItAH zatravo yasmAt sa bhItazatrurnapaH, citrA gAvo yasya sa citraguzca traH, ke sabrahmacAriNo'sya kiMsabrahmacArI, ardhaM tRtIyameSAmadhetRtIyAH, vIrAH puruSAH santyasmin vIrapuruSako grAmaH, anekaM ca-pArUDhA bahavo vAnarA yaM sa ArUDhavahuvAnaro vRkSaH, UDhA bahavo rathA anena UDhabahuratho'naDvAn / zobhanAH sUkSmajaTAH kezA asya susUkSmajaTakezaH, zobhanaM natamajinaMvAso'sya 10 sunatAjinavAsAH, saMjAtAni anteSu zitIni randhnANyasmin samantazitirandhraH, paJca gAvo dhanamasya paJcagavadhanaH, paJca nAvaH priyA asya paJcanAvapriyaH, mattA bahavo mAtaGgA yatra tanmattabahumAtaGga vanam, paJca pUlA dhanamasya paJcapUladhanaH, paJca kumAryaH priyA asya paJcakumArIpriyaH, 'nAma nAmnA0' [3. 1. 18.] iti vivakSitasaMkhyatvAdanekasya samAso na syAdityaneka-15 grahaNam / avyayaM khalvapi-uccairmukhamasya uccairmukhaH, evaM nIcairmukhaH,antaraGgAnyasyAntaraGgaH, evaM bahiraGga:-katu kAmo'sya kartu kAmaH, hatu mano'sya hatu manAH / vyadhikaraNatvAdavyayasya na praapnotiityvyyaanukrssnnaarthshckaarH| sAmAnAdhikaraNye tu 'ekArtham-' [3. 1. 22.] ityanenApi sidhyati / asti kSIramasyA astikSIrA gauH, astidhanA rAjadhAnItyAdi 120 kriyAvacanatve tvastyAdInAM 'nAma nAmnA'-[ 3. 1. 18. ] ityAdinaiva bahulavacanAt siddham ekArthagrahaNaM kim ? paJcabhirbhuktamasya / dvitIyAdyanyArtha ityeva, vRSTe meghe gataH, yathA me mAtA tathA me pitA, susnAtaM bhoH / iha kasmAnna bhavati-vRSTe meghe gataM pazya, vahiraGgAtra dvitIyAntateti / zabde kAryAsaMbhavAdarthe labdhe yadarthagrahaNaM tadanyapadArthasya yA liGgasaMkhyAvibhaktayastA yathA25 syurityevamartham / bahulAdhikArAt rAjanvatI bhUranena, prAggrAmo'smAt, paJca bhuktavanto'sya, ityAdiSu na bhavati / / 22 / /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 437 nyA0 sa0 -- ekArthaM ca0 / atra bahuvrIhereva grahaNamata Aha-ekaH samAnetyAdi / upahRta baliryakSIti pratropahRtikriyAkarmmaraNA saMbadhyamAnAyA yakSyAH saMpradAnatvamupaharaNasya dAnarUpatvAt / samAno'rtho'dhikaraNamiti yathA zrArUDho vAnaro yamityatra grArUDho'pi saH vAnaro'pi saH / citraguzcaitra iti nanu citrA gAvo yasyetyatra hi devadattArtho vizeSaNaM, citragavyo vizeSyaM, vRttau ca citragavyo vizeSaNaM, devadattArtho vizeSyaM tadetat kathamucyate ? - 5 vicitrA hi zabdazaktaya iti / nanvanyasya padasyArthAbhidhAne citraguzcaitra ityAdAva'nuprayogAnupapatti: caitrapadasya hi yAvAnarthastAvAn bahuvrIhiNA vaktavyo, dvitIyAdyanyArthe tasya vidhAnAttato gatArthatvAdanuprayogo na prApnoti, yathA cArthe dvaMdvavidhAnAd dvaMdva e cakArasyAprayogaH / [ pA0 1. sU0 22. ] naiSa doSa:, citraguzabdena tadvan mAtrasAmAnyamucyate, na tu vizeSa iti tatrAvazyaM 10 vizeSaNArthinA vizeSArthinA vizeSo'nuprayoktavyaH / citraguH kaH ? caitra iti / nanu bhavatu citrA gAvo'syetyevaM sAmAnyena samAse kRte'nyapadArthasAmAnyasya bahuvrIhiNA'bhi dhAnAd vizeSasyA'nuprayogaH / yadA tu citrA gAvo'sya devadattasyeti viziSTe'nyapadArthe bahuvrIhiH kriyate, tadA'nuprayogAsiddhi: ? naivaM yato nedamubhayaM yugapad bhavati vAkyaM samAsazca, laukike prayoge vRttivAkyayoryugapatprayogAbhAvAdekenaivArthasya pratyAyitatvA - 15 ditarAprayogAt, tatra yadA tu vAkyaM na, tadA samAsaH sAmAnyena tadA vRttiH zabdazaktisvabhAvAdanyapadArthasAmAnyamabhidhAtuM zaknoti na tu vizeSamiti / vA vikalpena nara: vane ramate 'kvacit' [ 5.1.171.] iti De vanarastasyAyamiti vA vAnaraH, zranteSu zitInIti arthakathanamidaM vigrahastu prantazitInIti, avAntaraH samAsaH kAryaH / sUkSmajaTAH kezA ityatra sUkSmA jaTA yeSAM kezAnAmiti tatastripado bahuvrIhiH, zobhanaM nataM tata: 20 sunatamajinaM vAso'syeti bahuvrIhiH, vRttau tUbhayasamAsapradarzanAya sAmAnyena vAkyamukta, anyathaikArthatvaM na syAt / paJcanAvapriya ityatrATi samAsAntAt GIrna bAdhante svArthakAH kvacidityataH akArAntAnnAmno GIvidhAnAt samAsamadhye GInaM bhavatIti nyAsakAraH, hi kathaM pUrvavIpriya ityAdi ? kazcittu madhye'pi GIpratyayamicchati / yathA me mAtA tathA me piteti me mAtetyAdyarthakathanamAtraM yAvatA me mAtA man - 25 mAteti tu vigrahaH, tato yatheti manmAtriti tatheti ca trayANAM padAnAM matpitrA saha samAsaH ( prAptaH na ca vAcyaM ekArthatvAbhAvAnna samAsa: ), yato sa eva mAtRsadRzaH sa eva matpitetyekArthatvamasti / susnAtaM bhoriti anyapadArtho'sti iti samAsaH prApnoti, atrocyate - pratyAsatteH samasyamAnayoreva padayoranyapadArthe samAso'tra tu samudAyasya tasya vAkyasya tAtparyArtho 30 nAvayavabhUtayoH padayorvAcyo'nyo'rthaM iti na bhavatyeva samAsaH, samAse hi yathAmanmAtR tathAmatpitRkaH syAt, dvitIyAdyanyArtha iti prathamA vyavacchedyA tathA vAkyArthazca tena vAkyArthe na bhavati yathA me mAtA tathA me pitA susnAtaM bhoriti etadevaM bhAvyate /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 23.] asyodAharaNasyAyamarthaH yathA kazcit kenacit pRSTaH kIdRzaH kulazIlAdinA tatra piteti ? / sAha-yathA me mAteti, athavA snAhIti kazcidaktaH sa Aha yathA me mAteti, yathA zaddhA me mAtA tathA pitApItyabhijanazuddhirapi snAnaM kiM bAhya na snAnena, tataH susnAtaM bho iti / nanu dvitIyAdyanyArtha ityatra kimarthagrahaNam ?, anyapadaM hi zabdaH, zabdasya ca kArya na saMbhavatItyartho lapsyate ? ityAha-zabde kAryetyAdi satyametat, lapsyata evArthaH kiMtu tat 5 sadravyasya saliGgasya sasaMkhyasya kRtsnasya abhidhAnaM yathA syAdityevamarthaM kRtamastryAropAbhAve iti liGgAnuzAsananirapekSam / / 3. 1. 22 / / uSTramukhAdayaH // 3. 1. 23 // uSTramukhAdayo bahulaM bahuvrIhisamAsA nipaatynte| uSTramukhamiva mukhamasya uSTramukhaH, vRSaskandha iva skandho'sya, vRSaskandhaH, hariNAkSiNI10 ivAkSiNI yasyAH sA hariNAkSI, haMsagamanamiva gamanaM yasyAH sA haMsagamanA, ibhakumbhAviva stanau yasyAH sebhakumbhastanI, evaM nAganAsoruH, candramukhI, kamalavadanA, bimboSThI, cakranitambA, pituriva sthAnamasya pitRsthAnaH, pitarIva sthAnIyamasmin pitRsthAnIyaH, ityAdi / atropamAnamupameyena sAnyavAcinA ca saha smsyte| upameyasarUpasya copamAnapadasya yathAsaMbhavaM lopaH-kaNThe15 sthitA ityalupsamAsaH / tataH kaNThesthitAH kAlA yasya sa kaNThekAla:, evamurasisthitAni lomAnyasyorasilomA, evamudaremaNiH, vahegaDuH ityAdiSu saptamIpUrvapadaM samAnAdhikaraNaM samasyate uttarapadasya ca lopH| vyadhikaraNo vA kaNThekAlAdiSu bahuvrIhiH / kezasaMghAtazca DA asya kezacUDa: suvarNavikAro'laMkAro'sya suvarNAlaMkAraH ityAdiSu saMghAtavikArApekSayA SaSThayA2c samastaM samAnAdhikaraNaM samasyate uttarapadalopazca / kezasaMghAtacUDaH, suvarNavikArAlaMkAraH ityapyanyaH / tathA prapatitAni parNAnyasya praparNaH, pratitaparNaH, prapalAzaH, prapatitapalAzaH / udrazmiH, udgatarazmirityAdiSu prAdipUrvaM dhAtujaM padaM samasyate tasya ca vikalpena lopH| tathA avidyamAnaH putro'sya aputraH, avidyamAnaputraH ityAdiSu naJpUrvamastyarthaM padaM samasyate tasya2. ca vA lopaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 23 / / nyA0 s0-ussttrmukhaadyH| upamAnamupameyena samasyamAnaM na ekArthatAM bheje sa eva candrastadeva mukhaM na bhavatyato bhinnasUtram / sAmAnyavAcinA ceti sAdhAraNadharma
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 24-25.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 436 vAcinAvasthAnAdinA rUpeNetyarthaH, AdipadAd gurusthAnamiva sthAnamasyetyAdi / vahegaDuriti gaDazabdasyokArAntatvAt pustvam, nyAsakArastu klIbatvamapi, tathA eSu gamyamAnArthatvAd dvitIyamukhAdi zabdAprayogaH, mandamativyutpAdanAyedamucyate, na hi vAkyopamardaina samAso vidhIyate nityatvAcchabdAnAM puruSaprayatnanirvA hi zabdAH, na hi yena prayatnenoSTramukhazabdo nirvaya'te tenaivoSTramukhamivetyAdiko'pi bhinnAdhikaraNaprayatnatvAd 5 bhinnAvaitAviti, ata evocyate'nAdizabdapravAha iti| anuvAdakaM ca smRtizAstraM na vidhAyakamatiprasaGgAcca, anyathA dadhnA upasikta prodano dadhyodanaH, guDena mizrA dhAnA guDadhAnA ityAdau samAse' zyamAnAnAmupasikta ityAdInAM lopArthaM yatnaH karttavyaH syAttasmAdvRttiviSaye dadhizabda upasiktArthavRttiguMDazabdo mizrArthavRttiriti vAkyenopadaya'te / / 3. 1. 23 / / 10 sahastena // 3. 1. 24 // saha ityetanAma tulyayoge vidyamAnArthe ca vartamAnaM teneti tRtIyAntenanAmnA'nyapadArthe samasyate sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / tulyayoge-saha putreNa saputra AgataH, sanchAtra AgataH,-Agamanamubhayostulyam, vidyamAnArthesahakarmaNA vartate sakarmakaH, evaM salomakaH, sapakSakaH, sadhanaH, samadaH, sadarpaH, 15 savidyaH,-vidyamAnatAtra sahArtho na tulyayogaH / saha iti kim ? sAkaM sArdhaM satrA amAputreNa / bahalAdhikArAta vidyamAnArthe kvacinna bhavati / sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati gardabhI, sahaiva dhanena bhikSAM bhramati / prathamAntAnyapadArthArtha prArambhaH / evamuttaratrApi / / 24 / / nyA0 sa0--sahastena-teneti tRtIyAntapratirUpakAnnipAtAt tRtiiyaa| na tulya-20 yoga iti-nanu tulyayogavidyamAnArthayoH ko bhedaH ? ucyate, kriyAguNadravyairubhayoH sadRzaH saMbandhastulyayogaH, vidyamAnArthatA tu na tathA, tathAhi-sakarmakAdAtmanepadamityukta yatha dhAtorAtmanepadaM bhavati, na tathA karmaNo'pi, tathA salomako bhojyatAmiti yathA devadatto bhojyate, na tathA lomAnyapi, tathA sapakSaka: khago hata ityatra yathA pakSI hato, na tathA pakSA apoti bhAvaH / kvacinna bhavatIti tulyayoge tu bhavatyeva / vahati gaIbhIti atra23 . tatputrANAmastitvameva vivakSitaM, na tu vahana kriyeti vidyamAnArthatA / / 3. 1. 24 / / dizo rUDhayAntarAle // 3. 1. 25 // rUDhayA dizaH saMbandhi nAma rUDhaya va dizaH saMbandhinA nAmnA'ntarAle'nya
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 26.] padArthe'bhidheye samasyate sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / dakSiNasyAzca / pUrvasyAzca dizoryadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dik, evaM pUrvottarA, uttarapazcimA, dakSiNapazcimA, 'sarvAdayo'syAdau' [3. 2. 61.] iti pUrvapadasya puMvadbhAvaH / kathaM pazcimadakSiNA, pshcimottraa| karmadhArayo'yam / bahuvrIhau hi sarvanAmnaH pUrvanipAtaH syAt / rUDhigrahaNaM yaugikanivRttyartham / tenendrayAzca 5 kauberyAzca dizoryadantarAlamiti vAkyameva / / 25 / / nyA0 sa0-dizo rUDhayA0-dizi vartamAnA nityastrIliGgA eveti 'parataH strI puvat' [3. 2, 46.] na prApnotIti sarvAdayo'syAdAvityuktam / ye punardizi dRSTAH zabdAsteSAM strItde parataH strIti bhavati vAcyaliGgatvAt / samAsastvanena bhavati rUDhigrahaNAt / antarAlasyAnyapadArthatve'pi prathamAntatvAt 'ekArthaM ca' [ 3. 1. 22. ] 10 ityanena na prApnotIti vacanaM kajabhAvArthaM ca, kathamiti cet ? ucyate, 'zeSA vA' [7.3. 175.] ityatra hi zeSa sAmAnyavihite bahatIhau na tvanyasminniti vyAkhyAnAta atha anya padArthatvAdidamapi na karttavyaM syAt, dvitIyAdyanyArtha iti dvitIyAdigrahaNamakRtvA'nyapadArtha iti kRte sAdhyasiddheH, aniSTaviSayaparihArastu bahulagrahaNAd bhaviSyati, tasmAdidaM sUtra kajabhAvArthameva, evaM 'sujvArthe' [ 3. 1. 16. ] ityAdisUtratrayamapi / / 3. 1. 25 / / 15 tatrAdAya mithastena prahRtya sarUpeNa yuddhe'vyayIbhAvaH // 3. 1. 26 // tatreti, saptamyantaM nAma, mitha AdAyeti kriyAvyatihAre, teneti tRtIyAntaM, mithaH prahatyeti kriyAvyatihAre, sarUpeNa samAnarUpeNa nAmnA yuddhaviSaye'nyapadArthe samasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / kezeSu ca20 kezeSu ca mitho gRhItvA kRtaM yuddhaM kezAkezi, evaM kacAkaci, bAhUbAhavi, daNDairdaNDaizca mithaH prahRtya kRtaM yuddhaM daNDAdaNDi, evaM yaSTAyaSTi, muSTAmuSTi, asyasi / tatreti teneti ca kim ? kezAMzca kezAMzca gRhItvA kRtaM yuddham, mukhaM ca mukhaM ca prahRtya kRtaM yuddham / prAdAyeti prahatyeti kim ? kezeSu ca kezeSu ca sthitvA kRtaM yuddhaM gRhakokilAbhyAm, daNDaizca daNDaizcAgatya kRtaM25 yuddhametAbhyAm mitha iti kriyAvyatihAraH kim ? kezeSu ca kezeSu ca gRhItvA yuddhmnen| sarUpeNeti kim ? haste ca pAde ca gRhItvA kRtaM yuddham / yuddha iti kim ? haste ca haste ca gRhItvA kRtaM sakhyam, yuddha iti viSaya
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 27.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 441 nirdezAt yuddhopAdhikAyAmanyasyAmapi kriyAyAM bhavati-bAhUvAhavi vyAsajetAmiti / avyayIbhAvapradezAH 'amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH' [3. 2. 2.] ityAdayaH / / 26 // nyA0 sa0-tatrAdAya0 / kAkAkSigolakanyAyena mithaH pratyekamabhisaMbandhyate, ata eva sUtre madhye paThitaH / prahRtyeti iti zabdo vAkyasvarUpaparAmarzArthaH, sa ca pratyekaM 5 saMbadhyate, tatrAdAya mitha iti mithastena prahRtyeti / avyayIbhAvasaMjJa iti nanu 'saMjJA saMjJAntarabAdhikA na' iti nyaayaa| bahuvrIhisaMjJApyastu ? naivaM, dviguzceti cakArakaraNAd dvitIyA saMjJA n| nanu yuddhakriyAyAmevAyaM samAsaH sa cAnyapadArtha iti 'ekArthaM ca [3. 1. 22.] iti bahuvrIhiNava siddhayatIti kiM saMjJAntareNa ijantazca, paramadaNDAdaNDoti padAntareNa samAsavyudAsArthaM tiSThadgvAdiSu paThanIyaH, tasya ca avyayatvaM kimanena, na ca10 anyapadArthasya prathamAntatvAt kathaM tena samAsa iti vAcyaM, kezAnAM ca kezAnAM cAnyo'nyasya grahaNaM yasmin yuddhe iti vigrahAt, dvitIyAdigrahaNaM vA bahuvrIhividhAnasUtre na vidhAsyAmaH ? ucyate, ekazeSabAdhanArthaM, tathAhi kezeSu ca kezeSu ca gRhItvA yuddha, daNDaizca daNDaizca prahRtya yuddhaM, grahaNapraharaNe ca sahavivakSitatvAt rUpatvAdekazeSaprAptau vacanasAmarthyAt samUhAnyathA'nupapattyA samUhaviSayayA'nayA'vyayIbhAvasaMjJayA'navakAzayA bAdhyate, pUrveNa tu15 bahuvrohAvekazeSo na zakyeta bAdhitumanyatra sAvakAzatvAttasya / vRkSA iti dvaMdvavat / kezAkezIti nanvanyacikISitAyAH kriyAyA anyena karaNaM kriyAvyatihAraH, tatazca yadekena kezagrahaNamakAri tata aparona vidhatte paracikIrSitamiti. kriyAvyatidvAro nAstIti kathaM samAsaH ? ucyate, evamatrApi kezeSu ca sthitvetyatra kezeSu ca sthitvetIjeSu ityarthaH / kezeSu ca kezeSu ca gRhItvA yuddhamaneneti, ekazca sakeza: anyazca muNDo'to na mithobhAvaH / 20 haste ca pAde ca gRhItveti yadA tu hastazca pAdazceti kRtvA 'prAriNatUryAGgANAm' [ 3. 1. 137. ] ityekatve hastapAde ca hastapAde ca mitho gRhItvA kRtaM yuddhamiti kriyate, tadA hastapAdAhastapAdIti bhavati / vyAsajetAmiti bAhvozca bAhvozca mitho gRhItvA vyAsaGgaH kRtaH, kriyAvyatihAre AtmanepadaM hyastanI AtAm vyAsaGgakRtavantAvityarthaH roSAvezAdAbhimukhyena kaucitpANigrAhaM raMhaso vopayAntau / hitvA hatImallavanmuSTighAtainantau bAhAbAhavi vyAsajetAm / / 1 ||maaghe|| 3. 1. 26 / / 25 nadIbhirnA mina // 3. 1. 27 // nadIvAcibhirnAmabhirnAma samasyate, nAmni saMjJAyAmanyapadArthe, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / unmattA gaGgA yatra sa unmattagaGgaM dezaH,
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 28-26.] evaM lohitagaGgam, tUSNIgaGgam, zanairgaGgam, imAni dezanAmAni / ' nadIbhiriti bahuvacananirdezAt tadvizeSANAM svarUpasya ca grahaNam / nAmnIti kim ? zIghragaGgo dezaH, anya padArtha ityeva ? kRSNA cAsau veNNA ca kRSNaveNNA, evaM zuSkatApI / / 27 / / nyA0 sa0-nadIbhirnAmni / zanairgaGgamiti zanaryogAt gaGgA'pi zanaiH sA vidyate / yatra / svarUpasya ca grahaNamiti uttarasUtre paJcanadamityatra svarUpagrahaNAcca paryAyANAM srotasvinonimnagAsindhuprabhRtInAM na grahaH / / 3. 1. 27 // saMkhyA samAhAre // 3. 1. 28 // anyapadArtha iti nivRttam / saMkhyAvAci nAma nadIvAcibhirnAmabhiH saha samasyate, samAhAre gamyamAne, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / 10 dvayoryamunayoH samAhAro dviyamunam, evaM triyamunam, paJcanadam, saptagodAvaram, atrAvyayIbhAvatve samAsAnto'mbhAvazca siddho bhavati / samAhAra iti kim ? ekA nadI ekndii| dvIrAvatIko dezaH, dvigubAdhanArthaM vacanam / anye tu pUrvapadaprAdhAnye'vyayIbhAvaH-godAvarINAM saptatvaM saptagodAvaram, samAhAre tu dvigurevetyAhuH, saptAnAM godAvarINAM samAhAraH saptagodAvari, digodAvari15 ityAdi / / 28 / / nyA0 sa0-saMkhyA samA0 / nivRttamiti samAhAre iti bhaNanAt, ubhayapadapradhAnaH samAso'nena vidhIyate, samAhAra iti kimiti samAhRti vinA dvIrAvatIko deza ityAdau dvigoriva bahuvroherapi bAdhakaH syAt / dvigubAdhanArthamiti nanu tarhi tasya kvAvakAza: ? satyaM, nadInAmno'nyatra / godAvarINAM saptatvamiti A dazabhyaH saMkhyA saMkhyeye varttate 20 ityasya prAyikatvAd vRttiviSaye dvayAdayaH saMkhyAne'pi vartante / saptagodAvarIti, anyastu sarvo napusakatve 'klIbe' [2. 4. 67.] iti hrasvaH, evaM dvigodAvari / / 3. 1. 28 / / vaMzyena pUrvArtha // 3. 1. 26 // vidyayA janmanA vA prANinAmekalakSaNasaMtAno vaMzaH, tatra bhavo vaMzyaH, sa ihAdyaH kAraNapuruSo gRhyate, tadvAcinA nAmnA saMkhyAvAci nAma samasyate,25 pUrvasya padasyArthe'bhidheye'vyayIbhAvazca samAso bhavati / eko munirvaMzyo
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 30. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 443 vyAkaraNasya ekamuni vyAkaraNasya evaM dvimuni vyAkaraNasya, trimuni vyAkaraNasya / yadA tu vidyayA tadvatAmabhedavivakSA tadaikamuni vyAkaraNaM, dvimuni vyAkaraNamityAdi sAmAnAdhikaraNyaM bhavati, sapta kAzayo vaMzyA rAjyasya saptakAzi rAjyasya, evaM trikozalaM rAjyasya, ekaviMzatibhAradvAjaM kozalasya / pUrvArtha iti kim ? dvau munI vaMzyAvasya dvimuni, dvimunikaM 5 vyAkaraNam, dvimunirAgataH / anyapadArthe bahuvrIhireva / anye tu pUrvArtha iti vizeSaM necchanti, tanmate - ekazcAsau munizrcati karmadhArayaprasaGga, dvau munI samAhRtAviti dviguprasaGge, eko munirvaMzyo'syeti bahuvrIhiprasaGga cAvyayIbhAva eva samAso bhavati / / 26 / / nyA0 sa0 - vaMzyena0 / sa ihAdya iti nanu vaMze bhavA iti vyutpattyA saveM'pi pAThakA: 10 kArakAzca kathaM na labhyante, prAdya eva kathaM gRhyate ? ucyate, 'gauraNamukhyayo:' iti nyAyAt / ekamuni vyAkararaNasyeti eko munirvaMzya etAvAneva vigrahaH, vyAkaraNasyetyetattu bhinnapadamato'nyapadArthAbhAvAnna bahuvrIhiH, pUrvapadArthaprAdhAnyAcca yathAkramamekavacana dvivacana-bahuvacanAni teSAM ca 'anato lup' [ 3. 2. 6. ] prabhedavivakSAyAmanenaiva samAsaH paraM vyAkaraNAt prathamA bhavati ayaM vizeSaH / sapta kAzaya iti kAze rAjJo'patyAni 'dunAdi' [ 6.1.118] 15 iti ya: 'bahuSvastriyAM' [ 6. 1. 124. ] lup / ekaviMzatibhAradvAjamiti bharadvAjasyeme ityeva kAryaM 'tasyedam' [ 6. 3. 160. ] ityaN, apatye tu bidAdyatro 'yatritra:' [ 6.1.54 ] iti bahuSu lopaH syAt, yadyapyatraikaviMzatizabdasya vizeSalakSaNenaikatvaM tathApi pUrvapadArthasyaikavizatizabdavAcyasya bahutvAd bhAradvAjA iti bahutvameva zabdazaktisvAbhAvyAt / Agata iti tra grantha iti gamyate, anyathA vaMzya iti vizeSaraNaM na ghaTate / / 3. 1. 26 / / 20 pAremadhye'gre'ntaH SaSThyA vA // 3. 1. 30 / / pAreprabhRtIni nAmAni SaSThyantena nAmnA saha pUrvapadArthe vA samasyante'vyayIbhAvazca samAso bhavati, tatsaMniyoge cAdyAnAM trayANAmekArAntatA nipAtyate / pAraM gaGgAyAH pAregaGgam, pArasamudram, madhyaM gaGgAyAH madhyegaGgam, madhyesamudram, agraM vanasya zragrevaraNam, agresenam, antargire: 25 antargiram, antargiri / vAvacanAtpakSe SaSThIsamAso'pi bhavati, gaGgAyAH `pAram gaGgApAram, gaGgAmadhyam, vanAgram, giryantaH / SaSThyati kim ? pAraM zobhanam / / 30 / /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 31.] nyA0 sa0-pAremadhye0 / samAse nipAtayiSyamANakArAntAnAmidamanukaraNam / pAraM gaGgAyA iti vigrahaH, digmAtrametat gaGgAyAH pAramityapi kRte pAregaGgamiti bhavatyeva 'prathamoktana' [ 3. 1. 148. ] ityataH / pAregaGgamiti nanu ekArAntatAnipAtanaM kimarthaM bahulavacanAdalupyapi siddhayati ? naivaM, sidhyati yadA pAraM gaGgAyA iti, saptamI yadA tu pAre gaGgAyAH kRtamityAdau saptamyarthAbhAvAt saptamyA abhAvAnna siddhyati / vAvacanAditi nanu / 'nityaM pratinAlpe' [3. 1. 37.] iti nityagrahaNalabdhayA vibhASayaiva sarvatra pAraM gaGgAyA ityAdau vAkyasya siddhatvAttatpakSe ca gaGgApAramiti SaSThIsamAsasyA'pi siddhevicanamatiricyate, na ca SaSThIsamAse prApte'vyayIbhAvasyArambhAttasyA'pi bAdhA syAditi vAcyaM, yato vibhASAdhikArAd vikalpenA'sya bAdhanAt SaSThIsamAsasiddhestasyA'pi vikalpena vidhAnAi vAkyasya siddhiH ? 10 ___ ucyate, vikalpasyAvacane pUrvakAyavadaMzisamAsavimukta pakSe yathA SaSThIsamAso na bhavati kiMtu vAkyameva, evamatrA'pi na syAt / kiM punaH kAraNamaMzisamAsena mukta SaSThIsamAso na bhavati ? ucyate, samAsataddhitAnAM vRttirvikalpena vRttiviSaye nityaivApavAdapravattiH, iha punaH vAvacanenaikena vattevibhASA apareNa vattiviSaye'pavAdavikalpaH, ayaM vastvarthaH iha vAkyenAbhidhAne prApte vRttirArabhyamANA vAkyasya bAdhikA prApnoti iti15 vikalpena pakSe tasyAbhyanujJAnaM kriyate, tatrApavAde'pi vikalpena vidhIyamAne vikalpo vAkyasyaivAbhyanujJAnaM karototyutsargasya nityameva bAdhena bhAvyaM, tatra vA grahaNenotsargo'pi pakSe'bhyanujJAyata iti trarUpyaM siddhyatIti, idameva vAvacanaM 'vodazvitaH' [ 6. 2. 144. ] iti ca jJApakamutsargo bhavatoti, vA iti pratyeka saMbadhyate, tena yatra SaSThIsamAsaH prApnoti, tatrAnujJAyate / giryantaH ityatra tu 'tRptArtha' [ 3. 1. 85. ] ityAdinA niSiddho'pi20 vAvacanAd vidhIyate // 3. 1. 30 // yAvadiyattve // 3. 1. 31 // iyattvamavadhAraNam-tasmin gamyamAne yAvaditi nAma nAmnA samasyate, pUrvapadArthe'vyayIbhAvazca samAso bhavati / yAvantyamatrANi yAvadamatram, yAvAnodano yAvadodanam, yAvAnavakAzo yAvadavakAzam,-atithIn bhojaya 125 yAvantyamatrANIti nitiparimANenAmatrAdinA tAvanta iti atithiparimANamihAvadhAryate / iyattva iti kim ? yAvaddattaM tAvadbhaktam, kiyadbhaktamiti nAvadhArayati / yAvadityavyayamanavyayaM ceha gRhyate / avyayamevetyanye // 31 // ___ nyA0 sa0-yAvadiyatve / iyatAM paricchinnasaMkhyAnAmiyato vA paricchinnapari-30.. mANasya bhAva iyattvaM tasmin / yAvantoti avyaye tu yAvadamatrANIti kAryam /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 32.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 445 yAvadamatramiti pUrvArthapradhAnatvAdavyayatve siH, anavyayatve tu jas samAsAt / yAvaddattamiti asamastamidam, ata eva tAvadityupAdIyate, samAse hi guNIbhUtatvAttAvadityasyopAdAnAbhAvaH syAdyathA yAvadamatramityatra / / 3. 1. 31 / / paryapAbahiraca paJcamyA // 3. 1. 32 // paryAdIni nAmAni paJcamyantena nAmnA sahaikArthye pUrvapadArthe'bhidheye 5 samasyante sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / pari trigartebhyaH paritrigartam, apatrigartebhyaH apatrigartam, prA grAmAt prAgrAmam, bahirgAmAt bahirgAmam, prAg grAmAt prAgrAmam, pratyaggrAmAt pratyaggrAmam, apAggrAmAt apAragrAmam, udag grAmAt udaggrAmam vRSTo meghaH / paryAdisAhacaryAdaJcatithUnalubanto'vyayaM gRhyate, teneha na bhavati-prAG grAmAt caitraH / pratipadavihitAyAzca paJcamyA 10 grahaNAdihAvyayIbhAvo na bhavati-apagataH zAkhAyAH apazAkhaH / paJcamyeti kim ? pari vRkSaM vidyotate vidyut, yadatra mAM pari syAt / / 32 / / nyA0 sa0-paryayAGa / paJcamyA prahaNAditi nanu paJcamIgrahaNaM kimarthaM tadantareNA'pi viziSTapaJcamIpratipattestathAhi- apaparizabdo parasparasAhacaryAd varjanAthauM grahISyete, tadyoge ca paJcamyeva vihitA, AGa zabdo'pi GidatropAttaH, vAkyasmaraNayostu15 GittvAbhAvAdISadAdiSu caturvartheSu vartamAno grAhyaH, tatrApISadartha 'pAGalpe' [3. 1. 46.] iti paratvAttatpuruSavidhAnAt pArizeSyAnmaryAdAbhividhyarthavRttergrahaNam, bahirgato grAmAdityAdAvapAdAnapaJcamyantAdasAmarthyAnna bhaviSyati |praaggraam ityAdau ca pUrvapadArthaprAdhAnya eva sati saMbhave'vyayIbhAvasya vidhAnAt samAsAbhAva iti paJcamyantenaiva samAsasya siddhatvAt kiM tadupAdAneneti ata Aha- paJcamyeti kimiti 'lakSaNavIpsyetthaMbhUte'20 [ 2. 2. 36 ] ityadhikRtya 'bhAgini ca' [2. 2. 37] ityanena pariyoge dvitIyA, tayA saha maabhdityrthH| athAtra varjanArthaparigrahaNAcca na bhaviSyatIti cetahi nyAyAnavAdakameva paJcamIgrahaNaM bhavati / paritrigarttamiti paJcamyarthapradhAnAt prathamA, kriyAvizeSaNatvavivakSAyAM tu dvitIyA yathA AmekhalaM saMcaratAmityatra evaM sarvatra / prAGa grAmAccaitra iti yadA gamanArthasyAJcate:25 kvipi karmaNi SaSThI tadA prAGa grAmasyetyapi prayogo bhavati, ko'rthaH ? gacchangrAmamityarthaH / pratipadavihitAyAzceti lakSaNapratipadoktayoriti nyAyAt / apazAkha iti na ca vAcyaM zAkhAyA apena saha saMbandhAbhAvAdeva na bhaviSyati samAsaH, yato gatArthasyApenaivAbhidhAnAdastyapena zAkhAyAH saMbandha iti, na ca paratvAt 'prAtyava' [ 3. 1. 47 ] iti tatpuruSaNAsya bAdhA iti vAcyaM, tatrAnyagrahaNAt / / 3. 1.32 / / 30
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 33-34.] lakSaNenAbhipratyAbhimukhye // 3. 1. 33 // lakSaNaM cihnam, tadvAcinA nAmnA Abhimukhye vartamAnAvabhipratItyaikArthya sati pUrvapadArthe'bhidheye samasyete'vyayIbhAvazca samAso bhavati / abhi agnimabhyagni, pratyagni-pratyagni zalabhAH patanti,-agni lakSIkRtyAbhimukhaM patantItyarthaH / lakSaNeneti kim ? sra gghnaM prati gataH-pratinivRtya punaH 5 sra gghnamevAbhimukhaM gata ityarthaH / abhipratIti kim ? yenAgnistena gataH / prAbhimukhya iti kim ? vRkSamabhi vidyotate vidyut / pUrvapadArtha ityeva ? abhimukho'Gko yAsAM tA abhyaGkA gAvaH / / 33 / / nyA0 s0--lkssnnenaa| abhiprapanno mukhamabhimukhastasya bhAvaH karma vA patirAjAnta' [7. 1. 70.] iti ghyaNa Abhimukhyam / pratyagnimiti vaicitryArthaM sasandhi vAkyam / 10 abhyagnoti atrAgninA zalabhapAto lakSyate ityagnirlakSaNaM bhavati, tasya cAbhipratibhyAmAbhimukhyaM pratipAdyate, agnau hi zalabhAH saMmukhA eva patanti, nanu lakSIkRtya ityayukta lakSaNokRtyeti bhaNanIyaM na lakSIkRtyeti ko'rthaH, agniM lakSaNatvena lakSyokRtyetyarthaH / ko'rtho darzanakriyA'pekSayA'gnirlakSyaH patanakriyApekSayA lakSaNaM yataH pUrvaM pazyanti tataH patanti, avyayIbhAvAt kriyAvizeSaNatvAdutpannasyAmo lup / stra gghnaM prati gata iti15 pratigatasya madhye pratizabdo'rthavAnasti iti tenA'pi saha saMbandho'stIti samAsaH syAt / punaH sragghnamiti atra pratigato'yaM devadattaH ko'rthaH ? abhimukhaM gata ityarthaH, kiM kRtvA ? punarapi nivRtya iti, atra sra gghnAdanyannagarAntaraM gantukAma: pathi vyAmohAttameva pratyAgata iti nAsti gamanaM prati sa gghnasya lakSaNatA, yaduddizya hi gamanaM kriyate tallakSaNaM bhavati, atra tu vyAmohAdevetthaM gataH, gatakriyApekSayA ca sa gghnasya karmatvam yenA'gnistena20 gata iti yenatenau pratyathauM, agnirityubhayatrA'pi saMbandhanIyaM yenA'gnirgatastenA'gnirgata ityudAharaNadvayaM draSTavyaM, gato devadattaH kimatra lakSaNaM yenA'gniH agnirlakSaNamityartha, evaM tenA'gniriti bhinna ca yathA ekamevedamudAharaNamityarthaH, gata iti lakSyaM teneti lakSyasya dyotakamagnirlakSaNaM yeneti lakSaNasya dyotakamiti lakSyalakSaNabhAvaH / / 3. 1.33 / / daiya'nuH // 3. 1. 34 // 25 anu ityetanAma dairghya AyAmaviSaye yallakSaNaM tadvAcinA nAmnaikArthya sati pUrvapadArthe'bhidheye samasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJaH / anu gaGgAM dIrghA anugaGga vArANasI, gaGgAyA lakSaNabhUtAyA AyAmena vArANasyA
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 35-36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH AyAmo lakSyate, evamanuyamunaM mathurA / vidyotate lakSaNenetyeva vidyut / mAbhUt / / 34 / / [ 447 dairdhya iti kim ? vRkSamanu lakSyeNa vArANasyAdinA nyA0 sa0 - dairghye'nuH / vRkSamanuvidyotata iti / atra vRkSo vidyotanasya lakSaNatvena vivakSyate na dairghyasyeti / / 3. 1. 34 / / 5 samIpe // 3.1. 35 // anu ityetannAma samIpe'rthe vartamAnamarthAt samIpivAcinA sahaikArthya sati pUrvapadArthe'bhidheye samasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJaH / anu vanasya anuvanamazanirgatA, anunRpaM pizunA: anoravyayatvAt 'vibhaktisamIpa'[ 3. 1. 36. ] ityAdinaiva samAse siddhe vikalpArtham, tena vAkyamapi bhavati 10 pRthagvacanaM lakSaNenetyasya nivRttyartham / / 35 / / nyA0 sa0 - samIpe / samopazabdo'vyutpannaH varNAnupUrvInirjJAnArthaM ca saMgatA Apo yatreti / anuvanamaza nirgateti samAsAccAtra gamana kriyAkarmabhUtasAmIpyAbhidhAyakAt pramo'mbhAvaH, saptamI vA / nivRttyarthamiti pUrve tu pratrA'pi lakSaNenetyanuvarttayanti, yadutpalaH / anuzabdaH samIpasamopinorlakSyalakSaNa saMbandha dyotakastathA hi vanasAmIpyagatAyA azanervanaM 15 lakSaNam / / 3. 1. 35 / / tiSThadigvatyAdayaH // / 3. 1. 36 // tiSThadguprabhRtayaH samAsazabdA avyayIbhAvasaMjJA bhavanti, yathAyogamanyapadArthe pUrvapadArthe cAbhidheye / tiSThanti gAvo yasmin kAle garbhagrahaNAya dohAya vAhAya vatsebhyo nivAsAya jalapAnArthaM vA sa kAlastiSThadgu, vahanti 20 gAvo yasmin kAle sa kAlo vahadgu, Ayanti gAvo yasmin sa kAla AyatIgavam,, - atra pUrvapadasya puMvadbhAvAbhAvaH samAsAntazca nipAtanAt ete'nyapadArthe kAle / tathA-khale yavA yasmin sa kAlaH khaleyavam, khalebusam, nipAtanAtsaptamyA alup lUnayavam, lUyamAnayavam, pUnayavam, pUyamAnayavam, saMhRtayavam, saMhriyamANayavam, saMhRtabusam, saMhriyamANa busam, - ete prathamaika-25 vacanAntA evAnyapadArthe kAle / deze'pItyanye-tena khaleyavaM pazya, khaleyavena
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 36. ] kRtam, khaleyave kRtam ityAdayaH prayogA sAdhavaH, dvitIyAdivibhaktyantA ete sAdhava ityanye / nAbheradhaH pradhonAbham nipAtanAdat samAsAntaH, pUrvapadArthapradhAno'yam / tathA - samatvaM bhUmeH samabhUmi, evaM samapadAti, pakSe pUrvapadasya mAntatvamapi nipAtyate - samabhUmi, samaMpadAti / etau dezakAlabhAveSvanyapadArtheSvityanye, uttarapadArthaprAdhAnye tu samA bhUmiH samabhUmiH 5 samapadAtiriti karmadhAraya eva / tathA - zobhanatvaM samasya zobhanatvaM samAyA: zobhanA samA yatra suSamam, evaM viSamam niSSamaM, duSSamam, aparasamam / uttarapadArthaprAdhAnye tu tatpuruSa eva / zobhanA samA suSamA / zobhane same samazabdenAvyayIbhAva ityanye, tathA - samAyA zrAyatItvam prAyatI samA yatra yatI sameti vA prAyatIsamam, evaM pApasamam, puNyasamam, samazabdena 10 tRtIyAsamAsa ityanye / AyatyA samam - prAyatIsamam / evaM pApasamam, puNyasamam, tathA prakRSTatvaM cAhnaH prAha raNam nipAtanAdahlAdezaH, evaM praratham, pramRgam, pradakSiNam / kAlabhAvalakSaNe'nyapadArthe'pItyanye,-prakrAntamaharasmin prAha maNam, pragatA rathA asmin praratham, pranaSTA mRgA asmin pramRgam, prakRtA dakSiNA asmin pradakSiNam, anyatra pragatA mRgA asmAt pramRgo deza:, 15 deze'pyanye / uttarapadArthaprAdhAnye tu tatpuruSa eva, prAha NaH, prarathaH, pramRgaH, pradakSiNA / tathaikatvamantasya eko'nta iti vA ekAntam, deze'nyapadArthe'pItyanye / evaM prAntaM samapakSam, samAnatIrtham, samAnatIram, tathA - saMpratyasaMpratyapradakSiNAni yathAsaMkhyaM vartamAnAvartamAnavAmeSu / tathA-yuddhe ijantaM ca kezAkezi, daNDAdaNDa, dvidaNDa, dvimusali / 'tiSThadgu' - ityatretizabdaH svarUpaparigrahArtha : 120 teneha samAsAntaraM na bhavati - paramaM tiSThadgu tiSThadgu priyamasyeti vAkyameva bhavati / ata eva pradakSiNasaMpratibhyAM saha naJsamAsena siddhAvapradakSiNAsaMpratyoH pAThaH / ijantasya ca tiSThadgvAdipATha: 'ic yuddhe' [7. 3. 74.] ityanenejantasya samAsAntarapratiSedhArthaH, dvidaNDayAderavyayIbhAvArthazca / anye tu parapadenaiva samAsaM pratiSedhanti tanmate - paramatiSThadgu, prAtiSThadgu, japan 25 sandhyAmityAdayo'pi sAdhavaH / tiSThadgvAdirAkRtigaNaH - tena prasavyam, apasavyam, yatprabhRti, tatprabhRti, itaH prabhRti ityAdi siddham / / 36 / / .
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 37-38.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 446 nyA0 sa0-tiSThanviti / prAyatIgavamiti iMNaka Ayanti zatari 'hviNorap' [4. 3. 15.] iti yatve GayA~ prAyatyo gAvo yasminniti kAryam, vRttau tvarthakathanamAtramevaM pUrvatra tiSThagvityatrApi / asAdhava iti dvitIyAdyantA iti shessH| samA zabdaH sNvtsrvaacii| prAyatIsamamiti atra yadA zatrantAt GostadA gaNapAThAt pUvabhAvAbhAva:, yadA tvAyatizabdaH nityastrI DyantastadA puMvatprAptirnAsti / tRtIyAsamAsa ityanye iti 5 tRtoyAtatpuruSa ityarthaH, pIyate puruSasya mAhAtmyamanena pAti rakSati zubhasthAne pravarttamAnaM puruSamiti vA pApam / prAha Namiti 'napusakAd vA' [7. 3. 86] iti vikalpenAti prApte'nhAdezaH / evaM prAntamiti pragatatvamantasya pragato'ntaH pragato'nto'sminniti vA, samatvaM samAnatvaM vA pakSasya tIrthasya tIrasya ceti vigrahatrayaM darzanIyaM, evaM prAntamiti svamataM paramataM cehApi draSTavya-10 mityevaM zabdArthaH / tathA saMpratItyAdi saMbhUtiridAnI na saMbhUtiridAnIM na prakRSTatvaM dakSiNatvasya na pragataM dakSiNenetyAdivAkyAni, tathA dvau daNDau asmin praharaNe dve musale praharaNamasya dvidaNDyAdiH, in / prasavyamityAdi pragatattvaM savyasya savyA ti vAkyaM, yasmAt prabhRti iti vAkyaM yatprabhRtyAdiSu itikaraNAcca kRtApasavyAdiSu samAso na bhavati, yatra ca dRzyate tatra cintanIyam / AtiSThadgu iti tiSThadgu aa iti saH / / 3. 1. 36 // 15 nityaM pratinAlpe // 3. 1. 37 // alpe'rthe vartamAnena pratinA nAmnA nAma nityaM samasyate'vyayIbhAvazca samAso bhavati / zAkasyAlpatvaM zAkaprati, sUpasya mAtrA-sUpaprati / alpa iti kim ? vRkSaM prati vidyotate vidyut / nityagrahaNaM vAkyanivRttyarthamtenAnyatra samAso vAkyaM ca bhavati / / 37 / / 20 ___ nyA0 sa0--nityaM prti0| zAkapratIti pUrvArtha ityadhikAre'pyasaMbhavAdasyottarapadArthapradhAna evA'yaM samAsaH, athavA'vyayAnAM doSAmanyamahardivAmanyA rAtriritivadvRttiviSaye satvapradhAnatvadarzanAnmAtrAvati pratizabdasya vRtteravirodhAdalpaH sUpa iti vigrahaH / / 3. 1.37 / / saMkhyAkSazalAkaM pariNA ghUte'nyathAvRttau // 3. 1.38 // 25 saMkhyAvAci nAmAkSazalAke ca dyUtaviSaye'nyathAvartane vartamAnena pariNA / nAmnA sahaikArthye nityaM samasyante'vyayIbhAvazca samAso bhavati, vartane caiSAM kartRtvAttRtIyAntatvam, akSazalAkayostvekavacanAntayoreveSyate / paJcikA nAma
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 36.] ghRtaM paJcabhirakSaiH zalAkAbhirvA bhavati, tatra yadA sarve uttAnA avAJco vA patanti tadA pAtayiturjayaH anyathApAte parAjayaH / ekenAkSeNa zalAkayA vA na tathAvRttam yathA pUrvaM jaye ekapari, dvipari, tripari, parameNa catuSpari, paJcasu tvekarUpeSu jaya eva bhavati / akSeNedaM na tathA vRttam yathA pUrvaM jaye akSapari, zalAkApari / saMkhyAdIti kim ? pAzakena na tathA vRttam / 5 pariNeti kim ? akSeNa parivRttam / dyUta iti kim ? rathasyAkSeNa na tathA vRttam / anyathAvRttAviti kim ? paJcaparIti mAbhUt / kecit samaviSamadyUte samamityukte yadA viSamaM bhavati, tadA akSapari zalAkAparIti prayujyata ityAhuH / anye pUrva padamAhUtaM tacca patitamiSTaM siddhaM punastadAhRtaM yadA na patati, tadAyaM prayogo'kSapari zalAkAparItyAhuH / / 38 / / 10 nyA0 sa0-saMkhyAkSazalAkaM0 / nanu 'nAma nAmnaikArthya' [3. 1. 18.] ityataH satrAta aikAkSaM satItyanavattaMte, tata aikAyeM sati samAsaH aikAyaM ca aikapadyaM tacca samAse sati bhavati, tata itaretarAzrayadoSe samAsaH katham ? ucyate, yatra yatra yena sUtreNa samAsaH kattu miSyate tatra tatra tasmAdeva aikAyaM prathamaM jJAtavyam tataH samAsaH, anyathA hi sarvANyapi sUtrANi nirarthakatAM bhajeran iti hi nyAsavidaH / SaDAdibhi tAbhAvAt15 SaTparItyAdi na bhavati, utkarSatastu catuSparItyeva nityasamAso'yamiti pariprayogo vAkye nA'ka thi, kiMtu na tathA vRttamiti paryAyaH / samaviSamavU te iti ekikAdvikArUpe / anye pUrvamiti tasminne va dyUte / / 3. 1. 38 / / vibhaktisamIpasamuddhivyaddhyarthAbhAvAtyayAsaMprati. pazcAtkArayAtiyugapatsahasaMpatsAkalyAnte'vyayam 20 // 3. 1. 36 / / vibhaktyAdiSvartheSu vartamAnamavyayaM nAma nAmnA sahaikArthye sati pUrvapadArthe'bhidheye nityaM samasyate, sa ca samAso'vyayIbhAvasaMjJo bhavati / vibhaktivibhaktyarthaH kArakama, adhistri nidhehi-strISu nidhehItyarthaH, evamadhikumAri, samIpe-upakumbhaM, kumbhasya samIpa ityarthaH, evamupAgni, upazaradam,25 RddharAdhikyaM samRddhiH-sumadram, madrANAM samRddhirityarthaH, evaM sumagadham, subhikSam, vigatA RddhiH vyRddhi:-RddhayabhAvaH, duryavanaM-yavanAnAmRddhayabhAva
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 36.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 451 ityarthaH, evaM dubhikSam, arthAbhAvo dharmiNo'sattvam-nirmakSikam-makSikoNAmabhAva ityarthaH, evaM nirmazakam, amakSikam, unmazakam, nivAtam, atyayo'tItatvam-sata evAtikrAntatvam, ativarSa-varSANAmatItatvamityarthaH, evamatizItam, nizitam, nihimam, atRNam, nitRNam, asaMpratIti vartamAnakAle upabhogAdeH pratiSedhaH,-atikambalaM, kambalasyopabhogaM prati nAyaM kAla ityarthaH, 5 evamatitaisRkam, atyAmram, pazcAdarthe, anurathaM yAti-rathasya pazcAdityarthaH, evam anupAdAtam, krama-pAnupUrvyam, anujyeSThaM pravizantu-jyeSThAnukrameNetyarthaH, evamanuvRddhaM sAdhUnarcaya, khyAtiH-zabdaprathA, itibhadrabAhu, tadbhadrabAhu, ahobhadrabAhu, bhadrabAhuzabdo loke prakAzata ityarthaH, yugapadekakAlArthaH-sacakraM dhehi-cakreNa sahaikakAlaM cakrANi vA yugapaddhahItyarthaH, evaM sadhuraM prAjaH, sadRgarthe-savratam-10 vratasya sadRzamityarthaH, evaM sazIlam, sakikhi, sadevadattam,-avyayIbhAve sahasya sabhAvaH / saMpat siddhiH-sabrahma sAdhUnAM-saMpanna brahmatyarthaH, evaM savRttaM munInAm, sakSatramikSvAkUNAm-sAkalyamazeSatA--satRNamabhyavaharati--na kiMcit tyajatItyarthaH, evaM satuSam, anta:-samApti:-sapiNDaiSaNamadhIte-piNDaiSaNAparyantamadhIta ityarthaH, evaM saSaDjIvanikAyamadhIte,-atra smaaptirskle'pydhyyne| pratIyata iti sAkalye anantarbhAvaH / pUrvapadArtha ityeva ? samRddhA madrAHsumadrAH / avyayamiti kim ? samIpaM kumbhasya / / 36 / / nyA0 sa0--vibhaktisamIpa0 / avyayaM nAma iti atra nAma nAmneti samudAyaH saMjJo samAsa iti saMjJA, samAsaH saMjJI avyayIbhAva iti saMjA etAvatI pdyojnaa| samasyata iti anvartharUpatvaM samAsasaMjJAyAH pradazyAvyayIbhAvasaMjJo bhavatItyupasaMharatIti 120 adhistrIti atrAdhizabdasya kluptAnekArthavRtterAdhArarUpavibhaktyarthavRttitvaM prakAzayitumuktAdhArasyA'pi saptamyantena strIzabdena samAsaH / RddhyabhAva iti RddharuttarapadArthadharmasyAbhAvo na tUttarapadArthasyeva dhammiNa ityarthAbhAvAd bhidyate, tatra hi dharmiNa evAbhAvaH yavanAnAM RddhyabhAvaH ityatra 'rASTrakSatriyAt' [3. 1. 114.] ityatro 'bahuSvastriyAm' [6. 1. 124.] iti lope| dharmiNo'sattvamiti dhammiNo'nutpattireva na tu sato'bhAva ityarthAbhAvo'tyayAd viziSyate, atyayo hi sato'tikrAntakAlasaMbandhinI sattvocyate / upabhogAdeH pratiSedha iti na tu vastuna iti tada'bhAvAdbhidyate na sAMpratikavastvabhAva ityarthAbhAvAdbhidyate / nanu ca varSANAmatyayo nAma varSANAmabhAva eva pradhvaMsAbhAvo hi saH, tatrArthAbhAva ityeva siddhe 25
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 40.] kimarthamatyayagrahaNam ? ucyate, arthAbhAva iti dhammiNo'bhavanamAtramucyate, tathAhi nirmakSikaM nirmazakaM vartate iti tatra makSikAdayo bhUtvA mAbhUvannabhUtvA vA sarvathA te tatra na santotyetAvanmAtrameva pratIyate, na tu prAk pazcAd veti vizeSaH, ato'tyayo nArthAbhAva iti / asaMpratIti atra na saMpratyasaMpratIti bAhulakAdasamarthasamAso'yaM yathA asUryapazyAH, saMpratIti hi idAnImityarthaH / taisRkamiti trayo mukhyA AsAM 'so'syamukhyaH' [7. 1. 160.] iti kaH, pRSodarAditvAttisrAdezaH, tisRkAsu bhavo'raNa / anurathaM yAtIti nanu yathA nityasamAsatvAt pazcAdrUpeNArthAntareNAnvityavyayaM samasyate tathA pazcAcchabdo'pi avyayatvAdapyarthAntareNa samasyatAM nityasamAsatvAt prayogasamavAyi vAkyaM nApnoti ? ucyate, 'sarvapazcAdAdayaH' [3. 1.80.] iti vacanAt pazcAcchabdasya avyayIbhAvasamAsaM pratyavyayatvaM nAGgIkAryam,10 avyayatve hi avyayIbhAvaH syAt tatra cAnya ityadhikArAt samAsAntara-prAptAvanyatvAbhAvAt tatpuruSo na syAt / anupAdAtamiti atra padAtInAM samUhaH pAdAbhyAmatatyaci vA pAdAtaM pAdAtaH / loke prakAzate ityartha iti atreti tat aho'vyayAni zabdaM pradyotayanti, avyayAnAmanyatrA:satva-vRttitve'pi vRttiviSaye niSkauzAmbiratikhaTvaH prakaTo vikaTa ityaadivt| 5 sattvavRttidarzanAt / yugapaddhehoti zabdazaktisvAbhAvyAccAnyapadArthapradhAno'yam / sakikhIti lomazikA jovavizeSa: kikhiH, yasya loke lukaTIti prasiddhiH, yamagotravizeSazca / saMpatsiddhiriti siddhirAtmabhAvaniSpattiH samRddhistvanyabhAvaniSpattiriti siddhiH samRddheranyA / brahmaNaH saMpat sbrhm| piNDo bhaktamiti piNDo bhaktamiSyate'nviSyate kalpyAkalpyavibhAgena vicAryate'sminniti 'iSo'nicchAyAm' [ 5. 3. 112. ] iti20 vyutpatteH / saSaTjovanikAyamadhIta ityatra jIvAnAM nikAyAH SaT jIvanikAyA yatra paThitavye, athavA SaNNAM jovAnAM nikAyastataH SaTjIvanikAyenAntaH SaDjIvanikAyaM granthamantaM kRtvA na tu sklmityrthH| anantarbhAva iti atra zrutaskandhAdiranyapadArthaH, svabhAvAttatpradhAno'yaM samAsaH / / 3. 1. 36 / / yogyatAvIpsArthAnativRttisAdRzye // 3. 1. 40 // 25 eSvartheSvavyayaM nAma nAmnaikAkSaM pUrvapadArthe samasyate'vyayIbhAvazca samAsaH / yogyatAyAm-anurUpaM ceSTate-rUpasya yogyAM ceSTAM kurute / vIpsAyAm-pratyarthaM zabdA abhinivizante-arthamarthaM pratItyarthaH, evaM pratiparyAyam, vIpsAyAM dvitIyAyA vidhAnAt vAkyamapi bhavati--arthamarthaM pratIti / arthAnativRttiH padArthAnatikramaH-yathAzakti paTha-zakta ranatikramaNetyarthaH, evaM30
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 41-42.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 453 yathAbalam, nAtra vinyAsaviMzeSa iti kramAdbhadaH / sAdRzye-sazIlamanayoHzIlasya sAdRzyamityarthaH,evaM savratamanayoH, sakikhi-kikhyA sAdRzyamityarthaH / sadRgityanenaiva siddhe sAdRzyagrahaNaM mukhyasAdRzyaparigrahArtham / / 40 / / nyA0 s0--yogytaaviipsaa| pratyarthamiti 'vA'bhiniviNaH' [ 2. 2. 22. ] iti vikalpena karmaNa AdhArasaMjJA, samAsena vIpsAyA dyotitatvAt tannimittA dviruktina 5 pravartate / vAkye tu lakSaNAderanekasyArthasya dyotyasya saMbhavAd vibhaktimantareNa vIpsA dyotayitu na shkyeti| padArthAnatikrama iti padamuttarapadaM zaktyAdirUpaM tasyArthaH sAmarthya tsyaantivRttiH| vinyAsavizeSa iti mUrtasyAnekasya padArthasya niyatadezAdyapekSaM vyavasthApanaM vinyAsaH sa eva vizeSaH, yadi sahagityeva kuryAttadA sakikhi devadatta iti sAmAnAdhikaraNyameva syAdityAha-sAdRzyagraharaNamityAdi tena devadattasya sakikhIti 10 vaiyadhikaraNyamapi siddham, sahagazabdo hi dharmivAcI sAdRzyazabdastu dharmavAcI / / 3. 1. 40 // yathAthA // 3. 1. 41 // thApratyayarahitaM yathetyetadavyutpannamavyayaM nAma nAmnA sahaikArthye nityaM samasyate, pUrvapadArthe'bhidheye sa ca samAso'vyayIbhAvaH / yathArUpaM ceSTate-15 rUpAnurUpamityarthaH, yathAvRddhamabhyarcaya-ye ye vRddhAstAnityarthaH, yathAsUtramanutiSThati-sUtrAnativRttyetyarthaH / athA iti kim ? yathA caitraH tathA maitraH / pUrveNaiva siddhe sAdRzye pratiSedhArthaM vacanam / / 41 / / nyA0 s0--ythaa'thaa| yathAvRddhamiti atra kramo'pi pratIyate tat kathamukta ye ye vRddhA ityAdi, ucyate, pratIyatAM kramo vIpsA'pi pratIyate, na hya ko'nekArtho na20 bhavati / pUrvaraNava siddha iti pUrvasUtropAtteSvevArtheSu asyA'pi prvRtteH| sAdRzye pratiSedhArthamiti nanu yathA caitra ityAdau caitrasadRzo maitra ityarthaH, tatazca thApratyayAntaH sAdRzye na pravartate'pi tu sahazi tataH kimukta sAdRzye pratiSedhArtham ? ucyate, sAdRzyopAdhikatvAt sahagapi sAdRzya zabdenocyate'to vacanaM, sahazi tu 'vibhaktisamIpa' [ 3. 1. 36. ] iti prApte niSedhaH, avyutpannasya sAdRzyaM vinA yogyatAdiSvartheSu 'yogyatA'25 [ 3. 1. 40.] iti siddhaH samAsaH paraM vyutpannasya sahagarthe 'vibhakti' [ 3. 1. 36. ] ityAdinA samAsaH prAptastannivadhArthaM vacanam / / 3. 1. 41 / / gatikvanyastatpuruSaH // 3. 1. 42 // ku ityavyayaM pApAlpayorvartate, gatisaMjJakAH kuzca nAma nAmnA saha nityaM
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 43-45.] samasyante, sa ca samAso'nyo bahuvrIhyAdilakSaNarahitastatpuruSasaMjJo bhavati / UrIkRtya, khATakRtya, zuklIkRtya, paTApaTAkRtya, prakRtya, kArikAkRtya, kukutsito brAhmaNaH kubrAhmaNaH, evaM kupuruSaH, ISaduSNaM koSNaM, kavoSNaM, kaduSNam, evaM kAmadhuram / avyayamityeva kurvizAlA-pRthivItyarthaH / anya iti kim ? kutsitAH puruSA yasya sa kupuruSakaH, atra bahuvrIhitvAt kac bhavati / 5 tatpuruSapradezAH 'gostatpuruSAt' [7. 3. 105.] ityAdayaH / / 42 / / nyA0 sa0-gati kvanya0 / ku ityavyayamiti gatisAhacaryAdavyayamityadhikArAd vA saMbhavavyabhicAreti nyAyAt ku ityasya vizeSaNaM na tu gatisaMjJAnAM teSAmavyabhicArAt / kubrAhmaNa iti nityasamAsatvAt kutsito brAhmaNa ityasvapadavigrahaH / / 3. 1. 42 / / / dunindAkRcche // 3. 1. 43 // - 10 durityavyayaM nAma nindAyAM kRcche cArthe vartamAnaM nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / nindita puruSaH duSpuruSaH, kRcchaNa kRtaM duSkRtam / anya ityeva ? ninditAH puruSA yasya sa duSpuruSaH,-atrApi bahuvrIhitvAtkac / / 43 / / su pUjAyAm / / 3. 1. 44 // 15 ___ su ityavyayaM pUjAyAM vartamAnaM nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / zobhano rAjA suraajaa| anya ityeva ? madrANAM samRddhiH sumadram,-atrAvyayIbhAvatvAdam / / 44 / / nyA0 sa0--su pUjAyAm / pUjAyA anyatrAtizayArthe'nuktA'pi vyAvRttidraSTavyA / / 3. 1. 44 / / 20 atiratikrame ca // 3. 1. 45 // atItyavyayamatikrame pUjAyAM ca vartamAnaM nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / atistutaM bhavatA, atisiktaM bhavatA,atikrameNa stutisekau kRtAvityarthaH, atistutya, atisicya, pUjAyAm-zobhano rAjA atiraajaa| bahulAdhikArAdatikrame kvacinna bhavati-ati zrutvA,25 ati siktvA // 45 //
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 46-47.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 455 AGalpe // 3.1.46 // AGityavyayamalpe'rthe vartamAnaM nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / ISatkaDAraH-AkaDAraH, evamApiGgalaH / AbaddhamAyuktamityAdau tu kriyAyoge gatilakSaNa eva samAsaH / / 46 / / prAtyavaparinirAdayo gatakrAntakraSTaglAnakrAntAdyarthAH 5 prathamAdyantaH // 3. 1. 47 // prAdayaH zabdA gatAdyartheSu vartamAnAH prathamAntena, atyAdayaH krAntAdyartheSu dvitIyAntena, avAdayaH kruSTAdyartheSu tRtIyAntena, paryAdayo glAnAdyartheSu caturthyantena nirAdayaH krAntAdyartheSu paJcamyantena, nAmnA saha nityaM samasyante, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / prAdayaH pragata AcAryaH prAcAryaH, evaM10 prAntevAsI, pravRddho guruH praguruH, prakRSTo vIraH pravIraH, saMgato'rthaH samarthaH, viruddhaH pakSo vipakSaH, pratyarthI pakSaH pratipakSaH, pratibaddhaM vacaH prativacaH, / upazliSTaH patirupapatiH, upapanno'nukUlaH pratikUlo vA nAyaka:-upanAyakaH, anunAyakaH, pratinAyakaH, atyAdayaH-atikrAntaH khaTvAm atikhaTvaH, udgato velAm udvelaH, pratigatokSaM pratyakSaH, anugataH pratigato vA lomAni-anulomaH,15 pratilomaH, abhiprapanno mukhamabhimukhaH, avAdayaH-avakruSTa: kokilayA avakokilaH, pariNaddho vIrudbhiH parivIrut, saMnaddho varmaNA saMvarmA, anugatamarthenAnvarthaM nAma, saMgatamakSeNa samakSam vastu, viyuktamarthena vyarthaM vacaH, saMgatamarthena samarthaM padam, paryAdayaH-pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH, udyuktaH saMgrAmAya utsaMgrAmaH, zaktaH kumArya alaMkumAriH, zaktaH puruSebhyaH alaMpuruSINaH,20 alaMzabdasya caturthyantena vAkyamapInchantyanye, pralaM jIvikAyai-alaMjIvikaH, alaM kumArca-alaMkumAriH, nirAdayaH-niSkrAntaH kauzAmbyA niSkauzAmbiH, apagataH zAkhAyAH apazAkhaH, antargato'GgulyA antara'Ggulo nakhaH, utkrAntA kulAdutkulA kulaTA, evamudvalaH samudraH, ucchAstraM vacaH, utsUtro nyAyaH, ucchRGkhalaH kalabhaH, apagatamAdapArthaM vacaH, evamapakrama kAryam / bahulAdhi-25 kArAt SaSThyantenApi-antargato gAya'sya antarvAryaH, evamantaragulo nakhaH,
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 48.] saptamyantenApi-pratiSThitamurasi pratyurasam / gatAdyA iti kim ? vRkSaM / prati vidyotate vidyut, sAdhurdevadatto mAtaraM prati / anya ityeva / prAcAryako dezaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 47 / / nyA0 s0--praatyvpri0| gatAdyartheSu vartamAnA iti anena prAdInAM gamyAdikriyAviziSTasAdhaneSu pravRttirvRttiviSaye vijJAyate, tatrAsyAsminnarthe vRttiriti vizeSa- 5 nirNayo lakSyAnusAreNa bhavati, tatrA'pi prayogaparyAlocanayA viziSTArthavRttitvaM prAdInAM vAkyarAcaSTe / pragata prAcArya ityatra vAkye prAdeotakatvaM gamyamAnaprAdezapragatArthasya vAcakatvaM prArthatvAd gatasya prAcAryo deza iti na bhavati / prAntevAsIti ante vasatItyevaM vratI 'vratAbhIkSNye' [ 5. 1. 157. ] Nin 'zayavAsivAseSu' [ 3. 2. 25. ] ityalup / anuloma iti 'pratyanvava' [ 7. 3. 82. ] iti at samAsAntaH, 'nopadasya'10 [7. 4. 61.] ityantyasvarAdilopaH / antaraGgula iti 'saMkhyAvyayAdaGa gule' [ 7. 3. 124. ] iti DaH / pratyurasamiti 'pratyurasaH' [ 7. 3. 84. ] ityat samAsAntaH / / 3. 1. 47 / / avyayaM pravAdibhiH // 3. 1. 48 // 20 avyayaM nAma pravRddhAdibhirnAmabhinityaM samasyate, sa ca samAso'nya-15 statpuruSasaMjJo bhavati / punaHpravRddhaM barhiH, punarutsyUtaM vAsa:, punaniSkrAnto rathaH, punarukta vacaH, punarnavaM vayaH, punaHzRtaM payaH, svaryAtaH, antarbhUtaH, prAtaHsavanam, uccai?SaH, nIcairgatam, adhaspadam, anadvApuruSaH, asazaktaH puruSaH, prAyazcittam, sadyaskrIH, prAgvRttam, purAkalpaH, zvaHzreyasam, zvovasIyasam iti / bahuvacanamAkRtigaraNArtham / / 48 / / nyA0 sa0-avyayaM pr0| punaH pravRddhamiti kAlavAcakAt punaH zabdAt 'kAlAdhvabhAva' [ 2. 2. 23. ] iti vikalpena dvitIyA saptamI vA sarvatra, punaH pravarddhate smeti kArya, na tu bhUyaH pravRddhamiti tasyApyavyayatvAdanenaiva nityasamAsatvAta samadAyasyevA'yaM paryAyo bhavati, evamuttareSvapi, zrAti zrAyati vA payaH svayameva tad zrAyad vA caitreNa prayujyate sma, tataH punaH zrapyate sm| antarbhUta ityatra antaHzabdena25 madhyastho'pyucyate tadA prthmaa| adhaspadamiti aghasthAne padamityeva kAryaM na tvadhastAditi tasyApyavyayatvAt, anirNayo'nad vA tena puruSaH na vidyate dvA saMzayo'syeti vyutpattyAd vA dharmI ucyate, na advA anad vA saMzayitaH puruSaH sasaMzayaH puruSo vA anad vA purussH| bhrAtuSputrakaskAditvAt satve sdyskoH| 'nisazca zreyasaH' [ 7. 3. 122. ] iti
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 46-50. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 457 zvaH zreyasam / zvovasIyasamiti vasuzabdAnmato Iyasi 'vinmato:' [ 7. 4. 32. ] iti matlope zobhanaM vasIya: 'zvaso vasIyasa:' [ 7. 3. 121.], at / / 3. 1.48 / / isyuktaM kRtA / / 3. 1. 46 // kRtpratyayavidhAyake sUtre GasinA paJcamyantena nAmnoktaM Gasyuktam / tat kRdantena nAmnA nityaM samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / kumbhaM 5 karoti kumbhakAraH, zaralAva:, agnicit, somasut anyathAkAraM bhuGkta, atithivedaM bhojayati, iha ca gatikArakaGasyuktAnAM vibhaktyantAnAmeva kRdantairvibhaktyutpatteH prAgeva samAsa iSyate - tena pras stha ityAdau, carman TA krIta, abhra TA vilipta ityAdau, kaccha am pa ityAdau ca samAse ca sati akArAntatvAt GIH siddhaH - praSThI, carmakrItI, abhraviliptI, kacchapI ityAdi 110 yadi punarvibhaktyantaiH kRdantaiH samAsaH syAt tadAntaraGgatvAdvibhakteH prAgeva ApaH prAptAvakArAntatvAbhAvAt GIrna syAt / tathA-mASAn vApin vrIhIn vApin ityAdau samAse nakArasyAnantatvANNatvaM siddham - mASavApiNI, vrIhivApiNI / vibhaktyantena tu samAse'ntaraGgatvAdvibhakteH prAgeva GIprAptI nakArasyAntyatvANNatvaM na syAt / pUrvapadasya ca vibhaktyantatvaniyamAt 15 carmItItyAdiSu padakAryaM nakAralopAdi siddhaM bhavati / Gasyuktamiti kim ? kArakasya vrajyA, kArakasya gatiH, alaM kRtvA, khalu kRtvA / kRteti kim ? dharmo vo rakSatu / / 46 / / nyA0 sa0--GasyuktaM 0 / kRdanteneti pratyAsattyA tatsUtravihitanaiva / zrApaH prAptAviti prAp kila strItvamAtranimittaH syAdistu kazcit saMkhyAnimittaH kazcit 20 karmAdinimittaH / kArakasyeti 'kriyAyAM kriyArthI' [ 5. 3. 13. ] iti saha myuktatvANakac abhAri GasyuktaM yadi na bhaNyate tadA vrajyAkArakagatikArako iti syAtAm / / 3 1.46 / / tRtIyoktaM vA // 3. 1. 50 / / 'daMzestRtIyayA' [ 5.4. 73.] ityArabhya yattRtIyoktaM nAma tat kRtA 25 nAmnA vA samasyate sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / mUlakenopadaMzaM, mUlakopadaMzaM bhuGkta, daNDenopaghAtaM daNDopaghAtaM gAH kalayati, pArzvayoH
