Book Title: Haim Prakash Maha Vyakaranam Purvarddham
Author(s): Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004040/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zrI munisuvrata svAmine namaH || mahA-mahopAdhyAya zrI vinaya vijaya gaNi viracita. prakAza 6 mahAvADaENa TippaNI - anukramaNAdi yukta (c) pUrvArtha ? che (punaHmudraNa) AzirvAda gacchanAyaka parama pUjaya AcArya deveza zrImad vijaLI kalAprabhasUrIzvarajI ma.sA. preraka adhyAtmayogI parama pUjya AcArya bhagavaMta zrI vijaya kalApUrNa rITarajI ma.sA, nA ziSyaratna parama pUjya gaNivarya nabhakavijayajI ma.sA. rasaMpUrNa Arthika sahuthona dAtA zrI ghANIthara vizA osavAla mUrtipUjaka jaina saMgha ghANIthara - kaccha (vAgaDa) prakAzaka zrI ghANIthara vizA osavAla mUrtipUjakra jaina saMgha 'C/o. mecIMga senTara, 222, tAradeva roDa, muMbaI - 400 007. vikrama saMvata 2065 mAgasara suda 9 zrI darzAvatI (bhoI) tIrtha samuha dIkSA mahotsava pta: 500 dain Education International For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAja. sUripada vi. saM. 1166 janma vi. sa'. 1145 atky janma vi. saM. 1149 dIkSA vi. saM. 1154 paramArhata zrI kumArapAla bhRpAla. samyakatvamUlabAravrataucayA vi. sa. 1216 rAjayAbhiSeka vi. sa, 1199 nivA Na vi. saM. 1229 For Personal & Private Use Only svaga gamana vi. sa. 1230 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXzrIzalezvarapArzvanAthAya namaHXXXX zrIamIsoma-jainagranthamAlA prantha naM. 1 zrIlokaprakAzAdhanekagraMthaprAsAdasUtraNasUtradhAraiH mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNipAdaiH viracitaM zrIhaimaprakAza-mahAvyAkaraNam TippanyanukramaNikAdisamanvitaM [pUrvArdham ] haMho kovidakuJjarAH kimu girAmartheSu saMzayyate ___ vIkSadhve kimu sAdhuzabdaghaTanApRcchAvilakSA viyat / sUtrANAM vividhaprayogasajuSAmanveSaNe kaH shrmH| jAgaryeSa vizepabodhakuzalo haimaprakAzo guruH // prazastigataH / / saMpAdakaH pUjyapAda-guruvarya-prakharavaktR-zrIamIvijayacaraNacaJcarIkA upAdhyAyakSamAvijayagaNI prakAzakaH mAMgarolanivAsI zAha hIrAlAla somacaMda, koTa, muMbaI, vikramasaMvat 1994 ] pratayaH 500 [vIrasaMvat 2464 mUlyam 8 ruupykaaH| - zrIamIravijayagurubhyo namaHXXXKES For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priMTara:-rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa 26-28, kolabhATa sTrITa, baMbaI. pablizaraH-zAha hIrAlAla somabaMda, 57-59 junA morI sTrITa, koTa, baMbaI. For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S'ri Ami-Soma Jaina Granthamala No. 1 SRI HAIMAPRAKASA MAHAVYAKARANA (BASED ON SRI SIDDHAHEMA SABDANUSASANA) OF MAHAMAHOPADHYAYA SRI VINAYA VIJAYA GANI WITH COPIOUS NOTES AND INDICES. THE ; Part I Hallow best of the proficient ! why are you doubtful about the meanings of words! And why do you stare at the sky-you being non-plussed for making inquiries for formation of good (correct) words? Why (do you make) any exertion in finding out the sutras accompanied with various uses (prayogas), when there exists this great Haimaprakas'a. which is capable of giving excessive knowledge. EDITED BY UPADHYAYA KSAMAVIJAYA GANI The editor of S'ri S'rutinana Amidhara etc. PUBLISHED BY SHAH HIRALAL SOMCHAND. BOMBAY. 1937 Price Rs. 8-0-0 For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ All rights reserved ] Printer:-Ramchandra Yer Shedge, Nirnaya Sagar Press, 26-28, Kolbhat Stroet Bombay Publisher:-Shab Hiratal Someband, House No 67-59 OH Modi Street, Fort, Bombay. For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jaccetticited TUDIO zrI manisuvratasvAmI bhagavAna Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU.A.bha. zrImad vijaya kalApUrNasUrijI ma. For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaH mudraNa prakAzana prasaMge vaktavya... saMskRta vyAkaraNanA abhyAsu varganemATe atyaMta upayogI evA A "maprakAza mahAvyAkaraNa" graMthanuM punaHmudraNa karI prakAzita karavAnI eka taka sAMpaDI te badala hRdaya AnaMdathI ullasita banyuM che. anAdi kALathI cAragatImAM janma-maraNa karatA jagatanA jivAtmAonI bhAva karUNAthI prerAI zrI tIrthakara bhagavaMto kevaLajJAna prApta karI tIrthanI sthApanA kare che. prathama dezanAmAM gaNadhara bhagavaMtone tripadInuM pradAna karI dvAdazAMgInI racanA karAvavAmAM Ave che. dvAdazAMgI eTale zrutajJAnano mahAsAgara, AtmAne karma baMdhamAMthI mukta karI sahajazuddha svarUpane pragaTAvavAnI vidyAno saMgraha dvAdazAMgImAM karelo che. jinAgamonuM talasparzI adhyayana karyA vagara mokSamArganI sAdhanA samajAya tema nathI, jinAgamonA adhyayana mATe prAkRta-saMskRta bhASAno bodha atyaMta jarUrI che. jagatanI saMskRta bhASAno vizada bodha prApta karavA saMskRta vyAkaraNano sacoTa abhyAsa jarUrI che. zrI kalikAla sarvajJa hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAe 'siddha hema vyAkaraNanI racanA karIne vidvAna-paMDita jagatamAM jaina dharmanuM gaurava vadhAryuM che. Agama sAhityane samajavA mATe. zabdonA artha kholavA mATe ane zabdArthanA mULa sudhI pahoMcavA mATe saMskRta vyAkaraNano abhyAsa anivArya che. siddhahemanI racanAthI A abhyAsa sugama banyo che. - jemane paNa mokSa prAptinI vidyA meLavavI che temane saMskRtano abhyAsa karavo jarUrI che. siddha hema vyAkaraNamAM aSTAdhyAyInA kramathI saMskRta bhASAno bodha karAvAya che. te vicakSaNa buddhivALA mATe barAbara che. paraMtu abhyAsu vidyArthIone vadhu sugamatA paDe te uddezathI mahopAdhyAya zrI vinayavijayajI ma.sA. e haima prakAzanI racanA karI prakriyA kramathI bodha Apyo che. vartamAna samaye pracalita saMskRtanI prathama bukano abhyAsa karyA pachI A haimaprakAzano abhyAsa karavAmAM Ave to saMskRta vyAkaraNano nakkara ane kramabaddha bodha thaI jAya, jenAthI saMskRta vAMcana ane lakhANa khUbaja saraLa banI jAya. haima prakAzamAM mUla sUtro siddhahemanAja levAmAM AvyA che, jyAre tenI TIkA parama pUjya zrI vinayavijayajI ma.sA.e aneka vyAkaraNa graMthonuM dohana karI pachI racI che, jethI A TIkA saMskRta bhASAno uMDo abhyAsa karavA mATe vAMcavI Avazyaka che. amadAvAda nivAsI paMDitavarya zrI amRtabhAI paTela chellA pAMca varSathI amArA abhyAsu munione saMskRta-prakRta vyAkaraNa, chaMda: zAstra, kAvyAnuzAsana vagerenuM adhyayana karAvI rahela che. gatavarSa saMvat 2063nuM amAruM cAturmAsa ghANIthara (kaccha-vAgaDa) gAme thayuM hatuM. cAlu adhyayana daramyAna haimaprakAzanuM pustaka jJAna bhaMDAra mAMthI prApta thayela, tenI ati jirNa avasthA jotAM punaHmudraNa karavAno vicAra Avyo. zrI ghANIthara vizA osavAla mUrtipUjaka jaina saMghane vAta karatA teoe saharSa saMpUrNa Arthika sahayoga ApavAnuM vacana ApyuM. vartamAna gacchanAyaka parama pUjya AcArya bhagavaMta zrImad vijaya kalAprabhasUrIzvarajI ma.sA.nA paNa AzirvAda prApta thayA. prakhara vaktA pUjya zrI amIvijayajI ma.sA.nA ziSyaratna pU. upAdhyAya zrI kSamAvijayajI gaNivare saMpAdita karela ane I.sa. 1937 vikrama saMvat 1994 mAM zAha hIrAlAla somacaMda dvArA prakAzita thayela zrI haimaprakAza mahAvyAkaraNam nA banne bhAgo ne akSarazaH yathAvata rAkhIne tenuM punaHmudraNa karavAmAM AvyuM che. je saMskRta vyAkaraNanA abhyAsI vidyArthione ati upayogI banaze. presadoSanA kAraNe kyAMka koka azuddhi rahI gaI hoya to te badala micchAmi dukkaDam. tIrthabhadra vijaya gaNi. bhAdaravA vada 5, 2064, zrI darzAvatI tIrtha Fo2 . & Privage Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pita " punaHmudraNanA prakAzakanA be bola kaccha-vAgaDanA rApara tAlukAmAM AveluM kasbA jevaDuM nAnuM amArU ghANIthara gAma zrI munisuvrata svAmInA jinAlayathI suzobhita banelu che. nezanala hAIvethI aMdara pa ki.mI. nA aMtare gAma hovAthI pU. sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtonuM vicaraNa paNa nahIvat hovAthI dharmanA saMskArathI pachAta evuM ghANIthara vikrama saMvat 2055 mAM dhanya banI gayuM. adhyAtmayogI parama pUjya AcArya deveza zrImad vijaya kalApUrNasUrIzvarajI ma.sA. e dakSINa dezamAM cha varSa vicarIne pAchA pharatA kaccha-vAgaDamAM praveza karatAM sarva prathama ghANIthara gAme pagalA pADyA, gAma ane gAma vAsIo dhanya banI gayA. dhanyatAnI savAsa hajI vikharAI na hatI eTalAmAM saMghanA mahAna puNyodaye saMghanI AgrahabharI vinaMtino svIkAra karI vikrama saMvata 2063mAM pUjyazrInA ziSyaratna parama pUjya gaNivarya zrI tIrthabhadravijayajI ma.sA. AdiThANA 14 tathA parama pUjya sAdhvIjI zrI pUrNaguNAzrIjI ma.sA., pU.sA. zrI vanamAlAzrIjI ma.sA., pU.sA. zrI vijayalatAzrIjI ma.sA. AdiThANA 14 cAturmAsArthe padhAryA. samagra cAturmAsa aitihAsika banI rahyuM. bhavyAtibhavya cAturmAsa pravezathI ja samagra gAmamAM dharma-ArAdhanAnuM adbhuta vAtAvaraNa racAyuM. jaina ane jainetara prajA moTI saMkhyAmAM pravacana zravaNa karI dharma saMskArathI vAsita banyA, aneka durvyasanothI ane pApa pravRttithI mukta banyA. cAturmAsa daramyAna anekavidha ArAdhanAo-anuSThAno bhavyAtAthI ane ullAsa pUrvaka thayA. 25 siddhitapa-mAsakSamaNo - 100 jeTalI aThThAIo jevI mahAna tapazcaryAo thaI. sarva anuSThAnonA kalazarUpa upadhAna tapanI ArAdhanA atibhavyatAthI thaI jemAM prathama mALanI uchAmaNI kaccha-vAgaDanA vikrama svarUpa thaI. parama pUjya gaNivarya zrI tIrthabhadravijayajI ma.sA.nI preraNAthI vAgaDanA zaNagAra svarUpa zrI kaTArIyAjI tIrthanA punaH nirmANa prasaMge "zrI zatruMjaya paMcaparameSThI prAsAda" (navagraha maMdIra)nA mukhyadAtA tarIkeno lAbha zrI ghANIthara saMghane maLyo. uparAMta dhAMgadhrA pAMjarApoLa dvArA nirmita nUtana pAMjarApoLane "zrI kalApUrNasUri jIvadayA dhAma" tarIkenuM nAmakaraNa karavAno lAbha paNa zrI ghANIthara jaina saMghane maLyo. vikrama saMvat 2056nA bhukaMpa bAda kacchamAM prathamavAra ghANItharathI zrI kaTArIyAjI tIrthano cha'ripAlita saMgha nikaLyo. ghANIthara gAmanA panotA putra parama pUjya munizrI tIrthagrucivijayajI ma.sA.nA mArgadarzana ane AyojanothI samagra cAturmAsa abhUtapUrva banI rahyuM. gAmanIja suputrIo pa.pU.sA. vanamAlAzrIjI tathA pa.pU.sA. pUrNazreyAzrIjI e paNa bahenone utsAhita karI utsAha vadhAryo. mAtuzrI ramAbena avacara lakhamaNa gAlA parivAre samagra cAturmAsano lAbha laI cAturmAsa dIpAvyu. cAturmAsa daramyAna sAdhu-sAdhvijI bhagavaMtone adhyayana karAvavA padhArela paMDitavarya zrI amRtabhAI paTele ArAdhanA-anuSThAno sAthe zrutajJAnanI paraba kholIne adhyApananuM uttama kArya karyuM. tenA phaLa svarUpe 'zrI hema prakAza mahAvyAkaraNa' graMthanuM punaHmudraNa karI prakAzita karavAno amUlya lAbha amArA saMghane maLyo te badala amo dhanyatA anubhavIe chIe. zrI ghANIthara vizA osavAla mUrtipUjaka jaina saMgha Jain Educatiu International For Personal & Private UpOnly www ainelibrary.org Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakakA vaktavya. mahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNikRta zrIhaimaprakAza prasiddha karate hue hameM atyanta AnaMda hotA hai. mahopAdhyAya zrIvinayavijayajI mahArAjakRta yaha graMtha kalikAlasarvajJa bhagavAn zrIhemacandrAcArya mahArAjake mahAn vyAkaraNa "zrIsiddhahemazabdAnuzAsana" kI prakriyArUpa meM racI huI subodha, sarala aura suvistRta TIkA hai. vyAkaraNa yaha sAhityazAstrakA mukhya aMga hai. vicAroMkI vipulatA hote hue bhI vyAkaraNake niyamauke vinA jAne uccAraNa karanese athavA likhanese vicArazIla puruSa bhI haMsIke pAtra hote haiM. isa lie vyAkaraNake viSayakI jAnakArI ati jarUrI hai. isIse yaha vyAkaraNa viSayakA mahAgraMtha mahopAdhyAya zrI vinayavijayajI mahArAjane siddhahemazabdAnuzAsana Adi aneka vyAkaraNoMkA sArarUpa racake saMskRtavANI ke abhyAsakI icchA rakhanevAle jijJAsuoMpara bahota hI upakAra kiyA hai. pUjya vinayavijaya mahArAjakRta yaha graMtha baDA upayogI honepara bhI abhItaka aprakAzita thA isalIe samartha vidvAn upAdhyAyajI mahArAja zrImad kSamAvijayajI mahArAjane isa graMthakA susaMpAdana kiyA hai. aura usake pracAra ke lie upadeza diyA hai. isake prakAzana ke lIe mere svargIya pitAke sanmAnya TrasTI zeTha nagInadAsa karamacaMda saMghavI, zeTha devakaraNa khuzAla verAvaLavAlA aura merI paramapUjya gaMgAsvarUpa mAtuzrI kasturAvaMtI bAIneM vasiyatanAmA meM likhI huI zartake anusAra samyagjJAnakA saMvardhana aura saMrakSaNa ke liye judI rakhI huI bhArI rakamamese kharcanekI saMmati dI isake lie maiM TrasTIyoMkA AbhArI hUM. upAdhyAya kSamAvijayajIkI stutya pravRttiyoMse sArI jainajanatA jAnakAra hai. itanI choTI umara meM prApta kI huI vidvattA, prabhAvazAlI vaktRtvazakti aura unake sAtha atyuttama cAritrya kevala prazaMsanIya hI nahIM kiMtu anukaraNIya hai ! janmase paMjAbI hote huebhI garvI gujarAtI bhASA Upara inakA pUrNa adhikAra hai. inake guru pUjyapAda sanmArgopadeSTA zrImad amIvijayajI mahArAjake pAsa abhyAsake samaya inako siddhamazabdAnuzAsanake paDhanevAloMke lie mahAmahopAdhyAya vinayavijayajIkRta hai malaghuprakriyAkI atyupayogitA mAluma huI aura usakI svopajJa TIkA dekhanekI utsukatA huI. usakI (haimaprakAza ) eka prati amadAbAda ke jaina vidyAzAlA ke bhaMDAra meM prApta huI aura usake AdhAra se saMzodhana karanekA vicAra kiyA. yaha kAma cAlU thA hI, isa bIca meM hamAre bhAgyodayase upAdhyAyajIkA cAturmAsa bambaI meM hI huvA; aura mere prArthanA karanepara hamAre pUjya pitAjIke saMgraha kiye jJAnabhaMDArako dekhaneke lie upAdhyAya mahArAja padhAre. hamAre svargIya pitAzrIneM pUjyapAda amIvijayajI mahArAjake sadupadezase aura samyagjJAna ke pracArakI bhAvanAse yaha granthabhaMDAra saMgraha kiyA hai, aura apane dehAvasAna ke samaya kiye hue vasIyatanAmA meM sTIyoMko pranthabhaMDArakI ucita vyavasthA karanekA kAma soMpane meM AyA hai. For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa granthabhaMDAra meM upAdhyAyajIko haimaprakAzakI eka suvAcya aura zuddha prati saMvat 1743 kI likhI huI milI. isako, aura sAthahI haimaprakAzake abhyAsiyoMko atyanta upayogI jAnakara dono TIkAoMke sAtha aprakAzita haimaliMgAnuzAsanakobhI prakaTa karanekI preraNA kI. aise aprakAzita amUlya granthoM kA prakAzana samyagjJAnake pracAra aura saMvardhanameM atyanta upayogI hogA aisA jAnakara sanmAnanIya TrasTIyoMkI zubha saMgati se yaha graMtha hamane prakaTa kiye haiM. isa graMthakI vikrIse jo rakama AyagI vaha uparyukta jJAnakhAte meM jamA kI jAyagI. vIlakI zarta ke anusAra samyagjJAnakA pracAra aura saMvardhana meM isakA upayoga hogA. grantha prakAzanakA kAma bAhirase jitanA sIdhA lagatA hai utanA sIdhA nahIM hai. kiMtu bahota kaThina hai. pustakoMke prakAzanake liye hastalikhita pratiyoMkA saMgraha karanA, unakA milAna karake prAmANika pratiyoMse zuddha pAThakA nirNaya karanA, anya pratiyoMke AdhArase sudhAranA, saMzayAspada aura gahana sthaloM kA vAcakoMko sarala hove isake liye Tippana lagAnA, ina saba kAmoM meM samaya zakti aura tulanAtmaka buddhI jitanI kharca hoveM utanI thoDI hai. aura praisameMse Aye hue pruphoMke saMzodhanakA kArya aura bhI kaThina hai. jisa kisIne choTe yA baDe graMthake saMzodhanakA kAma kiyA ho vohI isa parizramako jAna sakatA hai. prakAzanasaMbaMdhI ye saba kaThinAiyA~ paramopakArI kSamAvijayajI mahArAjane uThAI haiM, isake lie maiM unakA baDA AbhArI hUM. Apane asvastha hote hue bhI aneka granthoMkA AloDana karake yaha vyAkaraNa jaisA gUDha aura gahana viSaya abhyAsiyoMke lie sarala aura rasaprada ho jAve aisI vyavasthita rItise aura sUkSmadRSTise prUphoMkA saMzodhanameM jo mehanata kI hai vaha isake pAThakahI samajha sakeMge. hamAre kuTuMba ananya upakAraka aura aneka AtmAoM ko dharmamArga meM lagAnevAle pUjya amIvijaya mahArAja tathA mere svargIya pitAke jIvanakA paricaya karAke yatkiMcit RNamukta honA cAhatA hUM. isI vajaha se yaha graMthamAlA mere dono pUjyoMke nAmase nikAlI hai, jisakA yaha grantha prathama puSpa hai. ina donoM graMthoMkI mahattA vAcakoMko graMtha hAthameM letehI mAluma hove isake lie unakA saMkSipta paricaya alAyadA diyA jAtA hai. Azvinazukla saptamI saM. 1993 } For Personal & Private Use Only bhavadIya, hIrAlAla somacanda. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Publisher's Foreword I really feel proud to place before the public this unique work on Sanskrit Grammar by Mahamahopadhyaya Shree Vinaivijaijee Maharaj. The book is a commentary, in the form of Prakriya, on the great Grammatical publication "SIDDH HEM SHABDANUSHASAN" by the renowned Acharya Shree Hem Chandra Maharaj and makes the subject much smoother for the Sanskrit learing public. Importance of grammar is well appreciated. A person having vast ideas at his command will simply put himself to ridicule if he betrays his ignorance of this important subject. With the object of making this subject easy to be grasped by people with common intellect, the author has tried to make it clear and has rightly steered the course of this difficult subject. I shall be failing in my duty if I do not show my indebtedness to those who are really responsible for the publication of this great work. Personally I am not a scholar to appreciate the sterling value of the Editor of this book, Upadhyaya Shree Kshma Vijaijee Maharaj, famous in Jain com. munity for his learning, eloquence and character, who took great pains in compiling and editing this work. He is a Punjabi by birth, but has a wonder. ful mastery over the Gujarati Language. It was he who impressed upon me the usefulness of this work and another book "HEMLINGANUSHASAN" with two commentaries (now in the press) which was also unpublished. It was while taking his lessons from his Guru Shree Amivijaijec that the talented Upadhyayajec realised the value and importance of the publication of the books. During his stay at Ahmedabad, he procured a copy of the work from Jain Vidyashala and set to his work. Next year he came to Bombay and at my request visited our Gnan Mandir. My father was very fond of rare books and Manuscripts and had made a nice collection of them in the form of a private library, which he had left in the charge of the trustees. It was during the inspection of these manuscripts that Upadhyayajee came across a nice manuscript of Hem prakash copied in Samvat 1743. He decided to place the book before the public with the help of this copy. For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) To publish a book from a manuscript is no easy task. Procuring various manuscripts, adopting the correct version, and finally the proof-reading are some of the many difficulties an editor has to face. Upadhyayajee, though not keeping good health, spared no pains to make the book as correct and niseful as humanly possible and I must thank him sincerely, My thanks are also due to the trustees of my father's will, Seth Nagindas Karamchand Sanghavi, Seth Devkaran Kushal Veravalwala and my revered mother Bai Kasturavantibai who, out of the fund set apart by my father in his will for the purpose of propagation and protection of Samyag-gnan, consented to advance the necessary amount for the publication of this book. It is not unnecessary to add here that all proceeds realised by the sale of this book will go to this fund for the purposes mentioned above. Last, but not the least, I must thank all those who have directly or indirectly helped me in the successful publication of this work. To keep afresh the meniory of our great.Guru Shree Amivijaijee Maliaraj and my father Seth Somchand Uttamchand, the series has been named as "Shree Ami-Soma Jain Granthamala" of which the present book is the first flower HIRALAL SOMCHAND. SUNUM For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakanuM vaktavya mahAmahopAdhyAya zrI vinayavijayajIgaNikRta zrI hemaprakAza pUrvArdha prasiddha karatAM mane atyaMta AnaMda thAya che, A graMtha mahopAdhyAya zrI vinayavijayajI mahArAje, kalikALasarvara bhagavAna zrI hemacaMdrAcArya mahArAjanA mahAna vyAkaraNa "zrIsiddhahemazabdAnuzAsana"nI prakriyArUpe racI, vistRta TIkA sAthe zobhAvyo che. vyAkaraNa e sAhityanuM mukhya aMga che. vicAronI vipulatA hovA chatAM vyAkaraNanA niyamo jALavyA vagaranA uracAra athavA lakhANe vicArazIlane paNa hAMsIpAtra banAve che. eTale, ati jarUrI evA vyAkaraNanA viSaya uparano A mahAgraMtha mahopAdhyAya zrI vinayavijayajI mahArAje siddhahemazabdAnuzAsananA sarvasva dohanarUpe racI saMskRtagirAne abhyAsa karavA irachatA jIjJAsuone bahuja AbhArI karyA che. pUjya vinayavijayajIkata A graMtha adyApi aprasiddha hovAthI ane tenuM paThana ghaNuMja upayogI hovAthI, samartha vidvAna upAdhyAyajI mahArAja zrImad kSamAvijayajI mahArAje mane A pustakanA suyogya pracAra mATe upadeza Apyo. Ama karavA meM rajA mAMgatAM, amArA mahema pitAzrInA TrasTIo zeTha nagInadAsa karamacaMda saMghavI, zeTha devakaraNa khuzAla verAvaLavALA, ane mArA gaMgAsvarUpa pUjya mAtuzrI kasturAvaMtIbAIe vIlamAM darzAvelI IcchAne anusarIne mArA pitAjIe samyagajJAnanA saMvardhana ane saMrakSaNa mATe judI kADhelI moTI rakamamAMthI joItI rakama kharcavAnI saMmati ApI te mATe huM teono atyaMta aNuM upAdhyAyajI kSamA vijayajI mahArAjanI pravRttithI sArIe jana janatA vAkepha che. ATalI laghu vayamAM temaNe prApta karelI vidvattA, prabhAvazIla vakatRtva ane te sAthe atyuttama cAritra prazaMsanIya ane anukaraNIya che, jame paMjAbanA hovA chatAM garavI gurjarI bhASA uparano temane kAbu koIne paNa mugdha karavA mATe purato che. potAnA guru pUjyapAda sanmAgapaSTa zrImadda amIvijayajI mahArAja pAsenA abhyAsa daramiyAna siddhahemazabdAnuzAsananA abhyAsIone mATe mahopAdhyAya zrI vinayavijayajIkata hemalaghuprakriyAnI atyupayogitA tamane jaNAI ane te sAthe te paranI svopajJa TIkA jovAnI tAlAvelI lAgI. tenI eka prata aNadhArI rIte amadAvAdanA jenavidyAzAlAnA jJAnabhaMDAramAMthI maLI AvavAthI te prata saMzodhita karI prasiddha karavAnuM vicAra karyo, e kArya cAlu hatuM te daramiyAna amArA bhAgyodaye teozrInuM muMbaImAM ja cAturmAsa thayuM, ane amArI vinaMtithI amArA svargavAsI pitAzrIe saMgraha karelo jJAnabhaMDAra jovA mATe padhAryA. amArA mahUma pitAzrIe pUjyapAda amivijayajI mahArAjanA sadupadezathI samyajJAnanA pracAranI bhAvanAthI ane e AzayathI A jJAnabhaMDArano saMgraha karyo che, ane potAnA dehavilaya vakhate karelA vIlamAM paNa drasTIone te jJAnabhaMDAranI ucIta vyavasthA karavAnuM kAma soMpI gayA che. e jJAnabhaMDAramAMthI mahArAja sAhebane haimaprakAzanI saMvata 1743nI lakhelI eka zuddha prata maLI AvI. A hamaprakAzanA abhyAsIone ghaNoja upayogI graMtha ANI pU0 upAdhyAyajI kSamAvijayajI mahArAje be TIkAo sAthenA aprasiddha haimaliMgAnuzAsanane paNa prakaTa karavA preraNA karI. evA aprakaTa amUlya graMthonuM prakAzana samyajJAnanA pracArarUpa hoI atyaMta upayogI nivaDaze evuM lAgavAthI strIonI saMmatithI ame e graMtha paNa prakaTa karyo che, For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 A graMthanA vikrayamAMthI je kaMI paNa rakama Avaze te upara jaNAvelA jJAnakhAtAmAM jamA karavAmAM Avaze ane vIlanI kalamane anulakSIne samyajJAnanA pracAramAMja vaparAze. graMthaprakAzananuM kAma jeTaluM dekhAya che teTaluM saheluM nathI. pustakanA prakAzana mATe hastalikhita prato zodhavI ane e adhImAMthI vizvAsapAtra kaI kaI che e bIjI prato joDe meLavIne nakkI karavuM, mULa lakhANamAM rahI gayelI bhUlo khIjI prato ne graMtho parathI sudhAravI, saMzayAspada bAbatomAM vAcakone sarala thAya te mATe TippaNu ApavuM; e badhAmAM prakAzaka jeTalAM samaya, zakti ane tulanAtmaka buddhi kharce eTalAM ochAM che, ane mudraNAlayamAMthI AvelA muonA saMzodhananuM kAma to badhA kAmomAM sauthI vadhu takalIphanuM che. jeNe nAno ke moTo koI graMtha eka vakhata paNa prakaTa karyo hoya teneja A madhA parizramono khyAla AvI zake. prakAzakane uThAvavI paDatI A badhI muzkelIomAMthI paramaupakArI upAdhyAya zrI kSamAvijayajI mahArAje mane ugArI lIdho che, e mATe huM emano jeTalo AbhAra mAnuM eTalo ocho che. nAdurasta tabiyeta hovA chatAM paNa emaNe aneka graMthonuM maMthana karIne A vyAkaraNa jevo gUDha ane gahana viSaya abhyAsIne saraLa ane rasaprada thaI paDe tevI rIte vyavasthIta karavAmAM ane khArikIthI muko tapAsavAmAM keTalI mahenata lIdhI che e graMthanA pAThakane khabara paDazeja. A prakAzanakAryamAM je je vyaktio pratyakSa athavA parokSa rIte madadagAra thaI che teono paNa huM AbhAra mAnuM chuM. amArA kuTuMbanA ananya upakAraka ane aneka AtmAone dharmamArge yojanAra pUjya gurudeva zrI amitijayajI mahArAja tathA mArA pUjya pitAzrIno jIvanaparicaya karAvI yatkiMcita paNa RNamukta thavuM yogya dhAryuM che. ane te Azayane anulakSIne uparokta prakAzano paNa temanA mannenA nAmAbhidhAnanI graMthamALAnA prAraMbhanA puSpo tarIke prasiddha thAya che. A mahAgraMthonI mahattA dareka vAMcakane hastamAM letAMja samajAya e AzayathI uparokta banne graMthono saMkSipta paricaya chuTo ApIye chIe. hIrAlAla somacaMda Aso suda sAtama, vi. saM. 1993. } For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2ISA paricaya zrIhaimaprakAza pUrvArddha choTI aura baDI TIkA se alaMkRta isa graMtharatnake kartA mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayajI gaNI haiM. Apa zreSThitejaHpAla kI abhyudayazAlinI patnI zrIrAjazrI ke putraratna the. ApazrIne mahopAdhyAya zrIkIrtivijaya mahArAja ke karakamaloM se dIkSA aMgIkAra karake apane guruvaryake sahodara aura vRddha gurubhrAtA mahopAdhyAya zrIsomavijayajI mahArAja ke pAsa vidyAbhyAsa karake apUrva yogyatA pAI thI. Apa zrIlokaprakAza Adi aneka baDe, aura zAMtasudhArasAdi aneka choTe graMtharatnoMke racayitA haiM. itanA hI nahI paraMtu mahAzAstra zrIkalpasUtrAdi aneka graMthoMke TIkAkAra bhI haiM. Apa kA samaya 17 mI 18 mI vikrama zatAbdIkA hai. Apa nyAyavizAradAdi anekabirudadhAraka svanAmadhanya mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja ke sahacArI aura premapAtra the| ApakA racA huA yaha graMtharatna, gurjarasamrAT zrIsiddharAja-kumArapAlAdi anekabhUpatipratibodhaka, kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryavaryakRta, zrIsiddhahemazabdAnuzAsananAmaka mahAvyAkaraNa (jisa ko DaoN0 eph kilhaoNrna ( Kielhorn) bhI "The best Grammar of Indian middle ages." arthAt AryAvarta kA madhyakAlIna sarva zreSTha vyAkaraNa batAte hai ) Adi aneka ThayAkaraNo kA dohanarUpa hai. isameM sUtra to haima vyAkaraNa ke hI haiM, paraMtu TIkAeM to prAcIna arvAcIna sarva vyAkaraNo ke sarala subodha sAra se bharI paDI haiM. zuddha saMskRta likhane bolane kI icchA vAloM ko aisA sugama subodha vizAla vyAkaraNa aura kahIM bhI prApta nahIM ho sakegA. gIrvANa bhASA ke premI zIghra hI hindustAna ke sarvazreSTha nirNayasAgaramudraNAlaya meM sundara patroM para atisundara akSaroM se mudrita isa vyAkaraNa ko apanAkara apane saMskRta jJAna ko zuddha, samRddha banAne kA prayatna kareM. . mudraNAlayameM "zrIhaimaliMgAnuzAsana vivaraNa" pUrva aura pazcima ke vidvAnoM meM prasiddha, dhandhU kA vAsI moDha jJAti ke bhUSaNa cAciga kI patnI pAhinI devI ke kukSiratna, zvetAMbarAyaNI zrIdevacandrasUri ke ziSyaratna, jainazAsana nabhodivAkara, kalikAlasarvajJa zrIhemacandra sUrIzvara kI yaha prazaMsanIya kRti hai. Apane avidyAndhakAra ko dUra karane ke lie jisa mahAvyAkaraNa ko racA, usI kA uttama aMza rUpa yaha graMtha hai. mUla to chaMdasaMkhyA sirpha 135 hai. paraMtu khopajJa vivaraNa aura phira usa para kA vallabhavAcakakRtadurgapradaprabodha to 6000 zloka pramANa haiM. saMskRta bhASA kI liMgavyavasthA jaisI vizAla hai, vaisI hI aneka matAMtaroM se yukta aura jaTila bhI hai. saiMkaDo durbodha graMtho ko hRdayaMgama karake vidyArthigaNa ko una kA viSaya saralatApUrvaka samajhAnA to kalikAla ke alpamati jIvoM para karuNA ke dhAraNa karane vAle kalikAlasarvajJa maharSizrIhemacandra kA hI siddhahasta kartavya hai. jo Apane isa graMtha meM bhI kara dikhAyA hai. durbodha vidyArthigaNa aura vaidyavoM ke lie upayukta zrIvallabhavAcakakRta durgapadaprabodha bhI sAtha meM hI diyA gayA hai. eka sAtha aneka viSayoM ko abhyAsa karane ke kAraNa kisI bhI viSaya meM pUrA samaya dene meM asamartha maeNTrika aura kAlijoM ke vidyArthi gaNa, kisI bhI zabda kI liMga kI niHsaMzaya jAnakArI ke zIghra abhilASI paMDitagaNa, mAtra repharansa ke lie aneka graMthoM kA upayoga karane vAle prophesaragaNa, aura saMskRta zabdoM ke pratirUpa prAcIna laukika bhASA ke zabdoM ke jijJAsu bhASA zAstrigaNa ke upayukta akArAdi anukramaNikAeM bhI dI gaI haiM, jo bAlavidyArthiyoM se lekara mahAn vidvAnoM taka ke lie atyAvazaka aura upakAraka haiM. prakAzaka. For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION The author of this work having two commentaries (1) big and (2) small, is Mahopadhyaya S'ri Vinaya Vijaya Gani. He is the son of Rajas'ri wife of the S'resthin Tejahpala. Mahopadhyaya S'rt Kirtivijaya is his diksagurii and Mahopadhyaya Sri Somavijaya a fellow-brother of his diksaguru is his Vidyaguru. Vinayavijaya is an author of several works such as Lokaprakas'a, S'antasudharasa etc. Over and above he is a commentator of Kalpasutra etc. He has flourished in the 17th to 18th centuris of Vikrama era. He is a collea. gue of Mahopadhyaya Yas'ovijaya endowed with titles such as Nyayavis'arada etc., who cherished affection for him. This Haimaprakas'a is an essence of several grammars, chief of them being Siddhahemas'abdanus'asana composed by Kalikalasarvajna Hemacandra Suri who gave right instrucsions to Siddharaja and Kumarapala, the kings of Gujarat and various other rulers. In this grammar these are sutras of Siddhahema but the commentaries form a digest of several grammars ancient and modern. It is not possible to come across a grammar simpler and more instructive than this. So students interested in Sanskrit should study this grammar printed at the excellent Nirnaya-sagar Press on handsome paper. Now we shall say a few words about Haimalinganus'asana which is in press. It forms a part and parcel of Siddhahaima composed by Kalikalasarvajna S'ri Hemacandra Suri, pupil of Shri Devacandra Suri. It comprises 139 verses. This work will be soon published along with the Svopajnavivarana and Durga. padaprabodha of Sri Vallabhavacaka. In the end it is furnished with alphabe. tical indices very useful to students, one dealing with words in Vernaculars and the other with words noted in the text. For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricaya - "zrI haimaprakAza" A graMtharA, jene nAnI ane moTI TIkAthI suzobhIta karavAmAM Avyo che, tenA katAM mahAmahopAdhyAya zrI vinayavijayajI gaNI che. zrImAna zeTha tejapAlanI saubhAgyazAlinI patnI zrImati rAjazrInA teozrI putra hatA. mahopAdhyAya zrI kIrtivijayajI mahArAjanA varada haste dIkSA aMgIkAra karI teozrIe potAnA gurudevanA saMsArIpaNAnA sagA bhAI temaja dIkSIta avasthAnA moTA gurubhAI pAse vidyAbhyAsa karI apUrva yogyatA prApta karI hatI. teozrI "lokaprakAza" Adi aneka mahAna grantha temaja "zAMtasudhArasa" Adi aneka nAnA graMthonA kartA che eTaluM ja nahIM paraMtu mahAmaMgaLakArI zrIka9pasUtra AdI aneka graMtho upara teoe vidvattAbharI TIkA racI che. vikrama yuganI 17 ane 18mI sadImAM teoe AryAvartamAM jainadharmanI ANa vartAvI hatI. nyAyavizArada AdI aneka birudanA dhAraka mahopAdhyAya zrI yazovijayajInA teo sahayogI hatA. potAnI adabhUta buddhiprabhA ane nirmaLa cAritryathI teo zrImAne mahopAdhyAyajIne khUba prema saMpAdana karI lIdho hato. A "haimaprakAza" graMtha aneka vyAkaraNanA dohanarUpa che. emAMthI mukhya AdhAra, gurjara samrA zrI siddharAja, kumArapAla temaja bIjA zAsanakartAone pratibodha pamADanAra kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrIjIkRta zrI "siddhahemazabdAnuzAsana" (jene saMskRta bhASAnA prakhara abhyAsI ane mahAna vidvAna DaoN. epha. kahone "The best grammar of indian middle ages" tarIke varNavyo che e)mAMthI levAmAM Avyo che. A vyAkaraNagraMthamAM satra to "siddhahema"nAja levAmAM AvyA che paraMtu TIkAo prAcIna temaja arvAcIna ane vyAkaraNa graMthomAMthI sArarUpe bahuja saraLatApUrvaka levAmAM AvI che. jemane saMskRta bhASAno uDo abhyAsa karavo hoya temane mATe A vyAkaraNanuM pustaka ati Avazyaka ane anivArya che. saMskRta vyAkaraNa jevA gahana viSayamAM AvuM saraLa ane uttama pustaka bIje kyAMya maLavuM durlabha che. gIrvANa bhASAnA premIo ane khAsa karI vidyArthIone nirNaya sAgara presamAM saMdara kAgaLo upara suMdara akSaromAM chapAyelA A bahumUlya vyAkaraNagraMthano abhyAsa karavAnI amo khAsa bhalAmaNa karIe chIe. "zrI haimaliMgAnuzAsana A sthaLe ame "hemaliMgAnazAsana" je atyAre presamAM chapAya che tenA viSe be zabdo kahevAnI IcchAne rokI zakatA nathI. zrI devacaMdrasUrIjInA prakhara vidvAna ziSya kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrIne racelo "siddhahema"nA uttama aMzarUpe te eka bhAga bane che. emAM mULa phakta 139 zloko che je ke "svapajJavivaraNa" ane zrI vallabhavAcakanA "durgapadaprabodha"mAM 6000 lokonuM pramANa che. saMkastabhASAnI liMga vyavasthA jeTalI vizALa che teTalIja te matamatAMtarothI bharacaka che. eTale alpabuddhi jIvo ane vidyArthIone te bahuja sugamatAthI ane saraLatAthI samajAya te mATe kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrIe seMkaDo kaThina graMthomAMthI sAra udhata karIne adUbhuta grantha racyo che. A granthane "svopAvivaraNa" ane zrI vallabhavAcakanA "durgapadaprabodha" sAtheja pragaTa karavAmAM Avaze. che, ane kolejanA vidyAthIo, ke jene eka sAthe aneka viSayone abhyAsa karavA hoya che ane tethI jeo amuka ekaja viSayano uDo abhyAsa karavA mATe purato samaya phAjala pADI zakatA nathI, teone bahu ka samayamAM gIrvANabhASAno uDo abhyAsa karavA mATe A graMtha amUlya che. uparAMta saMskRta paMDito ane pokesarone rekarasa" mATe A graMtha bahu upayogI thaI paDaze. koIpaNa bAbata jovA mATe bahuja saraLa thaI paDe te mATe chevaTe akArAdi anukramaNikA paNa ApavAmAM AvI che. For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdara samarpaNa, evumuuIU vizvahita-bodhidAyaka- guruvarya zrIamIvijayapAdAH pUjyazrI ! ApanehI mere ko gRhasthAvasthA meM mahAmaMtra - zrI paMcaparameSThi- namaskAramana kA jApaka banAkara udayavaMta kiyA. gRhasthAvasthA meM bhI jaina syAdvAdazailI se vaMcita na rahUM isa lie paiMtIsa bolakA thokaDA urdU meM sikhAyA. ApanehI mere AtmahitaciMtaka bana kara upamitibhavaprapaMcAkathA kA hindI rUpAMtara vAMcane ke lie mere ko udyata kiyA. ApanehI merI pAlikA mAtAmahI kI sevA karanI mere ko sikhAI. surucipUrvaka taiyAra karake dIkSita bhI ApanehI kiyA. mithyAmati paNDito ko na sauMpa kara zuddha zikSita bhI ApanehI banAyA. sakala vidyA meM praveza karane ke lie kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUrIzvara ko zaraNya svIkAranA ApanehI sikhAyA. mahopAdhyAya zrIvinayavijayajI mahArAja Adi mahApuruSo ke prati suruci ApanehI prayatnapUrvaka mere hRdaya meM utpanna karI. ityAdi agaNita upakAroM ke bhAra se dabe hue, Apa hI ke zubha prayatnoM dvArA kiMcijjJa bane hue isa sevaka ke isa prAraMbhika prayatna ko divya dRSTi barasAte hue svIkAra karane kI kRpA kIjie. ; caraNasevaka upAdhyAya kSamAvijaya gaNI. For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - na nyAyAsmonidhi zrImad vijyAnaMdasUrizvaranA ziSyaratra zrI maccAritravijayajI | vineyarata samathe vaktA zAsanaprabhAvaka zrIamIvijayajI mahArAja - 7 * * * * * * * * * * * * * * * * * MUNIMAHARAJ SHREE AMIVIJAYAJI MAHARAJ munimahArAja zrI amIvijayajI mahArAja * * * * 8 STha janma vi. saM. 1929 zrAvaNa vadI 12 cANoda ( mAravADa ) dIkSA vi. saM. 1950 jeTha vadI 13 nAmanagara (kAThIyAvADa) vaDI dIkSA vi. saM. 1951 mahA sudI 5 pAlItANA ( kAThIyAvADa) svargavAsa vi. saM. 1987 zrAvaNa vadI 4 pAlI (mAravADa ) nu ma * For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakharavaktA zAsanaprabhAvaka muni mahArAja zrI amivijayajI mahArAja A haimaprakAza mahAvyAkaraNa pustakanA saMpAdaka upAdhyAyajI zrIkSAvijayajI mahArAjanA gurUvarya zAMtamUrti zrIamivijyajI mahArAja hatA. e prabhAvaka gurUnA pratApe temanI pAse varSo sudhI rahIne upAdhyAyajI mahArAja zrIkSAvijayajI mahArAje aneka jaina zAone abhyAsa karyo hato paNa teo svabhAve zAMta ane AtmabhAvamAM masta rahetA hatA tethI temanA paricayanA AvanAra cokkasa varga zivAya bIjAo temanA viSe bahu thoDuM jANe che. e kAraNathI samasta zraddhALu varganI jANa mATe e guruvaryanuM TuMka jIvanacaritra atre apAya che. janma-deza-AlyAvasthA, muni mahArAja zrIamivijayajI mahArAjano janma marUbhUmi-mAravADamAM, muMbaImAM dhIradhArano dhaMdho karanAra visA osavAla zrAvaka zreNI zrIdharAjajIne tyAM cANoda nAmanA gAmamAM saMvata 1949 nA zrAvaNa vada 11 nI rAtre thayo hato. cANoda gAma jodhapura rAjyanA bhAyAt ThAkoranuM gAma che. temAM Azare zrAvakonA 200-250 ghara che. temAM moTI nIzALa nathI. nAnI gAmaThI nizALa che. e gAma rANI sTezanathI sAta gAu dUra AveluM che. e gAmamAM gADAmAM besI javuM paDe che. zrIamiliyajInuM janma nAma "acaladAsa" hatuM. temanA pitAnuM nAma ledharAjajI hatuM. temanI mAtAjInuM nAma navalabAI hatuM. temanA bahenanuM nAma zRMgArabahena hatuM. temanA moTAbhAInuM nAma sesamalajI hatuM. kuTuMba sukhI hatuM ane muMbaImAM pitAjInI dhIradhAranI dukAna hatI. janma bAda pAMca cha varSanI umare acaladAsa gAmanI nIzALamAM bhaNavA beTho. e gAmaThI nizALanA mehatAjI AMkhe apaMga chatAM gAmanA bALakone pATI upara dhuLa nAMkhIne lakhatAM vAMcatAM zIkhavatA. acaladAsa e gurUpAse nava varSanI umarasudhI rahyo ane vAMcatAM lakhatAM zIkhyo. te gurunuM bahumAna karato, tenA kAmakAja karIne teno prema chatato ane jeTaluM maLe teTaluM jJAna meLavavA prayAsa karato. e chatAM acaladAsa A bALa umare tophAnI bahu hato ema paNa jaNAya che. te chokarAo sAthe mArAmArI karato-chApare chApare chokarAone doDAvato-ane keTalIka vakhata potAnI mAtAnI zikSAthI bacavA te nAzI paNa jatomAtA navalabAIne jaNAyuM ke A baccuM tophAnI chatAM caMcala che ane koIthI hArIne pAcho Ave evo nathI. ene je muMbaI mokalAya to te vadhu jJAna meLavI zake ane potAnA pitAnI sAthe dukAnamAM rahI dhaMdhAnuM jJAna paNa meLavI zake. A AzAthI mAtAe e bALakane muMbaI mokalavA nakkI karyuM. - muMbaImAM, acaladAsane vepArI banAvavA mAtA navalabAIe mAtra dasa varasanI umare zrIdharAjajI sAthe muMbaI mokalyo. e bALaka mAtra dasa varSanI umare muMbaI AvavAM chatAM, tene jainadharmanuM jJAna meLavavA tAlAvelI thaI. naLabajAranI zarAphI dukAna parathI dararoja pAyadhuNI upara AvelI zrI zAMtinAthajI mahArAjanA derAsara pAchaLa AvelI vidyAzALAmAM acaladAsa zikhavA jato. e vidyAzALAmAM te vakhate eka brAhmaNa paMDita nAme zrIprajArAma bALakone jainadharmanuM prAthamika jJAna ApatAM hatAM. paMDitajIno svabhAva sarala hato. aladAsa e paMDita pAse pAMcapratikamaNa zikhyo. cauda varSanI ummare teNe jainadharmanA prakhyAta AcArya zrIvijayAnaMdasUrijInA keTalAka graMtho vAMcyA ane keTalIka vakhata zrI zAMtinAthajI mahArAjanA upAzrayamAM birAjatA yati zrIjJAnacaMdajI mahArAjanA vyAkhyAna paNa sAMbhaLyA. madrAsamAM, A rIte acaladAsa 14-15 varSanI ummarano thayo ane zarAphI dhaMdhAne anubhava paNa meLavyo. tenI hoziyArI joine tenA pitAzrI jerAjajIe saMvata 1944mAM tene madrAsa khAte dukAnanA kAma For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAja mATe mokalyo. tyAM teNe devakIjInA cha putrono rasa vAMcavAmAM AvatAM vairAgyanI prabaLa bhAvanA thaI ane A asAra saMsAramAM AtmasAdhana karavA IcchA thaI. A vairAgya bhAvanA, rAsa vAMcavAthI ane vijyAnaMdasUrikRta graMtha manana karavAthI thaI hatI. e vakhate madrAsamAM temaja muMbaImAM sAdhuonuM Agamana thayuM na hatuM. vaLI munirAjonI saMkhyA AkhA dezamAM paNa bahu thoDI hatI. gAme gAma e vakhate yatio sthiratA karatAM ane zrAvako temane paryuSaNa parva vakhate amuka nANAnI rakama ApIne paryuSaNa ujavatAM te chatAM mAtra rAsa vAMcavAthI, munirAjanA paricaya vagara zrI acaladAsane vairAgya utpanna thayo e binA bhAvi keTaluM baLavAna che, teja dekhADe che. paMjAbamAM mAtra soLa varSanI vaye zrIacaladAsane vairAgya bhAvanA upajI ane te madrAsathI muMbaI Avyo. teNe muMbaIne grAnTaroDanA sTezana parathI bArobAra paMjAbanA mAlara koTalA" javAno nizcaya karyo ane potAnA pitAne khabara ApyA vagara te mAlara koTalA javA nikaLyo. e zaheramAM te vakhate AcArya deva zrIvijayAnaMda sUrijI birAjatA hatA. teoe acaladAsanI IcchA jANyA bAda dharmano vadhu abhyAsa karavA tene salAha ApI ane muMbaImAM tenA pitAzrIne acaladAsa mAlera koTalA Avela hato, tenI khabara ApI. AthI zrIjodharAjajI acaladAsane levA mAlara koTalA gayA ane tene samajAvIne muMbaI pAchA lAvyA. paNa acaladAsane zarAphI dhaMdho na rUcyo. bIjI vakhata taka maLatAM te pharIthI paMjAba gayo ane eka vadhu vakhata tenA pitAzrI tene pAcho lAvyA. A vakhate acaladAsane cANoda laI javAmAM Avyo. jyAM te aDhAra varSanI umarano thatAM, tenI nAnI bena vidhavA thaI bahenanuM dukha ane vaidhavya joI acaladAsane e bhAvanA thaI ke bahenane dharmanuM jJAna ApavuM ane te dharmanuM jJAna prApta kare te bAda henane sAvI dikSA apAvI, ane pote paNa muni dikSA levI. A IchA pAra pADavA teNe potAnI henane satata dhamabhyAsa karAvavA mAMDyo ane potAnI vIsa varSanI umara thatAM sudhI temane dharmAbhyAsa karAvyo. e pachI te sAdhu dIkSA levA taiyAra thayo. teNe e samaye zrI sameta zikharanI jAtrA karI ane zrImada vijyAnaMdasUrijIne khabara ApI ke have to te koI paNa rIte munidIkSA levA mAge che. jAmanagaramAM munidIkSA, zrImad vijyAnaMdasUrIzvarajIe jyAre TuMka mata choDI zuddha jainadharmamAM saMvegI sAdhu dIkSA lIdhI, tyAre temanI sAthe soLa munirAja hatAM, jeo paNa DhaMDhaka mata choDI zuddha caritravAna banI zrImadvijayAnaMdasUrIzvarajI sAthe sAmela hatA. e munirAjomAMnA ekanuM nAma DhaMDhaka matamAM teo hatA tyAre salAmata rAyajI hatuM. teoe saMgIdIkSA lIdhA bAda temanuM nAma zrI cAritravijayajI mahArAja rAkhavAmAM AvyuM hatuM. e munirAja te vakhate jAmanagaramAM hatAM. zrImadda vijayAnaMdasUrIjIe acaladAsanA patranA javAbamAM jaNAvyuM ke je te sAdhu dIkSA levA mAMgato hoya to teNe jAmanagara jaIne zrIcAritra vijayajI pAse dIkSA levI. e vakhate zrIcAritravijayajI mahArAjane eka ziSya hatA ane temanuM nAma zrI kalyANa vijayajI hatuM. zrIacaladAsa upalo javAba maLatAM mAta pitAnI AjJA laI jAmanagara gayA ane guru mahArAjane dIkSA ApavA vinaMti karI. e vakhate keTalAka DhaMDhaka matAnuyAyIoe nAmadAra jAma sAhebane khabara ApI ke eka juvAna zrAvaka dIkSA levA jAmanagara Avela che ane tene zrIcAritravijayajI munidIkSA ApanAra che. nAmadAra jAmasAhebe AthI acaladAsane bolAvyA ane temane zA kAraNathI dIkSA levA icchA thaI hatI te vize savAlo pUchyA. A savAlonA javAba yogya mAlama paDatAM nAmadAra jAma sAhebe temane dIkSA levA rajA ApI ane dIkSA agAunA varaghoDA mATe rAjyanA nizAna, kA, hAthI, sonAnI aMbADI, sipAIonI palaTaNa vIgere ApyA. A pachI acaladAse 1950 nA jeTha vada 13 ne dine munirAja zrI cAritravijyajI pAse jaina sAdhu dIkSA lIdhI ane temanuM nAma zrIamivijyajI rAkhavAmAM AvyuM. For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja zrI amivijyajI munirAja zrIamivijyajI mahArAje 150 nuM comAsu jAmanagaramAM karyuM ane dharmAbhyAsa sAthe vyAkaraNane abhyAsa cAlu karyo. teoe jAmanagaramAM eka brAhmaNa paMDitane tyAM jaI caMdraprabhAvyAkaraNa zIkhavA mAMDyuM ane te bAda munirAjazrI kalyANavijayajIe paNa abhyAsamAM temane madada ApavA mAMDI. saMvata 1951 mAM teo zrIsiddhAcalajInI yAtrAe padhAryA ane tyAM vaDi dIkSA mATe joga vahyA. pAlItANAmAM zrImad buTerAyajI mahArAjanA ziSya ane zrImad vijayAnaMda sUrIzvarajInA gurUbhAI panyAsajI mahArAja zrI ANaMda vijayajI mahArAja pAse teoe 1951 nA mahAzudi pAMcamanA dine vaDI dIkSA grahaNa karI. A pachI teoe zrIsiddhAcalajInI yAtrAo karyA bAda vihAra karyo ane saMvata 1lpa1 mAM morabImAM cAturmAsa karyuM. e badho vakhata temane vyAkaraNano abhyAsa cAlu hato. abhyAsa daramiyAna cAturmAsa, saMvat 1952 mAM jAmanagaramAM, saMvat 1953 mAM dhroLamAM ane saMvat 1954mAM mahesANA munirAja zrIanivijayajIe cAturmAsa karyo. e vakhate temane abhyAsa cAluja hato. mahesANAmAM abhyAsa mATenI vadhu anukULatA jaNAtA teoe vyAkaraNa, kAvya vigereno abhyAsa AgaLa vadhAryo ane saMvata 1955 mAM ane saMvata 1956mAM paNa mahesANAmAMja cAturmAsa karyo ane vyAkaraNa ane kAvyano abhyAsa saMpUrNa karyo. sAdaDImAM kanyAzALA, A pachI teoe vihAra karavA mAMDyo ane saMvata 1957 mAM sAdaDI-mAravADamAM comAsu karyuM. tyAM teonA upadezathI AkhA mAravADamAM pahelI kanyAzALAnI sthApanA thaI ane temAM mAravADanI jaina bAIoe ane kanyAoe dharmAbhyAsa karavA mAMDyo. e pachI chokarAone zikhavavA mATe pAThazALAnI paNa sthApanA thaI. sAdaDIthI rANakapuranI jAtrA karIne munirAja zrI kezariyAjInI jAtrAe gayA hatA, je vakhate sAdaDInA ghaNA zrAvako temanI sAthe gayA hatA. A varSamAM munirAjanA saMsArI hene sAdhvIzrI tilaka zrI pAse dIkSA lIdhI ane temanuM nAma jaDAvazrI rAkhavAmAM AvyuM. ratalAmamAM pAThazALA, munirAje mAravADamAM joyuM ke sarvatra ajJAna che. purUSa mAtra kAma puratuM nAmuM zIkhe che ane hisAbanuM jJAna meLave che. kanyAo ane strio to evI dazAmAM che ke je pazu jevIja gaNAya. A sthiti temaNe pote paNa anubhavI hatI. potAnI bahena vidhavA thatAM te bahenane dharmAbhyAsa karavAthI keTalo badhe lAbha thayo te teoe pote joyuM hatuM. A kAraNathI pote sAta varSonA satata abhyAsa bAda sAdaDI padhAryA tyAre teoe kanyAo ane strio mATe zALA sthApavA upadeza Apyo ane tenuM phaLa sAruM AvyuM te teoe najare joyuM. sAdaDIthI vihAra karatAM saMvat 1958mAM teo ratalAma pahoMcyA ane tyAM paNa teoe jJAnAbhyAsa ane dharmAbhyAsa karavA mATe upadeza Apyo. pariNAme ratalAmamAM eka pAThazALA sthapAI ratalAmamAM teo hatAM tyAre temane jainadharma sArI rIte samajavA mATe ane svAduvAda zailI samajavA mATe nyAyazAstrano abhyAsa karavAnI jarUra jaNAI kAzI-banArasa-mAM nyAyazAstrano abhyAsa, A vicAra AvatAM ja teoe kAzI-banArasa-tarapha saMvat 1959mAM vihAra karyo. teoe saMvat 1959, saMvat 1960 ane saMvat 1961 mAM potAno abhyAsa kAzImAMja vadhAryo ane temane nyAyazAstrano abhyAsa eTalo badho paripakava thayo ke ghaNA vidyArthI o temanI pAse nyAyano abhyAsa karavA AvavA lAgyA. teoe temane paNa e abhyAsa bahu sArI rite karAvyo ane e lAbha lenAra ghaNA bhAIo hajI paNa temane maLelA lAbha mATe munirAja zrI amivijayajIne yAda kare che. A dezamAM zrImad amivijayajI mahArAja potAnA gurUdevanI AjJAthI rahyA hatA ema jaNAvavAnI jarUra che. e pachI teo saMvat 162 mAM vihAra karI mALavAmAM vaDanagaramAM padhAryA ane tyAM cAturmAsa karyA bAda ratalAmanI vinati AvatAM saMvata 1963 mAM ratalAmamAM padhAryA. For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI vijyakamaLasUrijI sAthe, munirAjazrI amivijyajI mahArAjano upakAra mAravADa ane mALavA dezo upara moTo hato, te upara ApelI vigato uparathI jaNAze. paNa temano bahu moTo upakAra te paMjAbanA zrAvaka upara hato. temanA gurUvaryazrI cAritravijayajI mahArAja sAthe paMjAbamAM hatAM. saMvat 1964 mAM AcArya ziromaNI zrIvijaya kamaLa sUrIzvarajI AcAryasamrATa zrImada vijayAnaMda sUrIzvarajInA ananya paTTadhara baMgAlamAMthI vihAra karatAM, paMjAba nivAsi jaina janatAnI vinaMtithI paMjAba tarapha vicarI rahyAM hatAM. teo zrIne levAne keTalAka gAu sudhI ghaNA paMjAbI jaino Agala gayAM hatAM. ane temano praveza prathama aMbAlAmAM thanAra hato. e vihAra cAlato hato tyAre saMvat 163 nuM cAturmAsa pUruM thatAM saMvat 1964 nI zarUAta bAda keTalAka divaso pachI zrI amivijayajI mahArAje potAnA guruvaryanI sevA arthe potAno vihAra ratalAmathI paMjAba tarapha laMbAvyo. e vakhate zrImada vijayakamaLasUrIzvara aMbAlA zaheramAM padhArI cUkyA hatA ane temanI sAthe zrImalakhyivijayajI mahArAja, zrImadda vIravijayajI mahArAja Adi baholo munisamudAya hato. AcAryadevane aMbAlAnI jaina janatAe AkhA zaherane dhvajA patAkA ane toraNothI zRMgArI jevuM mAna ApyuM hatuM, tevuM mAna bIjA thoDAka munirAjene ApyuM haze. aneka prakAranA vAghovAjIMtro-ane maMDaLIothI suzobhita saraghasa kADhI e sUrIzvarane aMbAlAmAM jyAre jaina janatAe praveza karAvyo tyAre anyadarzanIo paNa gurUsevA joIne Azcarya cakita thayA hatA. e vakhate ratalAmathI vihAra karIne zrI amivijayajI mahArAja, AcArya deva zrIvijayakamaLasUrIzvarajInA baholA munisamudAya sAthe joDAyA ane kramekarI potAnA guruvarya zrI cAritravijayajIne maLyA. zrI amivijayajI mahArAja sAthe e vakhate bIjA ATha munio hatA. zrI vijayakamaLa sUrIzvarajI mahArAje aMbAlAmAM keTaloka vakhata sthiratA karIne aneka jIvone dharma dezane ApI dharmamAM sthiratA karAvI. e zaheramAM vIseka divasa dharmopadeza saMbhaLAvyA bAda teozrI badhA parivAra sAthe AsapAsanA gAmomAM vicaratAM vicaratAM ludhiAnA padhAryA. e zaheramAM paMdareka divasa dharmadezanA saMbhaLAvavAmAM AvI. te pachI badhA philora, phagavADA Adi gAmomAM vicarI jalaMdhara, amRtasara, lAhora Adi-zaheromAM padhAryA ane tyAMnI janatAe temanuM bAdazAhI svAgata karyuM. e pachI gujarAnavALAnI jaina janatAe AcArya devane vinaMtI mokalI ke teozrIe AcArya samrATa zrIvijayAnaMda sUrIzvarajInA pAkamaLanI pratiSThA karavA gujarAnavALA padhAravA kRpA karavI ane dharmopadeza saMbhaLAvI janatAnI tarasa chIpAvavI. AcAryadeva AthI gujarAnavALA tarapha badhA samudAya sAthe padhAryA. upalA badhA gAmomAM vihAra daramiyAna temane sanAtanIo, AryasamAjIsTa ane DhaMDhako ghaNI vakhata maLavA AvatA hatA ane mUrtipUjAviSe vedaviSe, pUrANovize aneka prazno pUchatAM hatAM. e praznotara thatAM hatAM tyAre AcArya devane mAlama paDyuM ke nyAya ane vyAkaraNamAM zrI amivijayajI mahArAja praviNa hatAM ane teo zAstronA praznonuM nirAkaraNa sArI rite karI zakatA hatA. AthI jyAre upara jaNAvyA pramANenA anya darzanIo AvatAM hatAM tyAre AcAryadeva zrI amivijayajI mahArAjane keTalIka vakhata zaMkA samAdhAna karavAnuM kAma soMpatA ane teo te sArI rite karatAM. zrI ajJAna timira bhAskara ane sanAtanio. paMjAbanA pATanagara jevuM jaina pUri gaNAtuM gujarAnavALA zahera e vakhate munirAjenI moTI saMkhyAthI halamaLI rahyuM hatuM ane pujya AcArya samrATa zrImada vijayAnaMdasUrIzvarajInI samAdhinI pratiSThA thavAnI hovAthI AkhA paMjAbano jaina mAnava samudAya gujarAnavALAmAM saMvat 1964 nA vaizAkha mAsamAM mahotsava ujavavA gayo hato. e vakhate paMjAba uparAMta mAravADa, mahArASTra, gujarAta, baMgAla, mALavA Adi dezomAMthI paNa seMkaDo zrImaMto pratiSThA mahotsavamAM bhAga levA padhAryA hatA. hameMzA sAdhamika vAtsalya, uttama prabhAvanAo ane pUjA ane bhAvanAno dora cAlu hato. vaizAkha suda 6 nA divase 1 gurumahArAjano paMjAbanA vihArAdi saMbaMdhI vRttAnta ludhiyAnA (paMjAba) nivAsI lAlA zibUmalanA putra lAlA hukamacaMdajIe pUro pADela che. temane eka patra paNa A jIvanavRttAntane cheDe ApavAmAM Avela che. For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AArya devanI pAdukAnI pratiSThA AcAryazrI vijayakamaLasUrIzvarajIe hajAro jaino ane jainetaronI hAjarImAM karI. A apUrva mahotsava jeI gujarAnavALAnA ane paMjAbanA bIjA bhAganA DhaMDhakone dukha thayuM ane AcArya devanuM ahita karavA eka mArga zodhI kADhayo. pUjya AcAryadevazrIvijayAnaMdasUrIzvarajIe racelA ane vedimAM hiMsA darzAvatAM pustako zrIajJAnatimira bhAskara ane jainatatvadarza tarapha DhaMDhakoe sanAtanionuM dhyAna kheMcyuM ane jaNAvyuM ke vedanI niMdA karanAra zrIvijyAnaMdasUrijInA zrIvijayakamaLa sUrIzvarajI paTTadhara hovAthI temanI pAse teno khulAso mAge. A sthiti samajAtAM sanAtanio e zrIvijyakamaLasUrIzvarajIne celeja mokalI ke zrI ajJAnatimirabhAskaramAM ane zrI jainatatvAdarzamAM je zloko vedamAM hiMsA darzAvanAra pUrAvArUpe raju karavAmAM AvyAM hatAM te pATho pUravAra karavA teoe taiyAra thavuM ane te pUravAra karI ApavA. zrImada vijayAnaMdasUrIzvarajIe upalA pustakomAM vedanA pATho raju karIne e binA sAbita karI hatI ke vedamAM pazuyajJa karavAnuM ane zrAddhanI kriyAmAM pazumAMsa khAvAnuM vidhAna che. sthiti eTalI badhI vipharI hatI ke sanAtanIoe AcAryadeva upara kAyadAsara upAyo yojI upalA vidhAno pUravAra karavA pagalAM bharyA ane gujarAnavAlAnA jaja saradAra javAlA sahAya mizra samakSa e bAbatanI tapAsa zarU thaI A vakhate AcArya deve kamAla karI. teoe vedanA aneka pustako meLavyA ane ajJAnatimira bhAskaramAM ane jainatatvAdamAM ApelA pATho sAthe e pustakonA pATho sarakhAvyA. tyAra bAda teozrIe e sarve pATho samajAvavA zrIanivijayajI mahArAjane jaja saradAra javAlA sahAya mizra samakSa mokalyA. saradAra sAheba pote saMskRtanA bhAre vidvAna hatA. muni amivijayajI mahArAje pratipAdana zailIthI saradAra sAhebane badhA pATho samajAvyA ane teonI khAtrI thaI ke zrIajJAnatimira bhAskaramAM ane jaina tatvadarzamAM je hakikata chapAI hatI te kharI hatI. AthI sanAtanionI virUddha cukAdo Avyo ane teonI khAtrI thaI ke vedamAM hiMsAnA vidhAna che. A rite zrIvijyakamaLasUrIjIno potAnA gurudevanA pustako saMbaMdhamAM vijaya thatAM AkhA paMjAbamAM moTo AnaMda phelAyo ane teozrIe 1964mAM gujarAnavAlAmAM cAturmAsa karyuM. e vakhate zrI amivijayajI mahArAja temanI sAtheja hatA. ane pAchalathI zrIvallabhavijayajI mahArAja paNa lAhorathI AvIne gurudeva sAthe joDAyA hatA. paMjAbamAM saMkhyAbaMdha cAturmAsa karyA. saMvata 1968nuM varSa purU thatAM, munirAjazrI amivijyajIanya munirAje sAthe rahIne AcArya deve jyAM jyAM vicaratAM, tyAM tyAM pote paNa jatAM. teo gujarAnavALAthI e rite ghaNA gAmomAM vicaryA ane lAhora thaI jaMDIyAlA gAmamAM saMvat 198pa mAM padhAryA. ahiM AcArya devasAthe ja teoe cAturmAsa karyuM. e cAturmAsa pUrU thatAM pAcho vihAra zarU thayo ane AcAryadevazrI bIkAneratarapha vihAra karI gayA ane zrImada lakhyivijayajI mahArAja ane bIjI munirAjene paMjAbamAM mUkatA gayA. zrI amivijyajI mahArAja e rite paMjAbamAM rahyA ane saMvat 1966nuM cAturmAsa teoe jIrA gAmamAM karyuM. sthAnakavAsI kuTuMbane zuddha jainadarzananI dikSA. jIrA gAmamAM sthAnakavAsI jainonI moTI vastI che. zrI amivijyajI mahArAja jIrAmAM hatAM te vakhate munirAjanA vyAkhyAnamAM zrotA varganI moTI saMkhyA jatI hatI. e zrotAvargamAM keTalAka sthAnakavAsIo jIjJAsubuddhithI temaja parIkSakabuddhithI jatA hatAM ane mUrtI pUjA zAstrokta hovA viSe zaMkA uThAvatAM hatA. zrotAvargamAM jIrAnA nAmAMkti zeTha lAlA zaMkaradAsa navalakhA temanAM patnI ane temanA bhatrIjA lAlA khetUrAma paNa hatA. teoe mUrtIpUjA viSenI carcA aneka vakhata sAMbhaLyA bAda temanI khAtrI thaI ke tIrthakaronI mUtanI pUjA karavI e zAstrokta che ane te paNa muktino mArga che. AthI teoe mahArAjazrI pAse zAstrAbhyAsa karavA mAMDyo ane zaMkA samAdhAna thatAM teo cUsta mUrtIpUjaka jaina banyA. lAlAzaMkaradAse potAnI dharmapatnI sAthe jIMdagI paryata brahmacaryavrata aMgIkAra karyuM. mahArAjazrIna For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezanI asara lAlA zaMkarAdAsanI patnI upara paNa moTI thaI ane teoe keTalAka varSopachI sAdhvI dIkSA grahaNa karI. A vakhate jIrAnA ghaNA jainoe navapadajInI oLInA tapanuM ArAdhana vidhisara karyuM, ane eka jagyApara jainonI moTI saMkhyA AyaMbila karavA bhegI thatI hatI. e uparAMta mahArAja zrInA upadezathI jIrA ane paMjAbanA bIjA gAmonA ghaNA jaino siddhAcalajInI yAtrAe gayA ane yAtrA karyAM khAda potAne thayelo AnaMda mahArAja zrI pAse AvIne jaNAvyo. e pachI jIrAmAM eka osavAla jene muni dikSA lIdhI ane tenuM nAma zrIrAmavijaya rAkhavAmAM AvyuM. dillImAM cAturmAsa saMvat 1967 mAM jIrAnuM cAturmAsa pUrU thayuM. kArtaka pUrNimA AvI pahoMcI. munirAja zrIamivijayajI ziSya parivAra sahita vihAra karavA taiyAra thayAM. e vakhate jIrAnI jaina janatA mahArAjazrIne vaLAvavA lAMe sudhI temanI sAthe gaI ane AMkhamAM Azru sahita chuTI paDI. mahArAja zrI jIrAthI ludhiyAnA padhAryAM. ludhiyAnAmAM teonA vIsa divasanA vasavATa daramiyAna ghaNAoe jainadharmanuM sAcuM svarUpa sAMbhaLyuM ane ghaNAoe temane vadhu rahevA vinaMti karI. paNa mahArAja zrI lAbhAlAbhano vicAra karI, AsapAsanA gAmomAM vicaryA ane dharmopadeza ApavAnuM cAlu rAkhyuM. huM teone samAcAra maLyA ke temanA guruvarya zrI cAritravijayajI mahArAja gujarAnavALAmAM ati bimAra hatA. AthI teo zrI gujarAnavALA padhAryAM ane vayovRddha guru mahArAjanI vaiyAvacca ati zraddhA pUrvaka karI. paNa "tuTI tenI buTI nathI". guruvaryanI AyuSya dorI tuTI ane ati dilagiri sAthe amivijayajI mahArAje pAcho yaMjAmamAM vihAra zarU karyo. keTalAka gAmo vaTAvyA bAda teoe hastinApuranI yAtrA karI ane tyAMthI dilhI padhAryAM. dilhImAM saMvata 1967 nuM cAturmAsa, jaina janatAnI vinaMtithI teo zrIe karyuM ane dararoja vyAkhyAna ApI ghaNA jainone jaina dharmamAM pAbaMda karyAM. dilhInA jauharI lAlA pannAlAlajIne mahArAja zrInA vyAkhyAnano eTalo badho nAda lAgyo ke mahArAja zrI jyAM sudhI A bhUmipara vicaratAM hatAM, tyAMsudhI, teo zrI jyAM cAturmAsa karatAM, tyAM naiharI lAlA pannAlAlajI pahoMcI jatAM ane varSa daramiyAna thayelA pApAcAranuM prAyazcIta letAM. ludhiyAnAmAM pratiSThAmahotsava. dikSImAM cAturmAsa pUrU thayuM te agAu ludhIyAnAnA ghaNA jaino mahArAja zrI pAse ghaNI vakhata AvatA hatA ane pAchA ludhiyAnA padhAravA vinaMti karatAM hatAM. e zraddhALu jainoe saMvat 1967 mAM ludhiyAnAnA jaina derAsaramAM pratiSThA karavA mATe ludhiyAnA padhAravA mahArAja zrIne vinaMti karI. AvI vinaMtI vadhu vakhata thatAM lAbhAlAbha joI zrI amivijayajI mahArAja ludhiyAnA khAte padhAryAM, ane tyAM pratiSThA kriyA ghaNI dhAmadhuma pUrvaka karAvI. e vakhate ludhiyAnAmAM AkhA paMjAbanA jaino AvyAM hatAM ane agAu gujarAnavALAmAM sanAtanIo sAthenA kesano cUkAdo ApanAra jaja sAhekha zrI javAlA sahAyamizra paNa ludhiyAnA adalI thatAM, ludhiyAnAmAM rahetAM hovAthI, mahArAjazrIne maLavA AvatAM hatAM. ludhiyAnAthI mahArAjazrIe pratiSThA khAdya vihAra karyo ane phillora, phagavADA, nakodara, myAnI vigere gAmomAM dharmopadeza ApatAM jAlandhara jaI pahoMcyAM. jAlaMdharamAM mahArAjazrIe keTaloka vakhata sthiratA karI ane zraddhALu janatA vyAkhyAnamAM moTI saMkhyAmAM AvatI. jAlaMdharamAM lAlA pahADiyAmalanA putravadhu khAI Indrakore varasItapanI ane jJAnapaMcamInA tapanI tapazcaryAM ucarI ane khIjA bhAioe ane mhenoe bIjA vrata ucaryAM. hosiyArapUramAM cAturmAsa jAlaMdharathI mahArAjazrI AsapAsanA gAmomAM vicaratA vicaratAM hosiyArapUranI vinaMti AvatAM, hosiyArapUra gayA. saMvat 1968nuM cAturmAsa mA gAmamAM thayuM. ahiM cAturmAsa daramiyAna ghaNA jainoe vrata, paccakkhANa ane tapazcaryA karyAM ane dharmopadeza zravaNu karI manuSya janmano lAbha uThAvyo. For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvata 1969 mAM ludhiyAnAmAM cAturmAsa. hosiyArapUramAM cAturmAsa vitatAM saMvata 19tnI zarUAta thaI ane mahArAja zrI amivijyajIe vihAra zarU karyo. teo gAmegAma vicaratAM amRtasara gayA ane nArovAlanI vinaMti AvatAM tyAM pratiSThA karavA padhAryA. nArIvAlanA jaina derAsaramAM pratiSThA thaI tyAre deza paMjAbanA ane gujarAtanA jaino paNa tyAM padhAryA hatAM. e gAmamAM pratiSThA mahotsava thayA bAda mahArAja zrIe vihAra zarU karyo ane nAnA gAmomAM vicaravA lAgyA. pAchI ludhiyAnAnI vinaMtI AvI. pariNAme teo caumAsA pahelA ludhiyAnA pahoMcyA ane paryuSaNa parva udhiyAnAnI janatAe ghaNe AnaMdapUrvaka ujavyA. zrI mahAvIra svAmInA janmadivase. ludhiyAnAnA upAzrayamAM sva utAravAmAM AvyAM tyAre tenI upaja Azare AThaso rUpiyA thaI. e rUpiyAnA ludhiyAnAnA jainoe cAMdInA svama banAvyAM ane te hajI sudhI tyAM upayogamAM levAya che. A paryuSaNa parvamAM paMjAbanI dasa bAIoe paMcamInuM tapa ucayuM. ludhiyAnAthI mahArAja zrIe e pachI saMvat 170 mAM vihAra zarU karyo ane jude jude gAma upadeza ApatAM AgaLa vadhyA. vacce jAlandhara gAma AvyuM. tyAM agAu jaNAvelA bAI Ikora bAIe moTA pAyA para udyApana (ujamaNu) mahotsava ujavavA taiyArI karI hatI. jAlaMdharamAM mahArAjazrIe udyApana mahotsava ati utsAhapUrvaka karyo ane e mahotsavamAM paNa deza paradezanA aneka jaine AvyAM hatAM. ahiMthI mahArAja zrI amRtasara padhAryA. A amRtasara zaheramAM lAlA harizcaMde udyApana mahotsavanI moTI taiyArI karI hatI. temAM mahArAja zrIe bhAga lIdho ane ghaNuM jaina bhAIo ane bahenoe ghaNA vrata uryA. ahiMthI mahArAjazrI jaMDiyAlA padhAryA. jyAM lAlA harizcandra brahmacArI taraphanA udyApana mahotsavamAM teozrIe bhAga lIdho. lAlA harizcandra e mahotsava viSe ema kahetA hatA ke "Aja mAro vivAha mahotsava che." saMvata 1970mAM jamumAM cAturmAsa. jaMDIyAlAthI gAme gAme vihAra karatAM saMvat 1970mAM zrI amivijayajI mahArAja kAzamira tarapha gayA ane rAdhAnInA zahera mumAM pahoMcyA. hAlanA upAdhyAyajI mahArAja zrI kSamAvijyajI mahArAjano janma jaMbumAM thayo hato. jaimumAM sanakhatarAnA nivAsI udecaMdajI te vakhate polIsakhAtAmAM hatA. temanI madada ane gurUmahArAjanA upadezathI paryuSaNanA varaghoDAmAM rAjya taraphathI hAthI, ghoDA, palaTaNa vigerenI madada maLavAthI, varaghoDo moTA ThAThathI nIkaLyo hato. kahevAya che ke evo varaghoDo agAu kadi nIkaLyo na hato. jaimumAM jainono varaghoDo rAjasAhI ThATha sAthe jAhera rastAo upara pharavAno teno paheloja prasaMga hato. ahiM lAlA sAMIdAse navapadajInI oLI ucarI. A gRhastha e varasapachI, mahArAjazrI vihAramAM je gAmamAM hoya tyAM caitranI oLI karavA daravarase jatAM hatAM. e varSamAM jamumAM dasa sthAnakavAsI kuTuMbo mUrtI pUjAmAM zraddhA dharAvatAM thayAM. rasaMvata 1971mAM jIrAmAM cAturmAsa, jamumAM cAturmAsa pUrU thatAM, jIrAnI vinaMtI AvatAM mahArAja zrI jIrA gAma padhAryA ane tyAM cAturmAsa karyuM. ahiM lAlAzaMkaradAsajInI dharma patIne vairAgya bhAvanA moTA pramANamAM jAgI ane sAvI dIkSA mATe te icchA karavA lAgI. mahArAjazrIe te chatAM tenI dIkSA mATenI IcchA vadhu paripakava thAya tyAMsudhI tene dikSA na ApI ane saMvat 1973mAM bhAvanagaramAM te bAIe bhAvanagara jaIne sAdhvIjIzrI devazrIjI pAse sAdhvI dIkSA lIdhI. jIrAmAM jJAnapaMcamInuM ujamaNuM ati dhAmadhumathI thayuM hatuM ane bahAra gAmathI varaghoDAmAM hAthI ane cAMdinA ratha maMgAvavAmAM AvyA hatAM. A rathamAM bhagavAnane padharAvavAnI bolInA rU. 1750 upajyA hatA. saMvata 1972-mAlara koTalAmAM cAturmAsa. saMvat 197ra nI zarUAtamAM jIrAnuM cAturmAsa pUrU thatAM zrI amivijayajI mahArAja, bIjA munirAje sAthe vihAra karavA lAgyA ane mAlera koTalA pahoMcyAM. ahiM lAlA devIcaMdajI malerAe mahA For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' rAjazrInAM upadezathI rU. 2500 zubha mArga kharcA ghaNA bhAio ane bahenoe tapasyA karI ane chata ucaryAM. lAlA gajavAmalanA putra zrI amaranAthe, sthAnakavAsI mArgamAM zaMkA thatAM mahArAjazrI pAse keTalAka khulAzA pUchyA ane te khulAzA maLatAM teo zrI mUtI pUjAmAM zraddhALu thayAM. e vakhate pAchI luddhiAnAthI vinaMti AvI ane tyAM agAu paMcamI tapa karanAra taraphathI udyApana (ujamaNu ) mahotsava karavAnI jAherAta thatAM mahArAja sAheba ludhiyAnA padhAryAM. ahiMyA udyApanamahotsava daramiyAna eka bhAIne vairAgya utpanna thatAM temane muni dikSA ApavAmAM AvI ane temanuM nAma zrI ratanavijaya rAkhavAmAM AvyuM. ludhiyAnAthI mahArAja zrI mAlara koTalAnI vinaMti AvatAM mAlara koTalA padhAryAM ane tyAMja cAturmAMsa karyuM. mAlara koTalAmAM paryuSaNa prasaMge bhagavAnanA rathano varaghoDo agAu koi jaine kAco na hato. mahArAjazrInA upadezathI temanA cAturmAsa daramiyAna bhagavAnanA rathano varaghoDo nIkaLyo ane vyAkhyAnamAM AvatAM vaiSNavo ane sthAnakavAsIomAMthI keTalAkoe zuddha mUtI pUjaka zvetAMbara jaina dharma svIkAryo. tulazIrAmajI mAlerI nAmanA eka sanAtanI jaine pacIsa varSathI sthAnakavAsI mArga svIkAryo hato. teoe paNa mahArAja zrInI dharmadezanA sAMbhaLI zuddha mUrtI pUjaka zraddhA svIkArI, ane navapadajInI oLI karI. zrI amivijayajI mahArAjanA A rite nava comAsA paMjAbamAM thayA, te daramiyAna aneka jIvone munirAje dharma pamADavo hato, sthAnakavAsIone zAstrapAThonI sAkSI ApI mUtI pUjaka banAvyA hatA ane seMkaDone zrIsiddhakSetra--pAlItANAnI--jAtrA karavA upadeza Apyo hato. AthI ghaNA zrAvakoe zrIsiddhakSetranI jAtrA karavA khAdhA lIdhI hatI ane mAdhA pramANe teoe jAtrA karI hatI. teonA upadezathI ghaNA jIvoe prabhu pujA karavAnI, darzana karavAnI sAmAyika karavAnI, kaMdamULa na khAvAnI, abhakSyanA tyAganI ane navalakSa navakAra gaNavAnI bAdhA lIdhI hatI ane pAkA jaina manyA hatA. ema kahevAya che ke temanAja upadezathI paMjAbanA jainonA pacAsa TakA jeTalA jainoe zrIsiddhakSetra pAlItANAnI jAtrA karI hatI. munirAja zrI kSamAvijayajI mahArAja, hAlanA upAdhyAyajI mahArAja zrI kSamAvijayajI mahArAja viSe atre keTalIka bAbato jaNAvavAnI jarUra paDeche. zrIkSamAvijayajI mahArAjano janma kAzmIranA pATanagara jaMmu zaheramAM khaMDelavADa kuTuMbamAM saMvat 1959mAM thayo hato. teonA pitAnuM nAma zrI rAmalAla hatuM ane teonA vaDavAo mAravADathI digaMbaramUrtio sAthe lAvyA chatAM paMjAmamAM AvyA pachI DhUMDhaka matanA rAgI thayAM hatAM, paraMtu teo to zrImadvijayAnaMda sUrIzvaranA upadezathI pAchA mUrtI pUjAnA rAgI thayAM ane zrI kAzmIrIlAla ane zrI rAkhavadAsa nAmanA temanA be putro paNa te mata pALavA lAgyAM. jAlaMdharamAM zrI amivijayajI mahArAja vicaratAM hatAM tyAre kAzmIrIlAle zrI amivijayajI mahArAja pAse jainadharmano abhyAsa karavA mAMDyo. mahArAjazrIe temane 45 molanA thokaDA urdUmAM lakhI ApI, te samajAvyA ne teone Agala abhyAsa zarU karyAM. e pachI mahArAjazrI to vihAra karI gayA, paNa ludhiAnAmAM zrI kAzmIrIlAla tArakhAtAnuM kAma zIkhavA gayA tyAre temano phrI meLApa thayo ane zrI "upamiti bhavaprapaMca" graMthano prathama prastAva, mahArAjazrIe zrI zAdIlAla nAmanA zrAvaka pAse apAvatAM, zrI kAzmIrIlAle te graMtha vAMcatAM temane vairAgyanI bhAvanA jAgI. mAlara koTalAmAM zrIamivijayajI mahArAjanuM cAturmAsa thatAM zrIkAzmIrIlAla tyAM gayA. teoe guru devane munidIkSA ApavA vinaMtI karI paNa te vakhate cAturmAsa hovAthI guruzrIe temane dIkSA na ApI. e pachI gurudeve mAlara koTalAthI vihAra karatAM teo paNa temanI sAthe pagapALA vihAra karavA lAgyA ane potAnA bhAI zrI rIkhavadAsane paNa potAnI sAthe rAkhyA. saMvat 1973 mAM mAhe mahinAmAM badhA bIkAnera AvI pahoMcyA ane bikAneramAM gurudeve sthiratA karI. A vakhate zrI kAzmIrIlAle eka vadhu vakhata gurudevane dIkSA mATe Agraha karyo ane temano bhAva joI temane zrI amivijayajI mahArAje azAya zuda bIjane divase bIkAneramAM munidvIkSA ApI. A vakhate zrI khIkAnera rAjye varaghoDAmAM hAthI, ghoDA, palaTaNa vagere rAjyano rasAlo Apyo hato ane AkhA bikAneramAM dIkSA lenAra zrIkAzmIrIlAlano varaghoDo ghaNI dhAmadhUma pUrvaka karyo hato. comAsu utaratAM bikAneramAMja For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizrI kSamAvijyajInA saMsArI pakSe mAsI bAI ivare sAdhvIjI zrI talakazrIjInA ziSyA zrI jaDAvazrInA ziSya tarike sAdhvI dIkSA lIdhI ane temanuM nAma zrI lAbhazrIjI rAkhavAmAM AvyuM. saMvat 14 mAM mAha suda dasamanA divase 400 yAtriko 4 munirAja ane 75 sAdhvIjIo sAtheno eka saMgha-charI pAlato saMgha-zrI amivijyajI mahArAjazrInA upadezathI saMghavI zeTha lakSamIcaMdajI kocare kAryo ane badhAe zrI jesalamera tIrthanI jAtrA karI. ratalAmamAM cAturmAsa, jesalamerathI vihAra karatAM mahArAjazrI Agala vadhatAM hatAM tyAre ratalAmanA zrIsaMghe mahArAja zrIne ratalAma padhAravA vinaMti karI. ratalAmamAM je pAThazALA agAu sthApAI hatI te pAThazALAmAM zikSaka saMbaMdhI vAMdho paDyo hato ane pAThazALA baMdha thaI hatI. ratalAmanA zrI kezarImalajI luniyAe, be zrAvakone, jyAre upalo saMgha bIkAnerathI nIkaLI pokaraNa phodhI Avyo hato tyAre vinaMti karavA eka vadhu vakhata mokalyA ane teoe mahArAjazrIne ratalAma cAturmAsa karavA padhAravA vinaMtI karI. AthI upalA zrAvako sAthe mahArAjazrIe ratalAma tarapha vihAra karyo ane tyAM jaI cAturmAsa karyuM. cAturmAsa daramiyAna upara jaNAvelI pAThazALA pharI ughaDI ane saMghano kusaMpa dUra thayo. vaLI potAnA guruzrInI cAdamAM ratalAmamAM zrIcAritravijayajI jaina jJAnabhaMDAra ughaDyo, je jJAnabhaMDAra ratalAmamAM cAturmAsa karanAra sAdhu-sAdhvIone ghaNuM upayogI jaNAyo. ratalAmanuM comAsu utaratAM ratalAmanivAsI zrI raticaMdajI borANu ane zrI nahAlacaMdajI talerAe mahArAjazrInA upadezathI 300-350 jeno sAthe zrI kezarIyAno saMgha kADhayo ane badhAe zrI kezarIyAjInI yAtrA karI. zrIkSAvijayajI mahArAjanI vaDI dIkSA, ratalAmathI badhA munirAje vihAra karatAM mahesANA AvyAM. mahesANAmAM e vakhate vayovRddha panyAsajI mahArAja zrIsiddhivijaya mahArAjane AcArya paddhi ApavAnI maMtraNA cAlI rahI hatI ane mahesANAnA saMghe panyAsajI ma0 siddhivijayajIne mahesANAmAM rokyA hatA. e vakhate badhA munirAje mahesANu jaI pahoMcyAM ane munizrI kSamAvijayajI mahArAje pacAsajI zrI siddhivijayajI pAse jaga vahyAM e vakhate mahesANAmAM 32 munirAje ane ghaNA sAdhvIjIo hatAM. mahAzudI pAMcame panyAsajI ma. siddhivijayajI mahArAjane moTI dhAmadhuma sAthe AcArya paddhi apAI ane mahAzuda dasamanA divase zrI kSamAvijyajI mahArAjanI vaDI dIkSAnI kriyA thaI e prasaMge keTalAka mumukSu janoe munidIkSA paNa lIdhI. saMvata 1975 verAvaLamAM cAturmAsa, saMvata 1976 mAM sthaMbhatirtha(khaMbhAta)mAM munirAja zrI amivijayajInuM cAturmAsa thayuM. saMvat 1975mAM munirAja zrI amivijayajInuM cAturmAsa verAvaLamAM thayuM. verAvaLamAM cAturmAsamAM 45 pIstAlIsa AgamanI tapa Adi kriyAo bahu dhAmadhuma sAthe thaI hatI ane cAturmAsa utaratAM verAvaLathI zraddhALu zeTha zrI jayapAla pAnAcaMde zrIsiddhagirinI yAtrAne eka saMgha kADhyo. e saMgha pAlItANAmAM phAgaNa zudimAM pahoMcyo ane saMghe zrI zatruMjayanI yAtrA karI. verAvaLamAM mahArAjazrInA upadezathI sAdhAraNa khAtAnI eka TIpa thaI hatI. jemAM rU. 10000 dasa hajAra bharAyA hatAM. saMvata 1976 pAlItANAmAM cAturmAsa, pAlItANAmAM zrI siddhakSetranI yAtrA cAlu hatI, eTalAmAM mahArAjazrIne AMkhomAM darda thayuM ane tenI pIDA ghaNI vadhI. dina para dina AMkhanuM darda vadhatuM cAlyuM ane mahArAjazrI te darda zAMtithI bhogavavA lAgyA. pAlItANAnA dAkaTaranI davA karI. tethI paNa darda na maTayuM. ema mAlama paDayuM ke mahArAjazrIne jhAmarAnuM darda thayuM hatuM.. muMbaImAM munirAjazrI amivijyajIne praveza jhAmarAnuM darda pAlItANAmAM vadhatuM cAlyuM ane mahArAjazrInA bhaktone ciMtA thavA lAgI. mAMgarola nivAsI zraddhALu jaina zrI somacaMda utamacaMda e vakhate pAlItANAmAM cAturmAsa arthe AvyAM hatAM. teoe For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mahArAjazrInuM dade joyuM ane temane lAgyuM ke mahArAjazrInuM darda muMbaIne niSNAta tabIbonI sAravAra vagara dUra thAya ema na hatuM. teozrIe mahArAjazrI pAse bAra vRta dhAraNa karyA ane jaina dharmano upadeza zravaNa karavA mAMDyo. keTalAka divaso bAda teoe mahArAjazrIne vinaMti karI ke teozrI je muMbaI padhAre to muMbaInI janatAne temanA vyAkhyAnono lAbha maLe ane temanI AMkhanA dardI mATe hozIyAra tabIbonI salAha maLe e mATe te ozrIe muMbaI padhAravuM. mahArAjazrIe A vinaMti sAMbhaLI. eTalAmAM saMvat 1977nuM cAturmAsa pUruM thayuM ane saMvat 178nI zarUAta thaI. kArtiki pUrNamAnI yAtrA karyA bAda munirAja zrI amivijayajI mahArAja, ziSyarata zrI kSamAvijayajI mahArAja Adi munirAjee pAlItANAthI vihAra karyo ane kAThiyAvADa ane gujarAtanA aneka gAmonI sparsana karatAM karatAM saMvat 178 nA mahAsuda pAMcemanA divase muMbaImAM praveza karyo. teozrIne zrI goDIjI mahArAjanA derAsara pAchala AvelA upAzrayamAM laI javAmAM AvyAM ane tyAM teozrIe pAMca divasa sthiratA karI. e pachI koTanA upAzrayanA TrasTio ane zrI somacaMda uttamacaMdanA AgrahathI dhAmadhUma pUrvaka mahAzuda 10 dasamanA dine sAmaiyA sAthe zrI koTanA derAsaranA upAzraye mahArAjazrI ziSyo sAthe padhAryA. tyAM sthiratA thayA bAda teozrInuM AMkhanuM oparezana dokaTara Dagana pAse karAvavAmAM AvyuM hatuM, je phatehamaMda nivaDyuM hatuM. ahiM zrI kSamA vijayajI mahArAja paNa sAthe ja hatA. teozrI potAno abhyAsa gurudeva pAse vadhAryA jatAM hatAM ane gurusevA ka jatAM hatAM. A varSamAM mAlavA-mevADanA jaina derAsaronA jINoddhAranI TIpa thatAM eka lAkhathI vadhu rakama bharAI hatI. vaLI muMbaInA zrI vaddhamAna tapa AyaMbIla khAtAnI sthApanA paNa temanA upadezathI thatAM zrI raNachoDadAsa zeSakaraNe temAM prathama rakama rU. 5000nI bharI hatI, je pAchalathI vadhIne rU. 40000 jeTalI thaI hatI. , zrIamivijayajI mahArAja, mAruM utaratAM zrI koTanA upAzrayethI zrI AdizvarajInI dharmazALAmAM ane te bAda zrI aMdherI khAte zrI bhogIlAla laheracaMdanI vinaMtithI temane baMgale padhAryA. ahiM zrI bhogIlAla laheracaMde mumukSu zrI goradhanadAsa nAthAbhAIne munidIkSA ApavA mATe moTo kharca karI temane gurudeva pAse munidIkSA apAvI. e dIkSA muMbaI-aMdherI-mAM pahelI hatI ane temAM Azare 10000 jainoe bhAga lIdho hato. zrIbhogIlAle e vakhate nakArazI jamaNano moTo kharca karyo hato. zrIgoradhanadAse dIkSA lIdhA bAda temanuM nAma zrIguNavijayajI rAkhavAmAM AvyuM. ahiMthI vihAra karatAM karatAM surata padhAryA jyAM jhaverI savaicaMda sUracaMde teozrIno praveza temanA moTA gurubhAIzrI kalyANa vijayajI mahArAja sAthe gopIpurAmAM ThAThathI karAvyo hato. tyAMthI munimahArAjazrI ziSyamaMDaLa sAthe darAparA padhAryA. darAparAmAM AcArya zrI vijayAnaMThasUrijInA paTTadhara zrIvijayakamaLa sUrIzvarajI birAjatAM hatAM. munimaMDaLe temane vAMdyA. darAparAthI munirAjazrI amadAvAda, bheyAyaNajI, saMbalapUra ane te bAda zrI zaMkhezvara padhAryA ane chelle ThekANe caitrI oLI karI. caitrI oLI utaryA bAda munirAja zrI ziSyavasAthe vihAra karatAM citravada 10 ne divase yAtrArtha pATaNa padhAryA ane te bAda zrI nagInadAsa karamacaMdanI AgrahabharI vinaMtithI temanA dahelAmAM cAturmAsa karyuM. comAsuM utaratAM saMvat 1980 mAM zrI nagInadAsa karamacaMde munirAjazrI sAthe cArUpane saMgha kAratakavada 1ne dine kADhayo, jemAM lagabhaga 1200-1500 zrAvako ane zrAvikAo hatAM. cArUpathI vihAra karatAM te bAda sarve pethApura tarapha Agala vadhyA. pethApUra pAsenA saMdhejI gAmanA rahiza, zrI kezavalAla lalubhAI keTalAka varSothI munidIkSA levA Agraha rAkhatAM hatAM. pethApura pahoMcatAM mAgazarazuda pAMcame zrI kezavalAlanI dIkSAno varaghoDo hAthInA oddhA sAthe nikaLyo hato, jemAM pethApUranA banne pakSoe bhAga lIdho hato. mAgazara suda 6nA divase zrI kezavalAlane hajAro mANasonI hAjarImAM zrI amivijayajI mahArAje munidIkSA ApI, ane temanuM nAma zrI bhaktivijayajI rAkhavAmAM AvyuM. pethApUrathI For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sarve munirAjo rAMdejA vagere gAmo rtA kobA gAme padhAryAM hatAM, ane muni zrI guNuvijayajI mahAzaje temaja munizrI bhaktivijayajI mahArAje tyAM panyAsajI mahArAja zrI umaMgavijayajI mahArAja pAse viDa dIkSAnA joga vahyA tyAM e banne munirAjone poSa vada 6 nA divase vaDI dIkSA ApavAmAM AvI. saMvata 1980 zrIpAlanapUramAM cAturmAsa, mahArAjazrI pachI mAravADa tarapha vihAra karavAnI icchAthI Agala vadhyA. mAravADamAM munivihAranI moTI jarUra hatI ema sarvatra kholAtuM hatuM. mAravADamAM dharmano ane jJAnano abhAva hato ema jaNAyuM hatuM. AthI mahArAjazrInI icchA evI hatI ke mAravADanA aneka gAmomAM sthiratA karI jaina janatAne dharmajJAna ApavuM. vihAra karatAM karatAM mAravADanI ane gujarAtanI sarahada para Avela pAlanapUra zaheramAM saMvat 1980nA phAgaNuka 13nA dine sarve munirAjee praveza karyo. phAgaNazuda 14thI pAlanapuramAM gurudevanuM vyAkhyAna zarU thayuM ane ghaNA zraddhALu jIvothI zrotAvarganI saMkhyA dinaparadina vadhavA lAgI. thoDA divaso khAi munirAjo tyAMthI vihAra karanAra hatAM paNa zraddhALu jainoe gurudevane cAturmAMsa karavA ati AgrahabharI vinaMti karI jethI mahArAjazrIe saMvat 1980nuM cAturmAsa pAlana pUramAM karyuM. e cAturmAsa mATe pAlanapUranA zrAvakoe, khAsa chANI jaine AcAryazrI vijayAnaMdasUrijInA prathama paTTadhara zrImada vijayakamalasUrIzvaranI AjJA meLavI hatI, kemake munirAjazrI temanI AjJAmAM hatAM. pAlanapuramAM zrIbhagavatI sUtranuM vAMcana thayuM hatuM, je vakhate sAcA motIno eka sAthIo Azare 1500nA kharce zrImalukacaMda khAdaramale karyo hato. e vakhate zrotAvarganI saMkhyA ghaNI vadhI javAthI celA zvetAnI dharmazALAnA cokamAM khAsa maMDapa bAMdhavAmAM Avyo hato, jyAM dharmavyAkhyAna thatAM hatAM. e vakhate pAlanapUramAM vardhamAnatapaAyaMbIla khAtAnI sthApanA gurudevanA upadezathI thaI. kheDAmAM cAturmAsa, pAlanapUrathI saMvat 1981nA kAratakavadI 10nA divase munirAjazrI amivijayajIe vihAra karyo tyAre seMkaDo jaino temane keTalAka gAusudhI vaLAvavA gayA hatA. e rIte zrImunirAje vihAra karatAM, zrI kuMbhArIyAjI zrIjIjI vigerenI yAtrAe padhAryAM. ANujInI yAtrA bAda gurudeve mAravADa tarapha vihAra karyo. e vakhate temanI pAse dIkSA levAnI icchA rAkhanAra muMbaInA prasiddha bhAvanagaranivAsI zrInarotamadAsa bhagavAnadAsa zAhanA putra zrIjagajIvanadAsa eka vadhu vakhata munidIkSA levA AvyA. agAu teo pAlanapuramAM dIkSA levA AvyA hatA ane pharIthI teo Abu AvyA. teoe gurudevane muniddIkSA ApavA dhaNI AgrahabharI vinaMti karI. e vakhate vihAra cAlu hato ane zrI jagajIvanadAsa paNa vihAramAM sAthe rahyA. Akhare badhA vihAra karatAM khamaNavADAmAM padhAryA. tyAM poSavada 6nA dine dikSAno varaghoDo ati dhAmadhUma pUrvaka caDhAvavAmAM Avyo ane te bAda zrI jagajIvanadAsane munidIkSA apAtAM temanuM nAma zrI jayaMtavijaya rAkhavAmAM AvyuM. ane teo zrIne munizrI kSamAvijayajInA ziSya karavAmAM AvyAM. AmaNavADAmAM e prasaMge pAlanapUranA zrIhAthIbhAI bhaNasALI taraphathI nokArazI jamaNu thayuM hatuM. khamaNavADAthI vihAra karatAM munirAjoe aneka gAmone dharma-upadezano lAbha Apyo hatoane keTaleka ThekANe sthiratA paNa karI hatI. chevaTe badhA nANAmAM padhAryAM ane tyAM vyAkhyAna vAMcavAnuM cAlu hatuM. tyAM munirAja kalyANuvijayajI ApajInI tamiyata bagaDI ane teoe caitra vada pAMcemane divase nANAmAM kALa karyo. tematA agnisaMskAra bAda nANAmAM ghaNA dharmanA kAma thayAM hatAM. tyAM beDAnA mahAjana taraphathI vinati AvatA munirAja zrI amivijayajI mahArAja vaizAkha zuda 3nA divase eDA padhAryAM. e vakhate kheDA nivAsi zrAvakoe bahu dhAmadhUma pUrvaka sAmaiyuM karyuM hatuM. beDAmAM ati zAMtipUrvaka cAturmAMsa karyAbAda munirAjazrI mAravADanA aneka gAmonI jAtrA karavAnI icchAthI vihAra karatAM hatAM ane seMkaDo gAmonI apUrva jAtrA karI hatI, ane saMvat 1982nuM cAturmAsa mAravADanA luNAvA gAmamAM karIne mAravADanI janatAne apUrva lAbha Apyo. 1982nuM cAturmAsa pUrU thatAM 1983mAM gurudeve munizrI kSamAvijayajI mahArAjane munizrI jayaMtavijayajIne oga karAvavA gujarAta mokalyA. munizrI For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kSamAvijayajI luNAvAthI vihAra karatAM vijayasiddhisUrijI pAse joga vahAvA pATaNamAM 1983mAM padhAryAM ane tyAMja cAturmAMsa karyuM. gurudeva zrI amivijayajI luNAvethI aneka gAmomAM vicaratAM garbhazrImaMta zrI oTaramalajIne dIkSAno bhAva thatAM, gurudeva zrInANA padhAryAM ane zrIoTaramalajIe hajAro rUpiyA kharcIne ane sAre mArge vAvarIne saMvat 1983 nA mahAzuda pAMcame nANAMmAM ati dhAmadhuma pUrvaka munidIkSA lIdhI. e munirAjanuM nAma zrI bhAvavijayajI rAkhavAmAM AvyuM hatuM. nANAnI sarve vihAra karavAnA hatA te vakhate sAladerIthI zrAvakoe AvIne sAvaDherI padhAravA vinaMti karI. AthI sarve sAderI gayA ene tyAM cAra taDa hatA, tene samajIvIne gurudeve ektra karatAM gAmamAM saMpa thayo. AthI sAvaDerInA zrAvakomAM ati utsAha phelAyo ane gAmamAM daherAsaramAM varasothI mulatavI rahelI pratiSThA karAvavA gAmalokoe nizcaya karyo. e nizcaya pAra paDayo. derAsaramAM pratiSThA thaI ane devadravyamAM rUpIyA eka lAkha eMzI hajAranI upaja thaI. zrIvijayakamaLasUrIzvarajIno kALadharma, munirAja zrI amivijayajI mahArAja sAvadaeNrIthI vihAra karatAM khuDAlA padhAryA tyAre 1983 nA mahAzuda 6 nA divase sUrata chaThThAmAM AvelA jalAlapUra gAmamAM AcArya zrI vijayAnaMdasUrijInA paTTara zrIvijakamaLasUrIzvarajIe kALa karyAMnI khakhara tArathI maLI. AthI teo ghaNA dilagIra thayAM ane khuDAlAmAM devavaMdananI kriyA karI. e daramiyAna munizrI bhAvavijayajI mahArAja pATaNamAM zrI kSamAvijayajI pAse thaI dhINoja padhAryAM, ane tyAM teoe panyAsajI padmavijayajI mahArAja pAse 1983 nA caitra vada 7nA divase vaDI dIkSA lIdhI. janmabhUmimAM cAturmAMsa. khudAlAmAM zrI amivijayajI mahArAjanuM vyAkhyAna cAlatuM hatuM te vakhate temanI janmabhUmi cANodathI ane AsapAsanA gAmomAMthI ghaNA jaino e AvI cAturmAsa potAnA gAmamAM karavA munirAjane vinaMtio karI. AthI mahArAja sAheba lagabhaga trIsa varasomAda potAnI janmabhUmimAM, khIjA gAmomAMthI vihAra karatAM karatAM 1983 nAM phAgaNavada 13 ne krine padhAryAM. tyAM sthiratA *bAda teoe AsapAsanA gAmomAM pharIne dharmadezanA ApavA mAMDI: cANoda gAmanA lokoe temane praveza vakhate dhAmadhuma pUrvaka mAna ApyuM hatuM ane temanuM vyAkhyAna sAMbhaLavA AkhA gAmanA loko rAjanA moTA divAnanasudhI AvatAM hatAM teoe cANodanI AsapAsanA gAmomAM vihAra karavA mAMDayo te pachI cANodamAM teoe caitra mAsanI oLI karAvI hatI. sAcorImAM eka khAIne sAdhvIdIkSA ApI hatI. ane eMdarA nAgaDAnA jainone kaMdamULa khAvAnI khAdhA ApI hatI. e gAmamAM badhA loko kaMdamULa kAMdAlasaNa-vigere khAtA hatA, paNa munirAjanA upadezathI 14 AnI lokomAM sudhAro thayo hato; vaLI pAlImAM eka khAine sAdhvIdIkSA ApI hatI. te bAda teozrI 1983 nA AzAjIda khIjane dine krIthI cANoda padhAratAM ghaNI dhAmadhUma thaI hatI ane e sAlanuM cAturmAsa tyAM thayuM. e vakhate cAturmAsa utaryAM khAda saMvat 1984 mAM munirAja zrI kSamAvijayajI mahArAja ane munirAja zrI bhAvavijayajI mahArAja gujarAtamAMthI vihAra karI cANoda padhAryAM ane gurUmahArAja sAthe sthiratA karI. cANodanA terApaMthI zrAvakoe e daramiyAna pAsenA gAma kuranAnA derAsaramAM terApaMthI sAdhuone utAro ApI ghaNI AzAtanAo karAvI hatI, tethI cANodanA jainoe temanI sAtheno vhevAra aMdha karyo. cANodanA cAturmAsa daramiyAna muMbaIthI zrI somacaMda otamacaMda vigere temaja paMjAbathI ghaNA zrAvako mahArAjazrIne vAMDhavA padhAryAM hatA. cAturmAsa utaryAMmAda munirAje AsapAsanA ghaNA gAmomAM padhAryAM hatAM ane sarvene vyAkhyAnano lAbha Apyo hato. teo 1984 nA vaizAkha mAsamAM krUrI vinaMti thatAM cANodanA derAsarane dhvajadaMDa caDhAvavAnI kriyA thanAra hatI te vakhate pAchA padhAryA ane dhvajAdaMDa caDhAvavAnI kriyA karAvI. e dhvajAdaMDa zAha idAjI serAjIe rU. 5001 nI olIthI caDhAvyo hato, ane derAsarane lagabhaga agIyAra hajAra rUpIyAnI Avaka thaI hatI. e vakhate For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 mahArAjazrIe maraNu pAchala thatAM jamaNo baMdha karavA upadeza ApatAM e rivAja ghaNI gAmomAM baMdha thayo hato ane maraNu thatAM amuka rakama derAsaramAM ane amuka rakama sAdhAraNa khAtAmAM ApavAno rivAja cAlu thayo hato. cANodathI vihAra karatAM mahArAjazrI takhatagaDha padhAryAM tyAre vyAkhyAna vAMcatAMja zuda nA divase temane lakavAnI bImArI jaNAI ane teozrInI yAdazakti paNa gherAI gaI. A bimArI keTaleka aMze vAlIthI kholAvelA zrAvaka DAkaTaranI havAthI dUra thatAM ane dujANA vIgerenI vinaMti AvatAM mahArAja sAheba ane munirAjee azADa zuda bIjane divase takhatagaDhathI vihAra karyo. huM temanuM 1984nA sAlanuM cAturmAsa thayuM. A vakhate zrI amivijayajI mahArAjanI bimArInI khabara paDatAM AsapAsanA gAmonA, mAravADanA, gujarAtanA ane paMjAanA seMkaDo jaino dujANA khabara puchyA AvyA hatA ane teone mATenI saghaLI sagavaDa zrI kastUracaMda koThArIe karI hatI. A vakhate munizrI kSamAvijayajI vyAkhyAna vAMcatAM hatAM. pAlItANAnI jAtrAnA sAhijAranA phaMDamAM madada dujANAnAM cAturmAMsa pahelAM saMvat 1984nA jeTha mahinAmAM zrI siddhakSetra zrI pAlItANAnI jAtrA khullI thavAnA khabara maLyA ane zeTha ANaMdajI kalyANajIe dara varase rUpiyA sATha hajAra bharavA mATe phaMDa ugharAvavA mANaso mokalyA. e vakhate munirAja zrI amivijayajI mahArAjanA upadezanI asara thatAM bhArUMdAvALA zrI rAmAjI padmAjIe prathama rakama rU. 10000nI bharI hatI. ane bIjI rakamo paNa bharANI hatI. e rIte zeTha ANaMdajI kalyANajI upara eka moTI rakama mokalAI hatI. jodhapura-kAparaDA-pIpADa. saMvat 1985 mAM cAturmAsa utaratAM gurumahArAja sAthe zrI kSamAvijayajI mahArAja vigeree vihAra karyo ane ghaNA gAmonI jAtrA karIne terApaMtha ane ka paMthamAMthI, ghaNA zrAvakone pAchA jaina banAvyA. teo jodhapUramAM be mAsa rahyA ane tyAMnA AgaLa vadhelA vicAranA keLavAyalA jainone jaina dharmanuM rahasya samajAvyuM. e bAda teoe zrI kAparaDAjInA sAta mAlanA daherAsaranI jAtrA karI ane te mAda aneka gAmone lAbha ApatAM khIlADA gAme padhAryA. tyAM gurumahArAja sAthe munizrI kSamAvijayajIe e mAsa sthiratA karI. A badhI vakhata munirAja zrI amivijayajI mahArAjanI takhiyata sArI na hovAthI temanI sevA-cAkarI badhA sAdhuo karatAM hatAM ane zrI kSamAvijayajI mahArAja vyAkhyAna vAMcatA hatAM. A pachI badhA vihAra karatAM hatAM. pIpADa sITInA jainonI vinaMti AvI ke cAturmAsa pIpADa sITI (moTI mAravADa)mAM karavA padhAravuM. AthI vihAra te tarapha thayo ane vaizAkha zui 4nA divase pIpADa sITImAM praveza karyo. tyAM cAturmAsa pUrUM thayA pachI cANodanA eka zrAvaka traNa thoInI muni dvIkSA laine zrI harivijayajI thayA; khAda te yogya na lAgavAthI munirAja ne kaheDAvyuM ke mAre cAra thoinI dIkSA levI che. gurumahArAje te dIkSA ApavA hA pADI-gurumahArAja ziSyo sAthe cAturmAsa utaratAM saMvat 1986 nA kArataka vada 3ne divase pIpADathI vihAra karI sojata padhAryAM. tyAM upalA muni zrI hIravijayajI AvI poMcyAM. ahiM temane mAgasara zuda 6 ne dine cAra thoyanI munidIkSA ApavAmAM AvI ane temanuM nAma himmatavijayajI rAkhavAmAM AvyuM. e pachI badhA munirAje vihAra karatAM karatAM luNAvA padhAryAM. tyAM sAdaDInA bhAioe ati Agraha bharI vinaMti karavAthI gurumahAja ane bIjA munirAjoe sAdaDI tarapha vihAra karyo. sADImAM cAturmAsa, A rIte saMvat 1986nuM cAturmAMsa munirAja zrI amivijayajI mahArAje bIjA munirAjo sAthe sADImAM karyuM. huM juvAna pakSe munirAjone herAna karavA aneka upAyo yojyA chatAM zraddhALu varganI moTI saMkhyA hovAthI paryuSaNuparve ane cAturmAMsa sArI rIte pUrNa thayA. paNa gurumahArAjane ahiM zaradI lAgu paDI ane tAvanI bimArI paNa zarU thaI. saMvat 1987 nA kAratakavAmAM sAdaDIthI khadhA For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manirAjee vihAra karyo ane aneka gAmonI pharsanA karatAM saMvata 1987mAM badhA pAlI padhAryA. ahiM gurumahArAjane tAva vadhyo ane aneka vaidyonI davA karavA chatAM temanI tabiyata na sudharI. pAlInI hospITalamAM jodhapUranA DokaTara javerIlAla hatA. teo zrAvaka hatAM. teoe paNa temanI davA ati bhaktipUrvaka karI. ATalI badhI tajavIja chatAM gurumahArAjanI tabIyata sudharI nahi ane tethI pAlInA ane AsapAsanA ghaNA gAmanA zrAvako temanI khabara puchavA AvavA lAgyA. jyArathI tabIyata bagaDI tyAranI gurumahArAja dararoja 10thI 15 bAMdhI nakAravAlI gaNatA hovAthI teoe e mudata daramiyAna thI 7 lAkha navakAra maMtrano jApa karyo hato ema dhAravAmAM Ave che. pAlImAM cAturmAsa, e vakhate paNa AsapAsanA gAmomAMthI cAturmAsa mATe ghaNuM vinaMtio thaI paNa pAlInA saMghanA AgrahathI saMvat 1987nuM cAturmAsa pAlImAMja thayuM. e cAturmAsamAM munirAja zrI kSamAvijayajI mahArAje vyAkhyAna vAMcavAnuM cAlu rAkhyuM ane gurubhakti atiutsAhathI karI gurumahArAjanI sevA cAkarI karI. e uparAMta bIjA munirAje paNa Akho divasa sevAmAM ubhe page hAjara hatAM. davAdArU ghaNA karyA paNa davAnI TIkI na ja lAgIH gurumahArAjanI tabiyata divase divase vadhu bagaDatI gaI. Akhare temane kSaya lAgu paDayo. A badho vakhata gurumahArAja navakAra maMtrano jApa karyA karatAM ane ati zAMtithI zarIranA vyAdhIne sahana karatAM hatAM. teo bahuja zAMta cittathI badhA sAthe potAno samaya gAlatAM ane vakhato vakhata dharmadezanA paNa saMbhaLAvatA. Akhare zrAvaNa vada 3nI rAtre Azare vIsa divasa saMthArA para rahyA bAda, pratikramaNa karyA bAda ane saMthArAporasI bhaNAvyA bAda navakAramaMtrano jApa karatAM karatAM rAtre sADA nava vAge teozrIe prANa tyAga karyo. e vakhate munizrI kSamAvijayajI Adi mahArAje temanI sAtheja hatAM ane teoe paNa temane navakAra maMtra saMbhaLAvyA hatA. ane pAlInA bhAvika zrAvakoe temanI aMtimakiyA tathA te pachI aThThAIocchava Adi ujavI potAnI lakSamIne sArthaka karI hatI. gurujInA upakAra viSe paMjAbI valI hukamacaMdajIno patra, paMjAbathI valI zrIhukamacaMdajI eka patramAM nIce pramANe lakhe che - amivijayajI mahArAja saMvata 173 mAM mAlara koTalA padhAryA hatAM tyAre saMghanA ati AgrahathI teoe cAturmAsa mAlara koTalAmAM ja karyuM. paryuSaNa parvamAM gujarAtI zrAvaNavadi 14ne dahADe zrI kalpasUtrano varaghoDo kADhavAmAM Avyo hato te varaghoDo motIbajAramAM thaI gAmamAM pharI lAlA rAmaprasAda kizorIlAla mAlerIne tyAM utaryo hato. mAlara koTalAmAM Avo varaghoDo prathama hovAthI moTI dhAmadhumathI e varaghoDo kADhavAmAM Avyo hato ane temAM gAmanA ghaNA sajajanoe bhAga lIdho hato. e divase rAtre jAgaraNa karavAmAM AvyuM hatuM ane AkhI rAtrI, prabhustuti ane stavana gAvAmAM janatAe pasAra karI hatI. bIje divase lAlA zrI rAmaprasAda mAlerIne gherathI kalpasUtrano varaghoDe upAzraye javA nIkaLyo hato, te vakhate moTI dhAmadhuma thaI hatI. e varaghoDAmAM prabhupujAnI sAmagrI moTA thALamAM rAkhIne, ane cauda supa mAthe uMcakIne strIo cAlatI hatI. jyAre zrAvakonAM bhajanamaMDaLa vAjIMtra ane vAda sAthe gAtAM bajAvatAM hatAM. AsapAsanA gAmonA ghaNA strIpuruSo e varaghoDAmAM joDAvA AvyA hatA. vIsasthAnakanI pUjA daherAsara AgaLa varaghoDe utaryA bAda sarve aMdara padhAryA hatAM ane vIsa sthAnakanI pUjA bhaNAvavAmAM AvI hatI. e pUjA bAda prabhAvanA thaI hatI. saMvatsarIno divasa paNa mahotsava pUrvaka ujavavAmAM Avyo hato. bIje divase lAlA rAmaprasAda kizorIlAla taraphathI svAmIvatsala karavAmAM AvyuM hatuM ane saMvatsarI bAdanAM pAraNA vRtadhArIoe karyA hatA. For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 gAmane kusaMpa dUra karyo. cAturmAsa daramiyAna amivijayajI mahArAje zrAvakone premabharyo upadeza ApavAnA pariNAme gAmanA zrAvako vacce cAlato varasone kusaMpa dUra thayo hatoH daherAsaranA copaDAono hisAba coko karavAmAM Avyo hato ane paryuSaNa parvanI tathA supananI tathA pAraNAnI rIte upaja thaI hatI. pAraNAnA divase rAtri jAgaraNa paNa thayuM hatuM. siddhigirino paTa. cAturmAsa pUruM thayuM. kArtikI pUnama AvI pahoMcI ane kuTImalerIyAmAM bAMdhavAmAM AvelA zrIsiddhigirinA paTanA darzana karavA saMgha, benDa sAthe munirAja zrI amivijayajI padhAryA hatA. e vakhate thayelo ThATha anupama hato. musalamAno ane anyadarzinIo jena thayAM. zrI amivijayajI mahArAjanA cAturmAsamAM dararoja vyAkhyAna vakhate zrotAonI moTI ThaTha jAmatI hatI ane temAM vaiSNava, agravAlo vigere paNa AvatAM hatAM. khAsa dhyAna kheMcanArI binA e hatI ke mahArAjazrInA vyAkhyAnamAM musalamAno paNa AvatAM hatAM. temanA para mahArAjazrInA vyAkhyAnanI ajaba asara thatAM, teo jainadharmapremI banyA hatA. agravAla vaiSNava zrI pAlAmAla kundanalAla, zuddha mUta pUjaka jaina banyA hatA ane agravAlo zrIrAyanamala ane geMDAmala sthAnakavAsI zraddhA choDI mUrtapUjaka jaina banyA hatA. | munizrInA upadezathI daherAsaramAM lagnaprasaMge sArI rakama moklavAnI goThavaNa thaI hatI ane tethI deharAsaramAM sArI upaja thaI hatI. For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMzavRkSa. vijyAnaMdasUrijI mahArAja ka dIkSA. vi. saM. 1932 cAritravijayajI mahArAja 4 dIkSA. vi. saM. 1972 2 amIvijayajI mahArAja | ( 1 kalyANavijayajI mahArAja - 3 mayAvijayajI mahArAja , dIkSA. vi. saM. 1950 1 kSamAvijayajI 2 guNavijayajI 3 bhaktivijayajI ja bhAvavijayajI - 5 hiMmatavijayajI . mahArAja dIkSA. mahArAja dIkSA. mahArAja dIkSA. mahArAja dIkSA. mahArAja na dIkSA.. vi. saM. 1973 vi. saM. 1979 vi. saM. 1980 vi. saM. 1983 vi. saM. 1986 1 lAbha vijayajI mahArAja vi. saMvata 1989 2 mANekavijayajI mahArAja , 1991 3 arUNuvijayajI mahArAja , 1992 4 nAgendravijayajI mahArAja " 1993 na kALa dharma pAmyA che. For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAmbenidhi zrImad vijayAnaMda sUrizvarajI ziSyaratna zrImacAritravijayajI vineyaratna zrIamIvijayajI mahArAja ziSyaratna paramapUjya upAdhyAyajI mahArAjazrI kSamAvijayajI gaNivara. UPADHYAYAJI SHREE KSHAMAVIJAYAJI GANI zrImat upAdhyAyajI mahArAja kSamAvijayajI gaNI Ako janma-vi. saM. 1958 mAgazara sudI jaMbu (paMjAba) panyAsapada-vi. saM. 1990 phAgaNa sudI 4 rAjanagara (amadAvAda) dIkSA-vi. saM. 1973 asADa sudI 2 bIkAnera (mAravADa) upAdhyAyapada-vi. saM. 1992 vaizAkha sudI 6 (muMbaI) For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodaghAta vizvahitabodhidAyakazrIamIvijayagurubhyo namaH / "opArAja sattAM vimUtA' e kahevatane jaino TheTha asaMkhyakALa pahelAM thaelAM prathama tIrthakara AdIzvara prabhuthI caritArtha karatA ja AvyA che. jema te prabhue jagatamAMthI ajJAna dUra karI A loka ne paralokamAM hitakArI yAvat mokSa pamADanAra jJAna bhavyajIvone ApyuM temaja teozrInA guNavaMta gaNadharoe tathA te prabhunA putrarata bharata cakravartIe paNa prajAnuM dhArmika tathA naitika jIvana ucca dhoraNanuM bane te mATenA jJAnano pracAra dvAdazAMgI tathA Aryavero rUpe karyo. te pachInA tIrthakara gaNadharAdi mahApurUSo paNa evI ja rIte pAchalA thanArAo mATe uttama sAmagrI mUkatA gayA. A badhoe upakAra zratajJAna dvArAja thaI zake che, kemake manuSyo pAse eka bIjAne potAnA abhiprAya jaNAvavAnuM mukhya sAdhana lakhAvI athavA bolAtI bhASAja che. te bhASA jeTalI zuddha tathA vyavasthita hoya teTalI ja adhika lAbha ApanArI nIvaDe che. bhASAne vyavasthita rAkhanAra sauthI mukhya sAdhana vyAkaraNaja che ke je aneka manuSyone ekaja vyavasthita Dhabe bolavAnI tathA lakhavAnI pharaja pADe che ane te Dhabane ulaMghanAra bhaTa ane nirakSara kahevAya cheH eTalA khAtara ja eka prAcIna puruSe potAnA putrane bhalAmaNa karI che ke 'yadyapi bahu nAdhISe tathApi paTha putra vyAkaraNam / ___ svajanaH zvajano mAbhUt sakalaM zakalaM sakRt zakRt // 1 // bhAvArtha-he putra je tuM bahu na bhaNe topaNa vyAkaraNa bhaNu jethI svajana (saMbaMdhI) zvajana (kutarAne varga), sakala (saMpUrNa) zakala (TukaDo), sakRt (ekavAra) zakRta (vijhA) na thaI jAya. arthAt uparanA traNe zabdomAM je datye sakArane sthAne tAlavya zikAra bolAI jAya to arthano anartha thaI jAya che ane te jAtanI bhUlothI bacAvanAra vyAkaraNa ja che. lIlAvatIkAra bhAskarAcArye siddhAnta ziromaNimAM kahyuM che ke- yo vedavedavadanaM sadanaM hi samyak brAhayAH sa vedamapi veda kimanyazAstram / yasmAdataH prathamametadadhItya dhImAna zAstrAntarasya bhavati zravaNe'dhikArI // 1 // bhAvArtha-jeNe vedanA mukharUpa sarasvatInA ghara vyAkaraNane sArI rIte jANyuM, te veda paNa jANI gayoH bIjA zAstronI vAta ja zI karavI? Ama vastusthiti hovAthI vyAkaraNa jANyA pachI ja buddhimAna bIjA zAstro sAMbhaLavAno adhikArI thaI zake che. AthI jaNAI Avaze ke zrotA tarIkenI yogyatA meLavavA mATe paNa vyAkaraNa bhaNavAnI AvazyakatA che, ema matAMtaroe paNa svIkAreluM che. tathA praznavyAkaraNusUtramAM satya kevI rIte bolavuM tenA uttaramAM nAma AkhyAta vagere vyAkaraNanA vibhAganA yathArtha upayoga-pUrvaka satya bolavAnuM zrI mahAvIra bhagavAne pharamAvela che. Ama laukika ane lokottara baMnne mArgamAM vyAkaraNanA jJAnanI AvazyakatA che. ethI ja vyAkaraNane mokSanA sAdhana rUpe lakhAvyuM che. vyAkaraNAt padasiddhiH padasiddherarthanizcayo bhavati / 'arthAtattvajJAnaM tavazAnA ya zuM bhAvArtha-vyAkaraNathI "padanI siddhi thAya che, pada siddhithI arthano (kartA Adino) nizcaya thAya che, artha nizcayathI tattvanuM jJAna thAya che, tatvajJAnathI parama zreya-parama kalyANa mokSanI prApti thAya che. 1 AcArAMga Adi agyAra aMgo tathA bAramA aMgamAM cauda pUrva tathA draSTivAdano samAveza thAya che. - 2 rIkhavadevajI bhagavAne purUSonI bottara kalA, strIonI cosaTha kalA, tathA prajAne Avazyaka zi9pAdi zIkhavI potAnuM rAjya potAnA so putrone dezavAra bhaLAvI dIkSA lIdhI, te pachI temanA mukhya putra bharate cha khaMDamAM vaheMcAla bharata kSetranA batrIsa hajAre dezo upara potAnI rAjyasattA prasarAvI. prajAne eka chatra nIce sukha bhogavatI karI, ane te prajAmAM satya jJAnanA pracArArthe dharma artha kAma ane mokSa e cAre purUSArthone yathArtha rIte lakhAvanAra cAra Arya vedo prasarAvyA. hiMsaka anArya vedo te vIzamA tIrthaMkaranA thayA pachI ja pracAra pAmela che. 3 bolAtI athavA lakhAtI bhASA dvArA je jJAna utpanna thAya che te. 4 gaNadhara zrI sudharmAsvAmIe guMthelI dvAdazAMgI paikInuM dazamuM aMga, 5 varNamAlAnA akSaro, tathA akSara samudAyo vibhakti AdilAgI padarUpa bane che tyAreja artha ApanAra thAya che. For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 praznavyAkaraNaTIkAmAM khAra prakAranA satyanI vyAkhyAnA prasaMge khAra prakAranI bhASA A pramANe sUcavela che. prAkRtasaMskRtabhASA mAgadhapaizAcIzaurasenI ca / SaSTho'tra bhUribhedo dezavizeSAdapabhraMzaH // 1 // bhAvArtha--prAkRta 1 saMskRta 2 mAgadhI 3 paizAcI 4 zaurasenI 5 ane deza vizeSonA bhedanA kAraNe aneka bhedavAlI chaThThI apabhraMza bhASA che. upara jaNAvela cha bhASAomAM darekanA gadya ane padya evAM ebe vibhAga pADavAmAM Ave eTale bhASAnA khAra bhedo thai jAya che. praznavyAkaraNa sUtramAM jaNAvela 12 prakAranI bhASAomAM saMskRta bhASA upara aneka vyAkaraNo upalabdha che, ane prAkRtAdi bhASAo upara paN chuTA chavAyA vyAkaraNa male che. paraMtu te madhI bhASAonuM saMpUrNa sAMgopAMga sarala vyAkaraNa anAvanAra tathA tene kozo (abhidhAnAcaMtAmaNi-anekArtha-pariziSTa-nighaMTu --liMgAnuzAsana--dezInAmamAlA) kAvyAnuzAsana-chandonuzAsana pramANumImAMsA AdithI samRddha karanAra ja koI vidvAna thayA hoya to te marSa hemacaMdrasUri mahArAjaja thayA che ke jemaNe siddharAja jayasiMhanA khedane dUra karavA sAthe gujarAtanuM mukha ujvala manAvyuM che, eTaluMja nahIM paraMtu pUrva tathA pazcima dareka dezanA vidyAbhilASio mATe eTalI badhI sugamatA karI che ke varNamAlAnA jJAnathI lai mahAvidvAna thavA mATe phaikta emanuM ja zaraNuM levAmAM Ave to bIjA koinI pAse zikSaNa levA javAnI jarUra na rahe. maharSi hemacaMdrane vyAkaraNAdi racavAno prasaMga A rIte sAMpaDe che ('prabhAvaka caritra bhASAntara-pRSTa 291-292). zrIhaimavyAkaraNanI utpatti vigere. pachI ekadA mAlavadezane jItIne siddharAja potAnI rAjadhAnImAM Avyo tyAre badhA darzanIoe tene AziSa ApI; eTale kalAnA bhaMDAra evA zrI hemacaMdrasUri tyAM anyagraMmatithI atyaMta zravaNIya kAvyathI AziSa ApatA bolyA ke-he kAmadhenu! tuM tArA gomayarasathI bhUmIne lIMpI kahADa, he rabhAkara tuM motIothI svastika purI de, he caMdramA tuM pUrNa kuMbha banI jA, huM diggajo, tame potAnA kara-sUMDha sIdhA karI kalpavRkSanA patro laine toraNo banAvo, kAraNa ke siddharAja pRthvIne jItIne Ave che. e pramANe potAnA cAritranI jema vyAkhyAthI vibhUSita te loka sAMbhaLavAthI saMtuSTa thaela siddha rAja temane vAraMvAra potAnA rAjabhavanamAM kholAvavA lAgyo." "ekadA avaMtInA bhaMDAramAM rahelA pustako tyAMnA niyukta purUSoe batAvatAM temAM eka lakSaNazAstravyAkaraNa rAjAnA jovAmAM AvyuM. eTale teNe gurune pUchyuM ke A zuM che? tyAre AcArya mahArAja kahevA lAgyA ke e 'bhojavyAkaraNu' zabdazAstra tarIke pravartamAna cheH vidvAnomAM ziromaNI e mAlavapatie zabdazAstra, alaMkAra, nimitta, ane tarkazAstra racelAM che. temaja cikitsA, rAja, siddhAMta, vRkSa, vAstu udaya, aMka, zakuna,, adhyAtma, ane svama, tathA sAmudrika zAstro paNa ahIM che. ane nimitta zAstra, vyAkhyAna ane praznacUDAmaNi graMtho che, vaLI meghamALA ane arthazAstra paNa che; ane e badhA graMtho te rAjAe banAvela che.' e pramANe sAMbhaLatAM siddharAja kholyo ke "ApaNA bhaMDAramAM zuM e zAstro nathI? samasta gurjara dezamAM zuM koi vidvAna nathI? tyAre badhA vidvAno malIne zrI hemacaMdrasUrine jovA lAgyAH eTale mahAbhaktithI rAjAe namratA pUrvaka prabhune vinaMtI karI ke he bhagavan! eka vyAkaraNazAstra banAvIne tame amArA manoratha purA karo. he maharSi ! tamArA vinA ekmanoratha pUravAne koNa samartha che? valI A samayamAM pravartamAna thayela e vyAkaraNa saMkSipta che, tema temAM zabdonI niSpatti paNa tevI nathIH tathA pANininuM vyAkaraNa che te vedanA aMgarUpa manAya che, tethI brAhmaNa garva lAvIne e vyAkaraNapara IrSyA kare che. kadAca te vipro nArAja thAya to tethI zuM? mATe he munIzvara ! vizvajanonA upakAra mATe eka navuM vyAkaraNu khanAvo ke jethI mane yaza maLe, ane tamane kIrti tathA puNya prApta thAya." "ema sAMbhaLIne buddhinidhAna zrI hemacaMdrasUri bolyA ke kAryomAM amane je preraNA karavI; te tamAre kevaLa yAda karAvavA mATeja che; paraMtu vyAkaraNanA ATha pustako che, te zrI bhAratI devInA bhaMDAramAM che to tamArA mANaso mokalIne te kAzmIra dezathakI maMgAvo ke jethI vyAkaraNazAstra sArI rIte racI 1 zrI prabhAcaMdrasUrie racela aneka prabhAvaka jaina AcAryonA gauravayukta kAryo aitihAsika mAhitI sAthe varNavanAra A eka apUrva saMskRta kAvya graMtha che, jenuM bhASAntara zrI AtmAnaMdajainasabhA (bhAvanagara )e chapAvela che jemAMno upayukta bhAga atre AbhAra sAthe apAya che tathA mUla nirNayasAgara presa (muMbaI) mAM chapAyela che. For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakAya. gurunuM e vacana sAMbhaLatAM rAjAe tarata ja potAnA pradhAna puruSone kAzmIra dezamAM mokalyA. teo pravara nAmanA nagaramAM pahoMcyA ane bhAratI devIne caMdanAdikathI pUjIne stuti pATha karavA lAgyA. eTale saMtuSTa thayela devIe potAnA adhiSThAyakone Adeza karyo ke zrI hemacaMdra zvetAMbara mArA prasAda pAtra che. eTaluM ja nahi paNa jANe mArI bIjI mUrti rUpe hoya evA che. mATe temanA nimitte pregya vargane pustako ApIne vidAya karo." pachI bhAratI devIe te pradhAna purUSone sAro satkAra karI temane pustako apAvyAM ane utsAhapUrvaka vidAya karyA. eTale devInA prasAdathI bhAre harSathI romAMcita thatA te alpa samayamAM potAnA nagaramAM AvI pahoMcyA. tyAM ekaniSThAvAlA zrI hemacaMdraprabhupara devIno kevo Adara ane saMtoSa che te temaNe rAjAne nivedana karyuM, je sAMbhaLatAM camatkAra pAmela rAjA kahevA lAgyo ke-aho! huM ane mAro deza dhanya che ke jyAM AvA sujJa ziromaNuM guru birAjamAna che. pachI zrI hemacaMdrasUrie paNa te AThe vyAkaraNanuM avalokana karIne zrI siddhahema nAme navuM addabhUta vyAkaraNa banAvyuM ke je ATha adhyAyanA gAnuzAsana, sUtra, vRtti, nAmamAlA ane anekArthanA pAThathI ramaNIya cheH valI sarve vyAkaraNomAM je mugaTa samAna ane samasta vidvAnone Adara pAtra che. prathamanA vyAkaraNa bahu vistIrNa hatAM, tethI samasta AyuSyabharamAM paNa zIkhI zakAya tevAM nahotAM ane tethI puruSArtha sAdhavAmAM khalanA pamADanAra hatAM temaja keTalAka saMkSipta, durbodha ane doSanA sthAnarUpa hatAM. tethI Adhunika vidvAnoe e vyAkaraNane pramANa karyuM. tenA dareka pAne aMte eka eka zloka che, ke jemAM mUlarAja tathA tenA pUrvaja rAjAonuM varNana karavAmAM Avela che ane sarva adhyAyane aMte cAra zloka che temaja pAMtrIza zlokamAM tenI prazasti karavAmAM Avela che. nagaranAM vidvAnoe tathA rAjAnA purohitoe tenuM traNa varSa sudhI vAMcana karyuM. pachI te pustaka lakhAvavAne mATe rAjAnA niyukta puruSoe sarvasthAno thakI traNa lekhakone bolAvyA tyAM rAjAe temano sAro satkAra karyo, eTale pustako lakhAvatAM sarva darzanonA pratyeka abhyAsIne te ApavAmAM AvyAM. jethI aMga, baMga, kaliMga, lATa, karNATaka, kaNa, mahArASTra, saurASTra, vatsa, kaccha, mAlava, siMdhu, sauvIra, nepAla, pArasIka, muraMDaka, gaMgA pAre haradvAra, kAzI, cedi, gayA, kurukSetra, kAnyakuja, gauDa, zrI kAmarUpa, sapAdalakSa, jAlaMdhara, khasa, siMhala, mahAbodha, boDa kauzika, ItyAdi badhA dezomAM te vyAkaraNa khUba vistAra pAmyuM. valI rAjAe upanibaMdha sahita vIza pustako atyAre pUrvaka kAzmIra dezamAM mokalyAM tyAM te bhaMDAramAM rAkhavAmAM AvyAM, kAraNa ke save loko potAnA vacana nirvAha kare che to devInI zI vAta karavI?" have potAnA kulane zobhAvanAra evo kAkalanAme eka kAyastha hato ke je ATha vyAkaraNane abhyAsI ane potAnI prajJAthI zeSanAgane jItanAra hato. tene jotAMja AcArya e zAstrane tattvArthane jANanAra evA tene tarataja adhyApaka banAvyo.pachI pratimAne jJAna paMcamInA divase te prazno pUchI leto ane tyAM abhyAsamAM pravRtta thaelA vidyArthIone rAjA kaMkaNAdithI vibhUSita karatoH ema e zAstramAM niSpanna taiyAra thayelA janone rAjA rezamI vastro, kanakabhUSaNe, sukhAsana ane AtapatrathI alaMkRta karato hato." uparanI hakIkatathI jaNAze ke maharSi hemacandra siddharAjanI prArthanAthI aneka vyAkaraNanuM dohana karIne A uttama sarala saMpUrNa vyAkaraNanI racanA karI ane siddharAje brAhmaNonI IrSyAnI darakAra karyA vagara sArI rIte teno pracAra karAvyo. - siddharAja pachI kumArapAla gAdIe AvatAM tenA rAjyamAM e vyAkaraNane pracAra sArI rIte vRddhi pAmato jaNAya che, kemake hemacaMdra sUrIzvare siddhahemazabdAnuzAsana bhaNavAvAlAo vizeSa vyutpanna bane te khAtara dvayAzrayakAvya kumArapAlanA rAjyamAM racyuM che-eTaluM ja nahIM paNa saMskRta bhASAnA vidvAna thaI zRMgArAdi rasothI pUrNa kAvyo bhaNuM potAnA jIvana bagADavAne badale prajAjano Adarza saMskRtivAlA bane te khAtara yogazAstra ane triSaSTizalAkApuruSacaritra jevA mahAna Adarza *grantho racI sanmArgamAM vicaravA IcchanAra vidvAna upara hoTo upakAra karyo che. 1 jemAM krame karI chae bhASA zIkhavanAra uparokta vyAkaraNanA sUtronA udAharaNanI sAthe sAthe ja caulukya vaMzanuM uttama varNana paNa salaMga Ave che. 2 maharSi hemacaMdra racela sAhitya eTaluM vizAla hatuM ke saMvata 1334 nI caitra mAsanI zukala saptamI punarvasu nakSatra zukravAranA divase pUrNa karela prabhAvaka caritramAM tenA kartA prabhAcaMdrasUrijI varNave che (pRSTha 314) ke, "temaNe banAvela graMtho keTalA che tenI saMkhyA malavI mahA muzkela che te hArA jevA maMdabuddhi te graMthonA nAma paNa kyAMthI For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNuM gujarAtanA ane paraMparAe AkhA hiMdustAnanA durbhAgye ItihAsa ajaba palaTo khAya che. siddharAje vyAkaraNa taiyAra karAvatI vakhate je brAhmaNonI IrSyA sAme bAtha bhIDI, tathA kumArapAle paNa jene macaka na ApI sAcA guNavAna maharSinI zaktiono pUrNa lAbha pote lIdho tathA rASTrane apAvyo, te IrSAlu sahana karI zakyA nahIM ane teone paDakhe caDelA kulakalaMkI ajayapAle kumArapAla mahArAjane jhera ApI marAvyA, eTaluM ja nahIM paNa potAnI traNa varSanI TuMkI rAjakArakIdImAM kumArapAla mahArAje karAvelAM uttama kAryo nAza karyo, gujarAtanA gauravarUpa aneka zatanibaMdho racI saMskRta sAhityane samRddha banAvanAra haimIya bahayAsanI jeDano laghunyAsa 35000 zloka pramANu racanAra rAmacaMdra sUrine, ane maMtriomAM mukuTa samAna kapardI maMtri Adine kamote marAvyA evA aneka pApa karI ajyapAla potAnAja pratihAranI charIno bhoga thaI paraloka sidhAvyo paraMtu teNe polA haidhIbhAve pATaNanI rAjagAdIne hacamacAvI mUkI ane thoDA varSamAM pATaNa gujarAtanI rAjagAdI rUpe maTI gayuM. viradhavala rAjAe potAnI rAjagAdI dholakAmAM sthApI. maMtrIzvara vastupAle tathA viraziromaNi tejapAle aneka uttama kAryo ane parAkramo karI gujarAtanuM gaurava sAcavyuM. paraMtu vIdhavala rAjA paraloka sidhAvatAM tenA katadhI 'vArasadAre teonA upayogIpaNane na olakhI IrSAluonA chaMde caDI temane chellI avasthAmAM apamAnIta karyA teo potAnuM gaurava sAcavI zakyA, paraMtu gujarAtamAM tathA evIja rIte bIjA prAMtomAM guNavAnonA sthAnane khuzAmatiyonA hAthamAM javAne lIdhe hiMdustAna parAdhInatAnI beDImAM jakaDAyuM. AvI sthItimAMe AvA graMtharatronA rakSaNa mATe prayatna karanAra tathA ISyanA badalAmAM ISyane AdhIna nahIM thanAra ane vikvothI bedarakAra jaina munivaro tathA jaina saddagRhasthone dhanyavAda ApyA vagara rahevAtuM nathI ke jemAM munimaMDale abhyAsa pUrvaka yathAzakti e graMthane sAcavyA tathA bhAgika graMtho racI samRddha banAvyA ane suzrAvakoe te te AcAryAdinA sadupadezathI te te graMtharatnonI pratiyo lakhAvI kharI jJAnabhakti karI dezanA gauravarUpa vidyA dhanane sAcavyuM upara varNavAyelA prayatnonA pratApe je kAMI sAhitya siddha hemazabdAnuzAsana saMbaMdhI atyAre paNa maLI Ave che te mArI jANa pramANe nIce noMdhavAmAM Ave che. (1) maharSi hemacaMdrasUrie pUrvavyAkaraNanI kliSTatA tathA saMkucitatA pariharI karelI hema vyAkaraNanI sUtraracanA, je evI uttama che ke alpabuddhivAlA manuSyo paNa kAMIka prayatna karI mUla sUtrone gurugamathI dhArI le to teo paNa (zrIhemasUrie banAvela) haimadhAtupAThAdi sAdhanonA yoge saMskRta bhASAmAM caMcu praveza karI zake (A vibhAga chapAI gaela che), temAM paNa sonAmAM sugaMdhI prasarAvatI sUtro uparanI (2) laghu vRtti 6000 zloka pramANu racI che (enI be AvRttio chapAI gaI che); (3) koI vidvAne uddharela madhyama vRtti 8000 loka pramANa che (tenA upara koI vidvAne racelI avacUri-sarala TIkA sAthe muMbaInA lAlabAga taraphathI chapAya che); (4) brahavRtti 18000 zloka pramANa che jenI bIjI AvRtti chapAya che ema sAMbhalyuM che); (5) haimaliMgAnuzAsana avasUri sAthenuM paNa chapAela che; (6) moTI TIkA tathA durgapada prabodhAdi sAthenuM zeTha hIrAlAla somacaMda taraphathI chapAya che, tathA suratamAM vaidyarAja vinodacaMdramohanalAla pAsethI paNa, mULa haimaliMgAnuzAsananA abhyAsIone upayogI, eka maliMgAnuzAsananI ati saMkSipta avacUrisAthenI prata malI che je paNa zIdhra prakAzita karavAno IrAdo che; (7) haimadhAtu pArAyaNa saTIka paNa chapAela che; (8) haima anekArtha-TIkAmAMthI cUMTelA vibhAgo sahita chapAela che; (9) haimI nAmamAlA-aneka rUmAM mUla tathA TIkA sAthe chapAela che; jANatA hoya?" caudamI sadInA vidvAnonI A sthiti hoya to atyAre vIsamI sadInA te pachInA aneka AkramaNothI lupta tathA avyavasthita thaela sAhityanA vArasadAra thaelA vidvAno e kRtionA jJAnathI vaMcita hoya e sahaja che. 1 je maMtri vastupAla tejapAlanA suprayatnothI ja rAjagAdI meLavI zakayo hato. 2 A vAtanI sAkSI vartamAnamAM bacI rahelA jaina bhaMDAromAnAM dareka matanA tAtvika graMtho tathA aneka vidvAna jainAcAryoe racela anyamati graMthoparanI TIkAo pUre che. ( 3 atyAre paNa aneka jaina saMsthAo tathA bhArata varSanA prAcIna vidyA sAhitya pratye lakSa ApanAra sarakArI saMsthAo vigere taraphathI jaina sAhityane vyavasthita rIte sAcavavA tathA vamAna mudraNakalAno upayoga karI chapAvavAnA prayA cAlu che. prAye dareka varase koIne koI apUrva graMtha vidvAnonA karakamalone alaMkata kare che te chatAM paNa vidvAna jaina muniono sahakAra sAdhI hajI paNa ghaNuM sAhitya uddata karavA jevuM che tathA chapAela paNa vyavasthita karavA jevuM che, te lakSa bahAra na rahevuM joIe. For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 (10) haima uNAdi saTIka chapAela che; (11) durbhAgye haima bRhajyAsa pUrNa malato nathI: jeTalo male che, te chapAvavAnA prayatno cAlu che; (12) haima laghunyAsa rAmacaMdrasUriSkRta malatuM nathI; (13) laghunyAsa uparanI durgapada vyAkhyA chapAi che; bIjI AvRtti chapAya che ema sAMbhaLyuM che; (14) DhacAzraya kAvya cha bhASAmaya saMpUrNa chapAI gaela che; (15) kAvyAnuzAsana saTIka e AvRttio chapAi gaI che; (16) pramANamImAMsA saTIka e AvRttio chapAi gaI che; (17) chaMdonuzAsana saTIka bIjI AvRtti chapAya che; (18) dezI nAmamAlA trIjI AvRtti chapAya che; (19) uNAdi saTIka chapAI gayuM che; (20) saTIka yogazAstra tathA (21) triSaSTIzalAkA puruSanAM graMtho paNa chapAI gayAM che. Ato maharSi hemacaMdra sUrijInA potAnA racelA tathA pote TIkAthI samRddha banAvelA graMthonI kAMika vAta thaI. have te pachInA mahApuruSoe kevA prayatno karyA te joI e. (1) 13 mI 14 mI sadImAM thaela mahAkavi amaracaMdra sUrie 'syAzibdasamuccaya' jemAM siddhahemazabdAnuzAsanamAM sAdhelA chae liMganA zabdono saMgraha karavAmAM Avyo che tenI racanA karI. tenA upara tepachI thaelA zrIjayAnaMdasUrie (jemaNaeN haimaliMgAnuzAsana uparanI moTI TIkAne paNa saMkSipta rUpamAM uddhRta karI jaNAya che). potAnA ziSya devaratanA bhaNavA mATe TIkA racI che (A graMtha chapAi gaela che). (ra) aneka graMtha racanAra divyaguNudhArI guNaratasUrIzvarajIe saMvat 1466mAM haimavyAkaraNamAM kathela ghaNA upayogI dhAtuonA rUpone salatAthI samajAvanAra kriyArana samuccaya'nI racanA karI che (A paNa chapAI gayela che). (3) aneka vidyAomAM pAraMgata loka bhASAthI laIne gIrvANu bhASA sudhImAM aneka graMtho racI lokopakAraka thaelA hemahaMsagaNuie haimavyAkaraNamAM sAkSAt varNavelA athavA sUcavelA vyAkaraNa saMbaMdhI nyAyone vistRta rUpe samajAvanAra 'nyAyArthe maMjISA'nI saMvat 1515 mAM, tathA te pachI te upara nyAsanI paNa racanA karI che. sautra dhAtuono artha sAtheno vistRta saMgraha A graMtha sivAya bhAgyeja bIjA graMthamAM malI zakaze. (A paNa chapAI gaela che.) (4) zrImeghavijayajIgaNie siddhahemazabdAnuzAsananA sUtrone siddhAMtakaumudInI Dhabe goThavI te upara laghu madhyama bRhavruttio racI che. (bRhatTIkA yukta A graMtha caMdraprabhA (haimakaumudI) nAme chapAI gaela che.) (5) te sivAya paNa aneka ajJAtanAma mahAtmAoe tathA zrIsiddhacaMdragaNie racela avasUrionA azo pATaDI, mohanalAlajI lAyabrerI muMkhaI tathA khIje sthale paNa likhIta rUpe maLe che. eTaluMja nahIM paNa koi mahApurUSe to A vyAkaraNa alpabuddhivAlA phakta gujarAtI bhASA jANanAra paNa bhaNI zake te khAtara tenA upara gujarAtI artho tathA samajutI ApI che; jeno amuka bhAga atyAre paNa devacaMda lAlabhAInA pustakAlaya suratamAM upalabdha che: koI mahAna AcAryoe vyAkaraNanA AThe adhyAyopara maharSi hemacaMdranI TIkAmAM darzAvelA udAharaNone saMpUrNa rIte samajAvanAra bRhat tathA laghu hUMDhikA nAme TIkAo paNa racelI che je malI zake to khAsa prakAza karavA lAyaka che. solamI sadImAM harSakulagaNie haimadhAtupADane artha sAthe kavitA rUpe guMthIne tene yathArtha 'kavikalpadruma' evuM nAma ApI janatAne upakRta karI che. haima vibhramAdi graMtho paNa te te kAle mahA upakArI puruSoe racyA cheH haima bRhajyAsa tathA bRhadvruttinA keTalAka bhAgo zrI somasuMdarasUri mahArAja AdinA upadezathI lakhAelA male che. valI akabara pratibodhaka jainazAsananabhomaNi jagadguru vijayahIrasUrIzvarajIe to kAla prabhAve vizRMkhala thaela siddhahema paranI vistRta tattvaprakAzikA nAmanI gRhavruttine vyavasthita karavA staMbhatIrtha (khaMbhAta) nivAsI vRddhe zAkhA tathA ukeza jJAtinA saMghapati udayakaraNa somakaraNane upadeza ApI tenI sahAyatA dvArA zrI somavijaya upAdhyAyane bhUdhI nAmanA bhaTTa (ke je mahAbhASyAdi mahAvyAkaraNonA akhaMDa abhyAsI hatA) nI pAse bhaNAvyA ane te mahopAdhyAyajI zrI somavijayajI mahArAje sArI rIte abhyAsa pUrvaka siddhahemazabdAnuzAsana bRhadghatti vyavasthita karI tapagacchanA ghaNA gItArthamunione bhaNAvI: eTaluMja nahIM paNa tenA pratApe siddhahema vyAkaraNane yathArtha rIte prakAzanAra eka mahApurUSa paNa utpanna karyAM. haimaprakAzanA kartA tathA temanAM dIkSAguru ane vidyAguru, mahopAdhyAya zrI somavijayajI mahArAjanA saMsArI avasthAnA sagA bhAI ane dIkSita avasthAmAM gurubhAirUpe zrI kIrtti vijayajI mahArAja mahopAdhyAya thayA; te mahopAdhyAya kIrttivijayajI mahArAjanA For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya mahopAdhyAya zrI vinayavijayajI thayA, temaNe vidyAguru rUpe mahopAdhyAya zrI somavijayajI mahArAjane svIkAryAM ane teozrInI pAse vidyAbhyAsa karIne lokaprakAza jevo ajoDa siddhAMtadohanarUpa graMtha tathA mahAzAstra zrI pasUtra upara atyAra sudhI ekaja dhArAe dareka ThekANe vaMcAtI sukhodhikA vRtti tathA vidvadbhogya tathA sAmAnya janatAne paNa upakAraka zAMta sudhArasa, zrIpAlarAsa, stavanAdi aneka graMtharatno racyAH eTaluMja nahIM paNa vyAkaraNa viSayamAM jANe, maharSi hemacaMdranA ja avatAra evA somavijaya mahArAjane vidyAgururUpe pAmI, zrI hemacaMdra mahArAje pUrvavyAkaraNonA dohanarUpa vyAkaraNusUtronI racanA karI hatI tema vinayavijayajI mahArAje prathama to jeo gAmaDI jevI buddhivAlA hovAne lIdhe haimavyAkaraNarUpI ratane aMgIkAra na karI zakatA hoya temane haimavyAkaraNarUpa mahAvyAkaraNamAM praveza karAvanAra, tathA haimavyAkaraNamAM aSTAdhyAyInA kramanA lIdhe kAMI paNa kliSTatA jaNAtI hoya to tene paNa sarvathA dUra karanAra haimaladhuprakriyAnAmanA sarala vyAkaraNanI saMvat 1710 mAM rAdhanapuramAM racanA karI: tepachI saMvat 1737 mAM te haimalaghu prakriyA upara, jema maharSi hemacaMdre potAnA vyAkaraNa upara vyAkaraNanA dareka viSayane talasparzI rIte carcanAra gRhavyAsanI racanA karI hatI tema, hema ladhuprakriyApara moTI TIkAnI racanA karI, ane tene yathArtha vinaya sAcavanAra vinayavijayajImahArAje potAne nAme na caDAvatAM maharSi hemacaMdranA vyAkaraNane yathArtha prakAza karanAra 'zrIhemaprakAzarUpeja prasiddha karI: saddabhAgye teno (hemaprakAza-mahAvyAkaraNano) pUrvA chapAI gayo che, jene avalokatAM ema jaNAI Aveche ke vinayavijayajI mahArAje jamuddhivAlA jIvone mATe hemavyAkaraNarUpa mahAprAsAdano pravezadvAra racavAnI sAthe te vyAkaraNanI saMpUrNatAno prakAza janatA Agala karyo che ane haimalaghuprakriyA jevA nAnA vyAkaraNane paNa mahAvyAkaraNanI koTIe lAvI mukyuM che. haimaprakAzanA judA judA sattara vibhAgomAM sphuTa karelA viSayo. 1 haimaprakAza pUrvAddhanA prathama saMjJAprakaraNamAM haimalaghuprakriyAmAM je svara vyaMjanAdi saMjJAomAM keTalIka saMjJAo kaThina hovAne lIdhe 'emane emaja batAvI devAmAM AvI hatI te evI spaSTa rIte samajAvavAmAM AvI che ke jethI te bhaNanAra saMjJAonA jANakAra thavAnI sAthe haimavyAkaraNanA vruta prakaraNa tathA paribhASA vibhAga jevA kaThina vibhAgono vettA thAyache, eTaluMja nahi paNa zrIhemahaMsagaNie racelA haimanyAya maMjISA' jevA kaThina graMthanA bhAvArthane paNa saralatA pUrvaka samajI pachI te mUla graMthano paNa abhyAsI thaI zake cheH A vibhAge supararoyala 8 pejI graMthanA 61 peja rokela che: temAM keTalAka apUrva atihAsika satyo paNa jANavAne maLeche. 2 svarasaMdhivibhAgamAM saMskRta bhASAmAM svaro eka bIjAnI najIka AvatA kayAre bhegA thAyache, thAya to kevI rIte ane kayA arthomAM te jaNAvavAnI sAthe haimalaghuprakriyAmAM kiThana jANIne choDI dIdhelA viSayone paNa sugamatAthI carcavAmAM AvyA che. 3 asaMdhivibhAgamAM saMskRta bhASAmAM kayAre kevI rIte kevA arthomAM svaro eka bIjAnI pAse AvavA chatAM alaga raheche te savistara samajAvavA sAthe haimavyAkaraNamAM udAharaNarUpe Apela zabdonA artho bahuja khubIthI samajAvavAmAM Avela che. 4 vyaMjanasaMdhivibhAgamAM saMskRta bhASAnA vyaMjano paraspara najIkamAM AvatA tathA keTalAka vyaMjano e svaronI vacce AvatA, vidyAthI one je guMcavaNamAM mUkI de che te guMcavaNano ukela bahuja saralatAthI ane paddhatisara karavAmAM Avyo che ke jethI abhyAsa karanAra vidyArthI kadI paNu vyaMjanasaMdhimAM bhUla karanAro na thAya. 5 reksaMdhivibhAgamAM ke je vibhAga saMskRtavyaMjanomAM saMdhi vibhAganA ghaNAja sUtro rokI vidyAthI one guMcavaNamAM muke che tene kevI rIte kAbumAM levo te zIkhavavAmAM AvyuM che. sAtheja hemaprakAzanA cha mA pAdamAM varNavela 'tva' prakaraNanA syAdimAM Avazyaka vibhAgane kuzalatAthI guMthI te viSayanA jJAnathI 1 ke jemAM sugamatAnI dRSTIe pUrvAduM ane uttarAddha evA be vibhAgo karI te vibhAgonA pravezaka dRSTIe potapotAmAM pUrNatAvAlA nAnA peTA vibhAgo racI vidyArthIone saralatA karI ApI che. 2 jema nAnI umaranA bAlakone guNAkAra Adi kema thAyache te jaNAvyA vagara bhaviSyamAM upayogI jANI guNAkAra gokhAvavAmAM Ave che ane moTI uMmaranA samajadAra Alakone te guNAkAronI yathArthatA samajAvavAmAM Aveche. For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNa vidyArthione vaMcita rahevA dIdhA nathI: rephasaMdhi saMskRtapado tathA saMskRta kavitApara paNa je asara kare che te paNa spaSTatAthI varNavAyuM che. A pAMca prakaraNamAM saMskRta vyAkaraNarUpI caNataranA mUla pAyArUpa paMcasaMdhinI racanA pUrNa thAya che. te pachI vibhakti nAmano saMskRtanA barliMga (puliMga strIliMga napuMsakaliMga pustrIliMga punnapuMsakaliMga strInapuMsakaliMga)nA zabdo upara kAbu meLavavA zIkhavanAra vibhAga peja 87 thI zarU thAya che. tenA paNa bAlavidyAthIonI sugamatA khAtara 6 peTA vibhAga pADavAmAM AvyA che. 6 svarAMta puliMga vibhAgane jANakAra game te koI paNa svara jenI aMtamAM Ave evA svarAMta saMskRta paMlliMga zabdonA sAte vibhaktionAM tathA saMbodhananA rUpe sugamatAthI banAvI zake che. A vibhAgamAM ) ne tenA yathocita artha sahita samajAvI vinayavijayajI mahArAje hadaja karI che. 7 svarAMta strIliMga zabdonA rUpe kema karavA te zIkhavyuM che. 8 svarAMta napuMsakaliMga zabdonA rUpo karI batAvyAM che. 9 vidyArthIone vyaMjanAMta purliMga zabdo sAdhatA zIkhavyA che. 10 vyaMjanAnta striliMga zabdonA sAte vibhaktionAM rUpo dAkhavyA che. 11 vyaMjanAnta napuMsakaliMga zabdonA rUpo paNa evI ja sugamatAthI karatA zIkhavyA che. dareka vibhAga evI rIte vyavasthita karavAmAM Avyo che ke jethI te te vibhAganA jANakAra vidyAthIne te pachI Avato vibhAga aDadho to gurunI sahAyatA vagara paNa besI zakeH liMganI vyAkhyAmAM jaNAvela pAchalanA traNa jAtanA zabdo be be jAtanA rUpane pAme che keTalAka zabdo traNe liMgamAM paNa vaparAya che te badhAnAM rUpopaNa svarAMta zabda hoya to 6, 7, 8 vibhAganA balathI ane vyaMjanAta zabda hoya to 9, 10, 11 vibhAganA balathI A vyAkaraNane koI paNa sAco abhyAsa karI zake che. ( 12 yugma ane asma e be zabdo traNe liMgamAM eka sarakhAM rUpa dhAraNa karanAra hovA chatAM paNa ghaNuMja vilakSaNa rUparAzine pAme che ema jANuM mahopAdhyAyazrIe temane A prakaraNamAM svataMtraja rAkhI pUrI rIte samajAvyA che. - 13 saMskRtamAM keTalAka evAM nAmo che ke je darekaliMgamAM, dareka vibhaktimAM, dareka vacanamAM koI paNa jAtanA pheraphAra sivAya ekajarUpe rahI vibhakti mAtranA arthane Ape che jyAre keTalAka sAte vibhaktione badale amuka vibhaktiomAM athavA amuka arthamAM ja e viziSTatAne dhAraNa kare che te badhA A avyayaprakaraNamAM phakta nAmanirdezamAtra nahIM paNa teonA artho tathA prayogosahita oLakhAvavAmAM AvyA che arthanI spaSTatA khAtara prauDhamanoramA tathA haimabahaThyAsa jevA mahAna graMthono yathocita upayoga karavAmAM Avyo che dareka jAtanI philaSTatA dUra karIne haimavyAkaraNanA aSTAdhyAyIkamanA coge vikharAela avyaya saMbaMdhI jJAnane ekaja sthaLe vyavasthita rIte goThavyuM che. dhAtuo pUrve khUbaja upayogamAM AvatA upasargo (avyayone eka vibhAga) nA vistRta arthe A graMtha sivAya bhAgye ja bIjA graMthamAM malI zake che. A a hemabahakyAsamAM maharSi hemasUrie darzAvelA che tyAMthI upAdhyAyazrIe vidyArthIonA upakAra khAtara lIdhA che. A vibhAga sudhI to haimalaghuprakriyAmAM Avela dareka sUtranI vyutpatti paNa haimaprakAzamAM dekhADavAmAM Avela che, je vidyAthIne vyutpanna thaela jANuM te pachIthI paDatI mukavAmAM AvI che. 14 mAM saMskRta zabdonA vizeSaliMganA jJAna mATe strIliMga zabdo purliMga zabdo parathI kevI rIte athavA kevA arthamAM bane che te spaSTatAthI batAvavAmAM AvyuM che. A prakaraNanA abhyAsathI ghaNuM upayogI zabdonI (je moTA graMthomAMthI paNa saheje na jaDI zake) jANakArI maLI zake che. haimaprakAzamAM 13 ane 14 mA bhAganI prazasti bhegIja ApI che. - upAdhyAyajI mahArAja dareka vibhAganA cheDe prazasti Ape che jemAM potAnA nAmamAM yathArthapaNe rahela vinaya guNane prakaTa karatA hoya tema potAnA saMsArIpaNunA upakArI mAtApitA rAjazrI tathA tejapAla ane saMsArathI tAranAra gurumahArAja vAcakakIrtivijaya mahArAjanuM tete upakArI rIte smaraNa karI dareka prakaraNanI samApti sUcave che. 1 te zabdonI jANakArI khAsa upayogI jANI prakAzita graMthamAM haimabahavRtti AdinA anusAra phUTanoTamAM te te ThekANe ucita TippanI ApavI yogya dhArI che ane te kArya graMthanA aMta bhAga sudhI yathAsthAna TipanIo ApI cAlu rAkhavAmAM AvyuM che. For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 15 kAraka vibhAgamAM to graMthakarttatttae A vibhAganI kaThinatA ane vizAlatA batAvavA sAthe kaThina viSayone paNa potAnI saralatApUrvaka ane hRdayaMgama bhASAthI paricaya karAvavAnI zakti dekhADI ApI che A bhAgano abhyAsa karavAthI kaI kaI vibhaktio kyA kyA arthamAM kyAre kyAre vaparAya che te jANavAnI sAthe te te viSaya saMbaMdhI prAcInaprAmANika bhartRharinA vAkyapadIyathI mAMDI graMthakartAnI nikaTamAM racAela vaiyAkaraNabhUSaNasArAdi vyAkaraNagraMthonA abhiprAyo paNa spaSTatApUrvaka nAma nirdezasAthe apAela che. siddhAMtakaumudI vAkayaprakAzAdi graMthono paNa tete sthaLe udAratA pUrvaka nAmanirdezasAthe upayoga karavAmAM Avela che. duSprApya evA haimagRhaghyAsanA kAraka saMbaMdhI viSayane evA saralarUpe goThavyo che ke mUla haimabRhanyAsa sAthe upAdhyAyazrIe karela tenA saMkSipta suMdara svarUpane sarakhAvatAM citta praphullita thAya che. vyAkaraNa jevA lukhkhA viSayane paNa vidvAno kevo rasamaya manAvI zake che teno citAra AMkha Agala khaDo thAyache tathA te mahApurUSanI upakAraka ane tAtvika draSTi Agala mAthuM name che. 16 samAsanA lakSaNuthI cAlu karI samAsanA vibhAgo ane te vibhAgonA peTA vibhAgo khUbaja vistRtarIte samajAvavAmAM AvyA che. samAsanA judA judA viSayo ke je haimalaghuprakriyAmAM vidyArthIne praveza karavA pUratA zIkhavavAmAM AvyA hatA te haimaprakAzamAM saMpUrNa sAMgopAMga carcI vidyArthIone mahAkAvyomAM paNa praveza karAvI zake evI rIte samajAvavAmAM AvyA che, je vAMcatA jANe DemamRhavRttinuM saraLa rUpAMtara vAMcatA hoie tevo AnaMda anubhavAya che. 17 taddhita vibhAga ke je pUrvAddhamAM chello hovA chatAM paNa prakAzita graMthanA khIcokhIca bharelA Azare 146 pRSTha jeTalA vibhAgane roke che. tandrita viSayamAM maharSi hemacaMdre potAnA mahAvyAkaraNanA e adhyAya rokelA che teno atyupayogI saMkSima paricaya haimalaghuprakriyAmAM ApavAmAM Avela cheH paNa haimaprakAzamAM tenA saMpUrNa sUtrone evI vyavasthita rIte goThavI TIkA AdithI evA to sugama banAvavAmAM AvyAM che ke jethI A vyAkaraNanA abhyAsIo taddhitamUDhAvaiyAkaraNA e uktine badale taddhitakuzalAvaiyAkaraNA e ukitanA pAtra bane che. e taddhita prakaraNane paNa upAdhyAyajIe aneka vibhAgomAM kheMcI tete vibhAgomAM tajJata viSayone saralatA ane subodhatA pUrvaka carcyA che. haimazabdAnuzAsananI moTI TIkAmAM Apela gaNapATho paNa yathAsthAna zabdasaMkhyApUrvaka ApavAmAM AvyA che: samAsa prakaraNa AdimAM AvelA gaNapATho paNa evIja rIte yathAsthAna ApavAmAM AvyAche ane Ama karIne bhASAnA koDa rajjurUpe gaNAtA vAyanA vizeSaNavibhAga jene iMglIza grAmaromAM sabjekaTarUpe olakhavAmAM Ave che tenI samajutIrUpa pUrvAddha pUrNa karI traNavRttirUpe heMcAela vyAkaraNunI prathama vRtti pUrNa karI che. uttarAddha prakAzita thae bIjI e vRttiomAM AkhyAta ane kRdaMtanA viSayo kevI khUbIthI upAdhyAyajI mahArAje vidyAthIonA upakAra arthe RNyA che te jANavA maLazeH hAlato tenI jhAMkhI prakAzita thaela humalaghuprakriyAnA uttarADhuMthIja karAvI zakAya ema che. saMpUrNa graMtha saMbaMdhamAM eTaluMja kahevuM basa thaze ke jema maharSi hemacaMdre prApta thaela saMpUrNa vyAkaraNa sAmagrIno yathArtha upayoga karI navIna sarala zabdazuddhikAraka vyAkaraNa janatAne avyuM, tevIja rIte 'upAdhyAyajIzrI vinayavijayajI mahArAje temanA jevA saMkramakAlamAM je sAmagrI, malI teno yathArtha upayoga karI aneka mahAn graMtha racanA kriyoddhAra Adi mahA prayatnomAMthI potAnA amUlya TAImane phAjala pADI haimavyAkaraNanA prakAzane sarvadezIya banAvI sarva janatA upakRta karIche, iti zam upAdhyAya kSamAvijaya gaNI (paMgAvI). 1 A mahApurUSanuM saMpUrNa jIvanacaritra tathA temanA graMthono vistRta paricaya uttarArdha prakAzita thaye ApavAnI abhilASA che. A kAryamAM sahAyabhUta thanArA sAdhanonI mAhitI ApavA sAkSaravargane prArthanA che. For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +UWW.TWI I/IN/ WWW///////////////////////////// ////// //// \/ / WILM/MIJA DEVIT U V W/LIVIT/WW X VIEWWWi, W/ KU/TW' Tity/ / / // WELL LIV//// //W W U/TVT LTD vi /h.( / NAVI M/s / /IN/An svarga saM. 1983 bhAdaravA vada 0)) amAsa GOV/WWW W/ WWWE WITU VILL WILDLI /AllowO/Ahi/ hi/ mAMgarola nivAsI zA. somacaMda otamacaMda / \l/IN/Alifi/fi/hl/ITonigl/jl/Bhuriflorfoli/ bol of hillth (oni (hithah (N/ANIL For Personal & Private Use Only N/AWALWAMI VIEW WEB // WILL/ URM/WILL LLL LL WW ja-ma saM'. 