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 ] bRhadvRtti-ladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 51.] pArvAbhyAM vopapIDaM, pArbopapIDaM zete / vAzabdo nityasamAsanivRttyarthaH tenottareSu vAkyamapi bhavati / / 50 / / nyA0 sa0-tRtIyoktaM / vAzabda iti-iha pRthagyogAdeva nityatvasya nivRttirvAzabdastu nityasamAsAdhikAra nivRttyartha iti / / 3. 1. 50 / / naJ // 3. 1. 51 // najityetannAma nAmnA samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMjJo bhavati / na gauH agauH, anuccaiH, asaH nivartyamAnatadbhAvazcottarapadArthaH paryu dAse nasamAsArtha:-sa cAyaM caturdhA-tatsadRzaH, tadviruddhaH, tadanyaH, tadabhAva iti / abrAhmaNaH, azukla iti tatsadRzaH-kSatriyAdiH pItAdizca pratIyate, adharmaH, asita iti tadvirodhI-pApmA kRSNazca pratIyate, anagni: avAyurityagni-10 vAyubhyAmanyaH pratIyate, avacanam avIkSaNamiti vacanavIkSaNAbhAvaH pratIyate / nanvasyottarapadArthaprAdhAnyena talliGgasaMkhyatve sati kathaM bhavantyaneke jaladherivormayaH' ityAdau aneke iti bahuvacanam-asAdhava evedazAH zabdAH / prasahyapratiSedhe tu naJ padAntareNa saMbadhyata iti uttarapadaM vAkyavat svArtha eva vartate-tatrAsAmarthye'pi yathAbhidhAnaM bahulakAt samAsaH-sUryamapi na pazyanti15 asUryapazyA rAjadArAH, punarna gIyante apunargeyAH zlokAH, zrAddhaM na bhukta azrAddhabhojI, alavaNa-bhojI bhikSuH, tathA karNaveSTakAbhyAM na zobhate akArNaveSTakikaM mukham,-'zobhamAne' [6. 4. 102.] itIkaNa , vatsebhyo na hito'vatsIyo godhuk,--'tasmai hitaH' [7. 1. 35.] itIyaH, vadhaM nArhatyavadhyo brAhmaNaH, 'daNDAderyaH' [6. 4. 178.] iti yaH, saMtApAya na zakta asAMtApikaH 20 sadupadezaH,-'tasmai yogAdeH zakta' [6. 4. 64.] itIkaNa / anya ityeva ? na vidyante makSikA yatra so'makSikAkaH, makSikANAmabhAvo'makSikamiti / / 51 / / nyA0 sa0-naJ / nanu na ityeva niranubandhaH paThyatAM kiM sAnubandhena natrityupAdAnena ? satyaM, cAdiSu kAropadezaM smArayitu akAro niddizyate pratibadha-zaGkA-25 vyudAsArthaM ca, netyukta hi samAsasya pratiSedhaH sambhAvyate / agauriti natrA vizeSita AropitagavAdisvarUpo gavayAdirityarthaH / nivartyamAnatadbhAva iti / ghaTAde: paTAdibhAvo
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 52.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 456 yaH kutazcid vyA mohAdAzaGkitaH sa nivartyamAnastiraskriyamANo yatrottara padArthe sa nivartyamAnatadabhAvaH, nivartyamAno yastasya uttarapadasya bhAva uttarapadapravatti-nimittagotvabrAhma gatvAdi ta vAnihArtha uttarapadasyaivArthaH / naJ samAsasyApi nivRttiviziSTottarapadArtha-prAdhAnyamityarthaH / sa cAyamiti uttarapadArtha ityarthaH / avacanaM ityAdiSu kazcid vacanamavacanaM ca ekameva jAnAti pazcAdvacanaM na bhavati, ko'rthaH ? yad vacanaM vartate / tadvacanaM na bhavati / etena kimukta bhavati ? avacanasya vacanAbhAvaH pratIyate ityarthaH, evaM avokSaNam ityatrApi jJeyam / pratIyate iti sarvatra zabdazaktisvAbhAvyAditi yojyam / prazrAddhabhojI-ityAdiSu 'vratAbhIkSNye' [5. 1. 157.] iti Nin, kaNauM veSTyete AbhyAmiti nAmni pusi ca NakaH / akArNaveSTakikam ityAdiSu natraH zubhikriyayaiva saMbandhAnnAkArasya vRddhiH, evaM sarvodAharaNeSu jJAtavyam / nanvidaM sUtraM vinApyabrAhmaNa10 ityAdayo vizeSaNamityanena karmadhAraye'pi setsyanti, yato naJ vizeSaNam brAhmaNo vizeSyamiti ? ucyate, pUrvAparabhAvaniyamArthaM vacanaM, yatra dvau guNazabdau bhavataH, tatrAniyamena pUrvanipAtaH, yathA akhaJjaH, naJ ni dhamAtre varttate, khajazabdo'pi guNamAtre ityaniyamena prApnotIti vacanam / prasaGga kRtvA prati vadhaH prasajyapratiSedhaH 'avyayaM pravRddhAdibhiH' [3. 1. 48.] saH / 15 hatA guNarasya bhayena vA mune-stirohitAzcit praharanti devatAH / kathaM tvamI saMtatamasya sAyakA, bhavantyaneke jaladherivormayaH // 1 // kirAte aneke iti atra na eka iti kRtvA vizeSyaliGgasaMkhyAM cAzritya aneka ityapi samarthyate utpalena / kazcidekazabdasyAnyArthasya ekazeSAdeka iti sAdhayitvA pazcAnnasamAsaM manyate / / 3. 1. 51 // 20 pUrvAparAdharottaramabhinnAzinA // 3. 1. 52 // aMza ekadezastadvAnaMzI, pUrvAdayaH zabdAH sAmarthyAdaMzavAcinoM'zinA samasyante, abhinna na 'na cetsoM'zI bhinnaH pratIyate' tatpuruSazca samAso bhavati / pUrvaH kAyasya pUrvakAyaH, evam aparakAyaH, adharakAyaH, uttarakAyaH, pUrvAdigrahaNaM kim ? dakSiNaM kAyasya / abhinna neti kim ? pUrva chAtrANAmAmantrayasva / 25 prasajyapratiSedhaH kim ? pUrva pANipAdasya-atra hi samAhArasyaikatve'pi pANiH pAda iti bhedapratItena bhavati / pUrvagrAma ityAdau tu na grAmazabdAtprAsAdAdibhedapratItiH / aMzineti kim ? pUrvo nAbheH kAyasya // 52 / /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 ] bRha vRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU 53.] nyA0 s0-puurvaapraadh| pUrvaH kAyasyeti pUrvo bhAgaH kasmAt ? nAbhyAdeH, / kasya ? kAyasyeti saMbandhAddikpaJcamI kAyazabdAnna bhavati / pUrva chAtrANAmiti bahuvacanAt bhedapratotiH, chAtrANAM saMbandhinaM kasmAdapi chAtrAt pUrvamityarthaH / prasajyapratiSedhaH kimiti; yadyatrAbhinna na bhavatIti paryudAsaH syAttadA samAhArasyaikatvAdatrApi samAsaH syAt, bhinnena na bhavatIti prasajyapratiSadhe tu vijJAyamAne samAhAradvadvasya 5 bhedapUrvakatvAt bhedanimittaH prati dho'pIti smaasaabhaavH| aMzineti kimiti nanu nAbheryaH pUrvo bhAgo vyavasthitaH, sa kAyasya zobhano rikto vetyAdyartho'tra vivakSitastatra pUrvasya kAyApekSatvenAsamarthatvAdeva nAmyA saha samAso na prApta: kimaMzivarjanena ? satyaM, yadyapi kAyApekSatvaM pUrvasya tathApi pradhAnasApekSatve'pi vRttirbhavatIti asatyaMzinetyasminnavadhibhUtayA nAbhyA samAsaH saMbhAvyeta, amunA kAyenAM'zinA saha samAso yathAbhidhAnamasti10 tataH pravartate pUrvakAyo nAbheriti / / 3. 1. 52 / / sAyAhunAdayaH // 3. 1. 53 // sAyAhnAdayaH zabdA aMzinA tatpuruSeNa sAdhavo bhavanti / sAyamahnaH sAyAhnaH, madhyamahnaH madhyAhnaH, madhyaM dinasya madhyaMdinam, madhyaM rAtreH madhyarAtraH, upAratAH pazcimarAtragocarAt ityAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham-pUrve15 paJcAlAH, uttare paJcAlAH itivatsamudAyavAcinAmaMze'pi pravRttidarzanAt sAmAnAdhikaraNye sati karmadhArayeNaiva siddham / pUrvazcAsau kAyazca pUrvakAyaH, sAyaM ca tadahazca sAyAhna iti / tatpuruSavidhAnaM tviha pUrvatra cAhnaH sAyaM kAyasya pUrvamiti SaSThIsamAsabAdhanArtham / / 53 / / / nyA0 s0--saayaahlaadyH| syatepani nauNAdiko vA sAyazabdaH, mAntamavyayaM20 vaa| sAyamana iti nanu 'sAyam' zabdenA'haranta ucyate ityuktArthatvAt sAyamana iti vigrahe'hanazabdasya prayogo na prApnoti ? satyaM, dinAnte yAni kAryANi kriyante tAnyapyupacArAt 'sAyam' zabdenocyante, tataH saMdehaH kiM kAryANyabhidhIyante uta dinAnta ityahanzabdaH prayujyate, sUtrasAmarthyAt vA tasmAcca dinAnta eva labhyate / upAratAH pazcimarAtragocarA-dapArayantaH patitujavena gAm / tamutsukAzcakruravekSaNonmukhaM, gavAM gaNA: prasnutapIvarodhasaH / / 1 // kirAte SaSThosamAsabAdhanArthamiti nanu sAyamo'vyayatvAt 'tRpta' [3. 1. 85.] ityAdinA SaSThosamAsasya niyena prAptireva nAsti kimucyate SaSThIsamAsabAdhanArthamiti ? ucyate, yadA'kArAntaH sAyazabdo'navyayaM napuMsakaliGgastadA prApnoti / / 3. 1. 53 // 25
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 54-55.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 461 sameMzedha navA // 3. 1. 54 // ardhamityetatsameM'ze vartamAnamaMzinA abhinna na vA samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / ardhaM pippalyAH ardhapippalI, pakSe-pippalyardham / evamardhakozAtakI, kozAtakyardham, ardhapaNaH, paNArdham, ardhavediH, vedyardham, ardhacApam cApArdham, ardhasvaraH, svarArdham, ardhagrAmaH, grAmArdham, ardhApUpaH, 5 apapArdham, sameM'za iti kim ? grAmAdhaH, nagarAdhaH, / ardhaM ca sA pippalI ceti karmadhArayeNaiva siddhe bhedavivakSAyAM pakSe SaSThIsamAsabAdhanArthamasamAMze cArddhazcAsau grAmazceti karmadhArayaniSedhArthaM vacanam / aMzinetyeva ? pippalyA ardha caitrasya, atra caitreNa samAso na bhavati / abhinna netyeva ? ardhaM pippalInAm / kathamapippalyaH, ardhaM pippalyA ityabhinna na samAse10 satyekazeSAt, ardharAzirityatra rAzerabhedapratibhAsAdbhaviSyati, atra sameM'ze vartamAno'rdhazabda AviSTaliGgI napuMsakaH, asamAM'ze tu puNlinggH| anye tvasamAse vAcyaliGgamenamAhuH / asamAMza eva ca SaSThIsamAsaM, samAMze tu nityamaMzitatpuruSamicchanti / / 54 / / nyA0 sa0-sameM'ze / addha pippalyA ityatrArddhazabdasya tulyabhAge'rddhamiti klIbatvaM,15 arddhapippalIti samudAyasya tu paraliGgo dvaMdvo'zIti vacanAt strItvam, evamuttaratra / atulyabhAge tu grAmArddha ityAdAvarddhasudarzaneti pustvam / SaSThIsamAsabAdhanArthamiti ayamarthaH sUtrAbhAve bhedAbhedavivakSAyAM prayogadvayaM siddhyati / sUtrakRtau tu bhedavivakSAyAmeva pakSe SaSThIsamAsaM bAdhitvA prayogadvayaM siddham, anyathA bhede SaSThIsamAsa eva syAt / arddha pippalonAmiti pippalyAkhyasyAMzino'nekadravyasvabhAvatvAdabhinnatvAbhAvAt samAsA-20 bhAvaH, SaSThIsamAsastu bhavatyeva pippalyarddhamiti / prakaraNAdinA bahutvasyApyantargatabahuvacanAntasyApi pravRttiraviruddhA / 3. 1. 54 / / jaratyAdibhiH // 3. 1. 55 // asamAMzArtha prArambhaH, ardhazabdo jaratyAdibhiraMzibhirabhinna : saha vA samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / a? jaratyA ardhajaratI tattulyam 25 ardhajaratIyam, ardhavaizasam, ardhoktam, ardhavilokitam,-pakSe jaratyardha
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 56-57.] ityAdyapi bhavati / bahuvacanamAkRtigaNArtham / idamapi SaSThIsamAsa- ' bAdhanArtham / / 55 / / nyA0 s0-jrtyaadi| arddhajaratIyamityatra 'kAkatAloyAdayaH / avaizasam iti 'zasU hiMsAyAm' vizasanaM 'krutsaMpadAdibhyaH' [5. 3. 114.] vizasaiva prajJAdya N ajhai vaizasasyArddha maraNamityarthaH / / 3. 1. 55 / / divatricatuSpUraNAgrAdayaH // 3. 1. 56 // dvitricatur ityete pUraNapratyayAntA agra ityAdayazca zabdA aMzavAcinoM'zinA'bhinna na vA samasyante, tatpuruSazca samAso bhvti| dvitIyaM bhikSAyA dvitIyabhikSA, evaM tRtIyabhikSA, caturthabhikSA, turyabhikSA turIyabhikSA, agraM hastasya agrahastaH, evaM talapAdaH, UrdhvakAya ityAdi, pakSe bhikSAdvitIyam,10 bhikSAtRtIyam, bhikSAcaturtham, bhikSAturyam, bhikSAturIyam, hastAgram, pAdatalam, kAyordhvamityAdi / nityAdhikArAbhAvAdeva pakSe vAkyasya siddhatvAdvAnuvRttiH pakSe SaSThIsamAsArtham-tena pUraNena niSiddho'pi SaSThIsamAso bhavati / vyAdigrahaNaM kim ? paJcamaM bhikssaayaaH| pUraNeti kim ? dvau bhikSAyAH / azinetyeva ? bhikSAyA dvitIyaM bhikSukasya, bhikSukeNa samAso na bhavati / 15 abhinna netyeva ? dvitIyaM bhikSANAm / agrAdirAkRtigaNaH / / 56 / / nyA0 s0--dvitrictuH| dvizca trizca catvArazca dvitricatustacca sUtratvAt pUraNazabdasya vizeSaNasyApi na pUrvanipAtaH / paJcamaM bhikSAyA iti / SaSThIsamAso'pi vA grahaNena yasyaivAyamaMzisamAsastasyaiva prApnotItyatra na bhvti| dvitIyaM bhikSANAmiti atra bahutvAd bhikSA bhinnA / / 3. 1. 56 / / 20 kAlo divagau ca meyeH // 3. 1. 57 // aMzAMzinivRttau tatsaMbaddhaM veti nivRttam / kAlavAci nAmaikavacanAntaM dvigau ca viSaye vartamAnaM meyavAcinA nAmnA samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / mAso jAtasya mAsajAtaH, mAsajAtau, mAsajAtAH, mAsajAtA strI, evaM saMvatsarajAtaH mAsamRtaH, saMvatsaramRtaH dvigau-eko mAso jAtasya25 ekamAsajAtaH, dve ahanI suptasya dvayahnasuptaH, tryahnAdhyApitaH / kathaM
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 463 dvayahajAtaH tryahajAta: ? samAhAradvigorjAtena kAla ityaMzena samAsena bhaviSyati / iha ca yadyapi vigrahe jAtAdi kAlasya vizeSaNam tathApi zabdazaktisvAbhAvyAt samAso jAtAdipradhAnastena samAse liGga saMkhyA ca tadIyatadIyameva bhavati / kAla iti kim ? droNa dhAnyasya kAla iti caikavacanaM dvigoH anyatra prayojakam - tena mAsau mAsA vA jAtasyetyatra na 5 bhavati / dvigau tu dvau trayo vA mAsA jAtasya dvimAsajAtaH trimAsajAta ityapi bhavati, dvigugrahaNaM tripadasamAsArtham / anyathA nAma nAmnetyanuvRtterdvayoreva syAt / cakAro dvigurahitakAlaparigrahArthaH / meyairiti kim ? mAsazcatrasya / jAtAdereva hi meyatvam janmAdeH prabhRti jAtAdisaMbandhitvenaivAdityagateH paricchedAt, na dravyamAtrasya ktAntenaiva ca meyena prAyeNAyaM 10 samAsa iSyate - tena mAso gacchataH, varSamadhIyAnasya, mAso gantu vartate ityAdau na bhavati, ayamapi SaSThIsamAsApavAdo yogaH / / 57 / / [ pA0 1. sU058. ] zabda 15 nyA0 sa0-- kAlo dvi / aMzAMzinivRttAviti kAlameyairityabhinavArtha grahaNAt, jAtottarapadAni mAsajAta ityAdIni bahuvrIhAvapi sidhyanti / paraM mAso mRtasya mAsamRta ityatrA'nyapadArthA'saMbhavAt dvigau ca dvayahnasupta ityAdAviti vacanam / zaktisvAbhAvyAditi anyathA mAso jAtAyA iti strItvavivakSAyAM mAsajAtA ityatra hrasvatvaM syAt pUrvapadaprAdhAnyAcca pazcAdAp na syAt / dva e ahanI suptasyeti dva e iti cAhanI, iti ca nAmadvayaM suptasyeti nAmnA samasyate / tatastripade samAse jAte supta ityuttarapade pare 'sakhyA samAhAre ca' [ 3. 1 66 ] iti dvigusaMjJAyAM dviguviSaye dveruttarapadanimitte dvigau bhAvini trayANAM tatpuruSaH / anyatra prayojaka miti anyatra caritArtha- 20 mityarthaH, dvigau tu dvivacanAdyantamapi samasyate iti bhAvaH / mAsazcaitrasyeti atra na mAsazcaitrasya paricchedakatvena saMbandhI kiM tUtsavAspadatvenA'nyena vA prakAreNeti / / 3. 1. 57 / / svayaMsAmI ktena // 3.1.58 // svayaM sAmi ityete avyaye ktAntena nAmnA saha samasyete, tatpuruSazca samAso bhavati / svayaMdhAtau pAdau svayaM vilonamAjyam - zrAtmanetyarthaH, 25 sAmikRtam, sAmibhuktam, -ardhamityarthaH / samAse satyaikapadyAdekavibhaktistaddhitAdyutpattizca bhavati / svAyaMdhautiH, sAmikRtiH, sAmikRtAyaniH ityAdi / kteneti kim ? svayaM kRtvA, sAmi bhuktvA / / 58 / /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 56 - 60 . ] nyA0 sa0-- svayaM sAmI0 / dhauta ityatra karaNe karmakarttari vA ktaH, yataH karaNazakta eH kartR zakteorvA vAcakaH svayaMzabdaH / zrAtmanetyarthaM iti tra karaNe karttari vA tRtIyA / sAmikRtamityatra 'vizeSaNaM vizeSyeNa ' [ 3.1.66. ] ityanena karmmadhArayeNaiva sidhyati, paraM yadRcchayA pUrvAparabhAvaH syAt tadbAdhanArthamihopAdIyate / / 3. 1.58 / / dvitIyA khaTvA kSepe / / 3. 1. 56 / / khaTvA ityetannAma dvitIyAntaM kSepe gamyamAne ktAntena nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / kSepaH samAsArtho na vAkyena gamyate iti nitya evAyaM samAsaH / khaTvArUDhaH, khaTvApluto jAlmaH - utpathaprasthita evamucyate / khaTvA, palyaGka, prAcAryAsanaM vA, pradhItya gurubhiranujJAtena hi:0 khaTvAroDhavyA, yattvanyathA khaTvArohaNaM tadutpathaprasthAnam, upalakSaNaM ceha khaTvArohaNamutpathaprasthAnasya, tena sarvo'pi vimArgaprasthitaH khaTvArUDha ityucyate / kSepa iti kim ? khaTvAmArUDha upAdhyAyo'dhyApayati / / 56 / / 464 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite 5 nyA0 sa0-- - dvitIyA khaTvA0 / kSepaH samAsArtha iti tatraiva tasya prasiddheH / nitya eveti yattu khaTvAmArUDha iti vAkyaM tatpUrvottarapadavibhAgamAtra 15 darzanArtham / / 3. 1. 56 / / kAlaH // / 3. 1. 60 // kAlavAci nAma dvitIyAntaM nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / rAtrimatisRtAH- rAtryatisRtAH, evaM rAtryArUDhAH, rAtrisaMkrAntAH, praharatisRtAH - SaD muhUrtAzcarAcarA:- te hi dakSiNAyane rAtri gacchanti, 20 uttarAyaNe tvahariti, mAsaM pramito mAsapramitaH pratipaccandramAH - mAsaM pramAtumArabdha ityarthaH / avyAptyartha ArambhaH / / 60 / / " nyA0 sa0 -- kAlaH / kAlayati bhUtAni prac / avyAptyarthaM iti / ktaneti nivRttamiti pRthagyogAditi zeSaH / sarvvarAtra kalyANIti yadyapi sarvazabdo na kAlavRttistathApyuttarapadapradhAnatvena samAsasya sarvarAtra iti samudAyo'pi kAlaH / mAsaM25 pUraka iti pUrayiSyatIti kriyAyAM kriyA' [ 5. 3. 13. ] iti kaci raNake tu 'karmariNa kRta:' [ 2. 2. 83. ] iti SaSThI syAt ekaci tu 'tRnnudanta' [ 2. 2.90. ] . iti niSedhAnna / 3. 1. 60 //
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 61-63.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 465 vyAptau // 3. 1. 61 // vyAptirguNakriyAdravyairatyantasaMyogaH, vyAptau yA dvitIyA tadantaM kAlavAci nAma vyApakavAcinAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati, kta neti nivRttam / muhUrtaM sukhaM-muhUrtasukham, muhUrtaramaNIyaH, sarvarAtrakalyANo, sarvarAtrazobhanA, muhUrtAdhyayanam, muhuurtguddH| vyAptAviti kim ? mAsaM 5 pUrako vrajati / kAla ityeva ? krozaM kuTilA nadI / / 61 / / zritAdibhiH // 3. 1. 62 // dvitIyAntaM nAma zritAdibhirnAmabhiH samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / dharma zrita:-dharmazritaH, zrIzritaH, saMsArAtItaH, narakapatitaH, nirvANagataH / zrita, atIta, patita, gata, atyasta, prApta, pApanna, gamin,10 gAmin, AgAmin iti zritAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena odanabubhukSuH, hitAzaMsuH, tattvabubhutsuH, sukhecchuH ityAdi siddham / / 62 / / nyA0 s0--shritaadibhiH| dharma zrita iti prAptyarthatvAt 'gatyarthAkarmaka' [ 5. 1. 11. ] iti ktaH prApta ityarthaH, yadyapi bahuvrIhiNaiva dharmazrita ityAdIni sidhyanti, tathApi yattatpuruSaM zAsti tat jJApayati yatra samAse'rthe vigrahabhedAttatpuruSabahuvrIhI15 prApnutastatra tatpuruSa eva, tena rAjasakha ityAdau na bahuvrIhiH, kiM ca bahuvrIhau kac syAt / saMsArAtIta ityatra atyeti sma ullaGghate sma 'gatikvanya' [ 3. 1. 42. ] iti samAsaH, atikramArthAtivarja ityanena nopasarga iti na vAcyaM, yadarthaM kriyA tasminniSpanne kriyApravattiratikramaH, yathA'tisikta puSpaphalAdau niSpanne'pi punaH sekakriyApravatteH / nirvANagata iti kta nirvAti sukhIbhavatyatre tyanaTi vA, prAptA jIvikA yayetyAdi20 bahuvrIhiNA'pi sidhyati / prAptagavItyAdau tu samAsAnto na syAditi vacanam / strIliGgArthamiti stryekArthottarapadA bhAvAt 'parata: strI' [ 3. 2. 46.] iti pubhAvo na prApnotItyatkaraNam / / 3. 1. 62 / / prAptApatrau tayAcca // 3. 1. 63 // prAptApannau sAmarthyAt prathamAntau tathA dvitIyAntena nAmnA saha samasyete,25 tatpuruSazca samAso bhavati tatsaMniyoge cAnayorantasyAkAro bhavati / prAptA
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 64-65.] jIvikAM-prAptajIvikA, ApannA jIvikAm-pApannajIvikA, evaM prAptagavI, ApannagavI strI, prApto jIvikAM-prAptajIvikaH, ApannajIvikaH, prAptagavaH, ApannagavaH-puruSaH, prAptaM jIvikAM-prAptajIvikam, ApannajIvikaM kulam / advacanaM strIliGgArtham, prAptApannayoH prathamoktatvAt pUrvanipAtArthaM vacanam / zritAditvAccAnayodvitIyAyA api prathamoktatvena prAgnipAta:-tena 5 jIvikAprAptaH, jIvikApanna ityapi bhavati / / 63 / / iSaguNavacanaiH // 3. 1. 64 // ISadityetadavyayaM guNavacanairnAmabhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati, ye guNe vartitvA tadyoge guNini vartante te guNamuktavanto guNavacanAH / ISadalpaM piGgalaH ISapiGgalaH-evamoSatkaDAraH, ISadvikaTaH, ISadunnataH,10 ISadraktaH / guNavacanairiti kim ? ISatkArakaH, ISadgAryaH, guNaH kriyayA vA hIno gArya evamucyate / samAse taddhitakAmya samAsAntarANi ca vasAdyAdezAbhAvAdayazca prayojanam-ISatpiGgalasyedamaiSatpiGgalam, aiSatpiGgalakAmyat, kopeneSadraktaH,-kopeSadraktaH, ISatpiGgala yuSmAkamatho putra iti / / 64 // 15 nyA0 sa0-ISad guraga0 / guNaM vacantIti ramyAdyanaTi guNavacanAH / ISapiGgala iti piGgatvamasyAsti sidhmAditvAllaH / na ca vAcyamISatpaiGgalyayogAt puruSo'pISat. sa cAso piGgalazceti karmadhArayeNa siddhyati, yatastatra pUrvanipAtakAmacAraH, ISatzabdAt kriyAvizeSaNatvAdam, unnataraktazabdAvauNAdiko putapiteti sAdhU tato guNavacanau, kta tu kriyAvacanau syAtAm / samAsAntarANIti 20 anyathA 'nAma nAmnA' [ 3. 1. 18. ] ityanuvartamAne kopena ISadrakta iti tripado na syAt, kopeSadrakta ityatra 'UnArtha' [ 3. 1. 67. ] iti samAsaH, ISadrarakta iti na guNavacanaH, tenottareNa na samAsaH / / 3. 1. 64 / / tRtIyA tatkRtaiH // 3. 1. 65 // tRtIyAntaM nAma tatkRtaistRtIyAntArthakRtairguNavacanairnAmabhiH saha samasyate,25 tatpuruSazca samAso bhavati / zaGkulayA kRtaH khaNDaH-zakulAkhaNDazcaitraH,
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 66-67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 467 eva girikANaH, madapaTuH, kSArazuklaH, kusumasurabhiH, kRtArtho vRttAvantarbhUta iti kRtazabdo na prayujyate / tatkRtairiti kim ? akSaNA kAraNaH, pAdena khajaH, zakulayA hetunA khaNDaH, kANatvAdi hyatra kANDAdinA kRtam, nAkSyAdinA, akSyAdinA paraM saMbandhamAtram, yadA tu tatkRtatvavivakSAyAM kartari karaNe vA tRtIyA tadA bhavatyeva samAsaH / akSikANa ityAdi 5 guNavacanairityeva ? gobhirvapAvAn, dadhnA paTuH pATavamityarthaH, na hya tau pUrva guNamuktvA sAMprataM dravye vartete iti guNavacanau na bhavataH / ata eva zuddhaguNavAcinApi samAso na bhavati-ghRtena pATavam, vidyayA dhASTaya m-atrApi samAso bhavatIti kazcit / anye tu guNavacanairguNamAtravRttibhirapi samAsamicchanti-zakulAkhaNDazca trasya, girikANazca trasyeti / / 65 / / 10 nyA0 s0-tRtiiyaa0| pratyayaH prakRtyavinAbhAvIti tRtIyAntaM nAmeha gRhyate / ata eveti guNavacanatvAbhAvAdevetyarthaH / / 3. 1. 65 // catasrAddham // 3. 1. 66 // arddhazabdastRtIyAntastatkRtArthena catasRzabdena saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / ardhena kRtAzcatasro'rdhacatasro mAtrAH, evamardhacatasraH khAryaH 115 catasrati kim ? ardhena kRtAzcatvAro droNAH / / 66 / / UnArthapUrvAdyaiH // 3. 1. 67 // tRtIyAntaM nAma UnArthaiH pUrvAdibhizca nAmabhiH samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / mASeNonam-mASonam, evaM kArSApaNonam, mASavikalam, kArSApaNavikalam, pUrvAdyaH-mAsena pUrvaH-mAsapUrvaH, saMvatsarapUrvaH, evaM mAsAvaraH,20 saMvatsarAvaraH / pUrva, avara, sadRza, sama, kalaha, nipuNa, mizra, zlakSNa, iti pUrvAdayaH / prAkRtigaNo'yam-tena dhAnyenArtho, dhAnyArthaH, hiraNyArthaH, AtmanApaJcamaH, AtmanASaSThaH, 'etAvalupsamAsau' mASeNAdhikaM-mASAdhikam, kArSApaNam, evaM droNAdhikA khArI bhrAtrA tulyAH-bhrAtRtulyAH, ekena dravyavattvam-ekadravyavattvam ityAdi siddham / pUrvAdiyoge yathAyogaM hetvAdau25 tRtIyA / / 67 //
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite . [pA0 1. sU0 68-69.] nyA0 sa0-UnArtha / pUrvAdiyoge ityatra pUrvAdInAM hi pUrvAdibhAve mAsAdiheturiti atra hetau tRtiiyaa| hetvAdAviti AdizabdAttulyArtharityAdi / ekena dravyavattvamiti ekaM ca tat dravyaM ceti karmadhAraye ekadravyamasyAstIti kRte 'ekAde: karmadhArayAt' [ 7. 2. 58. ] itIkaN syAdityevaM samAsaH // 3. 1. 67 // kArakaM kRtA // 3. 1. 68 // kArakavAci nAma tRtIyAntaM sAmarthyAtkartRkaraNarUpaM kRdantena nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhvti| kartR-pAtmanA kRtam-prAtmakRtam, parakRtam, 'kRtsagatikArakasyApi' [7. 4. 117.] caitreNa nakhanibhinnaH caitranakhanibhinnaH, evaM sujanasulabhaH, durjanadurlabhaH, aridurjayaH, karaNe,-parazunA chinnaHparazucchinnaH, evaM nakhanirbhinnaH-pAdaprahAraH, pAdAbhyAM hriyate-pAdahArakaH,10 talAhRtiH, zastraprahRtiH, bahulAdhikArAt stutinindArthatAyAM prAyeNa kRtyaiH samAsaH / kartR-kAkapeyA nadI, evaM nAma pUrNetyarthaH, zvalehyaH, kUpaH evaMnAmAsannodaka ityarthaH, kukkuTasaMpAtyA grAmAH, evaM nAmAsannA ityarthaH / karaNakaNTakasaMceya prodanaH / evaM nAma vizada ityarthaH, vASpacchedyAni tRNAni evaM nAma mRdUnItyarthaH, anyatrApi buzopendhyam, tRNopendhyam,-tejasaH alpatA khyApyate,15 ghanaghAtyaH-kRcchasAdhyatvamucyate / kArakamiti kim ? vidyayoSitaH, annanoSitaH, tena hetunetyarthaH / putreNa gataH, chAtreNAgataH, tena sahetyarthaH / kRteti kim ? gobhirvapAvAn, dhAnyena dhanavAn / bahulAdhikArAdeva ktavatunA ktvayA tavyAnIyAbhyAM ca na bhavati, dAtreNa lUnavAn, parazunA chinnavAn, dAtreNa kRtvA, parazunA chittvA, kAkaiH pAtavyaH, zvabhirleDhavyaH / / 68 / / 20 nyA0 sa0-kArakaM0 / AtmanA kRtamiti arthakathanamAtramidam / AtmanA kriyate smeti kArya gatikAraketi nyAyAt / kAkapeyA nadI ityAdiSu nindA sugamauveti na drshitaa| alpatA khyApyate iti nA'tra nindA stutirvA kiMtu svarUpakathanam / ghanaghAtya iti ghAtyasya kAThinyaM pratipAdyate / tena sahetyartha iti / evaM zikSayA parivrAjaka itItthaMbhUtalakSaNe'pyuktamapi jJeyam / anIyaprayoge zvabhirlahanIya25 ityAdyapi draSTavyam / / 3. 1. 68 // naviMzatyAdinako'ccAntaH // 3. 1. 66 // ekazabdastRtIyAnto naviMzatyAdinAmnA saha samasyate, tatpuruSazca
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 70-71.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 466 samAso bhavati ekazabdasya cAdanto bhvti| ekena naviMzatiH-ekAnaviMzatiH, pakSe ekAnaviMzatiH, evamekAnnatriMzat, ekAdnatriMzat, ekAnnacatvAriMzat, ekAdnacatvAriMzat / naviMzatyAdineti nirdezAt 'natrat' [3. 2. 125.] na bhavati / / 66 / / nyA0 s0--nviNshtyaadinai0| najat na bhavatIti 'natravyayAt saMkhyAyA Da:' 5 [ 7. 3. 123. ] ityapi na bhavati, vidhAnasAmarthyAt 'lugasya' [ 2. 1. 113 ] ityAdinA alopo na bhavati, anyathA tU iti kuryAt iti // 3. 1. 66 // catuthI prakRtyA // 3. 1. 70 // prakRti:-pariNAmi kAraNam, caturthyantamarthAdvikRtivAci nAma prakRtivAcinA nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / yUpAya10 dAru-yUpadAru, kuNDalahiraNyam / prakRtyeti kim ? randhanAya sthAlI, avahananAyolUkhalam, mUtrAya saMpadyate yavAgUrityAdau tu vikArasyApradhAnasya saMpadyate ityAdikriyAsApekSatvAt na bhavati / / 70 / / nyA0 s0--cturthii0| prakriyate pariNAmarUpatayeti vA prakaroti kAryamiti vA bAhalakAta ktiH, prakriyAditi vA 'tikkRtau nAmni' [5.1.71. 1 / prakA pariNAmi ityatra tena rUpeNa yUpAdilakSaNena bhavanaM tadbhAvaH pariNAmaH so'syA'stIti / randhanAya sthAlIti / yathA yUpAdyAtmanA dAdi pratiSThamAnaM yUpAdeH prakRtitvena vijJAyate, naivaM randhanAdeH sthAlyAdIni / mUtrAya saMpadyate iti yadyapyArthyA vidheyatayA mUtrasya prAdhAnyaM tathApi zAbdyA prathamaM yavAgvA saha kriyAsaMbandhaH / yathA rAjJaH puruSa iti prArthyA rAjJaH prAdhAnye'pi zAbdyA puruSasyaiva iti aprAdhAnyaM / tatazca apradhAnasApekSe samAso20 na bhavati, pradhAnasApekSe tu bhavatyeva / / 3. 1. 70 / / hitAdibhiH // 3. 1.71 // caturthyantaM nAma hitAdibhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / gobhyo hitaM-gohitam, evaM gosukham, gorakSitaH, hita, sukha, rakSita, bali, iti hitAdayaH / prAkRtigaNanAyam-tena azvaghAsaH, zvazrUsurA, zvazrUsuram,25 hastividhAnam, dharmaniyamaH, dharmajijJAsA, nATayazAlA, Atmanepadam, parasmaipadam
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 72-73.] ityAdi siddham / kRtyapratyayAntaM ceha paThyate-devadeyam, brAhmaNadeyam, varapradeyA kanyA, iha na bhavati brAhmaNAya dAtavyam / / 71 / / nyA0 s0--hitaadi0| gomyo hitamiti 'hitasukhAbhyAm' [ 2. 2. 65. ] ityanena caturthI, pAzIvivakSAyAM tu tadbhadrAyuSya' [2. 2. 66.] iti AzaMsAyAM hitayoge yA caturthI tadantasya samAso na bhavati samAsAdAziSo'navagamAditi / prAtmane- 5 padamiti pacata ityevamAdInAmAtmA svabhAvastadarthaM padaM te Ate ityAdinA Atmanepadam / tivAdyavayavApekSayA prakRtipratyayasamUdAyaH pacatItyAdilakSaNaH paro'rthastadarthaM tivAdikaM padaM parasmaipadam / / 3. 1.71 / / tadarthArthana // 3. 1. 72 // tasyAzcaturthyA artho yasya sa tadarthaH, caturthyantaM nAma tadarthenArthazabdena10 nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / pitre idaM-pitrarthaM payaH, mahadarthaM dhanam, udakArtho ghaTaH, AturArthA yavAgUH / 'urtho vAcyavat' iti vAcyaliGgatA, nityasamAsazcAyam, caturthaMva tadarthasyoktatvAt arthazabdAprayoge vAkyAsaMbhavAt, samAsastu vacanAdbhavati / tadarthetyarthavizeSaNaM kim ? pitre'rthaH, mAtre'rthaH, tadarthaM dhanamityarthaH / / 72 / / 15 nyA0 sa0-tadarthA0 / tasyAzcaturthyA artho yasya ityuSTramukhAditvAd vyadhikaraNo bahuvrIhistatastadarthazcAsAvarthazceti karmadhArayaH, yadvA tasyA arthastadarthastasmin arthastena tadarthA'rthena / samAsastviti pitrartha ityAdisamAse arthazabdaprayogaH ityarthaH / / 3. 1. 72 // paJcamI bhayAyaiH // 3. 1. 73 // 20 paJcamyantaM nAma bhayAdyairnAmabhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / vRkAdbhayam-vRkabhayam, evaM vRkabhItaH, bhybhiitaa| bhaya, bhIta, bhIti, bhI, bhIru, bhIluka, nirgata, jugupsu, apeta, apoDha, mukta, patita, apatrasta iti bhayAdayaH / prAkRtigaNazcAyam-tena dvIpAntarAnItaH, sthAnabhraSTaH, tAtparaH, taparaH ityAdi siddham / bahulAdhikArAdiha na bhavati / prAsA25 dAtpatitaH, bhojanAdapatrastaH / / 73 / /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU074-76.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 471 ktenAsattve // 3. 1. 74 // asatve vartamAnA yA paJcamI tadantaM nAma ktapratyayAntena nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / stokAnmuktaH, alpAnmuktaH, kRcchAnmuktaH, katipayAnmuktaH, dUrAdAgataH, viprakRSTAdAgataH, antikAdAgataH, abhyAzAdAgataH, kRcchAllabdham, 'asatve DaseH' [3. 2. 10.] ityalup / kta neti kim ? 5 stokAnmokSaH / asatve iti kim ? stokAt vaddhitaH-stokAdravyAdityarthaH, evamalpAt pravRddham / samAse taddhitAdyutpattiH phalam-stokAnmuktiH ityAdi / / 74 / / parAzatAdiH // 3. 1. 75 // paraHzatAdiH paJcamItatpuruSaH sAdhurbhavati / zatAtpare-paraHzatAH,10 sahasrAtpare-paraHsahasrAH, lakSAllakSAyA vA pare parolakSAH-parazabdasya pUrvanipAtaH sakArAgamazca nipAtanAt / parazabdena samAnArthaH paraszabdaH sakArAnto'pyastItyanye / / 75 / / SaSThayayatnAcchethe // 3. 1. 76 // zeSe yA SaSThI tadantaM nAma nAmnA saha samasyate, tatpuruSazca samAso15 bhavati / ayatnAt-na cet sa zeSo 'nAthaH' [2. 2. 10.] ityAdeyatnAdbhavati / rAjJaH puruSaH-rAjapuruSaH, yatikambalaH, rAjJo gokSIraM rAjagokSIram, rAjagavIkSIram / Rddhasya rAjJaH puruSaH, jinabhadragaNeH kSamAzramaNasya bhASyamityAdau sApekSatvAnna bhavati / kathaM devadattasya gurukulam ? jinadattasya dAsabhAryeti, sApekSatve'pi gamakatvAdbhavati / ayatnAditi kim ? sarpiSo20 nAthitam, mAtuHsmRtam, sarpiSo dayitam, mAturIzitam, edhodakasyopaskRtam, caurasya rugNam, caurasyojjAsitam, zatasya dyUtam, zatasya dyUtazcaitraH, kaTakaraNasyAyuktaH zeSa iti kim ? sarpiSo jJAnam, rudataH pravajitaH, manuSyANAM kSatriyaH zUratamaH, gavAM kRSNA saMpannakSIratamA, adhvagAnAM rathagAmI zIghratamaH / kathaM sarpirzAnam ? mAtRsmaraNamityAdi, kRdyoge'tra SaSThItyuttareNa bhaviSyati,25
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 77-78.] saMbandhe tvanenaiva / gosvAmI, pRthivIzvaraH, vidyAdAyAda ityAdiSu tvayatnajA zeSa eva sssstthii| 'svAmIzvarA'-[2. 2. 68.] disUtrasya nityaM SaSThIprAptau pakSe saptamIvidhAnArthatvAt / saMghasya bhadra bhUyAt, zAsanasya bhadra bhUyAdityAdau tvAziSi SaSThayAH samAso na bhavati, asAmarthyAt anbhidhaanaadvaa| nahi saMghabhadra bhUyAdityukta saMghasya bhadraM bhUyAdityarthaH 5 pratIyate, api tu saMghabhadra nAma saMghasaMbandhitayA prasiddhaM kiMcidbhadraM kasya cidbhUyAditi / / 76 / / nyA0 s0--sssstthyy0| prayatnAnna cediti tulyArthayoge yatnajAyA api SaSThyAH samAso bhavati, tulyArthAnAM yAjakAdidRSTe: / gamakatvAditi avazyasApekSatvAdityarthaH / manuSyANAmityAdiSu triSu yogeSvapAdAnapaJcamIprasaktau 'saptamI cA'vibhAge'10 [2. 2. 106.] iti sssstthii| asAmarthyAditi tattvaM bhUyAditi sApekSatvAt / anabhidhAneti abhidhAnalakSaNA hi kRttaddhitasamAsA bhavantIti nyAyAt vivakSitArthApratipAdanAt / / 3. 1.76 / / kRti // 3. 1. 77 // 'karmaNi kRtaH' [2. 2. 83.] 'kartari' [2. 2. 86.] iti ca yA15 kRti kRtpratyayanimittA SaSThI vihitA tadantaM nAma nAmnA samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / siddhasenakRtiH, gaNadharoktiH, idhmavrazcanaH, palAzazAtanaH, dharmAnusmaraNam, tattvAnucintanam, sarpirjJAnam, edhodakopaskaraNam, caurojjAsanam / / 77 // nyA0 s0--kRti| caurojjAsanamiti 'karmaNi kRtaH' [ 2. 2. 83. ]20 'karttari' [2. 2. 86.] vA'syA vidhAnAt yatnajAyA api SaSThyAH samAsaH / / 3. 1. 77 / / yAjakAdibhiH // 3. 1.78 // SaSThyantaM nAma yAjaka ityevamAdibhirnAmabhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati / brAhmaNAnAM yAjaka:-brAhmaNayAjakaH, evaM gurupUjakaH, yAjaka,25 pUjaka, paricAraka, pariveSaka, snApaka, adhyApaka, AcchAdaka, unmAdaka,
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 79-81.] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 473 udvartaka vartaka hotR bhartR / AkRtigaNo'yam - tena tulyArthA api - gurusadRzaH, gurusamaH, dAsyAHsadRzaH, vRSalyAH samaH ' SaSThyAH kSepe' [ 3. 2. 30. ] ityalup / tathA-anyatkArakam, vizvagoptA, tIrthakartA, tatprayojako hetuzca, janikartuH prakRtiH, ityAdi siddhaM bhavati / 'karmajA tRcA ca' [ 3. 1. 83.] iti pratiSedhApavAdo yogaH, tulyArthaiH vidhyarthazca / / 78 / / / nyA0 sa0 -- yAjakA0 / yAjaketi yAjaka: Rtvik pativAcakasyaivAtra pAThaH, kRtItyanenaiva siddhe kimartho'yaM yogaH ? cetIti / vidhyarthazceti tulyArthairiti yA SaSThI sA zaiSikA na bhavatIti aprAptau / / 3. 178 / / bhatriti bhartR zabdasya ityAha karmmajA tRcA pattirathau gaNakena / 3. 1.76 // pattirathazabdau SaSThyantau garaNakena nAmnA samasyete, tatpuruSazca samAso bhavati / pattInAM garaNakaH - pattigaraNakaH, evaM rathagaraNakaH / pattirathAviti kim ? kArSApaNAnAM garaNakaH / garaNakeneti kim ? rathasya darzakaH, kathaM jyoti - rgaNakaH ? 'prakena krIDAjIve' [ 3. 181.] iti bhaviSyati / 'karmajA tRcA ca' [3. 1. 83.] ityasyApavAdo'yam / / 79 / / sarvapazcAdAdayaH // 3. 1. 80 // sarvapazcAdityAdayaH SaSThItatpuruSAH sAdhavo bhavanti / sarveSAM pazcAt sarvapazcAtpadaM vartate, sarvaciraM jIvati, tadupariSTAt rukmaM nidadhAti ityAdi, - avyayena pratiSedhaM vakSyati tasyApavAdo'yam / bahuvacanaM ziSTaprayogAnusaraNArtham / / 80 / / 5 10 nyA0 sa0 -- sarvvapa0 / sarveSAM pazcAditi yadA saMbandhe SaSThI tadA niSedhe prApte samAsaH, yadA tu ririSTeti tadA aprApte samAsaH / pratiSeSaM vakSyatIti yadA saMbandhe SaSThI tadA ityarthaH, tatra saMbandhaSaSThIgrahaNAt upalakSaraNamidaM tena yadA ririSTeti SaSThI tadAprApte samAsaH / / 3 1 80 / akena krIDAjIve // 31.81 // AjIvo jIvikA, SaSThyantaM nAmAkapratyayAntena nAmnA samasyate, 15 20 25
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 82-83.] krIDAyAmAjIve ca gamyamAne tatpuruSazca samAso bhavati / uddAlakapuSpabhaJjikA, vAraNapuSpamacAyikA, zAlabhaJjikA,-kasyAzcit krIDAyAH saMjJA / AjIve, dantalekhakaH, nakhalekhakaH, avaskarasUdakaH, ramaNIyakArakaH, dantalekhanAdirasyAjIvo gamyate / krIDAjIvau vAkyena na gamyate iti nityasamAsA ete / krIDAjIva iti kim ? prodanasya bhojakaH, payasaH pAyakaH, 'karmajA 5 tRcA ca' [3. 1. 83.] iti pratiSedhe prApte vacanam / / 81 / / nyA0 sa0--akena / 'karmajA tRcA ca' [ 3. 1. 83. ] ityasyApavAdastatazca bhanaktIti bhaJjikA uddAlakapuSpANAM bhaJjiketi kRte 'kRti' [ 3. 1. 77. ] iti prApnoti, tata uttareNa niSedhastadA'sya sUtrasya phalaM, yadA tu uddAlakapuSpANi bhajyante yasyAM krIDAyAmiti vigrahastadA niSedhAbhAve 'kRti' [ 3. 1. 77. ] ityanenaiva siddha-10 tvAdasya na kiJcit phalam / nanu bhanaktIti bhaJjiketi kartari kathaM sAdhayanti yata uddAlakapuSpabhajiketi krIDAnAma tatastasyAH krIDAyA bhaGga kartRtvaM na saMgacchate api tu krIDAkAriNAm, ucyte| asyAM krIDAyAM bhajanakriyAkaraNAdupacArAt sApi kI bhaNyate, zAlazabdo'pi tAlavyAdyo vRkSavAcako'sti / / 3. 1. 81 // na kartari // 3. 1. 82 // kartari vihitA yA SaSThI tadantaM nAmAkapratyayAntena nAmnA na smsyte| bhavataH zAyikA, bhavata AzikA, bhavato'gragAmikA kartarIti kim ? ikSubhakSikAM me dhArayasi, payaHpAyikAM me dhArayasi / / 82 / / nyA0 sa0-na krtri0| agragAmiketi kRt sagatikArakasyeti nyAyAdagragAmiketi asyApi kRdantatvam / / 3. 1. 82 / / karmajA tucA ca // 3. 1. 83 // kartarItyanuvartate taccAkasya vizeSaNam, karmaNi vihitA SaSThI karmajA, tadantaM nAma kartari vihito yo'kapratyayastadantena tRjantena ca nAmnA saha na samasyate / prodanasya bhojakaH, saktUnAM pAyakaH, apAM sraSTA, purAM bhettaa| karmajeti kim ? saMbandhaSaSThayAH pratiSedho mAbhUt, guNo guNivizeSaka :-25 guNinaH saMvandhI vizeSaka ityarthaH kartarItyeva ? ikSubhakSikAM me dhArayasi, payaHpAyikAM me dhArayasi / kathaM bhUbhartA ? vajrabharteti,-bhartR zabdo yaH 15 20
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 84-85.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 475 patiparyAyastena saMbandhaSaSThayA yAjakAdipAThAt karmaSaSThayA vA'yaM samAsaH, kriyAzabdasya tu tatrAgrahaNAdanena pratiSedhaH bhuvo bhartA, vajrasya bhartA / / 83 / / nyA0 s0--krmjaa| taccAkasyeti tRco'vyabhicArAt 'akasyA'pi' grahaH tRc sannihitasya / guNItyatra zikhAditvAdin / kriyAzabdasya tviti bibhartIti 5 bharaNakriyAmAtramupAdAya vartamAnasyetyarthaH, patiparyAyabhartR zabda auraNAdiko'vyutpanno'pyasti / / 3. 1. 83 / / tRtIyAyAm / / 3. 1.84 // kartari yA tRtIyA tasyAM satyAM karmajA SaSThI na smsyte| Azcaryo gavAM doho'gopAlakena, sAdhvidaM zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNa / tRtIyAyAmiti10 kim ? sAdhvidaM zabdAnuzAsanamAcAryasya, sAdhvI kaTacikIrSA caitrasya, kartari SaSThyAmapi na samAsa iti kazcit-vicitrA sUtrasya kRtirAcAryasya / kartarItyeva ? sAdhvidaM zabdAnuzAsanamAcAryasya naH puNyena / karmajetyeva ? maitrasya saMbandhI kRto maitrakRtazca treNa / kathaM godoho gopAlakena ? saMbandhaSaSThyA bhaviSyati / / 84 / / 15 nyA0 s0--tRtiiyaayaam| maitrasya saMbandhI kRta ityatra prodano'nyo vA'rthaprakaraNAdinA nitiH / / 3. 1. 84 // taptArthapUraNAvyayAtUzazabAnazA // 3. 1.85 // tRptAthaiH pUraNapratyayAntairavyayairatRzantaiH zatrantairAnazantaizca nAmabhiH SaSThayantaM nAma na samasyate / tRptArthAH-phalAnAM tRptaH, phalAnAM suhitaH,20 saktUnAM pUrNaH, prodanasyAzitaH, payaso ghrANaH / pUraNa-tIrthakarANAM SoDazaH, cakradharANAM paJcamaH zAntiH, cakradharANAM dvitIyaH sagaraH, vAsudevAnAM tRtIyaH svyNbhuuH| avyaya-rAjJaH sAkSAt, grAmasya purastAt, caitrasya kRtvA, maitrasya prakRtya, avyayIbhAvasyApyanvarthAzrayaNAtkvacidavyayatvam-tena caitrasyopakumbhamityatra samAso na bhavatIti kecit / atRz-rAmasya dviSan, rAvaNasya dviSan / 25
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 86.] zatR-caitrasya pacan, adhvagAnAM dhAvantaH zIghratamAH, caitrasya pakSyan / pAnazcaitrasya pacamAnaH, caitrasya pakSyamANaH, sarvatra saMbandhe SaSThI / etairiti kim ? brAhmaNasya kartavyaM brAhmaNakartavyam / idhmavazcanaH, palAzazAtanaH rAjJaH pATaliputrakasya dhanam, zukasya mArAvidasya zabdaH, sarpiSaH pIyamAnasya gandhaH, sUtrasyAdhIyamAnasyArtha ityAdau sAmAnAdhikaraNye dhanAdipadApekSA SaSThItyasA-5 marthyAtsamAso na bhavati, vizeSaNasamAsastu nirapekSatvena sAmarthyAdbhavatyeva, pATaliputrakazcAsau rAjA ca tasya paattliputrkraajsyetyaadi| SaSThIsamAse tu aniyamena pUrvanipAtaH syAt / / 85 / / nyA0 sa0-tRptArthaH / tRpto'rtho'bhidheyo yeSAM, pUraNetyatra abhedopacArAt pUraNapratyayA gRhyante / sati tRptasuhitayoH 'jJAnecchA' [ 5. 2. 62. ] iti ktaH pUrNe karmaNi 10 ktH| Azite zIlyAditvAt ktaH ghrANe 'gatyarthA' [ 3. 4. 11. ] iti ktaH / grAmasya purastAditi avyutpannamavyayaM vyutpattau tu 'ririSTa' [ 2. 2. 82. ] iti SaSThyA vidhAnAt samAso na prApnotyeva / adhvagAnAmiti atrA'pi saMbandhe SaSThI na nirdhAraNe tasya sto'pyvivkssaa| mArAvidasyeti mAramAvetti mAravit tasyA'patyaM 'Gaso'patye' [6. 1.28.] aN / sarvatra saMbandhe SaSThIti karmajaSaSThyapi na samasyate, caitrasya karmatva-15 bhRto dviSan / aniyamena pUrvanipAtaH syAditi 'SaSThyayatna' [ 3. 1. 76.] ityatra vizeSaNavizeSyayordva yorapi prathamoktatvAt vizeSaNasamAse tu pradhAnAnuyAyino vyavahArA iti na praagnipaatH| pATaliputrakasyeti caturyu udAharaNeSu yathAsaMkhyaM dhanaM gRhaM gandhaH arthazca jJeyAni / / 3. 1. 85 // 20 jJAnecchArthAidhAraktena // 3. 1. 86 // jJAnArthAdinchArthAdarcArthAcca vartamAno yaH kto yazca 'adyarthAccAdhAre' [5. 1. 12.] ityAdhAre vihitastadantena nAmnA SaSThayantaM nAma na samasyate / rAjJAM jJAtaH, rAjJAM buddhaH, rAjJAmiSTaH, rAjJAM mataH, rAjJAcitaH, rAjJAM pUjitaH, idameteSAM yAtam, idameSAM yAtam, idameSAmAsitam, idameSAM bhuktam, idameSAM pItam / kathaM rAjapUjitaH rAjamahitaH, rAjasaMmataH, kalahaMsarAmamahitaH ? 25 kRtavAn iti bahulAdhikArAt iSTena bhUtakAlakta na tRtIyAsamAsA eta iti kecit / anye tu kRdyogajAyA eva SaSThayA iha samAsapratiSedha iti saMbandha SaSThIsamAsA eta ityAhuH / / 86 / /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 87.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 477 nyA0 s0--jnyaanecchaa0| jJAnecchA rthAzca AdhArazca teSAM kta iti zakaTanyAsaH, sarvatra kartari SaSThI, satyAdhAre ca ktavidhAnAt 'ktayorasadAdhAre' [2. 2. 91.] iti SaSThyA na niSedhaH / iSTeneti 'tena prokta' [ 6. 3. 181.] ityatastRtIyAdhikAre yadupajJAta ityarthe yathAvihitaM pratyayaM vidhatte tat jJApayati, na vartamAne kAle vihito'yaM ktapratyayaH kiMtu bhUte kAle, tathA rAjapUjita ityAdAvapi / tRtIyAsamAsA iti atra bhUte 5 tavidhAnAt 'ktayorasadAdhAre' [2. 2. 61. ] iti SaSThIniSedhAt tRtIyAsamAsA ityarthaH / kRdyoga jAyA iti kartR karmavihitAyA ityarthaH / / 3. 1. 86 / / asvasthaguNaiH // 3. 1. 87 // ye guNAH svAtmanyevAvatiSThante na dravye te svasthAH, tatpratiSedhenAsvasthaguNavAcibhirnAmabhiH saha SaSThayantaM nAma na samasyate / paTasya zuklaH,10 kAkasya kRSNaH, guDasya madhuraH, candanasya surabhiH, ghRtasya tIvraH, kukumasya mRdu:-atra arthAtprakaraNAdvApekSyasya varNAdernirjJAne ya ime zuklAdayaste paTAderiti sAmopapatteH samAsaH prApnotIti prtissidhyte| tathA-paTasya zauklyam, kAkasya kArNyam, guDasya mAdhuryam-eSu pUrveSu ca zuklAderguNasya zuklaH paTa ityAdau dravye'pi vRttipradarzanAt asvAsthyamastyeva / guNazabdena ceha15 lokaprasiddhA rUparasagandhasparzaguNA abhipretAstataH tadvizeSairevAyaM pratiSedhaHtena yatnasya gauravaM-yatnagauravam, vacanagauravam, prakriyAlAghavam, buddhikauzalam, mativaiguNyam, karaNapATavam, puruSasAmarthyam, aGgasauSThavam, hastacApalam, vacanamArdavam, uttarapadArthaprAdhAnyam, kriyAsAtatyam, vartamAnasAmIpyam, satsAmIpyam, adhikaraNaitAvatyam, prayogAnyatvam, gatatAcchIlyam, paTahazabdaH,20 nadIghoSaH, vacanaprAmANyam, zabdAdhikyam, vAGmAdhuryam, goviMzatiH, gotriMzat, gozatam, gosahasram, samAhAraikatvamityAdiSu pratiSedho na bhavati / asvasthaguNairiti kim ? ghaTavarNaH, kanyArUpam, kapittharasaH, candanagandhaH, stanasparzaH, bahulAdhikArAtkaNTakasya taikSNyam, vRSalasya dhASTarya mityAdiSu samAso na bhavati, kusumasaurabhyam, candanasaurabhamityAdiSu25 bhavatIti / / 87 // nyA0 s0-asvsthgu0| svAtmanyevAvatiSThanta iti nanu dravyAzrayI guNa iti guNalakSaNaM tataH kathamidamiti ? satyaM, abhidhAvyApArApekSayA svasthatvaM guNAnAM yataH
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite... pA0 1. sU0 88.] shauklyaadishbdairddhrmmaatrmevaabhidhiiyte| surabhiriti suS, rabhate 'padipaThi' 607 / (uNAdi) iti i pratyayaH, AgamasyAnityatvAt 'rabho'parokSA' [ 4. 4. 102. ] iti n| arthAt prakaraNAd veti nanu zuklAdivarNAdevizeSaNam, paTasya zuklo varNa iti tatazca paTAdervaNrNAdinA saMbandho na tu zuklAdivizeSaNeneti paSThyantasya samAsaprAptireva naastiityaashngkaa| asvAsthyamastyeveti guNagrahaNena ye guNA dravyasya vizeSaNaM bhavanti, 5 zukla: paTa ityAdau ye ca bhUtapUrvagatyA TyaNAdyantAH zauklyAdayaste'pi gRhyante, yataH zuklazauklyamiti, evaM madhuramAdhuryAdInAmapi / nanu anenaiva vyAkhyAnena paTasya zukla ityAdiSveva niSedhaH prApta: yato yathA zukla: paTa ityAdau dravye'pi vRttistathA na zauklyazabdasya dravye vRttiryata: zauklyazabdena guNamAtramevAbhidhIyate na dravyam ? ucyate, yadyapi zauklyazabdo dravye na vartate tathApi zauklyazabdo guNavacanaH, tato yadyapyayaM dravyaM vaktu 10 na zaknoti tathApi AtmIyazuklalakSaNena zabdena yadi vAdayati tahi bhavatyeva, AtmIyatvaM cAnayorguNamAtravRttitvAt, yathA kazcit pumAn bhAryAyAH pArthAt pitrobhakti kArayati tato yadyAtmanA na karoti tathApi bhakti kurvannabhidhIyate evamatrA'pi bhaviSyati / tadvizeSarevAyamiti tadvizeSAzca zuklAdayo madhurAdayaH surabhyasurabhI zItAdayazca guNA gRhyante, teSAmeva dravya vizeSaNatvasaMbhavAt, tena rUpAdInAM na grahaH, na hi te dravyasya vizeSaNaM bhavanti 15 paTo rUpaM, guDo rasaH, candanaM gandhaH stanasparzaH iti / rUpAdivizeSA ye zuklAdayasta eva gRhyante, tena gauravAdayaH saMkhyAdayo vaizeSikaprasiddhAzca na gRhyante / vAGmAdhuryamiti rasanendriyagrAhya eva raso loke madhurazabdasya rUDho'tra tUpacArAditi na guDasya mAdhuryamitivaniSedhaH, yato gauNamukhyanyAyena mukhyo laukiko guNaH samAsAbhAvaM prayojayatIti / bahalAdhikArAditi nanu kaNTakasya tekSaNyamityAdau takSA , tato20 dvIndriyagrAhyANAM na guNatvaM kiM tvekendriyagrAhyANAmeveti vaizeSikamatam, tataH samAsaH prAptaH, kusumasaurabhyamityAdau ca paTasya zauklyamitivat samAsAbhAvaprasaGgastadetadubhayaM kathamityAzaGkA / / 3. 187 / / saptamI zauNDAyaiH // 3. 1. 88 // saptamyantaM nAma zauNDAdyairnAmabhiH saha samasyate, tatpuruSazca samAso25 bhavati / pAne prasaktaH zauNDa:-pAnazauNDaH, pAnazauNDo madyapaH, akSeSu prasaktaHzauNDa iva akSazauNDaH, zauNDazabda iha gauNo vyasanini vartate, vRttau prasaktikriyAyA antarbhAvAdaprayogaH, akssdhuurtH| akSakitavaH / zauNDa dhUrta, kitava, vyAla, savya, prAyasa, vyAna, savINa, antara, adhIna, paTu, paNDita kuzala, capala, nipuNa, siddha, zuSka, pakva bandha, bahuvacanamAkRtigaNArtham 130 tena ziraH zekharaH, hastakaTakaH, ApAtaramaNIyaH, avasAnavirasaH, pRthivIviditaH,
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU086-61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 476 pRthivIpraNataH, anteguruH, madhyeguruH, 'RNe'dhama'-adhamarNaH, 'RNe uttamaH'uttamarNaH, rAjadantAditvAtparanipAta ityAdi siddhaM bhavati / / 88 / / nyA0 s0--sptmii0| vyAleti vyAGa pUrvAdaDateraci latve c| prAyaseti AyasyatItyaci alasa ityarthaH / vyAneti aniterghatri Anastato vivRddha Ano balamasya Asakta ityrthH| savIraNeti saha vINa iva dakSiNa ityarthaH, iha gauraNa iti 5 paramArthato madyapa: zauNDa ityucyate vyasanI tu gauNavRttyA, ApatanaM bhAve ghatri ApAte prArambhe ramaNIya ApAtaramaNIyaH / / 3. 1.88 / / siMhAthai pUjAyAm // 3. 1. 86 // saptamyantaM nAma siMhAdyairnAmabhiH saha samasyate, pUjAyAM gamyamAnAyAm, tatpuruSazca samAso bhavati / samare siMha iva-samarasiMhaH / evaM raNavyAghraH,10 bhUmivAsavaH, kaliyudhiSThiraH, upamayAtra pUjAvagamyate bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 86 // kAkAdyai kSepe // 3. 1. 60 // saptamyantaM nAma kAkAdyairnAmabhiH saha samasyate, kSepe gamyamAne, tatpuruSazca samAso bhvti| tIrthe kAka iva tIrthakAkaH, evaM tIrthadhvAGkSaH,15 tIrthavAyasaH, tIrthabakaH, tIrthazvA, tIrthasArameyaH, tIrthakukkuTaH, tIrthazRgAlaH,anavasthita evamucyate, upamayA cAtra kSepo gamyate / kSepa iti kim ? tIrthe kAkastiSThati, vahuvacanamAkRtigaNArtham / / 60 / / nyA0 sa0--kAkA0 / tIrthasArameya iti sAro meyo'sya yadvA saramA zunI tasyA apatyaM 'catuSpAbhya eyaJ' [ 6. 1. 83. ] kukura ityarthaH / anavasthita iti20 yathA kAkAdistIrthaphalamajAnan acirasthAyI bhavatyevaM yo devadattAdiH kAryANyArabhya teSvanirvAhaka: sa tIrthAdhAreNa kAkAdinopamIyamAnaH kSipyata ityasti kSepasya gamyamAnatetyAha-anavasthitetyAdi / / 3. 1. 60 / / .... . pAtrasamitetyAdayaH // 3. 1. 61 // pAtresamitAdayaH saptamItatpuruSA nipAtyante, kSepe gamyamAne / pAtra eva 25
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 1 bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 1.] samitAH, pAtresamitAH, evaM pAtrebahulAH, gehezUraH, gehedAhI, gehekSveDo, gehenardI, gena / gehameva vijitamanena gehevijitI, - 'iSTAde:' [ 7. 1. 168. ] itIni 'vyApyekte`na.' [2. 2. 66.] iti saptamI, evaM gehevicito, gehevyAlaH, gehepaTuH, gehepaNDitaH, gehepragalbhaH, goSThezUraH, goSThekSveDI, goSThenardI, goSThevijitI, goSThevyAlaH, goSThepaTuH, goSThepaNDitaH, goSThepragalbhaH, - eSu pravadhAraNena kSepo 5 gamyate / udumbare mazaka iva udumbaramazakaH, evamudumbarakRmiH, kUpakacchapa:, kUpamaNDUkaH, avaTakacchapaH, avaTamaNDUkaH, udapAnamaNDUkaH, alpadRzva' vamucyate, nagarakAkaH, nagaravAyasaH, nagarazvA etaiH sadRzo dhRSTa ucyate, udumbaramazakAdiSUpamayA kSepo gamyate / gehemehI, piNDIzUraH, -ya AvazyakArthamapi bahirna nirgacchati, bhojana eva ca saMrabhate sa evamucyate, 10 atrAvadhAraNena nirutsAhatA tayA ca kSepo gamyate / pitarizUraH, mAtari - puruSa:, - yaH sadAcAraM bhinatti sa evamucyate, - - tra pratiSiddhAsevanena kSepo gamyate / garbhedhIraH, garbhezUraH, garbhesuhitaH, garbhetRptaH, garbhedRptaH, -yo'lIkAbhimAnitvAdanucitaceSTaH sa evamucyate, tata eva ca kSepo gamyate / karNeTiriTiri:, 15 karNecurucuraH, karNeTiriTirA, karNecurucurA, - cApalenAnucitaceSTocyate,TiriTirIti gatyanukaraNam, curucurviti vAkyAnukaraNam / tat karoti rijantAdapratyayo nipAtanasAmarthyAccAno na bhavati / itizabdaH samAsAntaranivRttyarthaH-tena paramAH pAtresamitAH, pAtresamitAnAM putraH ityAdiSu samAso na bhavati / nipAtanAt saptamyA alup bahuvacanam prAkRtigaNArtham, 20 tena-vraraNakRmiH, gRhasarpaH, gRhakalaviGkaH, Akhanikabaka: ityAdayo gRhyante / / 61 / / nyA0 sa0 ---- pAtresa 0 / gehekSveDIti trikSvidAG iti dhAto kSvida: sthAne viDaM kecit paThanti, gehe eva kSveDate 'grahAdibhyo Nin ' [ 5. 1. 53. ] evamagretanadvaye / gehameva vijitamaneneti 'vyApye ktena:' [2. 2. 66 ] ityanena ktapratyayAntAt yastaddhita 25 in tadantasya vyApye varttamAnAt saptamI vihiteti prathamAntena vigrahaH, yadvA arthakathanamidaM gehevijItItyeva kriyate / gehevicitIti - gehameva vicitaM gaveSitamanena yathAdRSTaM
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 62-63.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 481 vicinvatA tena gvessytetyrthH| avadhAraNeneti pAtresamitA ityatra pAtrazabdena pAtrasahacAribhojanaM lakSyate tato bhojana eva samitA militA: santi na kAryAntare ityavadhAraNAt kSepo gmyte| udapAnamaNDUka iti / udakaM pIyate'smin 'nAmnyuttara' [ 3. 2. 107. ] iti udaadeshH| bhojana eveti piNDIzabda: khyApayitavyopalakSaNamityukta bhojana eveti / garbhadhIra iti / garbha eva sthairyAdiyukto garbhAnniHsRtya tu cApalAdidoSayuktaH 5 ityarthaH / cApalenAnviti-kaNe kimapi jalpitvA jIvati nAsya vikramAdguNa iti kSepo gamyate / prAkRtigaraNArthamiti patra prAkRtiH sAdRzyaM tatpradhAno gaNa AkRtigaNaH, athavA AkRtizabdena jAtirucyate sA yathA sakalA vyaktIApnoti tadvat yaH pracurazabdaviSayaM vyApnoti sa jaatisaadRshyaadaakRtignnH| saptamyA alubiti nanu pAtresamitetyAdi-10 kRtpratyayAnteSu 'tatpuruSe kRti' [ 3. 2. 20. ] iti zeSeSu 'advyaJjanAt' [3. 2. 18.] ityalup prAptastat kiM nipAtAzrayeNa? satyaM, tAbhyAM bahulaM saMjJAyAM cAlubukta tyAhanipAtanAditi / / 3. 1. 61 / / kte na // 3. 1. 62 // saptamyantaM nAma ktAntena nAmnA saha samasyate, kSepe gamyamAne, tatpuruSazca15 samAso bhavati / bhasmanihutam, pravAhemUtritam, udakevizIrNam,-niSphalaM kRtamevamucyate, avataptenakulasthitam, kAryeSvanavasthitatvamucyate,-sarvatropamAnena kSepo gamyate / nityasamAsAzcaite pAtresamitAdayazca / / 62 / nyA0 s0--ktn0| nityasamAsAzcaite iti vAkyasya kriyAkArakasaMbandhamAtrapratyAyakatayA kSepapratipAdane sAmarthyAbhAvAt samAsasyaiva tatra sAmarthyAt / / 3. 1. 62 / / 20 tabAhorAtrAMzam // 3. 1. 63 // pRthagyogAtkSepa iti nivRttam / tatretyetatsaptamyantaM nAmAharavayavA rAtryavayavAzca saptamyantAH ktAntena nAmnA saha samasyante, tatpuruSazca samAso bhavati / tatrakRtam, tatrabhuktam, pUrvAha Ne kRtaM pUrvAha NakRtamevamaparAha NakRtam / pUrvarAtrakRtam, apararAtrakRtam, taddhitAdyutpattiH25 smaasphlm-taatrkRtiH| tatrAhorAtrAMzamiti kim ? ghaTe kRtam / kathamanyajanmakRtaM karmeti ? 'kArakaM kRtA' [3. 1. 66.] iti tRtIyAsamAso'yam / ahorAtragrahaNaM kim ? zuklapakSe kRtam,-pakSo mAsAMzaH /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 64-65.] aMzagrahaNaM kim ? grahani bhuktam / etattu te divA vRttaM rAtrau vRttaM tu drakSyasi / kathaM rAtrivRttam saMdhyAgajitamiti - bahulAdhikArAt / ktenetyeva ? tatra bhoktA, pUrvAhNe bhoktA / / 63 / / 482 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite nyA0 sa0 -- tatrAhorA0 / pRthagyogAditi tatrAhorAtrAMza ca ktaneti cakArAdanyat nAma / tatreti saptamyantamiti saptamI sAdharmyAt trap pratyayo'pyatra sahamI sAdharmyaM S punastrapo'dhikaraNArthatA yathaiva hyadhikaraNArthapratyAyanAya saptamI prayujyate tathA trapIti / / 3. 1. 63 / / nAmni // 3.1.64 // saptamyantaM nAma nAmnA samasyate, nAmni saMjJAviSaye, samadAyazcetsaMjJA. bhavati sa ca samAsastatpuruSasaMjJo bhavati / araNyetilakAH, praraNyemASakAH, 10 vanekazerukAH, vanevalvajAH, kUpepizAcikAH, vaneharidra kAH, pUrvAha, sphoTakAH, aparAha maNesphoTakAH, tathA stUpezANaH, mukuTekArSApaNaH, haledvipadikA, - saptamyA alupa, nityasamAso'yam, nahi vAkyena saMjJA gamyate // 64 // nyA0 sa0-- nAmni / araNyetilakA iti tilaprakArA mASaprakArAH 'koNvAdeH' [ 7. 2. 76. ] iti kaH / kazerukavalvaja vRkSavizeSau tRNe ca / pizAcikA bhaTTArikA 115 saptamyA alubiti araNyetilakA ityAdiSu 'pradvyaJjanAt' [ 3. 2. 18. ] ityanena stUpezA ityAdiSu tu 'prAkkArasya ' [ 3. 2. 16. ] ityanena / / 3. 1. 94 / / kRdyenAvazyake // 3. 1. 65 / / saptamyantaM nAma 'ya eccAtaH [ 5.1.28 ] iti kRdyapratyayAntena nAmnA samasyate, Avazyake'vazyaMbhAve gamyamAne, tatpuruSazca samAso bhavati |20 mAse'vazyaM deyam- mAsadeyam, evaM saMvatsaradeyam, pUrvAha, rogeyam, prAtaradhyeyam, grAmadeyam, nagaradeyam / kRditi kim ? mAse pitryam / ya iti kim ? mAse stutyaH, mAse pAcyam, mAse dAtavyA bhikSA / saMvatsara kartavyamiti tu bahulAdhikArAt / Avazyaka iti kim ? mAse deyA bhikSA / / 65 / / nyA0 sa 0 -- kRdya nA0 / mAse'vazyamiti 'yadbhAvo bhAvalakSaNam' [2. 2.25 106.] iti saptamI mAse gate deyamiti hi mAsAdibhAvo lakSyate iti / athavA mAsAdyeka **
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 16. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 483 deze mAsAdizabda ityAdhAra eva saptamI / anyathA upacAraM vinA samagre'pi mAse deyamiti yadi vivakSyate tathA 'kAlAdhvanorvyAptau ' [ 2. 2.42. ] iti dvitIyA syAt / mAsadeyamiti mAsasya pUrake triMzattame dine deyamityarthaH / prayamapi nityasamAso yato na samAse avazyaMzabdasya prayoga iti nyAsaH / 'tatpuruSe kRti ' [ 3. 2.20 ] ityalupprAptI bAhulakAt saptamyAH lopaH, niranubandhanyAyAt kyapadhyaNorgraharaNAbhAve mAse stutyetyAdau na 5 samAsaH / mAse dAtavyA bhikSeti prarthavadgrahaNe iti nyAyAt kRttavyapratyayaikadezasya yakArasya na grahaNam / / 3. 1. 65 / vizeSaNaM vizeSyeNaikArthaM karmadhArayazca // 3. 1.66 // viziSyate 'nekaprakAraM vastu prakArAntarebhyo vyavacchidyate'neneti vizeSaNaM, vyavacchedyaM vizeSyam, bhinnapravRttinimittayoH zabdayorekasminnarthe vRttiraikArthyaM 10 sAmAnAdhikaraNyamiti yAvat, tadvadekArtham / vizeSaNavAci nAmaikArthaM vizeSyavAcinA nAmnA saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam, kRSNAzca te tilAzca kRSNatilAH, pumAMzcAsau gauzca puMgavaH, moSikA cAsau gauzca moSikagavI, / vizeSaNa - vizeSyayoH saMbandhizabdatvAdekata ropAdAnenaiva dvaye labdhe dvayorupAdAnaM paraspara-15 mubhayorvyavacchedyavyavacchedakatve samAso yathA syAdityevamartham, teneha na bhavati, - takSakaH sarpaH, lohitastakSaka iti, - na hyasarpo'nyavararNo vA takSako'sti / kathaM tahi AmravRkSaH ? zizapAvRkSo'staparvata ityAdI samAso na hyavRkSa prAtraH zizapA vA bhavati ? - nAtrAmrAdayaH zabdA vRkSavizeSANAmeva vAcakAH kiM tarhi phalAderapi tatsahacarita mAdhuryasthairyAderguNavizeSasya ca evaM ca takSakAhi: 20 zeSAhirityAdayo'pi bhavanti / yadi vA AmrAraNAM phalAnAM saMbandhI vRkSaH AmravRkSaH, evaM zizapAvRkSa:, astasya parvato'staparvataH, evamudayaparvataH ityAdayaH SaSThIsamAsA draSTavyAH / " vizeSaNatve ubhayozca vizeSyatve sati vizeSyasyApi vizeSaNatvamityutpalazabdasyApi nIlAdinA samAsaprasaGgaH tathA ca 'prathamokta 25 prAk' [3. 1. 148.] iti vacanAdutpalanIlamityapi syAt naivam, avizeSe'pi vizeSaNavizeSyabhAvasya ' pradhAnAnuyAyyapradhAnam' iti nyAyAt
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 66.] apradhAnasyaiva pradhAnena samAsaH / prAdhAnyaM ca dravyazabdAnAM dravyasyaiva sAkSAtkriyAbhisaMbandhAt, yadyapi cotpalAdizabdA jAtizabdAstathApi utpatteH prabhRtyAvinAzAdravyeNa jAterabhisaMbandhAdravyazabdA ucyante, guNakriyayostu tathA dravyeNa saMbandhAbhAvAnna tannimittAH zabdA dravyazabdA iti nIlotpalamityAdyeva bhavati, na tUtpalanIlAdIti / yastu guNAdizabdAnAmeva samAsastatrobhayorapi 5 padayorapradhAnatvAtkAmacAreNa pUrvAparanipAtaH-khajazvAsau kuNTazva khaJjakuNTaH, evaM kuNTakhaJjaH, zuklakRSNaH, kRSNazuklaH, evaM rohitapANDuH 2, haritababhra : 2, pUrvA cAsAvuttarA ca pUrvottarA, evamuttarapUrvA, dakSiNapUrvA, pUrvadakSiNA-vidik, pAcakapAThaka, pAThakapAcakaH-puruSaH, kRSNasAraGgaH, kRSNazabalaH, kRSNakalmASaH ityAdau tu guNazabdatve'pi sAraGgAdizabdAnAM samudAyavAcitvAtprAdhAnyam10 kRSNAdizabdAnAM tvavayavavAcitvenAprAdhAnyam iti kRSNAdInAmeva pUrvanipAtaH / ekArthamiti kim ? vRddhasyokSA vRddhokssaa| karmadhAraye tu samAsAntaH syAtbahulAdhikArAtkvacitsamAso na bhavati-rAmo jAmadagnyaH, arjunaH kArtavIryaH, dIrghazcArAyaNaH, kvacinnityaH-kRSNasarpaH, lohitazAliH, gaurakharaH, lohitAhiH, narasiMhaH, puruSamRgaH, karimakaraH, bakaTiTTibhaH, nakulasarpaH, pakSimArjAraH,15 kukkuTasarpaH,-jAtivizeSavAcitvAnnityasamAsA ete| na hi vAkyena jAtirgamyate, jAtizabdAnAM cAvayavadvAreNa samudAye'pi vRtteH sAmAnAdhikaraNyam, bhUyo'vayavAbhidhAyinazca prAdhAnyAdvizeSyatvamitarasya tu vizeSaNatvam / cakArastatpuruSakarmadhArayasaMjJA samAvezArthaH / karmadhArayapradezAH 'kaDArAdayaH karmadhAraye' [3. 1. 158.] ityAdayaH / / 66 / / 20 nyA0 sa0--vizeSaNaM / vRttirekArthyamiti eka: sAdhAraNo'rtho dravyalakSaNastadatadAtmako yasya tadekArthaM tasya bhAvaH / takSakaH sarpa iti / sarpa iti vizeSyaM takSaka iti vizeSaNam, vyatikrameNa tu takSako vizeSyameva, na hyasya sarpo vizeSaNaM ghaTate'saMbhavAt / lohitastakSaka iti lohita iti vizeSyaM takSako vizeSaNaM vyatyayena tu takSako vizeSyameva lohita iti vizeSaNaM na bhavati tasya raktatvAvyabhicArAt / zizapA vA bhavatIti na ca25 vAkye'pi, tarhi vRkSAdiprayogo na syAditi vAcyaM, dvau dviradAvitivadgatArthasyA'pi loke prayogadarzanAt, yadvA pUrva vRkSaprayogAt sAmAnyAvagatevizeSAvagamAya ziMzapeti prayujyate / evaM ca takSakAhiriti yatastakSakazeSazabdAvahiguNAdAvapi varttate / takSaka: sarpa ityAdau tu tadguNavivakSAyAmapi bAhulakAnna bhavati, vizeSaNavizeSyadvayopAdAnaM hi bAhulaka
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 485 prapaJcArtham / prAdhAnyaM ca dravyazabdAnAmiti nIlAdi anyAzritatvAdapradhAnamutpalaM tu tasyAzrayatvAt pradhAnaM / utpalaM hi dravyarUpatvAt kriyAsiddhaye sAkSAdupayujyamAnaM prAdhAnyena vivakSyate, nIlastu guNatvAt dravyavyavadhAnena kriyAyAmupayogAdutpalasya vizeSaNaM saMpadyate iti / nanu prAdhAnyaM ca dravyazabdAnAmityuktamutpalAdayastu jAtizabdAstatkathamityAhayadyapIti / yastu guNAdIti AdizabdAt dravyakriyayorgrahaH, kriyA pAcaka ityAdikA 5 darzitaiva, dravyaM yathA daNDI cAsau dhanvI cAtrA'pi pUrvanipAte kAmacAraH / padayorapradhAnatvAditi dravyavyavadhAnena kriyAyAmupayogAt / pUrvottareti raviparivartanasaMyogena diza ucyante ato'trApi guNaH pravRttinimittam / pUrvadakSiNA vidigiti vidigityupalakSaNaM tatsaMbandhinyanyatrA'pi dezAdau bhavati / sAraGgo varNasamUhaH, arjunaH kArtavIrya iti kRtaM vIryaM yena tasyApatyamiti 'RSivRSNi'10 [6. 1. 61.] ityaNa / kRSNasarpa ityAdiSu caturyu udAharaNeSu guNavacanatvAt kasya pUrvanipAtaH ? ityAha-bhUyovayavAbhidhAyina ityAdi / jAtizabdAnAmiti yadyevaM kathaM kRSNasarpazabdayoH samAnAdhikaraNyaM dvayoreva tayorjAtivizeSavAcakatvAdityAzaGkA cakArastatpuruSeti atra anuvartate yA tatpuruSasaMjJA tayA asyAH karmadhArayasaMjJAyAH samAvezo yathA syaadityevmrthshckaarH| samAvezArtha iti / yadi ca cakArastatpuruSa ityasyAnukarSaNArtha15 ityucyeta tadA cAnukRSTaM nottaratra iti vijJAyeta // 3. 1. 66 // pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalam // 3. 1. 67 // pUrvakAla ityarthanirdezaH pUrvaH kAlo yasyArthasya sa pUrvakAlaH, tadvAci nAmaikAdIni caikArthAni pareNa nAmnA saha samasyante, tatpuruSaH karmadhArayazca samAso bhavati, pUrvakAlaH saMbandhizabdatvAdaparakAlena / pUrvaM snAtaH20 pazcAdanuliptaH-snAtAnuliptaH, evaM liptavAsitaH, kRSTamatIkRtA bhUmiH, chinnaprarUDho vRkSaH, ekazabdaH saMkhyAnyasahAyAdvitIyeSu vartate,-ekA zATIekazATI, zATazabdena tvanabhidhAnAnna bhavati-ekaH zATa:, ekarSayaH, ekacauraH, ekadhanurdharaH, sarvazabdo dravyAvayavaprakAraguNAnAM kAtsnyeM vartate-sarvazailAH, sarvarAtraH, sarvAnnam, / sarvazuklaH, jarat-jaradgavaH, jaradrAjaH, jaradvalinaH,25 purANa-purANavaiyAkaraNaH, nava-navodakam, navoktiH, kevala-kevalamasahAyaM jJAnaM kevalajJAnam, kevalajarat, kevalapurANam / ekArthamityeva ? * snAtvAnuliptaH,-snAtvetyasattvavAcino nAnuliptapadenaikArthyam / pUrveNaiva siddhe punarvacanaM sparddha paramiti pUrvanipAtasya viSayapradarzanArtham pUrvAparakAlavAci
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 68.] noradravyazabdatvAdaniyame prApte pUrvakAlavAcina eva pUrvanipAtanAtha / ca / / 67 / / nyA0 s0--puurvkaalk0| pUrvakAletyasya kRtadvaMdva rekAdibhidvaMdvaH, yadi punarekAdibhirakRtadvadve: pUrvakAletyasya dvaMdvaH kriyeta tadaikazabdasya svarAdyadantatvAt pUrvanipAtaH syAttathA ca sarveSAmekarUpatAyAM svarUpagrahaNe pUrvakAletyarthanirdeza iti yad vakSyate tadupapanna 5 na syAt / matokRteti matamasyA astIti matinI kSetrabhUmiH, amatinI matinI kRteti cvau puvadbhAve dIrghatve ca matIkRtA, athavA mataM loSTamaInakASThaM tadasyA asti abhrAditvAdapratyayaH, tato'matA matA kRteti, adravyazabdatvAditi zeSaH, etaccopalakSaNamekAdInAmapi, yadA kriyAzabdena vA sAmAnAdhikaraNyaM tadA pUrveNa samAse khaJjakuNTAdivat pUrvanipAtasyAniyamaH syAdubhayorapi pUrvottarapadayovizeSaNatvAditi, kevalaM na ceti kRte 10 akevalameva bhavati, yato'yaM yogo 'vizeSaNaM vizeSyeNa' [3. 1. 66.] iti prAptau tatsamAsazca sarvatra vizeSaNam' [ 3. 1. 66.] iti sUtrasya bAdhakaH, ato natrA saha sarvo'pi karmadhArayo na bhavati / / 3. 1. 67 / / didhikaM saMjJAtadhitottarapade // 3. 1. 68 // digvAci adhikamityetacca nAmaikArthaM pareNa nAmnA saha samasyate,15 saMjJAyAM taddhite ca pratyaye viSayabhUte uttarapade ca parataH sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / dakSiNAH kozalA:-dakSiNakozalAH, uttarakozalAH, dakSiNapaJcAlAH, uttarapaJcAlAH,-evaMnAmAno janapadAH, pUrveSukAmazamI, apareSukAmazamI, pUrvakRSNamRttikAH, aparakRSNamRttikAH,evaMnAmAno grAmAH, saMjJAyAM nityasamAsaH, nahi vAkyena saMjJA gamyate,20 pUrvottaravibhAgapradarzanArthaM tu vigrahavAkyam, taddhite-dakSiNasyAM zAlAyAM bhavaHdAkSiNazAlaH, evamauttarazAlaH, paurvazAlaH, AparazAlaH, adhikaM khalvapiadhikayA SaSTayA krIta:-adhikAM SaSTi bhUto bhAvI vA adhikaSASTikaH, evamadhikasAptatikaH,-ayamapi nityaH samAsaH, na hi taddhite vAkyamasti, uttarapade, dakSiNo gaurdhanamasya dakSiNagavadhanaH, evamuttaragavadhanaH, pUrvagavIpriyaH,25 aparagavIpriyaH, adhikagavapriyaH, adhikagavIpriyaH,-eSu tatpuruSalakSaNaH samAsAnta:, uttarapade'pi nityasamAsaH, trayANAmekA bhAva evottarapadasaMbhavAt-tatra ca dvayorvyapekSAbhAvAt / saMjJAdigrahaNaM kim ? uttarA vRkSAH /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 [ pA0 1. sU0 28. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 487 'vizeSaNaM vizeSyeNa' - [ 3.1.66 . ] ityeva siddhe niyamArthaM vacanam / digadhikaM saMjJAtaddhitottarapada eva samasyate nAnyatreti / dakSiNA gAvo'sya santi dakSiNagurityAdau santItyetadanapekSayAntaraGgatvena bahuvrIhibhAvAduktArthatvena matvarthIyataddhitaviSayabhAva eva nAstItyanena samAso na bhavati / / 68 / / nyA0 sa0 -- digadhi0 / digvAcIti etadapi ca na dizyeva varttamAnamapi tu 5 tadvAreNa janapadAdau ca vastvantara iti arthapradhAno nirdezaH / saMjJAyAM taddhite ceti ekApi saptamyutpannA viSayabhedAt yathAlakSyaM bhidyate iti / vigrahavAkyamiti vibhinna gRhyate'nena'smin vA bAhulakAt 'punnAmni ghaH ' [ 5. 3. 130. ] vigrahaM ca tat vAkyaM ca vigrahavAkyam / yadvA vigraharaNaM 'yuvarNa' [ 5.3.28. ] ityal vigrahastasya vAkyaM / na hi taddhite vAkyamastIti taddhitA hi nAmna utpadyante na tu samAsArambhakAt vAkyAt / 10 pUrvagavIpriya iti matAntareNedamudAharaNaM svamate tu praNAdyantAnnAmno GIrukto'tra tu pUrvagavIpriya ityevaMrUpasya nAmatve pUrvvagavItyasya nAmatvAbhAve GIrna syAt / / 3. 1. 68 / / saMkhyA samAhAre ca viguzcAnAmnyayam // 3.1.66 // anekasya kathaMcidekatvaM samAhAraH / saMkhyAvAci nAma pareNa nAmnA saha samasyate, saMjJAtaddhitayorviSayabhUtayoruttarapade pare samAhAre cAbhidheye saca 15 samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / ayameva cAnAmni prasaMjJAyAM dvigusaMjJazca bhavati / saMjJAyAm - paJcAmrAH, dazAmrAH, paJcarSayaH, saptarSayaH, dazArhAH, paJcavaTAH, dazavaTAH, phalita ekaH paJcAmraH puSpitau dvau paJcAmrau uditAstrayaH saptarSayaH, taddhite-dvayormAtrorapatyaM dvaimAturaH pAJcanApitiH, paJcasu kapAleSu saMskRta prodanaH paJcakapAla prodanaH, paJcabhyo janebhyo hita: 20 paJcajanInaH, adhyardhena kaMsena krItaH adhyardhakaMsaH evamadhyardhazUrpaH, ardhatRtIyaiH zUrpai: krItaH ardhatRtIyazUrpaH, evamardhapaJcamazUrpaH, uttarapade paJca gAvo dhanamasya paJcagavadhanaH, paJca nAva: priyA yasya sa paJcanAvapriyaH, dva e ahanI jAtasya dvacanhajAtaH, adhyardhA naurdhanamasya adhyardhanAvadhana, ardhatRtIyA nAvo dhanamasya ardhatRtIyAnAvadhanaH samAhAre, - paJcAnAM pUlAnAM samAhAraH paJcapUlI, 25 dazapUlI, paJcAnAM rAjJAM samAhAraH paJcarAjI, dazarAjI, evaM paJcakumAri, dazakumAri, adhyardhAnAM pUlAnAM samAhAraH adhyardhapUlI, ardhapaJcamapUlI / samAhAre ceti kim ? aSTau pravacanamAtaraH, - 'vizeSaNaM vizeSyeNa' ,
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 66.] ityAdinApi na bhavati, niyamArthatvAdasya / ekasya samAhArAyogAdapUpena samAse / kathamekApUpI-ekasyApyanekaparyAyopanipAtino'nekatvasaMbhave samAhAropapatteH / dviguzceti cakAraH karmadhArayatatpuruSasaMjJA samAvezArthaH / anAmrIti kim ? paJcarSINAmidaM pAJcarSam, evaM dAzArham,-atra dvigutve'napatyapratyayasya lup syAt / ayaMgrahaNamuttaratra dviguzcetyasyAnanuvRttyartham / dvigupradezAH 'dvigoH 5 samAhArAt' [2. 4. 22.] ityAdayaH // 66 / / nyA0 sa0--saMkhyA s0| paJcAmrA iti sannivezAdivizeSaviziSTAnAM paJcAnAmAmrANAmiyaM sNjnyaa| phalitaH ekaH paJcAmra iti samudAyeSu hi vRttAH zabdA avayaveSvapi vartante iti bahusaMkhyAkAmrAdyabhidhAyako'pi paJcAmrAdizabda ekasminnapyAmrAdo prayujyata iti / adhyarddha kaMsa iti atra 'kaMsArddhAt' [ 6.4. 135. ] itIkaTa 10 krIte'rthe 'anAmnyadviH plup' [ 6. 4. 141.] / paJcanAvapriya iti matAntare'pi bAhulakAd bAdhante, svArthikAH kvacidityato vA GIna, svamate tu aNantAnAmno vihiteti na prApnotyeva / dvacahnajAtaH trimAsajAta ityAdyarthamuttaragrahaNaM karttavyameva anyathA dviguviSayAbhAvAt 'kAlo dvigau ca meyaiH' [3. 1. 57.] iti samAsApravRttiH syAdato na vAcyaM, taddhitaviSaye'pyeSu samAso bhvissytiiti| paJcAnAm pUlAnAM samAhAra iti15 samAhAraH samUhaH iti sAmUhikapratyayaH prApnoti ? na, samAsenaiva tasyoktatvAt / nanu samAhArasamUhayorekArthatvAt taddhita ityeva samAso bhavitA kiM samAhAragrahaNena, atha taddhitotpattiH prApnotIti cet utpadyatAM dvigutvAt 'dvigoranapatye' [6. 1. 24.] iti lup bhaviSyati iti na kAcid hAniriti ? satyaM, 'parimANAttaddhita' [ 2. 4. 23. ] iti niyamAt paJcapUlItyAdI 'dvigo: samAhArAt' [2. 4. 22. ] iti DIna syAt,20 tathA paJcakumAri ityAdau 'Ga yAdegauNasya' [2. 4. 65. ] iti hu yAderlopaH syAt / paJcagavamiti 'vAJcaleralukaH' [ 7. 3. 101. ] ityadhikRte 'gostatpuruSAt [7. 3. 105.] ityaT na syAt / addha paJcamapUlIti saMjJAtaddhitottarapadeSu nityasamAsaH, samAhAre tu vikalpastatra vAkyamapi hi bhavati, paJcAnAM pUlAnAM samAhAra iti / samAvezArtha iti tena gostatpuruSAt25 paJcasarvavizvAdityAdi siddham / ayaMgrahaNamiti yadyayamiti sUtrAMzo na syAttato yathA karmadhArayazcetyanuvartate tathA dviguzcetyupyuttaratrAnuvartateti vakSyamANA api samAsA dvigusaMjJAH syuH, tataH paramA nauH paramanauriti 'nAvaH' [7. 3. 104.] iti samAsAntaH syAt, samAhAre dikzabdo na saMbhavati, samAhAro hi mUrttAnAM yugapatkAlAnAM saMbhavati iti samAhArodAharaNaM digzabdena na darzitam, paJca ca te gAvazcetyapi kRte samAsAnta-30 viSaye'pi kRte samAsAntaviSaye samAso bhavatyeva, tataH paJcagavA ityAdayo'pi / / 3. 1.66 //
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 100-101.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 486 nindyaM kutsanairapApAdyaiH // 3. 1. 100 // nindyavAci nAmaikArthaM pApAdivajitaiH kutsanainindAhetubhiH saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / vaiyAkaraNazcAsau khasUcI ca vaiyAkaraNakhasUcI, yaH zabdaM pRSTaH sanniSpratibhatvAt khaM sUcayati sa evamucyate, vaiyAkaraNakhasUcirityanye,yAjJikakitavaH, ayAjyayAjanAttRSNAparaH,mImAMsakadurdu- 5 rUDhaH, durdurUTo nAstikaH, kSatriyabhIruH, bhikSuviTaH, munikheTa:, brAhmaNacelaH, brAhmaNabruvaH, rAkSasahatakaH, brAhmaNajAlmaH, tApasApazadaH, kANDIrakANDapRSTaH, grAmyadhRSTaH, munidhUrtaH, kavicauraH, ArakSitaskaraH, pASaNDicANDAlaH / nindyamiti kim ? vaiyAkaraNazcauraH-pratyAsattenindyazabdapravRttinimittakutsAyAmayaM samAsa iSyate, na cAtra cauryeNa vaiyAkaraNatvaM kutsyate, kiM tarhi ? tadAzrayo10 dravyam,-vaiyAkaraNatvaM tadupalakSaNamAtram, tenAtra vizeSaNasamAso bhavati-cauravaiyAkaraNaH khalavaiyAkaraNaH / kutsanairiti kim ? kutsito brAhmaNaH / bahulAdhikArAdvizeSaNasamAso'pyatra na bhavati, bhavatItyanye-kutsitabrAhmaNaH / apApAdyairiti kim ? pApavaiyAkaraNaH, aNakavaiyAkaraNaH,-pravRttinimittameva kutsyate, evaM pApakulAlaH, aNakanApitaH, hatavidhiH, dagdhadaivam, duSTAmAtyAH,15 kSudratApasa ityAdi / vizeSyasya pUrvanipAtArthaM vacanam / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / / 100 / / nyA0 s0-nindy| kANDIrakANDapRSTa iti zastrAjIvaH kANDaspRSTaH / ArakSI ityatra 'grahAdibhyo Nin' [ 5. 1. 53. ] kutsito brAhmaNa iti / na hi brAhmaNaH kutsanavacanaH, api tu kutsya eveti vyAvRttibalAnna samAsaH, brAhmaNazcAsau kutsitazcetyapi20 kRte kutsitazabdasya pApAdyaGgIkArAdanenA'pi na samAsaH, pApavaiyAkaraNANakavaiyAkaraNayoH pUrvanipAte kAmacAraH zeSeSu jAtizabdeSu pUrvanipAta eva vizeSaNasya / / 3. 1. 100 / / upamAnaM sAmAnyaiH // 3. 1. 101 // upamIyatenenetyupamAnam, upamAnopameyayoH sAdhAraNo dharmaH sAmAnyam, upamAnavAci nAmaikArthaM sAmAnyavAcibhirnAmabhiH saha samasyate sa, ca samAsa-25 statpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / zastrIva zastrI, zastrI cAsau zyAmA ca zastrIzyAmA-zastrIva zyAmetyarthaH, evaM nyagrodhaparimaNDalA, zarakANDagaurI,
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 102.] zukahariNI, kumudazyenI, taDitpizaGgI, tittirikalmASI, kumbhakapAlalohinI, / mRgIva mRgI sA cAsau capalA ca mRgacapalA, evaM haMsagadgadA, kAkavandhyA,atra zastryAdayaH zabdAH zyAmAdayazca zyAmAdikaM guNamupAdaya yadopameye vartante tadaikArthA bhavanti / evaM ca puMvadbhAvo'pi siddho bhavati / upamAnamiti kim ? devadattA zyAmA / sAmAnyairiti kim ? agnirmANavakaH / gaurvA-5 hIkaH, phAlAstandulAH, parvatA balAhakAH / 'vizeSaNaM vizeSyeNa' [3. 1. 66.] ityeva samAse upamAnopameyayoH sAdhAraNadharmapratItyanyathAnupapattyai / pUrvanipAte ca siddhe upamAnaM sAmAnyaireveti niyamArthaM vacanam-tenAgnirmANavaka ityAdau vizeSaNasamAso'pi na bhavati / / 101 / / nyA0 sa0-upamAnaM / samAnasya bhAvaH varNadRDhAditvAt TyaNa , phAlAstandulA10 iti phAlA iva dIrghatvAd vizadatvAt kharatvAd vA upameyametanna punaH sAdhAraNadharmavAci / nyagrodhazcAsau parimaNDalA ca anayA rItyA vAkyaM kAryam / kumudaM ca tat zyenI ca kumudshyenii| niyamArthamiti zastrIzyAmetyAdau guNamupAdAya pravarttamAnena zastryAdinA zyAmAdevizeSaNAcchyAmazastrItyukta pi sAdhAraNadharmapratItyabhAvAdupamAnasya samAse pUrvanipAte ca siddhe vidhirArabhyamANo vidhyasaMbhavAnniyamArtho bhavati / / 3. 1. 101 // 15 upameyaM vyaaghraadyai| sAmyAnuktau // 3. 1. 102 // upameyavAci nAmaikArthaM sAmarthyAdupamAnavAcibhirvyAghrAdyairnAmabhiH saha samasyate, sAmyAnuktau na cedupamAnopameyayoH sAdhAraNadharmavAcI zabdaH prayujyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / vyAghra iva vyAghraH puruSaH sa cAsau vyAghrazca puruSavyAghraH, evaM puruSasiMhaH, puruSavRSabhaH, vRSabhasiMhaH,20 rAjJI cAsau vyAghrI ca rAjavyAghrI, zunI cAsau siMhI ca zvasiMhI,-atrApi karmadhArayAt puMvadbhAvaH / sAmyAnuktAviti kim ? puruSavyAghraH zUra iti mA bhUt / idameva ca pratiSedhavacanaM jJApakam-pradhAnasya sApekSatve'pi samAso bhavati-tena rAjapuruSo darzanIya ityAdi siddham / vyAghra, siMha, RSabha, vRSabha, mahiSa, candana, vRka, varAha, hastin, kuJjara, ruru, pRSata, puNDarIka, palAvikA25 krunycaa| bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena-vAgvajraH, mukhapadma, pANipallavaM, karakisalayaM, vadanenduH, pArthivacandraH, vAnarazvA, kucakumbhastanakalazAMdayo'pi
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 103 - 104.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 491 bhavanti / upamAnaM sAmAnyairevetyavadhAraNena vizeSaNasamAse pratiSiddhe samAsavidhAnArthaM vacanam / / 102 / / nyA0 sa0 - - upameyaM0 / zabdaH prayujyata iti / yadA prakaraNAdivazAnniyatasAdhAraNaguNapratipattau vyAghrAdizabdaH zauryAdau puruSArthe eva varttate tadA sAmyAnuktau sAmAnAdhikaraNye sati samAso bhavati / yadA tu guNAntaravyavacchedAya viziSTasAdhAraNa - 5 guNapratipattaye zUrAdizabdaprayogastadA sAmyAnuktigrahaNAt samAsAbhAvaH / puruSavyAghraH zUra iti / nanvatra vyAghraH zUra iti vyAghrapadasya zUrapadA'pekSayA'pi samAso na bhaviSyati kiM pratiSedhena ? ityAha- idameva ceti / palAviketi palateraci tasyAvikA palAvikA pakSiNI / / 3 1 102 / / pUrvApara prathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIram 10 / / 3. 1. 103 // pUrvAdIni nAmAnyekArthAni pareNa nAmnA saha samasyante sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / pUrvazcAsau puruSazca pUrvapuruSaH, evamaparapuruSaH, prathamapuruSaH, caramapuruSaH, jaghanyapuruSaH, samAnapuruSaH, madhyapuruSaH, madhyamapuruSaH, vIrapuruSaH / 'vizeSaNaM vizeSyeNa' - [ 3. 1. e6. ] ityAdinaiva 15 siddhe spardhe paramiti pUrvanipAtasya viSayapradarzanArthamadravyavAcinoraniyamena pUrvAparabhAvaprasaktau pUrvanipAtaniyamArthaM vacanam - tena pUrvajaran, vIrapUrvaH, pUrvapaTuH / kathamekavIra ityAdau vIrAdeH parasya spardhe pUrvanipAto na bhavati ? bahulAdhikArAt / / 103 / / nyA0 sa0 -- pUrvApara0 / pUrvvapuruSa ityAdi / digvAcakatve'pi sUtropAdAna - 20 sAmarthyAt samAsaH, na tu digadhikamityanena niSedhaH / pUrvvapaTuriti pUrvvazabdo digyogena kAlayogena vA dravyaM vizinaSTi, paTuzabdazca paTutvena / tatra vizeSaraNasamAse dvayorapi guNavacanavizeSaNatvAt khaJjakuNTAdivadaniyamena pUrvanipAtaH syAt / bahulAdhikArAditi atra sudhAkarastvAha yadyapyekavIra iti ziSTaprayuktastathApi ziSTaprayogAt sAkSAt smRtireva balIyasItyasAdhurevAyamiti / 3. 1. 103 / / zreNyAdi kRtAdyaizcvyarthe // 3. 1. 104 // zreNyAdi nAmaikArthaM kRtAdyairnAmabhiH saha samasyate, cvyarthe gamyamAne, sa 25
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / azreNayaH zreNayaH kRtAHzreNikRtAH puruSAH, anUkA UkAH kRtA UkakRtAH, - rAzisthAnIkRtA ityarthaH, evaM pUgakRtAH, zreNimatAH, zreNimitAH, zreNibhUtAH / vyarthe iti kim ? zreNayaH kRtAH, kiMcit nigRhItA anugRhItA vetyarthaH - cvyantAnAM cvyarthasya cvinaivoktatvAnnAnena samAsaH, cvyarthe hi samAsenAbhidheye'yaM samAso bhavati, 5 gatyAdisUtreNa tu nityasamAso bhavatyeva, zreNIkRtAH, UkIkRtAH, zreNi, Uka, pUga, kunduma, kanduma, rAzi, nicaya, viziSTa, nidhana, kRpaNa, indra, deva, muNDa, bhUta, zramaraNa, vadAnya, adhyAyaka, adhyApaka, brAhmaNa, kSatriya, paTu, paNDita, kuzala, capala, nipuNa - iti zreNyAdiH / kRta, mata, mita bhUta, upta, ukta, samAjJAta, samAkhyAta, samAmnAta, saMbhAvita, avadhArita, avakalpita, nirAkRta, 10 upakRta, apakRta, kalita, udAhRta, udIrita, udita, dRSTa, vizruta, vihita, nirUpita, AsIna, prasthita, avabaddha iti kRtAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / yatra sAmarthyaM nAsti tatretizabdAdhyAhAro draSTavyaH - nirdhanA nirdhanA ityupakRtA, acapalAzcapalA-ityapAkRtA, prabhUtA bhUtA iti nirAkRtAH / zreNikRtA ityAdau kriyAkArakasaMbandhamAtraM na vizeSaNa 15 vizeSyabhAva iti vacanam / / 104 / / 4e2 ] [ pA0 1. sU0 104. ] nyA0 sa0 -- zreNyAdi 0 / ekazilpapaNyajIvinAM saMghaH zreNiH / cvyarthaH prAgatattattvalakSaNaH sa cet sasya bhavati na ccipratyayaH / vyarthe gamyamAne iti / yadyapyuttarapadArthapradhAno'yaM samAsastathApyupasarjanatayA vyartho'pi pratIyate / upasarjanamapi hyartho bhavati / keti zravate : 'vicipuSi' 22 ( uNAdi ) iti kit kaH, kukeH kundumaH / kandu svedanikAM20 mimIte kandumaH kAndavikaH / nicayaH samUhaH gandhadravyaM ca / brahma praNatIti karmaNo'riNa pRSodarAditvAt prakAralope dIrghave ca / yatra sAmarthyamiti zratha capalApAkRtA ityAdau capalAdInAM vyarthavRttInAmapAkRtAdibhiH sAmarthyAbhAvAt kathaM samAsa: ? ityAzaGkA zreNikRtA ityAdAviti nanvatrApi vizeSyabhAvo'sti yataH kRtAH ke karmmatApannAH zreNayaH tanna yato na hi zreNayaH evaMvidhaM vizeSaNaM kiMtu prazreNayaH zreNaya iti pazcAt zreNaya25 ityukta zreya ityapekSate iti zreNaya iti na bhavatyeva kintu karaNakriyApekSayA kArakameveti kriyAkArakasaMbandha eva / yato yathA nIlotpalamiti nIla eva vizeSaNazabdo'sti, tathA'tra zreraNaya evaMvidho na yato azreNaya ityapekSate. iti / / 3. 1. 104 //
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU. 105-106.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 463 ktaM nAdibhinnaiH // 3. 1. 105 // natrAdayo naprakArAH taireva bhinna mibhiH saha ktAntaM nAmaikArtha sAmarthyAdanaJ samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / kRtaM ca tadakRtaM ca kRtAkRtam, evaM bhuktAbhuktam, azitAnazitam / iTaH ktAvayavatvAdvikArasya tvekadezavikRtAnanyatvAnna bhedakatvam, tena 5 kliSTAklizitaM,pUtApavitaM, zAtAzitaM, chAtAcchitam, AdigrahaNAtkRtApakRtam, bhuktavibhuktam, pItAvapItam / ktamiti kim ? kartavyamakartavyaM ca / natrAdibhinna riti kim ? kRtaM prakRtam / kRtAkRtAdiSu hi ISadasamAptidyotakasya natraH prayogAt tadAdayo'pISadasamAptidyotina evApAdayo gRhyante / nAdibhireva bhinna rityavadhAraNaM kim ? kRtaM cAvihitaM ceti prakRtibhede,10 kRtaM cAkartavyaM ceti pratyayabhede, gatazca prApto'gatazcAjJAta ityarthabhede, siddhaM cAbhukta ceti prakRtyarthayorbhede ca mAbhUt / avayavadharmeNa samudAyavyapadezAt kRtAkRtAdiSvaikArthyam / 'vizeSaNaM vizeSyeNa'-[3. 1. 66.] ityeva samAsaH siddhaH kiMtu kriyAzabdatvAdaniyamena pUrvAparanipAte prApte pUrvanipAtaniyamArthaM vacanam,-tenAkRtakRtam anazitAzAtamityAdi na bhavati / / 105 // 15 nyA0 sa0--ktaM nmaa0| na hi natrAdayaH paThyante ityAdizabdaH prakAravAcItyAha-najAdayo naprakArA iti / visamAptivacano'tra naJ / tena visamAptidyotino nnprkaaraaH| visamAptizca ISanniSpattirISadaparisamAptirvA natrAdibhinnairityatra vinA'pyevakAreNa tadarthAvagatirasti sAvadhAraNAdhikye bhinnazabdasya vartamAnatvAt / yathA devadatto yajJadattAt svAdhyAyena bhinna iti, atra svAdhyAyenaiva bhinno viziSTo'dhika iti sarvamanyadADhya-20 tvAdi tulyamiti prtiiyte| taireveti na prakRtyA pratyayena zabdAntareNArthena cetyarthaH / kartavyamakarttavyaM akarttavyaM karttavyaM ceti, ubhayatrA'pi vizeSasamAso bhavatyeva / natrAdibhinnairiti kimiti / anyathA bhinnairityevocyeta / kRtAkRtAdiSviti nanu natrAderapaThitatvAnnamo'vyayatvAttadAdigrahaNe prazabdasyAvyayasya kuto na grahaNaM yenApAdaya eva darzyante ? ityAzaGkA-avayavadharmeNeti ayamarthaH ekamanekAvayavaM bhavatItyekasyAvayavasya kRtatvAdava-25 yavAvayavinoH kathaM citabhedAttadekaM kRtamucyate ? avayavAntarasya tvakRtatvAdakRtamityekasya kRtatvAkRtatvayoH saMbhavAdaikArthyAt kRtAkRtavyapadezo yujyata ityarthaH / / 3. 1. 105 / / seDnAniTA // 3. 1. 106 // seT ktAntaM nAma natrAdibhinna nAniTA nAmnA na samasyate, pUrvasyApavAdaH /
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 ] [ pA0 1 sU0 107-108. ] klizitamakliSTam, pavitamapUtam, iGgraharaNamarthabhedAhetorvikArasya upalakSaNam,- tena zitAzitam, chitAcchAtamityAdi na bhavati / kathaM vinnAvittaM trANAtrAtam ? 'ktAdezo'Si' [ 2. 1. 61. ] iti pare samAse natvasyAsattvAdbhaviSyati / seDiti kim ? kRtAkRtam / zAtAzAtam, chAtAcchAtam / aniTeti kim ? azitAnazitena jIvati, - zitAzitam, 5 chitAcchitam / / 106 / / bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite nyA0 sa0 - - ser3anA0 / upalakSaraNamiti tena savikAramavikAreNa na samasyate ityapi siddham / kathaM vinnAvittamiti ? - nanvatra vikArau zabdasAdRzyAsAdRzyakRtI nAnyakAryApekSA ityatrA'pi niSadhaH prApnotItyAzaGkA / / 3. 1. 106 / / sanmahatparamottamotkRSTaM pUjAyAm // 3. 1. 107 / / 10 sadAdIni nAmAnyekArthAni pUjAyAM gamyamAnAyAM sAmarthyAtpUjyamAnavacanairnAmabhiH saha samasyante, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / saMzcAsau puruSazca satpuruSaH, evaM mahApuruSaH, paramapuruSaH, uttamapuruSaH, utkRSTapuruSaH / pUjAyAmiti kim ? san ghaTaH vidyamAna ityarthaH, utkRSTo gauH kardamAdudRta ityarthaH / kathaM mahAjanaH mahodadhiH iti vaipulyaM hyatra gamyate 15 na pUjA ? bahulAdhikArAdbhaviSyati pUjAyAmeveti niyamArthaM vacanam pUrvanipAtavyavasthArthaM ca, tena sacchukla ityAdau khaJjakuTAdivadaniyamena pUrvanipAto na bhavati / paramajaran mahAvIraH paramamahAn ityAdau ca spardhe paramiti yathAparaM pUrvanipAtazca siddho bhavati / / 107 / / nyA0 sa0 -- sanmahat0 / paramapuruSa iti atra paramaM cAsau na ceti kRte aparama-20 meva bhavati, yato'yaM yogo 'vizeSaraNaM vizeSyeNa ' [ 3. 1. 16. ] iti sUtrasya bAdhaka : ato natrA saha sarvo'pi karmmadhArayo na / uttamapuruSa iti uttAmyatIti aci uttama / ugatArthavRtterucchabdAd vA tamap / dravyaprakarSavRttitvAccAmabhAvaH / / 3. 1. 107 / / vRndArakanAgakuJjaraiH // 3. 1. 108 // pUjAyAM gamyamAnAyAmebhirnAmabhiH sAmarthyAtpUjyamAnavacanaM nAmaikArthaM 25 samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / vRndAraka iva
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1 sU0 106.] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 465 vRndArakaH, gauzvAsau vRndArakazca govRndArakaH, evamazvavRndArakaH, gonAgaH, azvanAgaH, gokuJjaraH zrazvakuJjaraH, vRndArakAdInAM jAtizabdatve'pi upamAnAtpUjAvagatiH / pUjAyAmityeva ? zobhanA sImA sphaTA yasya sa susImo nAgaH, -nAtra nAgazabdaH pUjAM gamayati kiMtu jAtimAtram / devadatto nAga iva mUrkha ityatra tUpamAnenApi nindaiva gamyate / vyAghrAderAkRtigaNatvAt 5 'upameyaM vyAghrAdyaiH sAmyAnuktau' [ 3. 1. 102. ] niyamArthaM sAmyoktAvapi vidhAnArthaM ca vacanam - tena siddham / / 108 / / ityeva siddhe pUjAyAmeveti gonAgo balavAnityAdi nyA0 sa0-----vRndAraka0 / vRndArakAdInAmiti nanu vRndArakAdayo jAtizabdA na te sadAdivat pUjAvacanAH kathaM taiH samAse pUjA gamyate ? ityAha- upamAnAditi 110 ayamarthaH vRndArakAdigatAH kecit pUjAnimittA guNAH svapravRttinimittaikArthasamavAyitayA vRndArakAdizabdairucyante tadgataguNoktAveva copameyatA'pi / yathA saMgrAme vicaratyeSa puruSaH puruSo yathA / evaM vRndArakAdiguNapratipAdanapare prayoge upamAnagatyA pUjA gamyata ityarthaH / susImo nAga / iti atra susImaH saMjJAzabdastasya nAgenAbhidheyaM paricchidyate na tu pUjA pratipAdyata ityAha- nAtretyAdi / idaM tu pUrvairdezitatvAddarzitaM paramArthatastu nedaM pratyudAharaNam 115 yadupAdhyAyaH susImo nAga iti tvanAgasya susImatvAbhAvAt susImasya nAgavizeSasaMjJAtvAd vizeSyatvAbhAvAnna pratyudAharaNamiti / ata eva dvitIyaM pratyudAhriyate devadatto nAga iva mUrkha iti / hastIva mUrkha ityarthaH / atropamAnenA'pi nindaiva gamyate na pUjA / kuJjarazabdasya vyAghrAdipAThe prayojanaM cintyam / / 3. 1. 108 / / katara katamaujAtiprazne // 3.1.106 // katarakata mAvityetAvekArthoM jAtiprazne gamyamAne sAmarthyAjjAtivAcinA nAmnA saha samasyete, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / katarazvAsau kaThazca- katarakaThaH, evaM katarakAlApa:, katamakaThaH, katamakAlApaH, kataragArgyaH katamagArgyaH / jAtiprazna iti kim ? guNakriyAdravyaprazne na bhavati - kataraH zuklaH, katamaH zuklaH, kataro gantA, katamo gantA, kataraH kuNDalI, katamaH 25 kuNDalI, - ' vizeSaNaM vizeSyeNa' - [ 3. 1. e6. ] ityeva siddhe jAtiprazna eveti niyamArthaM vacanam / / 106 / / nyA0 sa0 ---- kataraka0 / katamagArgya iti kaTha ityAdi caraNaM gArgya ityAdi 20
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 110-111.] gotraM, tato gotraM ca caraNaiH saheti jaatiH| kuNDalIti jyotsnAdyaNaprAptau 'zikhAdimya / in' [7. 2. 4.] / / 3. 1. 106 / / kiM kSepe // 3. 1. 110 // kSepo nindA, tasmin gamyamAne kimityetannAmaikArthamarthAtkSipyamANavAcinAmnA saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / 5 ko rAjA kiMrAjA yo na rakSati, evaM kiMgauryo na vahati, kiMsakhA yo'bhidra hyati, sa kiMvaiyAkaraNo yaH zabdaM na brUte,-sarvatra tatkAryAkaraNAt kSepo gamyate, tathA kutsito narozvamukhatvAt kiMnaraH, evaM kiMpuruSaH, kutsitaH zukaH kiMcinnIlatvAtkizukaH palAzaH, evaM kijalkaH, kiMkirAtamityAdi'na kimaH kSepe' [7. 3. 70.] iti smaasaantprtissedhH| kSepe iti kim ? 10 ko rAjA mathurAyAm / 'vizeSaNaM vizeSyeNa'-[3. 1. 66.] ityeva siddhe kSepe eveti niyamArthaM vacanam // 110 // nyA0 sa0 --ki kssepe| jalkazcUrNaH-kirAtaM / kAJcanAravRkSasya puSpamityarthaH / / 3. 1. 110 // poTAyuvatistokakatipayaguSTidhenuvazAvehabaSkayaNI-15 pravaktuzrotriyAdhyAyakadhUrtaprazaMsAsadairjA tiH // 3. 1. 111 // jAtivAci nAmaikArthaM poTAdibhirnAmabhiH prazaMsArUDhezca saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / ibhyA ca sA poTA ca ibhyapoTA, AryapoTA, puruSaveSavAriNI strI poTA garbha eva dAsyaM prAptA vA ubhayavyaJjanA vA bhujiSyadAsI vA, ibhyA cAsau yuvatizca ibhyayuvatiH,20 nAgayuvatiH, vRndArakayuvatiH, agnizcAsau stokaM ca agnistokam, viSastokam, dadhi ca tat katipayaM ca dadhikatipayam, takrakatipayam, gauzcAsau gRSTizceti gogRSTiH, ajagRSTiH, gRSTi: sakRtprasUtA, gozcAsau dhenuzca godhenuH, ajadhenuH, dhenurnavaprasUtA, govazA, ajavazA, vazA vandhyA, govehat, ajavehat, vehadgarbhaghAtinI, gobaSkayaNI ajabaSkayiNI,-baSkayeNa vRddhavatsena yA duhyate sA25 baSkayiNI, kaThapravaktA kAlApapravaktA, pravaktA upAdhyAyaH, kaThazrotriyaH,
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 111.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 467 kAlApazrotriyaH, zrotriyazchando'dhyAyI, kaThAdhyAyakaH, kAlApAdhyAyakaH, adhyAyako'dhyetA, mRgadhUrtaH gArgyadhUrtaH,-'nindyaM kutsanaiH'-[3. 1. 100.] ityatra zabdapravRttinimittakutsAyAM samAsa ukta iha tu tadAzrayakutsAyAM samAso yathA syAditi dhUrtagrahaNam / prazaMsAyAM rUDhA matallikAdaya AviSTaliGgAstaiH samAsaH,-gauzcAsau matallikA ca gomatallikA, evamazvamatallikA, gomacacikA, 5 goprakANDam, puruSodghaH, gokumArI, azvakumArI, gotallajakaH, kumAratallajakaH, tAtapAdAH, AryamizrAH, kezapAzaH, kezahastaH, aMsabhittiH, vakSasthalam, kapolapAlI, uraHkapATaH, stanataTam, rUDhagrahaNAdiha na bhavati, gauH ramaNIyA, gauH zobhanA, jAtiriti kim ? devadattA poTA, kAlAkSI vazA, caitraH pravaktA, maitro matallikA, vizeSyasya jAteH pUrvanipAtArthaM vacanam / / 111 / / 10 nyA0 s0--pottaayuvti| vRndArakayuvatiriti atra 'vRndArakanAgakuJjaraiH' [3. 1. 108.] iti bAdhitvA paratvAda'yameva vidhiH / agnistokamiti stocanaM bhAve ghani nyaGa kvAditvAt katve stokaH / so'syAstItyatrAbhrAdyapratyaye stokam / bhinnaliGgayorapi sAmAnAdhikaraNyaM varaM virodha itivat / sAmAnyavizeSabhAvenA'yaM prayogaH / tenA'gnistoka ityapi / vehaditi vihanti garbhamiti 'saMzcat' 882 (uNAdi) iti15 nipAtaH / baSkayiNIti baskateradhipRSodarAditvAt 'niSkaturaSka' 26 (uNAdi) iti vA baSkA tAM yAtIti ye baSkayaH prauDhavat saH, so'syA asti / tadAzrayakutsAyAmiti na cAtra kaThaproktagranthA'dhyetRtvaM veditRtvaM vA kaThazabdapravRttinimittaM tena kutsyate, kiM tarhi pravRttinimittAvacchinnamabhidheyam / prazaMsAyAmiti-asati tu rUDhagrahaNe jAtiguNazabdA api paraM stotumupAdIyamAnAH prazaMsAyAM vartante iti te'pi gRhya ran / AviSTaliGgA iti20 upalakSaNatvAdAviSTavacanAzca tena tAtazca te pAdAzceti siddhaM / AviSTaM AgRhItamaparityakta svaM liGga yaiH / liGgAntarasaMbandhe'pi na vizeSyaliGgamupAdadate / matalliketi mayA lakSmyA tallAtIti 'kuzika' 45 (uNAdi) iti nipAtaH / maciketi mAM lakSmI carcayatIti ke 'Ga yApo vA' [ 2. 4. 66. ] iti hrasvatve / prakANDamiti prakRSTatayA kaNyate 'kaNyariNa' 166 (uNAdi) iti Niti dde| gomatalli-25 kAdayo nityasamAsAH paramarthapradarzanArthamalaukikaM vAkyaM kriyate / na hi vAkyena pUjA gmyte| kumArI ityatra vayo'bhAvAt gaurAditvAt 'DI' pratyayaH / talle AkhyAtasarasi jAtaH saptamyA De tallajaH / tasya tulye kapratyaye tallajakaH / yadA dvirUpo jakArastadA lajjate kartari ekaH, sa lajjako yasya asau tallajjakaH / rUDhagrahaNAditi rUDhagrahaNasyoktarUpamatallikAdiparigrAhakatvAd ramaNIyazobhanazabdayozca ramaNIyatvAdiguNamupAdAya 30 prazaMsAyAM vartamAnAtvAdAbhyAM jAtirna samasyata iti / / 3. 1. 111 //
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 112-114.] catuSpAdgabhiNyA // 3. 1. 112 // catvAraH pAdA yasyAH sA catuSpAdgavAdijAtiH / tadvAcinAmaikArthaM gabhiNyA garbhiNIti nAmnA saha samasyate sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / gauzcAsau gabhiraNI ca gogbhirnnii| evmjbhinnii| ashvbhinnii| mhissgrbhinnii| catuSpAditi kim ? 5 brAhmaNI garbhiNI, jAtirityeva ? kAlAkSI garbhiNI, svastimatI garbhiNI, saMjJAzabdAvimau / jAtevizeSyasya pUrvanipAtArthaM vacanam / / 112 / / nyA0 sa0--catuSpAda / brAhmaNo gabhiNIti samAse hi sati brAhmaNIzabdasya puvabhAvaH syAt / saMjJAzabdAvimAviti etau catuSpAdamAhaturna tu jAti // 3.1.112 / / yuvA khalatipalitajaradvalinaiH // 3. 1. 113 // 10 yuvannityetannAmaikArthaM khalatyAdibhirnAmabhiH saha samasyate, sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / yuvA cAsau khalatizca yuvakhalatiH, evaM yuvapalitaH, yuvajaran, yuvavalinaH, valayo'sya santi valinaH, aGgAditvAnnaH / nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti yuvatizcAsau khalatizca yuvakhalatiH, evaM yuvapalitA, yuvajaratI, yuvvlinaa| yuvazabdasya15 vizeSyatvAtparanipAte prApte dvayorvA guNavacanatvAtkhaJjakuNTAdivadaniyame pUrvanipAtArthaM vacanam / / 113 / / __ nyA0 s0-yuvaa0| yuvajaraniti atra jaratyutsAhAdiyuvadharmopalambhAt yUni vAlasyAdijaradharmopalambhAt tadrUpAropAt sAmAnAdhikaraNyam / vizeSyatvAditi vizeSyo yuvA zabdo'nayA rItyA yuvatvamagre'pi prasiddhaM / tato yuvazabdena puruSa evAbhidhIyate,20 tatastasya khalatItyAdi vizeSaNaM tataH paranipAte prApte / athavA dvayorapi guNavacanatvaM tadA yuvatvamaprasiddhaM tato yuvazabdena yuvatvaviziSTo naro'bhidhIyate, tato guNavacanatvAt kAmacAreNa pUrvanipAte prApte / athavA dvayorapi pUrvanipAtanArthaM vacanamiti // 3.1.113 / / katyatulyAkhyamajAtyA // 3. 1. 114 / / kRtyapratyayAntaM tulyAkhyaM ca tulyaparyAyaM nAmaikArthamajAtyAjAti-25
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 115. ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 466 vAcinAmnA saha samasyate sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / bhojyaM ca taduSNaM ca bhojyoSNam, evaM bhojyalavaraNam, pAnIyazItam, pAnIyoSNam, haraNIyapUrNo ghaTaH, peyAmlam, bhRtyabharaNIyaH - eko'tra kRtyo'rhArthe'parazca zakyArthe, stutyapaTuH puruSaH / tulyAkhya, - tulyazva etaH, tulyasan, tulyamahAn, sadRzazva etaH, sadRzamahAn / jAtyeti kim ? bhojya : 5 odanaH, tulyo vaizyaH / sadRzI kanyA voDhavyA / kathaM zItapAnIyam / pAnIyazabdo'ya mauraNAdiko jalavAcI tasyAyaM vizeSaraNasamAsaH / samAsasyAjAteH pUrvatvasya ca pratiSedhArthaM vacanam / / 114 / / jAtyA nyA0 sa0 -- kRtyatulyA0 / AkhyAyante grAbhirityAkhyAH nAmadheyAni / tulyasyAkhyAstulyAkhyAH, athavA tulyamAcakSate tulyAkhyA: 'dazrvAGa' [ 5. 1.78 ] iti Ga: 110 prakhyagrahaNAdye padAntaranirapekSAstulyamarthamAcakSate iha te gRhyante samAnasadRzatulyaprabhRtayo na tu ye padAntarasAnnidhyena yathA'gnirmANavaka iti / atrA'pi tulyatA pratIyate / parArthe prayujyamAnAH zabdAH sAdRzyaM gamayantIti / na tvatra tulyatA padArtha iti / bhojyaM ca taduSNaM ceti / bhojanAhaM bhoktu vA zakyamityarthe dhyariNa / lavaraNamiti nandyAdyano garaNapAThAt NatvaM ca / bhojya odana iti zrodanatvalakSaraNAyA jAterodanazabdo vAcaka : 115 pIyate taditi 'gayahRdaya' 370 ( ugAdi ) iti pAnIyam / / 3. 1. 114 / / kumAra zramaNAdinA / 3. 1. 115 / / kumAra ityetannAmaikArthaM zramaNAdinA nAmnA saha samasyate sa ca samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca bhavati / kumArI cAsau zramaNA ca kumArazramaNA, evaM kumArapravrajitA, kumArazcAsAvadhyAyakazca kumArAdhyAyakaH, 20 kumArI cAsAvadhyAyikA ca kumArAdhyAyikA, evaM kumArAbhirUpakaH, kumArAbhirUpikA, zramaNA, pravrajitA, kulaTA, garbhiNI, tApasI, bandhakI, dAsIete sapta strIliGgA eva / adhyAyaka, abhirUpaka, paTu, mRdu, paNDita, kuzala, capala, nipuNa, - ye'tra strIliGgAstaiH saha strIliGga eva kumArazabdaH samasyate zeSaistUbhayaliGgaH / nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti hi nyAya : 25 zramaNAdInAM strIliGgAnAM pAThAt / puMliGgaH pUrvanipAte kAmacAraH - kumArazramaNaH, tApasakumAraH, kumArazabdasya pUrvanipAtaniyamArthaM vacanam / iha kecit
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 115.] 'pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalapUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrapUjArthasanmahatparamottamotkRSTA' iti, vRndArakanAgakuJjarairiti yuvA khalatipalitajaradvalinairiti, kRtyatulyAkhyamajAtyeti, kumAraH zramaNAdineti, paJcasUtrIM viracayya tasyAmeva prathamAntAnAM samAveze parasUtranirdiSTameva prathamAntaM pUrva nipatati, tRtIyAntAnAM samAveze parasUtranirdiSTameva tRtIyAntaM paraM nipatati, 5 ekasUtroktAnAM tu prathamAntAnAM tRtIyAntAnAM ca samAveze pUrvAparanipAte kAmacAra itIcchanti,-prathamAntasamAveze, tulyayuvA, sadRzayuvA, kumAraparamaH, kumAraparamA, kumArasan, kumaarstii| evaM mahajjaghanyaprathamacaramamadhyamadhyamAdayo'pi kumArayuvA, kumAratulyaH, kumaartulyaa| tRtIyAntasamAveze,vRndArakapalitaH, vRndArakavalinaH, nAgajaran, vRndArakazramaNA, khalatizramaraNA,10 vRndArakapravrajitA, khalatipravrajitA, jaratkulaTA, jarattApasI ityAdi / zramaNAdInAM puMliGgatve tvaniyamaH,-tena vRndArakazramaNaH, zramaNavRndArakaH, nAgatApasaH, tApasanAgaH, kuJjaradAsaH, dAsakuJjaraH, tathA zramaNakhalatiH, khalatizramaNaH / palitatApasaH tApasapalitaH ityAdi / adhyAyakAdayastu liGgAntare'pi paranipAtanA eva / vRndArakAdhyAyakaH / 15 vRndaarikaadhyaayikaa| khalatyadhyAyakaH, khalatyadhyAyikA, palitAbhirUpakaH, palitAbhirUpikA, ekasUtroktAnAM prathamAntAnAM samAveze,-prathamavIraH vIraprathamaH, caramajaghanyaH jaghanyacaramaH ityAdi, tulyabhojyaH, bhojyatulya ityAdi / ekasUtre tRtIyAntAnAM samAveze,-khalatipalitaH, palitakhalatiH, jaradvalinaH balinajaran ityAdi / / 115 / / 20 nyA0 s0-kumaarH| zramaNeti zramaM samastannayatIti De 'pUrvapadasthAt' [2. 3. 64.] iti saMjJAyAM Natve zrAmyatIti nandyAditvAdane vA shrmnnaa| kulaTetyatra kulAt kulaM cATatIti kulaTA pRSodarAdiH / abhirUpayatyAtmAnamiti ke abhirUpakaH / nanu kumArazabdasya puliGgasya nirdezAt kathaM strIliGgasya samAsa ? ityAha-nAmagraharaNe ityAdi / hi zabdo'tra yasmAdarthe, yadyevaM nAmagrahaNaparibhASayaiva strIliGge'pi samAsasya25 siddhatvAt kimarthaM strIliGgAnAM zramaNAdInAM pAThaH ? ityAha-zramaNAdInAmityAdi / kumArazabdasyeti 'vizeSaNaM' [ 3. 1. 66. ] iti samAse hi zramaNAdInAM pUrvanipAtaH syAt kriyAzabdatvAt teSAM na kumArazabdasya pUrvanipAta ityarthaH / / 3. 1. 115 / /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 116. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 501 mayUravyaMsaketyAdayaH // 3. 1. 116 // nipAtyante / vigatAvaMsAvasya mayUravyaMsakAdayastatpuruSasamAsA vyaMsastattulyo vyaMsakaH, vyaMsayati vA chalayati vyaMsakaH, vyaMsakazvAsau mayUrazca mayUravyaMsakaH, evaM chAtravyaMsakaH, muNDazcAsau kambojazca kambojamuNDaH, evaM yavanamuNDaH, vyaMsakA cAsau mayUrI ca mayUravyaMsakA, karmadhArayalakSaNaH puMvadbhAvaH, 5 eteSu vizeSyasya pUrvanipAtanam / ' ehIDAdayo'nyapadArthe' ehi iDe stri iti jalpo yasmin karmariNa kAle vA tat ehIDaM vartate, ehi yavairiti jalpo yatra karmaNi kAle vA tadehiyavaM vartate, etau nipAtanAnnapuMsakau, ehi vANijeti jalpo yasyAM kriyAyAM saihivANijA, evaM prehivANijA, prapehivANijA, ehi svAgatA, hisvAgatA, ehidvitIyA, prapehidvitIyA, ehipraghasA, apehipraghasA, 10 ehivighasA, apehivighasA, ehiprakasA, apehiprakasA / proha kaTamiti jalpo yasyAM sA prohakaTA kriyA, evaM prohakardamA, prohaka pardA / uddhama cUDe uddhama cUDAmiti vA jalpo yasyAM soddhamacUDA kriyA, Ahara celamiti yasyAM sA AharacelA kriyA, evamAharavasanA, AharavitatA, kRndhi vicakSaNeti kRndhi vicakSaNamiti vA yasyAM sA kRndhivicakSaraNA kriyA, 15 fbhafndha lavamiti yasyAM sA bhindhilavaraNA, evaM pacalavaraNA, uddharotsRjeti jalpo yasyAM soddharotsRjA, evamuddharAvasRjA, uddhamavidhamA, udvapanivapA, utpatanipatA, utpacanipacA / kRndhi vikSiNIhiti kRndhi vikSaNa, iti vA yasyAM sA kRndhivikSaNA / unmRjAvamRjeti yasyAM sonmRjAvamRjA, ata eva nipAtanAdihaiva ca mRjehauM zo bhavati / 'prAkhyAtamAkhyAtena sAtatye' - praznIta 20 pibateti sAtatyenocyate yasyAM sAznItapibatA, aznItapacatA, evaM khAdatamodatA, pacatabhRjjatA, lunItapunItA, khAdAcAmA, praharanivapA, AvapaniSkirA, pacaprakUlA, iha dvitIyeti yasyAM kriyAyAM sehadvitIyA, evamiha - paJcamI, adyadvitIyA, adyapaJcamI / ehire yAhire iti yasyAM kriyAyAM saihireyAhirA, evamehiregaccharA, 25 aho ahaM puruSa iti yasyAM kriyAyAM sAhopuruSikA, ahaM pUrva iti yasyAM
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 116. ] sAhaMpUrvikA, evamahaM prathamikA, ahamahamiti yasyAM sAhamahamikA, vikRtaM ca prakRtaM ca yasyAM sA vicaprakA, nizcitaM ca pracitaM ca yasyAM sA nizcapracA, yA icchA yasyAM sA yadRcchA, eSu sarveSu kriyaivAnyapadArtha: / ' hyantaM svakarmaNA bahulamAbhIkSNye kartari samAsAbhidheye' - jahi joDamityabhIkSNaM ya grAha sa ucyate jhijoddH| evamujjahijoDaH, jahistambaH, ujjahistambaH, kurukaTaH bahulavacanAnna 5 ca bhavati-pacaudanamityabhIkSNamAha, snAtvA kAlIbhUtaH snAtvAkAlakaH, evaM pItvAsthirakaH, bhuktvAsuhitaH, proSya viprayukto bhUtvA pApIyAnniHsneho bhavati sa proSyapApIpAn, utpatyAkAze bhUtvA yA pAkalA pANDurbhavati sotpatyapAkalA, nipatya bhUmau nipatitA rohiNI yA raktA bhavati sA nipatyarohiNI, niSadya niSaNNA satI zyAmA jAtA niSadyazyAmA, niSaNNA zyAmA jAtA niSaNNa - 10 zyAmA, udak cAvAk ca uccitaM cAvacitaM ceti vA uccAvacam, uccaizca nIcaizca uccitaM ca nicitaM ceti vA uccanIcam, pracitaM copacitaM ca prAcopacam, prAcitaM ca avacitaM ca prAcovacam, prAcitaM ca parAcitaM ca arvAk ca parastAcceti vA caparAcam, nizcitaM ca pracitaM ca nizcapracam, niSkuSitaM ca nistvacaM ca nizcatvacam na bhavati kiMcana na kvacidupayujyata 15 iti akiMcanam, nAsya kuto'pi bhayamastItyakutobhayam, 'gatapratyAgatAdaya:'gataM ca tatpratyAgataM ca gatapratyAgatam, evaM yAtAnuyAtam, mahAnkrayo'lpaH RyikA krayAvayavayogAt krayaH krayikAvayavayogAt krayikA krayazcAsau krayikA ca krayakrayikA samudAyaH, evaM puTApuTikA, phalAphalikA, mAnonmAnikA, - eSu vyavasthita pUrvottarapadasamAsaH / J 20 'zAkapArthivAdayaH' - zAkapriyaH zAkabhojI zAkapradhAno vA pArthivaHpRthorapatyaM zAkapArthivaH, pRthivyA IzvaraH pArthivaH iti vA tena zAkapArthivaH kutapavastrasauzrutaH, suzruto'patyaM sauzrutaH, kutapasauzrutaH prajApaNyastaulvaliH, ajAtaulvaliH, yaSTipraharaNo yo maudgalyaH yaSTimaudgalyaH, evaM parazurAmaH, ghRtapradhAnA roTiH ghRta roTi:, evamodanapANiniH, ANimANDavyaH balAkAkauzikaH, 25 vidarbhIkauNDinyaH, sahasrabAhurarjunaH sahasrArjunaH, tryavayavA vidyA trividyA, ekAdhikA daza ekAdaza, evaM dvAdaza, SoDaza, ekaviMzatiH, dvAviMzatiH, eka
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 116.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 503 zatam, dvizatam, dadhyupasikta prodano dadhyodanaH, evaM ghRtaudanaH, guDamizrA dhAnA guDadhAnAH, evaM tilapRthakAH, azvayukto ratha:-azvarathaH, evaM gajarathaH, ghRtapUrNo ghaTaH-ghRtaghaTaH,-atra zAkapArthivAdiSu priyAderuttarapadasya lopaH / tRtIyo bhAgaH tribhAgaH, tRtIyabhAgaH tryaMzaH tRtIyAMzaH, SaDbhAgaH SaSThabhAgaH, SaDaMzaH, SaSThAMzaH, tridivaM, tRtIya divam, triviSTapaM, tRtIyaviSTapa- 5 mityAdiSu pUraNapratyayasya vA lug bhavati / tathA sarveSAM zvetataraH-sarvezvetaH, evaM sarvamahAn-atra guNena tarabantena nirdhAraNaSaSThIsamAsastarablopazca, evamavihitalakSaNastatpuruSo mayUravyaMsakAdiSu draSTavyaH / yacceha lakSaNenAnupapanna tat sarvaM nipAtanAtsiddham / itizabdaH svarUpAvadhAraNArthaH-tena paramo mayUravyaMsaka iti samAsAntaraM na bhavati / uttarapadena bhavatyevetyanye-mayUra-10 vyaMsakapriya ityAdi / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena-vispaSTaM paTuH-vispaSTapaTuH, punA rAjA-punArAjaH, evaM punargavaH, pAdAbhyAM hriyata iti pAdahArakaH, gale copyata iti galecopakaH, sAyaMdohaH, prAtardohaH, punardohaH, sAyamAzaH, prAtarAza, ityAdayo draSTavyAH / / 116 / / ___nyA0 s0--myuurvyNsk0| tatpuruSasamAsA iti karmadhArayasamAsA ityapi 15 draSTavyam / nipAtyanta iti atra yAdRzAH paThitAstAdRzAH evA'bhyanujJAyante sAdhutvena, tena lakSaNAnanvitahaSTakAryANAmapi sAdhutvaM prati vicikitsA na kAryetyarthaH, vyaMsayatIti matAntareNa dantyaH / mayUravyaMsaka iti prathamavyutpattau tathAbhUtA mayUraprakRtirucyate, yadA tu vyaMsayati chalayati curAdeparNaka: kriyate tadA yo luJcakAnAM mayUro gRhItazaikSo bhavati anyAnanyAn mayUrAn chalayati sa ucyate / tadarUpeNa lokasyA'pi vaJcakaH, vyaMsako20 vizeSaNaM mayUro vizeSyamiti vizeSaNasamAse prApte mayUravyaMsaka ityayaM samAsa iti darzayati / kambojamuNDa iti kambazcAsau jazva bAhulakAt vibhaktaralup, muNDanaM muNDaH / so'syAstIti abhrAdyaH, kaMbojayavanazabdAbhyAmapatye 'rASTrakSatriyAt' [ 3. 1. 114. ] ityatraH 'zakrAdibhyo dreH' [ 6. 1. 120.] iti lopaH / evaM ca gotraM ca caraNaH saheti jAtitvamanayorityatrApi guNazabdasya pUrvanipAte prApte jAtizabdasya pUrvanipAtArtho'-25 yamArambhaH / ehi iDe stri itItyatra 'mlecchIDehra svazca vA' 3 (uNAdi) iti apratyaye vA hrasvatve iDA ilA strItyarthaH, yathA mahatI ilA maheleti, tadAmantraNamiDe iti / anukAryAnukaraNayorbhede vibhaktirapi zabdarUpeti 'anato lup' [ 1. 4. 56. ] athavA na dIyate vibhaktiH / ehi svAgatA ityatra svAGa pUrvAt game ve ktaH / tata ehi svAgatamiti yasyAmiti bahuvrIhiH / ehipraghasetyAdiSu prAttItyAdivAkye ghaslAdeze saMbodhane vAkyAni30