1928 jeTha vada 7 Wj///// / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavAsI zAha somacaMda otamacaMdanA jIvananI TuMka rUparekhA. je zeThe somacaMda otamacaMndvanI jJAnarucinA pratApe A pustaka pragaTa karI zakAyuM che temanA jIvananI TuMka rUparekhA nIce ApavAmAM Ave che. janmasthaLa ane kuMTuMba. muMbainA zera bajAramAM zera dalAlonI moTI saMkhyA mAMgarolanA jainonI che. e mAMgarola aMdara kAThiyAvADamAM AveluM che ane tyAM hAlamAM navAba sAhebano rAjya amala che. e mAMgarola aMdara, rAjA kumArapAlanA vakhatamAM maMgaLApUrInA nAmathI prakhyAta hatuM, ane aneka sAhasika vepArIonuM e janmasthala hatuM. e mAMgarolamAM saMvat 1928 nA jeThavada 7nA divase pitAzrI otamacaMda ThAkarasIne tyAM mAtA zrI mAnakorabAInI kukhe zeThe somacaMdabhAIno janma thayo hato. teo jJAte dazA zrImAlI jaina vANiyA hatA ane dharme mUrti pUjaka hatA. zeTha otamacaMdane nIce pramANe cha putro hatA, jemAM zeTha somacaMdra pAMcamA hatAH-- zeTha sobhAgacaMdrabhAI zeTha suMdarajIbhAI upalA cha bhAio vacce eka vhena paNa hatAM, jemanuM nAma devakorabena hatuM. sauthI moTAbhAI zeSakaraNa, mAstara tarIke prakhyAtI pAmyA hatA. suMdarajIbhAI potAnI udAravRtti mATe jANItA thaI chagana bApA tarIke ghaNAonA premapAtra banyA hatA ane muMbaInA zera bajAranA dalAla tarIke sArI nAmanA meLavI hatI. sauthI nAnA bhAI savacaMdabhAI dilanA eTalA badhA mAyALu ane paropakArI hatA ke ghaNAo temane "rAjA" kahI kholAvatA ane temaNe potAnA jIvanano ghaNo bhAga arabastAna khAnu gALyo hato. zeTha zeSakaraNabhAI zeTha gulAmacaMdabhAI bAlyakALa tathA muMbaImAM Agamana. saMvata 1928 mAM zeThe somacaMdano janma thayo hato. te vakhate mAMgarolamAM zeTha otamacaMda ThAkarasI dhaMdho karatAM hatAM ane pramANikaNe potAnA moTA kuTuMbanuM pAlana poSaNa karatAM hatAM. zeTha somacaMdane zeTha otamacaMde prAthamIka gujarAtI bhASAnI keLavaNI mAMgarolamAM ApI hatI. paNa te evI na hatI ke je uMcA prakAranI kahI zakAya thoDuMka hisAbanuM jJAna, nAmuM lakhavAnuM jJAna ane thoDuMka vyavahArika jJAna, e ja zeDa somacaMdanI bAlyakALanI keLavaNI hatI. ArthIka sthiti zrImaMta na hovAnA kAraNe mAtra 14 varSanI umare zeTha somacaMde mAMgaroLa choDyuM ane muMbaI tarapha ravAnA thayA. tyAM teo mAMgarola nivAsI jainadharmAbhimAnI zeTha karamacaMda kalyANajInI muLajI jeThA mArakeTamAM AvelI kApaDanI dukAnamAM mAsika rUpIyA cAranA pagArathI nokarIpara caDhyA ane potAnA kismatano AgaLa AvavAno mArga khulo karyo. A kApaDanI dukAnapara teo savAre vahelA jaI dukAna sApha karI gAdI tiyA bichAvatA ane te bAda Akho divasa kApaDanA tAkA ApavA levAnuM kArya karatAM. dukAnanA kAma mATe teone karAMcImAM savA varasa javuM paDayuM hatuM. mAsika rUpIyA cArano pagAra temanA zarIra nirvAha pUrato na hato tethI teo keTalIka vakhata divasamAM eka TaMka paNa jamatA ane potAnuM jIvana nibhAvatAM. zeThe somacaMdabhAI zeTha savacaMdabhAI ema karatAM varSo vitavA lAgyAM; kApaDanI dukAnanI nokarImAM teoe joyuM ke bhaviSya bahu sArUM na hatuM. e kAraNathI teoe khIjI nokarInI zodha karavA mAMDI. 3 For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zera bajAramAM e vakhate zera bajAramAM dalAlone tyAM sArI dalAlI thatI hovAthI teoe zera bajAra tarapha najara doDAvI. zera bajAramAM zeTha premacaMda gIradhara eka sArA dalAla hatA. temane tyAM teo nokarI rahyA je daramIyAna teonA zeThanuM cAMdI bajAranuM kAma paNa karavuM paDatuM ane pote jhaverAtanI dalAlI paNa karatA hatA. A pramANe zera bajAramAM anubhava meLavyo. e anubhavanA pariNAme zeTha somacaMde, saMvat 1962 mAM zera bajAranuM kArDa meLavyuM ane svataMtra dalAlInuM kAma zarU karyuM. e dalAlInuM kAma teoe potAnI aMtanI ghaDI sudhI cAlu rAkhyuM hatuM. zera bajAranI dalAlI moTI hatI, paNa te sAthe jokhama paNa moTuM rahetuM hatuM. zeTha somacaMde pramANIkapaNe zeronI dalAlI karatAM surata, amadAvAda, karAMcI, vIsanagara, vaDanagara, udepura, muMbaI vigere zaheronA grAhako meLavyAM ane dalAlI paNa dararoja sArI thavA lAgI. pariNAme teo garIbImAMthI sArI sthitimAM AvyAM. paNa ghaNI vakhata zeranI dalAlI bhAre thaI paDatI. e sthitimAM mUkelI AvatAM teoe keTalIka vakhata dAgInA vecIne paNa potAnI pramANIkatA akhaMDa jALavI hatI. gRhasthAzrama, zeTha somacaMdanA be vakhata lagna thayAM hatAM. prathama lagnathI temane eka putra zrI kezavalAla thayAM hatAM, jemanA lagna vakhate saMvata 1976 mAM zrI somacaMdabhAInA vaDIla putra zrI kezavalAlanA lagna zrI mAMgarolamAM thayAM hatAM te vakhate teozrIe AkhI jJAtimAM ghara dITha pAMca rUpiyAnuM lahANuM ane eka pItaLanI thALI ane savAzera sAkara mokalyAM hatAM. evI pahela karanAra teo zrI elAja hatA. e lahANAmAM jamaNavAra karatAM traNa cAra gaNo vadhu kharca thayo hato. teo zrI amadAvAdanA zera bajAranA paNa jIMdagI paryaMta eka dalAla hatAM. bhAI kezavalAla pacIsa varSanI bhara juvAna vaye svargavAsa pAmyA hatA ane temanA eka putra zrI cImanalAla haiyAta che. zeTha somacaMdanA bIjA lagna mAMgaroLa nivAsI zA. jIvaNacaMda mANekacaMdanA putrI bAI kastUrAvaMtI sAthe thayA hatA. jeomAMnA zrI hIrAlAla somacaMda haiyAta che. munirAja zrIamivijyajInI mulAkAta. lakSmI vadhavA chatAM zeTha somacaMda e binA sArI rIte samajI gayA hatA ke lakSmIno uttama upayoga dAna karavAmAM che ane je lakSmIparathI moha utAre che te ja teno kharo upayoga karI zake che. saMvat 1976 mAM temane A bAbatanI barobara pratiti thaI. teo sakhata bImAra paDyA ane moTA moTA DAkaTaro temanI bimArIne dUra karI zakyA nahi. e vakhate temane saMkalpa karyo ke je A bimArImAMthI uThAya to zrI zatruMjaya tIrthe jaIne dasa hajAra rUpiyA zubha mArga vAparavA. zubha karmanA udayathI eka madrAsI dezI vaidanA auSadhathI temanI bimArI dUra thaI ane saMvat 1977 mAM teo zrI tIrtha zIromaNI zrI zatruMjayanI jAtrA karavA gayA. tyAM teoe comAsuM karyuM ane tyAM cAturmAsa karI rahelA pujya zAMtamUrti zrI amivijayajI mahArAjanA vyAkhyAnano lAbha levA lAgyA. teoe joyuM ke e munirAja nispRhI, dayALu ane zAMta svabhAvanA hatA ane temanA hRdayamAM dayAno akhuTa jharo vaheto hato. temanI madhurI vANInA zravaNathI teoe eja varSamAM samakita mUla bAravRta ucaryA ane te jIMdagI paryata makkamapaNe pALyA. zrImada amivijayajI mahArAjanA upadezathI temanAM jIvanamAM addabhUta palaTo thayo. A saMsAra temane nirasa lAgyo, saMsArano moha temane khoTo jaNAyo. pAlItANAmAM tethI teoe sAdhama bhAIonI ane sAdhu sAdhvIonI bhakti ane sevA karavA mAMDI ane koI paNa dukhI bhAIne dekhI tene banatI madada ApavA tatpara rahetA. e sevAbhAvanA pariNAme teoe, anna, vastra, davA vigeremAM pAlItANAmAM Azare dasa hajAra rUpiyA saMvat 1977nA cAturmAsamAM kharcA. For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 munirAja zrIanivijyajI muMbaImAM, pAlItANAmAM e vakhate zrI amivijayajI mahArAjane AMkhamAM jhAmaravAnuM darda vadhyuM hatuM. e darda joIne zrI somacaMda zeThane vicAra Avyo ke AvA kalpavRkSa samAna zAMtamUrti sAdhurAjane je muMbaI laI jaIne koI niSNAta DAkaTara pAse temanI AMkhanI tapAsa karAvavAmAM Ave to, temanuM AMkhanuM darda dUra karavAno koI upAya sAMpaDe ane dharmapasAthe temanuM darda dUra thAya. A vicArathI teoe munirAjane muMbaImAM padhAravA AgrahabharI vinaMti karI ane teoe te svikArI. teozrI potAnA ziSyo zrIkSamAvijayajI Adi sAthe vihAra karatAM saMvata 1978 mAM muMbaImAM padhAryA ane pahelAM zrI goDIjInA upAzraye jaIne maMgaLAcaraNa karyAbAda zrIkoTanA jaina upAzraye atidhAmadhUma pUrvaka padhAryA. e upAzraye padhAryA bAda zeTha somacaMde AMkhanA bAhoza DAkaTara dagana pAse munirAjanI AMkhonI tapAsa karAvI ane tenI salAha maLatAM, temanI AMkhanuM oparezana, DaoNkaTara daganane rokI, tenI pAse upAzrayamAMja potAnA kharace karAvyuM. e oparezana phattehamaMda nivayuM ane te bAda zrI amivijayajI mahArAje koTanA upAzrayamAMja saMvat 1978 nuM cAturmAsa zrIkSAvijayajI sAthe karyuM. cAturmAsamAM zeTha somacaMde prabhu bhakti, mahArAjazrInI ane sAdhama bhAIonI bhakti apUrva rIte karI ane Azare dasa hajAra rUpIyA kharcA. munirAjanA upadezathI aneka jaina bhAIone apUrva lAbha thayo. zeTha somacaMdabhAIe dhaNA jIvanane dharmamArgamAM jeDyA hatAM teo hajI paNa e munirAjane tathA zeTha somacaMdane e kAraNathI yAda kare che. dhArmika jIvana, zera bajAranI dalAlI karatAM lakSmI vadhatI gaI ane zeTha somacaMdanuM jIvana paNa dhArmika banatuM gayuM. teoe be vakhata AkhA hindustAnanA jaina tIrthonI jAtrA karI hatI. teoe navapadanI AyaMbilanI oLI saMpUrNa karI hatI ane e vRttanA divasomAM teo koTanA upAzrayamAM nave divasa rAtadivasa rahetA ane dharmakaraNI karatAM. e divaso daramiyAna teo gharane sarvathA tyAga karatA. eka AyaMbilanI oLI vakhate temanI tabIyata bagaDatAM sakhata tAva Avyo hato paNa teoe ghare javA ane oLInuM vRta toDavA makkamatAthI nA pADI hatI. teo mahInAmAM bAratIthInA divasomAM AyaMbila, upavAsa, cha, aThThama vigerenI tapasyA karatAM ane tyAga vRtti khIlavatAM. potAnA sAdhama baMdhune duHkhI joI temanuM hadaya kaMpI uThatuM. teo potAnA dukhI baMdhuone potAne tyAM nokarIe rAkhatAM, bIjAne tyAM nokarI apAvatAM ane pote temane Arthika madada paNa ApatAM temane AyaMbila tapa para bahu zraddhA hovAthI teoe vardhamAna tapa AyaMbila khAtAnI sthApanA karavAmAM, muMbaImAM AgevAnI bhaya bhAga lIdho hato, ane muMbaImAM vardhamAna tapa AyaMbila khAtAnA ane pAlItANAnA AyaMbila khAtAnA chevaTa sudhI trasTI tarIke rahyA hatA. teonI dhArmika vRttithI rAjI thaI zrI veNIcaMda suracaMde temane mahesANAnI zrIyazovijayajI jaina pAThazALAnA TrasTi tarIke nImyA hatA, je pada para teo chevaTa sudhI hatA. teo gupta dAna paNa ghaNuMja karatA. jJAnabhaMDAra munirAja zrI anivijyajInA upadezathI zrI somacaMda zeThane jJAna upara sArI ruci thaI ane munirAja zrI kSamatavijayajI mahArAje preraNA karatAM teoe potAnA koTanA makAnamAM eka jJAna bhaMDAra sthApyo. e jJAnabhaMDAramAM hAlamAM Azare pAMca hajAra dhArmika pustako, pratA ane prAcIna hastalekhita prato che. ane hemaprakAzanI zuddhaprata paNa temanAja bhaMDAramAMthI maLI che. siddhapura pATaNamAM, dinapara dina zeTha somacaMdanI prIti ane ruci zrI amivijayajI mahArAjanA vyAkhyAnazravaNa tarapha vadhatI gaI teoe temanI sAthe saMvat 1977mAM ane saMvat 1978 mAM pAlItANAmAM ane muMbaImAM For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrame rahIne cAturmAsanA vyAkhyAna zravaNa karyA hatAM. saMvat 1979 mAM munirAje vihAra karI siddhapUra pATaNamAM cAturmAsa karyuM. e vakhate teo pATaNa gayA ane tyAM cAturmAsamAM vyAkhyAna zravaNa kyAM. e pachI zeTha somacaMde evo abhigraha karyo ke amivijyajI mahArAja jyAM hoya tyAM varasamAM eka vakhata vaMdana karavA to javuM ja. AcArya zrIvIravijyajImahArAja, 1980 mAM zrI goDIjImAM birAjatAM AcArya zrIvIravijyajI mahArAje muMbaImAM kALa karyo. e divasa zrAvaNa suda pAMcamano hato. zeTha somacaMde munirAjanI agnIsaMskAra kriyA karavAmAM AgevAnI bharyo bhAga lIdho ane rU. 551 bolI temane agnisaMskAra karyo. jyAre pATaNanA dAnavIra zeTha nagInacaMda karamacaMde kaccha bhadrezvarano charI pAlato saMgha kADhyo hato. te vakhate zeTha somacaMda mAMgarola gayA ane saMghane mAMgarolamAM notarIne AgevAnI bhAga laI saMgha sevAno lAbha lIdho. e pachInA varSo daramiyAna temanI tabiyata bagaDatI cAlI te chatAM teo potAnA Abhagraha pramANe munirAja zrI amivijyajInA vaMdanArthe dara varase jatAM hatAM. saMvat 1983mAM eja abhigraha pUro karavA mATe teo potAnI tabiyata nAdurasta hovA chatAM ATheka sAdharmi bhAIo sAthe bhAdaravA mahinAmAM je mAravADanA gAma cANodamAM zrI amivijayajI mahArAja birAjatAM hatAM, te gAmamAM gayA ane munirAjene vAMdyA. cANaMda jatA rastAmAM ja temane saradI lAgu paDI. teo mahAmUkelIe te chatAM potAnA muMbaInA koTamAM AvelA modIkhAnAvALA makAnamAM AvI zakayA. e pachI teo nava divasa bimAra rahyA ane ghaNuM auSadho ane davA karavA chatAM temanI tabiyata na ja sudharI: e vakhate koTanA upAzrayamAM zrImadavijayadharmasUrijInA ziSya upAdhyAyajI mahArAja zrImaMgaLavijayajI bIrAjatA hatA. teo temane dharmopadeza saMbhaLavavA ghare AvatAM hatAM. Akhare teoe bhAdaravA vada 1 amAsanA divase sAMjanA cAra kalAke zAMtipUrvaka vRtapaccakhANa sAthe paramAtmAnuM dhyAna dharatAM ane navakAramaMtranuM zravaNa karatAM, potAno deha choDyo. temanA AtmAne zAMti maLo eja prArthanA. For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIyanivedanam / yadA zrImadvijayAnaMdasUribhiH khajanma-vihArAdinA pavitrite paJcanadadeze mAlerakoTalAmadhye sadguravaH munipravarazrIamIvijayamahodayAH cAturmAsI sthitAH, tadA'haM mumukSubhAvena teSAM samIpe AgataH sarvathA saMskRtabhASAjJAnavikalo'bhUvam / zrIgurubhireva zAstravATikAdarzanacakSuHkalpaM vyAkaraNamadhyApayitumicchubhiH zrIsiddhahemazabdAnuzAsanasya laghuvRttiH pAThayituM prArabdhA / tasyAH pAdadvayamite'dhIte zrIguravaH caturmAsapUrtyanantaraM zIghrameva marudezaM prati vihRtavantaH, mayA'pi gRhasthAvasthAsthitenaiva taiH sArddha pAdavihAraM kRtvA bIkAneraH samAzritaH / vihAramadhye paThanaM zithilaM jAtam / tacca bIkAneramadhye punaH prArabdham / pAdatrayamite'bhyaste dIkSotsavAdivyAkSiptasya mama vyAkaraNapaThane punaH zithilAdaro jAtaH / dIkSAdAnAnantaraM sAdhukriyAM zikSayitvA punaH vyAkaraNe niyojitaH sugurubhiH| SaTpAdamite'bhyaste'pi matimAndyAt na kAcidapi sphUrtirajAyata / etAdRzaM jaDakhabhAvaM mAmavadhArya zrIparamopakAraikapradhAnaiH zrIgurubhiH zrIlakSmIcandrakocarAt mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitaM zrIhaimalaghuprakriyApUrvArddha samAsAdya AditaH pAThayituM prArabdham , tacca andhasya locanamiva samAsAdya mama mandabuddherapi vyAkaraNapaThane AdaraH samajani / prabhuzrIhemacandrasUrivihitazabdAnuzAsanasya ca sAdhuzabdaranapiTakarUpatA'vadhAritA / pUrvArddhakaraNabalena upari varNitalaghuvRtteH sArddhadvayAdhyAyAdimito vibhAgo buddhidarpaNe saMkrAntaH / haimaliGgAnuzAsanamapyaghItam / tadanantaraM zrIgurubhiH zrIhaimalaghuprakriyAyA uttarArddha pAThitaH, tatprabhAvena samagrA'pi laghuvRttiH paricitA iva jAteti suSThu tathA'bhyastA / sA ca haimakozAbhyAsabalayutA bRhadvRtverapi vilokane mAmutsAhitavatI / uparyuktazrIhaimalaghuprakriyAdhyApanAvasare zrIsadgurubhirjJApito'bhUvam yat paropakArapravINaiH zrIvinayavijayopAdhyAyavaryaiH na kevalaM zrIsiddhahemamahAvyAkaraNaprAsAdapravezadvArarUpA zrIhaimalaghuprakriyaiva vihitA, api tu etAdRzalaghuprakriyA'dhyetAro'pi tAdRzIM yogyatAmAsAdya zrIsiddhahemavyAkaraNAdyanekavyAkaraNaparicitA bhUyAsurityupakArabhAvanAM hRdyavadhArya haimalaghuprakriyAyA upari bRhaTTIkA'pi viracitA / mahopAdhyAyazrIvinayavijayamahodayaprasAdAdeva prAptavyAkaraNadRSTermama tahaTTIkAvalokanotkasyApi zrIsadguruvidyamAnatAyAM sA na kutrApi dRSTipathamavatIrNA / zrIsadguruvargavAsAnantaraM saMvat 1988 madhye'haM pUjyamahopAdhyAya( idAnImAcAryavarya) zrIpremavijayAdivandanArtha pATaNanagare samAgataH / tatra taiH saMpUrNayogodvahanakaraNe preritaH / ratalAmanagaragamanotsuko'pi zrImahAnizIthayogodvahanArtha taiH sArddhamuSitaH / yogArambhAdanu vihAre jAte zrIrAdhanapuranagare zrImahAnizIthayogasamAptiM vidhAya zrIsiddhagiriyAtrArtha prasthitaH / tAM vidhAya ratalAmArthaM prasthito'pi bhavitavyatAvazena mahopAdhyAyaiH preritazca svargIyasakalAgamarahasyavedyAdivirudasatyApakapUjyAcAryazrIvijayadAnasUribhiH khaMbhAtanagare militaH / taireva sArddha cAturmAsI vaDhavANamadhye kRtA / tadanantaraM dvitIyA cAturmAsI mahopAdhyAyaiH saha rAjanagare vihitA / tatra mahopAdhyAyaiH ahaM munivarya (saMpratyupAdhyAyapravara) zrIjambUvijayazca ekasmin zubhaprayatne protsAhitau / so'yaM prayatnaH-prAcInapustakabhANDAgAreSu anekAH pratayaH zrInizIthabhASyasya kevalasya zrInizIthacUrNeH kevalAyAzca samAsAdyante / cUrNiH bhASyArthavistArarUpA satyapi bhASyagAthAdyapadAdipratIkamAtrayutaiva sarvatropalabdhA, na tu saMpUrNabhASyagAthAyutA / tadavadhArya zrImahopAdhyAyaiH anekapratisammIlanapUrvakasaMpUrNabhASyagAthAyutacUrNAdarzavidhApane protsAhitau AvAm / tadArambhAnantaraM ekasmin dine pUjyapAdazrIvijayameghasUrayo vidyAzAlAyAM ( asmAkaM tAdAtvike nivAsasthAne ) samAgatAH / taiH tadAdarzavilokanasaMtuSTaiApitau-yadekA nizIthacUrNeH saMpUrNA zuddhA ca pratirasyA vidyAzAlAyA likhitapustakamANDAgAre vidyate, sA'pi yuvAbhyAM prayojyA / tairuktasyA For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIyanivedanam / vadhAraNAnantaraM na mayA kevalaM tatpratireva samAsAditA, kintvahaM prAtaHsmaraNIyaguruguNagariSThazrIvijayasiddhisUrIzvaraprasAdAt tadntharatnabhANDAgArasyAdhikArIva jAtaH / anyAsAmapi pratInAM vyApAraNe'haM kRpAlunA prasAditaH / mayA'pi tatkRpAsaphalIkaraNotsukena tadranthabhANDAgArasya saMpUrNA sUcirabhyastA / vyAkaraNa vibhAgAvalokane zrIhaimaprakAzo vibhAgadvayAtmakaH tatra sUcito dRSTaH / ko'yaM grantha iti pRcchannahaM 'sa granthastvayA niSkAsya khayameva vilokanIyaH' ityAjJaptaH kRpAlubhiH / tairAjJaptena tadranthAvalokanAnantaraM yaddharSo'nubhUtaH taM jJAnyeva jAnAti / yasmAt anekavarSaparyantaM hRdi saGgrahItA haimalaghuprakriyAbRhaTTIkAdarzanAbhilASA sAphalyamAsAditavatI / tadnthamaGgalAcaraNa-upoddhAta-grantharacanAkAraNa-paramopakArimahopAdhyAyavaryazrIsomavijaya-jainazAsananabhomaNizrIvijayahIrasUrIzvara-saGghapatiudayakaraNasomakaraNAdivRttAntagranthasAralyArthamahattvAdyavalokayan sarvathA granthaprakAzanasaMpAdanakAryAdhanabhijJo'pi etadntharatnaprakAzanAya lAlAyito'bhUvam / etasminnavasare sarvathA'paricitasyApi mama samIpe vivekidhuryo rAvasAhevetyupAdhibhUSito vADIlAlAtmajo mohanalAlaH khargIyaguruvaryAdiprerita iva samAgataH / 'kimapi kAryamAjJApayatu bhavAn' iti tena vijJaptena mayA sa granthastasmai darzitaH, tatprakAzanAbhilASA ca vyaktIkRtA / tenApi suvivekinA etadrantharatnAvalokanAnantaraM saMpUrNapresakaoNpIvyayaH svIkRtaH / tadvyayabalAt presakaoNpIkaraNe ca mayA narottamadAsanAmA'dhyApako prAcInalipyAdivAcanAM zikSayitvA niyojitaH / pratyantaragaveSakena mayA 'asyA ekA prati vanagarasthabhANDAgAre varttate' iti tadA khaMbhAtanagarasthapUjyapAdazrIvijayadAnasUrIzvarasakAzAt jJAtam / tasyAzca pratyA arddhAzamito vibhAgo mahopAdhyAyazrIpremavijayAnAM prasAdAt samAsAditaH / presakaoNpIkAryArambhAnantaraM plutaprakaraNe samAgate pratyormahadavyavasthAvazAdudvignahRdayenA'pi mayA pazcAt sAdhanAntarasahAyena susthaM kariSye ityAzayA prayatno na vighaTitaH / atrAntare zrIgirinAratIrthoddhAre dattasaphalopadezAnAM zrIvijayanItisUrINAM sakAzAt kutrApyanupalabhyamAnasya kenApi prAcInasahRdayaviduSA'tIvasUkSmAkSarailikhitasya madhyamavRttyavacUribhyAmalaGkRtasya zrIsiddhahemazabdAnuzAsanasya prateraA~zamito bhAga upalabdhaH / tadanantaraM zrIvijayadAnasUrINAmAjJAvazAt mohamayyAM cAturmAsIkaraNAtha samAgataH / tatra madgurubhrAtRmunizrIbhaktivijayAdInAM upadezapIyUSaprINitaiH punamacandagomAjItyAdizrAvakaiH khaNDazaH zrIhemaprakAzaprakAzanArthaM vyayakhIkAreNa protsAhitaH / suratasthajainAnandapustakAlayAdhikAriNA'maracandreNa nirNayasAgarapresakAryavAhakaH sammelitaH, prakAzanakArya cArabdham / sarvathA saMpAdanakAryAnabhijJatayA prathamASTapRSThamitaM vibhAgaM mudritamapi bahvazuddhamiti jJAtvA paMnyAsapadabhUSitAnAM zrIjambUvijayagaNinAM pArthe zuddhIkaraNArtha preSitam , taizca tat saparizramaM saMzodhya saMzodhanavidhicihnAdisUcanAsamanvitaM vidhAya prakAzanamArgaH saralIkRtaH / tAsAM sUcanAnAmanusAreNa sAvadhAnatayA pruphasaMzodhanRvyagro'pi yatra yatra skhalitastatra tatra nirNayasAgaramudraNAlayasthazAsyAdibhiH punaH punaH sArita iti teSAmapyupakAraM na vismartamutsahe / plutaprakaraNamAsAdya AdarzapratyorbahuskhalanAyutatvena kArya sthagitaM, kathamidaM grantharatnaM prakAzamAnayiSye iti cintAklAntaH koTa( muMbaI )stha zreSThihIrAlAlena khapitRsomacandrazreSThisaGgRhItapustakaratnAnAM vilokanArthamAmantritaH, tatra gatena tatrasthapustakAnAM madhye likhitapustakeSu haimaprakAzasyAtIva prAcInA grantharacanAyAH pazcAt SaSThe varSe likhitA pratirupalabdhA / khapitRbhANDAgAre etadvantharatnasya vidyamAnatve'pi kimahaM na jJApita ityupAlabhya zrIhIrAlAlaH sampUrNagranthaprakAzanAya preritaH / tenApi khaTsTInAmanumatyA pUrvArddhasya 1 nizIthacUrNAdarzavidhAnakArya tu mAM haimaprakAzaprakAzanavyapramavadhArya zrIjambUvijayaiH kevalaireva anyA api pratIH samprApya susampAditamastIti vidAkurvantu sajjanAH / For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIyanivedanam / prakAzanamaGgIkRtaM, tadyojanAnusAreNaivAsya pUrvArddhasya prakAzanaM zakyaM jAtam / somacandrazreSThibhANDAgArasthaprAcInapratyAptyAhamapyadhikotsAhavAn jAtaH / saMzodhanakarmaNyupayuktA anye'pi mudritazrIsiddhahemazabdAnuzAsanabRhadvRttyAdayo granthAH saMgRhItAH / pUrvoktA zrIvijayanItisUrINAM pratiH saMzodhanakarmaNyatIvopayuktA samajani / tasyAH zeSo'pyaMzaH zrIvijayanItisUrINAM pArthAt samAsAditaH / / punarapi haimaprakAzasya prakAzanaM avyayaprakaraNaM prApya tathAvidhasAdhanAnAmabhAve skhalitam / tAni ca sAdhanAni mudritarUpANi vAkyapadIyAdIni hIrAlAladvArA, likhitarUpANi tu rAdhanapurIyasaGghavijIvatalAlapratApasIdvArA samAsAdya dvimAsAnantaraM tatkArya punaH prArabdham / etasminnavasare lAlabAgasthazrAvakANAmatyAgraheNa zrIvijayadAnasUrIzvarANAmAjJAdhInatayA haimaprakAzazIghraprakAzanalolupena ca dvitIyA'pi cAturmAsI mohamayyAmeva khIkRtA / zeSakAryANi sthagayitvA asya pUrvArddhaprakAzananyagreNa cAturmAsyanantaramupadhAnapUrtyavasare mUlapUrvArddhaprakAzanakArye samApitam / anukramaNikAdikaraNArtha mudritavibhAgaM gRhItvA mumbaIto vihRto'pi sparzanAvazAt pUjyapAdavijayapremasUrIzvarANAmAjJAnusAreNa zrIgoDIjItyupanAmakopAzraye sthitaH / paraM pUrvakarmavazAt ziro'rticakSurvedanAdivyagreNAsyAM cAturmAsyAM na kimapi kAryaM kRtam / sUtrANAmakArAdyanukramaNikA'pi vyAkhyAnavAcaspati-AcArya-zrIvijayarAmacandrasUrivineyaiH munizrImanakavijayaiH sNshodhitaa| zuddhipatrakamapi saubhAgyanidhibhirbAlyAvasthAprAptasaMyamaiH khaparAnekavyAkaraNakuzalaistaireva nirmitamiti vidAkurvantu sajjanAH / etAvadvidyApriyaiH kRte'pi mahati prayatne yadyasmin granthe kAzcanAzuddhayo viduSAM dRSTipathamAyAnti tadA taiH prakAzakadvAreNa mAraNIyo'yamalpajJa iti prArthanA / ataH pUrva prakAzitAnAM haimabRhadvRttyAdigranthAnAmanusAreNaiva truTitAdipAThAH saMzodhya yatra tatra nyastA iti teSAM prakAzakamahodayA api dhanyavAdamarhanti / anyeSAmapi yathAvasare dattasAhAyyAnAM sAdhuzrAvakAdInAmupakAraM na vismarAmi / sampAdakIyA prazastistu sarvathA kavitvaguNavarjitA'pi zIghrakAryasamAptiharSasUcikaivetyupekSaNIyA sadbhiH / haimaprakAzottarArddhAdigranthA api samuMcitaprastAvanAdiyutAH zIghra prakAzamApnuyurityAzayA viramAmi vistarataH / sUrata pUjyaguruvaryANAm zrIamIvijayamahodayAnAM akSayatRtIyA vIrasaMvat 2463 upAdhyAyaH kSamAvijayo gaNI caraNareNuH 1 etadapi grantharatnamatIvopayuktamalabhyaM ca vibhAvya tasyApi prakAzane amadAvAdastha javerI motIlAla DAhyAbhAItyAdibhirvyayasvIkAreNa protsAhitaH, tadanusAreNedamapi grantharatnaM zrIlAlabAgajainopAzrayadvArA mudrayamANaM vrtte| 2 zrIjIvatalAlena bRhanyAsapratIH zrIlimbaDIprAcInabhANDAgArasthA AnAyitAH paraM bhANDAgArikairvyavasthAnusAreNArddhAzarUpA eva preSitAH / tAbhiH yathAvibhAgaM presakaoNpI saMzodhya tAH preSya punaH zeSAMzarUpA mArgayitvA zeSAMzarUpeNa yathAvadvibhAgaH saMzodhitaH / etasmin zodhanakarmaNi vAkyapadIyAdimelanAdibhizcaitAvAn kAlo vytiitH|| 3 khopajJavivaraNadurgapadaprabodhAdiyutaM zrIhaimaliGgAnuzAsanaM tu hIrAlAlena mudrApyamAnamalpaireva mAsaiH prakAzamAsAdayiSyati / 4 gurjaragirAyAM khatrApi kiJcitprastutam / mudyamANo'pyetadvanthaH katibhirmunibhirabhyasta iti teSAmadhyApakasya smmtirnntrpRsstthe'vlokyaa| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAviditamasti viditaveditavyAnAM zemuSIjuSAM surasarasvatIpraNayinAM paNDitapravarANAM, zAradA samupAsa kAnAmantevAsinAzca yat "zabdazAstrApArazabdasandohA'kUpAramavajigamiSubhirmanojJaghiSaNAdhiSThitairmanISinivahaiH khakhAntasukhAya paropakArAya ca viracitAni naikAni zabdazAsanAni, prollAsayituM vidvatkadambanayanakumudAni candrikA iva santIti" 11 10 11 madIyA sammatiH / teSu zabdazAstreSu pariprathitayazorAzidhavalitAkhaNDamaNDalairanitarasAdhAraNapANDityaprakarSa pUrNairvyAkaraNakA - vyatarkAdyanekazAstrapAraGgatairmunipravarazrI hemacandrAcAryasUribhirviracitasya " haimazabdAnuzAsanaMsya" nAsti tirohitaM prAzastyamadhyApanaparairanyaizva dattAvadhAnairmanISibhiH / "tasyaiva haimazabdAnuzAsanasya zabdasAdhanakrameNa saMpUrNa sUtrasaGkalanAtmakaM" haimaprakAzAkhyaM vyAkaraNaM sArakhataM sarvamanomodakamatIva ramyaM mahAmahopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracitamAvarjayati cetazcakitacetasAm / tacca "haimaprakAzAkhyaM" sAralyakharUpairaviSTutabrahmacAribhiH khasiddhAntavidbhiH " zrIkSamA vijayopAdhyAyaiH" sazramaM susampAdyAtIvopakRtaM suravAgvibhavasya sAdhusArthasyeti sameSAM dhanyavAdArhAste munimaNayaH / asmin grantharatne'kSarANAM sauSThavaM, patrANAM masRNatA bahiraGgabhUSAsamArambho'ntaraGga saMskArAzcAnurUpA betyevaM suvarNe saurabha iva sarvaguNasAhityatarAM cetazcamatkaroti / etacca sampAdanaM sAravattayA sotsAhamadhyayanazIlAnAmAzuvyutpattividhAyakamiti lAbhalo menAsminnavazyaM sAdhubhiranyaizca pravartitavyamiti vinivedayante-- grAma varainI po. kacchavA - mirjApura mArgazIrSa kRSNa caturthI vikrama samvat 1993 zrIzivanAthopAdhyAyAH "vyAkaraNazAstrAcAryAH" hindu vizvavidyAlayIyAH For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIhaimaprakAzamahAvyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / 11 419 sUtram pRSThAH sUtram pRSTAGkaH | sUtram pRSThAGka: atiratikrame ca 285 anatyante a i u varNasyAnte'nunAsikoDanI- ato'ti roruH 83 anadyatane hiH 167 dAdeH 72 ato'nekakharAt 450 anapatye aM aH anukhAravisargoM 12 atorithada 443 anare vA 397 aM aH4ka pazaSasAH ziTa 15 ato'hasya 323 anavarNA nAmI aMzaM hAriNi 446 atra ca / 426 anAGmAko dIrghAdvA chaH aMzAhatoH 331 adaso'kamAyanaNoH 317, 341 anAcchAdajAtyAdevA 196 aH sapanyAH 438 bhadaso daH sestu Dau 142 anAmya'dviH p aH sthAnaH 329/ adistriyAM vAcaH 437 anAm khare no'ntaH 118 akadrUpANDvoruvarNasyaiye 349 adIrghAdvirAmaikavyaJjane 66 anArSe vRddhe'Nio bahukharagurUpAakamerukasya 252 adUre enaH 172 ntyasyAntasya vyaH 57,201 akalpAt sUtrAt 372 adRzyAdhike 250 anidamyaNapavAde ca dityadityAakAle'vyayIbhAve 271 adetaH syamolaka 91 dityayamapatyuttarapadALyaH 327 akena krIDAjIve 281 adevAsurAdibhyo vaire 383 aniyoge lugeve azlIbe'dhvaryukratoH 311 adezakAlAdadhyAyini 409 anInAdavyaho'taH 303 akSaNo'prANyaGge 294 ado mumI 70 anukampAtadhuktanIyoH 464 agArAntAdikaH 409 adorAyaniH prAyaH 356 anugvalam agrhaanupdeshe'ntrdH| 184 bhadonadImAnuSInAmnaH 349 anupadaM baddhA 435 aghoSe prathamo'piTaH advyajanAtsaptamyA bahulam 317 anupadyanveSTA 445 asthAcchAderaJ 406 advyaJjane anubrAhmaNA dina acaH adhaNtavAdyAzasaH 165 anuzatikAdInAm 351 acittAdadezakAlAt 388 adharAparAccAt 171 anekavarNaH sarvasya aca prAgdIrghazca 122 adharmakSatrisaMsargAGgAdvidyAyAH 372 anoH kamitari ajAtenAmro bahukharAdiyekalaM vA 464 adhAtuvibhaktivAkyamarthavanAma 87 ano'dhye ye 353 ajAdibhyo dhenoH 336 adhAtUdaditaH 19. anoMdeze upa ajAdeH 187 adhikaM tatsaGkhyamasmin zatasahane ano vA ajJAne jJaH SaSThI 240 zati zadazAntAyADaH 442 ano'sya 19. adhikena bhUyasaste 248 antaH pUrvAdikaNa aJjanAdInAM girI adheH zIlsthAsa AdhAraH 223 antarbahiyA lomnaH aJvargAt khare vo'san . adherArUDhe 447 anyo ghoSavAn aNaayekaNnanaTitAm 333 adhyAtmAdibhya ikaN 398 an khare 284 334 adhvAnaM yenau 436 apaH 147 ataH kRkamikasakumbhakuzAkarNI. anaH 277 apaJcamAntastho dhuda 14 pAtre'navyayasya 81 anak 136 apaNye jIvane 438 ataH syamo'm 115 anajirAdibahukharazarAdInAM matau 366 apAye'vadhirapAdAnam 240 ata AH syAdI jasbhyAmye 88 anamo mUlAt 197 apIlavAdevahe 291 ata is 335 anaDuhaH sau 144 apodre 147 atamabAderISadasamApta kalpapdezyap anato lup (1 / 459) 118 aponapAdapAnapAtastRcAtaH 370 dezIyar 463 anato lup (31216) 270 apo yasU vA 146 accaH 379 aNi hai. prakA0 pUrvA.. For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sUtram apo yayonimaticare apratyAdAvasAdhunA aprayogIt aprANini aprANipazvAdeH abrAhmaNAt abhakSyAcchAdane vA mayada abhiniSkAmati dvAre abhiniHSTAnaH abhivyAptI bhAve na bin amerIzca vA abhyamitramIyazca abhyam bhyasaH abhrAdibhyaH abhvAderavasaH sau haimaprakAzavyAkaraNa pUrvArdhagata siddhahemasUtrANAmakArAyanukramaNikA / pRSThAGkaH | sUtram pRSThAGkaH sUtram 319 | avayavAttayaT 441 asyAM luk 246 avarNamobhago'poluMgasandhiH 84 asyAyattat kSipakAdInAm 18 avarNasyAmaH sAm 295 avarNavarNAdineodarakha avarNavarNasya 310 347 anarmaNo mano'patye amadrasya dizaH amavyayIbhAvakhyAto pacamyAH amA vA mA amUrdhamasta kArakhAjJAdakA me amo'dhikRtya prandhe amo'ntAyopasaH ardhAtpalakaM karSAt ardhAyaH aItakho arhama amo maH 153 136 ayamiyaM puMkhiyoH sI ayAnayaM neyaH 435 araNyAtpathinyAyAdhyAye bhanara vikAre 396 azvapUrvAparAdharottarAH arIhaNAderakaN amana yetorahorajasAM ukthyo 177 aSaDakSAcita 367 azvAdeH aro supi raH 137 aSaSThItRtIyAdanyAddo'rthe 107 aSTa aurjaszasoH aca alAbvAzca kaTo rajasi alupa vA alpayUnoH kan vA alpe avakaye 263 avAtkuTAra zrAvana te 387 avizeSaNe dvau cAsmadaH 320 avRddhArnavA 54 vRddhergRhNAti garthe 440 a saMghAtavikhAre kaTapaTam 436 | averdugdhe soDhadUsamarIsam 155 avyaktAnukaraNAdane phakharAba454 vinA amita dviva avyajAsthyap 128 331 avyayam 271 avyayaM pravRddhAdibhiH 158 317 385 ** avyayasya avyayasya ko'd ca aziraso'zIrSa azizoH azva vA'mAvAsyAyAH avekAdeH azvatthAderikaN 93 asvayaMbhUvo'v 62 avazyaguNaiH 275 aharAdibhyo'b 335 | ahIyaruho'pAdAne 439 ahaH (211174 ) 25473 / 116) 356 | ahnA gamye'zvAdIna j A 403 439 A amzasotA 365 AkAlikamikazvAdyante AkhyAtaryupayoge 364 doDAdibhyaH 432 ako bAki 5 astapo mAyAmebhAjo vina 474 | astrI 318 vA 460 asthUlAca namaH 287 aspaSThAnavarNAzvatumi vA 405 asmin 178 AgrahAyaNyazvatthAdikaN 424 | Aspe 261 AjJAvabhI arthapadapadottarapadalalAma pratikaNThAt404 amakhAjine kazaNapiNDAt phaLAtU 197 Aprapadam | asaMbhavAjinaikazaNapiNDAt arthArthatAdbhAvAt asarakANDaprAntazatikAca puSpAt 197 AbhijanAt avasvArAdarthAdvAsiyam 451 419 ardhapUrvapadaH pUraNaH ardhAtpariNAmasyAtato vAlAdeH 265, asave iseH 322 asadiyAmayaM pUrvam 419 278 | At 186 bhato nendravaruNasya 467 AtmanaH pUraNe 451 AtreyAda bhAradvAje 200 ANikAdaNikala ca 369 | AdyAt 310 AyAdibhyaH 340 A dvande puruSAdInaH 436 AraH asahana vidyamAnapUrvapadAt khAGgA pratyabhivAde bhogotranAmro 376 | Ade zrachandasaH pragAthe 421 AyadvitIyazasA aghoSAH 253 : 317 215 Apalyasya kyayoH 135 ApoDitAM ye yAs yAs yAm 158 |AmayAddIrghazca AmonAm vA Ama Akam Amacye 194 AyasthAnAt 144 | AyAt 454 AyudhAdIya | ArAdartheH 10 ArAyo vyaJjane kSatriyAdvA 269 For Personal & Private Use Only pRSThAGkaH 192 187 333 283 368 166 85 295 434 109 413 242 370 285 242 146 308, 351 317 341 33 371 14 330 165 207 102 177 111 435 * 155 210 455 106 381 450 403 244 109 199 83 AziSyakan 187 457 AzIrAzA sthitAsthotsuko'tirAge 315 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtram AzvayujyA akaJ AsanaH AsannAdUrAdhikASyarddhArddhAdipUraNaMdvitIyAnyArthe Asteyam AhitAmyAdiSu Ahi dUre ikaNyatharvaNaH puMso'nitkyApare icyakhare dIrgha Aca ic yuddhe ina itaH iJaH itAvato luk ito'tyarthAt ito'taH kutaH ito'niyaH idamadasoskyeva iduto'khedUt idaM kimosriya kiy cAsya idamaH inaH kac in GIkhare lak indriyam indre Mai haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / hum IH SomavaruNes: vA to kam IdUdedUdvivacanam Inaz ca Inayau cAzabde sasvaAtmanoH InoshaH kratau IyaH khasuva Iya kArake inhanpUSAryamNaH zisyoH vRddhi matya viSNa ilava deze ivarNAderakhe khare yavaralam iSTAdeH pRSThAGkaH | sUtram 387 | IyasoH 58 | IzvAvavarNamyAnavyayasya | ISaguNavacanaiH 276 utkarAderIyaH 276 | utkRSTe'nUpena 261 378 i 3 vA 262 uSNAt 171 uH padAnte'nUt ukSNo luk 149 uSNAdibhyaH kAlAt 334 U 138 OM coj 3 34 uto nahuM caturo vaH 188 utoprANinazcAyurajavAdibhya UbU 201 UDhAyAm 368 UnArtha pUrvAdyaiH 227 UrjA vinvalAvas cAntaH 390 UrNAzubhamo s 413 |UrdhvAdririSTAtAvupazcAsya 237|UryAdyanukarNa civaDAcazca gatiH R 200 uttarAdAddaJ 403 utthApanAderIyaH 179 utpAtena jJApye 193 | utsAderaJ 166 | udakasyodaH peSandhivAsavAhane 350 udaggrAmAdyakRllomnaH 440 udaca udIc i 3 445 upasargAt 177 | upasargAdadhvanaH upasargAddivaH 308 | upAje'nvAje 97 upAt 395 | upAmvadhyAvasaH 70 upAyAdrakhazca 412 upenAdhikini u 378 upte 424 | ubhayAd dyus ca 361 | umorNAdvA 129 ? | udanvAnabdhau ca 136 | udare vikaNAdyUne 98 uditagurorbhAdhuzabde 267 udutsorunmanasi 134 upajJAne 445 upatyakA dhityake 68 upamAnaM sAmAnyaiH 131 upamAnasahita saMhitasaddazaphavAmala308 kSmaNAdyUro: 452 upameyaM vyAghrAdyaiH sAmyAnuktau 65 upasargasyAniSedhe do vi 352 uraso'pre 315 | urasro yANI pRSThAGkaH sUtram 268 | uvarNayugAdeH 177 varNAdika 279 | uSAsoSasaH uSTramukhAdayaH 67 uSTrAdakaJ 328 292 RlRti hakho vA 392 RkpUH pathyapo't 449 123 RksAmarthyajuSadhenvanaDuhavATyanasA'horAtra rAtraMdivanaktaMdi - vAhardivorvaSThIvapadaSThIvA'kSi 446 359 dhruvadAragavam 447 RdvikharayAgebhyaH 384 RcaH zzasi 439 |RNAddhetoH 300 RNe pradazArNava sana kambalavatsarava tsatarasyAi 201 | Rta ikaN 301 RtAM vidyAyonisambandhe 65 Rte tRtIyAsamAse 269 Rte dvitIyA ca 293 Rto Dara 224 Rto vA tau ca 185 RyA rupasargasya 379 RtvAdibhyo'N 470 225 RtvindizzaspRzsajdadhRSuSNaho gaH 246 RduditaH 387 | RdudittaratamarUpakalpabuvacelo 164 tramatahate vA hakhazva 362 | RduzanaspurudaMzo'nehasazva serDA 295 Rnnara/deraN 386 | RnityaditaH For Personal & Private Use Only 03 pRSThAGkaH 423 394 308 259 362 447 394 71 195 280 455 453 170 176 72 293 313 380 292 243 63 381 318 64 252 107 62 4 413 138 127 462 107 405 267 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 sUtram R varNovarNa do sisu zazvadakasmAtta kasto ka varNAkhadeve prakRyA ca zyAdeH kaH RSabhopAnahAyyaH RSiyuSyandhakakurubhyaH RSeradhyAye RSI vizvamitre RtayoH la lRta RlulubhyAM vA lakhyAla vA Lai ladantA samAnAH e e ai o au sandhyakSaram eH haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddha hemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / pRSThAGkaH sUtram lU ekadvitrimAtrA hI ThatAH ekazAlAyA ikaH ekakharAt ekAgArAcIre ekAtmakRcAsya eyasya eye'mAthI eye jijhAzinaH emparamaH ekAdazapoDazapopoDA paDA ekAdA kina cAsahAye ekAdeH karmadhArayAt ekArtha cAnekaM ca aikAyeM aidotsandhyakSare: eNyA eyam etadatha vyajane'nagnansamAse edApaH edaito'yAy padotaH padAnte'sya caka edoddeza eveyAdau evondrAGasiGasora eDusbhodhi | aiSamaH parAtparAri varSe 393 | aiSamo hyaH zvaso vA o 464 | ojaH sahombhaso vartate 369 bhojokSaH saudombhasta mastapasRSTaH 425 ota mauH 242 odantaH 380 godoTo'yAya | 290 | omaH prAram bhomAi 62 autA 62 audantAH kharAH 64 aurIH ka 12 zaMbhyAM yustiyastutavabham kaMsAt 12 kaMsIyAyaH 438 262ccha 413] rA o 170 kaTaH 314 kaTapUrNaprAcaH 463 | kaThAdibhyo vede lup 455 kaNe manastRptI 258 katarakatamo jAvipra 262 kaSi 86|kayAdevaiyaka 111 kathamittham 67 kathAderikaN 69 kanyAyA iN 348 | kanyAtriveNyAH kanInatrivaNaM ca 98 kapizA tereya 89 kapibodhAdAGgirase 312 kapeotre 444 kamaramaNi viSazarAdeH 334 kambalAcA 252 karaNaM ca 133] kakudasyAvasthAyAm 7 | kakhopAntya kanthApa ladanagaraprAmahadotarapadAdoH karNelalATAskal 259 karNAderAyanim 64 karNAdermULe jAhaH pRSThAGkaH sUtram 168 kartari 392 kartavyaM karma karmajA cA ca 408 karmaNaH sandiSTe 317 karmaNi 109 karmaNi kRtaH 71 karmaNo 68 karmaveSAdyaH 10 karmAbhipreyaH sampradAnam 65 kalApikumiteta jilAi kasya mereyaN 453 | kalyANAderin cAntasya 419 kacihatyacittAce kaNa zikhaNDizalALisabrahmacAripIThasarpisUkarasadmaparvaNaH 110 6 | kalApyazvatthayavabusomAvyA saiSama so 115 SkaH 262 kara 270 kasamAse'dhyardhaH kasomAt vyaN 397 kAkatAlIyAdayaH 296 ko 453 ] kAkAyaiH kSepe 439 kApatho 397 | kANDANDabhANDAdIraH 385 kANDApramANAdakSetre 185 kAdizanam 299 kArakaM kRtA 287 kArikA sthAdo 391 kArSApaNAdika vizvAsya vA 168 | kAlaH 422 kAlahe tu phalAdoge 192 kAlApATA kSepe 348 | kAlAt 432 kALAta taratamakALe 340 kALAparijayalabhyakArya kare 320 kAlA deNe 195 kAlAdbhavavat 424 kAlAyaH 124 | kAlASvanorvyAptau 379 kALAdhvabhAvadezaM vA karma cAkarma368 NAm 434 kALe kArye ca bhavavat pRSThAH 250 211 283 471 220 250 278 For Personal & Private Use Only 411 234 334 rUDha 328 350 360 132 419 370 427 287 279 287 452 200 13 280 184 412 279 447 454 466 318 412 389 371 412 229 125 411 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 360 klIbe 102 kacit haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / sUtram pRSTAGkaH | sUtram pRSThAGkaH sUtram pRSThAGka: kAle bhAnavAdhAre 233 kRtAyaiH 233 kyamAnipittaddhite 443 kAlo dvigau ca meyaiH 286 kRti 281 kriyAmadhye'vakAle paJcamI ca 240 kAzAderilaH 367 kRte 384 kriyAvizeSaNAt 225 kAzyapakauzikAvedavaca 385 kRtyatulyAkhyamajAtyA 300 kriyAzrayasyAdhAro'dhikaraNam 244 kAzyAdeH 394 kRtye'vazyamo luk 289 kriyAhetuH kArakam 203 kAsUgoNIbhyAM tara 465 kRtyasya vA 250 krItAtkaraNAdeH 195 kiMyattatsarvaikAnyAtkAle dA - 168 kRtsagatikArakasyApi 58 krudduheAsUyAthaiogeyaM prati kopaH 234 ki kSepe 302 kRyenAvazyake 282 kruzastunastRc puMsi 108 kinyAye'vyayAdasattve tayoranta- kRpAhRdayAdAlaH 453 kozayojanapUrvocchatAdyojanAcA'syAm 460 kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAga- __ bhigamAhe 410 kimaH kastasAdau ca 137 tattatve ciH 176 koSTajalakolak ca 342 kimayAdisarvAdyavaipulyabaho pittas 166 kRzAzvakarmandAdina 386 kauDyAdInAm 202 kizarAderikaTU 405 kRzAzvAderIyaNa 360 klinnAlazcakSuSi cilpilcul kujAde yanyaH 302 kRSyAdibhyo valac 452 cAsya 439 kuTilikAyA aNa 408 kekayamitrayupralayasya yAderiy ca 330 klIbamanyenaikaM ca vA kuTIzuNDAdraH 465 kedArANNyazca 118 kuNDyAdibhyo yalukca 391 kevalamAmakabhAgadheyapApAparasa klIbe vA 151 kukhA DupaH 465/ mAnAryakRtasumaGgalameSajAt 192 kakutrAneha 167 kutsitAlpAzAte 464 kevalasakhipaterauH 375 kuntyavanteH striyAm 358 kezAdvaH 454 kvacitturyAt 465 kumbhapayAdiH 269 kezAdvA 360 kacitkhArthe 459 kumahadbhayo vA 294 keze vA vasuSmatI ca kumAraH zramaNAdinA 300 koH kattatpuruSe 287 kvinvRtterasudhiyasto 104 kumArI kIDaneyasoH 466 koTaramizrakasidhrakapuragasArikasya kehAmAtratastasastya 391 kumudAderikaH 369 vaNe kSatrAdiyaH 353 kuruyugandharAdvA 396 ko'NvAdeH |kSiyAzIH preSe kurorvA 358 kopAntyAcA 396 kSIrAdereyaNa 374 kurvAdervyaH 353 | ko'zmAdeH 375 kSudrakamAlavAtsenAnAmni 36. kulakukSigrIvAcchvA'syalakAre 391 kauNDinyAgastyayoH kuNDinAga- kSudrAbhya eraN vA 352 kulaTAyA vA | stIca 337 kSatre'nyasminnAzye iyaH 445 kulatthakopAntyAdaN 402 kaupijalahAstipadAdaN 383 kSepAtimahAvyatheSvaka stRtIyAyAH 165 kulAkhyAnAm 202 kauravyamANDUkAdasureH kulAjalpe 434 kauzeyam 362 kharakhurAnnAsikAyA nas kulAdInaH 353 kaM nAdibhiH 299 khalAdibhyo lin kulAlAderakaJ 386 phayorasadAdhAre 251 khArIkAkaNIbhyaH kac kulijAdvA lup ca 415/kAH 262 khAryA vA 303 kulmAsAdaN 447/kAca nAni vA 201 khitikhItIya ura 101 kuzalAyukenAsevAyAm 246 kAttamabAdevAnatyante 468 khyAgi kuzale 375 kAdalpe 195 kazAsAdIyaH 282 gacchati pathidUte 388 kusIdAdika 404 kenAsatve 280 gaDadabAdezcaturthAntasyaikakharasyAdezvakRgaH pratiyane 223 svAtumam 175turthaH svozca pratyaye go navA 80, 185/kaH palitAsitAt 194 gaDvAdibhyaH 263 141 290 7 130 For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 hemaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / 330 18 458 caturaH 294 caturthI sUtram pRSThAkaH sUtram . pRSThAGka sUtram pRSThAGka: gaNikAyA NyaH 360 gotrAdakavat 381 so'patye gatiH 175 gotrAdadaNDamANavavidhye 383 syuktaM kRtA 278 gatikArakasya nahitivRSivyaghida- gotrokSavatsoSTravRddhA'jorabhramanuSyarA- Diau~ cisahitanI ko 29. jarAjanyarAjaputrAdakaJ 360 kityaditi gatikanyastatpuruSaH 286 gotrottarapadAgotrAdivA'jihvAkAtya- ke smin gatibodhAhArArthazandakarmanityA'karma- haritakAtyAt 329 DeDasA te me 158 NAmanIkhAyadihAzabdAyakrandAm 217 godAnAdInAM brahmacarya 410 syoryAto gate gamye'dhvano'nte naikArthyaM vA 247 godhAyA duSTe NArazva 352 NoH kaTAvantau ziTi navA gatenaivA'nAte 238 gopUrvAdata ikaN 455 jyAdidUtaH ke 188,291 gatyarthavado'cchaH 185 gomaye vA 396 jyAdegauNasyAkvipastaddhitalukyago. gambhIrapaJcajanabahirdevAt 378 go'mbAmbasavyApadvitribhUmyagnizeku- NIsUcyoH 364 gamyayapaH karmAdhAre 242 zakukkaDamajipujibarhiHparamedi- jyApo bahalaM nAmni 291 gamyasyApye 238 ve sthasya 320 jyApyUTaH 349 gargabhArgavikA 346 gorathavAtAvalkavyalulam gargAderyam 339 gornAmnyavokSe 68cajaH kagam 121 garvottarapadAdIyaH 397 gozcAnte hakho'nazisamAseyo bahu- caTakANNairaH striyAM tu lup 350 garbhAdaprANini 440 vIhI 261 caTate sadvitIye gavAzvAdiH 310 goSTAnte zunaH 295 catasrArddham 279 gavi yukta 289 goSThAdInan gaviyudheH sthirasya 320 gostatpuruSAt 234 gahAdibhyaH 397 gauNAtsamayAnikaSAhAdhigantarAnta- caturthI prakRtyA 280 gAthividathikezipaNigaNinaH reNAtiyenatenairdvitIyA 220 caturmAsAnnAni 378 gAndhArisAlveyAbhyAm 357 gauNo DyAdiH catuSpAd garbhiNyA 299 girinadIpaurNamAsyAgrahAyaNyapaJcama- gaurAdibhyo mukhyAna kI 190 catuSpAnya eyaJ 352 vAdvA 277 goSThItakInaketIgomatIzUrasemavAhI. catusnehAyanasya vayasi 323 girinadyAdInAm 323 karomakapaTArAt 392/ catvAriMzadAdau vA girerIyo'trA''jIve 390|gmin 453 candrayuktAtkAle lupkha'prayukta 359 guNAnAdveSTheyasU 460 grahaNAdvA 446/ candrAyaNaM ca carati 410 guNAdastriyAM navA 244 prAmakoTAttakSNaH 294 carakamANavAdIna 424 guNAdibhyo yaH 455 prAmajanabandhugajasahAyAttal 361caraNasya sthaiNo'dyatanyAmanuvAde 311 guNo'redot 19 grAmarASTrIzAdaNikaNI 398 caraNAdaka 383 gurAvekazva 255 prAmAmAnniyaH 361 323 caraNAddharmavat gRSTyAdeH 352 grAmAdInaJca 402 : 390carati 425 gRhe'mIdhoraNa dhazca 384 grAmyAzizudvizaphasace strI prAya: 3.9/carmaNyam 455 grIvAto'N ca 378 carmaNvatyaSThIvaccakrIvatkakSIvadrumagoHpurISe 362 grISmavasantAdvA 387 Nvat 450 goHkhare yaH 329 grISmAvarasamAdakam 389 carmivarmigAreTakArkayyakAkalakAvAgoNyAdezvakaNa 430 kinAca kazcAnto'nyakharAta 356 goNyA meye 291/ghavyupasargasya bahulam 290 cavargadaSahaH samAhAre 312 gotrakSatriyebhyo'kam prAyaH 388 ghoSadAderakaH 457 cAturmAsyanto yaluk ca gotracaraNAda lASAyAkAraprAptyava- ghoSavati 84 cAdayo'sattve game cAdiH kharo'nAl gotrAdAbata 374/sevAda 155/cArthe unH sahoko 304 go 410 71 For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimaprakAzanyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / 343 tatra sAdhI 421 18 98 deyam 388 tadarthArthana sUtram pRSThAH sUtram pRSThAGkaH sUtram pRSThA cAhahavaivayoge 160 jAyAyA jAniH 269 tatpuruSe kRti 319 citIvArthe 10|jAsanATakAthapiSo hiMsAyAm 222 tatra 175 citeH kaci 291 jihvAmUlAdaDalezcayaH 378 tatra kRtalabdhakrItasambhUte 375 citrArevatIrohiNyAH striyAm 376 jIrNagomUtrAvadAtasurAyavakRSNA- tatra ghaTate karmaNaSThaH 439 ciraparutparAreH naH 399 cchAlyAcchAdanasurAhivrIhitale 458 tatra niyuke 408 cUDAdibhyo'N 413 jIvantaparvatAdvA cUrNamudgAbhyAminaNau 402 jIvikopaniSadaupamye 186 tatrAdAya mithastena prahatyeti sarUpeNa caitrIkArtikIphAlgunIzravaNAdvA 370 jIvitasya san 416! yuddhe'vyayIbhAvaH 276 caurAdeH 432 jJAnecchAcArthAdhArakena 283 tatrAdhIne 173 ccI kvacit 177 jyAyAn 460 tatrAhorAtrAMzam 282 jyotirAyubhyA-ca stomarasa 320 tatroddhRte pAtrebhyaH 374 chagalino yin 385 jyotiSam 386 tad 426 chadilereyaNa 425 jyotsnAdibhyo'N / 452 tadaH seH khare pAdArthA chandaso yaH 380 tadantaM padam chandasyaH 386 jidArSAdaNiyoH 346 tadatrAsti 365 chandogaukthikayAjJikavacAca tadatrAsmai vA vRddhyAyalAbhopadAzuklaM dharmAmnAyasaGke 383 TaH puMsi nA 415 chando'dhIte zrotrazca vA Tastulyadizi 282 chedAdernityam TAGasorinasyau 89/tadasya paNyam 405 rAjyosi yaH 154 tadasya sajAtaM tArikAdibhya inaH 440 jaladhenuvalajasyottarapadasya tu TAdau khare 109 tadasyAsyasminniti matuH 447 333 TosthanaH 136 taddhitayakhare'nAti 254,422 jaNTapaNTAt 352 Tosyet 111 taddhitAkakopAntyapUraNyAkhyAH jambbA vA taddhito'NAdiH jayini ca 387/DakazcASTAcatvAriMzataM varSANAm 410 tadbhadrAyuSyakSemArthArthenAniSi 239 jaratyAdibhiH 285 DatiSNaH saGkhyAyA lup 103 tadyAtyebhyaH 410 jaraso vA 117 Datyatu saGkhyAvat 169 tadvati dhaN 174 jarAyA jaras ca 277 DAcyAdau 179 tadvatyadhIte jarAyA jarakhA 112 DityantyakharAdeH 99 tayukta hetI 246 jasa 92 DidvANa 374 | tanuputrANubRhatIzUnyAtsUtrakRtrimajasyedot 98 Din 441/ nipuNAcchAdanarikta 466 jakhizeSyaM vA''madhye . 159 DuH saH tso'zvaH 125 tatrAdaciroddhRte 446 jAtamahavRddhAdukSNaH karmadhArayAt 302 taptAnvavAdrahasaH 293 jAtikAlasukhAdevA 262 Nazca vinasA vizlak ca vA 417 jAtizca Nitaddhitayakhare 443 NaSamasatpare syAdividhau ca 140 tamisrArNavajyotsAH jAtIyaikArthe'cvaH 421/taM pacati droNAdvA 415 jAte 422 taM pratyanolomepakUlA jAteH sampadA ca 173 taM bhAvibhUte 412 jAterayAntanityatrIzUdvAt 196 taH sau saH 129 tayoyvauM khare saMhitAyAm jAtI 335 tataH ziTaH 75 tayoH samUhavaca bahuSu jAtI rAjJaH 353 tata Agate 381/tarati jAtyAkhyAyo navaiko'saGkhyo bahu- tato'syAH 66 tarutRNadhAbhyamRgapakSiNI bahule 309 vat 254 tato hacaturthaH 73'tava mama ssA 155 vA 327 371 348 tamarhati 301 No'nAt 376/Nyo'titheH For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 sUtram tavargasya zvavargaSTavargAbhyAM yoge caTava ta tasme sutAcI ca yogAdeH za tasmai hite tasya tasya tulye kaH saMjJApratikRkho tasya vApe tasya vyAkhyAne ca granthAt tasyedam tasyAheM kiyAyo bat tAdarthya tAlAddhanuSi Thika kitavAdI dvan tikAderAyanij tAbhyAM bApU ti tArakAvarNakArakA jyotikhAntana pitRdevatye tirasaskhiti tiraso cA tiro'nta tilayavAdanAna tilAdibhyaH snehe tailaH vidugyAdayaH tiSyapuSyayormANi tIyaM GitkArye vA haimaprakAzavyAkaraNa pUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / pRSThAGkaH sUtram lIzambIjArA kRSI DA tayAkaNUna vidyA cet tubhyaM mahyaM kyA tumava manaH kAme mo'rthe bhAvavacanAt tulyasthAnAsyaprayatnaH khaH yastRtIyA tUdIvatyA eN tUSNIkaH tRtIyA tatkRtaiH 77 tRtIyAntAt pUrvAparaM yoge 175 | tRtIyAyAm 412 tRtIyoktaM vA 411 tRkSudantAvyayaka khAnAtRzzatRkickhalarthasya 424 175 tRptArtha pUraNAvyayA'tRzrAtrAnazA 437 tukhayanaptRnetvavRkSa hotRpotRprazAstra yA tena cchane rathe 345 355 titirivaratantuSTiko sAdIyaNa 385 yadAdiH ( 3 / 1 / 120 ) | tyadAdiH (6 / 117 ) tUSNIkAm tRNAdeH sakha tRNe jAtI tRtIyastRtIyacaturthe tRtIyasya pazcame 414 379 175 236 146 | tena jitajayaddIvyatkhanatsu 327, 401 2 tena niyate ca 189 362 123 80 185 364 439 274 359 | tena prokta tena vittecaNI tena hastAyaH te lugvA teSu deve 95 to vA to mumo vyaJjane kho yadAdemaMda | tyadAmena detado dvitIyATayaisyatra turAyaNapArAyaNaM yajamAnA'dhIyAne 411 sva yante | tyAdisarvAdeH khareSva'ntyAt pUrvo'k | syAdeH sAkAsyAna tyAdazca prazaste rUpap | tyAdau kSepe vyakhakharAde 178 470 trapujatoH So'ntazva 154 trikakud girI 289 | tricaturasti sRcatasR syAdau 238 triMzazi ko saMjJAyAmAdarthe 15 khayaH 252 traizaM cAtvAriMzam 390 tvate guNaH 406 lamaI sinA] prAkRcAkaH 467 tvamau pratyayottarapade caikasmin 367 ve 287 ve vA 66 73 vo ndh pRSThAGkaH sUtram 279 da 97 dakSiNAkaDaGgarasthAlI vilAdIyayau 418 283 | dakSiNApazcAtpurastyaN 279 dakSiNermA vyAdhayoge dakSiNotarAcAtas tha 391 267 171 251 dagukozalakarmAracchavRSAyAdi 355 283 daNDAderyaH 417 dahikhinorAyane * 108 dana ikaN 375 119 267 374 daya sthita yaNo 'ntasyAm daraH sarpirmadhUpAnacchAle 366 datapAdanAsikA hRdayAg SodakadoryakRcchakRto datpannashRdasandUSakSudan doSanyakav 3** 446 411 chakan vA 289 dantAdunnatAt 411 | darbhakRSNAgnizarma raNazaradvacchu nakA. 179 129 dAmAyaNabrAhmaNavarSagaNyavAzi75 bhArgava vAtsye 306 dazaikAdazAdikatha 342 404 348 | dANDAjinikAyaH zUlikapArzvakam 445 382 dAmaH sampradAne Atmane ca 234 dAmanyaderIyaH 467 9 461 284 . 429 | 362 270 148 417 dAnaH dikapUrvAdanAna dikpUrvAttI | dikzabdAttIrasya tAraH | dikzabdAdigdezakAleSu prathamApaJcamI saptamyAH digadhikaM jJAtadvitottarapade For Personal & Private Use Only digAdidezAthaH ditezcaiyaN vA | diva auH khI : | divasa divaH pRthivyAM vA 444 divo dyAvA 102 417 429 dIryaH 153 dIrghavyAmanyacanArakheH : | 154 dIrghavidheSu ca 426 dIrgho nAmyaticatasRSTaH 426 | duHkhAt prAtikUlye | dunAdikurvitkozalA jAdAJjyaH 133 durnindakRcchre pRSThAGkaH dizo svAntarAle 96 453 469 146 392 398 292 172 298 377 349 149 308 38 260 413 110 177 90 178 357 285 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 devatA haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdhanukramaNikA / sUtram pRSThAGkaH sUtram pRSThAH sUtram pRSThA duSkulAdeyaNa vA 353 dvandve vA 94 dhanahiraNye kAme 446 dUrAdAmajhyasya guruvaiko'nantyo'pi dvayorvibhajye ca tarap 459/ dhanAdeH patyuH 327 lanRt dvArAdeH 408 dhanuSo dhanvan dUrAdetyaH 390 dviH kAnaH kAni saH 74 dharmazIlavarNAntAt 456 dRtikukSikalazivasyahereyaNa 378 dvigoH saMzaye ca 441 dharmAdharmAcarati 405 hanpunarvarSAkArairbhuvaH 104 dvigoH samAhArAt 303 dharmArthAdiSu dvandve 314 dRzya bhivadorAtmane 220 dvigoranapatye yakharAdelavadviH 329 dhavAdyogAdapAlakAntAt 197 dRzyarthaizcintAyAm 159 dvigoranaho'T 303 dhAtoHpUjArthakhatigatArthAdhiparyatidRSTe sAni nAmni 374 dvigorIna: 419/ kramArthAvivarjaH prAdirupasargaH deye trAca 173 dvigorInekaTI vA 415 prAk ca 370 dvitIyA khaTvA kSepe 279 dhAtorivarNovarNasyeyut khare pratyaye 103 devatAnAmAlAdau 308,351 dvitIyAtvarAdUrdhvam 465 dhAnyebhya InaJ devatAntAttadayeM 423 dvitIyASaSTyAvenenAnaJcaH 253 dhuTastRtIyaH devapadhAdibhyaH 438 dvitricaturaH suc 170 dhuTAM prAk 117 devavratAdIn Din 410 dvitricatuSpUraNAprAdayaH 286 dhuTo dhuTi khe vA devAttala 470 dvitribahorniSkavistAt 420dhuro'nakSasya devAdyaJca 328 dvitribhyAmayaD vA 441 dhuro yaiyaNa 420 devAnAM priyaH 317 dvitrikharauSadhivRkSebhyo navA'niri- dhUmAdeH devikAziMzapAdIrghasanazreyasastat- | kAdibhyaH 323 dhenoranamaH prAptAvA: 331 dvitrarAyuSaH 303 323 dviverdhamadhau vA 224 daiye'nuH 274 dvivedoM vA 265 naH zi daivayazizacivRkSisAtyamunikANThe. dvizyaSTAnAM dvAtrayo'STAH prAkza- na kaci 189 viddharvA 202 tAdanazIvibahuvrIhI 315 na karttari 283 do maH syAdau 136 dvivyAderyANa vA 420 na kimaH kSepe 296 doraprANinaH 364 dvitve goyugaH 439 nakhamukhAdanAni 195 dorIyaH dvitve'dho'dhyuparibhiH 228 nakhAdayaH 284 doreva prAcaH dvitve vA nau 158 nago'prANini vA 285 yAvApRthivIzunAsIrA'nISomama- dvipadAddharmAdan 267 nam 283 svAstoSpatigRhamedhArIyayau 370 dviSo vAtRzaH 250 namaH kSetrahezvarakuzalacapalanipuNa452 dvikharabrahmavarcasAyo'saGkhyApari zuceH 332 jhuprAgapAgudapratIco yaH 390 mANAvAdeH 414 nabat yuprAvRTva zaratkAlAt 319 dvikharAdaNaH 356 namavyayAtsaGkhyAyA DaH ivyavasnAtkekam 416 dikharAdanadyAH 349 na khAnAdeH 409 dIjo vA 346 dvihetorakhyaNakasya vA 250 namo'rthAt deramaNo'prAcyabhargAdeH 358 dvIpAdanusamudraM jyaH 390 nattatpuruSAt droNAdvA 343 dvestIyaH 443 naJtatpuruSAdabudhAdeH 428 dobhavye 438 ghantaranavarNopasargAdapa Ip 292 navahoco mANavacaraNe . drorvayaH 363 dyAdegurNAn mUlyakreye mayada 42 nasudurvyaH saktisakthihaleA dvandvaM vA 316/okeSu SachyAstatpuruSe yAde; 345/nasuvyupatrezcaturaH dvandvAtprAyaH 387 vyeSasUtaputravRndArakasya 188 naTAnnute dhyaH 383 indrAdIyaH 359 naDakumudavetasamahiSADita dvandvAlitU 432/dhanagaNAlandhara 421/naDazAdA DvalaH 365 hai. prakA0 pUrvA061 zudromaH 267 296 267 297 266 For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sUtram naDhAdibhya AyanaN nAdeH kIyaH na tambAdiH kapo'cchinnAdibhyaH na dadhipaya AdiH nadIdezapuraM viliGgAnAm nadIbhirnAni nadyAdereyaN nadyAM matuH na dvitve na dviradruvayagomaya phalAt na dvikharAtprAgbharatAt na nA videt na nAmni na nAmyekasvarAt khityuttarapade'maH na nRpUjArthaM dhvajacitre napuMsakasya zi napuMsakAdvA na puMvaniSedhe na prAgjitIye khare na rAjanyamanuSyayorake na rAjAcArya brAhmaNavRSNaH haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / na rAt khare narikA mAmikA 345 nAmni ( 2|4|12 ) namaspuraso gateH kakhapaphi raH saH 80 nAmni ( 3 / 2 / 16 ) 360 nAmni ( 3 / 2 / 75 ) 424 | nAmni ( 3 / 2 / 144 ) 67 nAmni (3|4|14 ) 189 nAmni ( 6 / 4 / 172 ) 290 nAmni kaH 94 nAmni makSikAdibhyaH 407 nAmni vA nare navabhyaH pUrvebhya ismAdasmin vA navayajJAdayo'smin varttante navANaH nayAdInatanatvaM ca nU cAsya navApaH navA rogAta pe navA zoNAdeH navA sujaryaiH kAle na viMzatyAdinaiko'nyAntaH navaikasvarANAm na zAt nazo vA na sandhiH na sandhikIya vidvidIrghAsadvidhAvaskluki na saptamIndrAdibhyazca na sarvAdiH nasaspa pRSThAGkaH sUtram 340 na sAmivacane 368 | nastaM mala 463 nas nAsikAyAstaH kSude 310 nADIta trIbhyAM khAne 331 | nAthaH 275 nAnyat 390 | nApriyAdau 366 | nAbhernam cA'dehAMzAt 179 nAmernA 264 / ni dIrghaH 423 | ninadyAH nAteH kauzale 365 / nAmakaye 266 | nindyaM kutsanairapApAdyaiH 131 | ninye pAzap 393 | nAma nAnnaikAyai samAso bahulam 257 nipuNena cArcAyAm 101 nAmarUpabhAgAddheyaH 470 niprebhyo naH 268 nAma sidayvyaJjane 317 nAminastayoH SaH 437 | nAmino lugvA 116 | nAmnaH prathamaikadviSahau 277 nAmnaH prAhurvA 301 | nAmni ( 2 / 1 / 95 ) 420 | nAni zarado'kaJ 471 | nAmro no'nahaH 189 nAnyuttarapadasya ca 400 nAnyudakAt 193 nAmyantasthA kavargAt padAntaH kRtasya saH ziDnA'ntarepi 245 280 nArIsakhI pazUzvazrUH 462 |nAvAderikaH 78 | nAziSyagovatsahale 139 | nAsAnatitadvatoSTITanATanaTam 86 nAsiko darauSThajaGghAdantakarNazRGgAGga pRSThAGkaH sUtram 468 | nityamanvAdeze 453 nityavairasya 292 nityaM nino'N 268 nityaM NaH panthaca 222 | nityaM pratinAhape 159 nityaM haste pANAvudvAhe gAtrakaNThAt 55 nAstikA stikadaiSTikam 263 | nikaTapAThasya 94 | nikaTAdiSu vasati 324] nitya di budvikharAmbArthasya hastaH pRSThAGkaH 159 309 58, 468 410 275 185 116 320 300 457 246 223 103 407 320 81 321 408 nirvRtte 146 412 317 nivA 147 290 | nivAsAcaraNe'N 397 260 | nivAsAdUrabhave iti deze nAnni 366 282 nizApradoSAt 400 417 | niSkAdeH zatasahasrAt 364 | niSkulAnniSkoSaNe 386 | niSpravANiH 64 niSphale tilAt pijapejI 376 | niSprApre'ntaH khadira kAryAghraza re. kSulakSapIyUkSAbhyo vanaspa 95 niya Am 81 niyuktaM dIyate 118 | nirduH sutreH samasteH 205 nirdurbahirAviSprAducaturAm 463 nirduHsoH sedhasandhisAnnAm 450 nivRtte'kSadyUtAdeH 96 292 nisaca zreyasaH 378 niso gate nIlapItAdakam : 90 nIlAtprApyauSadhyoH 201 nurjAteH 450 nurvA 260 nrahetubhyo rUpyamayaTo vA 439 : peSu vA nenU siddhasthe 195 mArdha prathamacaramatayAyAlpakatipayasya vA 407 311 | nerinapiTaka zcicicikazcAsya 409 nerbhuve 111/ naikasvarasya For Personal & Private Use Only 455 178 268 470 320 296 392 359 200 200 108 382 82 319 94 439 392 429 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdhanukramaNikA / 317 195 357 269 410 sUtram pRSThAkaH sUtram pRSThAGkaH | sUtram pRSThA naikArthe'kriye 82 padakramazikSAmImAMsAsAmroDakaH 372/parSado NyaH 4.5 no'jAdeH 452/padasya 122 parSado NyaNI 422 no'padasya taddhite 277/padasyAniti vA 403 pazubhyaH sthAne goSThaH nopasargAt krudchahA 236 padAdhuvibhaktyaikavAkye vanasau |pazuvyaJjanAnAm nopAntyavataH 146 bahutve 157/pazcAtyanupadAt no'prazAno'nukhArAnunAsiko ca. padAntAhavargAdanAnagarInavateH 70 pazcAdAyantAprAdimaH 398 pUrvasyA'dhupare 74 padAnte 139/pazco'parasya dipUrvasya cAti 172 nomayohetoH 251/padikaH 402 pazyadvAdizo harayukkidaNDe no maT 442/padottarapadebhya ikaH 372 pAkakarNaparNavAlAntAt noAdibhyaH 449 pandhyAderAyana 368 pANigRhItIti naudvikharAdikaH 402 payodoryaH 162 pANTAhRtimimatANNazca 355 nau viSeNa tAryavadhye 420 paraH . 50 pANDukambalAdin 374 na codhasaH 424 paraH zatAdiH . 282 pANDoryaNa nyagrodhasya kevalasya 409/parajanarAjJo'kIyaH 393 pAtpAdasyAhastyAdeH myahorvA 409 parataH strI puMvat khyekArthe'nUla 263 pAtrAcitADhakAdIno vA nyAyAderikaN 371 paradArAdibhyo gacchati 404 pAtrAttI nyAyArthAdanapete 420 parazavyAyAluk ca 362 pAtresamitetyAdayaH 282 smahato 120 parazvadhAdvANa 406 pAzyazUdrasya 311 parastriyAH parazuzcA'sAvaNye 337 pAdAdyoH 159 pakSAccopamAnAdeH 195 parasparAnyonyetaretarasyAm pAdyAya pakSAttiH 434 syAdervA'puMsi 315/pAnasya bhAvakaraNe 323 pakSimatsyamRgArthAdnati 403 parAtmabhyAM : 317/pApahIyamAnena paJcako vargaH parAvarAtstAt 171 pArAvAra vyastavyatyastaM ca 390, 436 paJcato'nyAderanekatarasya daH 116 parAvarAdhamottamAderyaH 398 pArAvArAdInaH paJcadazadvarge vA parikrayaNe 239 pAremadhye'gre'ntaH SaSThyA vA pazcamI bhayAyaH parikhA'sya syAt 425/pAzAdezca lyaH 361 pazcamyapAdAne pariNAmini tadarthe 425 pitA mAtrA vA paJcamyA nirdiSTe parasya paripathAt 403 pituryo vA pazcasarvavizvAjjanatkArmadhAraye paripanthAttiSThati ca 403 pitRmAturvyaDulaM bhrAtari paNapAdamASAdyaH 420 patirAjAntaguNAharAjAdibhyaH parimANAttaddhitalukyabisvAcita- pittithaT bahugaNapUgasaMghAt karmaNi ca 431 pitro mahaTa pativalyantarvanyau bhAryAgarmiNyoH 196 parimukhAderavyayIbhAvAda 370 piSTAt patirathau gaNakena 281 parermukhapArthAt 4.8/pIlAsAlvAmaNDkAdvA 349 |parovarINaparamparINaputrapautrINam 435/pIlyAdeH kuNaH pAke patrapUrvodaka parNakRkaNAdbhAradvAjAt 397 puMvatkarmadhAraye patha ikaTU paderikaTa 402 puMsaH pathaH pandha ca paryano mAt 379 puMso pumans payinmayinubhukSA sau 133 paryapAmahirac paJcamyA 274 puMliyoH syamaujas 19 patho'kaH 375/paryapAbhyAM vaye 242, pucchAt 195 pathyatiyivasatikhapatereyaNa 422 paryabheH sarvobhaye 165 pujanuSo'nujAndhe 313 padaH pAdasyAjyAtigopahate 292 parvatAt 397 putrasyAdin putrAdinyAkroze padakalpalakSaNAntakalAkhyAnA 360 putrAntAt 356 khyAyikAt 372/parvAderaNa 469/putrAyo 414 165 13 52 . 443 / kambalyAt patyunaH 410 142 pAMDaN For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / 266 262 371 sUtram pRSThAGkaH sUtram pRSTAGkaH sUtram pRSThAGka: putre 307 pRthivImadhyAnmadhyamazcAsya 397 pramANAnmAtraTa 440 putre vA 317/pRthivIsarvabhUmerIzajJAtayozcAJ 414 pramANIsaGkhyAiDaH punarbhUputraduhitananAnduranantare'J 337/pRthivyA Az 320 prayojanam 413 pumannaDunaupayolakSmyA ekatve 267/pRthumRdubhRzakRzadRDhaparivRDhasya Rto prazasyasya zraH pumo'zivyaghoSe khyAgi ra 80 raH 429 praznArcA vicAre ca sandheyasanthyapurANe karupe 385 pRthvAderimanyA 428 kSarasyAdidutparaH purumagadhakaliGgasuramasadvikharAdaN 357/pRSodarAdayaH 324 prazne ca pratipadam puruSaH striyA 309/pRSThAdyaH 361 praSTho'prage 320 puruSahRdayAdasamAse 432 paigAkSIputrAderIyaH 370 prasitotsukA'vabaddhaH puruSAtkRtahitavadhavikAre caiyam 362 pailAdeH 347 prastArasaMsthAnatadantakaThinAntebhyopuruSAdvA 200 poTAyuvatistokakatipayagRSTidhenuva. ___ vyavaharati 410 puruSAyuSadvistAvatrikhAvam zAvehabaSkayaNIpravaktRzrotri- prasthapuravahAntayopAntyadhanvArthAt 395 puruSe vA 287 yAdhyAyakadhUrtaprazaMsArUDhairjAti- prasyaiSaiSyoDhoDhyahe khareNa 65 puroDAzapauroDAzAdikekaTau 380 pautrAdivRddham 299 praharaNam 406 puro naH 399 pautrAdi vRddham 330 praharaNAt puro'stamavyayam 80, 185 prakAre jAtIyara 457/praharaNAt krIDAyAM NaH puSkarAderdeze 456 prakAre thA 167, 273 prAkArasya vyaJjane 319 puNyArthAddhe punarvasuH 390 prakRte mayaTa 457 prAkTAt 297 pUgAdamukhyakAbyo driH 469 prakRSTe tamap 457 prAkkhAdagaDulAdeH 428 pUtakratuvRSAkapyagnikusitakusI- prajAyA as 266 prAganityAka 463 dAde ca prajJAdibhyo'Na 470 prAginAt pUraNAd granthasya prAhake ko luk prajJAparNodakaphenAlelo 453 prAraprAmANAm 331 cAsya 446 prajJAzraddhA_vRttarNaH 452 prAgjitAdaN pUraNAdayasi 456 pratijanAderIna 422 prAgdeze 348 pUraNIbhyastatprAdhAmye'p 264 pratinA paJcamyAH 165 prAgbharate bahukharAdinaH 344 pUrNamAso'N 455 pratipathAdikazca 404 prAgvataH strIpuMsAnanaJ 329, 426 pUrNAdvA 270 pratiparo'noravyayIbhAvAt 273 prAcAM nagarasya 351 pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalam 298 pratizravaNanigRhyAnuyoge 10 prAcyeo'taulvalyAdeH 347 pUrvapadasthAnAmyagaH 324 prateH snAtasya sUtre 320 prANijAtivayo'rthAda pUrvapadasya vA 465/praterasaH saptamyAH 294 prANitUryAGgANAm 309 pUrvamanena sAdezcen 444 pratyanoNA''khyAtari 237/prANina upamAnAt 295 pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhya- pratyanvavAtsAmalonaH 294 prANini bhUte 412 madhyamavIram 298 pratyayaH prakRtyAdeH 57 prANisthAdakhAnAdadvandaruganindyAt 455 pUrvAparAdharottaramabhinnAzimA 28 pratyayasya 52 prANyazarathakhalatilayavavRSabrahmamApUrvAparAgharottarAnyAnyataretarAde pratyaye 81 SAdyaH 424 dhus 168 pratyaye ca 73 prANyauSadhivRkSebhyo'vayave ca 363 pUrvAvarAdharebhyo'sa'stAtau purava- pratyAGaH zruvArthini 237 prAtpurANe nazca dhazcaiSAm 170 prathamAdadhuTi zazchaH 75 prAtyavaparinirAdayogatakAntakuSTapUrvAhnA'parAhAttanaTa 399/prathamoktaM prAka 270 glAnakrAntAdharthAH prathamAdyantaiH 278 pUrSAlA'parAlA mUlapradoSAvaskarA- prabhavati 382 prAdvAhaNasyaiye 332 dakaH 376 prabhUtAdibhyo bruvati 404 prAdhvaM bandhe 186 pUrvottaramRgAca saktaH pramRtyanyArthadikzabdabahirArAdi- prAptApannau tayAca pRthag nAnA pazcamI ca 252 taraiH 243 prAyo'to yasadamAtra 432 279 For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtram prAyosnnamasminnAni prAyo bahusvarAdikaN prAyo'vyayasya prAvRSa ikaH prAvRSa eNyaH priyaH pRSThAGkaH sUtram 447 bahvalpArthAtkArakAdiSTAniSTe pzas 380 | bADhAntikayoH sAdhane dau 398 bAhUdeAt 376 | bAhvantakadrukamaNDalornAni 401 bAhrAdibhyo gotre 262 biDabirIsau nIrandhre ca 178 bidAdervRddhe | bilva kI yAdeyasya brahmaNaH sphAvara garabaMtra padrAghavarSavRndam 430 brahmaNastvaH priyasukhAdAnukUlye priya sthira sphiro ruguru bahulatR pradIrgha vRddhavRndArakasyemani ca prAsthA prekSAderin prophAt proSThabhadrAjjAte lakSAderaN lutAdvA p cAdAvekasya syAdeH pha phala mahacanaH phalasya jAtau phaLe phalgunI proSThapadasya bhe phalgunyASTaH bandhe ghaJi navA bahuvrIhau balavAtadantalalATAvUla: balavAtAdUlaH balAderyaH yAdasamAse ba haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / bahugaNaM bhede bahulamanyebhyaH bahulAnurAdhApuSyArthaM punarvasu hastavizAkhA khAterlup bahuviSayebhyaH bahutrIheH kASThe TaH bahukhiyAm bahuverIH bahuvara pUrvAdikaH bahUnAM prazna utamazca vA borDa : hoThe bhUy 367 brahmahasti japalyAdvarcasaH 373 | brAhmaNamANavavADavAthaH 331 brAhmaNAcchaMsI 365 brAhmaNAdvA 7 brAhmaNAnnAni 69 316 | bhaktANNaH bha bhaktaudanAdvA'NikaTa 452 bhahiMsAyAm 310 bhakSyaM hitamasmai 363, bhargAt traigarte 254 | bharttutulyakharam 376 bhartu sandhyAderaN bhartsane paryAyeNa 318 bhavato rikaNIyasI 57 bhavatvAyuSmaddIrghAyurdevAnAMpriyai 453 kArthAt 434 bhave 368 | bhakhAderikaT 329 | bhAgavittitArNabindavA'kazApeyA nindAyAmikaNvA 328 169 | bhAgAdye kau 377 | bhAgini ca pratiparyanubhiH bhAge'STamAs JaH 376 | bhAjagoNanAgasthalakuNDa kAla kuza 395 kAmukakakabarAt pakkAvapana 265 sthUlA'kRtrimA matra kRSNAyasI 356 riraMsuzroNikezapAze 143 bhAdito vA 407 bhAnnetuH 468 bhAvaghaJo'syAM NaH 297 | bhAvAdimaH 460 | bhAve khatal pRSThAGkaH | sUtram 173 bhikSAdeH 460 bhis ais 456 bhIruSThAnAdayaH 201 bhUtapUrve carad 335 bhUyaH sambhUyo'mbho'mitaiaujasaH syuk 360 | bhogottarapadAtmabhyAmInaH 318 | bhojasUtayoH kSatriyAyuvatyoH 336 | bhaurikyeSu kAryAdervidhabha kam 446 bhrAturvyaH | bhrAtuH khatau 439 ca 336 337 | bhUrlak caivarNasya 430, 460 185 377 bhUSAdarakSepe'laM sadasat 334 | bhRgvaGgiraskutsavasiSTha gotamA'treH 344 433 | meSajAdibhyaSTya 294 | bhogavadgaurimatornAni 470 422 | bhrAtuSputra kaskAdayaH 407 bhrAtRputrAH svasRduhitRbhiH 219 bhruvo'cakaM sakuTyoH 407 bhravo v ca 341 bhrUnoH 314 | bhvAderdAderghaH 399 9 maDDukajharjharAdvAN 393 | maNyAdibhyaH | matamadasya karaNe 166 matsyasya yaH 377 madrabhadrAdvapane 408 madrAdaJ | madhubabhrorbrAhmaNa kauzike 355 madhye utkarSApakarSayoraH 415 madhyAddinaNeyA mo'ntazca 227 madhyAntAdgurau 466 | madhyAnmaH bha 192 madhvAdeH For Personal & Private Use Only 320 manaH 266 | manayavalapare he 371 manasazcAjJAyini 407 manurnabho'Ggiro vati 426 manorau ca vA 13 pRSThAGkaH 360 189 321 457 | madhye pade nivacanemanasyurasthanatyAdhAne madhvAdibhyo raH 462 424 202 369 352 268 82,320 307 291 350 106 144 406 454 422 192 178 392 340 399 375,378 319 398 185 452 367 146 76 317. 175 198 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ya 371 haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdhanukramaNikA / sUtram pRSThAGkaH sUtram pRSThA | sUtram pRSTAkSaH manoryANI pazcAntaH 353 muhahahanuhaniho vA 145 yujazcakuco no DAH 122 mantasya yuvAvI dvayoH 153 mUlyaiH krIte 414 yuJo'samAse 126 manyaudanasaktubinduvajrabhArahAra- mRgakSIrAdiSu vA 281 yuvavRddhaM kutsAce vA 342 vIvadhagAhe vA 292 mRdastikA 471 yuvAkhalatipalitajaradvalinaiH 299 mandAlpAca medhAyAH 167 medhArathAnavara 454 yuvAderaNa manmAmjAdernAni 456 morvA 157 yuSmadasmadoH 154 manyasyA'nAvAdibhyo'tikutsane 237 mo'varNasya 143 yuSmadasmado'sobhAdisyAdeH 467 mayUravyaMsaketyAdayaH 288 maudAdibhyaH 385 yUnastiH 201 marutparvaNastaH 453 mA dhuDvarge'nyo'padAnte 117 yUni lup mAdibhyo yaH yUno'ke 334 malAdImasazca 452 yaH 384 yUyaM vayaM jasA 154 mahataH karaghAsaviziSTe DAH 301 yajasRjamRjarAjabhrAjabhrasjavazcapa- yeyau ca luk ca mahatsarvAdikaNa 425/ rivrAjaH zaHSaH 125 ye vaNe 425 mahAkulAdvAnInI 353 yajJAdiyaH 410 yaiyakamAvasamAse vA mahArAjaproSThapadAdika 371 yajJAnAM dakSiNAyAm 411 yogakarmabhyAM yo'kI 411 mahArAjAdika 388 yajJe vyaH 378 yogyatAvIpsAryAnativRttisAdRzye 272 mahendrAdvA 370 yajamo'zyAparNAntagopavanAdeH 337/yodhaprayojanAyuddhe mAMsasyAnaD pani paci navA 289 yajinaH 341 yo'nekakharasya 106 mANavaH kutsAyAm 353 yajo DAyan ca vA 199 yopAntyAdgurUpottamAdasuprakhyAmAtamAtRmAtRke vA 57 yataH pratinidhipratidAne pratinA 242 daka mAtarapitara vA 307 yattat kimaH saGkhyAyA DatirvA 41 yaudheyAderaJ mAturmAtaH putre'rhe sinA''madhye 114 yattatkimanyAt 468 vyakye 361 mAtulAcAryopAdhyAyAdvA 199 yattadetado DAvAdiH 40 yvaH padAntAt prAgaidaut mAtRpituH khasuH 318 yathAkathA cANNaH 411 vRvarNAlladhvAdeH 430 mAtRpitrAdeyaNIyaNI 353 yathAkAmAnukAmAtyantaMgAmini mAtra 441 yathA'thA 253 raH kakhapaphayoH 4ka x po mAthottarapadapadavyAkrandAddhAvati 404 yathAmukhasaMmukhAdInakhadRzyate'.. raHpadAnte visargastayoH mAduvarNo'nu 143 smin 435rakAnityavarNayoH 466 mAnam 416 yadbhAvo bhAvalakSaNam 247 rakSaduJchatoH 408 mAnasaMvatsarasyAzANakulijasthA'. yadaiistadvadAkhyA 233 roHprANimi vA nAni 331 yadvIkSye rAdhIkSI 237 rathavade 287 mAnAt krItavat 363 yaralavA antasthA: , 14 rathAtsAdezca voTo mAnAdasaMzaye lup 440 yavayavakaSaSTikAyaH 434 rakhuvarNAno Na ekapade'nanyasyAlamAne kazva 466 yavayavanAraNyahimAdadoSalipyuruma- / caTatavargazasAntare mAlAyAH kSepe hattve 199/rahasyamaryAdokivyutkrAntiyajJapAmAleSIkeSTakasyAnte'pi bhAritUla- yazcorasaH 175/ prayoge 316 291 yaskAdeotre 344 rAgATo rakta mAvarNAntopAntyApazcamavargAnu mato. yakhare pAdaH padaNikyadhuTi 269/rAjadantAdiSu 293 rmo vaH 449/yAcitApamityAtkaN 408 rAjanyAdibhyo'kara mAzabda ityAdibhyaH 404 yAjakAdibhiH 281 rAjabhavAn surAjJi mAsanizAsanasya zasAdI lagnA 95 yAjJikokthikalokAyitikam 372/rAjansakhe: 294 mAsavarNabhrAtranupUrvam 314 yAvadiyattve 253 rAtryahaHsaMvatsarAca dvigo vA 412 mAsAdvayasi yaH 412/ yAvAdibhyaH kaH 466 rAtsaH 140 8. 391 304 cite 359 For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / sUtram pRSThAH sUtram pRSThAGkaH sUtram pRdhA: rAdepha: 47. lokazAte'tyantasAhacarye 316 vA. zeSe 19,137 rASTrakSatriyAt sarUpAdrAjApatyai lokasarvalokAta jJAte 414 bA'karmaNAmaNikartA Nau 217 dira 356 lokAt 20vA klIve 252 rASTrAkhyAdbrahmaNaH 294 lomapicchAdeH zelam 452 vAgantI 268 rASTrAdiyaH lono'patyeSu 329 vAprAntazuddhazubhravRSavarAhAhimUSirASTre'nandAdibhyaH 369 lohitAdizakalAntAt 199| kazikharAt 269 rASTrebhyaH 395 lohitAnmaNau 466 vAca AlATI riti vAca ikaN 470 ririSTAt khAdastAdasatasAtA 250/vaMzAdeIrAvarabahadAvahatsu 415/vAcaspativAstoSpatidivaspatidirucikRpyarthadhAribhiH preyavikArota- |vazyajyAyobhrAtrIjIvati prapautrAyaDa | vodAsam 319 maNeSu 236 khI yuvA 342 vA jAte dviH hajArthasyA'jvarisantAperbhAve kartari 222 vaMzyena pUrvArthe 276 vAjaleraLakaH 303 rUDhAvantaHpurAdikaH 379 vaTakAdin 447 vADaveyo vRSe 352 rUpAtprazaskhAhatAt 455/ vataNDAt 302 vANumASAt 434 rUpyottarapadAraNyANNaH 392 vatsasyAm 174 vAtapittazleSmasanipAtAcchamanarevatarohiNAdre 200 vatsazAlAdvA 377 kopane revatyAderikaNa 352/ vatsokSAzvarSabhAna hAse pit 465/vAtAtIsArapizAcAtkazcAntaH raivatikAderIyaH 383 vayasi dantasya data 269 vA tRtIyAyAH 271 roH kAmye 81 vayasyanantye 192 vAtorikaH 419 ropAnyAt 395 varAhAdeH kaN 369 vAtyasandhiH 72 ro re lugadIrghazcAdidutaH 4 varuNendrarudabhavazamRDAdAn cAnta: 197/vA dakSiNAt prathamAsaptamyA A 171 83 vargAntAt 375,378 vAdyAt 327 ro lupyari 85 varcaskAdiSvavaskArAdayaH 321 vAdI ro'zmAdeH 367 varNadRDhAdibhyaSTyaN ca vA 431/vA nAmni (1 / 2 / 20) hAdahakharasyAnu navA 67 varNAd brahmacAriNi 456 vA nAni (13 / 159) varNAvakara 392 vAntike 312 lakSaNavIpsyetthambhUteSvabhinA 227 varNAvyayAt kharUpe kAraH 470 vAntamAntitamAntito'ntiyAlakSaNenAbhipratyAbhimukhye 274 varmaNo'cakAt 336 tiSat 459 lakSmyA anaH 453 varSakSaravarApsarAzaroromanaso je 319 vAnyataH pumAMSTAdI khare 119 laghvakSarAsakhIdurakharAbadalpakharA- varSAkAlebhyaH 399 vA pAdaH Zmekam 313 varSAdava vA 412/vA'bhinivizaH 225 lavaNAdaH 402/valacyapitrAdeH 453 vAmadevAyaH lAkSArocanAdikA 359 valivaTituNDebhaH 453 vAmAdyAderIna: 420 li lau 78 vasanAt 419 vAm zasi 100 luka cAjinAntAt 464 vasAtervA 369/vAyanaNAyanimoH lakyuttarapadasya kAma 464/ vasurAToH 290 vA yuSmadasmado'nIno yuSmAkAlugasyAdetyapade 128 vastreya 438 smAkaMcAsyaikatve tu tavakamamalugAto'nApaH 97vanAt lupyambalenat 56 vahatirathayugaprAsanAt 420 vAytupitraSaso yaH 371 lubaccheH 172 vahInarasyait 331 vAre kRlas 170 ubahulaM puSpamUle 363 vaheH praveyaH 219 vAlpe 260 lubbA'dhyAyAnuvAke 456 vaheturizcAdiH 384 vAzina Ayanau lUnaviyAtA pazau 466/vaDlyUdipardikApizyASTAyanaN 391 vAzmano vikAre 362 roryaH 200 374 For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / 83 sUtram pRSThAGkaH sUtram pRSThAGkaH sUtram pRSThAGkaH vAvAdIyaH 360 vidhvaco viSuzca 452 vozanaso nazvAmadhye sau 942 vAhana AH syAdau 135 visAriNo matsye 469/vozInareSu vAsudevArjunAdakaH 388 vRkA?NyaNa 469 vauSThautI samAse vAhanAt 384 vRjimadrAddezAtkaH 394 vyaJjanasyAnta IH 177 vA'harpatyAdayaH 85 vRtto'papATho'nuyoge 407 vyaJjanAttaddhitasya 192, 340 vAhIkeSu prAmAt 394 vRttyanto'saSe 90 vyaJjanAtpaJcamAntasthAyAH sarUpe vA 67 vAhIkevabrAhmaNarAjanyebhyaH 469 vRddhastriyAH kSepe Nazca 352 vyaanebhya upasikke vAhyapathyupakaraNe 384 vRddhasya ca jyaH 461 vyatihAre'nIhAdibhyo naH vAhyAdvAhanasya 323 vRddhAdhuni 342 vyatyaye lugvA . viMzatikAt 419 vRddhiH khareSvAdeNiti taddhite 330 vyastavyatyastAt viMzatestairDiti 417 vRddhirAradaut 19 vyastAcca kraya vikrayAdikaH 403 viMzatyAdayaH 417 vRddhiryasya svareSvAdiH 348 vyAdibhyo NikekaNI vizatyAdervA tamada 442 vRddhezaH 393 vyAptI 279 vikarNakuSItakAt kAzyape 350 vRddho yUnA tanmAtramede 308 vyAptau ssAt 173 vikarNacchagalAdvAtsyAye 348 vRndArakaH 451 vyApye kenaH 246 vikAre 362 vRndArakanAgakuJjaraiH 302 vyApye dvidroNAdibhyo vIpsAyAm 134 vikuzamipareH sthalasya 320 veH khunapram 270 vyAzraye tasu 165 vicAre pUrvasya 10 vaH svaH 320vyAsavaruTasudhAtRniSAdabimbaca.. vicAle ca 169 veNukAdibhya IyaNa 398, NDAlAdantasya cAk vidyAyonisambandhAdakaJ 381 vetanAdejIvati 403 vyAharati mRge 387 vidhyatyananyena 421 vedasahazrutA'vAyudeghatAnAm 308vyudaH kAkudasya luk vinayAdibhyaH 470 vedUto'navyayamvadIcDoyuvaH pade 291 vyuSTAdiSvaN 411 vinA te tRtIyA ca 252 vedenbrAhmaNamatraiva 373 vyoH vinimeyadyUtapaNaM paNivyavahoH 224 veyuvo'striyAH 105 vAtAdastriyAm 469 vinmatoNISTheyasau lupa 460 vervistRte zAlazaGkaTau 439 vAtAdIna 403 vibhakithamantatasAdyAbhAH 174 veTyAdibhyaH 407 vrIhizAlereyaNa 434 vibhaktisamIpasamRddhivyRddhyarthAbhAvA- vesuso'pekSAyAm 82 vrIheH puroDAze tyayA'sampratipazcAtkramakhyAti- vaikatra dvayoH 250 brIhyarthatundAderilazca yugapatsahasampatsAkalyAnte'. vaikavyaJjane pUrye 292 vrIhyAdibhyasto 450 vyayam 270 vaikAt vibhAjayita vizasiturNI lak ca 405 vaikAdvayornirdhArye DataraH 467 zakaTAdaNa 420 vimukkAderaNa 457 vaikAd dhyama 169 zakalakardamAd vA virAgAdvirajazva 418 vaiDUryaH 382 zakalAderyamA 393 virAme vA 116 vottarapadAntanasyAderayuvapakkAhaH 323 zakalAdibhyo 2 p 357 virodhinAmadravyANAM navA dvandvaH khaiH 310 bottarapade'rdhe 172 zaktArthavaSainamaHkhastisvAhAkhavivadhavIvadhAdvA 400 vottarAt 172 dhAbhiH 240 vivAhe dvandvAdakala 383 vodazcitaH 375 zaktiyaSTeSTIkaNa vizAkhASADhAnmanthadaNDe 413 vopakAdeH 344 zaGkattarakAntArAjavAristhalavizikahipadipUrisamAperanArasapUrva vopamAnAt 268 jaGgalAdestenAhRte ca 411 padAt 413 vopAderaDAko ca 464 zaNDikAderyaH 389 vizeSaNaM vizeSyeNekArtha karmadhArayazca 297 vomAbhaGgAtilAt 434 zatarudrAttau 370 vizeSaNamantaH __ 56 vo danadvayasaTU 440 zataSaSTeH patha ikaTa vizeSaNaM sarvAdisaGkhyaM bahuvrIhau 261 bordhvAt 269 zatAtkevalAdatasminyeko 418 For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAyanukramaNikA / 296 402 443 413 317 sUtram pRSTAH sUtram pRSThAGkaH | sUtram pRSThAGkaH zatAdimAsArddhamAsasaMvatsarAt 442 zItAcca kAriNi 447 zvazuraH zvazrUbhyAM vA zatAdyaH 420 zItoSNatRSAdAlurasahe 434 zvazurAdyaH 353 zanzadvizateH 441 zItoSNAhato 465 zvasastAdiH 392 zapabharadvAjAdAtreye 341 zIrSaH khare taddhite 425 zvaso vasIyasaH zabdaniSkaghoSamitre vA 292 zIrSacchedAdyo vA 418 zvAdibhyo'J 361 zamyA rurau 465 zIlam 406 zvAderiti zamyA laH 362 zukrAdiyaH 370 zayavAsivAseSvakAlAt zujAbhyAM bhAradvAje 348 SaTkatikatipayAt thada zaradaH zrAddha karmaNi 400 zuNDikAraNa 381 SaTtve SaDgavaH 439 zaradarbhakUdItRRNasomavalvajAt 364 zunaH 291 SaDvajakavarapUrvapadasya khare zaradAdeH 277 zunovazcodUt 424 SaNmAsAdavayasi Nyeko 412 zarkarAderaN 438 zubhrAdibhyaH 350 SaNmAsAdyayaNikaNa zarkarAyA ikaNIyA'Na ca 367 zUrpAdvAJ 419 SaSTyAderasaGkhyAdeH 442 zalAluno vA 406 zUlAtpAke 178 SaSThAt zaSase zaSasaM vA 79 zUlokhAdyaH 374 SaSThI vAnAdare 247 zaso'tA sazca naH puMsi 88 zaGkhalakaH karame 447 SaSThyayanAcchaSe 281-282 zaso naH 154 zRGgAt 451 SaSThyAH kSepe zastrajI visaGghAyaD vA 469/zepapucchalAGgaleSu nAni zunaH 318 SaSThyAH samUhe 360 zAkaTazAkinI kSetre 434 zevalAdyAdestRtIyA 465 SaSThyAdhamrthe 405 zAkalAdakaJ ca 384 zeSAdvA 267 SaSThayAntyasya zAkIpalAlIdavA hakhazca 452 zeSe ( 212181) 248 SaSThyA rUpyapcarada zAkhAderyaH 437 zeSe (6311) 375 SAvaTAdvA 199 haasaan 420 zeSe luk 155 pi tavargasya zAbdikadA1rikalAlATikakaukuTi- zobhamAne 411 SyAputrapatyoH kevalayorIc tatpuruSa 57 4.4 zaunakAdibhyo Nin zAlayaudiSADivAivali 336 zyAmalakSaNAdvAziSThe 350 saMkaTAbhyAm zAlInakaupInAkhiMjInam 418 zyAvArokAdvA 269/saMkhyAkSazalAkaM pariNAdyUte'nyathAzikSAdezvANa 380 zyetaitaharitabharatarohitAdvAttonazca 194/ vRttI 275 zikhAdibhya in 450 zyainampAtAtailampAtA 371 saMkhyAkAt sUtre rekare zikhAyAH zravaNAzvatthAnAmnyaH 359 saMkhyADatezcA'zattiSTeH kaH 418 ziTaH prathama dvitIyasya zraviSThASADhAdIyaNa ca 376 saMkhyAtAdahazca vA 295 zivyaghoSAt 82 zrANAmAMsaudanAdiko vA 407 saMkhyAtaikapuNyavarSAdIrghAJcarAtrarat 295 ziTyAdyasya dvitIyo vA 75 zrAddhamadyabhukkamikenau 445/ saMkhyAderguNAt 118 ziGhe'nukhAraH 141 zritAdibhiH saMkhyAdeAyanAdvayasi 200 zirasaHzIrSan 425 zrumacchamIvacchikhAkcchAlAvadUrNA- saMkhyAdezcAIdalacaH 410 zirISAdikakaNau 364 vadvidabhRdabhijite gotre'No yaJ 470 | saMkhyAdhikAbhyAM varSasyA'bhAvini 331 ziro'yasaH pade samAsakye 81 zreNyAdikRtAdizcavyarthe 298 saMkhyAnAM Am 19 zrotriyAdyaluk ca 434 saMkhyAne 310-312 zilAyA eyacca zrotrauSadhikRSNAccharIrameSajamRge 471 saMkhyApANDUdakRSNAd bhUmeH 293 zilAlipArAzaryAnaTabhikSusUtre 385 zlAghahasthAzapA prayojye 238 saMkhyApUraNeDaTU 442 zilpam 406 zvagaNAdvA 402 saMkhyAyAH saMghasUtrapAThe 416 zivAderaNa 343 zvanyuvanmaghono TIsthAyaghuTakhare va saMkhyAyA dhA 169 zizukrandAdibhya IyaH 132 saMkhyAyA nadIgodAvarIbhyAm 277 hai. prakA0 pUrvA0 62 78 367 zirbuda For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47um 196 383 sAdhunA samIpe . haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / sUtram pRSThAGkaH sUtram pRSThAH sUtram pRchAGkaH saMkhyAvyayAdaDaleH 296 saptamyA AdiH 56 salAturAdIyaNa saMkhyA samAse 314 saptamyA pUrvasya 52 savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam 18 saMkhyA samAhAre 207saptamyA vA . 271 sasarvapUrvAllup saMkhyA samAhAre dviguzvAnAdhyayam 303 samayAt prAptaH 413 satrau prazate 472 saMkhyAsAyaverahasyAhana DI vA 151 samayAdyApanAyAm 178 sasya zaSau saMkhyAsaMbhadrAnmAturmAtuca 307 samarthaH padavidhiH 59 sasthAdguNAtparijAte saMkhyakArthAdvIpsAyAM zas 174 samavAndhAttamasaH 293 sahasamoH sadhrisamI 123 saMghaghoSAGkalakSaNe'bhyajiyaH 383 samastatahite vA 289 sahastena 260 saMjJA durvA 48 samAMsamInAyazvInAdyaprAtInA''ga. sahasrazatamAnAdaN sandhyakSarAttena 465, vInasAptapadInam 436 sahasyaso'nyArthe saMprAjjAno jujJI 269 samAnapUrvalokottarapadAt 399 sahAttulyayoge saMpronneH saMkIrNaprakAzAdhikasamIpe 439 samAnasyadharmAdiSu 267 sahAyAdA saMbandhinAM saMbandhe samAnAdamo'taH 88 sahAthai 232 saMbhavadavaharatozca samAnAnAM tena dIrghaH 62 sAkSAdAdizcavyarthe 186 saMmatyasUyAkopakutsaneSvAdyAmadhya- samAnAmarthenaikazeSaH 305 sAkSAd draSTA 447 mAdau svareSvantyazca lutaH 9 samAyA InaH 412 sAdeH saMyogasyAdau skorlak 126 samAse'neH stutaH 320 sAdezcAtadaH 423 saMyogAt 105 samAse'samastasya 82 sAdhakatamaM karaNam 231 saMyogAdinaH 334,440 samidha AdhAne TenyaNa 274 sAdhupuSpyatpacyamAne 387 saMvatsarAgrahAyaNyA ikaNa ca saMzayaM prApte Aye 411/ samudrAnRnAvoH 396 sAyaMciraMprAprage'vyayAt sAyAhAdayaH saMsRSTe 02/ samUhArthAtsamavete sAravaizvAkamaitreyazrauNahatyadhaivatyahi. saMskRta 402 sameM'ze'dha navA saMskRte bhakSye samojJo'smRtau vA raNmayam 234 sAlvAdgoyavAgvapattI sakthyakSNaH khAre 265 samrAjaH kSatriye sAlvAMzapratyaprathakalakUTA'zmakAsakhivaNigdUtAdyaH samrATa 126 diGga 357 sakhyAdereyaNa sarajasopazunAnugavam sAsya paurNamAsI 370 sakhyuritozAvat sarUpAd dveH sarva rASTravat sikatA zarkarAt sajuSaH 139 saro'no'zmA'yaso jAtinAnoH 295/ siddhau tRtIyA 229 satIrthyaH sarvacarmaNa Inenau sidhmAdikSudajanturugbhyaH satyAdazapathe 178 sarvajanANyenau 422 sindhvapakArAtkA'NI sadAdhunedAnIMtadAnImetarhi sarvapazcAdAdayaH | sindhvAderaJ sadyo'dyaparedyanyahi sarvANo vA | siMhAthaiH pUjAyAm 279 sanmahatparamottamotkRSTaM pUjAyAm 301 savodayA' sarvAdayo'syAdau 423 sapanyAdau sarvAdividhvagdevADDadriH kvayaJcau 70 suHpUjAyAm 285 sapatraniSpatrAdativyathane 178 sarvAdeH pathyaGgakarmapatrapAtrazarAvaM sukhAdeH sapiNDe vayaHsthAnAdhike jIvadvA 342 81 sapUrvAta prathamAntAdvA 253 sujvArthe saGkhyAsaGkhyeye saMGkhyayA sapUrvAdika 398 sarvAdeH smaismAtI 93 bahuvrIhiH 266 saptamI cAvibhAge nirdhAraNe 247 sarvAderDaspUrvAH 112 sutaMgamAderi saptamIdvitIyAddevAdibhyaH 173 sarvAderin 455 supanthyAdeyaH 367 saptamI zauNDAyaiH 281 sarvAnamatti 435 supUtyutsurabhergandhAdidguNe 268 saptamyadhikaraNe 244 sarvAzasaGkhyAvyayAt 295 suprAtasuzvasudivazArikukSacatarabaisaptamyA: 167, sarvobhayAbhipariNA tasA 229, NIpadA'japadaproSThapadabhadrapadam 266 . 405 s 74Avana 0. 0. 6 ...Dadda WAMM MAN A . W Adda 452 385 . 8 .. 424] .. . 261 sItayA saMgate 435 suco vA vyApnoti 159 sarvAdeH sarvAH For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho spardhe 58 halasya karSe 456 192 299 456 389 239 mAdiH 7 soruH 434 412 haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / sUtram pRSThAyaH sUtram pRSThAGkaH sUtram pRSTAH subhvAdibhyaH 268 sthAnAntagozAlakharazAlAt 377) suyAnaH sauvIreSvAyanin 355 sthAnIvAvarNavidhI 53 hano ghi 132 suvarNakArSApaNAt 420 sthAmAjinAntAllup 401 hano honaH 132 susarvArdhAdASTrasya 331 sthUladUrayuvahakhakSiprakSudrasyAnta- haratyutsaGgAdeH . 408 susaGkhyAt 269 sthAderguNazca nAminaH 431 haritAderamaH 342 sunAtAdibhyaH pRcchati 404 sAtAdvedasamAptI 466 hlsiiraadiknn63|161| 383 suharitatRNasomAjjambhAt 267mAnasya nAni 320 halasIrAdikaN // 16 / 420 suhRdurhan mitrAmitra 423 sUktasAmrorIyaH spRhe vyApyaM vA haviranabhedApUpAdeyoM vA 423 sUryAgastyayorIyeca smRtyarthadayezaH iviSyaSTanaH kapAle 289 seT nAniTA sthAdAvasaGkhyeyaH hastadantakarAjjAtI syAderive senAkSudrajantUnAm 309 hastipuruSAdvANa 440 syAdau vaH senAntakArulakSmaNAdiJ ca 354 syAjasamauzasTAbhyAMbhira bhyA hAyanAntAt 434 senAyA vA 405 hitanAno vA | bhyas sibhyAMbhyas GasosAm senivAsAdasya jyossupA trayI trayI pratha hitasukhAbhyAm sodaryasamAnodayoM hitAdibhiH 280 saMsdhvasvassanaDuho daH 141 himahatikASiye pada 292 so'sya brahmacaryatadvatoH 413 | khajJA'jabhakhA'dhAtutyayakAt 188| himAdelaH sahe so'sya mRtivanAMzam khatantraH kartA 229 hInAtkhAnAdaH 454 so'sya mukhyaH 447 khayaM sAmikena 286 hakrornavA 219 saunavetau / svarasya pare prAvidhI 54 hRdayasya hallAsalekhANye 292,434 sauyAmAyaniyAmundAyanivArSyAya- kharAcchau 116 hRdbhagasindhoH NerIyazca vA svarAdayo'vyayam hRdyapadyatulyamUlyavazyapathyavayasya. sauvIreSu kUlAt kharAduto guNAdakharoH 193 dhenussyaagaarhptyjnydhrmym| 421 stenAna luk ca 432 kharebhyaH 76 heH praznAkhyAne stokAlpakRcchakatipayAdasattve ka- khare vA 68 hetukartRkaraNetthambhUtalakSaNe 231 khare vA'nakSe hetusahArthe'nunA stome DaTa 415 khargakhastivAcanAdibhyo yalapI 413 detosaMyogotpAte 414 styAdivibhaktiH 10 khasapatyo hevastRtIyAdyAH 253 striyAH 100 khAjAnIrjAvizvAmAnini 264 hemantAdvA talukca 401 striyAH puMsodvandvAca 313 khAnAderakRtamitajAtapratipannAvastriyAM nitA vA daidAs dAs dAm 113, huvrIheH hemAdibhyo' 363 hemArthAnmAne striyAM nAmni . 269 vAjAdvivRddhAta 362 striyAM nRto'khanAdeDarDI hehaidhveSAmeva 189 svAGgeSu sakke striyAM lupa 433 ho dhuda padAnte 144 1 / 4 / 93 // 115 khAmicihasyA'viSTAaSTapaJcabhinnastriyAm 3 / 2 / 69 / 301/ chimacchidrazruvakhastikasya hyogodohAdIna hiyaGguzvAsya striyAmUdhason 29. hakhasya guNaH strIdUtaH 113 khAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSiprati- hakhAn gaNano dve strIpuMvaca 308 bhUprasUtaiH 245 hakhAnAmnati 321 strIbahuvAyana 302,340 khAmye'dhiH 186 hakhApazca sthaNDilAcchete tI 374 kheze'dhinA 465 sthalAdemadhukamarice'Na 411 khairavaiyakSauhiNyAm 65 haskho'pade vA 161 hA 220 451 w 302/khAnminnIze 455 hotrAdibhya IyaH striyAm sr For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimaprakAze spaSTIkRtanyAyAnAmanukramaNikA / pRSTham 41 ramme 28 nyAyaH pRSTham nyAyaH pRSThama nyAyaH a | Nilopo'pyanityaH adAdhanadAdyoranadAdereva 36/RkArApadiSTaM kArya lakArasyApi 37 NI yatkRtaM kArya tatsarva sthAnivad anantarasyaiva vidhiniSedho vA 49 RtovRddhimadvidhAvavayavebhyaH 21/ bhavati anityo Nic curAdInAm 43 (RvarNagrahaNe lavarNasyApi) 35 aninasmangrahaNAnyarthavatA'narthake. taddhitIyo bhAvapratyayaH sApekSAdapi 40 na catadantavidhi prayojayanti / ekadeza vikRtamananyavat tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate. 36 antaraGgaM bahiraGgAt ekazabdasyAsaGkhyAtvaM kvacit tivA zavA'nubandhenaM nirdiSTaM yad antaraGgAcAnavakAzam gaNena ca / | ekAnubandhagrahaNe na dhanubandhakasya 30 antaraGgAnapi vidhInyabAdezo ekasvaranimittaM ca paJcaitAni na bAdhate ___ yaG lupi // 1 // 25 apavAdAt kvacidutsargo'pi 35 kiM hi vacanAnnabhavati 51 (te vai vidhayaH susaMgRhItA bhavanti / apekSAto'dhikAraH 23 kRtrimAkRtrimayoH kRtrime 27 yeSAM lakSaNaM prapaJcazca) apaJcazca) 51 (abhidhAnalakSaNAH kRttaddhitasa kRte'nyasmin dhAtupratyayakAryapa- tyadAdiSvanyo'nyaM nA'sarUpotsargamAsAH syuH) / zcAd vRddhistadbAdhyo'T ca 39 vidhiH arthavagrahaNe nAnarthakasya kacidubhayagatiH arthavazAd vibhaktipariNAmaH 24 kvipi vyajanakAryamanityam 42 dvandvAtparaH pratyekamabhisambadhyate 50 avayave kRtaM liGgaM samudAyamapi kvivantA dhAtutvaM nojjhanti za. dvandva sati pUrvasya vikAreSu bAdhako vizinaSTi cettaM samudAyaM so'va | bdatvaM ca pratipadyante 44 na bAdhakaH yavo na vyabhicarati vivartha prakRtirevAha 50 dvirbaddhaM subaddhaM bhavati / asiddha bahiraGgamantarale ga dau nau prakRtamartha gamayataH A gatikArakAsyuktAnAM vibhanyaAgamAt sarvAdezaH 34 ntAnAmeva kRdantairvibhaktyutpatteH dhAtavo'nekArthAH AgamA yadguNIbhUtAstagrahaNena prAgeva samAsaH 40 dhAtoH kharUpagrahaNe tatpratyaye kAryagRhyante 36 gatyaryA jJAnArthAH 43 vijJAnam (Agamo'nupaghAtI) 36 gAmAdAgrahaNeSvavizeSaH Atmanepadama nityam 42 gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyayaH / / na kevalA prakRtiH prayoktavyA AdazabhyaH saGkhyA saGkhyeye vartate grahaNavatA nAnA na tadantavidhiH 30 nanuktaM tatsadRze na saGkhyAne 41 (grahaNavatA nAnA na tadAdividhiH) 30 nakharA''nantarye AdezAdAgamaH nAniSTArthA zAstrapravRttiH Avantavadekassin nAnubandhakRtAnyasArUpyAnekakharakhA21Dittvena kittvaM bAdhyate 'nekavarNavAni utArthAnAmaprayogaH nAnvAcIyamAnanivRttau pradhAnasya 29 uNAdayo'vyutpannAni nAmAni cakAro yasmAt parasvat sajAtI- nAmagrahaNe prAyeNopasargasya na grahautsargAdapavAdaH | yamevasamuccinoti (upapadavidhiSu na tadantavidhiH) | cAnukRSTaM nAnuvartate nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi upapadavibhakta kArakavibhakiH 33 cAnukRSTena na yathAsaGkhyam nAmnAM vyutpattiravyavasthitA upasargoM na vyavadhAyI nityAdantaraGgam ubhayasthAnaniSpannonyataravyapade- |Nic sanniyoge eva curAdinAma. nimittA'bhAve naimittikasyApyabhAvaH 28 zabhAka 4 // dantatA ... 43 niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya 29 For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haimaprakAzavyAkaraNapUrvArdhagatasiddhahemasUtrANAmakArAdyanukramaNikA / pRSTam | nyAyaH niranubandhagrahaNe sAmAnyena niravakAzaM sAvakAzAt 36 yatropasargatvaM na sambhavati tatropasargazabdena prAdayo lakSyante na sambhavatyupasarga 32 ( nirdizyamAnasyaivAssdezAH syuH ) 39 nyAyAH sthavirayaSTiprAyAH nyAyaH pa parAdantarajaM balIyaH parAnnityam va balavannityamanityAt parArthe prayujyamAnaH zabdo vataM vinApi vadarthaM gamayati parjanyavalakSaNa pravRttiH pUrva pUrvottarapadayoH kArya kArya pazcAt sandhikAryam pUrve'pavAdAH anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn prakRtigrahaNe yablubantasyApi prakRtigrahaNe khArthikapratyayAntAnA mapi grahaNam prakRtivadanukaraNam ( pratikArya saMjJA bhidyante ) pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kAryaM vijJAyate pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva pradhAnasya tu sApekSatve'pi samAsaH 40 ( pradhAnAnuyAyya pradhAnam ) ( pradhAnAnuyAyino vyavahArAH ) prAkaraNikAprAkaraNikayoH prAkara Nikasyaiva bha bhAvinibhUtavadupacAraH bhUtapUrvakastadvadupacAraH 49 51 yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm | ( yathoddezaM nirdezaH ) 51 | yadupAdhervibhASA tadupAdheH pratiSedhaH 48 | yasya tu vidhernimittamasti nA'sau vi 31 34 46 49 40 31 25 35 22 40 yasya yenAbhisambandho durasthasyApi tena saH yAvatsaMbhavastASad vidhiH | yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM pratyavopasargasaMjJAH | yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva bAdhakaH yena vinA yana bhavati tat tasyAnimittasyApi nimittam | yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt yaM vidhiM prati upadezo'narthakaH sa vidhiya 49 36 vRdvadAzrayaM ca 33 27 grahaNam | lubantarajJebhyaH 36) lopAt kharAdezaH | lakSaNapratipadoktayoH pratipadokasyaiva la va | varNagrahaNe atiprahaNam | varNaikadezo'pi varNagrahaNena gRhyate vArNAt prAkRtam 23 ( vicitrA sUtrANAM kRtiH ) 22 | vicitrAH zabdazaktayaH vidhiniyamayorvidhireva jyAyAn vivakSAtaH kArakANi 31 | (vizeSA'ti diSTo vidhiH prakRtAdhikAraM na bAdhate ) 51 vyAkhyAto vizeSArtha pratipattiH ma madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn ( mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH ) ya yatrA'nyat kriyApadaM na zrUyate tatrA'stirbhavantI paraH prayujyate 48 | pRSTham nyAyaH za ziSTanAma niSpattiprayogadhAtUnA 45 45 44 45 zuddha dhAtUnAmakRtrimaM rUpam 23 zrutA'numitayoH zrIto vidhirbalIyAn 39 sa sakArApadiSTaM kArya tadAdezasya zakArasyApi sakRdgate parde yad bAdhitaM tad bAdhitameva 48 saMjJAna saMjJAntarabAdhikA 46 saMjJottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNaM na tada vidhiranimittaM 32 zIlAdipratyayeSu vidhiH 48 nAsarUpotsarga ntasya sannipAtalakSaNo tadvighAtasya | sanniyogaziSTAnAmekApAye'nyatara 24 sarvatrApi vizeSeNa sAmAnyaM bAdhyate na tu sAmAnyena vizeSaH 33 sarva vAkyaM sAvadhAraNam 34 | sarvebhyo lopaH sApekSa samartham For Personal & Private Use Only 33 | siddhe satyArambho niyamArthaH 51 sarvArdhadikzabdebhyo janapadasya 50 | kharasya hasvadIrgha lutAH 49 khaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA 23 | svAGgamavyavadhAyi 21 strIkhalanA alobAdhakAH striyAH khalana 23 47 sthAnivadbhAvapuMvadbhAvaikazeSadvandvaikadIrghavAnyanityAni pRSTham syA'pyapAyaH 37 46 | saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavat samAsataddhitAnAM vRttirvikalpena vRtti31 viSaye nityaivApavAdavRttiH 33 | samAsAntAgamasaMjJAjJApakagaNanaJnirdiSTAnya nityAni 32 ha sautrAlakSyAnurodhAdvA siddhiH 51 hakhadIrghApadiSTaM kAryaM na tasya 37 39 40 37 26 40 36 | sAmAnyAtideze vizeSasya nAtidezaH 48 36 | sAhacaryAt sadRzasyaiva 36 28 21 21 20 37 39 30 49 46 34 45 39 37 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram / pRSTha paMkti azuddham 211 "alagho226 gauravA 29 tyevaM sIlA 4 32 game0 4 33 jyA zuddham "laghogauravAtyevaMzIlA *game jyA // 1 // nyAyatvAt / dUrAdAmantraNe kimidamiti / abhivAdaye sthAlyaha anAdezaH, zisyoH 7 2 nyAyyatvam, 7 26 dUrAmaNe 10 14 kimiti 10 27 abhivAdaye'haM 11 33 'nAdezo, 12 2 ziSyoH 13 29 vargaH varga: zuddham siddhH| kaNDvAdekhanuskhAre daraccha0 to mumo laRto samAnAnAmi. niSpatsyamAnaM kArya ISTe ityevaMzIlaH vyaN gra0 okAre syAt lugvA akAralak "svarAde." goakSi aslope iti clope endrataH 'thuDat catuSpadam anenaiva karotItyukte ronityaM pAdAyaiyaM " 32 varga: varga: varga, -- , 33 varga 14 31 AdyaH 16 14 yathApUrvAkA , 34 janamA , 34 nAsikasthAmA18 23 padasaMjJA phalaM 20 5 lokate 20 14 sakhAsannA22 27 dezAvikRta23 15 nunasikAbhyAM 23 21 bhikSayoSit 24 5 jasbhyAM ye 24 15 ziSyoH' 24 19 syopodya24 28 'AsannadUrA, 32 tathA lunAtIti 29 5 DI sadbhUtaH 29 7 DI lukaH 32 21 'tryantakharAdeH' 38 22 vidibhUji41 20 aMzI 43 16 yujAdene vA 49 8 tat kilasya 50 27 kuTayasruTi pRSTha paMki azuddham 5110 siddha 52 8 kaNvAde55 11 banusAre 58 33 daracchaza0 62 13 taumumau 62 23 Rlato 63 3 Rstayo0 63 13 nipatsyamAnaM ,,, kAryo 64 20 ISTe , 21 dhyaNa pra0 65 8 oMkAre 65 8 vA syAt , 16 lup vA " 32 akAralup 67 25 "dvirdhAtu0 68 31 gorakSi 70 26 aclope , 31 iti lope 71 19 aindrataH / 19 'sthuDhat , 29 catuHpadam 79 17 aneneva 82 10 karotyukta 81 34 ronityaM 86 17 pAdAidaM 9. 33 seka 92 28 nAmArtho 93 26 "punareSAm" 94 18:TittvAt 96 6 sikhAt 97 12 nirjara " 15 nirjarasena 102 15 nontAbhAve 106 21 yo'ziti 109 23 re pare 112 4 "pra.zaccha:" 115 4 anAmyadviH 18. 1 [si0 3 / 26] yathA pUrvokA unaNanamA nAsikAsthAnA padasaMjJAphalaM lokyate satvAsannAdezavikRta nunAsikAbhyAM bhikSayoSita jasbhyAMye, zisyoH syApodya'AsannAdUrAtathA nayati lunAtIti sek kIH sadbhUtaH kI lukaH, 'bhyantyasvarAde vidibhuji. aMzi yujAdevA takittvasya kuTayatruTiH nAgamArthoM punarekeSAm TitvAt sitvAt nirjara nirjarasina nontAbhAvaH voH pvaya vyaJjane luka au pare "pra. zazchaH " anAmyadviH [si. 1459] For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddham no'nto zuddham kimAdeH *sabaikAnyAt dik pRSTha paMkti azuddham 118 22 no'to 121 28 sa 122 30 antyasyarAdeH 123 9NighuTo 125 5 dRSazcI 125 8 pitRcI " , pitRzcI 126 18 dhuTAdau 127 31 RdilAt " 33 nsama. 128 5 cyArtha 129 20 anyAdezabhAve , 33 atho etena 130 32 "normAdibhyaH" 132 15 nAmasyo. 134 24 ra ca na ca S , 25 pacan 134 34 priyapatraH 135 5 atve , 23 neraniTi 136 1.preyeyaM 136 31 1-4-34 138 21 sAdeze 138 23 dRzaSTak 140 13 kile 140 18 Sala140 33 zreyAn 141 17 ityantyakhAdi. 144 8 anuvan 146 30 grahaNAnyanya. 148 10 sA 150 6 tau" . 152 7 kASThaM takSI 152 15 magamat 154 28 pUrvA'k 16. 24 sadA zIkhA 161 16 beya 161 17 padyanta 162 27 pApArthe...nyA. 163 1 yathAlakSama. 165 10 tavRtta166 14 stunnA 166 15 [ si. 2 / 2 / 89] yansyakharAdeH NikyadhuTo dRSaccI pitRcI pitracI dhuDAdA RditvAt / nasma. jyAdyarthaH anvAdezAbhAve atho enena noAdibhyaH nAgamasyo. r ca S ca na pazcan priyapaJcamaH Asve NeraniTi priyeyaM 1-4-4 sAdeze dRzaSTa prAgatattatve tattattvena tattattve deyopA. saptamya. saGkhayaikArthAdi. ekaikamekaikaM dvayordvayoH akriyArthamidaM tulya diktve DAcca bhavati ca prAgatattattvam, prAgatattattvam samantAd zuddhipatram / pRSTha paMki azuddham 167 33 kimAdezaH 168 8 savaikAnyAta 171 28 dig 173 2 prAyatattatve 173 10 tattvena , 16 tattatve , 21 deyo'pA. , 25 saptama. 174 14 sakhyaikAdi. , 17 ekaikamaika , yordvayoH | 175 19 kriyArthamidaM " 26 tulyAdiktve 176 4DAca 176 17 bhyasti / ca , 19 prAgatattvam, , 21 prAgatattakha. 18. 21 samantAda 184 26 prakAzyate 185 8 tiraskRkhA 186 13 nitipAtanA 186 17 tAvadudvAde 187 25 nityAnekham 188 8 kazcici 188 18 yAvayavI 189 28 khanAdevIH 192 10 taddhittasyeti , 17 kvacinAmni 195 24 mAdeH 2.1 22 pataH 201 34 arthakathamidaM 203 1 vizeSaNa 2113. satkAryavAda 212 2. "vyAptekenaH" 213 2. yadvikArANAttarA. 216 5 bhikSategAM , 6 zataM daNDayantAm 216 15 iti 217 6 saMzriyamANatvAt , 18 digmAtrama0 , 21 vA karmakA. 222 12 mAtaradhyeti | 223 8 utkatha kirave Satve zreyAns ityantyakharAdi. anavan grahaNAnya. DasA tau (2 / 185) kASThataGkSI magaman pUrvo'k sadAzikhA ceya padyata (pApA) yathAlakSyamA tadRttemunA [si. 12189] tiraHkRyA nipAtanA tAvadudvAhe nisvAbatvam kazci yAvavayavo khasrAdevI taddhitasyeti kvacinnAni mAnAdeH paDU arthakathana midaM vizeSaNasatkAryalavAda "vyApyekenaH" yadvikArAntarA0 bhikSyate gAM zataM DaNyantAm iti saMzrIyamANatvAt rdimAtramA vA'karmakA. mAtaramadhyeti utkrAtha For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram / yUta niSpAdyatvA0 pathA | pRSTha paMkti azuddham 283 5 gaIrNotpattI , 19 rAjJA jJAtaH , 29 gauzabdami. 284 13 manyante , 29 "amo. 285 3 kSIye kartA maitrAyayitavyaM dRSTamiSTA pidhehIti manyaterApye kartA 'sambhogAya kriyAnAzrayatvAda padIye vAkyapadIye pramAdavirAmeSu *zabdopAdA. padIye sUrye'bhyudayaM sambandhI abhUt zuddham garhaNotpatto rAjJAM jJAtaH gozabdami0 manyate "amA(1) kSIyate nakaM duH0 jaratyarthaH Ahara saihireyAhirA na cetAvavyayau udadhiriti jalapathaH zvaHzreyasam ekarSayaH sanniSpratibha. javRndArikA auzija vRdArikA ameri rAjJA pRSTha paMkti azuddham 224 13 yata 227 1 .niHpAdyatvA. 231 27 panyA 234 26 kA 236 maitrAyarSitavyaM 237 13 dRSTamaniSTA 238 18 vidhehiti 239 7 manaterApye 239 25 kartA , , sambhogAya 24. 24 kriyAzrayalAda 240 32 pradIpe 241 13 vAkyapradIpe 241 22 virAma pramAdeSu 243 19 0zabdo'pAdA0 244 28 pradIpe 247 14 sUryo'bhyudayaM 248 17 sambandhIbhUt 251 32 rAjJA 254 21 phalgunyo 255 24 ghaTo 256 4 mana 258 2 saMjJAprAptA 258 16 khAdatADa 258 15 jasati " 21 ekapadyAdika 258 21 saMjJA 260 23 zizipa 262 1 niAkauzAmbi 263 23 iDaviD 263 29 droNyAdi 271 9 pazcAda nurathaM 272 10 "granyAte" , 11 sakala 273 19 prakRtArthoM 273 21 prastutArthopradarzane. 273 29 iyaM parimA0 273 32 nodanA 28. 4 AtmanA pazcamaH " , AtmanA SaSThaH " , AtmanaH pUraNa 282 17 para zatAdiH , 28 ccheze gAgyau~ gAgyauM phAlgunyau ghaTau yana saMjJA'prAptA khAdatA jasthati aikapadyAdika " 16 jaratyarthaH 288 13 AhAra 288 22 saihiyAhirA 291 13 nacetAvyayo 292 6 adadhiriti 293 20 jalathalaH 296 19 zvazreyasam 297 7 sUdhU 298 13 ekaSaryaH 300 18 saniHpratibha303 1javRndAraketi 303 1 auzija vRndArakA 308 12 agniri 309 1 gAgryo 309 15 gAryo 314 34 striyAmapi 317 16 lub bhavati 320 5 "niSpAge. 321 3 yavAguH 327 11 muparvA 329 9 subASkayiH 329 10 yajandA 329 14 ityanta 329 14 AzvatthAmaH 330 3 traihizAlA 330 21 pyaupagavaH 334 24 akaJ 335 12 dakSiH ,, 25 RSiravRSi 336 19 salopa 338 22 indraDa 34. 5 jinyaH" 349 24 daidhikaraNye 350 28 "caNakA. 358 1 ajAdInAma. 360 21 kSaudrakAmAlavI saMjJA ziMzapa niSkauzAmbi striyAmApi lub na bhavati "niSprAgre0 yavAgUH mupagdhapatya sauvaSkayiH yamantA ityantya azvatthAmaH behizAkalAH pyaupagaviH aiDaviD tuNyAdi pazcAdanurathaM "pranthAnte" sakalaM prastutArthoM prastutArthopadarzane idaM parimA0 naudanA AtmanApaJcamaH AtmanASaSThaH AtmanaHpUraNa parazatAdiH ccheSe RSiranRSiH salopa oyanyaH" vaiyadhikaraNye "caTakA ajAdAnAma0 kSaudrakamAlavI For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH 1 saMjJAdhikAraH 2 kharasaMdhiH 3 asandhiH 4] vyaJjanasandhiH 5 rephasandhiH 6 kharAntAH puMlizA " pRSrNa paMktiH azuddham 361 3 vAnarahastikaM 22 nizreNiH 24 litvAbhA0 " 366 9 zAlmayo 366 15 prayayamayogAt 375 18 vizyaH 383 34 NitvaM zrImaprakAzapUrvAsvAnukramaNikA / pRSThAGkAH viSayAH pRSThAGkAH viSayAH 1-61 " 7] kharAntAH khIliGgAH 110-11513 avyayAni 62-69 8 napuMsakaliGgAH 115-120 14 zrIpratyayAH 69-73 9 vyaJjanAntAH puMlliGgAH 121-145 15 kArakaprakriyA strIliGgAH 73-79 10 145-150 16 samAsaprakriyA 79-87 | 11 napuMsakaliGgAH 150 - 152 17 taddhitaprakriyA 87- 110 12 yuSmadasmadoH prakriyA 153-160 18 sUtrANAmakArAyanukramaNikA atisUkSmasUcikA tu pratyekapRSThadvayasyoparibhAge'valokanIyA " 385 6 6 peThAdA 285 27 deva - 386 25 (6 / 3 / 186 ) 287 18 digmAtra 388 66-3-104 2925 ma 394 34 nApika 397 11 lakSaNe Ni. 397 32 zvaraNaH 398 11 asmAkaH 399 7 dinaNAdaya 407 17 ekadazAnyikaH 408 5 yazciyA 413 19 0 samIpanIyam 4155 415 7 zukraM 419 5 nekaralopa 420 14 paJcazaNim 420 34 yatva0 422 25 pratijanInaH 427 29 gojatebhAMvo zuddhipatrakazeSaH / zuddham vAnara hAstikaM niHzreNiH likhA bhASA * zAlmalo "" pratyayayogAt dizyaH / gira paippalAdAH vedavaca 6 / 3 / 196 dikmAtra 6-3-204 vRddhemA nApita * lakSaNe'Ni 0 varaNAH AsmAkaH dinaNNAdaya ekAdazAnyikaH yAvayA * samApanIyam zulkaM zulkaM kAralopaH pazcazANyam paJcazANam yatva0 prAtivanInaH gojAterbhAvo pRSThaM paMktiH azuddham 428 428 428 10 tvAdiH 22 chapaNAdi0 27 sthAvara "" 28 apAThava 0 28 kisI 431 432 16 (7/1177 ) 436 8 pacAdanuguH 439 10 avakuTaH 442 27 TitvAt 30 pUraNaM 35 444 1 paTiSTA 448 25 sAmAnyAtrA0 452 26 viSvagnatAni 452 35 kRSi kSetram 457 11 digmAtra 457 14 / ADhyA 458 2 sthalakaH 466 17 0 narthakyAt 469 32 " uto 470 23 digmAtram 470 23 ikaNa 33 vi 33 1 1/29 240 13/38 apIlavA 0 73/21 ina 8 3/24 dAmanya 10 3/19 nivR 172/28 kRtAdi For Personal & Private Use Only pRSThAGkAH 161-186 187-202 203-256 257-315 327-472 zuddham khAdiH vyaNA di0 sthavira pUraNaH paTiSThA apATava0 kriyA ( 7/1/70 ) pacAdanugu avakaTaH TizvAt sAmAnyamAnAbhi0 viSvaggatAni kRSikSetram ? diGmAtra ATyA sthUlakaH *''narthakyAt "uto'divmAtram ikaN huGkRtiH 244 apIlyA. itaH dAmanyA nirvRtte kRtAdyaiH pR0 151 17 gata zArIraH pratyaga vizeSa' ityasya sthAne 'dhAtuvizeSaH' iti mUlapratiSu dRzyate / pR0 472] tamagataprazassyAM dvitIyapar3I 5 vijayantu ityasya sthAne 5 vijayantAm / prathama Thoke 'AtmArAmeti syAtAnAM vijayAnandasUrINAm' ityasya sthAne 'AtmArAmeti khyAtasya vijayAnandakhaharo' / dazame loke 'vijayatu' ityasya sthAne 'vijayatA' iti ca vAcyam sudhIbhiH // 1 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIhaimaprakAzapUrvArddhagatagaNAnAmakArAyanukramaNikA / 00000000003 gaNA: _ pR. 408 pR. 431 438 410 452 336 173 290 458 paM. gaNAH 2 kizarAdayaH kumAdayaH 20 kujAdayaH 14 kuNDyAdayaH 27 kumudAdayaH 7/kumbhapadyAdayaH 2 kurvAdayaH 13 kulAlAdayaH kRtAdayaH 19/kRzAzvAdayaH 17 kRSyAdayaH 21 koDAdayaH 23 kauDyAdayaH 13 khalAdayaH 14 gaDulAdayaH 28 gadAdayaH 28 gatapratyAgatAdayaH 409 327 267 314 395 284 351 423 456 454 194 368 369 340 450 414 368 12 gAdayaH 372 165 sy n akSayUtAdayaH ajAdayaH aprAdayaH ajAdayaH ajirAdayaH ajanAdayaH aNvAdayaH adhyAtmAdayaH anuzatikAdayaH apUpAdayaH abjAdayaH abhrAdayaH arIhaNAdayaH azvatthAdayaH azmAdayaH azvAdayaH azvAdayaH aharAdayaH aharpatyAdayaH AdyAdayaH AhitAmyAdayaH indvAdayaH iSTAdayaH idhyAdayaH utkAdayaH utthApanAdayaH utsanAdeH utsAdayaH upakAdayaH UyAdayaH RsvAdayaH RzyAdayaH ehIDAdayaH aiSukAryAdayaH kacchAdayaH katryAdayaH kathAdayaH karNAdayaH karNAdayaH kalyANAdayaH kaskAdayaH kAkatAlIyAdayaH kAkAdayaH kAzAdayaH kAzyAdayaH 263 445 om paM. gaNAH 405 32 dRDhAdayaH devapathAdayaH 340 devavratAdayaH 391 14 devAdayaH 10dvArAdayaH 269 19 dhanAdayaH 354 13 dharmAdayaH 386 21 dharmArthAdayaH 299 5 dhUmAdayaH 368 34 nakhAdayaH 35/naDAdayaH 21/naDAdayaH 202 19/nadyAdayaH 361 30 narAdayaH 428 14 navayajJAdayaH 263 10 nAvAdayaH nikaTAdayaH 339 nyAyAdayaH 312 panthyAdayaH paradArAdayaH 12/parimukhAdayaH 352 16 paryAdayaH 35/pardhAdayaH 410 15/pAtresamitAdayaH pAzAdayaH 19. 25/picchAdayaH 457 8/pIlvAdayaH 163 18 pIlvAdayaH 18 pAlvAda 413 10 puSkarAdayaH 432 22/pUrvAdayaH 406 19 pRthvAdayaH 418 4 pRSodarAdayaH 286 1 pailAdayaH 4.prajJAdayaH 440 5/pratijanAdayaH 345 prabhUtAdayaH 355 25/pravRddhAdayaH 274 30 prAcyAH 451 27 priyAdayaH 19/prekSAdayaH 347 27 plakSAdayaH 30 balAdayaH 312 12 bAhAdayaH 36 bidAdayaH 377 31 bilvakIyAdayaH khy 438 404 379 402 469 282 361 452 291 434 368 413 408 328 456 449 280 gavAzvAdayaH 33 gahAdayaH guNAdayaH 6 gRSTyAdayaH 11 goNyAdayaH 2 godAnAdayaH 23 gopavanAdayaH 14 gaurAdayaH ghoSadAdayaH cAdayaH cUDAdayaH caurAdayaH chatrAdayaH chedAdayaH jaratyAdayaH jyotsnAdayaH tArakAdayaH |tikakitavAdayaH tikAdayaH 21 tiSThadgvAdayaH 31 tundAdayaH 29 tRNAdayaH 16 taulvalyAdayaH 23 daNDAdayaH 30 dadhipaya Adi dAmanyAdayaH 15 digAdayaH 369 429 324 288 452 347 471 396 391 422 404 422 368 434 350 320 278 358 264 367 417 368 281 335 394 338 377 For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNAH 385 280 281 279 299 362 368 399 29 veNukAdaya: 403 301 394 186 286 452 zrIhaimaprakAzapUrvArdhagatagaNAnAmakArAdyanukramaNikA / pR. paM. gaNAH pR. paM. gaNAH 429 3 lomAdayaH 452 17 zaunakAdayaH 28 vaMzAdayaH 416. 5 zauNDAdayaH 358 20 varAhadayaH 8 zramaNAdayaH 408 9 varcaskAdiSvavaskarAdayaH 321 23 zritAdayaH 360 15 vAmAdayaH 421 8 zreNyAdayaH 321 4 vinayAdayaH 401 34 zvAdayaH 471. 12 vimukkAdayaH 457 sakhyAdayaH sandhyAdayaH 320 vetanAdayaH sarvAdayaH 386 vyAghrAdayaH sAkSAdAdayaH vyAdayaH sAyAhnAdayaH sidhmAdayaH vyuSTAdayaH sindhvAdayaH bIhyAdayaH 288 450 siMhAdayaH pazakAdayaH 358 471 zaNDikAdayaH sukhAdayaH 389 404 sukhAdayaH zaradAdayaH 277 sutaMgamAdayaH 344 zarAdayaH zarkarAdayaH supanthyAdayaH 281 zAkapArthivAdayaH 289 susvAdayaH sunAtAdayaH 438 26 zAkhAdayaH zikSAdayaH 380 svarAdayaH zikhAdayaH 450 svargavAcanAdayaH 293 zivAdayaH 343 svastivAcanAdayaH zizukrandAdayaH 387 1vAGgAdayaH 431 21 zuNDikAdayaH 381 29 haritAdayaH 352 22 zubhrAdayaH hitAdayaH 383 27 zoNAdayaH 193 3/hemAdayaH 389 budhAdayaH bhayAdayaH bhargAdayaH bhavAdayaH bhikSAdayaH bhISThAnAdayaH meSajAdayaH bhaurikyAdayaH bhrAtuputrAdayaH makSikAdayaH maNyAdayaH madhvAdayaH madhvAdayaH mayUravyaMsakAdayaH martAdayaH mAzabdetyAdayaH mRgakSIrAdayaH yaskAdayaH yAjakAdayaH yAvAdayaH yugAdayaH yuvAdayaH yogAdayaH rAjadantAdayaH rAjanyAdayaH rAjAdayaH revatyAdayaH raivatikAdayaH ra 281 262 456 368 281 . 438 urr 423 411 268 404 161 25 413 20 413 21 409 22 bidAyaMtargatAH 280 24 363 9 vidyAguroraitihAsikaparicayaH plutaprakaraNam AsyaprayatnAH. nyAyAH paribhASA: cakSuzyotateH 256 rUpANi viziSTasthalAnAmanukramaNikA / 3 aharpateviMzatirUpANi 85) sakarmakatAdi 217 7 sarvAdInAmarthAH 91 SatvaprakaraNam 322 17 *svarAdInAmarthAH 161 anyA api viSayAH bRhanyAsAdyanu. 20 *cAdInAmarthAH 163 sAreNa kArakaprakriyAyAM carcitAstatra *upasargANAmAH 179 tatra draSTavyAH / samAsataddhitAdi viSayA *nAmArthaH 205 api yathAkramaM savistaraM vyAkhyAtAH 83 karma 211 pratyekapRSTadvayAvalokanena jnyeyaaH| BE F OREHRENIPREDivoye For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlapratiSu kathamapyanulabdhe dve viziSTasUtre siddhahemabRhadvRttitaH saMgRhIte dvidaNDyAdiH [si0 7375 // ] dvidaNDi ityevamAdayaH samAsA ijantAH sAdhavo bhavanti / dvau daNDAvasminpraharaNe dvidaNDi praharati, evaM dvimusali / ubhAdanti ubhayAdanti / ubhAbAhu ubhayAbAhu / ubhau hastAvasminpAne ubhAhasti pibati, evamubhayAhasti / *ubhApANi ubhayApANiH / ubhAJjaliH ubhayAJjaliH / ubhau karNAvasminzravaNe ubhAkarNi zRNoti, evamubhayAkarNi / ante vAso'sminsthAne'ntevAsi tiSThati / antevAsI guroriti tAcchIlikAnto'nya eva zabdaH / saMhitAni puruSAnyasmin saraNe saMhitapucchi dhAvanti / ekaH pAdo'sminmane ekapadi gacchati / samAnau pAdAvasminsapadi gacchati / AcyapAdau AcyA padi zete / evaM prodyapadi hastinaM vAhayati / nikucyako nikucyakarNi dhAvati, tiSThagvitvAdavyayIbhAvaH / ubhAbAhu ubhayAvAhityatra nipAtanAdijyupi sthAnivadbhAvAdijantatvenAvyayIbhAvasaMjJA vibhatyaluk pAdasya padbhAvaH samAnasya sabhAvazcetyadi sarvaM nipAtanAt siddham / kriyAvizeSaNAcAnyatra na bhavati / dvau daNDAvasyAM zAlAyAM dvidaNDA, dvimusalA // * ubhasya ubhayo'dvitve ityanupadakArasUtraM tataH ubhayaH pANiH ubhaye vA pANayo yasminnityekatve bahutve eva vAkyaM kAryam evamanyatrApi // saMkhyAdeH pAdAdibhyo dAnadaNDe cA'kallak ca [si072|152] saMkhyAyAH prakRtyA. dyavayavAt pare ye pAdAdayastadantAnnAnno dAnadaNDe cakArAdvIpsAyAM ca viSaye'kal pratyayo bhavati, tatsaMniyoge ca prakRterantasya lugbhavati / dvau dvau pAdau dadAti dvipadikAM dadAti / tripadikAM dadAti / dve zate visRjati dvizatikAM visRjati / dvimodakikAM trimodakikAM tyajati / daNDe-dvau pAdau daNDitaH dvipadikAM daNDitaH / evaM tripadikAM dvizatikAM trizatikAM dvimodakikAM trimodakikAm / vIpsAyAmdvau dvau pAdau bhute dvipadikAM bhuGkte, tripadikAM dvizatikAM trizatikAM dvimodakikAM trimodakikAm / saMkhyAderiti kim ? pAdaM dadAti, pAdaM daNDitaH, pAdaM pAdaM bhuke / pAdAdibhya iti kim ? dvau dvau mASau dadAti / dAnadaNDe ceti kim ? dvau pAdvau bhute / cakAro vIpsAyA anukarSaNArthaH / lakAraH strItvArthaH / lugvacanamanimittalugartham (nanvakali 'avarNevarNasya' iti prakRtyantasya lupa bhaviSyati, kimarthaM lugvacanamityAzaGkA ), tena pAdaH padbhAvo bhavati / paranimittAyAM tu luci sthAnivadbhAvo na syAt / pAdAdayaH prayogato'nusartavyAH // For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // vizvahitabodhidAyakazrIamIvijayagurubhyo namaH // mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitaM zrIhaimaprakAzAkhyaM mahAvyAkaraNam / atha pUrvArdham / // OM namaH / zrIgurubhyo namaH / zrIsarasvatyai namaH / zrIzaGkezvarapArzvanAthAya namaH // praNamya pArzvavizvezaM zaGkezvarapurasthitam / khopajJaprakriyAvRttistanyate viduSAM mude // 1 // iha hi zrIsiddharAjajayasiMhadevaprabhRtiparaHzatakSitipAlamaulimANikyamAlottejitakramanakhasahasrapAdAH, pratyakSasarasvatIcakrezvaryAdidevatAcatuSTayakRtAhAdAH, vyAkaraNakAvyAlaGkAracchandastAMdyanekazAstranirmANa-10 kRtasakalakovidaprasAdAH, zrIhemacandrasUripAdAH, paraparigRhItapANinIyAdivyAkaraNAdhyayane teSAM vinayAdividhAne ca jainayatayo mA sma khidyantIti teSAM kRpayA, zrIsiddharAjaprArthanayA ca, sakalavyAkaraNopaniSadbhUtamalaukikasUtraracanApradhAnaM, vividhavizeSArthanidhAnaM, zrI siddhahemacandrAbhidhAnaM mahAvyAkaraNaM viracayAJcakruH / tasmiMzca ratnAkara ivAtigambhIre'nuvRttyAdyAnukUlyena sUtraracanAJcite zabdavyutpattau vyastasUtratAM vilokya kecanAlpamatayo grAmyA iva mANikyaparigrahe'lasAyante / tatastepA-15 masminmahAvyAkaraNe pravezopAyabhUtAM zabdasAdhanakrameNa katipayahaimasUtrasaGghaTanAtmikAM haimalaghuprakriyAM cikIrSurgranthakAraH ziSTAcArapratipAlanAya vighnavidhAtAya ca maGgalAcaraNaM prekSAvatpravRttaye'bhidheyaprayojanasambandhAdhikAriNazca prathamapadyena prakaTayati praNamya paramAtmAnaM bAlAnAM bodhasiddhaye / karomi prakriyAM siddhahemacandrAnusAriNIm // 1 // 'praNamyeti', ahaM prakriyAM karomItyanvayaH, prakRtopayogisUtrasaGghaTanena prakaraNaM zabdavyutpAdana prakriyA, tAm / kecittu prakriyante vyutpAdyante zabdA anayeti prakriyetyUcustatra "strIkhalanA alo vAdhakAH, striyAH khalanau" iti nyAyAt zaM bAdhitvA anaHpravRttau prakaraNIti rUpaprasaGgaH / kiMviziSTa prakriyAm ? 'siddhahemacandrAnusAriNIm', siddhahemacandrAbhidhAnaM mahAvyAkaraNamanusaratIti siddhahemacandrAnusAriNI tAm , etena samyagdRSTipraNItavyAkaraNAnusAritayAsyAH prakriyAyAH kaumudyAdibhyo viziSyopAdeyatAM svakapola-25 kalpitazaGkAnirAsena sampradAyazuddhatAM cAha / kasyai ? 'bodhasiddhaye', bodhaH sarvopAdhizuddhaM zabdajJAnam , tasya siddhiniSpattistasyai / keSAm ? 'bAlAnAm' bAlAH zabdApazabdavivekavikalAsteSAm / ata eva vyutpattilakSaNasya phalasya paragAmitayA 'karomI'tyatra parasmaipadam / kiM kRtvA ? praNamanam , pUrva praNamya' manovAkAyapravIbhAvagocarIkRtya / kam ? 'paramAtmAnaM-parA prakRSTA 'mA' lakSmIH kAntiryasya sa paramaH, paryogibhirmIyate jJAyate iti vA paramaH, parAn zatrUn rAgAdInmInAti hinastIti vA paramaH, yadvA 30 'mAnaM' mA, parA prakRSTA mA-jJAnaM yasya sa paramaH / 'ata sAtatyagamane' atati-sAtatyena gacchati tA~stAn jJAnAdiparyAyAnityAtmA / paramazvAsAvAtmA ca paramAtmA / taM paramAtmAnaM, paramezvaramityarthaH / 32 20 For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJa haimalaghu atra 'praNamye 'tyAdinA maGgalAcaraNamAcaritam / 'prakriyAmi' tyanena cAbhidheyamabhihitaM zabdavyutpAdanasyaiva pratipAdyatvAt / 'bAlAnAM bodhasiddhaye' ityanena prayojanamadhikAriNazcAbhihitAH / tatra prayojanaM dvividhaM, granthakarturgranthapaThituzca / punarekaikaM dvidhA, anantaraparamparabhedAt / tatra granthakarturanantaraprayojanaM bAlAnugrahAdi / granthapaThituzca zabdajJAnAdi / paramparaprayojanaM tUbhayorapi niHzreyasAvAptistathoktam, 5 "vyAkaraNAtpadasiddhiH, padasiddherarthanirNayo bhavati / arthAttattvajJAnaM, tattvajJAnAtparaM zreyaH " // 1 // iti / adhikAriNazca vyutpitsavo bAlAH / sambandhazca zabdazAstrayoH pratipAdyapratipAdakabhAva iti / atha sAdhanikA likhyate 2 'maM prahRtve' Nam, "pAThe dhAtvAderNo na" iti Nasya naH, "dhAtoH pUjArthe" ti prapUrvaH, praNamanaM pUrvaM praNamya "prAkAle" iti ktvApratyayaH / prasya "UrjAdyanukaraNe "tyAdinA gatisaMjJAyAM "gatikanyastatpuruSa" 10 iti samAsaH, "anamaH ktvo yap" iti ktvApratyayasya yabAdezaH, "adurupasargAntaro NahinumInAne"riti nasya NatvaM praNamya 1-1, "ktvAtumam" iti ktvAntasyAvyayatvAt " avyayasye" ti silup / paramAtman 2-1, "sanmahatparamotkRSTaM pUjAyAmi" ti karmadhAraye "karmaNI" ti dvitIyAyAM - "ni dIrgha" iti dIrghe paramAtmAnam / bAla 6- 3 Am - "hasvApace" ti nAm, "dIrgho nAmyatisRcatasRSTa" iti dIrghe bAlAnAm / 'budhiM maniM ca jJAne' budh, bodhanaM bodhaH, "bhAvAkatroM"rdhan, "alaghorupAntyasye"ti 15 upAntyaguNe bodhaH / "SidhU gatyAM" SidhU, "SaH soTyaiSThivaSvaSkaH ' ' - sidhU, sedhanaM siddhi:- " striyAM ktiH", " adhazcaturthAttathordha" iti tasya dhatvaM, " tRtIyastRtIyacaturtha" iti pUrvadhasya daH siddhiH, bodhasya siddhiH-"SaSThathayatnAccheSe" iti SaSThItatpuruSaH, "aikArthya" iti SaSThIluk bodhasiddhi 4-1 "Gityaditi" iti ikArasya etve, "edaito'yAy" iti ayAdeze bodhasiddhaye / 'DukaMg karaNe' kR, vartamAnA miv, "kRgtanAderuH" iti upratyayaH, "nAmino guNo'kkiti" iti kRdhAtorguNaH, "uzno" riti upratya20 yasya guNaH, karomIti siddham / prapUrvaH 'DukaMg karaNe' kR, prakaraNaM prakriyA kRgaH zapratyayaH "riH zakyAzIrye" iti RkArasya riH "saMyogA" ditIyAdeze zapratyayasya rUyadhikAravihitatvAt "At" iti ApratyayaH, prakriyA 2-1 am, "samAnAdamotaH" ityakAralupU prakriyAm / 'SidhU gatyAM' SidhU, sidhyati sma siddha:, "ktaktavatU" iti tapratyayaH zeSaM prAgvat / 'hiMda gativRddhyoH ' hinoti svatejasA vRddhimAdhatte "kSuhibhyAM ve"ti mapratyayaH, "nAmino guNo'kitI" ti guNe hema: / 'cadu dIptyAhAdayoH ' 25 cad, "uditaH svarAnnonta" iti nonte candatyAhAdayati lokAniti "bhIvRdhi" iti rapratyayaH candraH / hemavadgauravAddhemaH candravadAhlAdakatvAccandraH, hemazcAsau candrazca hemacandraH - hemacandrAcArya ityarthaH / "padaikadeze padasamudAyopacArAt" 'siddha' iti siddharAjajayasiMhadevaH tatazca siddharAjena kAritatvAt siddhaM, hemacandreNa kRtatvAt hemacandraM, siddhaM ca taddhemacandraM ca siddhahemacandramityasya vyAkaraNasya nAma / siddhahemacandra 251 am, anupUrvaka 'TaM gatau', siddhahemacandramanusaratItyevaM zIlA "ajAteH zIle" iti 30 Nin, "gatikArakaGasyuktAnAM kRdantairvibhaktyutpatteH prAgeva samAsa" iti nyAyAt "GasyuktaM kRte " sUtreNa vibhaktyutpatteH prAk samAsaH, "aikArthye" ityamlup, "nAmino'kalihaleri" ti vRddhi:, "striyAM nRto'svasrAderDI"riti GI: - I, "raghuvarNAno Na ekapade 'nantyasyAlacaTatavargazasAntare" iti Natve siddhahemacandrAnusAriNI,2-1am, "samAnAdamota" ityakAralupi siddhamacandrAnusAriNIm // nanu natvetyanenApi sidhyati propasargopAdAnaM kimartham ? atrocyate - propasargo vAkAyamanasAM prI35 bhAvaprakarSaM dyotayati, upahAsanamaskArasaMzayaM ca nirAkaroti, anyathA "namasyaM tatsakhi prema ghaNTA For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / maGgalAcaraNAdi rasitasodaram / kramakrazimanissAramArambhaguruDambaram" // 2 // ityAdivadupahAsanamaskArabhramo'pi syAditi / maGgalArthaM ca prazabdopAdAnam , tathoktam, "prazabdazcAthazabdazca dvAvetau brahmaNaH purA / kaNThaM bhittvA viniryAtau tasmAnmAGgalikAvubhau" // 3 // nanu praNamyetyatra ktvApratyayaH karmaNi bhAve vA ? karmaNi cettarhi karmaNa uktatvAt karmaNi prathamA prApnoti, atha cedbhAve tarhi "bhAvoktau karma no bhavedi"ti karma na syAditi; atrocyate bhAva eva "ktvAtumam bhAve" iti vacanAt , kintu "sakarmakA-5 NAmutpannastyAdi vavivakSayA / apAkaroti karmArtha svabhAvAnna punaH kRtaH" // 4 // iti karma bhavatyeva / nanu praNamyetyatra 'praNam ktvA' iti sthite prakRtyAzritatvena "ahanpazcamasya kikRiti" iti dIrgho'ntaraGgaH, pratyayAzritatvena yabAdezo bahiraGgo, "bahiraGgAccAntaraGga balIya" iti pUrva dIrgha tato yabAdeze 'praNAmyeti rUpaM kuto na syAditi; atrocyate; prajagdhyetyatra "yapi cAdo jag"-tAdau kiti pratyaye yapi cAdekhagdha syAt-ityantaraGgatvAt yabAdezAt prAgeva jagdhAdeze siddhe yabaprahaNamantaraGgAnapi vidhIn yabAdezo10 bAdhate iti jJApanArtham , tathAhu:-"tAdau kiti jagdhi siddhe yapi ceti yaducyate / jJApayatyantaraGgANAM yapA bhavati bAdhanam" // 5 // na caivaM kRte'pi yabAdeze "sthAnIvAvarNavidhau" iti Adezasya sthAnivadbhAvena dIrghaH prApnotIti vAcyam , "na sandhiGIyakkidvidIrghAsadvidhAvasklukI"ti dIrghavidhau sthAnivadbhAvAbhAvAt "sakRdgate spardhe bAdhitaM bAdhitameve"ti nyAyAdvA na dIrghaH / antaraGgabahiraGgayozca lakSaNamidam "prakRterAzritaM yatsyAd , yadvA pUrva vyavasthitam / yasya cAlpanimittAni antaraGgaM taducyate" // 6 // "pratyayasyAzritaM yatsyAd , bahirvA yad vyavasthitam / bahUni vA nimittAni bahiraGgaM taducyate" // 7 // 1 // atha granthArambhAdizubhakArya svopakAriNaH smartavyA iti tadarthamupakramate o namo hemacandrAya haimavyAkaraNAya ca / zabdapAthodhisomAya jagadvikhyAtakIrtaye // 2 // 20 _ 'o nama' iti / hemacandrAya namo'stu itynvyH| kiMviziSTAya hemacandrAya ? o avatItyo rksskaayetyrthH| 'o nama' iti mAtRkAdau paThitaH pAThasiddhaH sArasvatamano jJeyaH / 'ca'-punaH / haimavyAkaraNAya namo'stu / kiviziSTAya hemacandrAya haimavyAkaraNAya ca ? 'zabdapAthodhisomAya' zabdAH pAthoghiriva zabdapAthodhiH, soma iva somaH, zabdapAthodhau somaH zabdapAthodhisomaH, tasmai, zabdajJAnollAsakAriNe ityarthaH / punaH kathambhUtAya hemacandrAya haimavyAkaraNAya ca ? 'jagadvikhyAtakIrtaye' / jagati 25 vikhyAtA prasiddhA jagadvikhyAtA, jagadvikhyAtA kIrtiryasya sa tathA tattathA vA, tasmai / athavA zabdapAthodhisomAya namo'stu / zabdAnAM pAthodhiH zabdapAthodhiH-zabdaratnaratnAkara iti yAvat, sa cAsau somazca zrIsomavijayopAdhyAyastasmai / kiMviziSTAya 'hemacandrAya' ? / hemacandra iva hemacandrastasmai, asmin kalikAle'pi zrIhemacandrAcAryavat prauDhaprabhAvAya niravadyavyAkaraNavidyAhRdyAya ca / punaH kiMviziSTAya 'haimavyAkaraNAya' ? / haimaM vyAkaraNaM svabhyastaM yasya sa haimavyAkaraNastasmai / tathA zrUyate 30 hi kAlAnubhAvatastattvaprakAzikAkhyAyA haimavyAkaraNabRhadvRtteH sampradAye vyucchinnaprAye sati jagadguruzrIhIravijayasUrinirdezAt stambhatIrthavAstavyavRddhazAkhIyokezajJAtIyasaGghapati-udayakaraNasomakaraNasAhAyyAca, bahuzaH paripaThitamahAbhASyAdimahAvyAkaraNAt bhUdhIbhaTTAt samyagavagamya, mahopAdhyAyazrIsomavijayagaNibhistattvaprakAzikA tapAgacche bahUnAM gItArthAnAM pAThitA / tato'dyApi 34 A For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrIvinaya vijayagaNiviracite khopajJahai malaghu sampradAyazuddhA sA pravartate ityetadvizeSaNaM yuktameveti / punaH kiMvi0 / abhaGgavairAgyaraGgasudhArasasarasadezanAdyabhirAmaguNaprAmarAmaNIyakatvena jagati vikhyAtA kIrtiryasya sa tathA tasmai / athavA 'jagadvikhyAtakIrtaye namo'stu' / svaviracita vicAraratnAkara hIrapraznottarAdigranthaprathitayazobharatvena, khaziSyaviracitalokaprakAzakalpasubodhikAvRtti jinazataka bRhadvRtti haima prakriyAtadvRttiprabhRtigranthAgrajAgrannAmadheya5tvena,jagati vikhyAtaH prasiddhaH, sa cAsau kIrtizca - zrIkIrtivijayopAdhyAyastasmai / kiMvi0 'hemacandrAyetyAdi prAgvat / atra ca rAjapratibodhavidhAyakatvena alaukikavyAkaraNAdyaneka mahAzAstravidhA'yitvena ca sakalajinazAsanopakAritvAt granthakArasyApi sutarAmupakArIti prathamaM zrIhemacandrAcAryanamaskaraNaM nyAyyameva / zrIhaimavyAkaraNasyApi namaskaraNIyatvamatyantamucitameva, samyagdRSTipraNItatvena zrutajJAnatvAt sakalazAstravyutpattihetutvena loke'pi mahopakAritayA pratItatvAcca / tathAha lIlAvatIkAro 10 bhAskaraH siddhAntaziromaNI - "yo veda vedavadanaM sadanaM hi samyak brAhvayAH sa vedamapi veda kimanyazAstram / yasmAdataH prathamametadadhItya dhImAn zAstrAntarasya bhavati zravaNe'dhikArI" // 8 // satyavratavizuddhyAdhAyitvena nirjarAhetutayA siddhAnte'pyabhihitatvAcca tathoktaM praznavyAkaraNAGge"aha kerisayaM puNAi sacaM tu bhAsiavvaM jaM taM davvehiM pajjavehi ya guNehiM kammehiM bahuvihe hiM sippe hiM AgamehiM ya nAmakkhAyanivAyauvasaggataddhiasamAsasaMdhipada hetu jogiyauNAikiriyAvihANadhAtusaravi15 bhattivaNNattaM killaM dasavihamityAdi / vyAkaraNanamaskAreNa ca sarakhatyA api namaskAraH kRto bhavati, sarasvatIrUpatvAt vyAkaraNasya / zrIhIravijayasUriziSyamukhyayoH sodarayoH satIrthayozca mahopAdhyAyacakravarttinoH pitRvyagurutayA svagurutayA ca paramopakAritvAnnamaskaraNaM samucitameveti dvitIyazlokena catvAro'pyupakAriNaH smRtA iti tattvam / 4 o 4 - 1, 'avyayasye 'ti vibhaktilup / namaH 1-1, 'avyayasye' ti, vibhaktilup / hemacandra20 4-1, "zaktArthavaSaDnamaH svastisvAhAsvadhAbhiH" iti caturthI, "DeDasyoryAtau" ya "ata AH syAdau jasbhyAM ye" ityAtve hemacandrAya / heno- hemacandrAcAryasyedaM "tasyedam" ityaN - heman a-"no'padasya taddhite" ityantyasvarAdilup, "vRddhiH svareSvAde Niti taddhite" iti vRddha haimaM, vi AGpUrvaka 'DukaMg karaNe' kR, vyAkriyate aneneti vyAkaraNaM, "karaNAdhAre" ityanaT "nAmino guNo'kkitI"ti guNe vyAkaraNaM, haimaM ca tad vyAkaraNaM ca "vizeSaNaM vizeSyeNaikArthaM karmadhArayazce" ti karmadhAraye haimavyAkaraNa 4 - 1, 25 prAgvat haimavyAkaraNAya / ca 1 - 1 'avyayasyeti vibhaktilup / ' zapIM Akroze' zap, zapatiAkrozati kUToccArakamiti "zAzapimanikanibhyo daH" iti dapratyayaH, "tRtIyastRtIyacaturthe" iti pasya batve zabdaH, zabdate iti vA / pAthas 1-3, 'dudhAMgaru dhAraNe ce 'ti dhAdhAtuH, pAthAMsi dhIyante'sminniti "vyApyAdAdhAre" iti kiH, "iDetpusicAto luk" ityakAraluki, "DasyuktaM kRte" ti "upameyaM vyAghrAdyaiH tatpuruSasamAse, "aikArthya" iti vibhaktilupi pAthodhiH zabdAH pAthodhiriva 30 sAmyAnuktau" iti karmadhAraye vibhaktipi zabdapAthodhiH, soma iva somaH, abhedopacAraH, zabdapAthodhau somaH "siMhAdyaiH pUjAyAmiti saptamItatpuruSaH vibhaktilup zabdapAthodhisoma 4 - 1, prAgvat zabdapAthodhisomAya / 'gamlaM gatau' / "gameDi~rDadddve ca " - asmAt DitkatRdvai cAsya rUpe syAtAm, jagata-sthAvarajaGgamo lokaH / yadvA gacchatIti jagat "vidyuddahajjagajjuhU vAkprATdhIzrIdrUkrUjyAyatastUka paritrAbhrAjAdayaH kipU" iti nipAtanAt jagat iti / vipUrvaH 'khyAMk prakathane' vikhyAyatesma vikhyAtA, jagati vikhyAtA jagadvikhyAtA, "siMhAdyaiH pUjAyAmiti samAsaH / 'kRtaN saMzabdane' kIrtanaM 36 kIrttiH, "sAtihetiyUtijUtijJaptikIrtiH" iti sUtreNa nipAtaH / jagadvikhyAtA kIrtiryasya - "ekArthaM For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / maGgalAcaraNAdi cAne ce"ti samAsaH-sa jagadvikhyAtakIrtistasmai jagadvikhyAtakIrtaye / vyAkaraNavizeSaNe tu parataH klIbatvAt "vAnyataH pumAMSTAdau svare" iti puMvadbhAvapakSe jagadvikhyAtakIrtaye iti siddham // 2 // Adau vighnavighAtAya ziSTAcArAca zAstrakRt / parameSThinamaskAraM kurute bhAvamaGgalam // 3 // mahAvyAkaraNapratiSThitaprathamasUtraprastAvanAkArikA spssttaa| 'AdAvi'ti, paraM 'shaastrkRditi-shriihemsuuriH|5 'bhAvamaGgalamiti-upayuktasyAhannamaskArAdikaM bhAvamaGgalam / zeSaM tu dadhidUrvAdikam , anupayuktasyAhannamaskArAdikaM ca, dravyamaGgalam "anupayogo dravyam" iti vacanAditi // 3 // atha zrIsUripAdairmahAmAGgalikatayA vyAkaraNAdAvupanyastaM prathamasUtraM prakriyAkAro'pi maGgalArtha prathamamupanyasyati arha // 1 // [ si0-1|1|1] 'ahaM maha pUjAyAm' arhati tribhuvanakRtAM pUjAM ityarhan , "ac" iti apratyayaH, "pRSodarAdayaH" ityanena aham iti nipAtaH, aham 1-1 'avyayasya' iti silopaH // 1 // ___ atra ca saMjJAdhikAre prakriyAkAraH pratisUtraM kArikA vidhAsyatItyasya sUtrasya kArikAmAha 'arhamityakSaramiti' arhamityakSaraM dhyeyaM paramezvaravAcakam / zAstrAdau paThatAM kSemavyutpattyabhyudayapradam // 4 // 'ahamityakSaraM' zAstrAdau 'dhyeyaM'-praNidhAnaviSayIkAryamityanvayaH / praNidhAnaM cAnena AtmanaH sarvataH sambhedastadabhidheyena cAhatA saha Atmano'bhedaH / arhadabhinnamahaMkAreNa sarvato veSTitamAtmAnaM dhyAyediti bhAvaH / kiMvi0 arha ? 'akSaraM'-na kSarati svasmAt svarUpAdityakSaram / punaH kiM0 ? 'paramezvaravAcakam'-arhatsiddhAcAryopAdhyAyasAdhurUpeSu paJcasu parameSThiSu madhye zeSaparameSThicatuSTayopadarzakatvena 20 muktimArgopadezakatvena ca prakRSTasya paramezvarasya arhadrUpasyAbhidhAyakam / punaH kiM0 ? 'paThatAM' kSemaMkalyANaM vighnAbhAva iti yAvat , vyutpattiH-zabdArthaparijJAnam , abhyudayaH-aizvarya pANDityapratiSThAdyabhISTaprAptiriti yAvat , tAna prakarSeNa dadAtIti 'kssemvyutpttybhyudyprdm'| ___ atha vyAkaraNasya sarvapArSadatvena parAbhiprAyeNApi ahamityakSaraM paramezvaravAcakaM bhavati, tathAha:"akAreNocyate viSNU rephe brahmA vyavasthitaH / hakAreNa haraH proktastadante paramaM padam" // 9 // iti // 4 // 25 nanu zabdavyutpAdanamidamArabhyate, zabdaM ca prati vipratipadyante vidvAMsaH, kecinnityaM kecidanityaM kecinnityAnityaM manyante tadatra ke pakSamAzrityedamupakramyata ityAha siddhiH syAdvAdAt // 2 // [ si0-1|12 ] 'siddhi' 1-1 s "so ruH" ra "ra: padAnte visargastayoH" siddhiH / syAdityavyayamanekAntadyotakam / "vada vyaktAyAM vAci" vad vadanaM vAdaH-'bhAvAkoMH ' ghaJ apratyayaH, "Niti" iti vRddhau-30 vAdaH / tataH syAdvAdo'nekAntavAdaH, nityAnityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagamaH // 2 // atra kArikA zabdAnAM jJaptiniSpattI syAtAM syAdvAdadarzane / zabde hyekAntato nitye'nitye vA tavayaM kutaH // 5 // 33 For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu'zabdAnAmiti' / jJaptirjJAnaM, niSpattizca prakRtipratyayAdivibhAgena niSpAdanam , etadubhayaM zabdAnAM syAdvAdadarzane jainamate eva sthAnAnyamate'ghaTamAnatvAt / tatra hetumAha-'zabde hItyAdi / ekAntena zabde nitye svIkRte ekAntena ca kSaNike svIkRte tahayaM-jJaptiniSpattilakSaNaM kutaH syAt ? kathamapi na syAdityarthaH / tathAhi-ekAntena nityAnAM zabdAnAmuccAraNAvasare sthAnaprayatnAdinA kazcidvizeSo janyate 5navA ? janyate cennityatvahAniH, na janyate cettarhi prAgvattadApi jJAnaM na syAtsarvadA vA syAt , na cAnucAritAH zabdA jJAyante, tadevamekAntanityatve zabdAnAM jJaptina ghaTate / prakRtipratyayAdidvAreNa niSpattistu nityatvapakSe durApAstaiva, tatazca sAdhuSvasAdhuSu ca zabdeSu svata eva nityeSu satsu vyAkaraNArambhaprayAso'pi vyartha eva / kiJca ekAntenAnityatve'pi TakAroccAraNakAle eva ghakAre naSTe kathaM dhaTazabda jJaptiH syAt , uccAritamAtrAyAmeva prakRtau naSTAyAM mRtamaNDananyAyena kaH pratyayAdinA vizeSyate iti 10 niSpattirapi durghaTA, tatazca prAgvat vyAkaraNArambho vyartha eva / saMskArarUpeNa varNAstiSThantIti cet ? ekAntAnityatvapakSakSatiH / tadevaM dravyArthikanayena zabdAnAM nityatve paryAyArthikanayena cAnityatve svIkRte na ko'pi doSaH, na ca vyAkaraNavaiyarthyam / vyAkaraNajJAnasaMskRtapratibho hi zabdadravyANi zabdatvena pariNamayya satyavAgyogena muJcan sAdhuzabdavAdI bhavati, te cAkSaNikAH sAdhuzabdAH satyaM zAbdabodhaM janayantIti na kApyanupapattiH / nacaikasminnityatvamanityatvaM ca durvacanaM tattadapekSayaikasmin puMsi pitR15putramAtulabhAgineyAdivyapadezavattasya loke supratItatvAditi dik / kizca vaiyAkaraNAnAM syAdvAdAzrayaNa meva zaraNamanyathA vikalpabAhulakAdinirUpaNaM "suraiH stUyamAno jino jayatI"tyAdivadekasminkArake'nekakArakasamAvezazca durghaTa iti / tathA vAdAt viviktasAdhuzabdaprayogAtsiddhiniHzreyasaM syAditi prayojanaparatayApyetatsUtraM vyAkhyeyamiti // 5 // atha saMjJAsUtraprastAvanA tatrAdau vyavahArAya saMjJA dizati zAstrakat / 'tatrAdAviti' kArikArddhaM spaSTam / 'vyavahArAyeti' yathAloke sandhivigrahapreSaNAdhyeSaNAdivyavahArazcaitramitrAdisaMjJAM vinA na pravartate tathAtra sandhivizleSAdivyavahAraH kharavyaJjanAdisaMjJAM vinA na sambhavatIti saMjJAvidhAnamAvazyakamiti bhaavH| atha jaladharadinakarAdivatsarvopakAriNaH zrIsUrayaH pratyAhAraparigaNanAdi kliSTapaddhati parityajya 25prAJjalena pathA sakalazAstravyavahAra pravartayiSyanto'nAdikAlasiddhamAtRkApAThakrameNaiva saMjJA nirdizanti audantAH svarAH // 3 // [ si0-114 ] 'audntaaH'| aut ante yeSAM te audantAH, "uSTramukhAdaya" iti bahuvrIhiH / audanta 1-3, "ata AH syAdau0" A, punaH "samAnAnAM tena." iti dIrghe "soruH" "raH padAnte." audantAH / svayaM 1-1 "rAjaga TubhrAji dIptau" rAj , svayaM rAjante iti svarAH / "kvacit" iti DaHpratyayaH, "DityantyasvarAdeH" 30 ityantyasvarAdilope "pRSodarAdaya" iti svayaMzabdasya svabhAve svara 1-3 prAgvatvarAH / dvipadamidaM sUtram / 'audantA' ityatra taparakaraNaM vispaSTArthamanyathA AvantA iti kRte durbodhatA syAditi // 3 // atra kArikA ( uttarArddham ) aukArAntA akArAdyAH svarA varNAzcaturdaza // 6 // a A i I u U R Rla la e ai o au-14 20 For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze saMjJAdhikAraH / svarasaMjJAH 'aukArAntA' iti / kuta ArabhyetyAkAGkSAyAmAha ' akArAyA' iti / 'caturdazeti', na tu nava / dadhyAnayetyAdau pratipadamupayogitvena dIrghANAM pRthak svareSu gaNanAyA nyAyyatvam, lutAnAM tu " sammatyasUye"tyAdisUtrairvidhIyamAnatvena svataH siddhatvAbhAvAttathA prAyaH kAryeSvanupayogAca na svareSu pRthaggaNanA / 'audantA' iti bahuvacanena teSAM sadaprahAt svarasaMjJA bhavati / tathAhu: - "audantA, iti bahuvacanaM varNeSvapaThitAnAM dIrghapAThopalakSitAnAM lutAnAM satprahArthamiti / / 6 / / hrasvadIrghaplutasvaralakSaNamAha - 5 ekadvitrimAtrA hrasvadIrghaplutAH // 4 // [ si0-11115] " ekA ca dve ca tisrazca ekadvitisraH / "sarvAdayo' syAdau" iti puMvadbhAvaH / ekadvitisro mAtrA yeSAM te "gozcAnte hrasvo'naMzi samAseyo bahuvrIhau" iti hRsvatve ekadvitrimAtra 1 - 3, "ata AH syAdau 0 "samAnAnAM 0" "soruH", ekadvitrimAtrAH / 'tusa isa isa rasa zabde' hrasadhAtuH / hrasatyapacito bhavati laTikhaTi0 iti vapra0 hrasvaH / 'dRz vidAraNeM' haNAti - vidArayatyuccAryamANo mukhamiti "maghAghavAghadI- 10 rghAdayaH" iti nipAtaH / 'cyu'G jyu'G juMG mruG jhuMG gatau' lavate mAtrAdhikyamiti lutaH " pitte "tyAdinA nipAtaH / svazca dIrghazca taca "cArthe dvandvaH sahottau" iti dvandvasamAsaH hrasvadIrghapluta 1-3, prAgvat hrasvadIrghaplutAH / "avarNabhobhago'ghorlugasandhiri" ti rulukU / ekadvitrimAtrA hasvadIrghaplutAH dvipadaM sUtram // 4 // 15 mAtrA - kAlavizeSaH - mAtrAzabdena kimucyata ityAha- kAlavizeSa iti / atra lokasammatimAha - ekamAtro bhaveddhavo dvimAtro dIrgha ucyate / plutaH svarastrimAtraH syAdvyaJjanaM cArdhamAtrakam // 7 // a, i, u, R, lR, iti hakhAH / A, I, U, R, lR, e, ai, o, au iti dIrghAH / A 3, I 3, ityAdi plutAH / 'ekamAtra0' iti ( spaSTam ) / tathA - "cASo vadatyekamAtraM dvimAtraM vAyaso vadet / trimAtraM tu zikhI 20 brUyAt nakulastvarddhamAnakam" // 8 // kukkuTastu ku kU kU 3 iti krameNa trInapi brUte // 7 // atha hutAnAM pradezAnAha dUrAdAmaNe prabhe praznAkhyAne ca bhartsane / sammatyasyAkopAdau yathAyogaM kharAH plutAH // 8 // 'dUrAdAmantraNe' iti / yogA :- sUtrANi, yogAnAmanatikrameNa yathAyogaM svarAH plutAH syuH / saptamA- 25 dhyAyaparyantaproktasUtrAnusAreNa svarAH lutA bhavantIti bhAvaH / tathAhi - dUrAmantraNe iti / atra sUtram-"dUrAdAmakhyasya guruvaiko'nantyo'pi lanRt" / [si0 7|4 | 99 ] yatra prAkRtAt prayatnAt prayatnavizeSe AzrIyamANe sandeho bhavati, ayaM zroSyati na veti, taddUram / vAkyasya yaH svareSvantyaHsvaro dUrAdAmantryasya padasya sambandhI gururvAnantyo'pi RkAravarjitaH svaro lRkArazcaiko dUrAdAmantrayasyaiva sambandhI sa luto vA syAt / Agaccha bho mANavakapilaka 3 / Agaccha bho devadatta- 30 3 | pakSe lutarahitaM rUpaM sarvatra vA vacane jJeyam / Agaccha bho indrabhUte 3, Agaccha bho klRptazikha3 pakSe prAgvat / 'guruvaiko'nantyo'pi lanRt' / saktUn piba de 3 vadatta, pakSe0 / Agaccha de3vadatta, pakSe0 / anRdityatra hrasvaRkAravarjanAt dIrghaRkAro'nantyaH lutaH syAt Agaccha bho R3Sabha 2 / lukArastvanantyaH plutaH syAt Agaccha bho kla3tazikha 2 / mahAvibhASayaiva lutavikalpe siddhe vAgrahaNaM 34 For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuna vikalpArtha kiMtvantyaplutena saha gurorasamAvezArtham , tena ku3tazikha3 iti na bhavati / dUrAditi kim ? zRNu devadatta / Amantryasyeti kim ? Agacchatu devadattaH / pradhAne kAryasaMpratyayAdiha na bhavati Agaccha bho mANavakapilaka3, atra mANaveti kapilaka ityasya vizeSaNamityapradhAnatA tato'sya na plutatvam / gururiti kim ? anantyasya laghormAbhUt / eka iti kim ? anekasya guroyauMgapadyena mA bhUt / ana5nyo'pIti kim ? antyasyaiva mA bhUt / lakAragrahaNamanRditi pratiSedhanivRttyartham / atha RtaH pratiSedhe lakArasya kaH prasaGgaH ? ucyate-'idameva jJApakam- 'RvarNagrahaNe lavarNasyApi grahaNaM bhavatIti / tenAcIkupa dityAdau RvarNakArya lavarNasyApi siddhaM bhavati / anRditi kim ? kRSNamitra kRSNamitra 3 / anRditi gururviziSyate na kharevanyastenehApi bhavati-Agaccha bhoH kartR 3, Agaccha bhoH kartR / vAkyasya svareSvantyaHplutaH ityanuvRtteriha na bhavati-devadatta aho Agaccha [bRhadvRttAvayaM vizeSaH / 10 abhipUjite'pi dUrAdAmanyasyaiva pluta iSyata iti abhipUjite ceti nArambhaNIyam / zobhanaH khalvasi mANavaka3 zobhanaH khalvasi mANavaka] ___ atrAyaM vizeSa:-"hehaiSveSAmeva" [si074|100] dUrAdAmantryasya sambandhinau yau hehaizabdaukau ca tau ? yau tadAmantraNe vartete-tayoH prayujyamAnayoH-tayoreva vAkye yatratatrasthayorantyaHsvaraH pluto vA syAt / he3 devadatta Agaccha / Agaccha he3 devadatta / Agaccha devadatta he3 / evaM haizabdaprayo15 ge'pi / hehaiSvityavadhAraNasya viSayArtham / eSAmiti sthAninirdezArtham / bahuvacanaM 'ha i he, ha e hai' iti lAkSaNikayorapi parigrahArtham / evakAro'nyasya plutatvavyudAsArthaH / ata eva caivakArAdyatratatrasthayoH pluto vijJAyate / prazne praznAkhyAne ceti, atra sUtram / "prazne ca pratipadam" [si0 7 / 4 / 98 ] prazne cakArAt praznAkhyAne vartamAnasya vAkyasya sambandhinaH padasya svareSvantyaHsvaraH pluto vA syAt / agamaH 3 20 pUrvA 3 n grAmA 3 - maitra 3 / pakSe plutAbhAvaH sarvatra / praznAkhyAne agama 3 m pUrvA 3 - grAmA 3 n caitra 3, pakSe plutAbhAvaH / prazne ceti kim ? devadatta grAmaM gaccha / pratipadamiti kim ? vAkyasyaivAntyaH kharaH pluto mAbhUt / ___ atrAyaM vizeSaH / "he praznAkhyAne" [si07|4|97] praznasyAkhyAne pRSTaprativacane vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaHsvaro hizabdasambandhI pluto vA syAt / akArSIH kaTaM devadatta ? akArSa hi 3 25 akArSaM hi / heriti kim ? akArSIH kaTaM caitra ? karomi nanu / praznagrahaNaM kim ? kaTaM devadattAkArSa hi, apraznapUrvake AkhyAne na bhavati / AkhyAnagrahaNaM kim ? devadatta kaTamakArSIrhi / "prazze ca pratipadam' iti sUtreNa siddhe niyamArthaM vacanam , heH prabhAkhyAne eva, vAkyasvareSvantya eva pluta, iti ca / / kiJca / "praznA_vicAre ca sandheyasandhyakSarasyAdidutparaH" [si0 7 / 4 / 102] sandheyaH sandhiyogyaH yaH kacit svare pare vikAramApadyate / prazne'rcAyAM vicAre pratyabhivAde ca vartamAnasya 30 vAkyasya sambandhinaH svareSvantyasvarasya sandheyasandhyakSarasya pluto bhavan AkAra idutparaH pluto bhavati, sa ca pratyAsattyA ekAraikArayorikAraparaH, okAraukArayorukAraparo bhavati / prazne agamaH 3 pUrvA 3 na grAmA 3 nanibhUtA 3 i / adAstasmA 3 i / apacA 3 i / paTA 3 u / ahauSI 3 ragnA 3 u / "prazne ca pratipadami"ti plutaH / arcA pUjA tasyAM "dUrAdAmavyasye"ti plutaH / zobhanaH khalvasi agnibhUtA 3 i / paTA 3 u / vicAre, vastavyaM kiM nimranthasya sAgArikA3i utAnagArikA33 / pratyabhivAde 35 AyuSmAnedhi agnibhUtA 3 i / paTA 3 u / AyuSmantau bhUyAstAM caitramaitrA 3 u / prabhArcAvicAre ceti For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze saMjJAdhikAraH kharasaMjJAH / plutaprakaraNam kim ? Agaccha bho agnibhUte 3 / sandheyagrahaNaM kim ? kacit 3 kuzala 3 m bhavatyoH 3 kanye 3 / agamaH 3 pUrvA 3 na grAmA 3 naho 3 bhadrakAsi gauH 3 / AyuSmAnedhi bhoH 3 / sandhyakSarasyeti kim ? bhadrikAsi kumAri 3 / vAkyasya svareSvantyasvara iti vijJAnAdiha na bhavati / agamaH 3 pUrvI 3 grAmau 3 devadatta 3 / __"tayooM khare saMhitAyAm" [si07|4|103 ] tayoH plutAkArAtparayoridutoH sthAne svare5 pare saMhitAyAM viSaye yathAsaGkhyaM yakAravakArAvAdezau bhavataH / avirAmaH saMhitA / agamaH3agnibhUtA3 yatrAgaccha / agamaH3agnibhUtA3yihAgaccha / agamaH3paTA3vatrAgaccha / agamaH3paTA3 vudakamAnaya / sve dIrghatvasya askhe svare hasvatvasya bAdhanArtha vacanam / svara iti krim ? agnA33 / paTA 3 u / saMhitAyAM iti kim ? agnA3i indraM / paTA3u udakam / agnA3i atra / paTA3u atra / kecidaidautozcaturmAnaM plutamicchanti / ai 4 tikAyana au4 pagava / bhartsane iti / atra sUtram "bharsane paryAyeNa" [si0 7 / 4 / 90] bhartsanaM kopena daNDAviSkaraNam , tatra dvirvacanaM 'sammatyasUyA.' ityAdi sUtreNa siddhameva, plutArtha ArambhaH / bhartsane vartamAnasya vAkyasya yadAmanyaM padaM tadvirucyate / tatra paryAyeNa pUrvasyAmuttarasyAM voktau svareSvantyaHsvaraH pluto vA bhavati / caura 3 caura, caura caura 3 ghAtayiSyAmi tvAM, pakSe plutarahitaM rUpam / atrAyaM vizeSaH / "tyAdeH sAkAGkSasyAGgena" [si0 74 / 91] vAkyasya svareSvantyaH pluto 15 vetyanuvarttate bhartsane iti ca / bharsane vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svarastyAdyantasya padasya vAkyAntarAkAGkSasya aGga ityanena nipAtena yuktasya sambandhI pluto vA bhavati / aGgakUja 3 idAnIM jJAsyasi jAlma, pakSe aGgakUja0 / aGga vyAhara 3 idAnI jJAsyasi jAlma, pakSe aGga vyAhara0 / tyAderiti kim ? aGga devadatta mithyA vadasi / sAkAGkasyeti kim ? aGga paca, naitadaparamAkAGkati / aGgeneti kim ? devadatta kUja idAnI jJAsyasi / bhartsane ityeva aGgAdhISva modakaM te dAsyAmi / 20 asyAparo'yaM vizeSaH / "kSiyAzI preSe" [si0 7 / 4 / 92 ] kSiyA AcArabhrepaH, AzI: prArthanAvizeSaH, zreSo'satkArapUrvikA vyApAraNA, eteSu vartamAnasya vAkyasya svareSvantyaHsvarastyAdyantasya padasya vAkyAntarAkAGkSasya sambandhI pluto vA bhavati / kSiyAyAM, svayaM ha rathena yAti 3 upAdhyAyaM padAti gamayati, pakSe / AziSi, putrAMzca lapsISThAH 3 dhanaM ca tAta, pakSe0 / preSe, tvaM ha pUrva grAmaM gaccha 3 caitro dakSiNaM, pakSe0 / tyAderityeva, bhavatA khalu kaTaH karttavyaH prAmazca gantavyaH / sAkAGkSasyetyeva, 25 dIrgha te Ayurastu / sammatyasUyetyAdi / atra sUtram---"sammatyasUyAkopakutsaneSvAdyAmantryamAdau svaredhvantyazca plutaH" [si0 7 / 4 / 89] kAryeSvAbhimatyaM sammatiH pUjanaM vA, paraguNAsahanamasUyA, kopaH krodhaH, kutsanaM nindA, ete prayoktadharmA nAbhidheyadharmAH, eteSvartheSu vartamAnasya vAkyasyAdibhUtamAmayamAmaNIyArtha padaM dvirucyate, tatra dvivacane Adau pUrvoktau svareSu svarANAM madhye yo'ntyasvaraH sa pluto 30 vA bhavati / sammatyasUyAkopakutsaneSviti bahuvacamAt dvivacane vikalpo na sambadhyate / sammatau; mANavaka 3 mANavaka, abhirUpaka 3 abhirUpaka zobhanaH khalvasi / asUyAyAM; mANavaka 3 mANavaka / kope; avinItaka 3 avinItaka idAnI jJAsyasi jAlma / kutsane; zaktike 3 zaktike yaSTike 3 yaSTike riktA te zaktiH / sammatyAdiSviti kim ? devadatta gAmabhyAja zuklAM daNDena / AdIti kim ? zobhanaH khalvasi mANavaka / Amantryamiti kim ? udAro devadattaH / AdAviti kim ? 35 hai. prakA0 pUrvA0 2 For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mahAmahopAdhyAya zrI vinaya vijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu uttaroktau mA bhUt / vareSviti kim ? vyaJjanAntasyApi yathA syAt / antya iti kim ? Adirmadhyo vA mA bhUt / kArikAyAM kopAdAvityatrAdizabdagrahaNAt 1 "citIvArthe" [ si0 7 / 4 / 93 ] ivArthe upamAyAM ciditi nipAte prayujyamAne vAkyasya svare - 5 SvantyaH svaraH luto vA syAt; abhizcidbhAyA 3 t rAjAcidbhAyA 3 tU agniriva rAjevetyarthaH / citIti kim ? agniriva bhAyAt / citIti rUpasattAzrayaNAdaprayoge na bhavati, agnirmANavako bhAyAt / ivArtha iti kim ? karNaveSTakAMzcitkAraya karNaveSTakAnevetyarthaH / kathacidAhuH kRcchreNAhurityarthaH / " pratizravaNanigRhyAnuyoge" [ si0 7 / 4 / 94 ] pratizravaNaM paroktasyAbhyupagamaH svayaMpratijJAnaM zravaNAbhimukhyaM ca; nigRhya svamatAtpracyAvyAnuyogo niprahapadasyAviSkaraNaM nigRhyAnuyoga upAlambha iti 10 yAvat; etayorvartamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svaraH luto vA bhavati / abhyupagame, gAM me dehi bhoH ! hanta te dadAmi 3 hanta te dadAmi / svayaMpratijJAne, nityaH zabdo bhavitumarhati 3 pakSe0 / zravaNAbhimukhye, bho devadatta kiM mArSa 3, pakSe0 / mArSeti zravaNAbhimukhyadyotako nipAtaH / nigRhyAnuyoge, adya zrAddhamityAttha 3, pakSe0 / adya zrAddheti vAdI yuktyA svamatAtpracyAtryaivamupalabhyate // "vicAre pUrvasya" [ si0 7 14 / 95 ] / kimidaM syAt kimiti nirUpaNaM vicAraH saMzaya iti yAvat / 15 tasminviSaye saMzayyamAnasya yatpUrvaM tasyAntyaH svaraH pluto vA syAt / ahirnu 3 rajjurnu / ahirnu rajjurnu || "oma' prArambhe" [ si0 7|4|96 ] / praNAmAderabhyAdAne varttamAnasya om zabdasyAntyaH svaraH luto vA bhavati / o3m RSabhaM pavitram, om RSabhaM pavitram / evaM o3m RSabhamRSabhagAminaM praNamata | o3m agnimIle purohitam / prArambha iti kim ? om dadAmi, omatrAbhyupagame // "astrIrAdre pratyabhivAde bhogotranAmno vA" [ si0 7|4|101 ] | yadabhivAdyamAno guruH 20 kuzalAnuyogenAziSA vA yuktaM vAkyaM prayuGkte sa pratyabhivAdastasminnastrIzUdraviSaye varttamAnasya vAkyasya svareSvantyaH svaro bhoHzabdasya gotrasya nAnno vA Amantryasya saMbandhI luto vA bhavati / abhivAdaye devadatto'haM bhoH, AyuSmAnedhi bhoH 3 AyuSmAnedhi bhoH AyuSmAnedhi devadatta bhoH 3 / gotra, abhivAda gAgryo'haM bhoH ! kuzalyasi gArgya 3 / rAjanyavizorapi gotratvameva / abhivAdaye'hamindravammI bhoH ! AyuSmAnedhIndravarmman 3 | abhivAdaye indrapAlito'haM bhoH ! AyuSmAnedhIndrapAlita 3 / nAma, 25 abhivAdaye devadatto'haM bhoH, AyuSmAnedhi devadatta 3, pakSe sarvatra plutAbhAvaH / strIzUdravarjanaM kim ? abhivAdaye gArgyahaM bhoH, AyuSmatI bhava gArgi | abhivAdaye, tupajako'haM bhoH, AyuSmA tuSajaka, nAtra lutaH / pratyabhivAde iti kim ? abhivAdaye'haM bhoH, AyuSmAnedhi sthAla 3, abhivAdayitAha, kharakuTIvanna mamekArAntA saMjJA, kA tarhi, daNDivannakArAntA, punargururAha, AyuSmAnedhi sthAlin, sa punarAha, IkArAntaiva mama saMjJA, sa pratyucyate, asUyakastvamasi jAlma, na pratyabhivAda30 marhasi, bhidyasva vRSalasthAli / bhogotranAmna iti kim ? devadatta kuzalyasi / evaM prakaraNaM yathAzAstraM nirUpitam / zAstrAntarANyanusmRtya vizeSaH zeSa UhyatAm // 1 // sArasvataprakriyAyAM tu "dUrAdAhAne gAne rodane bicAre ca Te: huto bhavatItyuktam / Tiriti 34 tatrAntyasvarAdeH zabdasya saMjJA // 8 // varANAmeva pratibhedAnAha- For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / kharapratibhedAH / saMjJAvizeSAH sa caikaikanidhodAtto'nudAttaH skharito'pi ca / poDhA ca sAnunAsikaniranunAsikA iti // 9 // sa caikaika iti / udAttAnudAttasvaritabhedAcca sa ekaiko haskho dIrghaH plutazca tridhA tritribhedo bhavati, SoDhA ceti sa eva caikaikaH SoDhA bhavati kathamityAha, sAnunAsikaniranunAsikA iti, trayo bhedAH sAnunAsikAstrayo bhedA niranunAsikA iti / yathA hrasva udAttaH sAnunAsikaH 1, hrakho'nudAttaH sAnunA-5 sikaH 2, hrasvaH svaritaH sAnunAsikaH 3, hrasva udAtto niranunAsikaH 4, hraskho'nudAtto niranunAsikaH 5, hrasvaH svarito niranunAsikazceti 6 / evaM dIrghaH 6pluto6pItyaSTAdaza // 9 // atha prasaGgata udAttAdInAM lakSaNAnyAha uccairnIcaiH samavRttyoccAryamANAH svarAH kramAt / udAttAzcAnudAttAzca kharitAzca bhavantyamI // 10 // uccairiti spaSTam , ayamabhiprAyaH, tAlvAdiSu sabhAgeSu UrdhvabhAge niSpannaH svara udAttasaMjJaH syAt , yathA AyaH / nIcairanudAttaH, yathA arvAda / udAttatvAnudAttatve varNadharmoM samAhiyete yasmin sa svaritaH, yathA 'kavozvAH' ityAdi, atra ka ityasyAditordhamudAttamuttarArdhaM tvanudAttamiti siddhAntakaumudyAm // 10 // sAnunAsikaniranunAsikalakSaNamAha mukhanAsocAryamANo varNaH syaatsaanunaasikH| mukhenaivoccAryamANaH khyAto niranunAsikaH // 11 // mukhanAseti kaNThyam / kevalaM, nAsikAmanugato yo varNadharmaH so'nunAsikastena saha varttamAnaH sAnunAsikaH / niHkrAnto'nunAsikAnniranunAsika iti / varNazabdena ca svarA vyaJjanAni cetyubhayamapyucyate tatazca svarAH sarve'pi dvidhA bhavanti, vyaJjaneSvapi yalavA dvidhA bhavanti / GayaNanamAzca sAnunAsikA evetyatra varNagrahaNam // 11 // atha svarANAM bhedasaGkalanAmAha pratyekamityavarNAdyAH pazcASTAdazadhA smRtaaH| sandhyakSaraM dvAdazadhA havaSaDnedavarjitam // 12 // a i u R la paJcApi pratyekamaSTAdazabhedAstatazca samAnAnAM navatirbhedA bhavanti / e ai o au etAni sandhyakSarANi ca pratyekaM dvAdazavidhAni; kuta ityAha, hRvaSaDbhedavarjitamiti, eSAM hrasvA na santi iti hasvasambandhinaH SaDbhedA atra na gaNyante iti sandhyakSarANAmaSTacatvAriMzadbhedAH / sarve ca saGka-25 litAH svarabhedA aSTAtriMzaMzataM bhavantIti tattvam // 12 // atraiva matAntaramAha dIrghaSa davarjitalakAro'pi dvAdazadheti pANinIyAHdIti phakikA spaSTA / pANinIyA hi lakAraM dIrgha na manyante tatazca tanmate dIrghalakArapaDdavarjane caturazItiH samAnAnAM bhedA bhavanti, dvAtriMzaMzataM sarve svarabhedA bhavanti iti bhAvaH / atha prakRtasvarANAmeva saMjJAvizeSAnAha anavarNA nAmI // 5 // [si0-1|16] __ na vidyate'va) yeSu te anavarNAH "an svare" iti nabo'nAdezo, anavarNa 1-3 'ata AH syAdau0" "samAnAnAM." "soruH" anvrnnaaH| 'NamaM pratve zabde' Nam , "pAThe dhAtvAderNo naH", namanaM nAmaH, "bhA-33 20 30 For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu vAkartrI"rghaJpratyayaH "Niti" ityupAntyavRddhau nAmaH, nAmo'syAstIti nAmI - " ato'nekasvarAd" iti inpratyayaH, "avarNevarNasye" ti alope nAmin 1-1, " inha napUSAryamNaH ziSyoriti dIrghe "nAmno no'nahnaH" iti nalope " avarNabhobhago'ghorlugasandhiriti rulope; anavarNA nAmI / dvipa0 / nanu saMjJisAmAnAdhikaraNyena saMjJAnirdeze sati "audantAH svarA" ityAdivannAmItyatra bahuvacanaM yujyate, satyaM, 5 vacanabhedena saMjJAM kurvannevaM bodhayati, yatra nAminaH kAryaM vidhIyate tatra kAryAdyadi kAryoM svaro nyUna bhavati tadA nAmisaMjJA pravartate, tena glAyatItyAdau na guNaH, ata eva tatrAha - " aikA ropadezabalAnnAmitvAbhAvAdguNAbhAva" iti, anyatra tu seSu suhaiSu goSu glauSu ityAdau nAmisaMjJA bhavatyeva // 5 // avarNavarjitAyaite kharA dvAdaza nAminaH / avarNavarjitAti kArikArddha spaSTam / 10 12 hRdantAH samAnAH // 6 // [ si0 - 1 / 17 ] hRt ante yeSAM te hRdanta, 1-3, "ata AH syA0" "samAnAnAM 0" "soruH" "raH padAnte 0 " hRdantAH / samAnaM tulyaM mAnaM parimANaM yeSAM te "samAnasya dharmAdiSu" iti sUtreNa samAnasya sabhAve samAna, 1-3, prAgvat samAnAH / dvipa0 // 6 // lukArAntA akArAdyAH samAnAkhyAH kharA daza // 13 // 15 lukArAntA iti zlokArddha sugamam, kevalaM lukArAntA ityukte kimAdaya ityAkAGkSAyAM [Aha] akArAdhA iti // 13 // e ai o au sandhyakSaram // 7 // [ si0-11118 ] ezca aizca ozca auzca "cArthe dvandvaH sahoktau" iti dvandvasamAse e ai o au, sUtratvAllopaH / sampUrvaka 'DudhAMgk dhAraNeM' dhA, sandhAnaM sandhiH "upasargAdda: kiri" ti ipratyayaH "iDetpusi cAto luk " ityA20 luki sandhiH, 'kSara saMcalane' na kSarati [na] calati pradhAnatvAt ityakSaraM "ac" iti apratyayaH, sandhAvakSaraM sandhyakSaraM 1-1 "ataH syamo'm", "samAnAdamota 0" ityakAralope e ai o au sandhyakSaram / dvipadaM sUtram / sandhinA varNasandhAnena jAtAni akSarANi sandhyakSarANi yataH, avarNevarNasandhau ekAraH, avarNaikArasandhAkAraH avarNovarNasandhAvokAraH avarNaukArasandhAvakAraH // 7 // sandhyakSarAkhyAzcatvAra e ai o au ime svarAH / 25 sandhyakSarAkhyAzcatvAra iti zlokA kaNThyam / evamebhiH sUtraiH svarANAM saMjJAH sampUrNA iti bhAvaH / varNavizeSasaMjJAmAha - aM aH anusvAravisagrgau // 8 // [ si0 - 119] aM ca azva aM aH 1-2, sUtratvAllopaH / anupUrvaka 'ausvaM zabdopatApayoH' anusvaryate saMlInamuccAryate iti, "bhAvakatroM"rghaJ apratyayaH "nAmino'kalihaleH" iti vRddhau anusvAraH / vipUrvaka 'sRjaMt visarge' 30 visRjyate iti "vyaJjanAddhan" apra0 "kte'niTazvajoH kagau ghiti" iti jasya gatve "laghorupAntyasya " iti guNe "hada svarasyAnu navA" iti gasya dvitve visarga: / anusvArazca visargazca "cArthe dvandva 0 " iti samAse 'aikA' iti vibhaktilapi 'uktArthAnAmaprayoga' iti calope anusvAravisarga, 1-2 - " aidaut 33 sandhyakSaraiH" iti autve, aM aH anusvAravisargoM / dvipadaM sUtram / bindumAtrAbhivyaGagyo nAsikyo varNa For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / vyaJjanasaMjJAH 13 vizeSo'nukhAraH, kevalabinduvyAbhivyaGgyaH kaNThyo varNavizeSo visrgH|ghttaadymtrN vinA jalamivaitAvapi svaropadhAnaM vinA duruccArau, ikArAdyupadhAnasambhave'pi akArasyaiva prAthamyena prAdhAnyAdakArAtikrame hetvabhAvAcca akArAvevAtra sUtre upahitau // 8 // etatsarva manasikRtya zlokArddhamAha ___ akArAvetayormadhye sukhoccAraNahetukau // 14 // akArAviti spaSTam // 14 // varNavizeSANAmeva saMjJAmAha kAdirvyaJjanam // 9 // [si0-111|10] __ ka AdiryasyAsau kAdis, 1-1-"soruH" kAdira, vipUrvaka 'aaupa vyaktimrakSaNakAntigatiSu' adhAtuH, vyajyate artho'neneti "karaNAdhAre" ityanada, "mnAM dhuDvarge'ntyo'padAnte" iti nasya atve vyaJjana1-1-"ataH syamo'm" seram kAdirvyaJjanam / dvipadaM sUtram / yathaudanAdInAM nAnAsvAdAbhivyaJjakatvena dadhisUpazAkAdi vyaJjanamabhidhIyate tathaitAnyapi svaropahitAni nAnArthAbhivyaJjakAnIti vyaJjanAnyu-10 cyante, yathA a a ityakAradvaye vihite na kAcitprakRtArthavyaktistatraiva ca dhakAraTakArayoge bhavatyarthAbhivyaktirghaTa iti, tatraiva pakAraTakArayoge paTa iti / kAdirityatra sAmIpyavyavasthAprakArAvayavAdivRttirapyAdizabdo'vayavavRtti yaH, / kakAra Adiravayavo yasya varNasamudAyasya sa kAdiH, ata eveha tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / kasyAdiH kAdiriti vyAkhyAne vyavasthAvAcyo'pyAdizabdaH, tena svarANAM na vyaJjanasaMjJA, anuskhAravisargayostu bhavati; tato'nusvArasya vyaJjanasaMjJAyAM saMskartetyatra "ssaTi samaH" 15 ityanena sakArabhavane'nuskhArarUpavyaJjanAtparasya 'dhuTo dhuTi khe vA' ityanena sluka siddhaH, visargasya tu vyaJjanatve supUrvasya duHkhAyate kipi Niluki sezca luki "padasya" iti visargarUpasaMyogAntasthasya khasya lusiddhastatazca prAguktavyAkhyAnena visargasya "apaJcamAntastho dhuda" iti dhuTve "dhuTastRtIya" iti sthAnyAsanagatve ca sudugiti siddham // 9 // atra kArikArddhamvyaJjanAkhyAstrayastriMzadvarNA hAntAzca kaadyH| 20 ka kha ga gha Ga 1 ca cha ja jha Ja 2 Ta Tha Da Dha Na 3 ta tha da dha na 4 pa pha ba bha ma 5 ya ra la va za Sa sa ha / vyaJjanAkhyA iti / ca bhinnakramaH pUrvasamuccaye / kAdayazca trayastriMzadvarNAH, vyaJjanaM AkhyA yeSAM te vyaJjanasaMjJA bhavanti / kimparyantA ityAkAGkSAyAmAha hAntA iti / etAnyapi kevalAni duruccArANi iti prAguktanyAyena akAropahitAni paThyante, akArazca kAryakAle jalAmatravat svato nivartata iti / 25 ___ atha vya janAnAM saMjJAvizeSAnAha, tatrApi vargAdisaMjJAjJAnaM vinA vakSyamANadhuDAdisaMjJopayogivargapaJcamAdijJAnaM na syAditi sUtrakramamullakSya prathamaM vargAdisaMjJAmAha paJcako vargaH ||10||[si0-1|1|12] paJcanzabdAt paJceti saMkhyA mAnamasya "saMkhyADatezcAzattiSTeH kaH" iti kapratyaye "nAmasidayvyaJjane" iti padasaMjJAyAM "nAmno no'nahaH" iti nlope paJcaka, 1-1, s, "soruH" ra / 'vRgaT varNe' vRdhAtuH30 viyate bahubhirAsajyate "gamyamiramyajigadyadi" iti ge "nAmino guNo'viti" iti guNe "hAdaheM"ti dvitve varga, 1-1, s, "soruH" "raH padAnte" / "ghoSavatI"ti roH utve "avarNasye"tyAdinA otve paJcako vrgH| dvipadamidaM sUtram / vrIhiH saMpanna ityAdivadvarga ityatra jAtAvekavacanaM tena vIpsA labhyate // 10 // atra kArikA 34 For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghumAnteSu kAdivarNeSu kctttpsNjnykaaH||15|| paJcabhiH paJcabhirvarNairvargAH paJca prkiirtitaaH| mAnteSviti / kAdiSu maparyanteSu paJcaviMzatau varNeSu paJcabhiH paJcabhirvarNaiH ka ca Ta ta pa saMjJakAH pazca vargA bhavanti / / 15 // ayaM bhAvaH, atra varNapazcaviMzatau prathame paJca varNAH kavargasaMjJAstataH pare 5paJca cavargasaMjJAstataH pare paJca TavargasaMjJAstataH pare paJca tavargasaMjJAstataHpare pazca pavargasaMjJA iti / yaralavA antasthAH // 11 // si0-111115] yazca razca lazca vazca yaralava, 1-3-"ata AH syAdau0" "samAnAnAM." "soruH" / antasthA 1-3 "samAnAnAM0" "soruH" "ra: padAnte0" / madhye 'roryaH' "svare vA" yasya luka / yaralavA antasthAH / dvipadaM sUtram / sUtrasyAtispaSTatvAdatra kArikA nAsti / antasthAzabdo bAhulakAt strIliGgaH, anyathA 10 zidhuTzabdavadviSayanAmatvAtpuMstvaM syAt 'mAnagumAdriviSayAzugazoNamAsa' (puM0 3 / 3 ) iti liGgAnuzAsanavacanAt / yaralavA ityatra bahuvacanaM sAnunAsikAdibhedaparigrahArtham // 11 / / apaJcamAntastho dhuT // 12 // [si0-111111] pazcanzabdAt "no maT" iti mapratyayaH, "nAmasi." iti padasaMjJAyAM "nAno no0" iti nlope ca pazcamaH / antasthA 1-3-'SThAM gatinivRttau' SThAdhAtuH, "SaH so'STayaiSThivaSvaSkaH" iti SaH saH 'nimittA15bhAve naimittikasyApyabhAva' iti Thasya thatve sthA, ante tiSThanti iti antasthAH "sthApAsnAtraH kaH" iti kapratyayaH "iDetpusi." ityAluk "At" ityApi antasthAH / paJcamAzca antasthAzca paJcamAntasthAH, na vidyante paJcamAntasthA yatra "gozcAnte." iti haskhaH, "nabat" iti nasya aH, apazcamAntastha 1-1"soruH" r / 'dhukSi dhikSi saMdIpane' dhujhdhAtuH dhukSate iti dhuda, kippratyayaH, 1-1 "dIrghaGayAbi"ti siluk, "aprayogIt" kiblopaH "saMyogasyAdau skoluMg" iti kluka, "dhuTastRtIyaH" iti Sasya 20 DaH "virAme vA" Dasya TaH, "ghoSavati" ro u: "avarNasye." o, apaJcamAntastho dhuda / dvipadamidaM sUtram // 12 // avargapaJcamAntasthAste caturviMzati(TaH // 16 // ka kha ga gha / ca cha ja jha Ta Tha Da Dha / ta tha da dha / pa pha ba bha / za Sa sa ha / 25 vargeSu paJcamA vargapaJcamAH / vargANAM paJcamA iti SaSThItatpuruSastu "tRptArthapUraNAvyayAtRzazatrAnaze"ti niSedhAnna bhavati / tatazca, vargapaJcamAzca antasthAzca vargapazcamAntasthAH, na vidyante vargapaJcamAntasthA yeSu te avargapaJcamAntasthAH / vargapazcamAH paJca, GabaNanamA iti, antasthAzca catasro, yaralavA iti, ebhinava bhirvarjitAste pUrvoktAstrayastriMzavyaJjanAkhyAzcaturviMzatidhuTo dhusaMjJA bhavantIti bhAvaH // 16 // AyadvitIyazaSasA aghoSAH // 13 // [si0-1|1|13] 30 Adya0 / ApUrvaka 'DudAMgka dAne' AdIyata iti "upasargAdaH kiH" iti kipratyayaH, "iDetpusi" ityAluk AdiH, Adau bhavA "digAdidehAzAdyaH" iti yapra0 'avarNevarNasya0' iti ilope AdyaH / dvayoH pUraNo dvitIyaH, "dvestIya" iti tIyaH / AdyAzca dvitIyAzca AdyadvitIyAH 1-3 / zazca Sazca sazca zaSasAH 1-3 / AdyadvitIyAzca zaSasAzca AdyadvitIyazaSasAH 1-3 / "ata AH syAdau0" "samAnAnAM." 34 "soruH" r / 'ghuSa zabde' ghuSdhAtuH, ghoSaNaM ghoSaH "bhAvAkoMH" ghab , ana0, "laghorupAntyasya" iti For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / vyaJjanasaMjJAH / svasaMjJA 15 guNaH / na vidyate ghoSo ghaNTAniAdavadanusvAno yeSAM te "nabat" naba a, aghoSa 1-3 / prAgvat "roryaH" "svare vA" yasya luk AdyadvitIyazaSasA aghoSAH / dvipadamidaM sUtram // 13 // kArikArddham ____ AdyadvitIyA vargANAmaghoSAH zaSasA api / AdyadvitIyatvaM tvApekSikamiti keSAmityAkAGkSAyAmAha-vargANAmiti, paJcAnAmapi vargANAmAdyAH paJca dvitIyAH paJca trayazca zaSasA ityete trayodaza aghoSasaMjJA bhavanti / te cAmI ka kha / ca cha / 5 Ta Tha / ta tha / pa pha / za Sa sa / 13 / ___ anyo ghoSavAn // 14 // [si0-1|1|14 ] 'ana zvasana' prANane, andhAtuH aniti parabhAvo'treti "sthAcchAmAsAsUmanyani0" iti yapra0 anya 1-1, "soruH" ghoSo'syAsti "tadasyAstyasminniti matuH" ghoSamat "mAvarNAntopAntApaJcamavargAnmatormo vaH" iti masya vaH "RduditaH" iti nontaH "abhvAderatvasaH sauM" iti dIrghaH 'dIrghaDyAb-10 vyaJjanAtseH" iti siluk "padasya" iti tluk / "ghoSavati" "avarNa0", anyo ghoSavAn / dvipadamidaM sUtram // 14 // atha kArikArddham anye syurgAdayo varNA ghoSavantazca viMzatiH // 17 // ga gha Ga / ja jha / Da Dha Na / da dha na / ba bha ma / ya ra la va / h| anye ca aghoSavyatiriktA gAdayo viMzatirvarNA ghoSavanto bhavantItyarthaH // 17 // ____ aM akalpa zaSasAH ziT // 15 // [ si0-1|1|16] aMca azva xkazca pazca zazca paJca sazca aMaH kalpazaSasa 1-3, "ata A0" "samAnA" "soruH" "ra: padAnte" / 'ziSlapa vizeSaNe' ziSdhAtuH zinaSTIti kip "aprayogIt" kiblopaH, 1-1 "dIrghaDayAb0" siluk "dhuTastRtIya." iti Sasya DaH "virAme vA" Dasya TaH / aM aH kalpa-20 zaSasAH zida / dvipadamidaM sUtram // 15 // [ atha kArikA] ziTsaMjJakA amI sapta tatra kaH kulishaakRtiH| gajakumbhAkRtiH -pazca kapAvuccAraNArthakau // 18 // eSu saptasu Adyau prAgvyAkhyAtau, antyAstrayazca pratItA eva, tataH zeSau dvau lakSayati / tatreti / kulizaM vatram / vajrAkRtimAtravyaGgayo jihvAmUloccAryoM varNavizeSo jihvAmUlIyAparanAmA xka iti, gajaku-25 mbhAkRtimAtravyaGgaya upadhmAnIyAparanAmA oSThoccAryoM varNavizeSaH pa iti / etau ca kevalau uccArayitumazakyau yathAkramaM ka kha, pa pha, yoge niSpadyate tadupahitAveva ca paThyete, tatrApi kapayoreva mukhyatvAttadupahitI sUtre upAttau, etatsarvaM sphuTIkartumAha-kapAvuJcAraNArthakau iti // 18 // atha svasaMjJAmAha tulyasthAnAsyaprayatnaH svH|| 16 // si0-1|1|171 'tulaNa unmAne' tuladhAtuH, tolanaM "tulAbhidAdayaH" iti nipAtaH, tulayA sammitastulyaH "hRdyapa-30 dyatulyamUlyavazyapathyavayasyadhenuSyAgArhapatyajanyadharmyam" iti sUtreNa nipAtaH / 'SThAM gatinivRttau' SThA "paHso." 'nimittA.' sthA, sthIyate'sminniti "karaNAdhAre" anaT sthAnam / yatra pudgalaskandhasya varNabhAvApattistatsthAnaM kaNThAdi / 'asUca kSepaNe' as dhAtuH, asyati kSipati varNAniti "zikyAsya." iti 33 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakAsyaprayatnAbhyAM tulyA varNAH svasaMjJakAH / yo varNo yaM varNaM prati sthAnakAsyaprayatnAbhyAM tulyaH sa varNastaM varNaM prati svasaMjJo bhavati, savarNasaMjJakazca loke / AsyagrahaNaM bAhyaprayatnanivRttyartham, te hi "Asanna " ityatraivopayujyante natu savarNavidhau, tatrApi mahAprANasyaivAvakAzo'nyeSAM tu vede prayojanam / savarNasaMjJAprayojanaM ca tadmAnamityAdau "tRtIyasya paJcame " ityanunAsike savarNatvAt dakArasya nakAro yathA bhavati tanmAnamiti / atra dRSTAntadvAreNa 10 sarvAnapi mithaH svAn varNAn sArddhazlokena nirdizati 20 16 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu yapratyayadIrghe Asyam / oSThAtprabhRti prAkkAkalakAtkaNThamaNeH / prapUrvaH 'yataiG prayatne' prayatanaM " yajisvapirakSiyatipraccho naH" iti napratyayaH / Asye prayatnaH AsyaprayatnaH AntaraH saMrambhaH / sthAnaM ca Asyaprayatnazca sthAnAsyaprayatnau / tulyau varNAntareNa sadRzau sthAnAsyaprayatnau yasya sa tulyasthAnAsyaprayatnaH 1-1 | sva 1- 1 " soru: " " ra : padAnte0 " / dvipa0 sUtram // 16 // atra kArikA - 'akArAdI 'ti yathApUrvoktA hrasvAdayo'STAdazabhedA avarNasya te sarve kaNThasthAnA vivRtakaraNAH para15 sparaM svA iti, evamanye'pi, rephoSmaNAM tvanyaH tulyasthAnAsyaprayatnaH kopi nAsti iti svA na bhavanti / sthAnagrahaNaM kim ? kacaTatapAnAM tulyAsyaprayatnAnAmapi bhinnasthAnAnAM svasaMjJA mA bhUt, tathAtve tu tata ityatra "ghuTo ghuTi sve vA " iti pakArasya takAre lopaH syAt / AsyaprayatnagrahaNaM kim ? cavargayazAnAM tulyasthAnAnAmapi bhinnAsyaprayatnAnAM svasaMjJA mA bhUttathAtve hi aruzyotatItyatra "dhuTo ghuTi sve vA " iti zakArasya cakAre lopaH syAt / svasaMjJAyAM sthAnamuktam kiM tat sthAnamityAha- 25 30 akArAdi svarANAM svAH svasvabhedA yathA mithaH // 19 // paJcapaJcaikavargasthA varNAH svAH syuH parasparam / yalavAH sAnunAsikaniranunAsikA api // 20 // sthAnaM kaNThAdi / tathAhuH / sthAnaM kaNThAdIti / tathAhuriti pUrvaprasiddhaM lokamAha aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH zirastathA / jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikoSThau ca tAlu ca // 21 // atha eSu sthAneSu sthAnino varNAn sArddhazlokatrayeNAha -- visargo'thAkuhAH kaNThyAstAlavyA icuyAzca zaH / upUpadhmAnIyA oSThayA mUrdhanyA RTuSAca raH // 22 // dantyA tulasA eai kaNThatAlusamudbhavaiau / o au kaNThoSThajau jJeyau vo dantoSThyaH prakIrtitaH // 23 // jihvaca jihvAmUlIyo'nukhAro nAsikodbhavaH / svasthAnanAsikAsthAnAH syurDaJaNanamA iti // 24 // syAdurasyo hArastu sahAntasyaH sapaJcamaH / visargo'theti0 / visargaH atha akuhA avarNa-kavarga-hakArAH kaNThe bhavAH kaNThyA bhavanti; ku ityatra ukArasya pazcamasvaratvena paJcasaMkhyAsUcakatvAt paJcavarNAtmakaH kavargoM gRhyate, evaM cakArAdi34 Svapi / GananamAH svasthAnanAsikasthAnA iti, svasthAnaM kaNThAdi nAsikA ca tAbhyAmuccAryante / GakAraH For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / AsyaprayatnAH kaNThanAsikAsthAna evamanye'pi // 22-23-24 // urasyeti0 hakArastu sahAntasthAbhirvartamAnaH sahAntasthaH saha paJcamaivartamAnaH sapaJcamaH urasyaH syAt, yathA yaha ma ityAdi, kevalastu kaNThya eva / sarvamukhasthAnamavarNaH / havisargau urasyau / kavargo jihvAmUla ityanye / repho dantamUla ityeke / e ai tAlavyau, kaNThatAlavyAvityanye / o au auSThayau, kaNThoSThayAvityanye / vo dantyauSThayaH, sakasthAna ityanye / jihvAmUlIyo jihvayaH, kaNThya ityanye / nAsikyo'nusvAraH, kaNThanAsikya ityanye / athAvasaraprAptA-5 nAsyaprayatnAnAha AsyaprayatnAH spRSTAdyA vivArAdyAstu bAyakAH // 25 // AsyaprayatnA iti / prayatno dvidhA Abhyantaro bAhyazca / tatra caturvidha AbhyantaraprayatnastathAhi, spRSTatA 1 ISatspRSTatA 2 vivRtatA 3 ISadvivRtatA 4 kecit saMvRtAkhyaM paJcamaM prayatnaM manyante / eSAM kaNThAdisthAnAbhighAte bhAvAt AbhyantaratvaM, vivArAdInAM tu vAyunA koSThe'bhihanyamAne prAdurbhA-10 vAdbAhyatvam / athavA spRSTatAdInAM varNaniSpattikAle bhAvAdAntaratvaM, vivArAdInAM tu varNaniSpattikAlAdUrdhvaM vAyuvazena bhavanAdvAhmatvam / spRSTatAdayo varNAnAmutpAdakA vivArAdayastu saMskArakA iti vivekaH / karaNaM tu jihvAmUlamadhyAgropAprarUpaM sthAnAsyaprayatnatulyatve sati nAtulyaM bhavati iti pRthag noktam , kathamiti; jihvAmUlena jihvathAnAM, jihvAmadhyena tAlavyAnAM, jihvopAgreNa mUrdhanyAnAM, jihvAgrAdha:karaNaM vA ? jihvApreNa dantyAnAM, zeSAH svasthAnakaraNAH / bAhyaprayatnastvekAdazavidhastathAhi-vivAra 115 saMvArau 2 zvAsa 3 nAdau 4 ghoSavad 5 aghoSatA 6 alpaprANatA 7 mahAprANatA 8 udAtta 9 anudAttaH 10 svaritazca 11 iti / eSAmutpattiM caivamAhuH-nAbhipradezAt prayatnapreritaH prANo nAma vAyurUrvamAkrAmanuraHprabhRtInAM sthAnAnAmanyatamasminsthAne prayatnena vidhAryate, sa vidhAryamANaH sthAnamabhihanti, tasmAt sthAnAbhighAtAd dhvanirutpadyate AkAze, sA varNazrutiH, sa varNasyAtmalAbhaH / tatra varNadhvanAvutpadyamAne yadA sthAnakaraNaprayatnAH parasparaM spRzanti sA spRSTatA 1 yadA ISatspRzanti sA ISa-20 spRSTatA 2 yadA sAmIpyena spRzanti sA vivRtatA 3 yadA dUreNa spRzanti sA ISadvivRtatA?? 4 / eSo'ntaHprayatnaH / idAnIM bAhyaprayatnaH, yadA prANo nAma vAyurUva'mAkrAman mUrdhni pratihato nivRttaH koSThamabhihanti tatra koSThe'bhihanyamAne kaNThabilasya vivRtatvAd vivAraH 1 saMvRtatvAt saMvAra: 2 / tatra yadA kaNThabilaM vivRtaM bhavati tadA zvAso 3 jAyate, saMvRte tu nAdaH 4 tAvanupradAnamAcakSate / anye tu bruvate, 'anupradAnamanuskhAno ghaNTAni davat' iti / tatra yadA sthAnakaraNAbhighAtaje dhvanau 25 nAdo'nupradIyate tadA nAdadhvanisaMsargAdghoSo 5 jAyate / yadA tu zvAso'nupradIyate tadA zvAsadhvanisaMsargAdaghoSo 6 jAyate / alpe vAyAvalpaprANatA 7 / mahati vAyau mahAprANatA 8 jAyate, mahAprANatvAdUSmatvam / yadA sarvagAtrAnusArI prayatnastItro bhavati tadA gAtrasya nigrahaH kaNThabilasya cANutvaM svarasya vAyozca tIvragatitvAdraukSyaM bhavati tamudAtta 9 mAcakSate / yadA tu mandaH prayatno bhavati tadA gAtrasya saMsanaM kaNThabilasya ca mahattvaM svarasya vAyozca mandagatitvAt snigdhatA bhavati 30 tamanudAsa 10 mAcakSate / udAttAnudAttasvarasaMnipAtAt svarita 11 iti / tatra spRSTaM karaNaM [sparzAnAm , sparzA vAH ] vANAm / IpatspRSTamantasthAnAm / ISadvivRtaM zaSasahAnAM / ete cAnyatra USmANa ityucyante / vivRtaM svarANAM, svareSu e o vivRtatarau, tAbhyAmapi ai au, tAbhyAmapyavarNaH / akAraH saMvRtaH ityanye / ityaabhyntrprytnvibhaagH| vargANAM prathamadvitIyAH zaSasavisargajihvAmUlIyopadhmAnIyAzca vivRtakaNThAH zvAsAnupradAnA aghoSAH / vargANAM tRtIyacaturtha-35 __ hai* prakA0 pUrvA0 3 For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghupaJcamAH antasthA hakArAnuskhArau ca saMvRtakaNThA nAdAnupradAnA ghoSavantaH / vargANAM prathamatRtIyapaJcamA antasthAzvAlpaprANAH, itare sarve mahAprANAH / iti bAhyaprayatnavibhAgaH // 25 // atha prastusopayoginIH katicitsaMjJA Aha ukte varNe savarNo'pi prAyaH kAre ca kevl| saMyogaH syAd vyaJjanAni svarAvyavahitAnyaho! // 26 // ukte / pUrvArddha spaSTam / saMyogaH syAditi / aho iti sambodhane, aho ziSya ! svareNa avyavahitAni anantaritAni vyaJjanAni saMyogaH syAt / yathA dhAnAbhrasj ityatra "saMyogasyAdau skorkhaka", iti sakAralug bhavati // 26 // aprayogIt // 17 // [ si0-11||37 ] 10 apra0 / prapUrvaka 'yujaMpI yoge' yuj, prayojanaM prayogaH, "bhAvAkoH ", ghaJ , apratyayaH / "kte'ni TazvajoH kagau ghiti" iti jasya gaH "laghorupAntyasya" iti guNaH, prayogaH / prayogo'syAstIti "ato'. nekasvarAt" iti inpratyayaH, "avarNevarNasya" iti aluk prayogin 1-1 "inahanpU0" "dIrghaGayA." siluk / "nAmno no0" naluk, prayogI, "nabat" nasya aH / it 1-1 "dIrghaDyA0", aprayogIt / dvipadaM sUtram // 17 // atra kArikA varNo varNasamUho vA pAThe samupalabhyate / na dRzyate prayoge yaH sa itsaMjJaka iSyate // 27 // varNo varNasamUho veti / eko varNo, dvitryAdivarNAtmako varNasamudAyo vA, yaH kasmaicit kAryAya pAThakAle uccAryate tatazca prayogakAle eti-nivarttate sa itsaMjJo bhavati / tatraikavarNo yathA 'edhi vRddhauM' atra ikAra AtmanepadArthaH / varNasamUho yathA 'DupacISa pAke' ityatra pacadhAtuH zeSAH sarve ita iti // 27 // 20 "syAdistyAdivibhaktiH" (1 / 1 / 19) syAd "vibhaktyantaM bhavetpadam" (1 / 1 / 20) / "savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam" (1 / 1 / 26) mitrvdaagmH||28|| syAdi0 / 'si au jasU ityAdi syAdivibhaktiH / tiv tas ityAdi tyAdivibhaktiH tadantaM ca padaM yathA deva ityAdi syAdyantaM padam , bhavatItyAdikaM ca tyAdyantaM padamiti / padasaMjJA phalaM ca padasya saMyogAntasya luk syAt ityAdi / savizeSaNamityAdi prayujyamAnairaprayujyamAnairvA vizeSaNaiH sahitaM prayujyamAnamaprayujya25mAnaM vA AkhyAtaM vAkyaM syAt , yathA dharmo vo rakSatu / aprayujyamAnavizeSaNaM yathA, lunIhi 3 pRthukAMzca khAda / aprayujyamAnamAkhyAtaM yathA zIlaM te skhamiti / arthAtprakaraNAdvA''khyAtAdergatAvaprayogaH / lokAdeva vAkyasiddhau sAkAGkatve'pyAkhyAtabhede vAkyabhedArtha vacanam , AkhyAtamityatraikatvasya vivakSitatvAt ; tena odanaM paca tava bhaviSyati mama bhaviSyati ityAdau zrUyamANe gamyamAne vA''khyA tAntare bhinnavAkyatvAdvastrasAdayo na syuH / laukike tu vAkye'GgIkriyamANe AkhyAtabhede'pyekavAkyatvA30dvanasAdayaH prasajyeran / kuru kuru naH kaTamityAdau tu kRte dvirvacane'rthAbhedAdekamevAkhyAtamityekavAkyatvAdvalasAdayaH syuriti / vAkyasaMjJAphalaM ca padAd yugvibhaktyaikavAkye vasnasAviti / mitravaditi, yaH sthAnyanupaghAtena mitravadAgacchati sa Agama ityucyate / ayaM cAtra zAstre antazabdopalakSito bhavati, yathA vArINi ityatra "anAmvare no'ntaH" iti / pratyayo'pi sthAnyanupaghAtena mitravadAgacchati paraM 34 1 khasaMjJo iti pAThAntaram / 2 (si. 1 / 1 / 18) ityatra drshitaa| 3 (si0 3 / 3 / 6) ityAdiSUpadarzitA / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze saMjJAdhikAraH / katicit saMjJAH 19 sa (1 / 1 / 38) paJcamyarthAdvihito'ntazabdanirdiSTazca na bhavati, yathA devaH ityatra "nAmnaH prathamaikadvibahau" iti prathamaikavacanaM siH / upalakSaNatvAcAtra pratyayo'pi saGgRhIto boddhavyaH // 28 // avasAnaM virAmaH syAdAdezaH zatruvadbhavet / trayo luk lup ca lopazca varNAdarzanavAcakAH // 29 // ava0 / agre varNAnAmanuccAraNaM vilambenoccAraNamuccAraNAbhAvazca avasAnaM virAmazca bhavati / ayaM 5 bhAvaH, sAtatyenoccAraNe 'jino jayatItyatra sandhirbhavati, atraiva madhye vilambenoccAraNe virAme sati "na sandhi"riti vakSyamANaniSedhAtsandhirna bhavati, 'jinaH jayatI 'ti / vAkyAdisamAptau agre uccAraNAbhAve virAmo bhavati / yathA 'prathamaM bhavati maGgalamm' atra virAmatvAd "adIrghAdvirAme "ti makArasya dvitvam / AdezaH zatruvaditi, sthAnyupamardena pravarttamAnatvAt, yathA "jasa i:" "TAGasorinasyau" ityAdi / traya iti lukluplopAstrayo'pyete varNasya adarzanaM vadanti / paraM tveSAmayaM vizeSa: ; luki sthAniva - 10 dbhAvo bhavati, lupi tu sa na bhavati, yathAtraiva vakSyate; he vAri 1-1, "nAmino lugvA " iti siluki, luki ca sthAnivadbhAvAluptapratyayanimittaM kAryaM syAditi sinA saha guNe he vAre / pakSe "anato lup" iti silupi sthAnivadbhAvAbhAvAdguNAbhAvaH, he vAri iti / lopazabdena tu luk lup ca dvayamapyucyate iti sAmAnyavAcI lopazabdaH, yathA 'sarvebhyo lopaH' iti nyAye ubhayamapi gRhyate iti // 29 // dIrgho visargAnusvArayuk saMyogaparo guruH / asaMyogaparo hrasvo visargAdyujjhito laghuH // 30 // dIrgho visargazca anusvArazca visargAnukhArau, visargAnusvArau yunaktIti visargAnusvArayuk / tatazca A I U R lR e ai o au ete nava dIrghasvarAH, visargayuk, anusvArayuk, saMyogaH paro yasmAt sa saMyogaparaH yathA vapra iti vakAraH, ete sarve gurusaMjJA bhavanti / gurusaMjJAprayojanaM " gurunAmyAderanRcchrarNoH" ityAdau / asaMyogapara iti, na saMyogaparaH asaMyogaparaH, yathA nayana ityatra; tathA a i u R lR iti 20 pazca hrasvAH svarAH tathA visargAnukhArarahitAzca, ete sarve laghusaMjJA bhavanti / laghusaMjJAprayojanaM "laghorupAntyasya 0" ityAdau // 30 // " 15 aredoto [ si0 3 / 3 / 2 ] guNasaMjJA R i u sthAnabhAvinaH / vRddhisaMjJAH [ si0 3|3|1] smRtA A Ar aidaucca svarasambhavAH // 31 // aredota iti / RvarNevarNovarNasthAnabhAvinaH ar et ot ete guNasaMjJA bhavanti, yathA " hrasvasya 25 guNaH" iti guNe he pitaH, he mune, he sAdho iti / vRddhisaMjJA iti; svarasthAnabhAvinaH A Ar ait aut ete vRddhisaMjJA bhavanti; akArasthAne ya A, RvarNasthAne ya Ara, ivarNaikArasthAne ya aitU, uba kArasthAne ya aut, ete sarve vRddhisaMjJA bhavantItyarthaH, yathA "vRddhiH svareSvAdau JNiti taddhite" iti vRddhau Azvam ArSam jainaM daivyaM pautraH saumyaH / svarasambhavA iti prAyikaM svAbhAvikAnAmapi AmraguptAyanirityAdau vRddhisaMjJAdarzanAt // 31 // syamaujasaH syu[ si0 1|1| 29 ]TsaMjJAH puMstriyoH zi[ si0 1|1|28 ]rnapuMsake | vinA sambodhanArthaM siM zeSaghuT [ si0 1 / 4 / 82 vR0 ] saMjJakA amI // 32 // mau0 / puMstriyoH puMliGgastrIliGgayoH syamaujaso ghuTaH syuH, tatra prathamAyAH syaiaujaso nAmArthAH sambodhanArthAzceti, dvatIyAyA am au ceti / tathA napuMsakaliGge jassAdezaH ziH, tatra jasAdezaH zirnAmArthasambodhanArtha bhedAdvedhA, zasAdezaH zizca / evaM ca jAtyapekSayA SaTsu vyaktyapekSayA ca ekona - 35 For Personal & Private Use Only 30 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuviMzatau ghuTsu, sambodhanArtha prathamaikavacanaM jAtyapekSyaikavidhaM vyattayapekSayA dvividhaM siM muktvA, anye amI pUrvoktAH zeSaghudasaMjJakA bhavanti / sizabdassa viSayanAmatvAtpuMstvaM "mAturmAtaH putre'rhe sinAmadhye" iti puMstvanirdezAcca // 32 // lokAt // 18 // [si0-21||3] 5 lokA0 / 'lokaGa darzane' lokadhAtuH, lokate iti lokaH / "vyajanAdU gham" apratyayaH, loka 5-1 "DeDasyoryAtau" ityAt , "samAnA0" lokAt / ekapadaM sUtram // 18 / / atra kArikA yadatra saMjJA nyAyAdi varNAnAyAdi noditam / tadvaiyAkaraNAdibhyo lokebhyo budhyatAM budhaiH // 33 // iti mahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM saMjJAdhikAraH smaaptH| yadatra0 / atra saMjJeti saMjJAH svaravyaJjanAdyAH, kriyAguNadravyajAtikAlaliGgasvAGgasaGkhthA'patyavIpsAdInAM ca, tathA nyAyAH "svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA" ityAdayaH, atrAdizabdAt "paJcamyA nirdiSTe parasya" ityAdayaH paribhASA grAhyAH / varNAnnAyAdIti varNAnAmAnAyaH sampradAyAdhigamyaH sthAna prayatnAdivivekaH, atrAdizabdAtsatvAsannatvAdikaM grAhyam / eteSu madhye yadatra zAsne uktaM tadito jJeyaM 15 yaccAtra zAstre vistarabhayAnoktaM tatsarva vaiyAkaraNatArkikAdilokebhyo jJeyamiti bhAvaH // 33 // tatra saMjJAH prakRtopayoginyaH kAzciduktAH kAzcica yathAsthAnaM vakSyante; varNAmnAyAdikatvamapyuktam / nyAyAstvevam ||niiyte sandigdho'rthoM nirNayamebhiriti nyaayaaH| "nyAyAvAya." ( 5 / 3 / 134 ) ityAdisUtreNa ghani nipAtanAnyAyAH sveSTasAdhanAnuguNA yuktayaH / tathAhuH zrIsUrayo nyAyasUtraprakrame / "atha ye 20 tu zAsne sUcitA lokaprasiddhAzca nyAyAstadarthaM yatnaH kriyate" iti / nyAyazabdazca dRSTAnte'pi rUDho yathA sUcIkaTAhanyAyaH, kAkAkSigolakanyAyaH, DamarukamaNinyAyaH, ghaNTAlAlAnyAya ityAdi, naca te'trAdhikRtAsteSAmaparimitatvAt / ye tu zAkhe vyAkaraNAdipranthe sUcitA vaiyAkaraNAdilokaprasiddhAzca te'trAdhikriyante iti / sUtrANi prativyAkaraNaM bhidyante nyAyAstu cirantanatvAt sarvavyAkaraNeSveka rUpA eveti jJeyam / 25 tatra zrIsUribhiH saptapazcAzanyAyAH zrIhemacandravyAkaraNaprAnte nirUpitAste prathamamabhidhIyante / khaM rUpaM zabdasyAzabdasaMjJA // 1 // iha vyAkaraNe zabdasya vaM rUpaM grAhyaM yadi tacchabdasvarUpaM kasyApi saMjJA na syAt , yathA "samaH khyaH" (5 / 1177 ) ityatra 'khyAMka prakathane' iti dhAtuH, cakSAdezazca khyAMga iti dvayameva khyArUpaM gRhyate, natvadhikaM-vyAkaraNe kasyApi khyeti saMjJAyA akaraNAt , tena gAH saGkhyAti saJcaSTe vA "samaH 30 khyaH" iti De gosaGkhya iti siddham / yatra tu zabdasaMjJA tatra tu zabdarUpaM na grAhyaM kintu saMjJino grAhyAH, yathA "upasargAhaH kiH" (5 / 3 / 87) ityatra "avau dAdhau dA" (3 / 3 / 5) iti kRtadAsaMjJAnAM grahaNam / vaM rUpaM zabdasyetyaMzasya jJApakaM "nadIbhirnAnni" (3 / 1 / 27) ityatra bahuvaca nam, anyathAnena nyAyena nadIzabdasvarUpagrahaNe "saGkhyAsamAhAre" (3 / 1 / 28) ityuttarasUtreNa pazcAnAM 34 nadInAM samAhAraH pazcanadamityatraivAvyayIbhAvaH syAnatu nadIvizeSavAcibhiH dviyamunaM trigaGgamityAdau / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 prakiyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisamuccitA nyAyAH azabdasaMjJetyasya jJApakaM "svarAdupasargAdastikityadhaH" (4 / 4 / 9) ityatra dhAvarjanam anyathA dAgrahaNe dhAvarjanamanarthakamiti // 1 // susarvArddhadikzabdebhyo janapadasya // 2 // ye digvAcakatvena rUDhAH zabdAste'rthAntaravRttayo'pi digvAcisAdRzyAdizabdA eva tato janapadavAcino yo vidhiH sa susarvArddhadikzabdapUrvasya janapadAntasyApi syaat| 'grahaNavatA nAmnA na tadanta-5 vidhi'riti nyAyasyApavAdo'yaM nyAyaH, evamuttaro'pi / yathA magadheSu bhavo mAgadhakaH tathA sumAgadhakaH sarvamAgadhaka arddhamAgadhakaH pUrvamAgadhaka ityAdau "bahuviSayebhyaH" (6 / 3 / 45) ityaka siddhaH / sumAgadhakAdiSu ca triSu "susarvA drASTrasya" (7 / 4 / 15) ityanena, pUrvamAgadhaka ityatra tu "amadrasya dizaH" (7 / 4 / 16) ityanenottarapadavRddhiH / susarvAdibhya ityeva, RddhamagadheSu bhavaH Arddhamagadha iti; atra "bhave" ( 6 / 3 / 123 ) ityaNeva na tu "bahuviSayebhya" ityakaJ 'grahaNavate'ti nyAyena tadantavidhe-10 niSedhAt / jJApakaM ca AbhyAM sUtrAbhyAmuttarapadavRddhireva anyathA 'grahaNavate'ti nyAyAttadantavidhiniSedhAtsvAdipUrvAjanapadAntAt bNitpratyayaniSedhe uttarapadavRddharevAsambhava iti // 2 // RtovRddhimdvidhaavvyvebhyH||3|| yasmin pare vRddhiprAptiH sa bNitpratyayo vRddhimAniha gRhyate / RtuvAcakAt bNitpratyayavidhau kartavye tavayavapUrvAhatvantAdapisa vidhiH syAt , tena yathA varSAsu bhavaM vArSikamityatra "varSAkAlebhyaH" (6 / 3 / 80)15 itIkaNa , tathA pUrvaH prathamo'vayavo varSANAM pUrvavarSAH "pUrvAparAdharottaramabhinnenAMzinA" (3 / 1 / 52) ityaMzitatpuruSaH, yadA pUrvAvayavayogAtpUrvAH prathamA ityarthaH tAzca tA varSAzca pUrvavarSAH tAsu bhavaM pUrvavArSikamiti, atra varSAntAdapi "varSAkAlebhyaH" itIkaN / yathA zizire bhavaM zaiziramityatra "bhartusandhyAderaN" ( 6 / 3 / 89) ityaN [ vRddhiH ], tathA pUrvazaiziramityatrApi "aMzAhatoH" (7 / 4 / 14) ityuttarapadavRddhiH / vRddhimadvidhAviti kim ? "prAvRSa eNyaH" ( 6 / 3 / 92) ityeNyasya vidhau pUrvaprAvRSi bhavaH pUrva-20 prAvRSeNya iti mA bhUt / avayavebhya iti kim ? pUrvA RtvantarairvyavahitA varSAstAsu bhavaM paurvavArSika paurvazizirakaM, ubhayatrApi "varSAkAlebhya" (6 / 3 / 80) iti kAlalakSaNa evekaN / iha ca pUrvazabdo na RtorekadezaM brUte kiM tarhi ? vyavahitatvamiti / "aMzAhatoH" ityanenottarapadavRddhyaprApteH "vRddhiH khareSva0" (7 / 4 / 1 ) ityAdyasvarasyaiva vRddhiH / jJApakaM tvasya "aMzAhatoH" ityuttarapadavRddhividhAnameva anyathA 'grahaNavate'ti nyAyAttadantavidhiniSedhe avayavapUrvAdRtvantAt bNitpratyayAbhAve idamuttara-25 padavRddhividhAnaM nirviSayaM syAditi // 3 // ___ svarasya haskhadIrghaplutAH // 4 // havAdhAdezAH svarasyaiva sthAne syuH, na tu vyaJjanasyetyarthaH / sthAnavizeSAnuktyA svaravadvyaJjanasyApi havAdhAdezaprasaGge pratiSedhArtho'yaM nyAyaH / hakho yathA, sabhi kulamityAdau "klIbe" (2 / 4 / 97 ) iti kharasyaiva haskho na tu tat ityAdau vyaJjanasya, anyathAtrApyAsannatvAttakArasya lakAro hrasvaH prApnoti / 30 pratIca ityAdAvacazcatve pUrvasthasyekArasya dIrghaH, na tu dRSaca ityAdau vyaJjanasya, anyathAtrApyacazcatvaM prAsthitasya dasya prAgvadAsanno dIrghalakAraH prApnoti / pluto yathA caitra3 ehi / vyaJjanasya tu plutatvasambhava eva nAsti svarasyaiva plutAdezokteH / bodhakaM tvasya 'klIbe' ityAdi hrasvadIrghavidhAyakasUtreSu sthAnyanupAdAnameva / yadyapyatra nyAye plutagrahaNaM nopayuktaM plutavidhau [ plutasya ] svarasyaiva sthAnitvenoktestathApi hasvadIrghasAhacaryAt sthAnapUrtaye'nuvAdamAtrametat // 4 // 35 For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu Adyantavadekasin // 5 // yatraika eva varNo nAma vAsti, kArya tu tadAdikasya tadantasya voktaM tatra tadevaikamAditvenAntatvena ca prakalpya tatkArya kAryam / aprAptaprApaNArtho'yaM nyAyaH, evamuttaro'pi / tatrAditvena varNakalpanaM yathA IhAzcakre ityAdau dhAtorgurunAmyAditvena "gurunAmyAderanRcchUrNoH" ( 3 / 4 / 48) iti parokSAyA Am syAt, 5tathA 'IG ca gatau' ayAJcakre ityAdau nAmimAtrasyApi dhAtornAmyAditvakalpanayA parokSAyA AmAdezaH sidhyati / nAno yathA "indre" ( 1 / 2 / 30) ityasya "saptamyA AdiH" (7 / 4 / 114 ) iti paribhASayA 'indrAdau zabde pare' iti nyAsakAravyAkhyAnAt indrayajJazabde pare gavendrayajJa ityAdAvevAdezaH prApnoti, paraM gavendra ityatrApi indrAditvakalpanAdavAdezaH siddhaH / antatvena varNakalpanaM yathA, jetA ityAdau dhAtornAmyantatvena "vizeSaNamantaH" (7 / 4 / 113) iti paribhASayA "nAmino guNo'kRiti" ( 4 / 3 / 1) 10 iti guNaH syAt , tathA etA ityAdau nAmimAtrasyApi dhAtornAmyantatvakalpanAt "nAmino guNo'kRitI"ti guNaH siddhaH / nAmno yathA "sarvAdeH smaismAtau" (247) ityatra sarvAderityasya syAdyadhikArAkSiptanAmavizeSaNatvAt "vizeSaNamantaH" iti paribhASayA 'sarvAdyantasya nAmna' iti nyAsakAravyAkhyAnAt paramasarvasmai ityAdAveva smAyAdayaH prAmuvanti, paraM sarvasmai ityAdAvapi sarvazabdasya sarvAdyantatvakalpa nAt smAyAdayaH syuH / jJApakaM tvasya yantItyAdAviyabAdhanArtha "hviNorapviti vyau" (4 / 3 / 15) 15 iti iNo yatvavidhAnam , taddhi 'dhAtorivarNovarNasyeyut svare pratyaye' (2 / 1 / 50) iti iyAdezApavAdaH, iyAdezazca iNa ivarNAntatvakalpanayaiveti // 5 // / prakRtivadanukaraNam // 6 // anukAryaM dhAtvAdikaM prakRtiH, anukaraNe'pi prakRtivatkArya kAryam ; yathA "parivyavAt kriyaH" ( 3 / 3 / 27) ityatra dhAtvanukaraNasya krI ityasya dhAtuvadbhAvAddhAtukArya "saMyogAt" (2 / 1 / 52) itI20 yAdezaH / vatkaraNAcca sarvathA dhAtutvAbhAvAnna tyAdayaH / jJApakaM tvasya 'kriya' iti sUtranirdeza eva / anityatvAccAsya "parAverje" ( 3 / 3 / 28) ityAdau neyAdezaH // 6 // ekadezavikRtamananyavat // 7 // 'chinnAGguliko'pi sa eva caitra' itivadekasminpradeze vaisadRzye nAnyatvaM gaNyate, kintu tathAvidhasyApi yathoktaM kArya kriyata ityAzayaH; lakSyamANavaisadRzyApahnavArtho'yaM nyAyaH, evamuttaratrApi / yathA atijarasA 25 kulenetyAdau "klIbe" iti haskhe kRte atijarazabdasyApi "jarAyA jarasvA" (2 / 113) iti jarasAdezaH syAt / ekadezetyasyopalakSaNatvAt kacidanekadezavikRtamapyananyavat , yathA "yamirami0" (4 / 2 / 55) iti nlope praNihata ityAdAvekadezAvikRtasyeva praNighnanti ityAdau haneH "gamahana0" (4 / 2 / 44) ityallope "hano ho naH" (2 / 1 / 112) iti nAdeze ho ghe ca kRte anekadezavikRtasyApyananyatvAt tasmin pare "neGmAdApatapada0" (2 / 3 / 79) iti nerno NaH siddhaH / jJApakaM tvasya "sakhyurito'30 zAvait" (1 / 4 / 83) ityatra ita iti vacanam / taddhi sakhIzabdasya aitvaniSedhArtham , etanyAyAbhAve ca sakhIzabdasya aitvaprAptireva nAsti, sUtre sakhizabdasyaivoktariti / anityatvAcAsya "saGkhyAhardivA0" (5 / 1 / 102) iti sUtre lipilivyorgrahaNam , asya nyAyasya nityatve'nyataragrahaNenApi sidhyet / / 7 / / ___ bhUtapUrvakastadvadupacAraH // 8 // yathA hyastanyAdau praNyahan ityAdau sAkSAd hanau pare ne! NaH tathA adyatanyAdau praNyavadhIdityAdI 35hanAdezasya vadhairbhUtapUrvahanarUpatvopacArAttasminnapi "neAdA" (2 / 3 / 79) iti sUtreNa nerno NaH For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisamuccitA nyAyAH 23 siddhaH / jJApakaM tvasya "nede"ti sUtre vagheragrahaNamanyathoktasUtre vadheragRhItatvAt praNyaSadhIdityAdau nenoM No na sidhyati // 8 // bhAvini bhuutvdupcaarH||9|| yathA nRNAmityAdau niSpanne pade "raSavarNAnno Na." ( 2 / 3 / 63 ) iti NatvaM, tathA ravaNaM takSaNamityAdau yadyapi padatvaM syAdyutpattyanantaraM bhAvi tathApi bhAvinaH padatvasya bhUtavadupacArAnnAmAvasthAyA-5 mapi "raghuvarNe"ti kRtaNatvAnAmeva ravaNAdizabdAnAM nyaasH| jJApakaM tvasya "raghuvarNe"ti sUtre pada eva NatvavidhAnamiti // 9 // __ yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm // 10 // ___ saGkhyayA ekavyAdivacananirdezena ceti dvidhApi mithaH samAnAM pUrveSAM pareSAM padAnAM saGkhathAnatikrameNaivAnukUlaM dezanamanudezaH kAryaH, AdyamAdyena dvitIyaM dvitIyenetyAdirItyaiva yojanA kAryA, natvanya-10 thetyarthaH, yojanAyA yAdRcchikatve prasakte niyamArtho'yaM nyAyaH / yathA "DeGasyoryAtau" (1 / 4 / 6) ityAdau sthAninorAdezayozca dvidvisaGkhyatvena dvivacananirdiSTatvena ca samatvAdyathAsaGkhyaM yojanA siddhA / samAnAmiti kim ? "namaspuraso gateH kakhapaphi raH saH" (2 / 3 / 1) ityatra namaspurasoH kakhAdyaiH saha samAnavacananirdeze'pi yathAsaGkhathaM na, [ saGkhyayA tulyatvAbhAvAt / tathA "tau mumo vyaJjane svau" ( 1 / 3 / 14) ityatra mumayoranusvArAnunasikAbhyAM saha samasaGkhyatve'pi yathAsaGkhyatvaM na] vacananirde-15 zena tulyatvAbhAvAditi // 10 // vivakSAtaH kArakANi // 11 // bhavanti na bhavanti anyathA bhavanti ceti zeSaH / kArakanaiyatyaniSedhArtho'yaM nyAyaH / tatra bhavanaM yathA, bhikSA vAsayatItyAdau bhikSAdernirvyApAratvena hetumAtratvAttattvato'kArakatve'pi svatantratayA vAsanAdivyApAravivakSayA kartRkArakatvaM siddham , na ca tattvato'kArakatvaM nAstIti vAcyam , akArakatvA-20 deva bhikSayoSit ityAdau "kArakaM kRtA" (3 / 1 / 68) iti prAptasamAsAbhavanAt / abhavanaM yathA mASANAmazrIyAdityAdau mASAdInAM karmatve satyapi tadavivakSaNAt sambandhamAtre SaSThI siddhA / anyathAbhavanaM yathA, odanaH svayaM pacyate, asizchinattItyAdAvodanAsyoH karmakaraNayorapi svAtatryavivakSayA kartRtvaM siddhamiti // 11 // apekSAto'dhikAraH // 12 // apekSA iSTatA, tata evAdhikAraH pravRttimAnnivRttimAMzca jJeyo, natu tatra kiJcijjJApakamapekSyamiti bhAvaH / yathA 'NaSamasatpare syAdividhau ca" (2 / 1 / 60) ityataH sUtrAdasatpare ityadhikAro "rAtsaH" (2 / 1 / 90) iti yAvadanuvartate norddham ; syAdividhau ca ityadhikArastu "noAdibhyaH" (2 / 1 / 99) iti yAvat, [ ityeSo'rtho jJApakaM vinApi siddhaH] / 'vizeSAtidiSTo vidhiH, prakRtAdhikAraM na bAdhate' ityapi nyAyo'sti, yathA, "dhAtorivarNovarNa0" (2 / 1 / 50) itya-30 to'nuvartamAno dhAtorityadhikAro "bhrUznoH" (211153 ) ityAdi sUtratraye vizeSoktyAnukto'pyetannyAyena "yo'nekavarasya" (2 / 1156) ityatra punaH prAdurbhUtaH, paramidaM prakRtanyAyenApi sidhyatIti so'traivAntarbhUtaH / 'maNDUkaplutinyAyo''pyasyaiva prapaJcastathAhi-yatra pUrvasUtrastho'dhikAraH katicitsUtrANi muktvA maNDUkavadane yAti tatrAyaM nyAyo, yathA "avvargAtsvare vo'san" (1 / 140) iti sUtrastho'sannityadhikAro "a i u varNasyAnte'nunAsiko'nIdAdeH" (1 / 2 / 41) iti sUtramantarAle 35 For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghumuktvA "tRtIyasya paJcame" ( 113 / 1) "pratyaye ca" ( 1 / 3 / 2) iti sUtrayorgatastena hi kakummaNDalam ammayam ityAdau samAsAntarvartivibhaktyA padAntasthasyApi masyAsattvAt "tau muma0" ( 1 / 3 / 14) iti anusvArAnunAsikau mA bhUtAm / atrApyadhikArapravRttinivRtsyorapekSAta eva siddhiriti // 12 // arthavazAd vibhktiprinnaamH||13|| 5 pariNAmaH parAvartaH, kArya iti zeSaH / yathA "ata AH syAdau jasbhyAM ye" (1 / 4 / 1) ityato'nuvartamAnasya SaSThayantasyApi ata iti padasya "bhisa ais" ( 1 / 4 / 2) ityatra paJcamyantatayA pariNAmaH / asyAnityatvAt 'tRtIyasya paJcame' (1 / 3 / 1) ityato'nuvartamAnasya tRtIyasyeti padasya paJcamyantatayA pariNAmanAsiddhAvapi "tato hazcaturthaH" ( 1 / 3 / 3 ) ityatra tata ityuktam // 13 // arthavadgrahaNe nAnarthakasya // 14 // 10 sambhavati, grahaNaM, kAryamiti trayaH zabdA atrAdhyAhAryAH / arthavataH pratyayAdermahaNe sambhavati satya narthakasya grahaNaM na kAryam / zabdasArUpyAdubhayorgrahaNe prasakte'yaM nyAyaH, evamagretane'pi vAcyam / tatra pratyayasya yathA, "tIyaM tkiArye vA" (1 / 4 / 14) ityatra "dvestIyaH" (71 / 165) iti sArthakasya tIyapratyayasyaiva grahaNaM, natu jAtIyapratyayagatasyAnarthakasya tIyasya, tena dvitIyazabdasyaiva smAyAdivikalpo na tu paTujAtIyazabdasya / prakRteryathA, plIhA plIhAnau ityAdau hano nirarthakatvAt "inha15npUSAryamNaH ziSyoH" (1 / 4 / 87) iti sUtroktaniyamAbhavanena "ni dIrghaH" (1 / 4 / 85) iti dIrghaH / jJaptikaraM cAsya "tRsvamR0" (1 / 4 / 38) iti sUtre napvAdInAM pRthagupAdAnam , taddhi napvAdInAM pRthagupAdAnamauNAdikatRpratyayAntAnAmapi 'uNAdayo'vyutpannAni nAmAni' iti nyAyAt avyutpannasaMjJAzabdatvena tRzabdasyAnarthakatvAd grahaNaM na syAditi teSAM pRthaggrahaNam / anityazvAyam / 'aninasmingrahaNAnyarthavatA'narthakena ca tadantavidhi prayojayantI'ti nyAyenAsyopodyamAnatvAditi // 14 // ___lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam // 15 // sambhavatoriti zeSaH / yat sAmAnyena liGgamAtraM nirdizya vihitaM tallakSaNaM, lakSaNena carati "carati" (6 / 4 / 11) iti ikaNi lAkSaNikamapyetaducyate, yattu nAmagrAhaM vihitaM tatpratipadoktam / tatrobhayograhaNe sambhavati pratipadoktaM grAhyaM na tu lAkSaNikam , yathA "no'prazAno0" (1138) ityanena tvantatretyAdau nasya so na syAt , ayaM hi naH "tau muma0" ( 1 / 3 / 14) ityanenAnunAsika iti sAmA25 nyenaiva vihitaH, paraM vayAdicchannadeze kakudaM dRSTvA gavAtra bhAvyamitivattakAraM puro dRSTvA takArasya svAnu nAsikena nakAreNa bhAvyamiti yuktyA lakSaNAJcihnAdAgata ityato lAkSaNikaH / pratipadoktasya tu nasya saH syAt / yathA bhavAMstatra, atra hi no'nta iti nakAramevoktvA vihitatvAt pratipadoktaH / jJApakaM tvasya "ekArtha cAnekaM ca" (3 / 1 / 22) ityanenaiva siddhe'pi bahuvrIhI "AsannadUrAdhika0" ( 3 / 1 / 20) ityAdi pratipadoktaM bahuvrIhividhAnam , taddhi "pramANIsaGkhyADaH" (7 / 3 / 128) iti Dapratyayavidhau 30 tadbahuvrIhigrahaNArtham , tena AsannadazA ityatraiva DaH; "ekArtha cAnekaM ce"ti vihite tu bahuvrIhI Dona syAt , yathA priyA daza yeSAM te priyadazAna iti / anityatvAcAsya yathA "edodbhyAM GasiGaso ra" (1 / 4135) ityatra seH goH ityAdau pratipadoktayoredotorgrahaNam , tathA lunAtIti vici guNe GasiDasoH parayorneloH ityAdAvapi "edodbhyAM usiGasoraH" samajani / asya nityatve tu guNalakSaNakRtatvAdedotau lAkSaNikAviti GasiGaso ratvaM na prApnoti, / asya kacillakSaNena vyAkaraNena niSpannaM lAkSa35 Nika, avyutpannaM tu pratipadoktamityapyoM dRzyate, yathA hano hyastanIdivi ahan ityasya lAkSaNikatvAt For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisamuccitA nyAyAH 25 "ahnaH" (2|1|74 ) iti nasya rurna syAt kintu avyutpannasyaiva dinArthasyAhanzabdasyeti so'pi pUrvavyAkhyayaiva saGgRhIto draSTavya iti // 15 // nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam / / 16 / 4 nAmamAtranirdeze strItvAdiliGgaviziSTamapi nAma grAhyam / zabdArthabhedAdaprAptaprahaNasya prApaNArtho'yaM nyAyaH, evamuttaranyAye'pi vAcyam, yathA "tyadAmenadetada 0" ( 2 / 1 / 33 ) iti sUtre tyadAmiti nAma - 5 mAtra nirdeze'pi tyadAdyadhikAre sarvatra strItvAdiviziSTAnAmapi tyadAdInAM grahaNAt sA syA ityAdau "taH sau saH " ( 2|1|42 ) iti se kartavye tyadAdeH sezca ApA vyavadhAnaM na syAt, Avanto'pi tyadAdistyadAdireveti / nAmamAtragrahaNe iti kim ? yatra saliGganirdezastatra talliGgaviziSTasyaiva grahaNaM yathA syAt, tena "ataH kRkamikaMsa 0 " ( 2 / 3 / 5 ) iti sUtre kuzAnirdezAt ayaH kuza ityatra raH sona syAt / jJApakaM tvasya " rAjansakhe : " ( 7 / 3 / 106 ) ityatra rAjaniti nAntanirdezaH, sa hi strIliGge - 10 nakArAnte rAjanzabde aTsamAsAntaniSedhAya, yathA mahatI cAsau rAjJI ca mahArAjJI ityatrAnena nyAyena aTprApto'pi nAntanirdezena niSidhyate / anityatvAccAsya "sarvAdiviSvag0" ( 3 / 2 / 122 ) iti drirviSUcIzabdAnna syAt [ tathA sati viSUcadrayaG ityaniSTarUpApatteH ] // 16 // prakRtigrahaNe yaGlubantasyApi grahaNam / / 17 / / yasmAt yaH pratyayo vidhIyate sA tasya prakRtiH, sA cAtra dhAturUpaiva grAhyA, yaGlubantatvasyAnyatrA- 15 sambhavAt, evamuttaranyAye'pi / yasya dhAtoryatkAryamuktaM tattasya yaGlubantasyApi syAt tena yathA praNidatte ityatra nerno NaH tathA praNidAda ityatrApi syAt / jJApakaM tvasya "ekasvarAdanusvAretaH" iti bRhatsUtraracanam / tathAhi - yadyapi anusvAretaH kRgAdidhAtavaH sarve'pyekasvarA eva tathApi yaGlubantIkRtA ete carka ityAdirUpA bahusvarAH syuste etena nyAyena kRgAdigrahaNena gRhItA anusvAretaca syuH / teSAM sthAnivattayA'nusvAreto bahusvarasya hanAdezasya vadhadhAtozceniSedhanivRttaye eka - 20 svarAditi vacanaM sArthakam ; tena carkaritA, avadhIt ityAdAviniSedhanivRttirbabhUveti / anityatvaM cAsyApretanenApodyamAnatvAditi // 17 // tivA1 zavA2'nubandhena 3 nirdiSTaM yadgaNena 4 ca / ekasvaranimittaM5 ca paJcaitAni na yaGlupi // 18 // nirddiSTamiti tivAdiSu caturSvapi yojyaM, zeSaM spaSTam / tivA nirdiSTaM dvidhA, aluptena luptena ca / tatrA - 25 luptena yathA "na kavateryaGa: " ( 4 / 1 / 47 ) iti kasya catvaniSedhaH, ayaM kokUyate ityAdau syAccokavatItyAdau tu na, luptena yathA, "Ge piba: pIpyU" ( 4|1|33 ) iti pIpyAdezaH pibateH kevalasya syAdyathA apIpyat, yaGlubantasya tu na, yathA apApayat / 1 / zavA nirdiSTaM yathA, "nisastape'nAsevAyAm" (2 / 3 / 35) iti nisaH sasya SatvaM niSTapatItyAdau syAt, nistAtapItItyAdau tu na / 2 / anubandhena yathA, "gApAsthAsAdAmAhAkaH " ( 4|3|96 ) ityetvam heyAdityAdau syAt, jahAyAdityAdau 30 tu na / 3 / gaNena nirdiSTaM tridhA, saGkhyayA, Adizabdena, bahuvacanena ca tatra saGkhyayA yathA, "rutpaJcakAcchidayaH" ( 4 / 4 / 88 ) iti iT svapitItyAdau syAt soSoptItyAdau tu na syAt; Adizabdena yathA, "divAdeH zyaH " (3 / 4 / 72 ) ayaM dIvyatItyAdau syAt, dedivItItyAdau tu na; bahuvacanena yathA "dyudbhyo'yatanyAm " ( 3 / 3 / 44 ) ityAtmanepadavikalpaH so'yutat adyotiSTa ityAdau syAt, adedyotIdityAdau tu na / Adizabdena bahuvacanena cetyubhAbhyAM yathA, "termahAdibhyaH" ( 4 / 4 / 33 ) 35 hai0 prakA0 pUrvA * 4 " For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuiti iTo'nujJAvidhiH bhaNitirityAdau syAt, na tu bambhANTi ityAdau / 4 / ekakharanimittaM yathA "ekasvarAdanusvAretaH" (4 / 4 / 56) itIniSedhaH zakta ityAdau syAt zAzakita ityAdau tu na; nacAtra bahukharatvAneniSedha ityAzaGkanIyaM, pUrvoktanyAyena zakigrahaNena gRhItatvAdekavaratvameveti 'ekasvaranimittaM yaGlupi na' itIniSedho na / 5 / jJApakaM tvasya tattatsUtreSu tivAdinirdezA eva / anityatvaM cAsyAye 5paJcame vAMze na dRzyate zeSeSu tu dRzyate, tatra dvitIye yathA apAt ityAdAviva apApAdityAdAvapi "pibaitidA0" (4 / 3 / 66) iti zaknirdiSTo'pi sico lubiniSedhazcAbhUtAm , tRtIye yathA nRtta ityAdAviva narInRtta ityAdAvapi "DIyazvyaiditaH" (4 / 4 / 61) ityanenAnubandhanirdiSTo'pIDniSedho'jani, turye yathA, spraSTetyAdAviva spRzeryalupi rAgame tivi padmaSTi ityAdAvapi "spRzAdisapovA" (4 / 4 / 112) iti gaNanirdiSTo'pyadAgama AgAt // 18 // sanipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya // 19 // sannipatati saGgacchate kAryamasminniti sannipAto nimittaM tallakSaNaM cihnaM yasya ko'rthaH-svanimittAdudbhUtaH, savidhistasya prastAvAt svanimittasya vighAtAya na bhavati, loke pitRghAtakaputrAdau kAryAdapi kAraNavighAtasya darzanAd vyAkaraNe tathAtvaniSedhArtho'yaM nyAyaH / yathA papAcetyAdau NavA jAtamanekasvaratvaM "dhAtoranekakharAdAm0" (3 / 4 / 46) ityAmAdezasampAdanena Navo vighAtAya na bhavati / jJApakaM 15tvasya "dhAtoranekakharAdAm" ityatra sAmAnyenAnekasvaratvAbhidhAnaM, taddhi anena nyAyena papAcetyAdAva nekasvaratvasya NanimittatvAdAm bhaviSyati, cakAsAJcakAretyAdau svAbhAvikAnekasvaratvAdbhaviSyati ityabhiprAyeNeti / anityazcAyaM, tenAtijarasairityatra atijarazabdasyAdantatvena niSpanno "bhisa ais" (1|4|2)jrsaadeshhetuubhvnen svahetoradantasya vighAtAya jAtaH / anityatvajJApakaM ca eskaraNe 'pi devairityAdiprayogasiddhAvapi aiskaraNamatijarasairiti prayogasiddhayartham , sa ca prayogo'sya nyAyasya 20 nityatve na sambhavatIti prAgevoktamiti // 19 // asiddhaM bahiraGgamantaraGge // 20 // prakRterAzritaM yatsyAdyadvA pUrva vyavasthitam / yasya vAlpanimittAni antaraGgaM taducyate // 1 // pratyayasyAzritaM yatsyAbahirvA yavyavasthitam / bahUni vA nimittAni yasya tadvahiraGgakam // 2 // __bahiraGga kAryamantaraGge vidhau karttavye'siddhamasadiva syAt / bahiraGgadaurbalyakhyApanArtho'yaM nyAyaH / yathA giryorityAdau pratyayAzritatvAdahirvyavasthitatvAdvA bahiraGgasya yatvasya prakRtyAzritatvAtpUrvavyavasthitatvAdvA'ntaraGge "bhvAdernAmina0" (2 / 1 / 63) iti dIrgha kartavye'siddhatvAhI? nAbhUt / jJApa tvasya "na sandhiGI." (7 / 4 / 111) iti sUtre sandhividhitvenaiva dvitvavidhau sthAnivadbhAvaniSedhe 3. siddhe'pi dvigrahaNam , tathAhi daddhyatretyAdau "adIrghAdvirAma0" (1 / 3 / 32) iti sUtreNa dhasya dvitve kriyamANe "svarasya pare prAgvidhau" (7 / 4 / 110) iti yatvasya sthAnivadbhAvo vighnIbhavana "na sandhi0" iti sUtre sandhigrahaNena niSiddhaH / dvitIyatRtIyapAdayoH sandhividhI hi krameNa svaravyaJjanasandhI ucyete, evaM sthite'pi yat "na sandhiH " iti sUtre sandhitaH pRthag dvigrahaNaM, tadanena nyAyena yatvasya sthAnivadbhAvo mA bhUdityabhiprAyeNeti / dvitvaM hi pUrvavyavasthitatvAdantaraGgaM yatvaM ca bahi35 rvyavasthitatvAvahiraGgAmiti // 20 // 25 For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze sNjnyaadhikaarH| sUrisamuccitA nyAyAH na svarAnantaye // 21 // svarayorAnantarye sati yadantaraGgaM kArya kriyate, tasminkartavye bahiraGgamasiddhaM na syAt, pUrvasyApavAdo'yaM nyAyaH, yathA iyeSa, babhUvuSA, atra bahirvyavasthitatvAhiraGgo'pi iSdhAtorguNaH kasoruSAdezazca pUrvavyavasthitatvAdantaraGge yathAkramaM "pUrvasyAskhe khare." (4 / 1 / 37) itIyAdeze "dhAtorivarNasye." (2 / 1 / 50 ) ityuvAdeze ca kartavye'siddho nAbhUt , svarayorAnantaryasadbhAvAt / jJApakaM5 tvasya "vRttyanto'saSe" (1 / 1 / 25) iti nirdezastathAhi, atra "ato'ti roruH" (1 / 3 / 20) ityanena kRtasya utvasya padAntarasthAkArasApekSatvena bahiraGgasya, "avarNasyevarNAdi0" (1 / 2 / 6) iti sUtreNa prAsthitAkAreNa saha otve ekapadApekSatvenAntaraGge karttavye, pUrvanyAyena yadyasiddhatvaM syAttadA otvasyAbhavanAt "vRttyanto'saSe" iti nirdezo na sambhavatIti // 21 // gauNamukhyayormukhya kaarysmprtyyH|| 22 // yathA "nAmino guNo'kRiti" (4 / 3 / 1) ityatra mukhyadhAtoreva grahaNaM tena nIbhyAM lUbhyAM ityAdau kibantatvena gauNadhAtorguNo na syAt / anityatvAcAsya "dhAtorivarNovarNasya" ityatra gauNasyApi grahaNam , tathAhi vavicchataH vasUyatastataH kipi "ataH" (4 / 3 / 82) ityalluki "yo'ziti" (4 / 3 / 80) iti yaluki vasvau vasva ityAdau vatvasiddhayarthaM "syAdau vaH" ( 2 / 1 / 57) iti sUtraM kRtam , vatvaM ca "ivarNAderakhe svare0" (1 / 2 / 21) ityanenApi siddhayet paraM 'vArNAtprAkRtami'tinyAyAtparatvAcca 15 "ivarNAderi"ti vatvaM bAdhitvA "dhAtorivaNe"tyuveva pravartate iti tadvAdhanAtha "syAdau vaH" iti sUtram, tato'sya nyAyasyAnityatvAt "dhAtorivaNe"tyatra gauNasyApi dhAtomrahaNamiti / "pradhAnAnuyAyino vyavahArA" ityapi nyAyo'sti, yathA munIn ityAdau ikArasya zaso'kArasya cetyubhayoH sthAnitve'pi SaSThayA nirdiSTatvena mukhyasthAnina ikArasyaivAsanna IkAro dIrghaH syAt , natvakArasyAsanna A, "zaso'tA0" (1 / 4 / 49) iti sahArthanirdezenAkArasya gauNatvAditi / paramayamapi nyAyo'traivA-20 ntarbhUta iti / 'pradhAnAnuyAyyapradhAna'mityapi nyAyo'sti, yathA nIlotpalamityatrobhayorapi padayo yabhicAritvenAnyavyavacchedakatvAdvizeSaNasambhave "vizeSaNaM vizeSyeNa0" (3 / 1 / 96) iti karmadhA. raye utpalanIlamityapi syAttathApi 'dravyAzrayI guNa' iti nyAyAguNavAcino nIlazabdasyApradhAnatvaM dravyavAcina utpalazabdasya pradhAnatvamiti sa eva purobhUyAvatiSThamAnaH kriyAnvayitvaM labhate iti / ayamapi nyAyo'traivAntarbhUtaH / mukhye eva kAryasampratyaya iti kriyAnvayitvalakSaNaM kArya mukhye eva 25 bhavatIti // 22 // kRtrimAkRtrimayoH kRtrime // 23 // kRtrimaM paribhASAniSpannaM, tacca gaunnmaupaadhiktvaat| tato'nyadakRtrimaM lokaprasiddhaM tazca mukhyamanaupAdhikatvAt / tayormadhye kRtrime kArya kAryam, pUrveNAkRtrimasya grahaNe prApte tadapavAdo'yaM nyAyaH; yathA "asahanaJ" ( 2 / 4 / 38) ityAdisUtreSu, "avikAro dravaM mUrta prANisthaM svAGgamucyate / cyutaM 30 ca prANinastattattannibhaM ca pratimAdiSu" // 1 // iti pAribhASikameva svAGgaM grAhyaM tena dIrghamukhA zAletyatra svAGgatvAbhAvAt GIna syAt / jJApakaM tvasya "AGo yamahanaH sve'Gge ca" (3 / 3186) ityatra svAGgazabdayoya'stAbhidhAnam , idaM hi Ayacchati pAdau maitrasya caitra ityAdau pAribhASikAGgalakSaNe satyapi maitrapAdayozcaitrasya svAvayavatvAbhAvAdAtmanepadaM mA bhUdityevamartham / svAGga iti samastAbhidhAne tu svAGgalakSaNasadbhAvAdetanyAyAdatrAtmanepadamabhaviSyadeveti / anityatvaM tvasyottareNa darzayiSyate // 23 // 35 For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu kvacidubhayagatiH // 24 // kacit kRtrimamakRtrimaM cetyubhayamapi grAhyam , yathA "nADItabIbhyAM svAGge" (7 / 3 / 180) ityanena 'bahunADiH kAyo', 'bahutazrI prIve'tyatra kRtrimasvAGgavRttyoH nADItazrIzabdayoryathA kac niSidhyate, tathA 'bahunADiH stambo', 'bahutantrI vINe'tyAdAvapi kac niSidhyate, ana hi nADItaSyoraprANisthatvAt 5na kRtrimaM svAGgatvam / na ca stambasyaikendriyatvAtkathamaprANisthatvamityAzaGkanIyam , "prANyauSadhivRkSe bhya" ( 6 / 2 / 31) ityatra vRkSauSadhInAM prANibhyaH pRthanirdezeneha zAstre prANizabdena basA eva grAhyA natu sthAvarA iti / anityazcAyaM kvacidityukteH // 24 // siddhe satyArambho niyamArthaH // 25 // nairarthakyazaGkAnirAsArtho'yaM nyAyaH, yathA daNDItyAdau "ni dIrghaH" ( 1 / 4 / 85 ) iti dIrgha siddhe'pi 10 "inhanpUSA0" (1 / 4 / 87) iti sUtrArambho niyamArtha eva / niyamazcAyaM-inAdInAM zisyoreva dI? nAnyaghuTIti, tena daNDinAvityAdau "ni dIrgha" ityanenApi dI| na syAt / jJApakaM tvasya punaH sUtrArambha eva / anityatvAccAsya pUjAI ityAdau "lihAdibhyaH" (5 / 1150) ityevAci siddhe "arho'c" (5 / 1 / 91) ityAdi SaTsUtrArambho lihAdiprapazcArtho natu niyamArtha iti // 25 // dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnam // 26 // 15 yatkArya dhAtoH svarUpamuccArya pratyaye pare uktaM tattasya dhAtoreva sambandhini pratyaye pare syAt na tu kibantatvena nAmno'pi sambandhini, yathA duSyantaM prayuGkte dUSayatItivat doSaNaM duT ki tAM karotIti Niji duSayati, atra "UduSo Nau" (4 / 2 / 40) ityanena uta Una, yato'tra 'kibantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaM ca pratipadyante' iti dhAtutvanAmatvobhayasadbhAvaH / jJApakaM tvasya "UduSo NAvi". tyAdi sUtreSu vizeSaNAnuktireva // 26 // najuktaM tatsadRze // 27 // ___ yatpadaM nayA yogAniSidhyate, tatra tatsadRzamevAparaM grAhyaM natvasadRzam , yathA "yyakye" ( 1 / 2 / 25) ityatra kyapratyayena namuktena kyasadRzasya yakArAderapi pratyayatvaniyamanAt gAM nAvaM vecchati kyani gavyati nAvyatItyatravad goyAnaM nauyAnamityAdAvavAvau na / anityatvAcAsya paryudAse pravRttirna prasajye / uktaM ca-'paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu niSedhakRditi, tatazca "anato lup" (1 / 4 / 59) 25 ityatra prasajyanabsadbhAvAdakArasadRzasya kevalasya svarasyaiva na grahaNam , kinsvakAravarjasarvasvarANAM vyaJjanAnAM ca grahaNam , tena paya ityAdau vyaJjanAntAdapi syamorlup siddhA / evaM ca niSedhamAtraparyavasAyinaH prasajyanayaH pratikUlo'yaM nyAyaH // 27 // : uktArthAnAmaprayogaH // 28 // uktaH pratyAyito'nyaH pratyayAdyairartho yeSAM teSAM dvitIyAdi vibhakyAdInAM ? prayogo na kAryaH, 30 yathA kriyate kaTo'nenetyAdau karmAdiSUtpannairAtmanepadAdyaiH karmAdizaktayaH pratyAyitA iti na tatpratyAyanAya kaTAderdvitIyAdi, tataH pariziSTe'rthamAtre prathameti // 28 // nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH // 29 // nimittanivRttau naimittikaM tajjAtaM kAryamapi nivarttate iti bhAvaH, loke kumbhakArAbhAve'pi ghaTo dRzyate, iha tu naivamiti khyAtikaro'yaM nyaayH| yathA bimbazabdAlatAvizeSavivakSAyAM strItve gaurAditvAt DyAm , 35 "asya yAM luk" (2 / 4 / 86) iti bimbAkAraluki ca bimbI, tadanu bimbyAH phalaM bimbam , atra For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisamuccitA nyAyAH 29 'hemAditvAdavi "phale" ( 6 / 2 / 58) iti tallupi, "DyAdeauNasya." (2 / 4 / 95) iti GInivRttau, "asya DayAM luk" ( 2 / 4 / 86) iti DIjAtAyA alluko'pi nivRttyA akAraH pratyAvRtta iti / asya jJApakaM tu "na sandhi0" (74 / 111) iti sUtre GIluko'lluki kArye sthAnivadbhAvaniSedhoktiH, tathAhi-"na sandhiH " iti sUtravRttau DIpare vidhimavidhistasmin allugalakSaNe jIvidhau karttavye DIlugalakSaNaH svarasyAdezaH sthAnivanna bhavati, yadi ca luprUpasya svarAdezasya sthAnivadbhAvena DI sadbhUtaH5 syAt tadA punarapi "asya DyAM luk" ityakAraluki bimbamiti na siddhayati, tato "na sandhiGI" iti sUtre DI lukaH sthAnivadbhAvo niSiddhaH, tato'nena nyAyena DInivRttau alluko nivRttau bimbamiti siddham / anityatvAcAsya "dI? nAmyatisRcatasRSraH" (1 / 4 / 47) iti dIrgha kRte hrasvanAze'pi hrasvajo nAm na naSTaH // 29 // snniyogshissttaanaamekaapaaye'nytrsyaapypaayH||30|| sanniyogaH sahoktistena ziSTAnAmuktAnAmekasyAbhAve'nyasyApyabhAva iti bhAvaH / abhAvazca dvidhA, bhUtvA nivarttanaM mUlato'pyabhavanaM ca / tatrAcaM yathA, paJcendrANyo devatA asya paJcendraH, atra "devatA" (6 / 2 / 101) ityaNi "dvigoranapatye yasvarAde badviH" ( 6 / 1124 ) ityaNlupi "DyAdergauNasya." (2 / 4 / 95) iti DInivRttau "varuNendrarudra0" (2 / 4 / 62) iti GIsanniyogaziSTa Anapi nivRttaH, dvitIyaM yathA, etAn gAH pazyetyatra gorotaH zaso'tA saha "A amzaso'tA" (1 / 4 / 75) 15 ityAtve zaso akArasyAbhAvAt "zaso'tA sazca naH puMsi" (1 / 4 / 49) iti dIrghasyAbhavanAttenaiva sUtreNa dIrghasanniyoge uktaM natvamapi nAbhUt / jJApakaM tvasya AnanivarttanAya natvaniSedhAya ca yatnAkaraNamiti // 30 // nAvAcIyamAnanivRttau pradhAnasya // 31 // aprAdhAnyena vidhIyamAnamanvAcIyamAnaM, tannivRttau pradhAnanivRttirna bhavati, kintu 'mukhyasyAbhAve 20 gauNasyApyabhAva' ityeva syAt , pUrveNa yadRcchAyAM prAptAyAM niyamArtho'yaM nyAyaH; yathA buddhIH dhenUH, atra puMstvAbhAvAt "zaso'tA" ityanena zasaH sasya natvAbhAve'pi pradhAnatayokto dIrghaH syAdeva / jJApakaM tvasya "zaso'tA sazca0" iti sUtre natvavidheH 'sazca naH' ityanvAcayArthena cena nirdeshH| yato gauNatvena samucayastAvadanvAcaya ucyate, gauNatvasya caitAvAneva vizeSo yadgauNasya nivRttau mukhyaM na nivartata iti / [aniyamastvasya na pratibhAsate ] // 31 // niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya // 32 // kArya syAditIhottaratra ca vizeSaH / niranubandhaM kaJcanazabda sUtre uccArya yatkArya vihitaM, tatkArya tasya zabdasya niranubandhasya grahaNe sambhavati sAnubandhakasya na syAt , avizeSoktyobhayorgrahaNe prApte tadapavAdo'yaM nyAyaH / yathA "ye'vaNe" (3 / 2 / 100) ityatra "tasmai hite" (7 / 1135) ityAdi vihite . niranubandha eva ye nAsikAyA nasAdezaH syAdyathA nAsikAyai hitaM nasyaM ghRtam / sAnubandhe tu ye byAdirUpe 30 na syAt , yathA nAsikAtrAsti "supandhyAdervyaH" (6 / 2 / 84) iti cAturarthika vye nAsikyaM nagaram / jJApakaM tvasya "na yi taddhite" (2 / 1 / 65) ityatra ye ityakaraNam , tathAhi-y iti vyaJjanamAtropAdAne tAdRzasya yapratyayasyAsambhavAdetanyAyApravRtterniranubandhasAnubandhayoHhaNaM kartuM zakyate, akArasahitopAdAne tu tAdRzasya niranubandhasya yapratyayasya sambhavAtsAnubandhasya yAdeH pratyayasya grahaNametannyAyAtkartuM na zakyate, ataH sAnubandhasyApi yasya grahaNArthaM yiti vyaJjanamAtropAdAnaM kRtaM, ye iti tu na kRtamiti // 32 // 25 For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu ekAnubandhagrahaNe na dhanuvandhakasya // 33 // sUtroktasyaikAnubandhasya grahaNe sambhavati sati tatsUtrakArya vyanubandhakasyopalakSaNAcyAdyanubandhakasya na syAt , yathA "yyakye" (1 / 2 / 25) ityatra ekAnubandhasya kyasya varjanAt byanubandhake kyani kyaGi cAvAvau syAtAmeva, yathA gavyati gavyate, nAvyati nAvyate / jJApakaM tvasya "dIrghazvi0" (4 / 3 / 108) 5iti sUtre bahuvacanam , idaM hi kyankyaGgyakSAmavizeSeNa grahaNArtham , yadi cAyaM nyAyo na syAttadA jAtivivakSayA ekavacanenApi sarveSAM grahaNaM sidhyatIti kimartha bahuvacanaM kriyeteti / / 33 // nAnubandhakRtAnyasArUpyAnekasvaratvAnekavarNatvAni // 34 // asArUpyaM mitho visadRzarUpatvaM tathA'nekavaratvamanekavarNatvaM cAnubandhavazAnna syuH / yathA aNo DenAsarUpatvaM nAstItyato goda ityatra "Ato Do 'hAvAmaH" ( 5 / 1176) iti DaviSaye "karmaNo'N" 10 (5 / 1172) ityaNa "asarUpopavAde votsargaH prAka kteH" (5 / 1 / 16) ityanenAnumatatvAnna syAt / aNi hi godAya ityaniSTaM rUpaM syAditi / tathA 'DupacI) pAke' ityasya dhAtoranubandhavazAdanekasvaratvAbhAvAtpapAcetyatra parokSAyA 'dhAtoranekasvarAdAm0" (3 / 4 / 46) ityAmAdezo na syAt / tathA anubandhavazAdanekavarNatvAbhAvAt "vanyAGpaJcamasya" (4 / 2 / 65) ityAGAdezasya jitvenAnekavarNatvA bhAvAt 'ghuNi bhramaNe', 'cana bhaktAvi'tyAbhyAM "manvanakanip." (5 / 1 / 147 ) iti vani ghyAvA, 15vAvA ityatra "SaSThayA'ntyasya" (7 / 4 / 106) iti paribhASayA pazcamamAtrasyaivAGAdezo natu "anekavarNaH sarvasya" (7 / 4 / 107) iti paribhASayA paJcamAntasya sarvasya dhAtoriti // 34 // samAsAntAgamasaMjJAjJApakagaNananirdiSTAnyanityAni // 35 // etAni SaT anityAni aniyatAni, yathAsUtraM kvacinna syuH kacidanyathA syurityarthaH / samAsAntAdInAM nityatve prApte taniSedhArtho'yaM nyAyaH / tatra samAsAnto yathA bahvAmpi, bahvampi, sarAMsi ityatra 20 "RkpUHpathyapo't" (7 / 3 / 76) ityat samAsAntaH prApto'pi na syAt / jJApakaM tvasya "RkpU:pathyapo't" iti nirdeza eva, atsamAsAnto hi pathyapAditi syAt / Agamo yathA paTTA paTitA atra paTeH seTtvAt nityaM prApto'pi veda, paktA pacitA, Askantavyam Askanditavyamityatra paciskandhoraniTve'pi veTa , tathA dhAverUdittvAdveTvepi gatau ktayonityamiTa dhAvitaH dhAvitavAn , zuddhau tu neT dhautaH dhautavAn , tathA jabhestivi jambhatItyatra "jabhaH svare" (4 / 4 / 100 ) iti nAgamaH, 25 jaJjabhIti ityatra tu anityatvAt na; tathA kameNiGi Anazi mAgame kAmayamAnaH, anityatvAnmAga mAbhAve kAmayAna ityapi / jJApakaM tu iDnAgamamAgamAdivikalpayatnAkaraNam / saMjJAnirdiSTaM yathA, parokSeti saMjJAnirdiSTo "dhAtoranekasvarAdAm0" (3 / 4 / 46) ityAm cakAsAmAsetyAdau syAt , dadaridrau ityAdau na syAt / jJApakaM tvasya "Ato Nava auH" (4 / 2 / 120) ityatra okAre Naiva papI ityAdi siddhAvapi auvidhAnam , taddhi dadaridrau iti sidhyarthaM kRtam , anyathA "aziyasan 30 NakacNakAnaTi" (4 / 3 / 77 ) ityAlope dadaridrA iti rUpaM prasajyate, yadi ca daridrerNava Am aikAntikaH syAttadA daridrAJcakAra ityeva bhavanAdautvasyAnavakAzatvAdautvaM nAkariSyaditi / jJApakaM-sautranirdezagaNapAThAdi tannirdiSTaM yathA "dazaikAdazAdikazva" (6 / 4 / 36 ) dvitIyAntAddazaikAdazazabdAt gRhAti ityarthe ika ikaT ca syAt , dazabhirekAdaza dazaikAdazAH tAn gRhNAtIti dazaikAdazikaH, dazaikAdazikI strI, atra sautranirdezena dazaikAdazazabdasyAdantatvaprAptyA dazaikAdazAn gRhNAtIti vAkyam , sautra35 nirdezasiddhasyAdantatvasyAnityatvAJca dazaikAdaza gRhNAtItyapyabAdhitameva; jJApakaM tvasya "pUrvapadasthAnA For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisamuccitA nyAyAH 31 jyagaH" ( 2 / 3 / 64) ityatrAga iti, tacca Rgayanamityatra NatvaniSedhArtha, taniSedhazca "zikSAdezvAN" (6 / 3 / 148) iti sUtre zikSAdigaNe Rgayanamiti nAntapATharUpAjjJApakAt sidhyati / paraM gaNapAThanirdiSTasyAnityatvaM sambhAvya prAguktasUtre aga ityuktamiti / nanirdiSTaM yathA kruk u Aste kruGavAste, kim u AvapanaM kimvAvapanaM, atra vasya "abvargAtvare vo'san" (1 / 2 / 40) ityasattvAt khare pare "hastAnGaNano dve" ( 1 / 3 / 27) iti usya dvitvaM jAtaM masya tu puro vyaJjanAbhAvAt "tau5 muma0" ( 1 / 3 / 14) ityanusvArAnunAsikau nAbhUtAm , asadbhAvasya nagnirdiSTatvenAnityatvAttu tad u asya mataM tavasya matamityAdau "tato'syAH" (13 / 34) iti vasya dvitvam ; jJApakaM tvasya, "vyAptau ssAt" (72 / 130) iti dvitIyaH saH, ayaM hi anisAdityAdau SatvaniSedhAya, taniSedhastu "vRttyanto'saSe" (1 / 1 / 25) ityatra vRttyantaH padasaMjJo na syAt, paramasaSe sasya Satve kartavye padameveti 'sAt' ityasya padasaMjJatvAtpadAditvAdeva padAntarbhAvI So na bhaviSyati, paraM tvasya nanirdiSTa-10 tvenAnityatvaM sambhAvya prAguktasUtre dvitIyasakAragrahaNaM kRtam / anityatvAcAsya kecideva samAsAntAdayo'nityatvAdyathAprayogadarzanaM kacid bhavanti kacinna bhavanti ca, anye tu samAsAntAdayaH SaDapi khaviSayaM prApya syureveti nityA eveti // 35 // pUrve'pavAdA anantarAn vidhIna bAdhante nottarAn // 36 // pUrvamuktAni bAdhakAni vakSyamANabAdhyamadhye'nantarAn vidhInpratiSedhanti na tu vyavahitAn , teSA-15 mapi niSedhe prApte'yaM nyAyaH / yathA "zliSaH" (3 / 4 / 56) iti sak anantaraM puNyAdyaDaM bAdhate na tu vyavahitaM bhAvakarmabhicaM tena AznikSatkanyAM caitra ityatrA na syAt , AzleSi kanyA caitreNeti bic syAdeva / jJApakaM tvasya sakanicsUtrANAmevamupanyAsakrama eva // 36 // madhye'pavAdA pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn // 37 // vartamAnA iti zeSaH / uktavakSyamANabAdhyamadhye vartamAnAni bAdhakasUtrANi prAgvidhIna bAdhante notta-20 rAn , teSAmapi bAdhakatve prApte'yaM nyAyaH, yathA "brahmabhrUNavRtrAt kip" (5 / 1 / 161) ityanena bhUtakAle vihitaH kip brahmahatavAn brahmahA ityAdau prAguktAn "karmaNo'N" (5 / 1172) ityaNaM "brahmAdibhyaH" ( 5 / 1185) iti TakaM "hano Nin" (5 / 11160) iti NinaM ca bAdhate na tu vakSyamANaM "ktaktavatU" ( 5 / 1 / 174 ) iti ktavatuM tena bhUte'rthe vAcye brahmaghAtaH brahmanaH brahmaghAtIti prAguktasUtrapratyayAni na syuH / brahmahatavAniti ktavaturUpaM tu syAdeva / jJApakaM tvasyedRkprayogA eveti / / 37 // 25 yaM vidhi pratyupadezo'narthakaH sa vidhirvAdhyate // 38 // yasya sUtrasya yatra pravarttane kizcit phalaM nAsti tatsUtraM tatra bAdhyate na pravarttate ityarthaH, yathA 'tanityajiyajibhyo Dad' (uNA0 895) ityauNAdike Dadpratyaye tad yad yad atra dasya punaH "dhuTastRtIyaH" (2 / 1176) iti prApnoti, paraM niSphalatvAnna kriyate, tathA saMcaskAretyatra skR skR iti dvitve "aghoSe ziTaH" (4 / 1 / 45) ityAdyassaTo luki tatsthAne punaH ssaT talluka ca prAmutaH paraM vyartha-30 tvAttau na kriyete niSphale hi kRte kriyAnuparamaprasaGga iti / / 38 // yasya tu vidhenimittamasti nAsau vidhirvAdhyate // 39 // yathA taccAru ityAdau dasya tRtIyavidhiH kriyate eva na tu bAdhyate nimittasattvAt , tathAhi-"dhuTastRtIyaH" ityasadadhikAravihitasya datvasya "cajaH kagam" (2 / 1186) iti parakArye karttavye asattvAttatsthAne "tavargasya zvavarga0" ( 1 / 3 / 60) iti kRtaM jatvamapyasat tatsthAne "aghoSe prathamo'-35 For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhuziTaH" ( 1350) iti kRtaM catvamapyasadabhUttathA ca gatvakatve nAbhUtAm / jJApakaM tvasyedRgrUpasiddhireveti // 39 // yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva bAdhakaH // 40 // yena vidhinA nAprAptaM kintu prAptameva-tasminsati yasyaikAntena prAptau satyAmityarthaH yo bAdhakavidhi5rArabhyate sa tasyaivaikAntena prAptimato vidherbAdhakaH syAt , yastu kvacit prApnoti kacinna tasya prAptyaprAptimato vidherbAdhako na syAdityarthaH / yathA ukhAsad parNadhvad vidvatkulamityAdau "soruH" (2 / 1 / 72) iti rutvaM, svanaDutkulamityAdau "ho dhuT padAnte" (2 / 1182) iti DhatvaM ca prApnotyeva, evaM sati dhvaMsakkasU0" (2 / 1 / 68) iti datvasUtraM prArabdhaM tadekAntaprAptimatI rutvaDhatve eva bAdhate na tu prAptAprAptaM "padasya" (2 / 1 / 89) iti saMyogAntalopam , yataH saMyogAntalopo vidvAnityAdau prApnoti, 10 vidvatkulamityAdau ca na prApnoti, tena vidvAn anaDAn ityAdau saMyogAntalopaH syAdeva na tu "saMs dhvaMs" iti datvasUtreNa bAdhyate / jJApakaM tvasya kasaH siti vizeSaNam , tathAhi kasaH so davidhiryadi rutvamiva saMyogAntalopamapi bAdhate tadA kasaH santatvaM na vyabhicarati kimarthaM siti vizeSaNaM kriyate, yattu kRtaM tajjJAyate datvavidhiH saMyogAntalopaM prAptAprAptatvAnna bAdhate, tato yatra saMyogAntalopastatra kasoH santatvaM nAstIti tannirAsAya kasoH siti vizeSaNaM sArthakamiti // 40 // ataH paraM saptadaza balAbalokinyAyA ucynte| balavanityamanityAt // 41 // yadyasmin kRte'pyakRte'pi ca prApnoti tattadapekSayA nityam , yattu akRte prApnoti natu kRte tadanityaM, tayoryugapatprAptau nityaM kAryamanityAdbalavaditi prathamaM pravartate, yathA akATeMtyAdau "dhuDhrasvAt" (4 / 3 / 70) iti sijlukaH prathamaM nityatvAt "sici parasmai" (4 / 3 / 44) iti vRddhistatazca hrasvAbhAvAnna sijluk / 20 jJApakaM tvasya "nAmino'kalihaleH" (4 / 3 / 51) ityatra kalihalivarjanam , taca kalihalyoretanyA yAt kaliM haliM vA Akhyaditi Gapare Nau anyasvarAdilugo nityatvAtpUrva "cyantasvarAdeH" (7 / 4 / 43) itIkAralope samAnalopitvena sanvadbhAvAbhAvAt acakalat , ajahalat , iti siddhayati / kalihalivarjAnAM anyeSAM paTuladhvAdizabdAnAM tu NAvanityAmapyanyasvaravRddhiM pUrvaM kRtvaiva pazvAnnityApyanyasvarAdiluk kAryA, tatazcAsamAnalopitvAtsanvadbhAvena apIpaTat , alIlaghadityAdi siddhathatItyabhiprAyeNeti dik||41|| 25. anityAzcaite balAbaloktinyAyA yathAsaMbhavamuttarottarairbAdhyamAnatvAt antaraGgaM bahiraGgAt // 42 // balavaditi zeSaH, evamapre'pi sarvatra / yathA ta indraM vRkSaM indraM ityatra krameNa jasa itve Dau ca kRte "samAnAnAM tena." (1 / 2 / 1) iti indrekAreNa saha jaso DezcekArasya prAptAtpadadvayApekSatvena bahiraGgAdIrghAtprathamaM "avarNasya0" (1 / 2 / 6) ityetvameva syAt , ekapadApekSatvenAntaraGgatvAt / jJApakaM 30 tvasya "vRttyanto'sa' (1 / 1 / 25) iti nirdeza eva, tathAhi atra vRttyantazabdapuraHstharoH utve kRte ubhayaM prApnoti, pUrveNa saha utvaM pareNa akAreNa saha vatvaM ca, tatra padadvayAzrayatvAdbahiraGgaM vatvaM bAdhitvaikapadApekSatvAdantarajamutvaM yanirdiSTaM tadetannyAyAdeveti // 42 // . niravakAzaM sAvakAzAt // 43 // nisahazabdAvatrAlpabahvA~, nirdhana, sadhana itivat , tatazcAlpaviSayaM kArya bahuviSayAtkAryAba35 lavaditi ko'rthaH-tadbAdhitvA svayaM pravarttate, yathA "edvahusbhosi" (1 / 4 / 4 ) ityasya bhisi bhyasi ca For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisamuccitA nyAyAH 33 viSayaH, "bhisa ais" ( 2 / 4 / 2 ) ityasya tu bhisyeva / tato devairityatra paramapi "ehusbhosi" iti bAdhitvA niravakAzatvAt "bhisa aisa" pravarttate "ehus0" ityasya devebhya ityatra sAvakAzatvAt / jJApakaM tvasya "bhisa ais" iti sUtrameva anyathaitatsUtraM vyarthaM syAditi // 43 // vArNAtprAkRtam // 44 // prakRtiratra dhAturUpA grAhyA na nAmarUpA, tatkAryANAM vArNeSvevAntarbhAvAt / varNamuccArya vihitAt 5 kAryAt prakRtimuccArya vihitaM kAryaM balavaditi / yathA UvatuH Uvurityatra "yajAdivaceH 0" (4 / 1 / 79) iti vRti dvitve ca ukAradvayAvasthAne prakRtyAzritatvena pUrvavyavasthitatvena cAntaraGgAdapi samAnadIrghalakSaNavarNakAryAt prAgeva bahirvyavasthitatvena pratyayAzritatvena ca bahiraGgo'pi pUrvaM "dhAtorivarNovarNa 0 " ( 2 / 1 / 50 ) ityuv syAt pazcAt samAnadIrghatvam / jJApakaM tu "hiNoradhviti vyau" ( 4|3 | 15 ) iti vyatvavi - dhAnam / tathAhi--yadyeSa nyAyo na syAttadA vArNAbhyAmivarNAderiti yatvavatvAbhyAM yanti juhvati iti 10 siddhyatyeveti kimarthaM "hiNo" riti sUtraM vidadhyAt / parametanyAyAtprAkRtAbhyAM dhAtoriyuvabhyAM yatvavatve bAdhite iti tatpratiprasavArthaM "hiNo" riti sUtraM kRtamiti // 44 // vRd vRdAzrayaM ca // 45 // vRd vRdAzrayaM ca kAryaM vArNamapi prAkRtAdbalavat / yathA upazUyetyatra tavo yapi "hrasvasya taH pitkRti" ( 4 / 4 / 113 ) iti tAgamaM hrasvAntaprakRtyAzritatvAtprAkRtamapi bAdhitvA sasvarAntasthArUpavarNA- 15 zritatvAd vArNamapi "yajAdi 0 " ( 4 / 1 / 79 ) iti vRdabhUt / tadanvapi tAgamaM bAdhitvA to "dIrghamavo'ntyam" (4 / 1 / 103 ) iti dIrgha evAbhUt vRdaashritkaarytvaat| jJApakaM tvasyedRkprayogA eva // 45 // upapadavibhakteH kArakavibhaktiH // 46 // balavatIti yogH| yathA namasyati devAnityatra "zaktArthavaSaDnamaH svasti 0 " ( 2 / 2 / 68 ) iti namoyogalakSaNAM caturthI bAdhitvA karmakArakalakSaNA " karmaNi" ( 2 / 2 / 40 ) iti dvitIyA syAt / anitya- 20 zcAyam, "kruddruherghyA0" ( 2 / 2 / 27 ) iti sUtre yasmai kopa ityanirdizya yaM prati kopa iti nirdezAt, anyathA "bhAgini ca pratiparyanubhiH " ( 2 / 2 / 37 ) iti pratiyogavihitAM dvitIyAmupapadavibhaktiM vijitya "kuhuhe "ti sUtravihitasampradAnasaMjJakAdyacchabdAccaturthI kArakavibhaktireva yadi prApnoti tadA yasmai ityeva nirdizyeti // 46 // 25 lubantaraGgebhyaH // 47 // apiratrAdhyAhAryaH / bahiraGgo'pi lup antaraGgAnapi vidhInbAdhitvA balavattvAt prAk pravartate / yathA gargasya vRddhApatyAni "gargAderyaj" ( 6 / 1 / 42 ) iti yani gargAH / atra prakRtyAzritatvenAntaraGgAmapi "vRddhiH svareSvAdeH0" ( 7|4|1 ) iti vRddhiM bAdhitvA pratyayAzritatvAdbahiraGgo'pi " bahuSva striyAm " ( 6 |1| 124 ) iti yatro lubeva prathamaM syAt, pazcAt pratyayasya lubbhavanAnna vRddhi: / jJApakaM tvasya "tvamau pratyayottarapad0" ( 2 / 1 / 11 ) iti sUtre tvadIyaH, matputra ityAdisiddhyarthaM pratyayottarapadagraha- 30 Nam / tathAhi - yuSmad 6-1 as Iya s asmad 6-1 as putraH iti sthite vibhaktidvAreNaiva pUrvaM tvamAdeze kRte pazcAt "aikArthye" ( 3 / 2 / 8) iti vibhaktilope pUrvoktaM prayogadvayaM siddhayatIti / tathAnena nyAyena vibhaktimAtrAzritatvenAntaraGgAdapi tvamAdezAtpUrvameva dvayoH padayorekArthApekSatvena bahiraGgo'pi vibhaktilup pravarttate, tatazca vibhaktyabhAvAttvamAdezau na syAtAmiti pratyayottarapadagrahaNaM saphalamiti / / 47 / / hai0 prakA0 pUrvA0 5 For Personal & Private Use Only 34 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu sarvebhyo lopH||48|| lopazabdasya lupluko vAcakatve'pi lupaH pUrvanyAye uktatvAllopazabdenAtrAdarzanamAtrarUpo luk grAhyo, gobalIvardanyAyAt / tatazcAyamarthaH-sarvavidhInbAdhitvA balavattvAt lugvidhiH prAk pravartate / yathA abuddhatyatra "dhuDDsvAt" (4 / 3 / 70) iti sicaH sarvebhyaH prathamaM lope 'gaDadabAde." ( 2 / 1177) 5ityAdezcaturthatvaM na / na ca luptasyApi sicaH sthAnitvenAdezcaturthatvaM kariSyate iti vAcyam , caturthatvavidheH sakArAdipratyayAzritatvena varNavidhitvAttasmin sthAnivadbhAvAprApteH / tathA zaM sukhaM tatra tiSThatIti zaMsthAH, atra sthAdhAtorAkArasya "IrvyaJjane'yapi" (4 / 3 / 97 ) iti Irna; kipaH adarzanasya sarvakAryebhyaH prathamaM bhavanAt, ItvasUtre ca vyaJjanazabdasya sAkSAvyaJjanapratipattaye grahaNAditi // 48 // lopaarsvraadeshH||49|| 10 lopazabdo'trApi lugvAcI puurvaapvaadtvaadsy| zrIdevatA'sya "devatA" (6 / 2 / 101 ) ityaNi zrAyaM havirityatra paramapi "avarNevarNasya" (74 / 68) iti IkAralukaM bAdhitvA svarAdezo vRddhirabhUt / jJApakaM tvasya vRddhisUtrasya "avarNevarNasye"ti sUtrAtprAgvidhAnam , luksUtrAdanu vRddhisUtre kRte hi paratvAdeva vRddhiH siddhayet / parantu yattathA na kRtaM tadetannyAyAzayaiveti // 49 // aadeshaadaagmH||50|| 15 yathA arpayatItyatra RdhAtorNI vRddhimAdezarUpAM bAdhitvA prathamaM pvAgamastataH "puspau" (4 / 3 / 3) iti guNarUpa AdezaH / jJApakaM tvasyaitadartha yatnAkaraNam / anityatvAcAsya dvayoH kulayorityatra dvizabdAt "anAm svare no'ntaH" (1 / 4 / 64 ) iti nAgamaM bAdhitvA "AdveraH" (2 / 1 / 41) ityadAdeza iti // 50 // aagmaatsrvaadeshH||51|| 20 puurvaapvaado'ym| yathA priyatisRNaH kulAt , atra sarvAdeze tisari kRte sati nAgamaH siddhaH / jJApakaM tvasya "Rto raH svare'ni" (2 / 1 / 2) ityatra tisrAdiRto ratvavidhAvanItizabdena nakAraviSayavarjanoktistathAhi-yadyayaM nyAyo na syAttadA svarAdau syAdau pare prAgnyAyena pUrva nAgamasyaiva bhavanAttavyavadhAne ca tisrAdyAdezAbhavanAt kasya Rto ratvavidhau nakAraviSayo vajyeteti // 51 // parAnnityam // 52 // 25 "spardhe" (7 / 4 / 119) iti paribhASApavAdo'yam / yathA yuSmAn asmAn vA AcakSANena yuSyA asyA atra yuSmadasmadbhyAM Niji "yantyasvarAdeH" (74|43) ityadluki kipi "aprayogIt" (1 / 1 / 37) iti talluki "NeraniTi" (4 / 3 / 83) iti Nijluki TApratyaye parAbhyAmapi tvamAdezAbhyAM prAgeva nityatvAt "TAGayosi yaH" (2 / 17) iti masya yatvaM siddham / yatvaM hi prathamaM yuSm asm ityetayormasya prApnoti, tvamAdezakaraNAnantaraM tu tvamayorakArasya yatvaM prApnotItyato yatvasya 30 nityatvam // 52 // ___nityAdantaraGgam // 53 // anityamapIti zeSaH / yathA prejuH propurityatra yajvapoH 'pvRd yvRdAzrayaM ca' iti nyAyAtprathamaM yvRti dvitve padadvayApekSatvena bahiraGgAnnityAdapyetvAdotvAcca prathamamevA'nityo'pyekapadAzritatvenAntaraGgatvAddIrgha 34 eva syAt / jJApakaM tvasya 'AzI:0" (3 / 3 / 13) iti sUtranirdezastathAhi-atra tAvatselope Azis For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisamuccitA nyAyAH 35 iti sthite so rutve visargaH prApnoti "padAnte" (2 / 1 / 64 ) iti dIrghazca tatraitanyAyAnnityamapi visarga bAdhitvA pUrvavyasthitatvenAntaraGgatvAt prathamaM dIrghastato visarga iti // 53 // antaraGgAccAnavakAzam // 54 // bahiraGgamapIti zeSaH / yathA tvaM ahaM atra prakRtimAtrAdezatvenAntaraGgAbhyAmapi tvamAdezAbhyAM prAgeva prakRtipratyayAdezatvAdvahiraGgAvapi tvamahamAdezau niravakAzatvAt syAtAm / jJApakaM tvasya " tvamahaM 5 sinA0" ( 2 / 1 / 12 ) iti sUtrakaraNameva, etannyAyAbhAve nirviSayaM sUtraM kutaH kuryAditi // 54 // utsargAdapavAdaH // 55 // yathA Apacantyasminniti ApAkaH, atrautsargikasya "puMnAni ghaH " ( 5 / 3 / 130 ) iti ghasyApavAdo " vyaJjanAd ghan ( 5 / 3 / 132 ) iti ghaJeva balavattvAtsyAt / jJApakaM tvasya gocarAdInAM " gocarasaMcara " ( 5 / 3 / 131 ) iti sUtreNa nipAtanam / taddhi nipAtanAbhAve etannyAyAdautsargikaM ghaM bAdhitvA 10 apavAdatvAd ghaneva mA prasAsIditi kRtamiti // 55 // apavAdAtkacidutsargo'pi // 56 // 'makha gatau' makhanti svargaM gacchantyaneneti makhaH / 'maTha nivAse' maThanti nivasanti chAtrA atreti maThaH ityAdau "vyaJjanAd ghan " ( 5 / 3 / 132 ) iti ghanyamapavAdamapi bAdhitvA etannyAyena balavatvAdautsargika : "puMnAmni 0" (5 / 3 / 130 ) iti ghaH syAt / kvacidityuktezcAyamanityaH // 56 // nAniSTArthA zAstrapravRttiH // 57 // zAstrasyeti sUtrasya nyAyasya vA'nabhipretArthasiddhyai pravRttirna kAryA / ziSTaprayogasiddhyarthameva tatsadbhAvAt / tatra sUtrasya yathA, nayatergitvAtphalavatkartari vivakSAyAmAtmanepade siddhe'pi "kartRsthAmUrttApyAt" ( 3 / 3 / 40 ) iti yatsUtraM kRtaM tanniyamArtham, niyamazcAyaM kartRsthAmUrttApyAdeva nayaterAtmanepadaM syAt, yathA zramaM vinayate zamayatItyarthaH / kartRsthAmUrttApyatvAbhAve tu phalavatkarttaryapi na syAt, yathA 20 caitrasya manyuM vinayati, gahuM vinayati, buddhadhA vinayatIti / ayaM ca niyamaH " kartRstheti" sUtre arthavizeSAnuktAvapi zamayatikriyArthasyaiva jJeyo natvanyArthasya itthameva ziSTAnAmiSTatvAt / tena zamayatikriyAtiriktArthe niyamAbhAvAd gitvavihite ubhe adhyAtmanepadaparasmaipade bhavataH / yathA svapnajJAM vRddhiM nayati nayate / nyAyasya yathA, 'lopAtsvarAdeza' iti nyAyaH cikIrSyate ityAdau sano "dIrghavi0' ( 4 | 3 | 108 ) iti dIrgharUpAya svarAdezAya notsahate, dIrghasya ziSTAnAmaniSTatvAt; tatazca " ataH " 25 ( 4 | 3 |82 ) ityalopa eva syAditi // 57 // " iti zrIsUribhiH samucitAH saptapaJcAzanyAyAH samAptAH / * atha vyAkaraNe sUcitA api tairasamucitAH paJcaSaSTirnyAyA ucyante prakRtigrahaNe khArthikapratyayAntAnAmapi grahaNam // 1 // asya nyAyasya sUcanaM tvevam -- anena nyAyena sarvasvArthikapratyayAntAnAM sarvAdizabdAnAM sarvAditve prApte niyamArthaM DataraDatamopAdAnam / niyamazcAyaM - yadi svArthikapratyayAntAnAM sarvAditvaM syAt tadA DataraDatamAntAnAmeva nAnyasvArthikapratyayAntAnAm / tena prakRSTArthe svArthikatamapi sarvAditvAbhAvAtsarvatamAyetyeva syAditi // 1 // For Personal & Private Use Only 15 30 34 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva // 2 // grahaNamiti zeSaH / yathA " kAlAttanataratamakAle " ( 3 / 2 / 24 ) iti saptamyalubvidhAyisUtre pUrvAtarAmityAdau taratamau pratyayau grAhyau, na tu tarati tAmyati ityaci vyutpanne nAmnI // 2 // 5 36 adAdhanadAghoranadAdereva // 3 // yathA "upAnvadhyAdavasa: " ( 2 / 2 / 21 ) ityatra vastervyudAsena vasatirevAgrAhi // 3 // prAkaraNikAprAkaraNikayoH prAkaraNikasyaiva // 4 // yathA "ina itaH " ( 2 / 4 / 71 ) iti GIsUtre "yatro DAyan ca vA" ( 2 / 4 / 67 ) ityataH prAravdhAttaddhitAdhikArAttaddhitIya even grAhyo na tu "praznAkhyAne ve " ( 5|3|119) iti kRtsUtroktaH / tena sutaGgamena nirvRttA "sutaGgamAderin " ( 6 / 2 / 85 ) itIji sautaGgamItyatra GIH syAt, praznAkhyAna10 yostu-he caitra kAM tvaM kArimakArSIH ? sarvA kArimakArSamiti kArizabdAdiJantAt GIrna syAt // 4 // niranubandhagrahaNe sAmAnyena // 5 // grahaNamiti zeSaH / yathA svaH kaH ityubhayatra "raH padAnte 0" ( 1 / 3 / 53 ) iti rasya rozca visargaH siddhaH // 5 // sAhacaryAtsadRzasyaiva // 6 // 15 grahaNamiti vartate / avyabhicAriNA vyabhicArI yanniyamyate tatsAhacaryam / yathA " ktvAtumam" (1 / 1 / 35) atra ktvAtumo : sAhacaryAt kRdam grAhyo na tu dvitIyaikavacanam // 6 // varNagrahaNe jAtigrahaNam // 7 // yathA-saMramyate ityAdau ramerakAraparaikAnunAsikAntatve sati yathA "murato'nunAsikasya " ( 4|1|51 ) iti vAgamastathA hammateryaGi jaMhammyate ityAdAvanunAsikajAtigrahaNAdanunAsikadvayAntatve'pi svAgamaH 20 siddhaH // 7 // varNaikadezo'pi varNagrahaNena gRhyate // 8 // RkAramadhye'rdhamAtro repho'gre pazcAzca turIyaH svarabhAgo'sti, evaM lakAre'rdhamAtro l ityAdi iti vRddhAH prAhuH tato'nena nyAyena pralIyamAnamityAdivatpraklRpyamAnamityAdAvapi lakAravyavadhAne tadekadezabhUtalakAreNApi vyavadhAnAt alacaTateti niSedhena "svarAt " ( 2 / 3 / 85 ) iti prAptaM NatvaM nAbhUditi // 8 // tanmadhyapatitastadrahaNena gRhyate // 9 // nAdipratyaye ekasminnanekasminvAntaH patite'pi sati dhAsvAderyathoktaM kAryaM syAdeva / tatraikasmin yathA, aruNat atra znentaH patite'pi rudheH prAgaT siddha: / anekasmin yathA atRNeT atra ne Iti cAntaH patite'pi gRheH prAgaT / jJApakaM tvasya " tvamahaM sinA0 " ( 2 / 1 / 12 ) ityatra prAkcAka iti / tacca tvakaM ahakamityatrAkzravaNArtham, anyathaitanyAyAtsAkorapi yuSmadasmadostvamahamAdeze'kavaNaM na 30 syAditi // 9 // 25 AgamA yadguNIbhUtAstagrahaNena gRhyante // 10 // AgamA ye AdizabdenAntazabdena vA nirdiSTAH / yathA " aDdhAtorAdi0" ( 4 / 4 / 29 ) iti, "anAm svare no'ntaH" ( 1 / 4 / 64 ) ityAdi, te yasyAvayavIbhUtAstagrahaNena gRhyante, kevalasya yatkArya34muktaM tattasya sAgamasyApi syAdityarthaH / tatraiko yathA praNyapatat ityatrATsahite'pi patau "nedA0 " For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisUcitA nyAyAH 37 (2 / 3 / 79 ) iti nerno NaH siddhaH / dvau yathA praNyapanIpatat ityAdau aDnIsahitasyApi paterno NaH siddha iti / atra dvitvajapakAreNAvyavadhAnaM tvametananyAyena samAdhAsyate iti mA tvariSThAH / trayo yathA pranipUrvasya yameryaGalupa adya0 di, praNyayaMyaMsItyAdAvaDAgamamvAgamasahite'pi yamo pare "akakhAdyaSAnte pAThe vA " ( 2 / 3 / 80 ) ityanena nerno Na iti // 10 // svAGgamavyavadhAya // 11 // svamaGgaM dvitvAdikaM dhAtvAdernijAGginaH kArye karttavye vyAghAtaM na kuryAt, yathA saJcaskAretyatra sam kR iti sthite'ntaraGgatvAtprathamaM ssaTi, tataH "ssaTi samaH" ( 1|3|12 ) "luk" ( 1 / 3 / 13 ) iti sUtre bAdhitvA paratvAnnityatvAddhAtumAtrAzrayatvenAntaraGgatvAcca Navi tadAzrite [ dvitvAdau ca kRte saMcaskR iti sthite ] etanyAyAt dhAtvaGgena dvitvajacakAreNa samo'vyavadhAnA'nimittAbhAva' iti nyAyaprAptA sTo nivRttirnAjani // 11 // upasargo na vyavadhAyI // 12 // 10 "dhAtoH pUjArtha 0 " ( 3 / 1 / 1 ) iti sUtreNopasargasya prAktvaM niyamitaM natvavayavatvamiti pUrveNa na siddhyati / yathA 'ukSAM pracakrurnagarasya mArgAn' ityatra " gurunAmyAdeH 0 " ( 3 / 4 / 48 ) ityAmAdeze kRte Amantasya kRgazca preNa na vyavadhAnamiti // 12 // yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt // 13 // 15 " yatra yena varNAdinAvazyaM vyavadhAnaM syAnnatvavyavadhAnaM tatra tadvyavadhAne'pi tatkAryaM syAdeva / yathA cArvI, gurvItyAdau svarokArayorvyaJjanAntaritatve'pi "svarAduto guNAdakharoH " ( 2 / 4 / 35 ) iti GIH siddhaH / svarAtparasyAvyavahitasya uto guNavAcizabdeSvasambhavAditi / / 13 / / RkArApadiSTaM kArya lakArasyApi // 14 // yathA kRpauGaH sani "vRdbhyaH syasanoH " ( 3 | 3|45 ) iti parasmaipade ciklRpsati / atra nirnimi- 20 ttatvAtprathamaM "Rra lRlaM0 " ( 2 / 3 / 99) iti Rta latve pazcAd dvitve " Rto't " ( 4 / 1 / 38 ) iti lRto'pyat siddhaH // 14 // sakArApadiSTaM kAryaM tadAdezasya zakArasyApi // 15 // yathA 'Sasc gatau' asya "SaH so'STadhai 0 " ( 2 / 3 / 98 ) iti Sasya se "sasya zaSau " ( 1 / 3 / 61 ) iti scaH sasya ze yaGlupi divi " vyaJjanAdde: 0 " ( 4 | 3 |78 ) iti talukyetanyAyAt "saMyoga- 25 syAdau skorluk" (2 / 1 / 88) iti sakArAdezasya zasya luki casya katve ca asAsak iti siddham // 15 // hasvadIrghApadiSTaM kArya na tasya // 16 // "" tatra hrasvApadiSTaM yathA / he rAja3 niha / atra paratvAnnityatvAcca " dUrAdAmatryasya 0" ( 7|4|99 ) ityanena pUrvaM lute tasmAtparasya nasya " hrasvAd GaNana 0 ' ( 1 / 3 / 27 ) iti na dvitvam / dIrghApadiSTaM yathA "adIrghAdvirAma0" ( 1 / 3 / 32 ) ityanena dIrghAdityuktAvapi dIrghasthAnaniSpannaplutasyaitanyAyabalena 30 varjanA'bhavanAt he go3trAta, he go3trAta ityatra dIrghasthAnaniSpannalatAdapi parasya takArasya "adIrghA - dvirAmaika 0 " ( 1 / 3 / 32 ) ityanena vA dvitvaM siddham // 16 // saMjJottarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNaM na tadantasya // 17 // For Personal & Private Use Only 33 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghusaMjJeti saMjJAsUtrANi, tatra saMjJAdhikAre yathA "styAdirvibhaktiH" ( 1 / 1 / 19) ityatra styAdyantaM vibhaktirityartho na / jJApakaM tvasya "tadantaM padam (1 / 4 / 20) iti sUtre'ntagrahaNam / etanyAyasyAbhAve 'pratyayaH prakRtimAkSipati' iti 'sA padam' ityukte'pyantavidhirlabhyata eveti / uttarapadAdhikAre yathA "na nAmyekavarAt." (3 / 2 / 9) iti sUtrAdanuvartamAnottarapadAdhikArasthe "kAlAttanatara0" (3 / 2 / 24) 5iti sUtre tanAdyAH pratyayAH svarUpeNaiva grAhyA na tu tadantanAmAni // 17 // grahaNavatA nAnA na tadantavidhiH // 18 // nirdeze satIti zeSaH / sAkSAnnAmagrahaNena yasya yatkAryamuktaM tattasya nAmnaH samAsAdinA samudAyAntabhUtasya sato na syAt , yathA sUtrapradhAno naDastasyApatyam "ata iJ" (6 / 1 / 31) itIni anu zatikAditvAdubhayapadavRddhau sautranADirityatra sUtranaDazabdAt "naDAdibhya." (6 / 1 / 53) ityAyana 10 nAbhUt / jJApakaM tvasya "mAleSIkeSTakasyAnte'pi." (2 / 4 / 102) iti sUtre'nte'pIti grahaNametanyAyAbhAve antavidhinApi mAlabhArItivadutpalamAlabhArItyatrApi hrasvaH siddhayatyevetyante'pItigrahaNaM vyartha syAditi / 'upapadavidhiSu na tadantavidhiH' ityapi nyAyo'sti, yathA yogakSemau karotIti zIlA yogakSemakarI, atra kSemazabdasya samAsAntagatvAt "kSemapriyamadrabhadrAt khAN" (5 / 1 / 105 ) ityanena kSemopapadakRgo vihitau khANau na, kintu "hetutacchIlAnukUle." (5 / 1 / 103) iti Ta eva, khANorbhavane 15tu yogakSemaMkarA yogakSemakArIti ca syAt / paramayamapi 'grahaNavatA nAnne' tyatraivAntarbhUta iti / / 18 // ___ aninasangrahaNAnyarthavatA'narthakena ca tadantavidhi prayojayanti // 19 // anAdyantAnAM caturNA kArye sArthakavadanarthakA apyete grAhyA ityarthaH, 'arthavadhaNe0' ityasyApavAdo'yam / tatra sArthako'n / yathA rAjeH "ukSi takSi" (uNA0 900) ityauNAdike'ni rAjA, anarthakaH anote: "papyazaubhyAm" (uNA0 903) iti tani aSTan / zasAdau svare ubhayatrApi "ano'sya" (2 / 1 // 20108) ityano'llope rAjJaH priyANaH pazyeti siddham / sArthaka ina daNDo'syAstIti "ato'nekavarAt" (7 / 2 / 6) itIni daNDI, anarthakaH tapo'syAstIti "astapo mAyAmedhA." (7 / 2 / 47 ) iti vini tapasvI, ubhayatrApi "inahanpUSa0" (1487) iti dIrghaH / sArthako's "vizvAdvidibhUjibhyAm" ( 956 ) ityauNAdike'si vizvavedAH anarthakaH-yathA kharasyeva nAsikA'sya "kharakhurAnnAsikAyA nas" (7 / 3 / 160 ) iti kharaNAH, ubhayatrApi "abhvAdeH" ( 1 / 4 / 90) iti dIrghaH / sArthako 25man "syaterI ca vA" (uNA0 915) 'SoMca antakarmaNI'tyasmAnmani syaterAta Itve ca sImA, anarthakaH, mahato bhAvaH "pRthvAderimanvA" (7 / 1 / 58 ) iti imani mahimA tamatikrAntA atimahimA strI, ubhayatrApi "manaH" ( 2 / 4 / 14 ) iti GIniSedhaH / upalakSaNatvAt atupratyayo'pi sArthakavadanarthako grAhyaH, tatra sArthako yathA / kiM pramANamasya "idaM kimo'turikiya cAsya" ( 71 / 148) ityatu pratyaye kimaH kiyAdeze ca kiyAna , anarthakaH-gAvo'sya santi "tadasyAstyasminniti matuH" (72 / 1) 30 iti matau gomAn , ubhayatrApi "abhvAdeH0" (1 / 4 / 90 ) iti dIrghaH // 19 // ___ gAmAdAgrahaNeSvavizeSaH // 20 // tatra gAgrahaNe 'gAG gatau' 'gai zabde' ityetayoIyorapi yaGlupi AzIH kyAti jAgeyAgrAmaM gItaM vA, atrobhayorapi "gApAsthAsA." (4 / 3 / 96) ityetvaM siddham , anyathA gAyatergArUpasya lAkSaNikatvAt __ 'lakSaNapratipadoktayoH' iti gAtereva grahaNaM prApnoti / mAgrahaNe mAkmAGmeG eSAM ktayormitaH mitavAn , 35 "dosomAstha i." (4 / 4 / 11) iti iH / anyathA 'adAdhanadAdyoriti 'kRnnimAkRtrimayoriti vA For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisUcitA nyAyAH meG eva grahaNaM prApnoti / dAgrahaNe yathA "prAjjJazca" (5 / 1179) iti sUtre jJArUpasAhacaryAdatra dArUpameva prAhyaM na tu dAsaMjJA ityetAvadeva dArUpameva saMsAdhya tadanvatannyAyabalAdavizeSeNa SaDbhyo dArUpebhyo DaHkRto, hudAMgak dAm vA dhanapradaH, doM, vRkSapradaH, deG putrapradaH, dAMvak kedArapradaH, daiva bhAjanaprada iti / anyathA 'adAdhanadAdyoriti dAMgkdAMvakvarjanAcaturNAmeva, yadvA 'lakSaNapratipadoktayo'riti doMdeDdaivvarjAnAM trayANAmeva, yadvA 'kRtrimAkRtrimayo'riti dAdAMvakdAmvarjAnAM trayA-5 NAmeva grahaNaM prApnotIti // 20 // zrutAnumitayoH zrauto vidhirvalIyAn // 21 // zrutaH sUtre sAkSAcchabdenoktaH / anumitaH paribhASayA pUrvAnuvRttAdhikArAdinA vA AropitaH / yathA "RtAM kitIra" (4 / 4 / 116) tIrNam , atra zrutasya Rta eva Ir na tu "anekavarNaH sarvasya" (7 / 4 / 107) iti paribhASayA RdantadhAtoH sarvasya, yata RdantatvamRtAmityasya dhAtuvizeSaNatvena 10 "vizeSaNamantaH" (74 / 113) iti paribhASayAropitamityanumitamiti // 21 // __antaraGgAnapi vidhIn yabAdezo bAdhate // 22 // pratyayAzritatvAtpadadvayApekSatvAcca bahiraGgo'pIti zeSaH / yathA praNamyetyatra "ahanpazcamasya." (4 / 1 / 107) iti prakRtyAzritatvAdekapadAzritatvAccAntaraGgamapi dIrghatvaM bAdhitvA pUrva yap , pazcAttu dhuDAdipratyayAbhAvAnna dIrghatvam / jJApakaM tvasya prajagdhyeti siddhayai "yapi cAdo jagdh" (4 / 4 / 16) 15 ityatra yapi ceti vacaH, yadi ktvApare jagdhAdezaH pazcAcca yap kriyate tadApi prajagdhyeti siddhayati, tathApi yapi ceti yadUce tadetannyAyAdyapaH sarvakAryebhyaH pUrvabhavanAdeva / Ahuzca-"tAdau kiti jandhi siddhe yapi ceti yaducyate / jJApayatyantaraGgANAM yapA bhavati bAdhanam" // 1 // iti // 22 // sakRd gate sparddha yadbAdhitaM tadbAdhitameva // 23 // gate iti dhAtUnAmanekArthatvAjjAte 'gatyarthA jJAnArthI' iti jJAte vA / dvayorvidhyoranyatra sAvakAzayore-20 katropanipAtaH sparddhaH / dvayoH spaH sati yatsUtraM kenApi hetunA bAdhitaM tadbAdhitameva bAdhakasUtrapravRttyanantaramapi na pravartate, yathA dvayoH kulayorityatra dvi os iti sthite 'AdezAdAgama' itinyAyAtprathama "anAm khare." (1 / 4 / 64) iti no'ntaH prAptaH, sa ca paratvAdantaraGgatvAcca "AvaraH" (2 / 1141) ityatvena bAdhitastata "edvahusbhosi" (1 / 4 / 4) ityetve kRte punaH prApto'pi no'nto na syAt // 23 // dvitve sati pUrvasya vikAreSu bAdhako na baadhkH|| 24 // 25 dvitve sati yaH pUrvo'vayavastasya vikAreSu karttavyeSu yo bAdhako vidhiH sa khaM bAdhyavidhi bAdhituM na prabhavati / 'sparddha paraH' 'balavannityamanityAt' ityAdyapavAdo'yam / acIkaradityatra "laghordIdha" (4 / 1 / 64) iti dIrghavidhiH paro'pi nityo'pi sanvadbhAvaM bAdhitvA pUrva na pravartate / pravRttau tvacAkaradityaniSTaM rUpaM syAditi // 24 // kRte'nyasin dhAtupratyayakArye pazcAd vRddhistaddhAdhyo'T ca // 25 // 30 vRddhiriti sAmAnyoktAvapyatrADAgamabAdhikA "svarAdestAsu" (4 / 4 / 31) iti vihitaiva graahyaa| anyathA'TastadvAdhyatvAnupapatteH / 'balavannityamanityAt' 'antaraGgaM bahiraGgAt' ityAdyapavAdo'yam / tatra vRddhiryathA 'k gatau' hya0 an aiyaruH / adhipUrva 'iMka adhyayane' hya0 anta adhyayata, atra kRtAkRtaprasaGgitvena nityApi vRddhiH "dhAtorivarNa0" (2 / 1 / 50) itIyAdezaM kRtvaiva kriyate / pUrvaM vRddhau hi AyaruH adhyAyateti syAt / aT yathA acIkarat ityAdau prAguktahetunA nityo'pyalpanimittatvA- 35 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhudantaraGgo'pi cA'DAgamo "laghordIrgha." (4 / 164) iti dIrgha kRtvaiva kriyate, pUrvamaTi hi svarAditvAdI? na syAditi // 25 // pUrva pUrvottarapadayoH kArya kArya pazcAtsandhikAryam // 26 // tatra pUrvapadakArya yathA, agnizcendrazca agnendrau atra pUrvapadasyAgnerito "vedasahazrutAvAyudevatAnAm" 5(3 / 2 / 41) ityAtvaM kRtvaiva pazcAd, "avarNasyevarNAdinA." (1 / 2 / 6) ityetvaM kRtam / uttarapadakArya yathA, paramazcAsAvayaM ca paramAyamityatrottarapadasyedama "ayamiyaM puMstriyoH sauM" (2 / 1 / 38) ityayamAdezaH puMlliGgApekSatvena bahiraGgo'pi pUrvaM kriyate na tu tadanapekSatvenAntaraGgamapi "avarNasyevarNAdinA." (1 / 2 / 6) ityetvarUpaM sandhikAryam / pazcAcca yathAprAptaM samAnadIrgharUpaM sandhikArya kriyate iti // 26 // saMjJAna sNjnyaantrvaadhikaa|| 27 // 10 yathA prastha ityatra prasya gatyupasargasaMjJayoH sadbhAvAd, "gatikanya." ( 3 / 1 / 42) iti tatpuruSaH "upasargAdAto Do'zyaH" (5 / 1 / 56) iti Dazva yugapadabhUtAmiti // 27 // sApekSamasamartham // 28 // padAntarasApekSaM padaM samAsAdipadavidhIna prAptuM nAlam / yathA Rddhasya rAjJaH puruSaH ityatra rAjazabdasya RddhavizeSaNasApekSatvAtpuruSazabdena saha na samAsaH // 28 // pradhAnasya tu sApekSatve'pi smaasH|| 29 // yasya kriyayA sAmAnAdhikaraNyaM tatpradhAnam / yathA rAjapuruSo'sti darzanIya ityAdau samAsAt prAgavasthAyAM puruSazabdasya svavizeSaNadarzanIyazabdasApekSatve'pi rAjazabdena tatpuruSaH // 29 // taddhitIyo bhAvapratyayaH sApekSAdapi // 30 // yathA kAkasya kRSNasya bhAvaH kAkasya kaayemityaadau kRSNazabdAtkAkazabdasApekSAdapi "patirA20 jAnta0" (7 / 1 / 60) iti TyaN siddhaH / jJApakaM tvasya "puruSahRdayAdasamAse" (7 / 170 ) ityatra 'asamAse' iti / taddhi paramasya puruSasya bhAvaH paramapauruSamityagbhAvArthamiti // 30 // gatikArakaDaisyuktAnAM vibhaktyantAnAmeva kRdantairvibhaktyutpatteH prAgeva smaasH||31|| yadyapi "nAma nAmnaikArthe0" (3 / 1 / 18) iti sUtreNa nAmno nAmnA samAsa uktastathApyaikArye iti samAsAntativibhaktilupkaraNAjjJApitaM yaduta vibhaktyantAnAmeva samAsa iti / tatazcobhayorapi pada25 yovibhaktyantatve prApte gatyAdInAmuttarapadasya kRdantasyAvibhaktyantatvaniyamArtho'yaM nyAyaH / tatra gate ryathA, vikirati pakSAviti viSkirI ityAdau pakSyarthamAtrApekSatvenAntaraGgatvAtprathamaM "vau vikiro vA" (4 / 4 / 96) iti ssaTi visskira iti sthite "UryAdyanukaraNa0" ( 3 / 1 / 2 ) iti kRtagatisaMjJasya veH "nAmyupAntyaprIkRgRjJaH kaH" (5 / 1 / 54) iti kapratyayAntena skira ityanena saha "gatikanya." (3 / 1 / 42) iti tatpuruSastato "asoGasivUsahassaTAm" (2 / 3 / 48) iti ssaTaH sasya Satve viSkiraH 30 pakSI, tataH strItvavivakSAyAmadantatvAt "jAterayAnta0" (2 / 4 / 54 ) iti GIH siddhaH, yadi tvetanyA yAnapekSaNAdvibhaktyantena skiretyanena samAsa iSyate tadA karmAdizaktisaGkhyAdyapekSatvena bahiraGgAyA vibhaktarutpatteH prAgeva strItvamAtrApekSatvenAntaraGgasyApaH prAptAvadantatvAbhAvAt DIna syAt ||1||kaar kasya yathA carmaNA krIyate sma carmakrItI ityAdau carman TA krIta iti sthite karaNakArakasya "kAraka 34 kRtA" ( 3 / 1 / 68) iti tatpuruSaH, tataH strItvavivakSAyAM "krItAtkaraNAdeH" (2 / 4 / 44 ) iti krIta For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze sNjnyaadhikaarH| sUrisUcitA nyAyAH 41 zabdAdadantAt DIH siddhaH; yadi tu vibhaktyantena krItena samAsa iSyate tadA prAgvadantaraGgatvAdvibhaktyutpatteH prAgevApaH prAptAvadantatvAbhAvAt DIna syAt , pUrvapadasya tu vibhaktyantatvaniyamAcarmakrItItyatra padatvAnnasya lopaH // 2 // kRtpratyayavidhAyisUtre usinetyekadezasya samudAyopalakSaNatvAtpaJcamyantenoktaM usyuktam, tatra Gasinaivoktasya yathA kacchaM pibatIti kacchapItyAdau kaccha am pa iti sthite "nAno gamaH khaDDau ca vihAyasastu vihaH" (5 / 1 / 131) ityato'dhikRtAnnAmnaH parasya sthAdidhAtorvihito yaH 5 "sthApAsnAtraH kaH" (5 / 1 / 142 ) iti kapratyayastadantena petyanena saha kacchazabdasya "kusyuktaM kRtA" ( 3 / 1149) iti tatpuruSaH, kacchazabdasya nAmna iti DasinoktatvAt , tataH strItvavivakSAyAM "jAterayAnta0" (2 / 4 / 54) ityanena kacchapazabdAdadantAd DIH, yadi tu vibhaktyantena petyanena samAsaH syAttadA prAgvadApaH prAptAvadantatvAbhAvAd Dabarna syAt / paJcamIbhyasyuktamapyuktayuktyA Gasyuktameva, tasya yathA viSaM dharatIti viSadharItyAdau viSa am dhara iti sthite viSazabdasya "AyudhAdibhyo dhRgo'-10 daNDAdeH" (5 / 1194) iti sUtre bhyasuktasyApi DasyuktatvAdacpratyayAntena dharetyanena [saha 'syuktaM kRtA' iti tatpuruSastataH strItvavivakSAyAM 'jAterayAnta0' (2 / 4 / 54) iti GIH / yadi tu vibhaktyantena dharetyanena ] samAsaH syAttadA prAgvadantatvAbhAvAd DIna syAt // 31 // samAsataddhitAnAM vRttirvikalpena vRttiviSaye ca nityaivApavAdavRttiH // 32 // parArthAbhidhAnaM vRttiH / sA ca tridhA, samAsataddhitAntanAmadhAtubhedAt / rAjapuruSaH, aupagavaH, 15 putrkaamytiiti| samAsavRttau samasyamAnapadAni zeSavRttyostu prakRtipratyayau sambhUyArtha avantIti svArthAtiriktasamudAyArthAbhidhAyitvAtparArthAbhidhAyitvaM, tatra vAkyenAbhidhAne prApte vRttirArabhyamANA 'yena nAprApte.' iti nyAyAdvAkyasya bAdhikA syAditi vikalpena tasyAnujJArtho'yaM nyAyaH; tathA vRttipakSe utsargApavAdarUpayovRttyoH sambhave utsargasya nityameva bAdhazcAnenocyate / tatra samAsavRttiryathA, kAyasya pUrvo'zaH pUrvakAyaH / atra "pUrvApara." (3 / 1 / 52) ityanenAMzItatpuruSo vAkyaM ca; na tu "SaSThayayatnAccheSe" 20 ( 3 / 1 / 76 ) ityautsargikaH kAyapUrva iti SaSThIsamAsaH / tddhitvRttirythaa| gargasyApatyaM vRddhaM gAryaH / atra "gargAderyam" ( 6 / 1 / 42) iti yan vAkyaM ca / natvautsargiko gArgiriti "ata iJ" (6 / 1 / 31) itIm // 32 // ekazabdasyAsaGkhyAtvaM kacit // 33 // ekazabdasya saGkhyAtvaprasiddheH kacinniSedhArtho'yaM nyAyaH / yathaikamaha ityatraikasyAsaGkhyAtvAt "ahnaH" 25 (2 / 1 / 74 ) ityasamAsAnte "no'padasya taddhite" (74 / 61) ityantyasvarAdilope "ahaniyUhakalahAH" (liGgAnu0 puM0 15 // 3) iti puMstve prApte'pi 'ahaH sudinaikataH' (liGgAnu0 na0 8 / 2) iti vizeSavidhinA klIbaliGgatve ekAhamiti siddham , saGkhyAtve tu "sarvAMzasaGkhyAvyayAt" ( 7 / 3 / 118) ityanenATi anenaiva cAhAdeze 'ardhasudarzanadevanamahnA' (liGgAnu0 puM0 11 / 1) iti puMstve ca ekAhna ityaniSTaM rUpaM prasajyeta / jJApakaM tvasya "saGkhayAtaikapuNya." ( 7 / 3 / 119) iti sUtre cakAreNa "sarvAM-30 zasaGkhyAvyayAt" itisUtrAtsaGkhyAnuvRttAvapi pRthagekazabdagrahaNam // 33 // AdazabhyaH saGkhyA saGkhayeye vartate na saGkhyAne // 34 // ayaM bhAvaH-aSTAdazAvadhi saGkhyA saGkhayeyena saha sAmAnAdhikaraNyena prayojyA / yathaiko dvau trayo vA yAvadaSTAdaza ghaTAH na tu ghaTAnAmiti / Adazabhya iti kim ? ekonaviMzatyAdisaGkhyA tu saGkhayeye saGkhyAne ca pravarttate / yathaikonaviMzatighaMTA ghaTAnAM vA, yAvannavanavatizataM sahasraM lakSaM koTirvA ghaTA, ghaTAnAM vetyAdi // 34 // 36 hai. prakA0 pUrvA06 For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu Nau yatkRtaM kArya tatsarva sthAnivadbhavati // 35 // ___NAviti nimittasaptamI / yathA sphurat Nau sani, pusphArayiSati, atra "cisphurornavA" (4 / 2 / 12) iti Atvasya Nau nimitte sati kRtasya sthAnivadbhAvAt sphu iti dvitvaM siddham // 35 // dvirSaddhaM subaddhaM bhavati // 36 // 5 yadartha vyAkaraNadhAtupAThAdau prayatnadvayaM kRtaM tatsubaddhamavyabhicAri bhvti| yathA 'asUcu kSepe' adya0 di, Asthat / atrAGo na vyabhicAraH, asyateH "zAstyasUvakti0" (3 / 4 / 60) iti sUtre puSyAdau ca pAThAt / anyeSAM tu tavyabhicAro'pi yathA 'bhagavanmA kopI riti bAlarAmAyaNe, atra puSyAditve'pyaG na // 36 // Atmanepadamanityam // 37 // yathAziSTaprayogaM kvacitprAptamapi na syAt , kaciccAprAptamapi syAt / evamuttaratra nyAyacatuSke'pi yathA10 yogamanityazabdArtho vyAkhyeyaH, / yathA-"samyak praNamya na labhanti kadAcanApi" 'DulabhiMSa prAptau "parArthe klizyataH sataH" 'kliziMc upatApe' "narapati sevanti kiM mAninaH" vRGa sevane' "mithyA na bhASAmi vizAlanetre' 'bhASi vyaktAyAM vAciM 'tarjiNa santarjane tarjayati / 'bharsiNa santarjane' bhartsayati / 'bhaliNa AbhaNDane' bhAlayati / 'zamiNa Alocane nizAmane' nizAmayati / 'kutsiN avakSepe' kutsayati / 'vaJciNa pralambhane' vaJcayati / 'vidiNa cetanAkhyAnanivAseSu' vedayati / ityA15diSu dhAtUnAmiGittve'pi nAtmanepadam 'Sasj gatau' "prakRtiguNakarmasu sajamAnakAryeSu" agreDintvA bhAve'pyAtmanepadam / jJApakaM tvasya 'ejuG bhrejuG bhrAji dIptau' iti bhrAjerAtmanepadeSu pAThe'pi 'rAjag TubhrAji dIptau' ityubhayapadiSvAtmanepaditvena punaH pAThaH / ayaM hi dvirbaddhaM subaddhamiti nyAyenAsyAtmanepadAvyabhicArajJaptyarthaH, tajjJAnaM cAnena nyAyenAnyeSAM dhAtUnAmAtmanepadavyabhicArazaGkAyAM sArthakamiti // 37 // vipi vyaJjanakAryamanityam // 38 // tatrAkhyAtakipi yathA / rAjevAcarati "kartuH vip0" (3 / 4 / 25) iti kvipi rAjanatItyAdau kipsatkavakAravyaJjanadvAraprAptasya "nAmasidayvyaJjane" (11 / 21) iti padatvasyAbhavanAt "nAno no'nahnaH" (2 / 1 / 91) iti nasya lug nAbhUt / kRktipi yathA gIryate iti "kutsaMpadAdibhyaH vip" (5 / 3 / 114 ) iti kvipi girau giraH, atra prAgvatprAptapadatvAbhavanAt "padAnte" (2 / 1 / 64 ) iti 25 dI? na // 38 // sthAnivadbhAvapuMvadbhAvaikazeSadvandvakatvadIrghatvAnyanityAni // 39 // kaciditi zeSaH, evamuttaranyAye'pi / dvandvaikatvaM samAhAradvandvaH, dIrghatvaM "bhvAdernAminaH0" (2 / 1 / 63) iti sUtravihitaM prAyam , tataH paJcaitAnyanityAni / tatra sthAnivadbhAyo yathA / svAdvakArSIt Niji asisvadadityatra ukArasya vRddhAvantyasvarAdiluki tasya sthAnivadbhAvAbhavanenAkArasyopAntyatvAt 30 "upAntyasyAsamAna0" (4 / 2 / 35) iti hrsvH| 1 / puMvadbhAvo yathA / dakSiNasyAM bhavo "dakSiNApazcAt0" (6 / 3 / 13) iti tyaNi dAkSiNAtyaH, atra "sarvAdayo'syAdau" (3 / 2 / 61) iti prApto'pi puMvadbhAvo na, jJApakaM tvasya "kauNDinyAgastyayoH0" (6 / 1 / 127) iti sUtranirdezaH / ayaM hi kauNDinyazabdaH puMvadbhAvAnityatvaM vinA na siddhayati / tathAhi-'kuDuG dAhe' ityasmAt 34 "ajAteH zIle" (5 / 1 / 154 ) iti Nini trItve DayAM kuNDinI, tato vRddhApatyArthe yami "jAtizca For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisUcitA nyAyAH 43 Nitaddhitayasvare" (3 / 2 / 51 ) iti prAptaH puMvadbhAvo yadi syAttadA GInivRttau "no'padasya 0" (7 / 4 / 61 ) iti inlope kauNDya iti prApnoti / 2 / ekazeSo yathA / "tadatadAtmakaM tattvamAtiSThante jainAH" atra "tyadAdiH" ( 3 / 1 / 120 ) iti prApta tacchabdaikazeSo na / 3 / dvandvaikatvaM yathA zaGkhadundubhivINAH atra " prANitUryAGgANAm " ( 3 | 1|137 ) iti prApto'pi samAhAradvandvo na, jJApakaM tvasya "prANitUryAGgANAmiti sUtre bahuvacanameva / 4 / dIrghatvaM yathA 'kurdi krIDAyAM' kurdate " ramyAdibhyaH karttari" 5 ( 5 | 3 | 126 ) ityanena kurdanaH, 'gurvai udyame' " Nin cAvazyakA0" ( 5 / 4 / 36 ) iti Nini GayAM gurviNI ityAdau "vAdernAminaH 0" ( 2 / 1 / 63 ) iti dIrgho na, jJApakaM tvasya sphUrja Urja ityAdInAM kRtadIrghANAmeva dhAtuSu paThanaM na tu hurcchAmudInAmivAkRtadIrghANAM, taca sphUrjAdInAM dIrghatvAvyabhicAradvAreNAnyeSAM tadvyabhicArajJApanArthamiti / 5 / // 39 // anityo NicurAdInAm // 40 // 10 sarvatra bhavannapi yathAprayogadarzanaM kacinna syAdapItyarthaH / yathA curaN corati / cituN cintati / chadaN chadanam / tulaN "bhidAdayaH " ( 5 / 3 / 108 ) ityaGi tulA ityAdi siddham / ghoSakaM tvasya curAdighuSa Rdittvam, taddhi "RdicchristambhU0" ( 3 / 4 / 65 ) ityaGi, aghuSadityAdirUpasiddhayarthaM kRtaM, Nica aikAntikatve tu vizeSavidhitvAt "Nizridruzru0 " ( 3 | 4|58 ) iti Gasyaiva prApterajUghuSadityAdyeva bhavanenAGo 'vakAzasyaivAbhAvAt, asyAnityatvAzca yujAdivarjAnAmeva curAdInAM yathAziSTaprayogamaniyato 15 Nic, yujAdInAM tu "yujAderna vA " ( 3 / 4 / 18) iti niyata eva NijUvikalpaH // 40 // Nilopo'pyanityaH // 41 // kacidityadhyAhArya, yathAprApti sarvatra bhavannapi kacinna bhavatItyarthaH / yathA " madhavo yudhi suprakampayAH", atra suprapUrvAt NyantAtkampeH khali, lubo'nityatvAdabhavane'yAdezaH siddhaH // 41 // Nisanniyoge eva curAdInAmadantatA // 42 // curAdInAmiti sAmAnyokte'pyaGkAdInAM kuhaNyantAnAmiti jJeyaM nAnyeSAM tessaamdnttvsyaivaasmbhvaat| prAg NicaH sarvatra yathAdarzanamadantatvokterNijabhAvapakSe aGkAdInAmadantatAniSedhArtho'yaM nyAyaH / yathA jagaNaturityAdau NijabhAvapakSe'nadantatvenAnekasvaratvAbhAvAdAmAdezo nAbhUt // 42 // dhAtavo'nekArthAH // 43 // tato dhAtupAThe'nukto'pyartho lakSyAnusArAtteSAM prayojya ityarthaH / yathA 'vidhat vidhAne' / ayaM 25 vyadhArthe'pi, yathA vedhaH zabdavedhI / edhi vRddhau / ayaM dIptyarthe'pi "purazcakraM tavaidhate", prAptyarthe' aupavastraphalamedhate / 'zuc zoke' ayaM pAvitrye'pi zuciH / mananaM mataM matazabdaH sAmye'pi / yathA "matIkRtA kSetrabhUH", samIkRtetyarthaH / jJApakaM tvasya " takSaH svArthe vA " (3 / 4 / 77 ) ityatra svArthe iti vizeSaNaM tenehArthAntare zrurna - "saMtakSati vAgbhiH ziSyaM", nirbhartsayatItyarthaH // 43 // gatyarthA jJAnArthAH // 44 // 30 dhAtava iti yogaH / yathA "gamayati zabdo'rthaM", jJApayatItyarthaH / jJApakaM tvasya "NAvajJAne gamuH" (4 / 4 / 24 ) ityatreNo'jJAna iti vizeSaNametanyAyAbhAve gatyarthasyeNo jJAnArthatvAsambhave'jJAnArthetyuktivyarthaiva syAditi // 44 // 20 nAmnAM vyutpattiravyavasthitA // 45 // nAmAnyanekadhA vyutpAdyanta ityarthaH / yathA azvasyAmbA vaDavA, asRgAleDhi sRgAlaH, mayAM rauti 35 For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghumayUretyAdi pRSodarAditvAt siddham / punaH 'vaDa AgrahaNe' iti sautradhAtoH "vaDivaTi0" ( uNA0 515) ityave vaDavA, mRdhAtoH "sarteo'ntazca" (uNA0 478) iti kityAle gAgame ca sRgAlaH / mInAteH "mImasi." ( uNA0 427) ityUre mayUra ityuNAdisUtrairapi sAdhitam / tathA sUryazabdaH kRti "kupyabhidya0" (5 / 1 / 39) iti sUtreNa sRdhAtoH kyapi saMjJAyAM nipAtitaH, punastaddhite sUra5zabdasya "marttAdibhyo yaH" (7 / 2 / 159) iti yapratyaye sAdhitaH / anityatvAcAsya rUDhanAmnAmeva vyutpattiravyavasthitA na tu yaugikAnAM nIlakaNThAdInAmiti // 45 // uNAdayo'vyutpannAni nAmAni // 46 // avayavAvayavinorabhedopacArAduNAdaya ityuNAdipratyayAntAni / ayaM bhAva:-"kRvApAjiskhadi." ( uNA0 1) ityAdinA paJcottarasUtrasahasreNa "uNAdayaH" (5 / 2 / 93) iti sUtrasUcitena kAruvAyu10 pAyavAdIni nAmAni vyutpAditAni tatprakRtipratyayavibhAgena varNAnupUrvInirjJAnArthameva na tu kartetyAdi kriyAzabdavadanvarthadarzanArthamiti / tattvatastAnyavyutpannAnyeva teSAM rUDhizabdatvena vyutpatterakiJcitkaratvAt / yathA, vIradhAtoH "paTivIbhyAm" ( uNA0 579) iti Dise visaM, tattvato'syAvyutpannatvena sasya kRtatvAbhAvAtSatvaM na syAditi, anityatvAcAsya vaperauNAdike "rudyatiH" ( uNA0 997) ityusi vapuSetyAdau kRtatvAtsasya SaH siddhaH / anityatvajJApakaM tvasya "tRsvasR0" (1 / 4 / 38) iti 15 sUtre asya nyAyasyAnityatvAt tRgrahaNenaiva naptrAdigrahaNe siddhe niyamArtha naptrAdInAM pRthaggrahaNaM, niyamazvAyam-auNAdikatRpratyayAntAnAM naStrAdInAmevAra tena mAtarau, pitarau ityatrAr na syAt // 46 // zuddhadhAtUnAmakRtrima rUpam // 47 // dhAtupAThapaThitarUpA dhAtavaH kRtA iti nocyante / yathA 'musac khaNDane', uNAdau kityale musalam / atra sasya kRtatvAbhAvAtSatvaM na syAt / / 47 // kvivantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaM ca pratipadyante // 48 // dhAtutvamiti nAmArthasaMvalitadhAtvarthAbhidhAyitvAdgauNadhAtutvaM tata eva zabdatvaM ca upacArAd vRkSAdivannAmatvaM ca pratipadyante, dhAtutvanAmatvayoH kArya labhante ityarthaH / yathA niyau luvau ityAdau dhAtutvAdiyuvau, nAmatvAtsyAdayazca // 48 // ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAk // 49 // 25 yathA AG, 'ISi gatau' A ISyaH essyH| tataH preNa yoge AG Ito sthAnajasya etoH yadA AGAdezatvaM tadA "omAGi" ( 1 / 2 / 18) ityallope preSya iti syAt , dhAtvAdezatve ca "upasargasyAniNedhedoti" ( 1 / 2 / 19) ityallopaH syAt , paraM taM bAdhitvA vizeSavihitatvAt "prasyaiSaiSyoDhoDhyUhe svareNa" (1 / 2 / 14 ) ityaitve praiSya iti siddham / anityatvAcAsya rAjAnamAkhyadararAjadityatrAntyasvarAdi lopasya anrUpaskharavyaJjanobhayasthAnaniSpannatve'pi svarAdezataiva vyapadezyA na tu vyaJjanAdezatA, tadvyapa30 deze hyasamAnalopitvAdupAntyahasvasya sanvadbhAvAdezca siddhAvarIrajaditi syAt // 49 // avayave kRtaM liGgaM samudAyamapi vizinaSTi cettaM samudAyaM so'vayavo na vyabhicarati // 50 // ___ yathA 'kusmiNa kusmayane' asmAt "curAdibhyo Nic" (3 / 4 / 17) iti Nici kusmayate / citrazabda AzcaryAtheM Git , citraM karotIti vAkye "namovarivazcitraDo'rcAsevAzcarye" (3 / 4 / 37) iti kyani 34 citrIyate / 'mahIG pUjAyAM' kaNDAdiH, "dhAtoH kaNDAderyak" ( 3 / 4 / 8) iti yaki mahIyate ityAdau; 20 . For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisUcitA nyAyAH 45 kusmyAdInAmiGittvena NikyanyagantasamudAyasyApi iGittvAdAtmanepadam ; kusmyAdInAM NicAdyantasamudAyenAvyabhicAritvAt / cettaM samudAyamityAdi kim ? kusmyAdInAM NicAcAgamAdanu prayoktavyApArArthaNigantAnAM samudAyaDittvahetukamAtmanepadaM mA bhUt / NigaH prayoktRvyApAre satyevotpatteH, kusmyAdInAM NigantasamudAyavyabhicAritvAditi // 50 // yena dhAtunA yuktAH prAdayastaM prtyevopsrgsNjnyaaH||51|| tadanyadhAtvAdiyoge upasargakArya na syaadityrthH| yathA prarcchaka ityatra pragatA RcchakA yasmAditi vAkye gatArthamantarbhAvya pravarttamAnena preNa NakapratyayasyaivArthaH karttA vizeSyate na tu RcchiprakRterarthaH / ye Rcchanti kartRrUpAste pragatAH tadevaM prasya prAcchinA saha sambandhAbhAvAdanupasargatvAd "RtyArupasargasya" (1 / 2 / 9) ityAr na // 51 // yatropasargatvaM na sambhavati tatropasargazabdena prAdayo lakSyante na tu sambhavatyupasargatve // 52 // yathA pragato'dhvAnaM prAdhvo ratha ityAdau prasyAnupasargatve'pi "upasargAdadhvanaH" (7 / 3 / 79) ityat samAsAntaH / prasthAnupasargatvaM tu upasRtya dhAtumarthavizeSa sRjatItyanvarthAnAzrayaNAt // 52 // zIlAdipratyayeSu naasruupotsrgvidhiH||53|| AderdharmasAdhvarthayorgrahaH / prAptapratiSedhArtho'yaM nyAyaH evamuttaro'pi / yathA alaGkariSNuH kanyAmi-15 tyAdau "bhrAjyalaGkagnirAkRg0" (5 / 2 / 28) iti iSNureva syAd na tu "san zIladharmasAdhuSu" (5 / 2 / 27) ityanena tRn / tena zIlAdyarthe'laGkartetyAdiprayogo na sAdhuH // 53 // tyAdiSvanyonyaM nAsarUpotsargavidhiH // 54 // yatrotsargarUpAyAstyAdivibhakterviSaye'pavAdarUpA tyAdivibhaktiH prApnoti, tadviSaye autsargikI tyAdivibhaktiH "asarUpo'pavAde." (5 / 1 / 16) ityanena prAptApyetanyAyena niSidhyate / yathA smarasi 20 caitra kazmIreSu vatsyAma ityAdau "ayadi smRtyarthe0" (5 / 2 / 9) iti bhaviSyantI, tadviSaye "anadyatane hyastanI" ( 5 / 2 / 7) ityautsargikI vibhaktirna syAt / tyAdi vibhaktInAmevAnyonyamasarUpotsargavidhiniSidhyate pratyayena tu samaM tyAdivibhaktInAM so'styeva, tenopazuzrAva ityAdau "zrusadavasbhyaH parokSA vA" (5 / 2 / 1) iti parokSAvattadviSaye utsargabhUtAH ktAdayo'pi syureva, yathA upazrutaH upazrutavAn / jJApakaM tvasya "zrusada0" ityatra vAgrahaNam / taddhi pakSe yathAkAlamadyatanIhastanyartham / te caitanyA-25 yAbhAve sarUpatvAt siddhe eveti // 54 // strIkhalanA alo bAdhakAH striyAH khalanau // 55 // strIti rUyuktAH; an iti cAnaTpratyayaH / "asarUpopavAde." (5 / 1 / 16) ityanena kteH prAg ye pratyayAsteSu pAkSiko'sarUpavidhirvyavasthApitastadanetanapratyayAnAM tu spaH sati vyavasthArtho'yaM nyaayH| yathA cayanaM citirityAdau "striyAM ktiH" (5 / 3 / 91) "yuvarNa." (5 / 3 / 28) ityAbhyAM kramAt 30 ruyaloH prAptau paratvAt khyeva / duHkhena cIyate duzcayamityAdau "duHsvISataH0" (5 / 3 / 139) "yuvarNa0" ityAbhyAM kramAt khalaloH prAptau paratvAt khaleva / palAzAni zAtyante'neneti palAzazAtano daNDa ityAdau "karaNAdhAre" ( 5 / 3 / 129) "yuvarNa0" ityAbhyAM kramAdanaDaloH prAptau paratvAdanaDeva / "sparddha" (74 / 119) iti paribhASAyAH prapazco'yam / anityatvAcAsya jaya ityAdau 34 For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"striyAM ktiH" "yuvarNa0" ityAbhyAM kramAtrUyaloH prAptAvaleva / ziraso'rdanaM ziro'tirityAdau ca ardateH "triyAM ktiH" "anaT" ( 5 / 3 / 124) ityAbhyAM kramAtrUyanaToH prAptau ruyeva // 55 // ___ yAvatsambhavastAvadvidhiH // 56 // yathAprAptasya sUtrasya nyAyasya vA yAvato vArAnpravRtteH sambhavaH syAttAvato vArAMstasya pravRttiH 5kAryaiva natvekavAraM kRteti buddhayA'dhikavAraM sambhave satyapi na kriyata iti / sambhave vyAhate ca pravRttirna kAryaiva / 'yasya tu vidhenimittamasti' ityAdi nyAyasya prapaJco'yaM nyAyaH / tatra sUtrasya tvak ityAdau prathamaM virAme pare "adIrghAt0" (1 / 3 / 32) ityanena kasya dve rUpe kriyete tvak , punaranenaiva ekavyaJjane pare sUtrapravRtteH sambhavasya sadbhAvAdAdyakasya dve rUpe kriyete yathA tvaka / tataH paraM tu madhyama kasya "dhuTo dhuTi skhe vA" (1 / 3 / 48) iti luki punarAdyakasya "adIrghAt" (1 // 3 // 32) iti dve rUpe 10 prApnutaH paraM na kriyete, tathAkaraNe kriyAnuparamaprasaGgAd , 'yaM vidhi prati' iti nyAyena vyarthavidhiniSedhena pravRtteH sambhavasya vyAhatatvAt [nyAyasya yathA-brUgaH kRtavacAdezasya praNyavocatetyAdau bhUtapUrvakanyAyasya prathamavAraM pravarttanena vocasya vacatvopacArAhitIyavAraM pravarttanena ca vacasyApi brUtvopacArAttasmin pare "akakhAdi." (2 / 3 / 80) ityanena ne! NaH / nanvatra bhUtapUrvanyAyasya dve api pravRttI kimarthaM kriyete; voce eva hi pare nerNaH kariSyate / maivam / vocasya dhAtuSvapaThitatvAt / "akakhA15 di0" (2 / 3 / 80) ityatra ca pAThaviSayasyaiva dhAtohaNAt ] // 56 // __sambhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavat // 57 // yatra vizeSye vivakSitavizeSaNasya na sambhavo nApi sambhavAsambhavarUpo vyabhicArastatra tadvizeSaNopanyAso vyarthatvAnna kArya ityarthaH / 'yaM vidhi pratyupadezo'narthaka0' iti nyAyasya prapazco'yaM nyAyaH anenApi vyarthavizeSaNopanyAsavidhereva niSidhyamAnatvAt / yathA "to muma0" (1 / 3 / 14) ityatra 'padAnta' 20 iti vizeSaNaM mvAgamasya na yojyate asambhavAt , masya tu yojyate tvantarasItyAdau sambhavena, raMramyata ityAdAvasambhavena ca padAntasthatvasya vyabhicAritvAt // 57 // sarva vAkyaM sAvadhAraNam // 58 // evasyAprayoge'pi sarvavAkyeSvevo'vadhAraNArtho labhyate, "siddhiH syAdvAdAt" (1 / 1 / 2) ityuktyA sarvatra syAdvAdAzrayaNe prasakte kacittadanAzrayaNArtho'yaM nyAyaH / yathA "samAnAnAM tena0" (1 / 2 / 1) 25 ityatra dIrghaH syAdeveti vAkyasyAvadhAraNAhaNDAgramityatra dIrgho'bhUdeva / jJApakaM tvasya "phalati haskho vA" ( 1 / 2 / 2) ityAdau vikalpoktistathAhi-etanyAyAbhAve hrasvaH syAdityukte'pi hrasvaH syAcca na syAcca / "vidhinimantraNA." (5 / 4 / 28) iti sUtreNa kAmacAre'pi saptamyA vihitatvAt tathApyetanyAyAnnityaM hrasve prApte vikalpavacanaM saphalam / vAkyasyopalakSaNatvAtkacitpadamapi sAvadhAraNaM