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU 116.] pA bhavanti / kapaI iti pardateraci kutsitaH pardaH pRSodarAditvAt kuzabdasya kabhAve / kRndhivikSaraNetyatra kRndhItyatra 'dhuTodhuTi' [ 1. 3. 48. ] iti talope samAse sati nipAtanAt 'i u' ityavayavayorakAraH / tataH strIliGgatvAdAp / unmajAvamajeti pAkhyAtayoH kriyAsAtatye samAsasya vakSyamANatvAdasAtatyArtho'yamArambhaH, bahuvrIhau kacpratyayaprasaGgaH syAt / 'pAkhyAtamAkhyAtena sAtatye' ( ) iti 5 sUtraM zAkaTAyanasya / hyantaM svakarmaNetyAdi pANinIyaM sUtrametat / 'gatapratyAgatAdayaH' ( ) pANineridamapi sUtram / 'zAkapArthivAdayaH' ( ) zAkaTAyanasUtram / modateti AtmanepadasyAnityatvAt parasmaipadam, 'mudaNsaMsarge' vikalpaNijantAd vA, ihapaJcamItyatra nipAtanAt hrasvatvAbhAvaH / ehireyAhirA ityatra nipAtanAdekArasyAkAraH, evamanyatrA'pi / prAhopuruSikA ityatra nipAtanAccaurAditvAd vA'katra , ahopuruSa AtmasaMbhAvitatvAttasya 10 bhAvaH kriyA aahopurussikocyte| ahaM pUrviketyatra ahaMzabdo vibhaktyantapratirUpako nipAtaH / ahaM pUrvamahaM pUrvamahaM pUrva pravarte ityarthaH / nipAtanAdakaJyapi vRddhyabhAvaH / evamahaMprathamikAdayo'pi / nizcapracA ityatra eSu sarveSu yallakSaNenAnupapannaM tatsavvaM nipAtanAt karttavyam / joDamiti 'juDaN preraNe' ityato'ci joDo dAsaH, stambheH 'stambatumbAdayaH' ( ) iti be nipAtanAt bha-lope stambaH / snAtvAkAlaka15 ityatra kAlAt kap prtyyH| pItvAsthiraka ityatra tu nipAtanAt kH| bhuktvAsuhita ityatra yo yatkiMcidazitvA tRpto bhavati, sa evamucyate / utpatyapAkalA latAvizeSaH, evaM sarvatrApyabhyUhyam / proSyapApIyAniti pravasateH / ktvi yabAdeze yvati 'ghasvasaH' [ 2. 3. 36. ] iti Satve, niSadyazyAmAnteSu snAtvAkAlakAdiSvaikArthyAbhAvAt 'avyayaM pravRddhAdibhiH' [ 3. 1. 48 ] iti niyamAt20 ktvApratyayasyAvyayasya samAsAprAptAvanenA'yaM samAso nipAtyate / niSaNNazyAmeti 'vizeSaNaM' [ 3. 1. 66. ] iti samAse pUrvanipAte'niyamaH syAt / nizcatvacam ityatra tvacazabdo'kArAnto'pyasti akiMcanamiti natra syAdyantena samAsa prArabhyamANaH samudAyasyAnAmatvAt syAdyantatvAbhAvAnna samAsApravRttAvanena samAsaH / gatapratyAgatam ityatra ekadezasya pratyAgatatvAt / evaM pUrvaM yAtaM pazcAdanuyAtamiti / yAtAnuyAtam / phalAphalikA ityatra eSu sarveSvata eva nipAtanAt pUrvapadasya dIrghatvam / atrAvayavadharmeNa samudAyavyapadezAt sAmAnAdhikaraNyAt vizeSaNasamAsasiddhAvatra pAThasya phalamAha-egvityAdi zAkapriya ityatra, kutsitaM tapatItyaci kute: sautrAt "bhujibhRti' 305 (uNAdi) ityape vA kutapaM mRgAjinaM, goromamayaM kecit kambalaM kutapaM vidustadvastraM yasya / ajAtaulvalirityatra 'tulaNa unmAne' NijantAt 30 'tulavale' 500 (uNAdi) iti kiti vala pratyaye Nijlope nipAtanAd guNAbhAve tulvalastasyApatyam 'ata ija' [6. 1. 31.] / AriNamANDavya ityatra AriNazabda ATiparyAyAdiSu vartate / vidarbho kauNDinya ityatra vidarbhazabdAt gaurAditvAt GopratyayaH / 25
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 117.] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 505 kuNDinIzabde grahAditvAt Nini GyAmapatye gargAdiyatri 'kauNDinyAgastyayo:' 6.1.127.] iti nirdezAta pravaddhAvAbhAve siddhm| sarva nipAtanAta siddhamiti nipAtyante gamyante'nurUpANyavihitAnyapi lakSaNAnyasminniti nipAtanaM sUtre lakSyasya svarUpeNopAdAnamiti / / 3. 1. 116 / / cA) vaMdvaH sahoktau // 3. 1. 117 // nAma nAmnA saha sahoktiviSaye cArthe vartamAna samasyate, sa ca samAso dvadvasaMjJo bhavati / plakSazca nyagrodhazca-plakSanyagrodhau, evaM dhavAzvakaNauM, vAkca tvakca-vAktvacam, chatropAnaham, nAma nAmnetyanuvartamAnepi 'laghvakSarA'[3. 1. 160.] disUtre ekagrahaNAdbahUnAmapi dvaMdvo bhavati-dhavazca khadirazca palAzazca dhavakhadirapalAzAH-evaM hotRpotRneSTodgAtAraH, dvayordva yordvandva hi10 hotApotAneSTodgAtAraH ityeva syAt, pIThacchattropAnaham, cArtha iti kim ? vIpsAsahoktau mAbhUt, grAmo grAmo ramaNIyaH / sahoktAviti kim ? plakSazca nyagrodhazca vIkSyatAm, vAk ca tvak ca gRhyatAm, khajazcAsau kuNTazca khaJjakuNTaH, iha samuccayAnvAcayetaretarayogasamAhArabhedAccatvArazcArthA:-tatraikamarthaM prati vyAdInAM kriyAkArakadravyaguNAnAM15 tulyabalAnAm avirodhinAmaniyatakramayogapadyAnAm AtmarUpabhedena cIyamAnatA samuccayaH-yathA caitraH pacati paThati ca, caitro maitrazca paThati, rAjJo gauzcAzvazca, rAjJo brAhmaNasya ca gauH, zuklazcAyaM kRSNazca, nIlaM ca tadutpalaM ceticazabdamantareNApi cAyaM saMbhavati, yathAharaharnayamAno gAmazva puruSa pazu vaivasvato na tRpyati surAyA iva durmadI / 20 guNapradhAnabhAvamAtraviziSTa: samuccaya evAnvAcayaH-yathA vaTo bhikSAmaTa gAM cAnaya, sa hi bhikSAM tAvadaTati yadi ca gAM pazyati tAmapyAnayati / dravyANAmeva parasparasavyapekSANAmudbhUtAvayavabhedaH samUha itaretarayogaHyathA caitrazca maitrazca ghaTaM kurvAte, caitramaitrau ghaTaM kurvAte, caitrazca maitrazca dattazca paTaM kurvanti, caitramaitradattAH paTaM kurvanti,-atrAvayavAnAmudbhUta-25 tvAttatsaMkhyAnibandhanaM dvivacana bahuvacanaM ca bhavati, sa eva tirohitAvayavabhedaH saMhatipradhAnaH samAhAraH / dhavazca khadirazca palAzazca tiSThati, dhavakhadira
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 1. sU0 117.] palAzaM tiSThati, atra tu samUhasya prAdhAnyAt tasya caikatvAdekavacanameva bhavatieSu cAdyayoH sahoktyabhAvAtsamAso na bhavati-uttarayostu cArthayoH sahokta vidyamAnatvAtsamAso bhavati / kA punariyaM sahoktiH-yartipadaiH pratyeka padArthAnAM yugapadabhidhAnaM sA sahoktiH / plakSanyagrodhAvityatra hi plakSo'pi dvayarthaH, nyagrodho'pi dvyrthH| 5 plakSazca nyagrodhazceti vAkye'pi cakAreNAyamevArthaH kathyate-uttarapadena samudAyena vA yadvatipadArthAnAM yugapadabhidhAnaM sA sahoktirityanye / vartipadArthAnAmeva saha kriyAdisaMbandhasya yat vAkyenAbhidhAnaM sA sahoktirityapare / ekaviMzatiH dvAviMzatirityAdisaMkhyAdvadvaH samudAyasaMkhyaikatvAnurodhena viMzatyAdivatsaMkhyeyamAcaSTe itItaretarayoge'pyekavacanAnto bhavati / samAhAre'pi 10 cAzatAvandva iti lakSaNAtstrIliGgo bhavati / saMkhyAda dvAdanyatra tu eko devadattAya dIyatAM viMzatizcaitrAyeti ekaviMzatI anayordehi, evaM triMzazcatvAriMzatau, SaSTisaptatyazItaya ityAdau dvivacanabahuvacanAntatA dvandvapradezAH 'dvadve vA' [1. 4. 11.] ityAdayaH / / 117 / / nyA0 sa0-cArthe dvaMdvaH / ekagrahaNAditi taddhyanekasya pUrvanipAtaprasaktAvekasya15 pUrvanipAtaniyamArthaM dvayozca dvadve'nekasya pUrvanipAtaprasaGgAbhAvAdekagrahaNamanarthakaM syAt / yadvA nAma nAmneti vyaktiH padArtho nAzrIyate / api tu jAtiH, anuvRttasya hi rUpasya yathA lakSyA'nugraho bhavati / tathA'rthakalpanA kriyate iti bahUnAmapyayaM samAsaH / ityeva syAditi pUrvapadasyottarapade pratyekaM 'yA dvadve' [2. 2. 36.] ityAkAraH syAdityarthaH / udgAtAra ityatra matAntareNa pArAdezaH / grAmo grAma iti atra ca vIpsAyAM sahoktisaMbhave'pi20 cArthAbhAvAt dvdvaabhaavH| sahoktAviti kimiti-yatra samAse dvayorddharmayomiNorvA bhinnayo: prAdhAnyaM vivedyate sA sahoktiH, karmadhAraye tu dharmiNa Azrayasyaiva prAdhAnyAttasya caikatvamataH khajakuNTAdau na sahoktiH / plakSazca nyagrodhazca vIkSyatAmiti pUrvavetthaM saMbandhaH, itaretarayoge tiSThataH kaskaH plakSazca nyagrodhazca samAhAre tu plakSazca nyagrodhazceti samudAyastiSThati, iha tu pratyeka 25 kriyayA saMbandha iti sahoktyabhAva ityarthaH / iha samuccayeti atra cArthasyAnuvAdena dvadvo vidhIyate, aprasiddhasvarUpasya cAnuvadanaM nopapadyate, atastatsvarUpaM pradarzayati, cArthAnAM lakSaNapUrvamudAharaNanyAha-tatraikamarthaM pratItyAdi arthaH kriyaakaarkdrvyruupH| dvayAdInAM kiyAkArakadravyaguNAnAmiti tatraikasmin kArake'nekakriyANAmekasyAM kriyAyAmaneka
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 117.] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 507 kArakAraNAmekasmin dravye'nekakArakANAmekasmin kArake'nekadravyANAmekasmin dharmiNyanekadharmANAM DhaukanaM samuccaya iti, yathA caitraH pacati ca paThati cetyAdiSu yathAkramaM darzayati / ekamarthaM prati dvayAdInAmAtmarUpabhedena cIyamAnatA samuccaya ityeva lakSaNamanyastasyaiva prapaJcaH / tathA avirodhinAmiti yathA zItoSNAdi viruddhaM tathA na viruddhA bhavanti, yathA bAlyayauvanAdInAM niyataH kramaH yathA ca zabdarUparasagandhasparzAnAM niyataM 5 yaugapadyaM, tathA yeSAM niyate kramayaugapadye na bhavatasteSAmityarthaH / AtmarUpabhedeneti tanupravRttinimitteneti, anvAcayo'pyevaMvidha eva / iyatA tu bhidyate yat samuccaye samuccIyamAnAH kriyAkArakAdivizeSAH sarve tulyakakSAH, anvAcaye tu ekasya guNabhAvo'nyasya pradhAnabhAvaH / tadyathA 'rudhAM svarAcchno n luk ca' [ 3. 4. 82. ] iti, atra hi vidhIyamAnaM znaM na lopo'pekSate yatra znastatra na lopo yathA 10 'bhaMjoMp Amadane' bhanakti / znastu na lopaM nApekSate tadabhAve'pi pravRtteryathA yunaktIti / dravyANAmeva parasparetyatra itaretarayogaH parasparApekSANAM kriyAM prati dravyAraNAM DhaukanaM, samAhAro'pi tathaiva / etAvAMstu bheda udbhUtAvayavabhedA hi saMhatiritaretarayogaH / prata eva dvayAtmakatve tasyAvayavArthagate dvitve dvivacanaM caitramaitrAviti / bahvAtmakatve tu bahutve bahuvacanaM caitramaitradattA iti / nyagbhUtAvayavabhedA tu saMhatiH samAhAro'tastasyA eka- 15 tvAdekavacanameva na tvavayavagatasamAzrayaNena dvivacanabahuvacane, avayavAnAmatyantamanumIyamAnasvarUpatvAt, na hi yathetaretarayoge udbhUtasvarUpopadarzanapUrvakaM samudAyamavayavArthA upakurvanti tadvat samAhAre / dhavazca khadirazca palAzazca tiSThatItyatra 'tarutRNadhAnyamRga' [ 3. 1. 133.] iti samAhAro bhavati / etAvatA cAdInAM dyotakAnAM vyudAsaH / eSu cAdyayoH sahoktya - 20 bhAvAditi nanu samuccayAnvAcayayoH sAmarthyAbhAvAdeva samAso na bhaviSyati kiM sahokti - grahaNena / tathAhi parasparAnapekSANAmaniyatakramayaugapadyAnAM kriyAkArakAdInAM samuccayo dRSyate / yathA gAmazvamityatra nayanakriyAyAM gavAdInAM, anvAcaye'pi gauraNasya pradhAnaM pratyapekSA na pradhAnasya gauraNaM pratItyatra sAmarthyAbhAva: ? naiSa doSaH / yataH kArakAriNa kriyayopa zliSyante, na paraspareNa kriyA caupazleSikA samuccayAnvAcayayorapi saMbhavati 25 tatkathaM samuccaye'nvAcaye cAsamarthAni nAmAni syuH parasparApekSA tvavidyamAnApi na sAmarthyasya vighAtikA / sA hi na zrautI kiMtu vAkyaprakararaNAdisamadhigamyA / tatkathaM zrautasya sAmarthyasya saMbhave viparItasya sAmarthyasyAsaMbhavaH samAsApravRttau nimittamiti sahoktigrahaNamiti / yadvattapadairityAdi prayamarthaH yugapat dvaMdvavAcyaM samudAyarUpaM yadocyate tadA dvo bhavati / gAmazvamityAdau tu parasparaM nirapekSAH svatantrA gavAdayo bhinnaM reva zabdai : 30 pRthak pratyAyyanta iti / yugapadvAcitvAbhAvAt dvaMdvAbhAva iti / yadyevaM paTvImRdvaya ityatra ekaikena zabde - nArthadvayasyAbhidhAnAtsasAmAnAdhikaraNyAtpu vadbhAvaprasaGgaH / pratrocyate / atheha darzanIyAyA mAtA darzanIyAzabdasya vRttAvekArthIbhAvAnmAtrarthavRttitvAt sAmAnAdhikaraNyasadbhAvAt
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 117.] puvadbhAva : kasmAnna bhavati / atha vRttau yatsAmAnAdhikaraNyaM tasya vyabhicArAbhAvAt / vAkyaviSayaM sAmAnAdhikaraNyamAzrIyate iti cettadA paTvImRdvyAvityatrA'pi na doSaH / yato laukikaM yadvAkyaM prayogArha tatra sAmAnAdhikaraNyamAzrIyate na tvalaukike prakriyAvAkye pavyau ca mRdvyau ceti / plakSo'pi dvayartha iti nanvatra plakSanyagrodhAviti zabdakramAt kramavadarthAnugamAnna saMbhavati ekaikenAnekasyAbhidhAnam ? na, tahi dvivacanabahuvacanAnupapattiH, 5 plakSanyagrodhau plakSanyagrodhA iti / yataH plakSazabdaH sArthako nivRtto'nyo nyagrodhazabdaH upasthitaH / tatra nyagrodhArthapratipattikAle yadi plakSArthasyAvagatirna syAttadA nyagrodhazabdAdekArthatvAdekavacanaM syAttasmAt dvivacanabahuvacanAnyathAnupapattyA plakSanyagrodhAvityAdAvekako'nekArthAbhidhAyItyabhyUpagantavyam, tatazca ekaikena yugapadanekasyArthasyAbhidhAnAt plakSo'pi dvayartho nyagrodho'pi dvayartha ityAha-plakSanyagrodhAvityatretyAdi nanvevaM tahi kathaM plakSazca10 nyagrodhazcetyekavacanAntayorvAkyaM vRttau pradarzitaM dvivacanAntayohi nyAyyam ? satyaM, laukikametata vAkyaM na prakriyAvAkyama, yadA ta parasparazaktyanupravezena dvadvo bhaviSyatItyabhidhitsayAtivAhikazarIrasthAnIyaM vAkyaM kriyate tadA khalvalaukikaM samIpagatapadAntaravastukhacitaM dvivacanAntayorvAkyaM kriyate, yadabhASyaM sati pradarziyitavye varamevaM vAkyaM dhavau ca khadirau ceti, alaukikatvAcca vRttau na pradarzitam / na caivaM plakSanyagrodha-15 yodvikadvayasaMkalpanenAnekArthatvAd bahuvacanaM prApnotIti vAcyaM, yato nA'tra catvAro'rthAH, kiM tahi dvAvevAthauM yakAbhyAmevAtraikaH zabdo dvayarthastAbhyAmaparo'pi / na hi dvAbhyAM lakSAbhyAmavibhakto bhrAtarau caturlakSaubhavataH / samudAyarUpo hi dvadvArthaH pratyavayavamavayavivat pratisaMkrAnta iti, yathA vanaviTapivilokane vanaM vilokitamityekaikastathArUpapratibhAsabhAga bhavati / tadukta anusyUte ca bhedAbhyAmekA prakhyopajAyate / yadvA sahavivakSAyAM, tAmAhudadvazeSayoH / / 1 / / 20 iti / nanu laukikAt prayogAt zabdAnAmarthAvadhAraNaM tatra yathA ghaTazabdaH paTAtha na pratyAyayati tathA plakSanyagrodhazabdau parasparArthasya pratyAyakau na yuktau ? na, plakSasya zabdasya nyagrodhArthatvAt nyagrodhasya ca plakSArthatvAt svArthasyaivAbhidhAnAnnaitayorarthAntarA-25 bhidhAyitvamucyate / vRttiviSaye ekaikasya dvAvarthAviti svArthAveva tau| nanu parasparasannidhAnena yadvayoH sAmarthyamAhitaM tadanyataravigame'pi na hIyate vahninivRttAvapi vahnisaMpAditapAkajarUpAdivaditi plakSeNoktatvAnnyagrodhasyAprayogaH prApnoti ? naivaM, nyagrodhArthasya plakSeNA'nuktatvAnnyagrodhazabdaprayogaH / ukta hya tat dvadvAvayavAnAmevAnekArthAbhidhAyitvaM na kevalAnAM yathA vahnisannidhAveva tAmra dravarUpaM bhavati na tu tad nivRttAviti / 30 evamihA'pi sahabhUtAvevAnyo'nyasyArthamAhatuna tu pRthagbhUtau bhArodvAhakavat sahabhUtAnAM parasparazaktyAvirbhAvAditi / tatazca plakSasya nyagrodhasya cAnekArthatve yadyapi bahutvaM prApta tathApi dvaMdvA'vayavatvena bAhyamato gauNaM na tu mukhyamiti na bahuvacanam /
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 118.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 506 vAkyenAbhidhAnaM sA sahoktiriti / nanvastu yathAkathaMcit sahoktiH samAhAre tu na saMbhavati tasyaikatvAt sahokta zca bhedanibandhatvAditi ? ucyate, samAhAro hi saMghAtaH / sa ca saMhanyamAnAnAM dharmaH / saMhanyamAnAzca sahocyamAnA eva, na pRthagucyamAnA iti tatrApi sahoktisaMbhava ityadoSaH / ekaviMzatirityAdi saMkhyAdvadvo yadyavayaMvapradhAnastadaikaviMzatiriti dvivacanaM prApnoti, dvAviMzatiriti bahuvacanam / atha samudAyapradhAnastadA 5 napuMsakatvaM syaadityaa''shngkaa| ekaviMzatI iti atrA'pi samAhAro yadA kriyate tadA ekatvaM strItvaM ca, yathA ekaviMzatimanayordehi / / 3. 1. 117 / / samAnAmarthenaikA zeSaH // 3. 1. 118 // arthana samAnAM samAnArthAnAM zabdAnAM sahoktau gamyamAnAyAm ekaH ziSyate arthAdanye nivartante, tatra vizeSAnupAdAnAtparyAyeNa zeSo bhavati,10 bahuvacanamatantram-tena dvayorapyekaH ziSyate / vakrazca kuTilazca vakrau kuTilau vA, vakradaNDazca kuTiladaNDazca vakradaNDau kuTiladaNDAviti vA, evaM lohitAkSau raktAkSAviti vA, sitazca zuklazca zvatazca sitAH zuklAH zvetA vA, arthena samAnAmiti kim ? plakSanyagrodhau, dhavakhadirapalAzAH, sahoktAvityeva ? vakrazca kuttilshc| dvadvApavAdo yogaH / / 118 / / 15 nyA0 s0--smaanaa0| samAnAmiti nirdhAraNaSaSThyantaM samudAyisamudAyasaMbandhaSaSThyantaM vA na tu sthAnaSaSThayantaM / tatra hi samAnAM sthAne ekaH ziSyata ityeka Adezo bhavatIti / avizeSe'pi yastadabhidhAne samarthaH sa eva teSAmanyatamaH syAt / tatazca bise bisAnIti kRtasakArasya SatvaM syAditi / nirdhAraNaSaSThayAM tu samAnAmityekasaMkhyAka: samAnArtho vizeSyate / samudAyisamudAyasaMbandhaSaSThayAM ca samAnArthArabdhe samudAye samAnArtha20 evAvayavo viziSyata ityadoSaH / ziSeH karmaNi ghatri kartaryaci vA zeSaH / ekaH ziSyata iti-nanu jAtiH zabdenAbhidhIyate, sA caikA tato bahUnAM prayogAprAptau nArtha ekazeSeNa ? na, pratyarthaM zabdanivezAd dravyaM dravyaM prati zabdaprayogAdekena zabdenAnekasya dravyasyAbhidhAnaM nopapadyata ityanekasyArthasya pratipAdane'nekazabdAnAM vAcakAnAM prayoga: prApnotIti dravyapadArthadarzane ekazeSArambhaH / atha zeSa ityekavacanAdeka eva zeSa iSyate kimekagrahaNena ? 25 ucyate, zeSasya vidhIyamAnatvena prAdhAnyAt pradhAne ca saMkhyAyA avivakSaNAt dvayostrayANAM vA zeSaprasakta statrApi zeSaprakriyAgauravApattyA ekasyaiva zeSasya vidhIyamAnatvena prAdhAnyAt pradhAne ca saMkhyAyA api saMpattyarthamekagrahaNaM sukhArthaM vA / nanu samagramevedaM sUtraM nArambhaNIyaM samAnArthaiH zabdairanekasyArthasyAbhidhitsAyAM vyaktAvapi padArthe ekasyaiva tatpratyAyane zaktatvAdanye nivartante uktArthAnAmaprayoga iti / 30 Arabdhe'pyekazeSe nivartamAnArthapratyAyane svAbhAvikI zaktiryAvannAnusRtA tAvat kathamasau
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 116.] nivartamAnAnAmarthamabhidadhIteti ? satyaM, evaM sati arthaanuvaadtvaaddossH| plakSanyagro- / dhAviti arthena samAnAmiti vacanAllaukikyA: samAnArthatAyAH samAzrayaNAdihaikazeSo na bhavati, laukikI tu samAnArthatA dvaMdvAdanyatra vijJAyate, dvaMdvapadAnAM tu parasparArthasaMkramAt samAnArthatve vijJAyamAne'rthena samAnAmityanarthakaM syAdanuktAvapyatraikazeSasya siddhatvAditi / dvadvApavAdo yoga iti ihaikazeSe SaT pakSA saMbhavanti / tatra pratyekameva vibhaktau parato 5 vibhaktiparityAgena nAmaikazeSi syAt (1) athavA savibhaktikAnAM vRkSas vRkSas iti sthite ekasya vRkSas ityasya zeSaH anye nivartante (2) athavA vRkSazca vRkSazca vRkSazca iti dvaMdve kRte satyekasya vRkSa ityasya zeSaH apare nivartante (3) athavA vibhaktimanutpAdyaiva nAmamAtreNa vRkSavRkSetyevaMvidhAnAmeva zeSaH kAryaH, tato vibhaktiH (4) athavA sahoktau vRkSazca vRkSazceti dvadva prApte ekazeSaH (5) athavA nAmasamudAyasyaivArthavattvAnnAmasaMjJAyAM10 dvivacanAdyutpattau ekazeSaH (6) iti SaT pkssaaH| tatrAdyaM pakSatrayaM sAvadyakamiti tatparihAreNetarat pakSatrayamihAzrIyate / yathA hi tatra prathame pakSe nAmaikazeSe'nekavibhaktizravaNaM syAditi prathamapakSe doSaH / dvitIye vibhaktyantasya lope kRte vibhaktabhrAtRdhananyAyena ziSyamANasya nivarttamAnapadasaMkhyAsaMbandhe'pi vibhaktyantatvAd dvivacanabahuvacanAnupapattiH syAt / tatazca vRkSa15 iti nityameva syAditi dvitIyapakSe doSaH / tRtIye tu samAsAntadoSaH, tathAhi Rk ceti Rk ceti dvaMdva tata ekazeSe 'cavargadaSahaH' [ 7. 3. 68.] iti samAsAntaH syAt, iti prathamapakSatrayaM duSTa, itaratra tu pakSatraye na kazciddoSaH, tathA hi vRkSaM vRkSaM iti sthitAnAM nAmnAM vibhaktimanutpAdyaivaikazeSapravRttiriti prathamapakSo nirdoSaH, tathA tulyakAlaM nAmAni yadA bhArodyantRnyAyena parasparazaktyanupravezAdabhidheyamAhustadA dvava kazeSau iSTAviti20 dvivacana bahuvacanaM copapannamiti dvitIye'pi na doSaH / tRtIyapakSe'pi na kazciddoSaH / nAmasamudAyasyaivArthavattvAnnAmatvAd vibhaktyutpatteriti so'pIhAzrIyate iti pakSatraye'pi dvaMdvaH prApto'nenApodyate ityAha dvadvApavAdo yoga iti // 3. 1. 118 / / syAdAvasaMkhyeyaH // 3. 1. 116 // sarUpArthaM vacanam sarvasmin syAdau vibhaktau samAnAM tulyarUpANAM sahoktau25 gamyamAnAyAmekaH ziSyate, asaMkhyeyaH saMkhyeyavAci zabdarUpaM varjayitvA / akSazca zakaTAkSaH akSazca devanAkSaH akSazca vibhItakAkSaH akSAH, evaM pAdAH, mASAH, zyenI ca zyenI ca zyenyau, evaM hariNyau, rauhiNyau, vRkSazca vRkSazca vRkSau, vRkSazca vRkSazca vRkSazca vRkSAH / syAdAviti kim ? mAtA ca jananI mAtA ca dhAnyasya mAtRmAtArau, yAtA ca devarajAyA yAtA ca gantA30 yAtRyAtArau, atra hya katra mAtarau yAtarAvityanyatra mAtArau yAtArau iti
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 116.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 511 aukAre rUpaM bhidyate / anye tu yasminsyAdo ye zabdAstulyarUpA bhavanti tasmin syAdau teSAM syAdyantare virUpANAmapyekaH zeSo bhavati-tena mAtRbhyAM mAtRbhiH mAtRbhyaH mAtroH mAtR NAM mAtRSu ityAdyapi bhavatItyAhuH / apare tvatrApi bahuvacane tAbhistairityAdyanuprayogavaiSamyAnna bhavitavyamekazeSeNa dvivacanena tu tAbhyAM tayorityanuprayogasAmyAdbhavitavyamevetyAhuH / asaMkhyeya 5 iti kim ? ekazca ekazca, dvau ca dvau ca, catvArazca catvArazca, dvandvo'pi na bhavatyanabhidhAnAt / saMkhyeya iti karmanirdezAtsaMkhyAnavAcino bhavatyevaviMzatizca viMzatizca viMzatI, navatizca navatizca navatizca navatayaH, dvandvApavAdo'yaM vidhi:-tenAkRtadvandvAnAmevaikazeSe vAk ca vAk ca vAcAvityAdi siddham, anyathA dvandva kRte paratvAtsamAsAnte kRte vairUpyAdekazeSo na10 syAt / / 116 / / nyA0 s0-syaadaavsN0| sarUpArthamiti anyathA arthasAmyasya syAdAvapyabhidyamAnatvAt pUrveNA'pi siddhyati / pAdA iti paado'hrishlokcturthaaNshrshmiprtyntgirissu| mASo mAne dhAnyabhede mUrkhatvagdoSabhidyapi / aukAre rUpaM bhidyata iti ayamarthaH 'tRsvasR' [ 1. 4. 38. ] iti sUtre tRgrahaNenaiva naptrAdigrahaNe siddhe yannaptrAdInAM15 pRthagupAdAnaM tadevaM jJApayati atra sUtre auraNAdikAnAmeSAmeva grahaNamiti jananIdevarajAyAvAcinomAtRyAtRzabdayoroNAdikayoraukAre prAr na prApnoti / dvitIyayostu tRjantayostRjadvArA prApnotIti rUpabhedaH / vAcAvityAdIti atra samAhAradvadvaviSaye'pyekazeSe vAgazabdAt dvivacanameva bhvti| kutaH 'klobamanyenaikaM ca vA' [3. 1. 128.] ityatra samAhAretaretaravivakSayA20 vikalpenaikatve siddhe'pyekagrahaNAt / tena vizeSAbhAve sarvatra ekazeSe dvivacanAdyeva bhavati / asaMkhyeya iti karmopAdAnaphalamAha-viMzatizcetyAdi / asaMkhyeya iti karmapradhAnasya niSedho viMzatyAdayastu na saMkhyeyapradhAnAH viMzatirgAva iti saMkhyeyasamAnAdhikaraNA api bhavanti / saMkhyeyaM saMkhyAnarUpamevAsAdya taniSThA eva santo bhavanti na saMkhyeyarUpaniSThAH / ata eva viMzatirgavAmityasAmAnAdhikaraNyavat sAmAnAdhikaraNye'pi guNaliGgasaMkhyA eva naikA-25 divat saMkhyeyaliGgasaMkhyA ityasaMkhyeyavAcitvAdekazeSaH / rUpasAmye'pyanekazabdasya sahoktau dvadvaH prApnotItyayamapi tadapavAda evetyAha-dvaMdvApavAdo'yaM vidhiriti / ekazca ekazceti 'tyadAdiH' [ 3. 1. 120. ] ityanenApi na bhavatyekazeSaH, vyAvRttibalAt / nanu anyasya saMkhyAvAcino vyAvRttizcaritArthA bhaviSyati ? naivaM, vyAvRttervyaktyA vyAptyA vA pravRttaH / / 3. 1. 116 / / 30
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 1. sU0 120. ] tyadAdiH / / 3. 1. 120 // tyadAdi nAnyena ca sahoktau tyadAdirevaikaH ziSyate / sa ca caitrazca tau, yazca maitrazca yau, prayaM ca caitrazca imau kazca maitrazca kau, spardhe paramiti tyadAdInAM mithaH sahottau yadyatpAThe paraM tattadevaikaM ziSyate - sa ca yazca yau, yazca eSa ca etau eSa ca prayaM ca etau sa ca tvaM ca yuvAm, tvaM ca bhavAMzca 5 bhavantau, bhavAMzca grahaM ca AvAm, ahaM ca kazca kau, grahaM ca sa ca tvaM ca vayam / bahulAdhikArAt kvacit pUrvamapi sa ca yazca tau, ayaM ca eSa ca imau tvaM ca bhavAMzca yuvAm / tyadAdeH kRtaikazeSasya strIpuMnapuMsakaliGgAnAM yugapatprayogAt paryAyaprAptau ziSyamANaliGgaprAptau vA strIpuMnapuMsakAnAM saha vacane syAtparamiti yathAparameva liGga N bhavati - sA ca caitrazca tau, sa ca devadattA ca tau pratra 10 strIpuMsaliGgayoH paraM puMliGgameva bhavati, sA ca kuNDe ca tAni - atra strInapuMsakayoH paraM napuMsakameva bhavati, sa ca kuNDaM ca te, - tacca caitrazca te, -pratra puMnapuMsakayoH paraM napuMsakameva bhavati / kathaM sa ca kukkuTaH sA ca mayUrI te kukkuTamayUyauM ? ucyate, paraliGgo dvandvo'zIti samAsArthasya liGgAtidezAt tadvizeSaNasya tyadAderapi talliGgataiva nyAyyeti / / 120 / / 15 nyA0 sa0 tyadAdiH / anyena ceti sahoktAviti vartanAt sahArthasya ca dvitIyamantareNAbhAvAt dvitIyo labhyate, sa ca vizeSAnupAdAnAt tyadAdiranyazca grahyate, ityAha- tyadAdinAnyena cetyAdi / zranyatvaM ca pratyAsattestyadAdyapekSyameva / sa ca caitrazceti nanu ca tyadAdeH sAmAnyazabdatvAccaitro'pi sa ceti nirdeSTuM zakyo na ca tAvityukta sa ca caitrazceti pratyayaH kintu sa ca sa ceti tatra ca syAdau sarUpatvAt pUrveNaiva sidhyatIti 20 vyartho'syopanyAsaH ? na vyarthaH, sa ca caitrazcetyevaMvivakSAyAM dvadvaH prApnotIti, tathAhitacchabdo yathA caitravyatiriktArthaparAmarzIti prakaraNAdinA'vagataM tadA gobalIvarddha vattaccaitrAviti syAdvAkyavattacchabdasya vRttAvapyapekSA pratIyate iti dvaMdvanivRttipradarzanArtho'syopanyAsa ityadoSaH / pUrvvamapIti na kevalaM tAvat sparddhe yatparaM tacchiSyata iti kvacicca pUrvvamapItyarthaH 125 ziSyamAraNasya liGgAnuzAsane liGgasya cintAyAM kRtAyAmapi vismaraNazIlaM prati smArayatumAha- tyadAdeH kRtaikazeSasyetyAdi / kathamiti yadi liGgAnAM sahavivakSAyAM parameva liGga bhavati, kathaM te kukkuTamayUya iti strIliGgatA ? ityAzaGkArthaH / ucyateityAdinA'tra parihAramAha-prayamartho dvadvasya paraliGgatvAt tyadAdezcAtra dvadvazeSatvAt
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 121-122. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 513 dvadvaliGgataiva draSTavyA / dva MdvAbhAve tu sahoktau tau kukkuTo mayUrIti cArthe gamye tau kukkuTo mayUro cetyekacayoge tau kukkuTazca mayUrI ceti cakAradvayayoge ca bhavati, strIpuMnapusakAnAmiti vacanAt / aMzIti taccArddhaM pippalyA iti zrarddhakathanam / tat pippalyarddhaM sA ca arddhapippalItyapi kRte 'samAnAmarthe' [ 3.1.118. ] iti sUtreraNAMzisamAsavAcinaH zeSe tasya ca paraliGgatvAt tadvizeSaNAnAmapi talliGgataiva / SaSThItatpuruSavAcitatpadadeze tu uttara- 5 padaprAdhAnyAnnapuMsakatvaM tataH tadvizeSaNAnAmapi tathaiva bhavati / paraM te iti klIbe striyAM ca na viziSyate digambarasamAdhivat / tatazca svAdvyau ardhapippalyau svAdunI pippalyarddha iti yukta udAharaNe / pippalyarddhasya zrarddhapippalyAzca zeSatvAbhAve tadvizeSaNAnAmekazeSe napuMsakaliGga strInapuMsakAnAM saheti bhaNanAt / / 3. 1. 120 / / bhrAtRputrA' svasRduhitRbhiH // 3. 1. 121 // bahuvacanaM paryAyArtham svasrarthena sahoktau bhrAtrarthaH zabdo duhitrarthena sahoktau putrArtha ekaH ziSyate / bhrAtA ca svasA ca bhrAtarau, sodaryazca svasA ca sodayauM, bhrAtA ca bhaginI ca bhrAtarau putrazca duhitA ca putrau sutazca duhitA ca sutau putrazca sutA ca putrau / / 121 / / 10 tvAt nyA0 sa0-- bhrAtRputrAH / bahuvacanamiti nanu bhAtRputrayoH svasRduhitrozca dvayartha- 15 dvivacanena bhAvyaM kimarthaM bahuvacanam ? ityAzaGkA, bahuvacanA'bhAve hi 'pitA mAtrA' [ 3. 1. 122. ] itivad uccAritarUpasya parigrahaH syAnna tadarthazabdAntarANAm / bahuvacane tu dvayorbahutvAyogAt bhrAtarazca putrAzceti tadarthapratipattau tadarthazabdA niddizyanta iti / bhrAtarAvityatra strIpuMnapuMsakAnAM sahavacane syAt paramiti puMliGgameva bhavati / bhrAtarau zobhanAviti, evaM ca bhrAtA ca bhrAtA ca bhrAtarau bhrAtA ca svasA ca bhrAtarA - 20 vityubhayapratipattAvapi prakaraNAdinA vizeSAvagatiH / sodaryetyatra samAnodare jAto nipAtanAt samAnasya sabhAvo yazca pratyayaH / / 3 1. 121 / / pitA mAtrA vA / / 3. 1. 122 // mAtRzabdena sahoktau pitRzabda ekaH ziSyate vA / pitA ca mAtA ca pitarau, pakSe - mAtApitarau / mAturarcyatvAtpUrvanipAtaH / / 122 / / 25 nyA0 sa0-- pitA mAtrAH0 / pitRzabdasAhacaryAt saMbandhizabdatvAjjanayitryA eva mAtuH parigraho na dhAnyamAturiti / / 3. 1. 122 / /
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 123-124.] zvazura zvazrU bhyAM vA // 3. 1. 123 // zvazrUzabdena sahoktau zvazurazabda eko vA ziSyate / zvazurazca zvazrUzcazvazurau, shvshruushvshurau| dvivacanaM jAtau dhavayoge ca vartamAnayoH zvazrvoH parigrahArtham, tena-jAtau tanmAtrabhede 'puruSaH striyA' [3. 1. 126.] iti nityavidhina bhavati / / 123 / / nyA0 s0--shvshurH| dvivacanamiti ata eva pUrveNa yogavibhAgaH pitRzvazurau mAtRzvazrUbhyAM cetyekayoge hi dvivacanaM zvazrUzabdadvayaparigrahArthamiti vijJAtuM na zakyamiti / tena jAtAviti dhavayoge tu tanmAtrabhedo na bhavati / dhavayogAdilakSaNasyArthasyApi bhinnatvAt iti jAtAvityuktam / / 3. 1. 123 // 10 vo yUnA tanmAtrabhede // 3. 1. 124 // vRddhaH pautrAdiyuvA jIvadzyAdiH / vRddhasya yUnA sahoktau vRddhavAcyekaH ziSyate, tanmAtra eva cedbhado vizeSo bhavati, na cetprakRtibhedo'rthabhedo vAnyo bhavatItyarthaH / gArgyazca gAAyaNazca gAgyauM, vAtsyazca vAtsyAyanazca vAtsyau, dAkSizca dAkSAyaNazca dAkSI, aupagavazca aupagavizca aupagavau vRddha iti kim ? gargazca gAryAyaNazca grggaaaaynnau| yUneti kim ? gAya'zca15 gargazca gaaryggauN| tanmAtrabheda iti kim ? gAryavAtsyAyanau-atra prkRtirnyaa| bhAgavittibhAgavittikau-atra kutsA sauvIradezatvaM cAnyo'rthaH / / 124 / / nyA0 sa0--vRddho yUnA0 / loke'pUrvavayA vRddha ucyate / zAstre tu vyavahitamapatyaM pautraprabhRti / tatazca kRtrimAkRtrimayoriti paribhASayA pautraprabhRtyapatyAbhidhAyina eva20 vRddhazabdasya grahaNaM na vayovRdvasya, evaM yuvazabdasyApi / nanu 'pautrAdi vRddham' [ 6. 1. 2. ] iti sUtre vRddhamiti napusaMkamatra tu puliGgastat kathaM so'yaM bhavati ? ucyate, sarvavastunaH sarvaliGgayogitvasyoktatvAt svavAcye prasave vRddhazabdena liGgadvayopAdAnAdadoSaH / tanmAtra eva cet bheda iti / atra anayA'pi rItyA mAtrazabdasyA'vadhAraNaM yAti tAveva tanmAtram, taccAsau bhedazceti / vRttau tu tau vRddhayuvAnAveva mAtra svabhAvo yasyeti 25 kartavyamanyathA prastvaM na syAta, vaddhayavamAtra evetyrthH| gAAvityatra gArgyazca gArgyazca gAryAviti siddhyati, gAryazca gAryAyaNazceti vivakSAyAM tu dvaMdvaH syAditi zeSArambhaH /
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 125 - 126. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 515 gArgyagargAviti atra laghvakSarAdyabhAvAt pUrvvanipAtAniyamaH / yadA tu gargasyArcyatvavivakSA tadA tasya pUrvanipAtaH / bhAgavitItyatra bhAgena vittastasyApatyamata iJi bhAgavittiH / tasya sauvIravRddhasyApatyaM yuvA gahita iti 'bhAgavittitANabindavaH' [ 6. 1. 105. ] iti ikaraNa tato dvadva: / / 3. 1. 124 / / strI puM vacca // 3. 1. 125 / / vRddhastrIvAcI zabdo yuvavAcinA sahoktAvekaH ziSyate puMvat puMliGgA ceyaM bhavati, stryarthaH pumartho bhavatItyarthaH, tanmAtrabhede / gArgI ca gArgyAyaNazca gAgyauM, vAtsI ca vAtsyAyanazca vAtsyau, dAkSI ca dAkSAyaNazca dAkSI / gArgI ca gArgyAyaNau ca gargAH, -atra puMvadbhAvAt GInivRttau yatro lup, gargAniti 'zaso'tA sazca naH puMsi' [ 1. 4. 46 ] iti natvaM ca / imau gArgyAvityanu-10 prayogasyApi puMstvam / / 125 / / 5 nyA0 sa0-- strI puM vacca0 / nanvatra puMvadgrahaNaM kimarthaM, strItyevocyatAM tatazva strIvAcino yuvavAcinA puMsA ekazeSe strIpu napuMsakAnAmityeva puMstvaM bhaviSyati / na ca vAcyaM yuvavAcino yadA strItvaM tadA kiM bhaviSyatIti / astrI yuveti bhaNanAt strIvAcino yuvatvasaMjJAyA abhAvAt nApi yuvavAcino napuMsakatvaM vAcyaM / zrApatyataddhitasya 15 strIpuMstvasyaivoktatvAt tataH pu Mstvasya siddhatvAt puMvatgrahaNamatiricyate ? na, strIpunnapuMsakAnAmityasya prAyastyadAdiviSaya eva pravarttanAttena prAyikatvAt niyamArthaM vacanam / kiM ca graruNAcAryeNa apatyapratyayAntAnAmAzrayaliGgatvamuktaM tatazca gArgIca gArgyAyaNaM cetyapi kRte tanmate'pi puMstvaM yathA syAt / stryarthaH pumartho bhavatIti strIlakSaNo'rtho yasya zabdasya sa pumarthaH / yadvA zabdasyeti vRttAvadhyAharttavyaM tasya saMbandhI 20 strIlakSaNo'rthaH pumarthaH / zrarthagrahaNAcca vizeSaNAnAmapi puMstvaM siddha zabdasyaiva puMstve vizeSaNAnAM na syAt / gArgyAvityatra puMvadbhAvenAnuprayoge vizeSaH, zobhanau gAgyauM / / 3. 1. 125 / / puruSaH striyA // / 3. 1. 126 / / puruSazabdo'yaM prANini puMsi rUDhaH, strIvAcinA zabdena sahoktau 25 puruSavAcI zabda ekaH ziSyate, tanmAtrabhede strIpuruSamAtrabhedazca edbhavati / brAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNau, kukkuTazca kukkuTI ca kukkuTau, mayUrazca mayUrI ca mayUrau, kArakazca kArikA ca kArakau, gomAMzca gomatI ca gomantau - paTuzca
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 ] .. bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 126.] paTvI ca paTU, gauzcAyaM gauzceyam imau gAvau / puruSa iti kim ? toraM nadanadIpateH, ghaTaghaTIzarAvodaJcanAni / tanmAtrabhede ityeva ? haMsazca varaTA ca haMsavaraTe, azvavaDavau, puruSayoSitau, druNIkacchapau, Rzyazca rohicca Rzyarohitau, kSemadhRtayazca kSatriyAstanukezyazca tatstriyaH kSemadhRtitanukezyaH, aGgArakAzca zakunayaH kAlikAzca tastriyaH kAlikAGgArakAH-eSu prakRti- 5 bhedaH / gaNakagaNakyau, indra ndrANyau, bhavabhavAnyau, eSu dhavayogalakSaNo'rthabhedaH, kukkuTamayUyauM, ajAvarkarau, azvAkizorI, kalabhahastinyau, govatsau-eSu prakRtyarthayorbhedaH / kathaM brAhmaNavatsA ca brAhmaNIvatsazca brAhmaNavatsAbrAhmaNIvatsau-na hyatra strIpuruSamAtrabhedAdanyo bhedo'sti ? satyam-tadityanena pradhAnastrIpuruSau parAmRzyete tena pradhAnastrIpuruSamAtrakRta eva bhede bhavati, atra tu10 vizeSaNIbhUtApradhAnastrIpuruSakRto'pi bhedo'stIti na bhavati / anye tu tanmAtrabhedAdadhike prakRtibhede evaikazeSaM necchanti, arthabhede tvicchantyeva / indrazca indrANI ca indrau, tathA varuNAvindrau bhavau zavauM rudrau mRDAviti, evaM pUrvasUtre'pi bhAgavittizca bhAgavittikazca bhAgavitto / / 126 / / - nyA0 sa0--puruSaH striyaa0| atra vRddho yUneti nAnuvartate aghaTanAt, tadanuvRttau15 hi vRddhaH puruSo yUnA yuvasaMjJayA striyeti syAt, na caitadasti / astrIti vacanAt striyA yuvasaMjJAyA abhAvAt iti saamaanyenaah-striivaacinetyaadi| brAhmaNAviti brAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNAvityAdau jAtisAmAnyavivakSAyAma'vivakSitavizeSatvAt 'samAnAmarthena' [3. 1. 118.] ityekazeSaH siddhyati / bhedavivakSAyAM tu dvaMdvaH prApnotIti vacanam / kArakazca kArikA cetyatra yadyapi 'asyAyattat' [2.4. 111.120 iti prati ritvaM bhavati / tathApi prakRtirekaiva na tvnyaa| imau gAvAviti 'syAdAvasaMkhyeyaH' [ 3. 1. 116.] ityanena tvekazeSe kadAcidimAviti syAt / kadAcidime iti atha strIpunapusakAnAM sahavacana iti paraM bhaviSyati ? satyaM, brAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNAvityAdisiddhyarthamavazyakarttavyenA'nenaiva paratvAdihA'pyekazeSa ityadoSaH / tIraM nadanadIpateriti nanvatra 'nadIdeza' [ 3. 1. 142.] iti sUtreNaikArthatA25 kathaM na bhavati / tathA ca 'klobe' [ 2. 4. 67. ] iti hrasvatve nadanadipateriti syAt ? ucyate, nadItyukta nadIvizeSo gRhyate, ayaM tu sAmAnyavAcIti / ghaTaghaTIzarAvodaJcanAnoti caturNAmapi sahoktau dvayorapi sahoktirastIti ghaTaghaTyorekazeSa ghaTazarAvodaJcanAnIti prAptaM / evaM pUrvasUtreSvapi bahUnAmapi sahoktau yathAprAptayoH padayorekazeSo bhavatyeva / bhedo'stIti na bhavatIti tathAhi brAhmaNavatsazabdo bhidyate kathamityucyate30
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 127.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 517 ekatra brAhmaNasya vatsA brAhmaNavatseti pumartho vizeSaNam / anyatra tu brAhmaNyA vatso brAhmaNIvatsa iti stryartha ityartho'pyanya iti tanmAtrabhedAbhAvAdekazeSAbhAvaH / yadupAdhyAyaH strIpU sayoH sahoktAvekazeSaH sA ca pradhAnayoreva bhavatIti yatra pradhAnastrIpUsakRto vizeSastatraikazeSaH, iha tvapradhAnastrIpUsakRto'pi vizeSa ityekazeSAbhAvaH / brAhmaNavatsazca brAhmaNIvatsA cetyapi kRte'vAntarastrIliGgabhedAnnaikazeSaH brAhmaNavatsA ceti tu 5 kRte bhavatyeva / / 3. 1. 126 / / grAmyAzizudivazaphasaMghe strI prAyaH // 3. 1. 127 // grAmyA azizavo ye dvizaphA-dvikhurA arthAtpazavaH teSAM saMghe strIpuruSANAM sahoktau prAyaH strIvAcyekaH ziSyate, strIpuruSamAtrabhedazcedbhavati / pUrveNa puruSazeSe prApte strIzeSArthaM vacanam / gAvazca striyaH gAvazca puruSAH imA10 gAvaH, ajAzceme ajAzcemA imA ajAH, evaM meSya imAH, mahiSya imAH / grAmyeti kim ? prAraNyAnAM mA bhUta,-ruravazceme ruravazcemA ime ruravaH, pRSatAzca pRSatyazca pRSatA ime azizugrahaNaM kim ? vatsAzcemA vatsAzceme ime vatsAH, varkaryazca varkarAzca varkarAH / dvizapheti kim ? azvAzceme azvAzcemAH ime'zvAH, gardabhAzca gardabhyazca gardabhAH, manuSyazcemA manuSyAzceme ime manuSyAH, pakSiNyazca15 pakSiNazca pakSiNaH / saMghagrahaNaM kim ? gauzcAyaM gauzceyam imau gAvau, evametAvajau, prAya iti kim ? uSTrayazca uSTrAzca uSTrAH, chAgyazca chAgAzca chAgAH, vyAvRttau sarvatra pUrveNa puruSazeSa eva bhavati / tanmAtrabheda ityeva ? govalIvardam, ajAvikam / / 127 / / nyA0 s0--graamyaashishu0| mahiSya imA iti / nanu gAvo'jAzca zizavo20 bhavanti tatkathamatrAzizava ityucyamAnaH strIzeSaH ? naiSa doSaH / yadyapi gAvo'jAzca zizavo bhavanti / tatrAzizUtvakRto'yaM vidhirna tU zizUtvanibandhanaH pratiSedhaH / ime'zvA ityAdi eSvazvAdInAM khurasaMbandhe'pi vRttaikakhuratvAt manuSyAdInAM khurarahitatvAt dvituratvAbhAvAt sarvatra puruSazeSa eva / imau gAvAviti nanu samudAyasya saMgharUpatvAttasya ca dvayorapi saMbhavAt kathaM saMgha iti vacanAt dvayorapi na bhavati? satyaM, dvitIyena vinA25 sahokta rabhAvAt sahoktigrahaNAdeva dvayoH saMghe siddha saMghagrahaNaM saMghaprakarSArtham / uSTrA iti kecidatroSTrA na grAmyA ityAhuH / tathApi chAgA ityetadarthaM prAya iti vaktavyam / ! ajAvikamiti atra avikazabda uNAdau vyutpannaH / gobalovaImityatra 'pazuvyaJjanAnAn' [ 3. 1. 132.] iti, ajAvikamityatra tu 'gavAzvAdiH' [ 3. 1. 144. ] iti caikatvam / / 3. 1. 127 / / 30
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 128-126.] klIbamanyenaikaM ca vA // 3. 1. 128 // klIba-napuMsaka nAma anyenAklIbena sahoktAveka ziSyate, tanmAtrabhede klIbAklIbamAtra eva cedbhado bhavati, tacca ziSyamANamekamekArthaM vA bhavati, arthasyaikatve tadvizeSaNAnAmapi tathAbhAvaH / zuklaM ca vastram zuklazca kambalaH tadidaM zuklam, te ime zukle vaa| zuklaM ca vastraM, zuklA ca zATI 5 tadidaM zuklaM te ime zukle vA, zuklaM ca vastraM zuklazca kambalaH zuklA ca zATI tadidaM zuklaM tAnImAni zuklAni vaa| klIbagrahaNaM kim ? strIpuMsayorapi zeSaH syAt / anyeneti kim ? zuklaM ca zuklaM ca zukle, zuklaM ca zuklaM ca zuklaM ca imAni zuklAni,-'syAdAvasaMkhyeyaH'[3. 1. 116.] ityeka zeSaH, anena tvekazeSe vikalpenaikArthatvaM prasajjyeta / tanmAtrabheda ityeva ? 10 mahaddhimaM himAnI, himaM ca himAnI ca himahimAnyau, mahadaraNyamaraNyAnI, araNyaM ca araNyAnI ca araNyAraNyAnyau, akSAzca devanAdayaH akSAriNa cendriyANi akSAkSANi, padmazca nAgaH padmA ca lakSmIH padma ca jalajaM padmapadmApadmAni, eSu pravRttinimittalakSaNArthabhedo'pyastIti naikazeSaH / / 128 / / nyA0 sa0-klobama0 / nanu samAhAretaretaravivakSAyAmekatvavikalpo bhaviSyati kimekagrahaNena ? satyaM, idamekagrahaNaM jJApayati, yat anyatraikazeSe samAhAravivakSAyAmapi ekatvaM na bhavati, klIbApekSayA anyatvamityAha-anyenAklIbeneti / prAntenaivaikazeSeNaikaprayogasya siddhatvAdekaM prayujyamAnaM klIbaM vijJAyate / tasyaikatvaM cArthadvArakameva vAgrahaNaM caikatvenaiva saMbadhyate na tvekazeSeNetyAha-taccetyAdi / zuklAnItyatra ca klIbAklIbArtha-20 yorbhedAt 'samAnAm' [3. 1. 118.] ityekazeSAbhAvaH / strIpuMsayorapIti klIbagrahaNamantareNa yathA klobasyAklIbena sahoktAvekazeSastathA strIpusayorapi strIpusAbhyAM saha vacane syaadityrthH| mahadityAdi nanu ca eteSu prakRterekatvAt strItvAdiliGgaviziSTasyaikasyaivArthasyAbhidhAnAt ko bhedaH ? ityAzaGa kyAha-egvitvAdi / / 3. 1. 128 / / 25 puSyArthAddhe punarvasuH // 3. 1. 126 // ekazeSo nivRttaH, ekamityanuvartate, puSyArthAcchabdAr3he nakSattre vartamAnAtparo bhe eva vartamAnaH punarvasuzabdaH sahoktau gamyamAnAyAM sAmarthyAt
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 130.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 516 dvayarthaH sanne ka-ekArtho bhavati / uditau puSyapunarvasU, arthagrahaNaM paryAyArthamtiSyapunarvasU, sidhyapunarvasU, samAhAre tu puSyapunarvasu / puSyArthAditi kim ? ArdrApunarvasavaH / punarvasuriti kim ? puSyamaghA: bha iti kim ? puSyapunarvasavo mANavakAH / sahoktAvityeva / puSyaH punarvasU yeSAM te puSyapunarvasavo mugdhAH / / 126 / / 5 nyA0 s0-pussyaarthaa0| ekazeSo nivRtta iti bhinnasUtrakaraNAt ityarthaH / anyathA klIbamanyenaikaM ca vA puSyArthAr3he punarvasuzca nityamityekameva yogaM kuryAt / me nakSatre vartamAnAditi ekasyApyAvRttyA ubhayasyApi vizeSaNatvam / samAhAre tviti samAhAre tvekatvAnekatvayornAsti vizeSa iti / puSyapunarvasavo mAraNavakA iti / puSyeNa candrayukta na yuktaH kAla: 'candrayuktAt kAle' [6. 2. 6.] ityaN evaM punarvasuzabdAdapi,10 tato 'luptvaprayukta' ( ) iti lup, evaM kAlavRttibhyAM puSye jAtaH punarvasvorjAtAviti 'bhartu saMdhyAdeH' [6. 3. 86.] ityaN 'bahulAnurAdhA' [6. 3. 107.] iti tasya lopaH / tataH puSyazca punarvasU ceti dvaMdvaH / puSyapunarvasavo mugdhA iti / mugdhA iti muhyanti janA eSviti 'adyarthAccAdhAre' [ 5. 1. 12. ] iti kta sAdhyaH / tato yeSAM puSyapunarvasvAdInAM mugdhAnAM ko'rthaH ? mohotpAdakAnAM madhye puSyaH punarvasU jJAyate lokaiste 15 puSyapunarvasavaH mugdhA iti / kartari kta tu viparyAsapratipattAraH puruSAH ucyante / tataH punarvasvarthasyaikatve'pi anyapadArthatayA puruSabahutve sati bahuvacanamupapadyata eva / atrAvayavena vigrahaH samadAyaH samAsArthaH / tataH pUSya ityeko'vayavaH punarvasU iti dvitIyaH / yeSAmiti samudAyaH samAsArthaH / / 3. 1. 126 / / virodhinAmadravyANAM navA dvandvaH ravai // 3. 1. 130 // 20 dravyaM gunnaadyaashryH,| virodhivAcinAM zabdAnAM dravyamapratipAdayatAM dvadvo vA eka-ekArtho bhavati, sa cet dvadvaH svaiH sajAtIyairevArabhyate / sukhaduHkham, sukhaduHkhe, zItoSNam, zItoSNe, jananamaraNam, jananamaraNe, lAbhAlAbham, lAbhAlAbhau, saMyogavibhAgam, saMyogavibhAgau virodhinAmiti kim ? rUparasagandhasparzAH, kAmakrodhau, adravyANAmiti kim ? sukhaduHkhAvimau25 grAmau, zItoSNe udke| svairiti kim ? buddhisukhaduHkhAni / samAhAre cArthe ekatvasyetaretarayoge cAnekatvasya siddhatvAdvikalpe siddhe sarvamidaM ' vikalpAnukramaNaM niyamArtham-virodhinAmevAdravyANAmeva svaireveti, tathA ca pratyudAharaNe itaretarayoga eva bhavati / / 130 / /
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 ] bRhadvRtti-ladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 131-132.] nyA sa0--virodhinAmadravyAgAmiti / atra guNAdInAmAzrayo dravyaM gRhyate / na tu vaiyAkaraNaprasiddhamidaM tadityAdilakSaNam / tasmistu gRhyamANe sukhaduHkhAdInAmapi drvytvprsnggH| chAyAtapamiti na bhavati tayordravyatvAt / sajAtIyaireveti asamAnajAtIyamavirodhi yadyavayavAntaramasya na bhavatItyarthaH / etAvatA virodhipadArabdhatvena dvadvasya sajAtIyArabdhatvamuktam / rUparasagandhasparzAH ityatra rUpAdInAmekasminnapi nAraGgAdipadArthe 5 . sahAvasthAnAd virodhAbhAvAnnAyaM vidhiriti / sukhaduHkhAvimau ityatra sukhaduHkhau zItoSNau upacArAd dravye vartete / buddhisukhaduHkhAnIti atra sukhaduHkhe virodhinI buddhistvavirodhinIti avirodhyavayavo'pyasau dvaMdva iti vacanAnna kavadbhAvaH / samAhAre cetyAdi anekazca niyamo vAkyabhedena samarthyate, sarvatrA'pi ca pratyudAharaNaM vyavacchedyam / / 3. 1. 130 / / azvavaDavapUrvAparAgharottarAH // 3. 1. 131 // azvavaDaveti pUrvApareti adharottareti trayo dvadvA ekArthA vA bhavanti, svaiH / azvazca vaDavA cAzvavaDavam, azvavaDavau-azvavaDaveti nirdezAdevetaretarayoge hrasvatvaM nipAtyate, pUrvAparam, pUrvApare, adharottaram adharottare, pazuvikalpenaiva siddhe'zvavaDavagrahaNaM tatparyAyanivRttyartham, hayavaDave / svairityeva ajAzvavaDavAH nyAyAdeva vikalpe siddhe pUrvAparAdigrahaNaM padAntaranivRttyartham-15 tena pUrvapazcimau, dakSiNAparau, adharamadhyamau, uttaradakSiNAvityatra vikalpo na bhavati / / 131 / / nyA0 s0--ashvvddv0| ajAzvavaDavA iti atretaretara eva anyathA azvavaDavetyasya pazudvAro vikalpaH siddha evAto vyAvRttyarthaM grahaNam / nyAyAdevati samAhAretaretaralakSaNAt / / 3. 1. 131 // 20 pazuvyaJjanAnAm // 3. 1. 132 / / pazUnAM vyaJjanAnAM ca svairdvandva eka ekArtho vA bhavati / gauzca mahiSazca gomahiSam gomahiSau, azvabalIvardam azvabalIvadauM, vRSNistabham vRSNistabhau, mahAjorabhram mahAjorabhrau, vyaJjana-dadhighRtam, dadhighRte, zAkasUpam, shaaksuupau| azvamahiSamityatra tu paratvAt 'nityavarasya'25 [ 3. 1. 141. ] iti nitymektvvidhiH| svairityeva ? gonarau, dadhivAriNI, dadhyuSTrau / / 132 / /
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 521 nyA0 sa0-- pazuvyaJja0 / atrAvayavAvayavisaMbandhe SaSThI, tena pazvavayavo vyaJjanAvayavazca dvaMdva ityarthaH / atra pazavo grAmyA gavAdayo grAhyA na tvAraNyA : kuraGgAdayaH / uttaratra mRgagrahaNAt / vyaJjanamiti vyaJjanaM yenAnna rucimApadyate taddadhighRtazAkasUpAdi / svariti trApi pazutvena vyaJjanatvena ca svatvam / vRSNistabhamityatra stabheH sautrAdaci stabhojaH, pazuvyakhanAnAmiti bahuvacanAt bahUnAM 5 pazu senAGgAnAM yadekatvaM nityaM tadanena bAdhyate / tena hastyazvaM hastyazvA bhavatIti nyAsa: / / 3. 1. 132 / / [ pA0 1. sU0 133.] tarutRNadhAnyamRgapakSiNAM bahutve // 3. 1. 133 // eteSAM bahutve vartamAnAnAM pratyekaM svairdvandva eka ekArtho vA bhavati / taru, plakSAzca nyagrodhAca plakSanyagrodham plakSanyagrodhAH, evaM dhavAzvakarNam 10 dhavAzvakarNAH, tRNa-kuzakAzam kuzakAzAH, muJjavalvajam muJjavalvajAH, dhAnya - tilamASaM, tilamASAH, vrIhiyavam vrIhiyavAH, mRga - rurupRSatam, rurupRSatAH, RzyaiNam, RzyairaNAH, pakSin - haMsacakravAkam, haMsacakravAkAH, tittirikapiJjalam, tittirikapiJjalAH / ekasyApi padasya bahutve bhavati - - plakSazca nyagrodhAzca plakSanyagrodham plakSanyagrodhAH, plakSau ca nyagrodhAzca plakSanyagrodham plakSanyagrodhA 15 ityAdi / bahutva iti kim ? plakSazca nyagrodhazca plakSanyagrodhau, plakSau ca nyagrodhau ca plakSazca nyagrodhau ceti vA plakSanyagrodhAH / svairityeva ? plakSayavAH, gopRSatAH zrAraNyAH pazavo mRgA iti mRgANAmapi pazutvAt pazuvikalpenaiva siddhe siddhe mRgANAmihopAdAnam pramRgairabahutve caikatvAbhAvArtham / / 133 / 20 nyA0 sa0-- tarutRNa0 / taruriti sAmAnyenokta e'pi taruvizeSA gRhyante / tena taravazva vRkSAzceti dhavAzva vRkSAzceti vA kRte itaretarayoga eva / plakSAzcetyAdi nanu vRttau vattipadArthAnAmabhedaikatvasaMkhyAyA eva bhAvAt kathamatra bahutvam ? naivaM yatra saMkhyA bhedapratipattau nibandhanamasti tatra vattipadAnyapi tameva saMkhyAbhedamupAdadate / bahutvaparigrahe cA'tra ekavadbhAvo nibandhanaM tatraiva tasya bhAvAdityadoSaH / haMsacakravAkamityatra cakra - 25 vAkamityatra cakra iti vAka AkhyA yasya / athavA vacanaM vAkazrcakrasyeva vAko yeSAM te cakravAkAH / plakSau ca nyagrodhau ceti tarutRNAdInAM dvadvAvayavAnAmeva bahutva iti vizeSaNAt dvaMdvasya bahutve'pi na samAhAraH / amRgairabahutve ceti yadA grAmyapazUnAmaraNyapazubhiH sahoktirbhavati tadA mAbhUdityarthaH / / 3. 1. 133 / /
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 134.] senAkakSa dajantUnAm // 3. 1. 134 // senAGgAnAM kSudrajantUnAM ca bahutve vartamAnAnAM svairdvandva eka ekArtho nityaM bhavati, pRthagyogAdvati nivRttam / senAGgam, azvAzca rathAzcAzvaratham, rathikAzvAroham, hastyazvam, kecittu senAGgAnAM pazUnAM pazulakSaNaM vikalpamicchanti-hastyazvam hastyazvAH / kSudrajantavo'lpakAyAH prANina prAnakulamiha 5 smaryante, yUkAlikSam, yUkAmatkuNam, daMzamazakam, zatazvazcotpAdakAzca zatazUtpAdakam / kITapipIlikam / bahutva ityeva ? sAdiniSAdinau, azvarathau, yUkAlikhe, svairityeva ? hastimazakAH // 134 // nyA0 s0-senaanggkssudr0| atrApi senAGgatvAdinA svatvaM / eSu sarveSu bahuvacanamekArthavidheH kvacidanyatvakhyApanArthamityupAdhyAyasaMpradAyaH / pRthagyogAditi anyathA-10 rthasya samAnatvAt pUrveNaikayogaH syaadityrthH| atra yathAzvarathamiti bhavati tathA hastyazvArohamiti na svakIyatvAbhAvAt / na ca vAcyaM senAGgatvena svatvamiti / yato senAGgeSvapi pArohyANAmArohyaNArohakANAmArohakeNa ca svatvamiSyate / atra ca na tatheti / evaM prANitUryAGgANAmityatrA'pi tUryAGgeSu vAdyAnAM vAdyena vAdakAnAM vAdakena ca svatvaM dRzyam / kecittvityatra jayAdityaH, idaM tu 'pazuvyaJjanAnAm' [3. 1. 132.] 15 iti sUtre bahuvacanAt saMgRhItam / kSudrajantava ityatra kSudrazabdo'nekArthaH, kvacidaGgahIne shiilhiine| zolahIne'tra vartate yathA 'kSudrAbhya eraNvA' [6. 1.80] iti, atra hi zIlahInA aGgahInAzca striyo vijJAyante / kvacit kRpaNe vartate yathA kSudro devadattaH, kvacidalpaparimANe-yathA kSudrAstandulA iti / tatreha pratiSedhaviSaye prArambhopayogAt kSudrAH prANina eva pratipAdyante iti jantugrahaNamatiricyate, tasmAttadupAdAnasAmarthyAdalpa-20 parimANAH prANivizeSAH kSudrajantuzabdenocyante ityAha-kSudrajantava iti / kSudrajanturanasthiH syAdathavA kSudra eva yaH / zataM vA prasRtiryeSAM kecidA nakulAdapi // 1 // kSudrajanturakAGkAlo, yeSAM svaM nAsti zoNitam / nAJjaliryat sahasraNa kecidA nakulAditi / / 2 // ____ dve apyekArthe / Anakulamiha smaryante ityatra nakulAdArabhya ye hInakAyA vA nakulAdayastato'pyapacitaparimANAzca yAvat kunthava iti kSudrajantavaH ziSTaH smaryante / yUkAlikSamityatra 'RjiRSi' 567 (uNAdi) iti kit sapratyaye RphiDAditvAd rasya latvam / / 3. 1. 134 / /
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 135-136.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 523 10 phalasya jAtau // 3. 1. 135 // phalavAcinAM zabdAnAM bahutve vartamAnAnAM jAtau vivakSAyAM svardvandva eka ekArtho bhavati / badarANi cAmalakAni ca badarAmalakam, kuvalAmalakam / phalasyeti kim ? brAhmaNakSatriyAH / jAtAviti kim ? vyaktiparacodanAyAM mA bhUt-etAni badarAmalakAni tiSThanti / bahutve ityeva ? 5 badarAmalake, badarAmalakam / svairityeva ? badarazRgAlAH / / 135 / / nyA0 s0-phlsy0| badarAmalakamiti badaryA vikAraH phalaM 'hemAdibhyo'n' [6. 2. 45.] aAmalakyA vikAraH phalaM 'doraprANinaH' [6. 2. 46.] mayaT / dvayorapi 'phale lup' [6. 2. 58.] / vyaktipareti vyaktiH paraM pradhAnaM yasyAM sA tathA codanA uktistatra / / 3. 1. 135 / / aprANipazvAdeH // 3. 1. 136 // bahutva iti nivRttam, pUrvayogArambhAt, prANibhyaH pazvAdisUtrokta bhyazca ye'nye dravyabhUtAH padArthAsteSAM jAtau vartamAnAnAM zabdAnAM svairdvandva eka ekArtho bhavati / pArA ca zastrI ca pArAzastri, dhAnA ca zaSkulI ca dhAnAzaSkuli, evaM yugavastram, kuNDabadaram, taruzailam, jAtAvityeva / vindhyahimAlayau,15 nandakapAJcajanyau, jAtivivakSAyAmayaM vidhiH, vyaktivivakSAyAM tu yathAprAptam-pArAzastri paaraashstryaavime| prANipazvAdijAtivarjanaM kim ? brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH, brAhmaNakSatriyaviTzUdram, gomahiSau, gomahiSam, dadhighRte, dadhighRtam, plakSanyagrodhau 2, kuzakAzau 2, vrIhiyavau 2, rurupRSatau 2, haMsacakravAkau 2, azvarathau 2 / aprANIti prANino dravyasya paryudAsenA-20 prANino dravyasya grahaNAdiha na bhavati-rUparasagandhasparzAH, utkSepaNApakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanAni / svairityeva / badarazRgAlau / / 136 / / nyA0 s0-apraarinn| pUrvayogArambhAditi phalasyAprAriNatvena anenaiva siddhatvAt / na ca pUrvayogamantareNAtra jAtAviti na syAditi vAcyaM / atraiva jAtigrahaNaM kariSyAma iti / dravyabhUtA ityatrAprANIti paryudAsena tattulyasya dravyasya pratipattisteSAM25 ca jAtAviti vizeSaNamityAha-dravyabhUtA ityaadi| ArAzastrIti atra pArAzabdo bhidAdiH zastrIvizeSavAcakaH / tena gobalIvardanyAyena sAmAnyavizeSayoratra dvaMdvo draSTavyaH /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 137.] yatrAprANIti vacanAt prAptiste pazvAdisUtroktA vyaJjanAdayo grAhyAH / na tu pazavastatra 'aprANi' [ 3. 1. 136. ] ityanenaiva niSedhasiddheH / dhAnA ca zaSkulI ca ityatra zaSkulIzabdo gaurAdau vyutpAditaH / anye tvimaM pRSodarAditvAnmUrddhanyAdi paThanti / nandakapAJcajanyAvityatra nandatAt 'AziSyakan' [ 5.1.70 ] paJca ca te janAva paJcajanAH / 'saMkhyA samAhAre ca' [ 3.1.28. ] iti samAse kRte paJca janA yasyeti 5 ar bahuvrIhau 'gambhIrapaJcajana' [ 6. 3. 135. iti JyaH / saMjJAzabdAvetAvanAdinidhanayorvaiSNavayoH zaGkhakhaDgayorvarttete / ] brAhmaNakSatriyaviTzUdrA iti patra prANivarjanAt brAhmaNAdInAM ca prANitvAdayaM nityo vidhirna bhavati / dadhighRte ityAdiprayogeSu ca pazvAdivarjanAt dadhighRtAdInAM ca pazvAdisUtroktatvAdanena nityaikavadbhAvAbhAva:, tatazca yathAprAptameva bhavati / kuzakAzAviti 10 vA bahutva iti vyAvRttirvyaktivivakSAyAM caritArthA iti jAtAvekArthatA prasajyeta / azvarathAviti nanvatra yathA pazvAdisUtroktavarjane dadhighRte dadhighRtamityAdiSu yathAprAptasya vidhAnaM dazitamevaM 'phalasya jAtau' [ 3. 1. 135. ] ityasyA'pi vyavacchinnatvAt kathamatra yathAprAptaM na darzitam ? ucyate, pazvAdimadhye pUrvasUtraM na gaNyate, asyaiva sUtrasya prapaJcAt / tataH pUrvasUtravyAvRttyaiva samAhAraniSedhAt jAtau ekatvadvitvayoritaretaro bhavati 15 na samAhAraH / ato na darzitaM pratyudAharaNam / zraprANIti atra jAtipradezeSu dravyajAtekriyAjAcA vize preraNa grahaNadRSTAntAdihA'pi tadvadeveti yaH zaGkate taM pratyAha prANIti / rUparasagandhasparzA ityatra vaikalpiko'pi samAhAro na 'virodhinAm' [ 3. 1. 130. ] iti niyamasya vyAkhyAnataH / badarazRgAlAviti atra badarapramANI zRgAlaH prANIti / / 3. 1. 136 / / 20 prANitUryAGgANAm // 3. 1. 137 // prANyaGgAnAM tUryAGgANAM ca svairdvandva eka ekArtho bhavati / prANyaGgadantAzca praSThau cedaM dantoSTham, idaM zirogrIvam, idaM pANipAdam idaM karNanAsikam, tUryAGga- zaGkhazAGkhikAdisamudAya stUryam aGgAnyavayavAH, idaM zaMkhapaTaham, idaM bherImRdaGgam, zAMkhikamaurajikam, mArdaGgikapANavikam, 25 vINAvAdakaparivAdakam / svairityeva ? pANigRdhau, pIThapaTahau, pAriNapaNavau / prANyaGgAnAM tUryAGgeSu ca zaMkhapaTahAdInAmaprANijAtitvAt pUrveNa siddhe vyaktivivakSAyAM vidhAnArtham jAtivivakSAyAM prANyaGgAprANyaGgAdisaMbheda ekatva nirAkaraNArthaM ca vacanam, etajjJApanArthameva ca bahuvacanam / / 137 / / nyA0 sa0 - prANitUryA0 / prANyate ebhiriti 'vyaJjanAd ghaJ' [5. 3. 132. ]30
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 138.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 525 prANAstato matvA yaH / prANI ca tUyaM ceti samAhAre itaretarayoge vA dvadvaH tatastasyAGgazabdena tatpuruSaH / tatra samAhAradvadve samAhArasyAGgAyogAt samahAriNa evAGgasaMbandho vijJAyate, itaretarayoge tu dvaMdvasyAvayavapradhAnatvAt spaSTa evaavyvsyaanggsNbndhH| zaGkhazAGghikAdisamudAyeti zaGkhAdIni vAdyAni zAGkhikAdayo vAdakAH / 'bhIvRthi' 387 (uNAdi) iti rephe Ga yAM ca bherii| yadA mRdaGgazca zaGkhapaTahaM ceti kriyate tadA samAhAro 5 na bhavati, tUryAGgasamudAyatvAt / nirAkaraNArthamiti pANipaNavAvityatra 'aprANipazvAdeH' [ 3. 1. 136. ] iti prAptasya pANipaNavayoraprANitvena svatvAt / / 3.1.137 / / caraNasya stheNo'dyatanyAmanuvAde // 3. 1. 138 // zAkhAdhyayananimittakavyapadezabhAjo dvijanmAnazcaraNAH kaThAdayaH, pramANAntarapratipannasyArthasya zabdena saMkIrtanamanuvAdaH, yajJakarmaNi zaMsitAnu-10 zaMsanamityeke, anukaraNamityapare, adyatanyAM parabhUtAyAM yau stheNau tayoH anukathane kartRtvena saMbandhino ye caraNAstadvAcinAM zabdAnAM svairdvandvo'nuvAdaviSaya eka ekArtho bhavati / pratyaSThAt kaThakAlApam, udagAt kaThakautham pratyaSThAt maudapaiSpalAdam, eSAmudayapratiSThe kazcidanuvadati / caraNasyeti kim ? udagustArkikavaiyAkaraNAH / stheNa iti kim ? agamankaThakAlApAH / 15 adyatanyAmiti kim ? atisstthnktthkaalaapaaH| anuvAda iti kim ? udaguH kaThakAlApAH, aprasiddha kathayati / anye tu stheNodyatanIprayogAdanu pazcAdvAdazcaraNadvandvasyetyanuvAdastatrecchanti, tanmate iha na bhavati-kaTakAlApAH pratyaSThuH, kaThakauthumA udaguH / / 138 / / nyA0 s0--crnnsy0| pramANAntarapratipanneti zabdAt pramANAdanyat pratya-20 kSAdi pramANAntaraM tena pratipannam / zaMsitAnuzaMsanamiti zaMsanaM zaMsaH taM karoti Nic, tataH ktaH, anyathA 'veTo'pataH' [ 4. 4. 62. ] itITo niSadhaH / zaMsitasya kathitasyAnuzaMsanam / anukaraNamiti pUrvakRtasya pazcAt sAdRzyena vA karaNaM kriyaa| anukathane kartRtveneti gauNamukhyayo:* iti nyAyAt mukhyavRttyA kartA labhyate / tena yadA bhAve prayogastadA pratyaSThAyi kaThakAlApAbhyAmiti bhavati na tu samAhAraH / kaThakAlApamiti25 karena kalApinA prokta vedaM vidantya'dhIyate vA 'tena prokta' [ 6. 3. 181. ] 'tadvetyadhIte' [6. 2. 117.] ityaN / tasya proktArthasya 'kaThAdibhyaH' [6. 3. 183. ] / iti cANo lup| kAlApa ityatra tu 'kalApikuthumi' [ 7. 3. 24. ] iti ino lupi vRddhau kaalaapH| kaThakauthumamiti kutheH 'udvaTikulyali' 351 (uNAdi) iti kityume kuthumaM30
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 136.] vamI tato matvarthIye ini 'tena prokta' [ 6.3. 181. ] ityAdyavidhiH / maudapaiSpalAdamiti mudasya modasya vA piSpalAdasya cApatyaM 'RSivRSNyaN' [ 6. 1. 61. ] maudena paiSpalAdena ca proktamiti vAkye Iyasya bAghako 'maudAdibhya:' [ 6. 3. 182.] ityaN 'tavettyadhIte' [6. 2. 117.] ityaN tasya 'proktAt' [ 6. 2.129. ] iti lup / tAkiketi tarkeNa carati tarkaH prayojanamasyeti vA 'carati ' [ 6. 4. 11. ] 'prayojanam' 5 [6.4.117.] iti vA ikariNa, yadvA tarkaM vettyadhIte vA 'nyAyAderikaraNa ' [ 6.2.118. ] paraM tadA nyAyAdiSvapaThito'pi dRzyaH / / 3. 1. 138 / / aklIbe'dhvaryu kratoH / / 3. 1. 136 / / adhvaryavo yajurvedavidaH, teSAM vedo'pyadhvaryuH, tatra vihitAH kratavo'zvamedhAdayo'dhvaryukratavaH, sasomako yAgaH RtuH, adhvaryukratuvAcinAM zabdAnAM 10 svairdvandva eka ekArtho bhavati, aklIbe klIbe cedadhvaryukratuvAcI zabdo na bhavati / arkazcAzvamedhazcArkAzvamedham, sAhlAtirAtram, pauNDarIkAtirAtram, arkAdayaH puMliGgAH / praklIbagrahaNaM kim ? gavAmayanAdityAnAmayane / prasajyapratiSedhaH kim ? rAjasUyaM ca vAjapeyaM ca rAjasUyavAjapeye, imau RtU puMliGgAvapi sta iti paryudAsAzrayaNe'trApi syAt / adhvaryugrahaNaM kim ? iSuvatrau 15 udbhidvilabhadau, iSvAdayaH sAmavede vihitAH / RtugrahaNaM kim ? darzapaurNamAsau / / 136 / / w nyA0 sa0-- praklIbe0 / sAGkhAtirAtramiti saha ahnA varttate pRSodarAditvAt ahnAdeze 'nAmni' [ 3. 2. 144. ] iti nityaM sAdezaH / yadvA ahnAM samUhaH 'azvAdibhyo'J' ( ) anInAdyo'no'sya lup / sahAhna ena bhavati te sAtazcAtirAtrazca 120 puNDarIko devatA'sya 'devatA' [ 6. 2. 101. ] ityaraNa / gavAmayanAdityAnAmayane iti zrAmInAtIti ac, amaraNa 'kuguvali' 365 ( uNAdi ) ityayo vA / AmayaM karoti 'NijbahulaM' [ 3. 4. 42 ] grAmayyante sarogIkriyante'nenAnaTi / tato gavAmAmayanaM gavAmayanam / ayanazabde vA uttarapade bAhulakAt SaSThyA pralup / tathA praditerapatyAni AdityA devAH na zrAmayanaM zeSaM pUrvavat / prasajyapratiSedhaH kimiti klobe cedadhvaryu Rtu-25 vAcI na bhavatIti yaH prasajyapratiSedho vRttau darzitaH sa kimarthaH / prasajyo hi naJ kriyayA saMbadhyate, itarastu nAmnA / rAjJA sotavyo rAjA vA'tra sUyate iti 'saMcAyyakuNDapAyya' [ 5. 4. 22. ] iti nipAtaH / vajyata iti vAjaH / karmaNi ghaJ, kta seTtvAd gatvAbhAvaH pAtavyaH peyo vAjo yasya /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 140-141.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 527 kratugrahaNaM kimiti / atra Rtuzabdasya sasomake yAge rUDhatvAiMrzapaurNamAsayozcAnAmnAtasomapAnatvAdyajurvedopadiSTatve'pi RtuzabdenAnabhidhAnAnnaikavadbhAva ityarthaH / yatra tvasomapAne'pi RtuzabdaH zrUyate darzapaurNamAsayoryajJakratvozcatvAra Rtvija iti sa prazaMsArtha aupacArika ityadoSaH / darzapaurNamAsAviti dRzyate'nena vyaJjanAd ghatri darzo'mAvasyA upacArAdarzabhavo yAgo'pi drshH| pUrNo mAzcandro'syAM pUrNamAso'raNa 5 DI:, paurNamAsyAM yAgaH 'bhartu saMdhyAderaNa' [ 6. 3. 86.] / / 3. 1. 136 / / nikaTapAThasya // 3. 1. 140 // nikaTaH pATho yeSAmadhyetR NAM te nikaTapAThaH, tadvAcinAM dvandva eka-ekArtho bhavati svaiH / padamadhIte padakaH, evaM kramakaH, padakazca kramakazca padakakramakam,padAnantaraM kramasya pAThAt pAThayonikaTatvam, evaM kramamadhIte kramakaH, vRttimadhIte10 vArtikaH, kramakazca vArtikazca kramakavArtikam, carcA pArayatIti carcApAraH, sa ca khaNDikazca carcApArakhaNDikam nikaTeti kim ? yAjJikavaiyAkaraNau / pATheti kim ? pitAputrau / / 140 / / nyA0 s0--niktt| iha pAThazabdo bhAve karmaNi vaa| bhAvapakSe pAThazabdena pAThakriyocyate tena pAThakriyayA nikaTavyapadezAnAmityartho jAyate / nikaTatvaM ca kAlarUpaM1 prasiddhameva / yathA sUtrAdhyayanasamAptisamanantarameva dhAtavaH paThyante / tathaiva padAnyadhItya kramo'dhIyate ityoM bhavati / yadA karmaNi paThyate iti pATho grantho dravyAtmA ucyate / sa ca grantha eko'pi padakramasaMhitAbhedakalpanayA bhinnastatazca paThayamAnaikagranthanimittaM kAlarUpato naikaTayaM saMbhavati / tena pAThayoriti pAThakriyayoH / paThyamAnagranthayorvetyarthaH, vRttimadhIte nyAyAditvAdikaNi-vAttikaH yajJamadhIte 'yAjJikaukthika' [6. 2. 122.] 20 iti nipAtaH / yAjJikaH atra pAThakriye paThitavyau ca granthau atyantaM saMnikRSTau iti tannimittau zabdAvapIti / pitAputrAviti atra nikaTA jananakriyA na tu pATha iti / / 3. 1. 140 / / nityavairasya // 3. 1. 141 // nityamanimittaM jAtinibaddhaM vairaM yeSAM tadvAcinAM zabdAnAM svaidvaMdva eka ekArtho bhavati / ahinakulam, mArjAramUSikam, brAhmaNazramaNam, zvAvarAham-25 'zunaH' [ 3. 2. 60. ] iti dIrghatvam, zvacaNDAlam, pazuvikalpaH pakSivikalpazca paratvAdanena bAdhyate-azvamahiSam, kAkolUkam / nityavairasyeti kim ? kauravapANDavAH, kauravapANDavam, devAsurAH, devAsuram:,-naiSAM
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite 528 ] [ pA0 1. sU0 142. ] nirnimittaM vairamapi tu rAjyApahArAdikRtam / anye tu vaira evAbhidheye samAhAramicchanti - zvAvarAham, mArjAramUSikam vairamiti, vairiSu tu yathAprAptam, dakSiNAdvAmagamanaM prazastaM zvazRgAlayorvidyate loka prautpattiko virodho yathA mArjAramUSikayoH / / 141 / / nyA0 sa0-- nityavairasya / ' gavAzvAdi:' [ 3. 1. 144 ] ityatra nityavairA- 5 bhAvapakSe zvacaMDAlamityukta tacca paramate jJAtavyam kecidabhyadhurnAnayornityaM vairaM kiMtu kRtakaM vairam / tathAhi - caNDAlaH zvAnaM hanti prathamaM tataH zvA pRSThato ghAvati iti kRtakaM vairam / nityamanimittamiti jAteranyadarthAdi nimittaM na vidyata ityarthaH / pazuvikalpa iti pazudva dvavikalpo mahAjorabhramityAdau sAvakAzo'yaM tu nityavidhirbrAhmaNazramaNa* mityAdI azvamahiSaM kAkolUkamitya tUbhayaprAptau paratvAdayameva vidhirityarthaH / kaurava - 10 pANDavA iti kuruzabdAdidamarthe 'utsAderaJ' [ 6. 1. 16. ] pANDuzabdAdapatye 'zivAderaN' [ 6. 1. 60. ] / vaira eveti taccopacArAt zvAvarAhAdikRtaM vairamapi zvAvarAham / zvAvarAhaM varamiti zvA varAhazcetyupacArAd vaire varttate / zrautpattika ityatra utpattau bhavaH 'adhyAtmAdibhya ikaN' [ 6. 3. 78. ] janmaprabhava ityarthaH / / 3. 1. 141 / / nadIdezapurAM viliGgAnAm // 3. 1. 142 // vividhaM liGga yeSAM teSAM nadIdezapurAbhidhAyinAM zabdAnAM svairdvandva eka ekArtho bhavati / nadI uddhyazca irAvatI ca udhyerAvati, gaGgA ca zoNazca gaGgAzoNam, vipAT ca strI cakrabhicca napuMsakam vipATcakrabhidam / dezakuravazca kurukSetraM ca kurukurukSetram, kurukurujAGgalam, varendrImagadham, puram - mathurApATaliputram, kAJcokanyakubjam / purAM dezatvAttadgrahaNenaiva siddhe pUrgrahaNaM 20 grAmaniSedhArtham-jAmbavazca zAlUkinI ca jAmbavazAlUkinyau grAmau / svairityeva ? zauryaM ca nagaraM ketavatA ca grAmaH zauryaketavate, pUrgrAmasaMbhede'pIcchatyanyaHzauryaketavatam, pUrdezasaMbhede'pItyapare - zrAvastI madhyadezam, magadhazrAvasti / nadIdezapurAmiti kim ? kukkuTamayUryau / dezagrahaNena ceha janapadAnAM grahaNam pRthagnadIpUrgrahaNAt - teneha na bhavati - gaurI ca kailAsazca gaurIkailAsau parvatau, 25 kailAsazca gandhamAdanaM ca kailAsagandhamAdane parvatau / viliGgAnAmiti kim ? gaGgAyamune, madrakekayAH mathurAtakSazile / / 142 / / 15
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 143-144.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 526 __ nyA0 sa0 ndiidesh| udhyerAvatIti ujjhatyudakaM 'kupyabhidya' [ 5. 1. 36. ] iti, hradasyA'pi nadItvaM stokavizeSAt yadvA nadanadyorabhedopacAro'tra, yato nadIvizeSo nadaH, irA vidyate'syAmiti, 'nadyAM matuH' [ 6.2. 72. ] vipAT ca strIti viziSTaM pAzitavatI kvipi pRSodarAditvAd vipADiti nyaasH| tena yatra viprADiti dRzyate tanna sAdhu / kurukurukSetramiti kurorapatyAni 'dunAdi' [6.1.118.] iti Jyasya 'bahuSvastriyAm' 5 [6.1.124.] iti lupi kuravastatazca kurUNAM kSetram / evaM kurujAGgalamiti / kAJcIkanyakubjamiti kanyA kubjA yatra bAhulakAt hrasvatvam / purAM dezatvAditi purAmapyupabhogasthAnatvasya dezalakSaNasya vidyamAnatvAt kimarthaM pUrgrahaNam ? upalakSaNaM cedaM nadIgrahaNamapi grAmaniSedhArthameva / jAmbavazAlakinyAviti jambUnAmadUrabhavo 'nivAsAdUrabhave' [6. 3. 66.] ityaNa / zAlUkAnyutpalAdimUlAnyatra santi / zauyaM ceti zUrANAM nivAsaH 'supanthyA-10 dervyaH' [6. 2. 84.] 'zrAMka pAke' iti zrAntIti zrAsteSAM vastiriva saMkIrNatvAt zrAvastI 'ito'ktyarthAt' [2. 4. 32.] DI ngrii| gaurIkalAsAviti gaurI nAma parvataH, kaM jalaM ilA bhUmistayorAste ac / ke jale lAso lasanamasyeti vA kelAsaH sphaTikastasyAyam // 3. 1. 142 / / pAvyazUdrasya // 3. 1. 143 // 15 yaikti pAtraM, saMskAreNa zudhyati te pAtramahantIti pAtryAH, pAtryazUdravAcinAM zabdAnAM, dvaMdva eka ekArtho bhavati svaiH| takSAyaskAram, rajakatantuvAyam, kulAlavaruTam, kiSkindhagandhikam, zakayavanam / pAtryeti kim ? jnNgmbukksaaH| zUdragrahaNaM kim ? brAhmaNakSatriyavizaH / / 143 / / 20 nyA0 s0--paacyshuu0| bhukta pAtramiti pAtraM kAMsyAdi, saMskAreNa bhasmodvatanAdinA 'zuddhyati bhasmanA kAMsyaM, tAmramamlena zuddhyati / ' ityAdimanvAdizAstroktana lokaprasiddhenaiva / zuddhyati viziSTalokAnAmupabhogyaM bhavati / takSAyaskAramiti pAtryazUdrA dviprakArAH AryAvartAntargatAstad bAhyAzca / atrA'pi AryAvarttajAnAM taiH svatvaM, tabAhyAnAM bAhya riti draSTavyam, ubhaye'pi krameNa takSAyaskAramityAdinA25 darzyante / kiM kiM dadhAtIti varcaskAditvAt kisskindhH| kiSkindhAdayazcatvAra AryAvartAi bAhyA mlecchbhedaaH| janaMgamabukkasA iti na hya tebhyastraivarNikAH svaM pAtraM prayacchanti / tairbhukta pAtrasya saMskAreNAzuddheriti // 3. 1. 143 // gavAzvAdiH // 3. 1. 144 // gavAzvAdidvandva eka ekArtho bhavati / gauzcAzvazca gavAzvam,30
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 144.] gavAvikam, gavaiDakam, ajAvikam, ajaiDakam, kubjavAmanam, kubjakairAtam, ' kubjakairAtakam, putrapautram / nityavairAbhAvapakSe-zvacaNDAlam, strIkumAram, dAsImANavakam, zATIpacchikam, uSTrakharam, uSTrazazam, mUtrazakRt, mUtrapurISam, yakRnmedaH, mAMsazoNitam, darbhazaram, darbhapUtIkam, arjunapuruSam, tRNolapam, kuDIkuDam, dAsIdAsam, bhAgavatIbhAgavatam-triSveteSu 'puruSaH striyA' 5 [3. 1. 126.] ityekazeSo na bhavati nipAtanAt / gavAzvAdiSu yathoccAritarUpagrahaNAdanyatra nAyaM vidhiH go'zvau, go'zvam, goazvau, goazvam, go'vikau, go'vikam, gavelakau, gavelakam, pazuvibhAva bhavati / / 144 / / nyA0 sa0-gavA0 / gavAzvAdiSvajaDakaM yAvat 'pazuvyaJjanAnAm' [3.1.132.] 10 iti vikalpe nityArthaH paatthH| sarveSu ca 'svare vA'nakSe' [ 1. 2. 26.] ityavAdezaH / kubjavAmanam-ityAdiSu caturSu nyAyasiddhe samAhAretaretarayoge nityArthaH / zvacaNDAlamiti nityavaire 'nityavarasya' [ 3. 1. 141. ] ityeva siddhamityAha-nityavairAbhAvapakSe iti / ye cANDAlapATake zvAno vasanti te'tra vivkssitaaH| na ca teSAM caNDAlaiH saha vairamasti / yadvA caNDAlA: zvAnaM ghnanti ato'sau dhAvati iti nityavairAbhAvaH / padyate: 'tudimadi'15 124 (uNAdi) iti chaki gaurAditvAt GayAM svAthike ke ca pacchikA chAjiketi prsiddhiH| zATIpacchikamiti upAdhyAyastvAha satatamanimittavairiNAM kathamiva dvaMdvo vairaM nAbhidadhyAt / na vivakSitamiti cet vastusthitasya kodRshyvivkssaa| tasyAmahinakulAvityAdayo'prayogA eva syuH / utpalodyotakarAdayo vyAvakSate zvacaNDAlamityasya pAThaH zunAM caNDAlAnAM ca nityavairitvAbhAvAt / na hi yathA zvapacAH zvAnazca nityavairiNastathA20 zvAnazca caNDAlAzca / atra jAtitvAt 'aprANi' [3. 1. 136.] iti siddhAvapi vyaktiparanodanAyAmapi yathA syAdityasya pAThaH / / uSTrakharamiti pazutvAd vikalpe praapte| uSTrazazamityatra vitaretarayoge prApte / pazuvikalpazca nAsti zazasyAgrAmyatvAt / mUtrazakRditi dharmArthAditvAt zakRnmUtramapi, mUtrazakRdityAdau vyaktiparanodanAyAm 'aprANi' [ 3. 1. 136. ] iti na sidhyatItyu-25 pAdAnam / darbhazaramiti darbhAdInAM taNajAtitvAdaprANIti nityavidheH pazvAditvAttaNavikalpe bAdhake prApte'yaM vidhiH / arjunapuruSamiti puruSazabdo'tra tRNavizeSavAcI, paruSa ityapi dRzyate taccintyam / kuDI 'kuDat bAlye ca' 'nAmyupAntya' [5. 1. 54.] iti ke 'vayasyanantye' [2. 4. 21. ] iti GayAM kuDI bAlA, kuDo baalH| kuTIkuTamiti udyotakareNa To nirIkSaNIyaH / gavelakamiti 'svare vAnakSe' [ 1. 2. 26. ] ityavA-30 deze'pi latvasya vikRtatvAttvasaMhRtiH // 3. 1. 144 / /
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 145.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 531 na dadhipayAdiH // 3. 1. 145 // dadhipayaHprabhRtidvandva eka ekArtho na bhavati / dadhi ca payazca dadhipayasI, sarpirmadhunI, madhusarpiSI, harivAsavau, brahmaprajApatI, zivavaizravaNau, skandavizAkhau, parijAkauzikau, pravApasadau, AdyavasAne, sUryAcandramasau, mitrAvaruNau, agnISomau, somArudrau, nAradaparvatau, khaNDAmakauM, naranArAyaNau, 5 rAmalakSmaNau, bhImArjunau, kambalAzvatarau, mAtApitarau, pitAputrau, zraddhAmedhe, zuklakRSNe, idhmAbahiSI,-pUrvasya dIrghatvaM nipAtanAt, RksAme, vAGmanase,atra 'RksAmaya'juSa' [7. 3. 67.] ityAdinAkArAntatvam, yAjyAnuvAkye, dIkSAtapasI, zraddhAtapasI, zrutatapasI, medhAtapasI, adhyayanatapasI, ulUkhalamuzale-atrAyeSu triSu vyaJjanavikalpe zuklakRSNe ityatra 'virodhinAma-10 dravyANAm' [3. 1. 130.] iti vikalpe, idhmAbahiSI, ulUkhalamuzale ityatra 'aprANipazvAdeH' [3. 1. 136.] iti nityamekatve, zeSeSu ca 'cArthe dvandvaH sahoktau' [3. 1. 117.] ityubhayasmin prApte pratiSedho'yam / caNDAlamRtapAdayazcAtra draSTavyAH / / 145 // nyA0 sa0-na ddhi0| madhusarpiSIti dharmArthAditvAt paryAyeNa pUrvanipAtaH 115 brahmaNo vyatiriktazcaturdazabhedabhinnaH / prajApatiH, skandavizAkhAviti atra skandasya mitramapi skandaH / yadvA skandazabdena vinAyaka ucyte| parijAkauzikAviti parijA nadI kauzikazca pava'taH / kuzo'syAsti kuzikasyApatyaM bidaadytri| atra nadIdezeti svairiti vyAvRttyA nityasamAhAro nivAryate, nyAyena vaikalpikastu prApta eva sa cAnena niSidhyate / khaNDazca markazca khaNDAmako devtaavishessau| 'vedasaha [3. 2.41. ] ityAtvam, to hi20 pUrva daityau santau rAkSasau prshstrvdhyau| tatastadvAdhArtha yAga praarbdhH| khaNDAmarkAbhyAM yajeta anayA AhutyA azastrau devamadhyasthitau yajJahutasya grahaNAya Agatau tato devI jAtAviti / naranArAyaNAviti narazabdAnaDAdyAyanaNi nArAyaNaH / nRNAte hulakAt karmaNi ghaJi nArA: ApaH tA ayanaM yasyeti vA nArAyaNaH, yanmanu: Apo nArA iti proktA, Apo vai narasUnavaH / tA yadasyAyanaM pUrvaM, tena nArAyaNaH smRtaH / / 1 / / aya'tvAnnArAyaNasya pUrvanipAte prApte rAjadantAditvAnnarasya pUrvanipAtaH / bhImArjunAviti 'dharmArthAdiSu dvaMdve' [ 3. 1. 156. ] iti bhImasya puurvnipaatH| mAtApitarAviti mAturaya'tvAt puurvnipaatH| yadAha-- 25
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 ] bRhadvRtti-ladhunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 146.] sahasra tu piturmAtA, gauraveNAtiricyate / tat kiM pitRgirA rAmo, vidhatte reNukAvadham / / 1 / / tanna vicAryam / yadukta yatkRtaM parazurAmeNa piturvacanagauravAt / tadanyaistu na karttavyaM na devacaritaM caret / / 2 / / zraddhAmedhe iti yadyapi imAvadravyazabdau tathApyupacArAd dravye vartate tadA vyaktivivakSAyAM 'cArthe dvaMdvaH sahoktau' [3. 1. 117.] ityanena praapte| yAjyAnuvAkye iti 'yAjyA dAnaci' ijyate iti yAjyA yAjyA ca anuvAkyA ceti vAkyaM kAryam / zrutatapasI iti dharmArthAditvAttapaHzrute itypi| dIkSAtapasI iti arcitatvAd dIkSAyAH pUrvanipAtaH evaM zraddhAtapasI ityAdyapi / / 3. 1. 145 / / 10 saMkhyAne // 3. 1. 146 // iyattAparicchedaH saMkhyAnam, vartipadArthAnAM saMkhyAne gamyamAne dvandva ekArtho na bhavati / daza gomahiSAH, etAvanti dadhighRtAni, bahavaH plakSanyagrodhAH, daza hastyazvAH, zataM yUkAlikSAH, tAvanti badarAmalakAni, bahavaH pANipAdAH, kati mArdaGgikapANavikAH, udagurdazeme kaThakAlApAH,15 dvAvazvimedhau, dvAdaza padakakramakAH, dvau gaGgAzoNau, paJca takSAyaskArAH, iyanto gavAzvAH / / 146 / / _ nyA0 s0--sNkhyaane| iyattApariccheda iti / iyatAM bhAva iyattA tasyAH paricchedo daza dvAdaza ceti saMkhyApadairavadhAraNam / vattipadArthAnAmiti vartanaM varttaH, samAsArthaH so'sti yeSAM pUrvapadottarapadArthAnAM te vattinastadabhidhAyakAni padAni vatti-20 padAni pUrvapadottarapadasvabhAvAni teSAmarthA abhidheyarUpAsteSAmiti / daza gomahiSA iti atra gomahiSalakSaNasya vattipadArthasya dazetyanena dazasaMkhyAyAH paricchedaH kriyate / bahavaH pANipAdA iti nanu dazetyAdinA bahvarthena gomahiSamityAkhekArthasya sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt dazetyAdisaMkhyAzabdaprayogAdeva ekavadbhAvasyAyogAdekavadbhAvo na bhaviSyatIti kimarthamasyArambha iti ? ucyate, asyAnArambhe vihitaikavadbhAvaprayoge dazAdi-25 saMkhyApadaprayogAyogAttat prayoge vihitaikavadbhAvasyAnivartanAdasyArambha ityadoSaH / / 3. 1.146 / /
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 147-146.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 533 vAntike // 3. 1. 147 // vartipadArthAnAM saMkhyAnasyAntike samIpe gamyamAne dvandva ekArtho vA bhavati / upagatA daza yasya yeSAM vA upadazaM gomahiSam, upadazA gomahiSAH, upadazAya gomahiSAya, upadazebhyo gomahiSebhyaH, dvandvArthasyaikatvAttadanuprayogasyApi bahuvrIherekavacanAntatvam / yadA tu dazAnAM samIpamupadazamitya- 5 vyayIbhAvastadopadazaM gomahiSAyeti bhavati / / 147 / / __ nyA0 sa0--vAntike0 / antike samIpa iti antikazabdasya samIpArthatvAt samIpasya samIpisApekSatvAt saMkhyAnameva vijJAyata iti / upadazaM gomahiSamiti yadyapyupadazaM gomahiSamityekavadbhAve samAhArasya dvaMdvAbhidheyasyaikatvAt sAkSAt tatsaMkhyAnaM nAsti tathApi tadavayavadvAreNa bhavatIti / / 3.1.147 // 10 prathamoktaM prAka // 3. 1. 148 // atra samAsaprakaraNe prathamayA prathamAntena padena yadukta nirdiSTaM tatprAk pUrvaM nipatati / AsannadazAH, saptagaGgam, UrIkRtya, kaSTazritaH, zakulAkhaNDaH, yUpadAru, vRkabhayam, rAjapuruSaH, akSazauNDaH, nIlotpalam, paJcAmrAH / vAkyavatsamAse'pyaniyamaH syAditi vacanam / / 148 / / 15 rAjadantAdiSu // 3. 1. 146 // rAjadanta ityAdiSu samAseSvaprAptapUrvanipAtaM prAk nipatati / dantAnAM rAjA rAjadantaH-'SaSThI' [3. 1. 76.] iti prathamoktatvena dantazabdasya pUrvanipAte prApte rAjazabdasyAnena pUrvanipAtaH, pUrvaM vAsitaM pazcAlliptaM liptavAsitam-atra 'pUrvakAla' [3. 1. 67.] iti prathamoktatvena vAsitasya20 pUrvanipAte prApte liptasya pUrvanipAtaH, evaM siktasaMmRSTaM, bhRSTaluJcitaM, nagnamuSitam, avaklinnapakvam, arpitotam, uptagADham, RNe'dhamo'dhamarNaH, atra 'saptamI' [3. 1. 88.] iti prathamoktatvena RNasya pUrvanipAte prApte adhamasya pUrvanipAtaH, evamuttamarNaH, ulUkhalaM ca muzalaM ca ulUkhalamuzale-atra muzalazabdasyAlpasvaratvAt pUrvanipAte prApte ulUkhalazabdasyAnena 25
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 ] . bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 146.] pUrvanipAtaH, evaM tandulakiNvam, citrarathavAlIko, srAtakarAjAnau, uzIrabIjazijAstham, prAraTvAyanicAndhani, adharoSTham / vaikArimatagAjavAjam, gaupAlidhAnapUlAsam, kuraNDasthalapUlAsam, dArajArau, dArazabda ekavacanAntopyasti atra niyame, dArArtham atra tu svarAdyadantatvAdarthazabdasya pUrvanipAte prApte dArazabdasya pUrvanipAtaH, evaM viSvaksenArjunau, zUdrAyauM, viSayendriyANi, 5 gavAzvam, avantyazmakAH, citrAsvAtI, mANavike, kezazmazru-atredudantatvena svAtizmazruzabdayoH pUrvanipAte prApte citrAkezayoH pUrvanipAtaH, evaM bhAryApatI, putrapatI, svasRpatI, jAyApatI, jaMpatI, daMpatI, gaNapAThAjjAyAzabdasya jaMbhAvo daMbhAvazca vA nipAtyate, putrapaz, zirojAnu, ziroviju, naranArAyaNauaya'tvAnnArAyaNasya pUrvanipAte prApte narasya pUrvanipAtaH, evaM somarudrau,10 kuberakezavau, kAkamayUro, umAmahezvarau, pANDudhRtarASTrau, jyeSThabhrAtRtvena dhRtarASTrasya pUrvanipAte prApte pANDoH pUrvanipAtaH, evaM viSNa vAsavau / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena kvacidvikalpaH, puruSottamaH, uttamapuruSaH, madhyagRham, gRhamadhyam, adharabimbam, bimbAdharaH, proSThabimbam, bimboSThaH ityAdi / / 146 / / 15 nyA0 sa0-rAjada / dantAnAM rAjeti tena rAjA ca dantAzceti dvaMdva rAjadantAH dantarAjAna ityavyavasthaiva / bhRSTaluJcitamiti 'RttuSamRSa' [4. 2. 24.] iti sUtre ktasyApi kittvavikalpaM kecidicchanti tanmatenedam / yadvA Nyantasya luJcAM karoti riNaca, tataH ktH| nagnamaSitamiti na vaste iti 'divanagna' iti sAdhaH / yadavA na vidyante gnAH zriyazchandAMsi vA yasya sa nagnaH, athavA 'aolajaiGa sthAne pronaGa kecit20 paThanti, tanmatena ktapratyaye nagnaH / apitotamiti UyaiGa ityasya Utam, veMga ityasya utaM vaa| uptagADhamiti upyate smAsminniti kAryam / tandulakiNvamiti kiriNaH sautraH 'nighRSISyaSi' 511 (uNAdi) iti kiti vapratyaye kiNvaM surAbIjam / citraratho devavizeSaH, citrazcAsau rathazca vA, vedaM samApya 'snAtAdva dasamAptau' [ 7. 3. 22. ] iti kprtyyH| uzIrabIjazijAsthamiti uzIraM bIjamasmin uzIravad bIjamasminniti25 vA, uzIrabIjo nAma pvtH| zijAyAM tiSThatIti zivAsthaH parvatastato dvadvaH / AraTvAyanicAndhanIti AraTatIti 'pravAha' 514 (uNAdi) iti 'laTikhaTi' 505 (uNAdi) iti bahuvacanAd vA nipAtastasyApatyaM 'avRddhAddornavA' [6. 1. 110.] ityAyani / 'camantIti kvip dIrghaH', cAmAM dhanamasya sa cAndhanaH, yadvA camyate
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 150.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 535 'zakitaki' [ 5. 1. 26. ] iti ye camyaM dhanamasya pRSodarAdiH / yadvA camatIti 'vidanagagana' 275 (uNAdi) cAMdhanaH tasyApatyaM 'ata iJ' [ 6. 1. 31. ] tato dvadvaH / vaikArimatagAjavAjamiti kara eva kaarH| vividhaH kAro yasya vikArayatIti vA vikAraH / tasyApatyamitra , vaikArermataH, gaja madane ca / gajatItyaca gajastasyA'yaM gAjaH gAjayatIti vA aca gaajH| vajavrajaNa gAjaM vAjayatItyaNa gAjavAjaH puruSavizeSastato dvdvH| gaupAlidhAnapUlAsamiti gopAlasyApatyamiti gaupAliH / sa dhoyate'smin gaupAlidhAnam, pUlAn syati pUlAsaH / kuraNDasthalapUlAsamiti kurat 'picaNDairaNDa' 176 (uNAdi) iti kuraNDaH, kuraNDAnAM sthalaM kuraNDasthalaM, yadvA kutsitA raNDA yatra bahuvrIhiH, tatra deze tiSThatIti kurnnddsthlH| dvau narau tacca pUlAsazca vaa| nanu dArazabdasya bahvarthatvena dvivacanAnupapattirityAha-dArazabda ityAdi / yathA dharmaprajAsaMpanna dAre nAnyaM 10 dAraM kurvIta / evaM viSvaksenArjunAviti yathA dArArthazabdasya pUrvanipAtaH prApta evamihApi viSvaksenasya vAsudevarUpatayA arjunAdaya'tve'pi tadarcyatve'pi tadavivakSAyAM pUrvanipAtArthaH paatthH| vAsudevAdanyo vA viSvaksenaH / azmAno'tra santi 'ko'zmAde:' [ 6. 4. 67. ] avantayazcAzmakAzca / citrAsvAtI iti| atra citrAsvAtizabdAt 'candrayuktAt kAle' [6. 2. 6.] 15 ityaNo 'lupttvaprayukta' ( ) iti lupi tatastatra jAteti 'bhartusaMdhyAderaNa' [6.3.86.] ityaNi 'citrArevatI' [ 6. 3. 108. ] iti 'bahulAnurAdhA' [ 6. 3. 107. ] iti ca lupi citrA ca svAtizca / mAraNavike ityanuprayogeNa nAyaM nakSatradvaMdva iti darzayati / tatra hi 'bhatu tulyasvaram' [3. 1. 162.] ityeva siddham / jaMpatI iti na cAlpasvaratvAdeva jamdamoH pUrvanipAto bhaviSyatIti vAcyam / patyuracitatvAt pUrvanipAtaH syAdityadoSaH / 20 zirojAnu iti bhASyakAreNa jAnuzirasI ityapi / kaiyyaTena na vicArita ityupekSitaH / ziroviju iti / vijAyate 'kevayu' 746 (uNAdi) ityAdinA Dityupratyaye vijuH kRkaattikaaprdeshH| adharabimbamiti adharo bimbamiva 'upameyaM vyAghrAdyaiH' [3. 1. 102.] smaasH| proSThabimbamiti proSTho bimbamiva / / 3. 1. 146 // vizeSaNasarvAdisaMkhyaM bahuvrIhau // 3. 1. 150 // 25 vizeSaNavAci sarvAdi saMkhyAvAci ca nAma bahuvrIhau pUrvaM nipatati / vizeSaNam-citraguH, zabalaguH, kaNThekAlaH, urasilomA, udaremaNiH, sarvAdisarvaM zuklamasya sarvazuklaH, sarvakRSNaH, sarvasAraH, sarvaguruH, sarvalaghuH, vizvadevaH, vizvAmitraH, ubhayacetanaH, saMkhyA-dvau kRSNau guNAvasya dvikRSNaH, dvizuklaH, caturha svaH, paJcadIrghaH, SaDunnataH, saptaraktaH, unnataraktazabdau na tAntAvapi tu30 guNazabdau-tena spardhe ktalakSaNaH pUrvanipAto na bhavati / zabdaspardhe
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU 151.] paratvAtsarvAdisaMkhyayoH saMkhyAyA eva pUrvanipAtaH, tryanyaH, dviyuSmatka, dvayaSmatkaH, ubhayostu sarvAditve spardhe parasya pUrvanipAtaH-dvayanyaH, bahuvrIhAviti kim ? upasarvam / 'prathamoktam' [3. 1. 148.] ityaniyame prApte niyamArthaM vacanam, sarvAdisaMkhyayovizeSaNatve'pi pRthagvacanaM zabdaparaspardhArtham / / 150 // __ nyA0 s0--vishessnn| kaNThekAla iti kaNThe sthitAH kaNThesthitAH alug sH| tataH kaNThasthitAH kAlA yasya / athavA kaNThe kAlA asyeti vaiyadhikaraNye'pi samAsaHprAdheyaM pratyAdhAro vizeSaNatvaM bhajata iti vaiyAkaraNAH / sarvazukla iti atra zuklazabdena sarvArthasya vizeSyamANatvAd vizeSaNatvAbhAve'pi sarvAditvAi sarvazabdasya puurvnipaatH| vizvadeva iti vizve devA yasyeti vishvdevH| dravyazabdena vizeSyeNaiva bhavitavyamiti niyamAbhAvAt10 satyapi dravyazabdatve devA iti vizveSAM vizeSaNamiti sarvAditvAd vizvazabdasya pUrvaprayogaH / evaM vizvAmitra itytraapi| dvikRSNa iti atra dvayAdyarthasya vizeSyatvena vivakSitatvAt saMkhyAtvAdeva dvayAdizabdasya pUrvaprayogaH / caturhasva iti 'hrasvAni catvAri tu liGgapRSThaM, grIvA ca jaGgha ca hitprdaani'| paJcadIrgha iti 'hanu locanabAhunAsikAstanayorantaramatra pnycmm'| SaDunnata iti 'vakSoSThakakSAnakhanAsikAsyaM kRkATikA15 ceti pddunntaani'| saptarakta iti 'netrAntapAdakaratAlvadharauSThajihvA raktA nakhAH sapta sukhapradAni' / unnatarakta ti utpUrvanamateraJjazca 'puttapitta' 204 (uNAdi) iti nipAtaH / zabdaspardhe paratvAditi asyA'yaM tAtparyArthaH alpasvaratvAt saMkhyAzabdasya pUrvaprayoge prApte lakSaNAtikrameNa 'vizeSaNasarvAdisaMkhyam' [ 3. 1. 150. ] iti nirdeza: zabdaparasparddhArthaH tena tatra saMkhyeti sarvAdIti cobhayoH prasaGga dvayoranyatra sAvakAzatvAt paratvAt20 saMkhyeti pUrvaprayogo bhavati / pUrvanipAta iti sAmAnye'pi sarvAditve pAThApekSayA yaH paraH sarvAdistena bhAvyam / ubhayostviti saMkhyAzabdasya sarvAditve'sarvAditve ca pUrvanipAta eva sUtre paratropAdAnAt / dvacanya iti sarvAdigaNapAThApekSayA'pi yAtItyupAttamanyathA saMkhyApekSayA'pi yAti / yadi vA dvayanya iti saMkhyAsparddhana siddhAvapi gaNapAThaspo'pyastIti jJApanArthamudAharaNadiktvenodAhRtam / gaNapAThaspardhasya tUdAharaNaM saMkhyA-25 vimukta dakSiNapUrvA digityAdi draSTavyam / sarvAdisaMkhyayoriti nanu sarvAdisaMkhyAbhyAmArabdhe'pi bahuvrIhAvanyapadArthasyaiva prAdhAnyAttasya ca vizeSyatvAdetayovizeSaNatvAd vizeSaNagrahaNenaiva bhaviSyati kimarthaM pRthagupAdAnamityAzaGkA / / 3. 1. 150 / / ktAH // 3.1.151 // ktapratyayAntaM sarvaM bahuvrIhau pUrvaM nipatati / kRtaH kaTo'nena kRtakaTaH,30
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 152-153.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 537 bhikSitabhikSaH, ktAntasya vizeSaNatvAtpUrveNa siddhyati, vizeSyArthaM tu vacanamkaTe kRtamanena kRtakaTa:, spardhe paratvArthaM ca-kRtabhavyakaTaH, kRtavizva: / kecittu sarvAdibhyaH ktAntasya pUrvaM nipAtaM necchanti kRtacatvAraH / bahuvacanaM vyAptyartham-tena kRtapriya ityatra pareNApi spardhe ktAntasyaiva pUrvanipAtaH / / 151 / / jAtikAlasukhAdenavA // 3. 1. 152 // jAtivAcibhyaH kAlavAcibhyaH sukhAdibhyazca zabdarUpebhyo bahuvrIhau samAse ktAntaM vA pUrvaM nipatati / jAti-zAGgarajagdhI, jagdhazAGgarA, palANDubhakSitI, bhakSitapalANDuH, pANigRhItI, gRhItapANiH, kaTakRtaH, kRtakaTaH / vyaktivivakSAyAM tu 'ktAH' [3. 1. 151.] ityanena kRtakaTa:10 ityAdya va bhavati / anye tu prAkRtivyaGgayajAtivAcina eva ktAntasya pUrvanipAtamichanti-teneha na bhavati-pAhUtabrAhmaNaH, sevitakSatriyaH, tarpitadAkSiH, prINitakaThaH, kAla-mAsayAtA, yAtamAsA, saMvatsarayAtA, yAtasaMvatsarA, mAsagataH, gatamAsaH / sukhAdayo daza kyavidhau nirdiSTAH-sukhayAtA, yAtasukhA, hInaduHkhA, duHkhahInA, tRptotpannA, utpannatRptA, sukha, duHkha, tRpta,15 kRccha, asra, alIka, karuNa, kRpaNa, soDha, pratIpa iti sukhAdiH / / 152 / / nyA0 s0--jaatikaal| zAGgarajagghIti zAGgarasya vRkSasya vikAraH phalaM 'doraprANinaH' [ 6. 2. 46. ] iti mayaT, 'phale luk' [ 6. 2. 58. ] zAGgaraM jagdhamanayA 'anAcchAda' [ 2. 4. 47. ] iti GIH / palANDu bhakSitI iti palANDu bhakSitamanayA / anye tvAkRtIti prAkRtiH saMsthAnaM tayA vyaGa gyA yA jAtirgotvAdistadvAcina ityarthaH / 20 AhUta brAhmaNa iti brAhmaNAdijAtirupadezAdigamyA na tu saMsthAnavyaGgyA / / 3. 1. 152 // AhitAgnyAdiSu // 3. 1. 153 // AhitAgnyAdiSu bahuvrIhisamAseSu ktAntaM vA pUrva nipatati / Ahito'gniryena sa AhitAgniH, agnyAhitaH, jAtaputraH, putrajAtaH, jAtadantaH,25 dantajAtaH, jAtazmazruH, zmazrujAtaH, pItatailaH, tailapItaH, pItaghRtaH, ghRtapItaH,
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 154 - 155. ] pItamadyaH, madyapItaH, pItaviSaH, viSapItaH, UDhabhAryaH, bhAryoDhaH, gatArthaH / arthagataH, chinnazorSaH, zIrSacchinnaH bahuvacanamAkRtigaraNArtham - tena pItadadhiH, dadhipIta ityAdayo'pi bhavanti / / 153 / / 538 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite , nyA0 sa0 -- AhitA0 / nanvagnizabdasya jAtivAcitvAt, 'jAtikAla' [ 3. 1. 152. ] ityanenaiva siddhyati kimatra pATha: ? satyaM, vyaktivivakSAyAmapi yathA 5 syAdityevamartham / / 3. 1. 153 / / praharaNAt // 3. 1. 154 // praharaNavAcinaH zabdAt ktAntaM bahuvrIhau vA pUrvaM nipatati / udyato'siranena udyatAsiH, syudyataH, kalitapraharaNaH praharaNakalitaH, utkhAtakhaDgaH, khaDgotkhAtaH, AkRSTadhanvA, dhanurAkRSTaH, udyatamuzalaH, muzalodyataH / / 154 / / 10 nyA0 sa0 -- praharaNAt / nanvasyAdInAM jAtizabdAt 'jAtikAla' [ 3.1.152.] ityanenaiva ktAntasya pUrvanipAta: siddha: kimanena ? satyaM, vyaktivivakSAyAmapi yathA syAdityartham, jAtikAletyanena pRthagyoga uttarArthastenottaratra ca zabdena praharaNAdityA - kRSyate / / 3. 1. 154 / / na saptamInvAdibhyazca / / 3. 1. 155 / / najupAdAnAdva eti na saMbadhyate, indvAdeH praharaNavAcinazca zabdAtpUrvaM saptamyantaM na nipatati bahuvrIhau / indumaulau yasya indumauliH, candramauliH, zazizekharaH, padmanAbhaH, UrNanAbhaH, padmahastaH, zaMkhapANiH, darbhapavitrapANiH, padmapANiH ityAdi / praharaNAt - prasiH pAraNAvasya asipAriNaH, daNDapANiH, cakrapANiH, zUlapANiH, sAGga pAriNaH, dhanuSpANiH, dhanurhastaH, pAzahasta:, 20 khaDgahastaH / vajrahastaH, vajrapANiH / bahulAdhikArAt pANivajraH, hastavajra ityatra pUrvanipAto'pi bahuvacanaM prayogAnusAraNArtham / evamuttaratrApi / / 155 / 15 nyA0 sa0--na saptamI0 / UrNanAbha iti 'GayApo bahulam' [ 2. 4. 66.] iti hrasvaH, sarveSu uSTramukhAditvAt samAsaH / / 3. 1. 155 / / 25
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 156-158.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 536 gaDvAdibhyaH // 3. 1. 156 // vetyanuvartate, gaDvAdibhyaH zabdebhyo bahuvrIhau saptamyantaM vA pUrva nipatati / gaNDakaNThaH, kaNThegaDaH, evaM zirasigaDuH, gaDuzirAH, zirasyaruH, aruHzirAH, madhyeguruH, gurumadhyaH, anteguruH, gurvantaH / vyavasthitavibhASayA vahegaDurityeva bhavati / / 156 / / priyH|| 3. 1. 157 // priyazabdo bahuvrIhau samAse pUrva vA nipatati / priyaguDaH, guDapriyaH, priyavizvaH, vizvapriyaH, priyacatvAH, catuSpriyaH / / 157 / / nyA0 s0--priyH| priyaguDa iti / atra priyazabdasya guDAdervA vizeSaNatvena nityamekasya pUrvanipAtaprAptAvubhayatra priyazabdasya pAkSiko nipaatH| priyacatvA iti 10 atra catuHzabdasya saMkhyAtvAnnityaM pUrvanipAtaH prAptaH / / 3. 1. 157 / / kaDArAdayaH karmadhAraye // 3. 1. 158 // kaDArAdayaH zabdAH karmadhAraye samAse vA pUrva nipatanti / kaDArajaiminiH, jaiminikaDAraH, gaDulagAlavaH, gAlavagaDulaH, kANadroNaH, droNakANaH, khaJjamaujAyanaH, maujAyanakhaJjaH, kuNTavAtsyaH, vAtsyakuNTaH, kheladAkSiH,15 dAkSikhelaH, khoDakahoDaH, kahoDakhoDa:, khalatikhArapAyaNaH, khArapAyaNakhalatiH, gauragautamaH, gautamagauraH, piGgalamANDavyaH, mANDavyapiGgalaH, vRddhamanuH, manuvRddhaH, bhikSukadAkSiH, dAkSibhikSukaH, baTharacchAndasaH, chAndasabaTharaH, tanutRNabinduH, tRNabindutanuH, kUTaplAkSiH, plAkSikUTaH / kaDArAdInAM guNavacanatvAt dravyazabdAnityaM pUrvanipAte prApte pakSe paranipAtArthaM vacanam / 20 yadA tu dvAvapi guNazabdau tatra nirmAtAniAtAbhyAM vizeSaNavizeSyatve paryAyeNa pUrvanipAta ityuktameva / gaDulakANaH, kANagaDulaH, khajakuNTaH, kuNTakhaJjaH, khoDakhalatiH, khalatikhoDaH, gauravRddhaH, vRddhagauraH, piGgalabhikSukaH, bhikSukapiGgalaH, baTharatanuH, tanubaTharaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham-tena naTabadhirAdayo'pi draSTavyAH / / 158 / / ___25
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 1. sU0 156.] nyA0 s0--kddaaraa0| jaiminikaDAra iti jemantIti 'vibhujemAminaH' jeminaH, ' yadvA jemeH 'vipinAjinAdayaH' 284 (uNAdi) itIne jeminastasyApatyaM RSitve'pi bAhvAderAkRtigaNatvAdini jaiminiH| gaDulagAlava iti gaDurasyA'sti sidhmAditvAt lH| gaDorapatyaM, RSNaN, RphiDAditvAllaH / / 3. 1. 158 / / dhamarthAidiSu dvandve // 3. 1. 156 // dharmArthAdau dvandva samAse prAptapUrvanipAtaM vA pUrvaM nipatati / dharmAyauM, arthadhamauM, kAmAthauM, arthakAmau, zabdAthauM, arthazabdau, aAdyantau, antAdI, agnendrau, indrAgnI, candrAkauM, arkacandrau, azvatthakapitthau, kapitthAzvatthau, ityAdiSu svarAdyadantatvAnnityaM pUrvanipAte prApte, sarpirmadhunI, madhusarpiSI, guNavRddhI, vRddhiguNau, dIrghalaghU, laghudIghauM, candrarAha, rAhucandrau, ityAdiSvidu-10 dantatvAnnityaM pUrvanipAte prApte, tapa:zrute, zrutatapasI, droNabhISmau bhISmadroNau,ityAdiSvaya'tvAnnityaM pUrvanipAte prApte, zakRnmUtram, mUtrazakRt, kuzakAzam, kAzakuzam, karabharAsabhau, rAsabhakarabhau ityAdiSu laghvakSaratvAtpUrvanipAte prApte, samIraNAgnI, agnIsamIraNau, Adityacandrau, candrAdityau, pANinIya rauDhIyAH, rauDhIyapANinIyAH, jityAvipUyavinIyAH, vipUyavinIyajityAH, ityAdiSvalpa-15 svaratvAnnityaM pUrvanipAte prApte, brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH, zUdravikSatriyaviprAH, bhImasenArjunau, arjunabhImasenau, devApizaMtanU, zaMtanudevApI, iti varNabhrAtRlakSaNe'nupUrvaM nipAte prApte vikalpArthaM vacanam / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena vasantagrISmau, grISmavasantau, zukrazucI, zucizukrau ityAdayo'pi draSTavyAH / / 156 / / nyA0 s0--dhrmaarthaadi0| sapirmadhunI iti 'na dadhi' [3. 1. 145.] iti na samAhAraH / tapaHzrute iti ddhipymaaditvaannitymtraikaarthtvaabhaavH| atrAya'tvAttapobhISmayonityaM pUrvanipAtaH prApta iti nyAsaH / zakRnmUtramiti atraikavadbhAvo 'gavAzvAdiH' [ 3. 1. 144. ] ityanena / rauDhIyA iti rUDhasyApatyaM rauDhistasya chAttrA 'dorIyaH' [6.3.32. ] tena naTavadhIti naTasyApi jAtitvaM atriliGgA ca yAnvitA Ajanmeti anena25 kumArAdaya iva naTaM kulamiti / vipUyavinIyajityA iti yAdRza eva gaNe dRSTastAdRza eva prayogaH, na tu vinIyavipUyajityAdayaH jityAzabdasyaiva pUrvaparabhAvaH // 3. 1. 156 / /
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 1. sU0 160. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH ladhvakSarAsakhIdutsvarAdyada lpasvarArcyamai kam [ 541 / / 3. 1. 160 // pRthagyogAdvati nivRttam, laghvakSaraM sakhivajitekArokArAntaM svarAdyakArAntamalpasvaramarcyavAci ca zabdarUpaM dvandva samAse pUrvaM nipatati, yatra cAnekasaMbhavastatraikameva / laghvakSara - zarasIryam, tRNakASTham / tilamASam / 5 zailau - malayadardurau, asakhodut, agnISomau, agnIdhUmam, patisutau vAyutoyam, svAdutiktau / sakhivarjanaM kim ? sutasakhAyau, sakhisutau, - ' grahaNavatA nAmnA na tadantavidhi:' iti tadantasya pratiSedho na bhavati - bahusakhi bahudhanau, spardhe parameva, vrIhiyavau / prasakhIdudityaikapadyAdidutoH spardhe kAmacAraH - pativasU, vasupatI / svarAdyat - astrazastram, indracandrau, uSTrameSam, azvaratham, Rzya - 10 rohitau / spardhe parameva-uSTrakharam, uSTrazazam, indravAyU, indrAviSNa, arkendra, alpasvara - plakSanyagrodhau, spardhe parameva- dhavakhadirau, vAgagnI, vAgvAyU, vAgarthoM, dhavAzvakarNau / - zraddhAmedhe, spardhe param - dIkSAtapasI, zraddhAtapasI, medhAtapasI, mAtApitarau vadhUvarI, rudrAgnI, rudra endrau vAsudevArjunau laghvAdigrahaNaM kim ? 15 kukkuTamayUrau, mayUrakukkuTo, adhyetRveditArau veditradhyetArau, azvavRkSau, vRkSAzva / ekamiti kim ? yugapadanekasya pUrvanipAte prApte ekasyaiva yathAprAptaM pUrvaM nipAtaH zeSANAM tu kAmacAra iti pradarzanArtham - zaMkhadundubhivINAH, vINAdundubhizaMkhAH, zaMkhavINAdundubhayaH, azvarathendrAH, indrAzvarathAH, indrarathAzvAH, dundubhizaMkhavIraNA iti rathendrAzvA iti ca na bhavati / kathaM dhanapati - 20 rAmakezavAH mRdaGgazaMkhapaNavAH, rAmazaMkhazabdayoruttarAbhyAM samAse sati pUrveNa samAsaH / dvandva ityeva ? vispaSTaM paTuH vispaSTapaTuH / / 160 / / nyA0 sa0-- laghvakSarA0 / atra akSarazabdena svaro'bhidhIyate / zarasIryamiti pAThaH, zarazIrSamiti tu pAThe 'prANitayaM' [ 3. 1. 137 ] iti svairabhAvAt samAhArAprAptiH / grahaNavateti satyapi 'vizeSaraNamanta:' [ 7.4. 113. ] iti nyAya iti zeSa: 125 astrazastramiti atra astrazabdena sAmAnyadhanurucyate, zastrazabdena sAmAnyamAyudhaM tataH 'samAnAmarthena' [ 3.1.118. ] iti naikazeSaH, aprANijAtitvAdekavadbhAvaH / zraddhAmadhe
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0.1. sU0 161.] iti arthagrAhiNI zraddhA zabdagrAhiNI medhaa| zraddhAmUlatvAdabhipretArthasiddharaya'tvam / / dIkSAtapasI ityAdiSu tapaso laghvakSaratve'pi dIkSAzraddhAmeghAnAM bahUpakAratvAnmUlabhUtatvAccAcitatvAt paratvAt puurvnipaatH| mAtApitarAviti anubhUtaga diklezatvAt pitRto mAtAbhyahitA / evaM strIpradhAnatvAd vivAhasya varAvadhUriti evaM rudrAdAvaya'tvamUhyam / adhyetRveditArAviti atra svarAditvamasti na tvdnttvmityniymH| ekasyaiva yathA- 5 prAptamiti dundubhizabdAdidantAt paratvAdalpasvaratvAt zaGkhavINAzabdayoryugapatpUrvanipAtaprAptAvekagrahaNAdekasyaiva krameNa puurvnipaatH| zeSANAM tviti zaGgavINAzabdayoriva yugapat pUrvanipAtaprAptau ekasyaiva pUrvanipAtaH, dundubhirathAdInAM tu kAmacAra ityarthaH, ekasyaivetyukta 'pi dundubhirathAdInAM na pUrvanipAtaH zabdasparddhaparatvAt / tathAhi dundubhizabdo'sakhodut zaMkhavINAzabdau tu alpasvarAviti / evamazvarathendrA ityatrA'pi10 rathazabdo laghvakSaraH, azvendrazabdau tu svarAdyadantau parau iti tayoH pUrvameva pUrvanipAto na tu rathasya / zaGkhadundubhivINA iti 'prANitUryAGgANAm' [ 3. 1. 137. ] iti bahuvacanaM kvacidekatva vidheranityArthaM / tenAtraikatvAbhAvaH, mAGgalyavAcakatvena zaGa khazabdasya vivakSatvAt svairityabhAvAd vaa| yataH tUryAGgasya tUryAGgaNa svatvaM bhvtiiti| evaM15 mRdaGgazaGkhapaNavA iti / athavA zaGkhadundubhivINAH mRdaGgazaGkhapaNavA iti zaGkhAdonAM tUryAGgatvAdekavadbhAvaH kuto na bhavatIti ? ucyate, atra zaGkhAdizabdena zaGkhAdisamudAyasyAbhidhAnAt tasya cA'tUryAGgatvAdajAtitvAcca naikavadbhAvaH, utpalastvAha tUryAGgatA zaGkhAdivAdakAnAM na tu zaGkhAdInAmiti tUryAGgatvAdatraikavadbhAvo yaH prApnoti sa nA''zaGkanIyaH, ata eva 'prANitUryAGgANAm' [ 3. 1. 137. ] ityatra pUrvairmAdaGgika-20 pANavikaM vINAvAdakaparivAdakamityevodAhriyate, na tu bherImRdaGgamityAdi / tadA tu prANirUpaM tUryAGgaprANitUryAGgamiti vigrahaH / / 3. 1. 160 / / mAsavarNadhAtranupUrvam // 3. 1. 161 // mAsavAci varNavAci bhrAtRvAci ca zabdarUpaM dvandva samAse anupUrvaM yadyatpUrvaM tattatpUrvaM nipatati, anugrahaNAdekamiti nivRttam / mAsa-phAlgunacaitrau,25 vaizAkhajyeSThau, varNa-brAhmaNakSatriyau, kSattriyavaizyau, vaizyazUdrau, brAhmaNakSatriyavizaH, brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH, bhrAtR-baladevavAsudevau yudhiSThirabhImArjunAH / / 161 / / nyA0 s0-maasvrnn| mAsazca varNazca bhrAtA ceti samAhAradvandvaH / anupUrvamiti padArthAnativRttau 'yogyatAvIpsA' [ 3. 1. 40.] iti avyayIbhAvaH / 30
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 1. sU0 162-163.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 543 phAlgunacaitrAviti phalgunazabdAra gaurAditvAt / DyAM phalgunIbhizcandrayuktAbhiryuktA paurNamAsI 'candrayuktAt' [ 6. 2. 6. ] ityaN / aprayuktakAladvAreNa lup prApnoti / caitrIkAttikIphAlgunIti nirdezAt lup na bhavati, tataH phAlgunI paurNamAsI asyeti vigrahe 'sAsya paurNamAsI' [6. 2. 68.] ityaN / citrAbhizcandrayuktAbhiryuktA paurNamAsI caitrI candrayuktAdaNa / tadanu caitrI paurNamAsI asya 'sAsya paurNamAsI' [6. 2. 68.] 5 ityaN / 'avarNavarNasya' [ 7. 4. 68. ] iti GIlup, vizAkhAbhiryuktA paurNamAsI, aN, caitrIkAttikItyupalakSaNAt lubatrA'pi na bhavati / brAhmaNakSatriyAviti atrAniyamaH praaptH| kSatriyavaizyAvityatra tvalpasvaratvAd vaizyazabdasya pUrvanipAtaH prApta: / vaizyazUdrAvityatra apyniymH| brAhmaNakSatriyaviTzUdrA ityatra tvalpasvaratvAd viza: pUrvanipAte prApte'nena 10 brAhmaNAdInAM manupUrvaM pUrvanipAtaH, atra AnupUyaM ca janmakRtaM yadAha mukhato brAhmaNA jAtA, bAhubhyAM kSatriyAH smRtAH / UrubhyAM tu vizaH proktAH, padbhyAM zUdro ajAyata / / 1 // na cAtrAya'tvAt pUrvanipAtaH siddhyatIti vAcyam / ninditasyA'pi brAhmaNAdeH saMbhavAditi / baladevavAsudevAviti bhrAtRdvandva 'niyame sati iSTapUrvanipAte vA prApte / 15 yudhiSThirabhImArjunA iti atrA'pi janmakRtamevAnupUrvyam / / 3. 1. 161 / / bhatutulyasvaram // 3. 1. 162 // bhaM nakSattram, tadAci RtuvAci ca tulyasaMkhyasvaraM dvaMdva samAse'nupUrvaM pUrvaM nipatati / bha-kRttikArauhiNyaH, azvinIbharaNIkRttikAH, mRgaziraHpunarvasu, RtuH-hemantazizirau, ziziravasantau, hemantaziziravasantAH / tulyasvaramiti 20 kim ? prArdrAmRgazirasI, puSyapunarvasU, tiSyapunarvasU grISmavasantau / / 162 / / nyA0 sa0--bhatu tulya0 / atrA'pi nakSatrANAmRtUnAM cAnupUyaM lokaprasiddhyaiva veditavyam / mRgaziraHpunarvasu iti atrodantatvAt punarvasuzabdasya pUrvanipAtaH prAptaH / hemantazizirAviti laghvakSaratvAddhi zizirazabdasya prAptaH // 3. 1. 162. / / saMkhyA samAse // 3. 1. 163 // 25 sarvA saMkhyA prathamokta tyaniyame AnupUrvyAH saMkhyAyAH pUrvanipAtA) vacanam, samAsamAtra saMkhyAvAcinAmanupUrvaM pUrvaM nipatati / bahuvrIhau-dvau vA trayo vA dvitrAH, evaM tricaturAH, paJcaSAH, dvirdaza dvidazAH, evaM tridazAH,
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 ] bRha ivRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 1.] dvigau-dve zate samAhRte dvizatI, trizatI / dvandva-ekazca daza caikAdaza, evaM dvAdaza, trayodaza, saptatizatam, azItizitam, navatizatam / / 163 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsana bRhadvRttau tRtIyasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH // asaMrabdhA api ciraM duHsahA vairibhUbhRtAm / caNDAzcAmuNDarAjasya pratApazikhina: kaNAH / / 1 / / nyA0 sa0--saMkhyA sa0 / dvitrAzca catvArazca caturbitrAH, dviveti samudAya iti na saMkhyAkArya, evaM catuSpaJcaSAH dvau ca ekaviMzatizceti kRte niymH| yadA tu ekazca viMzatizca ekaviMzatI aprasiddhA saMkhyA tadA'nayA saha samAse pUrvAparabhAve yathAprAptaM laghvakSarAdisUtreNa / dvidazA iti nanu dvidazA ityAdau 'sujvArthe' [ 3. 1. 16.] ityanena 0 sujarthasamAsaH, tataH 'prathamokta prAk' [ 3. 1. 148.] ityanenA'pi siddhyati kimeSAmupAdAnam ? satyaM, yadA dazanzabdaH sujarthaH samasyate tadApyanenAnupUrvyAH saMkhyAyAH pUrvanipAto bhavatIti phalaM ko'rthaH ? yadA dvirdazeti vAkyaM, tadA 'prathamoktama' [ 3. 1. 148. ] ityanenaiva siddham, yadA tu dazakRtvo dvau tadA phalam / evaM tridazA ityatrApi dazakRtvastraya iti vAkye phalam // 3. 1. 163. / / ityAcAryazrIhemacandra0 tRtIyasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / 15 0 pratha dvitIya: pAda: parasparAgyonyetaretarasyAm syAdervAsi // 3. 2. 1 // parasparAdInAmapuMsi striyAM napuMsake ca prayujyamAnAnAM saMbandhinaH syAdeH sthAne AmAdezo vA bhavati / ime sakhyau parasparAM bhojayataH, parasparaM bhoja-20 yataH, AbhiH sakhIbhiH parasparAM bhojyate, paraspareNa bhojyate, imAH sakhyaH parasparAM prayacchanti, parasparasmai prayacchanti, imAH parasparAM parasparasmAdvA bibhyati, imAH parasparAM parasparasya vA smaranti, imAH parasparAM parasparasminvA snihyanti, ime
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 1.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 545 kule parasparAM bhojayataH, parasparaM bhojayata ityAdi / ime sakhyau kule vA anyonyAmanyonyaM vA bhojayataH, sakhIbhiH kulairvA anyonyAmanyonyena vA bhojyate, ime sakhyau kule vA itaretarAmitaretaraM vA bhojayataH, sakhIbhiH kulairvA itaretarAmitaretareNa vA bhojyate / apuMsIti kim ? ime narAH parasparaM bhojayanti, naraiH paraspareNa bhojyate, naraiH parasparasmai dIyate / 5 aparo'rthaH parasparAdInAmapuMsi prayujyamAnAnAM saMbandhinaH syAderamAdezo vA bhavati / AbhiH sakhIbhiH kulairvA parasparaM paraspareNa vA bhojyate, strIbhiH kulairvA parasparaM parasparasmai vA dIyate / aparo'rthaH parasparAdInAM puMsi prayujyamAnAnAM saMbandhinaH syAderamvA bhavati / ebhirnaraiH parasparaM paraspareNa vA bhojyate, ebhirnaraiH parasparaM parasparasmai vA dIyate / evaM ca strInapuMsakayoramAmau10 dvAvAdezau vA bhavata iti trairUpyam / ime parasparAdayaH zabdAH svabhAvAdekatvapuMstvavRttayaH karmavyatIhAraviSayAH, asmAdeva ca nirdezAt parAnyetarazabdAnAM sarvanAmnAM dvirvacanAdi nipAtyate / / 1 // nyA0 s0-prspraanyonyetretreti| samAhAradvaMdvAt SaSThI, na cAnyonyazabdasya svarAdyadantatvAdalpasvaratvAcca parasparazabdAt pUrvaM prayoga AzaGkanIyaH / 15 purva tasyetaretarazabdena dva parasparazabdasyaivAlpasvaratvAditi / ime sakhyau parasparAM bhojayata iti bhuGakta parasparaH kartA taM bhukhAnaM sakhyau prayuJjAte 'gatibodha' [ 2. 2. 5. ] ityaNikkatu: parasparasya karmatvam, vidhAnasAmarthyAt sAm na bhavati, anyathA sAmityeva kuryAt / AbhiH sakhIbhiH parasparAM bhojyata iti atra karaNe sahArthe vA yadA tRtIyA tadaiko riNaga, kathaM bhuGakta janastaM bhujAnaM sakhyaH prayukhate riNaga, kena20 saha kena kRtvA vA paraspareNeti, yadA tu kartari tRtIyA, tadA riNagadvayaM kathaM bhuGkte janaH taM bhukhAnaM parasparaH prayuGa kta riNag taM parasparaM bhojayantaM sakhyaH prayuJjate dvitIyo Nig, tataH kartari tRtIyeti / itthamanuktasyApi janasya kartRtvaM bodhyamanyathA 'gatibodha' [ 2. 2. 5. ] ityAdinA parasparasya karmatvameva syAt / athavA prathamaikavacanasyAyamAmbhAvaH / tadabhAvapakSe parasparo bhojyata ityAdi draSTavyam, evamanyatrApi AmabhAvapakSe 25 yathAyogamitarat sarvAdikArya draSTavyam / ___aparo'rtha iti nirdezasya samAnatvAt prAptamanyadarthadvayaM darzayati / nanu kathamime sakhyau parasparAM bhojayataH AbhiH sakhIbhiH paraspareNa bhojyate iti dvayorbahuSu caikavacanaM kathaM ca striyAM prApna bhavati, kathaM caiteSAM samUdAyAnAM sadyipaThitAnAM sarvAdikArya sarvAditve vA kathaM na napuMsakasya 'paJcato'nyAdeH' [ 1. 4. 58. ] iti dAdeza30
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 2-4.] ityAha-ime parasparAdaya ityAdi karmavyatihAraH kriyAvyatihAra ekasyAnyatarabhojanAdirUpaH / sa viSayo yeSAmiti vigrahaH, para anya itara iti sarvAdipAThAt sarvAdikAryAvirodhaH, yadyevaM kathaM dvivacanAdi kAryamityAha / asmAdevetyAdi napusake dvitIyaikavacanasya anyo'nyAm anyonyamityAdezadvayasadbhAve AdezAbhAve tu anyonyamiti bhavati / / 3. 2. 1. / / amvyyiibhaavsyaatopnycmyaaH|| 3. 2. 2 // avyayIbhAvasamAsasyAkArAntasya saMbandhinaH syAderamityayamAdezo bhavati 'apaJcamyAH' paJcamI ca varjayitvA / upakumbhaM tiSThati, upakumbhaM pazya, upakambhaM dehi, upakumbhaM svaamii| avyayIbhAvasyeti kim ? kaSTazritaH / tatsaMbandhinaH syAderiti kim ? priyopakumbhastiSThati, priyopakumbhAya dehi / 10 ata iti kim ? adhistri, upavadhu, upakartR / apaJcamyA iti kim ? upakumbhAt / / 2 // ___ nyA0 sa0--amavyayIbhA0 / nanvatrAdgrahaNaM kimarthaM yataH 'anato lup' [3.2.6.] iti sUtreNa yatrAkArAntatvaM tatra lUbabhAvAta anenAm bhaviSyatIti? satyaM, atrAdgrahaNaM vinA 'anataH' [ 3. 2. 6. ] ityatra paryu dAso naJ syAttatazca ataH svarasya varjanamityanya-15 smAdapi svarAntAt lup syAttato yatra vyaJjanAntatvaM syAt tatrApyamavyayIbhAvasyApaJcamyA iti kRte'mAdezaH syAditi atgrahaNamiti / 'ma' vidhAnenaiva siddhe 'am' vidhAnaM saMbodhane he upakumbha ityAdau 'adetaH syamoH' [ 1. 4. 44.] iti amlopArthaM upajarasamiti jarasAdezArthaM ca // 3. 2. 2 // vA tRtiiyaayaaH|| 3. 2. 3 // 20 akArAntasyAvyayIbhAvasya saMbandhinyAstRtIyAyAH sthAne vA am bhavati / ki ta upakumbham, kiM ta upakumbhena / tatsaMbandhinyAstRtIyAyA iti kim ? kiM naH priyopakumbhena / / 3 / / saptamyA vA // 3. 2. 4 // akArAntasyAvyayIbhAvasya saMbandhinyAH saptamyA amAdezo bhavati vA / 25 upakumbhaM nidhehi, upakumbhe nidhehi| tatsaMbandhinyAH saptamyA iti kim ? priyopakumbhe nidhehi / yogavibhAga uttarArthaH // 4 //