yathA "lugasyAdetyapade" (2 / 1 / 113) ityatrApade evetyapadAdisthe evAdeti pare ityavadhAraNAt daNDAprami30 tyatra "vRttyanto'saSe" (1 / 1 / 25) iti vRttyantasya padatvaniSedhenAprazabdasyApadatvAttasyAkAre pare prApto'pyallug na bhavati, yato'grazabdasya vRttyavasthAyAM padatyAbhAve'pi pUrvaM padatvamAsIttato'vadhAraNaM nAsti / yattvekAntatvenApadAdistha evAkArastasmin pare "lugasyA0" (2 / 1 / 113) ityalluk syAdeva, yathA pacanti-atra zavo'kArasyAntipare lag // 58 // parArthe prayujyamAnaH zabdo vataM vinApi vadartha gamayati // 59 // 35 yathA "vA'nyataH pumAMSTAdau svare" (1 / 4 / 62) ityatra pumAnityasya puMvadityarthaH / atra hi parArthoM For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze saMjJAdhikAraH / sUrisUcitA nyAyAH napuMsakastatra ca prayuktaH puMzabdastato napuMsako'pi san puMstvakAryANi labhate iti bhAvaH / yathA mRdave kulAya ityAdau mRduzabdasya puMvadbhAvAnapuMsakatvalakSaNo "anAm svare no'ntaH" (1 / 4 / 64) iti nAgamo nAbhUt // 59 // dvau nau prakRtamathaM gmytH||60|| nAvityarthapradhAno nirdezastato dvau niSedhau vidhimeva brUtaH / yathA "na nAmyekasvarAt" (3 / 2 / 9)5 iti sUtrastho nazabdaH puraH puro'nuvartamAno yAvat "nesiddhasthe0" ( 3 / 2 / 29) iti sUtrasthadvitIyanamA militastAvatA vibhaktilupo vidhimevAha sma / jJApakaM tvasya "na nAmyeka0" ( 3 / 2 / 9) ityato vibhaktiluniSedhArthe navyanuvarttamAne'pi vibhaktiluvidhyarthaM "nen siddha0" ityatra punrngrhnnm| "namo namaste satataM namo namaH" ityAdau namaHzabdAdInAmasakRtprayoge svArthadraDhanameSa dRzyate, tato namo'pi tathaiva prasakte sati taniSedhArtho'yaM nyAyaH / iha ca dvAviti samasaGkhayopalakSaNaM, tena catuHSa-10 DAdayo'pi no vidhigamakA eva, ekadvitryAdiviSamasaGkhathAstu niSedhagamakA evetyUhyam // 60 // cakAro yasAtparastatsajAtIyameva samucinoti // 61 // casyAvizeSeNa samuccayamAtrArthatvAdvijAtIyasyApi samuccaye prasakte'yaM nyAyaH / tatropasargAdupasarga yathA "pratezca vadhe" (4 / 4 / 94) 1 / prakRteH prakRtiM yathA "etadazca vyaJjane 'namabsamAse" (113 / 46) 2 / pratyayAtpratyayaM yathA "aau~ ca" (1 / 4 / 39)3 / AdezAdAdezaM yathA "A ca 15 hau" (4 / 2 / 101) 4 / AgamAdAgamaM yathA "azva laulye" (4 / 3 / 115) 5 / arthAdarthaM yathA "atiratikrame ca" (3 / 1 / 45) 6 / vAkyArthAdvAkyArthaM yathA "tasya vyAkhyAne ca granthAt" ( 6 / 3 / 142) ityAdi 7 / eSu krameNopAditi 1 tada iti 2 ghuTIti 3 iriti 4 sso'nta iti 5 pUjAyAmiti 6 tatra bhave 7 ityeSAM samuccayaH / ekapadarUpo'rthaH padadvayAdimayastu vAkyArtha ityanayoH ( arthavAkyArthayoH) bhedaH // 61 / / 20 cAnukRSTaM nAnuvartate // 62 // samuccaya eva hi balAtkArapUrvako'nukarSaNamucyate atazcenAnukRSTaM puro na yAtIti yuktameva samuccayAnukarSaNayorvizeSajJApanArtho'yaM nyAyaH / yathA "sado'prateH parokSAyAM tvAdeH" (2 / 3 / 44) ityetAvadvAkyaM "svaJjazca" (2 / 3 / 45) iti sUtre cenAnukRSTaM tena svaLeH parokSAyAM dvitve kRte Adereva sasya SaH syAnna tu dvitIyasya, yathA prisssvje| etacca "pariniveH sevaH" (2 / 3 / 46) ityuttarasUtre nAnuva-25 rttate, tena seveH parokSAyAmubhayorapi sayoH SaH syAt / yathA pariSiSeve iti / / 62 // / cAnukRSTena na yathAsaGkhtham // 63 // yathA "vau vyaJjanAdeH sancAyavaH" (4 / 3 / 25) ityatra sanaktvo'vityanena ayva ityanena ca saGkhyAyA vacananirdezasya ca sAmye satyapi yathAsaGkhyaM nAsti ktavazcAnukRSTatvAt / vau ityAderayamarthaHvau ityukAre ikAre vA upAntye sati vyaJjanAderdhAtoH parau seTau ktvAsanau pratyekaM kidvadvA syAtAm / 30 yathA muditvA moditvA, mumudiSate mumodiSate, likhitvA lekhitvA, lilikhiSati, lilekhiSati / ayva iti yakArAntAdvakArAntAca na bhavati yakArAnta0 vizva ya ca viya viyivAcarati kip, luka, veyanaM pUrva ktvAyAM veyitvA / vakArAnta0 devitvA dideviSati // 63 // vyAkhyAto vizeSArthapratipattiH // 64 // yathA karISagandherapatyaM vRddhaM strI "Gaso'patye" ( 6 / 1 / 28) ityaNi "anArSe vRddhe0" ( 2 / 4 / 78) 35 For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuityanenANaH SyAdeze "aNabekaN0" ( 2 / 4 / 20) ityaNantalakSaNoDIH prApnoti, paraM na syAt / tatrANaH svarUpasthasya grahNAt , iha cANaH vyruupiibhvnaat| etacca "aNaneye." ityatra vyAkhyAnata eva labhyate jJApakAntarAbhAvAt / tatazca DyabhAve'dantatvAt "At" (2 / 4 / 18) ityApi kArISagandhyeti syAt // 64 // yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAstirbhavantIparaH prayujyate // 65 // 5 yatreti vAkyAGgabhUtapadasamudAye iti vizeSyamadhyAhAryam / astinA ca bhavatirvidyatirityAdayo'pi lakSyA ekArthatvAt / bhavantI vartamAnA, prakaraNAdivazAtsaptamyAdiparo'pi prayujyate / AkhyAtaM vinA vAkyaM na syAditi padasamudAyasya vAkyIkaraNArtho'yaM nyAyaH / yathA 'jambUdvIpastatra saptavarSANi' / atrAsti, santIti / paJcamyAziSyau yathA, 'devo mude vo vRSabhaH pare ca' avAstu sanviti bhUyAd bhUyAsuriti vA / saptamI yathA, "zighuda" (1 / 1 / 28) "audantAH svarAH" ( 11114) atra syAt 10 syuriti / hastanyadyatanIparokSA yathA / 'avantyAM vikramanRpastasya dvApazcAzadvIrAH' / atrAsIdA sanniti babhUva, babhUvuriti vA / zvastanI yathA / 'ataH paraM zvo bhojanam', atra bhaviteti / bhaviSyantI ythaa| 'adya nazcaturpu gavyUteSu bhojanam'; 'bhAvinyAM tu padmanAbhaH sUradeva' ityAdi / atra bhaviSyatIti / kriyAtipattiprayogastu prAyaH sAkSAdevekSyate / anityatvAcAsya kacidanyakriyApadAdhyAhAro'pi yathA / ahamityatra praNidadhmahe iti // 65 // __ iti paJcaSaSTiAyAH pUrvaiH saha dvAviMzaMzataM vyApakA jJApakAdiyutAzca / ataH paraM ye vakSyante te kecidavyApakAH prAyaH sarve jJApakAdirahitAzca __ --te cAmI* yadupAdhervibhASA tadupAdheH prtissedhH||1|| iTa iti zeSaH // 1 // yasya yenAbhisambandho dUrasthasyApi tena sH||2|| ___ yathA azvena caitraH saJcarate / atra caitrazabdenAntaritenApi tRtIyAntena yoge "samastRtIyayA" (3 / 3 / 32) ityAtmanepadam // 2 // yena vinA yanna bhavati tattasyAnimittasyApi nimittam // 3 // yathA kRtaNaH kItodezo NicA sahacarita eva dRzyate'to Nic kI dezasya nirnimittaM vihitasyApi 25 nimittaM viditam / tathA kRtatItyatra Nico'nityatvAt tadabhyave kI dezo'pi nAbhUt // 3 // nAmagrahaNe prAyeNopasargasya na grahaNam // 4 // . yathA upaspRzatItyatra spRzerUparUpAnnAmnaH paratve'pi "spRzo'nudakAt" (5 / 1 / 149 ) iti vipna syAt / tenopaspRgiti prayogo na sAdhuH / / 4 / sAmAnyAtideze vizeSasya nAtidezaH // 5 // 30 anyatra prasiddhasyArthasyAnyatra kathanamatidezaH / yathA "bhUtavaJcAzaMsye vA" (5 / 4 / 2) iti bhUtamAtrasyaivA'tideze'nadyatanaparokSatvaviziSTabhUtakAlasyAnatidezAt 'upAdhyAyazcedAgamat ete tarkamadhyagISmahi' ityAdau sthAnadvaye'pi bhUtamAtralakSaNA'dyatanyeva bhUtavaJceti sUtreNa natvanadyatanatvaparokSatvaviziSTabhUta33 vihite hyastanIparokSe // 5 // 20 For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze saMjJAdhikAraH / avyA0 nyAyAH sarvatrApi vizeSeNa sAmAnyaM bAdhyate na tu sAmAnyena vizeSaH // 6 // yathA ko'rtha ityAdau seH "soruH" (2 / 1 / 72 ) iti rutve "roryaH" ( 1 / 3 / 26) iti sAmAnyakharanimittakaM sUtraM bAdhitvA "ato'ti rohaH" ( 113 / 20) iti vizeSasvaranimittakaM sUtraM prAvartiSTa / 'takrakauNDinyanyAyo''pyasyaiva prapazcaH / dvijebhyo dadhi deyam ; takraM kauNDinyAyetyukte kauNDinyasya dadhiniSedho'nukto'pi pratIyate // 6 // Gittvena kittvaM bAdhyate // 7 // ___ yathA 'NUt stavane' kuTAdiH nuvitaH, atra "uvarNAt" (4 / 4 / 58) kitpratyayasyAdau vihita iD niSedho nAbhUt / kuTAditvahetukena ktasya Divena takitvasya bAdhanAt // 7 // __ parAdantaraGga bliiyH||8|| yathA syomA ityatra sIvyateH "manvan0" (5 / 1 / 147) iti mani "yvoH pvay" (4 / 4 / 121)10 iti valopamapavAdatvAt "laghorupAntyasya" (4 / 3 / 4) iti guNaM ca nityatvAdbAdhitvA, UTi kRte, tadanu ca paratvAdupAntyaguNe prApte'pyantaraGgatvAt prathamaM yatvaM siddhaM, pazcAttu guNaH / yadyapi 'parAnnityaM' 'nityAdantaraGgamityetAbhyAmayaM gatArtha eva, tathAhi-parAnnityaM balavattato'pi yadyantaraGgaM balavattadA parAdantaraGgaM balavatpratItameva, tathApi tadanuvAdaparo'yaM nyAyaH // 8 // pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kArya vijJAyate // 9 // lopazabdasya lukluporvAcakatve'pi luki sthAnivadbhAvenaiva siddhatvAllupyeSa nyAyaH / yathA pApacItyatra 'lubantaraGgebhya' iti prathamameva yaGlupyapi yaGantalakSaNaM "sanyaGazva" (4 / 1 / 3) iti dvitvaM siddham // 9 // vidhiniyamayovidhireva jyAyAn // 10 // yathA "pratyabhyateH kSipaH" ( 3 / 3 / 102) ityatra 'kSipIt preraNe' iti kSipirubhayapadI taudAdiko vyAkhyeyastasyaiva parasmaipadavidhyarhatvAt , na tu "kSipaMca preraNe" iti kevalaM parasmaipadI / tasya siddhaparasmai-20 padatvena sUtrasya niyamArthatAprasakteH, niyamazcaivaM prasajyate-pratyabhyatipUrvAdeva kSipaH parasmaipadaM natvanyopasargapUrvAdanupasargAdveti // 10 // anantarasyaiva vidhiniSedho vA // 11 // ___ tatra niSedho yathA "nAmadhye" (2 / 1 / 92) ityanena "nAmno no'nahnaH" (2 / 1 / 91) ityanantarasUtravihitasya naluko niSedhaH kriyate / vidhiryathA "klIve vA" (2 / 1 / 93 ) ityanenAnantarasUtravihitasya 25 naluko niSedhasya vikalpena vidhiH kriyate / yadyapi ca zabdazaktirevaiSA yadvidhiniSedho vA'nantarasyaiva syAditi; paraM zabdazakterevAnuvAdyayaM 'vicitrAH zabdazaktaya' ityAdivat // 11 // parjanyavallakSaNapravRttiH // 12 // yathA parjanya UnaM pUrNa vA'napekSamANaH sarvatra varSati tathA svaviSayaM prApya lakSaNena sarvatra phalAbhAve'pi pravartitavyam , apravRttau hi tasyA''narthakyaM syAditi / yathA gopAyati, pApacyate, cikIrSatI-30 tyAdau dhAtUnAmadantatvena zavo'nAkAGkSAyAmapi zava bhavatyeva // 12 // na kevalA prakRtiH prayoktavyA // 13 // prakRtiriha nAmarUpA grAhyA na tu dhAturUpA / yathA kaTaM karoti bhISmamudAraM darzanIyamityatra dravyasyaiva karmatve'pyetanyAyAdrISmAdInAmavibhaktikAnAM prayogAnahatvAtsamAnavibhaktiM vinA sAmAnAdhikaraNyavize- 34 hai. prakA0 pUrvA. For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuSaNatvAyogAnirddhanAnAmapIzvarasuhRdAM taddhanena dhanitvavadeSAmakarmakANAmapi kaTakarmatvenaiva dvitIyA siddhaa| nanu bhISmAdInAmavibhaktikAnAM prayogA'nahatve sAmAnyavibhaktiH prathamaiva prayoktumarhA; na tu karmAdizaktiprakAzinyo dvitIyAdyA ityAzaGkAyAmasya vyAkhyAntaramucyate / kevaleti ko'rthaH-kriyArahitA prakRtirna prayojyA kintu prayujyamAnayA gamyamAnayA vA kriyayA sahitaiva pryojyaa| tato'tra yathA kaTasya 5karotinA sambandhastathA bhISmAdInAmapi / kaTaM kurvastadgatAm guNAnapi karotyeva, yattu karotinA vyApnumiSTaM tatsarva dravyaM guNazca karmeti sarveSAM pRthakarmakatve sarvebhyo'pi dvitIyA eva pazcAttu gauNamukhyabhAve vizeSaNavizeSyabhAvaH [vizeSaNAnAM vizeSyasamAnavibhaktyupapAdanArtho'yaM nyAyaH ] // 13 // kibartha prakRtirevAha // 14 // yathA tvAM mAM cAcakSANena iti Niji, kipi, talluki ca yuSm asm iti mAntAd chau "TAGayosi yaH" 10 (2 / 117) ityanena masya prAptaM yatvaM bAdhitvA paratvAttvamAdeze pazcAzca tvamayorakArasya prApnuvato'pi yatvasya 'sakRdgate sparddha' iti nyAyAdabhavane yuSmadasmadozcAtra Nitibantatvena sarvAditvAbhAvAt sminnAdezAbhAve tve me iti syAt iti prakRtanyAyAnapekSaH pakSaH, prakRtanyAyApekSayA tu prakRti vinA vipna bhavati iti prakRtereva prAdhAnyAt NikibantayoyuSmadasmadoH kevalAbhyAM tAbhyAmabhedavivakSayA sarvAditvAd : sminnAdeze tvasmin , masminnityapi syAt / evaM ca NikkibantayoyuSmadasmadoH zabdabhedAdartha15bhedAccAprAptasya sarvAditvasya prApaNArtho'yaM nyAyaH // 14 // dvandvAtparaH pratyekamabhisambadhyate // 15 // zabda iti zeSaH / yathA "ekadvitrimAtrA hasvadIrghaplutAH" (1 / 1 / 5) atra mAtrAzabdaH pratyeka sambadhyate ekamAtro dvimAtra ityAdi // 15 // vicitrAH zabdazaktayaH // 16 // 20 tenaiva liGgasaGkhyAdau vaicitryaM dRzyate iti jJaptyartho'yaM nyAyaH / tatra liGgavaicitryaM yathA / prazasta pacati "tyAdezca prazaste rUpap" (73 / 10) iti svArthike rUpapi pacatirUpamityAdau "padaM vAkyamavyayaM cetyasaGkhyaM ca" (liGgA0 para0 4 / 2) iti liGgAnuzAsanapAThAdaliGgasyApi tyAdyantapadasya klIbaliGgatvaM siddham / tathA kutsitA svA jJAtiH svArthike kapratyaye "svajJA'jabhatrA'dhAtutyayakAt" (2 / 4 / 108) ityApa itve vikA, atra jJAtau "kAmalakuddAlAvayavasvAH" (liGgA0 puM0 14 / 1) iti liGgAnuzAsa25 napAThAtpuMliGgasyApi svazabdasya kutsitArthavivakSaNAdvAkyAvasthAyAM kappratyayAntatve ca strIliGgatvam / tathA hrasvA kuTI "kuTIzuNDAdraH" (73 / 47) iti svArthike re kuTIraH kuTIram , atra kuTIzabdasya "vitastikuTayasruTiH" (liGgA0 puMstrI0 9 / 2) iti vacanmat puMstrIliGgasyApi puMDalIbaliGgatvam / tathA havaM vanaM vanikA; atra nAntatvAt "nalastutattasaMyukta"-(liGgA0 na0 111) iti pAThAt klIbali GgasyApi vanazabdasya svArthike kapi strIliGgatA // tathA ke'pi zabdAH padAntarasApekSAH ke'pyanapekSAzca 30 tattalliGgAnyAhuH / tatra sApekSA yathA / iyaM gauH, ayaM gauH, atra gavArthasyobhayaliGgatvAdiyamayamiti padApekSeNa gopadena strIpuMstvamucyate; anapekSAstu tridhA nAmamAtreNAdezena pratyayena ca, tatra nAmamAtreNa yathA / mAtA pitA atra nAmamAtrameva strIpuMstvoktau kSamam / Adezena yathA / tisraH; atra strItvaM vinA'nupapadyamAnena tisrAdezena strItvaM pratIyate, evaM kroSTA atra puMstvena kruzastunastRjAdezena puMstvam / pratyayena yathA rAjJI; atra strIvodbhavena DIpratyayena strItvam / gocaraH; atra 'nAmatvodbhavena "goca35rasaJcara." ( 5 / 3 / 131) iti dhena puMstvam / sahAyAcitryaM yathA "aM aH ka pa zaSasAH For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / anyA0 nyAyAH ziT' (1 / 1 / 16) atra saMjJibahutve'pi saMjJAyA ekavacanam / dArAH; atrArthaikatve'pi bahuvacanamityAdi // 16 // kiM hi vacanAna bhavati ? // 17 // vacanamiSTArthapratyAyanaM [tadvalAkiM na syAt-kAkA sarva syAdityarthaH, iSTArthapratyaye sati ziSTaprayogAnusAreNa kecidvidhayo'prAptA api pravartyante, prAptA api ca kecinna pravartyante, iSTArthapratyayAbhAve tu prAptA5 api kecidvidhayo na pravartyante iti yAvat / "samarthaH padavidhiH" (7 / 4 / 122) ityasyApavAdo'yaM nyAyaH / tatrAprAptapravarttanaM ] yathA sUryamapi na pazyantyasUryapazyA rAjadArAH "asUryogrAd dRzaH" (5 / 1 / 126) iti khazU, vatsebhyo na hito avatsIyo godhukma "tasmai hite" (7 / 1 / 35) itIyaH; atra natraH kramAd dRzinA hitena ca sambandho'sti; na sUryeNa vatsaizceti samasyamAnapadAnAM mithaH sambandhAbhAvAdasAma ye'pi iSTArthagamakatvAt samAsaH siddha / prAptAprAptapravarttanaM yathA / "nahAhordhatau" (2 / 1 / 85) atra 10 dhAtvagre ikiztivo na / iSTArthapratyayAbhAve prAptApravartanaM yathA, saGghasya bhadraM bhUyAdityatra saGghabhadramiti SaSThIsamAso na, nahi saGghabhadraM bhUyAdityukte saGghasya bhadraM bhUyAditi pratIyate, kintu saGghazabdasambandhitayA prasiddhaM kiJcidbhadraM kasyacidbhUyAditi pratIyate / 'abhidhAnalakSaNAH kRttaddhitasamAsAH syu'rityapi nyAyo'traivAntarbhUtaH, asyArtha:-abhidhAnamiSTArthapratyAyanaM tadeva lakSaNaM cihaM yeSAM kRdAdInAM; ko'rthaH-iSTArthapratyayasambhave kRdAdayaH syustadabhAve tu neti / atha 'kiM hi vacanAditi nyAyasyAnyo'rthaH-15 vacanAditi ko'rthaH ? sUtroktavidhAnabalAskiM na syAt ; kAkA aprAptA api vidhayaH pravarttante ityrthH| yathA zreyAnityAdAviSTheyasvoH parayoH "prazasyasya zraH" (74 / 34) iti zrAdezavidhAnabalena prazasyazabdAt kriyAzabdatvena guNAGgAdapi "guNAGgAdveSTheyasU" (7 / 3 / 9) iti iSTheyasUpratyayau siddhau, asyAM vyAkhyAyAM cAprAptaprApaNArtho'yaM nyAyaH // api ca 'vicitrA sUtrANAM kRtiH' 1 'mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH' 2 te vai vidhayaH susaGgrahItA bhavanti yeSAM lakSaNaM prapaJcazca' 3 ityAdayo'pi 20 nyAyaprakArA vAgvizeSAH santi / paramete vyAkaraNasUtraracanAyAmevopayujyante // pArizeSyAdayo'pi nyAyAH sUtrArthavyavasthApanAyAmevopayogino na tu prastutaprayogaracanAyAm / / 'yathoddezaM nirdeza' ityAdayo'pi bahavo nyAyAH santi; te lokAjjJeyAH // 17 // nyAyAH sthavirayaSTiprAyAH // 18 // yathA sthaviro gamanAdikAle tatsAdhanAya yaSTimavalambate'nyadA tu na tathA nyAyA api ziSTaprayogA-25 nyathAnupapattyaivAzrIyante natvanyathA / yathA rAyamatikrAntAnAM kulAnAM atirINAmityatra "klIbe" (2 / 4 / 97) iti have tajje nAmAdeze pare 'ekadezavikRtamananyavat' iti nyAyAtprAptamapi "A rAyo vyaJjane" (2 / 15) ityAtvaM "sannipAtalakSaNa"nyAyena niSedhAnna syAt , tatkaraNe hrasvavighAtasambhavAt , "dI| nAmyatisR0" (1 / 4 / 47) iti dIrghAvasare tu 'sannipAtalakSaNa'nyAyAnAzrayaNAnirvighnaM dIrghaH siddha iti // 18 // ziSTanAmaniSpattiprayogadhAtUnAM sautratvAllakSyAnurodhAdvA siddhiH // 1 // ziSTAH zeSAH ye vyAkaraNena nAvAkhyAtAH nAmAni 1 niSpattayaH 2 prayogAH 3 dhAtavazca 4 teSAM sautratvAditi vyAkaraNAdisUtranirdiSTatvAt , lakSyANi pUrvamahAkaviprayogAstadanusaraNAJca siddhiH / siddhizabdo nyAyasamAptI maGgalArthaH / nAnAM yathA / caturthI SaSThItyAdau caturNA SaNNAM saGkhyApUraNIti vAkye "caturaH" (71 / 163 ) "SaTkatikatipayAtthaT" (7 / 1 / 162) iti sUtrAbhyAM thaTapratyaye "nAma-35 For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghusida." (121221) iti padatve catusthI SaTThIti prApnoti, paraM "caturthI" (2 / 2 / 53) "ajJAne jJaH SaSThI" ( 2 / 2 / 80) iti sautranirdezAnna jAtam / lakSyAnurodhAca bhissaTA, kacchATikA grAmaTiketyAdau TAgamaH, tathA kAndavikA, kAmbavikaH, vaiNavika ityAdau "RvarNovarNadosi." (74 / 71 ) iti prApta ikaNa ilugna / niSpattInAM yathA "aM aH anusvAravisargau" (11119) "Apo DintAM yaiyAsyAsa 5 yAm (1 / 4 / 17) ityatra kramAdaujasoluMka sautratvAtsiddhaH / prayogANAM yathA / raNAdidhAtUnAM zabdArthatvAvizeSe'pi raNitaM nUpurazabde; maNitaM ratikUjite; kaNitamArtadhvanau, kaNitaM vINAdirave, kUjitaM vihaGgAnAM, hitaM gajAnAM vAsitaM pazUnAM garjitaM meghasya guJjitaM bhramarAdInAM zabde ityAdikaM lakSyAnurodhAtsiddham / dhAtUnAM sautratvaM tu "dhAtoH kaNvAderyak" (3 / 4 / 8) ityasya sUtrasya vyAkhyAnAd jJeyam // 1 // nyAyAnAM bAlabodhAya diGmAtramiha darzitam / nyAyamaJjUSAvagAhyA vizeSArthaprathArthibhiH // 1 // vizeSatazca nyAyAnAM jJApakavyAptitAtparyAdikaM hemavyAkaraNapArINavaiyAkaraNaziromaNimahopAdhyAyazrIhemahaMsagaNiviracitanyAyamaJjUSAyAM vijJeyaM vijJairiti zreyaH // 7 // atha "parito vyApRtAM bhASAM paribhASAM pracakSate" iti vacanAt sarvatra vyAkaraNe upayoginIH paribhASAH pradarzyante paJcamyA nirdiSTe parasya // 1 // (74 / 104) paJcamyA nirdiSTe yatkAryamucyate tatparasya sthAne bhavati sarvatra vyAkaraNe / ato "bhisa ais" (1 / 4 / 2) vRkSaiH / iha na bhavati mAlAbhiratra / nirdiSTagrahaNasyAnantaryArthatvAdiha na bhavati dRSadbhiH / vyavahite'pi parazabdo dRzyate yathA mahodayAtparaM sAketamiti / ata ityAdau digyogalakSaNA paJcamI / tatra pUrvasya parasya ca kArya syAditi niyamArtha vacanam // 1 // saptamyA pUrvasya // 2 // (74 / 105) saptamyA nirdiSTe yatkAryamucyate tatpUrvasyAnantarasya sthAne bhavati / "ivarNAderakhe svare yavaralam" ( 1 / 2 / 21) dadhyatra madhvatra / nirdiSTAdhikArAdiha na bhavati-samidana triSTubatra / vyavahite'pi pUrvazabdo dRzyate mathurAyAH pUrva pATaliputramiti / svara ityAdau aupazleSikamadhikaraNaM pUrva paraM ca sambhavati tatra parameva prAthamiti niyamArtha vacanam // 2 // SaSThayA'ntyasya // 3 // (7 / 4 / 106) ___ SaSThayA nirdiSTe yatkAryamucyate tadantyasya SaSThInirdiSTasyaiva yo'ntyo varNastasya sthAne bhavati na tu samastasya / "vASTana AH syAdau" (1 / 4 / 52) aSTAbhiH, aSTAsu // 3 // anekavarNaH sarvasya // 4 // (74 / 107) anekavarNa AdezaH SaSThayA nirdiSTasyaiva sarvasya sthAne bhavati / "tricaturastisRcatasR syAdau" (2 / 111) 30 tisRbhiH, catasRbhiH / sarvasyeti nirdizyamAnApekSaM tena vyAghrapAdityatra "pAtpAdasyA'hastyAdeH" __ ( / 3 / 148) iti nirdiSTasya pAdazabdasya bhavati na tu samudAyasya / "RtAM kitIra" (4 / 4 / 116) kirati / pUrvasyApavAdo'yam / evamuttaro'pi yogaH // 4 // pratyayasya // 5 // (74108) 20 33 For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / paribhASAH 53 pratyayasya sthAne vidhIyamAna AdezaH sarvasyaiva bhavati / sarve / aSTau / kati // 5 // sthAnIvA'varNavidhau // 6 // (74 / 109) sthAnaM prasaGgaH so'syAstIti sthAnI AdezI / AdezasthAninoH pRthaktvAtsthAnikAryamAdeze na prApnotItyatidizyate / anyatra prasiddhasyArthasyAnyatra kathanamatidezaH / AdezaH sthAnivadbhavati sthAnyAzrayANi kAryANi pratipadyate, avarNavidhau-na cettAni kAryANi sthAnivarNAzrayANi bhavanti / tatra dhAtu 1 prakRti 5 2 vibhakti 3 kRd 4 avyaya 5 padAdezA 6 udAharaNaM / dhAtvAdezo dhAtuvadbhavati, "astibruvorbhUvacAvaziti" (4 / 4 / 1) bhUvacostRjAdayo bhavanti / bhavitA, bhavituM, bhavitavyaM, vaktA, vaktum , vaktavyam 1 / prakRtiriha gobalIvardanyAyAt dhAtvatiriktA nAmarUpA grAhyA / prakRtyAdezaH prakRtivat-kasmai, ke, keSAm , kimaH kAdeze sarvAditvAtsmAdayo bhavanti 2 / vibhaktyAdezo'pi vibhaktivat-vRkSAya, plakSAya, rAjA, atra caturyekavacanAdezasya yasya syAditvAddIrghaH, "dIrghaGayAb0" (1 / 4 / 45) iti lug-10 rUpasyAdezasya syAditvAddIrghatvaM padatvaM ca bhavati / paceyam , paceyuH, atra yAmyusAdezayoriyamiyusostyAditvAt "tadantaM padam" (1 / 1 / 20) iti padatvam 3 / kRdAdezaH kRdvadbhavati-prakRtya, prahRtya, atra ktvo yabAdeze "hakhasya taH pitkRti" (4 / 4 / 113) iti to'nto bhavati 4 / avyayAdezo'vyayavat / prastutya, upastutya, atra "avyayasya" (3 / 2 / 7) iti selp 5 / padAdezaH padavat-dharmoM vo rakSatu, dharmo no rakSatu, atra padatvAtsorutvam 6 / sthAnIvetyatra ivagrahaNaM sthAnino'pi kAryapratipattyartha, 15 ivenAtidiSTe hi ubhayatra kAryamanveti candra iva mukhamityAdau, candre mukhe cAhAdakatvavat / evaM hano vadha ityAdau hanarUpasya sthAnino vadharUpasyAdezasyetyubhayasyApyAtmanepadAdirUpakAryAnvayo'stItIvagrahaNam / anyathA sthAnItyAdezasya saMjJeti pratIyeta, tatazca devadattaH piNDa iva vadhAdyAdezarUpe saMjJinyeva kAryAnvayo na tu sthAnIti rUpAyAM saMjJAyAmapi / tathAhuH zrIsUrayaH / ivagrahaNaM svAzrayArthaM svasya sthAnisvarUpahana ityAderAzraya AzrayaNaM tadartham / anyathA sthAnItyAdezasya saMjJA vijJAyeta / tena Ahata, 20 avadhiSTetyAdau "ADo yamahanaH skhe'Gge ca" ( 3 / 3 / 86) ityanenobhayatrApyAtmanepadaM bhavati, anyathA badhereva syAditi / atra vadha ityakArAntAdezavidhAnabalenAnekavaratvAt iniSedho na, naikasvarAdityatra hyekasvarAdvihitasya "stAdyazita0" (4 / 4 / 32) iniSedha iti / sthAnivadbhAve'nekasvaratve tvakArAntAdezavidhAnamanarthakaM syAditi // avarNavidhAviti kim ? yatkArya varNamuccArya vidhIyate tadvarNAzrayam / yattu dhAtvAdisamudAyoccAraNena na tadvarNAzrayaM varNasya tatra zabdenAsaMsargAt / tatra varNAzrayo vidhivarNavi-25 dhiriti samAsasyAzrayaNAdvarNAtparasya vidhiH 1 varNe parato vidhiH 2 varNasya sthAne vidhiH 3 varNena vidhiH 4 apradhAnavarNAzrayo vidhiH 5 iti sarvatrAvarNavidhAviti pratiSedho bhavati // tatra varNAtparasya vidhiH dyauH panthAH sH| atra autvAtvatyadAdyatveSu kRteSu sthAnivadbhAvAd vyaJjanAtparasya serlopaH prAmoti sa na bhavati / 1 / varNe parato vidhi:-ka iSTaH sa uptaH / atra yvRti kRte "ghoSavati" ( 113 / 21) iti rorutvam "etadazca0" ( 1 / 3 / 46) ityAdinA ca serlopazca na bhavati / 2 / varNasya sthAne vidhiH-30 zrIdevatAsya zrAyaM haviH / atrekArasya vRddhau kRtAyAM sthAnivadbhAvAt "avanuvarNasya" (7 / 4 / 68) iti lopaH prApto na bhavati / 3 / varNena vidhiH-uraHkeNa uraHpeNa urakeNa ura peNa atra sakArAdezAnAM visarjanIyajihvAmUlIyopadhmAnIyAnAM sthAnivadbhAvapratiSedhAdalacaTatavargazasAntare iti NatvapratiSedho na bhavati / vyUDhoraskena ityatra tu pratyaye ityanena yaH kRtaH sakArastadAzrayo NatvaniSedho na tu mUlasakArasya, sthAnivadbhAvena varNAzrayavidhau tadabhAvAt / 4 / apradhAnavarNAzrayo vidhiH, yathA "stAdyazito'troNAderiT" (4 / 4 / 32) ityatrAnyapadArthasyAzitaH prAdhAnyAt storaprAdhAnyaM, tataH pradIvya prasIvya ityatra 36 For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhuyapaH sthAnivadbhAvena ktvApratyayApekSayA stAdyazitaprApta iD na bhavati / 5 / sthAnivarNAzrayakAryapratiSedhAcca AdezavarNAzrayANi sthAnyanubandhAzrayANi ca kAryANi bhavantyeva / AdezavarNAzrayANi-sarveSAm / atra sAmAdeze sakArAzrayametvaM bhavati / sthAnyanubandhAzrayANi-prabhidya nirudhya praNIya pralUya ityatra ktvo yavAdeze kRte sthAnivadbhAvena kitIti guNapratiSedho bhavati / anubandhA hyasanta eva guNA5bhAvAdikaM kArya kurvanti / atha kathamagrahIdityatreTo dIrghatve sthAnivadbhAvAdiTa ItIti silopo, varNavidhiryeSaH / ucyate / nAyaM varNavidhiH / viziSTaM hyeSa iTrUpaM varNasamudAyamAzrayate / atha zobhanA dRSado'sya sudRSadityatra jaslupaH sthAnivadbhAvenAsantatvAt "abhvAderatvasaH sauM" (1 / 4 / 90) iti dIrghaH kasmAnna bhavati / "lupyaravRllenat" (7 / 4 / 112) iti pratiSedhAt / bhvAdipratiSedhena zrUyamANA. santaparigrahAcca na bhavati / sudRSadvAnityatra tu itikaraNasAmarthyAdasantalakSaNo vinna bhavati / "asta10 pomAyA0" (7 / 2 / 47 ) iti sUtre hi "tadasyAstyasminniti." ( 7 / 2 / 1) sUtrAditi zabdo'nuvartate sa cetikaraNo vivakSArtha ityuktam / vivakSA ca vyavastheti bhAvaH // 6 // kharasya pare prAgvidhau // 7 // (74 / 110) svarasyAdezaH pare paranimittako vyavahite'vyavahite vA pUrvasya vidhau kartavye sthAnIva bhavati / kathayati, avadhIt / atrAllukaH sthAnivadbhAvAdupAntyalakSaNA vRddhirna bhavati / spRhayati, mRgayate / atra 15 laghUpAntyalakSaNo guNo na bhavati / pAdAbhyAM tarati pAdikaH / atra "yasvare pAdaH padaNikyaghuTi" (2 / 1 / 102) iti padbhAvo na bhavati / zAtanI, pAtanI / atrAno'sya lug na bhavati / dharaNasyApatyaM dhAraNiH ravaNasyApatyaM rAvaNiH atra "no'padasya0" (7 / 4 / 61) ityantyasvarAdilopo na bhavati / bhraMzyate dhvaMsyate atra NilugaH sthAnivadbhAvAdupAntyanakAralopo na bhavati / yAjyate vApyate atra vRnna bhavati / nirAdanaM pUrva nirAdya samAdya atra jagdhAdezo na bhavati / ghAtyAt atra vadhAdezo na bhavati / 20 nigAryate nigAlyate atra "na vA khare" (2 / 3 / 102) iti pakSe latvam / cAturau / AnaDuhau / atra autvAdezasya sthAnivadbhAvAt "vAH zeSe" (1 / 4 / 82) iti vA na bhavati / pAde atra etvAdezasya sthAnivadbhAvAt padbhAvo na bhavati / ubhayajanyatve'pi anyataravyapadezAdautvaitvayoH paranimittatvam / avIvadadvINAM vAdakenetyatra tu NijAtyAzrayaNAdupAntyasya hraskho bhavati / dvAbhyAmityatra nimittApekSayA prAgavidhau Atve tu "ADheraH" (2 / 1 / 41) iti jAtasya asya na sthAnitvaM "vaikatra dvayoH" (2 / 2 / 85) 25 iti nirdezAt / kharasyeti kim ? akrASTAm adrASTAm atra sijlopo na svarAdeza iti "paDhoH kaH si" (2 / 1 / 62) iti katve sthAnI na bhavati / Agatya, abhimatya, atra paJcamalopo hraskhalakSaNe takAre sthAnI na bhavati / para iti kim ? dvau pAdau dadAti, dvipadikAM dadAti / atrAllukaH paranimittatvAbhAvAt sthAnitvAbhAve padAdezo bhavati, "saGkhyAdeH pAdAdibhyo dAnadaNDe cAkal luka ca" (7 / 2 / 152) iti akalsanniyogaziSTatvAdalluco nAkalnimittamiti paranimittatyAbhAvaH / prAg30vidhAviti kim ? bAnavyasya chAtrAH bAbhravIyAH atra *"taddhitayasvare'nAti" (2 / 4 / 92) vyaJjanA tparasyApatyasya yakArasya yakArAdAvAkArAdivarjite svarAdau ca taddhite lug bhavati / iti yalope paravidhau karttavye'vAdezaH sthAnI na bhavati, sthAnitve hi ukArAntatvena vyaJjanAbhAvAt yalopo na syAt / nidhAnaM nidhistasyApatyaM naidheyaH nidhikaH atra "iDepusi cAto luk" (4 / 3 / 94 ) ityAkAralopo dvisvaralakSaNe eyaNikapratyayavidhau parasmin sthAnI na bhavati anyathA trisvaratvAtpratyayo na syAt / ilu kAyA adUrabhavaM [ nagaram ] ailukam parikhAyAH pArikham tatra bhavaH ailukIyaH, pArikhIyaH / atrANyA36 kAralopaH paravidhau kakhopAntyalakSaNe Iye sthAnI na bhavati / pUrvasmAdvidhiH prAvidhirityapyAzrIyate tena For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / paribhASAH adhukSanta iti "svare'taH" (4 / 3 / 75) iti sako'kAralopasya paramapyadAdezaM prati sthAnivadbhAva iti sa na bhavati / pUrvatrAvarNavidhAviti pratiSedhAdvarNavidhyartha vacanam // 7 // "na sandhiDIyaktidvidIrghA'sadvidhAvaskluki" // 8 // (7 / 4 / 111) pUrveNAtiprasaktaH sthAnivadbhAvaH pratiSidhyate / sandhividhau 1 DIvidhau 2 yavidhau 3 kividhau 4 dvayortitvasya vidhau 5 dIrghavidhau 6 "saMyogasyAdau skolak" (2 / 1 / 88) iti skalukvarjite asa-5 dvidhau 7 ca svarasyAdezaH sthAnIva na bhavati / 'samAnAnAM tena' (1 / 2 / 1) iti sUtrAdArabhya "li lau" ( 1 / 3 / 65) iti sUtraM yAvat dvitIyatRtIyapAdau sandhividhiH, tatra viyanti, apayanti / atreNo yatvaM svarAdezaH paranimittakaH pUrvavidhau dIrghatve etve ca kartavye sthAnI na bhavati / tAni santi, tau staH atrAsterallopo yatve AvAdeze ca karttavye sthAnI na bhavati / vaiyAkaraNaH, sauvazvaH atra yatvavatvayoH sthAnivadbhAvAbhAvAdaidautorAyAvAdezau na bhavataH / ziNDhi piNDhi atra bhasyAkAralopo "nAM dhuDavarge'ntyo-10 'padAnte" (1 / 3 / 39 ) iti vargAnte karttavye sthAnI na bhavati / ziMSanti; piMSanti ityatra tvanusAre kartavye sthAnI na bhavati / jakSatuH, jakSuH / atra "gamahana0" (4 / 2 / 44) ityupAntyAkAralopalakSaNaH paranimittakaH svarAdezaH "aghoSe prathama." (1 / 3 / 50) iti ghasya katvalakSaNe'vyavahite prAvidhau kartavye sthAnIva na syAt , yadi syAttadA dhakArasakArayormadhye'kAreNa vyavadhAne ghasya katvaM na syAttadabhAve "nAmyantasthA0" (2 / 3 / 15) iti sasya SatvaM na syAttadabhAve kSo na syAt // nimittApekSayApi 15 prAvidhiriSyate tena nayanaM, lavanamityatra guNasya sthAnivadbhAvAbhAvAdayavAdezau siddhau sthAnivadbhAve tviyuvAdezau syAtAm // 1 // DIvidhau bimbyAH phalaM bimbam , hemAditvAdaJ "phale" (6 / 2 / 58) iti lup "DyAdeH0" (2 / 4 / 95) ityAdinA GIluk tasya paranimittakatve'pi sthAnivadbhAvaniSedhAt "asya DyAM luk" (2 / 4 / 86) ityakAraluk na bhavati, evamAmalakyAH phalamAmalakam "doraprANinaH" (6 / 2 / 49) iti mayaT tasya ca "phale" iti lup , paJcabhiH khArIbhiH kRtaH pazcakhAraH / "kRte" 20 (6 / 3 / 190 ) ityaNa "dvigoranapatye0" (6 / 1 / 24 ) ityAdinA lup, paJcendrANyo'mAyyo vA devatAsya pazcandraH pazcAgniH atra "devatA" (6 / 2 / 101) ityaNa tasya lupi jIpratyayasyApi lup , tasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt tatsanniyuktaH anAgama aikArAdezazca na bhavati 2 // yavidhI, kaNDUtiH kaNDUyateH ktAvato lopaH paranimittako "yvoH pvavyaJjane luka" (4 / 4 / 121) iti lope kartavye na sthAnivadbhavati, sUryeNaikadig saurI balAkA atraiko'NyakAralopo dvitIyo GayAM tayoH sthAnivattvAdyakArasyAnantaro kIrna 25 bhavatIti yalopo "sUryAgastyayorIye ca" (2 / 4 / 89) iti Iye GIpratyaye prApto na syAt sthAnivadbhAvapratiSedhAcca bhavati 3 / // kividhau, devayateH kip , dayUH lavamAcaSTe lavayateH vip , lauH atra Nilugalucau kinvidhAvUTi karttavye na sthAnivadbhavataH 4 / // dvitvavidhau, daddhyatra maddhvatra atra yatvava. tvayoH sthAnivadbhAvAdekavya analakSaNaM dhakArasya dvitvaM bhvti| dvitvasya sandhikAryatvenaiva sthAnivadbhAvapratiSedhe siddhe dvigrahaNam 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' iti nyAyabAdhanAtha tenAntaraGge dvitve kriyamANe 30 yakAravakArau parapadAzritatvena bahiraGgAvapi nAsiddhau bhavataH 5 / // dIrghavidhau api, zAmaMzAmam azAmi, zaMzAmaM zaMzAmaM azaMzAmi atra NigantAdyauntAca Nigi khNambicoH parayorNig lug yaDo luk ca sthAnivanna bhavati 6 / / asadadhikAre vihito vidhirasavidhiH tatra, yAyajyate yAyaSTiH, nAnnitik, pApacyate pApaktiH yAjayateryASTiH pAcayateH pAktiH atrAlluNilopayoH sthAnivadbhAvapratiSedhAt Satvakatve bhavataH / dehayatedegdhiH lehayateleMdiH atra Nilopasya sthAnivadbhAvapratiSedhAt dhunimitte ghatva- 35 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuDhatve bhavataH / pratidInA pratidIne atra "ano'sya" (2 / 1 / 108) iti alopo "bhvAdernAmina0" (2 / 1 / 63) ityAdinA dIrghatve sthAnI na bhavati // skUlugavidheH pratiSedhaH kim ? sukusmayateH kipa, sukUH, kASTaM takSayati ki kASTatak atra saMyogAyoH skoluMki NilukaH sthAnivadbhAvapratiSedhAbhAvAt skoluMga na bhavati / saMyogAntalopastvasadvidhau sthAnivadbhAvapratiSedhAt bhavatyeva / kASTataDityaNyantasya / 5prAyiko'yaM niSedhaH tena madhubhyutamAcaSTe madhuzcayatIti kipa, madhuk atra zalopaH siddhaH, vetasvAnityallukaH sthAnivadbhAvAbhAve'pi "na saM matvarthe" (1 / 1 / 23) iti padatvAbhAvAtsoruna bhavati, brahmabandhvau, brahmabandhvaH iti uDAdezasya vakArasya sthAnivadbhAvAbhAve'pyantaraGge dhasya tRtIyatve luki ca bahiraGgatvenAsiddhatvam / ayaM bhAvaH-yadyapi uDo vatve 'svarasya pare' iti prAptau vasya sthAnivadbhAvo "vyaco'nasi" (4 / 1182) ityanena niSidhyate tathApyUDo vatve'sya vyaJjanAditvAt "nAmasida0" 10(111 / 21) iti padasaMjJAyAM prAptAyAM dhasya tRtIyatvaM lopazca vakArasyAsiddhatvAnna bhavataH / evaM kiyoH, giryoH iti nAmino dIrghatve / kAkyartha vAsyarthamityatra tu padasyeti yalope yatvasyAsiddhatvam / atha sakhIyatIti kim, alluko yavidhau sthAnivatvAbhAvAdyaluki usi "yo'nekakharasya" (2 / 1 / 56 ) iti yasya "pvoH0" (4 / 4 / 121) ityAdinA kibAzrayo luk kathaM na bhavati ? bahiHpratyayAzritatvena bahiraGgasya antaHkibAzraye lukyasiddhatvAt // 8 // lupyayvRllenat / / 9 / / (74 / 112) parasya pratyayasya lupi satyAM lubbhUtaparanimittakaM pUrvakArya na bhavati 'ayvRllena' svRllatvamenaJca varjayitvA / tad , atra sthAnivadbhAvapratiSedhAt tyadAyatvasatve na bhavataH / gargasyApatyAni gargAH gargAditvAdyaJ "yaba'yo'zyAparNAntagopavanAdeH" (6 / 1 / 126) iti lup / kuvalyA vikAraH phalaM, kuvalam hemAditvAdab "phale" (6 / 2 / 58) iti tasya lup atra vRddhirna bhavati / plupyapi lupatAstyeva / tena 20 pazcagoNirityatrekaNaH plupi vRddhirna bhavati, lupIti vacanAt luki bhavatyeva / gomAn yavamAn atra siluki tannimittaM dIrghatvaM bhavati, lupIti saptamInirdezAt pUrvasya yatkArya prAptaM tanniSidhyate, samudAyasya tu bhavatyeva / payaH, sAma, paJca, sapta / atra padasaMjJA tathA ca tannibandhanAni rutvanalopAdIni bhavanti / kathaM pApakti, pApacIti ityatra dvitvam ? nedaM yaDi nimitte kintu yauntasya / avRllenaditi kim , svRt-vyadh , veviddhi, zvi zozavIti, graha jarIgRhIti / lUga, nijAgalIti / enat-enatpazya, 25enacchritakaH / sthAnIvAvarNavidhAviti lupaH sthAnivadbhAvena prAptAnAM pUrveSAM kAryANAM pratiSedhArtha vacanam // 9 // vishessnnmntH||10|| (74 / 113) viziSyate'neneti vizeSaNam / vizeSaNaM vizeSyasya samudAyasyAnto bhavati / iha zAstre dhAtvAdiH samudAyo'vayavavizeSaNa upAdIyate / tatra so'vayavastatsamudAyasyAntatvena niyamyate / "ataH syamo'm" 30(1 / 4 / 57) kuNDaM tiSThati, kuNDaM pazya / iha na bhavati-tad, "yuvarNavRdRvazaraNagamRdgrahaH" (5 / 3 / 28) jayA, stavaH / iha na bhavati-sekaH yogaH / iNo'li aya ityAdau vyapadezivadbhAvAdbhavati // 10 // saptamyA AdiH // 11 // (74 / 114) saptamyantasya vizeSyasya yadvizeSaNaM tattasyAdiravayavo bhavatIti veditavyam / "in DIkhare luk" (11479) pathaH, pathAm / iha na bhavati-pathiSu / "yuktopAntyasya ziti svare" (4 / 3 / 14) 35nenijAni, anenijam / iha na bhavati-neneti / "uta auSiti vyaJjane'dve:" (4359) yauti, For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze saMjJAdhikAraH / paribhASAH rauti / iha na bhavati - asAvIt astavIt / pathA, ayaut ityAdau vyapadezivadbhAvAdbhavati / antatvApavAdo'yaM yogaH // 11 // pratyayaH prakRtyAdeH // 12 // ( 7|4|115 ) yasmAdyaH pratyayo vidhIyate sA tasya prakRtiH / pratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya vizeSaNaM veditavyaH nonAdhikasya / mAturbhogo mAtRbhogastasmai hito mAtRbhogINa: "bhogottarapadAtmabhyAmInaH" (7 / 1 / 40) 5 kharapasyApatyaM khArapAyaNaH naDAditvAdAyanaN, atra " tadantaM padam " ( 1|1 / 20 ) iti padasaMjJA samudAyasya bhavati na tu Unasya bhogINa ityAdirUpasya, tenaikapadatvAt NatvaM siddham / rAjJaH puruSaH rAjapuruSaH "SaSTyayatnAccheSe" (3 / 1 / 76 ) iti samAsaH, adhikasya na bhavati - Rddhasya rAjJaH puruSaH / gArgyasyApatyaM gArgyAyaNaH "yaJiJaH" ( 6 / 1 / 54 ) ityAyanan, adhikAtsamudAyAnna bhavati-paramagArgyasyApatyam / putramicchati putrakAmyati, adhikAnna bhavati - mahAntaM putramicchati / nyUnAdhikavyavacchedArthaM vacanam / 10 tadantatvaM ca "vizeSaNamantaH " ( 7|4|113 ) ityeva siddham // 12 // " gauNo GAdiH / / 13 / / ( 7|4|116 ) / GImArabhya SyaM yAvat GayAdiH pratyayaH sa gauNa upasarjanaM san prakRtyAdeH samudAyasya vizeSaNaM bhavati nonAdhikasya / kArISagandhyAmatikrAntaH sa bandhurasya atikArISagandhyabandhuH, atikaumudgandhyabandhuH / atra dhyeNAdhikasyAgrahaNAt "bandhau bahuvrIhau " ( 2 / 4 / 84 ) iti Ic na bhavati / gauNa iti kim ? agau- 15 itsdhikasyApi vizeSaNaM bhavati / paramakArISagandhIbandhuH paramakaumudagandhIbandhuH / pUrveNaiva siddhe'gauNasyAdhikaparigrahArthaM vacanam / dhyAdisUtrANyagre vakSyante dimAtraM tvevam - "anArSe vRddhe'Ni bahuvaragurUpAntyasyAnnasya SyaH " ( 2 / 4 / 78) anArSe vRddhe vihitau yAvaNinau pratyayau tadantasya sato bahusvarasya gurUpAntyasya nAmno'ntyasya SyaH ityAdezo bhavati, striyAM gurugrahaNAdanekavyaJjavyavadhAne'pi bhavati, gurugrahaNaM hi dIrghaparigrahArthaM saMyogaparigrahArthaM ca, anyathA dIrghopAntyasyetyu- 20 cyeta / karISasyeva gandho'sya karISagandhiH tasyApatyaM pautrAdi strI "Gaso'patye" ( 6 / 1 / 28 ) ityaN, tasya dhyAdezaH kArISagandhyA / evaM kaumudagandhyA / zabdazaktisvAbhAvyAt SyAdeza Avanta eva strIliGgamabhivyanakti / "yAputrapatyoH kevalayorIc tatpuruSe" (2 / 4 / 83 ) mukhya Abantasya SyaH putrapatizabdayoH kevalayoH parayostatpuruSe samAse Ic bhavati / cakAro " vedUto0 " ( 2|4|98 ) ityAdau vizeSaNArthaH / kArISagandhyAyAH putraH kArISagandhIputraH evaM kArISagandhIpatiH / paramakArISaga- 25 ndhIpatiH atra karmadhAraye paramakArISagandhyAzabdasya SyAntasya mukhyatvena kevalapatizabde anena sUtreNa IMc bhavati / atikArISagandhyApatiH atra tu atikArISagandhyAzabdasya ghyAntasya gauNatve "gauNo GayAdiH " prakRtimAtrasyaiva vizeSaNaM nAdhikasyeti kArISagandhyAzabda eva dhyAnto natvatikArISagandhyAzabda iti tatpuruSasamAsasattve'pi Ic na bhavati / yathA tatpuruSasamAse Ic bhavati tathA bahuvrIhisamAse 'pi kvacit Ic bhavatIti darzayati- "bandhau bahuvrIhau " ( 2 / 4 / 84 ) mukhya Avantasya Syo bandhuzabde 30 kevale pare bahuvrIhau samAse Ic bhavati / kArISagandhyA bandhurasya kArISagandhIbandhuH, kaumudagandhIbandhuH, paramakArISagandhIbandhuH / bandhAviti kim ? kArISagandhyApatirgrAmaH / bahuvrIhAviti kim ? kArISagandhyAyA bandhuH, kArISagandhyAbandhuH, mukhya ityeva atikArISagandhyA bandhurasya atikArISagandhyAbandhuH / " mAtamAtRmAtRke vA" ( 2 / 4 / 85 ) mukhya Avantasya dhyo mAtAdiSu kevaleSu pareSu bahuvrIhau IjvA syAt, kArISagandhyA mAtA yasya sa kArISagandhImAtaH, kArISagandhyAmAtaH, paramakArISagandhyAmAtaH, paramakA- 35 hai0 prakA0 pUrNA * 8 57 For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopazahaimalaghurISagandhImAtaH / kArISagandhyA mAtA yasya sa kArISagandhImAtA, kArISagandhyAmAtA / kArISagandhImAtRkaH, kArISagandhyAmAtRkaH / mAteti nirdezAnmAtRzabdasya putraprazaMsAmAmadhayamantareNApi mAta ityakArAnta AdezaH syAt / mAtRmAtRkazabdayozca bhedenopAdAnAdRdantalakSaNaH kaj vikalpyate // 13 // kRt sagatikArakasyApi // 14 // (7 / 4 / 117) 5 kRtpratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya gatikArakapUrvasya apizabdAt kevalasyApi vizeSaNaM bhavati / yatheha samAso bhavati-bhasmani hutam , pravAhe mUtritam , tathA udake vizIrNam , avatapte nakulasthitam , iti sagatikena sakArakeNa ca ktAntena "ktena" (3 / 1 / 92) iti samAsaH siddho bhavati / tathA vyAvakrozI, vyAvahAsI, sAGkauTinaM, sAMrAviNamiti "nityaM babhino'N" ( 7 / 3 / 58) iti aN siddhaH, / vyAva krozItyAdiprayogANAM sUtrANi tvevam-"vyatihAre'nIhAdibhyoH " (5 / 3 / 116) vyatiha10 raNaM vyatihAraH parasparasya kRtapratikRtiH, vyatihAraviSayebhyo dhAtubhyaH IhAdivarjitebhyaH striyAM baH pratyayo bhavati / bAhulakAdbhAve / tyaadiinaampvaadH| parasparamAkrozanam vyaavkroshii| "abhivyAptI bhAve'nabhin" (5 / 3 / 90) kriyayA svasambandhinaH sAkalyenAbhisambandho'bhivyAptistasyAM gamyamAnAyAM bhAve dhAtoranabin ityetau bhavataH / samantAdrAvaH saMravaNaM, sAMrAviNaM, saGkuTanaM, sAkauTinam / "nityaM abhino'" (7 / 3 / 58) abhin ityetatpratyayAntAtsvArthe nityamaN pratyayo bhavati, nitya15grahaNAnmahAvibhASA nivRttA / "pratyayaH prakRtyAdeH" ityato'prApte vacanam // 14 // prH|| 15 // (74 / 118) ___yaH pratyayaH sa prakRteH para eva bhavati / ajA khaTvA / vRkSaH vRkSau vRkSAH / jugupsate, mImAMsate / kAryam, bhavyam / aupagavaH // 15 // sparddha // 16 // (74 / 119) 20 dvayorvidhyoranyatra sAvakAzayostulyabalayorekatrAnekatra copanipAtaH sparddhaH, tatra yaH sUtrapAThe paraH sa vidhirbhavati / "zaso'tA sazca naH puMsi" (1 / 4 / 49) ityasyAvakAzo vRkSAn , munIn / "napuMsakasya ziH" (11455) ityasya tu mahAnti, yazAMsi / ihobhayaM prApnoti-vanAni madhUni, tatra paratvAt zireva bhavati / ayaM tAvadekasya dvikAryayoge sparddha uktaH // anekasyApyasambhave sati bhavati / "I: SomavaruNe'meH" ( 3 / 2 / 42) ityasyAvakAzo'gnIvaruNau / *"devatAnAmAtvAdau" (7 / 4 / 28) devatArthAnAM 25zabdAnAmAtvAdau viSaye Niti taddhite pare AdeH pUrvapadasya uttarapadasya svareSvAdeH svarasya vRddhirbhavati iti vRddharavakAzaH / AmAvaiSNavaM haviH / ihobhayaM prApnoti-AmivAruNImanaDvAhImAlabheta / paratvAiddhirbhavati / atra hyagnerItvaM varuNazabdasya vRddhiriti ca naiko dvikAryayuktaH / asambhavastvasti vRddhau satyAM "iddhimatyaviSNau" ( 3 / 2 / 43) iti agnerItvApavAda irbhavati / parasparapratibandhenApravRttau paryAyeNa vA pravRttau vacanam // 16 // aasnnH|| 17 // (74 / 120) iha AsannAnAsannaprasaGge yathAsvaM sthAnArthapramANAdibhirAsanna eva vidhirbhavati / tatra sthAnena daNDApram, kSupApram kaNThyayorakArayoH kaNThya evAkAro dIpoM bhavati / arthena, vaatnnddyyuvtiH| dAradavRndArikA atra vataNDIzabdasya daracchazabdasya ca "puMvatkarmadhAraye" (3 / 2 / 57) iti puMvadbhAve karttavye arthata Asanno vAtaNDyabhAvo dAradabhAvazca bhavati, tathAhi * "vataNDAt" (6 / 1145) vataNDazabdAdA35Ggirase'patyavizeSe yaDeva bhavati-bAtaNDyaH / * "striyAM lup" (6 / 1 / 46) vataNDazabdAdAGgirase'patya 10 For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze saMjJAdhikAraH / paribhASAH 59 vizeSe striyAM yatro lup bhavati-vataNDasyApatyaM vRddhaM strI AGgirasI vataNDI, asya puMvadbhAve vAtaNDyayuvatiriti bhavati / daradAM rAjA, darado'patyaM vA "purumagadhakaliGgasUramasadvisvarAdaN" (6 / 1 / 116) dAradaH "dreramaNo'prAcyabhargAdeH' (6 / 1 / 123) iti niyAmasya luk darat , asya puMvadbhAve dAradavRndAriketi / pramANena amuSmai, amUbhyAma, "mAduvarNo'nu" (2 / 1 / 47) iti mAtrikasya mAtriko dvimAtrasya dvimAtraH / / 17 // sambandhinA sambandhe // 18 // (74 / 121) sambandhizabdAnAM yatkAryamuktaM tatsambandha eva sati bhavati nAnyathA / 'zvazurAdyaH' (6 / 1 / 91) zvazurasyApatyaM zvazuryaH / saMjJAzabdAttu inevazvAzuriH / "mAtRpituH svasuH" ( 2 / 3 / 18) mAtRSvasA, dhAnyamAtuH svasustu na bhavati-mAtRsvasA / / 18 // samarthaH padavidhiH // 19 // (74 / 122) samarthapadAzrayatvAtsamarthaH, padasambandhI vidhiH padavidhiH, tena yaH padAdvidhiH, yazca pade, yazca padasya, padayoH, padAnAM vA sa sarvaH padavidhireva / sarvaH padavidhiH samartho veditavyaH, samarthAnAM padAnAM vidhirveditavya ityarthaH / tatra sAmarthya vyapekSA, ekArthImAvazca, atra vyapekSAyAH sambaddhArthaH samprekSitArtho vA padavidhiH saadhurbhvti|ttr sambaddho'rtho yatra jhaTityeva padAnAmanvayaH pratIyate yathA rAjJaH puruSaH ityAdau / samprekSitaH kaSTakalpanayA pratIto yathA-"rAjotpale haribhujAmiha ke zavasya, yasyorasInduradanaM ca jaTA-15 kalApe / zaGkhAmbaro'pi pavanAdarinAthasUnuH kAntA sa vo'gatanayA vipulaM dadAtu // 1 // " haribhujAM vAyubhujAM zeSA'hiryasyorasi, yasya jaTAkalApe induH utpale nirmAse zavasya ke mastake adanaM bhakSaNaM, yasya agatanayA kAntA, sa khA'mbaro'pi vipulaM zaM dadAtu, sa kiMviziSTaH ? pavanAdaH sarpastasyAriH kekI tasya nAthaH SaNmukhaH sa sUnuryasyeti samprekSitapadavidherudAharaNam / ekArthIbhAve tu vigrahavAkyArthA'bhidhAne yaH zaktaH saGgatArthaH saMsRSTArtho vA padavidhiH sa sAdhurbhavati / atra ca padAni upasarjanIbhUtasvArthAni 20 nivRttasvArthAni vA pradhAnArthopAdAnAt vyarthAnyarthAntarAbhidhAyIni vA bhavanti // padavidhizca samAsanAmadhAtukRttaddhitopapadavibhaktiyuSmadasmadAdezaplutarUpo bhavati / tatra samAsaH, dvitIyA "zritAdibhiH" (3 / 1 / 62) dharmaM zrito dharmazritaH / "tRtIyA tatkRtaiH" (3 / 1165) zaGkalayA kRtaH khaNDaH zaGkulAkhaNDaH, / "caturthI prakRtyA" (3 / 1170) yUpAya dAru, yUpadAru / "paJcamI bhayAdyaiH" (3 / 1173) vRkAdbhayaM vRkabhayam / "SaSThyayatnAccheSe" (3 / 1176) rAjJaH puruSaH rAjapu-25 ruSaH / "saptamI zauNDAyaiH" (3 / 1 / 88) akSeSu zauNDaH akSazauNDaH / "vizeSaNaM vizeSyeNaikArtha karmadhArayazca" (3 / 1196 ) nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam / eSu pUrvottarapadayorvAkyAvasthAyAM parasparAkADAlakSaNA vyapekSA, vRttyavasthAyAM tu pRthagarthAnAM satAmekA bhAva iti / tathAhi-dharmamityetasAdhanatvAtsAdhyabhUtAM kriyAmapekSate / zrita ityetadapi zrayaNakriyopasarjanakartRvAci svakriyAviSayaM sAdhanamapekSate / tayozca parasparasaMsargAt mUchitAvayava iva vRttAvekArthIbhAvo bhavati / dharma zrito dharmatri-30 tazcaitra iti / evaM zaGkalayA kRtaH khaNDaH zaGkhalAkhaNDaH / kartRkarmaNorgamyamAnabhavatikarotikriyAkRtA vAkye vyapekSA, vRttAvekArthIbhAvaH / evaM caturthIsamAsAdAvapi yUpAyetyAdi sAmAnyamavacchedAya bhedAnAkAGkSati / [kiM yUpAya gacchatyAgacchati puSpaM dAru veti / dArvapi yUpAya gRhAya dAhAya veti bhedAnAkAGkSati ] evaM sarvatropasarjanAnAM pradhAnAnAM ca parasparamAkAjAvatAM kacitprakRtivikArabhAvalakSaNaH kacidavadhyavadhimadbhAvAtmakaH kacitstrasvAmibhAvaH kacidviSayaviSayibhAvarUpaH sambandho vAkye vyapekSA, 35 For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuvRttau tvekArthIbhAvaH / evaM nIlamityetadvizeSaNaM guNatvAd dravyamAkAkati / utpalamityetadapi sarvo. salAvagraharUpeNa pravRttaM sad vizeSaNaM guNamAkAGkSati / vRttau punarekArthIbhAvena pAMsUdakavadavibhAgApannau tAvu. bhAvapyarthAvekasminnadhikaraNe mUrcchitAviva bhavataH / nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalamiti / tadevaM sAma rthyamavizeSoktamapi lokavyapekSayA vRttyavRttyoH svabhAvena vibhaktamavatiSThate / yatra tvasAmarthyaM tatra samAso 5na bhavati / yathA pazya dharmaM zrito maitro gurukulam / kiM te zaGkhalayA khaNDo maitra upalena / gaccha yUpAya dAru zobhanaM zaile / nivarttakha vyAghrAt bhayaM caitrasya maitrAt / bhAryA rAjJaH puruSo devadattasya / saktastvamakSeSu zauNDaH pibati pAnAgAre / nAmadhAtuH, putramicchati putrIyati / zyena ivAcarati zyenAyate / samartha iti kim ? pazyati putramicchati sukham / kRt , kumbhaM karoti kumbhakAraH / samartha iti kim ? pazya kumbhaM karoti kaTam / taddhitaH, upagorapatyaM aupagavaH / samartha iti kim ? gRhaM upagorapatyaM tv| 10 upapadavibhaktiH , namo devebhyaH / abhijAnAsi devadatta kazmIreSu vatsyAmaH / upAdhyAyazcedAgacchedAzaMse yukto'dhIyIya / samartha iti kim ? idaM namo devAH zRNuta / devadatta mAtaraM smarasi / avasAma dIrgha magadheSu / yuSmadAdezaH, dharmaste khaM dharmoM me svam / dharmo vaH vaM dharmoM naH svam / samartha iti kim ? odanaM paca tava bhaviSyati mama bhaviSyati / plutaH, aGga kUja 3 idAnIM jJAsyasi jAlma / samartha iti kim , aGga kUjatyayamidAnI jJAsyasi jAlmaH // 15 padagrahaNAdvarNavidhirasAmarthe'pi-tiSThatu dadhyazAna tvaM zAkena tiSThatu kumArIcchatraM hara devadatteti yatvaM dvitvaM ca bhavati / evaM samAsanAmadhAtukRttaddhiteSu vAkye vyapekSA vRttAvekArthIbhAvaH zeSeSu punarvyapekSaiva sAmarthya bhavati / nanu ca rAjJaH puruSamAnayetyukte yo'rtha AnIyate rAjapuruSamAnayetyapyukte sa eva tat ko'tra vyapekSakA bhAvayorvizeSaH ? ucyate-sayAvizeSo 1 vyaktAbhidhAnam 2 upasarjanavizeSaNaM 3 cayogazceti 4 / tatra rAjJaH puruSaH, rAjJoH puruSaH, rAjJAM puruSaH iti vAkye saGkhyAvizeSo 20 bhavati samAse na bhavati rAjapuruSaH iti / vAkye hyupasarjanAni vibhaktArthAbhidhAyitvAt saGkhyAvizeSayuktaM svArtha pratipAdayanti / samAse tvantarbhUtasvArtha pradhAnArthamabhidadhatItyabhedaikatvasaGkhyAM gamayanti / saGkhyAvizeSANAmavizeSeNAvasthAnamabhedaikatvasaGkhyA / __ "yathauSadharasAH sarve madhunyAhitazaktayaH / avibhAgena vartante tAM saGkhyAM tAdRzI viduH // 1 // " 25 tAmityabhedaikatvasaGkhyAm , tAdRzImiti madhvAhitazaktikauSadharasasadRzIm / vibhaktivAcyaiva tu saGkhyA vRttau nivarttate nAmAdigamyA tu na nivarttate / yathA dviputraH, paJcaputra ityAdau nAmArtha eva saGkhyAvizeSaH / tAvakIno, mAmakIna ityAdezAbhivyaGgyamekatvam / zaurpikaH, mAsajAta iti parimANasvAbhAvyAdekatvasaGkhyAvagamaH / kArakamadhyaM, vyaJjanamadhyamityAdau madhyAnvathAnupapattyA dvitvAyagamaH / yatrApi vRttau vibhakte b nAsti / dAsyAH putraH, devAnAM priyaH, AmuSyAyaNaH, apsavyaH, goSucaraH, varSAsuja, iti / 30 tatrApi saGkhyAvizeSo nAsti sAmAnyena vizeSaNamAtrapratIteH / ata eva vRttau satyAbhedAbhAvAt svabhAvani vRttA vibhaktiH lupA anvaakhyaayte| alupsamAse tu zabdAntaraM vibhaktyantapratirUpAvayavamanenopAyena prtipaadyte| 1 / tathA vAkye vyaktAbhidhAnaM bhavati-brAmaNasya kambalastiSThati / samAse punaravyaktaM brAhmaNakambalastiSThatIti / sandihyate atra SaSThIsamAso vA sambodhanaM veti / kizcitpunaravyaktaM vAkye / yathArddha pazordevadattasyeti / pazuguNasya vA devadattasyeti yadar3a yo vA saMjJIbhUtaH pazustasya yadarddhamiti vA / tacca samAse vyaktaM arddhapazurdevadattasyeti / 2 / tathA vAkye upasarjanavizeSaNaM bhavati / Rddhasya rAjJaH purussH| 36 samAse na bhavati, rAjapuruSaH / yathAhu:-"savizeSaNAnAM vRttina, vRttasya vA vizeSaNaM na prayujyate" iti / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze saMjJAdhikAraH / paribhASA: 61 vizeSaNayoge hi sApekSatvenAgamakatvAdasAmarthyaM bhavati / yatra ca kacidvizeSaNayoge'pi gamakatvaM tatra bhavatyeva samAsaH / yathA devadattasya gurukulam, yajJadattasya dAsabhAryA / "sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH pravarttate / svArthavatsA vyapekSA'sya vRttAvapi na hIyate // 1 // 3 // 1 tathA vAkye cayogo bhavati / sa cayogaH svacayogaH svAmicayogazca / rAjJo gauzvAzvazca puruSazca // 5 caitrasya maitrasya mitrasya ca gauH / samAse na bhavati / rAjJo go'zvapuruSAH caitramaitramitrANAM gauriti // 4 // yadi samarthaH padavidhiH kathamasAmadhye sUryamapi na pazyanti asUryapazyA rAjadArAH, na punargIyante apunargeyAH zlokAH, zrAddhaM na bhuGkte azrAddhabhauMjI, alavaNabhojI, sarvazvarmaNA kRtaH sArvacarmINo rathaH, kRtaH pUrvaM kaTo'neneti kRtapUrvI kaTamityAdyAvRttayo bhavanti ? " kiM hi vacanAnna bhavati ?" gamakatvAnnaJ [ ityanenA'sAmarthye'pi bAhulakAtsamAso bhavatItyarthaH ] // 19 // iti varaparibhASApaddhatiM jAnataH syAd drutataramanapAyaM zabdazAstrapravezaH / na bhavati paribhASAjJAnazUnyasya loke vyavahRtipariNaddhe kAryajAte'dhikAraH // 1 // yAM ziSyo'dbhutakIrttikIrttivijayazrIvAcakAharmmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH zrItejapAlAtmajaH / tasyAM zAsita sAdhuzabdasaraNau khopajJasatprakriyA vRttau pUrNa (ayam ) zrutisukha (karaH) saMjJAdhikAraH sukham // 1 // For Personal & Private Use Only 10 15 18 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha kha ra sandhi ra bhidhIyate / atheti-atha saMjJAkathanAnantaraM svarANAM sandhiH sandhAnaM kathyate / sa ca 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyAt kramolAne hetvabhAvAcca avarNAdikrameNavocyate / vRSabha ajitau iti sthite atra yadyapi 'vRttyanto'sa' ityuttarapadasya vRttyantatvena padatvaniSedhAt "lugasyAdetya'pade" iti pUrvapadAkArasya luk prApnoti, tathApi 'sarva vAkyaM sAvadhAraNam' iti nyAyAt 'apade' ityatrApadasyaivAdirityavadhAraNAnna bhavati, uttarapadasyAvRttyavasthAyAM padatvAditi / tatra sUtram - samAnAnAM tena dIrghaH // 1 // [si0 1121] samAnAnAM tena pareNa samAnena saha dIrghaH syAt / dvayoH sthAne eko dIrghaH syAditi saMhArthaH / "lokAt" kharahInaM pareNa saMyojyam / vRSabhAjitau / taba AyuH tavAyuH / dadhi idam 10 dadhIdam / madhu udakam madhUdakam / pitR RSabhaH pitRSabhaH / hot lakAraH hotRkaarH||1|| samAnA0 / samAna 6-3 "hakhApazca" Amo nAm ' dI| nAmyatimRcatasRSraH" iti dIrghe samAnAnAm / tad 3-1 TA "AvaraH" iti dasya aH "lugasyAdetya'pade" ityakAraluk "lokAt" akArasaMyogaH "TAGasorinasyau" TAyA inaH "avarNasye0" tena / dIrgha 1.1 "soruH" "raH padAnte." / "tau mumau0" mo'nusvAraH, samAnAnAM tena dIrghaH / tripadamidaM sUtram / / sahArtha iti, yatra kApi sahazabdaprayogastatra 15sarvatrApi dvayoH sthAninimittayoH sthAne eka kArya syAditi paribhASA jJeyA / nanu teneti sahArthe tRtIyeti dvayordIrghatvaM prApnoti yathA putreNa saha sthUla iti, naivam , atra ajAkSIreNa sahauSadhaM pibeditivadeka eva dIrgha iti / "nanu tenetyatra kheneti kriyatAmevamivarNAderakhe ityatrAvagrahaNaM na karttavyaM syAdityatrocyate, dadhizItamityatra ikArazakArayostAlavyatvAnmatAntareNa zakArasyApi vivRtatvAdIrghaH prApnotIti tenetyuktam ;" etacca laghunyAsoktaM nAtikSodakSama, khamate Asyaprayatnabhedena paramate ca nAjhalAviti vacanena 20 svasaMjJApratiSedhAt / atra ca sthAninimittAbhyAM caturbhaGgI yathA dvAvapi hrasvau 1 Ayo hrasvaH paro dIrghaH 2 Adyo dIrghaH paro havaH 3 dvAvapi dIpoM 4 / udAharaNAni ca vRSabhAjitau 1 tavAyuH 2 zraddhAtra 3 medhAyuSI 4 / evamivarNAdivapi caturbhajhyA sarvatra sandhirudAhAryaH / samAnAnAmiti bahuvacanaM vyAptyarthaM tena Rlati Rlatorapi "Rlati haskho vA" iti sUtreNa havaH syAt, kla RSabhaH hota lakAraH, anyathA 'RstayoH' iti paratvAt Rreva syAditi / atrAyaM vizeSaH "lata Rla RlabhyAMvA"[si0 1 / 2 / 3] 25 lataHsthAne RtA latA ca saha yathAsaGkhyaM Rla ityetadvarNadvayaM vA syAt [R iti svarasamudAyo vA svaravyaJjanasamudAyo vA varNAntaraM vA ] taca [ ISatspRSTakaraNaM] dvirephaturIyamadhyarddhasvaramAtramityeke, [saMvRtataraM ] sakalarepharkAramarddhasvarabhaktikamityanye, dvirephazrutikamadhyardhasvaramAtramityapare / la ityatra ca rephasthAne lakAro jJeyaH / ku RkAra iti sthite kRkAraH 1 pakSe 'Rlati hrasvo vA' kla RkAraH 2 / pakSe "RstayoH" [si0 1 / 2 / 5] tayorlakAraRkArayoH sthAne RlabhyAM saha RkAro dvimAtraH syAt / 30 kRkAraH 3 / latA, kukAraH 1 k lakAraH 2 kukAraH 3 / Rto vA tau ca [ si0 1 / 2 / 4 ] evaM For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharasandhiH / avarNasvarNAdinA RtaH sthAne RlabhyAM saha yathAsaGkhyaM R lu vA syAtA; paramayaM vizeSaH, pakSe RtaH sthAne RkAreNa saha RkAraH, lakAreNa lakArazca vA syAt / RtA, pitR RSabha iti sthite pitRSabhaH 1 pitRSabhaH 2 pitR RSabhaH 3 'Rstayo'riti pitRSabhaH 4 / latA hoTa lakAra iti sthite holUkAraH 1 hotRkAraH 2 hota lakAraH 3 holakAraH 4 / evaM ca lakArasya RlabhyAM saha Sad rUpANi RkArasya cASTau rUpANi syuriti // 1 // atha avarNasya ivarNAdibhizcaturbhiH saha sandhibhidhatte ____avarNasyevarNAdinaidodaral // 2 // [ si0 1 / 26] avarNasya ivarNa uvarNa varNa lavarNaiH saha et ot ara al ityete AdezAH syuH| yathAsaGkhayamanudezaH samasaGkhyAkAnAm / tava idaM tavedam / gaGgA udakaM gaGgodakam / mahA RSiH 'jalatumbikAnyAyena rephasyorddhagamanam' maharSiH / tava lakAraH tavalkAraH // 2 // avarNa 6-1 "TAGasorinasyau" usaH syaH, ivarNa Adiryasya sa ivarNAdistena 3-1 A "TaH puMsi, 10 nA"; eca occa ar ca al ca edodaral 1-1 "anato lup" / anenaiva sUtreNa etve "aidautsandhyakSaraiH' iti aitve ca avarNasyevarNAdinaidodaral / tripadamidaM sUtram / nanu svasmin svakriyA nopapadyate nipatsyamAnaM ca sUtraM kAryAM notpAdayediti ceducyate-"AtmAnaM bhAsayanneva pradIpo'nyaM prakAzayet / udeSyannapi mArtaNDaH parAbhavati tAmasam // 1 // " iti / yadi 'suzikSito'pi naTaH svaskandhaM nArohati' iti nyAyAt svasmin svasya kriyA na bhavati, anutpannena ca kAryakaraNe'tiprasaGga iti mataM tadA 15 "lokAt" iti sUtreNa sarva siddhapatIti / *'yathAsaGkhyamiti nyAyaH, saGkhyAyA anatikrameNa yathAsaGkhthaM taba kacit 'sthAnikAryayoH' yathA "ivarNAderakhe svare yavaralam" ityatra, kacicca nimittakAryayoH' yathAtra sUtre, tatazca prathamena nimittena saha prathamaM kArya dvitIyena saha dvitIyamityAdi; evaM ca avarNasya ivaNena saha et, uvarNena saha ot , RvarNena saha ar, luvarNena saha alU bhavatIti bhAvaH // 2 // athAtrApavAdasUtramAha RNe pradezArNasanakambalavatsaravatsatarasyAr // 3 // [si0 17] prAdInAM saptAnAmavarNasya RNe pare RtA sahAra syAt / praRNaM prArNam / RNa RNaM RNArNam // 3 // RNe0 / RNa 7-1 "avarNasyevarNAvi0" prazca daza ca RNaM ca vasanaM ca kambalazca vatsarazca vatsatarazca pradazArNavasanakambalavatsaravatsataraM tasya iti / pradaza0 6.1 "ttaangso0"| Ar 1-1 "dIrghaDyAM0" 25 siluk / "nAno no'nahnaH" iti dazanazabdasya nalopaH anena sUtreNAr / ayamaraM bAdhate / 'yena prApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva bAdhakaH' sacApavAdo bahudhA bhavati, kacit sthAnivizeSAt , kacinnimittavizeSAt , kacidubhayavizeSAt, kacidarthAntaravizeSAcca / tatrAsmin sUtre sthAninimittobhayavizeSAdapabAdaH, tathaivAha prAdInAmiti-pragataM, prakRSTaM vA RNaM prArNam 1-1 / dazAnAM RNaM dazArNam 1-1 / RNasya avayavatayA sambandhi RNaM RNe RNaM vA RNArNam 1-1 / vasanAnAM vastrANAM gaNaM vasanArNam 1-1 / kamba-30 lasya RNaM kambalArNam 1-1 / vatsarasya varSasya RrNa vatsarArNam 1-1|hskho vatso vatsataraH "vatsokSAvarSabhAd hAse pit" iti taraT pitpratyayaH 'damyavatsatarau samau' iti nAmamAlAyAM, vatsatarasya gaNaM vatsatarANam 1-1 / sarvatrAnena sUtreNa arapavAda Ar "ataHsyamo'm" iti seram "samAnAdamo'taH" itykaarlup| samAnAnAmiti bahuvacanasya vyAptyarthatvenoktatvAdihottaratra pUrvatra ca "alati haskho vA" iti sUtreNa 34 20 For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuhaskho'pi bhavati haskhavidhAnasAmarthyAdasandhizca, maha RSi, pra RNaM, daza RNamityAdi // 3 // atraiva nimittavizeSAdarthavizeSAca apavAdamAha-sUtram Rte tRtIyAsamAse // 4 // [ si0 128] avarNasya Rte pare tRtIyAsamAse RtA sahAra syAt / zIta RtaH zItAtaH ityAdi // 4 // 5 Rta 7-1 "avarNasye0" e| tRtIyayA samAsaH tasmin tRtIyAsamAse 7-1 / dvipadaM sUtram / zItena RtaH "kArakaM kRtA" iti sUtreNa tRtIyAtatpuruSasamAsaH, anena Ar zItArtaH, haskho'pi bhavati zIta Rta iti| tRtIyAsamAsa iti kim ? paramazcAsau Rtazca paramartta ityatra karmadhArayasamAse zItenata ityatra vAkye ca "avarNasye." ityAdinA areva / mUle ityAdigrahaNAcca "RtyArupasargasya" [si0 1 / 2 / 9] upasargasthasyAvarNasya RkArAdau dhAtau pare RtA saha Ar syAt / prArcchati, parA10 rchati / "nAmni vA" [si0 1 / 2 / 10 ]"latyAlvA" [si0 1 / 2 / 11 ] RkArAdau lukArAdau ca nAmadhAtau pare upasargasthasyAvarNasya Ar Al ca vA syAt / prArSabhIyati, prarSabhIyati / upAlkArIyati upalkArIyati ityAdi bodhyam // 4 // atha avarNasya sandhyakSaraiH saha sandhimAha / sUtram aidaut sandhyakSaraiH // 5||[si0 112 / 12] avarNasya sandhyakSaraiH paraiH saha ai au syAtAm / tava eSA tavaiSA / mahA aizvaryam mahaizvaryam / 15tava odanaH tavaudanaH / tava aupagavaH tavaupagavaH // 5 // aidau0 / aiJca auJca aidaut 1-2 sUtratvAdvibhaktilopaH, sandhyakSara 3-3 "bhisa ais" anenaiva ca sUtreNa aitve "soruH" "raH padAnte0" sandhyakSaraiH / dvipadamidaM sUtram / yuSmad 6-1 "taba mama DasA" tava / etad 1-1 "ADheraH" da a "lugasyAdetya'pade" ityakAralopaH 'lokAdi'tyakArayoge "taH sau saH" iti tasya satve "nAmyantasthA0" iti sasya Satve, Ap , "dIrghaDyAb" iti selRp 20 eSA, anena aitve tavaiSA / 'Izik aizvarye' Iza ISTe "sthezabhAsapisakaso varaH" iti varapratyaye IzvaraH, Izvarasya bhAvaH karma vA "patirAjAntaguNAGgarAjAdibhyaH karmaNi ca" iti dhyaNapratyaye 'vRddhiH svareSvAdeH" iti svaravRddhau "avarNasya0" ityallope aizvarya, mahacca tadaizvaryaM ca "sanmahatparamotkRSTapUjAyAm" iti karmadhAraye "jAtIyaikArthe'cveH" iti DApratyaye anena aitve mahezvaryam / yuSmad 6-1 tava / odanaH 1-1 "soruH" "ra: padAnte.", anena autve tavaudanaH / upa samIpe gAvo yasya "gozcAnte." 25 iti hrasve upaguH upagorapatyaM "so'patye" ityaNa "asvayambhuvo'v" ityukArasya avAdeze "vRddhiH svareSvAdeH" iti vRddhau aupagavaH anena autve tavaupagavaH // 5 // tathAtra nimittavizeSAdapavAdamAha vauSThautau samAse ||6||[si0 102 / 17] oSThautvoH parayoH samAse'varNasya lugvA syAt / bimboSThI / vimbauSThI / sthUlotuH / sthUlautuH / kvacidanyatrApyedotoH parayoravarNasya lugvAcyA / adya om adyom / iha eva tiSTha iheva 30 tiSTha / kvacidavarNasyevarNovarNAbhyAM sahaitvautve vAcye / sva IraH khairaH / kha IriNI svairinnii| akSa UhiNI akSauhiNI / pra UDhaH prauDhaH // 6 // vauSThau / vA 1-1 "anyayasya" iti siluk oSThazca otuzca oSThautuH tasmin oSThautu 7-1 "DiDauM" "DityantyasvarAdeH" ityukAralopaH, samAhAradvandve'pi sUtratvAnna lIbatvaM "chandovatsUtrANi bhavanti" iti 34 nyAyAta sUtreSu bAhulakavidhirbhavatIti / "aidaut sandhyArai"rityautvaM vauSThautau samAsa 7-1 "avarNasye." For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharasandhiH / avarNevarNAdInAm vauSThautau samAse / tripadaM sUtram / bimbamiva oSThau yasyAH "uSTramukhAdayaH" iti bahuvrIhau anena alope bimboSTha iti sthite "nAsikodarauSThajavAdantakarNazRGgAGgagAtrakaNThAt" iti jyAM bimboSThI, pakSe "aidausandhyakSaraiH" ityautve bimbauSThI / sthUlazcAsau otuzca anena akAralope sthUlotuH / samAsa iti kim ? he putrauSThaM pazya, atra "aidautsandhyakSarairi"tyautvameva / atra saGkepamAha-kacidanyatrApIti spaSTam / idam 7-1 asminnahani adya "sadyo'dyaparedyavyahi" iti sUtreNa nipAtyate "adhaNtasvAdyAzasaH" ityavyaya-5 saMjJA / atra sUtrapaddhatiH-"omAGi" [si0 1 / 2 / 18] omi AGAdeze ca pare avarNasya luka syAt / ayetyAdi adya 1-1 "avyaya0" silup om 1-1 "avyayasya" silup anena akAralope adyom , evaM AGAdeze oMkAre pare'pi aluka vA syAd yathA A UDhA oDhA, adya oDhA adyoDhA, sA aDhA soDhA / iheva tiSTheti idam 7-1 asminniha "kkakutrAtreha" iti nipAtaH "aniyoge lugeve" [si0 1 / 2 / 16 ] anavadhAraNe'rthe eve pare avarNasya lug bhavati yathA iheva tiSTha anyatra vA gaccha 10 yathecchaM kurvityatrAnavadhAraNaM pratIyate, avadhAraNe tu ihaiva tiSTha mA gAH ityatra "aidautsandhyakSarairi"tyeva bhavati / "upasargasyAniNedhedoti" [si0 1 / 2 / 19] upasargasthasyAvarNasya iNedhivajaikArAdau okArAdau ca dhAtupare luk syAt / praparA 'ilaN preraNe' "curAdibhyo Nic" i "laghorupAntyasya" iti guNe tiva zava "naamino0"| "edaito'yAy" / anena avarNalopaH prelayati, parelayati / iNedhivarjanAta upaiti upaidhate / atrAvarNalopo na bhavati "aidaut sandhyakSaraiH" ityeva bhavati / tathA vA nAmni [si015 1 / 2 / 20] nAmAvayave edAdAvodAdau ca dhAtau pare upasargasthasyAvarNasya lup vA syAt / upekIyati, upaikIyati, proSadhIyati, prauSadhIyati / ___ athAtra vizeSamAha - kacidityAdi-"prasyaiSaiSyoDhoDhyUhe svareNa" [si0 1 / 2 / 14 ] prAvarNasyaiSAdiSu pareSu pareNa svareNa ai au syAtAm / zreSaH praiSyaH "upasargasyAniNeghedoti" iti sUtrasyApavAdo'yam / nanveSaiSyayorghadhyaNantayordhAtutvAbhAvAtkathamupasargasyAniNedhiti suutrpraaptiH| naivaM kvibantavada-20 nyapratyayAntAnAmapi dhAtutvasya jJApitatvAt / tathoktaM zrIsUribhiH "kRkamI"ti sUtravRttau, "iha kamyoH kevalayoH samAso na bhavatIti pratyayAntayograhaNam / atha kibantA dhAtutvaM na jahati iti kibantayoreva kasmAnna bhavati "gatikArakasya" ityAdisUtre kigrahaNAt / nAnyapratyayAntAnAM dhAtUttarapadAnAmagrahaNe kvigrahaNamarthavadbhavati" iti / "khairakhairyakSauhiNyAm" [si0 1 / 2 / 15] iti / evaM prauDhaH prauDhiH prauhaH "avarNasyevarNAdinai0" iti sUtrasyApavAdo'yam // 6 // atha ivarNAdInAM sandhimAha- 25 dadhi atra iti sthite . ivarNAderakhe khare yavaralam // 7 // [ si0 1 // 2 // 21 ] i u kala varNAnAmaskhe khare pare yavaralAH syuH / dadh y atra iti tAvadbhavati // 7 // ivarNAde0 / ivarNa Adiryasya sa ivarNAdistasya ivarNAdi 6-1 "Gityaditi" "edobhyAM GasiGaso raH" iti ratve ivarNAder, na svaH asvaH tasmin akhe 7-1, svara 7-1 "avarNasye." etvaM, yazca vazva 30 razca lazca "cArthe dvandvaH sahoktau iti samAhAradvandve klIbatvamekatvaM ca yavarala 1-1 "ataH syamo'm" seram "samAnAdamo'taH" ityakAralup / catuSpadamidaM sUtram / nanu askhe iti kimarthaM na ca dadhIdamityAdau yatvAdiprasaGgavAraNAya "samAnAnAM tena dIrghaH' ityanena tasya bAdhitatvAt , evaM tarhi "haskho'pade vA" ityanantarasUtre'nuvarttanIyatvAdiha spaSTatAyai gRhItamiti / svara iti *"saptamyA pUrvasya" saptamyA nirdiSTe yatkAryaM tatpUrvasyAvyavahitasya syAt / atrApi hrasvadIrghAbhyAM sthAninimittAbhyAM prAgvaccaturbhaGgI 35 hai. prakA0 pUrvA. 9 For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhujJeyA / dadhi 1-1 "anato lup" iti silup atra 1-1 "avyayasya" iti silup anena yatvaM dadh ya atreti // 7 // athAtra kAryAntaramAha-sUtram adIrghAdvirAmaikavyaJjane ||8||[si0 1 // 3 // 32 ] adIrghAtsvarAtparasya rahasvaravarjitasya varNasya virAme asaMyuktavyaJjane ca pare'nu dvitvaM vA syAt / 5 iti dhasya vA dvitvam // 8 // adIrghA0 / na dIrghaH adIrghaH "naat" nasya aH tasmAt adIrgha 5.1 "DeDasyoryAtau" / ekaM ca tat vyaJjanaM ca ekavyaJjanaM "pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalam" iti karmadhArayaH, virAmazca ekavyaJjanaM ca virAmaikavyaJjanaM tasmin virAmaikavyaJjana 7-1 "avarNasya." / madhye "dhuTastRtIyaH" iti datvam / dvipadamidaM sUtram / atra dhasya dvitve kartavye varNavidhitvAt "sthAnIvAvarNavidhau" iti yasya 10 sthAnivadbhAvo na syAt , "svarasya pare prAgvidhau" ityanenApi paranimittakasya svarAdezasya yasya sthAniva dbhAvo na syAt , "na sandhiGIyakkidvidIrghAsadvidhAvaskaluki" iti niSedhAt / tatrApi sandhigrahaNenaiva siddhe pRthag dvitvagrahaNaM "asiddhaM bahiraGgamantaraGge" ityasya bAdhanArtha, tato'nena sUtreNa dhakArasya dvitve dadh dh ya atra iti bhavati / nanvatra "padasya" iti sUtreNa saMyogAntasya yasya lopaH kuto na ityatro cyate "asiddhaM bahiraGgamantaraGge" iti nyAyAt antaraGge yalope kriyamANe bahiraGgayatvaM asiddhaM bhava15 tIti / rahasvaravarjanAt varyA vayaM titauH ityatra rephAdInAM dvitvaM na syAt / virAme dvitvaM yathA-tvaka tvaka tvagg tvag SaT SaTU tatt tat SaD SaD / ekavyaJjane pare-daddhyatra dhyatra, patthyadanaM pathyadanam , mavatra madhvatra, pitrarthaH pitrarthaH, tvaGmadhurA, tvaGmadhurA, tvaGkaroSi, tvaGkaroSi, sa~yyyataH sa~yyataH, uraxx kaH uraH kaH, ura paH uralpaH, uraH kaH uraH kaH / adIrghAtsvarAdityukteH plutasvarAdapi dvitvaM bhavati / go3trAta go3trAta nau3trAta nau3trAta / anvityadhikArAt katvagatvAdiSu kRteSu 20 pazcAdvitvam / adIrghAditi kim ? vAk bhavAn sUtraM pAtraM netram / matAntareNa dIrghasvarAdapi dvitvaM dhAtraMzaH / virAmaikavyaJjane iti kim ? indraH candraH kRtsnaM dadhi / saMyuktavyaJjane'pi icchantyeke inndraH rASSTram // 8 // punarapi kAryAntaramAha / sUtram tRtIyastRtIyacaturthe // 9 // [si0 1349] tRtIye caturthe ca pare dhuTastRtIyaH syAt / 'ekavargIyA mithaH svA' iti pUrvadhakArasya dakAraH 25 daddhyatra dadhyatra / madhu-atra maddhatra madhvatra / pitR-arthaH pitrarthaH pitrarthaH / la-it lit / ivarNAderityatra paJcamIvyAkhyAne dadhiyatra, madhuvatretyAdi / gaurI atretyatra gaur ya atreti jAte aMdI dvirAmetisUtrAprAptena rephasya dvitvaM kintu // 9 // ___ tRtIyazca caturthazca "cArthe dvandva0" iti samAsaH / tRtIyacaturtha 7-1 "avarNasye." | "caTate sadvitIye" iti rasya satvam / dvipadaM sUtram / tRtIye caturthe ca pare iti-vargasambandhini tRtIye caturthe 30 ca pare svavargasambandhI dhuTastRtIyaH syAdityarthaH / paJcamIvyAkhyAne iti "ivarNAderasve svare yavaralam" iti sUtre yathA SaSThIvyAkhyAne akhe svare pare ivarNAdInAM yavaralA bhavanti tathA paJcamIvyAkhyAne askhe svare pare ivarNAdibhyaH pare yavaralA bhavanti AgacchantItyarthaH / tathA yAzrayamahAkAvye prayogaH "rajataM cAru IkSitvA hAri atra ca kAzcanam / dadhiyetanmadhuvetatkumArI evamUhate" // 1 / / 34siddhAntastave'pi-"jJAtairmRgAputrasubAhuvAdibhiH" ityAdi / dayatretyatra "tato'syAH" [si0 For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze varasandhirasandhizca 1 // 3 // 34] tato bvarjavargAtparasyA asyA antasthAyA dve rUpe syAtAmiti yakArasya dvitvaM vaa| keSAzcinmate saMyuktavyaJjane pare'pi dvitvamiti punarddhasya dvitve tridhaM rUpaM evaM ca ekadhaM ekayaM 1 ekadhaM dviyaM 2 dvidhaM ekayaM 3 dvidhaM dviyaM 4 tridhaM ekayaM 5 tridhaM dviyaM 6 yAgame dadhi yatreti rUpaM 7 "na sandhiH " iti asandhau dadhi atreti 8 aiuvarNasyeti ikArasya sAnunAsikatve dadhi atreti evaM navarUpANi ekatAni, atretyatra tadvitve dvitAni nava / punastadvitve tritAni nava / evaM saptaviMzatiH / antasyAkArasyAnunAsi-5 katve punaH saptaviMzatiriti catuHpaJcAzat / evaM maddhatretyatrApi catuHpaJcAzadUpANi / yAni tu "dhuTo dhuTi khe vA" [si0 1 / 3 / 48] vyaJjanAtparasya dhuTo dhuTi khe pare lugvA syAditi vikalpena dhakAralope tathA "vyaJjanAtpazcamAntasthAyAH sarUpe vA" [si0 1 / 3 / 47 ] vyaJjanAtparasya paJcamasyAntasthAyAzca sarUpe varNe pare lup vA syAditi vikalpena yalope rUpANi bhavanti tAni tu pUrvoktarUpebhyo rUpato na bhidyante iti pRthak na darzitAni svayaM jJeyAni / adIrghAdvirAmeti sUtrAprApteriti-gaura ya10 atretyatra aukArasya dIrghasvaratvAt tatra rahasvaravarjanAcca "adIrghAdvirAme0" iti sUtraM na prApnoti-rephasya dvitvaM na syAdityarthaH / kiM tarhi syAdityAha-kiMntviti // 9 // sUtram dirhasvarasyAnu navA // 10 // [ si0 12331] kharAtparAbhyAM rahAmyAM parasya rahakharavarjasya varNasyA'nu dvitvaM vA syAditi yakArasya vA dvitvam / gauryatra gauryatra / nahi-atra nayyatra nAtra // 10 // ho / r ca hazca ha tasmAt hai 5-1 "DeGasyoryAtau" hot / r ca hazca svarazca hakharaM na IsvaraM arhavaram "nabat" nasya aH arhasvara 6-1 / anu 1-1 / navA 1-1 / "avyysy"| navA ityakhaNDamavyayaM vA ityasyArthe, paraM yatra vAzabdaprayogastatraikasminneva sUtre vikalpaH pravartate yathA "hrasvo'pade vA" iti sUtre, yatra ca navAzabdaprayogastatra bahuSu sUtreSu vikalpo'nuvartate yathA "sau navetau" itynyorvishessH| catuHpadamidaM sUtram / svarAtparAbhyAM rahAbhyAmiti adIrghAdIrghAzca svarAtparAbhyAM rakArahakArAbhyAM 20 parasya rahasvaravarjasya varNasya dvitvaM vA syAditi / dIrghasvarAtparasya rephasyodAharaNaM gauyaMtra 2 iti, adIrghasvarAtparasya svAti 2 iti / adIrghavarAtparasya hakArasyodAharaNaM nayyatra 2, dIrghavarAtparasya sneyyatra 2 iti / rahasvaravarjanAt padmadaH arhaH kara:-rephahakArAkArANAM dvitvaM na bhavati / svarAditi kim ? abhyte| anviti pazcAtkAryAntarebhyo yathA proNunAva anyathA prornu ityatra pUrvameva anena sUtreNa nakArasya dvitve tato "dvirdhAtu0" iti dvitve proNunnAveti syAt / gauyaMtretyatra yadvitve 1 tadabhAve 2 yakArAgame 325 "haskho'pade vA" iti haskhe 4 "na sandhiH" ityasandhau 5 ikArasyAnunAsikatve ca 6 SaTpANi ekatAni / evaM prAgvat dvitAni 6 / tritAni 6 / evamaSTAdaza / antimasyAkArasyAnunAsikatve'pyaSTAdazeti SaTtriMzat / haskhe'kArasyApyanunAsikacintane SaDpAdhikye dvicatvAriMzat rUpANIti / atredaM jJeyam-"na rAtkhare"[ si0 1 / 3 / 37 ] svarAtparasya ziTaH svare pare dve rUpe na syAtAm / darzanaM varSati vRsyA idaM vAya'm / "putrasyAdinaputrAdinyAkroze' [si0 1 / 3 / 38] Adini putrAdini ca 30 pare Akroze gamyamAne putrazabdasthatakArasya dvitvaM na syAt / putrAdinI tvamasi pApe / putraputrAdinI bhava / Akroza iti kim ? putrAdinI zizumArI putrAdinIti vA / putraputrAdinI nAgI putraputrAdinIti vA / nAyamAkrozaH kintu svabhAvAkhyAnaM tena "adIrghAdvirAma." iti vikalpa eva / / 10 / / sUtram edaito'yAy // 11 // [si0 102 / 23] ekAraikArayoH svare pare ayAyau syAtAm / ne anaM nayanam / nai akA nAyakaH // 11 // 35 For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuedai0 / eca aica edait 6-1 "lokAt" "so ruH"ay ca Ay ca ayAy 1-1 'diirghddyaab"| madhye "ato'ti roruH" avarNasya "edotaH padAnte'sya luka" edaito'yAya / dvipadaM sUtram / "NIMga prApaNe' NI, "pAThe dhAtvAdeo naH" nIyate'neneti "karaNAdhAre" iti anaTUpratyaye "nAmino guNo'kiti" iti guNe ne ana iti sthite anena ayAdeze nayana 1-1 "ataH syamo'm" "samAnAdamotaH" 5nayanam / prAgvat nIdhAtuH nayatIti "NakatRcau" iti NakpratyayaH, ak, "nAmino'kalihaleH" iti vRddhau nai aka iti sthite anena AyAdeze nAyakaH // 11 // sUtram odauto'vAv // 12 // [si0 1 / 2 / 24 ] okAraukArayoHkhare pare avAvau syAtAm / lo-anaM lavanam / lau-akaH lAvakaH / *padAnte'yAyavAvAM voH svare pare lug vAcyA luki satyAmasandhizca / te-AgatAHta AgatAH tyaagtaaH| 10 tasai idaM tasA idaM tasAyidam / paTo iha paTa iha paTaviha / vRkSau iha vRkSA iha vRkSAviha // 12 // odau0 / occa aucca odaut 6-1 ava ca Ava ca avAva 1-1 "diirghjyaa0"| dvipada 0 / 'lUgzU chedane lUdhAtuH lUyate aneneti "karaNAdhAre" ityanadpratyaya: "nAmino0" iti guNe lo-ana iti sthite anena avAdeze lavana 1-1 "ataH syamo0" "samAnAdamo'taH" / 'lagza chedane' lunAtIti "Naka tRcau" "nAmino'kalihaleH" iti vRddhau lau aka iti sthite anena Ava lAvaka 1-1 "so ruH" "ra: 15pdaante0"| prasaGgAt ayAdInAM kArya vizeSamAhapadAnta iti phakkikA-padAntasthAnAM ay Ay av Av eSAM caturNA yakAravakArayoH khare pare [ khare vA si0 1 / 3 / 24 iti sUtreNa ] lug vA bhavatItyarthaH / pakSe "aspaSTAvavarNAtvanuni vA" [si0 1 / 3 / 25 ] avarNAtparayorvayayorubvarje svare pare aspaSTAvISatspaSTatarau vayau vA syAtAm / paTa iha paTaviha, uni pare tu nityaM paTavu asAvu ityAdi / padAnta iti kim ? nAyakaH ityatra yalopo na bhavati // 12 // sUtram khare vA'nakSe // 13 // [si0 1 / 2 / 29 ] __ gozabdasambandhina okArasyAkSazabdavarjakhare pare ava ityakArAnta Adezo vA syAt / go IzaH gveshH| gavIzaH / indre pare saMjJAyAM ca nityam / gavendraH / gavAkSaH // 13 // svare0 / svara 7-1 "avrnnsye."|vaa 1-1 avyym| na akSaH "an svare" iti nayo anAdeze anakSastasmin anakSa 7-1 "avarNasye0" / tripada / go 6-3 gavAmIza 1-1 "so ruH" "ra: 25 padAnte." "SaSThyayatnAccheSe" iti SaSThItatpuruSaH / go Iza iti sthite anena ava ityAdeze "ava rNasye." etve gavezaH / pakSe "odauto'vAv" ityavAdeze gavIzaH iti / akSazabdavarja iti kim ? go'kSam / gozabdasambandhina okArasyeti kim ? citragvarthaH / atra apavAdamAha indre pare saMjJAyAM ca nityamiti-["indre" si0 1 / 2 / 30 // tathA "gornAnyavo'kSe" si0 1 / 2 / 28 / / ityAbhyAm ] ayaM bhAvaH-indrazabde pare gozabdasambandhina okArasya nityamavAdezaH, yathA gorindraH 30 prAgvattatpuruSe vibhaktilope go indra iti sthite anena avAdeze gavendraH / akSazabde pare ca saMjJAyAmeva avAdezo bhavati nAnyatra, goH akSIva akSi gorakSi SaSThItatpuruSe vibhaktilope akSerDA "aprANyaGge" ityatsamAsAnte "avarNe'varNasya" ityakAralope go akSa iti sthite saMjJAyAM nityamavAdeze gavAkSaH vAtAyana ityarthaH / saMjJAyAmiti kim ? go'kSANi ityatra "edotaH padAnte'sya luk" itykaarluk||13|| 34 ayAdezasya avAdezasya ca apavAdamAha-sUtram 20 For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze asandhiprakaraNam dotaH padAnte'sya luk // 14 // [ si0 1 2 27] padAntasthAbhyAmedoddbhyAM parasyAkArasya luk syAt / te'tra / paTo'tra / padAnta ityeva / ne-anaM nayanam / iti mahopAdhyAya zrIkIrti vijayagaNi ziSyopAdhyAya zrIvinayavijayagaNi viracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM svarasandhiH samAptaH / edo0 / eca o edot tasmAt edot, 5-1 "so ruH" "raH padAnte 0 " padasya antaH padAntastasmin padAnta 7-1 "avarNasye 0 " / a 6-1 "TAGasorinasyau " / luk 1-1 "dIrghaGayA0" anenaiva akAralope edotaH padAnte'sya luk / catuH padaM sUtram / * "paJcamyA nirdiSTe parasya" paJcamyAnirdiSTe yatkAryaM tatparasyAvyavahitasya syAt / tad 1-3 "AdveraH" "lugasyAdetya'pade" "jasa i: " "avarNasye 0 " te / idam 7-1 "kvakutrAtreha" iti nipAtaH / te atra iti sthite anena akAralope te'tra / paTu 1-1 "hasvasya 10 guNaH" paTo atra iti sthite anena akAralope paTo'tra / nayanamiti ne anamiti sthite padAntAbhAvAdanena akAralopo na bhavati tataH "edaito'yAy " ityayAdezaH yAM ziSyo'dbhutakIrttikIrttivijaya zrIvAcakAhamaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH zrItejapAlAtmajaH / tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau khopazasatprakriyA vRttau drAk svarasandhireSa sukRtaH pUrNaH krameNAdbhutaH // 1 // ru 1 cya i 3 vA // 2 // [ si0 1/2/33 ] iH plutaH sandhi vA naiti / lunIhi 3 iti / lunIhIti // 2 // 69 atheti svarasandhikathanAnantaraM svarasandhereva apavAdarUpo'sandhiH prakRtibhAvaH / sUtram - to'nitau // 1 // [ si0 112232 ] 1 itivarje svare pare plutaH sandhibhAg na syAt / caitra 3 atra nvasi / itau tu suzloketi // 1 // 20 H 1-1 " so ru" na iti aniti tasmin aniti 7 - 1 " DityantyasvarAdeH" / dvipadamidaM sUtram / caitra 1-1 "adetaH syamorluk" iti sambodhanaseluk / "dUrAdAmatrayasya 0" iti lutasaMjJA / lutasya trimAtratvAt lutasUcakastrikaH sarvvatra jJeyaH caitra 3 / atra 1-1 "avyayasya " anu 1-1 "avyayasya" 'asak bhuvi ' asUdhAtuH varttamAnAsiv "asteH sihastveti" iti sakAralup asi / "samAnAnAM tena 0 " iti dIrghe prApte anena sUtreNa sandhiniSedho bhavatItyarthaH / itivarjanAt itipare sandhirbhavati yathA zobhanaH zlokaH 25 kIrttiH zobhanAH zlokAH padyAni vA yasya sa suzlokastasya sambodhanaM he suzloka 3 / agre "avarNasye 0" iti suzloketi // 1 // atra vizeSamAha / sUtram - 15 32 i 1-1 sUtratvAt silopaH / vA 1-1 / dvipadamidaM sUtram / 'lUgz cchedane' lU, paJcamIhi "kryAdeH" 30 iti zrA "vAderhakhaH " / " eSAmIrvyaJjane'daH" itItve "sammatyasUyA 0" ityAdinA latatve lunIhi 3 iti / pakSe "samAnAnAM 0" dIrghaH // 2 // sUtram -- For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu IdUdedvivacanam // 3 // [si0 1 // 2 // 34] ete trayo dvivacanAntAH sandhi nApnuvanti / munI iha / sAdhU etau| mAle ime / pacete iti // 3 // IdU0 / IJca Ucca eca IdUdet 1-1 "anato lup" dvAvau~ vaktIti dvivacanaM "ramyAdibhyaH karttari" iti anaTpratyayaH 1-1 "ataH syamo'm" / dvipadamidaM sUtram / munI 1-2 "iduto'slerIdUt" munI ih| 5sAdhu 1-2 "iduto0" sAdhU etau / mAlA 1-2 "autA" mAle ime / 'DupacI pAke' pac vartamAnAAte "kartaryanadyaH za" a. "AtAmAte AthAmAthe AdiH" i, pacete iti / *"vizeSaNamantaH" abhedenokto'vayavo vizeSaNaM tad vizeSyasya samudAyasyAntaH syAt / tato dvivacanAntamIdUdet sandhi na prAmotIti IdUdeto vizeSyatve dvivacanasya vizeSaNatve mAle ityatra prApnoti na tu pacete ityatra, IdU dedantaM dvivacanaM sandhi na prApnotIti dvivacanasya vizeSyatve IdUdeto vizeSaNatve pacete ityatra prApnoti na 10 tu mAle ityatra, ubhayorvizeSaNatve samudAyasya vizeSyatve na ko'pi doSa ityAha-I U e ityevamantaM dviva canAntamiti / nanvevaM kumAryoragAraM kumAryagAramityatrApyasandhiH prApnoti kumArI ityasya IdAdyantatvAtpratyayalakSaNena dvivacanAntatvAca maivam atra sandhyadhikAre pratyayalakSaNAnAzrayaNAt / bhASye'pyevamayaM pakSaH samarthito'stIti jJeyam / dvivacanAntamiti syAdityAdivibhaktidvivacanAntamiti jJeyam / yattu kecit "maNIvoSTrasya lambete [priyau vatsatarau mama"] ityAdiprayogadarzanAnmaNIvAdigaNavarjamasandhiriti vadanto 15maNIva, dampatIva, rodasIvetyAdiSu sandhi manyante tadapare na sahante, "maNI ivodbhinnamanoharatviSA" iti darzanAtpUrvoktaprayogasya ca vazabdenaivopamArthena siddhatvAcca / yattu naiSadhIye "sphuTotpalAbhyAmalidampatIva tad vilocanAbhyAM kucakuDmalAzayA / nipatya bindU hRdi kajalAvilau maNIva nIlau taralau virejatuH // 1 // " iti / tatrApi vazabda evaupamye / tathoktamanekArthe-"vaH pazcimadigIze syAdaupamye punaravyayam" iti / prayoge'pi "zAtravaM va papuryazaH" iti kAlidAsaH / anyatrApi "kAdambakhaNDita20 dalAni va paGkajAni" ityAdi // 3 // sUtram ado mumI // 4 // [si0 235] adassambandhinau mumI sandhi nAmutaH / amumu IcA / amI azvAH // 4 // ado0 / muzca mIzca mumI adaso mumI ado mumI 1-2 sUtratvAt aulopaH / ekapadamidaM sUtram / adas 1-1 'aJcU gatau ca' aJcUdhAtuH amumazcati iti ki "aJco'na yAm" iti nalope adas 25ac iti sthite "sarvAdiviSvagdevADadriH kyaJcau" ( 3 / 2 / 122) kibante'zvau pare ebhyo DadriH syAditi adasparo idriH pratyayaH / "aprayogIt" kiplopaH "DityantyasvarAdeH" iti acUlope adadri ac iti sthite / "vAdrau" (2 / 1146) adaso'drAvante domyA syAt / tatra matacatuSTayaM tathAhu:-"parataH kecidicchanti kecidicchanti pUrvataH / ubhayoH kecidicchanti kecidicchanti nobhyoH"||1|| iti dvitIyadakArasya matve * "mAduvarNo'nu" (2 / 1 / 47) adaso maH parasya varNasya uvarNaH 30 syAt iti rakArasya utve adamu 3 ac iti sthite "ivarNAde." ikArasya yatve adamuyac iti jAte 1-1 "acaH numAgamaH "padasya" iti lope "yujaJcakruzco no GaH" iti nakArasya kAraH tataH adamuyaG iti siddhaM pUrvadakArasya matve tatsambandhinaH akArasya utve amuvyaG ubhayokArayormatve amumuyaG ubhayorapi matvAbhAve adayaG evaM sarvatra rUpacatuSTayaM bhavati / tatazca adamu i ac 3-1 A iti sthite "ac prAgdIrghazca" (2 / 1 / 104) iti sUtreNa zasAdau khare pare acazca ityAdezaH pUrvasvarasya ca dIrghaH 35 tatastRtIyaikavacane'pi dhAturUpaM syAt / adamu IcA 1 amudrIcA 2 amumu IcA 3 adadrIcA 4 / For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze asandhiprakaraNam atra prathamatRtIyarUpayoH "ivarNAdera0" iti vatve prApte anena asandhiH syAt / adas 1-3 "ADheraH" sa a "lugasyAdetya'pade" "lokAt" ityakArayoge ada iti jAte "mo'varNasya" iti dasya maH ama iti jAte "jasa iH" "avarNasye0" ame iti jAte "bahuSverI:" ekArasya I: amI azvAH 1-3 "ata AH syA0" anena asandhiH // 4 // sUtram cAdiH svaro'nAG // 5 // [si0 1 // 2 // 36 ] AvarjazvAdiH svaraH sandhi naiti / a apehi / i indraM pazya / u uttiSTha / A evam manyase / anAGiti kim ? A ihi ehi // 5 // caadi0| ca Adiryasya sa cAdi 1-1 "so ruH" "ra: padAnte0", svara 1-1 "so ruH" ra, na AG anAG, anAG 1-1 "dIrghaGayA." "ato'ti roruH" "edotaH padAnte'sya luka" / tripada. midaM sUtram / svarAzcAdiSvavyayeSu paThyante / a.1-1 "avyayasya" apapUrvaka 'iNak gatau' paJcamI-10 hi apehi atrAnena asandhiH / i 1-1 "avyayasya" indra' 2-1 "samAnAdamo'taH" indraM dRzrRM prekSaNe' "zrautItyAdinA" dRzaH pazyAdezaH "ataH pratyayAluk" hilup pazya / u 1-1 "avyayasya" utpUrvaka 'SThAM gatinivRttI' SThAdhAtuH "SaH soSTayai0" SaH saH, nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva iti Thasya thaH sthA paJcamIhi zrautItyAdinA tiSThAdezaH "ataH pratya0" uttiSTha / a iti nirbhartsane yathA a apehi dUrIbhava / i iti sambodhane vismaye vA / u iti sambodhane roSoktau vA / A evam 1-115 "avyayasya" 'budhiM maniMca jJAne' man, vartamAnA "divAdeH zyaH" manyase / AvarjanAt AGaH sandhiH syAt , AG 'iNk gatau' paJcamIhi "avarNasye." ehi / uktaM ca "ISadarthe kriyAyoge maryA vidhau ca yaH / etamAtaM DintaM vidyAdvAkyasmaraNayoraGit" // 1 // krameNodAharaNAni A ISat uttamaH AttamaH, kriyAyoge A IkSase ekSase / A amRtAt AmRtaM mokSaM maryAdIkRtya / A indrataH aindrataH indrama. bhivyApyetyarthaH / A iti AkSepe, A evaM kila manyase iti vAkye, A evaM jinavacanamiti smaraNe, 20 anayorarthayoraGit atra sandhirna bhavati / maryAdA ca abhividhizca tasmin maryAdAbhividhAvityatra napuMsakatve'pi liGgAnuzAsanamanityamiti na no'ntaH // 5 // sUtram odantaH // 6 // [si0 12 // 37 ] cAdiH khare sandhi na bhajate / aho atra // 6 // oda0 / ot ante yasya sa odanta 1-1 "so ruH" raH padAnte0" / ekapadamidaM sUtram / atra 25 sUtrasyAtispaSTatvAt sApekSaM vRttyaMzamAha-cAdiH svara iti, tatazca sUtravRttyoH saGkalitayorarthavyaktirbhavati, odantazcAdiH svare sandhi na bhajate iti / evamanyatrApi sUtravRttyoH saGkalane'rthavyaktijJeyA / aho 1-1 atra 1-1 "avyayasya" anAyaM vizeSa:-"OM coJ" [ si0 1 / 2 / 39] uja cAdiritau pare'sandhirvA syAt asandhau ca OM dIrgho'nunAsiko vA syAt / u iti OM iti viti / aJvargAt khare vo'san" [si0 112 / 40] bakAravarjavargebhyaH para uJ svare pare vakAro 30 vA bhavati sacAsan / kruAste kruG Aste / kimvAvapanaM kimu Avapanam asatvAt "hasvAn pano dve" iti dvitvaM bhavati "tau mumo vyaJjane vau" iti na bhavati-kimvuSNaM kimu u uSNaM, kimviti kima iti, kimviti // 6 // sUtram For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinaya vijayagaNiviracite khopajJahai malaghu sau vetau // 7 // [ si0 12238 ] sinimitta okAra itau pare sandhi vA naiti / paTo-iti paTaviti 4 // 7 // sau na0 / si 7-1 "DiDauM" "DityantyasvarAdeH " sau | navA 1-1 " avyayasya" / iti 7-1 "GiDauM" "Dityantya0" "avarNasye" sau navetau / tripadamidaM sUtram / "Amadhye" iti sUtreNa prathamai5kavacanaM siH / paTu 1-1 " hrasvasya guNaH" paTo iti anena asandhiH, pakSe " odauto'vAv" ityavAdeze paTaviti, pakSe'spaSTo vakAraH, pakSe padAnte'yAyavAvAm iti vakAralope paTa iti / rUpacatuSTayasUcakacatuSkaH // 7 // sUtram 72 vA'tyasandhiH // 8 // [ si0 1 2 31 ] gorokArasyAti paressandhirvA syAt / go agram gavAgram go'yam // 8 // 10 vAtya0 / vA 1 - 1 " avyayasya" / at 7-1 ati / na sandhiH asandhiH 1-1 "so ruH" "raH padAnte 0" "samAnAnAM0" "ivarNAde0 " / tripadamidaM sUtram / gorapram "SaSThyayatnAccheSe" iti SaSThItatpuruSe go agaM, pakSe "svare vA'nakSe" iti vikalpena avAdezaH gavAgram, pakSe "edotaH padAnte'sya luk" iti vikalpadvaye trairUpyam // 8 // sUtram - RlRti hakho vA // 9 // [ si0 1 2 2] 15 Rti lati ca pare samAnAnAM hrasvo vA syAt / svavidhAnasAmarthyAdasandhiH / idameva hasvasyApi hasvavidhAne phailam / bAla RzyaH / bAlaH // 9 // Rzva lazca Rlastasmin Rt 7-1 / hasva 1-1 " so ruH" / vA 1 - 1 " avyayasya" / " ghoSavati" "avarNasye0" RlRti hrasvo vA / tripadamidaM sUtram / svavidhAnasAmarthyAditi - yadi hrasvaM kRtvApi sandhikaraNamiSTaM syAttadA hrasvaM kimarthaM kuryAditi hrasve kRte sandhirna syAdityarthaH / bAlAyA RzyaH bAla20 Rzya iti sthite anena have asandhau ca bAla RzyaH, pakSe "avarNasye 0 " bAlarthaH / evaM bAlasya Rzya ityatra anena hrasvasyApi hrasvaH, tatphelaM ca asandhireva / Rzyo mRgavizeSaH // 9 // sUtram-hrasvospade vA // 10 // [ si0 11222 ] i u R lR varNAnAmaskhe svare pare hasvo vA syAt / na cettau nimittanimittinAvekatrapade syAtAm / nadi eSA / madhu atra / ekapade tu nadyau / a i u varNAnAM virAme'nunAsiko vA 25 sAma~ sAma / dadhiM dadhi // 10 // iti mahopAdhyAya zrIkIrtivijayaga NiziSyopAdhyAya zrIvinaya vijaya gaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM asandhiH samAptaH / 33 hasvo0 / hrasva 1-1 " so ruH " na padaM apadaM tasmin apada 7-1 "avarNasye 0 / "ato'tiroruH" "avarNasye 0" "edotaH padAnte0" vA 1-1 " avyayasya" / tripadamidaM sUtram / nadI eSA iti sthite anena have asandhau ca nadi eSA / nadI 1-2 au atra ekapadatvAt asandhirna syAt tataH 30 "ivarNAdera0" nadyau / * a i uvarNAnAmiti atredamanusandheyam [ a i u varNasyAmte'nunAsiko'nIdAdeH si0 1 / 2 / 41 iti sUtram ] "IdUdedvivacanam" ityAdisUtroktAnAmeSAmanunAsiko na syAdyathA 32 amI amI kimu // 10 // For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanasandhiH yAM ziSyo'brutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe ___ rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH shriitejpaalaatmjH| tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA__ vRttau kSipramasandhireSa sukhakRtpUrNaH pravINapriyaH // 1 // atheti-asandhikathanAnantaraM vyaJjanAn sandhiH kathyate iti zeSaH / vAk-maha iti sthite dhuttstRtiiyH||1||[si0 2 / 176] padAnte dhuTAM svastRtIyaH syAt / vAg maha iti bhavati // 1 // dhuTa0 / dhuTa 6-1 "lokAt" "so ruH" r / trayANAM saGkhyApUraNaH "sta ca" iti tIyapratyaye 10 trizabdasya tR Adeze ca tRtIya 1-1 "so ruH" "raH padAnte0", "caTate sadvitIye" iti rephasya sH| dvipadamidaM sUtram / kakArasya svastRtIyo gakAra iti gakAro bhavati // 1 // vAgmaha iti jAte kAryAntaramAha-sUtram tRtIyasya paJcame // 2 // [si0 1 // 3 // 1] veti padAnta iti anunAsika iti cAnuvartate / evamanyatrApyapekSitaM padaM sUtrAntarAdanuvartanI-15 yam / padAntasthasya vargatRtIyasya paJcame pare svaH paJcamo vA syAt / vAmahaH vAgmahaH // 2 // tRtIya 6-1 "TAGasorinasyau" / paJcama 7-1 "avarNasye." / dvipadamidaM sUtram / vetItyAdi-"sau navetau" iti sUtrAt vA ityanuvarttate, "edotaH padAnte'sya luk" iti sUtrAn padAnte ityanuvarttate, "virAme'nunAsiko vA" ityato'nunAsika ityanuvartate / evamanyatrApIti-yatra yasya padasyAnuvarttane eva kAryasiddhirnAnyathA tatra tatpadamapekSitam / anunAsikazabdena cAtra svasvavargasya paJcama eva labhyate 20 tathaiva spaSTatvAya phalitamartha vyAcaSTe-svaH paJcama iti / evaM vAg uvate vADavate, vAg bakAraH vAGakAraH, kakub maNDalaM kakummaNDalam // 2 // atra vizeSasUtram / . pratyaye ca // 3 // [si0 1322] pratyayasthe paJcame pare ca nityam / vAgmayaM vAGmayam // 3 // pratyaya 7-1 "avarNasye." / ca 1-1 "avyayasya" / dvipadamidaM sUtram / pratyayasthe paJcame ca pare 25 nityaM svaH paJcamaH syAditi zeSaH / cakAra uttaratra vikalpAnuvRttyarthaH / vAca 6-3 vAcA vikAraH "ekasvarAnmayada" iti vAGmayam / evaM "prAyo'toyasaT mAtraT" iti mAtraTpratyaye yAvanmAnaM tAvanmAtramityAdi // 3 // sUtram / tato hazcaturthaH // 4 // [si0 133 ] padAntasthAttRtIyAtparasya' hasya pUrvatRtIyasavargazcaturtho vA syAt / vAgdhariH vAg hriH| tat / hitam taddhitam tad hitam / / 4 // hai* prakA* pUrvA0 . For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhutato0 / tad 5-1 tasmAttataH "kimavyAvisarvAdyavaipulyabahoH pittas" iti taspratyayaH, "aikAyeM" iti paJcamyA lup "AdveraH" "lugasyAdetya'pade" tatas 1-1 "avyayasya" silup "so ruH"| haH 6-1 "lokAt" "so ruH" / caturNA saGkhyApUraNaH "caturaH" iti sUtreNa thaTpratyayaH caturtha 1-1 "so ruH" "raH padAnte." / "ghoSavati" "avarNasye." "caTate sdvitiiye"| "tato hazcaturthaH" / tripadamidaM sUtram / vAc 7-1 vAci hariH siMhaH "siMhAcaiH pUjAyAm" iti saptamItatpuruSe vAc hariH iti sthite "cajaH kagam" iti casya katve "dhuTastRtIyaH" iti kasya gatve anena hasya ghaH vAgdhariH, vAghariH / evaM ca ac halau ajjhalau, SaT halAni SaDDhalAni, tad hitaM taddhitam, kakup hAsaH kakumbhAsaH kakub hAsaH // 4 // sUtram no'prazAno'nuskhArAnunAsikau ca pUrvasyA'dhuTpare // 5 // [si0 1138] 10 padAntasthasya prazAnvarjazabdasambandhino nasya caTateSu sadvitIyeSvadhuTpareSu zapasA yathAsaGkhathaM syuH / anukhArAnunAsikau ca pUrvasya / bhavAMdhAruH bhavA~thAruH / bhavAMzchekaH bhavA~zchekaH / bhavAMSTakaH bhavA~STakaH / bhavASThakAraH bhavA~SThakAraH / bhavAMstanuH bhavA~stanuH / bhavasthuiDati bhavA~sthuDati / prazAnvarjanAt prazAJcaraH / adhuDiti kim ? bhavAn tsarukaH / / 5 // no'pra0 / na 6-1 na prazAn aprazAn tasya aprazAn 6-1, ubhayatra "lokAt" / "soruH" / anu15svArazca anunAsikazca anusvArAnunAsika 1-2 "odau0" / ca 1-1 "avyaya." / pUrva 6-1 "TAGaso. rinasyau" / ubhayatra "ato'ti." "avarNasye." "edotH0"|dhutt paro yasmAt sa dhuTparaH na dhuTaparaH adhuTparaH tasmin adhuTpara 7-1 "avarNasye." "samAnAnAM0" / SaTpadamidaM sUtram / bhavAn cAruH iti sthite nakArasya zaH pUrvasya anusvArAgamo'nunAsikAdezazca evaM sarvatra / cheko vidagdhaH / 'TakuN bandhane TaGkayatIti TaGkaH / ThakAraH zUnyaH / tanuH kRzaH / 'sthuDat saMvaraNe' sthuDa vartamAnAti "tudAdeH zaH" 20 sthuDati / prapUrvakaH 'zamUdamUca upazame' prazAmyatIti prazAn ki "ahanpazcamasya0" dIrghaH "mo no mvoc"| iti makArasya nkaarH| prazAn cara ityatra prazAnvarjanAnnakArasya zakAro na bhavati, tataH "tavargasya zcavarga." iti nasya baH prazAJcaraH / tsaruH khaDgamuSTiH / tsarau kuzalaH sarukaH "ko'zmAdeH" iti kprtyyH| atra takArasya dhuTparatvAt pUrvoktaM kArya na syAdityarthaH // 5 // sUtram dviH kAnaH kAni sH||6|| [ si0 1 // 3 // 11 ] 25 dviruktasya kAnaH kAni pare saH syAt / anukhArAnunAsikau ca pUrvasya / kAMskAn / kA~skAn / dviH / dvau vArau "dvitricaturaH suc" kriyAvizeSaNamidam "anato lup" / kAn 6.1 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte." / kAna 7-1 / saH 1-1 "so ruH" "raH padAnte." / catuHpadamidaM sUtram / kAna iti * "SaSThyAnyasya' SaSThyA nirdiSTe yatkArya tadanyasya syAditi nakArasya satvaM bhavati / kim 2-3 "kimaH kastasAdau ca" "zaso'tA." "vIpsAyAm" iti dvitvaM kAn kAn , anena 30 nasya saH, anusvArAnunAsikau ca pUrvasya / savidhAnAt so rurna bhavati / dviriti kim ? kAn kAn pazyati tatra prathamaH prane dvitIyastu kSepe // 6 // naH zizca ||7||[si0 113 / 19] padAntasthasya nasya ze pare za vA syAt / bhavAz zUraH bhavAb zUraH / azva ityeva34 bhavAbU zyotati // 7 // For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanasandhiH na 6-1 "lokAt" "soruH" "raH padAnte." z 7-1 "lokAt" / 1-1 / tripadamidaM sUtram / bhavAn zUra ityatra nakArasya n Adeze bhavAJc zUraH / azva ityeveti-sUtrAntarAt ["H saH tso'zvaH" si0 1 / 3 / 18 ityasmAt ] azca ityanuvarttanIyaM tasya cAyamarthaH-cAvayave zakAre pare zcAdezo na syAttataH "tavargasya zcavarga0" iti batve bhavAb chyotati iti // 7 // atra kAryAntaramAha-sUtram / prathamAdadhuTi zazchaH ||8||[si0 13 // 4] padAntasthAtprathamAtparasya zasyA'dhuTi pare cho vA syAt / bhavAJchUraH bhavAJc zUraH iti vikalpadvaye trairUpyam / adhuTIti kim ?,vAka zyotati // 8 // pratha0 / prathama 5-1 "DeDasyo0" na dhuT adhuT tasmin adhuT 7-1 "lokAt" / z 6-1 "lokAt" "so ruH" "caTate sadvitIye" iti rasya zaH / cha 1-1 "so ruH" "ra: padAnte." "dhuttstRtiiyH"| prathamAdadhuTi zazchaH / catuSpadamidaM sUtram / anena zasya chatve bhavAJc chUraH / pakSe bhavAJc zUraH / 10 ubhayAbhAve "tavarga." iti nasya batve bhavAn zUraH / trairUpyamiti anena prakAreNa yatra kApi vikalpadvayaM bhavati tatra rUpatrayaM bhvtiityrthH| natvatra rUpatrayameva tathAhi zcAdeze rUpamekaM 1 tataH "zivyAdyasya dvitIyo vAsi0 // 3 / 59] prathamasya ziTi pare dvitIyo vA syAditi casya chatve rUpamekam , evamete dve rUpe ekazakAre / tatazca "tataH ziTaH" [si0 1 // 3 // 36 ] prathamadvitIyAbhyAM parasya ziTo dve rUpe vA syAtAmiti 15 zakArasya dvitve dvizakAre dve rUpe / "prathamAdadhuTi." iti zasya chatve rUpamekaM vAdezAbhAve rUpamekam evaM SaT rUpANi / cakArAntAdezavidhAnasAmarthyAt zcAdeze ca "cajaH kagam" iti katvaM na bhavati / adhuTIti kimiti 'cutascutascyuta kSaraNe' scyut "sasya zaSau" zaH, vartamAnAtiv "kartaryanadyaH zav" "laghorupAntyasya" iti guNe zyotati iti / atra zakArasya dhuTaparatvAt cho na bhavati // 8 // sUtram NoH kaTAvantau ziTi navA ||9||[si0 1 // 317] 20 padAnte / prAk zete / prAk chete / prAG zete / sugaNTa zete / sugaNTu chate / sugaNa zete / G ca N ca au tayoH Na 6-2 os "lokAt" "soruH" "raH pdaante."| kazca Tazca kaTau kaTa 1-2 "aidau0" / anta 1-2 "aidau0" / "odauto."| ziT 7.1 / navA 1-1 "avyysy"| paJcapadamidaM sUtram / atra lAghavAya apekSitaM vRttyaMzamAha-padAnte iti, tatazca sUtreNa saha yoge'rthavyaktirbhavati / tathAhi-padAntasthayoH zoH ziTi pare kaTAvantau vA syAtAmiti kArasya ko'ntaH, NakArasya ca 25 To'ntaH / navetyakhaNDamavyayaM vArthe / prapU0 'annU gatau ca' prAzcatIti prAn ki "aJco'nAyAm" iti nalopaH "aprayogIt" vipUlopaH "acaH" iti svarAtparo no'ntaH "dIrghaGayA." silopaH "padasya" clopaH "yujaJcakruzco no " prAi / 'zI svapne vartamAnAte "zIGa e: ziti" zete anena ko'ntaH tatakhairUpyam , prAcyAM zete ityarthaH / supUrvakaH 'gaNaNa saGkhyAne gaNa curAdiNic "dhyanyasvarAdeH" iti Nasya alopaH suSTu gaNayatIti kie "aprayogIt" kiplopaH sugaN 1.1 "dIrgha-30 jyA0", zete prAgvat , anena To'ntaH tatakhairUpyam / ubhayatra prAgvat pApyamapi // 9 // sUtram tau mumo vyaJjane khau // 10 // [si0 113 / 14] mu ityAgamasya padAntasthasya ca masya vyaJjane pare tasyaiva khAvanukhArAnunAsikau sAtAm / caMkramyate cakramyate / tvam cAruH tvaM cAru: tvnycaarH| tvaM TakaH tvaNTakaH 1 / yaH kNyyH| puro 34 For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuvyaJjanAbhAve tu nAnukhAra:-tvam / samrAT iti tu [ "samrAT" si0 113 / 16 ityanena sUtreNa ] nipaatH||10|| taumu0 / tad 1-2 "AdveraH" "lugasyA0" "lokAt" tau / muzca m ca mum tasya mum 6-1 "lokAt" "so ruH" / vyaJjana 7-1 "avarNasye." sva 1-2 "aidautsaM0" / mu ityAgamasyeti tasya ca 5udAharaNaM yathA 'krama pAdavikSepe kramadhAtuH kuTilaM krAmyati "gatyarthAt kuTile yat" "sanyaGazca" krakra iti dvitvaM "vyaJjanasyAnAderluk" rakArasya lup 'kaGazcan' iti kasya caH "murato'nunAsikasya" iti pUrvasya murantaH tasya cAnusvAraH caMkramyate / kha iti ca anunAsikasyaiva vizeSaNaM natvanusvArasya asambhavAt / tatazca pakSe kho'nunAsiko bhavati cakramyate / yuSmad 1-1 "tvamahaM sinA prAkacAkaH" tvam cAruH tato yathAkramamanusvArAnunAsikau / kamityavyayaM sukhAdiSu kamasyAstIti kamyaH, "kaMzaMbhyAM 10 yustiyatutavabham" iti matvarthIyo yapratyayastasya ca sitvAt "nAmasiday" iti padasaMjJA / nataH krameNAnu svArAnunAsikau / evaM tvaM karoSi, tvaGkaroSi / tvaM tanoSi tvantanoSi / tvaM pacasi tvampacasi / tvaM lokaH tvallokaH / kaMvaH kavvaH / "manayavalapare hai" [si0 1 / 3 / 15] etatpare hakAre pare masya anusvArAnunAsikau krameNa syAtAm / kiMmalayati kimbalayati / kiMchate kinnute / kiMhyaH kimhyaH / kiMhvalayati kivahvalayati / kiMhAdayate kilhAdayate // 10 // sUtram hasvAnGaNano dve // 11 // [si0 113 / 27] hasvAtpareSAM padAntasthAnAM panAM khare pare dvitvaM syAt / krujhAste sugaNiha likhannAste // 11 // hasva 5-1 "uGasyo0" At "samAnAnAM0" hrasvAt / Gazca Nazca nazca GaNan 6-1 "lokAt" "soruH" dvi 1-2 "AvaraH" dva iti jAte "aurI:" "avrnnsye0"| "dhuTastRtIyaH" "tRtiiysy."| "ghoSavati" "avarNasye." / 'kuMca gatau' Qca kruJcatIti kruJc kim "aprayogIt" kiplopaH 20 "dIrghaDyA0" silopaH / "padasya" calopaH "yujazcakruJco no GaH" kruG, 'Asika upavezane' varta0 te Aste anena DakArasya dvitvam / sugaNa prAgvat, iha 1-1 "avyaya0" / 'likhat akSaravinyAse likhatIti likhan "zatrAnazAveSyati tu sasyau" zatapratyayaH "RduditaH" iti no'ntaH "padasya" iti nalopaH likhana , Aste prAgvat , anena dvitvam / haskhAditi kim ? bhavAnAste // 11 // sUtram kharebhyaH // 12 // [si. 163330] 25 varAtparasa chasya padAnte'padAnte ca dvitvaM syAt / tava chatraM tavachatram // 12 // svara 5-3 "edvahusbhosi" etvaM "so ruH" "ra: padAnte." / ekapadamidaM sUtram / bahuvacanaM vyAptyartha tena padAnte iti nivRttam / svarAtparasya chasya padAnte'padAnte ca dve rUpe bhavataH / yuSmad 6 1 "tava mama usA" tava chatraM anena chakArasya dvitve tavachcha tram // 12 // itisthite kAryAntaramAha-sUtram aghoSa prathamo'ziTaH // 13 // [si0 1 // 350] 30 aghoSe pare ziDvarjasya dhuTaH khaH prathamaH syAdityAdyachasya catve / tavacchatram / icchati // 13 // aghoSe0 / aghoSa 7-1 / prathama 1-1 "so ruH" / na ziT aziTa tasya aziT 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte0" / madhye "ato'ti roruH" "avarNasye." "edotaH padAnte." / tripadamidaM sUtram / 'iSat icchAyAm' iS vartamAnAtiv "tudAdeH zaH" apratyayaH "gamiSadyamazchaH" Sasya chaH 34anena chassa dvitvaM prAgvat icchati // 13 // atra vizeSamAha-sUtram For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanasandhiH anAGmAGo dIrghAdvA chaH 14 // [ si0 13/28 ] dIrghAd dIrghasthAnIyAcca plutAt svarAtparazcho dvirvA syAt / kanyAcchatraM kanyAchatram / mune 3 cchatraM mune 3 chatram / AmAbhyAM tu nityam / AcchAyA / mAcchidat // 14 // 77 anA0 / AG ca mAG ca AGmAda na AGmAG anAGmAG tasmAt anAGmAGa 5-1 "lokAt" "so ruH" "an svare" / dIrgha 5-1 " DeGasyoryAtau " dIrghAt / vA 1-1 " avyaya 0 " chU 5 6- 1 "lokAt" "so ruH " "raH padAnte0 " / "ghoSavati" "avarNasye" "ghuTastRtIyaH" / catuSpadamidaM sUtram / 'dIrghasthAnIyAcca plutAditi "putAnA " [si0 1|3|29] iti sUtrasyArthaH saGgRhItaH / mune 3, " dUrAdAmatrayasya" iti lutaH / sUtre anAGmAGa iti yaduktaM tasya sUtrAvayavasya tAtparyaM lAghavArthaM vyAvRttimukhenaivAha-AGmAGbhyAM tu nityamiti - AGmAbhyAM tu parasya chasya nityaM dvitvaM syAdityarthaH / yathA A ISat chAyA 1-1 "svarebhyaH" iti siddhaM nityaM dvitvam, mAGpUrvakaH 'chipI dvaidhIka- 10 raNeM' chid agratanIdi "RdicchvistambhU0" iti aGpratyayaH "svarebhyaH" iti chasya dvitvaM "aghoSe . " chasya caH "virAme vA " dasya taH "aDdhAtorAdirhyastanyAM cAmAGA" iti mAGyoge aDAgamAbhAvaH, mAcchidat // 14 // sUtram vargasya zvaSTavargAbhyAM yoge caTavargoM // 15 // [ si0 11360 ] tavargasya zacavargayoge cavargaH SaTavargayoge TavargaH syAt / tat zAstraM tac zAstram / tat cAru, 15 taccAru / piS taM piSTam / tat TakAraH, taTTakAraH / IT te ITTe // 15 // ca / tavarga0 / tavarga 6-1 "TAGasorinasyau" tavargasya / za ca cavargazca zvavargaM / Sa ca Tavargazca STavarga, raigad raSTavarge tAbhyAM vargaSTavargAbhyAM 3-2 "ata AH syAdau 0 " / yoga 7-1 "avarNasye 0" cazca dazca caTau caTayorvagauM 1-2 "aidautsandhya 0" / catuSpadamidaM sUtram / tad 1-1 "anato lup" "aghoSe prathamo'ziTaH" iti tat, zAstram 1-1 anena tavargasya cavargatvaM tatrApi takArasya prathama- 20 zvakAro yathAsaGkhyanyAyAt / evaM svAmin jayeti tavargapaJcamasya nasya cavargapaJcamo yaH / anena vargaprahaNaprayojanaM darzitam | yogazcAtra pUrvataH parato vA sambandhaH / tatra pUrvataH sambandhaM darzayati 'piSlaMpI sacUrNane ' piSU piSyate sma " ktaktavatU" anena ktapratyaye piS ta iti sthite anena tavargasya TavargatvaM piSTam / tat TakAra iti sthite anena Tavargatvam / 'IDik stutau' ID te anena tasya TatvaM "aghoSe prathamo'ziTaH" iti Dasya TaH // 15 // sUtram sasya zaSau // 16 // [ si0 1/3/61 ] sakArasya zacavargAbhyAM yoge zaH SaTavargAbhyAM ca yoge SaH syAt / vRs cati vRzcati / dos Su doSSu | pedAntApadAntayorayaM vidhiH // 16 // I sasya0 / sa 6-1 "TAGaso 0 " zazca Sazca zaSau / dvipadamidaM sUtram / 'obrasvaut chedane' brasca varttamAnA tiv "tudAdeH zaH" "grahatrazca 0 " iti rakArasya RkAra vRsUca ti iti sthite anena sasya zaH / dos 30 7- 3 sup "nAmasidayyaJjane" iti padasaMjJA "so ruH " sasyaraH "zaSase 0 " rasya saH / "nAmyantasthA " iti sUtre ziDnAntare'pIti vacanAt sakArasya vyavadhAne'pi sasya Satve dos Su iti sthite anena sasya SaH / " tavargasya cavarga" iti "sasya zaSau" iti sUtradvayoko vidhi: pedAnte'pi apadAnte'pi bhavatIti jJeyam // 16 // sUtram For Personal & Private Use Only 25 34 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu __na zAt // 17 ||[si0 1 // 362] zAtparasya tavargasya cavargo na syAt / praznaH // 17 // na 1-1 "avyayasya" / za 5-1 "ungsyo."| dvipadamidam / 'pracchat jJIpsAyAm' pracchayati "svapirakSiyatipraccho naH" iti napratyayaH "anunAsike ca chaH zUT" iti chasya zaH, praz naH iti 5 sthite "tavargasya zvavarga" iti prAptaM cavargatvamanena niSidhyate // 17 // sUtram padAntAhavargAdanAmanagarInavateH // 18 // [si0 1 // 3 // 63 ] padAntasthAdRvargAtparasya tavargasya TavargaH sasya ca So na syAt / SaT nyaaH| ssnnnyaaH| SaTsu / nAmanagarInavatInAM tu syAt-SaNNAm / SaNNagarI / SaNNavatiH // 18 / / __padA0 / padasyAntaH padAntaH tasmAt padAnta 5-1 "lekhasyo." Tavarga 5-1 "DeGasyo." / nAm ca 10 nagarI ca navatizca nAmanagarInavatiH, na vidyate nAmanagarInavatiryasmin sa anAmanagarInavati 6-1 "Dityaviti" etvam "edoDyA Usimso raH" "ra: padAnte." / "tavargasya zcavarga." "dhuttstRtiiyH|" padAntAdRvargAdanAmnagarInavateH / tripadamidaM sUtram / SaT 1-3 avayavA asya "avayavAttayaT" SaS taya iti sthite "dhuTastRtIyaH" iti SaD "aghoSe0" SaT, naya 1-3 "ata AH syA." "tavargasya." iti takArasya TatvaM prAptamanena nissidhyte| SaS 1-3 "Dati NaH0," nayA 1.3 "ata AH0" "dhuTastRtIyaH" iti 15Sasya DaH "tRtIyasya paJcame" SaN nayA iti / tavargeti prAptaM nakArasya Natvamanena niSidhyate / SaS 7-3 su "nAmasida0" iti padasaMjJA "dhuTastRtIyaH" iti Sasya DaH "aghoSe prathamo0" Dasya TaH "sasya zaSau" iti prAptaM sakArasya Satvamanena niSidhyate / anAnagarInavateriti sUtrAvayavasya tAtparyatAlAghavAya vyAvRttimukhenaivAha-nAmanagarInavatInAM tu syAditi, tavargasya TavargatvaM syAdityarthaH / SaS 6-3 "saGkhyAnAM rNAm" ityAmo nAm "dhuTastRtIyaH" Sasya DaH "tRtIyasya paJcame" Dasya NaH "tavargasya zvavarga0" iti nasya NaH 20SaNNAm / SaNNAM nagarI SaS nagarI iti sthite "dhuTastRtIyaH" "tRtIyasya." "tavargasya." SaNNagarI / SabhiradhikA navatiH SaS navatiriti sthite "dhuTastR0" "tRtI." 'tavarga0' SaNNavatiH // 18 // sUtram Si tavargasya // 19 // [si0 1364 ] padAntasthasya tavargasya Se pare Tavargo na syAt / tIrthakRt SoDazaH zAntiH // 19 // pi0 / e7-1 "lokAt" tavargasya 6-1 "ttaangso0"| dvipadamidaM sUtram / tIrtha 2-1 "samAnA0," 25 'DukRg karaNe kR, tIrtha karotIti tIrthakRta ki "hasvasya taH pitkRti" iti to'ntaH "aprayogIt" viplopaH "dIrghaGayA0" "isyuktaM kRtA" iti tatpuruSasamAsaH "aikAyeM" iti vibhaktilopaH tIrthakRt / SabhiradhikA daza "ekAdazaSoDazaSoDaSoDhASaDDA" iti Sasya utve dasya Datve SoDazan iti siddham / SoDazAnAM saGkhyApUraNaH "saGkhyApUraNe DaT" "DityantyakharAdeH" iti anlope SoDazaH, tIrthakRt SoDazaH ityatra tavargasya Tavargamanena niSidhyate // 19 // sUtram li lau // 20 // [ si0 12365] padAntasthasya tavargasya le pare lau syAtAm / tatra nakArasya sAnunAsiko lA zeSANAM niranunAsikaH / tad lUnaM tallUnam / bhavAn likhati, bhavaoNllikhati // 20 // 33 iti mahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyo vyajanasandhiH samAptaH / 30 For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze rephasandhiH li. / lU 7.1 "lokAt" li / la ca la ca / lau 1-2 "syAdAvasaGkhyeyaH" ekalasya lopaH / dvayorlakArayoH prayojanamAha-tatra nakArasya sAnunAsiko la ityAdi / tad 1-1 "anato lup" 'lagz chedane lU, lUyate sma lUnaM klIbe ktaH "RlvAderaSAM to." iti tasya naH / bhavAn likhati anena nakArasya sAnunAsiko laH / nanu nakArasyAnunAsikatvAt sthAnyAsanno'nunAsika eva lakAro bhaviSyatIti kiM lau ityatra dvivacaneneti ? atrocyate-atra dvivacanagrahaNena jJApyate kacidanunAsikasthAne ananunAsiko'-5 pyAdezo bhavati yathA "vASTana AH syAdau" ityatra nakArasya sthAne'nanunAsika evAkAraH syAditi // 20 // yAM ziSyotakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe rAjazrItanayo vyaMdhatta vinayaH shriitejpaalaatmjH| tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau khopajJasatprakriyA vRttau vyaJjanasandhireSa sukhakRt pUrNaH pratItaH sukham // 1 // 10 # athare phasandhiH atheti vyaJjanasandhikathanAnantaraM rephasandhiH, ucyate iti zeSaH / kama cAru iti sthite kim 1-1 "kimaH kastasAdau ca" iti kimaH kAdeze kas cAruH / atha sandhimAha-sUtram / so ruH ||1||[si0 21172] padAnte so ruH syAt / *ukAraH svAbhAvikarephA dajJApanArtha it // 1 // kara cAru iti sthite so0 / s 6-1 "lokAt" anenaiva sUtreNa "so ruH" / ruH 1-1 anenaiva ruH, "ra: padAnte." "ghoSavati" "avarNasye." / "so ruH" / dvipadamidaM sUtram / * ukAra iti-sa ca itsaMjJaka iti prayoge nAnuvartate // 1 // kara cArurityatra kAryAntaramAha sUtram caTate sadvitIye // 2 // [si0 137] padAntasthasya rasya caTateSu sadvitIyeSu pareSu yathAsaGkhyaM zapasA nityaM syuH / kshcaaruH| 'niranubandhagrahaNe sAmAnyagrahaNam-prAtazcarati / kacchannaH / kaSTaH / kaSThaH / kstH| kasthaH // 2 // caTa0 / cazca Tazca tazca caTataM tasmin caTata 7-1 "avarNasye0" saha dvitIyena vartate yat tat sadvitIyaM "sahastena" iti sahArthabahuvrIhiH "sahasya so'nyArthe" iti sahasya sH| dvitIya 7-1 "avarNasye." / dvipadamidaM sUtram / niranubandha ityAdi nyAyAdatra dvividho'pi repho gRhyate tathaivo-25 dAharati prAtazcaratIti / kas prAgvat 'chadaNa saMvaraNe' "curAdibhyo Nic" chAdyate "ktaktavatU" ktapratyayaH * "Nau dAntazAntapUrNadastaspaSTacchannajJaptam" damAdInAM Nau ktAntAnAmete vA nipAtyante iti channa iti siddham / kaSTa ityAdi / To dhvanau; Tho mahezvare zUnye vRhaddhanau candramaNDale; takAraH taskare kroDapucchayoH, tho bhItrANe mahIdhe / etadanusAreNa TaThatathAH prabhAnusandhAnena samarthanIyAH // 2 // sUtram zaSase zaSasaM vA ||3||[si0 1136 ] padAntasthasya rasa zapaseSu pareSu zapasA vA syuH| kazzete // 3 // pakSe For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu zaSa0 / zazca Sazca sazca prAgvat zaSasaM tasmin zaSasa 7-1 "avarNa 0" / zazca Sazca sazca zaSasa 1-1 "ataH syamo'm" "samAnA0" / vA 1-1 " avyayasya " / tripadamidaM sUtram // 3 // pakSeraH padAnte visargastayoH // 4 // [ si0 1 3 53 ] padAntasthasya rasya virAme'ghoSe pare ca visargaH syAt / kaH zete / kaSSaNDhaH kaH SaNDhaH 2 / "kassAdhuH kaH sAdhuH 2 // 4 // raH padAnte. / r 6-1 " lokAt " "so ruH" anenaiva sUtreNa visargaH / padasya antaH padAntaH tasmin padAnta 7-1 " avarNasya 0" / visargaH 1-1 "so ruH" / tad 6-2 "AdveraH" "lugasyA 0" "lokAt" "edbahusbhosi" "edaito 0 " / "so ruH" raH padAnte visargastayoH / catuSpadamidaM sUtram / zaSasAnAmaghoSatvAt pakSe anena visarge rUpadvayaM siddham / kazzete kaH zete iti / evaM kaSSaNDha 10 ityAdiSvapi rUpadvayam / atra ca rUpadvayasUcako dviko jJeyaH, evamagre'pi yathAsthAnaM rUpasaGkhyAsUcakA aGkA jJeyAH || 4 || sUtram 80 raH kakhapaphayoH padAntasthasya rasya kavayoH parayoH ko vA paphayozca parayoH " po vA syAt / kakaroti kaH karoti / kaH khanati kaH khanati / ka " pacati kaH pacati / ka " phalati kaH phalati / puna 15 puSTaM punaH puSTam, ItyAdi // 5 // * ka pau // 5 // [ si0 13/5] x ra 6-1 "lokAt " " so ruH " kazca khazca kakhaM, pazca pazca paphaM / kakhaM ca parpha ca kakhapaphe tayoH kakhapaphayoH kakhapapha 6-2 "ehu0" kazca pazcaka pau 1-2 " aidaut0" / pakSe prAgvat visargaH / kar iti prAgvat 'DukaMg karaNe' kR varttamAnAtiv "kRgtanAderuH " upratyaye "nAmino 0" "uznoH" iti upratyayasya guNe karoti / 'khanUg avadAraNe' khan, 'DupacaS pAke' pac 'phala niSpattau ' 20 phal sarvatra varttamAnAtiv "kartaryana 0" zab khanati, pacati, phalati / punar 1-1 " avyaya 0", "puS ca puSTau puS "ktaktavatU" ktapratyayaH puSTam / karotItyAdiSu ke "adIrghAdvirAmai 0 " iti kasya dvitve ca rUpadvayaM, pakSe visarge visargadvitve ca rUpadvayaM evaM catvAryekakAni; "ziTaH prathamadvitIyasya " iti nimitta - dvitve'pi catvAra evamaSTau rUpANi; antyasyAnunAsikatve SoDaza rUpANi / evaM kara pacatItyAdiSvapi rUpANi 16 - pa visarga-tadvitva-padvitvavikalpataH aSTa, aSTAntyAnunAsikye ro rUpANi pe pare 1 / 25 atra ca ItyAdizabdAt "namasUpuraso gateH kakhapafi raH saH" [ si0 2 / 3 / 1 ] / namaskRtya anamo namaHkaraNaM pUrvaM "sAkSAdAdivyarthe" ( si0 3 / 1 / 14 ) iti gatisaMjJA namaH zabdo hi sAkSAdAdigaNe paThitaH / puraskRtya " puro'stamavyayam " ( si0 3 / 1 / 7 ) iti gatisaMjJA " tiraso vA " ( si0 2 / 3 / 2) tiraskRtya, tiraHkRtya, tiraH kRtvA "kRgo navA" (si0 3 / 1 / 10 ) iti gatisaMjJAvikalpe trairUpyaM sUkSmekSikayA tu "ekadvitricaturdvitve tadabhAve tiraskRgaH / ktvAyAM rUpazataM sArddhaM 30 gatisAdivikalpataH " // 1 // gatisaMjJAyAM sakArapakSe caturNAM pratyekaM dvitve catvAri dvayordvayordvitve paD trayANAM 2 dvitve trINi sarveSAM dvitve ekaM tadabhAve caikamiti paJcadaza evaM visargapakSe 15 jihvAmUlIyapakSe'pi 15 gatyabhAve visargajihvAmUlIyAbhyAM triMzadevaM paJcasaptatirantyAnunAsikye sArddhazatamiti / puMs 2-1 'kamuG kAntau' pumAMsaM kAmayate iti "zIlikAmi" iti Ne "NeraniTi" iti NiGlope "padasya" 34iti salope pum kAmeti sthite " pumo'ziTya voSe'khyAgi ra:" [ si0 1 3 9] puzabdasya For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze rephasandhiH ziDvarje khyAgavarje ca aghoSe pare repho bhavati anusvArAnunAsikau ca pUrvasya / tatazca *"puMsa" [siM0 2 / 3 / 3 ] puMszabdasambandhino rephasya kakhapaphi saH syAt / puMskAmA (skAmA, puMskokilaH 2 puskhAtaH 2 puMspAkaH 2 puMsphalam 2 / aghoSa iti kim ? puNdaasH| aziTIti kim ? puNshirH| akhyAgiti kim ? puMkhyAtaH / "ziro'dhasaH pade samAsaikye" (si0 2 / 3 / 4 ) anayo rephasya padazabde saH syAt samAsaikye-tau cennimittanimittinAvekatrasamAse syAtAm / ziraspadaM adhaspadaM "avyayaM5 pravRddhAdibhiH" iti smaasH| pada iti kim ? ziraH khaNDam / samAseti kim ? ziraH padaM adhaH padam / aikya iti kim ? paramaziraH padaM paramAdhaH padam / "ataH kRkamikaMsakumbhakuzAkarNIpAtre'. navyayasya" [si0 2 / 3 / 5 ] akArAtparasyAnavyayasambandhino rephasya kRkamyAdisaptakastheSu kakhapapheSu saH syAt samAsaikye / ayaskRt ayaskAraH ayaskRtaM yazaskAmaH ayaskaMsaH ayaskumbhaH / dvandve ayaskumbhakapAlAni / ayaskuzA ayaskarNI ayaspAtram / nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNAt ayaskubhI, 10 ayaspAtrI, zunaskarNa iti tu kaskAdiH / ata iti kim ? gI:kAraH, bhAskara iti tu kaskAdiH / anavyayasyeti kim ? svaH kAraH, prAtaH kAmaH / samAsetyeva-yazaH karoti / aikya ityeva-upapayaH kAraH paramayazaH kAmaH / ayasaH kumbhakapAlaM ayaHkumbhakapAlam , atra hi nimittanimittinau naikasamAsasthau / yadA tvevaM samAsa:-ayasaH kumbho'yaskumbhastasya kapAlaM tadA bhavatyeva ayaskumbhakapAlamiti / iha kRkamyoH kevalayoH samAso na bhavatIti pratyayAntayormahaNam / atha kibantA dhAtutvaM na jahatIti kiba-15 ntayoreva kasmAnna bhavati ? "gatikArakasya." iti sUtre kigrahaNAt / nAnyapratyayAntAnAM dhAtUttarapadAnAmagraNe kigrahaNamarthavadbhavati, ayaM bhAvaH-yadi dhAtugrahaNenAnyapratyayAntAnAM dhAtUnAmagrahaNaM syAttadA kigrahaNamanarthakaM syAt / kamigrahaNAt kAmayatenaM bhavati payaH kAmayate payaHkAmA "zIlikAmi0" iti NaH kamestvaNi payaskAmIti bhavati / kamanaM kAmaH payasi kAmo'syA iti bahuvrIhiNA tu payaskAmA ityapi bhavati / kamigrahaNenaiva kaMse labdhe kaMsagrahaNaM jJApakam astIdamapi darzanam-"uNAdayo'vyutpannAni 20 nAmAni" iti / "pratyaye"[si0 2 / 3 / 6] anavyayasambandhirephasya pratyayasambandhikakhapapheSu saH syaat| pAzapkalpapkAH prayojayanti / kAmye vizeSavidhAnAdanyasya cAbhAvAt payaspAzaM, yazaskalpaM, payaskam / anavyayasyeti kim ? svaH pAzam / pratyaya iti kim ? pAzo bandhaH, kalpo vidhiH, kaM ziraH / payaH pAzaH, payaH kalpaH, payaH kam / "roH kAmye" [si0 2 / 37] anavyayasambandhirephasya roreva kAmyapratyaye saH syAt / viparItaniyamastu varcasketinirdezAt 'pratyaye, roH kAmye vA' ityekayogAkaraNAdvA 25 n| payaskAmyati / roriti kim ? dvAH kAmyati, ahaH kAmyati / pratyaya iti kim ? puruSaiH kAmyam / anavyayasyetyeva-adhaH kAmyati / "nAminastayoH SaH" [si0 2 / 3 / 8 ] tayoriti "pratyaye" iti sUtrasaGgRhItAnAM pAzapkalpapkAnAM "roH kAmye" iti yathAnirdiSTasya kAmyasya ca grahaNam / tayoH parayornAmina uttarasya rephasya SaH syAt / sarpiSpAzaM dhanuSpAzaM, gISpAzA dhUSpAzA, sarpiSkalpaM dhanuSkalpaM gISkalpaH sarpiSkaM sArpiSkaH sarpiSkAmyati dhanuSkAmyati / tayoriti kim ? muniH karoti bhindyuH30 pApAni / roH kAmya ityeva-gIHkAmyati dhUHkAmyati / "nirbahirAviSprAduzcaturAm" [ si0 2 / 3 / 9] eSAM SaNNAM rephasya kakhapapheSu SaH syAt / bahuvacanaM nisduso nirozva parigrahArtham / niSkRtaM niSkhAtaM niSpItaM niSphalam / duSkRtaM duSkhAtaM duSpuSTaM duSphalam / bahiSkRtaM bahiSkhAtaM bahiSpItaM bahiephullam / AviSkRtam / prAduSkRtam / catuSkaNTakaM catuSkhAtaM catuSpAtraM catuSphalam / kathaM ni3Skula du3puruSa naiSkulyaM dauSkulyam ? "ekadezavikRtasyAnanyatvAt" / "suco vA" (si0 2 / 3 / 10) sujansAnAM rephasya kakhapapheSu So vA syAt / dviSkaroti triSkhanati catuSpacati catuSphalati, pakSe jihvAmU-36 hai* prakA0 pUrvA0 11 For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopanahaimalaghulIyopadhmAnIyavisargA bhavanti / dvi 4 karoti / dviH karoti tri 4 khanati triH khanati / catu pacati 2 catu << phalati 2 / sujantasya caturaH paratvAdanena vikalpo na tu pUrveNa nityo vidhiH / kakhapapha ityeya-dvizvarati / "vesuso'pekSAyAm" [si0 2 / 3 / 11] isa us pratyayAntasambandhino rephasya kakhapapheSu So pA syAt / sarpiSkaroti sarpiSkhAdati sarpiSpibati sarpiSphenAyate / dhanuSkaroti dhanu5khaNDayati dhanuSpatati dhanuSphalati / paramasarpiSkaroti paramasarpiSpibati paramadhanuSkaroti paramadhanuSpa sati / pakSe jihvAmUloyopadhmAnIyavisargAH sarpi-karoti paramasArpaH krotiityaadi| isusa iti kim ? paya: karoti paya - pibati / isusoH pratyayayorgrahaNAdiha na bhavati-muni 4 karoti nadIbhiH kriyate, muhu 4 pacati, muhurityavyutpannamavyayam / isA sAhacaryAdusa auNAdikasya grahaNaM teneha na bhavati-cakru 4 kulAni / tyAdyusyusorapIcchatyanyaH ? / apekSAyAmiti kim ? tiSThatu sarpiH piba tvamudakaM / ekArthIbhAve ca 10 na bhavati-paramasarpiH kuNDaM, bhinnapadayoreya apekSA karotyukte kiM karoti ? sarpiSkarotItyAdi, samAse tu samarthapadAnAmekaprayatnoccAryatvAdapekSAnivRttiH / "naikArthe'kriye" (si0 2 / 3 / 12) nAsti kriyA pravRttinimittaM yasya tasminnekArthe samAnAdhikaraNe pade yatkakhaparpha tasminpare isuspratyayAntasambandhirephasya So na syAt, "vesuso'pekSAyAm" ityasyAyaM pratiSedho nAnyasya tadviSaya evArambhAt / sapiH kAlakam yajuH pItakam / ekArtha iti kim ? sarpiSkumbhe 2 / dhanuSpuruSasya 2 / akriya iti kim ? 15 sarpiSkriyate 2 dhanuSprAptam 2 / "samAse'samastasya"[si0 2 / 3 / 13 ] pUrveNAsamastasyesuspratyayAntasya raH kakhapapheSu SaH syAt , samAse-tau cenimittanimittAnAvekatra samAse syAtAm / sarpiSkumbhaH asarpiH sarpiH kRtvA sarpiSkRtya sarpiSkhaNDaM sarpiSpAnaM sarpiSphalam / dhanuSkRtya dhanuSkhaNDaM dhanuSpRSThaM dhanuSphalam / samAsa iti kim ? tiSThatu sarpiH piba tvamudakam / asamastasyeti kim ? paramasarpiHkuNDam , indradhanuHkhaNDam / pUrveNApi na bhavati-samAse satyapekSAyA abhAvAt / idamebAsamastasyeti vacanaM jJApa20 kam-isusoH "pratyayaH prakRtyAdeH" iti niyamo na bhavati tena paramasarpiSkaroti paramasarpi:karotItyatra "vesuso." ityadhikasyApi vikalpaH syAt / kiM ca yadyapi paramaM sarpiH paramasarpiH karoti ityuttarapadArthapradhAne samAse pradhAnasyApekSAyA yogAt SatvaM siddhyati tathApi paramaM sarpiryasya sarpiSaH samIpa sarpiSo niSkrAntamiti paramasarpi:karoti upasarpixkaroti niHsarpixkarotItyatra na siddhyati / sarpiHzabdasya kriyAyAzca vyapekSAyA abhAvAditi kim ? tadarthamidaM jJApakaM tena sarpiHzabdAntasyApi kriyayA 25 sApekSatve vikalpo bhavati / bahusarpiSkuNDamityatra bahupratyayAderapyasamastatvAdanena nityaM bhavati / ityA dikaraNAtsarvamapIdaM rephaprakaraNamihAnusamdheyam-[bhrAtuSputrakaskAdayaH ( si0 2 / 3 / 14) sAdhavaH] ___ tathA "nRnaH peSu vA" [si0 1 / 3 / 10 ] naniti zasantasya nRzabdasyAnukaraNam / nanaH pe pare ro vA syAt , anusvArAnunAsikau ca pUrvasya / - pAhi 1 na pAhi 2 naH pAhi 3 naeN: pAhi 4 nRnpAhi 5, evaM rephasyopadhmAnIyatve pakSe visargatve pUrvasyAnusvArAnunAsikatvAbhyAM ca catvAri rUpANyekapAni, 30 tatazca "ziTaH prathamadvitIyasya" [si0 1 / 3 / 35] ziTaH parayoH prathamadvitIyayojhai rUpe vA syAtAmiti pakArasya dvitve catvAri, nakArasya ratvAbhAve ekamevaM nava, antyasyAnunAsikatve'pi navetyaSTAdaza rUpANi // 5 // athAtra vizeSamAha-sUtram khyAgi // 6 // [si0 1 // 354 ] 34 ronityaM visargaH / kaH khyAtaH / "zivyaghoSAt" [ si0 1 / 3 / 55] zidapare'ghoSa pare For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze rephasandhiH pyevam-ka: psAti / "vyatyaye lugyA" [si0 1 / 3356 ] aghoSapare ziTi pare ro lugvAcakSuzzyotati cakSuHzyotati // 6 // __ khyAg 7-1 "lokAt" / ekapadamidaM sUtram / 'khyAMka prakathane khyAyate sma "taktavatU" khyAta 1-1 "so ruH" "raH pdaante."| 'zidapare ityAdi vArtikaM spaSTam / 'adaM psAMk bhakSaNe' vartamAnAtiva psAti / cakSus 1-1 "anato lup" "so ruH" 'scyuta bharaNe' scyut "sasya zasauM" zyut vartta-5 mAnAtiv "karta0" "laghorupAntyasya" iti guNaH zyotati / atra ca "ziTyAdyasya dvitIyo vA" iti vikalpena kasya khatve rUpadvayam-cakhSu zyotati cakSu bhyotati "adIrghAdvirAmai0" iti kasya dvitve rUpamekam-cakSu bhyotati / adIrghAdvirAmeti khasya dvitve "aghoSe prathamo'ziTaH" iti pUrvasya katve rUpamekam-cakSu Ryotati / evaM rUpacatuSTayam / eSu "tataH ziTaH" iti mUrdhanyasya dvitve rUpacatuSTayam-cakSu zyotati 4 / evametAni "zaSase zaSasaM vA" iti roH zatve dvizAnyaSTau rUpANi-cakSu-10 izcyotati 8 / pakSe rorvisarge'STau cakSuH zyotati 8 / pakSe adIrghAdvirAmeti visargasya dvitve'STaucakSuH : thyotati 8 evaM dvAtriMzadrUpANyekacAnyekayAni 32 / "ziTaH prathamadvitIyasya" ziTaH parayoH prathama dvitiiyyo| rUpe vA syAtAmiti casya dvitve dvicAnyekayAni dvAtriMzat-cakSu cyotati 32 / "tato'syAH" (1 / 3 / 34) iti yasya dvitve ekacAni dviyAni dvAtriMzat-cakSu ayyotati 32 / dvayorapi dvitve dvicAni dviyAni dvAtriMzat-cakSu zcyyotati 32 / ityevamaSTAviMzatyadhikarUpa-15 zatam / eSu "aiuvarNasyAmte." iti vikalpenAntasyekArasyAnunAsikatve ca SaTpaJcAzate dvezate visarjanIyamUrddhanyakakhAM dvitve cayorapi dvitve roH zatvalugbhyAmantyasyAnunAsikatayApi vA samyaga vivecanIyAni vaiyAkaraNapuGgavaiH cakSu bhyotatirUpANi SaTpaJcAzataM zatadvayam // 6 // sUtram ato'ti roruH // 7 // [si0 123 / 20] akArAtparasya rorati pare uH syAt / "avarNaspe0" iti otve "edotaH" ityakAralope ca 20 ko'rthaH / roriti kim ? prAtaratra // 7 // __ ato0 / at 5-1 "lokAt" "so ruH" at 7.1 "lokAt" anena roruH "avarNasye." "edotaH0" / ru 6-1 "hityaviti" "padonyA." rH| u 1-1 "soruH" "ra: padAnte." "lokaat"| catuSpadamidaM sUtram / prAtaratreti atra rorabhAvAt urna bhavati // 7 // sUtram--- roryaH // 8 // [si0 1 / 3 / 26 ] avarNAd bhos bhagos aghos zabdebhyazca parasya roH khare pare yaH syAttasya ca svare pare lugvA lukyasandhizca / kayAste ka Aste / kayiha ka iha / bho yatra bho atra / bhago yatra bhago atra / agho yatra agho atra / avarNAditi kim ? nidhiratra / bhos ityAdaya AmatraNe sakArAntA avyyaaH||8|| ru 6-1 "Gityaditi" "edojhyA." r / ya 1-1 "so ruH" "raH pdaante."| dvipadamidaM sUtram / atrAyaM vizeSa:-"vyoH " [si. 1 / 3 / 23 ] avarNAtparayorvayayo?Savati pare luk syAt sa cA-30 sandhiH / vRkSaM vRzcati iti vRkSavRzca vip "aprayo0" kiplopaH vRkSavRzcaM avyayaM vA''caSTe "NijbahulaM nAmnaH kRgAdiSu" iti Niji "yantyasvarAdeH" iti antyasvarAdilupi vRkSavayati avyayatIti kip "NeraniTi" iti Nijlupi vRkSav 1-1 avyaya 1-1 "aprayogIt" viplopaH 'dIrgha0" silopaH apre yAti tato vakArayakAralope vRkSayAti avyayAtIti siddhayati / tathAyamapi vizeSa:-"aspaSTA-34 5 For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuvavarNAtvanubhi vA" ( 1 / 3 / 25) avarNabhobhagoadhobhyaH parayoH padAntasthayorvayayoH sthAne'spaSTAvISatspaSTatarau vayau syAtAm / avarNAttu parayoorunvarje svare'spaSTau vA bhavataH / paTavu vRkSAvu asAvu kayu devAyu bhoyatra bhoyu bhagoyatra bhagoyu aghoyatra aghoyu / avarNAttvanuni vA, paTaviha paTaiha asAvinduH asA induH tayiha ta iha tasmAyidaM tasmA idaM kayiha ka iha devAyAhuH devA AhuH / 5anunIti kim ? uni aspaSTAveva yathA syAtAm tathA codAhRtam // 8 // sUtram avarNabhobhago'gholuMgasandhiH // 9 // [si0 1 / 3 / 22] avarNAd bho ityAdibhyazca ro?Savati pare luk syAt, sa ca na sandhihetuH [ asandhiH ityuttarArtham-si0 1 / 3 / 23-24 ] devA yAnti / bho yAsi / bhago hasa / agho vada // 9 // __ avarNa0 / avarNazca bhozca bhagozva aghozca avarNabhobhago'gho 5-1 "edodbhyAM GasiGaso raH" / luk 101-1 "dIrgha0" "dhuTastRtIyaH" / asandhiH asandhi 1-1 "so ruH" "ra: pdaante."| bho bhago agho ete trayaH plutasakArA bhos bhagos aghos ityeSAmanukaraNazabdA jnyeyaaH| tripadamidaM sUtram / bhos ityAdi AmazraNe sakArAntA avyayA iti bahusammatam / kecittu bhavadbhagavadaghavatAM sambodhane sau parato vazabdasyotvaM takArasya ca rutvaM kRtvA etAni rUpANIcchanti teSAM dvivacanabahuvacanayoH striyAM ca na siddhyati, bhoH brAhmaNau bhoH brAhmaNAH bhoH brAhmaNi ityAdi // 9 // sUtram ghoSavati // 10 // [si0 1 / 3 / 21 ] ___ ataH parasya ro?Savati u: syAt / dharmo jayati / "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet / pereNa pUrvabAdho vA prAyazo dRzyatAmiha // 1 // " rorityeva-prAtaryAti // 10 // ghoSa0 ghoSo'syAstIti ghoSavAn "tadasyAstyasminniti matuH" "mAvarNAnto0" mo vaH ghoSavat 207-1 "lokAt" / ekapadamidaM sUtram / nanu dharmo jayatItyatra avarNabhoriti ruluk kathaM na prApnotItya trAha-sAmAnyazAstrata ityAdi-tatra "bahuvyApakaM sAmAnyaM alpavyApako vizeSaH", avarNabhoriti sUtramavarNAtprApnoti iti sAmAnyaM ghoSavatIti ca akArAdeva prApnotIti vizeSastatazca avarNabhoriti sUtraM bAdhitvA ghoSavatIti pravartate iti bhAvaH / yadvA avarNabhoriti sUtraM devA yAntItyAdau sAvakAzaM ghoSa vatIti sUtraM tu yadi avarNabhoriti sUtreNa bAdhyate tadA niravakAzaM syAttato "niravakAzaM sAvakAzAt 25 balIya" iti ghoSavatItyeva pravarttate / paireNetyuttarArddha tu prasaGgAduktaM nAtropayogIti // 10 // ___ ro re lug dIrghazcAdidutaH // 11 // [si0 3641] rasya rephe pare luk syAttatsaniyoge ca pUrvasthAnAM a i u ityeSAM dIrghaH / munI rAjate, sAdhU rAjate, punA ramate / akArAtparasya rostu ghoSavatItyukAraH-jino rAjate // 11 // ro0 / ra 6-1 "lokAt" "so ruH"| "ghoSavati" ro ruH "avrnnsye"| ra 7-1 "avarNasye." / 30lug 1-1 "dIrgha0" / dIrgha 1-1 "so ruH" / ca 1-1 "avyaya0" aJca icca ucca adidut 6-1 "lokAt" "so ruH" "ra: pdaante."| "caTate." "smaanaanaaN0"| SaTpadamidaM sUtram / punA ramate itiniranubandharephasya lope idamudAharaNam / nanu 'jino rAjate ityatra "sarvebhyo lopaH" iti lopasya balIya stvAt paratvAdvA'nena ro luki dIrgha ca jinA rAjate iti kathaM na bhavatItyatrocyate-anAnvityadhikArA34tpUrvameva ghoSavatIti rorutve etatsUtrApravRttiriti // 11 // sUtram---- For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze rephasandhiH ro lupyari // 12 // [si0 21175] rephavarjite varNe pare padAntasthasyAho nasya sAdilapi satyAM : syAt / aharadhIte / ahagaNaH // 12 // 'luki tu ro0| 6-1 "lokAt" "soruH" "avrnnsye."| lup 7-1 "lokaat"| naar 7-1 "lokAt" "ivarNAde0" / tripadamidaM sUtram / ahan 2-1 "kAlAdhvanoAptau" iti dvitIyA "anato lup" ityam-5 lup ; adhipUrvaka 'iku adhyayane adhIte tatazca anena rH| ahan 6-3 "ano'sya" ityakAralope ahnAm , gaNa 1-1 "so ruH" "raH padAnte." / "SaSThyayatnAccheSe" iti SaSThItatpuruSe "aikAyeM" iti vibhaktilupi nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva iti akAralopanivRttau ahan gaNa iti sthite anena raH // 12 ||+ytr tu lup na bhavati tatra sUtrAntaramAha ahaH ||13||[si02|1|74] ahansambandhino nasya padAnte ruH syAt / dIrghAho nidAgha / arIti kim ? ahorUpam // 13 // ahnaH / ahan 6-1 "ano'sya" "lokAt" "so ruH" "raH padAnte." / ekapadamidaM sUtram / dIrghAni ahAni yasmin sa dIrghAhA nidAghaH tasya sambodhanaM he dIrghAhan "dIrghaDayA0" iti siluk "nAmadhye" iti nalopAbhAvaH, nidAgha ityatra "adetaH syamoluMk" iti siluk / atra lubabhAvAt nasya ruH tatazca "ghoSavati" ityutvamiti rurephayorvizeSa: he dIrghAho nidAgha / evaM dIrghAhA nidAgha iti 15 atrAsadadhikAravihitatvena rutvasyAsattvAno'ntalakSaNo dIrghaH syAt / prazastaM ahaH iti vAkye ahan 1-1 "tyAdezca prazaste rUpap" iti rUpappratyayaH, "aikAyeM" iti vibhaktilupi ahan rUpa iti sthite atra lupi satyAmapi "ro lupyari" ityatra rephavarjanAt ro na bhavati kintu "ahnaH" iti rureva / anye tu rAtrirUparathantareSveva [rathantaramiti rathaM rathasthaM taratyatikrAmati "bhUji0" iti khaH] rephAdiSu pareSu rephapratiSedhamicchanti // 13 // sUtram / vaa'hrptyaadyH|| 14 // [ si0 1 // 3 // 58] eSu 'visargAdyabhAvo vA syAt / aharpatiH aha patiH ahaHpatiH / gItiH gI patiH gIH patiH // 14 // vA'ha0 / 1-1 "avyayasya" aharpatirAdiryeSAM te aharpatyAdayaH 1-3 "jasyedot" "edai." "lokAt" "so ruH" "raH padAnte." / dvipadamidaM sUtram / ahnaH 6-1 patiH 1-1 anena vikalpena visargAbhAve 25 aharpatiH pakSe "ra: padAnte." iti visarge "raH kakhapaphayoH0" iti patve ca rUpatrayam / pakSe "adIrghAdvirAmai0" iti vikalpena visargadvitve :padvitve paJcatrapANi ekapAni / "hAdaIsvarasyaH" iti "ziTaH prathamadvitIyasya" iti ca pAkSike padvitve daza / adIrghAdvirAmeti antyavisargasya dvitve viMzatiriti // girAM 6-3 patiH 1-1 gira patiriti sthite "padAnte" iti dIrgha anena visargAbhAve gIpatiH pakSe visargaH (pa iti rUpatrayaM zeSaM prAgvat / 'visargAdyabhAva ityatra AdizabdAt kacit 30 "ghoSavati" ityutvamapi niSidhyate yathA pragataM prakRSTaM vA ceto yasya saH pracetAH atra sambodhanaM kriyate he pracetaH pracetas 1-1 rAjan 1-1 "Amatrye" iti ubhayatra siH "dIrghaDyA0" siluka "so ruH" iti rutvaM anena roH utvAbhAve "ro re lug0" iti dIrghaH he pracetA rAjan pakSe utve he praceto rAjan // 14 // sUtram 20 34 For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhuetadazca vyaJjane'nagUnasamAse // 15 // [si0 1 // 346 ] etacchabdAttacchabdAca parasya servyaJjane pare luk syAt / eSa datte / sa lAti / aki nabsamAse ca na / eSakaH kRtI / sako yAti / aneSo yAti / aso vAti // 15 // eta / etad 5-1 "lokAt" "so ruH" ca 1-1 "avyayasya" "caTate." / vyaJjana 7-1 5"avarNasye." / ak ca nay ca samAsazca 1-1 agnasamAsaM na 1-1 agnasamAsaM anamab samAsaM tasmin anamasamAsa 7-1 "avarNasye0" / catuSpadaM sUtram / eSas datte sas lAti anena siluka / anagnasamAse iti sUtrAvayavasya tAtparya vyAvRttimukhenaivAha-aki nasamAse ca na iti selp na syAdityarthaH, tato "ghoSavati" ityAdi bhavati / eSakaH kRtItyAdi-kutsito'lpo'jJAto vA eSaH "sarvAdeH svareSvantyAtpUrvo'k" / evaM sako yAti / "prakRtigrahaNe svArthikapratyayAntAnAmapi grahaNam" iti 10nyAyAt akpratyayAntAnAmapi tyadAdInAM "AdveraH" "taH sau saH" ityAdikAryaM bhavati / na eSaH aneSaH na sa asa iti // 15 // sUtram tadaH seH svare pAdArthA // 16 // [si0 1 // 3 // 45] tacchabdAtparasya se khare pare luk syAd yadi serlaki satyAmeva zlokAdipAdaH pUryeta // 16 // "saiSa dAzarathI rAmaH saussdhiirnurudhyti"| anyatra yathAprAptam - sa eSa bharato rAjA sa eSa nalabhUpatiH" // 1 // // 16 // tadaH / tad 5-1 "lokAt" "so ruH" "ra: padAnte." / si 6-1 "Dityaditi" "edodbhyAM." "ra: padAnte." / svara 7-1 "avarNasye." / pAdAya idaM pAdArthA pAdAya 4-1 agre arthazabdaH *"tadarthArthena" caturthyarthena arthazabdena caturthyantaM samasyate iti vacanAt caturthItatpuruSaH "aikAyeM" pAdArtha iti "'rtho vAcyavaditi liGgAnuzAsanavacanAt tatpuruSe vAcye arthazabdo vAcyaliGgo bhavatIti 20 strIliGgatve "At" ityAp pAdArthA 1-1 "dIrgha0" / catuSpadamidaM sUtram / pAdArthA iti sUtrAMzasya tAtparyamAha-yadi selukItyAdi-tad 1-1 "AdveraH" "lugasyA0" / saiSa iti atra silope sati sandhI kRte pAdaH pUrNo bhavati-aSTavarNAtmakatvAdatra pAdasya anyathA so rutve tasya lope asandhau ca navavarNAH syuriti / anurudhyatIti 'anorudhiMca kAme' anupUrvakarudh vartamAnAte "divAdeH zyaH" / anyatra yathAprAptamiti yatra silopaM vinApi pAdaH pUryate tatra silopo na bhavati kintu pUrvasUtrANyeva 25pravarttante yathA sa eSa ityatra "so ruH" "roryaH" tasya ca luk asandhizca // 16 // sUtram na sandhiH // 17 ||[si0 1 // 3 // 52 ] uktaH sarvo'pyayaM sandhivirAme na syAt / dadhi atra / jinaH jayati // 17 // *saMhitaikapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate // 2 // 30 iti mahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM rephasandhiH smaaptH| . na0 na 1-1 "avyayasya" / sandhi 1-1 "so ruH" "ra: padAnte0" / dvipadamidaM sUtram / tatazca virAme vivakSite sandhirna bhavati, virAmAvivakSAyAm ekaprayatnoccAraNe tu sandhirbhavati // 17 // atha 33 yatra nityamavirAmo bhavati yatra ca vivakSayA avirAmo virAmazca bhavati tAni sthAnAni nirdizati For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharAntAH puMllikAH / akArAntAH *saMhiteti zlokaH-yatra pada-vibhaktyantam , ekapade nityamavirAmo bhavati tatazca nityaM saMhitA sandhirbhavati yathA-devena, bhavati / dhAtUpasargayoryathA upaiti / samAse yathA paramezvaraH / vAkye tu sA vivakSAmapekSate iti virAmavivakSayA na sandhiravirAmavivakSayA tu sandhiriti / yAM ziSyodbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH shriitejpaalaatmjH| tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau khopajJasatprakriyAvRttau bandhura eva (eSa ?) pUrtimabhajadrephasya sandhiH sukham // 1 // ThAnanApaDarpan atha vibhaktirvibhAvyate BIGQHOJa ROOPPR orOOLTDEOHOROG0foad atheti sandhiprakaraNakathanAnantaraM vibhaktiprakaraNaM nirUpyate-sUtram adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma // 1 // [ si0 1 / 1 / 27 ] dhAtuvibhaktyantavAkyavarjamarthavacchabdarUpaM nAma syAt / tataH syAdayaH sapta vibhaktayo yojyante // 1 adhAtu0 / dhAtuzca vibhaktizca vAkyaM ca dhAtuvibhaktivAkyaM, na dhAtuvibhaktivAkyaM adhAtuvibhaktivAkyaM, adhAtuvibhaktivAkya 1-1 "ataHsya0" samAnA0 / artho'syAstIti 1-1 "tadasyAstya." iti matuH "mAvarNAnto." mo vaH arthavat 1-1 "anato lup" / nAman 1-1 "anato." "nAmno no0"|15 tripadamidaM sUtram / dhAtvAdivarjanAt 'bhU sattAyAm' bhU ityatra dhAtutvAt , 'devasya' ityatra vibhaktyantatvAt , 'caitraH paThati' ityatra vAkyatvAt nAmasaMjJA na syAt / nAmasaMjJAyAM caiSAM syAdyutpattiH prasajyate / vibhaktiriti kevalAyA vibhaktararthavattvAbhAvAdaprayogAcca vibhaktyantaM gRhyate / vAkyaM prAglakSitameva / adhAtuvibhaktyantavAkyaM nAma ityukte manyAdyumcAritAnAM nirarthakazabdAnAM hastatAlikAdyavyaktazabdAnAM ca nAmatvaM prasajyate iti tadvAraNAya arthavacchabdarUpamiti / arthavacchabdarUpaM nAma ityukte dhAtvAdInAmapi nAmasaMjJA syAditi 20 taniSedhAya adhAtviti / nAmasaMjJAyAH phalamAha-tata ityAdi-saptavibhaktayo yojyante "nAmnaH prathamaikadvivahau" "karmaNi" ityAdisUtraiH prApnuvantItyarthaH / tAni sUtrANi ca kArakAdhikAre vakSyante // 1 // syaujasityAdi // 2 // si au jas iti prathamA / am au zas iti dvitIyA / TA bhyAM bhis iti tRtIyA / De bhyAM bhyas iti caturthI / usi bhyAM bhyas iti paJcamI / Gas os Am iti SaSThI / Di os sup 25 iti saptamI / tatrApyarthaikatvavivakSAyAM prathamaikavacanaM siH / ikAra uccAraNArtha it / devas iti sthite / "so ruH" "raH padAnte visargastayoH" devaH / dvitve-deva au "aidautsandhyakSaraiH" iti devau / bahutve deva jas / jaikAro vizeSaNArthaH // 2 // syaujasityAdi / atra ca mahAvyAkaraNasUtraM sUcitaM taccedam-"syaujasamauzasTAbhyAMbhisaHbhyAMbhyasUGasibhyAMbhyasUGasUosAmyossupAM trayI trayI prathamAdiH" (si0 1 // 1 // 17) ayaM bhAvaH-eSu prathamavacanatrayaM prathamAsaMjJaM bhavati [dvitIyavacanatrayaM] dvitIyAsaMjJamityAdi / 31 For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuatra ca ghAlabodhAya prakriyAkAraH sUtratAtparyameva spaSTaM likhati-si au jas iti prathamA ityaadi| ikAra it iti "sau navetau" ityAdau, kAro vizeSaNArtha iti "jasa i:" ityAdau vizeSaNArthaH // 2 // sUtram ata AH syAdau jasbhyAmye ||3||[si0 141] syAdau jasi bhyAmi ye ca pare ata AH syAt / tataH "samAnAnAM tena dIrghaH" iti dIrgha devAH / 5 "adI| dIrghatAM yAti nAsti dIrghasya dIrghatA / pUrvadIrghakharaM dRSTvA paralopo vidhIyate" // 1 // yadvA "parjanyavallakSaNapravRttiH" iti dIrghasyApi dIrghatvam / dvitIyaikavacane deva am // 3 // ata AH / at 6-1 "lokAt" "so ruH" A 1-1 "so ruH" "ra: padAnte." "roryaH" tasya lugasandhizca / syAdi 7-1 "NDiau~" "DityaM0" jas ca bhyAM ca yazca jasbhyAMyaM tasmin jasbhyAMye 7-1 "avarNa0" / catuSpadamidaM sUtram / "samAnAnAM tena." iti dIrgha siddhe'tra jasgrahaNaM "lugasyA10 detya'pade" ityakAralugabAdhanArtham / nanu anena akArasya Atve devA as iti jAte piSTapeSaNanyAyena "samAnAnAM tena." iti sUtreNa kiM kariSyate ityAha-adI| dIrghatAM yAtItyAdi / nanvatra samAnAnAM teneti sUtraM vyartha kathaM pravarttate ityasvarasAdAha-yadveti-yathA parjanyo meghaH phalAbhAve'pi samudrAdau varSatyeva tathA sUtramapi phalAbhAve'pi pravartate iti dIghe satyapi punarapi samAnAnAM teneti dIrghaH syAditi bhAvaH / syAdau jasIti kim ? 'jasUc kSepaNe' bANAn jasyatIti kie bANajaH asmin jasi pare 15 dIrgho na syAdityarthaH // 3 // sUtram smaanaadmo'tH||4||[si0 4 / 46] samAnAtparasyAmo'kArasya luk syAt / devam , devau / bahuvacane deva zas / zakAraH prAgvat // 4 // samAnA0 / samAna 5-1 "DeDasyo0" "samAnAnAM0" / am 6-1 "lokAt" "so ruH"| at 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte." / madhye "dhuTastRtIyaH" iti tasya daH, "ato'ti." 20 "avarNasye." 'edotaH0" / tripadamidaM sUtram / zakAraH prAgvaditi "zaso'tA sazca naH puMsi" ityAdau vizeSaNArthaH // 4 // sUtram zaso'tA sazca naH puMsi // 5 // [ si0 11449 ] zasasambandhinA'kAreNa saha pUrvasamAnasya dIrghaH syAt / tatsanniyoge ca puMliGge zasaH so naH syAt / devAn / tRtIyaikavacane deva TA, TakAra it // 5 // 25 zaso0 / zas 6-1 "lokAt" "so ruH", at 3-1 "lokAt" "ato'ti." "avarNasye." "edotH0"| s 6-1 "lokAt" "so ruH"| ca 1-1 "avyayasya" "caTate." rasya zaH / na 1-2 "so ruH" "raH padAnte." / pums 7-1 "ziDhe'nuvAraH" / SaTpadamidaM sUtram / akAreNa saheti dvayoH sthAne eko dIrghaH syAt / zaso'kArasya sthAnitve'pi pradhAnasthAnyAsanno dIrghaH syAditi / cIyate dhAnyAdirakSArtha "cime caDacau" (uNA 122) iti Dacce cazcA tRNAdimayaH puruSaH, 30 kharakuTIva kuTI kharakuTI evaM yaSTiH, abhedopacAreNa hi zabdo'rthAntare vartamAnaH zabdazaktisvAbhA vyAt svaliGgamatyajanneva vartate iti cazcAdayaH zabdAH puruSe vartamAnA api strItvaM na tyajantIti 32 no na bhavati caJcAH kharakuTIH yaSTIH puruSAn pazya / yadA tu zabdasya puMlliGgatvaM tadA vastunaH strItve For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharAntAH puMllikAH / aMkArAntAH klIbatve vA no bhavatyeva-dArAn bhUkuMsAna strIH pazya / dIrghasanniyogavijJAnAdiha no na syAt-etAn gAH pazyeti // 5 // sUtram TAGasorinasyau // 6 // [si0 145] AtparayoSTAGasorinasyau syAtAm / devena / "ata AH syAdau0" ityAtve devaabhyaam||6|| TAGa0 / TA ca us ca TAGasau tayoH TAs 6-2 "lokAt" "so ruH" inazca syazca inasyau5 inasya 1-2 / dvipadamidaM sUtram / TAGasoriti tRtIyaikavacanaSaSThayekavacanayorityarthaH // 6 // bhisa ais ||7||[si0 142 ] Atparasya syAdermisa ais syAt / devaiH / caturthyekavacane deva De, DakAro GitkAryArthaH sarvatra // 7 // bhisa0 / bhis 6-1 "lokAt" "so ruH" / ais 1-1 "dIrghajyA." / madhye "roryaH" tasya 10 lugasandhizca / dvipadamidaM sUtram / DakAro jitkAryArthaH sarvatreti-jeDasiGaGipu // 7 // sUtram DeGasyoryAtau // 8 // [ si0 1 / 4 / 6 ] akArAtparasya Deyaryo, usezca At syAt / "ata A0" ityAtve devAya, devAbhyAm / deva bhyas iti sthite // 8 // 70 / u ca Gasi ca lekhasyau tayoH DeGasi 6-2 os "ivarNAde0" "so 2H" / yazca Aca 15 yAtau yAt 1-2 "lokAt" / dvipadamidaM sUtram / sthAnyAdezayorubhayorapi dvivacanAntatvAt dvisaGkhyatvAcca "yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm" iti nyAyAtprathamasya prathama Adezo dvitIyasya dvitIya Adezo bhavatIti nizcitya Aha-Deryo usezca At iti // 8 // sUtram edvahusbhosi // 9 // [ si0 1144] bahutve syAdau sAdau bhAdau osi ca pare'ta et syAt / devebhyaH / paJcamyekavacane, deva usi, 20 ikAro so vizeSaNArthaH, aeNDayorityA devAt / devAbhyAm / devebhyaH / TADasoriti usaH syAdeze devasya / osyetve'yAdeze devayoH / deva Am iti sthite // 9 // edaH / et 1-1 "dIrghajyA0" s ca bhU ca sm bahuSu sm bahusbh bahusbh ca os ca bahusbhos tasmin bahusbhos 7-1 / "dhuTastRtIyaH" / dvipadamidaM sUtram / syAdau sAdau bhAdau ityukte sibhyAM pare'pi etvaM prApnoti tadvAraNAya bahutve ityuktam , bahutve sAdau bhAdau ityukte vilasanti praNamya bhAnti 25 ityAdiSu prApnoti tadvAraNAya syAdau ityuktam , bahutve syAdau ityukte Ami zasi pare'pi prApnotIti sAdau bhAdau ityuktamiti // 9 // sUtram __ hakhA''pazca // 10 // [si0 1 / 4 / 32] hakhAdAvantAt strIdantAca parasAmo nAm syAt // 10 // hai| hakhazca Ap ca hakhAp tasmAt iskhApa 5-1 "lokAt" "so " / ca 1-1 "avyayasya" / madhye "caTate." / dvipadamidaM sUtram / ikhAntAditi 'a i u Rla havA' iti etadantebhyo 31 hai. prakA* pUrvA0 12 For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuyathA devAnAM munInAM sAdhUnAM pitRRNAM hotRRNAm / ASantAt yathA mAlAnAm / strIdUdantebhyo yathA nadInAM vadhUnAmiti // 10 // dI| nAmyatisRcatamRraH // 11 // [ si0 11447] tisa-catasR-parAntavarjasamAnasya nAmi pare dIrghaH syAt / devAnAm / saptamyekavacane deve / 5dvivacane devayoH / bahuvacane "ebahusbhosi" ityetve deve-su iti sthite // 11 // dIrgho0 / dIrgha 1-1 "so ruH" / nAm 7-1 "lokAt" / tisA ca catasA ca Su ca r ca tisacatasRSr na tisRcatasRSTa atisRcatasRSr tasya atisRcatasRSr 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte." / madhye "ghoSavati" "avarNasye." "ivarNAde." / tripadamidaM sUtram / tisrAdivarjanAt tisRNAM catasRNAM SaNNAM caturNAmityAdiSu dIrgho na bhavatIti / nanu saptamyA nirdiSTe pUrvasya taccAnantara10 syAvyavahitasya syAditi SaNNAM caturNAmityatra SakArarephAbhyAM samAnasya vyavadhAnAdIrghaprApterabhAvAt kiM pratiSedhenetyatrocyate-adhra iti pratiSedhena 'yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAt' iti jJApyate, tatazca paJcAnAM saptAnAmityAdau nakAreNa vyavahite'pi nAmi dIrghaH syAditi // 11 // nAmyantasthAkavargAt padAntaH kRtasya saH ziDnA'ntare'pi // 12 // [si0 223615] 15 nAmyantasthAkavargebhyaH parasya padamadhye vartamAnasya kenacit sUtreNa kRtasya sasya SaH syAt / ziTA nakAreNa ca vyavadhAne'pi syAt / deveSu // 12 // nAmya0 / nAmI ca antasthAzca kavargazca nAmyantasthAkavarga tasmAt nAmyantasthAkavarga 5-1 "ddengsyo."| padasya antarmadhye padAntaH 7.1 "avyayasya" / kRta 6.1 "ttaangso0"| s 6-1 "lokAt" "soruH" "raH padAnte." / ziT ca nazca ziDnau, ziDnAbhyAmantaraM ziDnAntara 7-1 / api 1-1 "avyysy"| 20 "edotaH" / paJcapadamidaM sUtram / nAmyantasthAkavargabhya iti dvandvAnte zrUyamANaH zabdaH pratyekamabhi sambadhyate iti pratyekaM paJcamI yojyte| krameNodAharaNAni-nAminaH-AziSA nadISu vAyuSu vadhUSu pitRSu deveSu goSu nauSu / antasthAH-gIrSu halchu / kavarga-zakSyati kruSu / ziDnAntare'pi-sarpiSSusarpis su iti sthite "nAmasida0" iti padasaMjJAyAM "so ruH" "zaSase zaSasaM vA" iti roH satve savyavadhAne'pi supaH Satve tataH "sasya zaSau" iti pUrvasasyApi Satvam , pakSe sarpiHSu atra hi "raH 25 padAnte." iti visarge kRte tasya ziTtvAt etabyavadhAne'pi Satvam , evaM yajUMSi ityatra "ziDhe'nusvAraH" ityanusvAre kRte Satvam / nakArasyAvazyamanusvArabhavanAt ziDmahaNenaiva siddhe nakAropAdAnaM nakArasthAnenaivAnusvAreNa yathA syAdityevamartha tena makArAnusvAreNa na syAdyathA puMsu / [ziTA nakAreNa cAntare iti] pratyekaM vAkyasamApteH ziDnakArayordvayorvyavadhAne SatvaM na bhavati-Nisuki cumbane' nisse / kRtasyeti sUtravidhAnena vihitasya tatsambandhino'pi-tatra kRtasya yathA eSA, kRtasambandhino yathA deveSu / 30 padAntariti kim ? dadhiseka, atra hi *"vRttyanto'saSe" [si0 1 / 1 / 25] parArthAbhidhAyi samAsAdivRttistasyA anto'vasAnaM padaM na syAt / yathA bahudaNDinau bahavo daNDino yayostau ityabrAntarvativibhaktyAzrayeNa prAptaM padatvamanena niSidhyate tato"nAno no'nahnaH" iti nalopo na bhavati / 33 asaSa iti kim ? sasya tu Satve padameveti vacanAt seka ityasya padasaMjJAyAM padAditvAt dadhisek For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharAntAH puMllikAH / akArAntAH ityatra sasya SatvaM na syAt / kRtasyeti kim ? visam-ana "uNAdayo'vyutpannAni nAmAni" iti vacanAt 'visac preraNe' visyatIti ke niSpannatvAdvA sakArasya na sUtrakRtatvamiti na Satvam // 12 // sUtram adetaH syamo k // 13 // [ si0 1444] akArAntAdekArAntAca sestadAdezasyA'mazca sambodhane luk syAt / sambodhanAbhivyaktaye hezabdasya prAkprayogaH / he deva / he devau / he devAH / evaM ghaTapaTAdayo'kArAntAH puNllinggaaH| 5 sarvAdInAM tu vizeSa:-sarva vizva ubha ubhayaT anya anyatara itara itara Datama tva tvat nem| samasimau sarvArthoM / pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAm / svamajJAtidhanAkhyAyAm / antaraM bahiryogopasaMvyAnayorapuri / tyad tad yad adas idam etad eka dvi yuSmad bhavatu asad kim / ityasaMjJAyAM sarvAdiH / ete sarvAdayastriliGgAH / tatra puMlliGge rUpANyucyante / sarvaH / sauM // 13 // 10 ade0 / azva ecca adet tasmAt 5-1 "lokAt" "so ruH" "ra: padAnte." / sizca am ca syamau tayoH syam 6-2 / luk 1-1 dIrghaDyA."tripadamidaM sUtram / tadAdezasya amazceti napuMsakaliGge yaH serAdezo'm tasyApi sambodhane luk syAt / yathA he kula 1-1 "ataH syamo'm" iti seram tasya anena luk / evaM sarve'pyakArAntAH puNllinggaaH| prayogazcaivam-"devaH stAtsukhado'stu vo jinapatirdevaM bhaje cetasA, deveneyamalaGkRtA vasumatI, devAya tubhyaM namaH / devAhUramiyAya doSapaTalI, 15 devasya bhRtyo'smyahaM, deve jJAnamanuttaraM vijayate he deva dehi zriyaH" // 1 // sarvAdInAM tu vizeSaH-kathyate iti zeSaH / ke te sarvAdaya ityAha-sarva vizva ityAdi-paJcatriMzatparimitaH sarvAdirgaNa iti / atra vizvazabdasya sakalArthavAcakatve sarvAditvaM na tu jagadvAcakatve / ubhazabdo vyarthe / ubhayadazabdo byavayavArthe, ubhayaT ityatra TakAra it strIliGge DyarthaH tatazca "aNayekaNnanaTitAm" iti iyAM ubhayI prakRtiH / anyA'nyatare tare anyadarthe / DataraDatamau pratyayau 20 tato DataraDatamapratyayAntau zabdau sarvAdI / "prakRtigrahaNe svArthikapratyayAntAnAmapi grahaNam" iti nyAyAt DataraDatamapratyayAntagrahaNe siddhe'pi DataraDatamagrahaNamanyasvArthikapratyayAntAnAM sarvAditvaniSedhArtha tena sarvatamAyetyatra na sarvAditvam , atra "prakRSTe tamap" iti svArthikastamap / DataragrahaNenaiva siddhe anyataragrahaNaM DatamapratyayAntasya anyazabdasya sarvAditvaniSedhArtha yathA anyatamAya / eke vAhuH-'nAyaM DatarapratyayAnto'nyatarazabdaH kintvavyutpannastarottarapadastarabanto vA, tanmate DatamAntasyApyanyazabdasya 25 sarvAditvam-anyatamasmin / tvo anyadarthe / tvat hetvarthe, samuccayArthe iti kecit / nema khaNDArthe "khaNDe'rdhazakale bhittaM nemazakaladalAni ca" iti vacanAt / samasimau sarvArthAviti-yadA tu samazabdo'viSamArthastulyArthazca tadA na sarvAdiH yathA 'same bhUtale prAsAdaH' 'rAjJaH samAH paNDitAH' / pUrvAdayaH sapta vyavasthAyAM vAcyAyAM sarvAdayaH / svAbhidheyApekSo'vadhiniyamo vyavasthA svasyAbhidheyo digdezakAlasvabhAvastamapekSate tena vA'pekSyate iti svAbhidheyApekSa IdRzo yo'vadhirmaryAdAniyamo'vazyaM-30 bhAvAdabhraMzo vyavasthA ucyate, yathA ayamasmAtpUrva iti pUrvAdayo yadA digdezakAlavAcinastadA sarvAdayaHyathA pUrvA dina pUrvo dezaH pUrvaH kAlaH / pare tvAhurityAdAvapi paratvasyApekSikatvAdarthato vyavasthAvAci. tvamastyeva, evaM dakSiNazabdo yadA digdezavAcI tadA srvaadiH| yadA tu dakSiNazabdaH zRGgArinAyakavAcI pravINavAcI ca, dakSiNAzabdazca yajJAntadAnavAcI tadA na sarvAdiH / uttarazabdo'pi pratyuttaravAcI na sarvAdiH / adharasya hInArthatve sarvAditvaM natvoSThavAcakatve / khamajJAtidhanAkhyAyAmiti-"jJAtAvAtmani 35 For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 mahAmahopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu cAtmIye dhane svAkhyA pravarttate" tatra yadA svazabda AtmavAcI AtmIyavAcI tadA sarvAdi:: - yathA svasmai rocate Atmane rocate ityarthaH, svasmai putrAya AtmIyAyetyarthaH / yadA tu jJAtidhanavAcI tadA na sarvAdi:yathA ete svA jJAtayaH, svAnAM dravyANAmityarthaH / antaraM bahiryogopasaMvyAnayorapurIti - "madhye 1 chidre 2 vizeSe ca 3 vyavadhAne 4 bahiryute 5 / upasaMvyAna 6 ityevaM SaDarthamantaraM viduH " // 1 // bahiryoga 5 iti bAhyena saha yogo bahirbhAvena saha yogo dvayamapyucyate tato bahiryogopasaMvyAnayorantarazabdaH sarvAdi:yathA antarasmai gRhAya nagarabAhya cANDAlagRhayuktAya nagarAbhyantaragRhAya nagaravAhyAya cANDAlagRhAya vA ityarthaH / upasaMvyAnaM vastrAntareNa pihitaM paridhAnavastram - "antarIyaM nivasanamupasaMvyAnamityapi" iti vacanAt, tasminnabhidheye antarazabdaH sarvAdiH - yathA antarasmai zATakAya paTacatuSTaye parihite tRtIyAya caturthAya vA abhyantarazATakAyetyarthaH / prathamadvitIyayostu bahirbhAvena bAhyena ca yogena ca siddhameva 10 sarvAditvam / apurIti -puri tu vAcyAyAM antarazabdaH sarvAdirna - yathA antarAyai pure caNDAlAdibAhyapuyai ityarthaH / bahiryogopasaMvyAnAbhyAmanyatra tu antarazabdo na sarvAdiH - grAmayorantarAdayamAgataH madhyAdityarthaH / prayogazca hyAzrayamahAkAvye "cakrurasyArayo vastrAyAntarasmai kRtaspRhAH / antarAyAH puro yAcJAmantarasmAd gRhAdapi // 1 // ityasaMjJAyAM sarvAdiriti yadA tvete saMjJAyAM tadA na sarvAdayaH - yathA sarvo nAma kacittasmai sarvAya, gauNatve'pi na sarvAdayaH - yathA priyasarvAya / tathaivaite sarvAdayaH sarvanAma - 15 saMjJakA bhavanti yathoktam- "sarvAdiH sarvanAmAkhyo na cedroNo'thavA'bhidhA / pUrvAdizca vyavasthAyAM samostulye'ntaro'puri // 1 // paridhAne bahiryoge svo'rthajJAtyanyavAcyapi " / ubhazabdasya bhavacchabdasya dvizabdasya tvacchabdasya yuSmadasmadozca sarvAdimadhye grahaNaM "sarvAdeH sarvAH " ( 2 / 2 / 119 ) iti sUtreNa hetvarthairyoge sarvavibhaktyartham-yathA ubhau hetU 2 ubhAbhyAM hetubhyAm 3 ubhayorhetvoH 2, dvau hetU 2 dvAbhyAM hetubhyAm 3 dvayorhetvoH 2, bhavAn hetu:, bhavantaM hetum, bhavatA hetunA ityAdi, tvat hetu:, tvataM hetum tvatA 20 hetunA, tvate tave ityAdi / matAntare ca hetvarthairyoge sarvAdestRtIyAdyA eva sarvA vibhaktayo bhavanti / tathA eSAM "tyAdisarvAdeH svareSvantyAtpUrvo'kU" [ si0 7 / 3 / 29] ityakpratyayArthaM ca sarvAdimadhye grahaNam-yathA kutsitau alpau ajJAtau vA ubhau ubhakau, evaM dvakau bhavakAn bhavakantau bhavakantaH, tvakat ityAdi / tvacchabda: prAyazUcchandasyeva / evaM bhavAdRzaH yuSmAdRzaH tvAdRzaH atra " anyatyadAderA: " [ si0 3 / 2 / 152 ] ityAtvam / bhavAn putro'sya bhavatputraH atra "vizeSaNaM sarvAdisaGghayaM bahuvrIhau " 25 [ 3|1|150 ] iti pUrvanipAtaH / bhavato'patyaM bhAvatAyaniH atra tyadAditvAt "avRddhAhornavA " ( 6|1|110 ) ityAyani / bhavatyAH putro bhavatputraH atra "sarvAdayo'syAdau " [ si0 3 / 2 / 61] iti puMvadbhAvaH / bhavantamazcatIti kipi bhavadrya atra "sarvAdiviSvagdevADudriH kyakhau " ( 3 / 2 / 122 ) iti dddriH| evamanyeSvapi yathAyogaM sarvAdiprayojanaM jJeyam / bhavatu ityatra ukAro GatharthoM nAmArtho dIrghArthazca bhavatI bhavAn / tathA asmin sarvAdigaNe tyadAdirdvizabdaparyanto'STakastyadAdiH, paJcako'nyAdizcAntargaNo 30 jJeyaH / aite sarvAdayastriliGgA yathA sarve puruSAH sarvAH striyaH sarvANi kulAni ityAdi // 13 // sUtram - jasa iH // 14 // [ si0 1/4/9] sarvAderakArAntasya jasa iH syAt / sarve / sarvam sarvau sarvAn / sarvena iti jAte // 14 // jas 6- 1 " lokAt " "so ruH" / i 1-1 "so ruH " "raH padAnte0 " / madhye "roryaH " tasya svare pare lugvA lukyasandhizca / dvipadamidaM sUtram / vRttiH spaSTA / atra " SaSThyantasya " iti prApte 35*"pratyayasya" pratyayasya sthAne vidhIyamAna AdezaH sarvasya syAditi paribhASA // 14 // sUtram - For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharAntAH puMlliGgAH / akArAntAH 93 raghuvarNAno Na ekapade 'nantyasyA'lacaTatavargazasA'ntare // 15 // [ si0 23 / 63 ] rephaSakAraRvarNebhyaH parasya ebhiH sahaikapadasthasyA'nantyasya no NaH syAt / lAdInvinA zeSava - rNavyavadhAne'pi bhavati / sarveNa / ekapada iti kim ? agnirnayati carmanAsikaH / anantya iti kim ? sarvAn / lAdivarjanaM kim ? viralena mUrcchanam dRDhena tIrthena razanA rasanA / sarvAbhyAm 5 sarvaiH // 15 // razca SU ca RvarNazca raSRvarNaM tasmAt raSUvarNa 5-1 "GaGasyoryAtau" raSRvarNAt / n 6-1 "lokAt" " so ruH" / Na 1-1 " so ruH" / ekaM 1 1 ca 1-1 tat 1 1 padaM 1 1 ca 1-1 " pUrvakAlaika 0" iti karmadhAraye ekapada 7 - 1 " avarNasye 0 " / ante bhavaH antyaH "digAdidehAMzAdyaH" "avarNevarNasya" iti akAralope antyaH na antyaH anantyaH 6-1 "TAGaso0 " / "ghuTastRtIyaH " tasya da: " tRtIyasya 10 paJcame " dasya naH tathA "ghoSavati" avarNasye 0" tathA "roryaH " tasya svare pare lugvA lukyasandhizva, tathA "edotaH padAnte'sya luk" cazca Tazca taca caTatAH caTatAnAM vargAH caTatavargAH zazca sazca zasau lazca caTatavargAzca zasau ca lacaTatavargazasAH na lacaTatavargazasAH alacaTatavargazasAH alacaTatavargazasaiH antaram alacaTatavargazasAntaram tasmin alacaTatavargazasAntara 7-1 "avarNasye 0 " / SaTpadamidaM sUtram / lAdInvineti - lAdInAmaSTAdazAnAM varNAnAM vyavadhAne na bhavati zeSavarNavyavadhAne tu bhavati-yathA sarveNa 15 ityatra vakAraikArayorantare'pi NatvaM siddham, carmanAsika ityatra samAsAzrayeNaikapadatve'pi 'pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kAryaM bhavati' iti samAsAntarvarttivibhattyAzrayaNAdbhinnapadatve sati na Natvam ||15|| sUtram - sarvAdeH smaismAtau // 16 // [ si0 147 ] sarvAderakArAntasya DeGasyoH smaismAtau syAtAm / sarvamai sarvAbhyAm sarvebhyaH / sarvasmAt sarvA - bhyAm sarvebhyaH / sarvasya sarvayoH // 16 // 1 20 1 sarva Adiryasya sa sarvAdistasmAt sarvAdi 5-1 "hityaditi" "edodbhyAM0" / smai ca smAcca smaismAtau, maismAt 1 - 2 " lokAt " / dvipadamidaM sUtram / sarvebhya ityatra "edbahusbhosi" ityetvam / / 16 / / sUtram - avarNasyAmaH sAm // 17 // [ si0 1 / 4 / 15] avarNAntasya sarvAderAmaH sAmU syAt / aitvaSatve / sarveSAm // 17 // avarNa 0 / avarNa 6-1 "TAGaso 0" / Am 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte 0" / sAm 1-125 "diirghngthaa0"| tripadamidaM sUtram / etvaSatve iti - "punareSAm" ityAdisUtranirdezAt jJApakAt, sannipAtalakSaNanyAyasyAnityatvAt (ca) "edrahusbhosi" ityetve "nAmyantasthA 0" iti SatvamityarthaH // 17 // sUtram - GeH smin // 18 // [ si0 148 ] sarvAderakArAntasya GeH smin syAt / sarvasmin / sarvayoH / sarveSu / he sarva, he sarvau, he sarve // 18 // Ge: 0 Gi 6-1 "Gityaditi" "edodbhyAM0" "raH padAnte0 " / smin 1-1 " dIrghaGayA 0" / dvipa- 30 damidaM sUtram / sarvayoriti- "ehu 0" etve "edaito 0 " / sarveSu iti - "ehu 0" etve "nAmyantasthA0 " iti SaH / he sarve ityatra "jasa iH " // 18 // sUtram - 32 For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghunavabhyaH pUrvebhya ismAsminvA // 19 // [ si0 114116] pUrvAdinavakA jasGasiGInAm isAsmino vA syuH / pUrve puurvaaH| pUrvasAt pUrvAt / pUrvamin pUrve / navakAditi kim ? tye // 19 // nava0 / navan 5-3 bhyas "nAno no0" "so ruH" "raH pdaante."| pUrva 5-3 bhyas "edvahu." 5"so ruH" / "roryaH" tasya lugasandhizca / icca smAcca smin ca ismAsmin 1-1 "anato lup" / vA 1-1 "avyayasya" / catuSpadamidaM sUtram // tyad 1-3 "ADheraH" "lugasyA." tya "jasa i:" "avarNasye." // 19 // sUtram nemA prathamacaramatayAyAlpakatipayasya vA // 20 // [si0 1 / 4 / 10] nemAdInAM zabdAnAM tayAyapratyayAntAnAM ca jasa irvA syAt / neme nemaaH| dvitaye dvityaaH| 10 traye trayAH / atra nemazabdasya sarvAditvAnityaM prApte, zeSANAM cAprApte viklpH|| 20 // nema0 / nemazca arddhazca prathamazca caramazca tayazca ayazca alpazca katipayazca nemArddhaprathamacaramatayAyAlpakatipayaM tasya nemArddha0 6-1 "TAGaso0" / vA 1-1 "avyayasya" / dvipadamidaM sUtram / nemAdInAM zabdAnAM SaNNAmityarthaH, tayAyapratyayAntAnAM ceti dvitayadvayAdizabdAnAmityarthaH / dvau avayavau yeSAM te *"avayavAttayaT" (7 / 1 / 151) avayavavRtteH saGkhyArthAt syantAtSaSThyarthe'vayavini tayaT syAt / 15"aikAyeM" iti vibhaktilupi "uktArthAnAmaprayogaH" iti avayavazabdAprayoge dvitaya 1-3 anena vikalpena "jasa i:" dvitaye dvitayAH, evamekatayatritayacatuSTayapaJcatayaSaTtayasaptatayASTatayanavatayadazatayaviMzatitayazatatayasahasratayalakSatayaprabhRtayo jnyeyaaH| *"dvitribhyAmayar3A" (7 / 1 / 152 ) AbhyAmavayavArthAbhyAM syantAbhyAM SaSThyarthe'yaD vA syAt / dvaye dvayAH / tayaT ayaT ityatra TitvAt striyAM "aNaje yekaNnanaSTitAm" ( 2 / 4 / 20) iti DyAM dvitayI dvayI ityAdi bhavati / zeSANAM cAprApte iti 20 arddhaprathamacaramatayAyAlpakatipayAnAM sarvAditvAbhAvAdaprApte vikalpa iti bhAvaH // 20 // sUtram dvandve vA // 21 ||[si0 114 / 11] dvandvasamAse sarvAdInAM jasa irvA syAt / pUrvApare pUrvAparAH // 21 // dvandve0 / dvandva 7-1 avarNasye0 / vA 1-1 "avyayasya" / dvipadamidaM sUtram / pUrve ca pare ca pUrvApare 1-3 pakSe pUrvAparAH // 21 // sUtram25 na sarvAdiH // 22 // [ si0 11412] dvandve sarvAdiH sarvAdirna syAt / pUrvAparAya / katarakatamAnAm // 22 // n| na 1-1 "avyayasya" / sarva Adiryasya sa sarvAdiH 1-1 "so ruH" "ra: pdaante."| dvipadamidaM sUtram / pUrvazca aparazca pUrvAparaM tasmai pUrvApara 4-1 "DeGasyo." "ata AH syAdau0" dvayo madhye prakRSTaH kaH "yattatkimanyAt" iti kimzabdAt DataraH kataraH 1-1, bahUnAM madhye prakRSTAH ke iti 30"bahUnAM prazne Datamazca" iti kimzabdAt DatamaH "DiyantyasvarAdeH" katarazca katamazca katarakatama 6-3 "haskhApazca" "dI| naamy0"| dakSiNottarapUrvANAmityatra "sarvAdayo'syAdau' iti puMvadbhAvo bhavatyeva tatra 34 bhUtapUrvasyApi sarvAdemrahaNAt / For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharAntAH puMlliGgAH / akArAntAH tathA "tRtIyAntAt pUrvAvaraM yoge" (si0 1 / 4 / 13) tRtIyAntAtparau pUrvAvarau yoge sambandhe sati sarvAdI na syAtAm / mAsena pUrvAya mAsapUrvAya, dinenAvarAya dinAvarAya, dinenAvarAH dinaavraaH| tRtIyAntAditi kim ? prAmAtpUrvasmai mAsena / yoga iti kim ? yAsyati caitro mAsena, pUrvasmai dIyatAM kambalaH // 22 // sUtram tIyaM DitkArye vA // 23 // [si0 1 / 4 / 14 ] tIyAntaM DeGasiDiSu sarvAdirvA syAt / dvitIyasai dvitIyAya / dvitIyasAt dvitIyAt / dvitIyasmin dvitiiye| tRtIyasai tRtIyAya / tRtInasAt tRtIyAt / tRtIyasmin tRtIye / zeSaM devavat / ubhazabdo nityaM dvivacanAntaH / ubhau 2 / ubhAbhyAm 3 / ubhayoH 2 / ubhayazabdasya dvivacanAbhAvaH / evaM ca dvitve ubhazabda ekatvabahutvayozcobhayazabdaH prayojyaH-ubhayo maNiH ubhaye devamanuSyAH / mAsazabdasya 'vizeSaH // 23 // tIyaM0 / tIya 1-1 "ataH sthamo'm" "samAnA0" / GitAM kArya GitkArya tasmin DiskArya 7-1 "avarNasye." / vA 1-1 "avyayasya" / tripadamidaM sUtram / tIyAntamiti tIyapratyayAntau dvitIyatRtIyazabdAvityarthaH / Gaso Gitve'pi sarvAdikAryAbhAvAdatrAnupAdAnamityAha-DeGasiGInAM kArye iti / atraiva sarvAditvaM nAnyatra tenAk na bhavati, tathA ca kappratyaye sati svArthikapratyayAntAdagrahaNAt smaiprabhRtayo na bhavanti kutsito'lpo'jJAto vA dvitIyo dvitIyakastasmai dvitIyakAyetyAdi bhavatIti / dvayoH 6-215 saGkhyApUraNaH 1-1 "dvestIyaH" iti dvitIyaH / trayANAM 6-3 saGkhyApUraNaH 1-1 * 'nestIyastRtvaM cAsye'ti tRtIyaH / dvitIyasmai dvitIyAyeti caturthyekavacane, paJcamyekavacane dvitIyasmAt dvitIyAt , saptamyekavacane dvitIyasmin dvitIye / evaM tRtIyasmai tRtIyAya / ubhayo maNiriti 1-1 ubhayaM 2-1 ubhayena 3-1 ubhayasmai 4-1 ubhayasmAt 5-1 ubhayasya 6-1 ubhayasmin 7-1 ubhaye 1-3 ubhayAna 2-3 ubhayaiH 3-3 ubhayebhyaH 2 [4-3 / 5-3] ubhayeSAM 6-3 ubhayeSu 7-3 iti| ubhayazabdasya dvivacanaM nAstIti 20 kaiyaTaH astIti haradattaH iti siddhAntakaumudyAm / tathA samAsaviSaye ubhazabdasya sthAne ubhayazabdaprayoga eva sAdhuH, yadAha kaiyaTa:-ubhAdudAtto nityamiti nityagrahaNasyedaM prayojanam vRttiviSaye ubhazabdaprayogo mAbhUt , ubhayazabdasyaiva yathA syAdityubhayaputra ityAdi bhavatIti / punarapi akArAntazabdeSu vizeSamAha // 23 // sUtram mAsanizA'sanasya zasAdau lugvA // 24 // [si0 2 / 1 / 100] 25 zasAdau syAdAveSAM lugvA syAt / SaSThayA nirdiSTe'ntyasya kAryam' / mAsaH mAsAn mAsA bhAsena // 24 // ___ mAsa0 / mAsazca nizA ca AsanaM ca mAsanizAsanaM 1-1 tasya mAsanizAsana 6.1 "ttaangso."| zas 1-1 AdiH 1-1 yasya sa zasAdiH tasmin zasAdi 7-1 "GiDauM" "Dityantya0" / lug 1-1 "dIrgha0" / vA 1-1 "avyayasya" / catuSpadamidaM sUtram / "aSThyAntyasya" iti paribhASA / mAsa-30 bhyAm iti sthite anena akAralope mAs bhyAm iti sthite kaaryaantrmaah-|| 24 // sUtram nAma sidayUvyaJjane // 25 // [ si0 111 / 21] siti pratyaye yavarjavyaJjanAdau ca pare nAma padaM syAt / avarNabhoriti ruluki mAbhyAm / 33 For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tato mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu"dhuTatRstIyaH" iti datve mAjhyAm / mAsAbhyAm / sarvavibhaktiSu vA lugiti 'kaicit-mAH, maasH||25|| nAma / nAman 1-1 "anato lup" "nAno no." / s it yasya sa sit, na vidyate y yatra tad aya, ay ca tadvyaJjanaM ca avyaJjanaM sicca ayavyaJjanaM ca sidayavyaJjanaM 7-1 "avrnnsye0"| 5 dvipadamidaM sUtram / siti pratyaye iti tasyodAharaNamevam-bhavataH 6-1 ayam 1-1 bhavadIyaH "bhavatorikaNIyasau" iti Iyas / asya sitvAtpadasaMjJAyo "dhuTastRtIyaH" iti tasya dH| yavarjanAt ye pare nAnaH padasaMjJA na bhavati-vAca vAcamicchati "amAvyayAt kyan ca" iti yapratyaye vartamAnAtiya "karttarya." "lugasyA0" vAcyati, yadi tvatra padasaMjJA syAttadA "cajaH kagam" iti katve vAkyatIti sya 'nena padasaMjJAyAM "so ruH" iti sasya ruH tato avarNabhoriti ruluka / pakSe "dhuTastRtIyaH" iti 10 datve iti-'dantyA latulasA' iti vacanAt sthAnyAsannaH sakArasya tavargasambandhI tRtIyo dakAro bhvtiityrthH| 'keciditi sArasvatIyAH / tathAhuH-'mAsasyAlopo vA' mAsazabdasyAkArasya lopo vA bhavati sarvavibhaktiSu parataH, mA mAsaH ityAdi / nizAzabdaH svarAntastrIliGge Asanazabdazca svarAntanapuMsakaliGge vakSyate / punarapyakArAntAnAM zabdAnAmeva vishessmaah-|| 25 // sUtram dantapAdanAsikAhRdayAsRgyUSodakadoryakRcchakRto datpannashRdasanyUSannu15dandoSanyakaJzakan vA // 26 // [si0 2 / 1 / 101] zasAdau syAdau pare dantAdInAM dazAnAM datprabhRtayo dazAdezAH vA syuH / dataH dantAn / dayAm dantAbhyAm / padaH pAdAn / pajhyAm pAdAbhyAm // 26 // danta0 / dantazca pAdazca nAsikA ca hRdayaM ca asRg ca yUSazca udakaM ca dos ca yakRcca zakRcca dantapAdanAsikAhRdayAmRgyUSodakadoryakRcchakRt tasya danta0 6.1 "lokAt" "so ruH" dat ca pat ca 20 nas ca hRd ca asan ca yUbana ca udana ca doSan ca yakan ca zakan ca datpannasahRdasanyUSacudandopanyakazakan 1-1 "anato lup" / vA 1-1 "avyayasya" / tripadamidaM sUtram / dantapAdayUSA atra prastutAH, zeSA yathAsthAnaM vkssynte| dataH dantAniti zasi rUpam , datA dayAM dadbhiH datsu / evaM padaH padA padbhyAM ptsu| pakSe tu sarvANi rUpANi devvt| yUSazabdasya yUpannAdeze yUSan 2-3 as iti sthite kAryAntaramAha // 26 // sUtram ano'sya // 27 // [ si0 2 / 9 / 108 ] DyAmadhukhare ca ano'sya luk syAt / yUSNaH, yUpAn // 27 // ano0 / an 6-1 "lokAt" "soruH" / a 6-1 "TAGaso0" / "ato'ti." "avrnn0"| "edotaH0" / dvipadamidaM sUtram / anena akAralope "raghuvarNA0" pakSe yUSAn / tRtIyaikavacane yUSNA, yUSeNa / tRtIyAdvivacane yUSana bhyAmiti sthite kAryAntaramAha // 27 // sUtram nAno no'nahnaH // 28 ||[si0 2191] padAnte nAno nasya luk syAt sa cedaho na syAt / yUSabhyAm / yUSAbhyAm // 28 // nAnno0 / nAman 6-1 "ano'sya" ityallupi "lokAt" "so ruH" / na 6-1 "lokAt" "so 33 ruH" / na ahan anahan tasya anahan 6.1 "ano'sya" "lokAt" "so ruH" "ra: pdaante."| For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze svarAntAH puMlliGgAH / hakhadIrghAkArAntAH 97 ekatra "ghoSavati" anyatra "ato'ti0" "avarNasye 0" "edotaH 0" / tripadamidaM sUtram / sa cedahro na syAditi sa nakAra dahanazabdasambandhI na syAttadA lopaH syAt / ahanazabdasambandhinakArasya tu lopo na syAdityarthaH / yathA ahanubhyAmityatra padasaMjJAsadbhAve'pi anena nakAralopaniSedhAt " ahnaH " tasya rutve ahobhyAm / strIliGge "striyo nRto0" ( 2 / 4 / 1 ) iti vihitAyAM GayAmadhyano nakArasya lopo bhavati yathA rAjJI / saptamyekavacane yUSan 7-1 iti sthite "ano'sya " iti sUtre prApte 5 vizeSasUtramAha // 28 // sUtram -- IvA // 29 // si0 2 / 1 / 109 ] IkAre Gau ca pare'no'sya lugvA syAt / yUSNi, yUSaNi, yUSe // 29 // T Izca Gizca IGi tasmin IGi 7-1 "DiDauM" "Dityantya0" / vA 1-1 "avyayasya" / dvipadamidam / rUpatrayaM spaSTam / napuMsakaliGge "aurIH" iti jAte IkAre'pi ano lopo vA priyarAjJI priyarAjanI 10 kule / dantapAdau pratItau / yUSA nAma annarasaH; " zikhariNyatha yUryUSo raso" iti vacanAt / evaM nirjara zabdasyApi " ekadezavikRtamananyavat" iti " jarAyA jarakhA" iti anyasambandhinyapi svarAdau syAdau jarasAdezavidhAnAt nirjarasau nirjarau 2, nirjarasaH nirjarAH nirjarasaM nirjaram ; nirjarasaH, nirjarAn / TAGasoH paratvAnnityatvAcca prAgeva jarasAdeze'kArAntatvAbhAvAdinasyau na syAtAm - nirjarasA nirjarasaH / anye tu prAgevenAdezaM sannipAtalakSaNanyAyasyAnityatvAzrayaNAt pazcAjjarasAdezaM cecchanto nirjarasena 15 ityapi manyante, pakSe nirjareNa nirjarasya / nirjara bhis iti sthite bhisa aistve nirjarasaiH atra * "sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya" yo yasmAjjAtaH sa tasya vighAtAya na bhavatIti akAranimittaka aisAdezo'kAravighAtAya na syAditi jarasAdezo na prApnoti, paraM es ityeva siddhe aisA dezakaraNenAyaM nyAyo'nityo jJApyate, aiskaraNaM hi nirjarasairiti rUpasiddhyartham / kecittu nirjarairityevecchanti / evaM paJcamyekavacane'pi nirjarasaH nirjarasAt nirjarAt iti rUpatrayam / zeSA rUpapaddhatiH spaSTA // 29 // 20 AkArAnto vizvapAzabdaH / vizvapAH vizvapau vizvapAH / "samAnAdamotaH " vizvapAm, vizvapau AkArAnto vizvapAzabda iti, vizvaM pAtIti vizvapA 1-1 " so ruH" "raH padAnte0 " / vizvapA 1-2 "aidau0" / vizvapA 1-3 "samAnAnAM 0" "so ruH" "raH padAnte 0" / vizvapA 2-1 "samAnAda 0 " vizvapA 2-2 "aidau0 " / vizvapA zas iti sthite sUtram - ' " lugAtosnApaH // 30 // [ si0 2 / 1 / 107 ] 25 AvarjasyAkArasya GayAM zasAdau khare pare ca luk syAt / vizvapaH / vizvapA / vizvapAbhyAm / adetaHsyamorityatrAta eva luka uktatvAt sambodhane silopAbhAvaH / he vizvapAH / evaM somapAprabhRtayaH // 30 // "" 30 luk 1 - 1 "dIrgha 0 " / At 6-1 "lokAt" "so ruH" / na Ap anAp tasya anApU 6-1 "lokAt " " so ru" "raH padAnte 0" / "ghuTastRtIyaH" iti kasya gaH " atoti 0" "avarNasye 0 "edotaH padAnte 0" / tripadamidaM sUtram / evaM somapAprabhRtaya iti ApUvarjasya AkArasya sAmAnyato lukkathanAt hAhAzabdasyAkAralopo bhavati yathA hAhaH 2-3 hAhA 3-1 hAhe 4-1 hAha: 5-1 hAhaH 6-1 hAho : 6-2 hAhrAM 6-3 hAhi 7-1 ityAdi bhavati / anye tu dhAtusambandhina eva AkArasya lopamicchanti 33 hai* 0 prakA0 pUrvA0 13 For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghutanmate hAhAzabdasambandhina Ato lopo na syAt / hAhAn 2-3 hAhA 3-1 hAhai 4-1 hAhAH 5-1 hAhAH 6-1 hAhauH 6-2 7-2 hAhe 7-1 ityAdi bhavati / 'zeSaM vizvapAzabdavat // 30 // *(ikArAnto munizabdaH-muniH __ atha ikArAntA zabdA ucyante / muniH, muni 1-2 au iti sthite sUtram iduto'strerIt // 31 // [ si0 1 / 4 / 21 ] sneranyayoridutorautA saha dIrghaH syAt / munI // 31 // __ iduto0 / iJca ucca idut 6-1 "lokAt" "soruH" na striH astriH 6-1 "Gityaditi" "edoDyAM." Icca Ucca IdUt 1-1 "anato." / tripadamidaM sUtram / / 31 // muni 1-3 as iti sthite sUtram jasyedot // 32 // [si0 1 / 4 / 22] 10 idudantayorjasi pare edotau syAtAm / munayaH / munim / munI / munIn // 32 // jas 7-1 "lokAt" / eca occa edot 1-1 "anato." / dvipadamidaM sUtram // 32 // muni 3-1 A iti sthite sUtram TaH puMsi nA // 33 // [si0 1 / 4 / 24] idudantAbhyAM puMsi TAyA nA syAt / muninA / munibhyAm / munibhiH|| 33 // 15 TA 6-1 "lugAto." lokAt" "soruH" "raH padAnte." / pums 7-1 "lokAt" "ziDhe'nu__ svAraH" / nA 1-1 sUtratvAllopaH / tripadamidaM sUtram // 33 // muni 4-1 e iti sthite sUtram Gityaditi // 34 // [si0 14 / 23 ] didvarjite Diti syAdau pare idutoredotau syAtAm / munaye / munibhyAm / munibhyaH // 34 // Gi0 / G it yasya sa Dint 7-1 "lokAt" / d it yasya sa dit na dit adit tasmin adit 207-1 "lokaat"| "ivarNA0" / dvipadamidaM sUtram / buddhi 4-1 ityAdau DitAM daidAsAdyAdeze'pi sthAni vadbhAvena GitvAdedotau prApnuta ityata Aha aditIti, "edaito0" munaye / muni 5-1 muni 6-1 as iti sthite DityaditItyetve // 34 // sUtram edodbhayAM GasiGaso raH // 35 // [ si0 11435] pratyayasya sthAnino vidhiH sarvasya syAt / muneH / munibhyAm / munibhyaH / muneH| munyoH / 25munInAm // 35 // edo0 / eJca occa edotau tAbhyAM edot 5-2 bhyAm "dhuTastR0" / Gasizca Gas ca GasiGas tasya GasiGas 6-1 "lokAt" "so ruH"| raH 1-1 "so ruH" "raH pdaante."| "ghoSavati" "avrnnsye"| tripadamidaM / "ivarNAderaskhe svare yaralavam" "dheno vyAyAm" ityAdisUtranirdezAt "lakSaNapratipadokta yoH" iti paribhASAyA anityatvAt lAkSaNikayorapi muneH sAdhorityetayoredotorgrahaNamanyathA lakSaNapra30 tipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti atihegoprabhRtereva grahaNaM prasajyeta / "gornAmyavo'kSe" ityAdi nirdezAca "kRtrimAkRtrimayoH kRtrime" ityasyApyanityatvaM vijJAyate, tatazca svarUpagrahaNArthakena takA33reNobhayorapyedotormahaNaM siddhamiti / GasiGasorityatra SaSThIdvivacane "yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm" iti For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kharAntAH puMliGgAH / hokArokArAntAH 99 prApnotIti SaSThayekavacanameva / "SaSThyAntyasya" iti paribhASAyAM prAptAyAmapavAdaparibhASAmAha "pratyayasya." ityAdi // 35 // muni 7-1 i iti sthite sUtram Diau~ // 36 // [si0 24 / 25] idudantAtparo DiDau~ syAt // 36 // Gi 1-1 "so ruH" / Dau 1-1 sUtratvAtsiluk / dvipadamidaM / muni au iti sthite // 36 // sUtram-5 DityantyakharAdeH // 37 // [ si0 2 / 1 / 114 ] antyasvarasya tadAdeH zabdasya ca Dipratyaye luk syAt / "aadyntvdeksin"| munau / munyoH / muniSu // 37 // sambodhane Diyantya0 / D it yasya sa Dit tasmin Dit 7-1 "lokAt" / ante bhavaH antyaH antyazcAsau svarazca antyasvaraH, antyasvaraH Adiryasya sa antyasvarAdistasya antyasvarAdi 6-1 "Dityaditi" 10 "edoDyAM0" "ra: pdaante."| dvipadamidaM sUtram / nanu dvAdazAnAM saGkhyApUraNaH "saGkhyAyAH pUraNe DaT" iti Dadapratyaye anena anlopo bhavatu antyasvarAditvAt , prakRte tu kevala evAntyasvara iti kathaM lopa ityAzaGkAyAmAha-"Adyantavaditi" ekasminnapyAdyantayoriva satoH kArya paryAlocyate ityantyasvarAditvamiti // 37 // sambodhane prathamaikavacane vizeSamAha ikhasya guNaH // 38 // [si0 11441] sinA saha / he mune he munI he munayaH / evaM raviprabhRtayaH / sAdhuprabhRtaya ukArAntA apyevam-sAdhuH sAdhU sAdhavaH / sAdhum sAdhU sAdhUn / sAdhunA sAdhubhyAm sAdhubhiH / sAdhave sAdhubhyAm sAdhubhyaH / sAdhoH sAdhubhyAm sAdhubhyaH / sAdhoH sAdhvoH sAdhUnAm / sAdhau sAdhvoH sAdhuSu / he sAdho he sAdhU he sAdhavaH // 38 // hrasva0 / haskha 6-1 "ttaangso."| guNaH 1-1 "soruH" "raH pdaante0"| dvipadamidaM / he mune / evaM 20 raviprabhRtaya iti puMlliGge ikArAntA zabdAH sarve yathoktamunizabdavat jJeyA ityarthaH / puMlliGge ukArAntA apyetaireva sUtraiH sAdhyante tatra rUpanayamAha-sAdhu 1-1 "soruH" "raH padAnte.", sAdhu 1-2 "iduto.", sAdhu 1-3 "jasye." "odauto." "lokAt" / sAdhu 2-1 "samAnAda0" sAdhu 2-2 "iduto.", sAdhu 2-3 "zasotA0" / sAdhu 3-1 "TaH puMsi nA" sAdhunA, sAdhu 3-2, sAdhu 3-3 / sAdhu 4-1 "Ditya." "odauto." "lokAt", sAdhu 4-2 sAdhu 4-3 / sAdhu 5-1 "Ditya." "edodbhyAM0", sAdhu 25 5-2, sAdhu 5-3 / sAdhu 6.1 "Gitya." "edodbhyAM." "ra: padAnte.", sAdhu6-2 "ivarNA." "lokAt" "soruH" "ra: padAnte", sAdhu 6-3 "hasvApa0" "dI? naamy0"| sAdhu 7-1 "GiDau~" "Dityantya0" "lokAt", sAdhu 7-2 "ivarNA0" "lokAt", sAdhu 7-3 'nAmyantasthA0" / he sAdhu 11 "hasvasya0", sAdhu 1-2 'iduto0', sAdhu 1-3 "jasye0" "odau0" "lokAt" // 38 // _*(atha ikArAnteSu vizeSamAha)* atikrAntaH striymtistriH| atikrAntaH striyamatistriH, strI 2-1 ati 1-1 iti sthite striyamatikrAnta iti vigrahe "prAtyavaparinirAdayo gatakAntakuSTaglAnakrAntAdyarthAH prathamAdyantaiH" iti tatpuruSasamAse "aikAyeM" iti vibhakti-33 For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 mahAmahopAdhyAya zrI vinaya vijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu lope "prathamoktaM prAk" iti atizabdasya prAgnipAte gauNasya GayAbantasyAntasthasya hrasvo vaktavyaH iti hrasve atistri 1-1 "so ruH" "raH padAnte0 " / atistri 1-2 iti sthite sUtram - striyAH // 39 // [ si0 2 1/54 ] striyA ivarNasya svarAdau pratyaye pare iy syAt / atistriyau / jasi, tRtIyAdau ca munivat / 5 atistriyaH // 39 // 1 stri0 / strI 6-1 "strIdUtaH" iti Gaso dAsAdezaH anenaiva iyAdeze striyAH / ekapadamidaM sUtram / atistriyau iti "iduto'strerIdUt" ityatra trizabdavarjanAt na dIrghaH / idameva strizabdavarjanaM jJApakam yatpareNApi iyAdezenetkAryaM na bAdhyate, tena "jasyedot" "Gityaditi" "TaH puMsi nA" "GiDauM" ityeteSu vidhiSu atistrizabdo munizabdavadvijJAyate; anyathA "striyAH" itIyAdeze nyAyaprApte strivarjanamana10 rthakaM syAt etanmanasi vicintyAha 'jasi tRtIyAdau ca munivat' iti // 39 // amzaso vizeSamAhavAmazasi // 40 // [ si0 221155 ] striyA iy / ami zasi ca vA / atistrim atistriyam / atistriyaH atistrIn / atistriNA atistraye / atistreH 2 / atistrau / osi ca iyAdezaH - atistriyoH 2 / tathoktam"osyaukAre ca nityaM syAdam - zasostu vibhASayA / iyAdezo'ci nAnyatra striyAH puMsyupasarjane " // 11 15 anAmazyasya sakhizabdasya serDA vaktavyaH [ "RduzanaspurudaMzo'nehasaca serDA " si0 1 / 4 / 84 ] sakhA / atisakhA / AmantraNe tu he sakhe // 40 // vA 1-1 "avyayasya" am ca zas ca amzas tasmin amzas 7- 1 " lokAt " / dvipadamidaM sUtram / zeSANi rUpANi munivat / athAtistrizabdasya yatra iyAdezo nityaM bhavati yatra vikalpena bhavati yatra ca na 20 bhavati tatsarvaM spaSTayituM siddhAntakaumudyuktaM zlokamAha-osyaukAre ceti - osi SaSThIsaptamIdvivacanayoH, aukAre ceti prathamAdvitIyAdvivacanayoH, eSu caturSu nityam; amzasostu vibhASayeti vikalpena, anyatra aci svarAdau jasUTAGeGasiGassu iyAdezo na bhavatIti bhAvaH / striyA iti strIzabdasya puMsyupasarjane iti gauNasyetyarthaH "guNopasarjanopAprANyaprAdhAnye" iti haimAbhidhAnacintAmaNau // anAmatrayasyeti "sakhyurito'zAvait" iti sUtrAt ita ityanuvarttanIyam, tatazcAnAmavyasya ikArAntasya sakhizabdasya serDA 25 vaktavya iti "Dityantya0" sakhA / anAmatryasyeti kim ? AmantraNe tu he sakhe iti "hrasvasya guNaH " iti guNaH / ikArAntasyeti kim ? sakhAyamicchati sakhIyatiM, sakhIyatIti sakhIH atra serDA na bhavati / siddhAntakaumudyAM tu sakhAyamicchati sakhIyati tataH kip allopayalopau allopasya sthAnivattvAdyaNi prApte kau luptaM sthAnivat ekadezavikRtasyAnanyatayA'naGgaNitve sakhA sakhAyau sakhAyaH he sakhIH / amipUrvarUpAtparatvAdyaNi prApte tato'pi paratvAt sakhyurasambuddhAviti pravarttate sakhAyaM sakhAyau zasi 30 yaN sakhyaH ityuktamiti jJeyam // 40 // sakhi 1-2 iti sthite sUtram - sakhyurito'zAt // 41 // [ si0 1 4 83 ] idantasya sakhizabdasya khasambandhinyanyasambandhini vA zivarje zeSe ghuTi ait syAt / sakhAyau 33 sakhAyaH / sakhAyam sakhAyau sakhIn // 41 // For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kharAntAH puMllikAH / ikArAntAH 101 sakhi 6-1 / "na nAGidet" etvaniSedhaH "ivarNA0" "khitikhItIya ur" iti usa ur / it 6-1 "lokAt" "so ruH" na ziH aziH tasmin azi 7-1 "DiDau~" "DityaM0" ait 1-1 "dIrghaGayA0" / madhye "atoti0" "avarNasye." "edotaH0" "odauto." / catuSpadamidaM sUtram / zivarje iti jaszasAdezazivarjanAt atisakhAni kulAni santi pazyetyatra aitvaM na bhavati / prathamaikavacane tu se vidhAnAdaitvaM na bhavati tataH prathamAdvitIyAdvivacanayorami zasi ceti catuSu aitsyAdityarthaH / 5 svasambandhinyanyasambandhinItyabhidhAnAt priyasakhAyau priyasakhAyaH ityAdi / idantasyeti kim ? ime sakhyau-sakhAyamicchati sakhIyati sakhIyatIti sakhIH, sakhyau ityatra aitvaM na bhavati / idamevedgrahaNaM jJApayati "nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam" "ekadezavikRtamanyavat" iti ca, anyathA Dyantasya kibantasya ca sakhIzabdasya sakhigrahaNe'grahaNAdigrahaNamanarthakaM syAt // 41 // sUtram na nAGidet // 42 // [ si0 114.27 ] kevalasakhipateryaSTAyA nA Diti pare ecoktaH, sa na syAt / sakhyA sakhye / kevaletyukteH samastasya syAt / priyasakhinA priyasakhaye // 42 // paJcamISaSThyekavacanayoretvaniSedhAt "iva deH" iti yatve na 1-1 "avyayasya" Giti et Didet nA ca Dideca nAGidet 1-1 "dIrghaDyA." dvipadamidaM sUtram / samastasyeti samAsasthasya sakhizabdasya nAdayo bhavantItyarthaH // 42 // sUtram- 15 khitikhItIya ur // 43 // [si0 114 // 36] etatsambandhiyAtparayorDasiGasorur syAt / sakhyuH / sakhyuH // 43 // khiti / khizca tizca khIzca tIzca khitikhItyaH khitikhItInAM ya khitikhItIya tasmAt khitikhItIya 5-1 "lokAt" "so ruH" / ur 1-1 "dIrghaDyA0" "roryaH" tasya svare pare lugvA lukyasandhizca / dvipadamidaM sUtram / atra hrasvAntau khitizabdo sakhipatizabdasambandhinau dIrdhAntau khItIzabdau nAmadhAtu-20 sakhIpatIzabdasambandhinau / sakhi 2-1 pati 2-1 sakhAyaM patiM cecchati "amAvyayAt kyan ca" iti kyanpratyayaH "aikAyeM" ityamlup "dIrghazvi0" iti dIrgha sakhIya patIya iti nAmadhAtU siddhau tataH sakhIyati patIyati iti kvip "ataH" iti alup, "yvoH pvyavyaJjane luk" iti yaluka sakhIH patIH iti siddham / athavA saha khena varttate iti sakhaH sakhaM sukhaM cecchatIti kyani kipi sakhI: sukhIH patatIti pataH pataM sAtaM cecchati iti kyani vipi patIH sAtIH "yo'nekasvarasya" iti yatve sakhyau 25 sukhyau patyau saatyau| anena GasiGasorurAdeze sakhyuH sukhyuH patyuH sAtyuH "RlvAdereSAM to no'pra" iti ktasya natve lUnaM pUnaM cecchati lUnI: pUnIH lUnyau pUnyau // *"zuSipaco makavam" ebhyaH parasya ktayostakArasya yathAsaGkhyaM makavAH syuH / kSAmaH kSAmavAn zuSkaH 2 pakkaH 2 kSAmamicchatIti kSAmIH kSAmyau // *"prAttazca mo vA" prAtkevalAtparasya styAyateH ktayoH parayoH stI AdezaH ktayostakArasya ca vA makAro bhavati / prastImaH prastImavAn prastItaH 2 prastImamicchati prastImIH prstiimyau| atra ca 30 "ktAdezoSi" (si0 2 / 1 / 61) kopalakSito yaH ktaktavatuktiktvAnAM takArastasya ya AdezaH sa SAdanyasminpare kArye syAdividhau ca karttavye'san syAt / kSAmasyApatyaM kSAmiH so'trAstIti kSAmimAn atra matvasyAsatvAn "mAvarNa0" iti mo vo na syAt / zuSkikA atra kakArasyAsattvAt "svajJAja0" ityAdinA itvavikalpo na syAt, "asyAyattat" iti nityamevetvam / pakamityatra vasyAsattvAda' 34 For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 mahAmahopAdhyAyazrI vinaya vijayagaNiviracite khopajJa haimalaghu 1 dhuTi "cajaH kagam" iti katvaM bhavati / buddhA dagdhvA atra ktvAdezasya dhakArasyAsatvAd " gaDada - bAdeH 0" ityAdezcaturtho na syAt / syAdividhau ca - lUnyuH pUnyuH kSAmyuH prastImyuH eSu nakArAdInAmasattvAt khitikhItItyAzrita ur bhavati / aSIti kim ? vRkNaH atra tAdezasya nasya sattvAt " yajasRja 0" iti dhunimittaH So na syAt katve tvasattvAdbhavatyeva / pare syAdividhau cetyeva-lamaH magnaH 5 atrAsyAdividhau pUrvasUtrakArye "aghoSe prathamo'ziTa : " iti prathamatve natvasyAsatvAbhAvAdaghoSanimittaH prathamo na bhavati / evaM kSAmeNa zuSkeNetyAdau pUrvaM NatvaM prati matvakatvayoH sattvAttakAreNa vyavadhAnaM nAstIti NatvaM bhavati / zuSkamicchati zuSkIH pakkIH ityatra tu "saMyogAt" itIyAdeze zuSkiyau viral GasiGasorapi zuSkiyaH pakkiya ityeva bhavatIti jJeyam / khItIsambandhI yo yakArastasmAt parayorDasiGasoH ur syAdityarthaH // 43 // sUtram - kevalasakhipaterauH // 44 // [ si0 1 / 4 / 26 ] kevalasakhipatibhyAmidantAbhyAM paro GirauH syAt / sakhyau / kevaletyeva / priyasakhau / kevalaH patizabdaH prathamAdvitIyayormunivat, tRtIyAdau ca sakhivat / patyA / patye / patyuH 2 / patyau / samastazca sarvatra munivat - munipatinA // 44 // dvizabdo nityaM dvivacanAntaH 10 keva0 / sakhA ca patizca sakhipati kevalaM ca tat sakhipati ca kevalasakhipati tasmAt kevalasakhi - 15 pati 5-1 / atra samAhAradvandvasya klIbatve'pi sUtratvAnno'ntAbhAve ? "Gityaditi" ityetvaM "edodbhyAM0" / au 1-1 "so ruH" "ra: padAnte 0" / dvipadamidaM sUtram // 44 // dvizabdo nityaM dvivacanAnta iti dvi 1-2 iti sthite sUtram - AdveraH // 45 // [ si0 2 1/41] dvizabdaparyantAnAM tyadAdInAM svasambandhini syAdau tasAdau ca pare aH syAt / dvau dvau / 20 dvAbhyAm dvAbhyAm dvAbhyAm / dvayoH dvayoH / khasambandhinIti kim ? priyadvI narau / trizabdo nityaM bahuvacanAntaH - trayaH / trIn / tribhiH / tribhyaH 2 / / 45 / / I Adve0 / A 1-1 " avyayasya" / dvi 5- 1 " Gitya0" "edonyAM0" / a 1-1 " so ru" "5: padAnte 0" / tripadamidaM sUtram / dvi 1-2 anena ikArasya atve devazabdavat sarvatra rUpANi / trizabdo nityaM bahuvacanAnta iti asya ca upalakSaNatvAt caturprabhRtayo'STAdazaparyantAH saGkhyAzabdAH katiprabhR25 tayo DatipratyayAntAzca nityaM bahuvacanAntA iti jJeyam / gauNatve tvekavacanAntA dvivacanAntA api syuH yathA priyadviH pumAn, priyatrI imau ityAdi / jasizasibhisibhya sozca trizabdo munizabdavat // 45 // Ami vizeSamAha sUtram - : Sat: 11 88 11 [ fao 218138] Ami trestrayaH syAt // *"anekavarNaH sarvasya " trayANAm / tatsambandhivijJAnAt priyatrI - 30 NAm / triSu / kitizabdo nityaM bahutve // 46 // tri 6-1 "Gityadi0" "edoyAM0" / traya 1-1 "so ruH" "raH padAnte0 " / " caTate." dvipadamidaM sUtram / nanu trizabdasya bahuvacanAntatvAtkathaM sUtre trerityekavacanam ? atrocyate nAyaM trizabdaH saGkhyAvAcI kintu saMkhyAvAcitrizabdasyAnukaraNazabdo'nukAryeNArthavAn prkRtyntrmitysmaadekvcnmdusstt34miti| "SaSThayAntyasya" iti prApte vizeSaparibhASAmAha - "anekavarNaH" ityAdi SaSTyA nirdiSTe dvitrAdi For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharAntAH puMllimAH / havadIrdhakArAntAH varNAtmako yo vidhiH saH sarvasya syAdityarthaH / tatsambandhivijJAnAditi ayaM bhAvaH-trizabdo yadA gauNIbhUtastadAnyasambandhinyAmi traya Adezo na bhavati yathA trInatikrAntA atitrayasteSAmatitrINAmiti / kiM 1-1 mAnameSAM iti vAkye *"yattatkimaH saGkhyAyA DatirvA" (7 / 1 / 150) saGkhyArUpaM yanmAnaM tadarthebhya ebhyaH syantebhyaH SaSTyarthe saGkhatheye DatirvA syAditi Datipratyaye "Dityantya0" ityantyasvarAdilope katitatiyatizabdAH siddhAH // 46 // sUtram DatiSNaH saGkhyAyA lup // 47 // [si0 1 / 4 / 54 ] DatiSanAntAnAM saGkhyAvAcinAM svajasU-zasolup syAt / kati 2 / katibhiH / katibhyaH 2 / katInAm / katiSu / kheti kim ? priyakatayaH priyakatIn / evaM yati-tatizabdau // 47 // Dati0 / Datizca S ca na ca DatiSNa tasya DatiSNa 6-1 "lokAt" "so ruH" / "raH pdaante."| saGkhyA 6-1 "Apo DigtAM0" "so ruH" / lup 1-1 "diirghngyaa0"| madhye 'avarNa0" ruluk / tripada-10 midaM sUtram / nanu zatAni sahasrANItyatra saGkhyAyA nAntatvAt jasUzasAdezasya zeH sthAnivadbhAvena luka prApnoti / satyam / sannipAtalakSaNanyAyAnna bhavati-zinimittena nakAreNa saGkhyAyA nAntatvaM tat zivighAtAya na bhavatIti / iti savizeSAH puMlliMgA ikArAntAH zabdA uktAH // 47 // *IkArAnto nIzabdaH / nayatIti nI: atha dIrghakArAntA ucyante tathAcAha-IkArAnto nIzabda iti, 'NIMga prApaNe' NIdhAtuH "pAThe 15 dhAtvAdeo naH" nayatIti nIH vip "aprayo0" nI 1-1 "so ruH" "ra: padAnte." nI 1-2 sthite sUtram-. dhAtorivarNovarNasyeyut khare pratyaye // 48 // [si0 2 / 1 / 50 ] saptamyA aadiH| dhAtorivarNovarNayoH svarAdau pratyaye iyuvau syAtAm / niyau / niyaH / niyaa| nIbhyAm 3 / niye / niyaH 2 // 48 // dhAto0 / dhAtu 6-1 "Dityadi0" ivarNazca uvarNazca ivovaNaM tasya ivarNovarNa 6-1 "ttaangso0"| iy ca uv ca iyuv 1-1 "dIrghaGayA0" / svara 7-1, pratyaya 7.1 ubhayatra "avarNasye." / paJcapadamidaM sUtram / saptamyA Adiriti saptamyantasya vizeSyasya yadvizeSaNaM tattasyAdiravayavo bhavati tatazvAnayA paribhASayA svare pratyaye ityatra svarAdau pratyaye pare iti vyAkhyeyamityAha dhAtorityAdi // 48 // saptamyekavacane vizeSamAha sUtram--- ___ 25 niya Am // 49 // [si0 11451 ] niyaH parasya DerAm syAt / niyAm / he niiH| evaM lUH luvau luvH| luvi / he lUH / // 49 // senAnIzabdasya vizeSaH / senAM nayatIti senAnIH / niya0 / nI "dhAtorivarNo." "lokAt" "so ruH"| Am 1-1 "dIrghaDyA0" / "roryaH" tasya svare luk asandhizca / dvipadamidaM0 / "lokAt" niyAm / evaM lUriti 'lUgazU chedane' lunAtIti lUH30 ki "aprayo0" anena uv aadeshH||49|| senAnIzabdasya vizeSa iti 'NIMga prApaNe' NI 'pAThe dhAtvAde." nI senAM 2-1nayatIti vip "aprayo0" * "DasyuktaM kRtA" iti sUtreNa "gatikArakaGasyuktAnAM vibhaktyutpatteH prAgeva samAsa" iti tatpuruSasamAse "aikAyeM" iti vibhaktilupi senAnI 1-133 20 For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"so ruH "ra: padAnte0" / senAnI 1-2 iti sthite "dhAtorivarNovarNasye." iti iyAdeze prApte apavAdasUtramAha sUtram kivRtterasudhiyastau // 50 // [ si0 21158] kibantenaiva yA vRttiH samAsastasyAH sudhIzabdavarjitAyAH sambandhino dhAtorivarNovarNayoH 5svarAdau syAdau yavau syAtAm / senAnyau / senAnyaH 4 (1-3,2-3,5-1,6-1) / senAnyam , senAnyAm / saptamyekavacane "niya Am" senAnyAm he senAnIH / evaM grAmaNIprabhRtayaH / sulU: sulvau sulvaH / sulvAM / sulvi / he sulUH / evaM khalapUprabhRtayaH / atra sudhIzabdavarjanAttasya nIzabdavatprakriyA / sudhIH / sudhiyo / sudhiyAm / sudhiyi // 50 // . kipa0 / kipA vRttiH "kArakaM kRtA" iti tatpuruSaH "aikAyeM" kivRttiH tasyAH kivRtti 6.1 10"Dityadi." "edoyAM0" / na sudhIH asudhIH tasyA asudhI 6-1 "dhAtorivarNo0" iy "lokAt" "soruH" / tad 1.2 "ADheraH" "lugasyA0" "lokAt" "aidautsndhy."| madhye "cttte."| tripadamidaM sUtram / SaSThIbahuvacane yatve senAnyAM saptamyekavacane'pi niya AmAdeze senAnyAmityeva rUpam / senAnIrdaNDanAyakaH / senApatirityarthaH / evaM prAmaNIprabhRtaya iti grAmaM nayatIti vip "apra." "DasyuktaM." "aikAyeM" "prAmAmAnniyaH" iti Natve grAmaNIH grAmamukhya ityarthaH / sulUriti "lUgz chedane' suSTu lunA15 tIti ki "aprayo0" sullUH anena vattve sulvau ityAdi / 'pugza pavane' khalaM punAtIti kip "aprayo0" khalapUH kSetrabhUmizodhaka ityarthaH / sudhIriti "DudhAMgk dhAraNe ca" suSTu dadhAtIti sudhIH athavA 'dhya cintAyAm' suSTu dhyAyatIti sudhIH / kip "didyuddadRjjagajjuhUvAkprAdhIzrIdUsrajvAyatastUkaTaprUparivrAddhAjAdayaH kvip" iti nipAtanAt sudhIH / vidvAn ityarthaH / asudhiya iti sUtrAMzena sudhIzabdavarjanAt "kvibvRtte." iti sUtreNa na yatvaM kintu apavAdabAdhe utsarga eva pravarttate "dhAtoriva!." iti 20 iyeva sudhiyau ityAdi // 50 // sUtram-- - dRnpunarvarSAkArairbhuvaH // 51 // [si0 21159] hanAdipUrvasya bhuvaH svarAdau syAdau vaH syAt / inbhvau / inbhvaH / vivRtteriti vatve siddhe niyamArthamidam / 'siddhe satyArambho niyamArtha' iti tenAnyo bhUzabdo lUzabdavat svayambhUH / khayambhuvau // 51 // yavAnkrINAtIti yvkriiH| . inpuna / han ca punazca varSAzca kArazca inpunarvarSAkArAH "cArthe dvandva:0" taiH hanpunarvarSAkAra 3-3 "bhisa ais" "aidautsandhya0" / bhU 6-1 "dhAtorivarNo0": "lokAt" "so ruH" "ra: padAnte." / dvipadamidaM0 / danAdipUrvasya bhuva iti, dRnniti nAnto hiMsArtho'vyayaH han hiMsan bhavatIti bhUdhAtoH vipi inbhaH saviSaH kITavizeSaH / inbhUryasanasahAya iti "didyuddajjagajjuhUvAk0" iti sUtravRttau / asya inbhUzabdasyAnena sUtreNa svarAdau vattvam / yastu 'bhait granthe' *"habhicapeH svarAnno'ntazca" (u0 841) AbhyAmUH pratyayaH svarAcca paro nonto bhavatIti hanbhUH sarpajAtivanaspatirgranthakAraH bAhalakAnakArasya "nAM dhuDvarge'ntyo padAnte" iti na bhavati / evaM vyutpAdita auNAdiko inbhUzabdastasyAnena vattvaM na bhavati / "ivarNAdeH0" iti vattve hanbhvau hanbhvaH hannaM / evaM punarbhavati iti puna bharoSadhivizeSaH punarUDhA strI ca / tathoktaM hamakoSe"didhiSUstu punarbhUxirUDhA'syA didhiSUH patiH" iti 34 punarbhazabdaH striiliNgH| varSAsu bhavatIti varSAbhUH auSadhivizeSaH bhekazca yAdavakoSavacanAnantaraM "varSA For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze kharAntAH puMlliGgAH / dIrghekA rokArAntAH 105 bhUH plavagaH "zAlurajihvavyaGgadardurA" iti haimakozavacanAt puMlliGgo'yam, halAyudhastu plavaGgamaH plavagaH syAt // kAro nizcayaH kAre kAreNa vA bhavatIti kArabhUH / agreriti hyAzrayavRttau / uttamarNAdhamarNayorvastumUlyanizcAyako 'dalAla' iti kecit / karabhUzabdenApIcchantyanye / kara bhUzabdenApi agregUreveti yAzravRttau / kArAzabdenApyapare kArAbhUriti / niyamArthamidamiti / dazaprakArANi hi sUtrANi bhavanti tathAhuH - " saMjJA ca 'paribhASA cAdhikAro vidhireva ca / 5 "pratiSedhazca niyamo vikalpazca samuccayaH / 'atidezAnuvAdau ca dazadhA sUtramiSyate // 1 // krameNa sUtrANi "audantAH svarAH" ( si0 11114 ) / 1 / "pratyayaH prakRtyAdeH" (7|4|115) / 2 / "ghuTi" (1 / 4 / 68) / 3 / "nAmyantasthAkavargAt padAM0" (2 / 3 / 15) / 4 / "na staM matvarthe" (1 / 1 / 23) / 5 / "hanpunarvaSAkArairbhuvaH" ( 2 / 1 / 59 ) iti / 6 / "sau navetau" ( 1 / 2 / 38 ) / 7 / " varuNendrarudrabhavazarmamRDAdAn cAntaH" ( 2 / 4 / 62 ) / 8 / tayoH samUhavacca bahuSu" ( 7 / 3 / 3 ) / 9 / "hemA- 10 dibhyo 0" (6 / 2 / 45) iti sUtrAdArabhyaitatsUtraprapaJcaprakaraNam / 10 / tathA "zasoDatA sazca naH puMsi" (1 / 4 / 49) ityAdyanvAcayasUtramityekAdezo'pi prakAra H pratIyate / tatra 'siddhe satyArambho niyamArtha' iti niyamasya phalamAha - tenAnyo bhUzabdo lUzabdavaditi sa caivam "didyuddadRjjagajjuhU." iti sUtravRttau saMjJAyAmeva bhUH pRthvI zambhUH zivaH AtmabhUH kAmaH manobhUH sa eva svayambhUrbrahmA svayambhUrviSNuzca mitrabhUrnAmakazcit pratibhUruttamarNAdhamarNayorantaH sthasAkSI 'pratibhUrlagnaka : 15 sAkSIti koSe eSAM sarveSAmapi zabdAnAM "dhAtorivarNovarNasyeyuv0" ityuveva na tu "kvivRttera0" iti vaktramiti / ye tu "zaMsaMsvayaMviprAdbhuvo Du: " (5 / 2 / 84) iti DupratyayAntAH zambhuH zaGkaraH sambhurjanayitA svayambhuH vibhurvyApakaH prabhuH svAmI / bahulAdhikArAt zambhuH saMjJAyAmanye tvasaMjJAyAmapi / evaM vyutpAditAH zabdAste sAdhuzabdavat jJeyAH // 51 // 'DukrIMgz dravyavinimaye' yavAn krINAtIti kipU "aprayogIt" yavakrIH / yavakrI 1-2 au iti sthite "kkivRttera 0 " iti vatve prApte apavAdasUtramAha-sUtram -- 20 saMyogAt // 52 // [ si0 2 1/52] saMyogAtparayordhAtorivarNovarNayoH svarAdau iyuvau syAtAm / kvivRtterityasyApavAdaH / yavavikrayaH / ' evaM kaTaprUzabdo'pi // 52 // suzrIzabdasya Gitsu vizeSaH / saMyo0 / saMyoga 5-1 GeGasyo0" "samAnAnAM 0" / ekapadamidaM sUtram / evaM kaTaprUzabdo'pItyAdi ' cyuG - puMG' - gatau kaTena pravate iti kaTaprU : "didyuddadRjja0 " iti kkibanto nipAtaH / / 52 / / suzrI - 25 zabdasya Gitsu vizeSa iti, anyatra tu yavakrIzabdavaditi bhAvaH / sUtram -- yuvo'striyAH // 53 // [ si0 1 4 30] iyuvsthAninau yau nityastrIliGgAvIdUtau tadantAt strIvarjAtpareSAM syAderDiMtAM dai dAsa dAs dAmo vA syuH / suzriyai, suzriye / suzriyAH suzriyaH, 2 / // 53 // "3 vA 1-1 "avyayasya" / iy ca ub ca iyuv "cArthe dvandvaH0 tasmAt iyuv 5-1 "lokAt " 30 " so ruH" / na strI astrI tasyAH astrI 5-1 'striyAH' iti iyU | madhye "ato'ti ro ruH" "avarNasye 0 ' "edotaH0" / tripadamidaM0 / suzriyAH suzriyaH ityatra dvikena paJcamISaSThayekavacanayostulyarUpamiti sUcitama // 53 // bahuvacane'pi vizeSamAha sUtram- hai0 prakA0 pUrvA0 14 For Personal & Private Use Only 33 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu Amo nAmvA // 54 // [ si0 1 / 4 / 31 ] suzriyAm suzrINAm / suzriyAm suzriyi // 54 // Amo0 / Am 6-1 "lokAt" "so ruH"| nAm 1-1 "dIrghaDyA0" / vA 1-1 "avyayasya" / "ghoSavati" "avarNasye." / tripadamidaM sUtram / spaSTam / iyuvaHsthAnibhyAM strIdUdantAbhyAM parasyAmo 5nAm vA syAditi bhAvaH // 54 // bhrUzabdasya auNAdikasya dhAtutvAbhAvAt "saMyogAt" ityuvAdezo na prApnotIti sUtrAntaramAha bhrUznoH // 55 // [ si0 21153 ] / bhrUznoruvarNasya svarAdau uva syAt / ati vai, atizruve / atizruvAH atizruvaH, 2 / ati bhrUNAm , atibhruvAm / ati vAm , atizruvi / he atibhUH / 'nityastrItvAbhAvAt yavakriye 10 ityAdau Adhyai pradhya ityAdau iyuvsthAnitvAbhAvAca nAyaM vidhiH / "kvibantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaM ca pratipadyante" ityeSAM dhAtutvaM jJeyam // 55 // sakhAyamicchati sakhIyatIti sakhIH / __ bhrUzca zruzca bhrUca tasya bhrUzca 6-1 / dhruva 2-1 atikrAntaH 1-1 "prAtyavapari0" iti tatpuruSe atibhUH "bhrUnoH" ityuvAdezaprApterasya bhrUzabdasya iyuvasthAnitvaM tatazca "veyuvo'striyAH" iti DitAM daidAsAdyAdezavikalpA Amo nAvikalpazca siddha iti / 'nityastrItvAbhAvAditi yavakrIprabhRtizabdAnAmi15 yuvasthAnitve'pi vAcyaliGgatvena nityastrItvAbhAvaH / AdhIpradhIprabhRtInAM tu saMjJAzabdatvena nityastrItve'pi neyuvasthAnitvam / yadA tu AdhyAyatipradhyAyatItyAdivyutpattyA "didyudahaja0" ityAdinA kibantA nipAtyante tadA tu sudhIzabdavadvAcyaliGgatve nityastrItvAbhAva eva nAyaM vidhiriti GitAM daidAsAdhAdezavikalpA Amo nAmvikalpazca na bhavatIti / nanu nIlUprabhRtizabdAnAM yadi dhAtutvaM tarhi syAdi vibhaktayaH kathaM yadi ca nAmatvAt syAdivibhaktayastarhi iyAdezAdi dhAtukArya kathamiti virodhaM parihA nyAyasUtra20mAha "kibantA iti" / sakhIriti sakhAyaM patiM cecchati sakhIyati patIyatIti vip "aprayogIt" "ataH" ityakAralopaH "yo'ziti" iti yaluk sakhIH patIH mitrecchuH svAmIcchuzca // 55 // sakhI 1-2 iti sthite sUtram yo'nekakharasya // 56 // [si0 211156 ] anekakharasya dhAtorivarNasya kharAdau pratyaye pare yaH syAt / sakhyau 2 / sakhyaH 2 / sakhyuH 252 / sakhyAm / sakhyi / evaM patIH / patyau // 56 // vasumicchati vasUyati vasUyatIti vasUH / yo / ya 1-1 "so ruH" / ekaH kharo yasya sa ekasvaraH na ekasvaraH anekakharaH tasya anekasvara 6-1 "TAGaso." / madhye "ato'ti." "avarNasye." "edotaH0" / dvipadamidaM0 / jasi zasi ca sakhyaH / Ami sakhyAm / saptamyekavacane sakhyi // 56 // vasUriti-dravyavAcino vasuzabdasya vasu icchatIti vAkyaM napuMsakatvAt / rAjAmidevavAcinastu puMliGgatvAt vasumicchatIti vAkyam / vasU 1-2 30 iti sthite sUtram syAdau vH|| 57 // [si0 21 // 57] anekakharasya dhAtoruvarNasya kharAdau syAdau pare vA syAt / vakhau vaskhaH / vaskhAm / vakhi / 33 he vasaH // 57 // RkArAntaH pitRshbdH| For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirupe zrIhaimaprakAze kharAntAH puMliGgAH / RkArAntAH 107 syAdau0 / sirAdiryasya sa syAdiH tasmin syAdi 7-1 "DiDau~" "Dityanya." "lokAt" / va 1-1 "sI ruH" "ra: padAnte." / dvipadamidaM sUtram / vAtapramIhUhUnagnahUprabhRtInAM vizeSaH kathyate / vAta 2-1 pra pUrvaka 'mAG mAnazabdayoH' vAtaM pramimIte vAtAbhimukhadhAvanAdatijavanatayA vA (vAtAtpramaH kit uNA0 713 I.) kitIpratyaye vAtapramIrvAtAbhimukhagAmuko mRga ucyate vAtapramIrvAtamRgaH "ivarNAde:0" yatve vAtapramyau 2 / vaatprmyH|5 "samAnAdamo'taH" ityakAralope vAtapramIm / zasi "zaso'tA sazca naH puMsi" vAtapramIn / vAtaprabhyA 3-1 vAtapramIbhyAm 3 / vaatprmiibhiH| vAtapramye vAtapramyaH 2 vAtapramyoH 2 vAtapramyAm 6-3 saptamyekavacane "samAnAnAM0" vAtapramI, he vAtapramIH kibantavAtapramIzabdasya ami zasi Dau ca vizeSaH vAtapramyam , vAtapramyaH, vAtapramyi * 'yApAbhyAM dve ca' (u0714) 'yAMka prApaNe yayIrmokSamArgo divyavRSTirAdityo'zvazca, 'pA pAne' papIH razmiH sUryo hastI ca etau IpratyayAntavAtapramIvat / devanandI tu 10 vAtapramIzabdaM mRge'pi strIliGgamAha / hUhUrdevagAyanaH "ivarNAde." iti vatve hUhvau hUtaH hUI hUhrau hUhUn hUhA hUhUbhyAM 3 hUhUbhiH hUDhe hUTaH 2 hUhvoH 2 hUhvAM hUhvi he hUhUH / evaM namahUzabdo'pi nagnahUrmASadalanyAdimadyabIjamiti / vAtapramyAdInAM dhAtutvAbhAvAdiyuvAdikaM dhAtukArya na prApnotItyami "samAnAdamo'taH" "zaso'vA." iti svarAdau ca yatvavatvAdikaM yathoktaM kArya prApnotIti tattvam // 57 // atha kramaprAptA RkArAntA ucyante-pitR 1-1 iti sthite sUtram RduzanaspurudaMzo'nehasazca seDI // 58 // [si0 14 / 84] RdantAduzanasAdezca parasya serDA syAt / pitA / atipitA // 58 // Rdu0 / Rcca uzanA ca purudaMzA ca anehA ca RduzanaspurudaMzo'nehaH tasmAt RduzanaspurudaMzo'nehas 5-1 "lokAt" "so ruH" / ca 1-1 "avyayasya" / "cttte."| si 6-1 "jityaditi" "edo yAM0" / DA 1-1 [ dIrghaDyA0] "jalatumbikA0" / catuSpadamidaM0 / sUtre cakAraH sakhi-20 zabdAnuvRttyarthaH sakhizabdasyApi serDA bhavatItyarthaH / DApratyayasya DitvamantyasvarAdilopArtham / RkA. ralope pitA / atipiteti atra svasambandhino anyasambandhino vA serDA bhavatItyarthaH / evamapretanasUtradvaye'pi / klIve gauNatve atipitR 2, atipitRRNI 2 / kartRvat striyAM DayAM atipitrI // 58 / / pitR 1-2 iti sthite| aauM ca // 59 // [si0 11439] Rto Dau ca ghuTi ca pare ara syAt / pitarau pitaraH / "sambodhane hakhasya guNaH" [si0 1441] / he pitaH / pitaram pitarau pitRRn / pitrA pitRbhyAm pitRbhiH| pitre pitRbhyAm pitRbhyaH // 59 // ar / ar 1-1 "dIrghaDyA0" / Gi 7-1 "GiDauM" "Dityantya0" "lokAt" "jltumbikaa."| ca 1-1 "avyayasya" / tripadamidaM sUtram / rUpapaddhatiH sugamA // 59 // pitR 5-1 pitR 6-1 30 iti sthite sUtram Rto Dara ||60||[si0 114 // 37] RtaH parayoIsiGasorDara syAt / pituH 2 / pitroH 2 / pitRNAm / pitari / pitRSu / evaM nR-bhraatprbhRtyH|| 60 // kintu / For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu Rto. / Rt 5-1 "lokAt" "so ruH" / dur 1.1 "dIrghalyA." / "ghoSavati" "avrnnsye."| dvipadamidaM sUtram / nityam / pituH 2 / evaM nR-bhrAtRprabhRtaya iti nA narau naraH / naram narau nan / trA nRbhyAm nRbhiH / / / nuH 2 / broH 2 // 60 // SaSThIbahuvacane vizeSamAha kintvitIti-sUtram nurvA // 61 // [ si0 11448] 5 nAmi dIrghaH / nRNAM nRNAm // 61 // kAdInAM vishessH| nu0 / na 6-1 "Rto dur" "Dityanya." vA 1-1 "avyayasya" / dvipadamidaM0 / apekSitaM vRttyaMzamAha-nAmi dIrgha iti // 61 // RkArAntAnAmeva vizeSamAha kAdInAM vizeSa iti-sUtramtRkhasRnataneSTutvaSTakSattRhotRpotRprazAstro ghuTyAr // 62 // [ si0 1 / 4 / 38] tRnunnantasya skhasrAdInAM ca ghuTyAra syAt / iti paJcasvAAptAvapi 'vizeSatvAt "Rduza10 nasU0" ityAdinA serDA / kartA / atikartA / kartArau / kartAraH / kartAram / kartArau / zeSaM pita vat / evaM nasRprabhRtayaH // 62 // kruzdhAtostunpratyaye krossttushbdH| ___ tRsvasa0 / tA 1-1 ca svasA 1-1 ca naptA 1-1 ca neSTA 1-1 ca tvaSTA 1-1 ca kSattA 1-1 ca hotA 1-1 ca potA 1-1 ca prazAstA 1-1 ca tRkhasRnaptaneSTutvaSTakSattRhotRpotRprazAstR tasya tRvasa mapTaneSThatvaSTakSanRhotRpotRprazAstR 6-1 "ivarNAde." "lokAt" "so ruH" ghuTa 7-1 "lokAt" 15Ar 1-1 "dIrghaDyA ." / "ghoSavati" "avarNasye" "ivarNAde." / tripadamidaM sUtram / 'niranubandhana haNe sAmAnyagrahaNam' iti nyAyAt tRzabdena tRctRnorubhayorapi grahaNamityAha tRctRnnantasyeti / 'vizeSatvAditi "tRsvasR0" ityAdi sUtraM sarvatra ghuTi prApnotIti sAmAnyaM "Rduzanas" ityAdi sUtra ekasmin sAveva prApnotIti vizeSasUtramiti bhAvaH / evaM naptRprabhRtaya iti svasrAdInAmaSTAnAM madhye svasa zabdaH kharAntastrIliGge vakSyate tataH sapta naptRprabhRtayaH puMlliGgAH kartRzabdavat jJeyA iti bhAvaH / uNAdayo'20 vyutpannAni nAmAnIti kecit vyutpannAnItyanye tatrAvyutpattipakSe tRpratyayagrahaNe natrAdInAmavyutpannAnAM saMjJAzabdAnAM grahaNaM na bhavatIti pRthaka natrAdigrahaNam , vyutpattipakSe tu tRgrahaNenaiva siddhe natrAdigrahaNaM niyamArthaM tenAnyeSAmauNAdikAnAM na bhavati / pitarau bhrAtarau jAmAtarau / kecittu prastotR udgAta unneta pratihata pratiprasthAtRzabdAnAmauNAdikAnAmapyAraM manyante-prastotAraM prastotArau ityAdi // 62 // kroSTa zabda iti, 'kruzavAhvAnarodanayoH' kruzdhAtuH krozatIti kroSTA 'kRmikamyamI ti tunpratyayaH "yajasRja." 25 zasya SaH "tavargasya zvavarga0" tasya : "laghorupAnyasya" iti guNe kroSTu iti siddham / kroSTu 1-1 iti sthite sUtram kruzastunastRc puMsi // 63 // [si0 11491] kruzo yastun tasya zeSe ghuTi pare tRc syAt / kroSTA / koSTArau / koSTAraH / zeSe ghuTItyevahe kroSTo / ghuTIti kim ? kroSTUn // 63 // 30 kruz0 / kruz 6-1 "lokAt" "so ruH" tun 6-1 "lokAt" "so ruH" / tRc 1-1 __"dIrghaGayA0" pumsa 7-1 "lokAt" "ziDhe'nusvAraH" "caTate." / catuSpadamidaM0 / zeSe ghuTItyu ktatvAt sambodhane sau zasi vyaJjanAdau ca tunastujAdezo na syAt-he kroSTo kroSTUn // 63 // TAdau 33 svarAdau vizeSamAha sUtram For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kharAntAH puMliGgAH / RkArAntAdayaH TAdau khare vA // 64 // [ si0 1 / 4 / 92 ] tunastRca / kroSTrA, kroSTanA / kroSTabhyAm 3 / kroSTe, kroSTave / kroSTuH kroSToH, 2 / kroSTroH kroSvoH, 2 / Ami tu nityatvAt pUrva nAmi svarAditvAbhAvAttRjabhAvaH-kroSTranAm / kroSTari, kroSTau / kroSTaSu // 64 // Rkaaraantaadyo'prsiddhaaH| ekArAntaH atihezabdaH / svraadaavyaadeshH| atihayau / sambodhane "adetaH syamo0" iti siluki / he atihe / aikArAntaH suraizabdaH / 5 ___TAdau 0 / TA Adiryasya sa TAdiH tasmin TAdi 7-1 "GiDau~" "Dityantya0" svara 7-1 "avrnnsye."| vA 1-1 "avyayasya" / tripadamidaM0 / apekSitaM vRttyaMzamAha-tunastRc iti, Ami tu nityatvAditi tRjAdeze kRte'pi akRte'pi ca "hasvApazca" iti Amo nAm prApnoti tatazca kRtAkRtaprasaGgI yo vidhiH sa nitya iti nAmAdezasya nityatvaM tatazca "balavannityamanityAditi" pUrvamAmo nAm syAdityarthaH / RkArAntAdayo'prasiddhA iti bhaavH||64 ||atihe 1-1 "so ruH" "raH pdaante."| svarAdA-10 vayAdeza iti vyaJjanAdau ca avizeSa ityapi jJeyam / atihebhyAm 3 atihebhyaH 2 atiheSu ityAdi paJcamISaSThayekavacanayoH "edoDyAM0" atiheH 2 / evaM saha inA vartate yaH seH sayau 2 sayaH 2 sayA sebhyAm 3 sebhyaH 2 seH 2 seSu he se ityAdi / evaM paramazvAsau izca parameH ityAdi / surai 1-1 iti sthite sUtramA rAyo vyaJjane // 65 // [si0 2115] 15 vyaJjanAdau syAdau pare raizabdasya AH syAt / surAH / khraadaavaayaadeshH| surAyau // 65 // okArAnto goshbdH| A rA0 / A 1-1 "so ruH"| rai 6-1 "edaito." "lokAt" "so ru" / vyaJjana 7-1 "avarNasye0" / "ro re luk dIrgha0" / tripadamidaM0 // 65 // go 1-1 iti sthite sUtramota auH // 66 // [si0 1474] 20 ghuTi / "vizeSaNamantaH" / gauH / gAvau / gAvaH // 66 // ota0 / ot 6-1 "lokAt" "so ruH"| au 1-1 "so ruH" "ra: pdaante."| madhye "roryaH" tasya re pare luka vA lukyasandhizca / dvipadamidaM sUtram / apekSitaM vRttyaMzamAha ghuTi iti / sUtravRttyaMzayoH saGghaTane'yaM bhAvaH "vizeSaNamantaH" iti odantasyetyarthaH-odantasya ghuTipare AH syAt "paSThyAntyasya" iti paribhASayA okArasya A syAdityarthaH / svarAdau sarvatra avAdezaH vyaJjanAdau avizeSa iti 25 jJeyam // 67 // ami zasi ca vizeSamAha-sUtram A amzaso'tA // 67||[si0 11475] amzasoratA saha ota AH syAt / gAm / gAvau / gAH / gavA / gobhyAm / "edoDyAM GasiGaso raH" iti ratve goH 2 / gavAm / goSu / evaM sudyoprabhRtayaH // 67 // aukArAnto glauzabdaH / glauH / glAvau / he glauH / glaubhyAm / evaM sunauprbhRtyH| iti mahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM kharAntAH puMliGgAH / A0 / A 1-1 "so ruH" am ca zas ca amazas tasya amzas 6-1 "lokAt" "so ruH" / at 3-1 "lokAt" / "roryaH" tasya svare pare lugvA lukyasandhizca / "ato'ti." "ava-33 For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 110 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu- rNasye." "edotaH0" / tripadamidaM sUtram / evaM sudyoprabhRtaya iti su zobhanA dyauryasya sa sudyauH sudhAvau 2, sudyAvaH sudhAm sudyAH 2 sudyavA sudyobhyAm 3 sudyoH 2 sudyoSu he sudyauH // 67 // glauzabda iti glauzcandramA iti svarAdau sarvatra AvAdezaH vyaJjanAdAvavizeSa iti / evaM sunau prabhRtaya iti su zobhanA nauryasya sunauH sunAvau sunAva ityAdi / yAM ziSyodbhutakIrttikIrtti vijayazrIvAcakAharmmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH zrItejapAlAtmajaH / tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA - vRttau bhejuranukrameNa ghaTanAM puMsi svarAntAH ravAH // 1 // a tha sva rA ntAH strIliGgAH tatra AkArAntaH strIliGgo gaGgAzabdaH / atha svarAntAH strIliGgAH zabdA vaktavyAstatra akArAntAH strIliGgA na sambhavanti teSAM hi keSAJcit "At" iti sUtreNa Ap prApnoti keSAJcicca "gaurAdibhyo mukhyAnGIH" ityAdisUtrairDIH prApnotIti prathamamAkArAntAH pratipAdyante ityAha- AkArAnto gaGgAzabda iti / gaGgA 1-1 iti sthite sUtram - dIrghaGayA vyaJjanAtseH // 1 // [ si0 1 4 45 ] 15 dIrghaGayAvantAbhyAM vyaJjanAcca parasya seluk syAt / gaGgA // 1 // dIrghaGayA0 / GIca Ap ca jyApau dIrghau ca tau GayApau ca dIrghaGayApau dIrghaGayApau ca vyaJjanaM ca dIrghaGathAbUvyaJjanaM tasmAt dIrghaGayAbvyaJjana 5-1 " GeGasyo0" "samAnAnAM 0" / si 6-1 "Gityaditi" "edodbhyAM" "ra: padAnte0 " / dvipadamidaM sUtram / nanu GayAvityatra IkArAkAraprazleSAt "gauNo GayAdiH prakRtyAdervizeSaNaM nonAdhikasya" iti paribhASayA vA silopaprasaGganivRtterdIrghagrahaNaM 20 nAtiprayojakam, satyam, tathApi sukhAvabodhAya kRtamiti / dIrghagrahaNasAmarthyAnniSkauzAmbiH atikhaTTaH ityAdau "bhUtapUrvakastadvadupacAra" iti "ekadeza vikRtamananyavaditi vA prAptaH silopo na bhavati / / 1 / / gaGgA 1-2 iti sthite sUtram - autA // 2 // [ si0 1 / 4 / 20] Antasya autA saha ait syAt / gaGge / gaGgAH / gaGgAm / gaGge / zasi puMstvAbhAvAnnatvA25 bhAve'kAreNa saha dIrgha eva - gaGgAH // 2 // au0 / aut 3-1 "lokAt " / ekapadamidaM0 / anena etve gaGge jasi "samAnAnAM 0 " gaGgAH, ami "samAnAda 0" gaGgAmU, dvitIyAdvivacane "autA" gaGge / dvitIyAbahuvacane vizeSamAha - zasi puMstvAbhAvAditi / nanu "sanniyogaziSTAnAmekApAye 'nyatarasyApyapAyo" yathA etAn gAH pazyetyatra dIrghAbhAve sasya no na bhavati tathAtra puMstvAbhAvAnnatvAbhAve dIrgho'pi na bhaviSyatItyatrocyate * " " nAnvAcIyamAne nivRttau pradhAnasya, " aprAdhAnyena vihitasya nivRttau prAdhAnyena vihitasya nivRttirna bhavati tato'pradhAnasya 31 natvasya nivRttau pradhAnasya dIrghasya nivRttirna bhavati // 2 // gaGgA 3 - 1 iti sthite / For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharAntAH strIliGgAH / AkArAntAH Tausyet // 3 // [si0 1 / 4 / 19 ] Avantasya TausoH parayoretvaM syAt / gaGgayA / gaGgAbhyAm 3 / gnggaabhiH||3|| Tausye0 / TA ca os ca Taus tasmin Tos 7-1 "lokAt" ait 1-1 "dIrghaDyA0" / ivarNAde0 / dvipadamidaM0 / anena etve "edeto." ayAdeze gnggyaa| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati bahukhaTrena puMsA / iha tu bhavati ISadaparisamAptayA khaTyA akhaTTayA viSTareNa / evamanyatrApi yathA-5 sambhavaM jJeyam // 3 // gaGgA 4-1 iti sthite sUtram Apo DitAM yai yAs yAs yAm // 4 // [si0 114 / 17 ] ___ AyantAtpareSAM chitAmete AdezAH syuH / gaGgAyai / gaGgAyAH 2 / "hasvApazca" iti Amo nAmAdeze gaGgAnAm / gaGgAyAm / gaGgayoH 2 / gaGgAsu // 4 // ___ Apo0 / Apa 5-1 "lokAt" "so ruH" Git 6-3 "lokAt" / yaiyAsyAsyAm 1-1 "anato 10 lup" / "ghoSavati" "avarNasye0" / tripadamidaM sUtram / gaGgAyai ityAdi spaSTam / / 4 / / sambodhane gaGgA 1-1 iti sthite sUtram ___edApaH // 5 // [ si0 1 / 4 / 42 ] sambodhane Avantasya sinA saha etsyAt / he gaGge / he gaGge / he gaGgAH // 5 // evaM shrddhaamedhaadyH| edA0 / et 1-1 "dIrghaGayA0" / Apa 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte. " / "dhuTastRtIyaH" "lokAt" dvipadamidaM / he gaGge ityAdi // 5 // dvisvarANAmambAvAcinAmAvantAnAM zabdAnAM sarvApi rUpapaddhatiH gaGgAzabdavat kintu sambodhane prathamaikavacane vizeSo'stIti taM darzayati sUtram-- nityadidvikharAmbArthasya havaH ||6||[si0 1 / 4 / 43 ] nityaM daidAsAdayo yebhyaste nityaditasteSAM, dvikharAmbArthAnAM ca sinA saha havaH syAt / he 20 amba / he akka / he atta / he alla / *zasAdau syAdau pare nizAyA antyasya luk nAsikAyA nasAdezazca vA / nishH| nizA, nizayA / nijbhyAm , nizAbhyAm / nicchu // nasaH, nAsikAH / nobhyAm , nAsikAbhyAm // 6 // nitya0 / d it anubandho yeSAM te ditaH / nityaM dito daidAsdAsdAmAdezA yebhyaste nityaditaH / dvau svarau yeSAM te dvisvarAH, ambA arthoM yeSAM te ambArthAH / dvisvarAzca te ambArthAzca dvisvarAmbArthAH / 25 nityaditazca dvisvarAmbArthAzca nityadihivarAmbArthaM tasya nityadidvisvarAmbArtha 6-1 "TAGaso0" / hrasvaH 1-1 "so ruH" "ra: padAnte." / dvipadamidaM sUtram / he ambA 1-1 he akkA 1-1 he attA 1-1 he allA 1-1 iti sthite sarvatra anena hrasvaH / nityaditAmudAharaNAni tvevam-he stri he lakSmi he zvazru he vadhu // Abantayorapi nizAnAsikAzabdayorvizeSamAha zasAdau syAdAvityAdi "mAsanizAsanasya zasAdau lugvA" ityantyasvaralope nizaH / nizA / nizbhyAm iti sthite "nAmasidayavyaJjane" iti 30 padasaMjJAyAM 'tAlavyA icayAzvazaH' iti sthAnyAsannatvAt "dhuTastRtIya" iti zasya jatve nijabhyAmiti siddham / evaM nibhiH nijabhyaH 2 / nizAsu iti sthite "mAsanizAsanasya." ityantyasvaralope *"sasya zaSau" sakArasya zacavargAbhyAM SaTavargAbhyAM ca yoge yathAsaGkhyaM zaSau syAtAmiti supaH sakArasya zakAraH 33 For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"yajasRja." iti sUtre yajAdidhAtusAhacaryAt zakArasyApi dhAtusambandhina eva grahaNAt nizAzabdasambandhinaH zakArasya SatvaM na bhavati, kintu "dhuTastRtIyaH" iti zasya sthAnyAsanno jakAra eva "cajaH kagam" iti pare gatve karttavye'sattvAt gatvaM na bhavati tatazca "aghoSe prathamo ziTaH" iti jasya catve "prathamAdadhuTi zacchaH" iti zasya chatve nicchu iti siddham / evaM nAsikAzabdasya "dantapAdanAsikA." 5iti sUtreNa nasAdeze nasaH 2-3 nAsikAH 2-3 / nAsikAbhyAmiti sthite nasAdeze "so ruH" iti rutve nobhyAm nobhiH nobhyaH / supi "zaSase zapasaM vA" iti roH satve nassu // 6 // sarvAdInAmAvantAnAM Gitsu vizeSamAha-sUtram sarvAderDaspUrvAH // 7 // [si0 1 / 4 / 18] . sarvAderAbantasya GitAM yai yAs yAs yAmo DaspUrvAH syuH| sarvasyai / sarvasyAH 2 / sarvasyAm / 10 zeSaM gaGgAvat // 7 // sarvAde0 / sarva Adiryasya sa sarvAdiH tasya sarvAdi 6.1 "Dityaditi" "edogyAM0" / DaspUrvo yeSAM te DaspUrva 1-3 "ata AH syAdau0" 'samAnAnAM.' "so ruH" "raH padAnte." / dvipadamidaM sUtram / DaspUrvA iti DisvAdantyasvarAdilope sarvasyai sarvasyAH ityAdi / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati priyasarvAyai / dakSiNasyAzca pUrvasyAzca yadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dika tasyai dakSiNapUrvAyai atra bhuvriihyaaderny15pdaarthaadiprdhaantvaatsrvaaditvaabhaavH| yadyevaM kathaM dakSiNapUrvasyai iti prayogaH ? ucyate dakSiNA cAsau pUrvA ceti karmadhArayo'yam / vibhASA diksamAse bahuvrIhau atra sarvanAmatA vA syAt / yattu uttarapUrvasyai uttarapUrvAyai iti pANinIyaiH sUtramArabdham tabyartham prAguktayuktyA prayogadvayasiddherAvizeSAcca / atha bahuvrIhyAdeH sarvAditvAbhAve kathaM tvakapitRkaH makatpitRkaH dvakiputraH kakiM sabrahmacArItyAdAvakpratyayaH ? ucyate'ntaraGgatvAtpUrvamevAki bhaviSyati / anye tu bahuvrIhAvantaraGgasyApyakaH pratiSedhamicchanti tanmate 20 kappratyaya eva tvatkapitRko matkapitRka iti yathAsambhavaM jJeyam // 7 // jarAzabdasya vizeSamAha jarAyA jarakhA ||8||[si0 21 // 3] svasambandhinyanyasambandhini vA svarAdau syAdau / jarasau jare, 2 / jarasaH jarAH, 2 / jarasA, jarayA / jarAbhyAm 3 / atijarasau // 8 // jarA0 / jarA 6-1 "Apo GitAM0" jaras 1-1 "dIrghaDyAb0" vA 1-1 "avyayasya" "ava25rNabho0" tripadamidaM0 / svarAdau syAdau ityuktatvAt vyaJjanAdau gaGgAzabdavadupanayaH / jarasau 2 jare 2 ityatra dvikenAGkena prathamAdvitIyAdvivacanayorgrahaNam jarasaH jarAH 2 ityatra dvikenAGkena jaszasorgrahaNam / evamanyatrApi yathAsambhavaM jJeyam / atijarasau, evamatijarasaH atijarAH pumAMsa ityAdi / kecittu pUrvavipratiSedhena inAtoH kRtayoH sannipAtaparibhASayA anityatvamAzritya jarasi kRte nirjarasina nirjarasAditi rUpe na tu [ nirjarasA ] nirjarasa ityevaM manyante / ityAkArAntAH strIliGgAH // 8 // atha ikArAntAH strIliGgA ucyante-tatra ___ ikArAnto buddhizabdaH / sa ca prAyo munivat / buddhiH / buddhI / buddhayaH / he buddhe / buddhim / 32buddhI / buddhIH / buddhyA / For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze kharAntAH strIlliGgAH / ikArAdyantAH ikArAnto buddhizabda iti sa ca prAyo munivadityatra prAyograhaNAt zasi puMstvAbhAvAtsakArasya natvAbhAvaH-buddhIH 2-3, "TaH puMsi nA" iti TAyA nA na bhavati ityAdi / buddhayAdizabdAnAM Gitsu vizeSamAha, sUtram -- striyAM GitAM vA daidAsadAsadAm // 9 // [ si0 1 4 28 ] 113 strIliGgAdidudantAtpareSAM svasambandhinAmanyasambandhinAM ca GitAmete AdezA vA syuH // 5 dakAro vizeSArthaH / buddhyai, buddhaye / buddhyAH 2, buddheH 2 / buddhyAm, buddhau / evaM priyabuddhyai, priyabuddhaye puMse / evaM matibhUtiprabhRtayaH / dhenuH / dhenU / dhenavaH / he dheno / dhenum / dhenU | dhenUH / dhenvA / dhenvai, dhenave / dhenvAH dhenoH, 2 / dhenvAm dhenau / priyadhenvai priyadhenave puMse // 9 // striyAM0 / strI 7-1 "strIdUtaH" iti DerAm " striyAH" iti iyAdezaH "lokAt " / Git 6-3 "lokAt " / vA 1-1 " avyayasya" / "tau mumo0 " / daizca dAs ca dAs ca dAm ca vaidAsdAsdAm 10 1- 1 " anato lup" / catuSpadamidaM0 / dakAro vizeSArtha iti "nityadiGkisvarAmbArthasya hrasvaH" "RnnatyaditaH" ityAdau vizeSArtha iti bhAva: / buddhi 4-1 anena dai Adeze "ivarNAdeH0" iti yatve buddhyai pakSe "Gityaditi" ityetve'yAdeze buddhaye / evaM buddhi 5-1 anena dAsAdeze ivarNAderiti yatve buddhyAH pakSe GityaditItyetve "edodbhyAM GasiGaso raH" "raH padAnte0 " buddheH / evaM SaSThayekavacane'pi / buddhi 7- 1 anena dAmAdeze "ivarNAde0 " pakSe "DiDauM" "DityantyaH " buddhau / puMsi gauNatve'pi priyabuddhadhai, priyabuddhaye 15 ityAdi / napuMsakaliGge tu gauNatve'pi priyabuddhayai priyabuddhaye priyabuddhine kulAya evaM sarvatra rUpatrayaM jJeyam / ukArAntA api strIliGge etaireva sUtraiH siddhyanti / tathA ca rUpanayaH - dhenuH dhenU dhenavaH ityAdi / atra lAghavArthaM kramolaGghanena IkArAntAtpUrvamukArAntAnAM nirdezaH kRtaH // 9 // atha IkArAntA ucyante / IkArAnto nadIzabdaH / "dIrghaGayAva0 " iti siluki nadI / nadyau / nadyaH / nadIm / nadyau / nadIH / nadyA / 20 IkArAnto nadIzabda iti IkArAntAnAM Gitsu vizeSamAha // 9 // sUtram - strIdUtaH // 10 // [ si0 1/4/29] nityastrIliGgAdI dUdantAtpareSAM svAskhaDitAM dai dAm dAs dAmo nityaM syuH / nadyai / nadyAH 2 / nadyAm / svAsveti vacanAt priyanadyai puMse / sambodhane nityaditvAd haskhe, he nadi / evaM gaurIprabhRtayaH / strIzabdasya jayantatvAtseluki, strI / svarAdau "striyAH" itIyAdeze, striyau / striyaH / 25 "vAm zasi" striyam, strIm / striyaH, strIH / striyA / striyai / he stri | lakSmIzabdasya jayantatvA'bhAvAtserlugnAsti / lakSmIH / zeSaM nadIvat / vadhUH / vadhvau / vadhvaH / vadhUm / vadhvau / vadhUH / vadhvA / vadhvai / vadhvAH 2 / vadhvAm / he vadhu / evaM jambvAdayaH / zrIhIdhIzabdAH suzrIvat / bhUH svayambhUvat / bhrUratibhrUvat // 10 // mAtRzabdaH pitRvat / mAtA mAtarau / mAtRH / svazabdaH kartRvat / svasA / svasArau / iti mahopAdhyAya zrIkIrti vijayagaNi ziSyopAdhyAya zrI vinayavijaya gaNiviracitAyAM haimalaghu prakriyAyAM kharAntAH strIliGgAH / For Personal & Private Use Only 30 strI0 / Ica Uca IdUt striyAmIdUt strIdUt tasmAt 5-1 "lokAt " "so ruH" "ra: padAnte0" 1 ekapadamidaM0 / nadI 4-1 anena nityaM dai Adeze "ivarNAde: 0" ityAdi / evaM gaurIprabhRtaya iti sarve'pi GIpratyayAntA nadIzabdavat jJeyAH iti bhAvaH / puMsi gauNatve priyanadiH priyanadI priyanadayaH 34 hai0 0 prakA0 pUrvA0 15 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu 1 G 7 priyanayai priyanadyAH 2 priyanadyAm puMsi / napuMsake tu priyanadi priyanadinI priyanadIni / zeSaM pulliMgavat / strIzabdo yadyapi Gayanto'sti tatazca " dIrghaGayAb0" iti seluk bhavati tathApyayaM vizeSo'sti yat strIzabdasya svarAdau vibhaktau parataH "striyAH" iti sUtreNa iyAdezaH syAt ami zasi ca vikalpena iyAdezaH strI 4-1 "strIdUtaH" iti daidAsAdyAdeze "striyAH" iti iyAdeze striyai striyAH 2 5 striyAm sambodhane'pi " nityadidvisvara 0 " iti hrasve he stri / UkArAntA api etaireva sUtraiH siddhyanti tathA ca rUpanayaH-vadhUH vadhvau vadhvaH ityAdi / evaM jambvAdaya iti tathA ca jambUzabdaH strIklIbaliGga iyaM jambUH jambUvRkSaphalamidaM jambUvRkSavAcakaH strIliGge yathA naiSadhe "eSA tarustaruNi rAjati rAjajambUH sthUlopalAni phalAni vimRzya yasyAH / siddhastriyaH priyamidaM nigadanti dantiyUthAni kena tarumAruruhuH patheti" // 1 // AdizabdAtkaNDUkacchUkurUraM bhoruprabhRtayo jJeyAH / zrIhI dhIzabdAH suzrIzabdavaditi / 10 ayaM bhAva:- "avItaMtrItarI taMdrIlakSmIzrIhI dhiyAH puraH / bhIzabdasya ca serlopo na strIliGge kadAcana" // 1 // "gozcAnte hrasvo'naMzi samAseyo bahuvrIhau " ( 2 / 4 / 96 ) itIyasvantabahuvrIherha svaniSedhAt bahvayaH zreyasyo'sya bahuzreyasI pumAn "dIrghaGayAb0" iti siluk, bahuzreyasyau bahuzzreyasyaH bahuzreyasIm bahuzreyasIn bahuzreyasyA bahuzreyasIbhyAm 3 bahuzreyasyai bahuzreyasyAH 2 bahuzreyasInAM saptamyAM bahuzreyasyAM sambodhane "nityadiddddisvara0" iti hasve he bahuzreyasi / evaM priyArddhapippalya asya priyArddhapippalI pumAn 15 ityAdi bahuzreyasIvat / tatra lakSmyAdInAmauNAkArAntatvAt zrayAdInAM dhAtvIkArAntatvAt "dIrghaGayAb" iti na serlopaH kintu visarga eva zrIH, "saMyogAt " itIyAdeze zriyoM zriyaH zriyaM zriyau zriyaH zriyA zrIbhyAm 3 zrIbhiH "veyuvo'striyAH" iti vikalpena daidAsAdyAdeze "saMyogAt" itI - yAdeze zriyai zriye zriyAH 2 zriyaH 2 " Amo nAmvA" iti vikalpena nAmAdeze zrINAm; zriyAm, zriyAm zrayi zriyaH 2 zrISu he zrIH / evaM hIzabdo'pi / dhIzabdasya " dhAtorivarNovarNasya" itIyA20 dezaH evaM bhIzabdo'pi dhIzabdavat / avI- tantrI - tarI tandrIzabdA lakSmIvat jJeyAH / bhrUratizrUvat iti bhrUH "bhrUnoH" ityuvAdeze bhruvau bhruvaH bhruvam bhruvau bhruvaH bhruvA bhrUbhyAm bhUbhiH "veyuvo'striyAH" vA daidAsAdyAdeze bhruvai bhruve bhruvAH 2 dhruvaH 2 " Amo nAmvA" bhrUNAm bhruvAm saptamyekavacane zruvAm bhruvi bhruvoH 2 bhrUSu he bhrUH / nanu he subhru he bhIru ityatra bhUmIrUzabdayornityaditvAbhAvAtkathaM hrasvatvamityatrocyate bhramaNaM bhru uNAdiH suSThu bhru bhramaNaM yasyAH sA suzru tatazca subhrubhIruzabdayoH strIparyAyatvA25 dUGi kRte nityadiddisvaretyAdinA havaH / siddhAntakaumudyAM tu 'hA pitaH kApi he subhrU' iti bhaTTiprayogaH pramAd evAyamiti bahava ityuktamiti jJeyam // 10 // mAtRzabdaH pitRvaditi "Rduzanas 0' iti serDA "Dityantya0" mAtA "aGa ca" ityarAdeze mAtakhai mAtaraH mAtaram, mAtarau zasi puMstvAbhA - vAdakAreNa saha dIrgha eva natu natvam mAtRH / mAtrA mAtRbhyAmityAdi / evaM gauNatve'timAtRzabdo'pi / sambodhane'yaM vizeSo "mAturmAtaH putre'heM sinAmadhye" ( si0 2 / 4 / 40 ) mAtRzabdasya putre 30 varttamAnasya sAmarthyAdbahuvrIhau sinA saha mAta iti akArAnta AdezaH syAt / mAtRdvAreNa putraprazaMsAyAM 1 "3 114 gamyAyAM kaco'pavAdaH / gArgI mAtA yasya tasyAmantraNaM he gArgImAta, atra zlAghyayA mAtrA tatputravyapadezayogyatayA putraH prazasyate / putra iti kim ? he gArgImAtRke vatse / arhe iti kim ? are gArgImAtRka / svasruzabdaH kartRvaditi "tRsvasRnaSTaneSTR 0" ityAdinA Ar svasA svasArau ityAdi "striyAM nRto'svasrAderDIH" ityatra svasrAdivarjanAt svasRzabdasya RlakSaNo GIrna bhavati "jAmistu 35 bhaginI svasA" / kroSTuzabdasya vizeSamAha, sUtram - For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze strIliGgA RkArAdyantAH / napuMsakaliGgAH akArAntAH 115 si0 114 / 93 ] striyAm // 11 // kruzastunastRc nirnimitta eva syAt / tato DyAM kroSTrI // 11 // rai go nau zabdAH prAgvat / stri0 strI 7 - 1 " strIdUtaH" iti dAm " striyAH" iti iyAdeze striyAm ekapadamidaM 0 / nirnimitta eveti paJcabhiH kroSTrIbhiH krItairiti vigRhya "mUlyaiH krIte" itIkaN tasya " anAmyadviH lubi" ti lupi "GayAdergauNasya" ityAdinA GInivRttau paJcakroSTubhI rathaiH / atra ca nirnimittatvAdAdezasya GInivRttAvapi 5 nivRttirna bhavati ata eva " kayamAnipittaddhite" iti puMvadbhAvo na bhavati puMvadbhAvenApi hi Adeza eva nivarttanIyaH sa ca nimittatvAzrayaNe GInivRttAvapi nivarttata eva / tato jyAmiti anena tRjAdeze "striyAM nRto'svasrAdeGaH" iti GayAM "ivarNAderakhe0" iti ratve kroSTrI / tato nadIzabdavadrUpanayaH // 11 // rai go nau zabdAH prAgvaditi - raizabdaH suraiH zabdavat gozabdastathaiva nauzabdaH sunau zabdavaditi / raizabdasya "A rAyo vyaJjane" iti vyaJjanAdau AtvaM svarAdAvAyAdezaH rAH rAyau rAyaH / 10 gauH gAvau gAvaH "A am zaso'tA" ityAtve gAm gAvau gAH "edoyAM GasiGaso raH" iti goH 2 ityAdi / a napuM sa ka atha akArAdisvarakrameNa prAptA napuMsakaliGgAH svarAntAH zabdA ucyante / tatra akArAnta napuMsakaliGgaH kulazabdaH / tatra akArAntaH kulazabdaH iti kula 1-1 iti sthite sUtram - ataH syamo'm // 1 // [ si0 1 / 4 / 57 ] akArAntasya napuMsakasya svasthamoram syAt / kulam // 1 // ataH0 / at 6-1 "lokAt" "so ruH " "raH padAnte0 " sica am ca syam tasya syam 6-1 "lokAt" "so ruH" / am 1-1 "dIrghajyA0" "ato'ti0" "avarNasye" "edotaH 0" / tripadamidaM sUtram / sthAnimadhye'mUgrahaNamuttarasUtrArtham, sUtrakrameNottarasUtraM hi "paJcato'nyAderanekatarasya da: " 25 ( 1|4|58 ) iti, tatra hi svamorubhayorapi dakAro yathA syAt-anyat tiSThati pazya veti / AdezasyAmo'kAroccAraNaM jarasAdezArtha tenAtijarasaM kulaM tiSThatIti siddham // 1 // kula au 1-2 iti sthite sUtram -- thAM ziSyodbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAhamaNa rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH zrItejapAlAtmajaH / tasya zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyAvRttau bhesuranukrameNa ghaTanAM zabdAH svarAntAH striyAm // 1 // tha sva aurIH // 2 // [ si0 1/4/56 ] 15 liGgAH For Personal & Private Use Only 30 napuMsakasya svaauH syAt / kule // 2 // au0 / au 1 - 1 " so ruH" / I 1-1 "so ruH" "raH padAnte 0" "ro re0" / dvipadamidaM0 / anena aukArasya Itve "avarNasye 0 " kule // 2 // kula 1-3 iti sthite sUtram - 32 20 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu napuMsakasya ziH // 3 // [ si0 1 / 4 / 55 ] napuMsakasya jaszasoH ziH syAt / sa ca ghuTrasaMjJakaH, zeSaghusaMjJakazca / zakAro vishessaarthH||3|| napuM0 / napuMsaka 6-1 "TAGaso0" zi 1-1 "so ruH" "raH padAnte." / dvipadamidaM0 / sa ca ghusaMjJaka iti "syamaujasaH syurghaTasaMjJAH puMstriyoH zirnapuMsake" iti vacanAt / zeSaghuTsaMjJakazceti 5"vinA sambodhanAtha siM zeSaghuTsaMjJakA amI" iti vacanAt / akAro vizeSArtha iti "svarAcchau" "sakhyurito'zAvait" ityAdau vizeSArtha ityarthaH / kula i iti jAte // 3 // sUtram svarAcchau // 4 // [ si0 14165 ] zau pare svarAntAnapuMsakA no'ntaH syAt // 4 // svarA0 / svara 5-1 "DeGasyoryAtau" "smaanaanaaN0"| zi 7-1 "khinDau" "Dityantya." "lokaat"| 10madhye "prathamAdadhuTi zazchaH" iti zasya chatve 'tavargasya'ti tasya catve dvipadamidaM0 / anena no'ntAgame kula na i iti jAte // 4 // sUtram ni dIrghaH // 5||[si0 2485 ] zeSaghuTpare nakAre pare kharasya dIrghaH syAt / kulAni // 5 // dvitIyAyAmapyevam / "adetaH ssamo"riti siluki he kula / tRtIyAdiSu devavat / sarvAdiSvanyAdInAM vishessH| 15 ni0 / na 7-1 "lokAt" / dIrgha 1-1 "so ruH" "ra: padAnte." / dvipadamidaM0 / anena dIrgha kulAni iti siddham // 5 // dvitIyAyAmapyevamiti dvitIyaikavacane "ataH syamo'm" ityamopyamAdeze "samAnAdamota." kulam / sambodhane'pi paratvAtpUrvam "ataH sthamo'm" iti seramAdeze tasya ca "adetaH syamolaka" iti he kula / tRtIyAdiSu devavaditi na kazcidrUpe prakriyAyAM vA vizeSa iti bhAvaH / sarvAdiSvanyAdInAM vizeSa iti sUtram20 paJcato'nyAderanekatarasya daH // 6 // [si0 114 / 58] anyAdipaJcakasyaikataravarjasya syamodaH syAt / anyad // 6 // paJca0 / paJceti saGkhyAmAnamasya vargasya sa paJcat vargaH *"pazcaddazadvarge vA" etau tadasya mAnamiti viSaye varge atpratyayAntau vA nipAtyete / paJcat 6-1 "lokAt" "so ruH" / anya Adiryasya sa anyAdistasya anyAdi 6-1 "Gityaditi" "edogyAM0" / na vidyate ekataraH zabdo yasmin sa aneka25 tara 6-1 "TAGaso0" d 1-1 "so ruH" "raH padAnte." / madhye "ato'ti." "avarNasye." "edotaH padAnte." 'lokAt' / catuSpadamidaM sUtram / anya 1-1 anena serdakArAdeze anyad iti jAte // 6 // sUtram virAme vA // 7 // [si0 11351 ] virAmasthasya zivarjasya dhuTaH svaprathamo vA syAt / anyat / anyatarad 2 / itarad 2 / katarad 302 / katamad 2 / ekataravarjanAdekataram // 7 // Asanasya zasAdau syAdau pare'ntyalugvA / Asyazabdasya vAsanAdeza iti pANinIyAH / AsAni / AlA / AsanbhyAm / hRdayodakayo329dudanAdezau ca zasAdau sAdau vA / For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kharAntAH napuMsakaliGgAH / akArAntAH 117 virA0 / virAma 7-1 "avarNasye." vA 1-1 "avyayasya" / virAmasthasyeti paryantasthasyetyarthaH / anena dakArasya takAre anyat iti / evamitarad 2 ityAdiSvapi rUpadvayaM dvikenAGkena jJeyamiti // 7 // Asanazabdasya prathamavacanapaJcake kulazabdavadrUpanayaH zasAdiSu tu "mAsanizAsanasya 0" ityantyaluki "ni dIrghaH" iti dIrgha AsAni pakSe AsanAni / Asana bhyAm iti sthite antyalope "nAmasidayaH" iti padasaMjJAyAM "nAno no'nahnaH" iti nalope prApte *"svarasya pare prAgvidhau" svarasyAdezaH paranimittakaH 5 pUrvasya vidhau vidheye sthAnIva syAt ityakArasya sattvAnnalopo na bhavati AsanabhyAm 3 pakSe AsanAbhyAm 3 / pANinIyAnAM tu AsyazabdasyAsannAdeza iti pUrvoktaparibhASayA anupasthAnAt nalopo bhavati AsabhyAmityAdi / yattu siddhAntakaumudyAM AsanasyAsannAdeza iti kAzikoktaM prAmAdikamityuktam tannAtipezalam-kAzikoktasyAnekAnyavyAkaraNasammatatvAt 'AsanyaM prANamUcurityayaM prayogastvalaukika evAnyathA 'tulyAsyaprayatnaM savarNa miti sUtre sthAnavizeSapratipattyarthamAsye bhavamAsyamiti bhASye yaduktaM 10 tatrApyAsanyamiti prayogaprasaGgaH / hRdayodakayoH prathamavacanapaJcake kulazabdavadrUpapaddhatiH zasAdau tu "dantapAda0" iti sUtreNa hRdudana Adezau vA bhavataH iti rUpadvayaM bhavati / hRdaya 2-3 "napuMsakasya ziH" hRd i iti sthite sUtram dhuTAM prAk // 8 // [ si0 za66 ] svarAtparA yA dhuDjAtistadantasya ghuTi pare dhuTaH prAno'ntaH syAt // 8 // dhuTAM0 / dhuda 6-3 "lokAt" / prAk 1-1 "avyayasya" / dvipada0 / dhuTAmiti bahuvacanaM jAtiparigrahArthaM tena yatra svarAtparaM dhuvayaM bhavati eko vA dhuDbhavati tatrAnena dhuTi pare no'nto bhavati yathA kASThatvaddhi kulAnIti tatazcAnena no'ntAgame hand i iti sthite // 8 // sUtram nAM dhuDvarge'ntyo'padAnte // 9 // [si0 1 // 3 // 39] apadAntasthAnAM nAM varge dhuTi pare puraHsthadhuTsambandhI paJcamaH syAt / hRndi / hRdA / hRd-20 bhyAm / udAni udgA / udabhyAm / pakSe tvAsanAdayaH kulavat // 9 // nAM0 / m ca na ca mnasteSAM m 6-3 dhuT cAsau vargazca dhuDvargastasmin dhuDavarga 7-1 "avrnnsye."| anya 1-1 "so ruH" / padasya antaH padAntaH na padAntaH apadAntaH tasmin apadAnta 7-1 "avarNasye." / catuSpadamidaM sUtram / anena no'ntasambandhino nasya natve hRndi iti siddham / nanu nasya natvakaraNaM piSTapeSaNavatkathaM yuktamiti ceducyate-kAryAntarabAdhanArtha tatazcAtra nakArasya nakAra eva syAt 25 na tu kAryAntaram / tathAhuH zrIsUrayaH-"nAmiti bahuvacanaM varNAntarabAdhanArtham ," tena kurvanti kRSanti visrambhaH saMrambha ityatra nakArasya NatvaM bAdhitvAnena vargAntya eva bhavati / krAntvA bhrAntvA ityatrApi nakAre kRte NatvabAdhanArthaM punarnakAraH / dhuDiti kim ? Ahanmahe / dhuDvarga iti kim ? haMsyati / apadAnta iti kim ? bhavAn karoti / anvityadhikArAt vyaktA vyaktumityoMrgatve katve ca kRte pazcAtkavargAntyaH anyathA ca vargAntyaH syAt // 9 // atijarazabdasya "ataH syamo'm" iti syamoramAdeze 30 sannipAtanyAyasyAnityatvAjjarasAdeze "jaraso vA" [11460] jarasantasya napuMsakasya sambandhinoH syamoluMgvA bhavati / atijaraH atijarasaM kulaM tiSThati pazya vA / anye dvitIyaikavacanasyAmo yo'mAdezastasyaiva lubvikalpamicchanti na syAdezasya / kecijarasaH syamorlopamicchanti tanmate'tijarasaM tiSThati pazyetyeva bhavati / evaM prathamAdvitIyayordvivacane atijare, atijarasI / bahuvacane zau paratvA-34 For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghujarasAdezastato nAgamaH atijarAMsi atijarANi tiSThanti pazya vaa| striyAM tu vibhaktarApA vyavadhAnAnna bhavati / adha AkArAntA napuMsakaliGgAH zabdA ucyante vizvapA 1-1 iti sthite sUtram klIbe // 10 // [si0 2 / 4 / 97] napuMsakasya svarAntasya havaH syAt / vizvapam ityAdi kulavat // 10 // ikArAnto vaarishbdH| 5 klI0 / klIba 7-1 "avarNasye." / ekapadamidaM / anena have "ataH sya0" samAnAda." vizvapaM kulam vizvape vizvapAni ityAdi sarva kulavat // 10 // ikArAnto vArizabda iti vAri 1-1 iti sthite sUtram anato lup // 11 // [ si0 3126] / akArAntavarjanapuMsakasya syamolae syAt / vAri 2 // 11 // vAri au iti sthite "aurI" 10 itIkAre jaate| ___ anato0 / na at anat tasya anat 6-1 / lup 1-1 "dIrghaGayAbU0" / madhye "so ruH" ghossvti"| dvipadamidaM0 / lukamakRtvA lupakaraNaM syamoH sthAnivadbhAvena yatkAryaM tasya pratiSedhArthaM tena yat tat atra tyadAdyatvaM na bhavati // 11 // vAri 1-2 iti sthite "aurIH" iti IkAre jAte vAri I iti sthite sUtram anAmakhare no'ntH|| 12||[si0 za64] nAmyantasya napuMsakasyAmavajeM kharAdau syAdau no'ntaH syAt / vAriNI 2 / vArINi 2 / cAriNA / vAriNe / vAriNaH 2 / vAriNoH 2 / Ami munivat / vArINAm / vAriNi // 12 // sambodhane / anAm / na Am anAm , anAm cAsau svarazca anAmkharastasmin anAmasvara 7-1 "ava20rNasye." / no'nta 1-1 "so ruH" "raH padAnte." / dvipadamidaM0 / anena no'nte "rapUvarNAno." Natve vAriNI / vAri 1-3 "napuMsakasya ziH" "svarAcchau" "ni dIrghaH" vArINi / dvitIyAyAmapyevam / Ami munivaditi "anAm svare nontaH" ityatra AmvarjanAnno'to na bhavati, kintu "hasvApazca" "dI? nAmya0" "rava." vArINAm // 12 // sambodhane he vAri 1-1 iti sthite sUtram nAmino lugvA // 13 // [si0 11461 ] 25 nAmyantasya napuMsakasya syamo gvA syAt / luki ca sthAnivadbhAvAlluptapratyayanimitta kArya syAditi sinA saha guNe he vAre / pakSe "anato lup" iti seDhuMe / lupi na tanimittamiti guNAbhAve he vAri / khasambandhivijJAnAt he priyavAre nara, nAtra vikalpaH // 13 // madhu 2 / madhunI 2 / madhUni 2 / madhunA / he madho / he madhu / dhyAdInAM TAdau vishessH| nAmi0 |naamin 6-1 "lokAt" "so ruH" luka 1-1 "dIrgha0" vA "avyy0"| madhye "ghoSa30 vati" "avarNasye." "dhuTastR0" / tripadamidaM0 / luki ca sthAnivadbhAvAditi-ayameva lukluporvizeSo yat lukisthAnivadbhAvo bhavati lupi tu na bhavatIti / evaM sarveSAmapi nAmyantAnAM sambodhane prathamaikava cane rUpadvayaM jJeyam / parairapyuktam "sambodhane tUzanasanirUpaM sAntaM tathA nAntamathApyudantam / mAdhyandi33 nirvaSTi guNaM tvigante napuMsake vyAghrapadAM variSThaH" // 1 // mAdhyandinirnAmAcAryaH napuMsake igante For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kharAntAH napuMsakaliGgAH / ikArAdyantAH 119 iti i u R la etadante guNaM viganti vaSTirvAJchatItyarthaH / mAdhyandiniH kiMviziSTaH ? vyAghrapadI vyAghrapadgotrajAnAM madhye variSThaH, zreSTha ityarthaH // 13 // evaM madhuzabdasyApi rUpapaddhatiH / madhu 2 madhunI 2 / madhUni 2|he madho, he madhu iti / yastu caitro madhuzcaitrikazceti madhuzabdaH sa tu puMlliGgaH sAdhuzabdavat / dadhyAdInAM caturNA TAdau vizeSamAha dadhyasthisakthyakSNo'ntasyAn // 14 // [si0 1 / 4 / 63 ] eSAM napuMsakAnAM khe'khe vA TAdau khare an syAt / "ano'sya" ityalluki dadhnA priyddhnaa| "IDau vA" dadhni dadhani / asthA / atyasthA / saklA / akSNA // 14 // iha dvidhA liGgavyavasthA kecid dadhyAdivajAtizabdAH svata eva liGgamupAdadate, guNakriyAdravyasambandhanimittAzca kecitpavAdivadvizeSyAnurUpaM liGgamiti / dadhyasthi0 / dadhi ca asthi ca sakthi ca akSi ca dadhyasthisakthyakSi tasya dadhyasthisakthyakSi 6.110 anenaiva ikArasya an "ano'sya" ityakAralup "raghuvarNA0" "lokAt" "so ruH" / anta 6-1 'TAGaso" / an 1-1 "dIrghaDyAb" / madhye "ivarNAde." "ato'ti." "avarNasye." "edotaH padAnte." "smaanaanaaN0"| tripadamidaM / prathamAdvitIyayorvyaJjanAdiSu ca vArizabdavat / dadhi 2 dadhinI 2 dadhIni 2 / dadhi 3-1 iti sthite ikArasya anAdeze "ano'sya" ityakAralope "lokAt" danA / dadhibhyAm 3 dadhibhiH dadhne dadhnaH 2 dadhnoH 2 danAm "IDau vA" iti danni dadhani dadhiSu he dadhe he 15 dadhi / priyadanneti anyatoliGgatvAt puMvadbhAve priyadadhinA / saptamyAM rUpatrayam-priyadani priyadadhani priyadadhau / evaM asthi 2 asthinI 2 asthIni 2 arabhA atyarabhA atyasthinA, asthibhyAm 3 asthibhiH astre asthaH 2 asthoH 2 asthAm asthi asthani asthiSu he asthe he asthi / sakthi 2 sakthinI 2 sakthIni 2 sakdA sakne saknaH 2 sakyoH 2 saknAm sakni sakthani sakthiSu he sakthe he sakthi / akSi 2 akSiNI 2 akSINi 2 akSNA akSibhyAm 3 akSibhiH akSNe akSNaH 2 akSNoH 2 akSaNAm 20 akSiNa akSaNi akSiSu he akSi he akSe / / dadhi pratItam, asthi kIkasam , sakthi UruH, akSi netramiti // 14 // iha dvidhA liGgavyavastheti iha zAne liGgavyavahAro dvidhA bhavati yathA kecit svatoliGgAH kecidanyatoliGgAzca / tatra svatoliGgAnAha-jAtizabdA iti jAtiH pravRttinimittaM yeSAM te jAtizabdAH ghaTapaTagomahiSAdayaH / anyatoliGgAnAha-guNakriyAdravyasambandhanimittAzceti-guNaH kriyA dravyasambandhazca pravRttinimittaM yeSAM te tathA / paTTAdivaditi / tatra guNapravRttinimittakAH paTurmUDhaH zuklaH kRSNa 25 ityAdayaH / kriyApravRttinimittakAzca pAcako yAcaka ityAdayaH / dravyasambandhapravRttinimittakAzca daNDI dhanavAnityAdayaH / ete ca yAdRzaM vizeSyaM bhavati tAdRzaM liGgaM bibhrati / 'guNavRtterAzrayAdvacanaliGge' iti liGgAnuzAsanavacanAt / tata ete anyatoliGgA ucyante / yathA puruSazcet paTuH strI cet paTTI kulaM cet paTu / evaM pAcakaH pAcikA pAcakam , daNDI daNDinI daNDi / evaM liGgavyavasthAyAM satyAmanyato liGgAnAM napuMsakAnAM zabdAnAM dAdau svarAdau vizeSamAha vAnyataH pumAMSTAdau khare // 15 // [si0 1 / 4 / 62 ] anyato vizeSyavazAbhapuMsako nAmyantaSTAdau khare puMvadvA syAt / paTunA 2 / paTune, paTave / paTunaH paToH, 2 / paTUnAm 2 / paTuni, paTau // 15 // nI-grAmaNyAdizabdAnAM hasvatve ni-33 For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghugrAmaNi kulam / ninI grAmaNinI / ninA, niyaa| grAmaNyA, graamnninaa| nini / grAmaNini / niyAm , grAmaNyAm / he ne, he ni / he grAmaNe, he grAmaNi / kartR 2 / kartRNI 2 / kardaNi 2 / he krtH| he krtRnnii| he kartRNi / ka; / kartRbhyAm / kartRmiH / kre / edaito haskhatve ikAra odauta ukArazca vAcyau / tatazca atihi atiri atigu atinu kulamityAdi prAgvat / 5 iti mahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM kharAntA mapuMsakaliGgAH / ___ vAnyataH / vA 1-1 "avyayasya" anyasmAditi anyataH "kimadvayAdisarvAdyavaipulyabahoH pittas' iti tas pratyaye anyataH 1-1 / "adhaNtasvAdyAzasaH" ityavyayasaMjJAyAm "avyayasya" iti siluk / pumsa 1-1 "puMso pumans" "nsmahatoH" iti dIrghaH padasya saMyogAntasya luk syAditi slopaH / TA Adiryasya sa TAdiH TAdi 7-1 "Diau~" "Dityantya0" / svara 7-1 "avarNasye." / "samA10 naanaaN0"| "so ruH" "raH padAnte." "no'prazAno'nusvArAnunAsikau ca pUrvasyAdhudapare" iti nasya SaH pUrvasyAnunAsikazca / paJcapadamidaM sUtram / paTu 3-1 paTuzabdasya guNapravRttinimittakatvenAnyato liGgatvAt vikalpena puMvadbhAvaH / tatra puMvadbhAvapakSe "anAm svare0" paTune anyapakSe nityaditi "odauto." paTave paTu 5-1, 6-1 "anAm0" paTunaH 2 / pakSe "Dityaditi" "edodbhyAM 0" "raH padAnte." paToH 2 / SaSThIbahuvacane tu paTUnAmityeva rUpam / paTu 7-1 "anAm0" paTuni pakSe "Diau~" "Dityantya0" paTau / 15paTu 6-2 7-2 "anAm" paTunoH 2 pakSe "ivarNAdeH0" paloH 2 / paTuSu he paTo he paTu / ati strizabdasya "anAmasvare" iti numAgamena iyAdezo bAdhyate atistriNI atistriinni| TAdau puMvadbhAvavikalpena atistriNA 2 atistriNe atistraye, atistriNaH atineH // 15 // nIgrAmaNyAdizabdAnAM hrasvatve iti-"klIbe" iti haskhe ni 2 grAmaNi 2 kulamiti vizeSyajJApanAya vacanaM ninI 2 grAmaNinI 2 nIni 2 grAmaNIni 2 / eSAmapyanyatoliGgatvAt TAdau svarAdau vA puMvadbhAvastatra puMvadbhAvapakSe "dhAtori20 varNasya." iyAdeze niyA / klIbatvapakSe "anAm0" ninA / grAmaNIzabdasya puMvadbhAvapakSe "niya Am" iti DerAmAdeze niyAm grAmaNyAm pakSe "anAm0" nini prAmaNini, vyaJjanAdau sarvatra puMvadbhAvAbhAvAt "klIbe" iti hrasvatvameva nibhyAm grAmaNibhyAm nibhiH grAmaNibhiH ityAdi / sambodhane "nAmino lugvA" iti siluki "hasvasya guNaH" iti guNe he ne he prAmaNe / pakSe "anato lup" iti silup he ni he grAmaNi kula ityAdi / priyakoSTazabdo madhuzabdavat TAdau svare puMvadbhAvavikalpena priyakroSTre priyakroSTave 25 priyakroSTune ityAdi / mAMsapRtanAsAnUnAM mAMspRtsnavo vAcyAH zasAdau veti pANinIyAstatazca mAsi mAMsAni mAnbhyAM, mAMsAbhyAm pRtA, pRtanayA pRyAM, pRtanAbhyAm / snuni sAnUni snunA sAnunA snune sAnune / yastu naH prastham sAnuriti puMlliGgaH nuzabdaH sAnuvAcI sa tu zabdAntarameva / evamavarNevarNovarNAntA napuMsakAH zabdA uktAH / atha RkArAntAstatra kartR 2 kartRNI 2 kartRNi 2 / asya anyato liGgatvAt TAdau svare vA puMvadbhAvaH ka; kartRNA / sambodhane he kartaH he kartR iti / atha edantA 30 aidantA odantA audantAzca zabdA ucynte| edaito hrasvatve ikAra odauta ukArazca vAcyAvititatazca atihe atirai atigo atinau zabdAnAM hrasvatve yamatikrAntam atihi 2 rAyamatikrAntamatiri 2 gAmatikrAntamatimu2 nAvamatikrAntamatinu2 kulamiti atihinI 2 atihIni 2 / eSAmanyato liGgatvAt atihinA atihayA / evamatiriNI 2 atirINi 2 atirAyA atiriNA vyaJjanAdau tu haskhatve kRte "ekadezavikRtamananyavat" iti nyAyAt "A rAyo vyaJjane" ityAtve atirAbhyAm atirAbhiH 35atirAsu ityAdi syAt / zeSaM sugamam / For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMllimAH / cakArAntAH yAM ziSyodbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH zrItejapAlAtmajaH tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA vRttau rejuramI samAptisuSamAM klIbAH svarAntA ravAH // 1 // atha vyasanAntA puMlliGgAH yathAkramaM triSu liGgeSu svarakrameNa svarAntAH zabdA abhihitAH / atha vyaJjanakrameNa vyaJjanAntAH zabdAstriSu liGgeSu vaktavyAstatra vyaJjanAni ca "kAdirvyaJjanam" iti vacanAt kAdIni haparyantAni, teSu kavargAntAH zabdAH prAyo'prasiddhA iti cakArAdArabhya vyaJjanAntAH puMlliGgAH zabdA ucyante; etatsarvaM manasikRtyAha-atha vyaJjanAntAH puMlliGgA iti / atheti svarAntazabdakathanAnantaraM vyaJjanAntAH puMlliGgAH zabdA ucyante iti zeSaH / tatra cakArAntaH suvAca shbdH| tatra cakArAntaH suvAc zabda iti / 'vacaM bhASaNe' ucyata iti vAk "didyuddaGjagajuhUvAkprAdhIzrIjvAyatastUkaTaprUparivrAdmAjAdayaH kip" iti nipAtanAt vAc iti siddhyati / zobhanA vAk yasya sa suvAk , yadyapi suvAcazabdo vizeSyaliGgatvAtriSvapi liGgeSu sambhavati tathApi prAdhAnyAta puMsi rUpANyucyante iti suvAc 1-1 iti sthite sUtram cajaH kagam // 1 // [ si0 2 / 186 ] dhuTi pratyaye padAnte ca cajoH kagau syAtAm / "dhuTastRtIyaH" iti, suvAga , "virAme vA" suvAk / suvAcI / suvAgbhyAm / suvAk su iti sthite, "nAmyantasthA0" iti Satve / kaSasaMyoge kssH| suvAkSu / he suvAk , he suvAg // 1 // pratyaca s iti sthite / cajaH / cazca jazca caj tasya caJ 6-1 "lokAt" "so ruH" "ra: padAnte" kazca gazca kagaM 20 kaga 1-1 "ataHsya0" samAnAda0" / dvipadamidaM0 / anena casya katve tato "dhuTastRtIyaH" iti kasya gatve suvAg ityekaM rUpam , tato "virAme vA" iti pakSe gasya katve dvitIyaM rUpaM suvAk iti / svarAdivibhaktau tu "lokAt" iti svarasaMyoga eva suvAcau suvAcaH / vyaJjanAdau tu vibhaktau "nAmasidaya." iti padasaMjJAyAM "cajaH kagam" iti casya katve "dhuTastRtIyaH" iti kasya gatve suvAgbhyAm , suvaagbhiH| suvAc su iti sthite "nAmasidayi"ti padasaMjJAyAM "cajaH kagami"ti casya katve "dhuTastRtIyaH" iti 25 kasya gatve "aghoSe prathamo'ziTaH" iti gasya katve "nAmyantasthA0" iti sasya Satve kaSasaMyoge kSa iti suvAkSu ityAdi sarva saGkepeNAha-suvAk su iti sthite ityAdi / sambodhane'pi prAgvat kAntaM gAntaM veti rUpadvayam / dhuTAdipratyayodAharaNaM ca vaktA ityAdi / pratyac sa iti sthite iti pratipUrvaka 'aJcU gatau ca' aJc pratyaJcatIti kvip "aprayogIt" viplopaH "aJco'narcAyAm" iti nalopaH tatazca pratyac 1-1 iti sthite // 1 // sUtram acaH // 2 // [ si0 1 / 4 / 69 ] azcaturdhAto(Dantasya ghuTi pare dhuTaH prAg no'ntaH syAt / "dIrghaDyAva0" iti siluki // 2 // 32 hai. prakA0 pUrvA0 16 For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu acH| ac 6-1 "lokAt" "so ruH" "ra: padAnte0" / ekapadamidaM sUtram / anena no'ntAgame pratyan c s iti sthite "dIrghaDayAb" iti siluki pratyan c iti sthite // 2 // sUtram padasya // 3 // [si0 2 / 189] saMyogAntasya luk syAt iti ca luk // 3 // 5 pa0 / pada 6-1 "TAGaso0" / ekapadamidaM0 / anena calope pratyan iti sthite // 3 // sUtram yujaJcakruzco no GaH // 4 // [si0 2 / 1 / 71 ] eSAM nasya padAnte GaH syAt / pratyaG "tavargasya zcavarga0" iti, pratyaJcau / pratyaJcaH / sambodhane'pyevam / pratyaJcam / pratyaJcau // 4 // yujaJca0 / yuj ca an ca krun ca yujanacakrunca tasya yujancakrunc 6-1 "lokAt" "so ruH"| 10n 6-1 "lokAt" "so ruH" / GaH 1-1 "so ruH" "raH padAnte." / "avarNasye." / tripadamidaM0 / anena nasya Gatve pratyaG iti prathamaikavacane rUpaM siddham / pratyanca 1-2 iti sthite "tavargasya zcavarga." iti nasya atve pratyaJcau, pratyaJcaH ityAdi / sambodhane'pyevamiti / he pratyaG, he pratyaJcau he pratyaJcaH iti rUpANi bhavantItyarthaH // 4 // pratyac 2-3 iti sthite sUtram acca prAradIrghazca // 5 // [ si0 2 / 1 / 104 ] 15 NikyaghuTvarje yakArAdau kharAdau ca pratyaye acazc ityAdezaH syAt , pUrvakharasya ca dIrghaH / prtiicH| pratIcA / pratyagbhyAm / pratyakSu // prAG / prAJcau / prAJcaH / he praa| praacaa| prAgbhyAm // 5 // ___ acca0 / ac 1-1 "dIrghaDyAb0" ca 1-1 "avyayasya" prAg 1-1 "anato." dIrgha 1-1 "so ruH" ca 1-1 "avyayasya" / paJcapadamidaM0 / anena aghuTakharAdau acazcAdeze pUrvasvarasya dIpeM ca 20 pratIcaH pratIcA pratIce, pratIcaH 5-16-1, pratIcoH 2 pratIcAm pratIci / vyaJjanAdau tu "nAmasiday0" iti padatve "cajaH kagam" iti casya katve "dhuTastRtIyaH" iti kasya gatve pratyagbhyAm pratyagbhiH pratyakSu ityAdi prAgvat / pratyaJcati pUjayatIti vAkye arcAyAM nalopAbhAve "acca prAgdIrghazca" iti luptanakArasya aco nirdezAt idaM sUtraM na pravarttate, "yujaJcakruJco no GaH" iti sUtre sAmAnyato'JcatinirdezAt idaM sUtraM pravarttate tatazca prathamavacanapaJcake prAgvadeva rUpANi, pratyaG pratyaJcau pratyaJcaH pratyaJcam pratyazcau / 25 aghuTsvare'pi pratyaJcaH pratyaJcA pratyazce pratyazcaH 2 pratyaJcoH 2 pratyacci / vyaJjanAdau "nAmasidaya0" iti padasaMjJAyAM "yujazcakruJco0" pratyaGbhyAm pratyabhiH pratyakSu / yakArAdau pratyaye'pi "zuprAgapAguda pratIco yaH" (6 / 318) iti sUtreNa bhavAdyarthe yapratyaye anena sUtreNa acazcAdeze prAksvarasya dIpeM pratyagbhavaH pratIcyo vAyuH "adik striyAM vAJcaH" (7 / 1 / 107) iti svArthike Inapratyaye pratya geva pratIcInam anAyAm aca iti striyAM GIpratyaye pratIcI dik / NikyaghuDvarjanAt pratyazcam 30 AcaSTe "Nij bahulaM nAmnaH kRgAdiSu" iti Niji "antyasvarAderi"tyantyasvarAdiluki pratyayati pratyaJcaM icchati "amAvyayAt kyan ca" pratyacyati atra acazca Adezo na bhavati / arcAyAM striyAM ca "aJca" iti GIpratyaye pratyaJcI iti / evaM prapUrvaka aJbdhAtuH prAzcatIti prAG prAJcau prAJcaH prAJcam prAJcau / prAc 2-3 iti sthite "acca prAg0" iti acazcAdeze prazabdasambandhinaH svarasya dIrgha prAcaH prAcA 34 ityAdi / vyaJjanAdau prArabhyAm prAgbhiH prAkSu ityAdi / arcAyAM ghuTavacanapaJcake prAgvat aghuTsvare For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / cakArAntAH 123 prAJcaH prAJcA prAJce ityAdi / vyaJjanAdau prAGbhyAm prAGbhyaH prAGkSu ityAdi "yuprAgapAgu0" (6 / 3 / 8) iti pratyaye prAyaH svArthike Inapratyaye prAgeva prAcInA / anarcAyAM GIpratyaye prAcI / arcAyAM prAcI // 5 // udacazabdasya paJcasvavizeSaH zasAdau ca vizeSa iti darzayati / sUtram - udaca udIc // 6 // [ si0 2 1 103 ] Nikyaghur3arje yakArAdau svarAdau ca / udaG / udaJcau / udaJcaH / udIcaH / udIcA / uda-5 gbhyAm // 6 // udac 6-1 "lokAt" "so ruH" / udIc 1-1 "dIrghaGaghAb0" / "roryaH" tasya svare pare lugvA lukyasandhizca / dvipadamidaM sUtram / atra sApekSaM vRttyaMzamAha - NikyaghuDvarje yakArAdau svarAdau ceti / sUtravRttyoH saGghaTane'rthaH spaSTa eva / NikU ghuTo varjayitvA anyasmin yakArAdau svarAdau ca pratyaye pare udac zabdasya udIc AdezaH syAdityarthaH / tatazca prathamavacanapaJcake udaya udayau udacaH udaJcam 10 sai | sAdau svare udIcaH udIcA ityAdi / vyaJjanAdau tu udagbhyAm udagbhiH udagbhyaH udakSu ityAdi arcAyAM ghuTpaca tathaiva rUpANi / aghuTsvare udacaH udacA udave / vyaJjanAdau udbhyAm udaGbhiH udaGkSu ityAdi / "ghuprAgapAg0" iti yapratyaye udIcyaH svArthike Ine udIcInA anarcAyAM GIpratyaye udIcI dik / arcAyAM udacI strI / aNikyaghuTItyeva udayati udacyati udaJcaH // 6 // sadhyacsamyacUzabdayoH prakriyAmAha sUtram - 15 sahasamoH sasimI // 7 // [ si0 3 / 2 / 123 ] kvinte'Jcatau pare / saha aJcatIti sadhyaG / sadhyaJcau / sabhyaJcaH / sadhIcaH / sadhIcA / samamaJcatIti samyaGg / samyaJcau / samyazcaH / samIcaH / samIcA / samyagbhyAm // 7 // saha / sahaca sam ca sahasamau tayoH sahasam 6-2 "lokAt" "so ruH " "raH padAnte 0 " / sanizca samizca sanisami 1-2 " iduto'stre0 " / dvipadamidaM0 / atrApi sApekSaM vRttyaMzamAha vica - 20 te'Jcatau pare iti sUtravRttyoH saMyoge'rthaH spaSTa eva / sahapUrvaka azvadhAtuH saha aJcatIti kip "aprayo0" kviplopaH, "aco'na 0 " nalopaH, anena sahazabdasya sadhi Adeza: "ivarNA0" sadhyac iti siddhyati / evaM sampUrvaka avadhAtuH samaJcati iti kip "aprayo0 " "aJco'na0" anena samzabdasya samirAdezaH " ivarNAde0 " samyac iti siddhyati / tatazca ghuTvacanapazJcake sabhyaG sabhyacau sabhyaJcaH sabhyaJcam sadhyau / samyaG samyaJcau samyaJcaH samyaJcam samyaJcau ityAdi / aghuTsvarAdau 25 lokAt sadhi ac sami ac iti vizleSaH, "azva prAg dIrghava" iti sUtreNa acazvAdeze pUrvasvarasya dIrghe ca sadhrIcaH sadhrIcA samIcaH samIcA ityAdi / aghuvyaJjanAdau tu sabhyagbhyAm sadhryakSu, samyagbhyAm samyakSu ityAdi / sambodhane'pi he sadhyaG he samyada ityAdi / Inapratyaye sadhrIcInaM samIcInaM GIpratyaye sIcI samIcI / arcAyAM ghuTi prAgvat / zasAdau khare sadhyaJcaH samyaJcaH sabhyaJcA samyaJcA sadhyaGbhyAm samyaGbhyAm / GIpratyaye sadhyacI samyacI ityAdi // 7 // tiryac zabdasya vizeSamAha sUtram -- 30 tirasastiryati // 8 // [ si0 32124 ] I akArAdau kvivante'Jcatau pare tirasastiriH syAt / tiryaG / tiryaJcau / tiryaJcaH / akArAdAviti kim | acazcAdeze mA bhUt / tirazvaH / tirazvA / tiryagbhyAm // 8 // For Personal & Private Use Only 33 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu tira0 / tiras 6-1 "lokAt" "so ruH" / tiri 1-1 zabdarUpApekSayA napuMsakatve "anato lup" sUtratvAdvA silopaH / at 7-1 "lokAt" / madhye "caTate." "ivarNAde." tripadamidaM0 / "saptamyA AdiH" iti paribhASayA atIti akArAdAvityarthaH / tiras ityavyayaM sakArAntaM tiryagarthe "tiryagarthe tiraH sAcI" iti vacanAt tirastirako vA aJcatIti ki , anena tirasastiri Adeze "ivarNA0" 5tiryac iti siddham , tato ghuTi tiryaG tiryazcau tiryazcaH tiryazcam tiryaJcau / zasAdau tu acazcAdeze kRte aJcaterakArAditvAbhAvAt tirirAdezo na bhavati tathA sakAreNa vyavadhAnAt pUrvasvarasya dIrgho'pi na bhavati tatazca "sasya zaSau" iti sakArasya zatve tirazcaH tirazcA tirazcaH 2 tirazcoH 2 tirazcAm tirazci / adhuvyaJjanAdau tu tiryagbhyAm tiryagbhiH tiryakSu he tiryaG ityAdi / svArthika Inapratyaye tiryageva tira cInam , DIpratyaye tirazcI arcAyAM ghuTi prAgvat / zasAdau svare tiryazcaH tiryazcA / vyaJjanAdau tiryaG10 bhyAm tiryabhiH tiryakSu tiryaSu / GIpratyaye tiryazcI / muni sAdhumazcati gacchatIti vAkye munyaG sAdhvaG munyaJcau sAdhvaJcau munyazcaH sAdhvaJcaH munyazcam sAdhvazcam munyazcau sAdhvaJcau munIcaH sAdhUcaH munIcA sAdhUcA munyagbhyAm sAdhvagbhyAm munyakSu sAdhvakSu ityAdi / muni sAdhumaJcati pUjayatIti vAkye ghuTpaJcake prAgvat / zasAdau svare munyazcaH sAdhvazvaH munyazcA sAdhvaJcA munyaJce ityAdi / vyaJjanAdau tu munyaGbhyAm sAdhvaGbhyAm munyabhiH sAdhvabhiH munyakSu munyachu sAdhvakSu sAdhva15Su ityAdi bhavati / sarvamaJcati viSvagaJcati devamazcati gacchatIti vAkye *"sarvAdiviSvagdevADudriH kyaJcau" sarvAderviSvagdevAbhyAM ca paraH kvibante'zcatau pare DadirantaH syAt tatazca sarvadyaG viSvagyaG devayaG sarvadyazcau sarvadyaJcaH ityAdi / zasAdau acazcAdeze pUrvasvarasya dIrgha ca sarvadrIcaH viSvagdrIcaH devadrIcaH ityAdi / vyaJjanAdau sarvadyagbhyAm sarvagrakSu ityAdi / pUjAyAM prathamavacanapaJcake prAgvat / zasAdau svare sarvadyazcaH viSvagyazcaH devadyazcaH sarvavyazcA ityAdi / vyaJjane sarvadyaGbhyAm sarvadyakSu 20 ityAdi / anarcAyAM GIpratyaye sarvadrIcI viSvagdrIcI devadrIcI / arcAyAM sarvadyazcI ityAdi / evaM adasUzabdasya amumazcati gacchatIti vAkye adamuyaG amudyaG amumuyaG adayaG iti rUpacatuSTayaM yathA bhavati tathA asandhyadhikAre "adomumI" itisUtravyAkhyAne darzitamastIti tato jJeyam / zasAdau svare adamuIcaH amudrIcaH amumuIcaH adadrIcaH adamuIcA amudrIcA amumuIcA adadrIcA ityAdi / vyaJjanAdau adamuyaGbhyAm amuyaGbhyAm amumuyaGbhyAm adadyAbhyAm adamuyabhiH amubhiH 25 amumuyabhiH adayabhiH adamuyakSu amuyakSu amumuyakSu adayakSu / pUjAyAM prathamavacanapaJcaka prAgvadeva zasAdau nalopAbhAve "tavargasya zvavarga0" iti adamuyazcaH amudyaJcaH amumuyazcaH adayazcaH adamuyaJcA 4 ityAdi / vyaJjanAdau adamuyaGbhyAm amuyaGbhyAm amumuyaGbhyAm adayabhyAm adamuyakSu amudyakSu amumuyakSu adayakSu / anarcAyAM GIpratyaye adamuIcI amudrIcI amumuIcI addriicii| arcAyAM adayazcI ekameva rUpam / gAmaJcati gacchatItyatra "svare vA'nakSe" iti avAdeze gavAG 30 pakSe "vA'tyasandhiH " ityasandhau go aG pakSe "edotaH padAnte'sya luk" go'G / gavAJcau goaJcau go'Jcau gavAJcaH goaJcaH go'zcaH ityAdi / zasAdau khare acazcAdeze gocaH gocA / zasAdau vyaJjane gavAgbhyAm goagbhyAm go'gbhyAm gavAkSu goakSu go'kSu he gavAG he goaG he go'G / gAmaJcati pUjayatItyatra prathamavacanapazcake sambodhane ca prAgvat, zasAdau svare tu gavAzcaH go aJcaH go'zcaH gavAJcA goazcA go'shcaa| vyaJjanAdau gavAGbhyAm goabhyAm go'GbhyAm gavAkSu goakSu go'kSu ityaadi| anarcAyAM striyAM GIpratyaye acazvAdeze go'cI arcAyAM gavAJcI go'zvI ityaadi| dRSadamaJcati gacchatI36 tyatra dRSadaG dRSadazcau dRSadazcaH dRSadazcam dRSadaJcau / zasAdau khare "acca prAg dIrghazca" iti acazcA For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / cakArAntAdayaH 125 dezo bhavati dIrghastu anvAcayaziSTatvAt "svarasya hrasvadIrghaplutA" iti nyAyAzca vyaJjanasya na bhavati tato dakArasya " aghoSe prathamo'ziTaH" iti prathame takAre kRte "tavargasya 0" iti takArasya cakAre kRte dRSazcaH dRSaccA ityAdi / vyaJjanAdau dRSadagbhyAm dRSadagbhiH dRSadakSu / arcAyAM tu prathamavacanapacake prAgvat / zasAdau svare dRSadanaH dRSadazvA ityAdi / vyaJjanAdau dRSadbhyAm dRSadabhiH dRSadakSu ityAdi / arcAyAM striyAM GIpratyaye dRSacI arcAyAM dRSadI ityAdi / evamanyepi yoSidazvapramukhAH svamUyAH | 5 pitaramaJcati gacchati pitraG pitrau pitraJcaH / zasAdau svare pitRcaH pitRcA / vyaJjanAdau pitragbhyAm pitragbhiH pitrakSu | arcAyAM prathamavacanapaJcake prAgvat / zasAdau svare pitraH pitraJcA ityAdi / vyaJjanAdau pitrabhyAm pitrabhiH pitraGkSu ityAdi / anarcAyAM GIpratyaye pitRcI / arcAyAM pitRzvI ityAdi / evaM krunczabdo'pi kruG krucau 2 kruH 4 / krucA kruGbhyAm krukSu he kruG / kruG krauJcaH pakSI / 'sArasI' 'lakSmaNAtha kruG krau' iti haimaH koSaH / iti cakArAntAH zabdAH samAptAH // 8 // 10 chakArAntA aprasiddhAH / atha jakArAntA ucyante / deva 2-1 "yajI devapUjAsaGgatikaraNadAneSu " devaM yajate iti kip "yajAdivaceH kiti" iti yakArasya ikAraH "GasyuktaM kRtA" iti samAsaH "aikArthye" iti vibhaktilopaH devej 1-1 iti sthite sUtram - yajasRjamRjarAjabhrAjabhrasjanazcaparivrAjaH H zaH SaH // 9 // [ si0 221187 ] jAdInAM dhAtUnAM cordhAtoH zasya ca dhuTipratyaye padAnte ca SaH syAt / "dhuTastRtIyaH " 15 iti Datve | devei, deveT / devejau / deveDbhyAm // 9 // yaja0 / yajazca sRjazca mRjazca rAjazva bhrAjazva bhrasjazca zvazca parivrAj ca yajasRjamRjarAja bhrAjarajazca parivrAj tasya yajasRjamRjarAja bhrAjabhrasjatrazcaparivrAj 6-1 "lokAt " " so ruH " "5H padAnte0" / zU 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte0 " / Sa 1 - 1 "so ruH" "raH padAnte0" / tripadamidaM0 / anena jasya SaH "ghuTastRtIyaH" iti sUtreNa sthAnyAsannaH SakArasya DakAraH deveD "virAme 20 vA" iti GakArasya TakAra: deveT devejau devejaH devejam devejau deveja: devejA / "nAmasiday0 " iti padasaMjJAyAM anena sUtreNa patve "ghuTastRtIyaH" iti Datve ca deveDbhyAm devebhiH // 9 // deveD su iti sthi sUtram-- GgaH saH tso'zvaH // 10 // [ si0 1|3|18 ] padAntasthAbhyAM nAbhyAM parasya sasya tAdiH so vA syAt, azvaH zrAvayavazcetso na syAt / 25 devedatsu / deveTsu / he deved he deveT | tIrthasRddha tIrthasRT / kaMsaparimRD, kaMsaparimRT / samrAD, samrAT / vibhrAD vibhrAT // 10 // naH0 / DU ca n ca Dru tasmAt na 5-1 "lokAt " "so ruH" "raH padAnte0 " / madhye "ato'ti 0 " "avarNasye." "edota : 0 | catuSpadamidaM0 / azva iti kim ? SaTzyotanti zrayuteH sopadezatvAt "zakArasya sakArApadiSTaM kArya vijJAyate" tena madhuyotatIti kip madhuyutamAcaSTe NAvantyasvarAdilope 30 punaH kipi Ni yalope sau taluki "saMyogasyAdau skorluk" iti zalope casya katve madhugiti siddham / deveDtsu atra sUtre DakAranirdezAt TatvaM na bhavati / kecittu TatvamapIcchanti deveTtsu pakSe "aghoSe - prathamo'ziTaH" iti Dasya Tatve deveTsu / sambodhane'pi he deveD he deveT ityAdi / atha sRjadhAtumAha tIrtha 2-1 "sRjat visarge" tIrthaM sRjatIti kip "GasyuktaM kRtA" iti samAsaH "aikArthye" iti 34 For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuvibhaktilopaH "aprayogIt" viplopaH tIrthasRj 1-1 iti sthite anena jasya SaH "dhuTastRtIyaH" iti Sasya DaH tIrthasRD "virAme vA" tIrthasRT / tIrthasRjau tIrthasRDbhyAm tIrthasRDtsu 2 / he tIrthasRD 2 / ityAdi / atha mRjadhAtumAha / kaMsa 2-1 paripUrvaka 'mRjauSa zuddhau' kaMsaM parimArTIti ki "DasyuktaM0" "aikAyeM0" "apra0" anena jasya SaH kaMsaparimRD 2, kaMsaparimRjau kaMsaparimRDbhyAmityAdi / 5 atha rAjadhAtumAha sampUrvaka 'rAjaga TubhrAji dIptau' samantAdrAjate iti samrAj "samrATa" [si0 1 / 3 / 16 ] samo masya rAjatau kibante pare anusvArAbhAvaH syAt / samrAj 1-1 iti sthite anena jasya SaH tataH prAgvat samrAT 2, samrAjau samrADbhyAm samrATtsu 2 / he samrATa 2 ityAdi / atha bhrAjadhAtumAha-vipUrvaka 'rAjaga TubhrAji dIptau' vibhrAjate iti kipa "apra0" vibhrAj 1-1 anena jasya SaH tataH prAgvat vibhrAD 2 / vibhrAjau / vibhrADbhyAm / vibhrATtsu 2 / he vibhrAD 2 / 10 atha bhrasjadhAtumAha-dhAnA 2-3 'bhrasjIt pAke' dhAnA bhRjatIti vip "GasyuktaM0" "aikAyeM" "grahavrazcabhrasjapracchaH" iti yvRt dhAnAbhRsja 1-1 iti sthite // 10 // sUtram saMyogasyAdau skolak // 11 // [si0 2 / 1 / 88] dhuTpadAnte saMyogAdisthayoH skorlak syAt / dhAnAbhRD, dhAnAbhRt / "sasya zaSau" iti sasya zatve / "tRtIyastRtIyacaturthe" iti zasya jatve, dhAnAbhRjau / evaM mUlavRi, mUlavRT / mUlavRzcau / 15 parivrAi, parivrAT // 11 // saMyo0 / saMyoga 6-1 "TAGaso0" / Adi 7-1 "DiDau~" / sa ca k ca skau tayo sk 6-2 "lokAt" "so ruH" / luk 1-1 dIrghaDyAb0" / madhye "samAnAnAM" / jalatumbikA0 / catuSpadamidaM0 / dhuTa padAnte iti dhuTAdau pratyaye pare padAnte ca saMyogAdisthayoH skolak syAditi bhaavH| tatazcAnena slope bhRj 1-1 iti sthite "yajasuja0" iti jasya Satve prAgvat dhAnAbhRD 2 / dhAnA20 bhRsj 1-2 iti sthite "sasya zau" iti sasya zakArastatazca "tRtIyastRtIyacaturthe" iti sUtreNa sthAnyAsannaH zakArasya jakAraH dhAnAbhRjau dhAnAbhRjaH dhAnAbhRDbhyAm dhAnAbhRbhiH / dhAnAbhRDtsu 2 / he dhAnAbhRD 2 / atha vrazvadhAtumAha-mUla 2-1 "ovazvaut chedane" mUlaM vRzcatIti ki "DasyuktaM." "aikAyeM" "gravrazca0" iti yvRti "sasya zaSau" iti sakArasya zakAraH mUlavRzca 1-1 iti sthite "sakArApadiSTaM kArya zakArasyApi bhavati" iti nyAyAt "saMyogasyAdau skolak" iti zakArasyApi luka 25 tatazca "yajasRja0" iti jasya SaH tato "dhuTastRtIyaH" iti Datve mUlavRD 2 mUlavRzcau mUlavRzcaH mUlavRDbhyAm / mUlavRDtsu he mUlavRD 2 / parivrAjazabdasyApi jakArasya SatvaM bhavati yathA paripUrvaka 'dhRja dhRju dhvaja dhvaju dhraja dhraju vaja vana Sasja gatau' vrajadhAtuH parivrajatIti "didyuddadRjjagajuhUvAkprAdhIzrIsUjvAyatastUkaTaprUparivrAdmAjAdayaH kim (5 / 2 / 83) iti kvivanto nipAtaH, parivAD 2 parivrAjau parivrAjaH parivrADbhyAm parivrAbhiH parivrAtsu / he parivrAD 2 ityAdi // 1 // 30 jakArAntAnAmeva vizeSamAha sUtram yujro'samAse // 12 // [si0 11471 ] 'yujRmpI yoge' ityasyAsamAse ghuTi pare dhuTaH prAno'ntaH syAt / yuG / yuJja / yujA / 33 yugbhyAm / asamAse iti kim ? azvayuk azvayuga / yujra iti kim ? 'yujiJca samAdhau' yuja For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / jakArAntAdayaH 127 mApannA munayaH / / 12 / / ( padAnte Rtvijo gatvaM vAcyam) Rtvik, Rtvig / takArAnto marutzabdaH / marut, marud / marutau / marudbhyAm / RkArAnubandha mahat zabdaH / to | yu 6-1 " ivarNA 0" RkArasya raH, "lokAt" "so ruH " na samAsaH asamAsaH tasmin asamAsa 7 - 1 " avarNa0" madhye "ato'ti 0" "avarNasye 0" "edota 0" dvipadamidaM0 / 'yujRmpI yoge' iti dhAtuH yunaktIti kip "aprayogIt" kiplopaH yuj 1-1 iti sthite anena jakArAtpUrvaM no'ntaH, 5 "dIrghaGayAb0" silopaH "padasya " jalopaH "yujaJcakruJco no Ga: " yuG / yuj 1-2 anena no'nte "tavargasya varga 0" iti yuJjau, yuJjaH, yuJjam, yuJjau / zasAdau ghuTtvAbhAvAnno'nto na bhavati iti yuja:, yujA, yugbhyAm, yugbhiH, yukSu, he yuGa ityAdi // 12 // Rtvija iti; Rtau RtuM Rtave Rtuprayojano vA yajate iti vAkye RtupUrvakasya yajdhAtoH kip "yajAdivaceH kiti" iti yasya i: "ivarNAdeH 0" Rtvij, anena gatvam / "yajasRja 0" iti SatvasyApavAdo'yam, "cajaH kagam" ityasya ca pratiprasavo'- 10 yam / jhakArAntAdayaH zabdAH prAyo'prasiddhA iti takArAntAnvivakSurAha - takArAnto marutzabda iti marut 1-1 "dIrghaGayAb0 " / svarAdau sarvatra "lokAt " iti svareNa saha yogaH / vyaJjanAdau tu "nAmasida 0" iti padasaMjJAyAM "ghuTastRtIyaH" iti datve ca marudbhyAm marudbhiH marutsu he maruta ityAdi / mahat zabdasya vizeSamAha 'arha maha pUjAyAm' mahadhAtuH " duhivRhi mahipRSibhyaH kaTaH " ( u0 884 ) iti atRpratyaye mahatRzabdaH RkAro'tra Gayartha iti manasi kRtyAha - RkArAnuvandho mahatzabda iti - mahan 15 1-1 iti sthite sUtram -- RduditaH // 13 // [ si0 1|4|70 ] Rdita uditazva ghuTi pare dhuTaH prAg no'ntaH syAt / " padasya " iti talope // 13 // rudu? / Rcca ucca Rdutau, Rdutau itau yasya saH Rdudit tasya Rdudit 6- 1 " lokAn" " so ruH" "ra: padAnte0" / ekapadamidaM sUtram / anena takArAtpUrvaM no'ntAgame mahant 1-1 iti sthite 20 // 13 // sUtram -- mahatoH // 14 // [ si0 1914486 ] nsantasya mahatazca svarasya zeSe ghuTi pare dIrghaH syAt / mahAn / mahAntau / zeSe ghuTItyeva he mahan / he mahAntau / he mahAntaH / mahataH // 14 // zatRpratyayAntAnAM ghuTi dIrghAbhAvo vizeSaH / pacan / pacantau / pacantaH / he pacan / ukArAnubandho bhavat zabdaH / 25 nsa0 / nakAreNa yuktaH s ns / ns ca mahacca nsmahatau tayoH nsamahat 6-2 "so ruH" "raH padAnte0" / ekapadamidaM sUtram / anena hakArasya dIrghe " dIrghaGayAb0 " silope "padasya " iti talope mahAn / mahAntau mahAntaH mahAntam mahAntau / vyAvRttimukhenaiva parANi rUpANi nirdizati / zeSe ghuTItyeveti samvodhanArthaseH zeSaghudratvAbhAvAt anena dIrgho na bhavati tataH "RduditaH" iti no'ntAgame "dIrghaGayAvao' iti silope "padasya" iti talope he mahan he mahAntau he mahAntaH / zasAdau pare ghutvAbhAvAddIrgho na 30 bhavati / mahataH mahatA mahadbhyAm mahatsu iti / zatRpratyayAntAnAmapi RditvAt mahacchabdavat "RduditaH" iti no'nto bhavati, tata etAvAneva vizeSo yat mahat zabdasya zeSe ghuTi dIrgho bhavati zatRpratyayAntAnAM ca "nsamahatoH" iti sUtrAprApterdIrgho na bhavati tathaivAha - zatRpratyayAntAnAM chuTi dIrghAbhAvo vizeSa iti / "DupacIpU pAke' pacUdhAtuH pacatIti pacan "zatrAnazAveSyati tu samyau " 34 For Personal & Private Use Only "3 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopjnyhaimlghu(5|2|20) iti zatpratyayaH atra zakAraH zitkAryArtha it RkAro Dyartha it pacat 1-1 iti sthite "RduditaH" iti no'ntAgame "dIrghaDayAb0" silope "padasya" iti talope pacana , pacantau pacantaH he pacana ityAdi / ukArAnubandho bhavat zabda iti 'bhAMka dIptau' bhAdhAtuH bhAtIti bhavAn "bhAterDavatuH" ( uNA0 886) iti DavatupratyayaH "DityantyasvarAdeH" iti AkAralope bhavat / 5 ukAro'nubandho DyAbarthaH "RduditaH" iti numAgame bhavant 1-1 iti sthite // 14 // sUtram abhvAderatvasaH sau // 15 // [si0 11190 ] atvantasyAsantasya ca bhvAdivarjasya zeSe sau pare dIrghaH syAt / bhavAn / bhavantau / bhavantaH / he bhavan / matupratyayAntA apyevam / gomAn gomantau / he goman // 15 // thakArAnto dadhi mathzabdastasya "dhuTastRtIyaH" iti datve / dadhimad , dadhimat / dadhimathau / dadhimatsu / he dadhi10 mad, he dadhimat / dakArAntAstyadAdayasteSAm "AvaraH" ityatve / abhvA0 / bhUrAdiryasya sa bhvAdiH na bhvAdiH abhvAdiH tasya abhvAdi 6-1 "Dityaditi" "edodbhyAM0" / atuzca as ca atvas tasya atvas 6-1 "lokAt" "so ruH" 'raH padAnte." / si 7-1 "DiDau~" "Dityantya." / tripadamidaM sUtram / anena dIrghe "dIrghaDyAb0" iti silope "padasya" iti talope bhavAn / kevalaM numAgame bhavantau bhavantaH / zeSe sau iti kim ? he bhavan / abhvAde15 riti kim ? piNDaM asate iti piNDagraH carma vaste iti carmavaH / "arthavadhaNe nAnarthakasya" ityeva siddhe'bhvAderiti vacanam "aninasmangrahaNAnyarthavatA'narthakena ca tadantavidhi prayojayanti" iti nyAyajJApanArtham tenAtrApi bhavati-kharaNAH khuraNAH / adhAtorityakRtvA abhvAderiti karaNaM bhvAdInAmeva varjanArthaM teneha bhavati-gomantamicchatIti kyani kipi gomAn / evaM sthUla zirAH / matuppratyayAntA apyevamiti-gaurasyAsti iti vAkye "tadasyAstyasminniti matuH" (7 / 2 / 1) iti matupratyaye gomat 201-1, ukArAnubandhatvAt "RduditaH" iti numAgame anena dIrgha gomAn / takArAntAH zabdAH samAptAH // 15 // atha thakArAntA ucyante / dadhi 2-1, 'matha viloDane' dadhi mathatIti dadhimath ki "aprayogIt" kiplopaH dadhimath "nAmasiday" iti padasaMjJAyAM "dhuTastRtIyaH" iti datve "dIrghaDyAb0" si lope dadhimad, "virAme vA" dasya takAre kRte dadhimat / svarAdau vibhaktau sarvatra kharayogaH, vyaJjanAdau tu "dhuTastRtIyaH" iti daH, dadhimathau dadhimathaH, dadhimajhyAm ityAdi / supi tu 25 "aghoSe prathamo'ziTaH" iti dakArasya takAre kRte dadhimatsu / sambodhane he dadhimat ityAdi / atha dakArAntAnAha-tyadAdaya iti tyad tad yad etad ityAdayaH prasiddhAH / tyada 1-1 iti sthite "AdveraH" iti dakArasya akAre kRte tya a 1-1 iti sthite sUtram lugasyAdetyapade // 16 // [ si0 2 / 1 / 113 ] apadAdAvakAre ekAre ca pare asya luk syAt / tya iti jAte // 16 // 30 luga0 / lug 1-1 "dIrghaDyAb0" / a 6-1 "TAGaso0" asya / aJca eca adeta tasmin adet 7.1 "lokAt / na padaM apadaM tasmin apada 7-1 ('avarNasye." / madhye "lokAt" svarahInaM0 "samAnAnAM." "ivarNAde0" / catuSpadamidaM0 / "saptamyA AdiH' ityata Aha-apadAdAviti daNDAmamityAdau padAditvAdakAralopo na bhavati / tyasambandhino'kArasya lope "lokAt" iti akAra24 yoge tya 1-1 iti sthite // 16 / / sUtram For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMllikAH / dakArAntAH taH sau saH ||17||[si0 2 / 1 / 42] dvizabdAntAnAM tyadAdInAM khasambandhini sau pare taH saH syAt / syaH / tyau / tye ityAdi sarvavat / sH| tau / te / yaH / yau| ye / essH| etau / ete / khasambandhinIti kim ? priyatyad ityAdi // 17 // ___taH sau0 / t 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte." / si 7-1 "DiDau~" "Dityantya."5 "lokAt" / s 1-1 "so ruH" "ra: pdaante."