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 5-7.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 547 RddhanadIvaMzyasya // 3. 2. 5 // RddhaM samRddham, yasya samRddhiH suzabdAdinA dyotyate, tadantasya, nadyantasya, vaMzyAntasya cAkarAntasyAvyayIbhAvasya sambandhinyAH saptamyAH sthAne'mAdezo bhavati / RddhaM-magadhAnAM samRddhiH, sumagadhaM vasati, sumadra vsti,| nadIunmattA gaGgA yasminnunmattagaGga deze vasati, evaM lohitagaGgam, zanairgaGgam, 5 tUSNIMgaGga vasati, dve yamune dviyamunaM vasati, evaM saSThagodAvaram / vaMzya, ekaviMzatirbhAradvAjA vaMzyAH. ekaviMzati bhAradvAjaM vasati / evaM tripaJcAzadgautamam, trikozalam, pratipadoktasyaiva grahaNAdiha na bhavati / upagaGga, upayamune pUrveNa tu vikalpo bhavatyeva / nityArthaM vacanam / / 5 / / nyA0 s0--Rddhndii0| bhAradvAjamiti bharantaM vAjayati bharadvAjaH 'tasyedam'10 [ 6. 3. 160. ] ityaNi / bidAdyatri tu 'yAtraH' [ 6. 1. 126. ] iti lup syAt / bhAradvAjAdiSu triSu pUrvapadArthaprAdhAnyAd bahuvacanaM sup tasyA'm / / 3. 2. 5 / / anato lup // 3. 2. 6 // akArAntaM varjayitvAnyasyAvyayIbhAvasya saMbandhinaH syAderlub bhavati / strISu adhistri, upavadhu, upakartR / anata iti kim ? upakumbhAt,15 upakumbhAbhyAm, upakumbhebhyaH, upakumbhena, upkumbhe| tatsaMbandhivijJAnAdiha na bhavati, priyopavadhuH / atyupavadhuH / / 6 / / avyayasya // 3. 2. 7 // avyayasaMbandhinaH syAderlup bhavati / svaH, prAtaH, uccaiH, paramoccaiH / kRtvaa| bhojabhojam vrajati, tataH, tatra, kathaM, brAhmaNavat, pacatitarAm,20 dvidhAsti / tatsaMbandhivijJAnAdiha na bhavati, atisvaraH, atyuccsH| ata eva lumvidhAnAdavyayebhyaH syAdayo'numIyante / tatazcAtho svaste gRham, athoccairmama (me) gRhamityAdau 'sapUrvAtprathamAntAdvA' [2. 1. 32.] iti vikalpena te me Adezau padasaMjJA ca siddhA bhavati // 7 //
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 8 - 8. ] aikArthyaM // 3. 2. 8 // aikArthyam aikapadyaM tannimittasya syAderlup bhavati / citrA gAvo yasya citraguH, rAjapuruSaH, putramicchati putrIyati, putrakAmyati, kumbhaM karoti kumbhakAraH, upagorapatyamaupagavaH, eSu citra as go as, rAjan as puruSa s, putra zram ya, putra am kAmya, kumbha as kAra, upagu am iti sthite 5 aikArthye sati tannimittasya syAderlup / ata eva ca lumvidhAnAt ' nAma nAmnA' - [ 3. 1. 18. ] ityuktAvapi vibhaktyantAnAmeva samAso vijJAyate / aikArthye iti nimittasaptamIvijJAnAdaikArthyottarakAlasya na bhavati / citraguH / aikArthya iti kim ? citrA gAvo yasyetyAdivAkye na bhavati / / 8 / nyA0 sa0 -- aikArthye / aikArthyamaikapadyamityukta tatazcaikArthyamityukta aikapadyaM 10 kathaM labhyate, yata aikArthyamityukta ekArthatA evaM prApnoti paryAya: ? ucyate, aikArthyahetutvAdaikapadyamapi aikArthyaM / athavA aikArthyamasyAstIti aikArthyamaikapadyamabhidhIyate, yatra parityaktasvArthAnyupasarjanIbhUtasvArthAni vA nirarthakAni prarthAntarasaMkramAda dvayarthAni bhavanti tadaikArthyaM tacca aikapadyameva / arthAntarAbhidhAyitvAt ghaTapaTAdivat padAntarameveti / na hyasAvarthaH pUrvapadenottarapadena vA'bhidhIyate / prakriyArthaM tu pRthak padAni darzyante, ata eva 15 tadarthasya nivRttatvAd vibhakta rapi svayameva nivRtterlu' zAstrama'nuvAdakamabhidhIyate / aika - padyamiti nanvaikArthyaM nimittaM kAraNaM kathamabhidhIyate yataH kAryamiti vaktavyam ? ucyate, kArye kAraNopacArAditi prajJAkaraguptaH / kAryamapi kAraNamabhidhIyate yathA devadatto gacchati bhojanArthaM / atra bhojanaM kAryamapi kAraNamasti yathA evamatrApi kAryaM kAraNamabhidhIyate, aikapadyayogyatvAt aikArthyamatrAstIti 'abhrAdibhyaH ' [ 7. 2. 46. ] iti vA 120 ata eva ceti nanu nAmnaH samAsavidhAnAd vibhaktirahitasya ca nAmatvAt samAse vibhaktyabhAvAdeva vibhaktinivRtteH siddhatvAt putrIyatyaupagava ityAdisiddhyarthaM pratyaya ityeva kAryam ? naiSa doSa:, ata eva lubvidhAnAt samAse'pi vibhakta e : saMbhava iti / nimittasaptamI vijJAnAditi aikArthyasya ca pUrvvakAlavAcinyeva vibhaktinimittaM tasyAmaikArthyasya bhAvAduttarakAlabhAvinyAstu vibhakta raikArthyameva nimittaM satyaikapadyaM tasyA: 25 saMbhavAditi / / 32.8 / / na nAmyekasvarAt khityuttarapadezmaH // 3. 2. 6 // samAsArambhakApatyaM padamuttarapadam / nAmyantAdekasvarAtpUrvapadAtparasyAmaH
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 10. ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 546 khitpratyayAnte uttarapade pare lup na bhavati / strIM striyaM vAtmAnaM manyate strIMmanyaH striyaMmanyaH, zriyaMmanyaH, bhra vaMmanyaH, naraMmanyaH, rAyaMmanyaH, gAMmanyaH, nAvaMmanyaH / atha zriyamAtmAnaM manyate zriyaMmanyaM kulamityatra napuMsakalakSaNo'mo lopaH kasmAnna bhavati ? ucyate- zrIzabdasyAtmasamAnAdhikaraNasya napuMsake vRttyabhAvAdAviSTaliGgatvAcca na bhavati, anye tvAhuH, yathA praSThAdayaH zabdA 5 dhavayogAt striyAM vartamAnAH svaliGga vihAya strIliGgamupAdadate, tathA zrIzabdaH kule vartamAnaH svaliGgaparityAgena vartate, tato napuMsakalakSaNaM hrasvatvamamo lup ca bhavati, zriyaMmanyaM kulamiti / nacAyaM napuMsakalakSaNasya lopasyApavAdaH, kiMtu aikArthyalakSaNasyottarapadagrahaNAt / nAmigrahaNaM kim ? jaMmanyaH, kSmaMmanyaH, vAgmanyaH / ekasvarAditi kim ? harariMNamanyA, 10 budhamanyA / khitIti kim ? strImAnI 'manyANNin ' [ 5. 1. 116. ] / // nyA0 sa0--na nAmye0 / nAmyantAditi vyAkhyAne nAmyavayavayogAt samudAyo'pi nAmI / sa tu avayavo'ntarmadhye ca saMbhavatIti / tataH saMbhave vyabhicAre ca *vizeSaraNamarthavat iti nyAyAt, 'vizeSaNamantaH ' [ 7. 4. 113. ] ityantatvam / khitpratyayAnta iti nanvatra 'saptamyA Adi:' [ 7. 4. 114.] iti khidAdAvuttarapade iti 15 prApnoti ? na, khidAderuttarapadasyAsaMbhavAditi / nanu 'striyaMmanya' ityatrA'lupi satyAM 'karmmaNi kRta:' [ 2.2.83.] iti sUtreNa SaSThI kathaM na bhavati yato'gre kRtpratyayo'sti ? ucyate, ta evAmo'lubvidhAnAt SaSThI na bhavati / anyathA hyamo'lup kathaM vidhIyata iti / na cAyamiti nanvanena niSedhaH prApnoti tatkathamamo'lubityuktamanyairityAzaGkA / aikArthyalakSaNasyeti ayamapavAda uttarapade eva prAptasya bAdhaka ityarthaH / / 3. 2. e / / 20 asattve iseH // 3.2.10 // asattve vihito yo Gasi tasyottarapade pare lup na bhavati / stokAnmuktaH, alpAnmuktaH, kRcchrAnmuktaH, katipayAnmuktaH, antikAdAgataH, abhyAzAdAgataH savidhAdAgataH dUrAdAgataH, vidUrAdAgataH viprakRSTAdAgataH, 'kta' nAsattve' [ 3. 174 ] iti samAsaH / sattve iti kim ? 25 stokabhayam stokApetaH / uttarapada ityeva ? stokaH / / 10 / niSkrAntaH - stokAnni
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 ] [ pA0 2. sU0 11-12.] nyA0 sa0--asattve0 / stokAnmukta ityAdau ' stokAlpakRcchra' [ 2. 2. 76. ] iti paJcamI / antikAdAgata ityAdau tu 'asattvArAdartha' [ 2. 2. 120. ] iti paJcamI bhavati ityAdi svayamUhyam / / 3. 2. 10 / brAhmaNAcchaMsI // 3. 2. 11 // brAhmaNAcchaMsItyatra GaserlubabhAvo nipAtyate / zaMsati brAhmaNAcchaMsI, brAhmaNAcchaMsinau, rUDhivazAdRtvigvizeSa ucyate / upAttaviSayameva tadapAdAnaM nipAtanasyeSTaviSayatvAdRtvigvizeSAdanyatra lup bRhadvRtti - laghumyAsasaMvalite brAhmaNAdgranthAdAdAya 5 brAhmaNAcchaMsinaH,yathA- kusUlAtpacati / bhavati - brAhmaNazaMsinI strI / / 11 / / nyA0 sa0--brAhmaNA0 / brAhmaraNAdgranthAt iti brahmaNA prokto grantho brAhmaNaM 10 tena prok / 'aNi' [ 7.4.52. ] iti niSedhe'pi 'brahmaNa:' [ 7. 4. 57.] ityanena brAhmamastramitivadatrAntyasvarAdilopo na bhavati / 'vedenbrAhmaNamatraiva' [ 6. 2. 130. ] iti nirdezAt, ata eva nirdezAd vA / brAhmaNaH zrutAviti napuMsakatvaM, brAhmaNAdgranthAdAdAya zaMsatItyevaM brahma zaMs iti vAkye 'vratAbhIkSNye' [ 5.1.157. ] iti Nin pratyayaH / upAttaviSayeti pratra hi prAdAnAGga zaMsane zaMsirvartate ityAdAna - 15 kriyApekSamapAdAnamityAdi: / / 32.11 / / ojoJjasahombhastamastapasaSTaH / / 3. 2. 12 / / ebhyaH parasya TastRtIyaikavacanasyottarapade pare lub na bhavati / ojasAkRtam, aJjasAkRtam, sahasAkRtam, ambhasAkRtam, tamasAkRtam, tapasAkRtam, tapasAprAptam / kathaM 'satatanaizatamovRtamanyata iti ? uttarapadasya 20 saMbandhizabdatvAdyatra pUrvapadIbhUtastamaH zabdastatrAyaM niSedhaH / yatra tu padAntareNa samastastatra na pratiSedhaH / Ta iti kim ? projaso bhAvaH projobhAvaH / tamaso necchantyeke / tapaso'nye / / 12 // nyA0 sa0 - nojo'JjaH / zrojasAkRtamiti projasA kriyate sma, eSu sarveSu karttari SaSThI na bhavati / 'ktayorasadAdhAre' [ 2. 2. 91 ] iti niSedhAt, tRtIyA tu25 karttari karaNe vA, sarvvatra 'kArakaM kRtA' [ 3.1.68 ] iti samAsaH /
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 13-14.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 551 tapanamaNDaladIpitamekataH, satatanazatamovRtamanyataH / hasitabhinnatamisracayaM puraH, zivamivAnugataM gajacarmaNA // 1 / / satatanaizatamovatamiti nizAyAM bhavaM 'nizApradoSAt' [ 6. 3.83. ] itIkaNo vikalpAd bhave'Na / naizaM ca tat tamazca satataM ca tannaizatamazca tena vRtamiti // 3.2.12 // pujanuSo'nujAndhe // 3. 2. 13 // pumszabdAjjanuHzabdAcca parasya TAvacanasya yathAsaMkhyamanujazabde'ndhazabde cottarapade pare lub na bhavati / puMsA karaNenAnujaH puMsAnujaH, januSA janmanAndhaH-januSAndhaH,-avikRtAkSo jAtyandha ucyate / anye tu jatuH zabdAttakArazrutericchanti / Ta ityeva ? pumAsamanujAtA pumanujA / / 13 / / nyA0 sa0-pujanuSo0 / andhezcurAdiNijantAdacyandhaH andhanaM vA'ndhastada'sti 10 abhrAditvAt, ubhayoH karaNe tRtIyA 'kArakaM kRtA' [ 3. 1. 68. ] iti samAsaH // 3. 2. 13 // AtmanaH pUraNe // 3. 2. 14 // AtmanaH parasya TAvacanasya pUraNapratyayAnte uttarapade pare lup na bhavati / AtmanAdvitIyaH, AtmanAtRtIyaH, AtmanAcaturthaH, AtmanApaJcamaH,15 AtmanASaSThaH, prAtmanaikAdazaH, pUrvAditvAtsamAsaH / kathaM janArdanastvAtmacaturtha eveti ? AtmA caturtho'syeti bahuvrIhiH / / 14 / / nyA0 s0--praatmnH| atra pUraNArthAbhidhAyaka: pratyayaH pUraNazabdenocyata ityAha pUraNapratyayAnte iti / AtmanAdvitIya iti athAtra kena tRtIyA na hyatra karaNAdistRtIyA'rtho'sti, karaNAdeH kArakatvAt kriyAmantareNa ca tasyA'saMbhavAt / na cA'tra20 kAcit kriyAsti? ucyate, 'yadbha daiH' [2. 2. 46. ] ityatra tRtiiyaa| samAsastu pUrkhAditvAt / gamyakriyApekSayA karaNe vA tRtIyA'stu tadA bAhulakAt smaasH| bahuvrIhiriti nanu vattipadArthavyatirikta nA'nyapadArthena bhAvyaM citragvAdivat atra tu tasyaivAnyapadArthatvAt kathaM bahuvrIhiH ? ucyate, ekasyaiva vastuno buddhiparikalpitabhedasya vattipadArthatvamanyapadArthatvaM ca na virudhyate / yathA zobhanazarIraH zilAputraka iti25 // 3. 2. 14 //
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU. 15-18.] manasazcAjJAyini // 3. 2. 15 // manaHzabdAdAtmazabdAcca parasya TAvacanasyAjJAyinyuttarapade pare lup na bhavati / manasAjJAtuM zolamasya manasAjJAyI, evamAtmanAzAyI / Atmano necchantyeke // 15 // nyA0 s0--mnsshcaa0| nanvidaM sUtramaluvidhAyakaM na karttavyaM, yato luki 5 kRte'pi sarvANi rUpANi bhaviSyanti ? ucyate, yadi lup vidhIyate tadA padAntatvAnnalopo rutvaM visargAdikaM ca kAryaM syAditi sUtram / / 3. 2. 15 // nAmni // 3. 2. 16 / / manasaH parasya TAvacanasyottarapade pare nAmni saMjJAyAM viSaye lup na bhavati / manasAdevI, manasAguptA, manasAdattA, manasAsaMgatA,-evaM nAmA10 kAcit / nAmnIti kim ? manodattA kanyA / / 16 / / ___ nyA0 s0-naamni| manasA dIvyAdityAzAsyamAnA lihAditvAt 'tikkRtau nAmni' [ 5. 1. 71. ] ityac, gaurAditvAt GyAM 'kArakaM kRtA' [ 3. 1. 68. ] iti saH / / 3. 2. 16 / / parAtmabhyAM ho // 3. 2. 17 // parAtmazabdAbhyAM parasya aeNzcaturthyekavacanasyottarapade pare nAmni viSaye lup na bhavati / parasmaipadam, parasmaibhASA, Atmanepadam, AtmanebhASA,'tAdarthya' [2. 2. 54.] caturthI, hitAditvAt samAsaH / nAmnItyeva ? parahitam, aAtmahitam / kathaM parahito nAma kazcit ? neyamanAdisaMjJA // 17 // avyaJjanAtsaptamyA bahulam // 3. 2. 18 // 20 akArAntAdvayaJjanAntAcca parasyAH saptamyA bahulaM lap na bhavati, nAmni vissye| adantaH-araNyetilakAH, araNyemASakAH, vanekazerukAH, vanebalvajAH, vanekiMzulakAH, vaneharidrakAH, kUpepizAcikAH, pUrvAha NesphoTakAH, madhyAhna sphoTakAH,vyaJjana-yudhiSThiraH-bahulavacanAtkvacidvikalpaH-tvacisAraH, tvaksAraH, kvacidbhavati-jalakukkuTaH, graamsuukrH| advyaJjanAditi25 15
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 16.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 553 kim ? bhUmipAzaH nadIkukkuTikA / nAmnItyeva ? tIrthakAkaH, nagaravAyasaH, akssshaunnddH| saptamyA iti kim ? gaurakharaH / kathaM gaviSThiraH ? bidAdipAThAt 'gaviyudheH sthirasya' [2. 3. 25.] iti nirdezAdvA bhaviSyati / nanvantaraGgatvAdavAdeze kRte vyaJjanAntatvAdeva siddhaM kiM bidAdipAThAzrayaNena ? naivam, antaraGgAnapi hi vidhIn bahiraGgA'pi lup bAdhate ityuktam, anyathA 5 nadIkukkuTikAdiSvapyantaraGgatvAdyatve satyalup prasajjyateti // 18 / / nyA0 sa0--avyaJjanAditi / kiM bhUmipAza ityAdi darzitaM / tatazca bhUmau pAza: bhUmipAza ityatra svayameva na bhaviSyati alup yata: saMjJAzabdo'pi na bhavati ? ucyate, kvacitsAdhyamAnA kvacidasAdhyamAnA ca bhavati saMjJA tatazcA'tra sAdhyamAnAsti iti avyaJjanAditi vyAvRttiH / vanekiMzulakA iti darzitaM tatazca kiM zyatIti adhvarvA-10 ditvAi Didupratyaye kiMzuH, lAtIti De kiMzulaH, sa eva kiMzulakaH / / 3. 2. 18 / / prAkkArasya vyaJjane // 3. 2. 16 // rAjalabhyo rakSAnirvezaH kAraH, prAcAM deze yaH kArastasya nAmni saMjJAyAM gamyamAnAyAmadvayaJjanAtparasyAH saptamyA vyaJjanAdAvuttarapade pare lup na bhavati / mukuTe mukuTe kArSApaNo dAtavyaH mukuTekArSAparaNaH, evaM stUpezANaH,15 haledvipadikA, haletripadikA, vyaJjana-dRSadimASakaH, samidhimASakaH,-vRttau vIpsAyA dAnasya cAntarbhAvaH / prAgiti kim ? yUthe yUthe deyaH pazu:yUthapazuH, evaM yUthavRSaH,-udIcAM deze kAro'yam na prAcAm / kAra iti kim ? abhyahite'bhyahite deyaH pazuH abhyarhitapazuH,-prAcAM deze kArAdanyasya deyasya nAmaitat / vyaJjana iti kim ? avikaTe'vikaTe uraNo dAtavyaH-20 avikaToraNaH, aviktto'vismuuhH| advayaJjanAdityeva ? nadhrayAM nadhrayAM doho dAtavyaH nadhrIdohaH / pUrveNaiva siddha niyamArtho'yaM yogaH, trividhazcAtra niyamaH,-prAcAmeva, kArasyaiva nAmni, vyaJjanAdAveveti,-tathA ca pratyudAhRtam // 16 / / nyA0 s0--praakkaar0| kurvantyaneneti karaH, 'punnAmni ghaH' [ 5. 3. 130. ] 25 aH iti vA, tataH prjnyaadynn-kaarH| mukuTekArSAparaNAdiSu sarveSu 'nAmni' [3. 2. 144.] iti saH / stUpo rAziH, zAMNaH karSacaturbhAgaH, hale hale dvau dvau pAdau dadAti / 'saMkhyAdeH
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 ] bRhadvRtti-lanyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 20-22.] pAdAdibhyaH' [ 7. 2. 152. ] ityakal / nahyate'nayA 'nIdAv' [ 5. 2. 88.] iti / traT // 3. 2. 16 // tatpuruSe kRti // 3. 2. 20 // advayaJjanAtparasyAH saptamyAH kRdante uttarapade pare tatpuruSa samAse lub na bhavati, nAmnIti nivRttam / stambe ramate stamberamaH, evaM karNejapaH, 5 pAtresamitaH, pravAhemUtritam, udakevizIrNam, avataptenakulasthitam, vyaJjanabhasmanihutam, bhasmanimIDham / bahulAdhikArAtkvacidanyato'pi goSucara / kvacinniSedho na bhavati-madracaraH, grAmakArakaH / kvacidvikalpaH-khacaraH, khecaraH, vanecaraH, vanacaraH paGka ruham, paGkaruham, sarasiruham, saroruham, diviSat, dyusat / kvacidanyadeva-hRdayaM spRzati, hRdispRk,-dvitIyArthe'tra 10 saptamI, evaM divispRk / tatpuruSa iti kim ? dhanvani kArakA yasya sa dhanvakArakaH, evaM kalyANAbhinivezaH, dhrmruciH| kRtIti kim ? akSazauNDaH, akSakitavaH avyaJjanAdityeva ? .. kuruSu carati kurucaraH, evaM rAtricaraH, nadIcaraH, kathaM parame kArake uttame kArake iti vigrahe paramakArake uttamakArake tiSThatItyatra saptamyA lub bhavati ? ucyate-15 antaraGgatvAtprathamAntayoreva paramottamazabdayoH kArakazabdena samAsa iti tAbhyAM saptamyeva nAsti, yadvA kRtIti kRnimittAyA eva saptamyA lupratiSedhaH, iha tu tiSThatyAdikriyApekSeti lup bhavatyeva / / 20 / madhyAntAdgurI // 3. 2. 21 // madhyAntazabdAbhyAM parasyAH saptamyA guruzabde uttarapade pare lup na20 bhavati / madhyeguruH, antaguruH madhyaguruH, antagururityapyanye / / 21 // nyA0 s0-mdhyaantaa| atra samAsavizeSasyAnupAdAnAt yathA tatpuruSe luk na bhavati tathA bahuvrIhAvapi / / 3. 2. 21 // amUrdhamastakAtsvAnAdakAme // 3. 2. 22 // mUrdhamastakazabdavarjitAtsvAGgavAcino'dvayaJjanAntAcchabdAtparasyAH 25
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 23-24.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 555 10 saptamyAH kAmazabdAdanyasminnuttarapade pare lub na bhavati / kaNThe kAlo'sya kaNThekAlaH, udaremaNiH, vahegaDuH, putevaliH, urasilomA, zirasizikhaH / amUrdhamastakAditi kim ? mUrdhazikhaH, mastakazikhaH / svAGgAditi kim ? akSazauNDaH, mukhapuruSA shaalaa| akAma iti kim ? mukhakAmaH / advayaJjanAdityeva ? aGgulivraNaH, jaGghAvaliH / bahulAdhikArAtkarakamalam, 5 galarogaH, galavaNaH, ityAdi siddham / / 22 / / nyA0 s0-amuurkh| zabdapradhAno nirdezo nA'rthapradhAna iti 'samAnAmarthe' [ 3. 1. 118. ] iti naikshessH| vahegaDuriti 'gaDvAdibhyaH' [ 3. 1. 156. ] ityanena vikalpito'pi bAhulakAt nityaM pUrvanipAtaH / / 3. 2. 22 / / bandhe ghani navA // 3. 2. 23 // bandhazabde ghanante uttarapade pare advayaJjanAntAtparasyAH saptamyA vA lub na bhavati, svAGgAdasvAGgAccAyaM vikalpaH / haste bandho haste bandho'syeti vA hastebandhaH, hastabandhaH, cakrebandhaH, cakrabandhaH / bandha iti kim ? puTapAkaH, manorAgaH / ghanIti kim ? ajante mAbhUt, badhnAtIti bandhaH cakrabandhaH, hastabandhaH, cArakabandhaH / advyaJjanAdityeva guptibandhaH,15 kArAbandhaH / / 23 / / nyA0 sa0-bandhe ghji0| cakabandhaH, hastabandha ityAdiSvanena sUtreNa na bhavati tarhi mA bhavatu 'tatpuruSe kRti' [3. 2. 20.] iti anenAlup kathaM na bhavati ? ucyate, 'advyaJjanAt' [ 3. 2. 18. ] ityataH sUtrAd bahulamityanuvartate tatazca tatpuruSe kRtIti bahulamalup bhavati tatazcAtrAlup na bhavati, tarhi amUrdhamastakAdityanena sUtreNA'lup20 kathaM na bhavati ? ucyate, idaM sUtraM na pravartate yatra tatpuruSe kRtIti na prApnoti, niSedhastatredaM pravartate / atra tu tatpuruSe niSedhastatazca tena bahulaM bhavati / ato'lup na bhavati / / 3. 2. 23 // kAlAttanataratamakAle // 3. 2. 24 // avyaJjanAntAtkAlavAcinaH zabdAtparasyAH saptamyAstanataratama-25 pratyayeSu kAlazabde cottarapade pare vA lup na bhavati / tana,-pUrvAha NetanaH, pUrvAha NatanaH, aparAha NetanaH,aparAha NatanaH, tara-pUrvAha NetarAma, pUrvAha Natare,
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 25.] 15 aparAhaNetarAm, aparAhaNatare, tama-pUrvAha NetamAm, pUrvAhaNatame, aparAhaNetamAm, aparAha Natame, kAla,-pUrvAha NekAle, pUrvAha NakAle, aparAha NekAle, aparAha NakAle / kAlAditi kim ? zuklatare, zuklatame, / advyaJjanAdityeva ? rAtritarAyAma, nizAtamAyAm, rAtrikAle 'uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasya grahaNam, na tadantasya, 'navA khitkRdante'- 5 [3. 2. 117.] ityatrAntagrahaNAt, tenAtra tanataratamapratyayAnAM svarUpeNaiva grahaNaM bhavati / / 24 / / nyA0 s0-kaalaattn0| pUrvAhnatarAM pUrvAhnatare iti dvayormadhye prakRSTe vibhajye vA pUrvAhna 'dvayovibhajye ca tarap' [7. 3. 6.] yatra saptamyA alup tatra prathamA saptamyarthasya saptamyaivoktatvAt / yatra tu saptamyA lup tatra saptamyarthapratipAdanArthaM saptamI10 punardIyate / pUrvAhnatamAmiti atha ka: prakarSo'tra pUrvAhnasya vivakSAvazAditi kecit, tathAhi yat suprabhAte kRtaM yacca praharaviratau tayoH suprabhAte kRtamatizayena pUrvAhna kRtamiti loke vyavahriyate, na tu paramArthato nAmArthasyA'tra kazcit prkrssyogH| anya Aha-nAmArtho'dhikaraNazaktau upasarjanabhAvAnna prakRSyate, zaktirapyAdheyApekSatvAnna svataH prakarSamahatItyAdheyApekSayA'tra nAmArthAvacchinnAyAH zakta: prakarSo varNanIyaH / pUrvAhna kAla iti / saptamyantayovizeSaNasamAsaH, yadyapi pUrvAhnaH kAlaM na vyabhicarati tathApi bAhulakAt samAso yathA pRthivIdravyamiti / athavA pUrvAle yaH kAlastasminniti vaiyadhikaraNye vA samAsaH, atra satre kAlagrahaNasAmarthyAda vA, evamaparAhakAla ityAdi / rAtritarAyAmityAdi atra rAtreyadyapi svataH prakarSo nAsti tathA'pi gotara ityAdau yathA jAteH svataH prakarSAsaMbhave tatsahacaradohavAhAdyapekSayA prakarSastathAtrApi rAtrisahaca-20 rAndhakAraghoratvAdyapekSayeti / atra sUtre yadA tanotIti tAmyatIti taratIti kriyate tadA alup na bhavati pratyayApratyayayoriti nyaayaat| tena pUrvAhnatanaH pUrvAhnatamaH pUrvAhnatara ityAdyeva bhavati / / 3. 2. 24 / / zayavAsivAseSvakAlAt // 3. 2. 25 // akAlavAcino'dvyaJjanAntAcchabdAtparasyAH saptamyAH zayAdiSuttarapadeSu 25 lup na bhavati vaa| bilezayaH, bilazayaH, khezayaH, khazayaH, vanevAsI, vanavAsI, antevAsI, antavAsI, grAmevAsaH, grAmavAsaH / bahulAdhikArAnmanasizayaH, kuzezayamiti nityaM lubbhAvaH / hRcchayaH, cittazayaH ityatra tu nityaM lup / akAlAditi kim ? pUrvAha NazayaH, aparAha NazayaH / avyaJjanAdityeva ? bhUmizayaH, guhAzayaH / / 25 / / ___30
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 26-26.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 557 5 varSakSaravarApsaraH zaroromanaso je // 3. 2. 26 // varSa, kSara, vara, ap, saras, zara, uras, manas ityetebhyaH parasyAH saptamyA je uttarapade vAlup bhavati varSejaH, varSajaH, kSarejaH, kSarajaH, varejaH, varajaH, apsujam, abjam, sarasijam, sarojam, zarejaH, zarajaH, urasijaH, urojaH, manasijaH, manojaH / / 26 / / nyA0 s0-vrssH| kSaratItyaci kSare meghe jAtaH kSarajaH / kSarazabdena jalaM meghazca ucyate // 3. 2. 26 / / dhuprAvUDvarSAzaratkAlAt // 3. 2. 27 // yogavibhAgAdveti nivRttam, divaprabhRtibhyaH parasyAH saptamyA je uttarapade pare lup na bhavati / divijaH, prAvRSijaH, varSAsujaH, zaradijaH,10 kAlejaH / / 27 / / apo yayonimaticare // 3. 2. 28 / / apazabdAtparasyAH saptamyA yapratyaye yonimaticareSu cottarapadeSu lub na bhavati / apsu bhavaH apsavyaH-digAditvAdyaH, apsuyoniH, apsumatiH, apsucaraH / / 28 / / nensiddhasthe // 3. 2. 26 // inpratyayAnte siddha stha ityetayozcottarapadayoH saptamyA alup na bhavati, bhavatyevetyarthaH / in-sthaNDile vartate sthaNDilavartI, evaM sthaNDilazAyI, sAMkAzyasiddhaH, kAmpIlyasiddhaH, samasthaH, viSamasthaH, 'zayavAsI' [3. 2. 25.] tyAdiyogadvayavikalpo 'dhuprAvRT'-[ 3. 2. 27. ] Adiyogadvayavidhiranena20 pratiSedhazca, 'tatpuruSe kRti' [3. 2. 20.] ityasyaiva prapaJcaH / te vai vidhayaH susaMgRhItA bhavanti yeSAM lakSaNaM prapaJcazceti / / 26 / / nyA0 s0-nensiddh0| inpratyayAnte iti / ihottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantavidhyabhAve jJApite'pi saamrthyaattdntvidhiH| inpratyayo hi dvividhaH kRttaddhitazca, 15
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 ] bRhavRtti-la.nyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 30-33.] tatra kRddhAtovidhIyate taddhito'pi prathamAntAdasyAstyupAdhikastasmAt saptamyantAt tayovidhAnA'saMbhavAt tadante uttarapade saptamyA alup pratiSidhyata iti / te vai viSaya iti vaizabdo hetvarthe tato 'vai' ityasya yata ityarthaH / parAnugrAhakaM hi zAstraM tatra kecit tIkSNadhiyastAn prati saMkSepeNa praNayanam / kecinmandadhiyastAn prati prapaJca prArabhyate / 3. 2. 26 / SaSThayA kSepe // 3. 2. 30 // kSepe gamyamAne uttarapade pare SaSThyA lup na bhavati / caurasyakulam, dAsasyabhAryA, vRsslyaaHptiH| kSepa iti kim ? brAhmaNakulam / kathaM caurakulaM, dAsabhAryA, vRSalIpatiH / tattvAkhyAnametanna kSepaH / / 30 / / nyA0 sa0--SaSThayAH kssepe| atra pUrvapadAt kSepe alup iSyate tena bhUpasya 10 jAlmo bhUpajAlma ityatra lubeva bhavati / etattu vyAkhyAnato vizeSapratipattiritika iti nyAyAt nyAyyam // 3. 2. 30 // putre vA // 3. 2. 31 // putrazabde uttarapade kSepe gamyamAne SaSThayA lup vA na bhavati / dAsyAHputraH, dAsIputraH, vRSalyAHputraH, vRSalIputraH / kSepe ityeva ? brAhmaNaputraH / 15 dAsIputra iti tu tattvAkhyAne / pUrveNa nityaM niSedhe prApte vikalpaH / / 31 / / pazyadvAgdizo harayuktidaNDe // 3. 2. 32 // pazyadvAgdikzabdebhyaH parasyAH SaSThyA yathAsaMkhyaM harayuktidaNDeSUttarapadeSu lub na bhavati / pazyatoharaH, anAdare SaSThIyam, janaM pazyantamanAdRtya hartetyarthaH, vAcoyuktiH, dizodaNDaH, saMbandhaSaSThyau / / 32 / / nyA0 sa0--pazyadvAg / pazyatohara ityatra yadA pazyatAM hara iti kriyate tadA alupa bhavati vA navA ? ucyate, zabdazaktisvAbhAvyAt samAsasyApyagamakatve samAsAbhAvAt lugapi na prApnoti / yadA tu arthAt prakaraNAd vA bahvartho jJAyate tadA bhavatyevA'lup / / 3. 2. 32 / / adaso'kAyanaNoH // 3. 2. 33 // adasaH parasyA SaSThayA akaJpratyayaviSaye uttarapade prAyanaNa pratyaye ca 20 25
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 34-35.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 556 pare lup na bhavati / amuSya putrasya bhAvaH prAmuSyaputrikA, evamAmuSyakulikA, caurAditvAdakam, amuSyApatyamAmuSyAyaNaH, naDAditvAdAyanaNa , adaso'nantaramAyanaNo vidhAnAnna tatrottarapadasaMbhavaH / / 33 / / nyA0 s0--adso0| akaJpratyayaviSaye uttarapade ityukta tatazcAkaJpratyayaviSaya iti vizeSaNamattarapada iti vizeSyaM tatazcAkApratyayaviSaya iti bhinnavizeSaNaM kathaM 5 kriyate / akaJpratyayAntaM yaduttarapadaM tasmin viSaye kathaM na bhaNyate ? ucyate, pratyayasyaiva grahaNaM bhavati, pratyayagrahaNaM ca 'navA khit' [ 3. 2. 117. ] ityatrAntagrahAt, tahi 'nensiddhasthe[ 3.2.26.] iti sUtre inaH kathaM pratyayamAtrasyaiva grahaNaM na bhavati? ucyate, asaMbhavAt, tahyatrApi asaMbhavAt grahISyate akaJpratyayAnte uttarapada iti / naivaM grahaNaM bhavati asaMbhavAt / kiM tvatra pratyayasya saMbhavAtpratyayasyaiva grahaNaM bhavati, yato viSayavyAkhyAne 10 SaSThyantapUrvapadasya putrazabde uttarapade akaJpratyayaH saMbhavatyeva / na ca vAcyamanantare eva kimiti na bhvti| yato'dasaH paro nAstya'kaJ amuSyaputra iti caurAdipAThAt / atha caurikA ityatrAkAntamuttarapadaM saMbhavati tataH kathamakAnte uttarapade iti na bhariNataM yathA amuSyacauriketi ? ucyate, akAntasya niSedho'pi bhavati, SaSThayA lubabhAvasya yathA adshcaurikaa| pratyayagrahaNe saMbhave sati pratyayamAtrasyaiva grahaNaM bhavatItyAha-adasa ityAdi / 15 prAmuSyaputriketi nanu amuSyaputrA'muSyakulazabdayoH SaSThIsamAsayorakRtaSaSThIlopayozcaurAditvAdamuSyeti ca SaSThayantasya naDAdipAThasAmarthyAdevAkatrAyanaNoH, SaSThyA lubabhAvasya siddhatvAt kimarthamidamArabhyate / evaM cAmuSyaputrasyApatyamAmuSyaputriH prAmuSyaputrAyaNiH amuSyakulasyApatyamamuSyakulInaH amuSya putrasya bhAvo'muSya kulasya bhAva iti ca vAkyamamuSyaputrA'muSyakula iti ca kevalayorapi prayoga upapadyate / gaNapAThazca pUrvasUtrebhya iti20 sa eva pramANI kriyatAmiti ? satyaM, etadarthAnuvAdArthamevedamitya'doSaH, etacca gamanikAmAtrameva uttaraM tu anyaccintanIyaM / tadetad asmin sUtre kRte'kAyanaviSaya eva alup pravartate, sUtraM vinA tu sarvatrApi prAdaHputrItyAdiSu alup prasajyeta / idAnIM tu na bhavati / / 3. 2. 33 // devAnAMpriyaH // 3. 2. 34 // 25 devAnAMpriya iti SaSThyA lubabhAvo nipAtyate, devAnAMpriyaH / / 34 / / nyA0 s0-devaanaaN0| kathaM devapriya iti ? ekatvadvitvayorbahuvrIhI vA bhaviSyati / devAnAMpriya RjurmUkhoM vA / / 3. 2. 34 // zeSapucchalAGgleSu nAmni zunaH // 3. 2. 35 // zvanzabdAt parasyAH SaSThyAH zepAdiSUttarapadeSu nAmni saMjJAyAM viSaye30
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 36-37.] lup na bhavati / zuna: zepamiva zepamasya zunaHzepaH, evaM zunaHpucchaH, ' zunolAGgulaH, zepaHzabdaH sakArAnto'pyasti iha tvakArAntasya grahaNam / nAmnIti kim ? zvazepam, zvapuccham, zvalAGglam / anye tu siMhasyazepaM siMhasyapucchaM siMhasyalAGgulamityatrApi icchanti tanmatasaMgrahArthaM bahuvacanam anAmnyapi vidhyartham / / 35 / / nyA0 sa0-zepapuccha0 / anAmnyapi vidhyarthamiti prakRteranyato'pi ca iti zeSo jJeyaH, zepazabdasya liGgAnuzAsane puliGgatvamukta pAntatvAt / atra tu napuMsakatvaM cintyam / / 3. 2. 35 / / vAcaspativAstoSyatidivaspatidivodAsam // 3. 2. 36 // 10 vAcaspatyAdayaH zabdAH SaSThIlubabhAve nipAtyante nAmni viSaye / vAcaspatiH, vAstoSpatiH, divaspatiH, divodAsaH / nAmnItyeva ? vAkpatiH, vAstupatiH, dhupatiH, dhudAsaH / / 36 / / nyA0 s0-vaacsptiH| atra SatvaM satvaM ca nipAtanAt / / 3. 2. 36 // RtA vidyAyonisaMbanthe // 3. 2. 37 // 15 RkArAntAnAM zabdAnAM vidyAkRte yonikRte ca saMbandhe nimitte sati vartamAnAnAM saMbandhinyAH SaSThyA vidyAyonisaMbandhe eva nimitte sati pravartamAne uttarapade lup na bhavati / hotuHputraH, hoturantevAsI, pituHputraH, piturantevAsI / RtAmiti kim ? AcAryaputraH, maatulaantevaasii| bahuvacanaM vidyAsaMbandhanimitte yonisaMbandhanimitte iti yathAsaMkhyapratipatteDhuMdAsArtham / 20 Rdbhya iti nirdeza prApte SaSThInirdeza uttarArthaH / vidyAyonisaMbandha iti kim ? bhartR gRham / pUrvapadavizeSaNaM kim ? bhartR ziSyaH, bhartR putraH / uttarapadavizeSaNaM kim ? hotRdhanam, pitRgRham / / 37 / / __ nyA0 s0-Rtaa-vidyaa0| atra yonizabdasyadantatvAt pUrvanipAte prApte'ta eva nirdezAt dharmArthAditvAd vA paranipAtaH / pUrvapadavizeSaNaM kimiti bhartR ziSya ityukta,25
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 38-39.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 561 tatazcAtra nAyakavAcako draSTavyaH, yadA tu bhartRvAcakastadA bhartR : ziSya ityeva bhavati / / 3.2.37 // 10 svasupatyorvA // 3. 2. 38 // vidyAyonisaMbandhe nimitte sati pravartamAnAnAmakArAntAnAM zabdAnAM saMbandhinyAH SaSThyAH svasRpatyoruttarapadayoryonisaMbandhanimittayoH parayorlub vA na 5 bhavati / hotuHsvasA, hotRsvasA, pituHSvasA, pituHsvasA, pitRSvasA, mAtuHsvasA, mAtuHSvasA, mAtRSvasA, duhituHpatiH, duhitRpatiH, svasuHpatiH, svasRpatiH, nanAnduHpatiH, nnaandRptiH| vidyAyonisaMbandha iti pUrvapadavizeSaNaM kim ? bhartR svsaa| uttarapadavizeSaNaM kim ? hotRpatiH / pUrveNa nityaM pratiSedhe prApte vikalpo'yam / / 38 / / nyA0 s0--svsptyoH| dharmArthAditvAt svasRzabdasya pUrvanipAtaH // 3. 2. 38 // A dvandve // 3. 2. 36 // vidyAyonisaMbandhanimitte sati pravartamAnAnAmRtAM yo dvandvastasminsatyuttarapade pare pUrvapadasyAkArontAdezo bhavati / hotA ca potA ca hotApotArau,15 neSTodgAtArauM, prazAstApratihartArau, mAtAduhitarau, mAtApitarau, nanAndAyAtarau / atheha prathamayoH kasmAnna bhavati hotRpotRneSTodgAtAra iti ? antyasyaivottarapadatvAt / kathaM tarhi hotApotAneSTodgAtAra iti ? dvayordva yordvandva bhaviSyati / yadA ca hotA ca potA ca neSTodgAtArau ceti vigrahastadA hotRpotAneSTodgAtAra iti / RtAmityeva ? guruziSyau / RtAM20 dvandva iti kim ? pitRpitaamhau| vidyAyonisaMbandha ityeva ? kartR kArayitArau / vidyAyonisaMbandhazca ha prayAsatteH samasyamAnAnAmRdantAnAmeva parasparaM draSTavyo na yena kenacit, teneha na bhavati-caitrasya svasRduhitarau, nAtra svasRduhitroH parasparaM saMbandhaH, na hi svasA caitrasya svasA bhavantI duhitaramapekSate duhitA svasAramiti / yadyevaM kathaM caitrasya pitRbhrAtarAviti asti, hyatra25 parasparasaMbandhaH / ucyate-yadyapi caitrasya bhrAtA bhrAtA bhavan pitaramapekSate
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 ] . bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 40-41.] caitrapitRjanitasyaiva caitrabhrAtRtvAt, tathApi pitA pitA bhavanna bhrAtaramapekSate / yadyevaM kathaM mAtApitarau hotApotArau ? na hyatra parasparApekSastathAbhAvo'pi tu putrayajamAnApekSaH, naivam, atrApi mAtrAdInAM parasparasaMbandhAt / te hi svakarmaNi prajane yAge ca sahitA eva pravartante, tatkarmanimittazcAyaM teSAM vyapadeza ityadoSaH / kecittu svasAduhitarAvityatrApIcchanti / / 36 / / 5 nyA0 sa0--A dvaMdva / vidyAyonisaMbandhazceheti iheti bhaNanAt svasRpatyotyatra na pratyAsattiH / tena nanAnduH patirityAdi siddham // 3. 2. 36 // putre // 3. 2. 40 // putrazabde uttarapade dvandva samAse vidyAyonisaMbandhe nimitte sati pravartamAnAnAmRkArAntAnAmAkAro'ntAdezo bhavati / mAtAputrau, pitAputrau,10 hotAputrau / / 40 // nyA0 s0--putre| uttarapadasya RdantatvAbhAvAt pUrveNAprApte vacanam / duhitA putrAviti bhagnaM / tatazcAnena kAraNena bhagnaM yaduta 'bhrAtRputrAH svasRduhitRbhiH' [3. 1. 121.] ityekazeSaH prApnoti tatazca putrAvityeva syAt // 3. 2. 40 // vedasahaza tAvAyudevatAnAm // 3. 2. 41 // vede sahazrutAnAM vAyuvajitadevatAnAM dvandva pUrvapadasyottarapade pare AkArAntAdezo bhavati / indrAsomau, indrAvaruNau, indrAbRhaspatI, zunAsIrI, agnAmarutau, agnendrau, agnAviSNa , somArudrau, sUryAcandramasau, mitrAvaruNau / vedeti kim ? zivavaizravaNau, skandavizAkhau, brhmprjaaptii| saheti kim ? viSNa zakrau / zruteti kim / candrasUyauM ? divAkaranizAkarau / vAyuvarjanaM20 kim ? agnivAyU, vaayvgnii| devatAnAmiti kim ? yUpacaSAlau, ulUkhalamuzale / / 41 // nyA0 sa0--vedasaha / zunAsorAviti vAyuravI ityarthaH / sUryAcandramasAviti rvicndraavityrthH| skando mahAsenaH, vizAkhastU tasyaiva mRrtyntrvishessH| candrasaryAviti etau hi vede zabdAntareNa vidyate 'candrasUrya' ityAdizabdestu na zrutau / / 3. 2. 41 / / 25
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 42-45.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 563 ISomavaruNe'gneH // 3. 2. 42 // vedasahazratAvAyudevatAnAM dvandva SomavaruNayoruttarapadayoragnizabdasya IkArAntAdezo bhavati, Someti nirdezAdIkArasaMniyoge SatvaM ca nipAtyate / agnISomau, agniivrunnau| SomavaruNeti kim ? agnendrau| devatAddva ityeva ? agnisomau, mANavakau, IkArasaMniyoge vidhAnAdiha Satvamapi na 5 bhavati / / 42 // iva ddhimatyaviSNau // 3. 2. 43 // viSNa vajite vRddhimatyuttarapade pare devatAdvadva'gnerikAro'ntAdezo bhavati, IkArAkArayorapavAdaH / agnIvaruNau devate asyA AgnivAruNImanaDvAhomAlabheta, agnISomau devatA'sya AgnisaumaM karma, evamAgnimArutam / 10 vRddhimatIti kim ? agnIvaruNau, agniimrutau| Agnendra karma, 'Ato nendravaruNasya' [7. 4. 26.] iti vRddhinissedhH| aviSNAviti kim ? agnAviSNa devatAsya agnAvaiSNavaM caru nirvapet / / 43 // nyA0 s0--irvRddhi| patra bahiraGgA'pi lup antaraGgAnapi vidhIn bAdhate iti nyAyAt taddhitotpattibhAvinyA lupA bahiraGgayA'ntaraGgA api dIrghatvAdi-15 vidhayo baadhynte| na cAtra vAcyaM vAkyavibhakta rapi tahi lubabhAvastadabhAve hi taddhitotpattirna syAt nAmno vidhIyamAnatvena vAkyAt taddhitasyAnupapatteriti / / 3.2.43 // divo dyAvA // 3. 2. 44 // devatAdvadve divazabdasyottarapade pare dyAvA ityayamAdezo bhavati / dyauzca bhUmizca dyAvAbhUmI, dyAvAkSme, dyAvAnakta-naktazabdo'kArAnto'pyastya-20 navyayam / / 44 / / nyA0 sa0--divo dyaavaa| dyAvAzme iti / pRSodarAditvAdakAralope kSmeti rUpam / / 3. 2. 44 // divasdivaH pRthivyAM vA // 3. 2. 45 // divzabdasya pRthivyAmuttarapade pare devatAdvandva divas iti diva25
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 ] bRhada vRtti - laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU 46-48.] ityetAvAdezau vA bhavataH / divaspRthivyau, divaH pRthivyau, dyAvApRthivyau / divaH iti visargAntasya nirdezAt divas iti sakArasya rutvaM na bhavati / / 45 / uSAsoSasaH // 3. 2. 46 // devatAdva Mdva uttarapade pare uSas zabdasyoSAsA ityayamAdezo bhavati / 5 uSazca sUryazca uSAsAsUryam, uSAsAnaktam, uSAsAnakta / kecittu sUrya zabdasyApIcchanti - sUryazca somazca uSAsAsomA / / 46 / / uSaH zabdaH prabhAtavAcako napuMsakaH / saMdhyA nyA0 sa0 -- uSAsoSasaH / vAcakastu strIklIba: / / 3. 2. 46 / / mAtarapitaraM vA / / 3. 2. 47 / / mAtRpitRzabdayoH pUrvottarapadayordvandva e mAtarapitareti RkArasya ara iti nipAtyate vA / mAtA ca pitA ca mAtarapitarau mAtarapitarAbhyAm, mAtarapitarayoH, pakSe-mAtApitarau mAtApitRbhyAm, mAtApitroH, ekazeSe tu pitarau / zabdarUpApekSo napuMsakaikavacananirdeza uttarapadasya arabhAvAbhivyaktyarthaH / uttarapadasyAraM necchantyanye / / 47 / / nyA0 sa0--mAtara0 / arabhAvAbhivya iti anyathA mAtarapitarAviti kRte 'aGauM ca ' [ 1.4.36 ] ityarAdezo'pi saMbhAvyeta / / 3 2 47 / / 10 15 varcaskAdiSvavaskarAdayaH // 3. 2.48 // zabdAH kutsitaM varco varcaskam tadAdiSvartheSvavaskarAdayaH kRtazaSasAdyuttarapadAH sAdhavo bhavanti / varcaske'vaskaraH, avakIryate'vaskaraH-20 annamalam, tatsaMbandhAttadda zopyavaskaraH, pravakaro'nyaH, apaskaro rathAGge, apakaro'nyaH / kutsitA tumburuH kustumbururauSadhijAtau, tatphalAnyapi kustumburUriNa, anyatra kustumburustinbukavRkSaH / avarasparA, aparasparA vA kriyAsAtatye, - pravarasparAH sAtha gacchanti - satataM gacchantItyarthaH, anyatrAvaraparAH 4
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 48.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 565 sArthA gacchanti-avare ca apare ca sakRdeva gacchantItyarthaH / prAspadaM pratiSThAyAm-pratiSThA sthAnamAtmayApanApadam, anyatra A ISat padamA padAdvA prApadam, Azcaryamadbhute / Azcarya nIlA dyauH, anyatra AzcaryaM karma zobhanam, pratiSkazaH sahAye-puroyAyini dUte vA, grAmamadhye pravakSyAmi bhava me tvaM pratiSkazaH, anyatra kazAM pratigataH pratikazo'zvaH, praskaNvaharizcandrAvRSau, / 5 pragataM kaNvaM pApamasmAditi praskaNvaH, harizcandra ivAha lAdako yasya harizcandraH, RSeranyatra prakaNvo dezaH, haricandro mANavakaH, maskaro veNa daNDayoH / mA kriyate pratiSidhyate'neneti maskaraH, makarazabdasya vA'vyutpannasya maskara iti rUpam, anyatra makaro grAhaH, maskarI parivrAjake-mAkaraNazIlo maskarI, sa hyAha mA kRSata karmANi zAntirvaH zreyasIti, makarinzabdasya vA maskarIti10 rUpam, anyatra makarIti, samudraH, kAstIrAjastunde nagare, ISattIramajasyeva tundamasyeti vyutpattimAtram, kAstoramajastundaM ca nagaram, anyatra kAtIram, ajatundam, kAraskaro vRkSe-kAra karoti kila kAraskaro vRkSaH, kArakaro'nyaH, vanaspatiH puSpaM vinA phalavati vRksse| sarvo haritakAyo vanaspatirityanye, vanapatiranyaH, pAraskaro deze, pAraM karoti pAraskaro dezaH, pArakaro'nyaH,15 karaskaro girivRkSayoH, karaM karotIti karaskaro nAma giriH, karaskaro vRkSaH, karakaro'nyaH, rathaspA nadyAm / ___rathaM pAti pibati vA rathaspA nAma nadI, rathapA'nyA, kiSkuruH praharaNekasya kuruH kiSkuru: nAma praharaNam, kimo makArasya SakArAdeza , kiSkuH pramANe-kimapISatyarimeyA kurbhU mirasya kiSkuH vitastihasto vA, kiM20 karotIti vA kiSkuH, karotethupratyayaH kimo makArasya ca SakAraH, kArya karotIti vA kiSkuH, DupratyayaH kAryazabdasya ca kiSbhAvaH, kiSkindha iti guhAparvatayoH-kimapyantardadhAti kiSkindhA nAma guhA, kimo dvirvacanaM pUrvasya ca makArasya SakAraH, kiM kiM dadhAti kiSkindhaH parvataH, AskathaM nagare, AhRtAH kathA asminnityAskathaM nAma nagaram, taskarazcaure-tat karoti taskarazcauraH,25 bRhaspatirdevatAyAm, bRhatAM patiH bRhan patiriti vA bRhaspatiH, ubhayatra takArasya sakAraH, anyatra tatkaraH bRhatpatiH, prAyazcittaprAyazcitto pratIcAra
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 48.] zodhane-prakarSeNaityAgacchatyasmAdAcAradharma iti prAyo munilokaH, cintyate smaryate iti / cittam citizca vratam, prAyazcittaM cintitaM kilbiSavizuddhaye prAyazcittamaticArazodhanam AlocanapratikramaNAdi, evaM prAyazcittiH, pakSe visarjanIyapUrvaH zakAra ityanye, prAyaHzcittam, prAyaHzcittiH, anye tu prAyaNaM prAyaH 5 tasya cittaM prAyazcittaM prAyazcittirityapi manyante, zaSkulI kRtAnna-zaSkulazabdAdgaurAditvAt DIH, kRtAnnAdanyatra zakulI matsyavizeSaH, goSpadaM gosevite pramANe ca-yatra gAvaH padyante sa gobhiH sevito grAmasamIpAdirdeza ucyate, pramANe goSpadapUraM vRSTo devaH, goSpadamAtraM kSetram-atra goH padamanyasyeyattAM paricchettumupAdIyamAnaM pramANaM bhavati, anyatra gopadam, agoSpadaM sevArahite, na10 vidyate goH padaM yeSu tAnyagoSpadAnyaraNyAni, agoSpadeSvaraNyeSu vizvAsamupajagmivAn nanu goSpadapratiSedhAdagoSpadamiti sidhyati, satyam, kiM tu yatra gavAM prasaGgo na tAbhiH sevitastatraiva syAt / yathA yatra zuklaguNaprasaGgaH sa evAzukla iti bhavati, naatmaakaashaadi| yatra tu gavAmatyantAsaMbhavastatra na syAt, tatrApi yathA syAdityevamarthaM nipAtanam / na vidyate goH padaM yatreti15 tripadabahuvrIhivivakSAyAM rUpAntaranivRttyartham ca bahuvacanamAkRtigaNArtham, tenAvovacaparovarAdayo'pi draSTavyAH / / 48 / / nyA0 s0--vrcskaa0| 'yuvarNa' [5. 3. 28.] ityali avaskaraH / kutsitA tumbururityatra bAhulakAt strItvam / Aspadamiti prApadyate prApyate sadbhiH vrssaaditvaadl| maskara iti 'pannAmni ghaH [5.3. 130.] bAhalakAcca samAso20 'nAma nAmnA' [3. 1. 18.] ityanena 'pRSodarA' [3. 2. 155.] iti mAGo hrasvaH, ku ISat tIraM kAstIraM 'alpe' [3. 2. 136.] kAdeza: / kAraskaro'yaM Tapratyaye'ci vA kiSkindhAzabdo'pratyaye / 'zIrIbhUdUmUghRpAdhAg' 221 (uNAdi) ityAdinA auraNAdike kta vA cittam / aparatra 'zravAdibhyaH' [5. 3. 62.] iti tau, anye tu prAyaNaM prAya iti ko'rthaH ? paralokagamanaM bhojanatyAgo vA praayH| tasya cittaM prAyacittaM / gavAM padaM25 goSpadaM tasya pUraNaM 'vRSTimAne' [ 5. 4. 57. ] iti Nam / goSpadamAtramiti goSpadaM mAnamasya syAt 'dvigoH saMzaye ca' [ 7. 1. 144. ] itya'dhikAre 'mAtraTa' [7. 1. 155.1 iti mAtraT / rUpAntaranivRtyarthamiti agopadamiti rUpasyetyarthaH / gRhNAtIti vA 'jvalAdidunI' iti graahH| maskarIti NinyArAdeze ubhayatrApi hrsvH| prAcovaca
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 46.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 567 parovarAdayo'pIti AzcatIti avAJcatIti AGa ca avAGa ca 'cavargadaSahaH' [7.3.68.] at Acovacamiti nipAtyam, parazcA'varazca parAGa ca pravarAGa ca iti vA parovaram / / 3. 2 48 // parataH strI puvat stryekArthe'nUG // 3. 2. 46 // parato vizeSyavazAdyaH zabdaH strIliGgaH sa striyAM vartamAne ekArthe 5 tulyAdhikaraNe uttarapade pare puMvadbhavati 'anUGa' na ceduGanto bhavati / darzanIyA bhAryA yasya sa darzanIyabhAryaH, evaM paTubhAryaH, kalyANabhAryaH, zobhanabhAryaH, prasUtabhAryaH, prajAtabhAryaH, enI bhAryA yasya sa etabhAryaH, evaM zyetabhAryaH, yuvatirjAyAsya yuvajAniH, kalyANI cAsau paJcamI ca kalyANapaJcamI, paTvI ca mRdvI ca paTvImRdayau, te bhArye asya paTvImRdubhAryaH, atra dvadvapadAnAM 10 parasparArthasaMkramAt dvayarthasya mRduzabdasya dvayarthena bhAryAzabdena sAmAnAdhikaraNyamiti puMvadbhAvaH, pUrvasya tu vyavadhAnAnna bhavati / parata iti kim ? druNIbhAryaH, varaTAbhAryaH, vaDavAbhAryaH, atra puMvadbhAve arthataH pratyAsannAH kUrmahaMsAzvazabdAH prApnuyuH droNIbhAryaH, kuTIbhAryaH, pAtrIbhAryaH,-atra puMvadbhAve zabdataH pratyAsannA droNakuTapAtrazabdAH prApnuyuH / 15 strIti kim ? grAmaNi kulaM dRSTirasya grAmariNadRSTiH, khalapudRSTiH / stryekArthe iti kim ? kalyANyAH vastram, kalyANIvastram / strIgrahaNaM kim ? kalyANI pradhAnameSAM kalyANIpradhAnAH, gRhiNInetrAH / ekArtha iti kim ? kalyANyAH mAtA kalyANImAtA, drshniiyaamaataa| anUGiti kim ? brahmabandhUbhAryaH, karabhorUbhAryaH / anUGiti prasajjyapratiSedhAt iDaviDo'patyaM20 strI aJ tasya lup, iDaviD sA cAsau bhAryA ca aiDaviDabhAryetyAdiSu uttareNa puMvadbhAvaH / paryudAse hi UGsadRzapratyayAntasyaiva puMvadbhAvaH syAditi / / 46 / / nyA0 sa0--parataH strii0| striyAmekArthaM strI ca tat ekArthaM ceti vA stryekArthaM tasmin / atra puMvaddhAve arthata iti druNI ityAdInAM trayANAmAviSTaliGgAnAM25 puliGga prayogAdarzanAt kiMrUpaH puvadbhAvaH syaadityaashngkaa| nanu druNazabdasya vRzcikavAcakasya puMstvamapi dRzyate tatkathaM nityastrItvam ? satyaM, na tat vaiyAkaraNa
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 50.] sammataM api tvabhidhAnakArANAmeva / zabdataH pratyAsannA iti na tvarthata ityarthaH / nanu / kuTapAtrazabdAvanyaliGgAvapi stastat kathamAviSTaliGgatvam ? satyaM, kuTazabdo gehe pAtrazabdastu bhAjane vartamAnaH strIliGga eva kaizciduktastadabhiprAyAzrayaNenedamucyate / anaGiti kimiti / nanvanUGiti niSedho'tra sUtre kimucyate 'nApriyAdau' [3. 2. 53.] ityAdau prakramAyAte pratiSedhAdhikAre eva tu yuktaH ? satyaM, yadyatraitaM na kuryAt kiMtu 5 niSedhAdhikAre UGiti sUtrAntaraM vidadhyAt tato yathA nApriyAdInAM niSedhAnAM 'puvat karmadhAraye' [ 3. 2. 57.] iti pratiprasava uktastathA'syApi sa bAdhaka: syAt sa mA bhUdityevamartham / uttareNa puMvadbhAva iti / 'puvat karmadhAraye' [ 3. 2. 57. ] ityanenetyartho na tvanena 'svAGgAd GIrjAtizca' [ 3. 2. 56. ] iti niSedhAt / / 3. 2. 46 / / kya mAnipittaddhite // 3. 2. 50 // 10 kyaGi pratyaye mAnini zabde cottarapade piti taddhite ca pratyaye pare parataH strIliGgazabdo'naG puNvdbhvti| kyaG-zyenIvAcarati zyetAyate, mAnindarzanIyAM manyate darzanIyamAnI ayamasyAH, darzanIyamAninIyamasyAH, mAningrahaNamastyuttarapadArtham asamAnAdhikaraNArthaM ca, darzanIyAmAtmAnaM manyate darzanIyamAninIti tu sAmAnAdhikaraNye pUrveNaiva bhavati, pittaddhita thyap-ajAya15 hitam ajathyaM yUtham, pittithaT bahvInAM pUraNI bahutithI, pacaraT-bhUtapUrvA paTvI paTucarI, pittas-bahvIbhyo bahutaH, trapa-bahvISu bhutr| prazasbahvIbhyo dehi-bahuzo dehi, alpAbhyo dehi alpazo dehi, pAzapa-nindyA darzanIyA darzanIyapAzA, tamap-iyamAsAmatizayena pakvA pakvatamA, tarapiyamanayoratizayena pakvA, pakvatarA, rUpap prazastA darzanIyA darzanIyarUpA,20 kalpap-ISadasamAptA darzanIyA-darzanIyakalpA, dezyap-evaM darzanIyadezyA, kaphrasvA darzanIyA darzanIyakA, kutsitA darad-dAradikA, kathaM paTvikA ? mRdvikA ? 'DyAdIdUtaH ke' [2. 4. 103. ] ityatra DIgrahaNaM puMvadbhAvabAdhanArthamityuktam, tenAtra hrasvo bhavati / pidgrahaNaM kim ? paTvIrUpyam, pavImayam, tanvIM tanvI khanati tanvIzaH khanati, 'saMkhyaikArthA-25 dvIpsAyAM zas' [7. 2. 157.] iti zas / taddhita iti kim ? paTvISu, bahvISu, kumArIvAcarati kvip-kumArayati, kumArIyateH kvip kumArI bAhmaNaH / paJcabhirgAbhiH gAAyaNIbhirvA krItaH-paJcagargaH, dazagargaH,
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 51.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 566 atrekaNaH 'anAmnyadviH plup' [6. 4. 147.] iti plupaH, pittvAtpuMstvam, tato 'yozyA' [6. 1. 126.] ityAdinA yatroH lup bhavati / gatagatetyatrApi plupcAdAvekasya syAderityanuvartamAne 'AbAdhe' [7. 4. 85.] iti dvirvacane AdeH syAdelRpaH, pittvAtpuMstvam / / 50 / / nyA0 s0-kyngmaani0| prajabhyamiti atra 'svAGgAd DIrjAtizca' 5 [ 3. 2. 56. ] iti niSedhe'pi pitkaraNAt puvadbhAvaH / darzanIyakA atrA'saMdehArthamikAro na kRtaH, tathAhi kimatra puvadbhAve sati 'asyAyattatkSipakAdInAm' [2.4.111.] ityanena ikaarH| yadvA'kRte'pi puMvadbhAve 'svajJAjabhastrA' [ 2. 4. 108. ] ityanenApa eva sthAne iti puvadbhAvAbhAvayorna vizeSapratItiH syAt / dAradiketi daradAM rAjJI 'purumagadha' [ 6. 1. 116. ] ityaN / yadA tvapatyArthe'Na tadA 'svAGgAd GI'10 [ 3. 2. 56. ] iti gotraM caraNaiH saheti jAtitve puvadbhAvapratiSedhaH syAt / athedRze vAkye kRte'Na na prApnoti yato rAjya'bhidheye uktaH / atra tu strItvaviziSTo'stIti na prApnoti ? ucyate, nAmagrahaNe liGgaviziSTasyA'pIti bhaviSyati / / 3. 2. 50 / / jAtizca Nitaddhitayasvare // 3. 2. 51 // anyA parataH strI jAtizca Nipratyaye yakArAdau svarAdau ca taddhite15 viSayabhUte utpatsyamAne tadvivakSAyAmeva puMvadbhavati, anUG / Ni, paTvImAcaSTe, paTayati, laghayati, evametayati, zyetayati / taddhitayaH, enyAM sAdhuH etyaH, evaM zyetyaH, enyAH bhAvaH aityam, evaM zyaityam, lauhityam / taddhitasvara, bhavatyA idaM bhAvatkam, bhavadIyam, iyamAsAmatizayena paTavI paTiSThA, paTIyasI / jAti,-taddhitaya-darado'patyaM strI aNa, lup-darat tasyAM sAdhuH dAradyaH, evam20 auzijyaH, puMvadbhAvAdaNo lup nivartate / taddhitasvare,-gAryAyaNyAH kutsitamapatyaM, gArgyaH, gArgikaH, hastinInAM samUho hAstikam / jAtigrahaNaM jAtilakSaNapratiSedhanivRttyartham, sati tasmin cakAro'nyArthaH-jAtiH parataH strI anyA ca parataH strI puMvadbhavatItyarthaH, prakRte hi cakAre jAtereva puMvadbhAvaH syAt / taddhiteti kim ? hastinImicchati hastinIyati, hastinyaH, enIyati,25 enyaH / kathaM yauvatam ? bhikSAdau yuvatIti strIliGgapAThAt kauNDinya iti tu 'kauNDinyAgastyayoH'-[6. 1. 127.] iti nirdezena puMvadbhAvasyAnityatvAt, ata eva ca mAnAyya ityatrApi na bhavati / sApatna ityapi 'sapatnyAdau'
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 ] bRhaddvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 52. ] [ 2.4.50 ] iti sUtre sapatnIti samudAyanipAtanAt, ata eva sapatnIbhArya ityatrApi na bhavati, sapatnasyAyaM sApatna iti vA bhaviSyati / taddhitasvara iti viSayasaptamyAzrayaNaM kim ? paTTTyAH bhAvaH-pATavam, atra pratyayotpatteH pUrvameva puMvadbhAve laghvAditvAt 'yvRvararNAllaghvAde:' [ 7. 1. 66.] ityaN bhavati / parasaptamIsamAzrayaNe tu paTvIzabdasya laghvAditvAbhAvAttatto'N s na syAditi / yasvara iti kim ? paTTTyA Agatam paTvIrUpyam paTvImayam / / 51 / / nyA0 sa0 -- jAtizca riga0 / paTayatIti Niji puMvadbhAve 'nAmino'ka lihale H ' [ 4. 3. 51. ] iti vRddhau antyasvarAdilope / yadyatra vRddhimakRtvaiva ukArasyaiva lopaM vidadhyAt tato'pIpaTadityAdau samAnalopitvAditvaM na syAt / aizyamiti 'varNadRDhAdibhyaH ' 10 [ 7. 1.56 ] TyaN / auzijya iti vazak0 vaSTi nyAyaM vaze: kit ij 'vazerayaGi' [ 4. 1. 83] yvRt uzijo'patyaM 'puruSamagadha' [ 6. 1. 116. ] ityaNa 'dreraJa' [ 6. 1. 123. ] lopaH uziji sAdhuH / gArgya ityAdi 'vRddhastriyAH kSepe NekaraNa ' [ 6. 1. 87. ] tataH puMvattve ' taddhitayasvare'nAdi' [ 2.4.62. ] iti yalopaH / puMvadbhAvasyAnityatvAditi gargAditvAd yatri puMvadbhAve tu 'no'padasya' [ 7. 4. 61. ]15 ityantyasvarAdilope kauNDaya iti syAt / ata eva ceti zranityatvAdevetyarthaH, manorbhAryA 'manorau ca vA' [ 2.4. 61. ] GI aizva / manAyyA apatyaM 'gargAderyaJ' [ 6.1.42. ] mAnAyyaH / sapatnyA apatyaM 'zivAderaNa' [ 6. 1. 60. ] sApannaH / nanu manAyIzabdasya gargAdipAThAt svayameva na bhaviSyati / yathA yauvatamityatra bhikSAdipAThAt strIliGgasya yuvatizabdasya puMvadbhAvo na bhavati evamatrA'pi ? ucyate, gargAdigaNe'Ne- 20 prAptAvasya pATha iti tatrApyuktaM tatazca puMvadbhAvaH prApnoti sa mA bhUditi kauNDinyanirdezAt puMvadbhAvo na bhavatItyuktam / sapatnasyAyamiti sapatnazabdazca sapatnyAstulyaH 'aH sapatnyAH' [ 7. 1. 110 ] Na praNAdiko vA / pATavamiti atra hyaviSaye puMvadbhAvastato' / / 3. 2. 51 / / eyenAyI // / 3. 2. 52 / / agnAyyA taddhite pratyaye pare agnAyyeva parataH strI puMvadbhavati / apatyam AgneyaH, agnAyI devatA'sya prAgneyaH, -sthAlIpAkaH / pUrveNa siddhe niyamArthaM vacanam - tena zyaineyaH, rauhiNeyaH - atra pUrveNApi puMvadbhAvo na bhavati / / 52 / / 25
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 53.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 571 nyA0 s0--eye'gnaayii| Agneya iti 'kalpagnereyaNa' [ 6. 1. 17. ] / zyaneyeti 'dvisvarAdanadyAH' rauhiNeyeti 'DyAptyUGa:' [ 6. 1. 70.] iti eyaNa / niyamArthamiti viparItaniyamastu na bhavati pratiSedhAdhikAre'gnyAyyaneye ityakaraNAt / atraiva vA Agneya ityanipAtanAt / viparItaniyame hi agnAyyai hitaH 'tasmai hite' [7.1.35. ] itIye 'jAtizca' [3. 2.51.] ityanenA'pi pUvat na syAt / 5 tatazcAgnAyIya iti syAt / sthite tva'gnIya ityeva bhavati / / 3. 2. 52 // nApriyAdau // 3. 2. 53 // pUraNyappratyayAnte stryekArthe uttarapade priyAdau ca pare parataH strI puMvanna bhavati / ap-kalyANI paJcamI prAsAM kalyANIpaJcamA rAtrayaH, evaM kalyANIdazamAH,-pUraNyabantasya grahaNAt iha puMvadbhAvo bhavatyeva, baha vya10 Rco yasya sa baha vRcshcrnnH| priyAdi,-kalyANI priyA asya kalyANIpriyaH, evaM bhavyApriyaH, bhavyAmanojJaH, priyAkalyANIkaH, priyAsubhagaH, kalyANIdurbhagaH, kalyANIsvaH, priyAkSAntaH, darzanIyAkAntaH, priyAvAmanaH, darzanIyAsamaH, priyAsacivaH, priyAcapalaH, priyAbAlaH, kalyANItanayaH, kalyANIduhitRkaH, kalyANIbhaktiH, giritanayA bhaktirasya giritanayAbhaktiH / 15 kathaM dRDhabhaktiH sthirabhaktiH zobhanabhaktiH paripUrNabhaktirityAdi ? dRDhaM bhaktirasyetyevam astrIpUrvapadasya vivakSitatvAt / appriyAdAviti kim ? kalyANI paJcamI asmin kalyANapaJcamIkaH pakSaH, kalyANapramANI yeSAM te kalyANIpramANAH / priyA, manojJA, kalyANI, subhagA, durbhagA, svA, kSAntA, kAntA, vAmanA, samA, sacivA, capalA, bAlA, tanayA, duhitu, bhakti iti priyAdiH 120 vAmetyapyanye-priyavAmaH / / 53 / / nyA0 s0--naapriyaa0| pUraNyapapratyayAnta iti / priyAdeH svarAntasyAbantasya uttarapadatvaM tatsAhacaryAdappratyayo'pi svarAntAdeva vihito gRhyate sa ca pUraNIpratyayAntAdeva saMbhavati / yadvA abiti 'pUraNIbhyastatprAdhAnye'p' [ 7. 3. 130. ] iti sUtrazruto gRhyate ntv'dhikaaraanumitH| zrutAnumitayoH zrautasyaiva grhnnaat| priyAkSAnta iti25 kSamate 'putapitta' 204 (uNAdi) iti nipAtyate, kSAntirasyA asti / abhrAdibhyo'pratyayo vaa| kte tu 'ktAH' [ 3. 1. 151. ] iti bahutvanirdezAt priya iti vikalpaM bAdhitvA nityameva prAk syAt, evaM kaanto'pi| giritanayAbhaktirityatra karmariNa ktiH / bhajyate sevyate'sau, giritanayA bhaktiH sevyA yasya / astrIpUrvapadasyeti nanu cAtra bhakto