| tripadamidaM sUtram / anena takArasya sakAre kRte "so ruH" "raH padAnte." syaH 1-1 / tyad 1-2 "ADheraH" "lugasyA0" "lokAt" "aidaut0" tyau / tya 1-3 "jasa i." "avrnnsye."| evaM srvshbdvdruupnyH| evaM saH tau te, yaH yau ye ityAdi / etad 1-1 "ADheraH" "lugasyA0" "taH sau saH" "nAmyantasthA0" sasya SaH "so ruH" "raH padAnte." eSaH etau ete ityAdi sarvavat / priyatyada ityAdi ayaM bhAva:-"ADheraH" iti sUtre svasambandhisyAdigraha-10 NAt "taH sau saH" iti sUtre ca svasambandhisigrahaNAt yadA bahuvrIhyAdinA tyadAdayo gauNIbhUtA bhavanti tadaitatsUtradvayakAryAbhavanAt priyatyad priyatyadau priyatyadaH priyatyadA priyatyadbhayAmityAdi / evaM strIliGge'pi / napuMsakaliGge priyatyad priyatyadI priyatyandi / tadayadetadAmapyevam / eSAM tyadAdInAM "tyAdisarvAdeH svareSvantyAt pUrvo'k" (7 / 3 / 29) ityake syakaH tyako tyake / sakaH tako take / yakaH yakau yake / eSakaH etako etake ityAdi // 17 // atha etacchabdasya dvitIyA-15 vacanatraye TAyAmosi ca vizeSamAha sUtrama tyadAmenadetado dvitIyATausyavRttyante // 18 // [ si0 2 / 1 / 33 ] kiJcidvidhAtuM kathitasya punaranyadvidhAtuM kathanamanvAdezastamin gamyamAne dvitIyATausi pare etad enat syAt , natu vRttyante / Agata eSaH atho enaM bhojaya / enam / enau / enAn / enena / etayo, enayoH / anvAdezabhAve / etam / etau / etAn / vRttyante'pi / paramaitaM pazya / 20 idamo'pyevam // 18 ||dhkaaraanto dhrmbudhshbdH| ___ tyadA0 / tyad 6-3 "lokAt" / enat 1-1 "dIrghabyAb0" / etad 6-1 "lokAt' "so ruH" dvitIyA ca TA ca os ca dvitIyATaus tasmin dvitIyATaus 7-1 "lokAt" / vRtterantaH vRttyantaH na vRttyantaH avRttyantaH tasmin avRttyanta 7-1 / madhye "lokAt" "ghoSavati" "avarNasye." "ivrnnaade0"| paJcapadamidaM sUtram / kiJcidvidhAtumityAdi ayaM bhAvaH-dravyaguNakriyAdikaM kazcidvize-25 SamAdhAtuM yaH prAga nirdiSTastasyaiva dravyaguNakriyAvizeSAntarAdhAnAd yaH punarnirdezaH so'nvAdeza iti / na tu vRttyante iti, 'tu punaH, yatra zabdaH svArtha parityajya parArthamabhidhatte sA vRttiH "parArthAbhidhAyinI samAsAdivRttiri"ti vacanAt tasyA vRtterante vartamAnasya etacchabdasya anvAdeze satyapi enadAdezo na bhavati / tathaiyodAharati Agata eSa iti AgamanakriyAvizeSamAdhAtuM yaH prAga nirdiSTaH sa eva punarbhojanakriyAvizeSamAdhAtuM nirdizyate tato'yamanvAdezaH / anvAdezAbhivyaktaye ca prAyeNa 30 athozabdaH prayujyate "atho anvAdezAdAvi"ti vacanAt / atho enaM bhojayeti etad 2-1 anena enadAdeze "AderaH" ityAvi enam / evamenau enAn bhojayeti prAgvat / evaM etena rAtriradhItA atho etenAharapyadhItam / SaSThIsaptamIdvivacanayorosorapi-etayoH zobhanaM zIlaM atho enayormahatIkIrtiH / sAko'pyayaM vidhiH-etakaM sAdhumAvazyakamadhyApaya atho enameva sUtrANIti / lAghavArthamidam-34 hai* prakA0 pUrvA0 17 For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu zabdasyAnvAdezaprakriyAmatraivAtidizati idamo'pyevamiti / anvAdezAbhAve tu etam etau etAn etena etayoH 2 ityetAnyeva rUpANi syuH / vRtyante'pIti anvAdeze satyapi vRttyante enadAdezo na bhavati yathA paramazcAsau eSazca paramaiSaH taM paramaitaM, AgataH paramaiSaH atho enaM paramaitaM pazyeti bhAvaH / // 18 // atha dhakArAntAH zabdAH / dhakArAnto dharmabudhUzabda iti dharma 2-1 'budhiM maniM ca jJAne' 5dharma buddhyate iti dharmabudh kipU "aprayogIt" kiplopaH "usyuktaM kRtA" iti samAsaH "aikArthye" iti vibhaktilup dharmabudh 1-1 / sUtram - gaDadabAdezcaturthAntasyaikasvarasyAdezcaturthasUsUdhvozca pratyaye // 19 // [ si0 130 21 / 77 ] yasya gaDadabAnAM kospyAdau bhavati caturthazvAnte bhavati tasyaikasvarasya zabdAvayavasyAdezcaturthaH 10 syAt, padAnte, sAdau dhvAdau ca pratyaye pare / dharmazvad dharmacat / dharmabudhau / he dharmat he dharmazud / dharmazudbhyAm / dharmatsu // 19 // nakArAnto rAjan zabdaH - "ni dIrghaH" iti dIrghe rAjA rAjAnau rAjAnaH / aghuTkhare " ano'sya" ityallope nasya atve jaJoIH rAjJaH rAjJA / rAjabhyAm-asadadhikAravihitasya nalopasyAsattvAddIrghAbhAvaH / rAjJe / rAjJaH / rAjJaH / rAjJoH / rAjJAm / rAjJi rAjani, rAjasu / sambodhane sau dIrghAbhAvaH / 15 gaDa0 / gazca Dazca dazca bazca gaDadabaM samAhAradvandvaH gaDadabamAdiryasya sa gaDadabAdiH tasya gaDadabAdi 6-1 Gityaditi" "edoyAM0" caturNAM saGkhyApUraNaH caturthaH "caturaH " ( 7|1|163 ) iti thaTpratyayaH / caturtho'nte yasya sa caturthAntaH tasya caturthAntasya 6-1 "TAGaso 0" / ekasvaro yasya dhAtoravayavasya sa ekasvaraH tasya ekasvara 6-1 "TAGaso 0" / Adi 6-1 "Gityaditi" edoyAM0 / caturtha 1-1 "so ru" "raH padAnte0 " / s ca dhva ca rathvau tayoH sdhva 6-2 "lokAt" / ca 1 - 1 20 "avyayasya" / pratyaya 7 - 1 " avarNasye 0" / madhye "caTate 0" "aidautsaM0" "samAnAnAM0" "caTate 0" "zaSase 0" "caTate 0" | aSTapadamidaM sUtram / vRttiH sugamA / "nAmasida0" iti padasaMjJAyAmanena yathoktavizeSaNaviziSTasya budhU iti zabdAvayavasya Adyasya bakArasya savarNe caturthe bhakAre jAte "dIrghaGathAbU 0" silope "ghuTastRtIyaH" iti dhakArasya dakAre jAte "virAme vA" iti vikalpena prathame ca dharmabhud dharmabhut iti / evaM dharmamudbhyAm dharmabhudbhyaH dharmabhutsu he dharmabhud 2 / svarAdau tu sarvatra 25 padAntatvAbhAvAt nAsya sUtrasya prAptiriti dharmabudhau dharmabudhaH ityAdi / zeSANyasya sUtrasyodAharaNAni yathAsthAnaM darzayiSyante // 19 // ; atha nakArAntAH zabdAH tatra rAjan zabdasya zeSaghuTpaJcake rUpapaddhatiH pratItaiva / aghuTkhare iti zasAda khare ityarthaH / nanu rAjabhyAmityatra " nAno no'naha" iti nalope "ata AH syAdau 0 " ityAtvaM kuto na ? ityatrocyate paJcame pAde "NaSamasatpare syAdividhau ca " ( 2 / 1 / 60 ) iti sUtrAdA30rabhya yatkAryaM vidhIyate tatsarvaM parasmin vidhau karttavye syAdyadhikAravihite ca pUrvasminnapi vidhau kartta - vye'sadasiddhaM draSTavyaM tacchAstraM vA'saddraSTavyam, asatpare ityadhikAro "rAtsaH " ( 2 / 1 / 90 ) iti yAvat syAdividhau ceti tu A "normAdibhyaH " ( 2 / 1 / 99 ) iti yAvat / "nAmno no'nahnaH " ( 2 / 1 / 91 ) iti sUtramapi tasminnadhikAre'sti tatra "ata AH syAdau 0 " ( 1 / 4 / 1 ) iti AtvalakSaNe 34 syAdividhau karttavye nalopo'san bhavati tato nakAreNa bhyAmA saha vyavadhAnAdAtvaM na bhavatItyetatsarvaM For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / nakArAntAH 131 manasikRtyAha asadadhikAravihitasyetyAdi / "IGau vA " ( 2 / 1 / 109) iti rAjJi rAjani / "ni dIrghaH" iti sUtre zeSaghuTi pare ityuktestatra sambodhanaserapraveza ityata Aha-sambodhane sau dIrghAbhAva iti / atha sambodhane "dIrghakhyAbU 0 " iti siluki "nAmno no'nahaH" iti nalopaH prApnotIti tatrApavAdasUtramAha nAmantraye // 20 // [ si0 21/92] sambodhane nAmno nasya lug na syAt / he rAjan // 20 // nAma0 / na 1-1 "avyayasya" silup / Amatrayate iti AmatryaH tasmin Amatrya 7-1 "avarNasye" / madhye "samAnAnAM 0 " / dvipadamidaM 0 / sambodhane iti sambodhanArthe vAcye nAmno nasya lugU na syAdityarthaH // 20 // nakArAnteSveva zabdeSu vizeSamAha-sUtram - na vamantasaMyogAt // 21 // [ si0 2|1|111 ] 10 vAntAnmAntAcca saMyogAtparasyAno'sya lug na syAt / yajvanaH yajvanA / AtmanaH Atmani / zeSaM rAjanvat / evaM suparvanprabhRtayaH // 21 // navama0 / vacam ca vamau vamAvante yasya sa vamantaH vamantazvAsau saMyogazca vamantasaMyogaH 5-1 "GeGasyo0" / dvipadamidaM0 / atra vakArAntasaMyoge yajvanzabdo makArAntasaMyoge ca Atman zabdasya udAharaNam / idaM ca sUtram "ano'sya" "IGa vA " iti sUtrayorapavAdaH, tato'ghuTsvare'kAra- 15 lopaH saptamyekavacane akAralopavikalpazcAnena niSidhyate / tathaiva saGkSepeNodAharati / yajvanaH zasi paJcamISaSThayekavacanayozca rUpam / evamAtmana iti / saptamyekavacane Atmani zeSaM rAjanbat iti spaSTam // 21 // punarapi nakArAnteSveva vizeSamAha sUtram - inhanpUSAryamNaH zisyoH // 22 // [ si0 1 4 87 ] innantasya hanAdInAM ca zisyoreva dIrghaH syAt / " ni dIrghaH" iti dIrghe siddhe niyamArtho'yaM 20 yogaH / daNDI / daNDinau / daNDinaH / daNDinA / daNDibhyAm 3 / he daNDin / vinpratyayAntA apyevam / vacasvI / vacakhinau 2 | vRtrahA // 22 // in0 / in ca han ca pUSA ca aryamA ca inhanapUSAryaman tasya inhanapUSAryaman 6-1 " ano'sya" ityalope "raSUvarNAnno Na0' / "lokAt" "so ruH" "raH padAnte 0" / zizva siva zisI tayoH zisi 7-2 "ivarNA 0" "so ruH" "raH padAnte 0" / dvipadamidaM0 / * ' pratyayaH prakRtyAdeH" yasmAt 25 yaH pratyayo vidhIyate sA tasya prakRtiH pratyayaH prakRtyAdeH samudAyasya vizeSaNaM bhavati tatazca "vizeSaNamantaH" iti inaH pratyayatvAt inzabdena inpratyayAntAH zabdA gRhyante / tathA daNDo'syAstIti vAkye "ato'nekasvarAt" ( 7/2 / 6 ) itIn pratyaye daNDinaprabhRtaya innantAH zabdAH siddhyanti / he daNDin iti "ni dIrghaH" iti sUtrasya yatra prAptistatraivAyaM niyama iti sambodhane sau anena dIrgho na bhavati / nanu sArthakenpratyayAntasya daNDinazabdasya bhavatvanena dIrghaH vacasvin ityatra tu inzabdo nirarthakaH 30 vinpratyayasyaiva sArthakatvAt "arthavagrahaNe nAnarthakasya " iti nyAyAt kathamasya grahaNamityatrocyate "aninasmanprahaNAnyarthavatA'narthakena ca tadantavidhiM prayojayanti" iti nyAyAt nirarthako'pi inzabdo gRhyate tato vinpratyayAntAnAmapyanena dIrgho bhavati etanmanasi kRtyAha - vinpratyayAntA apyevamiti / asyopalakSaNatvAt minpratyayAntA apyevam "svAnminIze" ( 7 / 2 / 49) svAmI, goH --gomI tathA inaH 34 For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghusAmAnyato grahaNAt daNDin ityAdayo yathA mattvarthIyennantA gRhyante tathA uSTrakozI sAdhukArI ityAdayaH kRdantIyaNinpratyayAntA apyatra prAmAH / innantAnabhidhAya hanAdInAha-vRtra 2-1 'hanaMk hiMsAgatyoH' vRtraM daityaM hatavAn *"brahmabhrUNavRtrAt kip" (5 / 11161) ebhyaH karmabhyaH parAbhUtArthAddhanteH kip syAt / "aprayogIt" kiplopaH vRtrahana 1-1 anena dIrthe "dIrghajayAb0" "nAno no." 5vRtrahA // 22 // vRtrahan 1-2 iti sthite, atra "raghuvarNAnno Na ekapade." ityAdi sUtreNa NatvaM na prApnoti samAsAntargatavibhaktyA bhinnapadatvena rakAranakArayonimittanimittinorekapadasthitatvAbhAvAttato'tra NatvavidhAnAya sUtram kavargakakharavati // 23 // [ si0 22376 ] pUrvapadasthAdrAdeH parasya kavargavatyekavaravati cottarapade no NaH syAt / na cedasau pakasya / 10 vRtrahaNau // 23 // kava0 / kasya vargaH kavargaH ekazcAsau svarazca ekasvaraH kavargazca ekasvarazca kavagaiMkasvaram kavargakasvaramassAstIti kavagaikakharavat tasmin kavargakasvaravat 7-1 "lokAt" / ekapadamidaM sUtram / uttarapade iti yathoktavizeSaNaviziSTe uttarapade sati uttarapadAntasya tathA nAgamasya syAdezca nasya NaH syAdityarthaH / na cedasau pakasyeti kSIrapakena ityatra NatvaM na syAdityarthaH / kavargavatyuttarapade ityasyodAharaNaM svarga15 gAmiNau, uttarapadAntasya nasya NaH syAdityasyApyetadevodAharaNam / nAmasyodAharaNaM kSIrapANi svargakAmANi kulAnIti / syAdenakArasyodAharaNam ura:keNa gurumukheNa puSpameghANAmityAdi / purogAn paramamRgAnityatra tu anantyasyetyadhikArAna bhavati // 23 // vRtrahan 2-3 iti sthite "ano'sya" iti allope, sUtram hano ho nH|| 24 // [ si0 2111112 ] hanteho naH syAt // 24 // 20 hano0 / han 6-1 "lokAt" "so ruH" / ha ca na ca ha tasya hU 6-1 "lokAt" "so ruH"| ghnaH 1-1 "so ruH" "raH padAnte." / madhye ubhayatra "ghoSavati" "avarNasye." / tripada midaM0 / iti madhyagatasyAkArasya lope hakAranakArasaMyogasyetyarthaH // 24 // vRtraghna ityAdI bhUtapUrvakanyAyena ekakharatvAt "kavargakakharavati" iti Natve prApte'pavAdasUtram hano ghi // 25 // [ si0 2 / 3 / 94 ] 25 hano ghakAre nimittanimittinorantare sati no No na syAt / vRtraghnaH / vRtrani vRtrahaNi / // 25 // pUSA / pUSaNau / pUSNi, pUSaNi / aryamA / aryamaNau / aryamNaH / ityAdi / ___ hano0 / sUtraM spaSTam / "IDau vAiti allope vRtrani tadabhAve pUrvasUtreNa Natve vRtrahaNi // 25 // evaM pUSanzabdo'pi pUSaNau iti "raghuvarNA0" iti Natvam / evaM aryamanazabdo'pi / punarapi nakArA nteSveva vizeSamAha sUtram30 zvantvanmaghono GIsyAdyaghuTkhare va uH|| 26 // [ si0 2 / 1 / 106 ] DyAM sthAyaghuTakhare ca zvanAdInAM va u: syAt / zvA / zvAnau / zvAnaH / he zvan / zunaH / __ zunA / yuvA / yuvAnau / he yuvan / yUnaH / maghavA / maghavAnau / maghonaH / he maghavan // 26 // 33maghavatzabdastu mtvntH| maghavAn / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / nakArAntAH 133 zvan0 / zvA ca yuvA ca maghavA ca zvanayuvanamaghavA tasya zvana yuvanamaghavan 6-1 / anena va u: "so ruH" na ghuT aghuT aghuTcAsau svarazca aghuTsvaraH / sirAdiryasya sa syAdiH syAderaghuTasvaraH syAdyaghuTsvaraH / DI ca syAdyaghuTasvarazca GIsyAdyaghuTkhara 7-1 "avarNasye0" / va 6-1 "lokAt" "so ruH" / u 1-1 "so ruH" "ra: padAnte." / madhye "ghoSavati" "avarNasye." "roryaH" "svare vA" tasya lopaH / catuSpadamidaM sUtram / dhuvacanapazcake rAjanzabdavatprakriyA / tataH zasAdau svare zvan-5 zabde anena vasya utve zunaH zunA ityAdi / yuvanazabde vasya utve "samAnAnAM 0" iti dIrgha yUnaH yUnA ityAdi / maghavanzabde vasya utve "avarNasye0" maghonaH maghonA ityAdi / nanu maghavatA ityAdi prayogAH kathaM siddhyanti ityAzajhyAha-maghavatzabdastu mattvanta iti magho jJAnaM sukhaM vA'syAstIti vyutpatteH / jyAmiti "jAterayAnta." iti DathAm anena vasya utve zunI / yuvAnamatikrAntA strI "triyAM nRta." iti jyAM atiyUnI / maghonaH strI "dhavAdyogAdapAlakAntAt" iti jyAM maghonI / 10 evaM priyazunI priyayUnI priyamaghonI kule iti / aghuTkhara iti kim ? priyazvAni kulAnItyatra vasyotvaM na bhavati / syAdyaghuT iti kim ? kevalamaghuTakhare ityukte zuna idaM yUna idaM maghona idaM "tasyedam" (6 / 3 / 160) ityaNi vasya utvaM prApnoti aNo'pyaghuTsvaratvAt , tataH syAdigrahaNaM "yavaH padAntAt prAgaidaut" (74 / 5) iti zakAravakArayormadhye aukArAgame aNi anantyasyANyantyasvarAdelRg na syAditi nalopAbhAve zauvanaM yauvanaM mAghavanamiti // 26 // punarapi nakArAnteSveva vizeSamAha-sUtram- 15 pathinmathinRbhukSaH sau // 27 // [ si0 1476] pathyAdInAM nAntAnAmantasya sau pare AH syAt / iti nakArasya Atve // 27 // pathi0 / panthA ca manthA ca RbhukSA ca pathinmathinaRbhukSA tasya pathinmathinRbhukSin 6-1 "in DIsvare luk" iti inluki "lokAt" "so ruH" "ra: padAnte." / si 7-1 "DiDau~" "Dityantya0" "lokAt" / dvipadamidaM sUtram / nAntAnAmiti panthAnamicchati kyani nalope 20 pathIyatIti kipi pathIH pathyau pathyaH pathyam ityAdi, atra nAntatvAbhAvAdetatsUtrokto vidhina bhavatIti / pathin 1-1 iti sthite anena nakArasya Atve pathi A 1-1 iti sthite // 27 // sUtram ___eH||28|| [si0 11477] pathyAdInAmikArasya ghuTi pare AH syAt / pathA iti jAte // 28 // eH / i.6-1 "kityaditi" ikArasya etvam "edodbhyAM GasiGasoraH" "ra: padAnte." / ekapadamidaM 25 sUtram / ghuTi pare anena ikArasya Atve "samAnAnAM0" iti dIrgha pathA 1-1 iti sthite sUtram / / 28 // - tho nth // 29 // [si0 11478] pathinmathinornAntayosthassa ghuTi pare nyU syAt / panthAH / panthAnau / panthAnaH / he panthAH // 29 // _tho0 / 6-1 "lokAt" "so ruH"|nth 1-1 "dIrghaDayAba" madhye "ghoSavati' "avrnnsye."|30 dvipadamidaM0 / anena thakArasya nthAdeze "so ruH" "ra: padAnte." panthAH / sambodhane'pi na kazcidvizeSa iti darzayati he panthAH / ghuTi pare iti supathI bahumathI kule ityatra "aurIH" itIkArasya ghuTvAbhAvAtsUtradvayokto vidhina bhavati // 29 // zasAdikhare pare vizeSamAha-sUtram For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinaya vijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu in GIkhare luk // 30 // [ si0 1 4 79] GayAmaghuTsvare ca pare pathyAdInAmino luk syAt / pathaH / pathA / pathibhyAm / manthAH / manthAnau / mathaH / RbhukSAH / RbhukSaH // 30 // paJcanaprabhRtayo bahuvacanAntAH nAntAH saGkhyAzabdAH triSu liGgeSu sarUpAH / "DatiSNaH 0" iti jasAslupi paJca / paJca / paJcabhiH / paJcabhyaH 2 / 5 in0 / in 1-1 "dIrghaGayAb0 " / GIzca svarazca GIsvaraM tasmin GIsvara 7-1 " avarNasye 0" / luk 1-1 "dIrghaGayAb0" / dvipadamidaM sUtram / sUtre sAmAnyataH svara ukto'pi GIsAhacaryAt aghuTsvaro'tra grAhyaH / kimidaM sAhacaryamiti ceducyate avyabhicAriNA yatra vyabhicArI niyamyate tatsAhacaryam yathA svaraH aghuT ghuT ca ubhayathA bhavatIti vyabhicArI, GI tu aghuTsvara eva bhavatIti avyabhicArI, avyabhicAriNA GayA vyabhicArI svaro niyamyate'ghuTsvara iti / tathA ghuTi padhyAdInAmino vizeSavidhi10 vidhAnAdatrAghuTkhara evAvasIyata ityata Aha-GadhAmaghuTkhare iti / sUtre in lukrUpo bhavatIti abhedanirdezaH "SaSThyAntyasya" iti paribhASayA nakArasyaiva lopaprasaGgAt zasAdiSu patha iti tRtIyaikavacane pathA iti / vyaJjanAdau vibhaktau parataH "nAmasida0" iti padasaMjJAyAM "nAmno no'nahaH" iti luk tatazca pathibhyAm pathiSu ityAdi rUpasiddhiH / zobhanAH panthAno yasyA iti "striyAM nRta0" iti GayAm zobhanAH panthAno yayoH kulayoste "aurIH" iti jAte ubhayatrAnenenluka supathI strI supathI kule vA / 15 yathA pathinzabdastathA mathinzabdo'pi nAtra kazcidvizeSaH / RbhukSinazabdo'pyevameva kiJcAtra thakArAbhAvAt ntha Adezo nAstIti tataH RbhukSAH ityAdirUpapaddhatiH, zaMsAdiSu inlope RbhukSaH iti / panthAH mArgaH manthA manthadaNDaH RbhukSA indra iti // 30 // triSu liGgeSu sarUpA iti 'pumAMsaH pazca' 'striyaH pazrca' 'kulAni paca' iti triSvapi liGgeSu rUpe vizeSAbhAvAt samAnarUpA iti eSAM liGgAbhAvAt "nantAsaGkhyA DhatiryuSmadasmacca syuraliGgaka" iti vacanAt pacan 6-3 iti sthite sUtram - 20 134 saGkhyAnAM rNAm // 31 // [ si0 1|4|33] rakhanAntAnAM saGkhyAvAcinAM svasambandhina Amo nAm syAt / "dIrgho nAmyatisRcatasRSTaH " iti dIrghe / "nAmno no'nahnaH" iti nalope paJcAnAm / svasambandhina ityeva / priyapaJcAm / paJcasu / priyapaJcAdayo rAjanvat / evaM saptanprabhRtayaH // 31 // saGkhyA0 / saGkhyA 6-3 " hrasvApazca" r ca n ca S ca varNa teSAM 6-3 "lokAt " dvipadamidaM 25 sUtram / anena Amo nAmAdeze pacan nAm iti sthite "dIrgho nAmya 0 " iti dIrghaH / nanu " dIrgho nAmIti sUtre samAnasya nAmi pare dIrghaH syAdityuktaM tato devAnAmityatra bhavatu dIrghaH paraM paJcan nAm ityatra tu kathaM dIrgho nimittanimittinornakAreNa vyavadhAnAdityatrocyate, "dIrgho nAmI "ti sUtre atisRcatasRSTa iti nirdezAt, anyathA SaNNAM caturNAM ityatrApi SakArarakAravyavadhAnAdeva dIrghaniSedhasiddheratra SaravarjanaM vyarthaM syAt, prAptipUrvako hi niSedha iti tato "yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi 30 syAdi"ti nyAyo'nena sUtrAMzena jJApyate, tataH paJcan nAm ityatra dIrgho bhavati / tato "nAmasid0" iti padasaMjJAyAM "nAmno no'nahnaH" iti nalope pacAnAmiti siddham / paJcAdInAM gauNatve tu sarvANyapi vacanAni sambhavantItyAha priyapAdayo rAjanvaditi priyAH paJca yasya yayoryeSAM vA sa priyapaJcA priyapaJcAnau priyapaJcAnaH ityAdi / zasAdiSu " ano'sya" ityalope " tavargasya cavarga 0" iti nasya natve 34 priyapaJcaH ityAdi / / 31 / / aSTanzabdasya vizeSamAha-sUtram - I For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / nakArAntAdayaH 135 vASTana AH syAdau // 32 // [ si0 1 / 4 / 52 ] aSTanaH syAdau pare A vA syAt // 32 // vASTa0 / vA 1-1 "avyayasya" / aSTan 6-1 "lokAt" "so ruH" / A 1-1 "so ruH" "ra: padAnte." / sirAdiryasya sa syAdiH tasmin syAdi 7-1 "DiDau~" / madhye "samAnAnAM0" "roryaH" "svare vA" tasya luk ca / catuSpadamidaM sUtram / anena nakArasya atve "samAnAnAM." dIrgha aSTA 5 1-3 iti sthite // 32 // sUtram aSTa aurjaszasoH // 33 // [si. 1 / 4 / 53 ] aSTanaH kRtAtvasya jasazasorauH syAt / aSTau / aSTau / aSTa / aSTa / aSTAbhiH, assttbhiH| aSTAbhyaH aSTabhyaH, 2 / aSTAnAm / aSTAsu, aSTasu / priyASTA priyASTAH // 33 // bhakArAntastuNDibhUzabdaH / "gaDadabAdeH0" iti Dhatve / tuNDhiba , tuNDhip / tuNDibhau / makArAnta idamzabdaH / 10 aSTa0 / aSTA 6-1 "lugAto'nApaH" ityAkAralup "lokAt" "so ruH" / au 1-1 jas ca zas ca jasazasau tayoH jasazas 6-2 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte." / madhye "roryaH" "svare vA" / tripada midaM sUtram / anena jasAsorautve "aidautsaM0" aSTau 2 / pakSe "DatiSNaH0" iti jaszaslupi "nAmno no." aSTa 2 / evaM sarvatra vikalpena Atvam / SaSThIbahuvacane "saGkhyAnAM SrNAm" ityatra bahuvacanaM vyAptyartha tena "bhUtabhUrvakastadvadupacAra" iti nyAyAt bhUtapUrvanAntAyA apyanena nAmA-15 deze aSTAnAmiti rUpam , AtvAbhAvapakSe'pi prAgvat aSTAnAmityeva rUpam / priyASTA priyASTAH iti priyA aSTau yasya yayo ryeSAM veti gauNatve tu sarvANyapi vacanAni sambhavantIti / AtvapakSe priyASTAH 1 priyASTau 2 priyASTAH 3 priyASTAm 4 priyASTau 5 zasAdau svare pare "lugAto'nApaH" ityAkAralup priyASTaH 6 priyASTA 7 ityAdi somapAzcaturviMzatirUpANi / nAntatvapakSe priyASTA 1 priyASTAnau 2 priyASTAnaH ityAdi rAjanvat paJcaviMzatirUpANi / evamekonapaJcAzadrUpANi / priyASTNaH ityAdau "raghuvarNAnno Na." ityAdi 20 TavargAntaritatvena NatvAbhAve'pi "tavargasya." ityAdinA NatvaM bhavati / ityuktA nAntAH zabdAH // 33 // zeSAstrayo'prasiddhA iti bhakArAntA ucyante tuNDibhazabda iti vRddhanAbhiH pumAn tuNDibhaH tuNDibhamAcaSTe tuNDibhayati tuNDibhayatIti ki "aprayogIt" kiplopaH "neraniTi" iti Nigalope tuNDibh 1-1 "nAmasida0" iti padasaMjJAyAM "gaDadabAdeH0" iti Dasya Dhatve "dIrghajyAbU." silope "dhuTastRtIyaH" iti batve tuNDhib "virAme vA" tuNDhip / evaM sarvatra padasaMjJAyAM AdiDasya DhaH / svarAdau 25 tu "lokAt" tuNDibhau ityAdi / atha makArAntAH zabdAH / idam 1-1 iti sthite sUtram ayamiyaM pustriyoH sau // 34 // [si0 2 / 1 / 38] puMstrIliGgayoridaMzabdasya svasambandhini sau pare ayamiyamau syAtAm / ayam / svasambandhinIti kim ? priyedam nA strI vA / dvivacane "AvaraH" iti masya atve // 34 // aya0 / ayam ca iyam ca ayamiyam 1-1 "anato lup" pumAMzca strI ca puMstriyau tayoH puMstriyoH30 putrI 7-2 "khiyAH" iti iyAdezaH "lokAt" "so ruH" "ra: pdaante."| si 7-1 "DiauM" "Dityantya0" "lokAt" / tripadamidaM0 / anena ayamAdeze "dIrghaDyAb0" ayam / svasambandhini sau pare iti / yadA tu bahuvrIhyAdinA idamzabdo gauNIbhUtastadAnyasambandhini sau pare'yamiyamau na 33 For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 mahAmahopAdhyAya zrIvinaya vijayagaNiviracite khopajJa haimalaghu staH yathA priyo'yaM preyeyaM yasya yasyA vA sa priyedam pumAn priyedam strI vA ityeva bhavatIti // 34 // idam 1-2 iti sthite "AdveraH" iti masya atve "lugasyA0" "lokAt " ida au iti sthite sUtram - do maH syAdau // 35 // [ si0 2 / 1 / 39] svasyAdau pare idamo do maH syAt / imau / ime / imam / imau / imAn / anvAdeze enat / 5 enam / enau / ityAdi // 35 // I do maH / d 6-1 "lokAt " " so ruH" / ma 1 - 1 " so ru" "raH padAnte0 " / syAdi 7-1 "GiDa" "Dityantya0" / tripadamidaM sUtram / anena dasya matve "aidau 0 " imau / ima 1-3 iti sthi "jasa i:" "avarNasye." ime / zeSaM spaSTam / sva iti kim ? priyedamau / ityAdi ityatrAdizabdagrahaNAt gauNasya idamazabdasyAnyasambandhini syAdau pare evaM rUpANi- priyedam priyedamau priyedamaH priyedamam 10 priyedamau priyedamaH priyedamA priyedbhyAm priyedabhiH priyedame priyedbhyAm 3 priyebhyaH 2 priyedamaH 2 priyedamoH priyedamAm priyedami priyedamoH priyedaMsu he priyedam he priyedamau he priyedamaH / evaM strIliGge gauNatve'pi / napuMsakaliGge tu gauNatve priyedam priyedamI priyedami gauNatvAbhAve tu paramAyaM parameyaM paramemau ityAdi // 35 // etacchandAdhikAre idamo'pyevamityatidezavacanAt anvAdeze dvitIyATausi pare idamazabdasyApi enat syAt na tu vRttyante / yathA Agato'yaM atho enaM bhojaya 15 evamenau enAn / anvAdezAbhAve tu imam imau imAn vRttyante'pi paramemaM pazyetyAdi / idam 3-1 iti sthite sUtram -- TausyanaH // 36 // [ si0 2 1137 ] svaTAsoH parayoranakasya idamo'naH syAt / anena / sva ityeva - priyedamA / anaka ityeva - ina // 36 // Tau0 / TAca os ca Tos tasmin Tos 7-1 "lokAt" / ana 1-1 "so ruH" "raH padAnte 0 " / dvipadamidaM 0 / 'anaka' iti akpratyayarahitasya idamaH anAdezo bhavati ityanena idamo'nAdeze "TAGasorinasyau" "avarNasye" anena anvAdeze enena / sAko'pyevaM enena / anaka iti kim ? idam 3-1 "tyAdisarvAdeH svareSvantyAt pUrvok" idakam iti jAte "AdveraH" "lugasyA0" "do maH syAdau" anena anAdezAbhAve "TAGaso0" "avarNasye 8" imakena / / 36 / / idam 3-2 25 iti sthite sUtram - 20 anak // 37 // [ siM0 2 1 36 ] vyaJjanAdau svasyAdau pare anakasya idamaH aH syAt / AbhyAm / / 37 / / ana0 / na vidyate ak yasya sa anak anak 1-1 "dIrghaGayAbU0 / zeSaM sarvamanuvRttito grAhyam / anena idamaH akArAdeze "ata AH syAdau 0" AbhyAm || 37 // idam 3-3 iti sthite "anak" 30 ityakAre jAte abhis iti sthite "bhisa ais" iti sUtreNa bhisa aistve prApte niyamasUtram - " idamadasorakyeva" [ si0 1 | 4 | 34 ] sva iti kim ? priyedaMbhyAm / "bhisa ais" iti niyamAd "edbahusbhosi" ityetve ebhiH / aki tu ibhakaiH / asmai / asmAt / asya / 33 anayoH / eSAm / asmin / eSu / For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / makArAntAdayaH 137 ida0 / idam ca adas ca idamadas tasya idamadas 6.1 "lokAt" "so ruH" / ak 7-1 "lokAt" / eva 1-1 "avyayasya" / madhye "ato'ti." "avarNasye." "edotaH." "ivrnnaade0"| "lokAt" / tripadamidaM0 / asmai asmAt asya-atra "AvaraH" iti masya atve "lugasyA0" ida iti jAte "sarvAdeH smaismAtau" "TAGasorinasyau" iti DeGasiGasAM smaismAtsyAdeze vibhaktInAM vyaJjanAditvAt "anak" ityakAro bhavati / idam 6-2 "TausyanaH" ityanAdeze "Tausyet" ityetve'-5 yAdeze anayoH / anvAdeze enayoH / sAko'pyevam enayoH / evam saptamIdvivacane'pi / idam 6-3 "AdveraH" "lugasyA." ida Am iti sthite "avarNasyAmaH sAm" ityAmaH sAmAdeze tato'nak ityakArAdeze "edvahu0" "nAmyantasthA0" eSAm / idam 7-1 iti sthite "De: smin" iti sminnAdeze "anak" ityakArAdeze asmin / idam 7-3 "anak" "edahu0" "nAmyantasthA0" eSu / aki tu anvAdeze dvitIyATausi pare enadAdezo na syaadityeke| aksahitasyApIdamo'nvAdeze enadAdezaH10 syAdityanye / tathA anvAdeze sAko'pi nirako'pi imo bhyAmbhyasAdiSu vyaJjanAdisyAdiSu adAdezo bhavati nAnyathA / etatsarvaM rUpadarzanenaiva vyaktIkriyate / sAko'pi ayamAdeze ayam / apare tvAdezAnantaramakamicchanti ayakam / imako imake imakam enam , imako enau imakAna enAn imakena enena imakAbhyAm AbhyAm imakebhyaH ebhyaH imakasmAt asmAt imakAbhyAm 3 / asya imakasya imakayoH enayoH imakeSAm eSAm imakasmin asmin imakeSu eSu // 37 // kimzabdasya vizeSa-15 mAha sUtram kimaH kastasAdau ca // 38 // [si0 2 / 1 / 40] syAdau tasAdau pare kimaH kaH syAt / kaa| sAko'pi kH| kau / ke| sarvavat // 38 // catuzabdo bhuvcnaantH| kimaH / kim 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH pdaante."| ka 1-1 "soruH"| tasa Adiryasya 20 sa tasAdiH tasAdi 7-1 "GiDau~" "dditynty0"| ca 1-1 "avyysy"| madhye "caTate sadvitIye" iti rasya saH / catuSpadamidaM0 / sarvavaditi akArAntatvAtsarvAditvAceti bhAvaH // 38 // atha yakArAntA aprasiddhA iti rephAntazcatuzabda ucyate sa ca mukhyatayA bahuvacanAnta eva / catur 1-3 iti sthite sUtram vAH zeSe // 39 // [si0 1 / 4 / 82] khe'skhe vA zeSe ghuTi pare'naDuccaturoruto vAH syAt / catvAraH / cturH| cturbhiH| caturmyaH 2 / caturNAm // 39 // vAH / vA 1-1 "so ruH" "raH pdaante."| zeSa 7.1 "avarNasye0" / dvipadamidaM0 / anena ukArasya vAdeze catvAraH // 39 // zasi ghuTtvAbhAvAt vAdezo na bhavati tataH caturaH / evaM caturbhiH 3 / "saGkhyAnAM rNAm" ityAmo nAmAdeze "raghuvarNAnno Na." iti caturNAm / catur 7-3 iti sthite 30 "zaSase zaSasaM vA" iti rephasya satve prApte "raH padAnte." iti visarge ca prApte vizeSasUtram aroH supi raH // 40 // [si0 113157 ] roranyasya rasya supi pare ra eva syAt / catuSu / priyacatvAH / priyacatvArau 2 // 40 // 33 hai. prakA. pUrvA0 18 For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJa haimalaghu aroH0 / na ruH aruH tasya aru 6 - 1 " Gityaditi" "edodbhyAM0" "raH padAnte0 " / sup 7-1 "lokAt " / ra 1-1 " so ru" "raH padAnte0 " / tripadamidaM sUtram / ra eva syAditi SatvavisargatvAdikaM kAryaM na syAdityarthaH / tato "nAmyantasthA 0" caturSu / sambodhane'pi vAdezo bhavati - he catvAraH / gauNatayA tu sarvANyapi vibhaktivacanAni sambhavantIti tatraivaM rUpapaddhatiH - priyAzcatvAro yasya yayoryeSAM 5vA sa priyacatvAH priyacatvArau 2 / priyacatvAraH / priyacatvAram priyacaturaH priyacaturbhyAm 3 | Ami priyacaturAm-tatsambandhitvAbhAvAt gauNatve Amo nAm na bhavati / prAdhAnye tu syAdeva paramacaturNAm | priyacaturi priyacaturSu // 40 // "vAH zeSe" ityatra sUtre zeSe ghuTItyuktatvAt sambodhane sau vAdezo na bhavatIti he priyacatura 1-1 iti sthite sUtram -- raisesccaturo vaH // 41 [ si0 1481 ] 10 sambodhane sau | he priyacatvaH // 41 // zakArAnto vizzabdaH / "yajasRja0" iti Satve / viD, viT / vizau / vidatsu, viTsu / taccaprAG, tattvaprAT / tavaprAzau 2 | " ," uto0 / ut 6- 1 "lokAt" "so ruH " anaDrAMzca catur ca anaDuhacatur 6-1 sraMsdhvaMsakassanaho daH" iti hasya daH "aghoSe prathamo'ziTa : " iti dasya taH " tavargasya 0" caH, tato "lokAt " " so ruH " / va 1-1 "so ruH" "raH padAnte 0" / madhye "ato'ti 0" "avarNasye 0" "edotaH 0 15 '"ghoSavati" "avarNasye 0 " / tripadamidaM sUtram / anena ukArasya vakArAdeze "dIrghajyAb0" siluki "ra: padAnte 0 " he priyacatvaH / he priyacatvArau 2 // 41 // atha zaMkArAntA ucyante / vizuzabdaH spaSTa eva / tattvaprADiti tattva 2-1 'pracchaMt jJIpsAyAm pracchadhAtuH tattvaM pRcchatIti kip " didyuddahajagajjuhUvAkprAT 0" iti prAzU iti kibanto nipAtaH / "GasyuktaM kRtA" iti samAse tattvaprAzazabdaH / tato "yajasRja 0" iti patve "dhuTastRtIyaH" iti Datve tattvaprAD / "virAme vA " tatvaprAT | tatva20 prAzau "nAmasida 0 " iti padasaMjJAyAM "yajasRja 0" iti Satve "ghuTastRtIyaH" iti Datve tattvaprAbhyAmityAdi / tatvaprADU su iti sthite "DaH saH tso'zvaH" iti sAdeze tattvaprAtsu pakSe tattvaprATsu he tattvaprAT ityAdi / zakArAnteSveva vizeSamAha tad 1-1 'dR prekSaNe' dRzdhAtuH sa iva dRzyate iti vigrahe "tyadAdyanyasamAnAdupamAnAdvyApye dRrASTraksakau ca " ( 5 / 1 / 152 ) iti kippratyayaH "aprayogIt" iti kiplopaH "khasyuktaM kRtA" iti samAsaH " aikArthye" iti vibhaktilopaH " anya25 tyadAderAH" ( 3 / 2 / 152 ) iti dakArasya Atve tAdRzuzabdaH siddhaH / tatazca tAdRzU 1-1 iti sthite sUtram -- RtvidizdRzspRztrajdadhRSuSNiho gaMH // 42 // [ si0 2|1|69] eSAM padAnte gaH syAt / tAdRgu, tAdRk / tAdRzau 2 / tAdRgbhyAm 3 / sahagAdayo'pyevam / ghRtaspRg, ghRtaspRk / ghRtaspRzau 2 / ghRtaspRgbhyAm 3 // 42 // 30 1 Rtvi0 / Rtvij ca diz ca dRz ca spRz ca sraj ca dadhRS ca uSNihU ca RtvijadizdRzspRzsrujdadhRSuSNih tasya Rtvijadiz dRzUspRzUtrajdadhRSuSNih 6- 1 "lokAt " " so ruH " ga 1-1 "so ru" "raH padAnte 0" / madhye "ghoSavati" "avarNasye" / dvipadamidaM sUtram / anena zasya gatve "virAme vA " gasya katve rUpadvayam / "nAmasida0" iti padatve tAdRgbhyAm / supi anena zasya gatve 34 "aghoSe prathamo'ziTa : " iti gasya katve "nAmyantasthA0 " sasya Satve kaSasaMyoge kSaH tAdRkSu / he For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / zakArAntAdayaH 139 tAdRg ityAdi / sahagAdayo'pyevamiti samAna iva dRzyate iti sadRg "dRgdRshksse(3|2|151) iti samAnasya saH / zeSaM prAgvat / AdizabdagrahaNAt anya iva dRzyate iti anyAdRk "anyatyadAderAH" ityAtvam / evaM tyAdRk yAdRk / asAviva dRzyate iti amUhak-adas dRz "ADheraH" "lugasyA0" "mo'varNasya" tato "anyatyadAderAH" ityAtve "mAduvarNo'nu" iti dIrghaukAraH amUdRk / ayamiva dRzyate ka iva dRzyate iti iMgU kIDag "idaMkimo'tu0" iti idaMkimorIkI 5 Adezau / eSa iva dRzyate etAdRk / yUyamiva dRzyate yuSmAdRg / tvamiva dRzyate iti tvAm / vayamiva dRzyate iti asmAdRg / ahamiva dRzyate iti mAg / bhavAniva dRzyate iti bhavAdRk ityAdayaH sarve jJeyAH / ghRta 2-1 'spRzat Amarzane' ghRtaM spRzatIti ghRtaspRg-"spRzo'nudakAt" iti kvim / ghRtaspRk , ghRtaspRgbhyAmityAdi prAgvat // 42 // zakArAnteSveva vizeSamAha sUtram nazo vA // 43 // [si0 21170] nazaH padAnte g vA syAt / jIvanam , jIvanak / jIvanai jIvanaT / jIvanazau 2 / jIvanagbhyAm jIvanabhyAm / jIvanakSu jIvanaDtsu jIvanaTsu / SakArAnto dadhRSzabdaH / dadhRg dadhRk / dadhRSau / dadhRgbhyAm 3 // 43 // ___ nazo0 / naz 6-1 "lokAt" "so ruH" / vA 1-1 "avyayasya" / madhye "ghoSavati" "avarNasye." / dvipadamidaM0 / jIvasya nazanaM jIvanag "bhyAdibhyo vA" iti kipa athavA jIvena nazya-15 tIti kipa anena vikalpena zasya gatvam / pakSe "yajasRja0" iti zasya SatvaM "dhuTastRtIyaH" iti DatvaM jIvanaDU / ubhayatrApi "virAme vA" / katve ca Tatve ca jIvanaka jIvanaT iti cAtUrUpyam / anyatrApi "nAmasida0" iti padatve dvairUpyam jIvanagbhyAm jIvanaDbhyAm / jIvanakSu jIvanaDtsu jIvanaTsu iti supi trairUpyam // 43 // atha SakArAntAH zabdA ucyante 'bidhRSAT prAgalbhye' dhRSNotIti dadhRS-caturaH pumAn / ata eva RtvijityAdisUtranirdezAt dadhRS iti rUpasiddhiH / dadhRSa 1-1 iti 20 sthite anena Sasya gatve "virAme vA" dadhRk / svarAdau tu lokAdityeva dadhRSau ityAdi / "nAmasida0" padatve dadhRgbhyAm 3 / dadhRkSu / SakArAnteSveva vizeSamAha 'jupaiti prItisevanayoH' saha juSate iti sajUH kie "aprayo0" sajuS 1-1 iti sthite sUtram sajuSaH // 44 // [si0 2173] padAnte ruH syAt // 44 // sajUSa 6-1 "lokAt" "so ruH" "ra: padAnte0" / ekapadamidaM sUtram / anena Sasya ratve sajura 1-1 iti sthite // 44 / / sUtram padAnte // 45 // [si0 2 / 1164 ] padAntasthayo.deoH parayostasyaiva nAmino dIrghaH syAt / sajUH / sajuSau / he sajUH / sajUAm / sajUrSu // 45 // SaSzabdo nityaM bahuvacanAntaH / SaD , Sad / SaNNAm / SaTsu / priyaSaD 30 priyapaTa / priyaSaSau / sakArAntaH suvacaszabdaH / "abhvAderatvasaH sau" iti dIrgha suvcaaH| suvacasau 2 / suvacobhyAm 3 / suvacassu / he suvacaH / evaM sumnprbhRtyH| padAnte / padasya antaH padAntaH tasmin padAnta 7-1 "avarNasye." / ekapadamidaM sUtram / anena dIrgha sajUH / svarAdau "lokAt" sajuSau "nAmasida0" iti padatve sajUAmityAdi / sajuS su iti 34 For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghusthite anena ratve "nAmyantasthA0" iti sasya Satvam / yadi cAtra sannipAtalakSaNanyAyAdrephanimittAjjAtaH SakAro rephavidhAtAya na syAdityAzrIyate tadA sajUe / asya nyAyasyAnityatvAt "zaSase zaSasaM vA" iti rephasya Satve sajUSSu pakSe visarge sajUHSu iti trairUpyam / he sajUH / he sajuSau iti / sajUmitramityarthaH / / 45 // SaSzabdo nityaM bahuvacanAnta iti mukhyatayetyarthaH / SaS 1-3 SaS 2-3 iti 5sthite "DatiSNaH0" iti jaszaslupi "dhuTastRtIyaH" iti Sasya Datve SaD 2 "virAme vA" SaT 2 "nAmasida0" iti padatve SaDbhiH SaDbhyaH 2 SaD 7-3 iti sthite "saGkhyAnAM rNAm" ityAmo nAmAdeze "dhuTastRtIyaH" iti Sasya Datve tRtIyasya paJcame iti Dasya Natve "tavargasya zvavarga0" iti nasya Natve SaNNAm iti / SaDtsu SaTsu / he SaD , 2 iti / gauNatve tu sarvANyapi vibhaktivacanAni sambhavanti-priyAH SaT yasya yayoryeSAM vA priyaSaS 1-1 "dIrghaGayAb0" "dhuTastRtIyaH" priyaSaD 2 priyaSaSau priyaSaSAm 10 he priyaSaT ityAdi / atha sakArAntAH zabdA ucyante-suvacasUzabda iti zobhanaM vaco yasya sa suvacAH / zeSaM spaSTam / sakArAnteSveva vizeSamAha-'DukaMga karaNe kRdhAtuH kartumicchati "tumahodicchAyAm sannatatsanaH" iti sanpratyayaH "svarahanagamoH sani dhuTi" iti dIrgha ka sa iti sthite *"nAmino'niT" nAmyantAddhAtoraniTsan kidvad bhavati iti sanaH kitve "RtAM vitIra" "bhvAde rnAmino dIrgho vorvyaJjane" iti dIrghe kIr sa iti sthite "san yaGazca" iti kI iti dvitvaM "hasvaH'' 15 iti pUrvasya hrasvatvaM "kaGazcam" iti kasya ca: "nAmyantasthA." iti sasya SaH cikIrSa iti jAte cikIrSatIti ki "ataH" iti alopaH "aprayogIt" iti viplopaH / *"NaSamasatpare syAdividhau ca" [si. 160] itaH sUtrAdArabhya yatparaM kArya vidhAsyate tasmin pUrvasmiMzca syAdyadhikAravihite vidhau karttavye NatvaM SatvaM vA'sadasiddhaM draSTavyam / etatsUtranirdiSTayozca NatvaSatvayoH pare Satva NatvamasadraSTavyam / NaSazAstraM vA pare syAdividhau ca zAstre pravarttamAne'sadraSTavyam / iti salope karttavye 20 SatvaM asat jAtaM tataH cikIr sU 1-1 iti sthite sUtram rAtsaH // 46 // [ si0 2 / 1190] padasya saMyogAntasya yo rastataH parasya sasyaiva luk syAt / cikIrSatIti cikIH / cikIrSoM / cikIrSyAm / cikIrSu / he cikIH // 46 // ukArAnuvandhaH zreyasUzabdaH / "RduditaH" iti numAgame "nsahatoH" iti dIrthe ca zreyAn / 25 raatsH| ra 5-1 "DeGasyoryAtI" "samAnAnAM." / s 6-1 "lokAt" "so ruH" "ra: pdaante0"| dvipadamidaM sUtram / anena salope rephasya "ra: padAnte05 iti visarge cikIH / svarAdau sarvatra "lokAt" cikIrSoM cikIrSa ityAdi / evaM kaTaM cikIrSatIti kaTacikIH kaTacikIrSoM ityAdayo'pi jJeyAH / "padasya" iti salope siddhe "rAtsaH" iti sUtraM prArabhyate iti niyamasUtrametat tato rAtparasya sasyaiva luk syAt nAnyasyeti niyamAt 'UrjaN balaprANanayoH' UrjayatIti ark atra rAtparasya 30 kasya "padasya" ityanenApi lopo na bhavati / rAdeva sasyeti tu viparItaniyamaH "puMvatkarmadhAraye" iti nirdezAnna // 46 // ukArAnuSandho zreyasUzabda iti prazasyo'yaM prazasyaH ayamanayormadhye'tizayena prazasya iti vigrahe "guNAGgAdveSTheyasU" iti sUtreNa prazasyazabdAt Iyasupratyaye "prazasyasya zraH" iti sUtreNa prazasyazabdasya zrAdeze zreyasUzabdasiddhiH / atha prathamAdvivacanAdau zreyAn au ityAdiSu sthiteSu 34 sUtram For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / sakArAntAH shiddhe'nukhaarH||47||[si0 1 // 3 // 40] apadAntasthAnAM mnAM ziTi he ca pare'nusvAraH syAt / zreyAMsau / he zreyan / zreyobhyAm / kvasupratyayAntA apyevam / vidvAn / vidvAMsau / he vidvan // 47 // ziDhe0 / ziT ca hazca ziDhaM tasmin ziDD 7-1 "avarNasye." / anusvAra 1-1 "so ruH" "raH pdaante."| dvipadamidaM0 / anena nakArasyAnusvAre zreyAMsau zreyAMsa ityAdi / "samahatoH" ityatra 5 zeSe ghuTItyuktatvAt sambodhane sau dIrghAbhAvaH he zreyan / "nsamahatoH" ityatra mahatsAhacaryAt zuddhadhAtoH kkibantasya na bhavati-suhiMsau suhiMsaH, sukaMsau sukaMsaH iti / kasupratyayAntA apyevamiti ghuTvacaneSu zreyaszabdavat jJeyA ityarthaH / aghuTiM vizeSasya vakSyamANatvAt / 'vidak jJAne' vettIti vidvAn "vA vette kasuH" iti vartamAnakAle kasupratyayaH // 47 // vidvas 2-3 iti sthite sUtram kasuSmatau ca // 48 // [si0 2 / 1 / 105] Nikyaghuddharje yAdau kharAdau matau ca kvasa uS syAt / viduSaH / viduSA // 48 // kasu0 / kas 1-1 uS 1-1 ubhayatrApi "diirghddyaab0"| matu 7-1 "DiDau~" "Dityantya0" "lokaat"| ca 1-1 "avyayasya" | tripadamidaM sUtram / cakAreNa NikyaghuTurje yakArAdau ca pratyaye ityanukRSyate / matau iti tu sAkSAdeva sUtre uktam / ata eSu pareSu kas uS syAt / tataH zasAdau svare anena uSAdeze viduSaH iti / yakArAdipratyayasyodAharaNaM tu viduSi sAdhurviduSyaH "tatra sAdhau" iti yapratyaye anena 15 upAdezaH / evaM vidvAnasyAstIti "viduSmAn" "tadasyAstyasminniti." matau kasa uS / NikyaghuTurjanAt vidvAMsamAcaSTe "Nijbahulam" Nau uSAdezo na bhavati / tataH "dhyantyasvarAdeH" ityantyasvAdilope vidvarayati vidvAMsamicchati vidvasyati "amAvyayAt kyan ca" iti kyanpratyayaH atrApi uS na bhavati / vidvas 1-3 iti sthite "RduditaH" "nsamahatoH" vidvAMsaH / atrApi uS na bhavati / / 48 // vidvas 3-2 iti sthite sUtram sraMsUdhvaMsUkkassanaDuho dH||49|| [si0 21168] saMsdhvaMsoH kaspratyayAntasthAnaDuhazca padAnte daH syAt / vidvadbhyAm / vidvatsu / uditpuMszabdaH // 49 // saMs / kas cAsau s ca kass / saMs ca dhvans ca kass ca anaDuG ca sransUdhvanskkassanaDuh tasya sansadhvanska ssanaDuG 6-1 "lokAt" "so ruH" / da 1-1 "so ruH" "ra: padAnte." / madhye 25 "ghoSavati" "avarNasye0" / dvipadamidaM sUtram / anena sasya datve vidvadbhyAm 3 vidvadbhyaH 2 / vidvatsu / kassiti dviHsakArasya pAThAt sakArAntasyaiva ca kaspratyayAntasya padatvaM syAnnAnyasya tena vidvAn ityasya prathamaikavacane niSpannasya nakArAntasya padAnte satyapi datvaM na syAt / klIbe gauNatve priyavidvad 2 priyaviduSI 2 priyavidvAMsi kulAni santi pazya vA / striyAM gauNatve GyAM priyaviduSI / sanmabhranzosvevam / 'bhranzUcha sansUGa avasraMsane' 'dhvansUGa gatau ca' ukhayA saMsate, parNAni dhvaMsate iti vip "no 30 vyaJjanasyAnuditaH" iti nalope ukhAsram parNadhvas / anena datve ukhAsad 2 parNadhvad 2 ukhAsrasau parNadhvasau ukhAsrasaH parNadhvasaH ukhAsadbhyAm parNadhvadbhyAm ukhAsatsu parNadhvatsu he ukhAsad 2 he parNadhvad 2 ityAdi / 'DupacI pAke' padhAtuH papAca iti vAkye atra "kasukAnau tadvat" iti kasupratyayaH sa ca parokSAvat iti "skra'mRvRbhRstudruzrusrorvyaJjanAdeH parokSAyAH" (4 / 4 / 81) iti iddaagmH|34 20 For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"anAdezAderekavyaJjanamadhye'taH" (4 / 1 / 24) ityetvaM tataH pecivAMsau 2 / yatra ca zasAdisvarAdau kasa upAdezastatra kasoya'JjanAditvAbhAvAt 'nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva' iti iTo'pi nivRttiH / pecuSaH pecivadbhyAm ityAdi // 49 // sakArAnteSveva vizeSamAha uditpuMsUzabda iti / 'pAMka rakSaNe' pAtIti pumAn "pAteImsuH" iti DumsupratyayaH / DakArokArAvanubandhau pums 1-1 iti 5 sthite sUtram puMsoH pumans // 50 // [ si0 1 / 4 / 73 ] ghuTi / pumAn / pumAMsau / he puman / puMsA / "padasya" iti salope puMbhyAm / puMsi / doszabdasya kharAdau patvaM vyaJjanAdau ca rutvam / doH / doSau 2 / he doH / zasAdau syAdau vA doSannAdeze doSNaH doSaH / doSNA doSA / doAm doSabhyAm , 3 / doSNi doSaNi doSi / 10 doSSu / uzanaszabdasya "Rduzanas0" serDA / uzanA / uzanasau // 50 // puMsoH / pumsu 6-1 "Dityaditi" "edoDyAM0" "raH padAnte" pumans 1-1 "dIrghaDyAba" dvipadamidaM0 / ghuTi ityetAvAn vRtyaMzaH sUtravRttyaMzayoryoge'rthaH spaSTaH tato "ni dIrghaH" iti dIrgha pumAn "ziDhe'nusvAraH" ityanusvAre pumAMsau iti / zeSaghuTabhAvAt sambodhane sau dIrghAbhAvaH he puman iti // 50 // dosUzabdaH spaSTaH puMnnapuMsakaliGgazca 'dostita uH ityAdi liGgAnuzAsanavacanAt / 15 uzanasUzabdo'pyevaM kintu sambodhane sau vizeSamAha sUtram vozanaso nazcAmatrye sau // 51 // [si0 1 / 4 / 80] uzanasaH sambodhane nalukau vA syAtAm / he uzanan / he uzana he uzanaH / purudaMzA / purudaMzasau / anehA / anehasau / he purudaMzaH / he anehaH // 51 // voza0 / vA 1-1 "avyayasya" / uzanas 6-1 "lokAt" "so ruH" / na 1-1 "so ruH" / ca 201-1 "avyayasya" / Amavyate iti AmantryaH tasmin Amantraya 7-1 "avarNasye." / si 7-1 "GiDau~" "Dityantya0" / madhye "ghoSavati" "avarNasye0" caTate sadvitIye" "samAnAnAM0" / SaTpadamidaM sUtram / ubhayavikalpe trairUpyam / purudaMzasUanehasUzabdo spaSTau / tatra vaSTIti uzanA bhArgavaH *"vaSTeH kanas" 'vazaka kAntauM' ityasmAt kanas pratyayo bhavati / purudaMzatIti purudaMzA indraH* "vihAyassumanaspurudaMzaspururavo'GgirasaH" ete aspratyayAntA nipAtyante / *"natra Iherehedhau ca" 25 napUrvAt 'Ihi ceSTAyAm' ityasmAt aspratyayo [bhavatyasya ] ca eha edhau Adezau / na Ihate anehA kAla indraH candrazca / / 51 / adasUzabdasya vizeSamAha adas 1-1 iti sthite sUtram adaso daH sestu Dau // 52 // [si0 2 / 1 / 43] svasambandhisau pare adaso daH saH syAt / sestu Dau / asau asakau / he asau / svasambandhi iti kim ? atydaaH||52|| 30 adaso0 / adas 6-1 "lokAt" "so ruH" / d 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH pdaante."| si 6-1 "Gityaditi" "edodbhyAM0" / tu 1-1 "avyayasya" / Dau 1-1 sUtratvAt silopaH / madhye "caTate." / paJcapadamidaM sUtram / anena seDau~ Adeze dakArasya satve "Diyantya." aslope asau aki pratyaye asakau / yadA tu bahuvrIhyAdinA adaszabdo gauNIbhUtastadA anyasambandhini sau pare 34dakArasya satvaM seDau~ ca na bhavati, "ADheraH" ityAdInyapi sUtrANi na prApnuvanti, tato "abhvAdera For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMlliGgAH / sakArAntAH 143 tvasaH sau" dIrgha atyadAH atyadasau atyadasaH ityAdi suvacaszabdavat rUpanayaH // 52 // adas 1-2 iti sthite "AdveraH" iti sasya atve "lugasyA0" "lokAt" ada au iti sthite sUtram "mo'varNasya" // 53 // [si0 21145] avarNAntasyAdaso do m syAt / amau iti jAte // 53 // / mo'va0 / ma 1-1 "so ruH" / avarNa 6-1 "TAGaso." / madhye "atoti." "avarNasye."5 "edotaH padAnte0" / dvipadamidaM sUtram / anena dasya matve "aidautsandhyakSaraiH" amau iti jAte // 53 // sUtram mAduvarNo'nu // 54 // [ si0 21 / 47] adaso maH parasya varNasya uvarNaH syAt / hasvasthAne haskho dIrghasthAne dIghaH / anu pazcAtkAryAntarebhyaH // 54 // amU / sarvAditvAjasa iH / ame iti jaate| ___ mAdu0 / ma 5-1 "DeGasyoryAtau" "samAnAnAM." / uvarNa 1-1 "so ruH" / anu 1-1 "avyayasya" / madhye "dhuTastRtIyaH" "ato'ti." "avarNasye." "edotaH0" / tripadamidaM sUtram / aukArasya dIrghatvAt dIrghaukAraH amU / evaM dvitIyAvacane'pi // 54 // evaM am jas iti sthite "jasa i." "avarNasye." ame iti jAte sUtram ___ bahuSverIH // 55 // [si0 21149 ] bahuvacanAntasyAdasa erIH syAt / amI // 55 // he asau / amum / amU / amUn / ama TA iti sthite / bahu0 / bahu 7-3 "nAmyantasthA0" / e 1-1 "so ruH" / I 1-1 "so ruH" "ra: pdaante."| madhye "ivrnnaade"| tripadamidaM sUtram / amI // 55 // dvitIyaikavacane "samAnAdamo'taH" ityakAralope "mAduvarNo'nu" amum / dvitIyAbahuvacane "zaso'tA0" amAn iti sthite "mAduvarNo'nu" iti 20 dIrghAkAraH amUn / tRtIyaikavacane ama TA iti sthite "TAGasorinasyau" iti sUtre prApte "mAduvarNo'nu" iti sUtrasthasya anu ityasyAvayavasyApavAdaH sUtram prAginAt // 56 // [ si0 2 / 1 / 48] __ adaso maH parasya varNasya inAdezAtprAguvarNaH syAt / amunA // 56 // amUbhyAm / "idamadaso'kyeva" iti niyamAdbhisa aistvAbhAve "ebahusbhosi" ityetve "bahuvverIH" amIbhiH / 25 ama-smai iti jAte "mAduvarNo'nu" amuSmai / amUbhyAm / amIbhyaH amuSmAt / amuSya / amuyoH 2 / amISAm / amISu / prAgi0 / prAk 1-1 "avyayasya" / ina 5-1 DeGasyo0" "samAnAnAM0" / madhye 'dhuTastRtIyaH" / dvipadamidaM0 / etatsUtrAkaraNe anu pazcAtkAryAntarebhya iti vacanAt pUrva "TAGasoH" iti inAdeze ame iti jAte pazcAn "mAduvarNo'nu" ityUkAre kRte amUna ityaniSTaM rUpaM syAttataH pUrvamanena 30 sUtreNa ukAre pazcAt "TaH puMsi nA" amunA // 56 // tRtIyAdvivacane "ata AH syAdau0" iti Atve "mAduvarNo'nu" amUbhyAm / evaM caturthIpaJcamIdvivacanayorapi / amIbhyaH amISu ityatra "edahusbhosi" ityetve "bahuSverIH" / zeSaM spaSTam / 33 For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu asuko vaaki|| 57 // [ si0 2144 ] asoka satyako vA syAt / asukaH / asakau / he asuka / he asaka // 57 // asau iti zrImasUrivacanAdasya sambodhanaM jJAyate / akpratyayAntayostu asukAsakazabdayo rUpANi prathamaikavacanaM vinA sarvANyapi sarvazabdavat jJeyAni iti sakArAntAH zabdAH // 57 // 5 atha hakArAntAH - anaDuhazabdasya "vAH zeSe" anaDvAha iti jAte sUtram - 144 anaDuhaH sau // 58 // [ si0 1 / 4 / 72 ] ari prAg nontaH, " padasya " iti halope anajAn / anaDvAhau 2 / zasi anaDuhaH / "saMsdhvaMs0" ityAdinA datve / anaDudbhyAm 3 | sambodhane "uto'naDuccaturo vaH " he anuvan // 58 // ana0 / anaDuh 6-1 "lokAt" "so ru" "raH padAnte 0" / si 7-1 "DiDa" "Dityantya0" 10 dvipadamidaM0 / prakriyA spaSTA // 58 // hakArAntAnAmeva vizeSamAha -sUtram - ho padAnte // 59 // [ si0 2182 ] ghuTi pratyaye padAnte ca ho DhaH syAt / madhuliha madhuliT / madhulihau / madhulibhyAm 3 / madhulitsu / madhuliTsu // 59 // " lokAt " "so ruH " 1 ho dhuTU0 / hU 6- 1 padasya antaH padAntaH dhuT ca padAntazca dhuTpadAntaH 15 tasmin dhuTpadAnta 7 - 1 " avarNasye 0 " / madhye "ghoSavati" "avarNasye 0" / dvipadamidaM0 / " dvandvAnte" iti nyAyAt ubhayatrApi saptamI sambadhyate ityAdi / dhuTi pratyaye ityAdi / 'lihaMkU AsvAdane' madhu 2 - 1 leDhIti kip "aprayogIt" "GasyuktaM kRtA" iti samAsaH madhulihU 1-1 iti sthite anena hasya Dhatve "dhuTastRtIyaH" "virAme vA" madhuliD madhuliT / zeSaM spaSTam / parNaguhUzabdaH kibantaH prAgvat parNaguh 1-1 iti sthite anena hasya Dhatve caturthAntatvAtpadatvAcca " gaDadabAdeH 0" gasya ghatve parNaghuD 2 | evaM 20 " nAmasida 0 " iti padasaMjJAyAM parNaghubhyAmityAdi / yatra ca svarAdau padasaMjJA nAsti tatra anena DhatvaM "gaDadabAdeH0" iti ghatvaM ca na bhavati - parNaguhau parNaguhaH ityAdi / dhupratyayasyodAharaNaM tu lIDhaH leDhA ityAdi ktapratyaye zvastanItApratyaye ca jJeyam // 59 // punarapi hakArAnteSveva vizeSamAha sUtram - bhvAderdAderghaH // 60 // [ si0 221183 ] svAderdhAtoryo dAdiravayavastasya dhuTi pare pratyaye padAnte ca ho ghaH syAt / " gaDadacAde 10 " 25 iti dhatve godhu godhuk // 60 // bhvAde0 / bhUrAdiryasya sa bhvAdi:, tasya bhvAdi 6-1 "Gityaditi" "edoddhyAM0" / da Adiryasya sa dAdiH tasya dAdi 6-1 " Gityaditi" "edoddhyAM0" / gha 1-1 "so ruH" "raH padAnte 0" / tripadamidaM sUtram / gAM dogdhIti goduhUzabdaH kiyantaH prAgvat / anena hasya ghatve "gaDadabAdeH0" iti dasya dhatve godhug 2 / svarAdau tu nobhayaM prApnotIti goduhau ityAdi / supi tu anena hasya ghatve "gaDadabAdeH0" iti dasya dhatve "aghoSe prathamo'ziTaH" iti ghasya katve "nAmyantasthA0" iti sasya Satve 31 SasaMyoge kSaH godhukSu // 60 // punarapi hakArAnteSveva vizeSamAha -sUtram - For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH puMllinAH strIliGgAzca 145 muhadruhasnuhastriho vA // 61 // [si0 2 / 1184] dhuTi pratyaye padAnte tveSAM caturNA ho gh vA syAt / tattvamuga tattvamuk / tatvamud tasvamuT / sambodhane cAtUrUpyam // 61 // iti mahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinaya vijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM vyajanAntAH puMlizAH / ___ muha0 / muhazca druzca suhazca snihazca mudruhasnuhasnih tasya mudruhasnuhasnih 6-1 "lokAt" "so5 ruH" / vA 1-1 "avyayasya" / madhye "ghoSavati" "avarNasye." / dvipadamidaM sUtram / 'muhauca vaicittye' tattve muhyatIti tattvamug kippratyayaH, anena hasya ghatve "dhuTastRtIyaH" iti gatve "virAme vA" gatvakatvAbhyAM rUpadvayam , pakSe "ho dhuTpadAnte" hasya DhaH tatrApi "dhuTastRtIyaH" Datve "virAme vA" iti DatvaTatvAbhyAM rUpadvayam / evaM sambodhane'pi cAtUrUpyam / 'druhauca jighAMsAyAm' mitrAya druhyatIti vip "aprayogIt" / yatra padatvaM tatra anena hasya ghatve pakSe "ho dhuTpadAnte" iti Dhatve ca "gaDadabAdeH" 10 iti dasya dhatvaM mitradhrug 2 / mitradhruD 2 / mitradhrugbhyAm mitradhruDbhyAm / svarAdau tu padatvAbhAvAnobhayam-mitradruhau / 'haNuhauca udgiraNe' SNudhAtuH "SaH soSThathai0" 'nimittAbhAve.' snuha utnihyatIti vip "aprayogIt" / 'SNihauca prItI' "SaH so0" strihatve snihyatI0 / uSNizabdo'pi spaSTa eva // 61 // yAM ziSyodbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH zrItejapAlAtmajaH / tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA vRttau bhejuramI samAptisuSamA puMsyasvarAntA ravAH // 1 // 4 athavya anAntAH striilinggaaH| 20 atha vyaJjanAntAH strIliGgA ucyante / te'pi vyaJjanakrameNaiva vaktavyAstata Ahatatra cakArAntAdayaH prAgvat / tyadAdInAm "AvaraH" ityakArAntatve / tatra cakArAntAdayaH prAgvaditi / tatreti vyaJjanAntastrIliGgazabdeSvityarthaH / cakArAntebhyaH prabhRti thakArAntaparyantAH zabdAH / prAgvaditi prAyaH puMlliGgavat jJeyA ityarthaH / tataH paraM eva vizeSasyAbhidhAsyamAnatvAt tathAhi RcvAcvaczucprabhRtayazcakArAntAH zabdAH suvAczabdavat jJeyAH / yadyapi suvAczabdo vizeSyaliGgatvAtriSvapi liGgeSu sambhavati tathApi rUpapaddhatidarzanArthaM mukhyatayA puMlliGge darzita iti tasyAtidezaH kriyate / evaM pApamucprabhRtayazcakArAntAH / devej tIrthasRj kaMsaparimRj 25 guNarAja vibhrAj dhAnAbhRj parivRj yuj prabhRtayo jakArAntAH , bhUbhRtprabhRtayastakArAntA, dadhimathpramukhAH thakArAntAzca kibantAH triSvapi liGgeSu bhavanti / evaM priyamarutprabhRtayaH samAsena gauNIkRtAH puMlliGgA api strIliGge bhavanti / parameSAM puMliGgastrIliGgayo rUpeSu na kazcidvizeSa iti suSTuktaM cakArAntAdayaH prAgavaditi / pratyaprAcaprabhRtInAmacantAnAM ca striyAM "aca" iti GIpratyaye pUrvoktarItyA pratIcI ityAdi rUpANi syuH| tathA RkArAnubandha pacat bhavat gomat prabhRtInAM ca takArAntAnAM strIliGge 30 "adhAtUdRditaH" (2 / 4 / 2) iti GIpratyayAgame mahatI pacatI bhavatI gomatI ityAdIni rUpANi syusteSAM nadIzabdavadrUpapaddhatiriti naiteSAmatrAdhikAra iti dakArAntebhyaH prabhRtyevAtra zabdA adhikriyante ityata Aha tyadAdInAmiti yad 1-1 iti sthite sUtram 33 __ hai. prakA0 pUrvA0 19 For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu At // 1 // [si0 2 / 4 / 18] akArAntAnAmnaH striyAmA' syAt / "taH sau saH" syA / tye / tyaaH| sarvAvat / sA / te / tAH / yA / ye / yAH / eSA / ete / etAH / etAm / ete / etAH / etayA / etayoH 2 / anvAdeze / enAm / ene / enAH / enyaa| enayoH 2 / pakArAnto bhuvcnaanto'pshbdH||1|| 5 At / a 5.1 "DeGasyo." "samAnAnAM0" At / ekapadamidaM sUtram / Appratyaye pakAro'nubandhaH zeSaM spaSTam / "tyAdisarvAdeH svareSvanyAtpUrvo'k" ityaki tyakad 1-1 iti sthite "ADheraH" ityAdi prakriyA / tyakA iti jAte "taH sau saH" syakA iti / tatazca "asyAyattakSipakAdInAm" ityApa AkArasya itve sthikA tyike tyikA ityAdi / evaM tad yad zabdAvapi / kevalamaki "asyAya ttadi"ti sUtre yattadvarjanAdanayorApa itvaM na syAttataH yakA yake yakAH, sakA take takAH ityAdi / eta10cchabdasya anvAdeze dvitIyAvacanatraye TAyAmosdvaye ca enadAdeze "AvaraH" "lugasyA0" "lokAt" "At" "samAnAnAM0" enA iti siddhaM zeSaM kaNThyam / anvAdezazcaivam-AgatA eSA atho enAM pazya, evamene enAH / etayA dinamadhItamatho enayA rAtrirapyadhItA / etayoH zobhanaM zIlam atho enayoH prazastaM rUpam / etayomauktikaM tilakam atho enayossauvarNa kuNDalamiti / anvAdezAbhAve tu etAmityAdi / vRttyante tu anvAdeze satyapi enadAdezo na bhavati paramA cAsau eSA ca paramaiSA 15 AgatA paramaiSA atho paramaitAM pazyetyAdi / etazabdasya apratyaye etakad iti sthite "ADheraH" ityAdi / tataH "taH sau saH "nAmyantasthA0" iti Satve "dvatheSasUtraputravRndArakasya" iti vA Apa itve eSikA eSakA etike etikAH ityAdi, ityuktA dkaaraantaaH| dhakArAntAnAM dharmabudhprabhRtInAM kibantAnAM puMstriliGgayorna vishessH| nakArAntAnAM ca rAjanprabhRtInAM strItve "striyAM nRto'svasrAdeH" iti GIpratyaye "ano'sya." ityallope rAjJI ityAdi / bahuvrIhisamAse ca "anovaa"(2|4|11)annntaa20 dvahuvrIheH striyAM GIrvA syAt / bahavo rAjAno yasyAM nagaryo sA bahurAjJI pakSe "tAbhyAM vApaDita" (2 / 4 / 15) mannantAnAmno'nantAcca bahuvrIheH striyAmApa vA syAt sa ca Dit / tato "Dityantya" vahurAjA nagarI / pakSe ubhayAbhAve "ni dIrghaH" iti dIrgha bahurAjJI nagarI / evaM bahurAiyau bahurAje bahurAjAnau nagayyau~ / bahurAjyaH bahurAjAH bahurAjAnaH / saptamyekavacane bahurAzyAM bahurAjAyAm / nakArAntapakSe "IDau vA" iti vA'kAralope bahurAjJi bahurAjani iti rUpacatuSTayam / anyatra sarvatra 25 rUpatrayam / sambodhane'pi he bahurAjJi he bahurAje he bahurAjan nagarI / evaM rUpatrayamiti saptaSaSTirUpANi syuH / evaM "dAmnaH" (2 / 4 / 10) sayAderdAmanazabdAntAnnAnno bahuvrIheH striyAM GIrbhavati / dvidAmnI, tridAnI / saGkhyAderityeva uddAmAnaM uddAmA uddAmnI vaDavAM par3haya "ano vA" iti DIvikalpasyApavAdo yogaH / tathA "nAni" (2 / 4 / 12) annantAdbahuvrIhernAgni nityaM ddiiH| adhirAjJI surAjJI nAma grAmaH tathA "mana" (2 / 4 / 14) mannantAnAmnaH striyAM DIna bhavati sImA sImAnau pAmA pAmAnI "ani30 nasman grahaNAnyanyarthavatA'narthakena ca tadantavidhi prayojayanti" tena mahimAnamatikrAntAtimahimetyAdAvapi DIpratiSedho bhavati / vahuvrIheriti nivRttaM yogavibhAgAt / tathA "nopAntyavataH" (2 / 4 / 13) yasyopAntyalug nAsti tasmAdannantAbahuvrIheH striyAM GIna syAt / suparvA, priyayajvA priyAtmA puMlliGgavat / innantAnAM "striyAM nRto." iti DyAM daNDinI vacasvinI ityAdi / vRtrahanazabdasya vRtrannA bhAryA "dhavAdyogAdapAlakAntAt" iti DyAM vRtrannI evaM pUSNI aryamNI / yadA priyavRtrahA priyapUSA priyAryamA 35 iti bahuvrIhiH kriyate tadA bahurAjanvat saptaSaSTiH saptaSaSTiH rUpANi syuH / zvanazabdasya "jAtera For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH strIliGgAH / nakArAntAdayaH 147 yAntanityastrIzudrAt" iti DyAM yuvanazabdasya "striyAM nRto." iti DyAM maghavanzabdasya "dhavAdyogAt" iti uyAM "zvanyuvanmaghono DIsyAdyadhuTsvare va uH" iti vakArasya utve zunI priyayUnI maghonI ityAdi / pathinmathinRbhukSinzabdAnAM bahuvrIhyAdinA gauNatve su zobhanaH panthA manthA vA yasyAM sA ityatra "striyAM nRto." iti GIpratyaye "in GIsvare luk" iti inlope supathI sumathI strii| anRbhukSI senetyAdi / priyAH paJca yasyAH sA priyapazcA ityatra prAgvat saptaSaSTi rUpANi syuH / priyA 5 aSTau yasyAH sA priyASTA ityatra strIliGge bahuvrIhau priyASThanzabdasya "ano vA" iti GIpratyaye "ano'sya" ityallope "tavargasya zcavarga0" iti Natve priyASTaNIzabdastasya caturviMzati rUpANi nadIvat jJeyAni / tathA "tAbhyAM vApa Din" iti DAbAgame priyASTAzabdaH tasya gaGgAzabdavaJcaturviMzati rUpANi / ubhayAbhAve no'ntasya priyASTanazabdasya "vASTana AH syAdau" nakArasya Atve puMlliGgoktASTAzabdavaccatuviMzatirUpANi / AtvAbhAve nAntasya priyASTanzabdasya saptamyekavacane "IDau vA" iti rUpadvayamiti 10 paJcaviMzatirUpANi / evaM sarvANi saptanavatiHrUpANi syuriti jJeyam / iyaM cAtrAnuktA sarvApi prakriyA prAyaH pUrvoktaireva sUtraiH siddhyatIti cakArAntAdayaH prAgvat ityanenaiva vacanena "maNDUkapluti"nyAyena saGgrahItA boddhavyA ityabhipretya pakArAntAnzabdAnAha pakArAnto bahuvacanAnto'p zabda iti-"maghA ap kRttikA bahau" iti liGgAnuzAsanavacanAt bahuvacanAntatvaM tu mukhyatva eva, gauNatve tu sarvANyapi vacanAni bhavanti iti darzayiSyate / ap 1-3 iti sthite // 1 // sUtram __ apH||2|| [si01488] apa: svarasya zeSe ghuTi dIrghaH syAt / ApaH / zasi / apaH // 2 // apaH / ap 6-1 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte0" ekapadamidaM0 / prathamAbahuvacanasya ghuTatvAdanena dIrgha ApaH / dvitIyAbahuvacanasya ghuTvAbhAvAdIrghAbhAvastathaivAha-zasi apaH iti // 2 // ap 3-3 iti sthite sUtram ____ apo'dbhe // 3 // [si0 2 / 1 / 4] bhAdau syAdau pare apo'd syAt / adbhiH / ayaH 2 / apAm / apsu / evaM svApa / svaapau| khajhyAm / kakubhazabdastuNDibhazabdavat / idamzabdasya "ayamiyaM puMstriyoH sau" iyam / ime / imAH / imAm / ime / imAH / "TausyanaH" / anayA / "anak" / AbhyAm / aabhiH| asyai / asyAH 2 / anayoH 2 / AsAm / asyAm / Asu / rephAntazcaturazabdaH // 3 // 25 ___ apo0 / ap 6-1 "lokAt" "so ruH" / ad 1-1 "diirghddyaab"| bha 7-1 "avarNasye." madhye "ato'ti ro ruH" "avarNasye0" "edotaH0" | tripadamidaM0 / anena apo'dAdeze adbhiH| evaM caturthIpaJcamIbahuvacanayoH bhyasorapi / SaSThIsaptamIbahuvacanayostu "lokAt" apAm apsu / gauNatve rUpANyucyante-su zobhanA Apo yasya drahasya yayoryeSAM vA sa svApa svApau svApaH "RktaHpathyapo't" (7 / 3 / 76) iti prApto'tsamAsAntaH "pUjAsvateH prAk TAt" (7 / 3 / 72) ityanena niSi-30 dhyate / svApaM svApau svapaH svapA svadbhyAm svadbhiH svape svapaH 2 svapoH 2 svapAm svapi svAsu / zeSe ghuTItyuktatvAt sambodhane sau dIrgho na bhavati he svap he svApau he svApaH / napuMsakaliGge svap svapI, zau "dhuTAM prAk" (1 / 4 / 66) iti nAgame "ni vA" (1 / 4 / 89) apaH svarasya nAgame sati ghuTi pare dI? vA syAt / svAmpi svampi atyAmpi atyaspi / samAsAntavidheranityatvAt bahvAmpi bahnampi 34 20 For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghusarAMsi santi pazya vaa| zeSaM puMlliGgavat / bhakArAntAH spaSTA iti makArAntamidamzabdamAha-tasya prathamaikavacane sau "ayamiyaM pustriyoH sau" iti iyam Adeze "dIrghaDyAb" iti silope iyam / idam 1-2 iti sthite "ADheraH" "lugasyA0" "do maH syAdau" ima iti jAte "At" AbAgame imA 1-2 "autA" iti autA saha etve ime / imA 1-3 "samAnAnAM." "so ruH" "raH 5padAnte." imAH / imA 2-1 "samAnAdamo'taH" ityakAralope imAm / imA 2-2 "autA" ime / imA 2-3 "zaso'tA0" zas sambandhinA atA saha dIrghatvameva na tu natvaM puMstvAbhAvAt-imAH / idam 3-1 "TausyanaH" iti idamo'nAdeze "At" ityApa "samAnAnAM." "edaito." anayA / idam 3-2 idam 3-3 "anak" iti akArAdeze "At" ityApi AbhyAm AbhiH / idam 4-1 iti sthite imA iti jAte "sarvAderDaspUrvAH" iti DaspUrvake yai Adeze yena na vyavadhAnaM tena vyavahite'pi syAditi 10 GasAntarite'pi yarUpe vyaJjanAdau pare idamo'kArAdezo bhavati tataH A as yai iti sthite "DityamtyasvarAdeH" iti AkAralope vibhaktyaMza evAvatiSThate zabdAMzastu lupyate asyai iti / evaM idam 5-1 asyA iti / idam 6-2 "TausyanaH" ityanAdeze AbAgame "Tausyet" ityetve'yAdeze anayoH / idam 6-3 imA iti jAte "avarNasyAmaH sAm" ityAmaH sAmAdeze tato'nak" idamzabdAvayavasya im ityetasya akArAdeze AsAm / idam 7-1 asyAm / idam 7-3 imAsu iti jAte "anak" iti imo. 15 'kArAdeze Asu iti / tathA anvAdeze dvitIyATausi pare sAko'pi nirakopyenadAdezo bhavati / tathA vyaJjanAdau syAdau pare sAko'pi nirakopyadAdezo bhavati / etacca sarva rUpadarzanenaiva vyaktIkriyate / idam 1-1 "tyAdisarvAdeH svareSvantyAt pUrvo'k" ityakpratyaye idakam iti jAte "ADheraH" masya atve "lugasyA0" "do maH syAdau" "At" ityAp imakA iti jAte *"asyAyattakSipakAdInAm" yadAdivarjasyAto'nikyAppare i: syAt imikA / tataH sAko'pi iyam AdezaH / apare tu iyamAdeze 20 sati akamicchanti iyakam imike imikA imikAm / anvAdeze enAm imike ene imikAH enAH imikayA enayA anayA / sAkopyadAdezaH-imikAbhyAm AbhyAm 2 / imikasyai asyai / imikasyAH 2 asyAH 2 / imikAsAm AsAm / imikasyAm asyAm / imikayoH enayoH anayoH / imikAsu Asu / kimazabdasya "kimaH kastasAdau ca" iti katve Api sarvAzabdavat prakriyA / atha kramaprAptaM rephAnta zabdamAha-rephAntazcaturazabda iti // 3 // sUtram25 . tricaturastimRcatasTa syAdau // 4 // [si0 2 / 1 / 1] khe'khe vA kharAdau syAdau pare strIliGgayostricaturostisR catasR sAtAm // 4 // tricatura0 / trizca catuzca tricatur-tasya tricatur 6-1 "lokAt" "so ruH" tisRzca catasRzca tisRcatasR 1-1 "anato lup" silopaH / sirAdiryasya sa syAdiH tasmin syAdi 7-1 "GiDauM" "dditynty0"| madhye "caTate." / tripadamidaM sUtram / anena caturzabdasya catasR Adeze catasR 1 3 30 iti sthite // 4 // sUtram Rto raH khare'ni // 5 // [si0 2 / 1 / 2] tisRcatasRzabdayorRtaH sve'khe vA svarAdau syAdau pare ra: syAt naviSayAdanyatra / catasraH 2 / catasRbhiH / catasRbhyaH 2 / "dI? nAmya0" ityatra tisRcatasRvarjanAt catasRNAm / catasRSu / he 34catasraH / evaM tisraH 2 / tisRbhiH| tisRbhyaH 2 / tisRNAm / tisRSu / he tisrH| khe'khe iti For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH strIliGgAH / rephAntAdayaH 149 priyatisA priyacatasA nA / priyatisrau priyacatasrau / girazabdasya "padAnte" iti dIrthe / giiH| girau 2 / gIAm 3 / "aroH supi raH" gIrSu / he gIH // 5 // Rto0 / Rt 6-1 "lokaat"| "so ruH" ra 1-1 "so ruH" "ra: padAnte0" / svara 7-1 "avrnnsye0"| na na an tasmin an 7-1 "lokAt" |mdhye "ghoSavati" "edotaH pdaante."| catuSpadamidaM sUtram / "zaso'tA sazca naH puMsi" iti dIrghatvam , "ajhai ca" ityarAdezaH, "Rto Dur" iti DurA-5 dezazca anena sUtreNa bAdhyante / sUtradvaye'pi khe'khe vA ityanuvartanIyam / priyAstisrazcatasro vA yasya sa priyatisA priyacatasA priyatisrau priyatisraH 2 he priyatisraH / priyAstisro'sya kulasya tat priyatisR kulam / naviSayAdanyatra iti naviSaye tu to ratvaM na bhavati yathA tisRNAm catasRNAm priyatisRNi priyacatasRNi / eSu vibhaktyAzrayatvena bahiraGgalakSaNatisRcatasrAdezasyAsiddhatvAt samAsAntaH kac na bhavati, paratvAcca tisRcatasrAdeze pazcAnnAgamo nAmAdezazca / priyatrikaH priyacatuSkaH tisRNAM priyaH10 tripriyazcatuHpriyaH priyatri kulaM priyacatuH kulamityAdau tu syAderlaptatvAdAdezo na bhavati / priyatisa kulaM priyacatasR kulamityatra tu "nAmino lug vA" iti se ki sati sthAnivadbhAvAdbhavati-yathA he po / evaM he priyatri kulam , he priyatisa kulam / tathA priyAstrayazcatvAro priyANi trINi catvAri vA yasyA yayoryAsAM vA priyatriH priyatrI priyatrayaH, priyacatvAH priyacatvArau priyacatvAraH striyaH / atra samAsa eva striyAM na tu tricaturau tenAdezau na bhavataH / prakriyAlAghavAya samAnaprakriyaM trizabdamatraiva nirdi-15 zati / evaM tisra ityAdi // 5 // rephAnto gizabdaH spaSTa eva / vakArAntaM divazabdamAha-div 1-1 iti sthite sUtram diva auH sau // 6 // [si0 2 / 1 / 117 ] dyauH| divau // 6 // div 6-1 "lokAt" "so ruH"| au 1-1 "so ruH" "ra: padAnte." / si 7-1 "GiDau~"20 "Dityantya0" / madhye "roryaH" "svare vaa"| tripadamidaM sUtram / "SaSThyAnyasya" iti anena vasya autve "ivarNAde." iti yatve dyauH divau divaH ityAdi // 6 // diva bhyAm iti sthite sUtram uH padAnte'nUt // 7 // [si0 2 / 1 / 118] padAnte diva u: syAt sa ca dI| na syAt / ghubhyAm / divAm dhuSu / he dyauH| "Rtvig" ityAdinA gatve digu dik / dizau 2 / digbhyAm 3 / he dig he dik / Aziszabdasya "so25 ruH" iti rutve "padAnte" iti dIrgha AzIH / AziSau / AzIAm / AzIrSu / he AzIH / "adaso daH sestu Dau" / asau / dvivacanAdau atve matve / *padAnte naho dho vaacyH| upAnat upAnad / upAnahI / upAnajhyAm 3 / upAnatsu / he upAnad he upAnat // 7 // iti mahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM vyaJjanAntAH strIlimAH / u0 / u 1.1 "so ruH" "ra: padAnte." / padAnta 7-1 "avarNasye." na Ut anUt / anUta 30 1-1 "diirgh0"| tripadamidaM0 / anena vakArasya utve dyubhyAm 3 / ityAdi anUditi tasya ca ukArasya dIrghatvaM na syAt , yathA div 1-1 adyauH dyaurbhavati iti vAkye "kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM0" (7 / 2 / 126) iti cviH "aprayogIt' vilopaH "avyayasya" / prastutasUtreNa vakArasya utve | bhavati / atra "dIrghazviyaGyakkyeSu ca" iti dIrghatvaM na bhavati / zakArAnto dizazabdaH spssttH|34 For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJa haimalaghu evaM dRzuprabhRtayo'pi / sakArAntAnAha - Azis zabdasyeti AGpUrvaka - ' zAsUka anuziSTau ' AzAsanaM AzIH *"kRtsampadAdibhyaH kvip" AGaH kvAvityanuvarttate, AGH parasya zAsa AsaH kvAveva is syAt tatazca Azis iti siddham zeSaM spaSTam / AzISSu iti saptamIbahuvacane rUpaprayam / doszabdavat adaszabdaH spaSTa ev| hakArAntamAha -- upapUrvaka 'nahIMc bandhane' nadhAtuH upanahyatIti upAnad kkip 5"gatikArakasya nahivRtivRSivyadhirucisahitanau kau" ( 3 / 2 / 85 ) iti dIrghaH upAnad 1-1 iti sthite "nahAhordhatau" iti sUtrasya sArabhUtaM vaktavyamAha - padAnte naho dho vAcya iti zeSaM vyaktam // 7 // yAM ziSyodbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH zrItejapAlAtmajaH / tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA vRttau pUrttimazizriyan khalu ravAH drAg vyaJjanAntAH striyAm // 1 // a tha liGgAH vya a nA tAnapuMsa atheti prAgvat / vyaJjanakrameNa vyaJjanAntA napuMsakaliGgAH zabdAH pradarzyante iti vAkyazeSaH / tatra cakArAntaH pratyaczabdaH / pratyag, pratyak / "acca prAg dIrghazva" iti pratIcI / pratyazci / samyak samyag / samIcI / samyazci / zeSaM puMvat / jakArAnto'sRjzabdaH / asRg asRk, 2 / 15 asRjI 2 / asRJji 2 / zasAdau vA'sannAdeze asAni / astrA / asRjA / asabhyAm / asRgbhyAm / he asRg he asRk / jagat jagad / jagatI / jaganti / mahat / mahatI / " nmahato " iti dIrghe mahAnti // yakRtAkRtoH zasAdau vA yakanzakannAdeze yaknA yakRtA / yakabhyAm yakRdbhyAm / zaknA zakRtA / zakabhyAm zakRdbhyAm / tyadAdInAM "anato lup" iti silupa tyad / dvivacanAdau atve tye / nyAni / sarvavat / evaM tadyadAdayaH / ahanuzabdasya " ahnaH" iti 20 rutve / ahaH 2 | "IGau vA " / ahnI ahanI, 2 / ahni ahani / ahnA / ahobhyAm 3 / ahassu / he ahaH / brahmanzabdasya "nAmno no'nahaH" iti nalupi brahma / brahmaNI / brahmANi | brahmaNA / cakArAntaH pratyaczabda iti pratyazvatIti pratya vizeSyavazAnnapuMsakatvaM pratyac 1-1 iti sthite "anato lup" iti serlup "cajaH kagam" iti casya katve "ghuTastRtIyaH" iti kasya gatve "virAme vA" iti punaH katve pratyag, pratyak iti / dvivacane "aurI : " iti IkAre jAte "acca prAg dIrghazca" 25 iti acazcAdeze pUrvasvarasya dIrghe ca pratIcI / evaM dvitIyAvacanatraye'pi / zeSaM puMvaditi tRtIyAdau puMklIbayorvizeSAbhAvAt pratIcA ityAdi / samamaJcatIti vAkye "sahasamoH saprisamI" iti samI Adeze "acca prAg dIrghazca" iti samIcI iti / evaM sadhIcI / samyazci sabhyazci / tRtIyAdau samIcA sadhIcA ityAdi puMvat / gAmavati gacchatIti vigrahe "svare vA'nakSe" ityavAdeze gavAk gavAg pakSe 10 "vAtyassandhiH" ityasandhau go ak 2 / "edotaH 0" ityakAralope gokU 2 / pUjAyAM nalopAbhAve 30 "yujaJcakruzco0" iti nasya Gatve gavAG go aG goG / amyapi etAnyeva nava / "aurIH" iti Itve acazvAdeze gocI, pUjAyAM gavAcI go azvI gocI / jasazasoH zau ghuTtvAnno'nte gatipUjayoatura rara goavi govi / gocA gavAJcA goacA gozcA / gavAgbhyAm goagbhyAm gogbhyAm, gavAGbhyAm goaGbhyAm gobhyAm ityAdi / supi GAntAnAM pakSe " NoH kaTA0" iti kAgame gavA34 GkSu 3 / gavAGkSu 3 gavAkSu 3 / uktaM ca "gavAkzabdasya rUpANi klIve'rcAgatibhedataH / allopAsandhya ka For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze vyaJjanAntAH napuMsakaliGgAH / cakArAntAdayaH 151 vAdezaiH zatamekaM navAdhikam" // 1 // anyatrApyuktam-'jAyante nava sau tathAmi ca nava bhyAbhisUbhyasAM saGgame SaTsayAni SaDeva suSyatha zasi, trINyeva tadvajjasi / catvAryanyavacassu kasya vibudhAH zabdasya rUpANi bhozcedasti pratibhA vadantu bhavatAM pANmAsiko'trAvadhiH" // 1 // "sukSmekSikayA dvitvAnunAsikavikalpanAt / rUpANi bheSusayAni gavAkzabde napuMsake" // 1 // sau nava, anAmyantasya "adIrghAdvirAma0" iti dvitve aSTAdaza / au pare catuSu pUjArthAnAM trayANAM dvitve sapta anunAsikastu5 nAsti "aiuvarNasyAnte." ityatra anIdAderityuktatvAt / jasi dvitvasyAnunAsikasya vikalpAhAdaza, saGkalanayA 37 / evaM dvitIyAyAmapi 37 / TAyAM 14 / bhyAmi 48|bhaatpuurvsy yamayozca(?) dvitvAt bhisi 24 / yi 7, anunAsikastu nAsti a I uvarNAbhAvAt / bhyasi 48 bhyAmvat / GasiGasAdipaJcake pratyekaM 14|supi gatyarthe trayANAM kakAraSakArayordvitve nakArasyAnunAsike ca caturviMzatiH / evaM kukapakSe "ziTyAdyasya dvitIyo vA" iti kasya khatve SaNNAM uSayordvitve'nunAsike cASTAcatvAriMzat / kugabhAve 10 trayANAM GakAradvitve'nunAsike ca 12 evaM 84 / evaM si 18 au 7 jas 12 / am 18 au 7 zas 12 / TA 14 bhyAm 48 bhis 24 / De 7 bhyAM 48 bhyas 48 / Gasi 14 bhyAM 48 bhyas 48 / Gas 14 os 14 Am 14 / Gi 14 os 14 sup 84 / evaM 527 saptaviMzatyadhikA paJcazatI rUpANAm / jakArAntaH asRjazabdaH spaSTaH / asRJji iti "dhuTAM prAk" iti no'nte "tavargasya zvavarga0" iti nasya atve rUpam / asAnIti "ni dIrghaH" / amRga rudhiramiti / 'gamlaM gatau' jaMgamyate 15 iti "didyuddaddajagajjuhU0" ityAdi kibanto nipAtaH jagat / prakriyA spaSTA / mahatzabdo'pi tathaiva / yakRt 'udarAntargataH zArIraH pratyaGgavizeSaH / zakRt purISam / rUpasiddhiH sphuTaiva / tyadAdiSu selapi luptanimitta kArya na syAditi "AvaraH" ityAdi na bhavati / etacchabdasya dvitIyATaussu enadAdeze enad ene enAni / zeSaM puMlliGgavat / ahanazabde "IGau vA' iti "aurIH" iti sUtraniSpanne IkAre saptamyekavacane ca "ano'sya" lug vA syAditi bhAvaH / ahassu ityatra "ahnaH" 20 iti sUtreNa nakArasya rutve "zaSase zaSasaM vA" iti roH satvamiti / samAsAntasyAhanazabdasya saptamyekavacane'yaM vizeSaH "saGkhyAsAyaverahasyAhana Gau vA" (1 / 4 / 50) saGkhyAvAcibhyaH sAyavibhyAM ca parasyAhnazabdasya Gau pare ahana AdezaH syAt / dvayorahorbhavo "bhave" ityaNviSaye "sarvAMzasaMkhyAvyayAt" ityad ahnAdezazca / "dvigoranapaye yasvarAderlubadviH" ityaNo lupi vyahastasmin vyahni, vyahani vyate / evaM tryahani 3 / tAvadahani 3 / yAvadahani 3 / sAyamahaH sAyAhnaH ata eva nirdezAt 25 sAyamzabdasya makAralopaH, sAya ityakArAnto vA / sAyAni 3 / vigatamahro vyhnH| vyahani 3 / saGkhyAsAyaveriti kim ? madhyAhne / ahrasyeti kim ? dvayorahno samAhAraH vyahastasmin vyahe / nAntAnAM napuMsakaliGgAnAM zabdAnAM sambodhane vizeSamAha sUtram klIbe vA // 1 // [si0 2 / 1193] Amanyasya nAmno nasya klIbe lug vA syAt / he brahman he brahma / idam / ime / imAni / 30 kim / ke / kAni / "caturaH zau" / catvAri / payaH / payasI / pAMsi / payasA / payobhyAm / he payaH / evaM vacaHprabhRtayaH / adaH / dvivacane ame iti jAte "mAduvarNo'nu" amU / amUni / zeSaM puMvat / kASThatad kASThataT / kASThatakSI / kASThatasi // 1 // iti mahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM vyaJjanAntA npuNsklinggaaH| iti SaTUliGgAni samAptAni ka ma 35 For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuklIbelIba 7-1 "avarNasye." / vA 1-1 "avyayasya" dvipadamidaM sUtram / zeSaM prakaTam / caturazabde zerghadasaMjJatvAt "vAH zeSe" ukArasya vA Adeze catvAri / gauNatve priyacatuH kulam 2 / priyacaturI 2 / priyacatvAri 2 / he priyacatuH kulam / payAsItyatra "smahatoH" iti dIghe "ziDhe'nusvAraH" / adasUzabdaH kaNThyaH / zobhanA anaDAho yasmin kule tat "saMsadhvaMs0" ityAdinA datve vanaDut 5kulam vanaDuhI "vAH zeSe" vanaDvAMhi / he vanaDut / kASThaM takSNotIti kASThatath ki "aprayogIt" 1-1 "dIrghaSyAb0" "saMyogasyAdau0" iti kaluk "dhuTastRtIyaH" iti Sasya DaH kASThataD 2 ityAdi / kASThaM tarakSIti kASThatam 1-3 "napuMsakasya ziH" dhuTAM prAk" ityatra bahuvacanena svarAtparA yA dhuDjAtistadantasya ghuTi pare dhuTaH prAk nontaH syAdityartho labhyate / tato dhuT dvayAntasyApi nonto bhavati / tato "nAM dhut" iti nasya GaH / rephAntaM vAzabdaM kecinnapuMsakaliGgamicchanti vAra 2 / 10 vArI 2 / vAri 2 / vArA vArSyAmityAdi / zrIhemasUrayastu liGgAnuzAsane "vAzchadiIratpAmadRzadRzonau"ritivacanAt vArzabdaM strIliGgamAhuH vAH vArau vAra ityAdi // 1 // yAM ziSyodbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH shriitejpaalaatmjH| tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopanasatprakriyA vRttau klaibyayujaH samAptimagamat sadvayaJjanAntAH ravAH // 1 // For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze yuSmadasmadoH prakriyA 153 NDOGO2050209OROL BHOJ000 atha yuSmadasmado prakriyA Jadoog ranaNyAcasagaroops uktavyaJjanAntazabdebhyo vailakSaNyAt yuSmadasmacchabdau pRthak nirdizati / tadeva vailakSaNyamAhatayozca triSvapi liGgeSu samAna rUpamaliGgatvAt / tayozceti-triSvapi liGgeSu samAnarUpatve hetumAha-aliGgatvAditi / aliGgatvaM ca puMsi striyAM klIbe 5 tvam aham ityAdi samAnarUpaprayogAt "nantAsaGkhyA DatiryuSmadasmaca syuraliGgakAH" iti vacanAceti / yuSmad 1-1 asmad 1-1 iti sthite sUtram tvamahaM sinA prAk caa'kH||1||[ si0 2 / 1 / 12 ] sinA saha yuSmadasadostvamahamau syAtAm , tau cAraprasaGge'ka: prAgeva / tvam / aham / tvakam / ahakam // 1 // __ tvam / tvam ca aham ca tvamaham "cArthe dvandvaH" tvamaham 1-1 "anato" lup / si 3-1 "TaH puMsi nA" / prAk 1-1 "avyayasya" / ca 1-1 / ak 5-1 "lokAt" "so ruH" "raH pdaante0"| madhye "tau mumo0" "samAnAnAM0" / evaM paJcapadamidaM sUtram / tau cAkaH prasaGge iti anyathA kutsito'lpo'jJAto vA tvamiti vAkye *"yuSmadasmado'sobhAdisyAdeH" anayoH saobhAdivarjasyAdyantayoH svareSvatyAt pUrvo'k syAditi yuSmada 1-1 ityatrAntyasvarAtpUrve'ki yuSmakad 1-1 iti sthite 'tanmadhyapatita- 15 stadhaNena gRhyate' iti sAka eva tvamahamAdeze'kaH zravaNaM na syAttataH pUrvaM tvamahamAdeze pazcAdaki tvakam ahakam iti / evaM "mantasya yuvAvau dvayoH" evaM "yUyaM vayaM jasA" "tubhyaM mahyaM DyA" "tava mama usA" eteSvapi sUtreSu prAkcAka ityanuvartanIyamiti // 1 // yuSmad 1-2 asmad 1-2 iti sthite sUtram mantasya yuvAvau dvayoH // 2 // [ si0 2 / 1 / 10] dvitve vartamAnayoryuSmadasmadormantAvayavasya sAdau pare yuvAvau syAtAm / yuvad Avad iti 20 tAvadbhavati // 2 // ___ manta0 / m ante yasya sa mantaH tasya manta 6-1 "TAGasorinasyau" / yuvazca Avazca yuvAva 1-2 "aidautsandhyakSaraiH" / dvi 6-2 "ADheraH" "edbahumbhosi" "edetoyAya" "so ruH" "raH pdaante."| tripadamidaM sUtram / anena yuva Ava ityAdeze "lugasyA0" akAralope yuvad 1-2 Avad 1-2 iti sthite // 2 // sUtram amau maH // 3 // [ si0 2 / 1 / 16 ] yuSmadasamA parayoram au ityetayormaH syAt // 3 // amau0 / am ca au ca amau 6-2 sUtratvAt vibhaktilopaH / ma 1-1 "so ruH" "raH pdaante."| dvipadamidaM sUtram / akAra uccAraNArthaH / vyaJjanamakArarUpa AdezaH / yuvad m Avad m iti sthite // 3 // sUtram hai. prakA0 pUrvA0 20 For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu yuSmadasmadoH // 4 // [si0 26116 ] vyaJjanAdau syAdau pare yuSmadasadorAH syAt / yuvAm / AvAm // 4 // yuSma0 / yuSmaJca asmaJca yuSmadasmado tayoH yuSmadasmad 6-2 "lokAt" "so ruH" "raH padAnte." / ekapadamidaM sUtram / "SaSThyAntyasya" iti dasya Atve "samAnAnAM." yuvAm AvAm / 5aki-yuvakAm AvakAm // 4 // yuSmad 1-3 asmad 1-3 iti sthite sUtram yUyaMvayaM jasA // 5 // [ si0 2 // 1 // 13] jasA saha yuSmadasadoretau syAtAm / yUyam / vayam // 5 // dvitIyaikavacane / __ yUyaM0 / yUyaM ca vayaM ca yUyaMvayam 1-2 sUtratvAt lopaH / jas 3-1 "lokAt" / dvipadamidaM sUtram / vyaktam / aki-yUyakam , vayakam // 5 // yuSmad 2-1 asmad 2-1 iti sthite sUtram tvamau pratyayottarapade caikasmin // 6 // [si0 2 / 1 / 11] syAdau pratyayottarapadayozca parayorekatve vartamAnayoryuSmadasadormAntAvayavasya tvamau syAtAm / "lugasyAdetyapade" ityakAralope amo matve dasyAtve ca tvAm / mAm // yuvAm AvAm // 6 // tvamau0 / tvam 1-2 "aidautsaM0" uttaraM ca tat padaM ca uttarapadaM pratyayazca uttarapadaM ca pratyayottarapadaM tasmin pratyayottarapada 7-1 "avrnnsye0"| ca 1-1 "avyayasya" / eka 7-1 " smin / catuSpada15 midaM sUtram / prakriyA spaSTA / aki-tvakAm makAm yuvakAm AvakAm // 6 // yuSmad 2-3 asmad 2-3 iti sthite sUtram zaso naH ||7||[si0 2 / 1 / 17] yuSmadasayAM parasya zaso naH syAt / yuSmAn / asAn // 7 // TAyAM tvmaadeshe| zaso0 / zas 6-1 "lokAt" "so ruH" / na 1-1 "so ruH" "raH padAnte." madhye "ghoSa20 vati" "avarNasye." / dvipadamidaM sUtram / akAra uccAraNArthaH / vyaJjananakArarUpa AdezaH / akiyuSmakAn asmakAn // 7 // TAyAM tvamAdeze tvad 3-1 mad 3-1 iti sthite sUtram TAGayosi yH|| 8||[si0 2 / 17] eSu caturSu yuSmadasmadoryaH syAt / tvayA / mayA // 8 // yuvAbhyAm / AvAbhyAm / yuSmAbhiH asmaabhiH| 25 TADyo / TA ca Di ca os ca TAGayos tasmin dAGayos 7-1 "lokAt" / yaH 1-1 "so ruH" "raH pdaante0"| dvipadamidaM sUtram / aki-tvayakA mykaa| "yuSmadasmado'sobhAdisyAdeH" iti sUtre sakArAdi okArAdi bhakArAdivarjanAt, anyavibhaktiSu syAdyantayoryuSmadasmadorantyasvarAtpUrvo'k bhavati sobhAdiSu ca pareSu, "tyAdisvareSyantyAtpUrvA'k" iti sUtreNa yuSmadasmadorantyasvarAtpUrvo'k bhavati, tatazca yuSmakad asmakad bhyAmiti sthite mAntAvayavasya yuvAvAdeze "yuSmadasmadoH" ityAtve yuva30 kAbhyAm AvakAbhyAm yuSmakAbhiH asmakAbhiH // 8 // yuSmad 4-1 asmad 4-1 iti sthite sUtram tubhyaMmA GayA // 9 // [ si0 2 / 1 / 14 ] 32 yA saha yuSmadasmadoretau syAtAm / tubhyam mahyam // 9 // For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze yuSmadasmadoH prakriyA 155 tubhyaM0 / tubhyaM ca mahyaM ca tubhyamahyam 1-2 sUtratvAt lopaH / De 3-1 "edaito." "lokaat"| dvipadamidaM sUtram / aki-tubhyakam mahyakam / yuvakAbhyAm AvakAbhyAm // 9 // yuSmad 4-3 asAd 4-3 iti sthite sUtram abhyaM bhysH|| 10 // [si0 2 / 1 / 18] yuSmadassayAM parasya caturthIbhyaso'bhyam syAt / akAro vyaJjanAditvavyAvRttyarthastena yuSmada-5 sadorityAtvaM na bhavati // 10 // ___ abhyaM0 / abhyam 1-1 "dIrghaDyAb" / bhyas 6-1 "lokAt" "so ruH" "ra: padAnte." / madhye "tau mumo0" / dvipadamidaM sUtram / yuSmad asmad abhyam iti sthite // 10 // sUtram zeSe luk // 11 // [si0 2018] yasminnAyau kRtau tato'nyaH zeSastasin syAdau pare yuSmadasmadorlak syAt / yuSmabhyam / 10 asabhyam // 11 // zeSe0 / zeSa 7-1 "avarNasye0" / luk 1-1 "dIrghaDyAba" dvipadamidaM sUtram / yasminnAyau kRtau iti-vyaJjanAdau syAdau pare Atvam , TAGayossu pareSu yatvam , ebhyo'nyaH zeSasyAdiriti / tato'nena dalope abhyamo'kArasya ca "aprayogIt" iti nivRttau yuSmabhyam asmabhyam / akiyuSmakabhyam asmakabhyam // 11 // yuSmad 5-1 asmad 5-1 iti sthite sUtram GasezcAd // 12 // [si0 2 / 1 / 19] yuSmadassayAM parasya useH paJcamIbhyasazca ad syAt / akAraH prAgvat / tvat mat / yuSmad asad // 12 // use0 / Gasi 6-1 "Gityaditi" "edodbhyAM GasiGaso rH"| ca 1-1 "avyayasya" / ad 1-1 "diirghddyaab0"| madhye "caTate." "smaanaanaaN."| tripadamidaM sUtram / "tvamau pratyayottara0" tvamAdeze 20 "lugasyA0" "zeSe luk" iti dalope "aprayogIt" iti akAranivRttI tvat mat / aki-tvakat makat / dvivacane prAgvat / bahuvacane paJcamIbhyaso'pyadAdeze yuSmad asmad / aki-yuSmakad asmakad // 12 // yuSmad 6-1 asmad 6-1 iti sthite sUtram . tavamama usA // 13 // [si0 21115] GasA saha yuSmadasmadoretau syAtAm / tava / mama / yuvAvAdeze "TAGayosi yaH" iti ye / 25 yuvayoH AvayoH // 13 // tava0 / tava ca mama ca tavamama 1-2 sUtratvAt lopaH / Gas 3-1 "lokAt" / dvipadamidaM sUtram / aki-tavaka mamaka / zeSaM spaSTam / yuvayoH AvayoH iti spaSTam / aki-yuvakayorAvakayoriti // 13 // yuSmad 6-3 asmad 6-3 iti sthite sUtram Ama Akam ||14||[si0 1020] yuSmadbhyAM parasya Ama Akam syAt / yuSmAkam / asAkam / tvayi / mayi / yuSmAsu / assAsu // 14 // 32 For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu Ama0 / Am 6-1 "lokAt" "so ruH" / Akam 1-1 "diirghddyaav0"| madhye "roryaH" "khare vA" tasya lug / dvipadamidaM sUtram / "zeSe lug" iti dalope "samAnAnAM." yuSmAkam asmAkam / aki-yuSmakAkam asmakAkam / saptamyekavacane tvamAdeze "TAyosi yaH" iti dasya yatve tvayi mayi / yuvayoH AvayoH / "yuSmadasmadoH" ityAtve yuSmAsu asmAsu / aki-tvayaki mayaki 5yuvakayoH AvakayoH yuSmakAsu asmakAsu // 14 // sambodhanaM cAna na sambhavati // atha gauNatve yuSmadasmado rUpANyucyante-tatredaM tattvam "tvamau pratyayottarapade caikasmin" "mantasya yuvAvau dvayoH" ityetayoH sUtrayoH saptamyA yuSmadasmadovizeSaNe'yamabhiprAyaH / samAsArthasyaikatva dvitvabahutvaviziSTatve'pi yatra yuSmadasmadI ekatvaviziSTe tatra tvamAvevAdezau, yatra ca yuSmadasmadI dvitvaviziSTe tatra yuvAvAdezau bhavataH / tathoktaM siddhAntakaumudyAm "samasyamAne ghyekatva10 vAcinI yuSmadasmadI / samAsArtho'nyasaGkhyazcet sto yuvAvau tvamAvapi" // 1 // yatra ca sUtre sahArthatRtIyAnirdezo yathA "tvamahaM sinA prAk cAkaH" "yUyaM vayaM jasA" "tubhyaM mahyaM jyA" "tava mama GasA" iti tatra samAsArthasya ekatvabahutvaviziSTatve'pi paratvAdete evAdezA bhavanti / tathoktaM tatraiva-su jas ke Gassu parataH AdezAH syuH sadaiva te / tvAhI yUyavayau tubhyamayau tavamamAvapi // 1 // ete paratvA dvAdhante yuvAvau viSaye svake / tvamAvapi prabAdhante pUrvavipratiSedhataH // 2 // yekasaGkhyaH samAsArtho 15 bahvarthe yuSmadasmadI / tayorabyekatArthatvAnna yuvAvau tvamau na ca // 3 // etatsarva rUpalikhanena vyaktIkriyate tvAM mAM vA atikrAnto atikrAntau atikrAntA vA "prAtyavaparinirAdayo gatakrAnta0" ityAdinA dvitIyAtatpuruSe atitvam atyaham / "amau maH" "yuSmadasmadoH" iti ca atitvAm atimAm / atiyUyam ativayam / 1 / atitvAm atimAm atitvAm 2 / atitvAm 2 / 2 / atitvayA 2, atisvAbhyAm 2, atitvAbhiH 2|3|atitubhym 2, 20 atitvAbhyAm 2, atitvabhyam 2 / 4 / atitvat 2, atitvAbhyAm 2, atitvat atimat / 5 / atitava atimama, atitvayoH atimayoH, atitvAkam atimAkam / 6 / atitvayi atimayi, atitvayoH atimayoH, atitvAsu atimAsu / 7 / he atitvam he atyaham , he atitvAm 2, he atiyUyam he ativayam / / (yuvAmASAmatikrAnto'tikrAntI atikrAntA vA, atitvam atyaham , atiyuvAm atyAvAm , 25 atiyUyam ativayam, 1 / atiyuvAm atyAvAm , atiyuvAm atyAvAm , atiyuvAn atyAvAn 2 / atiyuvayA atyAvayA, atiyuvAbhyAm atyAvAbhyAm , atiyuvAmiH atyAvAbhiH 3 / atitubhyam atimahyam , atiyuvAbhyAm , atyAvAbhyAm , atiyuvabhyam atyAvabhyam 4 / atiyuvat atyAvat, atiyuvAbhyAm 2, atiyuvat atyAvat 5 / atitava atimama, atiyuvayoH atyAvayoH, atiyuvAkam, atyAvAkam 6 / atiyuvayi atyAvayi, atiyuvayoH atyAvayoH, atiyuvAsu atyAvAsu 7 / 30 he atitvamityAdi 1 / ) pratiSvadRzyamAno'pyayamupayogitayA sahItaH / __ yuSmAnasmAnatikrAnto atikrAntau atikrAntA vA atitvam atyaham , atiyuSmAm atyasmAm , atiyUyam ativayam / 1 / atiyuSmAm atyasmAm , atiyuSmAm atyasmAm , atiyuSmAna atyasmAn , 2 / atiyuSmayA atyasmayA, atiyuSmAbhyAm 2, atiyuSmAbhiH 2 / 3 / atitubhyam 2, atiyuSmAbhyAm 2, atiyuSmabhyam 2 / 4 / atiyuSmat 2, atiyuSmAbhyAm 2, atiyuSmat 2 / 5 / 35atitava 2, atiyuSmayoH 2, atiyuSmAkam 2 / 6 / atiyuSmayi atyasmayi, atiyuSmayoH 2, For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze yuSmadasmadorgauNatve rUpANi / AdezavizeSAzca 157 atiyuSmAsu atyasmAsu / 7 / he atitvam he atyaham , he atiyuSmAm he atyasmAm , he atiyUyam he ativayam 2 / 1 / tvAM yuvAM yuSmAna mAmAvAmasmAnatikrAntaM kulamiti samAse'pi yuSmadasmadoraliGgatvAnapuMsakAzritaH syamolopo na bhavati / atitvam atyaham kulamiti / evaM priyastvam priyo'ham vA yasya yayoryeSAM vA priyatvam priyAham , priyatvAm priyamAm , priyayUyam priyavayam / tathA priyau yuvAM priyAvAvAm yasya yayoryeSAM vA priyatvam priyAham , priyayuvAm priyAvAm priyayUyam priyavayam tathA priyA yUyam vayam vA yasya yayo ryeSAM vA priyatvam priyAham , priyayuSmAm priyAsmAma , priyayUyam priyavayam ityAdi sarva prAgvat / yuvA yuSmAnAvAmasmAn vA AcaSTe yuSmayati asmayatIti "NijbahulaM nAnaH kRgAdiSu" iti Nici yuSmayati asmayatIti vipi talluki ca yuSm asm iti yuSmadasmadormAntatvaM anayoH sijaDeGassu 10 pratyayeSu paratvAtravamahamAdaya evAdezAH syuH / tvam aham / amaubhyAmsu paratvAttvamAdyAdeze pazcAdAtvam / ayamartha:-dvayoranyatra sAvakAzatvAcchabdAntarapravRttyA cAnityatvAt paratvAtpUrvaM tvamAdyAdeza iti / prathamamAtve tu sati mAntatvAbhAvAttvamAdyAdezA na syuriti, tataH pUrva "amau maH" iti pazcAtvamAdyAdezastato "yuSmadasmadoH" ityAtvam yuvAm AvAm , yUyam vayam / yuvAM yuSmAnAvAmasmAnvA AcakSANaH AcakSANau AghakSANAH iti bhAvaH / evaM tvAM mAM yuvAM AvAM "zaso naH" iti zaso 15 natve "yuSmadasmadoH" iti masyAtve yuSAn asAn 2 / TAGayosi nityatvAttvamAdikAryebhyaH prathamameva pUrveNa makArasya yatve yuSyA asyA / atha prAk makArasya pazcAdakArasya yatvaprAptirathavA pUrva yuSmiti prakRteH pazcAttveti prakRteriti zabdAntaraprAtyA yatvamapyanityamityamAzrIyate tadA paratvAtpUrvaM tvamAdyAdeze akArasya yatve vyA myaa| atha 'sakRdgate sparddha yadbAdhitaM tadbAdhitameveti' yadyAzrIyate tadA parasvAbhAve tvena mena yuvAbhyAm AvAbhyAm yuSAbhiH asAbhiH 3 / tubhyaM mahyam , yuvAbhyAm 2 120 morvA (si0 2 / 1 / 9) yasminnAyau kRtau tato'nyaH zeSastasmin zeSe syAdau pare mAntayoryuSmadasmadorlak vA syAditi yuSabhyam asabhyam , yuSmabhyam asmabhyam 4 / tvat 2, yuvAbhyAm 2, yuSat yuSmat , asat asmad 5 tava mama, yuSyoH asyoH, yuvyoH AvyoH, yuSAkam yuSmAkam asAkam asmAkam 6 yuSyi asthi, vyi myi / ma tvamahaMvAcake yuSmadasmadI sarvAdigaNamadhye dRzyete, atra tvAM mAM yo vakti tadbAcake iti na sarvAdinI tato'sarvAditvAnna sminnAdezaH tve me / atha *"kivarthaM prakRti-25 revAha" kibantayoryuSmadasmacchabdayoryo'rthastamarthaM prakRtirevAha, nahi prakRtiM vinA vip bhavati tataH sminnAdeze tvasmin masmin / "sannipAtanyAyasyAnityatve" tvAsmin mAsmin / yuSyoH asyoH yuvyoH AvyoH, yuSAsu asAsu 7 / [ yuvayoH AvayoH, 2, 6-2, 7-2] 5 haimabRhadvRttigataH / athAnayorAdezavizeSAH atha yuSmadasmadorAdezavizeSavidhinirUpaNAya prakramate / athAnayorAdezavizeSA iti / ucyante iti sUtrazeSaH / sUtram 30 padAdhugvibhaktyaikavAkye vanasau bahutve // 15 // [si0 2 / 1 / 21] dvitIyAcaturthIpaSThIbahuvacanaiH saha padAtparayoryuSmadasadorvasnasau vA syAtAm, na tu vaakyaantre| dharmo rakSatu vo lokA dharmo rakSatu naH sdaa| namo vaH zrIjinAH zuddhaM jJAnaM no dIyatAM dhanam // 1 // 34 For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu darzanaM vo jinAdhIzAH pApaM harati no syAt / pakSe dharmo yuSmAn rakSatu ityAdi // 15 // padAyuH / pada 5-1 "DeDasyo0" "smaanaanaaN0"| yujyate iti yuk 2 / yuga cAsau vibhaktizca yugvibhakti 3-1 "ivarNAde0" / ekaM ca tadvAkyaM ca ekavAkyaM tasmin ekavAkye 7-1 "avarNasye0" / vas ca nas ca vasnas 1-2 "lokAt" / baho vo bahutvaM tasmin bahutva 7-1 avarNasye0 / paJcapada5midaM sUtram / yugvibhaktyeti yugvibhaktiH samavibhaktiH / saptasu hi vibhaktiSu dvitIyAcaturthISaSTyaH samavibhaktayaH iti tathaivAha-dvitIyAcaturthISaSThIbahuvacanaiH saheti / ekavAkye ityasyArthamAha-na tu vAkyAntare iti / atha sArddhazlokenodAharaNamAha-dharmo rakSatu ityAdi / he lokA vo yuSmAna dharmo rakSatu pAlayatu / tathA sadA nirantaraM no'smAn dharmo rakSatu / atra padAtparayoH zasantayoryuSmadasmadorvasnasau // he zrIjinAH vo yuSmabhyaM namo'stu "namaH svastisvAhAsvadhAbhiH" iti namoyoge yuSmacchabdAne caturthI10 vacanam tathA he jinAH bhavadbhirno'smabhyaM zuddhajJAnarUpaM dhanaM dIyatAM atra "karmAbhipreyaH sampradAnam" iti sampradAnasaMjJAyAM caturthI tataH padAtparayozcaturthIbahuvacanabhyasantayoryuSmadasmadorvasnasAvAdezau // 1 // he jinAdhIzAH vo yuSmAkaM darzanaM rayAt vegAt no'smAkaM pApaM harati / atra SaSThIbahuvacanAntayorvasnasau // pakSe dharmo yuSmAn rakSatu / ityAdizabdAt dharmo'smAn rakSatu, namo yuSmabhyam , zrIjinAH asmabhyaM 15jJAnaM dhanaM dIyatAM yuSmAkaM darzanamasmAkaM pApaM harati / pakSe evaM rUpANi bhavanti iti // 15 / / sUtram dvitve vAmanau ||16||[si0 2 / 1 / 22 ] samavibhaktidvivacanaiH saha padAtparayoyuSmadasadomniau vA syAtAm / pAtu vAM nau jino'yaM ca dadyAdvAM nau paraM padam / mano vAM nau sadA bhUyAdRDhaM dharme jinodite // 2 // 20 pakSe jino yuvAM pAtvityAdi // 16 // dvitve0 / dvayorbhAvo dvitvaM tasmin dvitva 7-1 "avarNasye." / vAm ca nau ca 1-2 sUtratvAllopaH / dvipadamidaM sUtram / zlokenodAharati-pAtu vAmityAdi jino vAM yuvAM ca punarjI AvAM pAtu atra padAtparayordvitIyAdvivacanAntayoryuSmadasmadorvAmnAvAdezau / ca punaH ayaM jino vAM yuvAbhyAM nau AvAbhyAM paraM padaM dadyAt , atra caturthIdvivacanAntayoryuSmadasmadorvAnau / vAM yuvayo| Avayozca 25 manaH sadA jinodite dharme dRDhaM bhUyAt , atra SaSThIdvivacanAntayoryuSmadasmadorvAgnau / pakSe jino yuvA pAtvityAdi spaSTam // 16 // sUtram amA tvAmA // 17 // [ si0 2 / 1 / 24 ] amA saha padAtparayoryuSmadasadostvAmA vA syAtAm / dharmastvA pAtu tvAM pAtu / dharmo mA pAtu mAM pAtu // 17 // 30 amA0 / am 3-1 "lokAt" / tvA ca mA ca tvAmA 1-2, sUtratvAt lopaH / dvipadamidaM sUtra spaSTArtha ca // 17 // sUtram uDasA te me // 18||[si0 21 // 23] DeGasbhyAM saha padAtparayoryuSmadasmadoste me vA syAtAm / dharmaste dadAtu tubhyaM dadAtu / dharmo 34 me dadAtu mahyaM dadAtu sukham / dharmaste svam tava svam / dharmo me svam mama kham // 18 // For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze yuSmadasmadorAdezavizeSAH 159 De ca Gas ca DeGas tena DeGas 3-1 "lokAt" / te ca me ca teme 1-2 sUtratvAt lopH| dvipadamidaM sUtraM spaSTaM ca // 18 // atra vizeSasUtramAha nityamanvAdeze // 19 // [si0 2 // 1 // 31] vsnsaadiH| yUyaM vinItAstadvo guravo mAnayanti // 19 // nityama0 / nitya 2-1 "samAnAdamo'taH" / anvAdeza 7-1 "avarNasye" / dvipadamidaM sUtram5 yUyaM vinItA ityAdi pUrvaM vinItatvena uktAnAM tato gurumAnanAviSayatvena vacanamityamanvAdeza iti // 19 // sUtram asadivAmadhyaM pUrvam // 20 // [si0 2 / 1 / 25] yuSmadassayAM pUrva sambodhanamasadiva syAt tato vasnasAdayo na syuH| janA yuSmAnpAtu dhrmH| kacidvA-jinAH zaraNyA vo yuSmAn vA seve / kacinna-sAdho suvihita tvA seve // 20 // 10 asadivA0 / na sat asat 1-1 "anato lup" / iva 1-1 "avyayasya" Amavyate iti Amantrya 1-1 "ataHsyamo'm" "smaanaad0"| pUrva 1-1 "ataHsyamo'm" "smaanaanaaN"| madhye "dhuTastRtIyaH'' "samAnAnAM0" "tau mumo0" / catuSpadamidaM sUtraM vyaktaM ca / ivakaraNaM kim ? zravaNaM yathA syAdanyathA'sadityukte prayoga eva na syAt / kacidveti-yuSmadasmadbhyAM pUrvamAmavyaM padaM kacidasadiva vA syAditi-tathAhi "javizeSyaM 15 vA''manye" (2 / 1 / 26) yuSmadasmadbhyAM pUrva jasantamAmantrayaM padaM kacidasadiva vA syAditi vizeSyavAcyAmadhye arthAttadvizeSaNe pare'sadiva vA syAt / jinAH zaraNyAH yuSmAn zaraNaM prapadye-pakSe jinAH zaraNyA vaH zaraNaM prapadye / jasiti kim ? sAdho suvihita vo'tho zaraNaM prapadye / atra "nAnyat" (2 / 1 / 27) iti sUtreNa asadvadbhavanasya niSedhAdvasAdezo'bhUt / vizeSaNamiti kim ? zaraNyAH sAdhavo yuSmAn zaraNaM prapadye / AmatryavizeSyavizeSaNa iti kim ? AcAryAH yuSmAn 20 zaraNyAH zaraNaM prapadye / arthAttadvizeSaNabhUta iti kim ? AcAryA upAdhyAyA yuSmAn zaraNaM prapadye / "sapUrvAtprathamAntAdvA" (2 / 1 / 32) vidyamAnapUrvapadAtprathamAntAt parayoryuSmadasmadoranvAdeze vanasAdirvA syAt / yUyaM vinItAstadguravo vo mAnayanti tadguravo yuSmAnmAnayanti / kacinneti-yuSmadasmadbhyAM pUrvamAmavayaM padaM kvacidasadiva na syAt tathAhi "nAnyat" (2 / 1 / 27) yuSmadasmadbhyAM pUrva jasantAdanyadAmanyaM vizeSyamAmadhye tadvizeSaNe pare'sadiva na syAt tataH pUrvapadasya 25 sattvAdvasanasAdayo bhavanti / sAdho suvihita tvA zaraNaM prapadye sAdho suvihita mA rakSa // tathA "dRzyathaizcintAyAm" (2 / 1 / 30) dRzinA samAnArthazcintAthai tubhiryoge eva padAtparayoyuSmadasmadorvastrasAdirna syAt-jano yuSmAna saMdRzyAgataH, janastvAM samIkSyAgataH, janastvAmapekSate / evaM utpazyati nirUpayati nikyati upalakSayati AlocayatItyAdi sarvatra manasA cintanaM dRzyanAmarthaH / dRzyarthairiti kim ? jano vo manyate / cintAyAmiti kim ? jano vaH pazyati // 20 // 30 atraiva vizeSamAha sUtram paadaayoH|| 21 ||[si0 2 / 1 / 28] niyatamAtrA'kSarapiNDaH paadH| pAdasyA''disthayoyuSmadasmadorvanasAdirna syAt / vIro vizvezvaro devo yuSmAkaM kuladevatA / sa eva nAtho bhagavAn asmAkaM pApanAzanaH // 21 // 34 For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu pAdAdyoH / Adizca Adizva AdI pAdasya AdI pAdAdI tayoH pAdAdi 7-2 "ivarNAde" "lokAt" / ekapadamidaM sUtram / pAdasya lakSaNamAha-niyatamAtrAkSarapiNDaH pAda iti / tatra niyatA yathAzAstra nirNItA yA mAtrAstAsAM piNDaH pAdaH sa tu AryAdisambandhI, niyatAnAmakSarANAM piNDaH pAdaH sa tu zlokAdInAmiti dvaidhayorapi pAdayorAdau yuSmadasmadorvastrasAdayo na syuH / 5 zlokenodAharati-vIro vizvezvaro ityAdi vyaktam // 21 // sUtram cAhahavaivayoge // 22 // [ si0 2 / 1 / 29 ] ebhiH paJcabhiryoge vastrasAdirna syAt / jJAnaM yuSmAMzca rakSatu // 22 // iti zrImahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaMghuprakriyAyAM - yuSmadasmadoH prakriyA samAptA / 10 cAha0 / cazca ahazca hazca vA ca evazva cAhahavaivAH cAhahavaivairyogaH cAhahavaivayogaH tasmin cAhavaivayoga 7-1 "avarNasye." / ekapadamidaM sUtraM spaSTArthaM ca // 22 // kizca yathA yugvibhaktiSu valasAdaya uktAstathA'yugavibhaktiSvapi kacidiSyante "ekaM dRSTvA dhanuHpANi mAnuSaM samupasthitam / rAkSasaM balamutsRjya kiM vo bhItA iva sthitAH" // 1 // 15atra vo yUyamityAdi prathamAbahutve / "zrutaM vazcitraguptasya bhASitaM manasaH priyam" / iha vo yuSmA bhirityarthaH / prathamAyAM "geye kena vinItau vAM kasya ceyaM kRtiH kaveH / iti rAjJA svayaM pRSThau vAlmIkinamazaMsatAm" // 1 // ityatra vAM yuvAmityarthaH / "dehe vicaratastasya lakSaNAni nibodha me" matsakAdAdityarthaH / atra paJcamyA me aadeshH| yadvA syAdyantapratirUpakANyetAnyavyayAni / tathoktaM manoramAyAm-etena geyakena vinItau vAmiti 20 vyAkhyAnaM yuvAmityarthe hi vAmityavyamiti // 22 // yAM ziSyodbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH zrItejapAlAtmajaH / tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA24 vRttau siddhisadaH zikhAmagamatAM tau yuSmadasmaddhanI // 1 // For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze avyayAni / kharAdayaH 161 athA vya yA ni aliGge yuSmadasmadI abhidhAya aliGgAnyasaGkhyAni cAvyayAnyabhidhAtukAma Aha avyayAni tvaliGgAnyasaGkhyAni ca / tathAhuH - nantA saGkhyA utiryuSmadasmacca syuraliGgakAH / padaM vAkyamavyayaM cetyasaGkhyaM ca tadbahulam // 1 // sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // 2 // avyayAnItyAdi / tuzabdo'vyayAnAmasaGkhyatvena yuSmadasmadbhyAM vizeSaM dyotayati / atra sampradAyamAha - tathAhuriti nanteti-nakArAntA saGkhyA, DatipratyayAntA, yuSmadasmadI ca ete'liGgAH tatazca paJcakumAryaH ityatra GIrna 10 bhavati / nanteti kim ? ekadvitricatvAro vizeSyaliGgAH / yathA ekaH paTaH, ekA zATI, ekaM vastram / SaSa liGgopAdAnAnupAdanayoravizeSa ityanupAdAnam / tathA kati tati yati striya ityatrApi GIrna bhavati / yuSmabhyam asmabhyamityatrApyAp na bhavati / tathA "vibhaktyantaM padam " "savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam" "svarAdayo'vyayam" ete aliGgA asatyAzca / athAvyayAnAM sAmpradAyikaM lakSaNamAha 5 sadRzamiti yanna vyetIti / liGgavibhaktivacanabhede'pi yadvikAraM na prApnoti tadavyayam / ata eva 15 triSu liGgeSu sarvAsu vibhaktiSu sarveSu vacaneSu sadRzamiti / ayaM bhAvaH - anvarthasaMjJA veyamavyayamiti liGgakArakavibhaktinAnAtve'pi nAnArUpatAM na pratipadyanta iti eSAmaliGgAsaGkhyatvAt / tathA coktaM siddhAntakaumudyAm -- sadRzamityAdizrutirliGgasaGkhyAbhAvaparA / avyayasaMjJAyAM sUtramAhasvarAdayo'vyayam // 1 // [ si0 1|1|30 ] For Personal & Private Use Only svar antar prAtar punar ityAdi // 1 // svarA0 / svar AdiryeSAM te svarAdayaH / svarAdi 1-3 "jasyedot" "edaito 0 " / avyaya 1-1 "ataH syamo'm" / madhye "samAnAnAM 0" "ato'ti 0" "avarNasye 0" "edota : 0 " / dvipadbhidaM sUtram / anvarthAzrayaNe ca svarAdyavyayamavyayaM bhavatIti svarAdervizeSaNatvena tadantavijJAnAtparamoccaiH paramanIcerityAdAvapyavyayasaMjJA bhavati / nAmagrAhamavyayAni nirdizati - svar antar ityAdi - atrAdizabdasaGgRhItAnAmavyayAnAM keSAJcit parigaNanaM tvevam-svariti svarge ca paraloke ca / antariti madhye / prAtar 25 pratyUSe / punar aprathame vizeSe ca / sunutar antardhAne ( manoramAyA matenedam, haimabRhanyAse tu sanutara kAlavAcIti nirdiSTam ) / svarAdyAH paJca rephAntAH // sAyaM nizAmukhe / naktaM rAtrau / astam vinAze / astamadarzane ityabhidhAnacintAmaNau - yathAstaMgataH savitA / divA divase / doSA rAtrau paryuSite c| hyas atIte'hni / zvas anAgate'hni / kamiti vArimUrddhanindAsukheSu ( ayamapi manoramAbhiprAyaH hai0 vR0 nyA0 udakamAkAzaM ceti kathitam ) / zaM sukhe / yos viSayasukhe / mayas sukhe / vihAyasA antarikSe / rodasI dyAvApRthivyoH / om aGgIkAre brahmaNi ca, abhyAdAnAbhimukhIkaraNayorapi / bhUrbhu - 31 hai0 prakA0 pUrvA0 21 20 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuvas yathAkramaM nAgamanuSyalokayoH / yathA "bhUrbhuvaH svastrayIzAnamiti" / svasti kalyANe / samayA samIpe madhye ca / nikaSA antike / antarA 25 vinArthe madhye cAdheyapradhAne / purA bhUtabhaviSyatparIpsAcirantaneSu, puretyavirate cirAtIte bhaviSyadAsanne ceti manoramAyAm / bahis bAhye bahirbhAve anAvRtapradeze, yathA bahiryoga ityatra bAhyena yogo bahirbhAvena yoga iti / avas bahirarthe / 5adhas sAmIpyAdau / asAmpratam anaucitye| adveti sphuTAvadhAraNayoH, tattvAtizayayorityeke tathAca prayogaH-'madhye zrutInAM prativezinInAM sarasvatI vAsavatI mukhe nH| hriyeva tAbhyazcalatIyamaddhA pathAnna saMsargaguNena nddhaa"|| 1 // iti naiSadhIye, (hai. vR0 nyA0 tu avadhAraNa-matyatizayayoH) / Rtam zuddhau / satyam praznapratiSedhayoH / iddhA prAkAzye / mudhA vyarthe (hai0 vR0 nyA0 tu nirnimitt-priitikrnnyoH)| mRSA mithyA ityetau vitathe / vRthA vyarthe / mitho okArAnto rahaHsahArthayoH / mithu mithas 1. vijanaviyogetaretarArthe / mitho mithas (etau)rahaHsahArthayoriti mnormaayaam| mithu svAGge dvAvityarthe iti manora0 / mithusa saMgame / mithunaM strIpuMsasaMyoge / anizaM nairantarye / muhus abhIkSNaM etau punaH punarityarthe / maMkSu jhaTiti zIghrArthau / uccais mahati / nIcais 50 avakRSTe, alpe iti manora0 / zanais kriyAmAnye / avazyaM nizcaye Avazyake / sAmi arddhajugupsitayoH / sAci vakratiryagarthayoH / viSvak samantAdityarthe nAnArthe ityapi / anvak pazcAdarthe / tAjak drAk sAk 15 zIghrArthe, sAk evArthe ityapi / Rdhaka viyoge zIghrAnvitasAmIpyalAbheSu / (Rdhaka saye / viyoga zIghrasAmIpyalAghaveSvityanye iti manoramAyAm ) / pRthak bhinne viyoge ityapi / dhika nindArthe / hiraka viyoge| 'hirugnAnApRthagvinA' ityabhidhAnacintAmaNau / jyok kAlabhUyastve, prazne zIghrasaMpratyarthayozca / manAga ISadaprAptayoH, ISad aprApte, imAvalpe iti manora0 / jyoSaM joSaM tUSNIm ete trayo'pyabhASaNe / kAmaM nikAmaM prakAmaM ete trayo'tizayArthe, kAmaM svAcchandye iti manora0 20 akAmAnumatau kAmamityabhidhAnacintAmaNau / araM zaidhye atyarthe'pi / varaM manAgiSTe, ISadatkarSe iti manora0 / paraM 75 kevale, kintvarthe iti manora0 / ciraM diirghkaale| ArAt dUrasamIpayoH / tiras anta_vajJAAtiryagbhAveSu / manas niyame / namas natau / bhUyas punararthe Adhikye ca / prAyas bAhulye / pravAhu UrddhArthe pravAhuka pravAhukam dvAvapyaddhArthe pravAhukamiti samakAlArthe siddhArthe ca / pravAhiketi pAThAntaramiti manoramAyAm / Arya prItisambodhane / halaM pratiSedhe viSAde ca 25 samastamityeke / Aryahalamiti balAtkAre / zAkaTAyanastu Aryeti pratibandhe halamiti pratiSedhavivAdadyorityAheti manoramAyAm / svayamAtmane ityarthe / alaM bhUSaNaparyAptizaktivAraNaniSedheSu / ku kutsiteSadarthayoH, pApArthe iti hai0 vR0 nyA0 / balavat nirbhare, balavadityatizaye iti manora0 / balavatsuSTu kimutAtIva nirbhare ityabhidhAnacintA0 / atIva atishye| suSTu duSTu yathAkramaM prazaMsAnindayoH / Rte varjane varjanetvaMtareNarte iti vacanAt viyoga itypi| sapadi zaighye, (hRte iti hai 0 vR0 nyA0) sAkSAt prtykssatulyyoH| san paritrANe / prazAn 100 cirantane, samAnArthe iti manora0 / sanAt hiMsAyAM / sanat cedarthe / sanA nitye, sanA sanat sanAt ete trayo'pi nitye iti manora0 / nAnA pRthagbhAve, anekavinArthayoriti manora0 / vinA yogapratiSedhe, varjane iti manora0 / kSamA sahane / zuH pUjAyAm / sahasA atarkite, AkasmikAvimarzayoriti manora0 / yugapat kriyAsamabhihAre sahArthe ca / upAMzu aprakAzoccAraNarahasyayoH / puratas puras etAvanato'rthe / purastAt prathame puro'rthe ca / zazvat paunaHpunye, nitye sahArthe ca / kuvit yogaprazaMsAstibhAveSu, bhUryarthe iti manora0 / Avis prAdus 36prAkAzye iti, prAdus nAnyapi; iti svarAdayaH saptadazottaraM zatamavyayA haimabRhadvRttinirdiSTAH parigaNitAH / For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze avyayAni / kharAdayaH / cAdayaH 163 "svarAdaya" iti sUtre bahuvacanamAkRtigaNArthaM tenAnyeSAmapi yathAlakSamavyayasaMjJA bhavati / upadhA bhede / toSaM sukhe maune ca / am zaighye alpe ca / Am aGgIkAre / pratAm glAnau / sAmprataM nyAye / nityaM nityadA sadA ajasraM satataM saattye| jhagiti trsaa| Azu zaidhye / aasA tttvshiighraarthyoH| AnuSaka AnupUrthe / annas zIghrasAmpratikayoH / sthAne iti yukte / zudi zuklapakSe / vadi kRSNapakSe / saMvat varSe / stymityrddhaanggiikaare| evamete dvaaviNshtiH| kecidevam "athAvyayAni vakSyante" ityAdibhyo'bhidhAna-5 cintAmaNiparyantazlokebhyo jJeyAH 'arthakathanaM caiSAmupalakSaNamAtram / tathAcoktam-"nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te tryH| anekArthAH smRtA loke pAThasteSAM nidrshnm"|| 1||avyysNjnyaayaamev sUtrAntaramAha cAdayo'sattveH // 2 // [si0 111 // 31 ] adravyArthAzcAdayo'vyayAni syuH / ca aha ha eva vA evam nUnaM nanu khalu vinA nAnA ISat kila vai no na mA mAsa yat tat svarAzca // 2 // cAdayoH / ca AdiryeSAM te caadyH| cAdi 1-3 / sIdato'smin liGgasaMkhye iti sattvam / liGgasaMkhyAvadravyaM idaMtadityAdi sarvanAmavyapadezyaM vizeSyamiti yAvat, na sattvamasattvaM tasmin asattva 7.1 / dvipadamidaM sUtram / vRttiH kaNThyA / adravyArthA ityAdi / tatazca cAdayaH padAntaropahitA eva prayujyante anyapadopAttArthadyotakatvAt-yathA vRkSazca pakSazceti / svarAdayazca svataH svArthavAcakatvAtkevalA api prayujyante svaH sukhayatItyAdi / ata eva cAdayo dyotakAH, svarAdayo vAcakA iti / asattva iti 15 kim ? yatra cAdInAM sattvarUpe'nukAryAdAvarthe vRttistatrAvyayasaMjJA mAbhUt-caH samuccaye, evo'vadhAraNe ityAdi / nAmagrAhaM cAdIni kAnicinirdizati / ca aha ityAdi / AdizabdasyAnuktasamucayArthakatvAdeSAM vistarataH parigaNanamarthakathanaM caivam-ca anvAcayasamAhAretaretarayogasamuccayeSu / aha nirdezaviniyogakilArtheSu, pUjAyAmapi / ha avadhAraNe pAdapUraNe prasiddhAvapi / vA syAdvikalpopamayorevArthe samuccaye / eva avadhAraNapRthaktvaparimANeSu, anavakRtAvapi / evamupamAnopadezapraznAvadhAraNa-20 pratijJAneSu, uktaparAmarze'pi / nUnaM vitarke arthanizcaye ca / zazvat svarAdAvapi paThitaH / sUpat kUpat dvAvapi praznavitarkaprazaMsAsu, kacit kharAdAvapi ptthitH| net cet dvAvapi pratiSedhAvadhAraNasamuccayeSu / nediti zaMkAyAM vicAre'pi / cediti yadyarthe iti manora0 / nacet niSedhe / caN ayaM cedarthe Nit, samuccayAdau tvnnubndhH| kacidiSTaprazne / yatra kAle'dhikaraNe, manoramAyAM tu yatretyanavaklaptyamarSagardAzcaryeSu / nAvakalpayAmi na marSaye / gaheM Azcarya vA / yatra bhavAn vRSalaM yAjayet / 25 naha pratyArambhaviSAdapratividhiSu / nahi abhAve / hanta prItiviSAdasampradAneSu, manoramAyAM hanteti harSe viSAde anukampAyAM vAkyArambhe ca / mAkis nakis dvAvapi niSedhe varjane ca / mA mAGna naJ ete sarve'pi niSedhArthAH / mAkiH mAkiM nakiriti trayo'pi varjane iti manoramAyAm / vAva sambodhane / tvAva nvAva vAvat tvAvat nvAvat ete anumAnapratijJApraiSasamAptiSu / tvai tuvai nvai nuvai catvAro'pyete vitarke pAdapUraNe ca / raidAne anAdare ca (dAne dIptau ca iti hai0 vR0 nyaa0)|rai karoti dadA-30 tItyarthaH tvaM rai kiM kariSyasi iti manoramAyAm / vai nizcaye (sphuTArthe iti hai0 vR0 nyaa0)| auSaTa vauSaT vaSaTra devahavirdAnAdau / vaTa vATa veT ete trayo'pi viyoga-pAdapUraNayoH / pAT pyATU dvAvapi sambodhane / atra DakAra kecit paThanti / phaT huMphaT chaMcaT ete trayo'pi nirbhrtsnsmbodhnyoH| adha adho'rthe / At kopapIDayoH / svadhA pitRbhyo havirdAne, svAhA devatAbhyaH / alamiti kharAdau nirUpitam / cana apyarthe pAdapUraNe ca / hi hetAvavadhAraNe ca / atha maMgalAnantarArambha-35 For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinaya vijayagaNiviracite khopajJahai malaghu praznakAryAdhikArapratijJAsamuccayeSu / ayaM svarAdirapi / tena maMgalavAcakasya dravyArthatve'pi avyayatvaM siddhyati / tathA ca zrIharSaH "udasya kuMbhIratha zAtakuMbhajAzcatuSkacArutviSi vedikodare / yathAkulAcAramathAvanIndrajAM purandhrivargaH strapayAmbabhUva" iti, atra hi atha rUpayAmbabhUvetyasya maGgalaM snapanaM cakAretyarthaH / nipAtastu svarUpeNaiva maGgalaM mRdaGgadhvanivat iti manoramAyAm / omiti svarAdau 5 paThitam / atho anvAdezAdau / no nohi etau niSedhe / bhos bhagos aghosa agho ho ho aho Aho utAho navApyete sambodhane / hA hI etau viSAdavismaye ( hA viSAdazU( zo ) kArttiSu, hI vismaye iti hai 0 vR0 nyA0 | hai hai haye aye ayi arare ana re are ave hepramukhA dazApyanuzayasambodhanayo: ( [ hAprabhRti ] dvAdazaite'nuzaya sambodhanayoriti hai 0 vR0 nyA0 ) / nanu virodhoktau ananvayAdau ca / zukam sukam nukam hikam nahikam paJcApyete pratyAkhyAne / 10 zukam zaiye zukamatizaye iti manora0 / Um prazne / hum bhartsane / kum prazne / uJ roSoktau (asti sattve roSoktau ca suJ ucvat iti hai 0 vR0 nyA0 ) kam pAdapUraNe (svarAdau jJAtavyamiti hai0 vR0 nyA0 ) / ham roSAnupamAdau ( roSAnukampAdau iti hai 0 vR0 nyA0 ) / kim prazne vitarke ca / him saMbhramabhartsanayoH / ad vismaye / kad kutsAyAm / yad tad hetvarthavAkyopanyAsayoH / id apUrve'rthe ISadarthe ca / cid praznAvadhAraNayoH / vidU bhartsanapAdapUraNayoH / svid vimarzapraznayoH / utta 15 vitarke (vikalpe iti hai 0 vR0 nyA0 ) / bata khedAnukampAsaMtoSavismayAmantraNeSu / iva upamAvadhAraNayoH / tu vizeSaNapAdapUraNayoH / nu vitarkapAdapUraNayoH / yacca vAkyAntaropakrame / kaccana kazcidarthe / kimuta vikalpe / kila saMpraznavArtayoH alIke'pi / kiMkila kilArthe / kiMkhid udakhid Ahosvid ete trayospi praznavitarkavikalpeSu / ahaha adbhutakhedayoH / nahavai navai dvAvapi pratyAkhyAne / navA vibhASAyAm / anyat anyArthe / anyatra anyAdhikaraNe kAle / zabU zap dvAvapi pratigrahe / 20 athakim aGgIkAre / viSu nAnArthe / paT pATave / pazu dRzyarthe / pazu samyagarthe 'pazu manyamAnAH ' iti manora0 / khalu niSedhavAkyAlaGkArajijJAsAnunayeSu / yadinAma pakSAntare / yaduta parAzayaprakAzanAdau / pratyuta uktavaiparItye / yadA dezAdyadhikaraNe / jAtu kadAcidityarthe, avadhAraNapAdapUraNayorapi / yadi pakSAntare / yathAkathAca anAdare / yathA yogyatAvIpsArthAnativRttisAdRzyeSu / tathA sAmye / yathAyathamiti makArAntamavyayaM yathAsvamityarthe iti "sAmIpye'dhodhyupari ( 7 / 4 / 79 ) 25 iti dvirvacanasUtravRttau / pud kutsAyAm purA svarAdau paThitaH sattvabhUte kAle, atra tvasattvabhUte / dya hiMsAprAtilomyayoH / yAvat tAvad etau sAkalyAvadhimAnAvadhAraNeSu / sAkalye - yAvatkAryaM tAvatkRtam / avadhau - yAvadgaMtavyaM tAvattiSTha / mAne - yAvaddattaM tAvadbhuktam / avadhAraNe - yAvadamatraM brAhmaNAnAmatrayasva (maryAdAvadhiparimANeSu iti hai 0 vR0 nyA0 ) diSTyA sammade, pUrvaprItisevanayoH sabhAjanaprAtilomyayorvA / maryA sImAbandhe / Ama pIDAyAm / nAma prAkAzyasaMbhAvya krodhopagama kutsaneSu / 30 sma atIte pAdapUraNe ca / itiha purAzrutau / saha tulyayogavidyamAnayoH / amA sahArthe samIpe ca / samam santrA sAkam sArddham ete sahArthe ( samam samantato'rthe iti hai 0 vR0 nyA0 ) / Im kIm sIm nirdezanivedanavAkyapAdapUraNeSu / ( Im avyakte kIm saMzayapraznAnumAneSu / sIm abhinavavyAharaNAmarSapAdapUraNeSu ityeke iti hai 0 vR0 nyA0 ) / Am prativacanAvadhAraNayoH / As smRtikhedayoH, kope ca / iti evamarthe prakArArthe granthasamAptau zabdaprAdurbhAve arthasamAptau padArthaviparyAsAda ( evama Arthe hetvarthe prakArArthe zabdaprAdurbhAve granthasamAptau padArthaviparyAsAdau ca iti hai 0 36vR0 nyA0 ) / ava aDa aTa ete trayo'pi bhartsane / bAhya niSpattau / anuSak anumAne kecittAntaM 164 For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze avyayAni / cAdayaH / adhaNtakhAdyAzasaH 165 kecidAntamapare dIrghAdi ca manyante / khos kutsAyAm / svarAzcaturdazApi pUraNabhartsanAmazraNaniSedheSu / a iti sambodhane'dhikSepe niSedhe ca / A iti vAkyasmaraNayoH / i sambodhanajugupsAvismayeSu / i I u U e ai o au sambodhane iti manoramAyAm / cAdaya ityatra bahuvacanamAkRtigaNArthaM tena Ata ito'pItyarthe / yatsat yatastata etau hetau / anukaM vitarke / zaMvaTa antaHkaraNe Abhimukhya ca / va pAdapUraNe ivArthe ca / cATu caTu priyavAkye / huM bhartsane / tumiti tukAre guruM5 tuMkRtya / iva sAdRzye / adyatve idAnImityarthe, ityAdayo jheyaaH||2|| avyayasaMjJAyAmeva sUtramAha adhaNtakhAdyAzasaH // 3 // [si0 1 / 132] dhaNvarjAstasvAdayaH zasaparyantA ye pratyayAstadantaM nAmAvyayaM syAt / adha0 / tasurAdiryasya tattasvAdi / na dhaNa adhaN adhaN ca tasvAdi ca adhaNtasvAdi 1-1 "anato lup" / A 1-1 "avyayasya" / zas 5-1 *"AGAvadhau" avadhirmaryAdA abhividhizca tadvRttai-10 rAGA yuktAtpaJcamI syAditi paJcamI / zasparyantA iti atrAGo'bhividhyarthatvAt zaspratyayAntAnAmapyavyayasaMjJA siddhyati / atha takhAdInAM pratyayAntAnAM katicitsUtrANi nirdizati sUtram--- vyAzraye tsuH|| 4 // [si0 7 / 2 / 81] SaSThayantAt nAnApakSAzraye gamye tasuH syAt / devA arjunato'bhavan raviH karNato'bhavat // 4 // vyAzraye iti / nAnApakSAzrayo vyAzrayaH tasurityatra ukAro'dhaNtasvAdyAzasa ityatra vizeSaNArthaH / 15 devA arjunato'bhavan raviH krnnto'bhvditi| arjunakarNayorvivadamAnayorarjunasya pakSe devAH karNasya pakSe Adityo'bhavadityarthaH / atrAdizabdAt "rogAtpratIkAre" (7 / 2 / 82) tasuH / mUrchAtaH kuruasya rogasya cikitsAM kurvityarthaH / kSepAtigrahAvyatheSvakartRstRtIyAyA:" (7 / 2 / 85) tRtIyAntAdakartRvAcinaH kSepAdiviSaye tasuH syAt / vRttena vRttataH kSiptaH, nindita ityarthaH / atikramya grahaNamatizayena vA grahaNamatigrahaH / vRttena vRttato'tigRhyate / sAdhuvRtto'nyAnatikramyAtizayena vA gRhyate 20 sAdhuvRtta iti sambhAvyate ityarthaH / acalamavyathA abhItirvA vRttena vRttato na vyathate na calati na bibheti vetyarthaH / kSepAdiSviti kim ? vRttena bhinnaH / akarturiti kim ? caitreNa kSiptaH / tRtIyAyAH iti kim ? caitraM kSipati / pApahIyamAnena [si072|86] akartRvAcinaH tRtIyAntAdAbhyAM yoge tasuH syAt / vRttena vRttataH pApaH, vRttena vRttato hIyate / zabdato hInaH svarato varNato vA / akarturityevacaitreNa hIyate / AbhyAmiti kim ? cAritreNa zuddhaH / tRtIyAyA ityeva-grAme hIyate / kSepAvivakSAyAM 25 tattvAkhyAne yathA syAditi vacanam / "pratinA paJcamyAH " (7 / 2 / 87) pratinA yoge yA paJcamI vihitA tadantAttasuH syAt , vA / pradyumno vAsudevAt prati, vAsudevataH / prati mASAnasmai tilebhyaH, tilataH pratiyacchati // 4 // sUtram--- paryabheH ( sarvobhaye ) // 5 // [ si0 7 / 2 / 83 ] tsuH| paritaH / abhitH||5|| parya0 / parizca abhizca paryabhi tasmAt paryabhi 5-1 / tasuH ityasya vRttilezasyAyamarthaH / pari abhi ityetAbhyAM yathAkrama sarvobhayArthe vartamAnAbhyAM tasuH syAt / paritaH sarvataH, abhita ubhayata ityarthaH / evam "AdyAdibhyaH" (7 / 2 / 84) ebhyaH saMbhavadvibhaktyantebhyastasuH pratyayo bhvti| Adau AdervA AditaH evaM madhyataH antataH agrataH vakSastaH pArzvataH pRSThataH mukhataH sarvataH vizvataH ubhayataH anyataH pUrvataH 34 For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuekataH itaH / pramANena pramANAdvA pramANataH / pRSThena pRSThato'rka seveta / evaM pArzvataH itaH / duSTaH zabdaH svarato varNato vA / zabdataH arthataH abhidhAnataH / yena yasminvA yataH, tataH, pRSodarAditvAdalopaH / AdyAdayaH prayogagamyAH // 5 // ahIyaruho'pAdAne // 6 // [si0 7 / 2 / 88] 5 apAdAnapaJcamyAstasurvA syAt / grAmato grAmAt / hIyaruhostu na-sArthAddhInaH, gireravarohati // 6 // ahIya0 / hIyazca ruh ca hIyaruh , na hIyaruh tasya ahIyaruh 6-1 / apAdAna 7-1 / apAdAnapazvamyA ityAdi-apAdAne yA pazcamI vihitA tadantAttasuH pratyayo vA bhavatItyarthaH / hIyarahostu neti saccedapAdAnaM hIyaruhoH sambandhi bhavati tarhi tasurna syAdityarthaH / sArthAddhIna ityatra sArthAditi karturapA1. ye'vadhivivakSA sArthena hIyate devadatta ityarthaH / hIyate iti karmakarttarItyanye sArthAt svayaM hIyate, svayaM devadatta ityarthaH / hIyeti kyAntasya jahAternirdezo jihIte ityasya vyudAsArthaH / tena tatra pratiSedho na bhavati-bhUmita ujjihIte / hAgiti nirdezenaiva hAGo nivRttisiddhau hIyeti nirdezo yatraiva bhAve karmaNi karmakarttari ca jahAteH prayogastatraivApAyavivakSA nAnyatretyevamayaM tena sArthAjahAtIti na bhavati ( sArtho jahAtIti vAkye ) / apAdAna iti kim ? Rte dharmAtkutaH sukham , A stunnAdRSTo deva iti // 6 // 15 kimayAdisarvAyavaipulyabahoH pittas // 7 // [ si0 222689 ] kimo byAdivarjasarvAdibhyo'vaipulyArthabahozca paJcamyantAtpittas syAt / kutH| sarvataH / bahutaH kima / dvirAdiH yeSAM te byAdayaH, na DhyAdayaH adhyAdayaH, sarva AdiryeSAM te sarvAdayaH, adhyAdayazca te sarvAdayazca abyAdisarvAdayaH, vipulasya bhAvo vaipulyam , na vaipulyamavaipulyam , avaipulye bahuH avaipulyabahuH, 20 kim ca adhyAdisarvAdayazca avaipulyabahuzca kimabyAdisarvAdyavaipulyabahuH, tasmAt kimadvyAdisarvAdyavaipulyabahu 5-1 / pit 1-1 tas 1-1 / kuta ityAdi-kasmAt kutaH sarvebhyaH sarvataH bahubhyo bahutaH / kimaH sarvAditve'pi byAdivarjanAt na prApnotIti pRthagupAdAnam / byAdivarjanaM kim ? dvAbhyAm / tvat / kathaM dvitaH tvatta ityAdi ? "ahIyaruhopAdAne" (7 / 2 / 88) iti bhaviSyati / anena hi tasvidhAne "ADheraH" ityatvaM syAt / bahorvaipulyapratiSedhaH kim ? bahoH sUpAt / kimabyAdisarvAdyavaipulyabahoH 25 iti kim ? vRkSAdvinA / kiMsarvAdibahozca tasuviSaye'pi paratvAt ayameva tas / yata Agacchati tata Agacchati / niranubandhapratyayAntarakaraNaM "ADheraH" ityatvArtham / pitkaraNaM puMvadbhAvArtham-bahvIbhyo bahutaH / paJcamyantamAtrAdayaM vidhiH-sarvato hIyate sarvato rohati sarvato hetoH sarvataH pUrvaH // 7 // ito'taH kutH||8||[si07|2|9.1 ete tasantA sAdhavaH // 8 // 30 ito0 / itazca atazca kutazca ito'taH kutaH 1-1 "avyayasya" / sAdhavaH iti-ete zabdA nipAtyante ityarthaH / idaMzabdasya ita iti, etacchabdasya ata iti, kimzabdasya kuta iti / sAko'pyevam-asmAt imakasmAt itaH, etasmAt etakasmAt ataH, kasmAt kuta iti / iha paJcamyA iti nAnuvarttate, lakSaNAntareNa tasi tasau vA siddhe AdezamAtraM vidhIyate, tenottarasUtreNa tasi ito bhavAn / AdyAditasau itaH AsyatA34 miti bhavati / atrAdizabdasaMsargAt "bhavatvAyuSmadIrghAyurdevAnAMpriyaikArthAt" [7 / 2 / 91 ] For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze avyayAni / adhaNtakhAdyAzasaH 167 ebhizcaturbhiH samAnAdhikaraNAt kimabyAdisarvAdyavaipulyabahoH sarvavibhaktyantAt pittas syAt / sa bhavAn tato bhavAn , tau bhavantau tato bhavantau, te bhavantaH tato bhavantaH, taM bhavantaM tato bhavantaM, tena bhavatA tato bhavatA, tasmai bhavate tato bhavate, tasmAt bhavataH 2, tasya bhavataH 2 / evamayaM bhavAn ito bhavAn / ko bhavAn kuto bhavAn ityAyudAhAryam / tathA sa AyuSmAna tata AyuSmAn / sa dIrghAyuH tato dIrghAyuH / sa devAnAMpriyaH tato devAnAMpriyaH / ayamAyuSmAn ita AyuSmAna ka Ayu0 kuta Ayu0 / evaM dIrghAyu-5 rdevAnAMpriyAbhyAmapi / bhavatvityukAraH sarvAdiparigrahArthaH / tena matuzatraMtavyudAsaH / trap ca [ 7 / 2 / 92 ] bhavatvAdibhiH samAnAdhikaraNAt kimabyAdisarvAdyavaipulyabahoH sarvavibhaktyantAt trap syAt / sa bhavAn tatra bhavAn , tau bhavantau tatra bhavantau, te bhavantaH tatra0, taM bhavantaM tatra0, tena bhavatA tatra0, tasmai bhavate tatra bha0, tasmAdbhavataH 2, tatrabhavataH 2, tasmin bhavati tatra0, / evmaayussmdaadibhirpyudaahaarym| yogavibhAgazcakAreNa punastavidhAnArthastena saptamyantAt api tas bhavati / tato bhavati 10 tatra bhavati, anyathA hi tataH "saptamyAH" paratvAt trabeva syAt / rUDhizabdAzcaite tatobhavadAdayaH samudAyAH pUjAvacanA yathAkathaMciDyutpAdyante ata eva punastadAdiranuprayujyate / sa tatrabhavAn , taM tatrabhavantam / kecittu bhavacchabdasyAmazraNe sau bho ityAdezaM kurvanti tanmate tato bhoH tatrabhorityapi bhavati kecittu bhavadAdyayoge'pi traptasAvicchanti ka gamiSyasi kaM dezaM gamiSyasItyAdi // 8 // sUtram saptamyAH // 9 // [si0 7 / 2 / 94 ] saptamyantAtkimAdessae / sarvatra / bahutra // 9 // sapta0 / saptamI 5-1 / kimAderiti kimo'byAdisarvAdibhyo avaipulyabahozceti jJeyam / pakArasya puMvadbhAvArthatvAd baDhISu bahutra // 9 // kakutrAneha // 10 // [ si0 7 / 2 / 93 ] kka, kutra, atra, iha, ete trabantAH sAdhavaH // 10 // kazca kutrazca atrazca ihazca kakutrAtreha 1-1 "avyayasya" / keti kimaH kAdezaH trapazcAkAraH / kutreti kimaH ku ityAdezaH / atreti etado akArAdezaH etasmin atra, sAko'pi etakasmin atra / iheti idama ikArAdezaH trapazca hAdezaH, asmin imakasmin iha / eSu "saptamyAH" iti ap / trapamAtre caite AdezA vidhIyante tena bhavadAdiyoge'pi bhavanti / ka bhavAn kutra bhavAn , atra bhavAn iha bhavAn , ka AyuSmAn kutrAyuSmAn ityAdi // 10 // sUtram anadyatane hiH // 11 // [si0 7 / 2 / 101 ] GayantAdanadyatanakAle yathAsaMbhavaM kimAdeH rhiH syAt / karhi / yahi / bahurhi // 11 // anadya0 / kasminnanadyatane kAle karhi / yahi tarhi anyarhi / etasminnanadyatane kAle etarhi / etadaH sAko neSyate / amuSmin kAle amurhi / idamastu anena neSyate / bahuSu kAleSu bahurhi / kAla ityeva-yasminanadyatane bhojane yatra / anadyatana iti kim ? yasmin kAle yadA / anadyatane'pi kAle kAlamAtraviva-30 kSAyAM dAdiH pratyayo bhavati-kadA / saptamyarthamAtravivakSAyAM trabapi bhavati amutra kAle // 11 // sUtrama prakAre thA // 12 // [ si072|102 ] yathAsaMbhavaM syAdyantAtkimAdezaH prakAre thA syAt / sarvathA // 12 // For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhuprakA0 / "saptamyAH" iti nivRttamata Aha-saMbhavatsyAdyantAditi / prakAre iti sAmAnyasya bhidyamAnasya bhedAntarAnupravRtto bhedaH prkaarH| sarveNa prakAreNa sarvathA / bahostu paratvAddhA bhavati, saMkhyAvAcitvAditi // 12 // sUtram kathamittham // 13 // [si07|2|103 ] 5 etau prakAre sAdhU // 13 // kathamiti kimasthApavAdaH tham nipAtyate, kena prakAreNa katham / itthamiti idama etado vA thampratyaya idAdezazca / anena etena vA prakAreNa ittham // 13 // kiMyattatsarvaikAntyAtkAle dA // 14 // [si0 7295] kadA / yadA / tadA / sarvadA / ekadA / anyadA // 14 // 10 kiMyat / ebhyaH SaDbhyaH saptamyantebhyaH kAle dA syAt / kasminkAle kadA / evaM yadA tadA sarvadA ekadA anyadA / kAla iti kim ? ka deze // 14 // sadAdhunedAnIMtadAnImetarhi // 15 // [ si0 7 / 2 / 96 ] ete kAle sAdhavaH // 16 // ete paJcazabdAH kAle vAcye nipAtyante / sadeti sarvazabdAdApratyayaH sabhAvazcAsya, sarvasmin 15 kAle sadA / sarvadetyapi pUrveNa / idamo dhunApratyayaH akArAdezazca, asminkAle adhunA / idamo dAnI pratyayaH ikArAdezazca, asmin kAle idAnIm / tacchabdAdAnIMpratyayaH takArAdezazca, tasminkAle tadAnIm / idamo hipratyayaH, etAdezazca asminkAle etarhi // 15 // sadyo'dyaparedyavyati // 16 // [ si0 7 / 2 / 97 ] etehi kAle sAdhavaH // 16 // sadyo0 / ete trayo'hni kAle nipAtyante / samAnazabdAt saptamyantAdahi kAle vartamAnAt dyaspratyayaH samAnasya ca sabhAvo nipAtyate, samAne'hi sadyaH / idamzabdAt dyapratyayaH akArAdezazcAsya, asminna. hani adya / parazabdAt edyavipratyayaH, parasminnahani paredyavi / sadya iti kecit kAlamAtre nipAtayanti // 16 // pUrvAparAdharottarAnyAnyataretarAdeyus // 17 // [si0 72 / 98] 25 DyantebhyaH saptabhya ebhyo'hni kAle edyus / pUrveyuH // 17 // pUrvA0 / pUrvasminnahani pUrveyuH / evaM apareTu adharedyuH uttareyuH anyeAH anyatareyuH itareyuH // 17 // ubhayAd dyuzca // 18 // [si07|2|99] ubhayadyuH / caadeyus-ubhyeyuH||18|| ubha0 / ubhayasminnahani ubhayayuH ubhayeyuH 18 // aiSamAparutparAri varSe // 19 // [ si0 7 / 2 / 100 ] 31 pUrvasinvarSe parut / pUrvatare varSe parAri // 19 // For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze avyayAni / adhaNtakhAbAzasaH 169 aiSa0 / ete trayo varSakAle nipAtyante / idamzabdAt saptamyantAt varSe vartamAnAt samasiNapratyayaH idamazkArAdezaH asmin saMvatsare aiSamaH / imakasmin aiSamaH / pUrvazabdAtparazabdAdvA utpratyayastasya ca para ityAdezaH pUrvasmin parasmin vA saMvatsare parut / pUrvatarazabdAtparatarazabdAdvA Aripratyayastasya parAdezaH pUrvatare paratare vA saMvatsare parAri // 19 // saGkhyAyA dhA // 20 // [si0 7 / 2 / 104] 5 prakAre / ekadhA // 20 // sayA0 / saGkhyA 6-1 / dhA 1-1 / ekati-ekena prakAreNa ekadhA / evaM dvidhA tridhA caturdhA paJcadhA zatadhA bahudhA gaNadhA katidhA tAvaddhA // 20 // ekavyAdInAM saGkhyAtvaM prasiddha katyAdInAM tu na tatheti saGkhadhAyA atidezamAha Datyatu saGkhyAvat // 21 // [si0 11 // 39] DatyantamatvantaM ca saGkhyAvat syAt / katidhA / yAvaddhA // 21 // Datya0 / Datizca atuzca Datyatu 1-1 / saGkhyeva saGkhyAvat 1-1 // 21 // bahugaNaM bhede // 22 // [si0 111140] tathA / bahudhA gaNadhA // 22 // bahu0 / bahuzca gaNazca bahugaNa 1-1 / bheda 7-1 / tatheti bahugaNazabdau saGkhyAvadityarthaH / bhede iti 15 kim ? vaipulye saGgha ca saGkhyAvadbhAvo mA bhUt // 22 // evam vicAle ca // 23 // [si07|2|105] dvidhA / ekadhA // 23 // vicalanaM vicAlaH dravyasya pUrvasaGkhyAyAH pracyutiH sayAntarApattirekasyAnekIbhAvaH (anekasya caikIbhAvaH) tasmin gamyamAne saGkhyAvAcino nAno dhApratyayo bhavati / eko rAziauM kriyate-dvidhA 20 kriyate, eko rAziauM bhavati-dvidhA bhavati / aneka ekaH kriyate-ekadhA kriyate, aneka eko bhavatiekadhA bhavati / cakAra uttaratra prakAre vicAle cetyubhayoH samuccayArthaH / prakAro'vasthitasya dharmiNo bhavati / vicAle tu avasthita eva dharmI (dharmaH) pRthak kriyate // 23 // vaikAd dhyamaJ // 24 // [si0 7 / 2 / 106 ] aikadhyam / ekathA // 24 // vaikA0 / vA 1-1 / eka 5-1 / dhyamaJ 1-1 / ekazabdAtprakAre vartamAnAdvicAle ca gamyamAne dhyamaJ pratyayo bhavati vA / ekena prakAreNa aikadhyam ekadhA bhuGke / anekamekaM karoti aikadhyaM karoti / ekadhA karoti / vAgrahaNaM dhArtham // 24 // dvirdhamadhau vA // 25 // [si0 7 / 2 / 107 ] dvitribhyAM prakArAdiSvetau vA syAtAm / dvaidham / traidham / dvedhA tredhA / dvidhA tridhaa| iti // 25 // 30 dvitri0 / dvizva trizca dvitri, tasmAt dvitri 5-1 / dhaman ca edhA ca dhamadhA 1-2 / vA 1-1 / prakArAdiSviti AdizabdAt vicAle gamyamAne iti / prakRtipratyayayorvacanabhedAyathAsaMkhyaM nAsti / 32 hai* prakA0 pUrvA0 22 For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhudvAbhyAM prakArAbhyAM tribhiH prakAraiH dvaidham , traidham , dvedhA, tredhA mute / vAvacanAhidhA tridhA / eka rAzi dvau trIn vA karoti, dvaidham , traidham, dvedhA, tredhA, dvidhA, tridhA karoti // 25 // vAre kRtvas // 26 // [ si072|109 ] sngkhyaayaaH| pazcakRtvaH // 26 // . 5 vAre / vAro dhAtvarthasyAyogapadyena vRttistatkAlo vA / tasminvartamAnAtsayAyA iti saGkhyAzabdAttadvati vAravati dhAtvarthe kriyAyAmarthe kRtvas pratyayo bhavati / paJca vArA asya paJcakRtvo mujhe| bhujyartho vAravAniti bhujyarthasyedaM vizeSaNam / tadvatItyeva-bhojanasya pazca vArAH / saGkhyAyA ityeva-bhUrayo vArA asya bhojanasya / / 26 // dvitricaturaH suc // 27 // [si0 722110] 10 vAre / dvistrizcaturdhA bhute // 27 // dvitri0 / dvizca trizca catur ca dvitricatur tasmAt / suc 1-1 / vAre iti-ebhyaH saGkhyAzabdebhyastadvati suc pratyayo bhavati / kRtvaso'pavAdaH / dvau vArAvasya dviH, evaM trizcaturbhute // 27 // ekAtsakRJcAsya // 28 // [si0 7 / 2 / 111] ekavAraM bhute / sakadbhute // 28 // 15 ekA0 / ekAditi ekazabdAdvAre vartamAnAttadvatyabhidheye sucpratyayaH savaditi cAsyAdezo bhavati / kRtvaso'pavAdaH / ekavAraM bhute sakRdbhute / atrAyaM vizeSaH "yahorddhAsanne" (72 / 112) bahuzabdAtsaGkhyAvAcinaH Asanne avidUre'viprakRSTakAle vAre kriyApravRttau tatkAle vA'viprakRSTe vartamAnAttadvati dhApratyayo bhavati / bahava AsannA vArA asya bahudhA bhute / Asanna iti kim ? bahukRtvo mAsasya bhuGkte / AsannavAre'pi vAramAtre dyotye kRtvas bhavatyeva-bahukRtvo'ho bhuGkte / AsannatA tu prakaraNA20 dinA gamyate / eke tu gaNadhA bhute, tAvaddhA bhule ityatrApIcchanti // 28 // UrdhvAdiriSTAtAvupazcAsya // 29 // [ si0 7 / 2 / 114 ] UrdhvAdigdezakAlArthAtprathamApaJcamIsaptamyantAdetau (dhApavAdau) syAtAm , upazcAsyAdeza: syAt / upari upariSTAt ramyaM Agato vAso vA // 29 // UrdhvA0 / etAviti ririSThAt ityetau pratyayau bhavataH upazcAsyeti asya Urdhvazabdasya upa ityAdezo 25 bhavati / upari upariSTAdramyamityatra Uo dig UoM dezaH UrdhvaH kAlo vA ramya ityarthaH / kriyAvyayavizeSaNe' iti vacanAt ramyamityatra napuMsakatvam iti prathamAntasyordhvazabdasyodAharaNam / Agata iti-upari upariSTAt AgataH UrdhvadizaH UrdhvadezAt UrdhvakAlAdvA AgataH iti paJcamyantasyodAharaNam / vAso veti-upari upariSTAdvAsa iti Urdhvadizi Urdhvadeze UrdhvakAle vAsazcaitrasyeti saptamyantasyovaMzabdasyodAharaNam / vAzabda Agato vAsa ityatra pratyekaM upari upariSTAdityasya samuccayArthaH / evamanya30 trApi ramyamityAdibhiH padaiH prathamA-paJcamI-saptamIbhAvanA kAryA // 29 // pUrvAvarAdharebhyo'sa'stAtau puravadhazcaiSAm // 30 // [ si0 7 / 2 / 115] 32 prathamApaJcamIsaptamyantAnAm / puraH purastAt / avaH avastAt / adhaH adhastAt ramyam 3 // 30 // For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze avyayAni / adhaNtakhAthAzasaH / pUrvA0 / sUtraM kaNThyam , prathametyAdi vRttilezaH / sUtravRttilezasasTane cAyamarthaH / digdezakAlArthebhyaH prathamApazcamIsaptamyantebhyaH pUrvAdibhyastribhyo's-astAt ityeto pratyayau syAtAm , eSAM trayANAM yathAsaGkhyaM pur ava adh ityete AdezA bhavanti / puraH purastAdityAdi / ramyamityatra trikenAGkena Agato vAso veti padavayasUcanam, evamanyatrApi jJeyam / bhAvanA prAgvat // 30 // parAvarAtstAt // 31 // [si0 7 / 2 / 116] parastAt avarastAt ramyam 3 // 31 // parA0 / para avara ityetAbhyAM digdezakavalArthAbhyAM prathamApaJcamIsaptamyantAbhyAM svArthikaH stAtpratyayo bhavati / parA dig dezaH kAlo vA ramyaH / parastAdramyaM parastAdAgataH parastAvasati / evamavarastAdramyam 3 // 31 // dakSiNottaraparAvarebhyo'tas // 32 // dakSiNato ramyam 3 // 32 // dakSiNottarAcAtas [ si0 7 / 2 / 117 ] dakSiNa uttara ityetAbhyAM cakArAt parAvarAbhyAM ca digdezakAleSu vartamAnAbhyAM prathamApaJcamIsaptamyantAbhyAM svArthe'tas pratyayo bhavati / dakSiNazabdaH kAle na sambhavatIti digdezavRttirgRhyate / etatsarva saGkepata Aha-dakSiNottaretyAdi-dakSiNato ramyamiti dakSiNA dig dezo vA ramya ityarthaH // 32 // adharAparadakSiNottarebhya At // 33 // adharAt ramyam 3 ityAdi // 33 // adharAparAcAt [si0 7 / 2 / 118] adhara apara ityetAbhyAM digdezakAlavRttibhyAM prathamApaJcamIsaptamyantAbhyAmAtpratyayo bhavati / cakArAt dakSiNottarAbhyAm / etadapi saGkepeNAha-adharAparetyAdi // 33 // __ vA dakSiNAtprathamAsaptamyA aa|| 34 // [ si0 7 / 2 / 119] 20 dakSiNA ramyam 2 // 34 // vA dakSi0 / dakSiNazabdAhigdezavRtteH prathamAntAtsaptamyantAca AH pratyayo vA bhavati / dakSiNA ramyaM dakSiNA vasati / pakSe atasAtau-dakSiNato ramyaM dakSiNato vasati, dakSiNAdramyaM dakSiNAdvasati / paJcamyAM sAvakAzau atasAtau Atpratyayo bAdheteti vAgrahaNam / prathamAsaptamyA iti kim ? dakSiNata AgataH, dakSiNAdAgataH // 34 // AhI dUre // 35||[si0 7 / 2 / 120] dUradigdezAtprathamAsaptamyantAikSiNAdA aahishc| girerdakSiNA dakSiNAhi ramyaM vaasovaa||35|| AhI0 / dUradigdezArthAditi-digzabdA avadhyapekSAH / tatrAvagherdUre dizi vA vartamAnAdityarthaH / girerityAvi-girerdUrA dakSiNA vig dezo yA ramyaH dakSiNA dakSiNAhi ramyamiti / dUra iti kim ? dakSiNataH dakSiNAdramyam-Ahirna bhavati AkArastu pUrveNa sAmAnyena vidhAnAdbhavatyeva / iha tu AgrahaNaM vizeSavihitena AhinA bAdho mA bhUditi / prathamAsaptamyA ityeva-dakSiNata AgataH // 35 // 31 For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu vottarAt // 36 // [si07|2|121 ] uttarA uttarAhi uttaratA uttarAt ramyam 2 // 36 // votta0 / uttarazabdAtprathamAsaptamyantAt A Ahi pratyayau vA bhavataH / yogavibhAgAhUra iti nAnuvarttate / uttarA uttarAhi ramyam / pakSe atasAtau dvau-uttarataH uttarAdramyam / dvikenAGkena vAso veti 5saptamyantamudAharaNaM sUcitam // 36 // adUre enH|| 37 // [si07|2|122] dikzabdAtprathamAsaptamyantAdadUre enaH syAt / pUrveNAsya ramyaM vAso vA // 37 // ___ adUre0 / vottarAditi nAnuvarttate / dikzabdAditi-digvAcinaH zabdAdigdezakAlavRtteH prathamAsaptamya ntAdavadheradUre vartamAnAdenaH pratyayo bhavati / asmAtpUrvA adUrA dig dezaH kAlo vA ramyaH-pUrveNAsya 10 ramyam / evaM vAso veti saptamyantatA bhAvanIyA / evaM apareNa dakSiNena uttareNa adhareNa / adUra iti kim ? puro ramyamityAdi / prathamAsaptamyA ityeva-pura AgataH / digdezakAlamAtre dyotye ye sAmAnyapratyayA uktA, adUre'pi sAmAnyavivakSAyAM te bhavanyeva, prakaraNAdezcAdUratA gamyate iti nArtho vAgrahaNena / anye tu dakSiNottarAdharazabdebhya eva enapratyayamicchanti // 37 // dikzabdAdigdezakAlArthAtprathamApaJcamIsaptamyantAtsvArthe dhA syAt / 15 (dikzabdAdigdezakAleSu prathamApazcamIsaptamyAH [7 / 2 / 113] ityanena) lubacceH // 38 // [si0 712 / 123] __ azcatyantAdikazabdAdvihitayordhenayorkhap syAt / tallupi ca strIpratyayasyApi lub bhavati / prAcI dik prAG dezaH kAlo vA ramyaH prAgamyam / evamAgato vAso vA // 38 // __dika0 luba0 / sUtradvayaM spaSTam / lupi cetyAdi *"DayAdergauNasyAkipastaddhitalukyagauNIsUcyoH" 20 khyAdeH pratyayasya gauNasyAkibantasya taddhitaluki luk syAt , na tu gauNIsUcyoriti prAramyamiti prAcI dig adUrA vA / evaM dezaH kAlo vA ramyaH prAg ramyam / evaM pratyak-avAk-udak-UrddhapUrvAparAdInAM dikzabdAnAM vizeSasUtravihitai ririSThAtprabhRtibhiH pratyayairvAdhito dhApratyayo na bhavatIti / azvatyantA eva vikazabdA udAhRtAH // 38 // aparazabdasya pratyayapare vizeSamAha pazco'parasya dikpUrvasya cAti // 39 // [si0 72 / 124 ] 25 aparA dik pazcAt / dakSiNapazcAt / / 39 // / pazco0 / aparazabdasya kevalasya dikpUrvasya ca Ati pratyaye pare pazcAdezo bhavati / aparA dig dezaH kAlo vA ramyaH pazcAdramyam / pazcAdAgataH, pazcAdvasati / dikpUrvAt-dakSiNA cAsau aparA ca dakSiNAparA dig dezaH kAlo vA ramyaH, dakSiNapazcAt ramyam , Agato vAso veti bhAvanA prAgvat // 39 // vottarapade'rdhe // 40 // [si0 7 // 2125] 30 pazcArdham / aparArdham // 40 // vottara0 / aparazabdasya kevalasya digpUrvapadasya arddhazabde uttarapade pare pazcAdezo vA bhavati / aparamarddha pazcArddham / dakSiNAparasyA arddha dakSiNApazcArddham / pakSe aparArddham dakSiNAparArddham / uttarapada 33iti kim ? aparA arddha zobhate / asamAso'yam / pUrvapadamuttarapadamiti hi samAse bhavati // 40 // For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAzai avyayAni / adhaNtasthAdyAzasaH 173 vyAptau ssAt // 41 // [si0 7 / 2 / 130] kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM yoge prAgatattatve ssa sAdiH sAt syAt , vyAptau gamyAyAm / dviH sakArapAThAnAsya Satvam / agnisAtkaroti kASTham , bhavati syAt vA // 41 // vyAptau0 / kRbhvastibhyAmityAdi-karoti karmaNo bhvasti kartuzca prAk pUrvamatattvasya tattve gamyamAne kRbhvastibhyAM ca yoge ssAtpratyayo bhavati / vyAptAvityAdi-prAgatattattvasya cevyAptiH sarvAtmanA5 dravyeNAbhisaMbandho gamyate / dviH sakAretyAdi-ayaM sakAraH sakAra evAstu, asya SatvaM mAbhUdityevamartha dvitIyasya sakArasya grahaNAt / agnisAt karoti kASThamiti-sarva kASThaM prAga nAgnimagniM karoti agnisAtkaroti / evaM sarva kASThaM prAga nAgniragnirbhavati agnisAdbhavati agnisAtsyAditi // 41 // jAteH sampadA ca // 42 // [si07|2|131] kRbhvastibhiH sampadA ca yoge kukarmaNo bhvastisampatkartuzca prAgatattvena jAte. sAmAnyasya 10 vyAptau ssAt syAt / asyAM senAyAM sarva zastramagnisAtkaroti daivam / evamagnisAdbhavati / agnisAtsyAt / agnisAtsampadyate / cakAra uttaratrobhayoH samuccayArthaH // 42 // tatrAdhIne // 43 // [ si072|132] saptamyantAdadhIne'rthe kRmvastisaMpayoge ssAtsyAt / rAzi adhInaM rAjasAtkaroti / bhavati syAt sampadyate vA // 43 // tatrA0 / kRbhvasti saMpadA cetyanuvartate / karmakartRbhyAM prAgatattatve iti ca nivRttam / ata Aha saptamyantAdityAdi saptamyantAddeyopAdhike'dhIne Ayatte'rthe kRbhvastisaMpadyoge trA syAt / krameNodAharati-- rAjJi adhInamiti kevalamadhInatve udAharaNaM rAjasAtkaroti rAjasvAmikaM karotItyarthaH // 43 // deye'dhIne ca trA // 44 // [si0 72 // 133 ] devatrAkaroti dravyam // 44 // deyo'pAdhike'dhIne'rthe udAharaNam-devatrA karotIti deve'dhInaM deyaM karoti devatrA karoti dravyam devAya dAtavyamiti yatsthApitaM tadidAnI devAya dadAtItyarthaH / deve'dhInaM deyaM dravyaM bhavati devatrA bhavati evaM syAtsaMpadyate iti // 44 // ____ saptamIdvitIyAdevAdibhyaH // 45 // [ si072|134] saptamantebhyo dvitIyAntebhyazca devAdizyaH khArthe vA syAt / deveSu vasati devatrA vasati / 25 deveSu bhavati devatrA bhavati / deveSu syAddevatrA syAt / devAn karoti devatrA karoti / devAn gacchati devatrA gacchati / evaM manuSyatrA vasati, gacchati / martyatrA puruSatrA, gacchati / devAdayaH ziSTaprayogagamyAH // 45 // bahvalpArthAt kArakAdiSTAniSTe zas // 46 // [si0 7 / 2150] bahvarthAt alpArthAcca kArakavAcino nAmnaH pzaspratyayo vA syAt / yathAsaGkhyamiSTe'niSTe ca 30 viSaye / iSTaM prAzivAdi, aniSTaM zrAddhAdi / bahvartha. grAme bahavo dadati bahuzo dadati / bahu dhanaM dadAti bahuzo dhanaM dadAti / vivAhe bahubhirbhuktaM bahuzo bhuktamatithimirityAdi / evaM bhUrizaH32 For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 mahAmahopAdhyAya zrIvinaya vijayagaNiviracite khopajJahaima laghu prabhUtazaH gaNazaH / anyArtha alpa AyAti ( kartRkArakavAkyam ) alpaza AyAti / alpaM dhanaM datte alpazo datte / zrAddhe alpairbhuktam alpazo bhuktamityAdyapi / evaM stokazaH katipayazaH bahvalpArthAditi kim ? gAM dadAti, abhraM dadAti / kArakAditi kim ? bahUnAM khAmI / iSTAniSTa iti kim ? bahu dadAti zrAddhe, alpaM dadAti prAzitrAdau / pakAraH pitkAryArthaH // 46 // saGkhyaikArthAdvIpsAyAM zas // 47 // [ si0 72 151 ] 5 saGkhyArthaikArthAbhyAM vIpsAyAM dyotyAyAM zas trA syAt / ekaikamekazo vA datte / mASaM mA mASazo vA dehi // 47 // saGkhyai0 / ekatvaviziSTo'rtha ekArthaH saGkhyA ca ekArthazca saGkhyaikArthaH tasmAt / saGkhyArthetyAdisaGkhyAvAcina ekatvaviziSTArthavAcinazca kArakAbhidhAyino nAmno vIpsAyAM dyotyAyAM zasU vA syAt / 10 vIpsAyAM dvirvacanasya prAptau tadapavAdo'yam / vA'dhikArAt pakSe dvirvacanamapi bhavati / ekaikaM datte ekaza datte / dvau dvau dvizaH / evaM trizaH tAvaczaH katizaH gaNazaH / ekArtha :- mASaM mASaM dehi mASazo dehi / evaM kArSApaNazaH paNazaH pAdazaH palazaH prasthazaH arddhazaH parvazaH tilazaH saMghazaH pUgazaH vRndazaH paGktizaH vanazaH pravizati / kUpIzaH khanati / kumbhIzaH kalazIzo dadAti / kramaza iti kramavatAM bhedAt krameNa krameNa iti vIpsA bhavati / saGkhyaikAditi kim ? mASau mASau dadAti / vIpsAyAmiti 15 kim ? dvau dadAti, mASaM dadAti / tAnekaikazaH pRcchet / ekaikazo nighnanti ekaikazo dadAtIti vIpsAyAM dviruktAt "bahvalpArthAt kArakAdiSTAniSTe zas" ityanena alpArthAt zas / vIpsitavIpsAyAM vAnenaiva zas ekaikamaikaikaM pRcchedityarthaH / kArakAdityeva-dvayordvayoH svAmI / mASasya mASasyeSTe // 47 // tadvati dhaN // 48 // si0 72 108 ] dvitribhyAM prakAravati dhaN / dvau prakArAveSAM dvaidhAH / dhaNvarjanAttasya nAvyayatvam // 48 // sadva0 / dvitribhyAM saGkhyAvAcibhyAM tadvati prakAravati vicAlavati cAbhidheye dhaNpratyayo bhavati / dvau prakArau vibhAgau vA eSAM dvaidhAni vaidhAni / rAjadvaidhAni rAjatraidhAni / dvaidhIbhAvaH / traidhIbhAvaH / dhaNUvarjanAditi-'"adhaNtasvAdyAzasa" ityavyayasaMjJAvidhAyakasUtre hi dhaNvarjitaH // 48 // vibhaktithamantatasAdyAbhAH // 49 // [ si0 1|1|31] 1 1 vibhaktyantAbhAsthamavasAnatasAdipratyayAntAbhAzcAvyayAni syuH / cirAya cirAt / bhavatu 25 astu / kutaH / katham // 49 // vibhakti0 / tham ante yeSAM te thamantAH, tas AdiryeSAM te tasAdayaH, thamantAzca te tasAdayazca thamantatasAdayaH / vibhaktayazca dhamantatasAdayazca vibhaktithamantatasAdayaH / te ivAbhAntIti vibhktithmnttsaadyaabhaaH| "vizeSaNamantaH" ityantazabdaH prApyate ityata Aha - vibhaktyantAbhA ityAdi / ahaM zubhaM 1 kRtaM paryAptaM 2 yena tena cireNa antareNa 3 te me ahnAya cirAya 4 cirAt akasmAt 5 cirasya 30 anyonyasya mama 6 ekapade agre prage prAhve hetau rAtrau velAyAM mAtrAyAm 7 ete syAdivibhaktyantapratirUpakA avyayAH / asti nAsti asi asmi vidyate bhavati ehi brUhi manye zake astu bhavatu pUryate syAt Asa Aha varttate navarttate yAti nayAti pazyati pazyata Adaha Adaka AtaGka iti tyAdivibhaktyantapratirUpakA avyayAH // 49 // 20 35 vattasyAm // 50 // [ si0 1 1 34] etadantamavyayam / / 50 / / For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze avyayAni / vatasyAm tyAtumam / gatiH 175 vatta / etadantamiti vatpratyayAntaM tasipratyayAntamAmpratyayAntaM cAvyayasaMjhaM syAt // 47 // eSAM pratyayAnAM vidhAyakasUtrANyAha syAderive // 51 // [si07|1|52] khAdyantAdivArthe kriyAsAdRzye vat syAt / azva iva azvavat / maitravadyAti caitrH| devamiva devavatpazyanti munim // 51 // syAderi0 / syAyantAditi-ivazabdaH sAdRzyaM dyotayati tacetsAdRzyaM kriyAviSayaM bhavati / azvavaditi prathamAntasyodAharaNam , devavaditi dvitIyAntasya / evaM sAdhuneva sAdhuvadAcaritaM maitreNa, brAhmaNAyeva brAhmaNavaddattaM kSatriyAya, parvatAdiva parvatavadavarohatyAsanAt / syAderiti kim ? gacchannAste iva mandatvAdIpsitadezasyAsamprAptaH / adhIyAno nRtyatIva aGgavikAraprAyatvAt // kriyAyAmityeva-gauriva gavayaH / devadatta iva gomAn / hastIva sthUlaH / atra dravyaguNaviSaye sAdRzye na bhavati // kathaM devadattavat 10 sthUlo yajJadattavat gomAn ? atra tulyAyAmastau bhavatau ca kriyAyAmadhyAhriyamANAyAM pratyayo bhaviSyati / atra sUtretyavaktasya ? / atra ca "manunabhogiro vati" (1 / 1 / 24) manus-nabhas-aGgiras ityetAni vatipratyaye pare padasaMjJAni na syuH / manuriva mnussvt| evaM nabhavat aGgirasvat / apadatvAt runa bhavati SatvaM tu bhavati / SaSThIsaptamyantayoH sAdRzye vat / caitrasyeva caitravanmaitrasya mukham / muktAviva muktivacchAntau 15 sukham / tatra [si0 7 / 1 / 53] tatreti saptamyantyAdivArthe vatpratyayo bhavati / srughnavat sAkete parikhA / tasya (7 / 1 / 54 ) tasyeti SaSThyantAdivArthe vat syAt / caitrasyeva caitravanmaitrasya gAvaH / etatsaddepeNAha-SaSThIsaptamyantayorityAdi / kriyAsAdRzye pUrveNaiva siddham , kriyArthamidaM vacanam / caitrasyevetyAdau caitramaitrayormukhaviSayaM sAdRzyaM, muktAvivetyAdau muktizAntyoH sukhaviSayaM sAdRzyamiti / evaM "tasyAhe 20 kriyAyAM vat" (7 / 1 / 51) arhatItyaham "ac" (5 / 1 / 49) iti ac ? SaSThyantAdarhe'rthe vat syAt, yadahaM taccet kriyA bhavati / rAjJo'haM rAjavat vRttamasya rAjJaH / rAjatvasya yuktamasya rAjJo vRttamityarthaH // 51 // tasiH // 52 // [si06||33211] TAntAttulyadizyarthe tasiH syAt / sudAmnaikadik sudAmato meghaH / Am vakSyate // 52 // 25 tasi0 / TAntAditi-tRtIyAntAt tulyAdiktve-ubhayorekadigadhikaraNatve / sudAmnaikadigiti sudAmA nAma parvato yasyAM dizi tasyAM dizi megha iti tena saha ekadigucyate / tasirityatrekAro "vattasyAm" ityatra vizeSArthaH / tathA yazcorasaH (6 / 3 / 212) ataSTAntAttulyadiktve yatasI syAtAm / urasyaH / urastaH / / 52 // tvAtumam // 53 // [si0 111 // 35] etadantamavyayam / kRtvA / kartuM / yAvajIvam / pratyayAzcaite vakSyante // 53 // __ gtiH|| 54 // [si0 1 // 1 // 36 ] gatisaMjJamavyayaM syAt // 54 // For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghusvA0 / gtiH| sUtradvayaM spaSTam // 54 // gatisaMjJAnAmavyayatvamuktamiti gatisaMjJakAn lkssyti| UryAyanukaraNaviDAcazca gtiH|| 55||[si0 3312] ete upasargAzca gatayaH syuste ca prAga dhAto pryojyaa| UrIkRtya urarIkRtya khATakRtya // 55 // UryA0 / arI AdiryeSAM te aryAdayaH / UryAdayazca anukaraNAni ca vizva DA ca UryAdyanukaraNa5cviDAcaH / cakAra upasargAnuvRttyarthastenopasargANAmapi gatisaMjJA siddhA / tatrApi viDAcau pratyayau / pratyayazca prakRtyAdervizeSaNamiti ccyantAnAM DAjantAnAM ca gatisaMjJA bhavati / gatisaMjJAzca sarvadhAtoH prAk prayojyAH / UrIkRtyeti UryAdInAM gatisaMjJatvAt "gatikanyastatpuruSaH" iti samAse sati "anavaH tvo yap" iti tavo yabAdezo bhavati / UrI urarI aMgIkaraNe 'vistAre ca / ururI aMgIkAre / ete trayo bhRzArthaprazaMsayorapi / zrauSaT vauSaT vaSaT svAhA svadhA devatAsaMpradAnamAtrayoH / vaSaT pUjAyAmapi / 10 svadhA taiptiprItipratyabhivAdaneSvapi / zrat zraddhAne zaidhye ca / prAdus Avis prAkAzye / pazU kevAlI hiMsAyAm / vetAlI vistAre / evamanyepi pAMpIpArdAlImasmasAmasamasAdhUlIprabhRtaya UryAdiSu jJeyAH / eSAM ciDAnsAhacaryAt kRbhvastibhireva yoge gatisaMjJA / atazca dadhAti karotibhyAM / prAdurAviHzabdau kRgyoge vikalpArtha sAkSAdAdAvapi paThyete / gatipradezA "gatiH" ityAdayaH // 55 // anukaraNAnAmA nantyAnnirdezo'zakya iti vipratyayaM nirdizati15 kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAgatattatve cviH||56||[si072|126] karmArthAt kRgA yoge karthAca svastiyoge prAgabhUtatadbhAve ciH syAt // 56 // kRbhva0 / bhUzca astizca bhvasti kA ca bhvasti / ca kRbhvastinI, tAbhyAm / karma ca kartA ca karma. kartArau, tAbhyAm / ubhayatra dvivacanaM kRmvastibhyAM yathAsaGkhyArtham / na saH asaH, prAg asaH prAgasaH / tasya bhAvastattvam, prAgatasya tattvaM prAgatattvam , tasmin / karoti karmaNo bhvasti kartuzca pUrvamatasya 20 tadbhAve gamyamAne kRbhvastibhyAM ca yoge cviH pratyayo bhavati / etatsarva saGkepata Aha-karmArthAt kRgA yoge ityAdi // 56 // atra dravyasya guNakriyAdravyasaMbandhasamUhavikArayoge prAgatattatvamudAhAryam / 22 anopayogisUtramAha 1 ekatrAvasthitasya svAvayavairaniyatadigdezavyAptirvistAraH / 2 devatAsampradAnaM devatAbhyaH sampradIyamAnaM havirdravyaM dAnamAtraM dAnasAmAnyaM khadhA pitRbhyaH iti zruteH, kathaM svadhA devatAsampradAne vartate ? ucyate-pitRNAmapi devtaaruuptvaaddossH| 3 tRptiH zraddhocchedaH, prItirAnandaH, pratyabhivAdanaM prtinmskiyaa| 4 dharmakarma viSayo'bhilASaH zraddhAnam / 5 atroryAdiSvaparigaNitA apyupayogitayA bRhadvRttyanusAreNa pradaryante-pAmpI vidhvaMsamAdhuryakaruNavilApeSu (rasendriyagrAhyo manaH prItijanako guNavizepo mAdhuryam , iSTaviyogajanitaM zabdaM rodanaM karuNavilApaH) / tAlI AtAlI varNottamArthayoH / dhUzI kAntikAGkSayoH ( kAntistejasa utkarSataH, kAlA abhilaassH)| pAmpyAdayo vistAre'pi / zakalA saMzakalA vaMzakalA bhraMzakalA (zazAH khalA asyAH zakalA hiNsaa| saMgatA, dhvastA, bhRzaM, zakalA saMzakalelyAdi-pRSodarAdivAdiSTarUpaniSpattiH) AlambI kevAzI zevAlI pArdAlI masmasA masamasA ete hiMsAyAm , AdyAzcatvAraH paribhave'pi, tataH pare catvArazcAviSkAre'pi, anyau ca dvau cUrNasaMvaraNayorapi (avayavinaH sUkSmAvayava vibhAgacUrNam ) / pArdAlI zabdArthe'pi / masmasA masamasA anukaraNe'pi (sarvatrApizabdo hiMsAsambandhadyotanArthaH) / kecittu masmasetyatra RkArI nipAtya mRsmRseti paThanti / kecidAlambIsthAne AloSThIti paThanti // gulugudhA krIDApIDayoH / gulagudhetyanye manyante / sajUH sahArthe / phalU phalI viklI AklI ete vikAre, Adyau kriyAsampattikarma siddhyakaNTakeSvapi, antyau tu vibhAgavicArayorapi (vibhAgo vibhaktapratyayanimittaM guNavizeSaH) / kecittu dhUlI varSAlI pAmpAlI vicAlI shbdaanpydhiiynte| 6 viDAcoH kRbhvastibhireva yoge bhAvAt tadekavAkyatayA caiSAM nirdezAttadyoga eva gtitvmityrthH| 7 'mRgayecchA. (5 / 3 / 1.1) ityatra zraddhati nirdezAt tathaiva prayogadarzanAcchAstrasyAnuvAdakalAditi shessH| For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze avyayAni / cvinimitta kAryANi IzvAvavarNasyAnavyayasya // 57 // [ si0 4|3|111 ] anavyayasyAvarNA'ntasya cvAvIH syAt / azuklaM zuklaM karoti zuklIkaroti paTam / mAlIkaroti puSpANi / azuklaH zuklo bhavati / zukkIbhavati / zuklIsyAt // 57 // IvA 0 / zukIkaroti paTamiti - dravyasya guNayoge prAgatattattvam / kArakIkaroti caitramiti kriyAyoge, daNDIkaroti rAjapuruSIkaroti ityAdi dravyayoge, sandhIkaroti gAH mAlIkaroti puSpANi iti samUhayoge, 5 ghaTIkaroti mRdamiti vikArayoge / evaM zuklIkriyate paTaH prAgazuklaH zulaH kriyate ityarthaH / svasthIbhUyate caitreNa asvasthena svasthena bhUyate ityarthaH / klIsyAditi - evaM bhvastiyoge udAharaNAni jJeyAnItyarthaH / sarvatra "aprayogIt" iti vyaJjanavikArarUpasya ccipratyayasya lopaH / anavyayasya iti kim ? divAbhUtA rAtriH, doSAbhUtamahaH - atrAvarNAntasya Irna syAt // 57 // atraiva ivarNAdyantAnAM vizeSamAha - dIrghavikkyeSu ca // 58 // [ si0 4 | 3 | 108 ] 177 eSu caturSu yAdAvAziSi ca svarasya dIrghaH syAt / zucIkaroti / dIrgha0 / vizca yaG ca yak ca kyazca cviyaGyakkyAsteSu / cakAro yAdAvAziSi cetyasyAnuvRttyarthaH / zucIkarotIti prastutodAharaNam / zeSANyudAharaNAnyevam - yaG toSTryate / yak mantUyati / kya iti kyan- kya-kya - kyAnAM grahaNam, dadhIyati "amAvyayAt kyan ca" ( 3 / 4 / 23 ) iti kyan / haMsAyate " kyaG " ( 3 | 4 | 36) iti sUtreNa kyaG / lohitAyate "DAc lohitAdibhyaH Sit " 15 (3 / 4 / 30) iti kyaGgh / stUyate - kyaH / yAdAvAziSi - IyAt / atraiva vizeSamAha - arurmanazcakSuzvetorahorajasAM luk cvau ( 7 / 2 / 127) arUkaroti / unmanIsyAt / aru0 bahuvacanaM tadantAnAmapi parigrahArtham, anyathA grahaNavatA nAmnA na tadantavidhirityupatiSTheta / arurvraNam / anaruH aruH karoti "SaSThyAntyasya " ityanena slope pUrveNa dIrghe arUkaroti / mahArU - karoti / manIkaroti unmanIkaroti / cakSUkaroti uccakSUkaroti / cetIkaroti vicetIkaroti / raha ekA - 20 ntam, rahIkaroti / virahIkaroti / rajIkaroti virajIkaroti / evaM bhvastibhyAM yoge'pyudAhAryam / isusorbahulam (7|2 / 128 ) / stup / sarpIkaroti navanItam / dhanUsyAdvaMzaH / lup isu0 / ispratyayAntAH sarpisprabhRtayaH uspratyayAntA dhanusprabhRtayasteSAM cvau pare'ntasya bahulaM bhavati / etatsarvaM lezena Aha slupIti- sappakarotItyAdi / bAhulakAnna bhavati - sarpirbhavati dhanurbhavati / bahulagrahaNaM prayogAnusaraNArtham // atrAdizabdAnuvRtteH, "cvau kacit " ( 3 / 2 / 60 ) parata: 25 rUyanUG cvau puMvadbhavati, kacillakSyAnurodhAt / amahatI mahatIbhUtA mahadbhUtA kanyA / evaM bRhatkRtA / kvacidrahaNAdagomatI gomatIbhUtA gomatIbhUtetyAdau na syAt / evaM paTTIbhUtA padbabhUtA mRdvIkRtA mRdUkRtetyAdau vikalpaH / mahatIbhUtetyapi kecit || kina " Apatyasya kyacvyoH" ( 2 / 4 / 91 ) Apatyasya kye cvau ca pare luk syAt / agAryo gArgyo bhUto gArgIbhUtaH / Apatyasyeti kim ? / saMkAzena nirvRttaM sAMkAzyam / asAMkAzyaM sAMkAzyaM bhUtaH sAMkAzyIbhUto dezaH / 10 For Personal & Private Use Only vyaJjanAntasyAnta IH (7|2|129 ) / bahulam / dRSadIbhavati dRSadbhavati zilA // 58 // vyaJja0 / bahulagrahaNAt samidhIbhavati samidbhavati kASThamityAdi prayogAnusaraNArtham // 58 // kramaprAptaM DAcpratyayaM saGkSepato gadyenAha - 33 hai0 prakA0 pUrvA0 23 30 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu samayAdibhyo'rthavizeSe kRgyoge yathAyogaM DAjvAcyaH // 59 // kAlakSepe - samayAkaroti, adya zvo vA paTaM dAsyAmIti kAlakSepaM karoti kuvindaH / atipIDane - sapatrAkaroti niSpatrAkaroti mRgam / niSkoSaNe - niSkulAkaroti dADimam / AnukUlye - sukhAkaroti priyAkaroti gurum / prAtikUlye - duHkhAkaroti zatrum / pAke - 5 zUlAkaroti mAMsam / vapane-madrAkaroti bhadrAkaroti bAlaM nApitaH / evaM kSetrakarSaNe - dvitIyAkaroti kSetram / paTApaTAkarotItyAdi // 59 // 178 samayAdibhya ityAdi 0 [ samayAdyApanAyAm (7/2/137 ) ityanen ] samayAkaroti kuvinda iti-tantuvAyaH adya zvaste paTaM dAsyAmImi kAlakSepaM karotItyarthaH / [ sapatraniSpatrAdativyathane ( 7/2/138 ) ] atipIDane gamyamAne sapatraniSpatra ityetAbhyAM DAc bhavati / sapatrAkaroti mRgamiti10 patraM zaraH, saha patramaneneti sapatram, taM karoti zaramasya zarIre pravezayatItyarthaH / niSpatrAkarotIti nirgataM patramasmAditi niSpatram, taM karoti zaramasyAparapArzve niSkrAmayatItyarthaH / sapatrAkaroti vRkSaM vAyuH niSpatrA karoti vRkSaM vAyuH-atra patrazAtanamevAtivyathanam / sapatrAkarotItyapi maGgalAbhiprAyeNa vRkSasya niHpatrAkaraNamevocyate, yathA dIpo nandatIti dhvaMsaH / ativyathana iti kim ? / sapatraM karoti vRkSaM jalasekaH, niSpatraM karoti vRkSatalaM bhUmizodhakaH / [ niSkulAnniSkoSaNe (7 / 2 / 139) ] niSkoSaNe iti niSkRSTaM 15 kulamavayavasaMghAto'smAditi niSkulam, antaravayavAnAM bahirniSkAsanaM niSkoSaNam ; niSkulAkaroti dADimaM niSkuSNAtItyarthaH / evaM niSkulAkaroti pazuM caNDAlaH / niSkoSaNa iti kim ? / niSkulaM karoti zatrum | [priyasukhAdAnukUlye (7 / 2 / 140 ) ] AnukUlya iti priyAkaroti sukhAkaroti gurumiti / gurorAnukUlyaM karoti - tamArAdhayatItyarthaH / AnukUlya iti kim ? priyaM karoti sAmavacanam / sukhaM krotyaussdhpaanmiti| [duHkhAtprAtIkUlye (7/2/141 ) ] prAtikUlya iti duHkhAkaroti zatrumiti zatroH 20 prAtikUlyaM karoti, anabhimatAnuSThAnena taM pIDayatItyarthaH / prAtikUlya iti kim ? duHkhaM karoti rogaH / [zUlAtpAke (7 / 2 / 14 2 ) ] zUlAkaroti mAMsamiti zUle pacatItyarthaH / pAke iti kim ? zUlaM karoti kadannam / [ satyAdazapathe (7 / 2 / 143 ) ] satyAkaroti iti kArSApaNAdidAnena mayAvazyametatkretavyamiti vikretAraM prajJApayati / azapatha iti kim ? yadIdamevaM na syAdidaM me iSTaM mA bhUdaniSTaM vA bhavatviti zapathaM karotItyarthaH / [ madrabhadrAdrUpane ( 72 / 144 ) ] madraM bhadraM vapanaM karoti madrAkaroti 25 bhadrAkaroti zizormAGgalyaM kezacchedanaM karotItyarthaH ; madrabhadrazabdau mAGgalyavacanau / vapana iti kim ? madraM karoti bhadraM karoti sAdhuH / [tIyazambabIjAtkRgA kRSau DAc (7 / 2 / 135 ) ] dvitIyAkaroti kSetramiti / tIyapratyayAntAt karotinA yoge kRSikArye DAc pratyayo bhavati / dvitIyavAraM karoti dvitIyAkaroti dvitIyavAraM kRSatItyarthaH / evaM tRtIyAkaroti / zambavIjAbhyAmapi - zambAkaroti anulomakRSTaM punastiryakkRSatItyarthaH / bIjAkaroti ute pazcAdvajaiH saha kRSatItyarthaH / kRgeti kim ? dvitIyavAraM 30 kRSati / kRSAviti kim ? dvitIyavAraM paTaM karoti / evaM "saGkhyAderguNAt " ( 7 / 2 / 136 ) saGkhyAyAH paro guNazabdastadantAtkRgyoge kRSiviSaye DAc pratyayo bhavati / dviguNaM karSaNaM karoti kSetrasya dviguNAkaroti kSetram / paTApaTAkarotItyAdIti - " avyaktAnukaraNAdanekasvarAt kRbhvastinA anitau dvizva" ( 7 / 2 / 145 ) yasmin dhvanAvakArAdayo varNA vizeSarUpeNa nAbhi34 vyajyante so'vyaktastasyAnukaraNAdane kasvarAdanitiparAt kRbhvastibhiryoge DAc pratyayo vA bhavati / 1 AnukUlyaM hi cetanadharmaH tadatra nAsti / evamuttare'pi / For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze avyayAni / cvinimitta kAryANi / upasargavivaraNam 179 dvizvAsya prakRtirucyate, pratyayasya dvirvacanAnarthakyAt / paTatkaroti paTapaTAkaroti, paTapaTAbhavati paTapaTAsyAt / avyaktavarNasyApi kathaMciddhUnimAtrasAdRzyAt vyaktavarNamanukaraNaM bhavati / avyaktAnukaraNAditi kim ? dRSatkaroti - - atra vyaktavarNamanukAryam / anekasvarAditi kim ? zratkaroti khAdakaroti / anitAviti kim ? paTiti karoti / "itAvato luk" (7/2/146) avyaktAnukaraNasyAnekasvarasya yo at ityayaM zabdaH tasya itizabde pare lug bhavati / paTat iti paTiti evaM chamat 5 iti chamiti / "asiddhaM bahiraGgamantaraGge" luki sati tRtIyatvaM na bhavati / avyaktAnukaraNasyetyeva-jagaditi / anekasvarasyetyeva-chat iti chaditi / at iti kim ? marut iti maruditi / zarad iti zaraditi / kathaM "ghaTaditi gambhIramambudairnaditaM cakaditi taDitApi kRtamiti" ? dakArAntAvetau draSTavyau / "na dvitve " ( 7 / 2 / 147 ) avyaktAnukaraNasyAnekasvarasya dvitve dvirvacane kRte itizabdapare yo'tzabdastasya lug na bhavati / paTatpaTaditi / vIpsAyAM dvirvacanam / dvitva iti kim ? paTiti / kathaM caTaJcaditi dhagaddhagiti 10 paTatpaTiti ? nAtra dvitvamapi tu samudAyAnukaraNamiti bhavati / " to vA" ( 72 / 148 ) dvitve satyavyaktAnukaraNasyAnekasvarasya yo'tzabdastatsaMbandhinastakArasyetau pare vA lug bhavati / paTatpaTeti karoti / paTatpaTaditi karoti / "DAcyAdau" ( 7|2| 149 ) avyaktAnukaraNasyAnekasvarasyAcchabdAntasya dvitve satyAdau pUrvapade yo'tastakArastasya DAci pare luk bhavati / paTapaTAkaroti / AdAviti kim ? patapatAkaroti / DAcyantyasvarAdilope mUlaprakRtestakArasya lugna bhavati / etatsarvamityAdizabdena 15 sUcitamiti // 59 // kramaprAptAnupasargAn lakSayati / praparApasamanvavanirdurabhi vyadhidatinipratiparyapayaH / upa AGiti viMzatireSa sakhe upasargagaNaH kathitaH kavibhiH // 1 // "dhAtoH pUjArthakhatigatArthAdhiparyatikramAtivarjjaH prAdirupasargaH prAk ca" (3 / 1 / 1) dhAtoH saMbandhI tadarthadyotI cAdyantargataH prAdizabdagaNa upasargasaMjJo bhavati / tasmAcca dhAtoH prAkU 20 prayujyate na paro na vyavahitaH / pUjArthau svatI, gatArthAvadhiparI, atikramArthamatiM ca varjayitvA / tatazca susiktaM atisiktaM bhavatetyatra dhAtvarthaH prazasyate iti pUjArthatvAt svatyorupasargasaMjJAyA abhAvAt SatvaM na bhavati / pUjArthagrahaNaM kim ? suSiktaM kiM nAma tavAtra - dhAtvartho'tra kutsyate / gatArthAvadhiparI adhyAgacchati, Agacchati adhi / paryAgacchati Agacchati pari / uparibhAvaH sarvato bhAvazcAnyataH prakaraNAdeH pratIyata iti gatArthatvam, tatazcAdhiparyorupasargasaMjJAyA abhAvAt prAktvaniyamAbhAvaH / yatra tu praka- 25 raNAdinA na gatArthatvaM tatropasargasaMjJAyAH sattvAt prAktvaniyamo bhavatyeva / atikramArthamatimiti yadarthaM kriyA tasminniSpanne kriyApravRttiratikramastatrAternopasargatvam yathAtisiktaM bhavatetyatra SatvaM na bhavati / te cAmI prapareti / toTakachaMdasi zlokaH / pra parA apa sam anu ava nir dur bi AG ni prati pari upa adhi api su ud ati abhi / nir dur etau rAntau / atra nis dus iti sAntau nisastapatAviti nirdezAditi manoramAyAm / nisastapenAsevAyAmiti haimasUtre'pi / zloke uktakramaviparyayo 30 bandhAnulomyAt / pra AdikarmodIraNabhRzArthaizvaryasambhavani yogazuddhIcchAprItizAntipUjAdarzanatatparaprazaMsAsaGgadigyogAvayavaviyogAntarbhAvahiMsAbahutya mahatvasthitidAnanAnArthadakSiNAnuvRttyAdiSu 26 / AdikarmaNi [ karttumArabdhaH ] prakRtaH kaTo devadattena 1 udIrNe udIrNA mUSikAH prabalA mUSikAH 2 bhRzArthe bhRzaM vRddhAH pravRddhA nadyaH 3 aizvarye Izvaro gRhasya prabhavati gRhasya, prabhurdezasya 4 sambhave himabato gaGgA prabhavati 535 For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuniyoge niyuktaH sainye prakRtaH sainye 6 zuddhau prasannA ApaH prasannA dyauH [prasannendriyaH] 7 icchArthe icchati kanyA prArthayate kanyAm , icchati paradArAn prakurute paradArAn 8 prItau prINAti rAjA prasIdati rAjA 9 zAntau zAntAtmA prazritaH prazAntaH prazritaM vAkyamAha 10 pUjAyAM prAJjaliH prahvaH 11 darzane priyAM havA kIDati prakrIDati 12 tatpare pitAmahAtparaH prapitAmahaH, evaM pranaptA prapautraH 13 prazaMsAyAM 5zobhanaM zAlaM pradhAnaM zAstram 14 saGge prasaktaH, pramattaH 15 digyoge pUrvA dik prAcI dik 16 avayave praghaNo'gArasya praghANo'gArasya 17 viyoge viyukto vasati pravasati 18 antarbhAve antarbhUtaH praviSTaH, antaH kSiptaH prakSiptaH 19 hiMsAyAM praharaNaM praharati 20 bahutve bahucauro dezaH pracauro dezaH 21 mahatve mahAnadhvA prakRSTo'dhvA 22 sthitau zAstraM pramANaM lokaH pramANaM 23 dAne devebhyo dadAti prayacchati 24 nAnArthe nAnA kIrNAH prakIrNAH, nAnA dakSiNA pradakSiNam 25 anuvRttau anuvRttaH ziSyaH praziSya iti 26 10 parA vadhagharSaNasvargativikramApratyakSAnAbhimukhyabhRzArthamohaprAtilomyeSu 9 / vadhe parAghAtaH 1 gharSaNe parAmarzanam 2 svargatau svargataH paretaH 3 vikrame parAkramaH 4 apratyakSe parokSam 5 anAbhimukhye parAvRttaH parAGmukhaH 6 bhRzArthe parAjitaH 7 mohe parAbhUtaH 8 prAtilomye parAvRtto yuddha iti 9 / iti // 2 // apa varjanaviyogAlekhanacauryanirdezavaikRtavidhiviparyayaRNagrahaNAvayavapUjAnihnavasavyavRttiSu 12 / varjane apasAketAd vRSTo devaH 1 viyoge apayuktA gaurvatsena 2 Alekhane apaskirate vRSabhaH 3 15 caurye apaharati 4 nirdeze apadizati param 5 vaikRte apajalpati 6 vidhiviparyaye apazabdaH, apanayaH 7 RNagrahaNe apamitya yAcate 8 avayave apaskaro rathAGgam 9 pUjAyAM apacito gururdevadattena 10 nihave zatamapajAnIte sahasramapajAnIte 11 savyavRttau apasavyaM gacchati 12 // 3 // sam mUrtivacanaikyaprabhavasamantAdbhAvabhUSaNasamavAyAbhimukhyayogapadyazleSaNabhRzArthadarzanIyatvasAhazyAnAsthitApidhAnakrodhamaryAdeAcIvaragrahaNAspaSTaprItisvIkaraNAlpArthAbhyAsaprAdhAnyapunaHkriyAsu 25 / 20 mUrtI saMhatA mUrtirghaTAdInAm 1 vacanaikye ekavAdaH saMvAdaH 2 prabhave tilebhyastailaM sambhUtam 3 samantA dbhAve samantAdagacchati saGgacchate 4 bhUSaNe bhUSitA kanyA saMskRtA kanyA 5 samavAye saMkaraH 6 Abhimukhye samuttiSThati 7 yogapadye yugapatkRtaH ketaH saMketaH 8 zleSaNe sandhiH 9 bhRzArthe sannahyati 10 darzanIyatve saMsthitA kanyA darzanIyetyarthaH 11 sAdRzye gosaMsthAnaM gavayasya 12 anAsthite saMsthitaH ketuH 13 apidhAne saMvRtaM dvAram 14 kroghe saMrambhaH 15 maryAdAyAM saMsthA 16 IrSyAyAM saMlApaH 17 25 cIvaragrahaNe saMcIvarayate bhikSuH 18 aspaSTe saMzayaH 19 prItau saMbhASaNam 20 svIkaraNe saGgAhAti 21 alpArthe samartham 22 abhyAse samIpam 23 prAdhAnye samarthaH samrATa 24 punaHkriyAyAM punardhAvati saMdhAvati, punastapati saMtapati 25 // 4 // anu dezAdhISTasAmIpyasvAdhyAyasAmyArthAbhAvAyatinisargabhRzArthasAdRzyAnuvRttihitArthalakSaNahInArthatRtIyArthasvAdhyAyAdhikyavIpsAsu 17 / deze anUpo dezaH 1 adhISTe indrAnubrUhi 2 sAmIpye anuzoNaM 30 pATaliputram 3 svAdhyAye anupadam , anuvAkyam 4 sAmye anumatam , anuvadati 5 arthAbhAve anutapati 6 AyatyAM anuzayaH, anubandhaH 7 nisarge anujJAto'si 8 bhRzArthe anuraktaH, anusmarati 9 sAdRzye anukaroti, anurUpam 10 anuvRttau suvarcalA Adityamanuparyeti 11 hitArthe anulomamanukrozaM karoti, anugRhAti 12 lakSaNe vRkSamanu vidyotate 13 hIne anujinabhadragaNiM vyAkhyAtAraH 14 tRtIyArthe nadImanvavasitA senA nadyA saha saMbaddhetyarthaH 15 svAdhyAyAdhikye anUcAna upAdhyAyAH 16 vIpsAyAM 35vRkSamanusiJcati 17 // 5 // For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze avyayAni / upasargavivaraNam ava vijJAnAdhobhAvasparddhAlambanasAmIpyazuddhikhAdukAreSadarthavyAptibhRzArthanizvayaparibhavaprAptigAmmIryavRttAntaviyogavarcaskadezAkhyA'hitakriyAzrayasparzeSu 21 / vijJAne avagacchati 1 aghobhAve adhaH kSepaNaM avakSepaNam 2 sparddhAyAM avakSipati mallo malam 3 Alambane avaSTabhya yaSTiM gacchati 4 sAmIpye avaSTabdhA zarat 5 zuddhau avadAtaM mukham 6 svAdukAre avadaMzaH pAnasya 7 ISadarthe ISalIDhamavalIDham 8 vyAptau avakIrNa pAMzubhiH 9 bhRzArthe avagADho doSaH 10 nizvaye avadhRtaM kAryam 11 paribhave ava - 5 manyate 12 / prAptau avApto'rthaH avAyAti sukhaM 13 gAmbhIrye avasthitaH 14 vRttAnte kA avasthA 15 viyoge avamuktanUpurA kanyA 16 varcaske avaskaraH 17 dezAkhyAyAm avakAzaH 18 ahitakriyAyAM avadUSyate kAryam 19 Azraye avalIno vAyasaH 20 sparze avagAhasukhaM toyam 21 // 6 // nir viyogabhRzArthA'bhAvAtyayaprAdurbhAvahetvavadhAraNAdezAtikramaNAbhinissaraNeSu 10 / viyoge viyuktaH zalyena niHzalyaH 1 bhRzArthe bhRzaM dagdho nirdagdhaH 2 abhAve makSikANAmabhAvo nirmakSikam, 10 nirmazakam 3 atyaye atItameghaM nabho nirmegham 4 prAdurbhAve nirmitaM niSpannam 5 hetau hetunA uktaM niruktam 6 avadhAraNe nizcayaH 7 Adeze nirdezaH 8 atikramaNe atikrAntaH kauzAmbyAH niSkauzAmbiH 9 abhinissaraNe abhiniHsRtajihno nirjihnaH 10 // 7 // 181 dur ISadarthakutsAvaikRtavyRddhikRcchrA'pratinandanA'nIpsAsu 7 / ISadarthe durbalaH, durgRhItaH 1 kutsAyAM durgandhaH, durantaH 2 baikRte durvarNaH, duzcarmA 3 vyRddhau kambojAnAM vyRddhirduSkambojam 4 kRcchre kRcchreNa 15 kriyate duSkaram 5 apratinandane asamyaguktaM duruktam, durAgatam 6 anIpsAyAM anIpsitabhagA durbhagA 7 // 8 // vi nAnArthApAyAtyaya dUra bhRzAryakalahaizvaryaviyogamohaharSakutsAprAdurbhAvAnAbhimukhyAnavasthAnaprAdhAnyabhojanasaMjJAdAkSyavyayakkRtsnAptiSu 21 / nAnArthe nAnAcitraM vicitram 1 apAye viduHkhaH vizokaH 2 atyaye vyukSaM nabhaH, vihimaH kAlaH 3 bhaye viSaNNaH, vibhItaH 4 dUre viprakRSTo'dhvA 5 bhRzArthe 20 bhRzaM vRddhA vivRddhA nadyaH, bhRzaM rauti virauti 6 kalahe vigrahaH, vivAdaH 7 aizvarye vibhurdezasya 8 viyoge viputraH, vibhUSaNaH, viziraskaH 9 mohe vicittaH, vimanAH 10 harSe vismitamukhaH 11 kutsAyAM kutsitamaGgaM yasya sa vyaMgaH, virUpaH 12 prAdurbhAve prAdurbhUtalohito vilohitaH 13 anAbhimukhye vimukhaH 14 anavasthAne vibhrAntaH 15 prAdhAnye viziSTaH 16 bhojane vipakam 17 saMjJAyAM viSkiraH zakuniH, vikiro vA 18 dAkSye dakSo vikrAntaH 19 vyaye zataM vinayate sahasraM 35 vinayate 20 kRtsnAptau - vyAptau kRtsnamasyAptaM zarIraM doSairvyAptam 21 // 9 // AG maryAdAprAptisparzalipsAbhayazleSakRcchrA''dikarmagrahaNanIDasamIpavikriyArhaNAvRnyAzIH svIkaraNeSadarthAbhividhikriyAyogAntarbhAvasparddhAbhimukhyorddhakarmabhRzArthaprAdurbhAva samavAya smaraNavismayapratiSThAnirdezazaktyaprasAdavivRtAnubandhapunarvacaneSu 35 / maryAdAyAM A pATaliputrAdRSTo meghaH 1 prAptau AsAditaH 2 sparze AliptaH, Alabhate 3 lipsAyAM AkAGkSati 4 bhaye Avina: 5 zleSe AliGgati 630 kRcchre Apat 7 AdikarmaNi ArabdhaH kartum 8 grahaNe Alambate yaSTim 9 nIDe AvasathaH, AlayaH, AvAsaH 10 samIpe Asanno devaH 11 vikriyAyAM AvRttaM suvarNam, Akrandati bAlaH 12 arhaNe AmatritaH 13 AvRttau AvRttI divasaH 14 AziSi AyurAzAste, putramAzAste 15 svIkaraNe Adatte phalAni, Adate rasAn sUryaH 16 ISadarthe ISat kRtiH AkRtiH, AtAmraH, AcchAyA 17 abhividhau AkumAraM yazaH zAkaTAyanasya 18 kriyAyoge AyogaH aiSTiH 19 antarbhAve ApAnamudakam 2035 For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuspardhayAM Ahvayate mallo mallam 21 Abhimukhye Agacchati 22 UrdhvakarmaNi Arohati vRkSam 23 bhRzArthe AdhUtA zAkhA, ApInAnIva dhenUnAM jaghanAni prasunuvuH 24 prAdurbhAve ApannasatvA strI 25 samavAye AsevA Akulam 26 smaraNe Abhavatu vijJAnam 27 vismaye Azcaryam 28 pratiSThAyAM Aspadam 29 nirdeze AdiSTam 30 zaktau AdharSayati 31 aprasAde Avilamudakam 32 vivRte AkAzam 33 anu5bandhe AyAti 34 punarvacane AneDitam 35 // 10 // ni lezarAzibhRzArthAdhobhAvaprasAdasaMnyAsArthArthagatyAdezadArakarmopadarzanaketanoparamaNAvRttibandhana darzanAvasAnakauzalAsevAniyamasamIpAntarbhAvamokSatamastApasAnnAzrayagrahaNavarNavRkSAbhAvAtizayeSu 31 / leze lezena hasati nirhasati nirhAsaH, nigharSaH 1 rAzau dhAnyanikaraH, yavanikaraH 2 bhRzArthe bhRzaM gRhIto nigRhItaH 3 adhobhAve adhaH patati nipatati 4 prasAde prasannaM pAnaM nipAnam nigatA 10 ApaH 5 sanyAse nikSepaH, nizreNI 6 arthe nidhAnam 7 arthagatau gatArthAni vAkyAni nigatAni vAkyAni 8 Adeze AdiSTaH kartuM niyuktaH kartum 9 dArakarmaNi nivizate 10 upadarzane arthaM nidarzayati 11 ketane nimatrayate 12 uparamaNe nivRttaH pApAt 13 AvRttau nivRttaH sUryaH 14 bandhane nigalam 15 darzane nidhyAyati, nizAmayate 16 avasAne niSThitaM nitiSThati 17 kauzale vidyAsu niSNAtaH, nipuNaH 18 AsevAyAM niyataH panthAH, niyato rathaH 19 niyame niyamaH 20 samIpe nipArzvaH 21 15antarbhAve nipItamudakam , nihitaM dravyam 22 mokSe nisRSTam 23 tamasi nihAraH 24 tApasAnne nIvAro vrIhiH 25 Azraye nilayo nivAsaH 26 grahaNe nigrahaH 27 varNe nIlaH 28 vRkSe nIpaH 29 abhAve nirdravyaH 30 atizaye nyUnaH, nipIDitaH 31 // 11 // prati punaHkriyA''dAnasAdRzyahanananiryAtanatadyogavinimayAbhimukhyavAmadigyogavyAptyAdhyAnamAtrArthasambhAvanatattvAkhyAbhAgalakSaNavAraNasambandhavIpsAvyAdhisthAneSu 22 / punaH kriyAyAM punarukte pratyuktam 201 AdAne pratigRhAti, pratiyAcate 2 sAdRzye pratirUpakam 3 hanane pratihataM pApam 4 niryAtane pratikRtaM pratikAraH 5 tadyoge pratipannaH, preSyaH 6 vinimaye tailArthI ghRtaM pratidadAti 7 Abhimukhye pratyani zalabhAH patanti 8 vAme pratilomaM karoti 9 digyoge pratIcI dik 10 vyAptau pratikIrNa puSpaiH 11 AdhyAne prativedayati mantram 12 mAtrArthe sUpo'lpaH sUpaprati 13 sambhAvane pratyayaH pratipattiH 14 tattvAkhyAyAM zobhano devadatto dharma prati 15 bhAge yadana mAM prati syAttaddeyam 16 25 lakSaNe vRkSaM prati vidyotate vidyut 17 vAraNe pratiSiddhaH 18 sambandhe akSasambaddhaM pratyakSam 19 vIpsAyAM vRkSaM 2 prati siJcati 20 vyAdhau pratizyAyaH 21 sthAne pratiSThAnaM pratiSThitaH 22 // 12 // pari ISadarthavyApyuparyAbhyAsasAntvasamantAdbhAvabhUSaNapUjAsamavAyavarjanAliGgananivasanazokabhojanalaGghanavIpsA'vajJAnatattvAkhyAsparzalakSaNAbhyAvRttiniyameSu 22 / ISadarthe paryagnikRtaM pariveSitam 1 vyAptau parigato'gniH parivAtam 2 uparyarthe paripUrNaH paridhAnam 3 abhyAse gatvA gatvA Agacchati pari30 gacchati 4 sAntve parigRhAti 5 samantAdbhAve paridhAvati, parivRttam 6 bhUSaNe suvarNapariSkRtamAsanam 7 pUjAyAM paricarati 8 samavAye pariSat , parisaraH 9 varjane pari trigartebhyo vRSTo devaH, varjayitvA nAti parinAti 10 AliGgane pariSvajate kanyAM mANavakaH 11 nivasane paridhatte vAsaH 12 zoke kRtaM paridevayate 13 bhojane prAghUrNAnpariveSayati 14 laGghane pariskandati 15 vIpsAyAM vRkSaM vRkSaM parisiJcati 16 avajJAne paribhavati 17 tattvAkhyAyAM parisaMkhyAtam 18 sparze paripakvam 19 lakSaNe devalakSaNena 35jJAtaH parijJAtazcAraH 20 abhyAvRttau parivRttaH saMvatsaraH 21 niyame parisamAptam 22 // 13 // For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze avyayAni / upasargavivaraNam 183 upa varjanapratiyatnavaikRtavAkyAdhyAhAralavanaparIkSAsaMpatsarpaNaguhyAgaHkSayasAmarthyAcAryakaraNasAhazyasvIkaraNapIDAmatrakriyAvyAptidoSAkhyAnayuktisaMjJApUrvakarmapUjAdAnasAmIpyAdhikahInalipsAsu 28 / varjane upavAsaH, upavasati azanavarjanaM karoti 1 pratiyatne edhodakasyopaskurute 2 vaikRte upaskRtaM bhuGkte, upaskRtaM sahate 3 vAkyAdhyAhAre sopaskAraM vAkyamAha 4 lavane upaskIrya madrakA lunanti 5 parIkSAyAM upekSitavyam 6 saMpadi upapannamasya, upapannA zarat , upapannavAkyaH sAdhuH 7 sarpaNe upasarpati, upatiSThate 5 karmakaraH 8 guye upahvaraH, upAMzu, upagUrNam 9 Agasi upAlambhaH, upaghAtaH 10 kSaye upakSINaH, upayuktaM dravyam 11 sAmarthya upacitaH 12 AcAryakaraNe upadizati upAdhyAyaH 13 sAdRzye upamAnam 14 svIkaraNe upagRhNAti 15 pIDAyAM ; stanopapIDaM zete upapIDitaH 16 matrakriyAyAM upanayate upanayanam 17 vyAptI upakIrNaM sarvataH 18 doSAkhyAne upaghAtaH 19 yuktau lavaNopasRSTaM devopasRSTam 20 saMjJAyAM upadhA, upasargaH 21 pUrvakarmaNi upakramaH, upakAraH 22 pUjAyAM upatiSThate devaM upasthAnam , 10 upacAraH 23 dAne upaharatyartha balimupaharet 24 sAmIpye upakumbham , upamaNikam 25 adhike upakhAA~ droNaH 26 hIne upArjunaM yoddhAraH 27 lipsAyAM upayAcate, upasAdito'rthaH 28 // 14 // adhi adhikArAdhiSThAnapAThoparyarthezvaryabAdhanAdhikyasmaraNasahayogasvavazatAsu 10 / adhikAre adhikAro rAjJaH, adhikRto grAme 1 adhiSThAne mayyadhiSThitaM adhyAtmakathA vartate 2 pAThe'dhItaM vyAkaraNam 3 uparyarthe adhirohati, adhikrAntam 4 aizvarye adhipatirdezasya, adhizreNike magadhAH 5 bAdhane 19 adhikurute zatrUn 6 adhikye adhikhAryA droNaH 7 smaraNe mAturadhyeti, pituradhyeti 8 sahayoge adhivasati 9 svavazatAyAM AtmAdhInaH 10 // 15 // api padArthAnuvRttyapekSAsamuccayAnvavasargagardAzIHsambhAvanabhUSaNasaMvaraNapraznAvamarzeSu 12 / padArthe sarpiSo'pi syAt , sarpiSo mAtrApi syAdityarthaH 1 anuvRttau api mA yojaya 2 apekSAyAM ayamapi vidvAn 3 samuccaye api siJca api stuhi 4 anvavasarge bhavAnapi cchatraM gRhNAtu 5 gatyAM api tatra-20 bhavAna sAvadyaM sevate 6 AziSi api me svasti putrAya, api zivaM gobhyaH 7 sambhAvane api parvataM zirasA bhindyAt 8 bhUSaNe api nahyati hAram 9 saMvaraNe apihitaM dvAram 10 prazne api kuzalam , api gacchAmi 11 avamarza api bhajyeya na nameyam , api kAkaH zyenAyate 12 // 16 // su| pUjAbhRzAnumatisamRddhidRDhAkhyAkRccheSu 6 / pUjAyAM pUjito rAjA surAjA, sugauH 1 bhRzArthe supuptam , suSiktam 2 anumatau sukRtam, sUktam , sudattam 3 samRddhau-samRddho dezaH, sudezaH, sumagadhaH25 sumadraM varttate 4 dRDhAkhyAyAM subaddham , sukRtam 5 akRcchre sukaraH kaTo bhavatA 6 // 17 // uda' prAbalyasambhavalAbhordhvakarmaprakAzAsvasthamokSadRzyasamRddhAtyayAnyAyaprAdhAnyazaktyavaraparadigayoganirdezeSu 16 / prAbalye uddhalA mUSikA, udbalaM yAti 1 sambhave udgato do nIcasya 2 lAbhe utpannaM dravyam , udapAdi bhaikSam 3 UrdhvakarmaNi AsanAduttiSThati 4 prakAze prakAzaM carati uccarati, udbhavati 5 asvasthe utsukaH, uccitaH, unmattaH 6 mokSe utsRSTaH 7 dRzye utsavaH, udyAnam 8 samRddhau ucchritaM 30 kuTumbam 9 atyaye atItamegha nabhaH unmegham 10 anyAye utkurute kanyAm , utkurute paradArAn 11 prAdhAnye utkRSTo'zvaH, uttama kulam 12 zaktI utsahate gantum 13 avarapare uttaraH 14 digyoge udIcI dig 15 nirdeze uddizati, uddezaH 16 // 18 // ati pUjAbhRzArthAnumatyatikramaNasamRddhibhUtAbhAvAvajJAnahInArtheSu 8 / pUjAyAM pUjito rAjA atirAjA, atigauH 1 bhRzArthe atikRtam , atisAraH, ativRSTiH 2 anumatau aticintitam 3 atikramaNe 35 For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 mahAmahopAdhyAyatrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahemaladhuatikrAnto'nyAna rathAna atirathaH, atiri kulam 4 samRddhau samRddho dezo'tidezaH5 bhUtAbhAve atItamecaM nabhaH 6 avazAne aticchinatti, atihInam 7 hInArthe hInam vAhayati ativAhayati 8 // 19 // abhi AbhimukhyasannikRSTavazIkaraNordhvakarmapUjAkulasAntvavyAptIcchAdoSolbaNarUpavacanalakSyavIpsAnavapraNayeSu 16 / Abhimukhye abhitaH 1 sannikRSTe abhyAsam 2 vazIkaraNe abhicarati mantrairmANavakaH 5kanyAm 3 UrdhvakarmaNi abhirohati vRkSam 4 pUjAyAm abhivAdayate 5 kule abhijAto mANavakaH 6 sAntve abhimanyate kanyAm 7 vyAptau abhikIrNa pAMzubhiH 8 icchAyAmabhilaSati maithunam 9 doSolbaNe abhiSyandaH 10 rUpe abhirUpo mANavakaH 11 vacane abhidheyaH sAdhuH 12 lakSye abhividhyati 13 vIpsAyAm vRkSaM vRkSamabhisiJcati 14 nave abhinavaM mAlyam 15 praNaye abhimazrito'gniH 16 // 20 // // iti bRhanyAsagatamupasargavivaraNaM samAptam // ete tvekatra dhAtAvApaJcabhyaH prayojyAH / prasamabhivyAharatIti / ete caikatradhAtAvityAdi-"dhAtvartha bAdhate kazcit kazcittamanuvarttate / tameva vizinaSTyanyo'narthako'nyaH prayujyate // 1 // bAdhate yathA pratiSThate prasmarati pravasati pralIyate pratIkSate pratipAlayati / tamanuvartate yathA adhIte adhyeti AcAmati AcaSTe anurudhyate pralokayati / tameva vizinaSTi yathA prapacati prakaroti prANiti prAbhAti nirIkSate niSTapati / anarthako yathA pralambate prArthayate vijayate 15vijAnAti / ApaJcabhya iti prAyeNaitAvatAmeva prayoga idhyate yathA Aharati vyAharati abhivyAharati samabhivyAharati prasamabhivyAharatIti / stotrakAro'pyAha-"ekatra dhAtAvupasargapaJcakaprayoga iSTaH kavibhinirantaram / taddhyAnadhAtAvupasargaviMzatiM suraH prayoktA na kathaM kulakSaNaH" // 1 // atha kiM dhAtuH pUrvaM kriyAvizeSakeNopasargeNa yujyate uta sAdhanAbhidhAyinA pratyayeneti ? sAdhaneneti kecit / sAdhanaM hi kriyAM nirvarttayati tAmupasargo vizinaSTi / abhinivRttasya copasargeNa vizeSaH zakyo vaktuM 20 nAnabhinivRttasya / tadayuktam-yo hi dhAtUpasargayorabhisaMbandhastamabhyantarIkRtya dhAtuH sAdhanena pryujyte| yasmAdviziSTaiva kriyA sAdhanena sAdhyate na tu sAdhanAlandharUpAnyato vizeSa labhate, tasmAtpUrvamupasargeNeti yuktam / tathA ca samaskarot saMcaskAretyatrAntaraNatvAt ssaTi kRte pratyayanimitta aDAgamadvirvacane bhvtH| atazcaivam-pUrva hi dhAtoH sAdhanena saMbandhe, Asyate guruNetyakarmakaH, upAsyate gururiti sakarmako dhAtuH kena syAt / na caitadvAcyam-pratyayasaMbandhamantareNa kriyAvizeSa syAnabhivyaktena dhAtoH pUrvamupasargeNa saMbandho 25 yujyate / yataH "bIjakAleSu saMbaddhA yathA lAkSArasAdayaH / varNAdipariNAmena phalAnAmupakurvate" // 1 // "buddhisthAdabhisaMbandhAttathA dhAtUpasargayoH / svabhyantarIkRto bhedaH padakAle prkaashyte||2|| yadyevamupetyAdhItyetyAdAvantaraGgatvAdetvadIrghatvayoH kRtayohrakhAbhAvAttontAna prApnoti / satyam / asiddhaM bahiraGgamantaraGge iti bhvissyti| prejuH propurityatra tu yajvaportuti dvitve ca sati antaraGgatvAt samAnadIrghatve pazcAde dotau| yadvA pUrvamedoto tato'yavAdeze "vyaJjanasyAnAderluk" (4 / 1 / 44) iti luki punaredotau / nanu 30 kartuM prakarSaNecchati pracikIrSatItyAdau dhAtvantarasaMbaddhasyopasargasya tadarthapratipAdakapratyayAdeva prAk prayogaH prApnoti ? naivam-tasyAdhAtutvAt samudAyasyaiva dhAtutvAditi / kArikAsthityAdau [si0 3 / 1 / 3] kArikAzabdaH sthityAdAvarthe dhAtoH sambandhI gatisaMjJo bhavati / sthitimaryAdA vRttirvA / AdizabdAdyannadhAtvarthanirdezau gRhyate / kArikAkRtya sthitiM yatnaM kriyAM vA kRtvetyarthaH / sthityAdAviti kim ? kArikAM kRtvA katrI kRtvetyarthaH / agrahAnupadeze'ntaradaH (3 / 115) antar adas ityetau zabdau yathA35 saMkhyamanahe'nupadeze cArthe gamyamAne dhAtoH saMbandhinau gatisaMjJau bhavataH / agraho'svIkAra:-antarhatya For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 30 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze avyayAni / gatisaMjJA madhye hiMsitvA zatrUn gata ityarthaH, antaHzabdo madhye adhikaraNabhUte varttate parigrahe ca, tatra parigrahe pratiSedhAditaratra gatisaMjJeti / svayaM parAmarzo'nupadezo vizeSAnAkhyAnaM vA / adaHkRtya etatkariSyatIti cintayati, vizeSAnAkhyAne cintayatItyasya sthAne kathayatIti prayogaH / agrahAnupadeza iti kim ? antarhatvA mUSikAM zyeno gataH, parigRhya gata ityarthaH / adaH kRtvA gata iti parasya kathayati / ada:zabdastyadAdau / avyayamiti kecit ityAdi / __ evaM "bhUSAdarakSepe'laMsadasat" (3 / 1 / 4) gatisaMjJam / alaMkRtya / satkRtya / asatkRtya / "kaNe manastRptau" (3 / 1 / 6) kaNehatya / manohatya / "tiro'ntadhau" (3 / 119) tirobhUya / "kRgo navA" (3 / 1 / 10) tiraskRtyaM tiraskRtvA / madhyekRtya 2 / sAkSAtkRtya 2 / "nityaM haste pANAvudvAhe" (3 / 1 / 15) hastekRtya pANau kRtyetyAdayo yathAyogaM gatisaMjJA jnyeyaaH| evaM bhUSAdarakSepe ityAdi / evamiti saGkepasUcanam-bhUSA maNDanam alaMkRtya alaMkRtam / prItyA saMbhrama AdaraH-satkRtya satkRtam , kSepo'nAdaraH-asatkRtya asatkRtam / bhUSAdiSviti kim ? alaM kRtvA mAkArItyarthaH, satkRtvA vidyamAnaM kRtvA, asatkRtvA avidyamAnaM kRtvetyarthaH // kaNe mana ityAdi / ete avyaye dhAtoH saMbandhanI gatisaMjJe bhavataH / tRptAviti-tRptiH zraddhocchedaH, kaNehatya manohatya payaH pibati, tAvat pibati yAvat tRpta ityarthaH / tRptAviti kim ? kaNe tandulAvayave hatvA gataH / mano hatvA15 gataH, ceto hatvetyarthaH // evamiti nirdezAt-"puro'stamavyayam" (3 / 117) puras astam ityete avyaye gatisaMjJe bhavataH / pUrvapayoyaH puraHzabdaH / anupalabdhArtho'staMzabdaH / puraskRtya gataH, puraskRtam / astaMgatya punarudeti savitA / astaMgatAni duHkhAni // "gatyarthavado'cchaH " (3 / 118) acche . tyavyayamabhizabdArthe dRDhArthe ca varttate / tad gatyarthAnAM vadazca dhAtoH saMbandhi gatisaMjJaM bhavati / acchagatya acchavrajya acchodya / gatyarthavada iti kim ? acchakRtvA gtH| avyayamityeva-udakamacchaM gatvA 20 sthitaH / "tiro." tiraHzabdo'ntau vyavadhAne vartamAno dhAtoH saMbandhI gatisaMjJo bhavati / tirobhUya tirodhAya / antarddhAviti kim ? tiro bhUtvA sthitastiryag bhUtvetyarthaH // "kRgo" tiras ityavyayamantauM vartamAnaM kRgo dhAtoH saMbandhi gatisaMjJaM vA bhavati / tiraskRtya tiraHkRtya, tiraskaroti tiraHkaroti iti, gatisaMjJAyAM "tiraso vA" (2 / 3 / 2) iti vA satvam , pakSe gatisaMjJAbhAve tiraHkRtvA / anta vityeva-tiraHkRtvA kASThaM gataH / tiryagityarthaH // madhyekRtyeti "madhyepadenivacane-25 manasyurasyanatyAdhAne" (3 / 1 / 11) etAni paJca saptamyekavacanAntapratirUpakANyavyayAnyanatyAdhAne'rthe vartamAnAni kRgo dhAtoH saMbandhIni vA gatisaMjJAni syuH / atyAdhAnamupazleSaH Azcarya ca, tato'nyadanatyAdhAnam-madhyekRtya dhanaM dhinoti jaladhiH / dvikenAGkena vaikalpikaM dvitIyaM rUpaM jJeyam-madhyekRtveti / padekRtya padekRtvA / nivacanekRtya nivacanekRtveti-nivacane vacanAbhAvaH, vAcaM nityamyetyarthaH / manasikRtya manasikRtvA, urasikRtya urasikRtveti-ubhayatra nizcityetyarthaH / anatyAdhAna iti kim ?30 madhye kRtvA dhAnyarAziM sthitA hastinaH / padekRtvA ziraH zete / manasi kRtvA sukhaM zete, urasi kRtvA pANiM zete / avyayamityeva-madhye kRtvA vAcaM tiSThati / evaM "upAje'nvAje" (3 / 1 / 12) ete avyaye saptamyekavacanAntapratirUpake svabhAvadurbalasya bhagnasya vA valAdhAne vartamAne kRgo dhAtoH saMbandhinI gatisaMjJe vA bhavataH / upAjekRtya upAjekRtvA / anvAjekRtya anvAjekRtvA / svabhAvadurbalasya bhagnasya vA balAdhAnaM kRtvetyarthaH / zakaTasya dhuro'kSasya vA bhagnasya yatkASThamupadhIyate tadupAje'nvAje iti 35 hai. prakA0 pUrvA0 24 For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahai malaghu I cocyate / tathA "khAmye'dhiH " ( 3|1|13 ) adhItyetadavyayaM svAmitve gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhi gatisaMjJaM vA syAt / caitraM grAme'dhikRtya adhikRtvA vA gataH, svAminaM kRtvetyarthaH / svAmya iti kim ? prAmamadhikRtya uddizyetyarthaH / sAkSAtkRtyeti - "sAkSAdAdicyarthe" (3|1|14 ) sAkSAdAdayaH zabdAzravyarthe varttamAnAH kRgo dhAtoH saMbandhino gatisaMjJA vA syuH / sAkSAtkRtya sAkSA5 tkRtvA, asAkSAdbhUtaM sAkSAdbhUtaM kRtvetyarthaH / evaM mithyAkRtya 2 / yadA sAkSAdbhUtameva kiJcitkaroti tadA sAkSAtkRtvetyeva bhavati / vyarthe iti vacanAt cvyantAnAM UryAdisUtreNa nityameva gatisaMjJA - lavaNIkRtya uSNIkRtya / sAkSAt mithyA cintA bhadrA rocanA locanA amA AsthA agdhA prAjaryAM prAjurA prAjaruhA bIja bIjaruhA saMsarpA arthe agnau vaze vatse vikapane prakapane visahane pratapane / arthe prabhRtayo'STa saptamyekavacanapratirUpakAH svabhAvAnnipAtanAdvA / atra sAkSAt sAdRzyapratyakSayoH / mithyA alIke / cintA 10 manovyApAre / bhadrAdrayastrayaH prazaMsAyAm / amA sahArthe / AsthA pratijJAdarayoH / agdhAdayaH SaT zobhArthe / bIja bIjaruti bIjaprasavane'pi / saMsarpA prayojanasaMvaraNayoH / agnau taikSNaye / vaze vatse asvAye | vikapane prakapane, ubhau vairUpye, vikapane hiMsAyAm, prakapane ityanye / visahane prasahane, utsAhe sAmarthye ca / nipAtAdveti-AkArAntAM dhvanInAM nitipAtanAdAkArAntatvaM na tu Avantatvam / lavaNam uSNam zItam udakam Ardram / lavaNAdayaH paJca krameNa rucyarthe 1 abhibhave 2 anAdare 3 kkeda dravayoH 4 sodakA15 bhinavayoH 5 / eSAM caitatsUtravihitagatisaMjJAsanniyoge eva mAntatvaM nipAtyate / prAdus Avis namas ityAdi iti sAkSAdAdirekatriMzakaH / nityaM haste ityAdi - haste pANAvityetau saptamyekavacanAntapratirUpakAvyayau / saptamyantAvanavyayAvityeke / tAvudvAde dArakarmaNyarthe gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhinau nityaM gatisaMjJau bhavataH / hastekRtya pANaukRtyeti - bhAryAM kRtvetyarthaH / udvAha iti kim ? haste kRtvA kArSApaNaM gataH / ityAdaya iti AdizabdAt "prAdhvaM bandhe" ( 3 / 1 / 26 ) bandhahetuke AnukUlye 20 varttamAnaM prAdhvamityetanmAntamavyayaM kRgo dhAtoH saMbaMdhi gatisaMjJaM syAt / prAdhvaMkRtya, bandhanenAnukUlyaM kRtvetyarthaH / bandhe iti kim ? prAdhvaM kRtvA zakaTaM gataH / " jIvikopaniSadaupamye" ( 3 / 1 / 17 ) jIvikopaniSacchabdAvaupamye gamyamAne kRgo dhAtoH saMbandhinau gatisaMjJau bhavataH / jIvikAkRtya upaniSatkRtya - jIvikAmiva upaniSadamiva kRtvetyarthaH / aupamya iti kim ? jIvikAM kRtvA upaniSadaM kRtvA gataH / yathAyogamiti--yogAH sUtrANi yathoktasUtrAnusAreNetyarthaH / athAvyayAdhikAramupasaMharatiityaparimitA avyayAH ityaparimitA avyayA iti ityuktaprakAreNa aparimitA iti / " iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete nipAtyante pade pade / / 1 / / 25 avyayA iti avyayazabdasya napuMsakaliGgatvaM "zalayaMkulayAvyaya kaMviyavadi" puM0 na0 24 / 30 iti liGgAnuzAsanavacanAt / avyayasya // 60 // [ si0 3 / 27 ] avyayAnAM syAderlup syAt / svaH prAtarasti pazya kRtamiti // 60 // iti zrImahopAdhyAyazrIkIrti vijayagaNiziSyopAdhyAya zrIvinayavijayaga NiviracitAyAM haimalaghu prakriyAyAM avyayAni samAptAni / svaH astIti svargo'sti, svaH pazyeti svargaM pazya, svaH kRtamiti svargeNa kRtamityarthaH / evaM sarveSA35 mavyayAnAM sarvavibhaktilopAttulyarUpatA jJeyeti // 60 // For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze strIpratyayAH / Appare kAryANi tha strI pra tya yAH a atha liGgavizeSajJAnAya strIpratyayAH prastUyante / atheti / aliGgAnAmasaGkhyAnAM cAvyayAnAM nirUpaNAdanu liGgavizeSajJApanamucitamiti tadarthaM yatyete iti bhAvaH / 1 ajAdeH // 1 // [ si0 2|4|16 ] ebhyaH striyAmAp syAt / ajA eDako kokilA bAlA zUdrA jyeSThA // 1 // 187 ajA0 / ebhya iti ajAdibhya, AvRttyA ajAdInAmeva striyAM varttamAnebhya Ap pratyayo bhavati / bAdhakabAdhanArthamanakArArthaM ca vacanam / ajA eDakA azvA caTakA mUSikA kokilA; ebhyo jAti - kSaNasya GIpratyayasyApavAda Ap / bAlA hoDA pAkA vatsA maindA vilAtA kanyA madhyA mugdhA / vilAtetyanye na paThanti tena vilAtItyapi, ebhyo vayolakSaNasya / kaniSThA jyeSTA madhyamA; ebhyo dhavayogala - 10 kSaNasya ca / pUrvApahANA aparApahANA, nipAtANNatvam, saMprahANA, paraprahANetyapyanye; eSu TillakSaNasya / aNa phalAni samAhRtAni triphalA - atra dvigulakSaNasya / kucA uSNihA devavizA; eSu vyaJjanAntatvAt "At" (2|4|18 ) ityanenAprApterajAdipAThaH, kazcidetebhyo vikalpenecchati, tanmate kruG devavid uSNik / anye tu kruJcAnAlabheta, uSNihakakubhau devavizazca iti prayogadarzanAt akArAntA evaita iti manyante / "ajAdeH" ityAvRttyA SaSThIsaMbandhaH kim ? ajAdisaMbandhinyAmeva striyAmabhidheyAyAM 15 yathAsyAtteneha na bhavati - 'paJcAnAmajAnAM samAhAraH paJcAjI, dazAjI; atra hi samAhAraH samAsArthaH strI / nAsAvajasaMbandhinI / ata eva jJApakAdatra strIprakaraNe tadantAdapi vidhirbhavati / tena mahA~zcAsAvajazveti sAmAnyena vigrahe strIvivakSAyAM mahAjA paramAjeti siddham / evamatibhavatI atimahatI atidhIvarIM atipIvarI paramazudretyAdi // 1 // athAbantasya rUpavizeSamAha I asyAyattatkSipakAdInAm // 2 // si0 2|4|111 ] 20 Abeva paro yasmAttasminnanitkyAppare yadAdivarjasyAta itsyAt / pAcikA kArikA madrikA | yadAdivarjanAdyakAsakAkSipaketyAdau netvam // 2 // asyA0 / anitkyAppara iti anitpratyayAvayave kakAre Apapare ityarthaH / asyeti kim ? gokA naukA / anitkItyeva - jIvakA nandakA / "AziSyakan" ( 5 / 1 / 70 ) AziSi gamyAyAM dhAtorakan syAt / jIvatAnnandatAdityAzAsyamAnAjjIvakA nandakA atra nityAnnetvam / anita iti 25 paryudAsena pratyayagrahaNAdiha na bhavati - zaknotIti zakA / takA / Appara ityeva - kArakaH hArakaH / A yasmAditi niyamaH kim ? bahuparivrAjakA mathurA, bahumadrakA senA; vibhaktyantAdayamAviti pratiSedhaH / yadAdivarjanAdityAdi - atra kSipakAdayaH / evaM kSipakA dhruvakA dhruvakA lahakA carakA caTakA iSTakA eNDakA airakA kA avakA alakA daiNDakA piSpakA kanyakA menakA dvArakA revakA sevakA 29 93 1 mandAvilAte madhyamavayasau striyau / 2 nAmagrahaNena tadantasyeti nyAyAdajAyantAdApaH prAptireva nAsti kimAvRttivyAkhyAnenetyAha- ata evetyAdi / 3 athavA pratyayaparigrahe narikA mAmiketi jJApakau / 4 AyudhavizeSaH / 5 AvapanavizeSau / 6 savilAsA strI / 7 RSiH / 8 ajAvizeSaH / 9 tRNam / 10 ghanopalaH triliGgaH | 11 zevAlaH / 12 nagaryau / 13 azvatthasya phalam / 14 gaurImAtA apsarAzca / 15 nagarI / For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghudhArakA upatyakA adhityaketyAdi / bahuvacanamAkRtigaNArtham / atra ca "iccApuMso'nitkyAppare" (2 / 4 / 107) Abeva paro yasmAnna vibhaktiH sa ApparaH / apuMlliGgArthAcchabdAdvihitasyApaH sthAne ikAro hrasvazca vA bhavataH / anito anakArAnubandhasya pratyayasyAvayavabhUte ki kakAre Appare parataH / alpA khaTvA khaTvikA, khaTsakA khaTvAkA / evaM paramakhaTvikA 3, priyakhaTvikA 3 / cakAro hrasvAnukarSaNArthaH, 5tenobhayavikalpe trairUpyaM siddham / apuMsa iti kim ? sarvikA / na vidyate khaTvA asyA iti "gozcAnte." (2 / 4 / 95) ityAdinA hrasvatve strIpuMsasAdhAraNAtpunarApi akhaTvA, saivAlpA akhaTvikA / tathA khaTvAmatikrAntA atikhaTvA, saivAlpA atikhaTvikA / atrApuMskAdvihita Apa na bhavatIti na trairUpyam / yAdIdUtaH ke (2 / 4 / 104) ityanena tu hrakhe kRte asya yattadetyAdinetvameva bhavati / kazcicittvapuMskAdvihita AbastIti bhavatyeva trairUpyamityAha-na vidyate khaTvA yasyAH sA akhavikA akhaTvakA akhaTvAkA / 10 aniditi kim ? anukampitA durgAdevIti kagni durgakA "DayAdIdUtaH ke" ityanena hrasva eva bhavati / kIti kim ? khaTvAtA mAlAtA / Appara iti kim ? priyakhaTvAkaH puruSaH / Abeva paro yasmAditi bahuvrIhiH kim ? priyakhaTvAkamatikrAntA atipriyakhaTvAkA-atra hi prathama dvitIyA parA pazcAdAbiti / Apa ityeva, mAtRkA // 2 // etatsarvaM sopeNAha kvacidvA // 3 // 15 aniki pare kvacidApaH sthAne ihavau vA / khaTvikA, khaTvAkA khaTnakA // 3 // kacidApaH sthAne i hrakhau veti / evaM kacidApaH sthAne kevalaM ikAro bhavati, kacitkevalaM haskho vetyapi saGkepArthaH / yathA "khajJAjabhastrAdhAtutyayakAt" (2 / 4 / 108) svajJAjabhastrebhyo'dhAtoratyapratyayasya ca yAvayavau yakArakakArau tAbhyAM ca parasyApaH sthAne anitpratyayAvayave kakAre Appare parataH ikAro vA bhavati / kutsitA svA jJAtiH svikA svakA / asvikA asvakA / niHsvikA niHsvakA / 20 bahusvikA bahuskhakA / jJAtidhanAkhyAyAmasarvAditvAdakabhAve kapratyayAntaH svazabdaH / jJikA jJakA, ajJikA ajJakA, nirzikA nirdhAkA, bahujJikA bahujJakA, ajikA ajakA, anajikA anajakA, nirajikA nirajakA, bahajikA bahvajakA / bhakhagrahaNaM strIpuMsasAdhAraNavRttehaNArtham / avidyamAnA bhastrA yasyAH sA abhatrA, saivAlpA abhastrikA abhatrakA / evaM nirbhastrikA 2, bahubhastrikA 2, atibhastrikA 2 / atra hi gauNasya hrasvatve samAsAt strIpuMsasAdhAraNAdAbiti pUrveNa na siddhyati / yadA tvapuMskA25 dAbU vidhIyate tadA pUrveNa trairUpyameva-bhastrikA bhatrakA bhastrAkA / na bhastrA abhasrA sAlpA cet abhatrikA 3 / evaM paramabhastrikA 3 / yakAra. ibhyikA ibhyakA, kSatriyikA kSatriyakA, AryikA AryakA / kakAra-caTakikA caTakakA, mUSakikA mUSakakA, elakikA elakakA / dhAtutyavarjanaM kim ? sunayikA suzayikA azokikA supAkikA dAkSiNAyikA pAzvAtyikA ihatyikA amAtyikA / Apa ityeva-kutsitA svA AtmA AtmIyA vA sarvAditvAdaki svakA; ata eva "haMsaM tanau sannihitaM carantaM munermanovRttiri 30 va svikAyAm" iti naiSadhIye prayogaH prAmAdikaH / sAMkAzye bhavA yopAntyalakSaNe'kabi sAMkAzyikA / evaM kAmpIlyikA / hRdikaM bhajati hArdikikA / atra "gotrakSatriyebhyo'kam prAyaH" (6 / 3 / 206) ityakaJ / evaM zvAphalkikA / sarvatrottareNa nitymikaarH| kathaM bahnapatyikA balapatyakA ? nAtra tyApratyayaH / "pratyayApratyayozca pratyayasyaiva grhnnm"| atha zuSkiketyatra kathaM na vikalpaH ? ktAdezasya kasyAsiddhatvAt / evaM 34"yeSasUtaputravRndArakasya" (2 / 4 / 109) Apa iti nivRttaM pRthagyogAt / eSAmantasyAnitpratya 1 etannAmA kAcit / 2 zvAnaM phAlayati vaphalkaH andhakavizeSaH / For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze strIpratyayAH / Appare kAryANi 189 yAvayave kakAre Appare pare parata ikArAdezo vA bhavati / dvike dvake, eSikA eSakA / kevalayorevAnayovikalpenekAraH / yadA tu na dve na eSA na dvake na eSakA ityAdi vigrahe kRte vibhaktelRpi satyAM punaH samAsAdvibhaktau tAmAzritya tyadAdyatvaM tata Ap sa ca sthAnivadbhAvena vigrahakAlabhAvinyA vibhakteH paro na tu kAt , tadA aneSakA advake ityatrekAro na bhavati / asviketyAdau tu na vibhakteH para Ap , kintu kAdeva-sUtikA sUtakA, putrikA 2 / vRndArikA 2 / dvizabdasAhacaryAdeSeti sarvAdeH kRtavikA-5 rasyaitado nirdezasteneSerNakAdipratyayAntasyAvikRtasyaitacchabdasya ca na bhavati / icchatIti eSikA / etA eva etikAH / tathA "vo vartikA" (2 / 4 / 110) vau zakunAvabhidheye vartiketItvaM vA nipAtyate / varttata iti Nake vartikA vartakA zakuniH / prAviti kim ? vartikA bhauguriH / lokAyatasya vyAkhyAtrItyarthaH / tathA "navApaH" (2 / 4 / 106) ApaH kaci pare hrakho vA bhavati / priyakhaTakaH priyakhaTvAkaH, bahumAlakaH bahumAlAkaH / "na kaci" (2 / 4 / 105) jyAdIdUtaH kaci pratyaye pare hrasvo na 10 bhavati / bahukumArIkaH vahukIlAlapAkaH bahulakSmIkaH bahubrahmabandhUkaH / khAryA krItaM khArIkam , evaM kAkaNIkam "khArIkAkaNIbhyaH kac" (6 / 4 / 14) iti kac / pUrvasUtre ka iti niranubandhe kaci prAptireva nAstItyAha na kacIti-na kacIti pratiSedhaH pUrvasUtre 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya' iti nyAyasyAbhAvajJApanArthaH / tena niSAdakA jAto naiSAdakarSukaH, evaM zAbarajambuka ityAdAvikaNi hrasvaH siddhaH / anena niSedhe prApte "navApaH" iti vikalpasUtram / etatsarva "kacidi"tyAdinA saMkSepeNa 15 saGgRhItaM zeyam / kiJca narikA mAmikA (2 / 4 / 112) narakazabdasya mAmakazabdasya cApratyayAvayave kakAre Appare parato'kArasya itvaM nipAtyate / narAn kAyatIti narikA "Ato Do'hAvAmaH" (5 / 1176) iti DaH / mameyaM mAmikA ani mamakAdezaH "kevalamAmaka0" (2 / 4 / 29) ityAdinA saMjJAyAM DIpratyayasya niyamAdAp / kakArasyApratyayasaMbandhitvAt pUrveNAprApte vacanam // 3 // kacinnetvam // 4 // tArakA jyotiH // 4 // tAraketi / tatra sUtram "tArakAvarNakASTakA jyotistAntavapitRdevatye" (2 / 4 / 113) tArakAdayaH zabdA yathAsaMkhyaM jyotirAdiSvarthevikArAdezarahitA nipAtyante // taratarNake tArakAjyotistacca nakSatraM kanInikA ca / nakSatramevetyanye / anyatra tArikA // varNayatIti Nake varNakA / tAntavaH prAvaraNavizeSaH, anyatra varNikA, bhAgurI lokAyatasya vyAkhyAtrI / / aznoterauNAdike takaki aSTakA pitRdevatyaM 25 karma, anyatrASTau droNAH parimANamasyA iti ke aSTikA khArI / pitRdevatArtha karmeti "devatAntAttadarthe" (7 / 1 / 22) iti ye pitRdevatyamiti siddham / etadapi sarva saMkSepeNAha kacinnetvamityAdi // 4 // striyAM nRto'svasrAdeDIH // 5 // [ si0 2 / 4 / 1] svasrAdivarjAnAntAdRdantAca striyAM kI: syAt / rAjJI / kIM // 5 // strI Gi-7-1 / na ca Rcca nRt , tasmAt nRtaH 5-1 / svasA Adiryasya sa svasrAdiH, na svasrAdiH30 asvasrAdiH, tasmAt asvasrAdi 5-1 / GI 1-1 rAjJIti-strIpratyayaprakaraNe tadantavidheApitatvAt atirAjJI-pUjito rAjA atirAjA, strI cet atirAjJI, "pUjAsvataH0" (7 / 3 / 72) iti samAsAntaniSedhaH / evamatitakSNI atidaNDinI aticchatriNI atikI - striyAmiti kim ? paJca sapta nadyaH, 33 1 varttayatItiNake 'asyAyattat' iti ikaarH| bhAgurira AcAryaH bAhulakAtstrIliGgaH / 2 loke AyataM lokAyataM nAstikazAstram / For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhunAntAyAH saMkhyAyA yuSmadasmadorivAliGgatvAt , ata eva nalope'pi "At" (2 / 4 / 1) ityAbapi na bhavati / akhasrAderiti kim ? svasA ativasA paramaskhasA duhitA nanAndA yAtA mAtA / tisraH catasraH-tisRcatasrAdezasya vibhaktyanantaranimittatvAt sannipAtalakSaNatvena tadvighAtakatvAbhAvAdeva DInivRttau siddhAyAM svasrAdiSu tayoH pAThaH "sannipAtalakSaNanyAyasyAnityatvajJApanArthastenAtidadhyA kanyayetyAdau 5vibhaktinimitte'nAdeze sati GIH siddho bhavati / evaM yAsetyAdiSvakArAdeze Abapi bhavati // 5 // adhaatuudRditH||6|| [si0 2 / 4 / 2] adhAtorudita Rditazca striyAM DIH syAt / bhavantI / pacantI // 6 // adhAtU0 / ucca Rcca udRt , udRt it yasya sa udRdit , na dhAtuH adhAtuH, adhAtuzcAsau uhadicca adhAtUdRdita, tasmAt / adhAtorudita ityAdi-dhAtuvarjito ya udit Rdicca pratyayo'pratyayo vA 10 tadantAnAmnaH striyAM vartamAnAt GIpratyayo bhavati / udit-bhAtIti bhavatI bhAterDavaturiti / evaM gomatI yavamatI preyasI viduSI / Rdit-pacantI dIvyantI-atra zatRpratyayaH mahatI-mahyate "druhivahimahipRSibhyaH kataH" ( u0 884) iti katRpratyayaH; eSu pratyaya udittadantaM nAma // atibhavatI atimahatIatra nAmAvyutpattipakSe bhavat mahat udRdit tadantaM samAsanAma / bhavatI mahatIti tu vyapadezivadbhAvena tadantam / nirgomatI atipuMsItyatra pratyayasyodittvAdgomadAdizabdo'pyudit tena tadantaM samAsanAma / 15 adhAtviti kim ? sukan sukaMsau, suhina suhiMsau striyau, 'kasuki gatizAtanayoH' 'hisu tRhap hiMsAyAm' suSTu kaMste suSTu hinastIti kipi rUpam / / 6 // anycH||7||[si0 2 / 4 / 3] azcantAt striyAM DI syAt / prAcI udIcI // 7 // ___ azvaH / prAcI udIcIti-prAzcati udazcatIti vip "aJco'noMyAm" (4 / 2 / 46) "aJca prAga 20 dIrghazca" (2 / 1 / 104 ) "udaca udIc" (2 / 1 / 103) ityAdisUtraiH siddhyati / evaM pratIcI apAcI / "aJcaH" iti nirdezAt arcAyo nalopAbhAve'pi DIsiddhau prAcI pratyazcItyAdi siddhyati / aca iti nirdeze tu "acca prAgi"tivalluptanakArasyaiva GIH syAditi // 7 // gaurAdibhyo mukhyAn ngiiH||8||[si0 2 / 4 / 19 ] mukhyAgaurAdigaNAt striyAM DIH syAt // 8 // 25 gaurA0 / mukhyAdityadhikAro'yam / gaurAdayazcaivam-gaura: zabala kalmASa sAraGga pizaGga hariNa pANDura amara sundara vikala viSkala puSkala niSkala / gaurAdInAM guNavacanatvenAjAtivacanAdaprApte pAThaH / yasta vikaleti kAlavizeSavAcI AbantaH sa vigatA kaleti bhaviSyati / dAsa ceTa viTa bhikSuka bandhaka putra gAyatra Ananda TeTa kaTeTa naTa eSAmajAtivacanatvAdaprApte pAThaH / kAvya zaivya matsya manuSya kaya haya gavaya Rzya hraNa okaNa / eSAM jAtivAcitve'pyaSTAnAM yAntatvAt druNaukaNayornitya strIviSayatvAdaprApte pAThaH / bhauriki bhauliki bhauliGgi audrAhamAti Alacci kAlacci saudharma AyasthUNa 31 Arada; bhauriki bhaulikyoH krauDyAditvAt zeSANAM tvaNijantAnAM gurUpAntyatvAt dhye prApte pAThaH / te trayo'pi nartakAH / 2 vesaraH / 3 kcchpii| 4 zrIkaraNAdivyApArAnantaraM guhyAdau paryantabandhanasya kilaakhyaa| 5RssiH| For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze striiprtyyaaH| DIH 191 kathaM bhaurikyA bhaulikyA ? kauDyAdipAThAtSyo'pi / Apazciko rASTrasarUpaH kSatriyastasyApatyaM strI ApazcikItyatra zakAditvAd vyalope'pi jAtivAcitvAt DIbhavati / evaM 'doTI varaTa noTa mUlATa pATa muMpATa peTa paTa paTala puTa kuTa phANTaza dhAtaka ketaka tarkara zarkAra badara kubala lavaNa bilva Amalaka mAlata vetasa atasa ADhaka kaidara kaidala gaiDUca bA~kuca nIca mA~ca kumbha kusumbha yU~Sa meSe jhUSa bhUSa kairIra sallaka vallaka mallaka mAlaka methe pipala harItaka kozAtaka zaima tama saiMSava zaiGga aGga barbara pauNDa5 lohA~NDa zaiSkaNDa piNDa maiNDara maiMNDala yU~pa sUpa sUrpa sUrma maTha piTherai kuI gUI sUI khAra kokaNa droNa arIhaNa orkeNa sa oNsanda alanda kendala sailanda dehe dehala zaSkula zava sUca maJjara alaja gaeNNDUja vaijayanta zaoNlUka uparatasa secchedaH eSAM nityastrIviSayatvAdaprApte pAThaH / kroSTu saras anayoranakArAntatvAdaprApte pAThaH / anaDvAhI anaDuhI / ataeva pAThAdanaDuGzabdasya DyAmukArasya pakSe vAzabdAdezaH sau nityaM nAgamAbhAvazca / pratyavarohiNI pRthivI AgrahAyaNI / sapratyayapAThaH puMvadbhAvaniSe-10 dhArthaH / anaDvAhIbhAryaH / anaDuhIvRndAraketyAdi taddhitalope'pi lugabhAvArthazca / paJcAnavAhiH dazAnaDuhiH AzmarathyaH / gotrayaantatvAt DAyan mA bhUt uyeva yathA syAdityasya pAThaH / ehi paryehi / anayoridantatvAt vikalpe prApte nityArthaH pAThaH / bahuvacanamAkRtigaNArtha, tena nada maha bhaSa plava caira gare tara goha deva sUMda arAla uMdavaDa caNDa umAbhaGga harIkaNI baiTara adhikArI eSaNa karaNe iti kecit / iSyate anviSyate anayA doSa iti "iSo'nicchAyAm" (5 / 3 / 112) ityane satyeSaNI vaidyazalAkA, krnnaadnytraissnnaa| anvessnnaa| Abeva, tadanyena manyante / mukhyAditi kim ? bahunadA bhUmiH // 8 // 16 1 doTIti / doTasthApatyaM 'puramagadha'-ityaNa 'draramaNo'prAcya'-iti lup // 2 nATI / oSadhiH / 3 mUlATI oSadhiH // 4 pATeti gaNitam // 5 sapATeti chedapATI // 6 peTI samUhaH // 7 phANTazI oSadhiH // 8 dhAtakI vRkSavizeSaH // 9 tarkarI ossdhiH| 10 zarkArI vRkSa vi0 / 11 lavaNI o0 / 12 kadarIkadalyo vRksso| 13 guDUcI o0| 14 bAkucI kUrceti sAdhuH / baavcii| 15 nAcImAcyau ossdhyau| 16 kummI AdhAraH zAkavizeSazca // 17 kusumbhI o0 / 18 yUSI o0 yavAgUvizeSo vA / 19 meSI o0 / 20 sUSI shaakvi0|21 mUSI karIrI dantamUlam / 22 vallakI vINA / 23 mallakI vicikilH| 24 mAlakI oSadhiH grAmAntarATavI ca / 25 methI vAlI zakaTanyAse / 26 muraloraleti piSpalaH koSAtaka iti kecit / koSaM kozaM cAtati nnke| 27 zamI zivA vRkSazca / 28 suSavI zAkabhedaH kRSNajIraka kAravellaH kapikacchUzca / susavIti pATha iti kecit / zobhanaH savo'syAH / 29 zRGgI viSaM kAravellazca / 30 bhRGgI o0|31 barbarI o0 kuzcitakezA ca / 32 pANDI o0 / 33 lohANDeti lohamivANDaM yasyA lohANDI nAma zakuniH oSadhizca / 34 zakaNDI o0 / 35 maNDarI o0 / 36 maNDalI o0 samudAyazca / 37 yUpI sUpI sUpI ossdhyH| 38 sUrmI lohamayI pratimA / 39 piTharI sthAlI / 40 kurdA vimAnavizeSaH / 41 gUI kriiddaa| 42 sUhI o0 / 43 kAkaNeti kAkAn nayatIti kvaciDDaH / pRSodareti Natvam / 44 droNI jalakSepaNI kuNDikA / 45 arIhaNI o0 / 46 okaNI o. kSadajantazca / 47 vRsI tAlavyopAntyo'pi / 48 AjasampUrvAddadAterupasargeti De Asanda / 49 alandI saMnipAtahantrI oSadhiH / 50 kandalI prarohaH / 51 salandI dehI oSadhyo / 52 majeH sautrAt majarI / 53 alajI o0| 54 gaNDAjAyate iti pRSodareti gaNDUjI o0 / 55 vijayantasyeyaM vaijayantI / 56 zAlUkI o0| 57 upari tasyatIti gaNapAThAderakhama uparatasI o0|58 sacchedI o0 / 59 pratyavarohatItyevaMzIlA kriyAzabdaH pratyavarohiNI / 6. nanu tathApi pRthivIzabdasyAgrahAyaNIzabdasya ca khataH strItvAt 'parataH strI'-iti puMvadbhAvo na bhaviSyati kimarthamanayostathA pAThaH? ucyte| na hi sapratyayapAThasya puMvadbhAva eva prayojanaM kintu taddhitalope lugabhAvo'pi / tatra kvacidekaM yathAsaMbhavamUhanIyam // 61 anaDvAhIbhAryaH iti anavAhIzabdo vyaktI pravartitaH jAtivAcikhe tu khAzAd DI0 (3 / 2 / 56) ityanena puMvaniSedhaH siddhH| 62 carI gUDhapuruSI / 63 garI bhakSikA / 64 tarI taritrI strI / 65 gAhI avgaahikaa| 66 sUdI sUpakAriNI / 67 arAla iti pakSivizeSArtho'tra draSTavyaH / vakrArthastu zoNAdI draSTavyaH / 68 udavaDa iti / vaDa AgrahaNe sautro dhAtuH / udakaM vaDati iti uTavaDA pAnIyahAriNIvAcakaH kRmijAtivizeSo vaa| 69 caNDa iti gaurIvAcakazcaNDazabdo'tra draSTavyaH / kopanAvAcakastu zoNAdau draSTavyaH / 70 umAyA bhara iva bhajo yasyAH / 71 harI oSadhIstasyA iva kaNA yasyAH / harayaH suvarNavarNAH kaNA yasyA vA / 72 vaTaraH kSudrajantuH / 73 adhikAraM kArayati yA strii| 74 karaNa kArake ityarthaH / iSaca gatau / For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuanopayogisUtramAha asya Dyo luk // 9 // [si0 2 / 4 / 86] spaSTam / gaurI nadI / kacidyakArasthApi matsI // 9 // asya0 / sUtraM spaSTam / kaciditi atra ca "matsyasya yaH" (2 / 4 / 87) matsyazabdasaMba5ndhino yakArasya DyAM lug bhavati / matsI / kathaM matsyo nAma kazcit tasyApatyaM strIti i DI maatsii| DInimittAdezasyApi DIgrahaNena grahaNAt / "vyaJjanAttaddhitasya" (2 / 4 / 88) vyaJjanAtparasya taddhitasya yakArasya yAM lug bhavati / manorapatyaM strI manuSI gargasyApatyaM pautrAdi strI gArgI / somo devatA'syAH saumI dik / ucitasya bhAva aucitI / cAturI / "vRkAt TeNyaNi" (73 / 64 ) vaarkennii| "samidha AdhAne TenyaNi" ( 6 / 3 / 162 ) sAmidhenI / vyaJjanAditi kim ? kArikAyA apatyaM kAri10 keyI, hArikeyI / taddhittasyeti kim ? vaizyasya bhAryA vaizyI / DyAmityeva-AvaTyA / "sUryAgastya yorIye ca" (2 / 4 / 89) anayoryakArasya GIpratyaye Iya pratyaye ca lum bhavati / sUryasya bhAryA mAnuSI sUrI / sUryasyeyamityaNi saurI prabhA / agastyasyeyamAgastI sauryasyAyaM / saurIyaH / evamAgastIyaH / Iye ceti kim ? sUryo devatA'sya sauryaH / agastyasyAyamAgastyaH / etatsarvaM lezenAha kacidityAdi-kaciduktasUtrAnusAreNa jyAM yakArasyApi lug bhavatIti bhAvaH // 9 // vayasyanantye // 10 // [si0 2 / 4 / 21] acarame vayasyadantAttriyAM DIH syAt / kumArI kizorI vadhUTI / anantya iti kim ? vRddhA / *kacinAni ddii| kevalI / mAmakI // 10 // vaya0 / prANinAM kAlakRtA zarIrAvasthA bAlyayauvanAdi vayaH / ante bhavamantyaM na antyamanantyaM tasmin / kumArItyAdi / evaM varkarI kalabhI taruNI talunI vadhUTI ciraNTI / dhavayogAbhAvaviziSTaM vayaH 20 kumArIzabdapravRttinimittaM na tu dhavayogAbhAvamAtram / vRddhakumArIti tu upamAnAt / anantya iti kim ? vRddhA sthavirA / Adityeya-zizuH / kathaM dvivarSA trivarSA uttAnazayA lohitapAdaketi ? naitA vayaH zrutayo'rthA'ttu vayo gamyate / bAlAvatsetyAdayastvajAdau / *kacidityAdi / "kevalamAmakabhAgadheyapApAparasamAnAryakRtasumaGgalabheSajAt" (2 / 4 / 29) / ebhyaH striyAM GIrbhavati, nAmni / kevalI nAma jyotiH / mAmakI / bhAgadheyI / pApI / aMparI / samAnI / AryakRtI / sumaGgalI / 25 bheSajI / nAmnIti kim ? kevalA / mAmakazabdAdabantatvenaiva GIH siddho nAgni niyamyate / tena mAmikA buddhirityasaMjJAyAmaJlakSaNo'pi DIna bhavati / vA yuSmadasmadorityatra mamakAdezazca / "bhAjagoNanAgasthalakuNDakAlakuzakAmukakaTakayarAt pakAvapanasthUlA'kRtrimAmatra kRSNAyasIriraMsuzroNikezapAze" (2 / 4 / 30 ) bhAjAdibhyo dazabhyo yathAsaMkhyaM pakkAdiSvartheSu striyAM DIbhavati, nAmni / bhojyata iti bhAjI pakA cet, bhAjA anyA / goNI AvapanaM cet goNA'nyA / 30 nAgI sthUlA cennAgA'nyA / jAtau tu nAgyeva / tasyAH sthaulyAbhAvAt // sthalI akRtrimA cet sthlaa'nyaa| kuNDI amatraM cet, kuNDA'nyA / kAlI kRSNA cetkAlA'nyA / kuzI AyasI cet kuzA'nyA / kAmukI riraMsuzcetkAmukA'nyA / kaTI zroNI cetkaTA'nyA / kabarI kezapAzazcet kabarA'nyA / jAnapadazabdAdapi 33 vRttAvicchatyanyaH, jAnapadI vRttiH anyatra jAnapadA madirA / etatsarvaM kacidityAdinA lezenAha 3 // 10 // 1 taruNAdayastu tAvanta eva kaumArAdutkramya navayauvanavacanA iti / 2 mAtulI / 3 baliH / 4 auSadhyau / 5 chandaH / 6 kriyaavishessH| 7 chanda auSadhirvA / 8 aussdhii| 9bhajaNU vizrANane bhAjyate vizrANyate diiyte| 10 kASThamayI tdaakRtirvlgaavaa| For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze strIpratyayAH / GIH navA zoNAdeH // 11 // [ si0 224131 ] zoNI zoNA // 11 // I zoNAdergaNAt striyAM vA GIrbhavati / zoNI zoNA, caNDI cnnddaa| zoNa caNDa arAla kemala kRpaNa vikaTa vizAla vizaMkaTa bhairuja dhvaja kalyANa udAra purANa bahu bahuH bahvI, evaMnAmA kAcit / guNavacanAttUttareNa bhaviSyati / vRtrahan vRtraghnI vRtrahA / candrabhAgAnnadyAm - candrabhAgI candrabhAgA nAma 5 nadI / anyatra candrabhAgA nAma devatA / anadyAmiti kecit candrabhAgI candrabhAgA kAcit / nadyAM tu candrabhAgA / aNNantAnnadyAmityeke cAndrabhAgI cAndrabhAgA nAma nadI / aNNantAnnityaM prApte vikalpaH / anadyAM tu nityaM GIH- cAndrabhAgI chAyA / anye tu aNNantAdevArthabhedena vikalpamicchanti / nadyAmAppratyayo'nyatra GIpratyayaH / cAndrabhAgA nadI / cAndrabhAgI vanarAjiH // 11 // ito'tyarthAt // 12 // [ si0 24 32 ] ktyarthapratyayAntavarjAdidantAttriyAM GIrvA syAt / bhUmI bhUmiH / dhUlI dhUliH / rAjI rAji: " paddhatervA" (2|4|33) paddhatI paddhatiH / " zakteH zastre " ( 2|4|34 ) zaktI zaktiH // 12 // 193 ito 0 / rivArtho yasya sa tatyarthaH, na tyarthaH aktatyarthastasmAt / bhUmI ityAdi - bhavati sarva 1 iti bhUmiH 'bhUbhyAM kit mi:' ( u0690) / 'dhUgT dhuvane ' dhUyate vAtena likpratyaye dhUliH / evaM aGgulI 2 | AlI 2 / dhamanI 2 / darbI 2 / zroNI 2 / rAjI 2 / AvalI 2 / yaSTI 2 / zArI 15 2 / saraNI 2 / azanI 2 / araNI 2 / zakRtkarI 2 / AtmaMbharI 2 / kapI 2 / ahI 2 / tArI 2 / munI 2 / atI 2 / aGkatI 2 / aMhatI 2 / zakaTI 2 / zastrI 2 / rajanI 2 / dharaNI 2 / rAtrI 2 / akyarthAditi kim ? kRtiH hatiH ajanaMniH akaraNiH jyAniH glAniH hAniH / kathaM sAtI 2 ? tigantAdbhaviSyati / anye tvaJcati aGkati aMhati zakaTi zastri zAri tAri ahi kapi muni rAtri yaSTibhyaH kaTizroNiprabhRtiprANyaGgavAcibhyaH ktivarjitakRdantebhyazcekArAntebhya icchanti, nAnyebhyastanmate sugandhiH, 20 niHkozAmbiH, aNiH, zANirityAdau na bhavati / ktiMmAtravarjanAca ajananirityAdau na pratiSedhaH / paddha0 zakte0 sUtradvayaM spaSTam / pAdAbhyAM hanyate hananaM vA / "vAdibhyaH ktiH" ( 5 / 3 / 92 ) " yamirami0 " ( 4 / 2 / 55 ) " nalopaH " " himahatikASi ye pad" ( 3 / 2 / 96 ) padAdezaH // zakte0 zakyate hiMsyate paro'nayeti "zravAdibhyaH ktiH" / ktyantAnAM niSedhe prApte vikalpArthaM vacanam // 12 // 25 svarAduto guNAdakharoH // 13 // [ si0 2|4|35 ] svarAtparo ya uttadantAdguNavacanAtkharuvarjanAtstriyAM GIrvA syAt / paTTI paTuH / vibhvI vibhuH / svarAditi kim ? / pANDurbhUH / guNAditi kim : AkhuH strI / uta iti kim ? zvetA paTI / akharoriti kim ? / kharuriyam // "save nivizate'paiti pRthak jAtiSu dRzyate / AdheyazcAkriyAjazca so'sattvaprakRtirguNaH " // 1 // 13 // 10 1 vakrArtho'tra / 2 striyAM lakSmI / 3 RSiH; bharUjeti pAThAntare snehabhRSTAH tandulAH / 4 striyAM kalpapAlabhAryA dazacakrA ca / 5 adUrabhave'rthe / 6 prabhave'rthe / 7 agnibhAryA / 8 vAyubrahmAmInAM bhAryA / 9 na tu tyarthaM varjanAdityarthaH / hai0 prakA0 pUrvA0 25 svarA0 / svarAdityAdi-svarAtparo ya ukAraH sAmarthyAdekavarNavyavahitastadantAdityarthaH / guNavacanAditi-sAmAnyoktAvapi kevalaguNavRtteH strItvAyogAttato dravyavRtteH pratyayaH / paTTI 2 ityAdi / evaM 32 For Personal & Private Use Only 30 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghumRdvI 2 / laghvI 2 / bahI 2 / sAdhvI 2 / tanvI 2 / kharuriti-krUrA mUrkhA darpiSThA zvetA vA strI kharuriti laghunyAse / guNaparibhASAmAha-satve0 ityAdi anuSTup / sattvaM dravyaM tatraiva nivizate tadevAzrayati yaH sa guNa iti saMbandhaH / dravyAdapetyapagacchati yathAmrAnnIlatA pItatAyAmupajAtAyAm / pRthagjAtiSu bhinnajAtIyeSu dRzyate yathA nIlatAne dRSTA taruNatRNeSu dRzyate / etena sarveNa jAtirguNo na bhavatItyuktaM 5bhavati / Adheya utpAdyo yathA kusumayogAdgandho vasne, yathA vA'misaMyogAd ghaTe raktatA / akriyAjo nityastadyathAkAzAdiSu mahattvAdiH / tadevaM guNasyotpAdyatvAnutpAdyatvaprakAradvayapradarzanenotpAdyatvaikaprakArasya karmaNo vyavacchedaH / asattvaprakRtiH dravyakhabhAvarahitaH / anena dravyasya vyavacchedaH // 13 // zyetAdibhyo vA DIstadyoge to nazca // 14 // zyenI zyetA / "naH palitAsitAta" (2 / 4 / 37) palinI / asinii||14|| 10 zyetAdibhya iti-atra ca zyetaitaharitabharatarohitAdvarNAtto nazca (2 / 4 / 36) ebhyaH paJcabhyo varNavAcibhyaH striyAM jIrvA syAttatsaMniyoge takArasya no bhavati / zyenI zyetA zvetavarNA / enI etA karburA zubhrA vA / hariNI haritA nIlA / bharaNI bharatA pATalA dhUsarA ghRtavarNA vA / rohiNI rohitA, latve lohinI lohitA raktavarNA / cakAro nakArasya jIsanniyogaziSTatArthaH / "na." ta iti ca iti cAnuvarttate / palitAsitAbhyAM striyAM GIrvA bhavati, tatsanniyoge takArasya kAdezazca / pali15 tAni santyasyAH abhrAditvAdaH jyA paliknI, bAlagarbhiNI gauH / na sinotisma "gatyAkarmakapibabhujeH" (5 / 1 / 11) asinayantaHpurapreSyA / / 14 // ashnvidymaanpuurvpdaavaanggaadkoddaadibhyH||15||[2438] sadAdivarja pUrvapadaM yasya tataH kroDAdivarjAdadantAtsvAGgAt striyAM GIrvA syAt / pInastanI pInastanA / atikezI atikezA mAlA / sahAdivarjanAt sahakezA akezA vidyamAnakezA / 20 akroDAdibhyaH iti kim ? sukroDA suvAlA / svAGgAditi kim ? bahuzophA, sujJAnA / ___"avikAro'dravaM mUrta prANisthaM khaanggmucyte|| cyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu" // 2 // 15 // asaha0 / sahazca na ca vidyamAnazca sahanavidyamAnAH, na sahanavidyamAnA asahanavidyamAnAH, te pUrvapadaM yasya tattathA tasmAt / na kroDAdayaH akroDAdayastebhyaH / pInastanItyAdi-pInau stanau 25 yasyAH / kezAnatikrAntA atikezI 2 yUkA / evaM khaDI khaDA vRzcikI, aDo nAma vRzcikAdyavayavaH / sukroDeti-evaM kalyANI kroDA'syAH kalyANakoDA kroDazabdaH "kroDo'Gke tindukaM phale" iti liGgAnuzAsanavacanAt strIlIbaliGgam / tathA kalyANakhurA pInagudA ekazaphA dIrghavAlA bhavyabhAlA sugalA subhagA; kalyANI ukhA sphig yasyAH sA kalyANokhA, kalyANagokhA / bahuvacanamAkRtigaNArthaM tena kizalayakarA mRNAlabhujetyAdi / Adityeva-paramazikhA / svAGgaparibhASAmAha-avikAra ityAdi zlokaH / avikAra iti 30 kim ? bahuzophA / adravamiti kim ? bahukaphA / mUrttamiti kim ? bahujJAnA / prANisthamiti kim ? dIrghamukhA zAlA / cyutaM ca prANinastaditi kimartham ? aprANisthAdapi pUrvoktAdyathA syAt-bahukezI 2 rathyA / tannibhaM ca pratimAdiSvapi kimartham ? prANisthasadRzAdapi pUrvoktAdyathA syAt-pRthumukhI pRthumukhA pratimA / kathaM kalyANaM pANipAdamasyAH kalyANapANipAdetyatra na bhavati ? svAGgasamudAyo hi na svAGgam / 3. bahusvaratvena vakSyamANaniyamabalAdvA na bhavati iti / dvipAdI tripAdItyatra tu"dvigo samAhArAt" 1 ukhAzabdasAnnidhyAttrIvaM jJAyate, goriva khamindriyaM yasyAH sA gokhA / kalyANA gokhA yasyA iti / avayavavizeSo jghnruupH| For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze strIpratyayAH / GIH 195 ( 2 / 4 / 22 ) iti vizeSavidhAnAnnityameva GIrbhavati / asvAGgapUrvapadAdevecchantyanye pANI eva pAdau yasyAH sA pANipAdA, mukhameva nAsikA yasyAH sA mukhanAsikA // 15 // nAsiko darauSThajaGghAdantakarNazRGgAGgagAtrakaNThAt // 16 // [ si0 2439] sahAdivarjapUrvapadebhyaH ebhyaH svAGgebhyaH striyAM GIrvA syAt / sunAsikI sunAsikA / niyamasUtramidam tenAnyebhyo bahukharebhyaH saMyogopAntyebhyazca GIrna syAt / sulalATA / supArzvA / "nakha 5 mukhAdanAni vA " ( 2/4/40 ) sunakhI sunakhA / sumukhI sumukhA / nAmni tu zUrpaNakhA / "pucchAt" (2|4|41 ) tathA / dIrghapucchI dIrghapucchA / kabarAdipUrvAnnityam - kabarapucchI / " krItAtkaraNAdeH " ( 2|4|44 ) azvakItI / "tAdalpe" ( 24 |45) abhra viliptI dyaurityAdi / "sapattyAdau" (2|4|50 ) GInantAdezazca / sapatnI / ekapatnI / " UDhAyAm" ( 2|4|51 ) patnI / " pANigRhItIti" (2|4|52 ) / pativatnI / antarvatI / evaM 10 pI / DhapatiH / grAmapatnI // 16 // nAsi0 / sunAsikIti zobhanA nAsikA yasyAH sA / evaM kRzodarI 2 / bimboSThI 2 / dIrghajaGghI 2 / samadantI 2 / cArukarNI 2 / tIkSNazRGgI 2 / mRdvaGgI 2 / sugAtrI 2 / snigdhakaNThI 2 / sahAdivarjanAt-sahanAsikA anAsikA vidyamAnanAsikA / tenAnyebhya iti - asya niyamArthatvAt nAsiko darAbhyAmeva 'bahusvarAbhyAm, oSThAdibhya eva saMyogopAntyebhyo bhavati; nAnyebhyaH, tena pRthujaghanA 15 sulalATA dRDhahRdayA ityAdau bahukharAnna bhavati, sugulphA sunetrA supArzvatyAdau saMyogopAntyAnna bhavati / aGgagAtrakaNThebhyo GIpratyayaM necchantyanye / kecittu dIrghajihnazabdAdapIcchanti dIrghajihvI 2 / "nakha0" veti-sahAdivarja pUrvapadAbhyAmAbhyAM striyAM GIrvA bhavati, anAmni / sunakhIti - evaM sUrpanakhI 2 / atinakhI 2 / candramukhI 2 / atimukhI 2 / zUrpaNakheti evaM vyAghraNakhA vajraNakhA gauramukhA lakSNamukhA kAlamukhA; saMjJAzabdA ete na tu yaugikAH / " pucchA0 " tatheti - sahAdivarjapUrvapadAtsvAGgAtpucchAt striyAM 20 GIrvA syAdityarthaH / dIrghapucchIti dIrghaM pucchaM yasyAH sA tathA / nAsiketyAdiniyamAdaprAptau vacanam / kabarAdIti 0 "kabaramaNiviSazarAdeH" (2|4|42 ) kabarAditpUrvAtpucchAtstriyAM nityaM ngiirbhvti| kabaraM karburaM kuTilaM vA pucchamasyAH kabarapucchI / maNiH pucche'syAH maNipucchItyAdi / evaM kabarAdityatrAdizabdAt "pakSAccopamAdeH" ( 2 / 4 / 43 ) upamAnapUrvAtpakSazabdAtpucchazabdAcca striyAM GIrbhabati / ulUkasyeva pakSAvasyAH ullUkapakSI zAlA / ulUkasyeva pucchamasyAH ulUkapucchI senA / " krItA0" 25 karaNamAdiravayavo yasya tasmAt krItAntAnnAnno'kArAntAt striyAM GIrbhavati / azvakrItIti- azvena krIyate sma azvakrIta / evaM dhanakrItI vastrakrItI / vibhaktyutpatteH pUrvameva kRdantena samAsaH / manasA krItI / alup / karaNagrahaNaM kim ? sukrItA duSkrItA / AdigrahaNaM kim ? azvena krItA / na hyatra karaNaM krItAntasya nAmna Adiravayavo bhavati, aikapadyAbhAvAt / kathaM 'sA hi tasya dhanakrItA prANebhyo'pi garIyasI'ti / dhanaM ca sA krItA ceti karmadhArayaH / karaNavivakSAyAmapaprayoga eva / kecittu 30 dhanena krItetyatrAbantenApi samAsamicchanti, bahulAdhikArAt; tadAkArAntatvAbhAvAt GIrna bhavati / "ktA0" ktapratyayAntAnnAmnaH karaNAderalpe'rthe striyAM GIrbhavati / abhretyAdi - abhrairvilipyatesma abhraviliptI yauH / evaM sUpaviliptI sthAlI / alpAcA alpasUpetyarthaH / alpa iti kim ? candanAnuliptA strI / analpena candanena liptetyarthaH / ityAdikaraNAca "khAGgAderakRtamitajAtapratipannAdbahuvrIheH" ( 2 / 4 / 46 ) svAGgAdeH kRtAdivarjitAt ktAntAd bahuvrIheH striyAM GIrbhavati / zaGkhau bhinnA- 35 For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuvasyAH zaGkhabhinnI, UrubhinnI, kezavilUnI, galakakRttI / kRtAdivarjanaM kim ? dantakRtA dantamitA dantajAtA dantapratipannA / bahuvrIheriti kim ? hastAbhyAM patitA hastapatitA / "anAcchAdajAtyAdenavA" (21447) AcchAdavarjitA yA jAtistadAdeH kRtAdivarjitaktAntAdvahuvrIheH striyAM GIrvA bhavati / zAGgaro jagdho'nayA zAGgarajagdhI zAGgarajagdhA, palANDubhakSitI palANDubhakSitA / anAcchA5deti kim ? vastracchannA vasanacchannA / jAtyAderiti kim ? mAsayAtA, saMvatsarayAtA; pUrveNApi na bhavati-asvAGgAditvAt / kRtAdivarjanaM kim ? kuNDakRtA palANDumitA vRkssprtipnnaa| ktAdityeva-zAGgarapriyA / "sapa0" GIrityAdi / sapalyAdiSu yaH patizabdastasmAt striyAM nityaM GIrbhavati, nakArazcAntAdezaH / samAnaH patirasyAH samAnasya patiriti vA sapatnI / evamekapatnI satI / vIrapatnI piNDapatnI bhrAtRpatnI putrapatnI / SaDete spnyaadyH| samudAyanipAtanaM samAnasya sabhAvArtha puMvadbhAvapratiSedhArthaM ca / 10 sapatnIbhAryaH / sapatyA ayaM sApatnaH / "UDhA0" / patnIti-patyuH kevalAdUDhAyAM pariNItAyAM striyAM kIrbhavati, nakArazcAntAdezaH / patnI / yajamAnasya patnI vRSalasya patnI / UDhAyAmiti kim ? patiriyaM saGgrahItA abhAryA cetyarthaH / "pANi" iti zabdaH prakArArthaH / pANigRhItIti prakArAH zabdAH UDhAyAM triyAM DyantA nipAtyante / pANirgRhIto'syAH pANau vA gRhItA pANigRhItI / evaM karagRhItI pANyAttI / karAttI / UDhAyAmiti kim ? yasyA yathAkathaMcitpANirgRhyate sA pANigRhItA / bahuvrIhA15 vevecchantyanye // pativanI antarvanIti-"pativanyantarvanyo bhAryAgabhiNyoH " (2 / 4 / 53 ) bhAryA avidhavA strI, tasyAmabhidheyAyAM patimacchabdAd GIrasya ca pativanAdezaH, tathA garbhiNyAM striyAmabhidheyAyAmantarvacchabdAd DIrasya cAntarvanAdezo nipAtyate / nipAtanAdeva ca adhikaraNapradhAnAdapyantaH zabdAnmatvarthIyo maturbhavati / bhAryeti kim ? patimatI pRthvI / garbhiNIti kim ? antarasyAM zAlAyA masti / evamityAdi-'evamiti saMkSepadyotane' / dRDhapatnIti-"patyunaH" (2 / 4 / 48) patyantAdvahuvrIheH striyAM 20 GIrvA bhavati / tatsanniyoge'ntasya nakArAdezazca / dRDhaH patirasyA dRDhapatnI dRDhapatiH / evaM sthirapatnI sthirapatiH, sthUlapatnI sthUlapatiH, vRddhapatnI vRddhapatiH / mukhyAdityeva-bahusthUlapatiH purI / atra hi patyanto bahuvrIhirmukhyo na bhavati / yastu mukhyaH sa paiMtyanto na bhavati / grAmapatnIti-"sAdeH" (2 / 4 / 49) sapUrvapadAtpatizabdAt triyAM kIrvA bhavati, asya ca nakAro'ntAdezaH / pUrveNaiva siddhe punarvacanaM bahuvrIhinivRttyartham / grAmasya patiH strI prAmapatnI grAmapatiH / AzApatnI AzApatiH / 25adhiSThAtrI patiH adhipatnI adhipatiH / ISadUnA patiH bahupatnI bahupatiH / sAderiti kim ? patiri yam / grAmasya patiriyam / mukhyAdityeva-atikrAntA patimatipatiH / gauNAdapIcchantyanye-atipatnI 2 / yadA tu patnIzabdasya SaSThyantena samAsastadA rAjapatnI zUdrapatnItyAdyeva bhavati // 16 // jAterayAntanityastrIzUdrAt // 17 // [si0 2 / 4 / 54 ] yAntAdivarjAjAtivAcino'dantAttriyAM DIH syAt / / AkRtigrahaNA jAtirliGgAnAM ca na sarvabhAk / saMkRdAkhyAtanirlAhyA gotraM ca caraNaiH saha // 3 // 1 dharmAdiSu panIzabdasyApAThAdityarthaH / 2 parataH strI0 (3 / 2 / 49) jAtizca ( 3 / 2 / 51) iti prAptasya / 3 anagnisAkSikaM kAmArditena vArakarmatve prigRhiitaa| 4 bhAryAyA anyA apradhAnabhUtA bhaginyAdiH / 5 sthUlAH patayo yAsAM tAH sthUlapataya iti kRte patyune iti navikalpanAt bahavaH sthUlapatayo yasyAm / 6 dvitIyena bahuvrIhinA bAdhitatvAt / 7 kiM tarhi ? sthUlapatyantaH / 8 (anu) gRhyate'neneti AkRtirakyavaracanA grahaNaM yasyAH / 9 liGgAnAM sarva sarvavaM bhajati liGgasamudAya vA sarvaM bhjte| 1. sakRdAkhyAtA satI niyamena prAdyA / For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze strIpratyayAH / GIH 197 " I kukkuTI / taTI / nADAyanI / kaThI / yAntAdivarjanaM kim ? | kSatriyA / khaTTA zUdrA / kacit nityastrIjAterapi - odanapAkI / zaGkhapuSpI / pUgaphalI / darbhamUlI / auSadhivizeSA ete // 17 // jAte 0 / yo'nte yasya sa yAntaH, nityaM strI nityastrI, yAntazca nityastrI ca zUdrazca yAntanityastrIzUdram, na yAntanityastrIzUdram ayAntanityastrIzUdram, tasmAt / jAtivAcina iti jAtiH sAmAnyamabhinnabuddhidhvaniprasavanibandhanamarthadharmastatra ca kAryAsaMbhavAttadvAcino grahaNam, sA ca jAtistridhA tathA ca sampra - 5 dAyaH-AkRtigrahaNetyAdi - kAcitsaMsthAnavyayA, yathA gotvAdiH / saMkRdupadezavyaGgyatve satyatriliGgAnyA, yathA brAhmaNatvAdiH ; atriliGgatvaM devadattAderapyastIti sakRdupadezavyamayatve satItyuktam / gotracaraNalakSaNA ca tRtIyA / krameNodAharaNAni - kukkuTI iti prathamabhedodAharaNam / taTI iti dvitIyabhedodAharaNam / nADAyanIti-naDasyApatyaM vRddhaM strI "naDAdibhyaH AyanaN" (6 / 1 / 53 ) iti gotralakSaNA jAtiH / kaThItikaThena proktaM vedaM vetyadhIte vA " tena prokte" (6 / 3 / 181) aN "kaThAdibhyo vede lup" (6 / 3 / 183) 10 iti lupU, caraNalakSaNA jAtiH; iti tRtIyabhedodAharaNam / kSatriyeti / evaM ibhyA vaizyA AryA gavayI hI mukayI manuSI matsI; RzyI iti gaurAdipAThAt / antagrahaNaM sAkSAtpratipattyartham tena vataNDasyApatyaM pautrAdi strIti yan, tasya lope sthAnivadbhAve'pi vataNDItyatra yAntalakSaNaH pratiSedho na bhavati / khadveti- evaM makSikA yUkA / kathaM tarhi droNI kuTI / atra hi zabdayornityastrItvAbhAve'pi droNIkuTIjAternityastrItvAtpratiSedhaH prApnoti / naivam / gaurAdipAThAdbhaviSyati / zUdreti kathaM tarhi mahAzUdrI obhI- 15 rajAtiH / nAtra zUdrazabdo jAtivAcI kiM tarhi mahAzUdrazabdaH / yatra tu zUdrazabda eva jAtivAcI tatra bhavatyeva GIniSedhaH / mahatI cAsau zUdrA ca mahAzUdreti / jAtilakSaNasyaivAyaM pratiSedho tena dhavayoge bhavatyeva zUdrasya bhAryA zUdrI / Adityeva-AkhuH tittiriH / mukhyAdityeva - bahuzUkarA bhUmiH, bahubrAhmaNA zAlA / kathaM su~parNI ? suparNazabdasyApi jAtivAcitvAttasya ca mukhyatvAt / kvacit ityAdi odanapAkIti " pAkakarNaparNavAlAntAt " ( 2 / 4 / 55 ) pAkAdyantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM GIrbhavati / odanasyeva 20 pAkossyAH odanapAkI / evaM kSaNe kSaNena vA pAko'syAH kSaNapAkI / mudraparNI sAlaparNI / AkhukarNI zaGkukarNI gaurava vAlA asyA govAlI / azvavAlI // zaGkhapuSpIti " asatkANDaprAntazataikAJcaH puSpAt " (2 / 4 / 56) sadAdivarjitazabdapUrvo yaH puSpazabdastadantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM GIrbhavati / zaGkhapuSpI suvarNapuSpI / sadAdipratiSedhaH kim ? satpuSpA kANDapuSpA prAntapuSpA zatapuSpA ekapuSpA prAkpuSpA pratyakpuSpA // pUgaphalIti " asambhastrAjinaikazaNapiNDAtphalAt " (2 / 4 / 57) samAdi - 25 varjitazabdapUrvo yaH phalazabdastadantAjjAtivAcino nAmnaH striyAM GIrbhavati / dAsIphalI pUgaphalI dADimaphalI / samAdipratiSedhaH kim ? saMphalA bhastrAphalA ajinaphalA / ekaphalA ekAnnacchantyanye / zaNaphalA piNDaphalA // darbhamUlIti "anatro mUlAt " (2|4|58) nabUvarjitazabdapUrvo yo mUlazabdastadantAjAtivAcino nAmnaH striyAM GIrbhavati / darbhamUlI zIrSamUlI / anaya iti kim ? amUlA / oSadhijAtivizeSANAM saMjJA etAH / AsAM jAtInAM nityastrIrUpatvAdvacanam / etatsarvaM kacidityAdinA lezenAha // 17 // 30 dhavAdyogAdapAlakAntAt // 18 // [ si0 24|59] pAlakAntavarjAtsaMbandhataH strIvRtterghavanAmno GIH syAt / praSThasya bhAryA praSThI / gaNakI / apAlakAntAditi kim ? gopAlikA / *dhavayogo'nuvarttanIyaH paJcasUyAm // 18 // 1 ubhayorapi sambaddhyate / 2 vaizyameda evAbhIro gavAdyupajIvI / 3 parNazabdasyaiva jAtitvaM tasya ca kRte samAse'mukhyatvamityabhiprAyaH / For Personal & Private Use Only 33 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu pAlako'nte yasya sa pAlakAntaH, na pAlakAntaH apAlakAntastasmAt / dhavanAmna iti dhavo bhrtaa| praSThI gaNakIti evaM pravarI mahAmAtrI; kumAryAM bhavo bhartA kaumArastasya bhAryA kaumArI / praSThAdayo hi zabdA dhavavAcino'pi yogAtso'yamityabhedopacAreNa bhAryAyAM vartate / yadA tu "tasyedami"ti vyatirekavivakSA tadA taddhito bhavati / prASTI prAvarI / dhavAditi kim ? parisRSTA prajAtA prasUtA / sarvatra 5vini ThitagarbhetyarthaH / atyatra yogastena vinA prasavAbhAvAnna tu dhavavAci nAma / yogAditi kim ? devadatto dhavo, devadattA bhAryA svata eva na tadyogAt / gopAliketi-gopAlakasya bhaaryetyrthH| Adityeva sahiSNorbhAryA sahiSNuH / kathaM jyeSThasya bhAryA jyeSThA, evaM kaniSThA madhyamA ? ajAdipAThAt / *dhavayoga ityAdi lAghavArthamAha // 18 // pUtakratuvRSAkapyagnikusitakusidAdai ca // 19 // [si0 24 / 60] 10 ebhyaH paJcabhyo DIstadyoge'ntasyaiH / pUtakratoH strI pUtakratAyI // 19 // __ pUta0 / pUtAH kratavo yena saH pUtakratuH / vRSo dharmaH kapirvarAhastAdUpyAtpRSodarAditvAddIghe vRSAkapiH, vRSaM dAnavamAkampitavAn vA vRSAkapirmAdhavaH / kusitakusidau RSI / tataH paJcAnAM dvandvaH / ai cetyantAdezo na tu pratyayaH / "eye'nAyI" (3 / 2 / 52) iti sUtranirdezAt , nahi aikArasya pratya yatve anAyIti bhavati / ebhyaH paJcabhya iti-dhavanAmabhya ityarthaH / pUtakratAyIti pUtakatorbhAryA / 15 evaM vRSAkapAyI anAyI kusitAyI kusidAyI / yogAdityeva-pUtA kratavo yayA sA pUtakratuH / evaM vRSAkapi ma kAcit // 19 // manorau ca vA // 20 // [si0 2 / 4 / 61] manorjI; tadyoge auraizca syAtAm / mnaayii| manAvI / mnuH||20|| mano0 / mano veti / vAzabdaH prathamaM vidheyatayA pradhAnena GIzabdena yojyate, na tu sanniyogaziSTa20 tvAdapradhAnenAntAdezeneti / auraizceti-cakAra aikArasyAntAdezasyAnukarSaNArthastena GIsanniyoge aukAra aikArazcAntAdezau krameNa syAtAmiti bhAvaH // 20 // varuNendrabhavazavarudramRDAdAncAntaH // 21 // [si0 2 / 4 / 62 ] ebhyaH SaDbhyo GIstadyoge AncAntaH / varuNAnI / indrANI // 21 // varu0 / AncAnta iti / GIsanniyoge ca Ananta Agamo bhavati / antagrahaNAbhAve Anapi pRthaka 25pratyayaH syAt / Adezatve ca "anekavarNaH sarvasya" (74 / 107) iti sarvasyAdezaH syAt / indrA NIti / evaM rudrANI bhavAnI zarvANI mRDAnI / kazcittvAhitAgnerbhAryA AhitAmyAnI / evaM prAjApatyAnI vANijAnItyAdAvapIcchati / natvanAgamenaivendrANItyAdi siddhyati iti kimAnAgamakaraNena, mAtrAlAghavaM hi putrotsavAya manyante vaiyAkaraNAH / naivam "kibathaM prakRtirevAhe"ti kibantAnAmapIndrAdizabdAnAM parAbhiprAyeNAnAgame indrANItyAdi rUpANi siddhyanti natvanAgame / tathAhuH zrIsUrayo haimabRhadvRttau / 30 "indramAcaSTe ind tadbhAryA indrANI evaM mAtulAnItyapara iti" // 21 // 1 atra so'yamityabhisambandhena vRttirveditavyA / nahyayamevAmisambandhastasyadamiti, kintu so'yamityapi / abhedAca bhedasya nivRttavAt tddhitaanuppttiH| 2 praSThasyeyamiti bhedavivakSetyarthaH / 3 parisargaprasavau sambandhanimittau na ca to pumAMsamAcakSAte / anye vAhuH-parisargo dohada ucyate, tena parisRSTA saparisargA jAtadohadetyarthaH / prajanaH prathamaM garbhagrahaNam , prasavastu garbhavinirluNThanam / etaizca yoSita eva sambandho na puNsH| puruSasaMyoganimittA etena tadvAcina ityrthH| For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze strIpratyayAH / DIH mAtulAcAryopAdhyAyAdvA // 22 // [ si0 2 / 4 / 63 ] ebhyastribhyo DIstadyoge cAnanto vA / mAtulAnI mAtulI / kSumnAdi (2 / 3 / 96) pAThAnna Natvamiti AcAryAnI AcAryAM / upAdhyAyAnI upAdhyAyI / "sUryAdevatAyAM vA" (2 / 4 / 64) DIstadyoge cAnantaH / sUryANI sUryA / "AryakSatriyAdvA" (2 / 4 / 66) AryANI AryA / kSatriyANI kSatriyA // 22 // mAtuH / AcAryoti necchanyanye / anye tu mAtulA-AcAryA-upAdhyAyetyapIcchanti / tadarthaM GIriti vikalpanIyaH / "sUryA." devatAyAmiti kim ? sUryasyAdityasya manuSyasya vA bhAryA mAnuSI sUrI / "sUryAgastyayorIye ca" (2 / 4 / 89) iti ya lopaH / sUryANIti necchantyanye / "Arya" atra dhavayogo nAnuvartate pazcasUtryAH samAptatvAt / AryaH, kSatriyaH, pumAn / strI cet-AryANI AryA, kSatriyANI 2 / dhavayoge tu vizeSavidhAnAtpUrveNa nityaM DIreva-Aryasya bhAryA AryA, evaM kSatriyI / 10 dhavayoge evAyaM vidhiriti kazcit tanmate Aryasya, kSatriyasya, bhAryA AryANI 2, kSatriyANI 2 / dhavayogAdanyatra tu AryA kSatriyetyeva bhavati // 22 // yavayavanAraNyahimAddoSalipyurumahattve // 23 // [si0 2 / 465] __ebhyazcaturyo yathAsaGkhyaM doSAdau gamye DIH syAt , GIyoge caanntH| yavAnAM doSo yvaanii| yavanAnAM lipiryavanAnI / uru araNyaM arnnyaanii| mahaddhimaM himAnI / "yatro DAyan ca vA" 15 (2 / 4 / 67) gAAyaNI gArgI / *evamanyatrApi yathAyogam // 23 // yava0 / duSTo yava iti-yavAnAM doSakAri sahacaritaM dravyAntaram , rAlaka ityarthaH / aprasavadharmANo yavA evetyanye / yavanAnIti-uktArthatvAt "tasyedam" (6 / 3 / 160) ityaNa na bhavati tadvipaye DIvidhAnAt / urviti-urumahattvayorekArthatve'pi pRthag grahaNaM yathAsaMkhyArtham / lipIti kim ? yAvanI vRttiH, yavanasya bhAryA yavanI / yavayavanAraNyahimAnAM tu doSAdyabhAve strItvameva nAstIti na prtyudaahriyte|20 saMjJAyAM tu bhavatyeva-yavA yavanA araNyA himA nAma kAcit / "yatro0" yaJpratyayAntAt striyAM GIrbhavati, DAyan cAnto vA bhavati / "zrutAnumitayoH zrauto vidhirbalIyAni"ti nyAyAt vAzabdo'tra zrute / gAAyaNI pakSe yalope gArgI, evaM vAtsI vAtsyAyanI / athoktazeSaM GIprakaraNaM saGkepeNa saGghahAti / *evamityAdi-yathAyogamiti sUtrAnusAreNa anyatrApyuktazeSe kacit DAyansaMniyukto DIH kacit kevalaM DIrevamuktarItyAnusandheyaH / tathAhi-"lohitAdizakalAntAt" (2 / 4 / 68) lohitA-25 dibhyaH zakalAntebhyo.yajantebhyaH striyAM DIrbhavati, tatsanniyoge DAyancAntaH / lauhityAyanI / sAMzityAyanI kAtyAyanI zAkalyAyanI / lohitAdiH zakalAnto gargAdyantargaNaH ekonatriMzatparimitaH / "SAvaTAdvA" (2 / 4 / 69) SakArAntAnAno'vaTazabdAcca yajantAtstriyAM GIrvA bhavati, tatsanniyoge DAyancAntaH / pautimASyAyaNI pautimASyA, zArkarAkSyAyaNI zArkarAkSyA / gaukakSyAyaNI gaukakSyA / AvaTyAyanI AvaTyA / eSu pUtimASazarkarAkSagokakSAvaTazabdebhyo "gargAderyaJ" (6 / 1 / 42) iti 30 yaJ / "kauravyamANDUkAsUraiH" (2 / 4 / 70) ebhyaH striyAM GIrbhavati, tatsanniyoge ddaayncaantH| kauravyAyaNI mANDUkAyanI AsurAyaNI / eSu "dunAdikurvitkozalAjAdAbhyaH" (6 / 1 / 118 ) iti ne kauravyaH, "pIlAsAlvAmaNDUkAdvA" ( 6 / 1 / 68) ityaNi mANDUkaH "bAhvAdibhyo gotre" (6 / 1 / 32) 33 1 pUrve, sUryANi tu zakaTa ev| 2 DiskaraNamAsurAyaNItyatra prayojanArtham / 3 sAkSAnirdiSTasya DAyana eva vAzabdena saMbandho nAnumitena chIpratyayena pratyAsattaH, pAvaTAdeti suutrkrnnaadvaa| For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuitIbi AsUriH / "ina itaH" (2 / 4 / 71) ipratyayAntAnAnna ikArAntAt triyAM DIbhavati sutaMgamena nivRttetIni sautaGgamI / evaM maunavittI / "sutaGgamAderil" ( 6 / 2 / 85) iti cAturarthika im / ita iti kim ? ibAdezAtmyAnmAbhUt / varAhasyApatyaM vArAhyA, evaM bAlAkyA kArISagandhyA kaumudagandhyA / "nurjAteH" (2 / 472) nurmanuSyasya yA jAtistadvAcina ikArAntAnAmnaH striyAM GI5rbhavati / avanteH kuntezcApatyamiti "dunAdi0" (6 / 1 / 118) iti vye "kuntyavanteH sriyAm" (6 / 1 / 121) iti tasya lope avantI kuntii| daakssii| plAkSI / taikAyanI 'tikAderAyanin' (6 / 1 / 107) / glucukAyanI 'adorAyaniH prAyaH' (6 / 1 / 113 ) / ita ityeva-vizo'patyamityan , darado'patyaM "purumagadha0" (6 / 1 / 116) ityaNa "dreraraNo0" (6 / 1 / 123) ityubhayatra pratyayalope viTa darad / avantIyateH kip tasya lope avantI strI / nuriti kim ? tittiriH / jAteriti kim ? niSkau10 zAmbiH knyaa| "vA pAdaH" (2 / 4 / 6) bahuvrIhestannimittakapAdzabdAntAt striyAM GIrvA bhavati / dvipadI "yasvare pAdaH padaNikyaghuTi" (2 / 1 / 102) iti pAcchabdasya pdaadeshH| dvipAt / "azizoH" (2 / 4 / 8) asmAdbahuvrIheH striyAM GIrbhavati / avidyamAnaH zizurasyAH azizvI / bahuvrIheriyeva-na zizuH azizuH / "saGkhyAdehAyanAdvayasi" (2 / 4 / 9) saGkhyAdeharhAyanazabdAntAnAmno bahuvrIheH striyAM vayasi gamyamAne kIrbhavati / dvihAyanI trihAyaNI caturhAyaNI vaDavA "caturehAyanasya vayasi" 15 ( 2 / 3 / 74) iti Natvam / saGkhyAderiti kim ? atItahAyanA / hAyanAditi kim ? dvivarSA kanyA / vayasIti kim ? dvihAyanA trihAyanA caturhAyanA shaalaa| kAlakRtA prANinAM zarIrAvasthA vaya iti Natvamapi na bhavati / "dAna:" (2 / 4 / 10) etadantAbahuvrIheH striyAM GIrbhavati / dvidAnI tridAnI / "parimANAttaddhinalukyavistAcitakambalyAt" (2 / 4 / 23) paritaH sarvato mAnaM parimANam , taJca rUDhivazAt prasthAdi / yadAhuH "UrddhamAnaM kilonmAnam , parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM 20 syAt , saGkhyA bAhyA tu srvtH"|| 1 // bistAdibhyo yadanyatparimANaM tadantAhigorakArAntAttaddhitaluki striyAM GIrbhavati / dvAbhyAM kuDavAbhyAM krItA "mUlyaiH krIte" (6 / 4 / 150) iti ikaNi, "anAmyadviH plup' (6 / 4 / 141) iti tallupi dvikuDavI trikuDavI, vyADhakI tryADhakI / parimANAditi kim ? paJcabhirazvaiH krItA paJcAzvA / taddhitalukIti kim ? dvipaNyA "paNapAdamASAdyaH" (6 / 4 / 148) iti / abistAderiti kim ? dvibistA vyAcitA dvikambalyA / "kANDAtpramANAdakSetre" (2 / 4 / 24 ) 25 pramANavAcikANDazabdAdakSetraviSayAhigostaddhitaluki sati triyAM GIrbhavati / AyAmaH pramANaM / dve kANDe pramANamasyA dvikANDI rajjuH / pramANAditi kim ? dvAbhyAM kANDAbhyAM krItA dvikANDA zATI / akSetra iti kim ? dve kANDe pramANamasyA dvikANDA kssetrbhktiH| bhaktigrahaNaM taddhitArthasya strItvArtham / "puruSAdvA" (2 / 4 / 25 ) pramANavAcipuruSazabdAntAdigostaddhitaluki striyAM GIrvA bhavati / dvau puruSau pramANamasyAH dvipuruSI dvipuruSA parikhA / "hastipuruSAdvA'N" (7 / 1 / 141), "dvigoH saMzaye ca" (7 / 1 / 144) 30 ityaNo luk / pramANAdityeva-dvAbhyAM puruSAbhyAM krItA dvipuruSA vddvaa|"revtrohinnaajhe" (2 / 4 / 26) revatI rohiNIbhyAM nakSatrazabdAbhyAM striyAM DIbhavati / revatI rohiNI / yadApi "citrArevatIrohiNyAH striyAm" (6 / 3 / 108) iti jAtA yasyANo luki GIpratyayasyApi lug bhavati tadApi nakSatrazabdatvAtpunaranena GIrbhavati / revatyAM jAtA revatI, rohiNyAM jAtA rohiNI / bha iti kim ? revatA rohinnaa| kathaM "revatIramaNo balaH" "revatI zuSkarevatI" ? revatzabdo matvarthIyAnto'sti tata udillakSaNo GIH / kathaM "rohiNI kaTurohiNI" ? rohiNazabdaH prakRtyantaramasti tato jAtilakSaNo GIH / "nIlA36tprANyauSadhyoH " (2 / 4 / 27) nIlazabdAtprANini auSadhau ca striyAM kIrbhavati / nIlo gauH, nIlI For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze strIpratyayAH / jyAdayaH 201 vaDavA / nIlI oSadhIH / prANyauSadhyoriti kim ? nIlA zATI / "ktAca nAni vA" (2 / 4 / 28) nIlazabdAt ktAntAcca zabdarUpAt striyAM kIrvA bhavati, nAmni saMjJAyAm / nIlI nIlA / pravRddhA cAsau vilUnA ceti pravRddhavilUnI pravRddhavilUnA / etatsarvaM evamityAdinA saMkSepeNAha iti GIprakaraNam // 23 // uto'prANinazcAyurajvAdibhya aG // 24 // [si0 2 / 4 / 73 ] nRjAtivAcino'prANijAtivAcinacodantAt striyAmUG syAt, na tu vantAdrajvAdibhyazca / 5 kurUH / alAbUH / prANijAtivarjanAdAkhuH / yurajvAdivarjanAdadhvaryuH strI / rajjurityAdau noDa / "bAhvantakadrukamaNDalo ni" (2 / 474) / suvaahuuH| kadrUH / kamaNDalUH / nAmnItyevavRttavAhuH // 24 // ___ uto0 / kurUriti-evaM ikSvAkUH brahmabandhUH iti nRjAtyudAharaNam / alAvUriti-evaM karkandhaH ityaprANijAtyudAharaNam / brahmA bandhurasyA ityatroGaH pUrva "zeSAdvA" (7 / 3 / 175) iti kacpratyayaH paro'pi 10 na bhavati, tatra bahulAdhikArAt / uta iti kim ? viT / vadhUH / UGi hi sati vadhUmatikrAntA'tivadhurityatra hrasvatvaM syAt / yathAtibrahmabandhurityatra // Akhuriti-evaM kRkavAkuH / nRjAtivAcina ityatra jAtigrahaNAt-paTuH cikIrSuH strItyatra noG / aprANino jAtivAcina iti grahaNAt kAkuH svarabhedaH, zaGkaH saMkhyAbhedaH ityAdau noG / adhvaryuH strIti caraNatvAjAtiH / rajjuriti-evaM hanuH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / kathaM tarhi bhIru gataM nivarttate iti / bhIruzabdasya hi jAtivAcitvAjAtilakSaNasyoGo'bhAve sambo-15 dhane otvaM prApnoti / naivam / tAcchIlikAnAM saMjJAprakAratvAt manuSyajAtivAcitvAdUGi hrasvatvaM siddham / anye tvasUryapazyarUpA tvaM kimu bhIrurarAryase itiprayogadarzanAjAtivacanatvamanicchanta UU~ na manyante / "bAhvanta0" bAhuzabdAntAnAmnaH kadrukamaNDalubhyAM ca nAmni viSaye striyAmUGpratyayo bhvti| subAhUriti evaM madrabAhUH bhadrabAhUH kadrUH kamaNDalUH saMjJA etAH / vRttabAhuriti-vRttau bAhU asyA vRttabAhuH // 24 // upmaanshitsNhitshshphvaamlkssmnnaayuuroH|| 25||[si0 2 / 4 / 75] 20 . upamAnavAcibhyaH sahitAdibhyazca SaDbhyaH parasya UroH striyAmUG syAt / rmbhoruuH| sahitorUH / nArIsakhIpaGgazvazrUH (2 / 476) ete sAdhavaH // 25 // ___ upa0 / aroriti-upamAnAdipUrvapadebhyaH parasya UrorityarthaH / rambhorUriti-rambhevorU yasyAH / evaM karabhorUH / nAganAsorUH / kadalIstambhorUH / sahitorUriti, evaM saMhitorUH zaphorUH vAmorUH lakSmaNorUH / upamAnAdyAderiti kim ? vRttoruH pInoruH / "nArI." ete sAdhava iti ete zabdAH striyAM 25 DyantA UGantAzca nipAtyante / nRnarayojyAM nArAdezaH, nArI / sakhizabdAt sakhazabdAcca bahuvrIhemaH, sakhI / saha khena vartate yA sApi sakhI / nipAtanasAmarthyAt dhavayoge'pi bhavati-sakhyuH strI sakhI / paoNzabdAdajAtAvUG pataH / zvazurazabdAjAtilakSaNe dhavayogalakSaNe ca GIpratyaye prApte UG ukArAkArayArlopazca zvazrUH / zvazurazabdasya saMjJAtve tu zvazurA // 25 // yUnastiH // 26 // [2477] striyAm / yuvtiH| "anArSe vRddhe'Niau bahukharagurUpAntyasyAntasya vyaH (2 / 4 / 78) kArISagandhyA / daivadattyA ityAdi // 26 // iti zrImahopAdhyAyazrIkIrti vijayagaNiziSyopAdhyAyadhIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM strIpratyayAdhikAraH samAptaH // 1 arthakathamidaM pravRddhazcAsau vilUnazca / strI ceditina kAryam, anyathA gauNatvAbhAvAt 'gozcAnta.' ityatrApravRttAvadantatvAbhAvAt DIne syAt / oSadhivizeSaH akhaNDaH saMjJAzabdaH vyutpattimAtramidam / hai. prakA0 pUrvA0 26 30 For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahemalaghu yUnaH / yuvanazabdAt striyAM tiH pratyayo bhavati, nakArAntatvAd GIpratyaye prApte tadapavAdo yogH| yuvatiH / yUnItyapi kazcit , na tacchiSTasaMmatam / kathaM yuvatI ? yauterauNAdikakidatipratyayAntAt "ito'ktyarthAt" (2 / 4 / 32) iti DIbhaviSyati / mukhyAdityeva-atiyUnI niyU~nI / "anA." anArSe vRddhe vihitau yAvaNinau pratyayau tadantasya sato bahukharasya gurUpAntyasya nAmno'ntyasya Sya ityAdezo 5 bhavati, striyAm ; gurugrahaNAdanekavyaJjanavyavadhAne'pi bhavati / gurugrahaNaM hi dIrghaparigrahArthaM saMyogaparigrahArthaM ca, anyathA dIrghopAntyasyetyucyeta / kArISagandhyeti-karISasyeva gandho'sya karISagandhistasyApatyaM pautrAdi strI "uso'patye" ( 6 / 1 / 28) iti aN , tasya dhyAdezaH / evaM kaumudagandhyA / devadattyetidevadattasyApatyaM pautrAdiH strI "ata iJ" itIm , tasya dhyAdezaH / evaM vArAhyA bAlAkyA / anArSe iti kim ? vAsiSThI / vizvAmitrI / vRddha iti kim ? varAhasya prathamApatyaM strI vArAhI / ahicchatre jAtA 10 AhicchatrI / evaM kAnyakubjI / aNima iti kim ? RtabhAgasyApatyaM bidAditvAdaJ ArttabhAgI / eva mArTipeSaNI / bahuskhara iti kim ? dAkSI plaakssii| gurUpAntyasyeti kim ? aupagavI kApaTavI / aNivantasya sato bahusvarAditi vizeSaNaM kim ? dvArasyApatyaM pautrAdi strI itIni dauvAryA / tathA uDulono'patyamiti imi "no'padasya taddhite" (7 / 4 / 61) ityantyakharAdilope auddulomyaa| sAralomyA-atreyaH pUrvama bahukharatve'gurUpAntyatve ca satyapIbi sati bahusvaratvAdgurUpAntyatvAcca yathA syAt / striyAmityeva-kArI15 Sagandho vArAhiH pumAn / mukhyasyetyeva-bahavaH kArISagandhA yasyAM sA bahukArISagandhA / nirvArAhiH / kathaM saudharmI AyastUnI bhauliGgI AlambI AlaccI kAlaccI audrAhamAtI ? gaurAdipAThAt / ityAdikaraNAcca kulAkhyAnAm (2 / 479) pauNikyA bhauNikyA maukharyA gautyA / puNikabhuNikAdayaH kulaakhyaaH| krauDyAdInAm (2 / 480 ) abahusvarAgurUpAntyArtho'nantarApatyArthazcArambhaH / kroDasyApatyaM krauDiH strI kauDyA / lADyA / kauDi lADi vyADi ityAdi krauDyAdayaH / "bhojasUtayoH kSatriyA20 yuvatyoH" (2 / 4 / 81) bhojasUtazabdayorantyasya kSatriyAyuvatyorabhidheyayoH striyAM dhyAdezo bhavati / bhojyA, bhojavaMzajA kSatriyA / sUtyA prAptayauvanA mAnuSItyarthaH / anye tu sUtasaMbandhinI yuvatiH sUtyA na satyAhuH / kSatriyAyuvatyoriti kim ? bhojA sUtA // "devayajJizaucivRkSisAtyamunikANTheviddhA" (2 / 4 / 82) eSAmivantAnAmantasya striyAM dhyAdezo vA bhavati / iantamAtranirde zAta pautrAdau prApte, prathamApase tvaprApte vibhASA / daivayajhyA daivayajJI, zaucivRkSyA zaucivRkSI, sAtyamugryA 25sAtyamugrI, kANTheviddhathA kANTheviddhI / ityAdi sarvaM ityAdikaraNena saMgRhItamiti // 26 // yAM ziSyo'dbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH shriitejpaalaamjH| tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA vRttAvavyayanirNayo'tha viratiM strIpratyayazcAbhajat // 1 // AdizabdAta ApakSiti Apizili saudhAtaki bhauriki bhauliki zAlmali zAlAsthali kApiSThali rauDhi devadatti yAjJa. datti ityAdaya ijantAH, caupayata caikayata caiTayata belvayata saikayata ete'NantAH / SyasyAdezatvAt kauDeyaH caupateya ityAdiSa Apatyasya yasya lopaH siddhaH / anye latra vyasya pratyayatvamicchanto yalopaM necchanti-kauDyeyaH caupayatseyaH / bahavacanamA. tigaNArtham / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / kArakalakSaNam vavavavavavavavava pra zabdaprakriyA nirUpaNAnantaraM kArakaprakriyAM nirUpayitumAha prA bhya te kriyAhetuH tuH kArakam // 1 // [ si0 221] kriyAyA hetuH kAraNaM kartrAdi kArakasaMjJaM bhavati / tacca dravyANAM svaparAzrayasamavetakriyA nirvartakaM sAmarthyaM zaktirityAcakSate / zaktizca sahabhUryAvadravyabhAvinI ca kriyAkAla evAbhivyajyate // 5 karotIti kArakamiti anvarthasaMjJAsamAzrayaNAccAnAzritavyApArasya nimittatvamAtreNa hetvAdeH kArakasaMjJA na bhavati // 11 203 atheti0 / tatra kArakasya lakSaNamAha-kriyAyA hetuH kAraNam / kriyAsvarUpaM vakSyate / kArakazabdaH kartRmAtraparyAyaH / kartrAdItyatra kartRzabdastu kartRvizeSavacanastena kartrAdi kArakasaMjJamiti vizeSaNa vizeSyabhAva upapanna iti / anyathA vRkSo vRkSasaMjJa itivat so'nupapannaH syAdarthasyAbhedAditi / kAraka - 10 zabdAbhidheyaM ca dravyANAM svaparAzrayasamavetakriyAnirvarttakaM sAmarthyaM zaktirityAcakSate / kriyA hi dvividhA - kartRsthA kartRsamavAyinI AsanagamanAdikA; yathA caitra Aste / karmasthA ca karmasamavAyinI pAkAdikA; yathA odanaM pacatItyAdi / asyopalakSaNatvAt anyonyamAzliSyata ityubhayAzritApi / kArakeSu 'ca kartRkarmaNI kvacit svAzrayasamavetakriyAyA nirvarttake kacitparAzrayasamavetakriyAyAH, zeSANi parAzrayasamaveta kriyAnirvarttakAnyeva / dravyANAM ca sAmarthyameva kArakamiti jJeyam, dravyasya tu kArakatve pratibandha - 15 kamantrAdisannidhAnAsannidhAnAbhyAM dahanAderdAhAdikriyotpattyanutpattI na syAtAm / dravyasvarUpasya sarvadA vidyamAnatvAdutpattireva syAt, tasmAcchaktireva kArakamityAstheyam / zaktirhi dravyasya dharmastasya catuSTayI gatiH - kazcitsahabhUryAvaddravyabhAvI ca yathA sphaTikasya zauklyam / kazcitsahabhUrayAvaddravyabhAvI, yathA'pakkaghaTasya zyAmikA / kazcidasahabhUryAvadravyabhAvI ca yathA tasyaiva ghaTasya pAkajA rUpAdayaH / kazcidasahabhUrayAvadravyabhAvI ca yathA meSayoH saMyogaH / tatra zaktilakSaNastu dravyadharma: 20 sahabhUryAvaddravyabhAvI ca / na caivaM sadA kriyotpattiprasaGga iti vAcyamabhivyaktAyA eva tasyAH zakteH kriyAhetutvAt / yathA ketakyAdijalAdInAM varSAdyabhibhUtasya gandhasya taraNikiraNasaMparkAbhivyaktasya gandhopalabdhiH kriyAhetutvam, na caitAvatA tasyAsattvamuttarakAlamabhivyajyamAnatvAt / na ca tadaiva tasyotpattirityapi vAcyam - ravikarasparzasya gandhotpattau sAmarthyAnavadhAraNAt, sAmarthye vA jalAntare'pi tato gandhotpattiH syAttasmAt kriyAkAlAbhivyaktazaktiH kArakamiti sthitam / nanu kathamatra kArakazabdaH saMjJA 25 kriyAhetuH saMjJIti na punarvyatyaya ? ityatrocyate / AcAryavyavahArAtsaMjJAsiddhi:, tadyathA-loke mAtApitarau putrasya nAma kuruto devadatta iti, tayorAcArAdanye'pi jAnanti iyamasya saMjJeti, evamihApi keci - vyAcakSANA AhuH kArakazabdaH saMjJA, kriyAhetuH saMjJI iti / apare kArakamityuktvAkartrAdInyudAharanti, tena manyAmahe - yayA pratyAyyate sA saMjJA, ye pratIyante te saMjJina iti / yadapi saMjJAsaMjJinorasandeho vaktavya ityuktaM tadapi na - AcAryavyavahAre devadattasya siddhatvAt / kArakazabdasya hi pratyAyanazaktirvyA- 30 For Personal & Private Use Only 1 nirvartakam | 2 kriyArtho dhAtuH ityatra / 3 kArakamiti saMjJAyA bhAvyamAnena tvAdudbhUtavibhaktyanupapattyA bhAvyamAna vibhattyA prathamayA nirdezaH / 4 atha saMjJeti prakRtya kArakAdayaH zabdAH paThitavyAH, anyathA kArakAdayaH saMjJA ityeSa samyagpratyayo na syAt, ataH saMjJAdhikAra iti vaktavyam, tathA kriyamANo'pi saMjJAsaMjJinorasandeho vaktavyaH kathamanyathA kArakazabdetyAdi bRhanyAse'dhikaH pAThaH / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu khyAnena prakAzyate yathA'kArAdInAM varNatvamiti / kizca anAkRtiH saMjJA AkRtimantaH saMjJina iti loke'pi hyAkRtimato mAMsapiNDasya devadatta iti saMjJA kriyate, AkRtyA hi sAhacaryabhAvo lakSyate, tenAyamartha:- kArakazabda ekatvAtsaMjJA, kriyAhetuzabdena pratyAyitAnAM bahutvAt saMjJitvam, lAghavArthatvAtsaMjJAkaraNasya; tathA AvarttinyaH saMjJA bhavanti, kArakazabdazcAvarttate na kriyAhetuzabdastadyathA - devadattazabda Avarttate 5na mAMsapiNDa iti; athavA sataH kAryiNaH kAryeNa bhAvyamiti pUrvoccAritaH saMjJI, paJcAduccAritA saMjJeti / atha kriyAheturiti saMjJinirdezaH kimarthaH ? ityatrocyate - akArakasya kArakasaMjJA mAbhUdityevamarthaH, anyathA grAmasya samIpAdAgacchatItyakArakasyApi grAmasyApAdAnasaMjJA prasajyeta; tathAhi - yo vRkSazAkhAyAH patatyasau vRkSAdapi patatyevaM yo grAmasamIpAdAgacchati grAmAdapyasAvAgacchatItyapAye grAmasyAvadhimatvenopAdAnAdapAyo hi saMzleSapUrvakaH, saMzleSazca sannasanvA buddhyA kalpyate, saMca samIpasyaiva viva10 kSito na tu prAmasya; yadA ca grAmo'pAyayukto bhavati tadA syAdevApAdAnasaMjJA yathA grAmAdAgacchatIti / evaM tarhi vRkSasya patra patatyatrApAdAnasaMjJA prApnoti, grAmasya samIpA dityatrApAyayuktArthAntarasadbhagvAnnAsti grAmasyApAyayoga, iha tvarthAntarasyAnirdezAdvRkSasyaivApAyayuktatvamiti / naitadapyasti / yato nAtrApAyo vivakSitaH, / kastarhi ? saMbandha: - parNavizeSaNatvena vRkSasya vivakSitatvAt / na caivaM patatIti prayogAnupapattiH, vRkSamahatyapi parNe zAkhAsthe bhUmiM spRzati vRkSasya patraM patatIti prayogasya darzanAt, sati 65 hyavadhau gatirapAyo bhavati nAnyathA, gativizeSatvAdapAyasya / yadA cApAyo vivakSito bhavati, bhavati tadApAdAnasaMjJA--yathA vRkSAtparNa patatIti / saMbandhastu tadA na vizeSito bhavati na jJAyate / kaGkasya vA kurarasya vA saMbandha vizeSasya zabdenAsamarpaNAt pratyAsatyA tu vRkSa evaM saMbandhitvena pratIyate iti tasmAdavadhyAdaya eva saMjJino lapsyante / satyam, tathApi viziSTaH saMjJI nirdeSTavyaH / yat kriyAyA nirvarttakaM sAdhakaM tatkArakasaMjJaM bhavatIti / nanu tathApyatra vizeSAnirdezAt kriyAnimittamAtrasyApi 20 hetvAdeH prasaGga ityatrocyate-karotIti cakAro'vadhAraNe, ayamarthaH - kAraka iti mahatI saMjJA'nvarthA vijJAyate - karotIti kArakamiti sAdhyatvena ca kriyaiva zabdAtpratIyate, kriyAnirvarttakasyaiva kArakasaMjJA, kartrAdisaMjJA ca pravarttate; na hetvAdernimittamAtrasyAnAzritavyApAratvenAnirvarttakasya / nanu yadi karotIti kArakamityAzrIyate tadA svatatrasyaiva kartRsaMjJAvat kArakasaMjJApi prApnoti na tu karaNAdInAM paratatratvenAkarttRkatvAttatazca karaNaM kArakamadhikaraNaM kArakamiti na syAt ? naiSa doSaH - pratikArakaM pacAdInAM kriyA25 bhedAtkaraNAdhikaraNayoH kartRbhAvastathAhyadhizrayaNodakasecanataNDulAvapanaidhopakarSaNakriyAH kurvan devadattaH pacatItyucyate - atra tadA pacirvarttate etatpradhAnasya kartuH kartRtvam / droNaM pacati ADhakaM pacatIti grahaNakriyAyAM sthiratvAdAkriyAsamAptestaNDulAnAM dhAraNakriyAM ca kurvatI sthAlI pacatItyucyate-atra tadA pacirvarttate etadadhikaraNasya kartRtvam / edhAH pacanti Avikinterjvalana kriyAM kurvanti kASThAni pacantItyucyate - atra tadA pacirvarttate etatkaraNasya kartRtvam / anekArthatvAzca dhAtUnAM tAdarthyAcca tadrU30 pAsaGgAt karaNAdivyApAre pacervRttirdraSTavyA / evamanyatrApi sarveSAM svavyApAre svAtantryAttadanuSThAnadvAreNa pradhAnakriyAyAmupayogAt kartRsannidhAvapi svavyApArasyAnivarttanAt pAratantryAvasthAyAmapyanivRttaM kArakatvamityarthaH / nanu ca yathA karaNAdhikaraNayoH kartRtvaM nidarzitam, na tathA'pAdAnAdInAM nidarzyate; 33 nApAdAne grAme vivakSite mAma AgacchatIti prayogo'sti / ucyate - sarvatraivAtra svAtatryaM pAratantryaM 1 kiMvA'sthAne'yaM yatnaH kriyate-nahIdaM lokAdbhiyate yathA gozApakaH kazcit sakti karNe vA gRhItvopadizati - ayaM gauriti nAyamAcaSTe iyamasya saMjJeti / bhavati cAsya saMpratyayastasmAdantareNApi saMjJAzabdaprayogam lokavyavahAravadatra saMjJA saMjJisaMbaMdhaH siddhyatIti / For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / kArakakharUpam , nAmArthe prathamA 205 ca vivakSitam , tayozca svAtavyapAratazyayoH paryAyeNa vacanam , vacanAzrayA ca saMjJA bhavati, yathA-balAhakAdvidyotate balAhake vidyotate balAhako vidyotate vidyut / tathAhi balAhakAditi nissaraNAdvidyotane dyutirvarttate pRthagbhAvazca vivakSita ityapAdAnatvam / balAhake ityatra tu dyotane dyutirvarttate balAhake sthitvA jyotIrUpA vidyudvidyotata ityarthaH / balAhaka iti ca vidyuto balAhakasyAbhedavivakSAyAM prayogaH / grAma AgacchatItyarthAntarAvagamAdapAdAnavyApArAnavagamAtprayogAbhAvaH / evaM brAhmaNAya5 dadAtItyarthe brAhmaNo dadAtIti prayogAbhAvaH / zabdazaktisvAbhAvyAcApAdAnasampradAnavyApAre dhAturna varttate / vastutastvapAdAnasyAvadhibhAvenAvasthAnaM vyApAro'sti saMpradAnasyApyanumananAdilakSaNaH / pratIyamAno'pi ca vyApAraH kArakavyapadezanibandhanaM yathA-praviza piNDImiti / svavyApAramantareNa pradhAnakriyAyAmupayogAbhAvAt / nanu sarvatrAtra svAtavyaM pAratatryaM cAsti, tatra pradhAnatvAtkartRsaMjJaiva prApnoti / atha paratvAdapAdAnAdayaH, tathAhyapAdAnAdInAmavakAzo yadA svAtavyaM nAsti kartRsaMjJAyA 10 avakAzaH / devadattaH pacatItyubhayaprAptau cApAdAnAdayaH / tanna / sarvatra svAtavyasya sadbhAvAnnAsti kartR. saMjJAvinirmukto'pAdAnAdi saMjJAnAmavakAzaH / atrocyate-udbhUtasvAtatryavivakSAyAM kartRsaMjJA, udbhUtapAratavyavivakSAyAM tu nyagbhAvAtsadapi svAtavyaM svayaM na prayukte, yathA rAjasannidhau tadanupayogi svakAryamamAtyA nArabhante, tasmAtsarvatra svAtatryapAratakSyasadbhAve'pi paryAyeNaidha vacanam , tadAzrayA ca sNjnyetydossH| nanu saMbhavanakriyAM dhAraNAkriyAM ca kurvatI sthAlI svatatretyuktam , kedAnI paratatrA, na cAprakSAlane 15 parivarttane ca pAratavyamiti vAcyam, na hi prakSAlanaparivarttane kariSyatIti sthAlyupAdIyate, kintu saMbhavanadhAraNakriye kariSyatIti prakSAlanAdyabhAve'pi pAkaniSpAdAtteSAM tatrAnaGgatvAt / evaM tarhi sthAlIsthe yatne kathyamAne sthAlI svatazrA, kartRsthe yatne paratatreti / nanu ca bhoH kartRsthe'pi yatne kathyamAne sthAlI saMbhavanadhAraNakriye karoti tatra svatatrA, kedAnI paratatreti ? evaM tarhi pradhAnena samavAye sthAlI paratatrA, vyavAye svatatrA, yathAmAtyAnAM rAjJA saha samavAye pAratatryaM vyavAye khAtavyamiti / kArakeSu 20 hi kartuH prAdhAnyaM kartA ca tibAdinAbhihitazaktikaH prathamAmarhatIti prathamaM prathamAM niruupyti||1|| nAmnaH prathamaikadvibahau // 2 // [si0 2 / 2 / 31 ] svArthadravyaliGgasaGkhyAzaktilakSaNo'samagraH samagro vA pazcako nAmArthastasinekadvivahau vartamAnAnnAno yathAsaGkhyaM syaujaslakSaNA prathamA syAt / DitthAgauH zuklA kArakA daNDI iti prathamA // 2 // __ karmAdizaktiSu dvitIyAdivibhaktInAM vidhAsyamAnatvAdiha vizeSAnabhidhAnAca pariziSTe'rthamAtre pratha-25 meti vijJAyate / tatazcaM dvitIyAdivinirmuktaM svArthAdipaJcakamarthamAtraM nAmArtha ityabhipretyAha-svArthetyAdisvArthAdipaJcakasya krameNa svarUpamevAhuH / svArtha iti-svasyaivArthaH svArthoM yataH zabdasyArthe pravRttiH, zabdapravRttinimittaM iti yAvat / sa ca svarUpa-jAti-guNa-kriyA-dravya-saMbandhAdirUpatvatalAdipratyayAbhidheyo bhAvo vizeSaNaM guNo'sAdhAraNortha iti vyAkhyAyate / yadAhi svarUpAntarAnupAdAnaH zabdaH svAbhidheye pravarttate, tadA so'yamityabhisaMbandhena zabdarUpa-30 viziSTasyaivArthasya pratIteH zabdasvarUpameva svArthoM vizeSyaM tu dravyaM yathA Dittha ityAdi / jAtiranuvRttipratyayahetuH yathA gaurityAdi / atra jAtiviziSTasya dravyasya pratIterjAtiH svArthaH / guNaH zuklAdiH, zukla: paTa ityAdau guNaviziSTasya dravyasya pratIterguNaH svArthaH / kAraka ityAdau tu kriyAviziSTadravyAvabhAsanA kriyA svArthaH, kriyAviziSTaH saMbandho vA / dravyamapi yadA dravyAntarasya vizeSaNabhUtaM bhavati-yaSTIH pravezaya, kuntAn pravezayeti, tadA yaTyAvidravyaM vizeSaNabhAvApannaM svArtho dravyAntaraM 35 For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu vizeSyabhAvApanaM puruSAdi tu dravyam / kacitsaMbandho'pi svArthaH, yatra saMbandhanimittaH pratyayo yathA daNDI viSANI atra hi daNDaviSANayoH saMbandhaH svArthaH / AdizabdAdrAjapuruSAdAvapyunneyamityudAharatigargAH pazcAlA iti / etAvAnatra vizeSo yaSTyAdAvupacArAddravyAntarapratItiratra tu pratyayati iti svArthalakSaNam / atha dravyalakSaNamucyate-yatpunaridaMtadityAdinA vastUpalakSaNena sarvanAmnA vyapa5 dizyate, svArthena svarUpAdilakSaNena vizeSaNIbhUtena vyavacchidyate iti / svArthasya vyavacchedyaM vakSyamANalakSaNAnAM liGgasaGkhayAzaktInAM prAguktAnAM ca svarUpAdInAmAzrayaH sattvabhUtaM tadravyaM vizeSyamiti vyAkhyAyateyathA iyaM jAtiH, ayaM guNaH, idaM karmeti / atha liGgasya lakSaNamucyate - yadarthe zabdAbhidheye ghaTAdau sadasadvA zabdata evAvasIyate, yena ca hetubhUtena GayAbAdinA zabdasya saMskAraH kriyate, tatstrI pumAn napuMsakamiti liGgam - yathA khaDDA nadI yuvatiriti / atha saGkhyAyA lakSaNamucyate-yasyAmekavacana10 dvivacanabahuvacanAni bhavanti, sA bhedapratipattiheturekatvAdikA saGkhyA, tayA hi padArthAnAM bhedaH pratIyate; bhedaparigaNanalakSaNatvAttasyAH / nanu eka ityAdau nAmArthavyatirekeNAnyeSAmekatvAdInAM vizeSaNabhUtAnAbhAvAdeka ityAdau prathamAyA abhAvaH prApnoti ? atrocyate- ekatvAdiSvapi vyatiriktA ekatvAdayaH santi, yathA zatamityatra pravRttinimittaM zatasaGkhyAnyA'nyA ca vibhaktivAcyA nAmArthazataikatvasaGkhyA / tathaika ityatrApi nimittavibhaktivAcye dve ekatve, tatra tadabhidhAnAya prathamA bhaviSyati / tathAhu:15 "nimittamekamityatra vibhaktyA nAbhidhIyate / tadvatastu yadekatvaM vibhaktistatra varttate // 1 // evaM zaktyA - 206 zrayeNaikatvAdibhedena prathamoktA / abhede'pi doSAbhAvaH - yata ubhayavacanA ete dravyaM cAhuguNaM ca / tatra guNopasarjanaM dravyamabhidhIyate nAmnA, dravyopasarjanastu guNo vibhaktyA, yathA zauklyamiti guNopasarjanadravyAbhidhAyinaH, zuklazabdAdravyopasarjane tasminneva guNe bhAvapratyayaH / tadevaM yasmin dravye sthita ekatvAdiguNastasya dravyasyAnuktA ekatvAdayaH, prAdhAnyena tadabhidhAnAya prathamA bhaviSyati / athavA saGkhyA20 nAmapara pradhAnA saGkhyeyamanayA vizeSyam / yadi ca prathamA na syAt, saGghayeyamavizeSitaM syAt / kevalasya nAmnaH prayogAbhAvAtprathamAyA abhAve ekAdizabdAnuzcAraNAt; athavA pratyayaparaiva prakRtiH prayojyA na kevalA ityevaMrUpAtsamayAdbhaviSyati / anyA api kasmAnna bhavanti iti na vAcyam karmAdInAmabhAvAt, karmAdiSveva dvitIyAdInAM niyatatvAt / tarhi SaSThI prApnoti, karmAdyabhAvo hi zeSaH ? azeSatvAnna bhavi - dhyati, upayuktAdanyo hi zeSo nAmArthasya ca prathamAvidhAvupayogAntasya cAvyatiriktasyeha sadbhAvAt vaca25 navyatikaraprasaGgo nAsti, sAmarthyAdvyavasthAsiddheH | eka ityatraikamevaikatvaM tacca nAmArthenAbhihitamityaprAptA prathamA samayavazena prApyate tatra, tathA samayazca pAlito bhavati, ekatvAnuguNazcAnyatrAbhidhAne dRSTasAmarthya vacanaM bhavati tathA kartavyam iti saGkhyAlakSaNam / atha zaktilakSamuNacyate-AkhyAtakRttaddhitapratyayasamAsairanuktAyAM yasyAM dvitIyAdyA vibhaktayaH SaSThI ca bhavanti sA svaparAzrayAzritakriyotpattihetuH kArakarUpA kriyA kArakapUrvasaMbandhAdirUpA ca zaktiH / tatra kartRkarmazaktI svAzrayagatakriyotpatti30 hetubhUte api, anyAstu karaNAdizaktayaH parAzrayagatakriyotpattihetubhUtA eva / sA cAkhyAtAdibhiruktA zaktirarthamAtramiti vakSyate, arthamAtraM copacaritamapi adhyAropitamityarthaH, adhyAropazcAta smiMstaditi pratyayaH, sa ca sahacaraNAdibhirnimittAdanekadhA bhidyate - 'sahacaraNasthAnatAdarthyavRttamAna dharaNasAmIpyayogasAdhanAdhipatyebhyaH kuntAdiSvatadbhAve'pi tadvadupacAraH' / krameNodAharaNAni yathA sAhacaryAt-kuntAH pravizanti, chatriNo gacchanti / sthAnAt manAH krozanti, girirdahyate / tAdarthyAt-indraH sthUNA, pradIpo mallikA / vRttAt - yamo'yaM rAjA, kubero'yaM rAjA / 36 mAnAt-prastho vrIhiH, khArI mudgAH / dharaNAt - tulA candanam / sAmIpyAt gaGgAtaTaM gaGgA / For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / nAmArthe prathamA 207 yogAt-raktaH kambalaH / sAdhanAt-annaM prANAH, Ayurghatam / AdhipatyAt-prAmAdhipatimiH / aliGgamapyarthamAtram-tvam aham paJca kati, eSAmaliGgatvaM ca nantA saGkhyA DatiryuSmadasmacca syuraliGgakA ityanuzAsanAt / aliGgasaGkhyamapyarthamAtram-uccaiH nIcaiH svaH prAtaH, sarvaliGgasaGkhyAsvekarUpatvAducaiHprabhRtInAmarthamAtraM viziSTaliGgasaGkhyAbhyAmayogAdaliGgasaGkhyamityarthaH / zaktipradhAnamapi-yataH yatra yathA yadA, tasAdibhyo'pAdAnAdizaktInAM pratIyamAnatvAdyata ityAderarthamAtraM5 zaktipradhAna bhavati / dyotyamapi-prapacati pratiSThate pratIkSate pratipAlayati, prAdyupasargANAM kriyArthadyotakatvAdanyathopasargatvAbhAvAttadarthamAtraM dyotyameveti / svarUpamAtramapi-adhyAgacchati paryAgacchati pralambate niSiJcati-sopasargAnupasargadhAtvarthasyAdhyAdibhirvaiziSTyApratIteH, AgacchatItyAdi kriyApadArtha eva tadartha ityarthaH / tadayaM vastusaGkepa:-tyAdyantapadasAmAnAdhikaraNye prathameti / yatrApi tyAdyantaM padaM na zrUyate vRkSaH plakSa iti, tatrApi gamyate yadAha "yatrAnyakriyApadaM na zrUyate tatrAstirbhavantIparaH10 prayujyate, bhavantIzabdena pUrvAcAryaprasiddhyA vrtmaanaa'bhidhiiyte| nanvarthamAtre prathametyuktam , mAtragrahaNasya cAdhikArthavyavacchedakatvAdvIrapuruSa ityAdau sAmAnAdhikaraNyAtpadArthamAtrAdvizeSaNavizeSyabhAvasyAdhikasya pratIteH prathamA na prApnoti, samAsavidhAnamapi prathamotpatterliGgaM na bhavati vIrapuruSamAnayeti dvitIyAdhantAnAmapi samAsasambhavAt iti prathamA vidheyaa| naiSa doSaH-Adhikyasya vAkyArthatvAdvIranAmno'napekSitazabdAntarArthasaMsargopahitavizeSaNabhAvAt svArthamAtraniSThAt prathamA vidhIyate, evaM puruSazabdAdapi, 15 pazcAttvAkAMkSAdivazena vizeSaNavizeSyabhAvAvagatirupajAyamAnA bahiraGgatvAdantaraGgapadasaMskAraM pUrvapravRttaM bAdhituM na zaknotIti siddhA prathameti / athavA tyAdikRttaddhitasamAsairabhihitAyAM kAdizaktau prathametyuktam , tatazca vIrapuruSa ityatrArthAdhikye'pyabhihitatvamAtrAzrayAtprathameti / kazcitsaGkhyAkarmAdInvibhaktivAcyAnabhyupagacchati triko nAmArtha iti / kazcitsaGkhyaiva vibhaktivAcyA catuSko nAmArtha iti / kazcitpunaH paJcApyarthI nAmavAcyA, vibhaktayastu dyotikAH