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite _[pA0 2. sU0 54.] striyAM vizeSyAyAM guNavacanAnAmAzrayato liGgavacanAnIti dRDhAdibhi: strIliGgarbhAvyam ? / satyaM, dRDhAdizabdo'trA'dADhAdinivRttiparaH pryujyte| tatra cAdADharyAdinivRttiparAyAM nodanAyAM liGgavizeSopAdAnasyAnupakAritvAd bhakta : strItvavivakSAmantareNA'pi dADharyAdimAtravivakSayApyadADharyAdinivRtteH siddhatvAt strItvamatra na vivakSitamityautsargika napuMsakatvameva bhavati / kalyANI bhaktirityAdau tUttarapadasamAnAdhikaraNyAbhivyaktyarthaM 5 pUrvapade strItvamucyate / vivakSAdvayasaMbhave hi yathAkAmaM prayogo bhavatIti samAdhAnArthaH / / 3. 2.53 // taddhitAkakopAntyapUraNyAkhyAH // 3. 2. 54 / / taddhitapratyayasyAkapratyayasya ca yaH kaH sa upAntyo yAsAM tAstaddhitAkakopAntyAH, pUraNIpratyayAntA, AkhyAH saMjJAsta pAzca parataH striyaH puMvanna 10 bhavanti / taddhita-madrikAbhAryaH, vRjikAbhAryaH, lAkSikIbhAryaH lAkSikIbRhatikaH, lAkSikIdezyA, raucanikIcarI, madrikAyate, vRjikAmAninI / aka:-kArikAbhAryaH,hArikAbhAryaH, vilepikAyAdharmya-vailepikam, prAnulepikam, kArikAkalpA, pAcikArUpA, kArikAyate, paacikaamaaninii| pUraNIdvitIyAbhAryaH, paJcamIbhAryaH, dvitIyAkalpA, paJcamIdezyA, paJcamIyate,15 sssstthiimaaninii| AkhyA-dattAbhAryaH, guptAbhAryaH, dattArUpA, guptApAzA, guptaamaaninii| kasya taddhitAkavizeSaNaM kim ? pAkabhAryaH, mUkabhAryaH, jalpAkabhAryaH, kaamukklpaa| jAgarUkarUpA, luNTAkAyate, kuTTAkAyate, kuTTAkamAninI / / 54 / / nyA0 s0--tddhitaa0| taddhitazcAkazca taddhitAko taddhitAkayoH kaH sa20 upAntyo yeSAM parataH strIrUpANAM zabdAnAmiti kRtyam / vRttyabhiprAyeNa tu yAsAmiti kRte hrasvatvaM na syAt / atra Dyantebhyo rUpapkalpapau nodAhriyete, tayoH paratvAt 'DyaH' [ 3. 2. 64. ] ityanena hrasvatvaM bhavati / evamuttarayorapi sUtrayordraSTavyam / vailepikam ityatra 'RnnarAde0' [6. 4. 51. ] evamagratane'pi / kArikAkalpa iti bAdhante svArthikAH kvacidityAp na / nanu dattAgutAzabdau saMjJAzabdatvAt svataH strIliGgau25 tatkathamanena niSedhaH ? satyaM, etau saMjJAyAmapi vartamAnau dAnagopanakriyAsaMbandhAt sarveSvapyartheSu strIpunnapusakeSu vartate ityatra strIvivakSaNAt parataH strIliGgatA / / 3.2.54 / /
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 55-56.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 573 taddhitaH svaravRdidhaheturaraktavikAre // 3. 2. 55 / / svarasthAnAyA vRddhoM hetustaddhito raktAdvikArAccAnyatrArthe vihitastadantaH parataH strIliGgaH puMvanna bhavati / mAthurIbhAryaH srogghnIbhAryaH, vaidizIbhAryaH, vaidarbhIbhAryaH, sautaMgamIbhAryaH kArtavI-bhAryaH mAthurIdezyA, nAdeyIcarI, sautaMgamIyate, vaidarbhImAninI, srogghniimaaninii| taddhita iti kim ? 5 kumbhakArI bhAryA asya sa kumbhakArabhAryaH, evaM kANDalAvabhAryaH / vRddhiheturiti kim ? ardhaprasthe bhavA ardhaprasthA,-ardhaprasthA bhAryA yasya saH ardhaprasthabhAryaH, shobhntrbhaaryH,| madhyamabhAryaH, svareti kim ? vaiyAkaraNabhAryaH / anye tu vRddhimAtrahetoNitastaddhitasya puMvatpratiSedhamicchanti, tanmate vaiyAkaraNIbhAryaH / araktavikAre iti kim ? kaSAyeNa raktA kASAyI sA bRhatikAsya kASAya-10 bRhatikaH, evaM mAJjiSThabRhatikaH, lohasya vikAro lauhI sA ISAsya lauheSaH, evaM khAdireSaH / / 55 / / nyA0 sa0--taddhitaH svr0| vaidizobhArya iti / vidizAyAM bhavA jAtA vaa| sautaGgamIbhArya iti sutaMgamasyApatyaM strI RSyaNa , tato GIpratyayaH sutaMgamAderi nAnIyate 'deze nAmni' [2.3.70.] iti bhaNanAt, yato'sau sautaMgamIti kasyAzcit saMjJA sA15 bhAryA'syeti / kArtavIryobhArya iti kRtaM vIryamanena tasyApatyaM strI RSyaN / ardhaprastheti 'arddhAt parimANasya' [ 7. 4. 20. ] ityatrA'kArasya vRddhividhau varjanAt Adyasya ca vAvacanAdatra vRddhybhaavH| anye tviti tena vaiyAkaraNIbhArya ityatra svarasthAnavRddhyabhAve'pi puvanniSedhaH, na hyatrakAraH svrsthaanii| ISatIti 'nAmyupAntya' [ 5. 1. 54. ] iti ke ISA / / 3. 2. 55 // 20 svAnAnkIrjAtizcAmAnini // 3. 2. 56 // svAGgAdyo vihito GIstadanto jAtivAcI ca yaH zabdaH parataH strI sa puMvanna bhavati, amAnini mAninzabdazcetparo na bhavati / dIrghakezIbhAryaH, candramukhIbhAryaH, kalakaNThIdezyA, tanugAtrIcarI, candramukhIyate / jAtikaThIbhAryaH, baha vRcIbhAryaH, kaThIdezyA, baha vRcocarI, zUdrAbhAryaH, kSatriyAbhAryaH,25 zUdrApAzA, kSatriyAdezyA /
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU 57 ] AkRtigraharaNA jAtiH, atriliGgA ca yAnvitA / AjanmanAzamarthAnAM sAmAnyamapare viduH / / 1 / / atra prathamajAtilakSaNAnusAreNa kumArIbhAryaH, kizorIbhArya iti bhavati, dvitIyajAtilakSaNAnusAreNa kumArabhAryaH, kizorabhArya iti bhavati, na hi kumAratvAdi utpatteH prabhRtyAvinAzamanuvartate / svAGgAditi kim ? paTubhAryaH / GIriti kim ? sakezabhAryaH / zramAninIti kim ? dIrghakezamAninI, kaThamAninI -- asamAsanirdezaH sukhArthaH / / 56 / / 5 nyA0 sa0-- svAGAnGI0 / zUdreti zIyate varjayati SaT karmANIti zUdraH 'zaderUcca' 394 ( uNAdi) pUrvatra jAtilakSaNe ukta'pi pratraivaMvidhA jAtigrahyati vaicitryArthamAha- zrAkRtigrahaNeti tatazca prAkRtigraharaNA jAtiriti prathamA jAtiH / anayA 10 ca kumArIbhAryaH kizorIbhArya iti siddham / atriliGgA ca yAnvitA zrAjanmanAzama nAmiti dvitIyA, kecittu zrAjanmanAzamarthAnAmanvitA iti prAkRtigraharaNA jAtirityasya vizeSaNaM kurvanti tanmatAbhiprAyeNa kumArabhAryaH kizorabhArya ityeva bhavati / na hi kumAratvAdi utpatteH prabhRti prAvinAzama'nuvarttate / / 3. 2. 56 / / puMvatkarmadhAraye // 3. 2. 57 / / parataH stryanUG karmadhAraye samAse stryekArthe uttarapade pare puMvadbhavati, pratiSedhanivRttyarthaM prArambhaH / nApriyAdau [ 3. 2. 53 ] ityuktaM tatrApi bhavati, kalyANI cAsau priyA ca kalyANapriyA, evaM kalyANamanojJA, 'taddhitAkakopAntyapUraNyAkhyA:' [ 3. 2. 54. ] ityuktaM tatrApi bhavati, - madrikA cAsau bhAryA ca madrakabhAryA, lAkSikabRhatikA, pAcakavRndArikA, kAraka - 20 vRndArikA, paJcamavRndArikA, SaSThavRndArikA, dattavRndArikA, guptavRndArikA, 'taddhitaH svaravRddhihetura raktavikAre' [3. 2. 55. ] ityuktaM tatrApi bhavati, mAthurI cAsau vRndArikA ca mAthuravRndArikA, sraughnavRndArikA, 'svAGgAnGIjatizcAmAnini' [ 3. 2. 56 ] ityuktaM tatrApi bhavati, -- candramukhI cAsau vRndArikA ca candramukhavRndArikA, dIrghakezavRndArikA, kaThavRndArikA, baha vRca - 25 vRndArikA, vataNDasyApatyaM vAtaNDyaH, strI cet vataNDI, sA cAsau vRndArikA ca vAtaNDyavRndArikA, gargasyApatyaM gArgyaH strI cet gArgI, sA cAsau 15
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 575 vRndArikA ca gArgyavRndArikA, -kapotapAka eva kApotapAkyaH strI cet, kApotapAkA, sA cAsau vRndArikA - ca kApotapAkyavRndArikA, kuJjasyApatyaM kauJjAyanyaH strI cet kauJjAyanI, sA cAsau vRndArikA ca-- kauJjAyanyavRndArikA, aGgasyApatyAni zraGgAH, striyazcedAGgayaH, tAzca tA vRndArikAzca aGgavRndArikAH, evaM gargavRndArikAH / iDaviD, pRth, darad, uzij ete 5 janapadazabdAH kSattriyavAcinaH ebhyo'patyapratyayasya striyAM lupi, iDaviT cAsau vRndArikA cetyAdivigrahe-- aiDaviDavRndArikA, pArthavRndArikA, dAradavRndArikA, zijavRndArikA iti bhavati / parataH strItyeva ? khaTvAvRndArikA, anUGityeva ? brahmabandhUvRndArikA / / 57 / / [pA0 2. sU0 58. ] nyA0 sa0 -- puMvat karmma0 / puMvat grahaNaM kimarthaM yato na karmmadhAraye iti 10 kriyate tataH karmmadhAraye puvanna na bhavati api tu bhavatyeva pAzcAtyasUtrAt natriti varttate ? ucyate, uttarArthaM kRtam / lAkSikabRhatikA iti praraktavikAra ityanayA'pi vyAvRttyA siddhamidaM tatkathamatra darzitam ? ucyate, yadi 'taddhitaH svaravRddhi' [ 3. 2.55 ] iti niSedhaH kriyate tadAnIM siddhyati vyAvRttyA / yadA tu taddhitAkakopAntyeti niSedhaH prApnoti tadA'nenApi puvanna syAditi darzitam / sarvatra jAtilakSaNaGIbAghako vRndArikAzabde 15 ajAditvAdAp / 'dvyeSasUta putra vRndArakasya' [ 2.4. 106.] iti vikalpena itvaM bhavati / kApotapAkA iti kapotaM pacati praNa / atrANalakSaNaM jAtinimittaM vA GIpratyayaM bAdhitvA 'ajAdeH' [2. 4. 16. ] ityAp / / 3. 2. 57 / / riti // 3.2.58 // parataH stryanUG riti pratyaye jAtIye dezIye ca puMvadbhavati / paTvI 20 prakAro'syAH paTujAtIyA, ISadaparisamAptA paTvI paTudezIyA, madrakajAtIyA, madrakadezIyA, pAcakajAtIyA, pAcakadezIyA, paJcamajAtIyA, SaSThadezIyA, dattajAtIyA, guptadezIyA, mAthurajAtIyA, sraugghnadezIyA, dArghakezajAtIyA, candramukhadezIyA, kaThajAtIyA, baha, vRcadezIyA, vAtaNDyajAtIyA, gArgyadezIyA, kApotapAkyajAtIyA, kauJjAyanyadezIyA, aGgajAtIyA, gargadezIyA, aiDaviDa - 25 jAtIyA, pArthadezIyA, dAradajAtIyA, prazijadezIyA, parataH strItyeva ? kuTIjAtIyA, druNIdezIyA / anUGityeva ? karabhorUjAtIyA, madrabAhU dezIyA / / 58 / /
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 56.] nyA0 s0-riti0| nanu rAnubandhA ye pratyayAH te pAnubandhAH kriyantAM tatazca 'kyaGa mAni0' [ 3. 2. 50. ] iti puvadbhAvasiddhau ritIti sUtraM na kAryam ? satyaM, yadi pAnubandhAH kriyante tadA mAthurI prakAro'syA iti kRte 'taddhitaH svara' [3. 2. 55.] iti niSedhaH prApnoti tadbAdhanArthaM vidhiiyte| apraaptpraapnnaartho'ymaarmbhH| nanu madrakajAtIyA ityAdiSu 'taddhitAkakopAntya' [ 3. 2. 54. ] ityAdibhiH 5 kathaM puvaniSedho na bhavati ? ucyate, sarvabAdhanArthaM caitat vacanamanyathA kyaGa mAniritpittaddhite ityekameva yogaM kuryAt / / 3. 2. 58 / / tvate guNaH // 3. 2. 56 // parataH stryanUG guNavacanaH zabdastvata ityetayoH pratyayayoH parayoH pumAn bhavati / pavyAH bhAvaH paTutvam, paTutA, enyAH bhAvaH etatvam, etatA,10 zyenyAH bhAvaH-zyetatvam, shyettaa| tvata iti kim ? paTvIrUpyam, paTvImayam / guNa iti kim ? kaThItvam, kaThItA, dattAtvam, dattAtA, kItvam, kiitaa| kecittu jAtisaMjJAjitasya vizeSaNamAtrasya puMvadbhAvamicchanti,pAcikAyAH bhAvaH-pAcakatvaM, pAcakatA, madrikAyAH bhAvaH-madrakatvam, madrakatA, AnukUlikyAH bhAva prAnukUlikatvam, prAnukUlikatA, pAkSikyAH-AkSikatvam,15 AkSikatA, dvitIyAyAH dvitIyatvam, dvitIyatA, paJcamyAH paJcamatvam, paJcamatA, mAthuryA:-mAthuratvam mAthuratA, srogghnyAH -srogghnatvam, srognatA, candramukhyA:-candramukhatvam, candramukhatA, sukezyAH -sukezatvaM, sukezatA / sainyAH zriyAmanupabhoganirarthakatva-mithyApavAdamamRjan vananimnagAnAm / sasnuH payaH papuranenijuramvarANi, jakSurbisandhRtavikAzibisaprasUnAH / / 1 / / 20 tadavitathamavAdIryanmama tvaM priyeti priyajanaparibhuktaM yadukalaM dadhAnaH / tadadhivasati mA gAHkAminAM maNDanazrIvra jati hi saphalatvaM vllbhaaloknen||2|| tathA-rasavatyA dhUmavattvam, bhuvastRNavattvam zAlAyA daNDitvamityAdau / / 56 / / nyA0 sa0-svate gurgH| anukUlaM vartate 'taM pratyanoloma' [7. 4. 28. 25 iti ikaN / atra yathA 'bhAve tvatala' [7. 1. 55.] iti vihitastal gRhyate tathA 'devAttala'
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 60-61.] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 577 [ 7. 2. 162. ] ityapi / tena deva eva devatetivat nAmagrahaNe iti nyAyAd devIzabdAdapi tali devateti siddham / aizvaryarUpaguNAbhidhAyakatvAd devIzabdo'pi guNavacanaH / jAtivAcitve tu devyeva devItA devyA bhAvo devItvaM devIteti bhavati / guraNa iti guNadvAreNa guNini varttamAno guNavacano gRhyate / guNamAtravRtterastrIliGgatvAt pubhAvAprAptiriti kaThatvamiti nanu kaThotvamiti guraNa iti vyAvRttau kathaM darzitaM yato'tra 5 guNa ityasatyapi jAte pubhAvapratiSedhAdeva na bhaviSyati ? naivaM, sarvApavAdatvAdasya / kiMca kartrItvaM kartrItA ityAdikriyAzabdArthaM guNagrahaNaM karttavyameva tasmiMzca sati jAtAvapi pratyudAhriyate / kecitrivati tanmatasaMgrahArthaM guNo vizeSaraNamityapi vyAkhyeyam / / 3. 2. 56 // cvau kvacit // 3. 2. 60 // parata: strI anUG cvau puMvadbhavati kvacillakSyAnurodhena / mahatI mahatI bhUtA madbhUtA kanyA, evaM bRhatkRtA kvacidgrahaNAdagomatI gomatIbhUtA gomatIbhUtetyAdau na syAdeva, paTvIbhUtA paTUbhUtA, mRdrIkRtA mRdUkRtetyAdau vikalpaH / mahatIbhUtetyapi kecit / / 60 / / 10 sarvAdayoHsyAdau // / 3. 2. 61 // sarvAdirgaNaH parataH strI puMvat bhavati, 'asyAdau' syAdizcettataH paro na bhavati / sarvAsAM striyaH sarvastriyaH bhavatyAH putraH bhavatputraH, ekasyAH kSIramekakSIram, ekasyA AgatamekarUpyam, ekamayam, tayA prakRtyA - tathA, evaM yathA, tasyAM velAyAM tadA, evaM yadA kadA sarvadA, anyadA tarhi, yahi, kahi, sarvAmicchati, sarvakAmyati, bhavatkAmyati, ekakAmyati, paratvAtpratiSedha - 20 viSaye'pi bhavati, sarvA priyA'sya sarvapriyaH, evaM sarvamanojJaH, sarvikA bhAryA'sya sarvakabhAryaH, evaM vizvakabhAryaH / sarvAdaya iti kim ? kanyApuram, kumArInivAsaH / asyAdAviti kim ? sarvasyai, dakSiNapUrvasyai, uttarapUrvasyai / bahuvacanaM vyAptyartham tena bhUtapUrva sarvAderapi bhavati, dakSiNottarapUrvANAm iyAdi / / 61 / / nyA0 sa0 -- sarvAdayo0 / tayA prakRtyeti strItvavyaktyarthamidaM vAkyaM tena prakAreNeti vaktavye / atha cAtra puMvadbhAvaH kimarthaH samajani ? ucyate, atra puMvadbhAve sati 15 25
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghumyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 62-63.] striyAmAp na bhavati / evaM yathA tadetyAdi / paratvAditi kalyANIpriyetyAdau 'nApriyAdo' [ 3. 2. 53. ] ityAdipratiSedhaH sAvakAzaH / bhavatputra ityAdau tvayaM vidhiH sarvA priyAsya sarvvapriya ityAdau tUbhayaprAptau dvayoranyatra sAvakAzatve paratvAdanena puMraMbhAva ityarthaH / kanyApuramiti kanyAzabdo vyAkaraNe kanya iti pumAnapi prasiddha iti 'parata: strI' [ 3. 2. 46. ] iti / asyAdAviti kimiti na ca syAdyutpatteH prAgevAtra pubhAva: 5 kathaM na bhavatIti vAcyaM / zrasyAdAviti vacanAt / yataH paraH syAdiH prayujyate tasya puM bhAvo na bhavati / anyathA'syAdAvityasyAnarthakyaM syAt / prathottarapade pare ityanuvarttanAt sarvasyai dakSiNapUrva ityAdI nimittabhUtasyottarapadasyAbhAvAt puM bhAvo na bhaviSyati kima'syAdAvityanena ? satyaM, ata eva sarvasyai ityAdau nimittabhUtasyottarapadasyAbhAvAt pubhAvanivRttyarthAda'syAdAviti vacanAdatrottarapada iti nAstIti jJAyate / tena yathetyAdAvapi 10 pubhAvaH siddhaH / na ca asyAH putra ityAkroze SaSThyA pralupyuttarapade puraM bhAvaniSedhArthaMmasyAdAviti vAcyaM, atra vibhaktyA vyavadhAnAduttarapade sarvAdya'bhAvAt / etadarthatve ca GasaH pratiSedha eva karttavyaH syAnnAsyAdAviti / dakSiNottara pUrvAraNAmiti 'na sarvAdi: ' [1. 4. 12.] iti sarvAditvAbhAvaH / sarvasyai / dakSiNapUrvasyai ityuktaM tatazcAtra puMvadbhAvaH svayameva na bhaviSyati / sarvAdeGa spUrveti GasvidhAnAt, anyathA prAbantetvAbhAvAt sa15 na syAt ? ucyate, yadA sarvAzabdAda'gre bhyas tadApi puMvat mAbhUt ityasyAdigrahaNam / / 3. 2. 61 / / 578 ] mRgakSIrAdiSu vA // 3. 2. 62 // mRgakSIrAdisamAsazabdeSu parataH strIliGgamanekArthe'stryarthe cottarapade puMvadvA bhavati / mRgyAH kSIraM mRgakSIram - mRgIkSIram, evaM mRgapadam, mRgIpadam, 20 mRgazAvaH, mRgIzAvaH, kukkuTANDam, kukkuTacaNDam, mayUrANDam, mayUryaNDam, kAkANDa, kAkyaNDam, kAkazAvaH, kAkIzAvaH / puMstrIliGgapUrvapadabhedena samAsavivakSAyAM sUtrAnArambhe mRgakSIrAdayo na siddhyanti, mRgakSIrAdayaH prayogato'nusartavyAH / / 62 / / nyA0 sa0 - - mRgakSIrA0 / puMstrIliGga eti nanu mRgasya padaM mRgapadaM mRgyAH padaM 25 mRgIpadamiti kRte setsyati kimarthamidamityAzaGkA / mRgakSIrAdaya iti prAdizabdAt mayUrANDamityAdi / etacca mRgyAH kSIramiti kRte draSTavyam / / 3. 2. 62 / / dudittaratamarUpakalpabuvacelaDgotramatahate vA hrasvazca / / 3. 2. 63 // Rdidudicca parataH strIliGgazabdastarAdiSu pratyayeSu bruvAdiSu ca30
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 576 stryekArtheSuttarapadeSu hrasvA'ntaH puMvacca vA bhavati / tara, pacantitarA, pacattarA, pacantItarA, zreyasitarA, zreyastarA, zreyasItarA, viduSitarA, vidvattarA, vidussiitraa| tama, pacantitamA, pacattamA,pacantItamA, zreyasitamA zreyastamA,zreyasItamA, viduSitamA, bidvattamA, viduSItamA, rUpa, pacantirUpA, pacadra pA, pacantIrUpA, zreyasirUpA, zreyorUpA, zreyasIrUpA, viduSirUpA, vidvad pA, vidussiiruupaa| kalpa, 5 pacantikalpA, pacatkalpA, pacantIkalpA, viduSikalpA, vidvatkalpA, viduSIkalpA, bruva, pacantI cAsau bruvA ca pacantibruvA, pacabruvA, pacantIbruvA, zreyasibruvA, zreyobruvA, zreyasIbruvA, viduSibruvA, vidvabruvA, viduSIbruvA, celaT, TidvacanaM Gyartham- pacantI cAsau celI ca pacanticelI, pacaccelI, pacantIcelI, zreyasicelI, zreyazcelI, zreyasIcelI, viduSicelI, vidvaccelI, viduSIcelI, gotra,10 pacantI cAsau gotrA ca pacantigotrA, pacadgotrA, pacantIgotrA, zreyasigotrA, zreyogotrA, zreyasIgotrA, viduSigotrA, vidvadgotrA, viduSIgotrA, mata, pacantI cAsau matA ca pacantimatA, pacanmatA, pacantImatA, zreyasimatA, zreyomatA, zreyasImatA, viduSimatA, vidvanmatA, viduSImatA, hata, pacantI cAsau hatA ca pacantihatA, pacaddhatA, pacantIhatA,zreyasihatA, zreyohatA,zreyasIhatA, viduSihatA,15 vidvaddhatA, viduSIhatA, evaM sudatitaretyAdi bruvAdayaH kutsAzabdAH 'nindyaM kutsanaiH' [3. 1. 100.] iti ca samAsaH / Rdudiditi kim ? kumAritarA, kizoritarA, kishoritmaa| ekArtha ityeva ? pacantyA htaa-pcntiihtaa| viduSyA htaa-vidussiihtaa| tarAdiSviti kim ? pctpaashaa| vidvadvRndArikA / / 63 / / 20 nyA0 sa0--Rdudi0 / atra zreyas zabdAt kalpap nodAhriyate atamabAderiti vacanAt / pacantihateti hatazabdasya pApAditve'pi sUtratvAd bAhulakAd vA samAsaH / celeti 'cilat vasane' cilati guNAn iti 'lihAdibhyaH' [5. 1. 50 ] ityac / gotreti ahaM pacAmotyevaMrUpAM gAM vAcaM trAyata iti gotrA, 'pAto Da' [5. 1. 76.] iti ddH| mateti manyateH satyarthe 'jJAnecchA' [ 5. 2. 62. ] ityAdinA ktH| kumAritare-25 tyAdiSu 'DyaH' [3. 2. 64.] ityanena sUtreNa hrasvaH / / 3. 2. 63 / / DyaH // 3. 2.64 // yantasya parata: strIliGgasya tarAdiSu pratyayeSu bruvAdiSu cottarapadeSu
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 65-66.] ekArtheSa hrasvo'ntAdezo bhavati / gauritarA, gauritamA, nartakirUpA, kumAri- / kalpA, brAhmaNibruvA, gArgicelI, brAhmaNigotrA, gArgimatA, gaurihtaa| paratvAdyathAprAptaM vadbhAvaM bAdhate / Gaya iti kim ? madrikAtarA, kArikAtamA, dattArUpA, senAnIrUpA, graamnniiklpaa| parataH striyA ityeva ? badarItarA, AmalakItarA / ekArtha ityeva ? brAhmaNyA hatA brAhmaNIhatA, 5 'navaikasvarANAm' [3. 2. 66.] ityuttaratra vacanAdanekasvarasyaivAyaM vidhiH / / 64 // nyA0 s0---yH| paratvAditi darzanIyatarA vidvadvandAriketyAdau pubhAvaH sAvakAzaH, nartakirUpetyAdau tu kopAntyatvAt pubhAvapratiSedhAdayaM vidhiH gauritaretyAdau tubhayaprAptau 'sparddha paraH' [ 7. 4. 116.] iti paratvAdayameva vidhirityarthaH / 'mali 10 malli dhAraNe' / AmaliSISTa puSpaphalAnIti 'tikkRtau nAmni' [ 5. 1. 71. ] iti akaH / athavA amaNa aAmayati zleSmapradhAnamiti aamlkii| 'kIcaka' 33 (uNAdi) iti akAnto nipAtyate 'jAterayAnta' [2. 4. 54.] iti ddii| yanmate nityastrI tanmate gaurAditvAt DI / svamate tu triliGgaH / / 3. 2. 64 / / / bhogavadgorimatornAmni // 3. 2. 65 // bhogavadgaurimatornAmni saMjJAyAM vartamAnayorDIpratyayasya tarAdiSu pratyayeSu bruvAdiSu cottarapadeSvekArtheSu hrasvo bhavati / bhogavatitarA, bhogavatitamA, gaurimatitamA, bhogavatirUpA, gaurimatikalpA, bhogavatibra vA, gaurimaticelI, bhogavatigotrA, gaurimatimatA, bhogavatihatA / nAmnIti kim ? bhogavatitarA, bhogavattarA, bhogavatItarA, evaM gaurimatitaretyAdi / udittvAtpUrveNa20 trairUpyam / / 65 / / nyA0 s0--bhogvd| bhogavatIti bhogA: sarpakaJcukAH santyasyAM bhogAvatI nAma nadI 'anajirAdi' [3. 2. 78.] iti dIrghatvaM tato'ta eva nirdezAt pUrvasya hrasvatvam / gaurimatItyatra tu 'DyApo bahulam' [2.4.66.] iti mato hrasvaH / gaurIti gaurasyApatyaM iJ 'nute:' [ 2. 4. 72. ] iti GI: gaurAditvAdvA / / 3. 2. 65 / / 25 navaikasvarANAm // 3. 2. 66 // bahuvacanAtparataH strIti nivRttam, sAmAnyena tu vidhAnam, stryekArthe
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 67-68.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 581 ityanuvartate / ekasvarasya Dyantasya tarAdiSu pratyayeSu, bruvAdiSu cottarapadeSu stryekArtheSu hrasvo'ntAdezo bhavati vA / stritarA, strItarA, jJasya bhAryA jI, jJitamA, zItamA, asyApatya strI I, irUpA, IrUpA, kasya bhAryA kI, kikalpA, kIkalpA, jibruvA, jJobra vA, icelI, IcelI, kigotrA, kIgotrA, strimatA, strImatA, strihatA, strIhatA--ekasvaroNAmiti kim ? kuTItarA, draNItamA, 5 AmalakItarA, badarItamA, kvliiruussaa| Gya ityeva ? zrItarA, hItamA, dhIrUpA, ekArtha ityeva ? striyA htaa-striihtaa| nityaditAmanekasvarANAmapIcchantyeke, tanmate,--grAmalakitarA, badaritamA, kuvalirUpA, lakSmikalpA, tantritaretyAdyapi bhavati / / 66 / / nyA0sa0--navaika0 / jJItamA kIkalpA ityAdau hrasvavikalpapakSe puvanna bhavati,10 dhavayoge GyAM pazcAtsaMjJAvivakSAyAM 'taddhitAkako' [3. 2. 54.] iti niSedhAt kauNDinyAgastyayoriti jJApakena pubhAvA'nityatvAdvA / IrUpA ityatra tu gotraM ca caraNaiH saheti jAtitve 'svAGgAnDIH' [ 3. 2. 56. ] iti niSedhAt rUpasAmyAdvA na puvat / IcelItyatrApi 'puvatkarmadhAraye' [ 3. 2. 57. ] ityanena prApta: pubhAvo'nityatvAnna bhavati / kuTotareti parataH strItvAbhAvAt 'DyaH' [ 3. 2. 64. ] ityapi nityaM hrasvo na15 bhavati / / 3. 2. 66 / / UGaH // 3. 2. 67 // UGantasya tarAdiSu pratyayeSu, bru vAdiSu cottarapadeSu stryekArtheSu vA hrasvo bhavati / brahmabandhutarA, brahmabandhUtarA, vAmorutamA, vAmorUtamA, madrabAhurUpA, madrabAhUrUpA, kamaNDalukalpA, kamaNDalUkalpA, kadra bra vA, kadra bra vA,20 pagucelI, paGcelI, zvazrugotrA, zvazrUgotrA, kurumatA, kurUmatA, bhIruhatA, bhiiruuhtaa| ekArtha ityeva ? bhIrvA hatA-bhIrUhatA / / 67 / / mahataH karaghAsaviziSTe DAH // 3. 2. 68 // karAdiSUttarapadeSu mahato DA ityayamantAdezo vA bhavati / vaiyadhikaraNye iyaM vibhASA, sAmAnAdhikaraNye tu paratvAduttareNa nitya eva vidhiH / mahatAM25 karaH mahAkaraH, mahatkaraH, kara eva kAra iti mahAkAraH, mahatkAraH, mahAghAsaH,
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 69-70.] mahadghAsaH, mahAviziSTaH, mhdvishissttH| mahata iti kim ? rAjakaraHkarAdiSviti kim ? mahataH putraH mahatputraH, DakAro'ntyasvarAdilopArthaH, sa ca uttarArthaH / / 68 / / striyAm // 3. 2. 66 // striyAM vartamAnasya mahataH karAdiSUttarapadeSu nityaM DA antAdezo bhavati / 5 mahatyAH karaH-mahAkaraH, evaM mahAghAsaH, mahAviziSTaH / 'nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' iti pUrveNaiva siddhe, nityArthamidam / / 66 / / jAtIyaikArthe'cveH // 3. 2. 70 // mahato'vyantasya jAtIya pratyaye, ekArthe cottarapade DAntAdezo bhavati / mahAn prakAro'sya ityAdi, mahAjAtIyaH, mahAjAtIyA / ekArthe,-mahAMzvAsau10 vIrazca mahAvIraH / evaM mahAmuniH, mahAn bhaago'sy-mhaabhaagH| evaM mhaayshaaH| mahatI cAsau devI ca-mahAdevI, evaM mahArAjJI, mahatI kIrtirasya mahAkIrtiH, mahAstutiH, mahAMzcAsau karazca, mahAn karo'syeti vA mahAkaraH, evaM mahAghAsaH, mahAviziSTaH, mahAntamAtmAnaM manyate mahAmAnI, evaM mahaMmanyaH-khazi DAhrasvatve mo'ntaH / jAtIya-ekArtha iti kim ? prakRSTo mahAn mahattaraH, mahatyAH15 putro mahatIputraH, mahatyAH patiH mahatIpatiH, acveriti kim ? amahAn mahAn saMpanno mahadbhUtazcandramAH, amahatI mahatI saMpannA mahadbhUtA kanyA / / 70 / / nyA0 s0--jaatiiykaa| mahAkara iti karAdiSvapi sAmAnAdhikaraNya (sAmAnAdhikaraNye paratvAditi pAThAntaram) phalatvAnnityamasya pravRtti darzayitumAha-20 ekArtha iti kimiti nanvekArtha iti kimarthaM jAtIye ceti kRte'pi cakAreNa uttarapadAkarSaNAt tena ca samAsAkSepAt lakSaNapratipadoktaparibhASayA ca 'sanmahatparama' [3.1.107.] iti pratipadoktasyaiva samAsasya grahaNAllAkSaNike SaSThItatpuruSe na bhaviSyati ? naivaM, SaSThItatpuruSavat mahAn bhAgo'syetyAdau bahuvrIhAvapi na syAt / mahAn saMpanna iti saMpanna ityarthakathanam, amahAn mahAn bhUta iti tu dRzyama'nyathA cvera'bhAvaH / / 3. 2. 70 / / 25
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 71-73.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 583 na vaniSedhe // 3. 2. 71 // mahataH puMvanniSedhaviSaye uttarapade DA na bhavati / mahatI priyA asya mahatIpriyaH, mahatImanojJaH / / 71 / / icyasvare dIrgha Acca // 3. 2. 72 // icpratyayAnte'svarAdAvuttarapade pare pUrvapadasya dIrgha prAkArazcAntAdezo 5 bhavati / bAhuSu ca bAhuSu ca mitho gRhItvA vyAsakta bAhUbAhavi vyAsajetAm, bAhAbAhavi, evaM kezAkezi, muSTibhizca, muSTibhizca prahRtya kRtaM yuddhaM muSTImuSTi, muSTAmuSTi, evaM yaSTAyaSTi, yaSTIyaSTi daNDAdaNDi, dIrghatvAtvayorakArAntAdanyatra vizeSaH / dIrghasAhacaryAdAtvamapi svarAntAnAmeva bhavati, teneha na bhavati, dordoSi, dhanurdhanuSi / asvara iti kim ? asyasi,10 iSviSavi / / 72 / / nyA0 s0--icysvre0| sAhacaryAditi svarasya hrasvadIrghaplutA: iti nyAyAdityarthaH / / 3. 2. 72 / / haviSyaSTanaH kapAle // 3. 2. 73 // haviSyabhidheye'STanzabdasya kapAle uttarapade dIrgho'ntAdezo bhavati / 15 aSTasu kapAleSu saMskRtam-aSTAkapAlaM haviH / haviSIti kim ? aSTAnAM kapAlAnAM samAhAraH-aSTakapAlam, pAtrAditvAtstrItvAbhAvaH / kapAla iti kim ? aSTapAtraM haviH / / 73 / / nyA0 sa0--havi0 / prAyogikasya bahusaMkhyArthAbhidhAyakasyA'STan ityanukaraNam, tata: prAyogikasyaikasaMkhyasya zabdasyAbhidhAyakamiti SaSThayekavacanam / anukriyamANasya 20 svarUpavinAzaprasaGgAt 'ano'sya' [ 2. 1. 108. ] ityakAralopo na bhavati / aSTAkapAlamiti atrASTano vyaJjanAntatvAvyabhicArAd dIrgha paravidhau nalopasyA (kvacida'sattve'pIti pAThaH sa ca prakaTArthaH) bhAve'pi dIrghasya svaradharmatvAdakArasyopAntyasyApi svarApekSayAntyatvAdvA dIrgho'nena / / 3.2.73 / /
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 74-75.] gavi yukte // 3. 2. 74 // aSTanzabdasya gavyuttarapade yukta 'bhidheye dIrgho'ntAdezo bhavati / aSTAgavaM zakaTam, aSTau gAvo yuktA asminniti tripade bahuvrIhau kRte uttarapade pare dvayodviguH 'gostatpuruSAt' [7. 3. 105.] ityaH samAsAntaH, tatra dIrghatvena yuktArthasaMpratyayAdgatArthatvAdyuktazabdasya nivRttiH, athavA-samAhAra- 5 dviguH, tatra sAhacaryAdupacArAdaSTagavena yukta zakaTamaSTAgavamucyate, gavIti kim ? aSTaturago rathaH / yukta iti kim ? aSTagavam brAhmaNadhanam, aSTaguzcaitraH / / 74 / / nyA0 sa0--gavi yukta / aSTau gAvo yuktA asmin zakaTe aSTAgavaM zakaTamiti ukta tatazca anyapadArthe zakaTe'bhidheye kimiti samAsaH kriyate yato'STau gAvo yuktA iti 10 kathaM na kriyate yata iti kRte'pi yukto'rtho gmyte| yato'STau gAvo yuktAH ko'rtho'STau gAvaH saMbaddhA ityartha iti yukto'rtho'trApi gamyate tatkathama'nyapadArthe kriyate ? ucyate, pratyAsattinyAyAt yadA tairgobhiryukta vAcyaM zakaTaM bhavati tadA'nenAkAra issyte| yatastairgobhiryukta zakaTamevAsannamastIti prtyaasttiH| tahi kathaM gavIti kiM aSTaturago ratha ityatra dvayaGgavikalatvaM vyAvRtteryato yukto'pyartho nAsti ? ucyate, aSTau turagA asya15 rathasyetyatra vidyate SaSThI sA ca yojyayojakasaMbandha'sti / tatazca yojyAsturagAH saMbaddhAH kartavyAH kena ? yojakena devadattalakSaNena paraM sahasAmarthyAd rathenaivaiti yukto'rtho'stIti na dvayaGgavikalatvaM vyAvRtteH / upacAro hyanekadhA'ta prAha sAhacaryAditi / aSTaturago ratha iti aSTAnAM turagANAM samAhAraH pAtrAditvAt aSTaturagamatrA'sti abhrAditvAdaH / idaM yadi na kriyate tadA dvayaGgavikalatA syAt / aSTagavamiti aSTAnAM gavAM samAhAre 'gostatpuruSAt'20 [7.3.105.] aT samAsAntaH / / 3. 2. 74 / / nAmni // 3. 2. 75 // aSTanzabdasyottarapade pare nAmni saMjJAyAM dIrgho'ntAdezo bhavati / aSTau padAnyatra aSTApadaH kailAzaH, aSTApadaM-suvarNam aSTAvakro muniH, aSTAviTapo nAma kazcit / nAmnIti kim ? aSTadaNDaH, aSTaguNa-25 maizvaryam / / 75 / / ___ nyA0 s0-naamni| aSTApadamiti aSTasu loheSu padaM pratiSThA yasya tat / / 3. 2. 75 / /
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 76-77.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 585 koTaramizrakasidhakapuragasArikasya vaNe // 3. 2. 76 // koTarAdInAM kRtaraNatve vanazabde uttarapade dIrgho'ntAdezo bhavati 'nAmni' saMjJAyAM viSaye / koTarAvaNam, mizrakAvaNam, sidhrakAvaNam, puragAvaNam, sArikAvaNam, 'pUrvapadasthAnnAmnyagaH' [2. 3. 65.] iti gatve siddhe kRtaNatvasya vanazabdasya nirdezo niyamArthaH, tena pUrvapadasthAditi 5 sUtreNa vanazabdasya NatvamAkArasaMniyoge eva bhavati, tatazca kuberavanam, zatadhAravanam ityAdau saMjJAyAmapi NatvaM na bhavati / / 76 / / nyA0 sa0-koTara0 / pUrvapadasthAditi atha samAse kRte dIrgha ca nAmatvAd vanazabdasya pUrvapadasthAdityeva NatvaM bhaviSyati kimarthaM kRtaNatvasya vanazabdasya nirdeza ityAzaGkA / puragAvaNamiti puraM gacchatIti 'nAmno gamaH' [ 5.1.131] iti Da: / 10 sArikAvaraNamiti sAro'styeSAM 'ato'neka' [7.2.6] iti ika: kuberavanamiti / kutsitaM kuSThitvAt beraM zarIrama'sya / / 3. 2. 76. / / ajanAdInAM girau // 3. 2. 77 // aJjanAdInAM girAvuttarapade dIrgho'ntAdezo bhavati, nAmni / aJjanAgiriH, bhAJjanAgiriH, kiMzukAgiriH, kiMzulakAgiriH, sAlvAgiriH,15 lohitAgiriH, kukkuTAgiriH, khad nAgiriH, nalAgiriH, piGgalAgiriH / aJjanAdInAmiti kim ? kRSNagiriH, zvetagiriH / nAmnItyeva ? aJjanasya giriH-ajanagiriH / aJjana, bhAJjana, kiMzuka, kiMzulaka, sAlva, lohita, kukkuTa, khad na, (khaDUna) nala, piGgala ityaJjanAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 77 / / 20 nyA0 sa0-aJjanAdInAM0 / aJjanAgiririti aJjanavRkSasya upacArAd girirnyjnaagiriH| bhAJjanAgiririti bhajyate'nena bhajanaH tatra kuzalaH kuzale'Ni bhAjano raajaa| sAlvAgiririti salyante vyavahAribhiriti 'saleriNad vA' 510 (uNAdi) iti ve sAlvA jnpd:| khadrUnAgiririti aznute bhAvAn 'azeDitkhaH' 87 (uNAdi) khaM dUnamebhiH ? khadUnA vRkSAH / nalAgiririti gala gandhe'c / piGgalA-25 giririti 'pAtoDo'hvAvAmaH' [ 5.1.76. ] iti Da: / / 3. 2. 77 / /
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 78-79.] anajirAdibahusvarazarAdInAM matau // 3. 2. 78 // ajirAdivajitabahasvarANAM zarAdInAM ca matau pratyaye dIrgho'ntAdezo bhavati, nAmni / bahusvara,-udumbarAvatI, mazakAvatI, vIraNAvatI, puSkarAvatI, amarAvatI, zarAdi,-zarAvatI, vaMzAvatI, zucImatI, kuzAvatI, dhUmAvatI, ahIvatI, kapIvatI, munIvatI, maNIvatI, vArdAvAnnAma giriH, 5 veTAvAnnAma giriH / zara, vaMza, zuci, kuza, dhUma, ahi, kapi, muni, maNi, vArda veTa iti shraadiH| bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena RSIvatI, mRgAvatI, padmAvatI, vAtAvatI, bhogAvatItyAdi siddham / bahusvarazarAdInAmiti kim ? vrIhimatI, ikSumatI, dramatI, madhumatI / bahusvarasyAnajirAdivizeSaNaM kim ? ajiravatI, khadiravatI, khapuravatI,10 sthaviravatI, pulinavatI, malayavatI, haMsakAraNDavavatI, cakravAkavatI, alaMkAravatI, zazAGkavatI / hiraNyavatI, ajirAdirAkRtigaNaH / nAmnItyeva ? valayavatI kanyA, zaravatI tUNA / / 78 // nyA0 s0-anjiraa0| udumbarAvatIti udumbarAH santyasyAmityAdizcAturathiko nadyAM matuH 'nAmni' [ 2. 1. 65. ] iti masya vaH / puSkarAvatIti puSkarazabdAt15 matvarthavarja matuH matvarthe tu 'puSkarAderdaze' [7. 2. 70.] itIn syAt / zucImatI ityatra zucirastyasyAM noAditvAd vtvaabhaavH| vArdAvAniti vAraM dadAtIti 'pAto Da' [5. 1. 76. ] iti Da: vArdA meghAste santyatra 'madhvAde:' [ 6. 2. 73. ] iti matuH / veTAvAniti veTanti pakSibhira'ci veTA vRkSAste santyatra / malayavatIti malayasya parvatasya adUrabhavA 'nadyAM matuH' [ 6. 2. 62. ] haMsakAraNDavavatIti haMsazca kAraNDavazca haMsakA-20 raNDavAvasyAM staH matuH / yadA haMsakAraNDavatIti dRzyate / tadA karaNDa : 'prajJAdibhyo'N' [7. 2. 165.] haMsasya kAraNDaH haMsakAraNDaH / cakravAkavatIti cakrasyeva vAko vAgyasya cakrazabdenocyate vA ghana // 3. 2. 78 / / RSau vizvasya mit // 3. 2. 76 // vizvazabdasya mittre uttarapade, RSAvabhidheye nAmni viSaye,25 dIrgho'ntAdezo bhavati / vizvAmitro naamrssiH| RSAviti kim ? vizvamitro mANavakaH nAmnItyeva ? vizva mitramasya vizvamitro muniH / / 76 //
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 80-84.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 587 nare // 3.2.80 // vizvazabdasya narazabde uttarapade nAmni viSaye dIrgho'ntAdezo bhavati / nara iti kim ? vizvasenaH / vizva narA asya vizvAnaro nAma kazcit / nAmnItyeva vizvanaro rAjA / / 80 / / vasurATo // 3.2. 81 // pRthagyogAnnAmnIti nivRttam, vizvazabdasya vasau, rATi cottarapade dIrgho'ntAdezo bhavati / vizva vasvasya vizvAvasuH, vizvasmin rAjate iti vizvArAT ! rADiti vikRtanirdezAdiha na bhavati / vizvarAjau, vizvarAjaH / / 81 // valacyapitrAdeH // 3. 2. 82 // valacpratyaye pare pitrAdivarjitAnAM svarAntAnAM zabdAnAM dIrgho'ntAdezo bhavati / prasutiH surA sA'syAstItyAsutIvalaH, evam kRSIvalaH, dantAvalaH, utsaGgAvalaH, putrAvalaH / apitrAderiti kim ? pitRvalaH, mAtRvalaH, bhrAtRvalaH, utsAhavala: / cakAraH kim ? uttarapade mAbhUt kAyavalam, nAgavalam / / 82 // nyA0 sa0 - valacya0 / zrasavanamAsutiH 'samiraNAsuga: ' [ 5. 3. 93.] kti: pratyayaH / kRSyAdibhyo valac / cakAraH kimiti * pratyayA'pratyayayoH iti nyAyastu kAdAcitka ityAha- uttareti / 3. 2. 82 // 5 svAmicihnasyAviSTASTapaJcabhinnacchinnacchidrasavasvastikasya karNe // / 3. 2. 84 // svAmI cinyate yena tatsvAmicihnam, tadvAcino viSTAdivarjitasya 10 15 cite' kaci // 3.2. 83 // citizabdasya kaci pratyaye pare dIrgho'ntAdezo bhavati / ekA20 citirasmin ekacitIkaH, dvicitIkaH, tricitIkaH / / 83 / /
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 84.] karNazabde uttarapade pare dIrgho'ntAdezo bhavati / dAtramiva dAtram, dAtraM cihna karNe yasya sa dAtramiva vA kaNauM yasya sa dAtrAkarNaH pazuH, evaM zaGkakarNaH, dviguNAkarNaH, dvygulaakrnnH| svAmicihnasyeti kim ? zobhanakarNaH / svAmigrahaNaM kim ? lambakarNaH aviddhakarNaH, zizuH / cihnagrahaNaM kim ? vAhanasya karNaH vAhanakarNaH viSTAdivarjanaM kim ? viSTakarNaH, aSTakarNaH, 5 paJcakarNaH, bhinnakarNaH, chinnakarNaH, chidrakarNaH, sravakarNaH, svastikakarNaH / karNa iti kim ? cakrasakthaH / / 84 / / nyA0 s0--svaami0| cihna karoti Nij tataH svAmI cihnayate yena 'varSAdayaH klIbe' [5. 3. 26.] ityal / tadvAcina iti karNasya yathA svarUpeNa grahaNaM naivaM svAmicihnasya / etacca viSTAdInAM cihnavAcinAM dIrghapratiSadhAt jJAyate / 10 svarUpagrahaNe hi viSTAdInAM pratiSedho vyarthaH syAt / dviguNAkarNa iti dviguNaM cihna kaNe yasya / dvayagulAkarNa iti dve aGa gule mAnamasya dve aGa gulI mAnamasyeti vA vAkye taddhitapratyaye viSayabhUte 'saMkhyAvyayAdaGa gule:' [ 7. 3. 124. ] iti DaH / pazcAnmAtra, 'dvigo: saMzaye ca' [7. 1. 144.] iti lup dvayaGa gulaM karNayoryasya yadvA dvayoraGa gulyo: samAhAraH 'saMkhyAvyayAdaGa gulerDaH' [7. 3. 124.] dvyaGa gulaM15 kaNe yasya / zobhanakarNa iti zobhanatvamanekavidhamiti taccihnamapi na bhavati / lambakarNatvaM tvekavidhamiti cihna bhavati paraM na svAminaH iti parasparaM sAdRzyaM nAsti / vAhanakarNa iti uhyate tena karaNe'naT 'vAhyAdvAhanasya' [2. 3. 72.] iti nirdezAd dIrghaH / yadvA vahanameva 'prajJAdibhyo'Na' [ 7. 2. 165. ] yadavA vAhyate taditi NigantAt bhujipatyAditvAdanaTi vAhanam / viSTakaNaM ityAdi viSTaM praviSTaM20 vyAptaM vA cihna karNe yasya vizeviSerazoTezca karmaNi kta viSTASTazabdau / saMkhyAvacano vA'STazabdaH / evaM pnycshbdo'pi| bhidezchidezca kta .'radAdamUrcha' [ 4. 2. 66. ] iti datayornatve chinnabhinnau chideH 'Rjyaji' 388 (uNAdi) iti re chidra, sravatyasmAditi 'nighRSi' 511 (uNAdi) iti kiti vapratyaye sra vaH / svastizabdo'vyayaM svasti kAyati svastikaH / viSTaM karNe yasya / aSTaM karNe yasya / saMkhyApakSe tu aSTau25 karNe'sya / aSTapaJcazabdau cA'tra aSTaguNe paJcaguNe ca cihnavizeSe varttate / bhinnau kaNNauM yasya / chinnau kaNNauM yasya, bhedacchedau hi svAmivizeSajJApanAya karNayoH kriyete| evaM chidramapi / sra vAkAraM cihna sraveNocyate / svastikaH sAkSAdeva cihna tatkaNe yasya / cakrasaktha iti cakra sakthani asya 'sakthyakSNaH svAGga Ta:' [7. 3. 126. ] / 3. 2.84 / / 30
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 85-86.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 586 . gatikArakasya nahitivRSiSyadhirucisahitanau kvau // 3. 2. 85 // gatisaMjJasya kArakavAcinazca nahyAdiSu kvibanteSUttarapadeSu pareSu dIrgho'ntAdezo bhavati / upanahyati upanadyate vA upAnat. parINat, vRt,nIvRt, upAvRt, vRSa,-prAvRT, parIvRTa, vyadh,-zvAvit, marmAvit, ruc,-nIruk, 5 atIruk, abhIruk, saha-turAsaTa, RtISaT, bhIruSThAnAditvAt Satvam, jalAsaTa, tan,-parItat, 'gamAM kvau' [4. 2. 58.] iti nalopaH / gatikArakasyeti kim ? paTuruk, tigmaruk, tIvraruk, zva taruk, kamalaruk kecittu rujAvicchanti na rucau,-tena rujarucyormatabhedena vikalpaH siddhaH, ruj,-niruk, nIruk, ruc,-atiruk, atIruk / kvAviti kim ? upanaddham, vitatam / iha kvigraha-10 NAdanyatra dhAtugrahaNe tadAdividhirlabhyate, tenAyaskRtam ayaskAra ityAdau sakAraH siddho bhavati, anyathA hyayaskRdityatraiva syAt / / 85 / / nyA0 s0--gtikaark0| pravarSanti meghA asyAM anaTabAdhakaH 'krutsaMpadA' [5. 3. 114.] iti kvip / turAsaDiti turerjuhotyAdipAThAt tutotti nAmyupAntya' [5. 1. 54.] iti kaH / turaM sahati turAsaT / turAsADiti tu chAndasaH / RtISaDiti15 araNamRtiH pIDA tAM shte| paTurugityAdi pratyAsattyA rucyAdikriyApekSaM kArakatvaM gRhyate tena paTavI tigmA tIvrA zvetA kamaleva rug yasyetyevaM vartataityAdikriyApekSe kArakatve na bhavati / / 3.2.85 / / ghanyupasargasya bahulam // 3. 2. 86 // ghabante uttarapade pare upasargasya bahulaM dIrgho'ntAdezo bhavati / nIkledaH,20 nImedaH, nImArgaH, novAraH, prAvAraH, nIzAraH, kvacinna bhavati-niSAdaH, viSadanaM viSAdaH, pratapanaM pratApaH, prabhAvaH, prabhAraH, prahAraH, kvacidvikalpaHpratIvezaH, prativezaH, pratIpAdaH 2, pratIbodhaH 2, parINAmaH 2, pratIhAraH 2, pratIkAraH 2, atIsAraH 2, vIsarpaH 2, kvacidviSayabhedena-prAsAdo gRham, prasAdo'nyaH, prAkAro vapraH, prakAro'nyaH, apAmArga auSadhiH, apamArgo'nyaH,25 nIhAro himam, nihAro'nyaH, parIrodho mRgAvarodhaH, parirodho'nyaH, parIhAro dezAnugrahaH, parihAro'nyaH, vItaMsaH-pakSibandhanam, vitNso'nyH| upasargasyeti
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 87-88.] kim ? candanasAraH, khadirasAraH, mArgamatikrAntaH atimaargH| ghanIti kim ? avasAyaH avahAraH Napratyayo'yam / bahulavacanAdanupasargasyApi aghaJyapi ca bhavati dakSiNApathaH, uttarApathaH kvacidvikalpaH andhatamaH, andhAtamaH, andhatamasam, andhAtamasam / kvacidviSayabhedena adhIdantaH, adhIkarNa , adhIkaNThaH, adhIpAdaH-ete Adhikye, anyatra adhidanta ityAdi bhavati / 5 kvacidanuttarapade'pi vikalpaH pUruSaH, puruSaH, nArakaH, narakaH, sAdanam, sadanam, atizAyanam, atizayanam / kAzazabde ca ghante vikalpaH-nIkAzaH, nikAzaH, pratIkAzaH, pratikAzaH, ajante tUttaro vidhiH / / 86 / / nyA0 s0--ghnyyup0| dezAnugraho hinnddH| uttarapadA'dhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNamiti jJApite'pi dhAtovidhIyamAnasya ghatra upasargaparatvAsaMbhavena 10 sAmarthyAt ghAntasyottarapadasya grahaNaM nyAyyam / vItaMsa iti bhUSatasu0 nonte vitasyate gh| andhAtamasamiti amatyanyenAkRSyamANaH 'skandyamibhyAM dhaH' 251 (uNAdi) andhaM karoti Nija / 'andharaNa dRSTayapasaMhAre' asmAd vA'ca / andhaM ca tattamazca samavAndhAttamaso't samAsAntaH / kAzazabde ceti / bahulavacanAdeveti yadi ghani vikalpaH tarhi uttaro nityavidhiH kva syAdityAha-ajante viti / / 3. 2.86 / / 15 nAminaH kAze // 3. 2. 87 // nAmyantasyopasargasya 'ac' [5. 1. 46.] ityajante kAzazabde uttarapade pare dIrgho'ntAdezo bhavati / nikAzate nikAzyata iti vA nIkAzaH, vikAzate iti vIkAzaH, anUkAzaH, prtiikaashH| bahulAdhikArAnnikAza ityapi / nAmina iti kim ? prakAzate iti prakAzaH / / 87 / / 20 dasti // 3. 2. 88 // dA ityetasya yastakArAdirAdezastasminpare nAmyantasyopasargasya dIrgho'ntAdezo bhavati / nIttam, vIttam, parIttam, parIttavAn, parottimam, praNIttimam / da iti kim ? vitIrNam / tIti kim ? sudattam / nAmina ityeva ? prattam avattam / / 88 / / 25 nyA0 sa0--dasti / nidIyate sma dAsaMjJAnAM caturNAmanyatamAt kta kRte
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 86-61.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 561 dadityasyApavAda: 'svarAdupasargAt' [4. 4. 6.] iti dA ityasya t ityAdezaH / dAgastu nidAtumArabdhaM 'prArambhe' [ 5. 1. 10.] ktaH / 'nivisvanvavAt' [4. 4. 8. ] vikalpena t // 3. 2. 88 / / apIlvAdevahe // 3. 2. 86 // pIlvAdijitasya nAmyantasya vahe uttarapade pare dIrgho'ntAdezo bhavati / 5 vahatIti vaham, 'ac' [5. 1. 46.] ityac / RSINAM vaham-RSIvaham, munIvaham, kapIvaham, evaM nAmAni nagarANi / ghAnte tu vahazabde RSIvahaH, munIvahaH, kapIvahaH / apIlvAderiti kim ? pIluvaham, dAruvaham, cAruvaham / nAmina ityeva ? piNDavaham, kASThavaham / / 86 / / nyA0 s0--apiilvaa0| atra vahazabdo'janto ghAntazca gRhyate liGgAcca10 vizeSo vAcyaH / / 3. 2.86 / / zunaH // 3. 2. 60 // zvan ityetasyottarapade pare dIrgho'ntAdezo bhavati / zuno dantaH zvAdantaH evaM zvAdaMSTrA, zvAkarNaH, zvAkardaH / zvAkUrdaH, zvAvarAham / bahulAdhikArAtkvacidvikalpaH zvApuccham, zvapuccham / kvacidviSayAntare-zunaH15 padamiva padamasya zvApadam vyAghrAdiH, zunaH padaM-zvapadam / kvacinna bhavatizvaphalkaH zvamukhaH / / 60 / / nyA0 s0--shunH| zvApadam ityatra bAhulakAnapusakatvama'nyathA dehinAmatvAt pustvaM syAt / / 3. 2. 60 / / ekAdaza SoDaza SoDan SoDhA SaDDhA // 3. 2. 61 // 20 ekAdayaH zabdA dazAdiSu uttarapadAdiSu kRtadIrghatvAdayo nipAtyante / ekottarA daza, ekaM ca daza ca vA ekAdaza, atrakasya dazazabde uttarapade dIrghaH, SaDuttarA daza, SaT ca daza ca vA SoDaza,-atra SaSo'ntasyotvam uttarapadadakArasya ca DakAraH, SaD dantA asya SoDan, atra dantazabdasya datrAdeze kRte dasya DatvaM ca SaSo'ntasyotvam, evaM SoDantau, SoDantaH, striyAM tu SoDatI, anye tu datrAdeze25
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite 562 ] [pA0 2. sU0 e2. ] kRte SoDanniti zabdAntaraM nakArAntaM rAjan zabdavannipAtayanti / tatazca SoDAnamicchatIti kyani, nakAralope Itve ca SoDIyatIti siddhyatIti manyante / SaDbhiH prakAraiH SoDhA, SaDDhA, atra dhApratyaye SaSo'ntasya votvaM dhakArasya tu nityaM Dhatvam / yattu SaDdheti rUpaM na tat dhApratyaye kiM tu SaD dadhAti dhayati veti 'prAto Do'hvAvAma:' [5. 176.] iti De kRte striyAmApi ca 5 bhavati, nipAtanasya ceSTaviSayatvAdatrotvaDhatve na bhavataH / / 61 / / nyA0 sa0 - ekAdaza0 / uttarapadAdiSviti / pradipadAddhAprabhRtipratyayAnAM grahaH / ekottarA dazeti zratrottarazabdo'dhikavacanaH / nakArAntamiti svamate tu takArAnto nipAtaH / / 3. 2. 61 / / divatryaSTAnAM dvAzrayo'STA prAk zatAdanazItibahu- 10 vrIhau // / 3. 2. 62 // paJcadaza / dviSTin ityeteSAM yathAsaMkhyaM dvA trayas praSTA ityete pradezA prAk zatAt saMkhyAyAmuttarapade bhavanti, 'anazItibahuvrIhau' prazIti bahuvrIhisamAsaviSayaM cottarapadaM varjayitvA / dvAbhyAmadhikA daza dvau ca daza ceti vA dvAdaza, evaM dvAviMzatiH, dvAtriMzat, trayodaza, trayoviMzatiH, trayastriMzat, aSTAdaza, 15 aSTAviMzatiH, aSTAtriMzat / dvitryaSTAnAmiti kim ? prAkzatAditi kim ? dvizatam, trizatam, aSTazatam, dvisahasram / trisahasram aSTasahasram, anazItibahuvrIhAviti kim ? dvayazItiH, tryazItiH, dvau vA yo vA dvitrAH, tricaturAH, aSTanavAH, dvirdaza dvidazA, evaM tridazAH / prAkzatAdityavadheH saMkhyAparigrahAdiha na bhavati, dvaimAturaH, traimAturaH, 20 aSTamAturaH, dvimuni vyAkaraNasya, trimuni vyAkaraNasya / / 62 / / nyA0 sa0-- dvitryaSTAnAM / saMkhyAyAmuttarapade iti pUrvapadasya sAkSAdeva nirdezAt prAk zatAdityavadheranazItiparyudAsAdazIteH saMkhyAyAH pratiSedhAt saMkhyArUpasyaivottarapadasya grahaNam / viMzatiriti dvau dazatau mAnamasyA: 'viMzatyAdaya:' [ 6.4.173.] dezadarthe vimbhAvaH zatizca pratyayaH / / 3. 2. 62 / / 25
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0-2. sU0 63-64.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 563 catvAriMzadAdau vA // 3. 2. 63 // dvitryaSTAnAM prAkzatAccatvAriMzadAdau saMkhyAyAmuttarapade yathAsaMkhyaM dvA trayas aSTA ityete AdezA vA bhavanti, anshiitibhuvriihau| dvAbhyAmadhikA dvau ca catvAriMzacceti vA dvAcatvAriMzat, dvicatvAriMzat, trayazcatvAriMzat, tricatvAriMzat, aSTAcatvAriMzat, aSTacatvAriMzat, dvApaJcAzat, dvipaJcAzat, 5 trayaHpaJcAzat, tripaJcAzat, aSTApaJcAzat, aSTapaJcAzat, dvASaSTiH, dviSaSTiH, trayaHSaSTiH, triSaSTiH, aSTASaSTiH, aSTaSaSTiH, dvAsaptatiH, dvisaptatiH, trayaHsaptatiH, trisaptatiH, aSTAsaptatiH, aSTasaptatiH, dvAnavatiH, dvinavatiH, trayonavatiH, trinavatiH, aSTAnavatiH, assttnvtiH| anazItibahuvrIhAvityeva ? dvayazItiH, tryazItiH, aSTAzItiH, dvizcatvAriMzat, dvicatvAriMzAH, evaM10 tricatvAriMzAH aSTau catvAriMzato'smin aSTacatvAriMzat / pUrveNa nityaM prApte vikalpArthamidam / / 63 / / hRdayasya hallAsalekhANye // 3. 2. 64 // hRdayazabdasya lAsalekhayoruttarapadayoraNi ye ca pratyaye pare hRdityayamAdezo bhavati / lAsa,-hRdayasya lAso hRllAsaH, lekha,-hRdayaM likhatIti15 hRllekhaH, aNa saMnidhAnAllekhazabdo'Nanto gRhyate, tena ghabante na bhavati, hRdayasya lekhaH hRdayalekhaH, aNa, hRdayasyedaM hArdam,-sauhArdam, dauhArdam, ya,hRdayasya priyaH hRdyaH, hRdayasya bandhano mantraH hRdyaH, hRdaye bhavaM hRdayAya hitam hRdyam / aNItyeva siddhe lekhagrahaNaM jJApakam 'uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM na bhavati / 'khityanavyaya-[3. 2. 111.] ityAdau tu asaMbhavAtta-20 dantagrahaNam-hRdayazabdasamAnArthena hRcchabdenaiva siddhe hRdAdeza vidhAnaM lAsAdiSu hRdayazabdaprayoganivRttyartham, anyatra tUbhayaM prayujyate, sauhAryam, sauhRdayyam, hRcchokaH, hRdayazokaH, hRdrogaH, hRdayarogaH, hRcchakuH, hRdayazaGkuH, hRcchU lam, hRdayazUlam, hRcchalyam, hRdayazalyam, hRddAhaH, hRdayadAhaH, hRdda :kham, hRdayaduHkham, hRtkamalam, hRdayakamalam, hRtpuNDarIkam, hRdayapuNDarIkam ityAdi / / 64 / / 25
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 65-66.] nyA0 s0-hRdysy0| sauhAImiti / suSThu hRdayaM yasya duSTaM hRdayaM yasya sa ' suhRdayaH, duhRdayaH 'tasyedam' [ 6. 3. 160. ] ityaNa / hRdbhagasindhorubhayapadavRddhiH / suhRdayasya bhAva iti vAkye 'yuvAderaNa' [ 7. 1. 67. ] vaa| niddizyamAnatvAt hRdyshbdsyaivaadeshH| prathamavAkyadvaye 'hRdyapadya' iti yaH / bhavArthe digAditvAt yaH / hitArthe tu 'prANyaGga' [7. 1. 37.] iti yH| sauhArya miti 'patirAjAnta' [7. 1. 60.] 5 iti TayaNa / / 3. 2. 64 // padaH pAdasyAjyAtigopahate // 3. 2. 65 // pAdazabdasyAjyAdiSUttarapadeSu pada ityayamAdezo bhavati / pAdAbhyAmajati atati ceti auraNAdike iNi-padAjiH, padAtiH, ata eva nirdezAt ajervI na bhavati / pAdAbhyAM gacchati-padagaH, 'nAmno gamaH'-[5. 1. 131.] ityAdinA10 DaH, pAdAbhyAmupahataH, pdophtH,| pAdazabdasamAnArthaH padazabdo'sti AjyAdiSu tu pAdazabdaprayoganivRttyarthaM vacanam / kathaM digdhazcAsau pAdazca digdhapAdaH, tenopahataH digdhapAdopahataH-uttarapadasaMnidhApitena pUrvapadena pAdazabdo vizeSyate, na cAtra pAdazabdaH pUrvapadamapi tu digdhapAdaH, tenAtra na bhavati / / 65 // 15 himahatikASiye pad // 3. 2. 66 // himAdiSUttarapadeSu pAdasaMbandhini ye ca pratyaye pAdazabdasya padityayamAdezo bhvti| pAdayohima paddhimam, pAdAbhyAM hatiH paddhatiH, pAdau kaSatItyevaMzIlaH, punaH punaH pAdau kaSati, pAdAbhyAM sAdhu kaSatIti vA patkASI, paramazcAsau patkASI ca prmptkaassii| yadA ca paramau ca tau pAdau20 ca paramapAdau tatkaSaNazIlAdivivakSyate tadA pAdazabdasya pUrvapadatvAbhAvAt paramapAdakASItyeva bhavati, pAdau vidhyanti padyAH-zarkarAH, pAdayorbhavAH, padyAHpAMsavaH, pAdAbhyAM hitaM padyaM-ghRtam / kathaM pAdArthamudakaM pAdyam ? 'pAdyArthya' [7. 1. 23] iti nipAtanAt / pAdazabdasaMbandhini ya iti kim ? dvigu samAsasaMbandhini mAbhUt, dvAbhyAM pAdAbhyAM krItaM dvipAdyam, tripAdyam, evaM25 tripAdyam, adhyardhapAdyam, 'paNapAdamASAdyaH' [6. 4. 148.] iti yaH / yadvA grAjyAdiSu karaNabhAvaH prANyaGgasyaiveti pUrvatra pAdazabdaH prANyaGgavacanaH sa eva
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 67.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 565 cehAnuvartata iti parimANArthasya na bhavati / anye tu gopahatayorapIcchanti, pAdAbhyAM gacchatIti-padgaH, pAdAbhyAmupahataH padupahataH, kathaM hastipAdasyApatyaM hAstipada ityatra apatyANi padbhAvaH / 'kaupijalahAstipadAdaNa' [6. 3. 170.] iti nirdezAdbhaviSyati, pAdAbhyAM carati padika iti tu 'padikaH' [6. 4. 13.] iti nipAtanAt / / 66 / / nyA0 s0--himhti0| pAdasaMbandhini ye ceti pratyAsattyA AvRttyA vA pAdasya yo yaH pratyayastasmin na tu smaassNbndhiniityrthH| 'vidhyatyananyena' [7.1.8.] 'digAdidahAzAdyaH' [ 6. 3. 124. ] 'prANyaGgarathakhala' [ 7. 1. 37. ] ityAdinA padyAH zarkarA ityAdiSu triSu udAharaNeSu yathAkrama jJAtavyAni / nipAtanAditi ayamarthaH yathA 'pAdyArthe' [7. 1. 23.] iti sUtranipAtanAt pratyayo'nukto'pyAnIyate tathA10 padbhAvAbhAvo'pi nipAtyata iti / samAsasaMbandhinIti ayamarthaH na hi pAdazabdAt kevalAdeva yapratyayo vidhIyate kiMtu pAdAntAd dvigoH| tatazca 'pratyayaH prakRtyAde:' [7. 4. 115.] iti yasmAt pratyayo vidhIyate, tadAdereva grAhako na, tadavayavasyeti nA'yaM pAdasaMbandhI ya: kintu dvigoriti na bhavati / paNapAdamASAdya iti atra sUtre paNamASasAhacaryAt pAdazabdaH parimAraNArtha eva gRhyate na prANyaGgavacana iti / AjyAdiSviti 15 yata AjyAdayaH kriyAvacanAH / prAjizabdo hi yuddhakriyAvacanaH upahatazabdazca hananakriyAvacanaH, tatra ca karaNabhAvaH prANyaGgasyaiva, na parimAraNArthasya pAdazabdasya caturbhAgArthasya / apatyAraNIti ata eva nirdezAd 'ata in' [6. 1. 31.] itIcaM bAdhitvA 'Gaso'patye' [6. 1. 28.] ityaNa pratyayo bhavati / / 3. 2. 66 / / 20 RcaH zasi // 3. 2. 17 // RcaH saMbandhinaH pAdasya zakArAdau zaspratyaye padityayamAdezo bhavati / pAdaM pAdaM gAyatryAH zaMsati, pacchAM gAyatrIM zaMsati, vAkyagamyasya gAyatryAH pAdasaMbandhasya vRttau nivRttatvAt svAbhAvikaM zaMsanakriyApekSaM karmatvaM bhavati, Rca iti kim ? pAdaM pAdaM kArSApaNasya dadAti pAdazaH kArSApaNaM dadAti, evaM pAdazaH zlokaM vyAcaSTe / zaso dviHzakArapAThAt vibhaktizasi na bhavati,25 RcaH pAdAn pazya / / 67 / / nyA0 sa0--RcaH zasi / RcaH pAdo nAmeyattAvacchinno'kSarapiNDa iti nAtra prANyaGgArthasya pAdazabdasya saMbhava iti sAmAnyena na grahaNam / vAkyagamyasyeti nanu ceha pAdaM gAyatryAH zaMsatIti gAyatryAH pAdazabdena saMbandhAd vAkyavadvRttAvapi SaSThayA
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 68 - 101.] bhAvyamiti kathaM gAyatrImityatra dvitIyetyAzaGkA / zaMsanakriyApekSamiti vAkye hi pAdaM pAdaM gAyatryAH zaMsatIti gAyatryAH pAdazabdena saMbandho yaH sa paccha iti vRttau nivarttate / kevalaM paccha iti zaMsanakriyAvizeSaNatvenaivA'vatiSThate zratastatra SaSThI na bhavati / tadabhAve'pi kathaM dvitIyA ? ityAha-zaMsanetyAdi / 3. 2. 97 / / 566 ] 5 zabda niSkaghoSamizra vA // 3.2.68 // zabdAdiSUttarapadeSu pAdasya padityayamAdezo vA bhavati / pAdayoH zabdaH pacchabdaH, pAdazabdaH, evaM panniSkaH, pAdaniSkaH, padghoSaH pAdaghoSaH pAdAbhyAM mizra: panmizraH, pAdamizraH / / 68 / / nas nAsikAyAsta kSa de // 3.2. 66 // nAsikAzabdasya taspratyaye kSudrazabde cottarapade pare nasityayamAdezo 10 bhavati / nAsikayA nAsikAyAM vA nastaH, nAsikAyAM nAsikayA vA kSudraH naHkSudraH / / 66 / / ye varNe / / 3. 2. 100 // nAsikAzabdasya yapratyaye vararNAdanyasminnabhidheye nasattyayamAdezo bhavati / nAsikAyai hitaM tatra bhavaM vA nasyam ya iti kim ? nAsikyaM 15 nagaram, cAturarthiko'yaM JyaH / niranubandhagrahaNe ca na sAnubandhasya grahaNaM bhavati / ava iti kim ? nAsikyo varNaH / / 100 / / zirasaH zIrSan // 3. 2. 101 // ziraszabdasya zIrSannityayamAdezo bhavati ye pratyaye pare / zirasi bhavaH zIrSaNyaH svaraH, evaM zIrSaNyo vraraNaH, zirase hitaM zIrSaNyaM tailam ya ityeva ? 20 zirastaH, saziraskaH, niranubandhagrahaNe ca na sAnubandhasya grahaNaM tenehApi na bhavati / zira icchati zirasyati, tathA hastinaH zira iva ziro yasya ( sa ) hastizirAH, tasyApatyaM strI bAhvAditvAditri ' zIrSaH svare taddhite' [3. 2. 103.] iti zirasaH zorSAdeze 'anArSe vRddhe' - [ 2. 4. 78.]
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 102 - 104.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 567 ityAdinA ceJa: SyAdeze hAstizIrSyA, evaM pailuzIrSyA / atra SyazIrSAdezayoH sthAnvidbhAvAt zIrSannAdezaH syAt / zirasa iti cAdezena saMbadhyate na pratyayena tena hAstizISirityAdau samAsasaMbandhinyapi taddhite uttarasUtreNa zIrSAdezo bhavati / / 101 / / nyA0 sa0 -- zirasaH 0 / sthAnivadbhAvAditi iJ pratyayastadAdezo'pi pratyaya 5 ityevaMrUpaM sthAnitvaM dRzyaM na tvitraH svarUpeNa tasyevarUpatvAt / zIrSAdezasya tu svarUpeNa varNasamudAyasya varNavidhitvAbhAvAt / / 3. 2. 101 / / keze vA // 3.2. 102 // zirasaH kezaviSaye yapratyaye pare zIrSannAdezo vA bhavati / zirasi bhavAH zIrSaNyAH kezAH, zirasyAH kezAH kecittu ilvalA mRgazIrSasya 10 zirasyAstArakAH smRtAH iti prayogadarzanAt, kezAdanyatrApi vikalpamicchanti, zAkhAdiyapratyaye ca zIrSanniti necchantyeva / zirasastulyaH zirasyaH, zAkhAditvAdyaH / / 102 / / zIrSaH svare taddhite // 3. 2. 103 // ziras zabdasya svarAdau taddhite pare zIrSa ityayamAdezo bhavati 115 hastiziraso'patya hAstizIrSiH, evaM sthaulazIrSiH, pailuzIrSiH, mRgazirasA candrayuktena yuktA mArgazIrSI paurNamAsI, sthUlazirasa idaM sthaulazIrSam, zirasi kRtaM zairSam, zirasA tarati zIrSikaH / svara iti kim ? ziraskalpaH / taddhita iti kim ? zirasA, sthUlazirasamAcaSTe sthUlazirayati / kathamatvalA mRgazIrSasyeti ? zIrSazabdaH prakRtyantaramasti / zIrSacchedyaM paricchidyeti, - anenaiva ca siddhe uktaviSaye zirasaH prayoganivRtyarthaM vacanam / / 103 / / -20 nyA0 sa0 -- zIrSaH svare0 / zIrSacchedyamiti zIrSacchedamarhati 'zIrSacchedAdyo vA' [ 6. 4. 184. ] yapratyayaH / / 3 2 103 / / udakasyoda' peSaMdhivAsavAhane / 3. 2. 104 // udakazabdasya peSamAdiSUttarapadeSu uda ityayamAdezo bhavati / udakena 25
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 ], bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite pA0 2. sU0 105-107.] pinaSTi udapeSaM pinaSTi tagaram, udakaM dhIyate'sminniti udadhiH-ghaTaH, vAsaudakasya vAsaH udavAsaH, evam-udavAhanaH / anAmArthaM vacanam, nAmnyuttareNaiva siddham / / 104 / / nyA0 sa0--udaka0 / udavAhana iti udakaM vAhanamasyeti kAryam / / 3.2.104 // vaikavyaJjane pUryaM // 3. 2. 105 // udakazabdasya pUrayitavyavAcinyekavyaJjane'saMyuktavyaJjanAdAvuttarapade udAdezo vA bhavati / udakumbhaH, udakakumbhaH, udaghaTaH, udakaghaTaH, udapAtram, udakapAtram / vyaJjana iti kim ? udakAmatram / eketi kim ? udakasthAlam / pUrya iti kim ? udakaparvataH, udakadezaH / / 105 / / nyA0 s0-vaikvynyjne| udakAdinA dravyeNa pUrayitavyaM ghaTAdi pUrya 10 tatrottarapade iti vaiyadhikaraNyena saMbadhyate / pUrye yaduttarapadaM vartate tasminniti / / 3.2.105 / / manthodanasaktubinduvajrabhArahAravIvadhagAhe vA // 3. 2. 106 // manthAdiSuttarapadeSadakazabdasyodAdezo vA bhavati / udamanthaH udakamanthaH, udaudanaH, udakaudanaH, udasaktuH, udakasaktuH, udabinduH, udakabinduH, udavajraH,15 udakavajraH, udabhAraH, udakabhAraH, udahAraH, udakahAraH, udavIvadhaH, udakavIvadhaH, udagAhaH, udakagAhaH, apUryArtho yatnaH / / 106 / / nyA0 s0-mnthodn| udamantha iti udakena mathyate karmaNi ghatri 'kAraka kRtA' [ 3. 1. 68.] iti samAsaH / udaudana iti udakenopasikta prodanaH, 'mayUravyaMsaka' [ 3. 1. 116. ] iti samAsaH / upasiktakriyAyAzca vRttAvantarbhAvAdudakodanayo:20 sAmarthyam / udakavIvadha iti vIvadhazabdo'vyutpannaH pathi paryAhAre ca vartate / 'hano vA vadh ca' [ 5. 3. 46. ] itya'li vadhAdeze bahuvrIhI bAhulakAd dIrghatve vA vIvadhaH / 3. 2. 106 // nAmnyuttarapadasya ca // 3. 2. 107 // udakazabdasya pUrvapadasyottarapadasya ca nAmni saMjJAyAM viSaye uda ityaya-25
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 108 - 110.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 566 mAdezo bhavati / udamegho nAma yasyaudameghiH putraH, udavAho nAma yasyaudavAhiH putraH, udapAnam nipAnam / udadhiH samudraH, uttarapadasya, lavaNodaH, kAlodaH, kSIrodaH, evaMnAmAnaH samudrAH, lohitodA, kSIrodA nAma nadI, acchodam, sitodam, aruNodam, lohitodam, evaMnAmAni sarAMsi / / 107 / / nyA0 sa0 -- nAmnyuttara0 / uttarapadAdhikArAt pUrvapadasyaiva syAdityuttarapadasye- 5 tyucyate / cakArAbhAve ca pUrvapadasya na syAditi cakAraH / / 3. 2. 107 / / te lugvA // 3.2.108 // nAmaviSaye ye pUrvottarapade te lugvA bhavataH / devadattaH, devaH, dattaH, satyabhAmA, satyA, bhAmA - zabda sAmye'pi prakaraNAderarthavizeSanizcayaH / / 108 / / nyA0 sa0 -- te lugvA / nanu pUrvapadasyottarapadasya vA lope yaH samudAyamanu- 10 varttate devAdizabdaH sa devadattAdyarthena ca tridazArthena ca samAna iti kathaM nizcayo bhavati ayaM devadattArtha eva na tu tridazAdyartha ityAha- zabdetyAdi / zabdAnAM bhinnArthAnAM sAmye'pi tulyarUpatve'pi / / 3. 2. 108 / / dvayantaranavarNopasargAdapa Ip // 3. 2. 106 // dvi antar ityetAbhyAmanavararNAntebhyazcopasargebhyaH H parasyAp ityetasyo - 15 ttarapadasya Ip ityayamAdezo bhavati / dvidhA gatA Apo'sminniti dvIpam, evamantarIpam, nIpam, pratIpam, samIpam, anvIpam, vIpam / upasargAditi kim ? zobhanA prApaH svApaH pUjitA prApaH pratyApaH, svatI pUjAyAM nopasagauM, ata eva samAsAnto na bhavati / anavarNeti kim ? prApam, parApam, saMzliSTA AgatA Apo'smin samApo devayajanam / / 106 / / 20 nyA0 sa0-- dvayantara0 / dvIpamiti yathA dvIpamityatrA'svapadavigrahaH evamantargatAH nivRttAH pratyAvRttA: saMgatA: anugatA: prApo'sminniti prasvapado bahuvrIhiH 'ekArthaM cAnekaM ca' [ 3. 1. 22. ] iti / sarveSu 'Rk pUH pathyapo't' [ 7. 3. 76. ] samAsAntaH / / 3. 2. 106 / / anordeza up // 3. 2. 110 // anoH parasyApo deze'bhidheye up ityayamAdezo bhavati / anugatA 25
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 111-112.] Apo'sminnanUpo dezaH / deza iti kim ? anvIpaM vanam / kathaM kUpaH sUpaH / yUpaH ? pRSodarAditvAt / / 110 / / rikhatyanavyayAruSo mo'sto hrasvazca // 3. 2. 111 // anavyayasya arthAtsvarAntasyAruSazca khitpratyayAnte uttarapade mo'nto bhavati, yathAsaMbhavaM hrasvazcAntAdezo bhavati / jJamAtmAnaM manyate zaMmanyaH, 5 paNDitaMmanyaH, mamanyaH, khaTvaMmanyA, mahaMmanyaH, rAtrimanyamahaH, dra riNamanyaH, grAmariMgamanyaH, vadhuMmanyaH, khalapuMmanyaH, kSemaMkaraH, meghaMkaraH, pADhaya bhaviSNa :, ADhaya bhAvukaH, subhagaMkaraNam / AzitaMbhavo vartate, mitaMgamaH vihaMgamaH, ptnggH| paratvAtpuMvadbhAvo hrasvatvena bAdhyate:-kAliMmanyA, hariNimanyAH arus-aruMtudaH, khitIti kim ? paNDitamAnI, subhagamAnI anavyayeti10 kim ? doSAmanyamahaH, divAmanyA rAtriH / avyayapratiSedhAt khiti tadantagrahaNam, na hyavyayAtparaH khitsaMbhavati / aruHzabdopAdAnAdanavyayasya vyaJjanAntasya mo na bhavati, gIrmanyaH / 'svarasya hrasvadIrghaplutAH' iti hrasvaH svarasyaiva / kRdgrahaNe sati gatikArakasyApi grahaNAt-kUlamadra jaH kUlamudvaha ityatrApi bhavati / / 111 / / nyA0 s0--khitynvyyaa| grAmaNyaM khalapvamAtmAnaM mnyte| arthAditi arurgrahaNAdanavyayAnAM svarAntatvaM labhyate iti / aruMtuda iti 'bahuvidhvarur' [5. 1. 124.] iti khaz / atra mo'nte sati 'saMyogasyAdau' [ 2. 1.88. ] iti 'sa' lopH| na hyavyayAditi nanu yathA'vyayAt khinna saMbhavatyevama'navyayAdapi na saMbhavati? na, dhAtoranavyayAt syAt / tathA ca zaMmanya ityAdau jJamanya iti syAdityavyayapratiSedhaH samAzrIyate 120 gIrmanya iti nanvatra mo'nte'pi 'padasya' [2. 1. 86. ] iti lope gIrmanya iti bhaviSyati kiM montapratiSedhena ? ucyate, 'rAt saH' [2. 1. 60 ] iti niyamAllopo na syAditi pratiSedhaH // 3. 2. 111 / / satyAgadAstoH kAre // 3. 2. 112 // satyAdibhyaH kArazabde uttarapade pare mo'nto bhavati / satyaM karoti25 satyasya kAra iti vA satyaMkAraH, evamagadaMkAraH, astuMkAraH, astviti nipAtaH kriyApratirUpako'bhyupagame vartate // 112 / / 15
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU. 113-115.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 601 nyA. s0--styaagdaa0| astvitIti yadIdaM tuvantaM tadA 'nAma nAmnA' [ 3. 1. 18.] iti samAso na prApnoti tadabhAve kathamuttarapadamityAzaGkA / // 3. 2. 112 / / lokaMpRNamadhyaMdinAnabhyAzamityam // 3. 2. 113 // ete zabdAH kRtapUrvapadamAntA nipAtyante / lokaM pRNati lokasya vA 5 pRNaH lokaMpRNaH, madhyaM dinasya madhyaM ca tat dinaM ceti vA madhyaMdinam, praznoterghaJyabhyAza iti rUpam, anabhyAzaM dUramityaM gantavyamasyAnabhyAzamityaH, dUrataH parihartavyaH, anabhyAzenetyo'nabhyAza mitya iti vA dUreNa prApyo na tvantikenetyarthaH / anye tu proNAteriNagantasyAci hrasvatvaM nipAtya lokapriNaH lokaprINaka ityartha ityudAharanti / kazcittvakRtahrasvatvameva manyate10 lokaMprINa // 113 // nyA0 sa0-lokaMpRNa / lokaM pRNatIti vAkye 'mUlavibhujAdayaH' [5. 1. 144.] iti kaH, yadA lokasya pRNaH tadA 'nAmyupAntya' [ 5. 1. 54. ] iti kaH / / 3. 2. 113 / / bhrASTrAgnerindhe // 3. 2. 114 // bhrASTrAgnibhyAmindhazabde uttarapade pare mo'nto bhavati / bhrASTrasyendhaH15 bhrASTramindhaH, evamagnimindhaH // 114 / / nyA0 sa0--bhrASTrAgne / bhrASTramindha iti indhAnaM prayukta Nig bhAve al, indhyate'neneti vA 'punnAmni' [ 5. 3. 130. ] iti ghaH / indhayatItyaci vA, ghatri tu 'dazanAvoda' [ 4. 2. 54. ] iti 'na' lopaH syAt / / 3. 2. 114 / / agilAdgilagilagilayoH // 3. 2. 115 // 20 gilAntazabdajitAt pUrvapadAtpare gile gilagile cottarapade pare mo'nto bhavati / timi gilatIti timiGgilaH, evaM matsyaMgilaH, bAlaMgilo rAkSasaH, apatyaMgilA shishumaarii| timInAM gilagilaH timigilagilaH, gilagilazabda gilazabdo nottarapadamiti gilagilopAdAnam / gilazabdasya svarAntasya paryudAsena svarAntAdvidhistena vyaJjanAntAnna bhavati, dhUgilaH 125 agilAditi kim ? timigilaM gilati timi gilagilaH / gilaM gilati
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU. 116-117.] gilagila ityatra gilagileti nirdezAdeva mo'nto na saMbhavati / agilAditi / tu niSedho gilAntasyApi nivRttyarthaH / / 115 / / / nyA0 s0-agilaa| timigila iti bAhulakAt 'nAmyupAntya' [5. 1. 54.] iti kaH, 'mUlavibhujAdayaH' [5. 1. 144.] iti vaa| gilagilazabde iti / gilagila ityevaMrUpasyAkhaNDasya vidyamAnatvAt / nanva'gilAdityasya gilagila iti pratyudAharaNaM 5 yukta, atra gila: pUrvapadamastIti / timi gilagila ityatra tu na gilaH pUrvapadaM kintu gilAntaH zabda ityAha-gilaM gilatItyAdi / gilagileti nirdezAdeva gilagile mo'nto nAstIti na tadarthamagilAditya'tastadantasyaiva pratiSedhArtham / anyathA''narthakyaM syAditi / gilAntasyApIti 'api' zabda uktasamuccaye na kevalaM gilAntasyA'pizabdAt kevalAdapi mo'nto na bhavatIti / api zabdo'vadhAraNe'nyathA varjanAnarthakyamiti tu nyAsaH / yad10 vAgilasyeti vizeSaNatvAt tadantasya niSedhaH, anyathottarapadasannidhApitapUrvapadasya kevalasyaiva niSedhaH syAt / yathA digdhpaadophtH| gilasya gilaH gilaM gilati gilagila ityatra tu AdyantavadupacArAt // 3. 2. 115 / / bhadroSNAtkaraNe // 3. 2. 116 // bhadrazabdAduSNazabdAcca karaNazabde uttarapade mo'nto bhavati / bhadrasya15 karaNaM bhadrakaraNam, evamuSNaMkaraNam / / 116 / / nyA0 s0--bhdrossnnaa| bhadrakaraNamiti kRtiH karaNaM kriyate'neneti vA tato bhadroSNayoH karmaSaSThyantayoH 'kRti' [ 3. 1.77. ] iti samAsaH / / 3. 2. 116. / / navArivatkRdante rAtreH // 3. 2. 117 // rAtrizabdasya khidvajitakRdante uttarapade mo'nto vA bhavati / rAtrau20 carati rAtricaraH, rAtricaraH, rAtricarI, rAtricarI, rAtrAvaTa:, rAtrimaTa:, rAtryaTaH, rAtrimaTati-rAtrimATaH, rAtryATaH, rAtreH karaNam-rAtrikaraNam, rAtrikaraNam / khidvarjanaM kim ? rAtrimanyamahaH, 'khityanavyaya'[3. 2. 111.] ityAdinA nityameva bhavati / kRdanta iti kim ? rAtrisukham / antagrahaNaM kim ? rAtririvAcarati kvip, luk, tRc,25 raatryitaa| idamevAntagrahaNaM jJApakam ihottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayasyaiva grahaNaM, na tadantasya, tena 'kAlAttanataratama'-[3. 2. 24.] ityAdau pratyayamAtrasyaiva grahaNaM siddham, 'na nAmyekasvarAt khiti'-[3. 2. 6.] ityAdau
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 118-120.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 603 tvasaMbhavAttadantagrahaNam / kecittIrthaMkaraH tIrthakara ityatrApi vikalpamicchanti, tadarthaM navA'khitkRdante iti rAtreriti ca yogo vibhajanIyaH / / 117 / / nyA0 sa0--navAkhit / rAtrisukhamiti / atra sukhazabdo'vyutpanno na kRdanta iti mo'nto na bhavati / / 3. 2. 117 / / 10 dheno vyAyAm // 3. 2. 118 // dhenuzabdAdbhavyAzabde uttarapade mo'nto vA bhavati / dhenuzcAsau bhavyA ca dhenuMbhavyA, dhenubhvyaa| kecittu nityamicchanti / / 118 / / nyA0 s0--dhenobhvyaa0| dhenubhavyA iti / dhenovizeSaNatvena vivakSitatvAt vizeSyatve'pi vA dhenobhavyAyAmiti bhavyAmiti bhavyAzabdasya nimittatvenopAdAnAt dhenoH pUrvanipAtaH / / 3. 2. 118 // aSaSThItUtIyAdanyAho'rthe // 3. 2. 116 // aSaSThayantAdatRtIyAntAccAnyazabdAdarthazabda uttarapade do'nto vA bhavati / anyazcAsau arthazca, anyo'rtho'syeti vA anyadarthaH, anyArthaH, anyasmai idam-anyadartham, anyArtham, anyasminnarthaH anyadarthaH, anyArthaH, aSaSThItRtIyAditi kim ? anyasyArthaH anyArthaH, anyenArthaH anyArthaH / / 116 // 15 AzIrAzAsthitAsthotsukotirAge // 3. 2. 120 // veti nivRttam pRthagyogAt / aSaSThItRtIyAntAdanyazabdAdAzis, AzA, Asthita, AsthA, utsuka, Uti, rAga ityeteSUttarapadeSu do'nto bhavati / anyA AzIH anyadAzIH, anyA AzA anyadAzA, anyamAsthitaH anyadAsthitaH, anyA AsthA anyadAsthA, anyasmin utsukaH anyadutsukaH, anyA20 UtiH anyadUtiH, anyatra rAgaH anyadrAgaH, aSaSThItRtIyAdityeva ? anyasyAzIH anyAzIH, anyenAsthitaH anyAsthitaH / / 120 / / nyA0 s0--aashiiraa| AzyatIti 'upasargAdAto' [ 5. 1. 56. ] Azyatya'nayA vA 'upasargAdAtaH' [5. 3. 110.] / / 3. 2. 120 / /
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 ] .... bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 121-123.] 5 IyakArake // 3. 2. 121 // pRthagyogAdaSaSThItRtIyAditi nivRttam, anyazabdAdIye pratyaye kArakazabde cottarapade do'nto bhavati / anyasyAyamanyadIyaH, gahAditvAdIyaH, anyasmai hitamanyadIyam, anyasyAnyena vA kAraka: anyatkArakaH, anyaH kArakaH anyatkArakaH, anyatkArikA / / 121 / / nyA0 sa0--IyakArake / anyasya anyena vA kAraketi 'yAjakAdibhiH' [ 3. 1. 78. ] 'kArakaM kRtA' [ 3. 1. 68 ] ca samAsaH / / 3. 2. 121 / / sarvA diviSvagdevAdri kvyaJcau // 3. 2. 122 // sarvAdeviSvagdevazabdAbhyAM ca paraH kvibante'JcatAvuttarapade pare Dadriranto bhavati / sarvamaJcati sarvadyaG, sarvadyaJcau, sarvadyaJcaH, sarvadrIcaH, sarva-10 drIcA, sarvadrIcI, evaM taghaG, taJcau , tadyaJcaH, tadrIcaH, tadrIcA, tadrIcI, adAG, adaJcau , adadyaJcaH, adadrIcaH, adadrIcA, adadrIcI, kAG, kaJcau , kadyaJcaH, kadrIcaH, kadrIcA, dvayadyaG, dvayadyaJcau, dvayadyaJcaH, viSU avatIti viSaH,-viSvamaJcati viSvaG, viSvagityavyayaM vA, viSvagaJcati viSvadyaG, viSvAJcau, viSvadyaJcaH, viSvadrIcaH, viSvadrIcA, viSvadrIcI,15 devAnaJcatIti-devaghaGa, devadyaJcau, devadyaJcaH, devadrIcaH, devadrIcA, devadrIcI, sarvAdiviSvagdevAditi kim ? azvamaJcati azvAcI, viSvamaJcati viSUcI / aJcAviti kim ? vizvayuk, viSvagyuka, devayuk / kvIti-kim ? viSvagaJcanam / 'dhAtugrahaNe tadAdeH samudAyasya grahaNaM prApnoti' iti kvItyuktam / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / / 122 / / nyA0 s0--srvaadivissvg| sarveSu 'Dasyuktam' [ 3. 1. 46. ] ityupapadasamAsasya nityatvena nityamekapadatve "hrasvo'pade vA' [ 1. 2. 22. ] iti na hrasvo DanerikArasyeti / nAmagrahaNe* iti nyAyasyAnityatvAd viSUcIzabdAnna DadriH / tasmin sati hi viSU cadrayaGiti aniSTaM rUpaM syAt, yadA sarvA'maJcatIti devImaJcatIti kriyate tadA Dadrirbhavatyeva, yato'trAmu nyAyaM manyante / / 3. 2. 122 / / .. 25 sahasamaH sadhisami // 3. 2. 123 // sahasam ityetayoH sthAne'Jcatau kvibanle uttarapade pare yathAsaMkhyaM sadhri 20
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 124-126.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 605 sami ityetAvAdezau bhavataH / sahAJcati sadhrayaG, sadhrayaJcau, sadhrayaJcaH, sadhrIcaH, sadhrIcA, sadhrIcI, sadhrIcInaH, samaJcati-samyaG, samyaJcau, samyaJcaH, samIcaH, samIcA, samIcI, samIcInaH / sahasama iti kim ? prAG, prAJcau / aJcAvityeba ? sahayuk, saMyuk, kvItyeva ? sahAJcanam, samaJcanam / / 123 // 5 tirasastiryati // 3. 2. 124 // tiraszabdasyAti akArAdAvaJcatau kvibante uttarapade pare tiri ityayamAdezo bhavati / tirastirako vA aJcati, tiryaG, tiryaJcau, tiryaJcaH, tiryagbhyAm, tiryagbhiH, tiryagbhyaH, tiryakSu / atIti kim ? tirazcaH, tirazcA, tirazcI. tirazcInaH / / 124 / / 10 nyA0 sa0-tirasastiyati / zabdarUpApekSayA ca napusakatve 'anato lup' [ 1. 4. 56. ] se: sUtratvAd vaa| tiri itIti asaMdehArthamavibhaktiko nirdezaH / / / 3. 2. 124 // naat||3. 2. 125 // nazabda uttarapade pare'kAro bhavati / acauraH panthAH, amakSiko dezaH,15 amazakaM vartate, amakSikaM vartate, ahiMsA, asteyam akAraH kim ? pAmanaputraH / uttarapada iti kim ? na bhuGkta / / 125 / / nyA0 sa0--nAt / akAraH kimiti / nanu cAdiSu niranubandha eva natra paThyatAM sa eva cehA'nukriyatAmiti ? satyaM, niranubandhapAThe pAmanaputra ityAdau 'noGgAdeH' [7. 2. 26.] iti vihitasya 'na' pratyayasyA'tra grahaNaM syAt, yataH pratyayA'pratyayayo:20 pratyayasyaiva grahaNam iti nyAyaH / tataH sAnubandhapATho yukta eva / na ca anukriyamANe'pyanubandha straNaputra ityatra katha na bhavatIti vaacy| pratyayasyava grahaNam iti nyAyaH / 'pratyaya' trittvasya vRddhau caritArthatvAnnipAtatrittvasyAnarthakyAt tasyaiva grahaNamiti / / 3. 2. 125 / / tyAdI kSepe // 3. 2. 126 / / . 25 ... tyAdyante pade parataH kSepe gamyamAne naJ akAro bhavati / apacasi tvaM jAlma, akaroSi tvaM jAlma | tyAdAviti kim ? na pAcako jAlmaH /
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 ] bRhatvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 127-128.] kSepa iti kim ? na pacati caitraH / a, mA, no, nA, pratiSedha ityakAreNa pratiSedhArthIyenaiva siddhau kSepe natraH zravaNanivAraNArtham, anuttarapadArthaM ca vacanam / / 126 / / nyA0 sa0-tyAdau kssepe| na pAcaka iti asamAso'yaM nasamAsasya pAkSikatvAt pAcaka iti nottarapadamiti pUrveNApi na bhavati / anuttarapadArthamiti tyAdyantena 5 samAsA'bhAvataH samAse ca sati pUrvottarapadavyavahArAt / / 3. 2. 126 / / / nago'prANini vA // 3. 2. 127 // aprANinyabhidheye naga iti nipAtyate vaa| na gacchatIti nagaHparvataH, agaH parvataH, nagA vRkSAH, agA vRkSAH / aprANinIti kim ? ago vRSalaH zItena / pUrveNa nityamAdeze prApte vikalpo'yam / / 127 // 10 narakhAdayaH // 3. 2. 128 // nakhAdayaH zabdA akRtAkArAdyAdezA nipAtyante / nAsya khamastIti nakhaH, na bhrAjate iti nabhrAT kvibantaH, na pAtIti napAt zatrantaH, triliGgo'yam, nipAtanAttu nAbhAvaH, na vettIti navedAH, auraNAdiko's, satsu sAdhuH satyaH, 'sAdhau' yaH na satyaH asatyaH, nAsatyaH, nAsatyau, nAsatyAH, na15 mukhatIti namuciH, auNAdika: kiH, nAsya kulamastIti nakulaH / kathaM na na bhrAjate kiMtu bhrAjata eveti nabhrAT ? pRSodarAditvAdekasya nako lope bhaviSyati, evaM na na pAti napAt, na na vetti navedAH, na na muJcati namuciH, na na kulamastyasya nakulaH, na na khamastyasya nakhaH, na pumAn na strIti napuMsakam, ata eva nipAtanAt strIpuMsayoH puMsakAdezaH / na kSIyate na kSarati vA20 nakSatram, auNAdike traTi, kSabhAve nipAtyate / na kAmati na krINAti vA nakraH, Dapratyayo nipAtanAt, nAsminnakaM duHkhamasti nAkaH, na vidyante gnAH zriyaH chandAMsi vAsya nagnaH, na agaH nAgaH, na vidyate bhAgo'sya nabhAgaH, nAramaJcati nArAcaH, na prApyata iti nApitaH na moyate'sAviti nameruH, nAbhinandati vadhUmiti nanAndA, nAntareNa bhavati, nAntarIyakam, na na ciketti25 nAciketaH, ata eva nipAtanAt kit jJApanArtho juhotyAdau draSTavyaH asmAcca
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pA0 2. sU0 126 - 130.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 607 naJ dvayopapadAnnAmni zav pratyayo bhavati / bahuvacanamAkRtigaNArtham tena - nAstikaH, nabhaH, nAraGgamityAdayo'pi draSTavyAH / / 128 / / nyA0 sa0 nakhAdayaH / nakha ityatra bahuvrIhau 'naJ't' [ 3. 2. 125. ] prApto'nena niSidhyate, uSTramukhAditvAt samAsaH / khanyata iti 'kvacit' [5. 1. 171.] iti DaH / satya iti na nakhAdau kiMtu nAsatya ityayam / zrarINAM samUha prAraM 5 ' SaSThyAH samUhe' [ 6. 2. 9. ] aN / nAramaJcati 'karmmaNo'N' [ 5.1.72. ] nipAtanAda'JcernalopaH, 'AplRNa lambhane' natra ApeH / na mIyate ' zigrugerunamervAdayaH ' 811 ( uNAdi ) migastu 'cinIpImisibhyo ru 806 ( uNAdi ) ' yatinanadibhyo dIrghazca' 856 ( uNAdi ) / nAntarIyakamiti nAntareNetyarthakathanaM saptamyantAttu gahAditvAdIya:, tataH svArthikaH / nAstika iti nAsti puNyaM pApaM ceti matirasyeti 10 'nAstikAstika' 6. 4. 66. ] iti nipAtanAdeva siddhaM / yadA tu na prAstiko nAstika iti kriyate tadA garaNapAThaphalam / nabha iti na babhastIti kvip na bhAtIti vA 'mithiraJcyuSi' 971 ( uNAdi ) iti bahuvacanAt kida's / nAraGgamiti na na raGgati zobhAM ac na araGgamiti vA / rUDhizabdA ete yathAkathaMcit vyutpAdyA nAtrA'vayavArthAbhinivezaH kAryaH // / 3. 2. 128 / / an svare // 3.2. 126 // naJaH svarAdAvuttarapade pare'n ityayamAdezo bhavati / na vidyate anto'syeti ananto jinaH, - evamanAdiH prajAnAmabhAvo'najam, na zvo'nazvaH / an iti svarUpanirdezAt nalopo dvitvaM ca na bhavati / / 126 / / " ko kattatpuruSe // 3. 2. 130 // tatpuruSe samAse svarAdAvuttarapade kuzabdasya kadityayamAdezo bhavati / kutsitaH azvaH kadazvaH, kaduSTraH, kadannam, kadazanam, tatpuruSa iti kim ? kutsitA uSTrA asmin kUSTro dezaH / svara ityeva ? kubrAhmaNaH / / 130 / / 15 20 nyA0 sa0 -- koH kattatpuruSe / pratipadokto'yaM tatpuruSo gRhyate tena ku pRthivI - matItaH kvatIta ityatra kadAdezo na bhavati / athetthaM bhariNaSyanti zritAditvAt samAse 25 sati pratipadoktatva ma'stIti / tadapi na vAcyaM yato dvitIyAntaM zritAdibhiH saha samasyate tatazca dvitIyAntaM sAmAnyaM nAma na pratipadoktamiti kadAdezo na bhavati / / 3. 2. 130 /
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pA. 2. sU0 131-134.] rthvde||3. 2. 131 // rathavadayoruttarapadayoH kuzabdasya kadAdezo bhavati / kutsito rathaH kadrathaH, kutsito ratho'sya kadrathaH, kutsito vada: kadvadaH, kutsito vado'sya kadvadaH / tatpuruSa evecchantyeke, anyatra kuratho rAjA kuvado mUrkhaH / / 131 / / tuNe jAtau // 3. 2. 132 // kuzabdasya tRNe uttarapade jAtAvabhidheyAyAM kadAdezo bhavati / kutsitaM tRNamasyAH kattRNA nAma rauhiSAkhyA tRNajAtiH / jAtAviti kim ? kutsitAni tRNAni kutRNAni / / 132 / / nyA0 sa0--tRNe jaatau| kattaNazabdo jAtivAcI avayavArthastu vRttAva'sanneva darzyate kutsitaM tRNamasyA ityevaMrUpaH / rauhiSa iti rohati araNye 'ruhevRddhizca'10 548 (uNAdi) iti iSagratyayaH / / 3. 2. 132 // kattriAH // 3. 2. 133 // kuzabdasya kiMzabdasya vA trizabde uttarapade kadAdezo nipAtyate / kutsitAstrayaH, ke vA trayaH kattrayaH, kutsitAstrayo'sya ke vA trayo'sya kattriH / kimo necchantyanye-kiMtrayaH / / 133 / / 15 nyA0 s0--ktriH| zrAvityeva siddhe katrIti karaNaM kimo'pi parigrahArtham / / 3. 2. 133 / / kAkSapathoH // 3. 2. 134 // akSa pathina ityetayoruttarapadayoH koH kA ityayamAdezo bhavati, akSazabdasyAkArAntasya kRtasamAsAntasya cAvizeSeNa grahaNam / kutsito'kSaH pAza-20 kAdiH kAkSaH, kutsitamakSamindriyaM kAkSam, kutsito'kSo yasya kAkSo-rathaH, kutsitamakSi akSaM vA'sya kAkSaH, kutsitaH panthAH kApatham, kutsitaH panthA asmin kApatho dezaH, sAko'pi bhavati, kaku 'kutsitaH' akSaH kAkSaH, evaM kApathaH / pathizabdanirdezAttatparyAye'vyutpanne pathazabde na bhavati-kutsitaH pathaH kupathaH, kupathaM vanam / anISadarthArthaM vacanam / / 134 / / / . . . 25
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 135-138.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 606 10 nyA0 s0--kaakss0| kApathamiti pathaH saMkhyeti napusakatvaM, bahuvrIhI tvaashrylinggtaa| evaM kApatha iti atra pustvamityamaraH / gauDazca yadAha 'vyadhvau vipathakApathau' svamate tu napuMsakatvameva bhavati / kutsitaH pathaH kupatha iti bhavati na tu kupatham / / 3. 2. 134 / / puruSe vA // 3. 2. 135 // kuzabdasya puruSazabde uttarapade kAdezo bhavati vaa| kutsitaH puruSaH kApuruSaH, kupuruSaH, kutsitAH puruSA asmin kApuruSo grAmaH, kupuruSo grAmaH / anISadarthe vikalpo'yam, ISadarthe tu paratvAduttareNa nityameva, tatrApi vikalpa eveti kazcit,-ISatpuruSaH, kApuruSaH, kupuruSaH // 135 / / alpe // 3. 2. 136 // ISadarthe vartamAnasya kuzabdasyottarapade pare kAdezo bhavati / ISanmadhuraM kAmadhuraM kAlavaNam / svarAdAvapi paratvAdISadarthe kAdeza eva bhavati, ISadamlam, kAmlam, evaM kAccham / / 136 / / nyA0 s0--alpe| svarAdAvapi iti na 'koH kat tatpuruSe' [ 3. 2. 120. ] iti kadAdeza ityarthaH / / 3. 2. 136 // kAkavI voSNe // 3. 2. 137 // kuzabdasyoSNazabde uttarapade kA kava ityetAvAdezau vA bhavataH / ISatkutsitaM vA uSNam koSNam, kavoSNam, ISat kutsitaM vA uSNamatra koSNaH, kavoSNo dezaH, pakSe yathAprAptam iti-tatpuruSe kaduSNam / bahuvrIhau tu kadAdezo na bhavati, kUSNo dezaH / anyastvagnAvapIcchati, kAgniH,20 kavAgniH, kadagniH / / 137 / / kRtye'vazyamo luka // 3. 2. 138 // avazyamzabdasya kRtyapratyayAnte uttarapade luk antAdezo bhavati / avazyakAryam, avazyastutyam, avazyadeyam, avazyakartavyam, avazyakaraNIyam / kRtya iti kim ? avazyaMlAvakaH / / 138 / / 25 nyA0 s0--kRtye0| 'avyayaM pravRddhAdibhiH' [ 3. 1. 48. ] 'mayUravyaMsaka' [ 3. 1. 116 ] ityAdinA vA sarvatrA'tra samAsaH / / 3. 2. 138 / / 15
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 139-143.] samastatahite vA // 3. 2. 136 // samzabdasya tate hite cottarapade lugantAdezo vA bhavati / satatam, saMtatam, sahitam, saMhitam / / 136 / / tumazca manaHkAme // 3. 2. 140 // tumpratyayAntasya samzabdasya ca pratyekaM manasi kAme cottarapade 5 lugantAdezo bhavati / bhoktuM mano'sya bhoktumanAH, gantuM kAmo'sya gantukAmaH, samyagmano'sya samanAH, evaM sakAmaH / sahazabdenApi siddhau samaH zrutinivRttyarthaM vacanam / / 140 // mAMsasyAnadhani paci navA // 3. 2. 141 // mAMsazabdasyAnaDante ghabante ca pacAvuttarapade lugantAdezo vA bhavati / 10 mAMsasya pacanaM mAMspacanam, mAMsapacanam, mAMspacanI, mAMsapacanI, mAMsasya pAkaH, mAMspAkaH, mAMsapAkaH / anaDghajIti kim ? mAMsapaktiH / pacAviti kim ? mAMsadAhaH, mAMsadahanI // 141 / / __ nyA0 s0--maaNssy0| mAMspacanamiti atra prasiddha bahiraGgamantaraGga * iti nyAyAdalopasyAsiddhatvAta so runa bhavati, na tu 'svarasya pare / 7.4.110.] iti 15 sthAnitvaM / 'na saMghi' [ 1. 3. 52.] ityanenAsavidhau sthAnitvaniSedhAt / / 3. 2. 141 / / dikazabdAttIrasya tAraH // 3. 2. 142 // dikzabdAtparasya tIrazabdasyottarapadasya tAra ityayamAdezo vA bhavati / dakSiNasyA dizaH dakSiNasya vA dezasya tIraM dakSiNatAraM, dakSiNatIram-20 evamuttaratAramuttaratIram, pazcimatAraM pazcimatIram, pUrvatAraM, pUrvatIram, / dikzabdAditi kim ? gaGgAtIram / / 142 / / nyA0 s0-dikshbdaa0| pazcimatAramiti striyAM tu sarvAditvAbhAvAt pubhAvApravRttI pazcimAtAraM pazcimAtIramiti bhavati / / 3. 2. 142 / / sahasya sonyAtheM // 3. 2. 143 // . 25 anyArthe anyapadArthe bahuvrIhau samAse uttarapade pare sahazabdasya sa
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA. 2. sU0 144-146.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 611 ityayamAdezo bhavati vaa| saha putreNa saputra AgataH sahaputra AgataH, evaM saziSyaH sahaziSya AgataH, saha lomnA vartate salomakaH sahalomakaH, vidyamAnalomaka ityarthaH / anyArtha iti kim ? sahayudhvA, sahakRtvA, sahakArI, sahajaH / kathaM sahakRtvA priyo'sya sahakRtvapriyaH priyaH sahakRtvAsya priyasahakRtveti ? bahuvrIhau yaduttarapadaM tasmAtpUrvaH sahazabdo na bhavatIti 5 sAdezo na bhavati / / 143 / / nAmni // 3. 2. 144 // yogArambhAdveti nivRttam / anyArthe samAse uttarapade pare sahazabdasya sAdezo bhavati, nAmni saMjJAyAM vissye| sahAzvatthena vartate-sAzvattham, sapalAzam, saziMzapam, evaMnAmAni vanAni, saha rasena sarasA dUrvA, / anyArtha10 ityeva ? saha caratIti sahacaraH kuraNTakaH, saha dIvyatIti sahadevaH kuruH, sahadevA aoSadhiH, saha jAyate sahajanyA apsarAH / / 144 / / nyA0 s0-naamni| saha caratIti sahacaraH ac / 'avyayaM pravRddhAdibhiH' [ 3. 1. 48. ] iti samAsaH / sahadevA oSadhiriti 'lihAdibhyo'c, [ 5. 1. 50. ] saha jAyate sahajanyA apsarA iti 'bhavyageyajanya' [5. 1. 7.] ityAdinA kartari ghyaN / 15 'na janavadhaH' [4. 3. 54.] / iti vRddhyabhAvaH // 3. 2. 144 / / adRzyAdhike // 3. 2. 145 // adRzyaM parokSama adhikamadhirUDhama, tadvAcinoruttarapadayoranyArthe samAse sahazabdasya sAdezo bhavati / adRzya-sAgniH kapotaH, sapizAcA vAtyA, sarAkSasIkA vidyut, samuzalo vrIhikaMsa: adhike,-sadroNA khArI, samASa:20 kArSApaNaH, sakAkaNIko maassH| 'sahasya so'nyArthe' [3. 2. 143.] ityanenaiva siddhe nityArthaM vacanam / / 145 // . nyA0 s0-adRshyaadhike| vrIhikaMsa iti / kaMsa iti khAryAdivat mAnavizeSasya nAma tatparimANaparicchinnavrIhimadhyagatasya musalasya AvRtatvAdadRzyatA / / 3. 2. 145 / / akAle'vyayIbhAve // 3. 2. 146 // sahazabdasyAkAlavAcinyuttarapade'vyayIbhAvasamAse sAdezo bhavati / 25
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pA0 2. sU0 147 - 146.] brahmaNaH saMpat sabrahma sAdhUnAm, evaM savRttaM suvihitAnAm, sakSatraM yadUnAm / saMpattAvavyayIbhAvaH / yugapaccakreNa cakrANi vA dhehi sacakraM dhehi, evaM sadhuraM prAjaH / yaugapadye'vyayIbhAvaH - tRNaiH saha satRNamabhyavaharati, evaM samUlaghAtaM hanti / sAkalye'vyayIbhAvaH / SaDjIvanikAmantamavasAnaM kRtvAdhIte saSaDjIvanikamadhIte zrAvakaH, evaM salokabindusAramadhIte pUrvadharaH / granta ityavyayI - S bhAvaH / kAla iti kim ? sahapUrvA zete, sahAparAta bhuGkte / zrayamapi sAkalye'vyayIbhAvaH / avyayIbhAva iti kim ? sahayudhvA / / 146 / / 612 ] nyA0 sa0--- akAle0 / samUlaghAtamiti zratra mUlAnAM sAkalyaM samUlaM hananaM 'hanazva samUlAt' [ 5. 4. 63 ] gam / Sar3ajIvanikAmiti SaT saMkhyA jIvAH tAnniyataM kAyati DaH, athavA jIvyate'nayA'naTi svArthe ke SaNNAM prANinAM jIvanikA SaTjIvanikA 10 / / 3. 2. 146 // granthAnte // 3. 2. 147 / / granthasyAnto granthAntaH, tadvAcinyuttarapade'vyayIbhAve samAse sahazabdasya sAdezo bhavati / kalAmantaM kRtvA sakalaM jyautiSamadhIte, evaM sakASTham, samuhUrtam / kalAdizabdAH kAlavizeSavAcino'pi tatsahacAriSu grantheSu vartanta 15 iti granthAntavAcitvamuttarapadasya / anta ityavyayIbhAvaH kAlArtha ArambhaH / / 147 / / nAziSyagovatsahale // / 3. 2. 148 // AziSi gamyamAnAyAM gavAdivarjita uttarapade pare sahazabdasya sAdezo svasti gurave sahaziSyAya, bhadraM saha -20 saputraH sahaputra AgataH / agovatsahala sahagave, savatsAya, sahavatsAya, sahalAya, na bhavati / svasti rAjJe saharASTrAya saMghAyAcAryAya / AziSIti kim ? iti kim ? svasti bhavate sagave, sahahalAya / / 148 / / samAnasya dharmAdiSu // / 3. 2. 146 // samAnazabdasya dharmAdiSUttarapadeSu sAdezo bhavati / samAno dharmo'sya 25 sadharmA, samAno vA dharmaH sadharmaH, samAnA jAtirasya sajAtIyaH, samAnaM nAmAsya sanAmA, samAnaM nAma sanAma / dharma, jAtIya, nAman, gotra, rUpa,
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 150-152.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 613 sthAna, varNa, vayas, vacana, jyotis, janapada, rAtri, nAbhi, bandhu, pakSa, gandha, piNDa, deza, kara, lohita, kukSi, veNi iti dharmAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / anye tu dharmAdiSu vacanAnteSu navasu vikalpamicchanti / sadharmA, samAnadharmA, sajAtIyaH, samAnajAtIyaH / sanAmA, samAnanAmA, sagotraH, samAnagotraH, sarUpaH, samAnarUpaH, sasthAnaH samAnasthAnaH, savarNaH, samAnavarNaH, 5 savayAH, samAnavayAH, savacanaH, samAnavacanaH / apare tu nAmAdiSu bandhuparyanteSu dvAdazasveva samAnasya sabhAvaM nityamicchanti anyeSu tu necchantyeva / sadharmasapakSAdizabdAMstu sahazabdena samAnaparyAyeNa kRtasAdezena sAdhayanti, samAnazabdaprayoge tu samAnadharmA, samAnapakSaH samAnajAtoya ityAdyeva manyante / kathaM samAnodare jAta:-sodaryaH ? samAne tIrthe vasati satIrthya iti, ? "sodaryasamA-10 nodayauM' [6. 3. 111.] iti 'satIrthyaH' [6. 4. 78.] iti ca nipAtanAdbhaviSyataH / / 146 / / sabrahmacArI // 3. 2. 150 // . sabrahmacArIti nipAtyate / samAno brahmacArI samAne brahmaNyAgame gurukule vA vrataM caratIti vA sabrahmacArI, nipAtanAdeva vratazabdasyApi15 lopaH / / 150 / / hghshhksse|| 3. 2. 151 // dRdRzadRkSa ityeteSUttarapadeSu samAnasya sAdezo bhavati / samAna iva dRzyate sadRk, sadRzaH, sdRkssH| dRzadRkSasAhacaryAt Taksakpratyayasahacaritakvibantasyaiva dRzo grahaNAt iha na bhavati, samAnA dRk samAnadRk / / 151 / / 20 anyatyadAderA // 3. 2. 152 // anyazabdasya tyadAdezca dRkdRzadRkSeSUttarapadeSu AkAro'ntAdezo bhavati / anya iva dRzyate anyAdRk, anyAdRzaH, anyAdRkSaH, evaM tyAdRk tyAdRzaH, tyAdRkSaH, tAdRk, tAdRzaH, tAdRkSaH, yAdRk, yAdRzaH, yAdRkSa, amUdRk, amUdRzaH, amUdRkSaH, bhavAdRk, bhavAdRzaH, bhavAdRkSaH, tvAdRk, tvAdRzaH, tvAdRkSaH, 'mAdRk,25 mAdRzaH, mAdRkSaH, ekAdRk, ekAdRzaH, ekAdRkSaH / dvAdRk, dvAdRzaH, dvAdRkSaH, yuSmAdRk, yuSmAdRzaH, yuSmAdRkSaH, asmAdRk, asmAdRzaH, asmAdRkSaH / kathaM
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 ] bRhavRtti-laghugyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 153-155.] yatparimANamasya yAvAn, evaM tAvAn ? etAvAn ? 'yattadetado DAvAdiH' [7. 1. 146.] iti DAvatau bhaviSyati / / 152 / / idaM kimItkI // 3. 2. 153 // ___idaMzabdaH kiMzabdazca dRkdazadakSeSattarapadeSu pareSu yathAsaMkhyamIkArarUpaH kIkArarUpazca bhavati / ayamiva dRzyate IdRk, IdRzaH, IdRkSaH, ka iva dRzyate / kIdRk, kIdRzaH, kIdRkSaH, kathaM idaM kiM vA parimANamasya iyAn kiyAn ? 'idaMkimo'turiya kiya cAsya' [7. 1. 148.] iti bhaviSyati / / 153 / / anaJaH ktvo yap // 3. 2. 154 // navajitAdavyayAtpUrvapadAdyatparamuttarapadaM tadavayavasya ktvApratyayasya yavAdezo bhavati / prakRtya, prahRtya, uccaiHkRtya, nAnAkRtya / nija iti10 kim ? akRtvA, ahRtvA, paramakRtvA, anaJa iti nasadRzamavyayaM gRhyata iti iha najo'navyayAcca na bhavati / uttarapadasyetyeva ? alaM kRtvA, khalu kRtvA / / 154 / / nyA0 sa0--anaJaH ktvo0| uccaiHkRtya ityatra 'kRgo'vyaya' [ 5. 4. 84. ] iti ktvaa| nAnAkRtya ityatra tu 'svAGgatazcvya rtha' [5. 4. 86. ] ityanena / parama-15 kRtveti / paramaM ca tat kRtvA ceti kArya / 'sanmahat' [ 3. 1. 107.] iti smaasH| paramaM karaNaM pUrva vA, paramasya karaNamityatra tu samAso na syAt 'tRptArthapUraNa' [3.1.85.] ityAdAva'vyayadvAreNa niSiddhatvAt SaSThIsamAsasya / / 3. 2. 154 / / pRssodraadyH|| 3. 2. 155 // pRSodara ityevaMprakArAH zabdA vihitalopAgamavarNavikArAH ziSTa:20 prayujyamAnAH sAdhavo bhavanti / pRSadudaramudare vAsya pRSodaraH, pRSata udaraM pRSodaram, pRSata udvAnaM pRSodvAnam, evaM pRSoddhAram,-atra takAralopo nipAtyate / jIvanasya jalasya mUtaH puTabandhaH, jImUtaH, atra vanasya lopaH, vAriNo vAhako balAhakaH, atra pUrvapadasya baH uttarapadAdezca la AdezaH, prAdhyAyanti tamiti ADhayaH, atra dhyasya DhyAdezaH, kR Na dAsyate nAsyate dabhyate25 ca khali, duSTo dAso nAso dambha iti vA dUDAsaH, dUNAsaH, dUDabhaH, duSTaM dhyAyati dUDhayaH, eSu pUrvapadasya duso dUbhAvaH uttarapadAdezvaDatvaNatvaDhatvAni dambhenalopazca / /
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pA0 2. sU0 155.] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 615 mahyAM rauti mayUraH, rauteracyantalopo mahIzabdasya myuubhaavH,| mahyAM zete mahiSaH / DhaH / atra pUrvapadasya hrasvatvaM zasya ca Satvam / pizitamaznAti pizAcaH / atra pizitasya pizAdezaH aznAteH zasya cAdezaH / zavAnAM zayanaM zmazAnam, pUrvapadasya zmAdezaH uttarapadasya ca shaanaadeshH| bruvanto'syAM sIdanti viSIdanti vRsii| atra DaT pratyayaH / pUrvapadasya vRbhAvaH / UrdhvaM khaM 5 vilaM vAsya udUkhalam / ulUkhalaM vaa| atra pUrvapadasyodbhAva ulUbhAvazca uttarapadasya khalAdezaH / divi dyauvauMka eSAM divaukasaH / atrAkArAgamaH / azva iva tiSThati azvatthaH / kapiriva tiSThati kapayo'smistiSThanti iti vA kapitthaH, dadhni tiSThati dadhitthaH, mahyAM tiSThati mahitthaH, eSu tiSThateH sakArasya takAraH, muhuH svanaM lAti muhurmuhulasatIti vA musalam / atra muhuH10 zabdasya mubhAvaH / svanazabdasya sabhAvaH / pakSAntare lasayoviparyayazca / UdhvauM karNAvasyetyulUkaH, atrovaMzabdasyolAdezaH karNazabdasyokAdezazca / mehanasya khaM mehanakhaM tasya mAlA mekhalA / atra mehanakhe hanasya mAlAzabde ca mAzabdasya lopaH / ko jIryati kuJjaraH, atra kuzabdasya mo'ntaH / Azvasya viSamasti AzIviSaH, atrAzuzabdasyAzIbhAvaH / balaM vardhayati balIvardaH, atra balasye-15 kAro'ntAdezo vardhadhakArasya ca dakAraH / manasa ISTe manISI, atra manaso'ntyasvarAdilopaH IzeH zasya ca SaH / vilaM dArayatIti viDAlaH, atra vilazabdasya lalopaH, uttarapadasya DAlAdezaH / mRdamAlIyate, DaH, mRNAlaH / __ atra mRdo dakArasya NakAraH / asRgAlIyate, DaH, sRgAlaH / atradelopaH / asRgilati vA sRgAlaH, atrAsRja AdyantalopaH / puro dAzyate puroDAzaH,20 atrottarapadAderDatvam / azvasyAmbA vddvaa| atrAzvasyAzo lopaH Da cAntaH / ambAzabde ca mo lopaH / zakasyAndhuH zakandhuH / atra pUrvapadAntasyottarapadAdervA lopaH / evaM karkandhuH, aTatItyaca aTA, kulAnAmaTA kulaTA / ava avAk aTantyasminniti bAhulakAt 'punAmni' [5. 3. 130.] iti ghaH, avaTaH / hinastIti siMhaH, atra sakArahakArasyoviparyayaH / kRtakena25 zalati kRkalAzaH, atra takArasya lopaH, zakAralakArayostu vipryyH| bhraman rauti Da: bhramaraH, atra tlopH| evaMprakArAH ziSTaH prayuktAH pRSodarAdayaH /
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 ] bRhadvRtti-lavunyAsasaMvalite [pA0 2. sU0 156.] mayUramahipAdInAmuNAdau vyutpAditAnAmapIha vyutpAdanamanekadhA zabdavyutpattijJApanArtham / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena muhUrtamAragvadho'zvatthAmanirlayanItyAdayo'pi drssttvyaaH| varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparo varNavikAranAzau / dhAtoH tadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam / / 155 / / nyA0 s0--pRssodraa0| pRSodvAnamiti '4 ovai zoSaNe' udvAyata iti udvAnaM 5 pRSata udvAnaM pRSodvAnam / pRSoddhAramiti ghRg Nigi ac, udpUrvasya dhRgo Nigi aci| yadA uddharamiti tadA dhRgo'riNagantasya / prADhya ityatra 'sthAdibhyaH kaH' [ 5. 3. 82. ] / AzIviSa iti yadApi AzyatItyaci tato 'gaurAdibhyo' [ 2. 4. 16. ] (iti) GI:, AzyAM daMSTrAyAM viSamastIti athavA AziSi daMSTrAyAM viSamasyeti tadA'pyanena nipAtanam / tadarthA'tizayeneti sa prasiddho'rthastadarthaH zabdalakSaNastasyAtizayo mAdhuryAdistena 10 yogaH yathA mayUra iti, atra hi raute ravaNArthasyAtizayena yogH| kRkalAza iti 'vA balAdi' iti NaH / kRkaM lAsayatIti ye vyutpAdayanti tanmate dantyasakAraH / mahuriyati sma 'gatyartha' [ 5. 1. 11. ] iti ktaH pratyayaH / pArAt vadhyate 'sthAdibhyaH kaH' [ 5. 3. 82. ] tasya gaH, azva iva tiSThatIti man nilIyate'syAM anaT / / 3. 2. 155 / / vaavaapyostnikodhaagnhorvpii|| 3. 2. 156 // 15 avazabdasyopasargasya tanikrINAtyoH parayorapizabdasya ca dhAgnahoH parayoryathAsaMkhyaM va pi ityetAvAdezau vA bhavataH / vataMsaH, avataMsaH, vakrayaH, avakrayaH, pihitam, apihitam, pidhAnam, apidhAnam, pidadhAti, apidadhAti, pinaddham, apinaddham, / dhAtRniyamaM necchantyeke / pRSodarAdiprapaJca eSaH tena ziSTaprayogo'nusaraNIyaH / / 156 / / 20 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRttau tRtIyasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / / zrImadvallabharAjasya pratApaH ko'pi duHsahaH / prasaran vairibhUpeSu dIrghanidrAmakalpayat / / nyA0 s0--vaavaapyo| atha pRSodarAditvAdevA'vApyoH pAkSike akAralope25 vataMsa ityAdi sidhyatyeva kimartho'yaM yoga ityAha-pRSodarAdIti / ziSTA uktarUpAstaryaH prayujyate tadanusaraNAdanyadapi sarvaM siddham / / 3. 2. 156 / / Wan ityAcAryazrIhema0 laghunyAse tRtIyasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samApta:
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ SR WA S KAN RO