saGkhyAkarmAdInAM, strI 20 pratyayAzca liGgasyeti pratipannaH / tatra vArtikakArazlokavArtikakArayoH paJcaka eva nAmArtha iti darzanamubhAbhyAM niyamArthasyApagamAt / bhASyakAro'pyanekadarzanopanyAse'pi paJcakenaiva nAmArthena vyavaharati-yadAha-"paJcaka eva nAmArtho'nenAzrita" iti yuktirapyasyAmeva kalpanAyAM dRzyate / saGkhyAkarmAdayo hi nAmavAcyasya dravyasya dharmaH svArthopasarjanazca zabdo dravya eva vartate dravyeNaivAnayananayanAdivyavahArastatra dravyavAcinA zabdena dravyadharmANAmabhyantarIkaraNamiti / nAyuktametannAmArthatvena pazcAnAmabhisandhAnaM 25 vibhaktayaH strIpratyayAzca dyotakA vizeSyavRttitvasyeti sarvo'pyayaM haimbRhnyaassyaabhipraayH| vaiyAkaraNabhUSaNasAre'pyuktam"eka dvikaM trikaM cAtha catuSkaM paJcakaM tthaa| nAmArtha iti sarve'mI pakSAH zAstre nirUpitAH" // 1 // ekam jAtiH, lAghavena tasyA eva vAcyatvaucityAt , anekavyaktInAM vAcyatve gaurvaat| dvikamitijAtivyaktI ityarthaH / trikamiti-jAtivyaktiliGgAnItyarthaH / caturtham-saGkhyAsahitaM trikamityarthaH / paJca-30 kam-kArakasahitaM catuSkamityarthaH / viSNumuccAye(yeM ?)tyAdAvarthoccAraNAsambhavena vinA zabdaviSayaM zAbdabodhAsaGgatizceti so'pi prAtipadikArtha iti SoDhApi kacit prAtipadikArtha ityAha "zabdo'pi yadi bhedena vivakSA syAttadA tathA / nocecchrotrAdibhiH siddho'pyasAvarthe'vabhAsate" // 1 // ___ yadyanukAryAnukaraNayorbhedavivakSA tadA zabdo'pi prAtipadikArthaH, yadi na bhedavivakSA tadA zrotrAdibhirupasthito'pyarthavadbhAsate / apihetI, upasthitatvAdbhAsate ityarthaH / ayaM bhAvaH-anukAryAnukaraNayorbhede'-35 For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghunukAryasya padAnupasthitatvAt tatsiddhaye zaktirupeyA / abhede pratyakSe viSayasya hetutvAt / svapratyakSarUpAM padajanyopasthitimAdAya zAbdaviSayatopapattiriti / yadyapyatiprasaGgavAraNAya vRttijanyapadopasthitireva hetustathApyatrAzrayatayA vRttimattvasya sattvAnnAnupapattiH / nirUpakatAzrayAnyatarasaMbandhena vRttimata eva zAbdabodhaviSayatvaM kalpyate ityanavadyam / saMbandhasyobhayanirUpyatvAt, padArthasyeva tadbodhakatvena svasyApi 5jJAnasaMbhavAceti / uktaM ca vAkyapadIye "prAtyatvaM grAhakatvaM ca dve zaktI tejaso yathA / tathaiva sarvazabdAnAmete pRthagavasthite" // 1 // ityAdi / kArakaparIkSAyAM tu "prAtipadikArtha-liGgaparimANavacanamAtre prathamA" iti, mAtrazabdaH pratyekamabhisaMbaddhyate / tatra prAtipadikArthasattA advaitavAdinAmetadarzanam tathA cAhuH-"sattA nAma kAcida nAdinidhanarUpA nityatayA vyavasthitA sarvazabdairabhidhIyate" iti taduktam10 "saMbandhibhedAtsattaiva midyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM, sarve zabdA vyavasthitAH" // 1 // "prAptakarmavizeSeSu, kriyA saivAbhidhIyate / kramarUpasya saMhAre sA sattvamiti ceSyate" // 2 // "atastAM prAtipadikArtha, dhAtvartha saMpracakSate / sA nityA sA mahAnAtmA, tAmAhustvatalAdayaH // 3 // " yadyevamabhAvazazaviSANAdizabdebhyaH prathamA na prApnoti teSAmabhAvavAcakatvena sattAyA abhAvAt , naSTo ghaTo bhaviSyati, ghaTa ityAdau tu prathamA na syAt naSTAnutpannayoH sattAyA abhAvAt , tathAGkaro 15 jAyate ityAdau prathamA na syAttato janmAbhAvAt ? atrocyate-neha vastusattAbhihitA, kiM tarhi ? abhidheyasattA, abhidheyabhUtasyArthasya vidyamAnatA sA cAbhAvazazaviSANAdInAmapi vidyte| tathA coktaM nyAsakAreNa abhAvo'pyabhidheyo bhavatyeva, anyathA abhAvAdivacanamanuccAraNIyaM syAt / nayanarthaka vacaH prayogamarhati,asti cAbhAvazabdAnAM prayogastato nizcIyate'bhAvo'pyabhidhIyata iti / yato bhUtabhaviSya datyantAsadvAcAbhidheyasattA na vyabhicarati / bhASyakAreNApyuktam-sattApadArtho na vyabhicaratIti / 20 nanu jAtiguNakriyAzabdAnAM gozuklapAcakAdInAM jAtyAdyapekSA dravye vRttirarthAntarasApekSatayA tadvAci zabdebhyaH prathamA na prApnotItyatrocyate-jAtyAdiviziSTa evArtho jAtyAdizabdarabhidhIyata iti jAtyAdiviziSTa eva teSAmartho nArthAntaraM jAtyAdaya iti tadarthAparityAgAt prathamapravRttau yannimittamapekSate tattasyArtha eva nArthAntaram, yatpunaH kvacidarthe varttitvA punararthAntare vartituM nimittenopAdIyate tadarthAntaramiha draSTavyam / yadyevaM gaurvAhIkaH siMho mANavaka ityatra gosiMhazabdau svArthe vartitvA punararthAntare vartete 25ityasyArthAntarApekSAtaH prathamayA na bhavitavyam , kizca sthANurvA puruSo veti vikalpAtiriktaH prAtipadikArthaH gauriva gavaya ityanumAnAtiriktaH, vRkSazca vRkSazceti samuccayAtiriktaH, nIlamutpalaM, kaSTaM zritaH, zaMkulayA khaNDaH, kuberAya baliH, vRkAdbhayaM, rAjJaH puruSaH, akSeSu zauNDa ityAdiSu vizeSaNavizeSyabhAvAtiriktaH prAtipadikArtha iti prathamA na prApnoti / kiJca vAkyameva samAsavRttIti sarvatra samAsena viziSTa evA rtho'bhidhIyate iti samAsAtprathamA na prApnoti / kiJca kRdantataddhitayoH saMbandhAbhidhAnamiti saMbandhAtirikta 30 iti kRdantAttaddhitAntAcca prathamA ca prApnoti / kizca devadattaH pacati, odanaH pacyate iti kartRkarmAtiriktaH pratipadikArtha iti prathamA na prApnotItyatrocyate-yatrArthe'nvayavyatirekAbhyAM yasya zaktiravadhAritA sa tasyArthastatra vRkSaH vRkSaM vRkSaNetyAdiSu sarveSu vibhattyartheSu phalamUlaskandharUpo'rtha upAttasaGkhyAkarmAdivizeSitaH sarvavibhaktyarthAnvayI prAtipadikArtho'nvayavyatirekAbhyAM siddhastanmAtraM gRhItvA prathamaM prathamA kartavyA, ata uttarakAlaM siddhaM padaM padAntareNa saMbandhamupaiti padAntarasaMbandhAdyadanyadAdhikyamupajAyate 35 nAsau padArthaH kintu nAmapadAdyavasthAyAM pUrvamapratIto'rthaH padAntarasannidhAnAduttarakAlamavagamyamAnatvAdvA For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kArakaprakriyA / nAmAthe prathamA 209 kyArtha ityavadhAryate / na ca tatrArthe prathamA-pUrvamevAnvayini prAtipadikArthe prathamAyA utpannatvAt kunodyasaGkara ekaprahAreNaiva nirastastathA coktam "kevalena padenArtho yAvAnevAbhidhIyate / vyavasthA tAvato'rthasya tadAhurabhidhAyakam" // 1 // "sambandhe sati yattvanyadAdhikyamupajAyate / vAkyArthameva taM prAhuranekapadasaMzrayam" // 2 // samAsakRttaddhitAnteSu yadyapi padAntaraprayogo nAsti tathApi tatra vizeSaviziSTa evArtho vibhaktyarthA-5 nvayI tasya tAvAnevArthaH prAtipadikArtho nAtiriktaH, yo yamarthaM na vyabhicarati sa tasya prAtipadikArthaH / tathA coktaM bhASyakRtA-'anvayI prAtipadikArtha iti' / nanvevaM yadyanvayI prAtipadikArthastadAsau sarveSu vibhaktyartheSu vidyate ityaGgIkarttavyam , kathaM nAmAnyathAnvayI syAt , evaM cAnvayino vastumAtrasya prAtipadikArthasya pratyAsannatvAttanmAtrAzrayA'ntaraGgA prathamA, dvitIyAdayastu kArakavibhaktayaH kriyApadApekSatvena bahiraGgAH, kaTaM karoti-kaTena kRtamityAdau yAvadeva karotyAdipadaM na prayujyate tAvadeva kaTazabdA-10 dantaraGgatvAtprathamayaiva bhavitavyamityantaraGgatvAtprathamayA sakalo viSayo vyAptaH, kedAnI dvitIyAdibhibharbhAvyamityatrocyate-lokaprayuktAnAM zabdAnAmidamanvAkhyAnam , loke ca vAkyameva prayujyate, tasya sampUArthapratipAdakatvena nirAkAsa tayA'rthakriyArthinAM pravRttihetutvAt ; vAkyAcApoddhRtya padamanvAkhyAyate, tena karmAdiSu kArakeSvanabhihiteSu dvitIyAdayaH karttavyAH, abhihiteSu karmAdiSu prathameti / evaM vibhaktInAM viSayavibhAgaH / ata evoktaM bhASyakRtA-abhihito yo'rthaH sa sampannaH prAtipadikArtha iti / 15 evaM ca nAnaH prathameti sUtrAvayavo vyaakhyaatH| kiMviziSTAnnAnna ityAha-ekadvibahAviti-ekatvadvitvabahutvaviziSTe'rthe vartamAnAdityarthaH / maryAdAbhividhAvitivadekadvibahAviti karmadhArayAt saptamI / arthavacchabdarUpaM nAma, arthazca dvividhaHjAtivyaM ca / tatra jAte mArthatve tasyA ekatvadvitvabahutvAsambhavAttatsahacaritadravyagataM dvitvaM bahutvaM vAzrayaNIyam , tatazca vRkSa ityatrApi avayavagatabahutvasadbhAvAdbahuvacanaprasaGgaH / astu tarhi dravyaM 20 nAmArthastatrAdheyagatameva bahutvamAzrIyate, vRkSazabdasya tvavayavI vAcyo natvavayavA iti bahutvAprasaGgaH; AkRtipakSe'pyadoSaH-pratyAsattyA tadAdhAradravyagataM dvitvaM bahutvaM vAzrIyate natvavayavagatam , jAteravayaveSvanAzritatvAt ; dArA ityAdau tvavayavAvayavinorabhedavivakSayA bahutvamAkRtyAdhAragatameveti bahuvacanaM vAcyam / nanu-dravye'pi nAmArthe vizeSAbhAvAdarthazabdasya vastuparyAyasyApi sambhavAvRkSaH plakSa ityatrApi bahuvacanaprasaGgaH-bahavaste'rthA mUlaskandhapatrAdirUpatvAttasyeti cet ? naivam / skandhazAkhAphalapalAzAdi-25 rUpeNAnekatve'pi na vRkSAdisvarUpaM tathAcaSTe iti na tasya sA saGkhyA iti bahuvacanaM na bhavatIti sUktaM ekatvadvitvabahutvaviziSTe'rthe vartamAnAditi / yadyevamekadvibahAviti prakRtyarthavizeSaNatvAtkaH pratyayArthasta eveti brUmaH / anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe na bhavantIti, tathAhi-paJcako nAmArthaH dadhi dadhi pazya payaH payo rajati vAso vAsazchAdayatItyAdau vibhaktizravaNamantareNApi paJcApyarthAH svArthAdayaH pratIyante / vibhaktayastu kvacid dyotakatvenApekSante, tatsiddhametatkarmAdyekArthasamaveta evaikatyAdau ekadvibahu-30 vacanAni bhavanti natvavayavagate / yadyevaM sa tarhi tathA nirdezaH karttavyaH, nahyantareNa bhAvapratyayaM guNapradhAno nirdezo bhavati, tatazcetyeke manyante tadeke manyante ityekavacanaM prApnoti, yato nAmArtha ekatvamapyatrAsti bahutvaM, na ca ekadvibahAvityatra ca vizeSAnupAdAnAdyAvAn kazcidekazabdavAcyo'rthastasya grahaNena vAcyaM tatraikavacanaprasaGgaH / athAtra paratvAdbahuvacanameveti, evaM tarhi bahurodano bahuH sUpa iti vizeSAnupAdAnAdvaipulyarUpasyApi bahutvasya grahaNAdvahuvacanaprasaGgaH / naiSa doSaH / antareNApi bhAvapatyayaM guNasya 35 _hai. prakA0 pUrvA0 27 For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuguNavizeSakatvenopAdAnAdguNaguNinorabhedopacArAtsAmAnAdhikaraNyAdguNapradhAnanirdezasya sambhavAdyathA paTaH zukla iti / yadA guNinAM guNo vyapadizyate paTasya zukla iti, tadA svapradhAno guNo bhavatIti dravye vyatirekavibhaktiH SaSThI; AdhAravivakSAyAM tu saptamyapi / yathA karmaNi yA sayeti-karmAdibhirekatvAdInAM vizeSaNAdvinApi bhAvapratyayaM guNaM pradhAnanirdezapratItiriti / yadyevaM bahutvasyaikatvAtsarvadA bahAviti 5bhAvyaM, kathaM bahuSu bahuvacanamiti prayogaH ? ucyate / AzrayagataM bahutvaM guNe Aropya nirdezAdadoSaH / tathA ityeke manyante ityatrAnyArthavRttigrahaNAdekavacanaprasaGgo'pi na vAcyaH, ekazabdasyAnyAsahAyasaGkhyAprathamAlpapradhAnasAdhAraNArthavRttitvenAnekArthavRttitvAt , bahuzabdazca vipulArthavRttirapi, tata ekadvibahAvityatra saGkhyAvRttinA dvizabdena sAhacaryAdekabahuzabdAvapi tadarthavRttI / prasiddhyA tvasaGkhayeyArthatvamapye kAdInAmaSTAdazAntAnAmucyate "AdazabhyaH saGkhyA saGkhyeye varttate" iti, anyathA hyekayordvivacanaikavacane 10 iti samudAyasya vyarthatvAdbahuvacanaprasaGgaH / dvitvaikatvavRttitve tvekadvizabdayordvivacanamupapannaM bhavati / nanu laukikAdeva prayogAdekatvAdiSu ekavacanAdInAM vyavasthA bhaviSyati kimarthamekadvibahAviti ? ucyate / sAmAnyena vidhAnAdRSTaviruddhaprayogAJca niyamArthamidam , tathAhi-saGkhyA nirdezamantareNa sAmAnye nAmamAtrAt syAdayo vidhIyante, dhAtumAtrAcca tyAdayaH / atha zAstre'nupAtto'pyarthaH prayogAdeva vyavasthApyate, yataH syAdayastAvatsvArthe vidhIyamAnAH paJcako nAmArtha iti dvitve darzane saGkhyAyAM siddhAH; 15 saGkhyAvizeSAvagatistu lokAtsiddhA, tyAdayo'pi kartRkarmaNorvidhIyamAnAH svabhAvataH saGkhyAprayuktayoreva tayorvAcakA bhaviSyanti, saGkhyAvizeSazca prayogadarzanAvagamyate; etadapyasAdhIyaH, dRzyate khalvapi loke viprayogaH-tadyathA akSINi darzanIyAni, pAdA me sukumAratarA iti; dvitve'pi loke bahuvacanaM dRzyate iti vyatikaraH prApnoti, avyatikarazceSyate, taccAntareNa yatnaM na siddhyatIti niyamArthamidam , tathoktaM saribhiH "ekadvibahAviti ca saGkaranivRttyarthamiti / na caivaM brAhmaNAH saGgha ityatra brAhmaNasaGgharUpa20 syArthasya brAhmaNarUpeNa bahutvAtsaGgharUpeNa caikatvAtsaGkhyAdvayayogAdvacanavyatikaraprasaGga iti vAcyam , bhinnapadavAcyatvena bhinnArthatvAttayoH / nahi brAhmaNarUpeNa saGghapadaM tamarthamAcaSTe, saGgharUpeNa brAhmaNapadaM bhinna eva padArthastadekatvaM padadvayagamyaM vAkyArtha iti zabdArthabhedAnnetarasaGkhyA netarasyeti na vacanavyatikaraH / nAmna iti kim ? nirarthakAdvarNAddhAtuvAkyAbhyAM ca mA bhUt / nanu cAvyayebhya ekatvAdyabhAvAdanena prathamA na prApnoti / satyam / lubvidhAnAttu vibhaktInAM vidhiprayate, tadantargatatvAcca prathamAyA api, 25 tasya phalam-atho svaste gRham , atho svastava gRhamityAdiSu "sapUrvAtprathamAntAdvA" ( 2 / 1 / 32) iti vibhASayA te me Adezau padasaMjJA ca, "avyayasya" ( 3 / 217) ityatra vakSyate ekadvibahAvityAdi arthe varttamAnAnnAna ekadvibahau yathAsaGkhyaM vibhaktividhAnAditi // 2 // Amacye // 3 // [si0 2 / 2 / 32] sambodhanAhanAmnaH prathamA syAt / he deva // 3 // 30 Ama0 / prasiddhatatsambandhasya kimapyAkhyAtumabhimukhIkaraNamAmatraNam , tadviSaya Amavyastasmin arthe vartamAnAnnAna ekadvivahau yathAsaGkhyaM prathamAvibhaktirbhavati / atra prasiddhatatsambandhasyeti-prasiddha. stena AmantraNazabdena saha vAcyavAcakabhAvalakSaNaH sambandho yasya tattathA tasyetyarthaH; zeSaM spaSTam / nanvAmantraNaviSayasya devadattAdeH sattvabhUtasyAmadhyasyaikatvAdisaGkhyAyogAttadvAcino nAmnaH prathamA bhavi pyati kimarthamidamArabhyate iti / atrocyate AmakyapadaM hi kriyAyA vizeSaNaM bhavati-he devadatta brajA35 myahamiti, atrAbhimukhIkRtadevadattaviziSTA vrajyA pratIyate / yadAha hari:-AmantritaM padaM yaJca tat For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kArakaprakriyA / Amadhye prathamA / karmalakSaNam 211 kriyAyA vizeSakam / vrajAmi devadatteti nighAto'tra pratIyate // 1 // tatazca devadattAdeH kriyAvizeSaNAt karmAdyatiriktAmazraNasambandhe zeSarUpe vartamAnAdgauNAtprathamApavAdaH SaSThI prApnoti, tadvAdhanArthamidamiti bhAvaH / Amavya iti kim ? rAjA bhava-atra rAjA na AmayaH kintu sa eva vidhIyate iti pUrveNaiva prathamA // 3 // atha kartRkArakasya tRtIyAprakaraNe vakSyamANasvarUpatvena kramaprAptasya karmakArakasya svarUpaM nirUpayituM prathamaM tasya lakSaNamAha ___ kartuApyaM karma // 4 ||[si0 // 2 // 3] __ kA kriyayA yadvizeSeNApsumiSyate taskArakaM vyApyaM karma ca syAt / tatredhA-nirvaya vikArya prApyaM ca / yadasajAyate tabhirvartyam / yatrAvasthAntaraM kriyate tadvikAryam / yatsadeva prApyate tatprApyam / punarekaikaM tridhA-iSTamaniSTasudAsInaM ca / mukhyagauNabhedAcadvidhA // 4 // ___ kartuH / karturiti "kRtyasya vA" (2 / 2 / 88) "kartari" (2 / 2 / 86) iti vA SaSTI sA ca sambandhi-10 zabdatvAdanupAttAmapi kartRsambandhinI kriyAmupasthApayatItyAha-kA kriyayetyAdi / karttA ca kriyAM vinA na kiJcidAptuM zaknoti iti sAmarthyAt kriyA karaNabhAvenAvatiSThate, tato'yamarthaH-pacyAdikayA kriyayA yadvizeSeNApsumiSyate ka; tatkArakaM karmeti / eSaNAGge ca prApaNe Apnotirvarttate iti prakRtipratyayArthoM vitatya vyAcaSTe-ApnumiSyate iti / kimarthaM kriyayA tadApnumiSyate ? nirvarttayituM guNAntarANyApAdayituM viSayIkartuM vA; ata eva nirvattvaM vikArya prApyaM ceti tredhA tducyte| karaNAdikArakANAM prAptIcchAviSayatve'pi na viziSTecchAviSayatvaM karmasiddhayai teSAmupAdAnAttataH sAdhUktaM vizeSeNAptumiSyata iti / pANinerapyayamevAbhiprAyaH-tathAhi "karturIpsitatamaM karma" [pA0 1 / 4 / 49] kartuH kriyayA AptumiSTatamaM kArakaM karmasaMjJaM syAt / kartuH kim ? mASeSvazvaM badhnAti-karmaNa IpsitA mASA, na kartuH / tamapagrahaNaM kim ? payasA odanaM bhuGkte atra satyapi payaso bhujikriyAyAM prakRSTopakArakatve IpsAyAM 20 prakarSAbhAvaH / "tathAyuktaM cAnIpsitam" [pA0 11450 ] Ipsitatamavat kriyayA yuktamanIpsitamapi kArakaM karmasaMjJaM syAt / prAmaM gacchaMstRNaM spRzati / odanaM bhuJjAno viSamatti / " _ atra vaiyAkaraNabhUSaNasArakAraH prAha-"tacca karturIpsitatamam, kriyAjanyaphalAzraya ityarthaH, kriyAjanyaphalavattvena karmaNa eva karturIpsitatamatvAt , tathA yuktaM cAnIpsitamityAdisaGgrahAcaivameva yuktamIpsitAnIpsitatvayoH zAbdabodhe bhAnAbhAvena saMjJAyAmeva tadupayogaH, na tu vAcyakoTau tatpravezaH / 25 tathA ca kriyAyAH phalasya ca dhAtunaiva lAbhAdananyalabhya Azraya evArthaH / tattvaM cAkhaNDazaktirUpamavacchedakam / odanaM pacatItyatra viklittyAzrayatvAtkarmatA, ghaTaM karotItyatrotpattyAzrayatvAt utpatterdhAtvarthatvAt / jAnAtItyAvaraNabhaGgarUpajJAnadhAtvarthaphalAzrayatvAt / atItAnAgatAdiparokSasthale'pi jJAnajanyasya tasyAvazyakatvAt , anyathA yathApUrva na jAnAmItyApatteH / atItAderAzrayatA ca viSayatapA jJAnAzrayatAyA naiyAyikAnAmiva satkAryatvAdasiddhAntAdvopapadyata iti / uktaM ca "tirobhAvAbhyupagame bhAvAnAM saiva nAstitA / labdhakrame tirobhAve nazyatIti pratIyate" // 1 // 31 1 ka rityatra prathamavyAkhyAne vyApyetyasya kRtpratyayAntasya yoge "kRtyasya vA" iti kartari SaSThI / nanu yadA dvaitIyika vyAkhyAnaM kartuM karma vyApyamiti kriyate, tadA karmaNA yoge kartRzabdAt kena sUtreNa SaSThI prAvartiSTa ? ucyate / kRccheSA uNAdaya iti kRtvA karmazabda' auNAdikapratyayAnto'pi kRdantaH, tadyoge "kartari" iti sssstthii| For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahamalaghu__ iti / nanu caitro grAmaM gacchatItyatra grAmasyeva caitrasyApi kriyAjanyagrAmasaMyogarUpaphalAzrayatvAtkarmatApattau, caitrazcaitraM gacchatItyApattiH, prayAgataH kAzIM gacchati caitre prayAgaM gacchatItyApattizca / kriyAjanyasaMyogasya kAzyAmiva vibhAgasya prayAge'pi sattvAt iti cet ? na / grAmasyeva caitrasyApi phalAzrayatve'pi tadIyakartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhena caitrazcaitramiti prayogAsambhayAt , dvitIyotpattau saMjJAyA eva niyA5makatvAdanyathA gamayati kRSNaM gokulamityatreva pAcayati kRSNenetyatrApi kRSNapadAt dvitiiyaaptteH| zAbdabodhazcaitrazcaitramityatra syAditi cet ? na-tathA vyutpannAnAmiSTApatteH / ucyatAM vA prakAratAsambandhena dhAtvarthaphalavizeSyakabodhaM prati dhAtvarthavyApArAnadhikaraNAzrayopasthitirheturiti kAryakAraNabhAvAntaram / prakRte caitrasya vyApArAnadhikaraNatvAbhAvAnna doSaH / prayAgasya karmatvaM tu sambhAvitamapi na / samabhivyAhRtadhAtvarthaphalazAlitvasyaiva kriyAjanyetyanena vivakSaNasya uktaprAyatvAt / naiyAyikAstvAdyadoSavAra10 NAya parasamavetatvaM dvitIyavAraNAya dhAtvarthatAvacchedakatvaM phale vizeSaNaM dvitIyAvAcyamityupAdadate / parasamavetatvaM dhAtvarthakriyAyAmanveti, tathaiva kAryakAraNabhAvAntarakalpanAt / paratvaM ca dvitIyayA svaprakRtyarthApekSayA bodhyate / tathA ca, caitrastaNDulaM pacatItyAdau taNDulAnyasamavetavyApArajanyadhAtvarthatAvacchedakaviklittizAlitvAttaNDulasya karmatA, zAbdabodhastu taNDulasamavetadhAtvarthatAvacchedakaviklityanukUlataNDulAnyasamavetakriyAjanakakRtimAMzcaitra ityAhuH [ tanna rocayAmahe, parasamavetatvAdegauraveNA15 vAcyatvAt / atiprasaGgaH kiM dvitIyAyAH, zAbdabodhasya vA ? nAdyaH-tAvadvAcyakathane'pi tattAdavasthyAt / gamayati kRSNaM gopa iti dvitIyApatteH / taNDulaM pacati caitra itivat, taNDulaM pacyate svayamevetyApattezca / viklittyanukUlataNDulAnyasamavetAgmisaMyogarUpadhAtvarthAzrayatvAt / zAbdabodhAtiprasaGgo'pyuktarItyaiva nirstH| parasamavetatvasya zakyatve'pi paratvasya parasamavetatvasya ca iSTAnvayalAbhAyAnekazaH kAryakAraNabhAvAbhyupagame gauravAntaratvAditi spaSTaM bhUpaNe"] 20 tatkArakamityAdi / nanu vyApyazabdasya saMjJAtvenAnupAttAt kathaM "vyApte ktenaH" ( 2 / 2 / 99) ityAdau vyApyazabdena vyavahAraH ? ucyate / kasyacidvyApyaM prasiddham , kasyacitkarmeti / tatra yadyasya prasiddhaM tasya tadanuvAdenAprasiddha lakSaNena vidhIyate / 'prasiddhasyAnuvAdenAprasiddhasya vidhAnaM hi lakSaNArthaH', tena yatkarma kA kriyate tadvyApyasaMjJaM bhavatItyapi sUtrArthaH / evaM ca karmaNo lakSaNamuttvA bhedAnnirUpayitumAha25 tatredheti-yaditi kecidasata utpattinivRttimAcakSate, sata evAbhivyaktimanye, vyAkaraNasya cArthavya vasthAyAmavyApArAt zabdavyutpAdana eva pravRttatvAdubhayamapyAha-tatra asajjAyate iti prathamaH pakSaHsato bhavanAyogAdasadeva kAryaM bhavatItyarthaH / janmanA prakAzyate iti dvitIyaH pakSa:-asataH zazaviSANasyeva sato gaganasyeva nivarttanAyogAt prakAza eva janmetyarthaH / etanirNayazca granthAntarAdavaseyaH / atrodAharaNam-kaTaM karoti, putraM prasUte iti / kaTagatAM niSpattimanutiSThan kaTaM nivartayatItyarthaH / tathoktaM30 "satI vA'vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvaM pracakSate // " asyAyamarthaH-avidyamAnA prakRtiryasya nirvaya'tvaM yathA saMyogavibhAgau janaya iti saMyogavibhAgau na kasyAzcitprakRtervikArAvityavidyamAnaprakRtikatvAnnirvaya'tvantayoH satI vA prakRtiH pariNAminI yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvam , yathA kaTaM karoti-kaTasya yadyapi kAzAH prakRtibhUtAH santi tathApi yadA na vivakSyante tadA kaTasya nirvaya'tvam , yadA tu vivakSyante tadA vikAryakarmatA kaTasyeti tu kAraka35parIkSAyAm / yatreti prakRtyucchedena guNAntarAdhAnena vA vidyamAnameva yadavasthAntaraM nIyate tadvikArya For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / karmalakSaNaM maidAzca 213 vikAryate vikRti nIyate iti vyutpatteH / tahividham-tatra prakRtyucchedena yathA-kASThaM dahati; nAtra kASThamasadeva janyate, tasya kAraNAntarebhyaH prAgevotpannatvAdutpannaM tu kevalaM bhasmAkhyAmavasthAmApadyata iti / prakRtyucchedamantareNApi guNAntarAdhAnena yathA kANDaM lunAti-atra kANDazabdena tatkAraNIbhUtA vIraNA ucyante / vIraNazabdapravRttinimittasya vIraNasvarUpasya kANDalakSaNavikArAvasthAyAmapi bhAvAt / kANDalakSaNavikArotpAdanena vIraNAn vikarotItyarthaH / yatsadeveti-yatra kriyAkRto vizeSo nirvRttivikAralakSaNo5 nAsti tatprApyam-yathA AdityaM pazyati, grAmaM gacchati / nahi dRzigamikriyAbhyAM vyApyamAnayorAdityaprAmayoH prApteranyaH kazcidvizeSo labhyata iti prApyametat / nanvavAntaravyApArazAlina eva kArakatvaM yathA kartRzchidikriyAyAM dRDhamuSTiniHpIDanAdiravAstaravyApAraH, nAnapekSitadRDhamuSTini:pIDano jAlmakarasthaH kuThAraH kASThacchidAyai prabhavati / tatrAsya karmaNaH kIdRzo'vAntaravyApAra ityatrocyate-asya tu trividhasyApItyAdi-nAnivartamAnaM zazaviSANamiva nivartayituM zakyaM tasmAnirvaya'sya nirvRttyanukUlatvamavAntara-10 vyApAraH / evaM vikRtimanupagacchato vaJasyeva vikAryatvAyogAdvikAryasya vikRtyabhimukhatvaM vyApAraH / tathA AbhAsAyogyasya paramANyAderivAbhAsyatva virahAdvapApyasyAbhAsagamanaM vyApAra iti / etena nirvAdikarmaNAM kriyAjanyatve kriyAhetutvalakSaNaM kArakatvaM na ghaTate; nahi janyo janakasya hetutAmarhati putraH pituriva / tathoktam"nirvartya kArakaM naiva kriyA tasya hi sAdhikA / vikAryamapyabhAvena viruddhaM naiva kArakam" // 1 // 15 prApyatvAtpUrvikA'vasthA na sA karma budhairmatA / prApyAvasthA kriyA sAdhyA sAdhanatvAtsAdhanaM nahi" // 2 // na ca kriyAtaH samutpadya pazcAkriyAM prati kArakaM bhavati / yathoktam"AtmalAbhe hi bhAvAnAM kAraNApekSitA bhavet / labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH svayameva hi // 3 // iti vAcyam , yadvikArANAntarAdutpadya kAryAntaramArabhate tatredaM vaktuM zakyam , atra tu kriyayA 20 AtmatAM labhamAnaM kriyAyA eva kArakamityekaviSayatve na tathA vaktuM zakyam / kizca kriyAdhInaM karma karmAdhInA kriyeti karmAbhAve kriyAbhAvaH kriyAbhAve karmAbhAva iti dvayorapyabhAva itaretarAzrayatvaM ca / karma kriyAmapekSate kriyA ca karmeti ityAdi yaducyate tannirastam, kriyAjanyatve'pi nirvAdInAM yathoktasvasvavyApArApekSayA kArakatvAvyAhateH / tathoktam__"svavyApAreSu kartRtvaM sarvatraivAsti kArake / vyApArabhedApekSAyAM karaNatvAdisambhavaH // 1 // 25 yadutpadyate tadutpAdyate ityutpattikriyAkartRbhUtasya karmatvamiti dik / punarekai tridheti-yadavAptuM kriyA''rabhyate tadiSTaM kaTAdi, yaddiSTaM prApyate tadaniSTaM, yathA viSamatti / yatra necchA naca dveSastadanubhayamudAsInamiti yAvat , yathA grAmaM gacchaMstRNaM spRzati / nanvaniSTodAsInayoH karmaNoH, kI yadvizeSeNAptumiSyate iti lakSaNamavyAptam , yadapi yuktaM cAnIpsitamapIti pareNoktaM tadapi mitho'vyAptamananugamAt / atrocyate / kartRApyamityasya kriyAjanyaphalAzrayatve tAtparyam , 30 tatazca kriyAjanyaphalAzrayatvaM karmaNo lakSaNaM sarvatrAnugatamiti na ko'pi doSa iti / evaM cAtra navadhA karmoktam / bhUSaNasAre tu saptavidhamuktam"nirvayaM ca vikArya ca prApyaM ceti tridhA matam / taccepsitatamaM karma caturdhanyattu kalpitam" // 1 // "audAsInyena yatprApyaM yacca karturanIpsitam / saMjJAntarairanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvakam" // 2 // 34 For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu iti vAkyapadIyAt / "yadasajjAyate sadvA janmanA yatprakAzyate / tannirvartya vikArya tu dvedhA karma vyavasthitam" // 3 // "prakRtyucchedasambhUtaM kizcitkASThAdibhasmavat / kizcidguNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat" // 4 // "kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate" // 5 // iti ca tatraivoktam / anumAnAditi yathA caitraM roSayatItyatra roSalakSaNasya vikArasyAdarzane'pi mukhavaivAdikAryAnumeyatvAdvikAryatvamiti / krameNodAharaNAni-"ghaTaM karotItyAdyam / kASThaM bhasma karotIti suvarNaM kuNDalaM karotIti ca dvitIyam / ghaTaM pazyatIti tRtIyam / grAmaM gacchan tRNaM spRzatItyudAsInam / viSaM bhute iti dveSyam / gAM dogdhIti saMjJAntarairanAkhyAtam / krUramabhikruddhyatItyanyapUrvakamiti / " 10 mukhyagauNabhedAditi-tatkarma pradhAnetarabhedAhibhedam , taJca dvikarmakeSu dhAtuSu duhi-bhikSi-rudhi-pracchiciMga-brUgak-zAsvartheSu, yAci-jayatiprabhRtiSu ca bhavati / tatra 'duhIka kSaraNe' 'gatau' 'kSara saMcalane' iti duhyarthAH / yathA gAM dogdhi payaH, gAM srAvayati payaH, gAM kSArayati payaH, duherantabhUtaNyarthatvena dvikarmakatvam-gauH kI, payaH karma muJcati, tAM mocayatItyarthaH / nukSarayostu sAkSANNyantatvAdeva dvikarmakatvam / vakSyamANa "gatibodhA0" (2 / 2 / 5) ityatra bahuvacanAdanyeSAmapi aNikkartuH 15 karmatvaM yuktam / nAtra niyamaH pravarttate iti / evamapre'pi yathAyogaM bhAvyam / 'bhikSi yAcyAyAm' 'DuyAcUga yAcvAyAm' 'mRgaNi anveSaNe' adantaH prapUrvaH 'arthaNi upayAcane' iti yAcyArthAH-yathA pauravaM gAM bhikSate, yAcanApUrvaM gAM dApayati viyojayati vetyarthaH / yAcyamAnazcAyaM hRSTo mlAno vA bhavatIti, idaM vikArya karma / evaM pauravaM gAM yAcate, caitraM zataM mRgayate, caitraM zataM prArthayate / rudhumpI AvaraNe' rudhyarthaH, gAmavaruNaddhi vrajam / vraja sevamAnAM sevayatItyarthaH / 'pracchaMt jJIpsAyAm' 'cudaN 20 saJcodane' iti pracchArthoM-chAtraM panthAnaM pRcchati; chAtraM vAkyaM codayati / avapUrvaH 'ciMgTa cayane' vRkSamavacinoti phalAni / 'baeNgka vyaktAyAM vAci' ziSyaM dharmaM brUte / anupUrvaH 'zAsUk anuziSTau' ziSyaM dharmamanuzAsti / yAciH prAguktaH, kintvanunayArtho'yamatra jJeyaH-kruddhaM yAcate zamAvasthAm' avinItaM yAcate vinayam / nanu bhikSiyAcyorekArthatvAtkathaM dvayorupAdAnamityatrocyate-yAcihi yAcyAyAmanunaye ca vartate, bhikSistu yAcyAyAmevetyanayorbhedaH / nanvevamapi yAcerevopAdAnaM vyastenaiva yAcyA25 nunayayorabhidhAnAt / atyetat, kintvevaM yathA yAcyArthA dhAtavo gRhyante, evamanunayArthA api gRoran, atra punarbhikSigrahaNAt yAcyArthAnAM sarveSAM grahaNam , yAcigrahaNAttu tasyaivAnunayArthasyeti / 'jiM jaye' 'daNDaN daNDanipAtane' 'kRSIt vilekhane' 'DukaMga karaNe' "manthaz viloDane' 'NIMga prAMpaNe' 'hRg haraNe' 'muSaza steye' 'vahIM prApaNe' 'grahIz upAdAne' 'DupacIMS pAke' ityekAdaza jayatiprabhRtayaH-yathA gargAn zataM jayati, gargAn zataM daNDayati, mocayatItyarthaH / grAmaM zAkhAM karSati, yojayatItyarthaH / kAzAn kaTaM 30 karoti, kAzAn vipariNamanayan kaTaM karotItyarthaH / amRtamambunidhi manAti; viyojayatItyarthaH / ajAM grAmaM nayati, prApayatItyarthaH / grAmaM bhAraM harati, viyojayati prApayati vA / upasarajamazvaM muSNAti, upasaraH puruSo dezavizeSo vA, tatra jAtastaM muSNAti tyAjayatItyarthaH / grAmaM bhAraM vahati, prApayatItyarthaH, zatAnIkaM zataM gRhNAti, tyAjayatItyarthaH / taNDulAnodanaM pacati, taNDulAn vikledayan vikurvan odanaM karotItyarthaH / etacca sarvaM dhAtUnAmanekArthatvAdupapadyate / evaM ca NyantAnAmantarbhUtaNyarthAnAM ca dhAtUnAM 35 dvikarmakatvaM syAditi tattvam / For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / karmabhedalakSaNam nanu mukhyagauNabhedAt karmaNo dvaividhyamuktam , tatra mukhyagauNayoH kiM lakSaNamityatrocyate--atra yadarthaM kriyA Arabhyate, tatpayaHprabhRti mukhyaM karma; tatsiddhaye tu yadanyat kriyayA vyApyate gavAdi, tadgauNam / yadA tu payo'rthA pravRttirna vivakSyate, tadA mukhyAsAnnidhyAdvAdereva mukhyatA-yathAzcaryo gavAM doha iti / nanvevaM gavAdeH parArthatvAt kriyAyogAbhAvAdavyApyatvAt karmasaMjJA na siddhyati, kintu gAM dogdhi kSArayati payaH ityatra goH paya Adatte ityarthAdapAdAnatvaM prApnoti / evaM pauravaM gAM bhikSate ityatra 5 pauravAdgAM jighRkSate ityarthAdapAdAnatvam , gAmavaruNaddhi vrajamiti baje gAM sthApayatItyarthAdrajasya sthAnakriyApekSayA AdhAratvaM pratIyate, chAtraM panthAnaM pRcchatItyatrApi chAtrAnmArgopadezaM jighRkSate ityarthAdapAdAnatvam, vRkSamavacinoti phalAnItyatrApi vRkSAtphalAnyAdatte ityapAdAnatvaM prApnoti, ziSyaM dharma brUta ityAdau tu dharmeNa vacanAnuzAsanakarmaNA ziSyasyAbhipreyamANatvAtsampradAnatvaM prApnoti, evaM gargAn zataM jayatItyAdAvapi gargebhyaH zatam , grAmAcca zAkhAM gRhAtItyapAdAnatvaM prApnotItyatrocyate-avadhitvAdyaviva-10 kSAyAM kriyAnimittabhAvamAtreNa tavyApyatvasya vivakSitatvAt "karturvyApyaM karma" ( 2 / 2 / 3) iti karmasaMjJA sukhena siddhyati / avadhitvAdivivakSAyAM tu bhavatyevApAdAnAditvam , godoMgdhi payaH ityAdi / nanu gAM dogdhi payaH ityasyAyamarthaH-gauH payastyajati, caitro gavA payastyAjayati, tatra prayoktRvyApAreNApyamAnatvAdgoH karmatvam , na tu dohAdineti / naitadasti / yathA NyanteSu dhAtuSu kriyAviSTaH prayujyate iti pratItiH-yathA pacantaM prayuGkte pAcayati, naivamiha, niSkriyasyApi gavAderdohanayanAdiSu viniyogAt / 15 nanu odanaM pacatIti loke zAstre ca prayujyate, tatraudanaH pacyeteti dravyAntaramabhinivarttatetyarthaH syAt, odanazabdasya taNDulavikAravizeSavacanatvAt , pacezca viklittyupasarjanavikledavacanatvAt , nivRttasyaudanasya vikledAntarakaraNaM syAt , natthaM loke pratItirasti / naiSa doSaH / tAdAttAcchabdyaM bhaviSyati, odanArthAstaNDulA odana iti gauNArthAzrayeNaiva sarvalokasya prayogadarzanAdidaM na nodanIyam , mukhyasyaivodanasya punarviklittikArake kasmAdayaM prayogo na bhavatIti / odanavikAravizeSapratipAdanAya ca gauNArtha-20 parigrahaH / taNDulAn pacatItyukte vikArAntaramapi pratIyate iti / atha kathaM bhaviSyati ?-taNDulAnodanaM pacati, AhosvittaNDulAnAmodanaM pacati ityubhayathA prayogadarzanAt prakRtivikRtyoH sAkSAdupAdAnAttAdarthyAttAcchabdyAnupapattyA vikledanavacane pacau taNDulAnAmodanaM pacatIti prayogAbhAvaprasaGgAt / ucyate / ubhayathApi bhavitavyamiha tAvattaNDulAnodanaM pacatIti vyarthaH pacistaNDulAnpacati odanaM nivarttayati / atra hi vikledanopasarjane nirvarttane pacirvarttate / taNDulAn vikledannodanaM nirvarttayati / tatropasarjanavikle-25 danakriyApekSaM taNDulAnAM karmatvam , pradhAnabhUtanirvarttanApekSaM tvodanasya / taNDulAnAmodanaM pacatItyatrApi dvyarthaH paciH, vikArayoge SaSThI / taNDulavikAramodanaM nivarttayatIti / atra taNDulAnAM sambandhinaM vikAramodanaM viklittyA nirvarttayatItyarthaH / sA ca viklittiH sAmarthyAttaNDulAnAmeva vijJAyate ityubhayamapi samaJjasam / atha dvikarmakeSu duhAdidhAtuSu karmaNi tivAdaya utpadyamAnAH pradhAnApradhAnAbhyAM bhinnakakSamanekaM karma yugapadabhidhAtumasamarthAH, kiM pradhAne karmaNyutpadyante, atha guNakarmaNIti ? tatra 30 pradhAnApradhAnasannidhau pradhAnAbhidhAnasyaiva nyAyyatvamiti kecit , tadayuktam-duhAdInAM apradhAnakarmaNyeva tyAdikRtyakhalA iti, gaurduhyate dugdhA dohyA vA paya iti / ayamarthaH-yataH payo'rthI prathamaM gavi pravartate tato'ntaraGgatvAihyAdiSu guNakarmaNi tivAdayo bhavanti / uktaM ca "guNakarmaNi tyAdividhiH" pUrva guNakarmaNA bhavati yogAt / mukhyaM karmaprepsuryasmAdvye ca yatate prAk // 1 // For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu tasmAt zuddhassa duherbhavati gavA pUrvameva sambandhaH / goduhinA payasastu proktastasmAllAdayastasminniti // 2 // " goda'yate-duheH "tatsApyAnApyAtkarmabhAve kRtyaktakhalAJca" (3 / 321) iti karmaNyAtmanepadena 'kyaH ziti' (3 / 4 / 70) iti kyasahitena guNakarmaNA'bhihitatvam ; evaM yAcyate pauravaH kambalam , 5avarudhyate gAM brajaH, pRcchayate dharmamAcAryaH, bhikSate gAM caitraH, avacIyate vRkSaH phalAni, ucyate ziSyo dharmam , ziSyate ziSyo dharmam , jIyate zataM caitraH, gargAH zataM daNDayantAm , "yenApaviddhasalilaH sphuTanAgasadmA, devAsurairamRtamambunidhirmamanye / vyAvartanairahipaterayamAhitAGkaH, khaM vyAlikhanniva vibhAti sa mandarAdriH" // 1 // iti kirAtapaJcamasarge triMzattamaM payamityAdi / . nIvahiharatiprabhRtInAM tu pradhAne karmaNi karmajaH pratyayo bhavati / nIyate netA netaThayA grAmamajA, 10 ajAdeH prAdhAnyAnetuzca tatraiva pUrva kriyApravarttanAdantaraGgatvAca tatraiva pradhAne karmajaH pratyaya iti / atra kecidAhuH-nAmI nayatyAdayo dvikarmakA anyakarmakatvAt / ajAM nayati grAmam-ajAM gRhItvA grAmaM yAtIti chatrArthaH, nayatistu prAptimAtravAcI; gamyamAnakriyApekSayApi karmatvaM dRzyate yathA praviza piNDImiti bhakSaNakriyApekSayeti / etaccAyuktam-ajA nIyate grAmamityatra karmaNyutpadyamAnenAtmanepadenAjA karmaNo'bhidhAnaM na prApnoti; gRhAterajA karma na nayateriti, tasmAdanyakarmatvamajAyA naiSTavyam / evaM 15 uhyate bhAro grAma, hriyate kumbho prAma, kRSyate grAma zAkhA iti gatyarthAnAmakarmakANAM ca NigantAnAM pradhAna eva karmaNi aNigavasthAyAM kartRbhUte karmaNIti yAvat karmajaH pratyayo bhavati, prAdhAnyaM ca tasya "gatibodhAhArArtha." ( 2 / 2 / 5) iti karmasaMjJAyA vidhIyamAnatvena kRtrimatvAt kartuH prathamapravRttiviSayatvAcca-yathA gamayati maitraM prAmam , gamyate gamito gamyo vA maitro grAmam caitreNa, Asayati mAsaM maitram, Asyate mAsaM maitrazcaitreNa, / anyastvapradhAne'pIcchati-gamyate maitraM grAmazcaitreNa, Asyate mAso 20 maitraM caitreNa / bodhAhArArthazabdakarmakANAM tu NigantAnAmubhayatra-bodhayati ziSyaM dharma, bodhyate ziSyo dharma, bodhyate ziSyaM dharma iti vA, bhojayatyatithimodanaM bhojyate'tithirodanaM bhojyate'tithimodana iti vA, pAThayati ziSyaM granthaM, pAThyate ziSyo pranthaM, pAThyate ziSyaM grantha iti vA / atrAyamAzayaHbodhayati ziSyaM dharmamityAdAvaniyato guNapradhAnabhAvaH; tathAhi-vAkyasya dharmapratipAdanaparatve dharmasya prAdhAnyam , ziSyAderguNabhAvaH; ziSyAdisaMskAraparAyAM tu pravRttau, ziSyAdeH prAdhAnyam , dharmasya guNa25bhAvaH, tathA arthasya zabdena pratipAdyatvAcchabdasya prAdhAnyaM pramANayanto'bhidhAvyApAreNa prayoktavyApA rasya prAdhAnyAtprayojyasyaiva karmaNaH prAdhAnyam , guNabhUtaprayojyavyApArakarmaNastu guNabhAvaH, zabdasyArthaparatvAdarthasyaiva prAdhAnyamAcAryAH samarthayanta, Arthena tuM nyAyena prayojyavyApArasya prAdhAnyam , tadarthatvAtprayojakavyApArasya, tatprAdhAnyAJca tatkarmaNo'pi prAdhAnyamiti vivadante AcAryAH / smRtiriyama, na svamatiparikalpanAtra jyAyasItyubhayatra paryAyeNa siddhaH karmajaH pratyaya iti karmajapratyayenaiva 30 karmaNo'bhihitatvAtsarvatra karmaNi dvitIyA na bhavati / yatra hi tivAdibhiH karmAdaya ucyante, tatra gavAdizabdaH svArthAvyatirikte'rthamAtra eveti prathamaiva tato yuktA, na dvitIyAdayaH, karmAdau vRttyabhAvAditi / atha karturvyApyaM karmetyatra karturiti kim ? / mASeSvazvaM banAtItyatra badhnAtikriyayA azvaH karma yathA vizeSeNA33miSyate tathA bhakSaNAdikriyayA pratIyamAnayAzvena mASA ityasati kartRgrahaNe karmaNAzvena vyApyamANAnA 1vasvantara vizeSeNAptuM kataivecchati, nAnyattadadhInakaraNAdikamiti manyamAnasya praznamidaM pRcchati karmaNo'pi nimittaM yadA miSyate tasyApi karmasaMjJA syAditi manyamAnaH pratyAcaSTe mASeviti / For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / karmasaMjJAvidhAnam 217 mapi mASANAmadhikaraNasaMjJA bAdhitvA karmasaMjJA syAtkartRprahaNAttu na bhavatItyarthaH / nanvevamapi karturguNatvAdgaNe ca saGkhyAyA vivakSaNAhAbhyAM kartRbhyAM bahubhirvA yadvizeSeNApnumiSyate tasya karmasaMjJA na syAt / naiSa doSaH / kArakAntaravyApyasya karmasaMjJAprasaGganivAraNaparatvAt , zAstrasya ca lakSyasaMskAratvAt , karturguNasyApi saGkhyA na vivakSyate / saGkhyAyA avivakSaNAca pradhAnasyAniyamena visphAraH / yatheha kaTaM karoti, kaTau karoti, kaTAn karotIti karmasaMjJA bhavati, tathehApi bhavati-kaTaM kurutaH, kaTaM kurvantIti / vyApyaM 5 ca karmasaMjJayA saMzriyamANatvAt pradhAnamiti tasya saGkhyA na vivakSyate ityetasya cArthasya jJApakamekazeSasUtre ekagrahaNamiti / kizca vIti kimiti-payasA odanaM mujhe-atra karaNasya mA bhUt / ayaM bhAvaHkartuH sAdhyatvAt kriyA pUrvamApnumiSTA, karma tu tatphalatvena, tatazca kriyAyA ApnumiSThAyA vizeSaNaM phalam / payasA odanaM mujhe ityatra tu payasaH saMskArakatvAdodanasya saMskAryasyaiva vizeSaNAtumiSTatvamiti tasyaiva karmatvaM na payasaH karaNasya / nanvevaM tarhi yadA kazcitkaJcidAmabayate-siddhaM bhujyatAmiti, sa Aha-10 prabhUtaM bhuktavAnasmi, AmatrayamANa Aha-dadhi khalu bhaviSyati, payaH khalu bhaviSyati / AmazyamANa Aha-danA khalu bhuJjIya, payasA khalu bhuJjIya / atra cAnvayavyatirekAbhyAM dadhipayasoreva vizeSeNApyatvAtkarmasaMjJA prApnoti, natvodanasyeti ? ucyate / tasyApyodana evAptumiSTaH, dadhipayasostu saMskArakasvAtkaraNabhAvaH / guNeSu dhupakArakeSu kevaleSu nAdaraH, kiM tarhi ? tatsaMskRte odanAdau, tadyathA-bhalIyAhamodanam , yadi mRduvizadaH syAditi / yadyatra mArdavamAne AdaraH syAt , paGkamapi bhakSayet , vaiza-15 dyamAtrAdare tu sikatA api / evamihApi dadhyAdiguNamodanaM bhujIyetyadoSaH / karmavyApyapradezAH "karmaNo'N" (5 / 1 / 72 ) "vyApyAJcevAt" (5 / 471) ityAdayaH / * evaM ca karmakArake yukterdigmAtramatra nirNItam / zrIsiddhahematattvaprakAzikAnyAsamanusRtya // 1 // __ atha vineyajanAnugrahAya akarmakANAM sakarmakatAyAM gatyarthAdInAmekakarmakANAM ca dvikarmakatAyAM sUtrapaddhatirlikhyate "vA karmakANAmaNikartA Nau' (2 / 2 / 4 ) akarmakANAM dhAtUnAmaNigavasthAyAM yaH kartA sa Nigi sati karma vA syAt / nanu dvidhA'karmANaH-sakarmakANo'pyavivakSitakarmANaH, sarvathA'vidyamAnakarmANazceti / tatkeSAmiha prahaNamityatrocyate-uttarasUtre nityagrahaNAdatrAvivakSitakarmANa eva graahyaaH| yathA pacati caitraH, pAcayati caitraM caitreNa vA / nanvodanaM pacatItyAdiprayogadarzanAt kathaM pacAdInAmavivakSitakarmatvamityatrocyate-zabdaprayogasya parArthatvAtpareNa ca kiM karotIti vyApAramAtrasya jijJAsitatvAdanya-25 thonmattatvaprasaGgAtpratipAdayitustAvanmAtrasyaiva vivakSitatvAdaudAsInyamAtranivRttiparatayA prayogAcchabdena karmaNo'samarpaNAdavivakSitakarmatvam / yadAha "dhAtorarthAntare vRtterdhAtvarthenopasaGgrahAt / prasiddharavivakSAtaH karmaNo'karmikA kriyA // 1 // " dhAtorarthAntare vRttirdvidhA / ekA svAbhAvikI, dhAtUnAmanekArthatvAt yathA-bhAraM vahatItyatra sakarmako'pi vahatirnadI vahatItyatrAkarmakaH / dvitIyA copasargasannidhikRtA-yathodgacchati sUrya ityatra gamiraka-30 makaH, 'jIva prANadhAraNe' iti dhAtvarthena karmaNa upasaGgrahAt caitro jIvatItyatra jIvatirakarmakaH, prasiddheryathA-garjati zaradina varSatItyatra jalasya karmaNaH prasiddhatvAdakarmakatvamiti |"gtibodhaahaaraarthshbdkrmnityaakrmnnaamniikhaadydihaashbdaaykrndaam" (2 / 2 / 5) gatirdezAntaraprAptiroM yeSAM te gatyarthAH; bodho jJAnamAtraM tadvizeSazca, so'thoM yeSAM te bodhArthAH; AhAro bhojanam , so'rtho yeSAM te AhArArthAH; zabdaH karma kriyAvyApyaM ca yeSAM te zabdakarmANaH; nAsti karma yeSAM te'karmANaH; nitya-35 hai* prakA0 pUrvA0 28 For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 . mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghumakarmANo nityAkarmANaH, sarvathA'vidyamAnavyApyA ityarthaH; nIkhAdyadihvayatizabdAyatikrandivarjitAnAM gatyarthabodhArthAhArArthAnAM zabdakarmaNAM nityAkarmaNAM ca dhAtUnAmaNigavasthAyAM yaH karttA sa Nau sati karma syAt / gatyartha. gacchati maitro grAmam , gamayati maitraM grAmam , yAti maitro grAmam , yApayati maitraM prAmam ; dezAntaraprApteranyatra na bhavati-striyaM gamayati maitreNa caitraH, bhajanArtho'tra gamiH // 5sAmAnyabodhArtha.-budhyate ziSyo dharmam , bodhayati guruH ziSyaM dharmam , jAnAti ziSyo dharmam , jJApayati guruH ziSyaM dharmam / evam upalambhayati avagamayatItyAdi // vizeSabodhArtha.-pazyati rUpatarkaH kArSApaNam , darzayati rUpatarka kArSApaNaM vaNik; evam prApayati maitramutpalam , sparzayati maitraM vastram , zrAvayati ziSyaM dharmam, smArayati ziSyaM dharmam , adhyApayati ziSyaM zAstram / anye tu bodhavizeSArthasya dRzerevecchanti nAnyeSAm-tanmate jighratyutpalaM caitraH, ghrApayatyutpalaM 10 caitreNa maitraH; evaM sparzayati caitreNa vastram , zrAvayati dharma ziSyeNa ityAdau prayojyakartari tRtIyaiva bhavati // AhArArtha.-bhute baTurodanam , bhojayati baTumodanam , anAti baTurbhaktam , Azayati baTuM bhaktam // zabda kriya.-jalpati maitro dravyam , jalpayati maitraM dravyam ; evam AlApayati mitraM maitram , sambhASayati maitraM bhAryAm / zabdavyApya.-zRNoti zabda maitraH, zrAvayati zabdaM maitram , adhIte baTurvedam, adhyApayati baTuM vedam / evam jalpayati mitraM vAkyam , vijJApayati guruM vAkyam , 15 upalambhayati ziSyaM vidyAm // nanu zabdakarmetyanenaikaprayatnenobhayAgrahaNAdvAkyabhedaprasaGgAtkathaM zabdakriya zabdakarmakANAmubhayeSAM parigrahaH ? ucyate-hayatyAdInAM trayANAM zabdakriyatvena prApyabhAvAt , pratiSedhavaiyarthyaprasaGgAt , karmazabdasya kriyAvacanatA / hvayatyAdayo hi dhAtavaH sAdhyamAnAvasthaM kriyArUpaM zabdamabhidadhatIti zabdakriyatvAdatiprasaGge sati pratiSedho vidhIyate / zabdAyatezca zabdaM karotIti kyaDi zabda kriyAlakSaNasya karmaNo'ntarbhAvAtkarmAntarAyogAccAkarmakatvAdapi saMjJAprasaGga iti / evam jalpati20 vilapatyAbhASatInAM jalpayati devadattamityAdau zabdanakriyAvRttInAM zabdanakriyAgrahaNe siddhyati / devadattaM jalpatItyAdInAM zabdakarmatvAbhAvAt / evaM ca karmagrahaNAnarthakyaM gatibodhAhArazabdArtheti kRte siddhyatIti karmagrahaNaM sAdhanakarmaparigrahArtham , tena zRNoti vijAnAti upalabhate ityeSAmapi siddhyati; zRNotyAdayo hi upalabdhirUpe'rthe vartamAnAH zabdakriyA na bhavanti, zabdasAdhanakarmANastu bhavanti, tadviSayatvenaiva prayogAt / evaM jalpatyAdInAmapi zlokAdidravyavizeSakarmaNAM sAdhanakarmaparigrahAdeva siddhiH na caiSAM 25 buddhyarthatA, bodhazabdena bodhasAmAnyAzrayaNapakSe vettyAdayo jJAnamAtrapravacanA buddhyrthaaH| vijAnAtyupala bhata ityetau yadyapyupalabdhimAtravacanau tathApi prayojakavyApAravivakSAyAM karaNAdivazAyadA zabdAdiviSayAmevopalabdhi pratyAyayatastadA sAdhanakarmavacanAsiddhyati natvanyathetyubhayArtho'tra karmazabdaH; na ca vAkyabhedaH zveto dhAvatItivat // nityAkarmaka.-Aste maitraH, Asayati maitraM caitraH, zete maitraH, zAyayati maitraM caitraH; nityagrahaNaM pUrvatrAvivakSitakarmaparigrahaNArthamanyathA vibhAgo na jJAyeta / kAlAdhvabhAvadezaizca 30 sarve'pi dhAtavaH sakarmakA evetyanyakarmApekSayA nityAkarmakA veditavyAH / gatyarthAdInAmiti kim ? pacatyodanaM caitraH, pAcayatyodanaM caitreNa maitraH / aNikartetyeva-gamayati caitro maitram , tamaparaH prayuGkte gamayati caitreNa maitraM jinadattaH / nayatyAdivarjanaM kim ? nayateH prApaNopasarjanaprAptyarthatvena gatyarthatvamatra prApaNIyA upasarjanaM taccAsau prAptizceti vigrahaH, khAdyadyorAhArthatvam , hvAzabdAyakrandAM ca zabdakarmatvam , tata eSAM karmatvaM prAptaM pratiSiddhyate / yathA nayati bhAraM caitraH, nAyayati bhAraM caitreNa; khAdayatyapUpaM maitraiNa, Adayati odanaM maitreNa; hAyayati caitraM maitreNa; zabdAyayati caitraM maitreNa, krandayati 36 mitraM maitreNa / karmasaMjJApratiSedhAtsvavyApArAzrayaM kartRtvameva / preSaNAdhyeSaNAdinA prayojakavyApAreNa For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / karmasaMjJAvidhAnam 219 NigantavAcyenANikkarttarvyApyatvAtkarmasaMjJA siddhaiva, niyamArthaM tu vacanam, prayojakavyApAreNa vyApyamAnasya gatyarthAdisambandhina eva prayojyakartuH karmasaMjJA bhavati, tenAnyadhAtusambandhinaH karttRtvameva bhavati / tathoktam -- "dvaikarmyaheturahite NigantadhAtau dvikartRtA tatra / uktaH prayojakaH syAt karttAnuktaH prayojyastu" // 1 // 1 yathA "bhavyaiH kathaM tadapi nAzaya se zarIram" / etacca kartuktau karmoktau tu karmaNi uktatvam / karnostu 5 dvayorapyanuktatvaM yathA "jApyate'ntardviSastIrthakRtA bhavyajanatrajaiH" iti / "bhakSehiMsAyAm" ( 22/6) bhakSeH svArthikaNyantasya hiMsArthasyANikkarttA Nau sati karmasaMjJo bhavati / bhakSayanti sasyaM balIvardAstAn prayuGkte bhakSayati sasyaM balIvarddanmaitraH / ukte ca karmaNi bhakSyante yavaM balIvardAH, bhakSyate yavo balIvardAnmaitreNeti vA / vanaspatInAM prasavaprarohAdimattvena cetanatvAttadvizeSasya sasyasya prANaviprayogastadbhakSaNAt, svAmyupaghAto vA'tra hiMseti bhane hiMsArthatA / hiMsAyAmiti kim ? bhakSayati piNDI 10 zizustaM prayuGkte bhakSayati piNDI zizunA / bhakSayati rAjadravyaM niyuktena / bhakSayati putrAn gArgyabhakSayatiratrAkroze / AhArArthatvAtprApte niyamArthaM vacanam / "vaheH praveyaH" ( 22|7 ) pravIyate prAjanakriyayA vyApyate yaH sa praveyaH, niyantuH sAratheH prayojayiturvyApArasya karmetyarthaH / vaheraNikarttA praveyo Nau karmasaMjJo bhavati / vahanti balIvardA bhAram tanniyantA prayuGkte vAhayati bhAraM balIvana, vAhayitA bhArasya balIvarddan, vAhayitA balIvarddhAnAM bhAram vAhyante bhAraM balIvardA:, 15 praver iti kim ? vAhayati bhAraM maitreNa - nAtra maitro balIvardAdivat praveyaH / vahatiH prApyartho yathAvahanti balIvardA dezAntaraM prApnuvantIti / prApaNArtho yathA, grAmaM bhAraM vahanti balIvardA :- grAmaM prApayantIti / atrApi prApaNopasarjanaprAptirastyeva / akarmako yathA, vahati nadI; tatra prAptergatirUpatvAtprAtyarthasyAkarmakasya ca gatyAdisUtreNa siddhatvAnniyamArthamidam - vaheH praveya eva karttA Nau karma bhavati nAnya iti / yadApi varavivakSitakarmatvaM tadApi "vA karmaNAma 0 " ( 2 / 2 / 4 ) iti vikalpAtpakSe'prAptiriti 20 vidhyarthamidam / na caivaM vidhau sati niyamo nopapadyate iti vAcyam / AvRttyobhayArthaparigraha iti / "hRkornavA " ( 2 / 2 / 8 ) harateH karotezcANikkarttA Nau karmasaMjJo vA bhavati / prApte cAprApte ca vikalpaH / prApte yathA - viharati dezaM gururvihArayati dezaM guruM guruNA vA / evamAhArayatyodanaM bAlaM bAlena vA / vikurvate saindhavAH, vikArayati saindhavAn saindhavairiti vA / vikurute svaraM kroSTA, vikArayati svaraM kroSTAraM kroSTunA vA / atra gatyAhArArthanityAkarmakazabdakarmakatvena yathAsaGkhyaM prAptiH / aprApte - harati dravyaM maitraH, 25 hArayati dravyaM maitraM maitreNa vA / karoti kaTaM caitraH, kArayati kaTaM caitraM caitreNa vA / atra haratizcauryArtho 1 1 prANArtha ityaprAptiH / prApaNArthe tu prApte vibhASA - kArayitA kaTasya devadattaM devadattena vA / kArayitA kaTaM devadattasya devadattena vA / atra ca "vaikatra dvayoH " ( 2 / 2 / 85 ) iti vakSyamANasUtreNa prathamaprayoge kaTalakSaNe karmaNi SaSThI devadattalakSaNe karmaNi tu karmasaMjJayA dvitIyA, tadabhAve karttRtva vihitA vakSyamANena " dvihetorayaNakasya" vA ( 2 / 2 / 87 ) iti sUtreNa vaikalpikI tRtIyA / dvitIyaprayoge devadattalakSaNe 30 karmaNi SaSThI, karmasaMjJA'bhAve prAgvattRtIyA, kaTalakSaNe karmaNi tu vaikatreti "karmaNi kRtaH" (2 / 2 / 83) iti prAptaSaSThIvikalpAt SaSThIvimuktapakSe dvitIyA / tathoktaM laghunyAse - prathamaprayoge devadattazabdAt, dvitIyaprayoge tu kaTazabdA " dvaikatra dvayoH" ityanena prAptaSaSThI vikalpAd dvitIyA / tadvimuktakarmaNi "karmaNi kRtaH" ityanena SaSThI / yadyatra "vaikatra dvayoH" ityanena SaSThIpravRttiH syAnna vikalpastadA dvitIye karmaNi "karmaNi kRtaH" ityanena nityaM SaSThI syAt / kartRpradhAna devadattazabdAttu " dvihetorarUyaNakasya vA " 35 For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuityanena prAptakartRSaSThIvikalpAt tRtIyA / "vaikatra dvayoH" ityasya "dvihetorUyaNakasya yA" ityasya ca pravR. syudAharaNaM tu kArayitA kaTasya devadattasya, kaTaM devadattasya veti gamyamapi jJeyam / atra tu niSprayojanatvAnna darzitamiti / tadevamatra kArayitetyAdiprayogadvayena vaikati sUtrasya SaSThIvikalpapakSo darzitaH, etatsUtrasya vRttau tu pravRttipakSo varzito'sti, tathAhi-prathamamekasminkarmaNi vikalpena SaSThI, dvitIyakarmaNi "karmaNi 5kRtaH" iti nityaM SaSThI; pakSe tu dvayorapi karmaNoH SaSThI, tathA ca tatrodAhRtam-ajAyA netA sughnam , ajAyA netA sunasya, / athavA ajAM netA junasya, ajAyA netA sadhnasya iti prvRttipkssH| vikalpapakSe tu prathamamekasminkarmaNi SaSThI, dvitIyakarmaNi dvitIyA / pakSe'pi vyatyayenaikatra karmaNi SaSThI, dvitIye dvitIyA tathaiva kArayitA kaTasyetyAdi drshitm| "dRzyabhivadorAtmane" (2 / 2 / 9) dRzerabhipUrvasya vadatezcAtmanepadaviSaye'NikartA Nau sati karmasaMjJo vA bhavati / pazyanti rAjAnaM bhRtyAstAna rAjaivAnu10 kUlAcaraNena prayukta-darzayate rAjA bhRtyAn bhRtyairvA / abhivadati guru ziSyaH, abhivAdayati guruH ziSyaM ziSyeNa vA / ubhayatrApi "aNikarmaNikartRkAt" (3 / 3 / 88) ityAtmanepadatvam athavA abhivadati guru ziSyaH, taM maitraH prayukre-abhivAdayate guru ziSyaM ziSyeNa vA maitrH| "parimuhAyamAyasa." (3 / 3 / 94) ityAtmanepadaviSayatvam / evaM darzayamAno rAjA bhRtyAn bhRtyairvA / abhivAdayamAno guruH ziSyaM ziSyeNa vA / athavA abhivAdayamAno guru ziSyaM ziSyeNa vA maitraH / Atmana iti kim ? pazyati rUpatarkaH 15kArSApaNam , darzayati rUpatarpha kArSApaNam ; abhivadati guruM ziSyaH, abhivAdayati guru ziSyeNa / dRzerbodhArthatvena nityaM karmatve prApte'bhivadestu nityamaprApte vikalpaH / yadA tvabhiva dirna pramANArthaH, kintu zabdakriyastadA abhivAdayati guru ziSyaM maitra iti nityaM prApte vibhASeti / 'vadiNa bhASaNe ityasya NijantasyApi varNigIcchantyeke / abhivAdayati gururdevadattam , tasminnAziSaM prayuGkte ityarthaH / abhi vAdayate guruM devadattaH guruNeti vA, AtmanyAziSaM prayojayatItyarthaH / NigantasyApIti kazcit20 abhivadati guruH svayamAziSam , taM ziSyaH prayuke-abhivAdayati gurumAziSaM ziSyaH, taM maitraH prayukte abhivAdayate gurumAziSaM ziSyaM ziSyeNa vA maitraH / nAmadhAtorabhivAdayaterapIcchantyanye / etatsarva "kartuApyaM karma" ityanena saGgRhItaM jJeyam / atha karmaNo vibhaktimAha karmaNi // 4||[si0 // 2 // 40] dvitIyA syAt / kaTaM karoti / kASThaM dahati / grAmaM gacchati / rAjyaM prAmoti / viSamatti / 25grAmaM gacchaMstuNaM spRzati // 4 // karma0 spaSTam / kaTaM karotIti nirvatyai karma, kASThaM vhatIti vikAryam , grAma gacchatIti prApyam / evaM rAjyaM prApnotIti iSTam , viSamattItyaniSTam , tRNaM spRzatItyudAsInam / nanu kriyate kaTaH, kRtaH kaTaH, zatena krItaH zatyaH padaH, ArUDhaH kapiyaM sa ArUDhakapistarurityAdiSu karmasu dvitIyA kuto na syAdatrocyate--tyAdikattaddhitasamAsairabhihitatvAllokazAstrayorabhihite'rthe zabdaprayogAyogAt / yadyevaM kaTaM 30 karoti bhISmamudAraM darzanIyamiti bhISmAdiguNaviziSTasya kaTasya karotikriyayA vyApyatvAtkarmatvam , taJca kaTazabdAdevotpannayA dvitIyayAbhihitamiti bhISmAdibhyo dvitIyA na prApnoti, yathA kRtaH kaTo bhISma udAro darzanIya iti karoteH ktapratyayeneti / naivam / bhISmatvAdiyuktasya kaTasya sambandhi karmatvaM pratipAdyam , naca jAtizabdAH sambhavino'pi guNAn pratipAdayituM zaktA iti tatpratipAdanAya yathA bhISmA34 dizabdaprayogo bhavati tathA dvitIyApi tebhyo bhaviSyati / nahi sAmAnyavAcinaH kaTazabdAdutpadyamAnA For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kArakaprakriyA / karmaNi dvitIyA 221 dvitIyA bhISmAdInAmaniyatAdhArANAM guNAnAM karmatvamabhidhAtuM zaknoti / yadi vA kaTo'pi karma bhISmAdayo'pi / yathaiva hyayaM kaTaM karotyevaM tadgatAna bhISmAdInapi / tatra yadyatkarotinA vyApnumiSTaM tatsarva dravyaM guNazca karmeti sarveSAM pRthakkarmatve pratyekaM dvitIyA pazcAttvekavAkyatayA vizeSaNavizeSyabhAva iti / yadi vA dravyasya kriyAsu sAkSAdupayogAdastu kaTasyaiva karmatvam , bhISmAdInAM tu naM kevalA prakRtiH prayoktavyeti niyamAdavibhaktikAnAmaprayogArhatvAdekavibhaktimantareNa ca sAmAnAdhikaraNyavizeSaNatvAyo-5 gAdyathezvarasuhRdAM svayaM nirddhanatve'pi tadekaiyogakSematvAttaddhanenaiva phalabhAktvaM bhavati / evamakarmaNAmapi kaTakarmatvenaiva dvitIyA bhaviSyati / kRtaH kaTo bhISma udAro darzanIya ityatra tu karoterutpadyamAnaH kto yasya yasya tayA kriyayA sambandhastasya tasya sAkalyena karmatvamabhidadhAtIti kacidapi dvitIyA na syAt / kathaM tarhi kRtaM pazya, AhRtamAhara, ka; kriyate, dAtreNa lunAti, dAnIyAya dadAti, bhImAdvibheti, prAsAde prasIdati, zayane zete ityAdiSu ktAdibhirabhihiteSu karmAdiSu dvitIyAdayaH syuH / ucyate-10 karmAdisAmAnyaM kRdbhirabhihitam , tetrApyabhihitaH so'rtho'ntarbhUto nAmArthaH sampanna iti karmAdizaktiyuktaM dravyametadantaiH zabdairabhidhIyate yathedaM karmedaM karaNamiti / tatra yAsau kharUpakAlabhinnAyAM kriyAyAM saMvyApAratayA karmAdirUpatA tadabhidhAnAya yathAyathaM dvitIyAdayo bhavanti / yatra punarekadravyAdhArA pradhAnApradhAnakriyAviSayAnekA zaktiH syAttatra pradhAnakriyAviSayAyAM zaktau pratyayairabhihitAyAmapradhAnakriyAviSayA zaktiH pradhAnazaktyanurodhAdabhihitavat prakAzamAnA vibhaktyutpattau nimittaM na bhavati / 15 yathaudanaH paktvA bhujyate caitreNeti bhAvAbhidhAyinA ktvApratyayena odanAdhikaraNApradhAnapacikriyAviSayA karmazaktiranabhihitApi pradhAnabhujikriyAviSayAtmanepadenAbhihiteti tadvat prakAzamAnA dvitIyotpattau nimittaM na syAt-yathA ca prAmo gantumiSyate caitreNeti grAmasya pradhAneSikriyAviSayAM karmazaktimAtmanepadenAbhidadhatA'pradhAnagamikriyAviSayApi karmazaktirupabhukteti tadabhidhAnAya dvitIyAcatuthyau~ na bhavata iti / ihai ca "gauNatvaM kriyApekSaM tenAjAM nayati grAmamityAdau prAmAdyapekSayAjAdeH pradhAnatve'pi 20 gauNatvaM ne vihanyata iti / iha tu kRtapUrvI kaTam, bhuktapUrvI odanam , vyAkaraNaM sUtrayatItyAdau yaH kRtAdibhiH kaTAderabhisambandhaH sa pratyaye'rthAntarAbhidhAyinyutpanne kRtAdInAmupasarjanatvAnnivarttate / vRtteH parArthAbhidhAyitvAt kriyayA tu saha sambandho'stIti dvitIyA syAt / ayamarthaH-kriyAvatA taddhitAdipratyayavAcyena kaTAdiH sambadbhyamAnastata kriyayA vyApyate iti kametvam / vyAkaraNasya sUtrANi karotIti Nica-atra pratyayotpattau sUtravyAkaraNayoH sambandho nivartate, asti ca vyAkaraNena karo-25 terabhisambandha iti dvitIyA syAt prakriyAgatavibhAgAzrayaNena cedamucyate paramArthato dhAtvantaraM sUtriH / "sUtraNa kriyAvacane" iti / atha karmasaMjJAyAM prasiddhaprayogopayogIni katicitsUtrANi kaNThato nirdizati-28 1 nahi bhISmAdInAM kaTa evAdhAraH kinvanye'pi / 2 nApadaM prayujIteti nyAyAt / 3 alabdhalAbho yogaH; labdhaparirakSaNaM kSemaH tasya devadattAdeyAveko yogakSemau tayorbhAvaH / 4 krnnaadikriyaamaatryogymityrthH| 5 sAmAnyakarmAbhidhAne'pi / 6 tatrAbhihito'pi kazcinnAntarbhavati, yathA rAjJaH puruSa ityatra vAkye / 7 karmAdizaktiyukta dravye / 8 kRtAhatetyA dikriyApekSayA pazyAharetyAdikA kriyA bhinnA / 9 kArakalenetyarthaH / 10 yA yasya vA ityarthaH / 11 ekasmin vAkye yugapadanekapradhAnakriyANAmasambhavAtpradhAnApradhAnakriyAviSayaivAnekA zaktiriti takiyApekSayA zakterapi guNapradhAnabhAvo bhavatItyata Aha-pradhAnazaktya0 / 12 udAharaNAntaram / 13 nanu gauNAnAmraH karmaNi dvitIyetyuktam ajAM nayati prAmamityAdau tu grAmAdyapekSayA ajAdeH pradhAnakhAnna tato dvitIyA prApnotItyAha iha ceti / 14 AkhyAtapadenAsamAnAdhikaraNaM gauNamiti gauNakhasya dvayorapi karmaNorbhAvAt kriyApekSaM gauNatvamAzritam / 15 tena gauNatvAdajAzabdAdapi dvitIyA siddhA / For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahai malaghu smRtyarthadayezaH // 5 // [ si0 22|11 ] eSAM vyApyasya karmatvaM vA, karmatve dvitIyA'nyathA SaSThI / mAtaraM smarati mAtuH smarati / mAtuH smaryate, mAtA smaryate / sarpiSo dayate / sarpirdayate / lokAnAmISTe / lokAnISTe / "nAthaH " ( 2210 ) / tathA sarpirnAthate / sarpiSo nAthate // 5 // 5 222 smRtya 0 / smRtiH smaraNamartho yeSAM te smRtyarthAsteSAM dayaterIzazca vyApyaM karma vA bhavati / karmatve ityAdi - nanu karmAvivakSAyAM pakSe mASANAmazrIyAdityAdivat zeSaSaSThI siddhaiva tatkimanena ? satyam, kintu "SaSThyayatnAccheSe" ( 3|1|76 ) ityatra ayatnaje zeSe SaSThyAH samAso vakSyate / tato mAtuH smRtamityAdau samAso mA bhUdityanena prakAreNa yatnAccheSo vidhIyate, niyamArthaM ca; tenaiSAM dhAtUnAM karmaiva zeSarUpeNa vivakSyate na kArakAntaraM tena mAtrA smRtam, manasA smRtamityAdau kartRkaraNayoH zeSavivakSA10 'bhAvAtSaSThI na bhavati - mAtA smaryate iti evaM mAtuH smarttavyam, mAtA smarttavyA, mAtuH smRtam, mAtA smRtA, mAtuH susmaram, mAtA susmarA / mAtuH smRtaH putraH, akarmakatve karttari ktaH / mAtA smRtA putreNa / smRtyarthagrahaNAt mAturadhyeti mAtaradhyeti 'iMkU smaraNe'dhipUrvaH iGikAvadhyupasargaM na vyabhi - carataH / "maiM cintAyAm' mAturdhyAyati, mAtaraM dhyAyati / mAturutkaNThate, mAtaramutkaNThate- ityAdi utpUrvaH 'kaThuG zoke' iti dhAtuH / 'dayi dAnAdau' 'IzikU aizvarye' sarpiSo dayate sarpirdayate dadAtI - 15 tyarthaH / "nAthaH" tatheti - AtmanepadaviSayasya nAthatervyApyaM karma vA syAdityarthaH; AtmanepadaviSayatvaM cAsya upatApaizvaryAzIryAcanalakSaNArthacatuSTaye varttamAnasyApi " AziSi nAthaH" ( 3 / 3 / 36 ) iti vacanAdAziSyeveti tatraivA'yaM vidhiH / sarpiSo nAthamAnaH, sarpinathamAnaH sarpiSo nAthiSyamANaH / sarpirnAthiSyamANaH / sarpiSo nAdhyate sarpirnAthyate / Atmana ityeva - putramupanAthati pAThAya upayAcata ityarthaH // 5 // 20 rujA'rthasyA'jvarisantAperbhAve karttari // 6 // [ si0 2213 ] jvarisantApivarjapIDArthadhAtUnAmapi vyApyaM karma vA bhAve karttari sati / caurasya cauraM vA jati rogaH / " jAsanATakAthapiSo hiMsAyAm" ( 2 / 2 / 14 ) caurasya cauraM vojAsayati // 6 // rujA0 / 'rujat bhaGge' ityasmAdbhidAditvAdaGi rujA pIDA sA'rtho yasyeti / bhAve iti - sAdhyarU25 pasya bhAvasya kartRtvAnupapatteH sAmAnyazabdo'pi bhAvazabdaH siddharUpe bhAve varttate / caurasyeti - 'curaN steye' ityasyANijantasya bhidAdyaGi curA sA zIlamasya cauraH "asthAchatrAderan" ( 6|4|60 ) ityani vRddhiH, rujatIti "padarujavizaspRzo ghaJ" ( 5 / 3 / 16 ) ghani rogaH / evamapathyAzinAM rujyate rogeNa, apathyAzino rujyante rogeNa / atra karmatvAbhAve " tatsApyAnApyAditi 0" ( 3 / 3 / 21 ) bhAve Atmanepadam, karmasaMjJAyAM tu karmaNi / caurasya rugNaM rogeNa - atra karmatvAbhAve "kIbe ktaH " 30 (5 / 3 / 123 ) iti bhAve ktaH / cauro rugNo rogo-atraM karmasaMjJAyAM karmaNi ktaH / rujArthagrahaNAt 'amaN roge' caurasya cauraM vA Amayati / evaM 'vyathiS bhayacalanayoH' vyathayati 'pIDaNU gahane' pIDayati / 32 rujArtheti kim ? '"eti jIvantamAnandaH" / jvarisantApivarjanaM kim ? AdyUnaM jvarayati, atyAzinaM 1 1 vyApAreSu niyuGkte svAyattIkarotItyarthaH / 2 sarpimeM bhUyAdityAzAste / 3 sAmAnyena cintanArtha ukto'pi smRdhAturanubhUtasyArthasya viziSTa cintane vartamAno gRhyate; evaMvidhAzca adhyetyAdayo'pi gRhyante, tena manasA parikalpitacintanArthAnAM samIkSAdInAM vyudAsaH / For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / karmasaMjJAvidhAnam 223 santApayati roga ityatra karmasaMjJAvikalpo na bhavati / kartarIti kim ? caitraM rujayatyatyazane vAtaH-atra yo'tyazanarUpo bhAvo na sa kartA yastu vAtarUpaH kartA sa dravyaM, na bhAvaH / bhAva iti kim ? maitraM rujati zleSmA, atra zleSmA dravyaM, na tu bhAvaH // zliSyatermani "man" (uNA0 911) zleSmA, rogo vyAdhirAmayaH ziro'tirityAdayo bhAvarUpAH kartAra iti / atra sUtre vyathitapyorgatyAdisUtreNa aNikartuH karmatvam / "jAsa0" hiMsAyAmiti 'brUsapisajasabarhaNa hiMsAyAm' 'jasaNa tADane' iti curAdI gRhyete na5 ca 'jasUc mokSaNe' iti devAdikastasya hiMsArthatvAbhAvAt / caurasyeti-evaM caurasyojjAsyate caura ujjAsyate caitreNa / tathA 'naTaNa avasyandane' ityayamapi curAdirna tu 'NaTa nRttau' iti bhvAdiH / caurasya cauraM vA unnATayati / 'smathakkathanathaklatha hiMsArthA' iti ghaTAdau caurasyotnAthayati cauramutkathayati / 'pIplaMp saMcUrNane' caurasya cauraM vA pinaSTi / nanu jasanaTakratheti dhAtavaH paThyante, tato'tra jAsanATakAthetyAkAraH kimarthaH ? NyantanirdezaH, tarhi jAsinATikAthIti bhavitavyamiti / atrocyate-atrAkAreNa na 10 jasyAdidhAtumAtraM nirdizyate'pi tu yadeSAmAkAravadrUpaM taducyate tena yatra prayoge eSAM dhAtUnAmAkArastatraivAyaM vidhirnAnyatra, teneha na bhavati-dasyumudajIjasat anInaTat udacikrathat / jasernaTezca curAditvAt Nic utkrathati kazcittamanyaH prayuGkte iti "prayoktRvyApAre Nig" (3 / 4 / 20) "bNiti" (4 / 3 / 50 ) iti tasya vRddhistato'dyatanyAdi, "NibhidrusrukamaH kartari GaH" (3 / 4 / 58) iti ustataH 'upAntyasyAsamAnalopizAsvRdito De' (4 / 2 / 35) iti hrasvastato dvirvacanAdiH / atra jAsetyAdyAkAravadrUpaM nAstIti nAyaM 15 vikalpaH / atha caurasyotnAthayatIti kathamAkAraH, ghaTAditvAt "ghaTAderhasvo dIrghastu vA bhiNampare" (4 / 2 / 24) iti hrasvenaiva bhavitavyamiti kAtheti rUpAbhAve tadanukaraNamapi sUtre'nupapannamiti / atrocyatesUtre kAthetyupAdAnAdvijJAyate-satyapi ghaTAditve asti Nigi kratherAkAro'nyathAsyAnupapatteH, na ca NigaM vinAsya karmAstyakarmakatvAtsa ca yadyAkAraH sarvatra syAttadA ghaTAditvamanarthakamiti karmAbhAva eva haskho na bhavati, karmatve tu hrasvatvameva-cauramutkathayatIti / hiMsAyAmiti kim ? cauraM bandhanAjjAsayati-20 mocayatItyarthaH / naTaM nATayati-nartayatItyarthaH / abhAvakartRkArthaM vacanam // 6 // niprebhyo naH // 7 // [si0 2 / 2 / 15] samastavyastaviparyastAbhyAM niprAbhyAM parasya hantApyaM karma vA syAt / caurasya cauraM vA niprahanti nihanti prahanti praNihanti *ityAdi / "adheH zIsthAsa AdhAraH" (2 / 2 / 20) karma nityaM syAt / grAmamadhizete adhitiSThati adhyAste // 7 // nipre0 / samastetyAMdi-ayaM cArtho bahuvacanAllabhyate / sarvatra bahuvacanamadhikArArthasaMsUcanArthamityeSa nyAyo'tra vyAkaraNe draSTavya iti / caurasyetyAdi-evaM caurANAM niprahaNyate rAjJA iti bhAve, caurA niprahaNyante rAjJA iti karmaNi prayogaH / *ityAdikaraNAcca "kRgaH pratiyatne" (2 / 2 / 12) punaryanaH pratiyatnaH / sato guNAntarAdhAnAya apAyaparihArAya vA samIhA / ayaM bhAvaH-prathamaM tAvadarthasyAtmalAbhAya yatno bhavati, tato labdhAtmano'dhikAna guNAnutpAdayituM paripUrNaguNasya vA tAvadavasthAntaM (tAda-30 1 krAthirghaTAdiguhyate natu 'Rtha ardiN hiMsAyAm' iti yaujAdika iti vaiyAkaraNAnAM matam, dhAtupArAyaNakArastu upalakSaNakhAt yaujAdiko'pi / nanu yathA ghaTAdehakhaH pakSe niSidhyate tathA dasyumadajIjasadityAdI 'upAntyasya.' ityasyApi kina niSedhaH ? satyam , yasmin prApta evetinyAyAt ghaTAderityasyaiva nissedhH| 2 nanu hiMsAyA rujArUpatvAt 'rujArthasya .' ityanenaiva karmavikalpo bhaviSyati kimaneneti; atha jAsanATakAthetyAkArazravaNArthamidaM sUtraM vidhIyate, tadA piSagrahaNamanarthaka syAttasmAtpUrveNaiva siddhamityAha-abhA0 / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhuvasthyaM) rakSituM yo yanaH sa pratiyatnastasminvartamAnasya karoteApyaM karma vA syAt / eMdhodakasyopaskurute, edhodakamupaskurute / zatapatrasyopaskurute, zatapatramupaskurute / "upAdbhUSAsamavAyapratiyatnavikAravAkyAdhyAhAre" (4 / 4 / 92) iti ssad / pratiyana iti kim ? kaTaM keroti / vyApyamityeva-edhodakasyopaskurute / buddhyA karaNasya mA bhUt / "vinimeyayUtapaNaM paNivyavahoH" ( 2 / 2 / 16) vinimeyaH 5kreyavikrayo'rthaH, ghUtapaNo zUtajeyam / paNateya'vapUrvasya ca harateApyau vinimeyadyUtapaNau vA karmasaMjJau bhavataH / zatasya paiNAyati zataM paNAyati / dazAnAM vyavaharati daza vyavaharati / krayavikraye dyUtapaNatve vA tadviniyujhe ityarthaH / vinimeyadhUtapaNamiti kim ? sAdhUna paNAyati stotItyarthaH / zalAkAM vyavaharati vigaNayan gopAyatItyarthaH, anekArthatvAddhAtUnAm / vacanabhedo yathAsaGkhyanivRttyarthaH / "upasargAdivaH" (2 / 2 / 17) upasargAtparasya divo vyApyau vinimeyadyUtapaNau vA karmasaMjJau bhavataH / zatasya 10 pradIvyati zataM pradIvyati / "na" ( 2 / 2 / 18) vinimeyadyUtapaNau divo vyApyau karmasaMjJau na bhavataH / upasargapUrvasya vikalpavidhAnAdanupasargasyAyaM niSedhaH / zatasya dIvyati / niSiddhe ca karmaNi "zeSe" (2 / 2 / 81) iti SaSThayeva bhavati / zatasya dIvyate, zatasya dyUtam , zatasya devitavyam , zatasya sudevam ityAdau bhAve AtmanepadakRtyaktakhalaH siddhAH / zatasya dyUto maitra ityatra kartari ktH| vinimeyavatapaNamityeva-jinaM dIvyati-stotItyarthaH / bhUmi dIvyati-sandhinA vijigISate-samarthena saha sandhi kRtvAs. 15nyeSAM bhUmi vijigISata ityarthaH / sandhipaNo'tra, na dyUtapaNaH / dyUtaM dIvyati, akSAn dIvyati / atra kriyA tatsAdhanaM ca vyApyaM na tu paNaH / "karaNaM ca" (2 / 2 / 19) dIvyateH karaNaM karmasaMjJaM cakArAkaraNasaMzaM ca bhavati, karmakaraNasaMjJe yugapaddhajatItyarthaH / akSAn dIvyati, akSANAM devanam , akSA dIvyante, akSA devitavyA, akSAH sudevAH, akSadevaH, akSA gatAzcaitreNa-eSu karmatve dvitIyASaThyAtmanepadatavyakhalaNktapratyayAstannimittAH siddhAH / akSairdIvyati, akSairdevanam , ajhaibhavyate, ajhai20 devitavyam , ajhaiH sudevaM maitreNa, akSairvRtaM caitreNa, akSA devanAH-eSu karaNatvena tRtIyAnaTau, bhAve AtmanepadAdayazca siddhAH, AtmanepadAdibhizcoktayoH karmakaraNayordvitIyASaSThItRtIyA yathAyogaM na bhavanti / karaNaM vetyeva siddhe cakAraH saMjJAdvayasamAvezArthaH, tena akSairdevayate maitrazcaitreNa ityatra karaNatvAttRtIyA bhavati, karmatvAJca gatyAdisUtreNa nityAkarmakalakSaNamaNikartuH karmatvam , devayatezca "aNigiprANika." (3 / 3 / 107) ityAdinA'karmakalakSaNaM parasmaipadaM na bhavati / "adhe:0" adheH sambaddhAnAM 'zIGka svapne' 25 'SThAM gatinivRttau' 'Asik upavezane' ityeSAM dhAtUnAmAdhArasya karmatvaM nityaM syAdityarthaH / grAmamadhizete iti; evaM grAmasyAdhizayanam , prAmo'dhizAyitaH, grAmamadhitiSThati, prAmamadhyAste / adheriti kim ? zayane zete, gRhe tiSThati, kaTe Aste / AdhAra iti kim ? grAmo'dhizayito maitreNa, pauruSeNAdhitiSThati / kartRkaraNe na bhavataH // akarmakA api hi dhAtavaH sopasIH sakarmakA bhavantIti siddhaM sakarmakatva29 mAdhArabAdhanArtha tu vacanam // 7 // 1 edhAzca udakAni ca "aprANipazvAdeH" / (3 / 1 / 136) ityekalam / 2 abhUtaH san nirvayaiH ktto'tr| yatra tu vaNikayA raktaM kaTaM karoti, tatrApi vikAryameva karma na pratiyanaH / upapUrvasyaiva karoteH pratiyatnaviSayatvAt 'gandhana' ityAtmanepadaM copapUrvasyaiva / mUlodAharaNeSvapi upapUrva eva drshitH| 3 prakRtigrahaNe khArthikapratyayAntAnAM grahaNamiti sUtre paNetyukte'pi paNAteriha 'kamaNi' (3342) ityatra Niniti sakArodAnAt AtmanepadaM pratyayaM nyAyo'nityaH / 4 cakArasyAnyatsamuccetavyaM nAsti iti karaNameva pratIyate / karaNasya karmasaMjJAyAmaprAmAyAM vidhIyamAnAyAM nirvAdayo dharmA na cintyA asambhavAt / 5 phalaM bhavatu mA vA, saMjJAdayaM tu sarvaprayogeSu veditavyam, na ca saMjJAdvayaM yugapanniravakAzam-akSairdevayate ityatra caritArthatvAt atra akSAn devayate ityapi prayogo bhvti| na ca vikalpe'pi saMjJAdvayaM bhaviSyatIti vAcyamvikalpasya pAkSikapravRttinivRttiphalatvAt / For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze kArakaprakriyA / karmasaMjJAvidhAnam upAnvadhyAGvasaH // 8 // [ si0 2221] ebhyo vasaterAdhAro'pyevam / grAmamupavasati // 8 // 1 upA0 / ebhya ityAdi -- upa- anu adhi - AbhirviziSTasya vasaterya AdhAraH sa karmasaMjJo bhavatIti / grAmamupavasatIti- evaM grAmamupoSitaH grAmasyopavasanam, grAma upoSyate / evaM grAmamanuvasati adhivasati Avasati / anvAdisAhacaryAdupasya sthAnArthasyaiva grahaNaM nAzananivRttyarthasya; tena grAme upavasati 5 bhojananivRttiM karotItyatra na bhavati / adAdyanadAghoranadAdereva grahaNamiti vasterna bhavati // 8 // vA'bhiniviza // 9 // [ si0 zaza22 ] -nipUrvasya far AdhAraH karma vA syAt / vyavasthitavibhASeyam tena kvacitkarmasaMjJA kacidAdhArasaMjJA'pi / grAmamabhinivizate / kalyANe abhinivizate / "kAlAdhvabhAvadezaM vA karma ca karmaNAm" (2 / 2 / 23) mAsamAste / mAsa Asyate / "kriyAvizeSaNAt " ( 2|2| 10 41 ) / dvitIyA / kriyAvyayavizeSaNe ityasya klIbatvam / stokaM pacati / sukhaM sthAtA // 9 // 225 vA'bhi0 / abhinIti- abhipUrvo niH abhiniH / abhi- nirupasargasamudAyaH pUrvo yasya tAdRzasya / 'viza iti 'vizaMt pravezane' ityasya dhAtoH / vyavasthiteti - nAtra vAzabdo vikalpArtho yena samakakSatayA dvitIyAsaptamyau syAtAm, kintu prayogavyavasthAyai iti / tatreyaM vyavasthA - abhi- nipUrvasya vizerasti samudAyArtho'vayavArthazca tatra yatrAvayavArthAnugamastatra karmabhAvaH grAmamabhinivizate iti - atra hi grAmamA 15 bhimukhyena nivizata iti pratIyate / yatra tu samudAyArtha eva, nAvayavArthastatrAdhikaraNabhAvaH; yathA kalyANe'bhinivizate / eteSAM zabdAnAmeteSvabhiniviSTAnAm / evamarthe'bhiniviSTa iti - atra hi dhAtUpasargasamudAyena manasa ekAtA tAtparyamucyate / yathA grAme upavasatIti bhojanatyAgaH / yA yA saMjJA yasminyasminsaMjJinyabhinivizate, ityatra ca saMjJAnAM viSayeNAvyabhicAraH / "kAlA0" anirjJAtaparimANAyAH kriyAyAH paricchedikA nirjJAtaparimANA kriyA kAlaH, sa ca muhUrttAdiH / adhvA gamanArhaM kSetraM krozAdiH, 20 tenAdhvazabdAbhidheyasyAdhvanaH karmasaMjJA na bhavati / nahya sAvadhva vizeSaH krozayojanAdivadgamanamarhati ( yadvA arthapradhAno'yaM nirdezaH -- tena kAlAdhvabhAvadezAnAM sAkSAtprayoge na bhavati api tu tadarthapratipAdakazabdaprayoge ) bhAvaH - kriyA, ghanAdivAcyA, siddhatAkhyA godohAdirna tu sAdhyamAnA / dezo janapadagrAmanadIparvatAdiH ( AdizabdAtkheTakarbaTamaDambAdirgRhyate ) akarmakANAM dhAtUnAM prayoge kAlAdirAdhAraH karmasaMjJo vA bhavati akarma ca / yatrApi pakSe karmasaMjJA tatrAkarmasaMjJApi bhavatItyarthaH / mAsa Asyate iti Atmanepadena 25 karmaNo'bhihitatvAnmAsAt prathamA, tatrApi gauNAdhikArAt "kAlAdhvanorvyAptau ( 2 / 2 / 42 ) ityanenApi dvitIyA na bhavati / evaM sarvatra / evaM divasaM zete, divasaH zayyate iti kAlaH / adhvA -krozaM svapiti krozaH supyate / bhAvaH: - godohamAste godoha Asyate / odanapAkaM zete odanapAkaH zayyate / atra godohana pAkAdInAM satyapi kriyArUpatvena kAlatve mAsAdaya eva tadvAcitvena loke prasiddhAH, na tu godohAdaya iti bhAvasya pRthagupAdAnam / deza:- kurUnAste kurava Asyante, grAmaM vasati grAma uSyate / 30 avivakSitakarmANaH sakarmakA adhyakarmakAH - mAsaM pacati mAsaH pacyate, krozamadhIte krozo'dhIyate, odanapArka paThati odanapAka: paThyate, kurUn paThati kuravaH paThyante, pakSe rAtrau supyate, godohe Aste, 32 hai0 prakA0 pUrvA0 29 " 1 zabdazaktiprAmANyAt anvAdipUrvo vasatiH sthAnArthamAcaSTe / 2 sthAnArthadyotakatvAdupazabdo'pi sthAnArthaH / 3 atra sAmIpyaka AdhAraH / yadA tu godohaviziSTaH kAlo vivakSyate, tadA naimittiko'pi / evamodanapAka ityatrApi / For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuodanapAke svapiti, paJcAleSu vasati, grAme vasati, prAme vAsaH, grAme vAsI / tathA rAtrAvadhItaM divase bhuktam / kAlAdhvabhAvadezamiti kim ? prAsAde Aste, zayyAyAM zete / akarma ceti kim ? mAsamAsyate krozaM supyate, atra karmaNi sati bhAve AtmanepadaM na syAt sakarmakatvAditi / karmaNyAtmanepade tu tenaivAbhihitatvAt karmaNo dvitIyA na syAt / nAbhihite karmaNi vyAptAvapi dvitIyeSyate, tataH karmasaMjJA akarma5saMjJA ca yugapadbhavata iti bhAvaH; tatazca godohamAsitaH idaM godohamAsitaM godoha Asyate kurUna supyate eSu "tatsApyAnApyAditi" ( 3 / 3 / 21) "gatyakarmakapibabhujeH" (5 / 1 / 11) iti "adyarthAcAdhAre" (5 / 1 / 12) iti bhAve karttAdhAre ca yathAyathamAtmanepadaktau siddhau / akarmakANAmiti kim ? rAtrAvudezo'dhItaH / kathaM pacatyodanaM mAsam , bhakSayati dhAnAH krozam , pibati payo godoham , bhajati sukhaM kurUn,-dvikarmakatvAt "karturvyApyaM karma" (2 / 2 / 3) ityeva bhaviSyati / anye tu sakarmakANAmakarmakANAM 10 ca prayoge kAlAdhvabhAvAnAmatyantasaMyoge sati nityaM karmatvamicchanti / mAsamAste, divasaM pacatyodanam , krozaM paThati vedam , krozaM khapiti, godohamAste, godohaM pacatyodanam ; anena karmasaMjJAyAM karmaNi tyAdyAdayo'pi-Asthate mAsaH, supyate mAsaH, Azito mAsaH, zayito mAsaH, zayitaH kroza ityAdi / kAlAdhvanoThAptAviti ca mAsaM guDadhAnAH, krozaM kuTilA nadItyAdau guNadravyayoge evecchanti, na tu mAsamadhIte ityAdau kriyAyoge-atyantasaMyogAdanyatra tu rAtrau zete adhvani sthita ityAdAvAdhAra15 tvameva / "kriyA." karoterbhAve karmaNi vA zapratyaye kriyApUrvAt / 'ziSlaMp vizeSaNe' ityato viziSyate'vacchidyate'neneti karaNe'naTi vizeSaNaM dhAtvarthaH / kriyA pariNAmaparispandavartanAlakSaNA tridhA tasyA yadvizeSaNamavacchedakaM tato dvitIyA bhavatIti / nanu ca rUpAnupAdhivakriyA dravyasyaivopAdhiH, na copAdherupAdhyantarasambhavaH, 'nirguNA guNAH kriyA ca' iti vacanAt , kathaM kriyAyA vizeSaNa sambhavaH ? satyametat / kintu sajAtIyasya dravyopAdherapekSayotkarSoM dRzyate-yathA zuklaH zuklataraH zuklatama 20 iti rUparasAdInAM kalA iti pravibhAgapracayApacayAbhyAmutkarSApakarSavRttitvaM syAnna tUpAdhyantarayogAt / tadAhustattvavidaH "bhavehiguNamAdhuryamanantaguNakAlakam / dravyaM caturguNodbhUtagandhamAtraphalAdikam" / / 1 // yathA ca rUpAdInAM tathA kriyANAmapi parasparApekSayA vizeSasambhave zobhanaM pacatItyevaM vizeSaNayogaH syAtkathamanyathA pApacyate pacatitarAmityAdau tAsAmekarUpatvAdyaGAdipratyayavidhiH syAt / nanu cAsa25ttvabhUtA kriyA tadupAdhistu sutarAmasattvabhUtastatkathaM sattvAbhidhAyinA nAmnA pratipAdyate iti ? ucyatedhAtuprakRtivAcyA'sattvabhUtaiva kriyA yathA kriyAzabdena nAmarUpeNa sattvarUpApannA pratipAdyate, tathA copAdhirapi sattvApannaH zobhanAdizabdenetyadoSaH / kathaM punarasattvabhUto'rthaH sattvarUpeNa prakAzyate iti cet ? svavAcakaprakAzabalAditi brUmaH / svazaktiriyaM vAcakAnAM yadasattvaM sattvarUpatayA prakAzayati, padArthasya vA svarUpamidamIdRzaM yadviziSTena vAcakenAbhidhIyamAno asattvarUpaH sattvarUpatayApi prakAzate; 30 taduktam "vyapadeze padArthAnAmanyA sattaupacArikI / sarvAvasthAsu sarveSAmAtmarUpanidarzanI // 1 // " "sphaTikAdi yathA dravyaM bhinnarUpairupAzrayaiH / svazaktiyogAtsambaddhaM tAdrUpyeNaiva gamyate" // 2 // udAharaNam-stokaM pacatIti / nanu "kriyAvyayavizeSaNe" (hai. liGgA0) iti liGgakArikAvacanAnapuMsakatvamekatvaM ca kriyAvizeSaNAnAmabhihitaM tatra "nAmnaH prathamai0" (2 / 2 / 31) iti sUtreNa sAmAnyena 35vihitA yathA'vyayebhyastathA kriyAvizeSaNAdapi prathamA bhaviSyati / anye tvAhuH-dhAtvarthaH kriyA sA For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze kArakaprakriyA / dvitIyAvidhAnam 227 ca kArakacakraniHpAdyatvAtkarmarUpatAM nAtikrAmati / tato yathA bhISmamudAraM dRzyaM karotItyAdau kaTAdikarmavizeSaNatayA bhISmAdizabdebhyo dvitIyA, tathA mandamannati sAdhurgacchati ityAdau karmatvAtkriyAvizeSaNAdapi bhaviSyati, kimanena sUtreNa iti ? atrocyate - dvitIyArthamidaM sUtram, na karmasaMjJArtham, tena kRdyoge karmanimittA SaSThI na bhavati / ayamarthaH - yadIdaM na syAttadA yathaudanasya pakketyAdau kRdantakarmatvAdodanAdizabdAtkarmaNi SaSThI, evaM odanasya zobhanaM paktetyAdau zobhanazabdAdapi syAt / nAsA-5 viSTA ziSTAsammatatvAt ; yathA mandaM gantA grAmAyetyAdau caturthI cAniSTA syAditi / nanvastu prathamA, prathamAdvitIyaikavacanarUpaM pratyavizeSa ityuktatvAddoSAbhAvAt / naivam, prathamAvidhAne atho pacati zobhanaM te bhAryetyAdau te me vidhAnaM " sapUrvAtprathamAntAdvA" ( 2 / 1 / 32 ) ityanvAdeze vikalpitaM syAnnityaM ceSyate iti prathamAvidhirneSTa ityetatsarvaM manasikRtyAha - dvitIyeti / tatrApyasatsvAtmikAyAH kriyAyA vizeSaNatvena saGkhyAdyayogAdautsargikadvitIyAyA ekavacanameva ca bhavati / / 9 / / utkRSTe'nUpena // 10 // ( si0 22239 ) utkRSTArthAdanUpAbhyAM yuktAdvaiauNAnnAno dvitIyA bhavati / anusiddhasenaM kavayaH / upahemacandra vaiyAkaraNAH / teSu tau utkRSTau ityarthaH // 10 // "utkRSTa0" utkRSTazabdo hInApekSaH tena hInotkRSTasambandhe'nunA dyotye dvitIyA vidhIyate / utpUrvAt kRpateH karmaNi kte yadbhAva iti saptamyAmutkRSTe iti / anusiddhasenaM kavaya iti - siddhasenakavinirdiSTasya 15 hInotkRSTasambandhasyApekSaNakriyAjanitatvamanunA khyApyate, yathAtra siddhasenamutkRSTamanUdya kavInAM hInatvAvidhAne dattamudAharaNam, tathA kavIn hInAnanUdya siddhasenasyotkRSTatve'pyudAharaNaM draSTavyam / yathAnukavIn siddhasena iti / tathA cAha-teSu tau utkRSTau iti tAbhyAmanye kavayo vaiyAkaraNAzca hInA iti yAvat / siMhAvalokananyAyena pUrvoktasya ityAdizabdasyAnAnuvRttyAnyasyApyavyayasya yoge dvitIyA syAt, tathAhi - "lakSaNavIpasyetthambhUteSvabhinA " ( 2/2/36 ) lakSyate darzyate yena tallakSaNam - cihnam / 20 avayavazaH samudAyasya kriyAdinA sAkalyena prAptIcchA vIpsA, tatkarma vIpsyam / kenacidvivakSitena vizeSeNa bhAva itthaMbhAvastadviSaya itthambhUtaH / eSvartheSu varttamAnAdabhinA yuktAdgauNAnnAnno dvitIyA bhavati / vRkSamabhividyotate vidyut-atra vRkSo lakSaNam, vidyotamAnA vidyut lakSyam, anayozca lakSyalakSaNabhAvaH sambandho'bhinA dyotyate / atra sambandhasya dviSThatayA vidyuto'bhinA yoge'pi gauNAditi vacanAt pradhAnatvAttato na dvitIyA / vRkSaM vRkSamabhisekaH, ekaikasya vRkSasya seka ityarthaH / atra sekena vRkSANAM 25 vIpsyamAnAnAM sekaM prati yasteSAM sAdhyasAdhanabhAvalakSaNaH sambandhaH so'bhinA dyotyate / vIpsA tu dvirvacanadyayaiva / anye tu vIpsAvIpsyamAnayoH sambandho dvirvacanenaiva dyotyate natvabhinA iti sambandhamadyotayatApi tena yoge vacanAdvitIyeti / sAdhurdevadatto mAtaramabhi - mAtRviSaye sAdhutvaprakAraM prApta ityarthaH / atra mAturdevadattasya sAdhubhAvaM prati viSayatA - devadatta itthamprakAraM mAtRviSaye prApta ityarthaH / yo'sau mAturitthambhAvaprAptyA viSayaviSayibhAvalakSaNaH sambandhaH so'bhinA dyotyata iti " bhAgini 30 ca pratiparyanubhiH" (2 / 2 / 37) svIkriyamANoM zo bhAgastatsvAmI bhAgI tatra lakSaNAdiSu cArtheSu varttamAnAt prati-pari-anubhiryuktA gauNAnnAnno dvitIyA syAt / bhAgini - yadatra mAM prati mAM pari mAmanu syAt, yosa mama bhAga Abhavati sa dIyatAmityarthaH / lakSaNe - vRkSaM prati vRkSaM pari vRkSamanu vidyotate vidyut / vIpsye--vRkSaM vRkSaM prati vRkSaM vRkSaM pari vRkSaM vRkSamanusecanam / itthambhUte - sAdhumaitro mAtaraM prati 34 1 vRkSaM prApya vidyotata iti prAptikriyAjanita iti zeSaH / For Personal & Private Use Only 10 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghumAtaraM pari mAtaramanu / "hetusahArthe'nunA" (2 / 2 / 38) heturvidhA-janako jJApakazca, tatra jJApakasa lakSaNatvAt tatra pUrvasUtreNaiva dvitIyA siddhati janaka eveha gRhyate / sahArthastulyayogo vidyamAnatA ca tasya ca sahArthasya tulyayogAderyo'sau viSaya AzrayaH parvatAdirarthaH so'pyupcaaraatshaarthshbdvaacyH| tayorvartamAnAdgauNAnnAno dvitIyA syAt / jinajanmotsavamanvAgacchan surAH-atra jinajanmotsavo hetuH, 5surAgamanaM hetumat , tatra jinajanmotsavasya hetubhAvaH surAgamanApekSaH, so'nunA dyotyate, tena hetunetyarthaH / atra "hetukartRkaraNetyambhUtalakSaNe" (2 / 2 / 44) iti prAptAM tRtIyAM bAdhitvA dvitIyA bhavatItyarthaH / nadImanvavasitA senA-atra nadyAyAH sahabhAvaH so'nunA dhotyate; "sahAthai" ( 2 / 2 / 45) iti prAptAM tRtIyAM bAdhitvAnena dvitIyA / anye tu tRtIyArthamAtra icchanti-parvatamanvavasitA senA, parvatena kA karaNena vA kRtaantetyrthH| avapUrvasya sinoteH karmaNi kte avasiteti rUpam / atra kartRtA 10 karaNabhAvo vA tRtIyArtha iti tRtIyApavAdo'yaM yogaH // 10 // gauNAtsamayAnikaSAhAdhigantarAntareNAtiyenatenardvitIyA // 11 // [si0 2 / 2 / 33] kriyAnvayi mukhyam , paraM gauNam / samayAdibhirnavamiyuktAdgauNAnAmno dvitIyA syAt / samayA grAmam / nikaSA giriM nadI / hA maitraM vyAdhiH / dhiga jAlmam / antarA niSadhaM nIlaM ca videhaaH| 15 antareNa dharma va sukham / ati vRddhaM kurUn balam / yena pazcimAM gatastena pazcimAM nItaH // 11 // "gauNA0" / mukhyamupakArya yadarthamanyadupAdIyate yasyAkhyAtapadena sAmAnAdhikaraNyam , tato'nyattasyopakArakaM yattadarthaM tadvizeSaNaM yasyAkhyAtapadenAsAmAnAdhikaraNyam , tadgauNamityabhipretyAha-kriyAnvayItyAdi-samayA grAmamityAdi-ana samayetyAdisamIpavacanasya grAmAdivizeSaNaM nadyAdivizeSyamityubhayo rapi yuktatvam / tatra nadyAdivizeSyamastItyAdyAkhyAtapadena samAnAdhikaraNaM mukhyam , prAmAdipadaM tu na 20 tatheti gauNamiti tato dvitIyA / sarvatra sambandhaSaSThyAM prAptAyAM dvitIyAvidhAnam / hA maitramiti atra zocyatA devadattasya hAzabdena dyotyate / vyAdhiriti-vardhate iti shessH| dhig jAlmam-atra jAlmasya nindhatA / antareti-niSadhanIlayormadhye videhA ityarthaH, madhyazabdasya saptamyantasya yAdRzo'rthastAdRzo'ntarAzabdasyApi-udbhUtAdhArazaktiko'yamityarthaH // antareNazabdasya tveko darzito'rtho'paro vinArthazcetyAha-antareNeti / samayAdisAhacaryAdetau nipAtau / natvantarAzabdaH striyAmAbantaH, na cAntareNazabda25stRtIyAnta iti; tenAntarAyAM puri vasati, kiM tayorantareNa jJAtenetyatra dvitIyA na bhavati // hA tAta dhigajAlma hA subhra ityAdAvAmakyatayA vivakSA na hAdiyuktatveneti na bhavati // evamativRddhaM kurUn balam / kurvatikrameNa vRddhamityarthaH / yena pazcimAM gataH tena pazcimAM niitH| bahuvacanAdanyenApi yuktAdbhavati-bubhukSitaM na pratibhAti kizcit / dhAtusambandho'tra pratistena bhAgini ca pratiparyanubhiriti na siddhyatIti // 11 // dvitve'dho'dhyuparibhiH // 12 // [si0 2 // 2 // 34] dviruktairemiyuktAdvitIyA syAt / adho'dho grAmam / adhyadhi grAmam / uparyupari grAma graamaaH| dvitva iti kim ? adho gRhasya // 12 // "dvitve."| adhaHprabhRtayaH kRtadvirvacanAH samIpavacanA eva, anyatra dvitvAbhAvAt / yasya tatsAmIpyaM 34 prAmAdestataH sambandhe SaSThayAM prAptAyAmayaM yogaH / agho'dha ityAdi-sarvatra sAmIpye'dho'dhyuparidezakRtA 28 For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze kArakaprakriyA / dvitIyAdividhAnam / kartRlakSaNam 229 kAlakRtA vA pratyAsattiH sAmIpyaM tasmin vivakSite etAni dvirucyante iti sUtreNa dvirvacanam / adho gRhasyeti -- uttarAdharyamAtramatra vivakSitaM na sAmIpyamiti dvitvAbhAvAdvitIyAbhAve SaSThI // 12 // sarvobhayAbhipariNA tasA 13 // [ si0 222235 ] sarvAdibhizcaturbhistasantairyuktAd dvitIyA syAt / sarvato grAmaM vanAni // 13 // "srvo0"| tasantairiti-taseti sarvAdivizeSaNatvAd " vizeSaNamantaH" ( 7|4|113 ) iti nyAyA- 5 tadantapratipattiriti sarvato grAmamityAdi / evamubhayato grAmamabhito grAmaM parito grAmamiti / sarvata ubhayata iti saptamyantAt "AdyAdibhya" (72 / 84 ) iti tasuH / abhiparizabdAbhyAM "paryabheH sarvobhaye" ( 7 / 2 / 83 ) iti tasuH / AbhimukhyavRttirapi tasantapratirUpako'bhitaH zabdo'sti, so'pIha gRhyate, tatastadyoge'pi SaSThI mA bhUditi SaSThyapavAdo'yaM yogaH // 13 // kAlAdhvanorvyAptau // 14 // [ si0 2242 ] dvitIyA / vyAptirnairantaryam / mAsamadhIte / krozaM giriH // 14 // / iti dvitIyA / "kAlA 0" / nairantaryamiti - svasambandhinA dravyaguNakriyArUpeNAtyantasaMyoga iti yAvat / mAsamadhIte iti-kAlasya kriyayA vyAptAvidamudAharaNam, dravyeNa vyAptau tu mAsaM guDadhAnA iti, guNena vyAptau mAsaM kalyANIti / krozaM giririti-adhvano dravyeNa vyAptAvudAharaNam, guNena vyAptau krozaM kuTilA nIti, kriyayA vyAptau krozamadhIte iti / kAlAdhvanoriti kim ? sthAlyAM pacati / vyAptAviti kim ? 15 mAsasya mAse vA dvayahaM guDadhAnAH / bhAvAdapIcchantyanye - godohaM vakraH / SaSThyAH saptamyA vAyamapavAdaH // 14 // atrApavAdamAha 1 1 siddhau tRtIyA // 15 // [ si0 2 243 ] mAsenAvazyakamadhItam / siddhAviti kim ? mAsamadhIto natvAcAro'nena gRhItaH // 15 // "siddhau 0" / siddhau kriyAphalaniSpattau dyotyAyAM kAlAdhvavAcino nAmnastRtIyA syAt / mAsamadhIta 20 iti-atra vyAptimAtraM gamyate na siddhiriti / dvitIyApavAdo'yaM yogaH // 16 // svatantraH kartA // 16 // [ si0 222 ] kriyAsiddhau prakRSTo yaH sa kartA syAt / tathAhu:niSpattimAtre kartRtvaM sarvatraivAsti kArake / vyApArabhedApekSAyAM karaNatvAdisambhavaH // 1 // phalArthI yaH svatatraH sanphalAyArabhate kriyAm / niyoktA paratantrANAM sa kartA nAma kArakam // 2 // caitreNa kRtam / yattu caitraH kaTaM karotItyAdau prathamA sA uktatvAt / AkhyAtakRtpratyayehi sarvatra karake prathamA / yathA ghaTaH kriyate / snAnIyaM cUrNam / dAnIyo muniH / bhayAant vyAghraH / guDAdhAnI sthAlI // 16 // 10 For Personal & Private Use Only 25 "svatantra 0 " svatatrazabdo rUDhivacanaH samAsapratirUpakaH pradhAnArthaH / svazabda AtmavacanastatrazabdaH pradhAnArthaH / svatanamasyeti tu padaghaTanAmAtramiti / yasyAguNabhAvena dhAtunA vyApAra ucyate sa svatantra iti tAtparyam / etatsarvaM manasikRtyAha - kriyAsiddhau svapradhAna ityAdi / nanu sAmagrItaH kriyotpAdAtsa- 33 30 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuveSAM tatra sAmyAna kasyacit prAdhAnyaM sambhAvayAma ityatrocyate-sarveSAM sAdhanAnAM kartA pravartayitA bhavati, tadadhInapravRttinivRttikatvAttasya ca prAganyataH zaktilAbhAt pratinidhyadarzanAt karaNAdyabhAvespyAste zete ityAdau kevalasya karturdarzanAt kartRrahitAnAM karaNAdInAmadarzanAtprAdhAnyam karturiti / yadvA sarveSAM sAdhAraNakriyAyAM kartRtvamavAntaravyApAravivakSAyAM tu karaNAdirUpatvam / yathA mAtApitrorapa5tyotpAdane kartRtvam , tadavivakSAyAM tu ayamasyAmiyamasmAdvA janayatItyadhikaraNatvamapAdAnatvaM ca vyavatiSThate / evaM ca svAtavyapAratazrayayorvirodhAbhAvAtkaraNaM kArakamityAdivizeSaNavizeSyabhAvo'pi / kartRsaMjJA tu karaNAdyavasthAyAM na bhavati, "svatatraH kartA" ( 2 / 2 / 2) ityatra kArakatvAdeva svAtatrye labdhe punaH svatanazrutiniyamArthA; tena svAtavyameva yasya tasya kartRsaMjJA na tu pAratakSyasahitasvAtatryayuktasya / kArakasaMjJA tu vastusthityAvidyamAnamudbhUtatvenAvivakSitamapi svAtazyamAzritya karaNAdInAM vidhAnasAmarthyAt 10 pravarttate / yatra ca zaktInAM nimittanimittibhAvena yugapadvivakSA tatra saMjJAnAM vipratiSedha ucyate-yathA dhanuSA vidhyatIti vinA'pAyavivakSayA dhanuSaH sAdhakatamatvAbhAvAt saMjJAdvayaprasaGge paraH "sparddha" (74111) ityatra paragrahaNasyeSTavAcitvAtkacitpUrvamiti karaNasaMjJA:-evamasimichanatti iti satyeva tve svAtavyasya vivakSitatvAt kartRsaMjJA; tadA tu taikSNyAdInAM karaNatvam / taikSNyAdInAM tu kartRtvavivakSAyAmAtmanaH karaNatvam / taikSNyameva hi vastusthityaikamapi vivakSAvazAtkartRtvena karaNatvena 15dvedhAvatiSThate iti kartRtvaM karaNatvasyAbAdhakamiti // evaM sthAlI pacatIti adhikaraNarUpAyAH sthAlyAH khAtavyavivakSayA kartRtvam / kizca preSitaH karotItyatra prayojyAvasthAyAmapi svAtantryasyAhAneH kartRtvamastyeva // asya ca karturadhizrayaNAdayaH pacikriyAyAmavAntaravyApArA vartante / etAn kurvan devadattaH pacatItyucyate / eSu tadA pacirvarttate iti bhAvaH / prayojako'pi svatantratvAtkataiva pacantaM maitraM prayuGkte pAcayati maitreNa caitraH / nanu atra maitreNetyatra kartRtRtIyA na prApnoti asvatantratvAt , yathA kartRsannidhau 20 karaNAdInAM svAtacyAbhAvastathA prayojakasannidhau prayojyasyApIti / naiSa doSaH, prayojakasannidhAne'pi prayojyasya karaNAdikArakaviniyogAdinA kriyAsiddhau svAtavyasadbhAvAd ; yadi tu prayojyasya svAtatryaM na syAnnaivAsau sAdhanAntaraviniyogAdinA kriyAM kuryAt / yadvandiratnamati:"yaH kriyAM karmakartRsthAM kurute mukhyabhAvataH / aprayuktaH prayukto vA sa kartA nAma kArakam" // 1 // bhASyakatApyuktam-nahi kazcit paro'nugRhItavya iti pravarttate, sarva ime svabhUtyarthaM yatanta iti 25preSito'pyasau svArthadarzanAdicchAyAM satyAM kriyAM karoti, tadadarzanAnna karotIti svatatra eveti / nanu praiSAdUrgha prayojyasya svavyApAre pravarttanAt svAtatryamiti siddhyati tRtIyA, auSakAle tu katham ? tatra svavyApArApravartanAtpravRttau ca praiSavaiyarthyAtsvAtavyaM nAsti, svatatrasya prayojakaH prayokteti tadvyApAre Nig na syAt / naiSa doSaH / tasya svatatratvAdRSTasAmarthyaH sambhAvitasAmarthyo vA kriyAyAM svAtatryeNa samAzrita eva niyojyazabdenocyate / nanvekasya svAtatryaM pAratavyaM ca pratiSiddham , prayojakasannidhau pArata30 tryeNa svAtavyasya tiraskRtatvAdyaugapadyAnupapattiH / ucyate / ekApekSayA virodho'tra praiSApekSayA pAratatryaM karaNAdyapekSayA ca svAtatryamityavirodhaH / yadyevaM nadIkUlaM patatItyAdau svAtavyAbhAvAtkartRtvAbhAvaH, tathAhi-svAtatryaM nAma paridRSTasAmarthyakArakaprayoktRtvaM cetanavyApAro nAcetanasya kUlAdeH sambhavati / ucyate / sAmAnyena kartRvyApAre padaM niSpAdya pazcAtpadAntarayogaH, nAntaraGgaM padasaMskAraM bahiraGgaH padAntarasambandho bAdhate / tattvaM tattvakriyAkartRtvaM kASThAdau pAkAdyanukUlavyApAravattvapratisandhAne kartRpa36daprayogAbhAvAtU kRtAkRtavibhAgAdinA siddhayanazaktikena kRdhAtunA tRjantena siddhasya kartRpadasya yatnAzra For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / karaNasaMjJAvidhAnam / tRtIyAvidhAnam 231 yatvabodhanAca, acetane kartRpadaprayogastu gauNa ityAbAhuH / niSpattimAtre ityAdikArikAdvayaM vyAkhyAtArtham / caitreNa kRtamiti-idaM kAryamiti zeSaH / atra "kartRtRtIyAyA Azrayo'rthaH-tathAhi-svatantraH kartA, svAtavyaM ca dhAtvarthavyApArAzrayatvam , 'dhAtunoktakriye nityaM kArake kartRteSyate' iti vAkyapadIyAt ; ata eva yadA yadIyo vyApAro dhAtunAbhidhIyate tadA sa karteti / khAlI pacati, amiH pacati, edhAMsi pacanti, taNDulaH pacyate svayamevetyAdi saGgacchate" iti bhUSaNe / idaM kAryajananAnukUlasya vyApArA-5 zrayazcaitra iti bhAvaH / yattu caitra ityAdi spaSTam / ghaTaH kriyate ityAdiSu karmAdizaktInAmuktatvAttadabhidhAyinyo dvitIyAdivibhaktayo na syuH| arthapratyAyanAya loke zabdaH prayujyate, sacArtho yadA zabdAntareNa pratipAditaH syAttadA prayojanAbhAvAcchabdAntaraprayogeNa na bhAvyam , akSinikocatvAdibhirapyadhigate'rthe zabdo na prayujyate; kiM punaH zabdAntarapratipAdite yathA citragurityatra bahuvrIhiNoktArthatvAnmatvarthIyo na bhavatIti // 16 // sAdhakatamaM karaNam // 17 // [si0 2 / 2 / 24 ] kriyAtvenAvyavadhAnena vivakSitaM kriyAsiddhau prakRSTopakArakaM karaNaM syAt / dAnena labhate bhogam // 17 // "sAdhaka0" tamabarthaH prakarSaH sa cAvyavadhAnena phalajanakavyApAravattA tAdRzavyApAravatkAraNaM pradhAnopakArakaM tacca vivakSayetyabhipretyAha-kriyAsiddhAvityAdi-nanu sAmagryadhInA hi kriyAsiddhirekasyApyabhAve 15 na bhavati, tadasyAmanekasAdhyAyAM ko'sya prakarSoM yena karaNaM sAdhakatamaM sthAnAnyAni ? atrocyate / avyavadhAnena vivakSitamiti-ayaM bhAvaH-vastuvRttyA sAdhakatamasya sambhavo nAsti yavyApArasAmanantaryeNa tu kriyAsiddhirvivakSyate tasya kalpanayA sAdhakatamasyeyaM saMjJA, yuktaM caitat , evaM hi naiyatyena kiJcikaraNam ; tathAhi-kASThaiH pacatIti kASThAni karaNam, kASThasambandhajvalanalakSaNavyApArasAmanantaryeNa pacikriyAsiddhervivakSitatvAt / kadAcitsthAlyA pacatIti sthAlIvyApArasambhavena dhAraNalakSaNasAmananta-20 ryeNa pacikriyAsiddhau vivakSitAyAM sthAlI karaNaM yadAha "kriyAyAH pariniSpattiryavyApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra karaNatvaM tadA smRtam" // 1 // "vastutastadanirdezyaM nahi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yataH" // 2 // atra ca tamagrahaNAt apAdAnAdisaMjJAvidhau taratamayogo nAsti iti jJeyam / tena kuzUlAtpacati gaGgAyAM ghoSaH prativasatIti vyavahitopacaritayorapyapAdAnatvamadhikaraNatvaM ca bhavati / anyaM ca kAra-25 kAntarApekSayA prakarSo na svakakSAyAM tenaikasyAM kriyAyAmanekamapi karaNaM bhavati / nAvA nadIsrotasA brajati, rathena panthA dIpikayA yAti, sUpena sarpiSA lavaNena pANinA odanaM bhute iti / tArkikAstu kArakAntare'caritArthatve sati kriyAhetutvaM karaNatvaM kArakAntaraniSThavyApAradvArA kriyAhetubhAvaH satyantArthaH kartRkarmaNoH kuThArAdikaraNaniSThavyApAradvArA chidAdihetutvAnnAtiprasaGga ityAhuH // 17 // hetukartRkaraNetthambhUtalakSaNe // 18 // [ si0 2 / 2 / 44 ] eSu caturpu tRtIyA syAt / tatra phalasAdhanayogyo hetuH / dAnena labhate bhogAn dhanena kulam / caitreNa kRtam / dAtreNa lunAti / *kiJcitprakAramApannasya cihna itthambhUtalakSaNaM kamaNDalunA chAtraM lakSayeH, kamaNDalunA chAtramadrAkSIt // 18 // 33 For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu "hetu0" / hetvAdIna vyAcaSTe-tatretyAdi / phalaM kAryam , tasya sAdhanaM niSpAdanaM kAraNamiti yAvat ; tatra yogyaH sAmAnyato dRSTasAmarthyaH, yogyagrahaNamantareNa tu phalasAdhana ityucyamAne yaH phalaM sAdhayati kriyAviSTastatra pratipattiH syAt, yogyagrahaNe tu yogyatAmAtrapratipattAvakurvannapi tatphalaM heturiti hetutvaM phalasAdhanayogyatvaM tena rUpeNa padArthoM heturucyate iti hetutRtIyayA, tatra tasya yogyatAmAtraM dyotyate 5tathA ca dhanAdIni kulamakurvantyapi yogyatAmAtreNa tRtIyAmutpAdayanti / yatrApi kriyA dRzyate anna vasatIti tatrApi kriyAyAmannAderyogyatAmAtravivakSayaiva hetutRtIyA, prakRSyamANanyApAravivakSAyAM tu karaNe tRtIyeti / dravyAdisAdhAraNaM ca hetutvaM karaNatvaM tu kriyAmAtraviSayaM vyApAraniyataM ca / daNDena ghaTaH puNyena dRSTo jinaH / phalamapIha hetuH adhyayanena vasati / tathoktam-nirvyApAramapi hetutvaM bhavati; karaNatvaM tu kriyAyAM eva vyApAravadbhavatItyanayorvizeSa iti kaumudyAm / dAneneti atra 10 bhogalAbhe dAnasya zubhakarmopArjanadvArA hetutvamiti zubhakarmopArjanamavAntaravyApAraH / kASThAnAM pacikriyAyAM jvalanamiva avAntaravyApArazAlina eva kArakatvAditi / *kiJcit0 sAmAnyasya bhedako dharmaH prakAro yathA-anuSyasAmAnyasya bhedakazchAtratvAdiko dharma iti / imaM kazcitprakAraM bhUta Apanna itthambhUtaH sa lakSyate yena taditthambhUtalakSaNam , yathA chAtratvAdikaM prakAramApanasya manuSyasyetyarthaH, kamaNDalvAdilakSaNaM tatastRtIyeti kamaNDalunetyudAharaNam / nanu kamaNDalvAdilakSaNasya hetutvamapyastIti 15 tadvAreNaiva tRtIyA bhaviSyatItyatrocyate-na tAvacchAtrAdisvarUpaM lakSaNAdhInamiti na tasya lakSaNaM hetuH, chAtrAdipratItestu taddhetuH na ceha tatpratItiH kenacidabhidhIyate / sUtreNa tvanena tRtIyA vidhIyamAnA lakSaNamavadyotayatIti yukto'syArambha iti / evaM jaTAbhistApasaH jaTAjJApyatApasatvaviziSTastApasa iti / cUlyA parivrAjakaH / sahArtha ityeva siddhau lakSyalakSaNabhAve SaSThI mA bhUditi vacanam / yattu dhAnyenArthI mAsena pUrvaH mAsenAvaraH asinA kalahaH vAcA nipuNaH guDena mizraH AcAreNa zlakSNaH mASaNonaH 20 mASaNa nyUnaH mAsena vikalaH puMsAnujaH zaGkulayA khaNDaH giriNA kANaH ityAdau tRtIyA sA tu hetau kRtA, bhavatyAdigamyamAnakriyApekSayA kartari karaNeveti jJeyam // 18 // sahArthe // 19 // [si0 2 / 2 / 45] sahArthastulyayogo vidyamAnatA ca / tasmingamyamAne nAmnastRtIyA syAt / putreNa sahAgataH sthUlo gomAn / ekenApi suputreNa siMhI svapiti nirmaram / sahaiva dazabhiH putrairbhAra vahati gardabhI // 1 // 19 // "sahA." sahasya sahazabdasyArthaH sahArthaH tulyaH sAdhAraNo'pradhAnasya pradhAnena kriyAdinA yaH sambandhaH sa tulyayogaH / vidyamAnatA sattA / tasmin gamyamAne iti zabdAdarthAdveti zeSaH / nanu ca vidyamAnatAyAmapi tulyayogo'styeva sattayA sahobhayoH sambandhAt sahaiva dazabhiH putrairbhAra vahati 30 gardabhItyatra sahaiva dazabhiH putraiH satIti zakyaM pratipattum tatkiM tulyayogAdvidyamAnatAyAH pRthaggrahaNena ? ucyate / vivakSitayogAbhAvAtsahaiva dazabhirityatra vahanamAtraM vivakSitaM tadgardabhyA eva na tatputrANAm , teSAM tu vidyamAnataiva vivakSitA-dazabhiH putraiH vidyamAnairapi bhAraM vahatIti vivakSitatvAt / putreNa sahAgata ityatrAgamanakriyayA pitAputrayostulyayogaH, putreNa saha sthUla ityatra sthaulyena guNena, putreNa saha gomAnityatra ca gobhirdravyeNa / evaM ziSyeNa saha brAhmaNa ityatra jAtyeti / sarvatrAtra yadyapyubhayoH 35 kriyAdiyogastathApyAgata ityAdizabdenAbhidhIyamAnaH kriyAdiyuktaH kenacitprayojanena mukhyatayA viva 25 For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / tRtIyAvidhAnam 233 kSitaH pitrAvirabhidhAyAM pradhAnamitaradapradhAnaM tatra SaSThayAM prAptAyAM tRtiiyaa| "sahAthai" (2 / 245) ityatrArthagrahaNAtsahazabdAprayoge'pi tadarthasadbhAve tRtIyA bhavati, tadaprayoge tadaryasadbhAvo dvidhA bhavatiparyAyazabdaprayogAdarthaprakaraNAdeva tdrthprtiptteH| tatra putreNa samaM sArddha sAkamamA yugapaditi paryAyazabdaprayoge / arthaprakaraNAdestadarthAvagame tu putreNAgataH vRddho yunetyAdi, sukhenAste, duHkhena jIvati, kaSTena kAmati, anAyAsena karotItyAdau AsyAdikriyAdibhiH saha sukhAdeH sahArtho'sti / kriyAvizeSaNatva-5 vivakSAyAM dvitIyaiva sukhamAste, duHkhaM jIvatItyAdi / gauNAdityeka-"sahomau carato dharmam" anobhayorapi prAdhAnyena kriyAyogAnmukhyatvamiti / caitramaitrAbhyAM saha kRtamiti tu kartaryeva tRtIyA // 19 // yadbhedaistadvadAkhyA // 20 // [si0 2 / 246] yasya bhedino medaiH prakAraistadvato'rthasya prasiddhiH syAt tatastRtIyA syAt / akSNA kANaH / prakRtyA darzanIyaH / Akhyeti prasiddhiparigrahArtham / tenAkSNA dIrgha iti na syAt // 20 // 10 ___ "yadbhe0" yasyetyAdibhedinaH kANatvAdivizeSavato yasyAkSyAderavayavasya bhedaivizeSaiH kANatvAdibhistadvato'kSyAdimatazcaitrAderarthasya kANo'yamityAdiprasiddhiH syAttatastRtIyA syAditi bhaavH| akSNA kANa iti / evaM pAdena khaJjaH, hastena kuNiH, zirasA khalvATaH, prakRtyA darzanIyaH / prAyeNa vaiyAkaraNa: prAyeNeti svabhAvena / gotreNa kAzyapaH, jAtyA brAhmaNaH, jAtyA suzIlaH, svabhAvenodArA, nisargeNa prAjJaH, varNena gauraH, sparzana zItaH, vacanena mRduH, rasena khAduH, mukhena sarUpaH, urasA vizAlaH, bAhubhyAM 15 dRDhaH / sarvatra puruSastadvAn sambadhyate / nanu prakRtyA darzanIyaH prAyeNa vaiyAkaraNa iti yuktaH prayogaH, dazenIyatvaM prAkRtamanyacca vaiyAkaraNatvaM ca prAyikamanyacca syAttatretaravyudAsArtha prakRtyA prAyeNeti cAsrthavat / kANAdistvakSyAdibhireva bhavatItyavyabhicAreNa pratIterakSyAdInAM prayoga evAyuktaH ka tRtIyA syAditi / atrocyate / loko'tra paryanuyoktavyo yo'rthavato'narthakatAmanapekSya pratIte'pi zabdAn prayukte, loke ca na sarva eva sUkSmekSikayA zabdAn prayukta, yastvevaM samIkSyate sa na prayute / tatrApi copacari-20 tArthanivRttirakSNetyAdiprayoge prayojanam-satyamayaM kANo natUpacArata iti / kRtabhavatyAdikriyAdhyAhAreNa kartRkaraNayostRtIyA siddhaiva, sambandhaSaSThInivRttyarthaM tu vacanam // 20 // kRtAyaiH // 21||[si0 222147] eminiSedhArthairyuktAttRtIyA syAt / kRtaM tena / kiMgatena // 21 // iti tRtIyA / "kRtA0" kRtam bhavatu alam kim ; evaM prakArAH kRtAdayo niSedhArthAH / natu gargAdigaNavatsanniviSTAH 25 kecana / niSedhArthavRttitvaM ca kRtAdInAmanekArthatvAllakSaNAto vA syAt / kiM gateneti-nAyaM prazna kiM zabdaH, kiM tarhi ? niSedhe; yadvA prabhArthavRttirevAyaM prakramAttu niSedhapratItiH sAmarthyAkSiptA lakSaNayA natu zAbdIti yuktataraH pakSaH / atra prAgukketyAdizabdAnuvartanAt "kAle bhAnavA''dhAre" (2 / 2 / 48) kAle vartamAnAnakSatravAcino gauNAnAmnaH AdhAre tRtIyA vA syAt / puSyeNa candrayuktena yuktaH kAlaH puSyaH "candrayuktAtkAle luptvaprayukte" ( 6 / 2 / 6) ityaNa tallup ca / 30 puSyeNa puSye vA pAyasamabhIyAt / kAla iti kim ? puSye'rkaH / sthAlyA pacyata ityAdivadAdhArasya karaNavivakSAyAM tRtIyA siddhyati, sambandhavivakSAyAM tu SaSThI mA bhUditi vacanam / "prasito. tsukAvabaddhaH" (2 / 2 / 49) etairyuktAdAdhAre vartamAnAgauNAnAnnastRtIyA syAt / kezaiH kezeSu33 1 vaikRtam / hai prakA0 pUrvA0 30 For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhuprasitaH, prakarSeNa sito baddhaH 'kiMgT bandhane' ityasya rUpam, nityaprasakta ityarthaH / gRheNa gRhe vA utsukaH, kezara kezeSu vA'vabaddhaH / avabaddhotsukazabdasAhacaryAt kriyArtha eva prasitazabdo'tra grAhyaH / "vyApye dvidroNAdibhyo vIpsAyAm" (2 / 2 / 50) vyApye varttamAnebhyo dvidroNAvibhyo vIpsAyAM vA tRtIyA bhavati / dvidroNena dhAnyaM krINAti dvidroNaM dvidroNaM krINAti 5tRtIyA vIpsAyAM vihiteti tRtIyA, tasya dvirvacanaM na bhavati; dvitIyA tu karmaNi vihitA na vIpsAyAmatastadantasya dvirvacanaM bhavati / dvidroNAdayaH prayogagamyAH / Adizabdasya prakArArthatvAt yebhyo vIpsAyAM prayoge tRtIyA dRzyate te dvidroNAdayaH, na tu gargAdivatsanniviSTA iti / "samo jJo'smRtau vA" (2 / 2 / 51) asmRtau vartamAnasya sampUrvasya jAnAteryavyApyaM tatra vartamAnAdgauNAnnAmnaH tRtIyA vA syAt / mAtrA saJjAnIte mAtaraM saJjAnIte "sampraterasmRtau" (3 / 3 / 69). ityAtmanepadam / sama 10 iti kim ? mAtaraM jAnAti / jJa iti kim ? mAtaraM saMvetti / asmRtAviti kim ? mAtaraM saJjAnAti mAtuH saJjAnAti-smaratItyarthaH / vyApye iti kim ? mAtaraM vareNa saJjAnAti / karaNe vikalpo na bhavati / mAtuH saMjJAteti kRtiparatvAt sssstthii| "dAmaH sampradAne'dharye Atmane ca" (2 / 2 / 52) sampUrvasya dAmaH sampradAne'dharthe'dharmarUpe vartamAnAnnAmnastRtIyA syAttatsanniyoge ca dAmaH AtmanepadaM bhavati / dAsyA samprayacchate, kAmukaH san dravyaM dAsyai dadAtItyarthaH / dAma iti kim ? dAsyai 15sandadAti / sampradAna iti kim ? dravyaM vRSalyA samprayacchate ityatra karmaNi tRtIyA mA bhUt / adharmya iti kim ? patyai samprayacchati / sama ityeva-dAsyai prayacchati-iha sampUrvasya dAmaH prazabdavyavadhAnamantareNa prayogAbhAvAttavyavadhAne'pi bhavati / taduktaM haimabRhannyAse-nahi tavyavadhAnamantareNa sampUrvasya dAmaH saMyacchatIti prayogo yatra tvasti tatra yamereva; evaM ca yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pIti vacanaprAmANyAtprazabdena vyavadhAnamAzrIyata iti / kaumudyAM tu aziSTavyavahAre dANaH prayoge caturthyarthe 20 tRtIyA-dAsyA saMyacchate kAmukaH, dharme tu bhAryAyai saMyacchati ityuktam // 21 // karmAbhipreyaH sampradAnam // 22 ||[si. 222225] karmaNA vyApyena kriyayA vA yo'misambadhyate sa sampradAnaM syAt / "caturthI" ( 2 / 2 / 53) sampradAne / devAya baliM datte / rAjJe kAryamAcaSTe / patye zete / "spRhevyopyaM vA" (2 / 2 / 26) sampradAnam / sAdhubhyaH sAdhUn vA spRhayati / (kruduheAsUyAthaioMge yaM prati kopa: 25 (2 / 2 / 27) sa sampradAnam ) maitrAya krudhyati / druhyati // 22 // "karmA0" karmaNetyAdi / ayaM bhAvaH-karmaNA vyApyena kriyayA vA karaNabhUtena kA yamabhipreyate zraddhAnugrahAdikAmyayA yamabhisambadhnAti sa karmAbhipreyaH sampradAnakArakaM syAt / nanu karmaNaH kathaM karaNatvam ? ucyate / kriyAbhedAt yathA devAya baliM datte ityAdau dadAtinA hyApnumiSTatvAvalyAdirarthaH karma, tena devAdirabhisambadhyate ityabhisambandhena sAdhakatamatvAtkaraNam , yathA nipIyamAnena madhunA matta 30 iti / avAntaravyApAravata eva kArakatvAdasyAvAntaravyApArAH anirAkaraNaM preraNamanumatizca tAn kurvastyAgAdau kArakatvaM labhate / yathA devAya balim, dvijAya gAm , yAcakAyArtha datte / atra devo balikarmakaM dAnamanirAkurvan , dvijazva gokarmakaM dAnamanumanyamAnaH, yAcakAdizvArthAdikarmake dAne preraNA kurvastatra nimittaM bhavati / tathoktam "anirAkaraNAtkartutyAgAGgaM karmaNepsitam / preraNAnumatibhyAM vA labhate sampradAnatAm // 1 // 35 evaM rAjJe kAryamAcaSTe-atra kAryakarmakamAcakSANamanumanyamAno anirAkurvan vA rAjA sampradAnaM For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAzai kArakaprakriyA / sampradAnaskharUpam / caturthIvidhAnam " 235 bhavati / evaM kriyA karaNabhUtayA karttA yamabhisambadhnAti so'pi sampradAnaM bhavati / yathA patye zete ityupasarpaNAne zayane zaktirvarttate, atrApi zayanakriyAmanirAkurvan anumanyamAno vA patiH sampradAnaM bhavati / evaM zrAddhAya nigRhate - nAstikatvAnnindati / yuddhAya sannahyate sannahanAGge nizcaye sannahirvarttate sannahanapUrvakaM nizcayaM karotItyarthaH, na karttavyamanenaiva siddhatvAt / atra karmagrahaNenaiva tatreNa kriyApi gRhItA kriyAM hi loke karmetyupacaranti, kAM kriyAM kariSyati kiM karma kariSyasIti / evamapi kRtrimA- 5 kRtrimayoH kRtrime sampratyayo bhavatIti na prApnoti / naivam / kriyApi hi kRtrimaM karma / tathApi na siddhyati patye zete ityAdau kriyAntarAnupAdAnAt ekasyA eva kriyAyAH karmakaraNabhAvasyaikadAtmanyeva virodhAt / kiJca karturvyApyaM karmetyucyate kathaM ca nAma kriyA kriyAyA vyApyA syAditi / atrocyate / kriyApi sandarzanaprArthanAdhyavasAyAdikriyAbhiravazyaM pUrvabhAvinImirAtumiSTatvAtkarma bhavati / tathAhiprekSApUrvakArI buddhyA kacidarthaM pazyati; sandRSTe prArthanA, prArthanAyAmadhyavasAyaH, adhyavasAye Arambha H, 10 Arambhe nivRttiH, nivRttau phalAvAptirityevaM kriyApi kRtrimaM karmeti pratIyamAnakriyApekSasyApi praviza piNDImityAdAviva kArakatvAvyAhateH / nanvevaM grAmaM gacchatItyAdau grAmAderapi kriyAbhisambaddhyamAnasya sampradAnasaMjJAprasaGgaH / naiSa doSaH / yadA sandarzanAdayo dhAtvarthAdbhedena vivakSyante, tadA teSAM prAptakarmabhAvayA kriyayA yadabhisambaddhyate tasyeyaM sampradAnasaMjJA, atra tu bhedasyAvivakSitatvAdgamyarthatvAtsandarzanAdInAM gamivAcyataiva / gamanaM hyatra vitatavitatamantarbhUtasandarzanAdikaM vivakSitam, tatkathamAtmana evAtmanA 15 vyApyamAnatA syAt, sA ca bhedAbhedavivakSA prayogadarzanavazena niyataviSayaivAzrIyate iti prayogAsaGkaraH / karmAbhipreya ityatra kevalasya IyatergamanaM vAcyamityabhigrahaNaM viziSTasambandhapratipattyartham viziSTazca sambandhaH karttuH zraddhAnugrahApAyApagamAdikAmanAjanitastato rajakasya vastraM dadAti, nataH pRSThaM dadAti, rAjJo daNDaM dadAtItyAdau vastrAdikarmaNA rajakAdInAmabhisambadhyamAnatve'pi sampradAnasaMjJA na bhavati / vAtAya cakSurdadAti, chAtrAya capeTAM dadAti ityAdau tu zraddhA dijanitasambandhasya vidyamAnatvAdbhavati / yattu kaizcida - 20 nvarthasaMjJAvijJAnAddadAtikriyA viSayaiva sampradAnasaMjJetyabhyupagataM dAnaM ca svatvanivRttiH parasvatvApattiparyanteti pratyajJAyi; tadubhayamapi na yuktam; anyatrApi bhASyakAreNa saMjJAyA abhyupagamAttathA svatvanivRttyabhAve'pi dadAteH prayogasya darzanAdyathA na pApAya matiM dadyAt / khaNDikopAdhyAyastasmai capeTAM dadAti ceti / "cturthii"| sodAharaNaM sUtraM sugamam / "spRhe0" spRhayatIti atrAdantatvAtspRherakAralopasya "svarasya pare prAgvidhau " ( 7|4|110 ) iti sthAnivadbhAvAllaghUpAntyaguNAbhAvaH / atra hi sAdhvAdeH 25 karttuH spRhAdikriyAvyApyatvAnnityaM karmasaMjJAyAM prAptAyAM pakSe sampradAnasaMjJA vidhIyate, tasyAM ca dhAtorakarmakatvAdbhAve AtmanepadAdayaH karttari ca ktaH siddhyati, puSpebhyaH spRhyate maitreNa puSpebhyaH spRhayitavyam, puSpebhyaH suspRham, puSpebhyaH spRhayitA maitra iti / " kruddu0" 'krudhaMca kope' 'druhauc jighAMsAyAm' 'sUrkSya-I-I-IrSyArthAH' asUyeti 'asuH sautraH kaNDDAdiryagantaH' // krodho'marSaH, droho'pacikIrSA, parasampattau cetaso vyAroSa IrSyA, guNeSu doSAviSkaraNamasUyA, etadarthe - 30 "0" 1 tubhiryoge yaM prati kopaH sa sampradAnam / maitrAya krudhyatItyatrArthagrahaNAt kupyati ruSyatItyAdi / druhyatItyatrApacikIrSati apakarotItyAdi / IrSyatItyatra sUkSrkSyati IrkSyatItyAdi / yaM pratIti kim ? yasminnityucyamAne kartturapi sampradAnasaMjJA syAt - maitreNa krudhyate / kopa iti kim ? ziSyasya kupyati cinayArtham / nanu kopAdrohAdyo bhinnasvabhAvA vyAkhyAtAstatkathaM tadarthAnAM yaM prati kopa iti sAmAnyenaitadvizeSaNaM ghaTate ? yaM prati droho yaM pratIrSyA yaM pratyasUyetyeva ghaTate / naiSa doSaH / krodhastAvatkopa eva, drohAdayospi dviprakArAH kecitko pahetukAH kecidvastvantara hetukAstatreha pUrveSAM grahaNaM yathA syAduttareSAM 36 For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghumA bhUviti yaM prati kopa iti sAmAnyena vizeSaNamupAttamanyathA'vyabhicArAbhAvAdidamanupAdeyaM syAt / kopazabdo'pi dviprakAro'tra parigRhIto mukhyArtho gauNArthazca / gauNArthatvaM ca tasya kArye kAraNopacArAt kopakAryadrohAcarthavRttitvAt / sAmAnyavivakSayA caikavacanam / evaM ca bhAryAmIrNyatIti kopakAraNikAyA IrSyAyA bhAryAyAmasambhavAna pravarttate sampradAnasaMjJA / atra hi parakartRkadarzananimittA bhAryAyAmA5mainAmanyo'drAkSIditi / tathA ziSyasya kupyatItyAdiSu pUrvottarodAharaNeSu krodhAdInAmakopaprabhavatvAtsa. mpradAnasaMjJAbhAvaH / atrApi sampradAnasaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhitatvAdAve AtmanepadAdayaH kartari ktazca siddhyati / maitrAyeya'te caitreNa maitrAyerSitavyaM maitrAya durIyaM maitrAyayitazcaitraH / evamasUyyate asUyitavyam , dUrasUyam , asUyitazcaitraH / caurasya dviSannityatra dviSaH krudhAdyarthatvAcaurasya kathaM sampradAnasaMjJA na bhavati ? ucyate-aprItyarthatvAt , ayamarthaH-atrAnabhinandane dviSirvarttate yathauSadhaM dveSTIti // 22 // ___nopasargAjuddbuhA // 23 // [ si0 2 / 2 / 28 ] sopasargAbhyAM vahibhyAM yoge tu na / maitramamikrudhyati // 23 // "nopa0" yadyapyetAvanupasargAvakarmako tathApi sopasargoM sakarmakau bhavataH / maitramabhikrudhyati maitramabhigamyAbhimukhIkRtya vA kruddhyati iti / akarmakA api hi dhAtavaH sopasargAssakarmakA bhavantItyatra "karmaNi" (2 / 2 / 40) iti dvitIyA // 23 // tAdarthe // 24 // [si0 2 / 2 / 54 ] tasai idamiti gamyamAne caturthI syAt / yUpAya dAru / randhanAya sthAlI // 24 // "tAda." kizcidvastu sampAdayituM yatpravRttaM tattadartham , tasya bhAve tAdarthe sambandhavizeSe dyoye gauNAnAmnaH SaSThyapavAdazcaturthI syAt / yUpAyeti-evaM kuNDalAya hiraNyam / tAdarthe iti kRttaddhitasamA seSu sambandhAbhidhAnaM bhAvapratyayeneti samavAyikAraNanimittakAraNasAdhAraH kAryakAraNabhAvazcaturthyA 20 bodhyate / tatra yUpAderdAdikaM samavAyikAraNam , randhanAdeH sthAlyAdikaM nimittakAraNamiti / nanu tasmai idaM tadaryamiti satyAM caturthyA samAsaH, sati ca samAse tadupAdAne caturthIvidhAnamitItaretarAzrayAdaprasiddhinirdezasyeti / ucyate / AcAryapravRttiApayati bhavatyarthazabdayogena caturthIti, yadayaM tAdarthya ityarthazabdena samAsaM zAsti / SaSThI samAso vA, sambandhasAmAnyavivakSAyAmastyeva SaSThI, yathA guroridaM gurvarthamiti // 24 // 25 rucikRpyarthadhAribhiH preyavikArottamaNeSu // 25 // [si0 222155] rucyarthaiH kRpyarthairdhAriNA ca yoge yathAsaGkhyaM preyavikArottamaNebhyazcaturthI syAt / maitrAya rocate dhrmH| mUtrAya kalpate yavAgUH / caitrAya zataM dhArayati // 25 // "ruci." rucyarthairiti rucisamAnArthaiH, kRpyarthairiti kRSisamAnArthaiH / yathAsaGkhyamiti rucyarthaiH preye prIyamANe prINAte: "ya ecAtaH" (5 / 1128) iti karmaNi yapratyaye rUpam / caitrAya rocate dharma iti 30 ruci abhiprItyAM ca / evaM 'dhvadi AkhAdane' maitrAya svadate dadhi tasyAbhilASamutpAdayatItyarthaH / preya sambandhAdabhilASArthasya rucemrahaNAdiha na bhavati-mamaitadrocate, tava kathamiti pratibhAtItyarthaH / kathaM 32rocate mama ghRtaM saha mudreriti / sambandhavivakSAyAmiyaM SaSThI atra satyapi preyatve preyatA na vivakSitA, 1 nanu kopaH krodha eveti medAbhAvAt kathaM paurvAparyam ? ucyate / prathamAmanuddhatA kopAvasthAM dvitIyAM codbhutAM vikRtavAkAyavyApArAnumIyamAnAmAzriya nAkupitaH kuthyatIsaducyate itydossH| For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / caturthIvidhAnam 237 kintu kriyAsambandhamA vivakSitamiti na caturthI / kRpyarthairvikAre-mUtrAya kalpate yavAgUH / arthagrahaNAt ucArAya sampadyate yatrAnam , tadvikArarUpamApadyate ityarthaH / gauNAdityeva-mUtramidaM sampadyate yavAgUH, atra vikAravikAriNorabhedavivakSayA vikAraH pradhAnameveti mUtrasya kriyAnvayitvAdgauNatvAbhAvaH / mUtraM sampadyate yavAgvA ityapAyavivakSAyAM paJcamI, yavAgvA apagacchavidaM mUtraM sampadyatetyapAyavivakSA / 'baeNn sthAne' dhriyate tiSThati svarUpAnna pracyavate ityarthaH, tato dhriyamANaM prayukta iti Nigi dhAristato5 dhAriNA dhAtunA yoge uttamaNe dhanike caturthI "adhamarNo prAhakaH syAduttamarNastu dAyaka" iti / ___ ityAdizabdAnuvarttanAt / "pratyAGaH zruvArthini" (2 / 2 / 56) pratyAbhyAM pareNa zRNotinA yuktAdarthini vartamAnAgauNAnAmnazcaturthI syAt / dvijAya gAM pratizRNoti yAcito'yAcito vA, pratijAnIte ityarthaH / "pratyanorguNA khyAtari" (2 / 2 / 57) pratyanubhyAM pareNa gRNAtinA yoge AkhyAtari vartamAnAdgauNAnnAmnazcaturthI syAt / AcAryAya pratigRNAti anugRNAti / AcAryoktamanuvadati prazaMsantaM 10 vA protsAhayatItyarthaH / pratyanoriti kim ? AcArya gRNAti, AcaSTe ityarthaH / atrAcAryamAcakSamANamiti pratipattavyamanyathA vyaGgavikalatvaM syAt / "yadvIkSye rAdhIkSI" (2 / 2 / 58) vIkSyaM sandehapUrvakaM nirUpaNIyamadRSTamaniSTAniSTaphalaM puNyapAparUpamapratyakSaM parAbhiprAyAdikaM vA tasyaiva nirUpaNAhatvAt , 'rAdhaMc vRddhau' 'IkSi darzanAGkayoH' yatsambandhini vIkSye rAdhIkSI vartete tasminvarttamAnAgauNAnAnnaH sAmarthyAt rAdhIkSIbhyAmeva yuktAcaturthI syAt / maitrAya rAdhyati IkSyate, tasya daivaM paryAlocayatI-15 tyarthaH / strIbhya IkSyate-strINAmabhiprAyaH kIdRza iti vimatipUrvakaM nirUpayatItyarthaH / "IkSitavyaM parastrIbhyaH svadharmo rakSasAmayam / saGghakhyasi mRSA kiM tvaM dikSurmA mRgekSaNe" iti bhaTTikAvye parastrINAmabhiprAye sandehAdIkSitavyaM kimevaM karoSi naveti tadrakSasAM kuladharmo na doSaH / deve evekSye icchantyeke strIbhya IkSyate ityAdau na manyante / rAdhIkSyarthadhAtuyoge'pIcchantyeke-maitrAya rAdhayati sAdhayati pazyati jAnIte iti codAharanti / yadhaNaM kim ? maitrasya zubhAzubhamIkSate-zubhAzubhAnmA bhUt / maitrAttu 20 rAdhIkSIbhyAM yogAdeva na bhavati / evaM tarhi maitrAya rAdhyatItyAdAyapi sambandhAbhAvAnna syAt / na / tatra maitreNaiva saha rAdhIkSyoH sambandho vivakSito'nyasyAzrutatvAt / vIkSyagrahaNaM kim ? maitramIkSate / rAdhIkSyarthaviSayAdvipraSTavyAvicchatyanyaH, lAbhAya rAdhyati rAdhayati sAdhayati IkSate pazyati // 25 // utpAtena jJApye // 26 // [si0 222259] utpAta AkasikaM nimittam , tena jJApyAcaturthI sAt / vAtAya kapilA vidyut // 26 // 25 "utpA0" vAtAyeti. "vAtAya kapilA vidyut, AtapAyAtilohinI / pItA varSAya vijJeyA durbhikSAya sitA smRtA" // 1 // utpAta iti kim ? rAjJa idaM cchatramAyAtaM viddhi rAjAnam, nAtra chatramutpAtaH, utpAto hi nAma zubhAzubhasUcakaH kAdAcitko mahAbhUtapariNAma ucyate iti rAjJazcaturthI na bhavati jJApyajJApakasambandhavivakSayA SaSThyapavAdo yogH| 29 1 adhamalAdyAcamAne mahattvAdayAcamAne'pi kenApyAkArAdinA khAmilApaM samarpayati dvijAdI omiti tasya pratijAnIte pratipadyate abhyupagacchatItyarthaH / 2 vividhA vizeSAnulambhAdekasminvastuni sAdRzyAdinimittAdanekapakSAlambanAnavadhAraNAtmikA matirvimatiH saMdehazAnamiti yAvat, tatpUrvaka nirUpaNIyaM vIkSyam vipraznaviSaya (vicAraviSayo devAdilAbhAlAbhAdi ) iti yAvat , tadviSayA kriyA'pi polocanAdikA vIkSyam / 3 zubhAzubham / 4 nalabhiprAyAdI / 5 zAkaTAyanAH / 6 cAndrAH / rAdhiraparapaThitathurAdirNiganto vA, sAdhirNiganta / 7 rnmtibauddhH| For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu ityAdigrahaNAt "zlAghahasthAzapA prayojye" (2 / 2 / 60 ) jJApye ityanuvarttate, zlAghRG katthane' 'luGa apanayane 'ThAM gatinivRttau' 'zapI Akroze' / zlAghAdibhiryuktAd jJApye prayojye'rthe varttamAnAdgauNAnAmnazcaturthI syAt / maitrAya zlAghate maitrAyAtmAnaM paraM vA zlAghyaM kathayati / maitrAya hute hrotavyaM kiJcinmaitraM jJApayati / maitrAya tiSThate "jJIpsAstheye" (3 / 3 / 64) ityAtmanepadam , sthAnenAtmAnaM 5jJApayati prakAzayatIti / maitrAya zapate "zapa upalambhane" (3 / 3 / 35) ityAtmanepadam / vAcA mAtrAdizarIrasparzanena nAhaM jAne na mayA kRtamiti maitraM jJApayati prakAzayatIti / zlAghAhnavasthAnazapathAn kurvANa AtmAnaM paraM vA jJApyaM jAnantaM maitraM prayojayatItyarthaH / prayojya iti kim ? maitrAyAtmAnaM zlAghate / atra hyAtmA jJApyaprayojyo na bhavati, jAnAteH karmatvAditi prayojyagrahaNAttato na caturthI / maitrAya zataM hrate, zate na caturthI / kecittu dvikarmako'yaM jJApistatra kecidyasmai AkhyAyate taM jJApyaM sampra10 dAnatvena pratipannAH / kecidya AkhyAyate tamiti / "tumo'rthe bhAvavacanAt" (2 / 2 / 61) kriyAyAM kriyArthAyAmupapade tum vakSyate, tasyArthe ye bhAvavAcino ghanAdayaH pratyayA vidhAsyante tadantAdgauNAnAmnaH svArthe caturthI syAt / pAkAya vrajati, ijyAyai vrajati, paktuM yaSTuM vA vrajati ityarthaH / tAdarthyasya pratyayenaivoktatvAt caturthI prApnotIti zeSaSaSThI, hetuhetumadbhAvavivakSAyAM vA hetutRtIyA syAditi caturthyarthaM vacanam // 26 // gamyasyApye // 27 // [si0 22262] yasyArtho gamyate na ca zabdaH prayujyate tasya tumo vyApyAccaturthI syAt / phalebhyo vrajati / gamyasyeti kim ? phalAnyAhartuM yAti // 27 // "gamya." gamyasya tuma iti kim ? praviza piNDI dvAram , atra bhakSaya vidhehIti ca gamyam / vAkyeSu vAkyaikadezA apyarthataH prakaraNAcchabdAntarasannidhervA'vagamitatadarthAH sAdhava iSyante / yaduktam20 vAkyeSu vAkyaikadezA varttante padeSu pdaikdeshaaH| tatra pravizergRhaM karma piNDyapi / piNDIdvAre tu bhakSayati pidadhAtyorgamyamAnayovyApye na tu gamyasya tumo vyApye ityatra caturthI na bhavatIti // 27 // gaternavA'nAte // 28 // [si0 2 / 2 / 63] gatiH pAdaviharaNam , tasyA ApyAdaprAptAcaturthI vA syAt / grAmaM grAmAya vA yAti // 28 // "gate." gatizabdasya jJAnAdyarthatve'pyanApta iti vacanAtpAdaviharaNarUpaiva gatirgRhyate, jJAnAdivyApya25 syAnAptatvAsambhavAdityAha-gatiH pAdaviharaNamiti / evaM striyaM gacchatItyatra maithunArthA gatiH, manasA meruM gacchatItyatra jJAnArthetyatra caturthI na bhavati / Apye ityeva-grAmAdAgacchati / anApta iti kim ? panthAnaM gacchati / kRdyoge tu paratvAtSaSThayeva grAmasya gantA / dvitIyaivetyanye-grAmaM gantA / caturthI 28 cetyainye / grAmaM gantA / grAmAya ganteti / / 28 // -1 zabdo'rthavAnaprayujyamAnaH prayujyamAnazca bhavati / aprayujyamAnazcArthaprakaraNazabdAntarasannidhAnaiH pratIyamAnArthaH sa ca gamya ityucyate / 2 nanu phalArtha vrajatIti tAdayeM eva caturthI bhaviSyati kimanena ? ucyate-vrajyAyAH phalAharaNArthatAyAM vizrAmo'sti na tu phalArthatAyAmiti na siddhyati / 3 sArasaGgrahakArAdayaH, te hi 'gatyarthakarmaNi dvitIyAcaturyo' iti sUtreNa karmaNi dvitIyAyAM prAptAyAM tadapavAdo vaikalpikI catuorabhyate iti pakSe dvitIyA siddhaiveti dvitIyAgrahaNAt grAmaM gantetyatra kRtaH karmaNi apavAdabhUtAmapi SaSThIM bAdhitvA dvitIyaiva bhavati, caturthI tu SaSTyA paratvAdvAdhyata eveti mnynte| 4 utpala ityarthaH / sa evaM manyate dvitIyAviSaya iyaM vaikalpikI caturthyArabhyate, dvitIyAyAzcApavAdAtkuto'pi viSaya upanata iti tadviSaye pakSe caturthI pravartata eva / 5 eteSu cAyamasmadabhimataH SaSThIpakSaH, zrIzeSabhaTTArakasyApi sammataH / kathaM hi zabdAnAM sAdhalaM yatibalena zakyaM vyavasthApayitum / yatra tulyapadArthe uSNaM ca tadudakaM ca uSNodakamiti sAdhuH, uSNaM ca tatpAnIyaM For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / caturthIvidhAnam manyasyA'nAvAdibhyo'tikutsane // 29 // [ si0 22264 ] atyantaM kutsAyAM gamyAyAM manyatervyApyAccaturthI vA syAt / na tvAM tRNAya tRNaM vA manye / nAvAdigaNAnnaivam / na tvAM nAvamannaM kAkaM zukaM zRgAlaM vA manye / 'hitasukhAbhyAm' (2 / 2 / 65) / yoge vA caturthI / caitrAya caitrasya vA hitaM sukham / AziSi gamyAyAM hitasukhabhadrAyuSyamArthArthairyoge vA caturthI hitaM pathyaM sukhaM bhadraM AyuSyaM kSemaM kalyANaM arthaH kAryaM 5 jIvebhyo jIvAnAM vA bhUyAt // 29 // 1 "manya0" atIva kutsyate yenetyatikutsanaM tasminmanaterApye varttamAnAccaturthI syAditi saGkSepeNAha - atyantaM kutsAyAmityAdi, na tvAM nAvamityAdi, novAnnayorapi parapraNeyatA'nAyAsocchedyatAdibhiratikutsanatvaM bhavati, paramanAvAdibhya iti vacanAt caturthI na bhavati / nAvAdayo lakSyadarzanenAnusarttavyAH / manyasyeti kim ? na tvA tRNaM cintayAmi / zyanirdezaH kim ? na tvA tRNaM manye / kutsana iti kim ? na 10 tvAM ratnaM manye-ratnAdapi adhikaM manye iti prazaMsA / kutsyate'neneti karaNAzrayaNaM kim ? na tvA tRNAya manya iti yuSmado na bhavati / atigrahaNaM kim ? tvAM tRNaM manye, suvarNa tRNaM manye, atra nam prayogAbhAve sAmyamAtraM pratIyate natvatikutsA / kutsAmAtre 'pIcchantyeke - tRNAya tvAM manye / tRNAya manyamAnaH sarvAn / harimapi amaMsata tRNAya / na tvAM tRNasya manteti kRdyoge pairatvAtSaSThI / caturthyapIti kazcit-na taba busAya busasya mantA / na caitrasya zune mantA, na caitrasya zuno manteti / uktakarmaNi tu na tvaM bu~so 15 manyase mayA / na caitraH vA manyate mayetyAdau prathamaiva / bahuvacanamAkRtigaNArtham / "hita0" sUtraM spaSTam / AziSIti atra sUtram - " tadbhadrAyuSyakSemArthArthenAziSi" ( 2 / 2 / 66 ) iti / taditi hitasukhayoH parAmarzaH, arthazabdaH pratyekamabhisambadhyate hitAdyarthe yuktAdgauNAnnAna AziSi gamyAyAM caturthI vA syAditi bhAvaH / tathaivodAharati - hitaM pathyamityAdi / AziSIti kim ? AyuSyaM prANinAM ghRtam / tattvAkhyAne na bhavati / bhadrakSemArthayoranyatraikArthatve'pi kSemamApado'bhAvaH bhadraM sampa- 20 dutkarSamityarthabhedAdditayopAdAnam - hitasukhAbhyAM pUrveNa vikalpaH siddha eva tadarthArthaM tu grahaNam / i prAgapyarthagrahaNamastu / satyam / tadarthAnAmAziSi niyamArthamidam / ityAdigrahaNAt " parikrayaNe" ( 2 / 2 / 67) parikrIyate niyatakAlaM svIkriyate yena tatparikrayaNaM vetanAdi AdizabdAdbhATakAdiparigrahaH / tasmin varttamAnAgauNAnnAnnacaturthI vA syAt / zatAya parikrItaH, zatena parikrItaH / sambhogAya parikrItaH 'karttA'smi tava nApriya' miti bhaTTikAvye / sambhogena vA zatAdinA niyatakAlaM svIkRta ityarthaH / parIti kim ? zatena krINAti, krayasyAtra karaNaM na parikrayasya / 26 ca uSNapAnIyamiti kAladRSTo'pazabdaH / tApasazcAyaM kumArazca tApasakumAra iti sAdhuH / tApasI ceyaM kumArI ca tApasakumArIti acikitsyo'pazabdaH / pAnIyoSNaM kumAratApasI ceti sAdhureva / 1 zukaH pAThito bhaNati tvaM tadapi na / 2 atha nAvAnnayoratyantopakArakatvAtkathamatikutsanalaM gamyate ityAha nA0 / 3 AdizabdAdacetana tvavinazvaratvAdiprahaH / 4 yuSmado'pi manyavyApyatyAtpakSe caturthI prApnotItyAha kutsya0 / 5 karmaNi kRta ityanena tRNazabdAt nityaM SaSThI, yuSmacchandAttu vaikatradvayoH iti SaSThI vikalpAdvitIyA / yadA tu yuSmadaprataH karmaNi kRtaH ityanena nityaM SaSThI tadA tRNazabdAdvaikatra dvayorityanena vikalpena SaSTI tadvikalpe caturthyapi / na tava tRNAya mantA tRNasya mantA tRNaM manteti vA / 6 ajitayazovAdI durgasiMhatha karmaNi kRtaH ityanena SaSThI prAptau vaikatra dvayorityasya tu pakSe siddhaiva / 7 atra vizeSaNavizeSyabhAvena ubhayamapi karma uktam yathA kaTaH kriyante vIraNAni / 8 svIkAro tyAtmasAtkaraNaM parikraya ucyate, parizabdo'tra pratyAsattiM dyotayati yathA parisahasrA gAva iti sahasrapratyAsannAH sambhAvya parisahasrA gAva ucyante; evamatrApi kraya pratyAsanno'lpakAlo vetanAdinA svIkAraH parikraya ucyate / tatra yatkaraNaM parikrayakriyAyAM sAdhakatamaM vetanAdi tatkaraNavyutpattyA parikraya ucyate / 239 For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghukaraNAzrayaNaM kim ? zatAya parikrIto mAsam-mAsAya mA bhUt // karaNAzrayaNaM vinA parikrIyate'sminiti anayA vyutpattyA mAsAdapi syAJcaturthI // 29 // zaktArthavaSaDnamaHkhastikhAhAvadhAbhiH // 30 // [si0 2 / 2 / 68] ebhiryoge nityaM caturthI / zaktaH prabhurvA mallo mallAya / vaSaDagnaye / nmorhdyaa| khasti 5prajAbhyaH / svAhendrAya / svadhA pitRbhyaH // 30 // iti caturthI / "zaktA0" zaktArthairvaSaDAdibhizca yuktAdgauNAnnAmnazcaturthI nityaM syAditi-namo'rhatya iti-tRtIyayA yogAbhidhAnAdiha na bhavati-namo jinAnAmAyatanebhyaH, nAtra jinAnAM namasA yogaH / namasyati jinAnityatrApi namasyadhAtunA yogo na namasA, atra hi namasyadhAturarthavAnnatu tadekadezo namaHzabda iti, athavA padAntarasambandhAnapekSaNAdantaraGgayA kArakavibhaktyA dvitIyayopapadavibhaktizcaturthI bahiraGgA bAdhyate 1. "upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasI" iti nyAyAt / nanu kArakavibhaktirapi kriyApadApekSiNIti kathamantaraGgA syAt ? naiSa dossH| kArakasya kriyAmAtrasambandhAvyabhicArAtsvarUpAntargataiva sApekSA, viziSTakriyApadazrayaNena tu saivApekSA niyamyata iti, upapadArthApekSA tUpapadavibhaktiH prakRternAno na svArthAbhidheyAntargateti / nanvevaM svayambhuve namaskRtyetyatra kathaM caturthItyatrocyate-nAnenAtra caturthI kintu namaskRtilakSaNayA kriyayAbhipreyamANatvAtsampradAne caturthI, sampradAnatvAvivakSAyAM svayambhuvaM namaskRtyeti 15 dvitIyaiveti // 30 // apAye'vadhirapAdAnam // 31 // [si0 222229] __ apAyo vizleSaH / "paJcamyapAdAne" (2 / 2 / 69) vRkSAtpatraM patati / vyAghrAdibheti / pApAjugupsate / dharmAtpramAdhati / caurAdrakSati / zRGgAccharo jAyate / himavato gaGgA prabhavati / kArtikyA AgrahAyaNI mAse / yavebhyo gAM rakSati / upAdhyAyAdantardhatte / valabhyAH zatruJjayaH 20 SaT yojanAni / mAthurAH saunebhya aabyaaH||31|| "apA0" apAyo vizleSa iti vizleSo vibhAgastajanakakriyApi / tathA tatra yavadhibhUtaM vizleSajanakakriyAnAzritaM tadapAdAnaM bhavati, tadvizleSahetukriyAnAzrayatve sati vizleSAzrayatvamiti phalitam / vRkSAtparNa patatItyatra parNasyApAdAnatvanirAsAya satyantam / dhAvato'zvAtpatatItyatrAzvasya kriyAzrayatvAdvi shlesshetviti| kuDyAtpatato'zvAtpatatItyatrAzvasya kuDyavizleSajanakakriyAzrayatve'pi puruSavizleSajanakakriyA25 zrayatvAdapAdAnatvam / kuDyasya caashvvishlessjnkkriyaanaashrytvaadshvaapekssyaapaadaantvmiti| nanvevamubhayakarmajavibhAgasthale vibhAgasyaikyAttavizleSajanakakriyAnAzrayatvAbhAvAtparasparasmAdapasarata iti na syAdityatrocyate-AzrayabhedenApasaraNaM bhidyate tatraikatarasyApasaraNe'nyasyApAdAnatvam , natu pravezAdanyatarApasaraNakriyAnAzrayatvAdubhayorapi tadvizleSahetukriyAnAzrayatvamastIti bhavati parasparasyApAdAnatvamiti / yadapi zrIsUribhiruktam-sAvadhikaM gamanamapAyastatra yadavadhibhUtamapAyenAnadhiSThitaM tadapAdAnamiti tasyA30pyayamevAbhiprAyaH-gamanazabdena vizleSasyaivoktatvAt apAyenAnadhiSThitamiti vizleSajanakakriyAnAzritami tyarthaH / yadapi pANinIyasUtram-"apAye dhruvamapAdAnamiti" tasyApyayamevAbhiprAya:-apAyaviSayaM yadavi32 calatvaM apAyayukte gacchatyagamanaMpatatyapatanaM tadiha dhruvaM taccAzvasya vidyata eveti / tathoktaM vAkyapradIpe 1 krIta iti rUpaM karmaNi kartari vA, tathAhi parikrIyate sma parikrItaH kaH karmatApannazcaitraH kaM mAsam / ko'rthaH ? mAse / yadvA parikriNItesma kartari kaH karmaNo'vivakSitatvAt / athAtra mAsamiti karma vidyate tatkathaM kartari ktaH? ucyate-mAsamityatra 'kAlAdhvabhAva.' ityanenAdhArasya yugapatkarmasaMjJA'karmasaMjJA ca / tatra karmasaMjJAyAM karmaNi dvitIyA akarmasaMjJAyAM tu kartari ktH| For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / apAdAnakharUpam / paJcamIvidhAnam 241 "apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vAcalam / dhruvamevAtadAvezAttadApAdAnamucyate" // 1 // "patato dhruva evAzvo yasmAdazvAtpatatyasau / tasyApyazvasya patane kuDyAdi dhruvamucyate" // 2 // "ubhAvapyadhruvau meSau yadyapyubhayakarmake / vibhAge pravibhakte tu kriye tatra vyavasthite" // 3 // "meSAntarakriyApekSamavadhitvaM pRthak pRthak / meSayoH svakriyApekSaM kartRtvaM ca pRthak pRthk"||4|| apAye vizleSahetukriyAyAmudAsInamanAzrayaH atadAvezAttakriyAnAzrayatvAditi / nanvevaM grAmAna 5 gacchatItyatra kathamapAdAnasaMjJA ? AgamanalakSaNasyApAyasyAbhAvAt / naiSa doSaH / atra hyapAdAnasaMjJAyAM jAtAyAM pazcAnniSedhena sambandhaH / anyathA niSedhaviSayApratipAdanAt / tathApAdAnasAdhanA gamanakriyApratiSeddhamiSTA, yadi cAdAveva pratiSedhasambandhaH syAt tadA gamanAbhAvAttadasambandhasya grAmasyApAdAnasaMjJA na syAt / tatazca yA pratiSedhyApAdAnasAdhanA gamanakriyA pratiSedhasya viSayaH sA na zakyate pradazayituM na cApradarzitaviSayaH pratiSedhaH prayujyate, tasmAtpUrvamapAdAnasaMjJA bhavati / grAmAvadhikAgamanA-10 bhAvavAn prAmAna gacchatItyasyArthaH / tacca trividham ; tathoktam "nirdiSTaviSayaM kiJcit upAttaviSayaM tathA / apekSitakriyaM ceti tridhApAdAnamucyate" // 1 // ___ iti vAkyapradIpe / yatra sAkSAddhAtunA'pAyalakSaNo viSayo nirdiSTastannirdiSTaviSayam-yathA grAmAdAgacchati, yatra tu dhAturdhAtvantarArthAGga svArthamAha tadupAttaviSayam , yathA balAhakAdvidyotate vidyutatra hi nissaraNAGge vidyotane vidyutirvarttate / yathA ca kusUlAtpacati-atrApyAdAnAGge pAke pacati-15 varttate / yatra tu kriyAvAcipadaM na zrUyate kevalaM yatra kriyA pratIyate tadapekSitakriyam , yathA kuto bhavAn pATalIputrAdatrAgata iti kriyApadamadhyAhRtAnvayaH kArya iti / "pazca." vRkSAdityAdi-vizleSazcAtra kAyasaMsargapUrvako buddhisaMsargapUrvakazceti dvividho'pi grAhyaH, "sAdhakatamaM karaNam" (2 / 2 / 24) ityatra tamagrahaNena gauNagrahaNasyApi jJApitatvAt / tatra kAyasaMsargapUrvako yathA-vRkSAtpatraM patati, evaM grAmAdAgacchati, gireravarohati, sArthAddhInaH dhAvato'zvAtpatati, patato devadattAddhAvatyazvaH, meSAnmeSo'pasarpatI-20 tyAdi / buddhisaMsargapUrvako yathA-vyAghrAdityAdi-vyAnaM kaSTahetuM buddhyA prApya tasmAnnivarttate iti, evaM pApAjugupsate, dharmAtpramAdyati, adharmAdviramati / nivRttyaGgeSu jugupsAvirAmapramAdeSvete dhAtavo vartante, adhyayanAtparAjayate, adhyayanamasamAnastato nivrttte| caurAdrakSatIti mainaM cauro'drAkSIditi buddhyA caureNa saMyojya tato nivarttayati / zRGgAdityAdi-uktaM ca gopurANe "golomAjjAyate dUrvA, gomayAdvRzcikaH smRtaH / godohAgorasaM prAhurgozRGgAducyate zaraH" // 1 // evaM bIjAdaDaro jAyate / atra zRGgAdibhyaH 25 zarAdayaH sphuTameva niSkrAmantIti kAyasaMsargapUrvo'tra vizleSaH / yattu nAtyantAya niSkAmanti tatsantatatvAdanyAnyaprAdurbhAvAdveti / himavata ityAdi-atrApyApaH sAmantIti sAkSAt saMsargapUrva eva vizleSaH, anyAnyaprAdurbhAvAcca nAtyantamapakrAmantIti / kArtikyA ityAdi-tataH prabhRti mAse gate bhavatItyapAyaH sphuTa eva / yavebhya ityAdi-ihApi goyavasaMsargabuddhyA samIkSyAnyataravinAzaM pazyan yavebhyo gAM nivatayati, evaM kUpAdandhaM niSedhayati / upAdhyAyAdityAdi-mA mAmupAdhyAyo'drAkSIditi tirobhavati itya-30 pAyaH / valabhyA ityAdi-balabhyA niHsRtya gatAni yojanAni gateSu vA teSu bhavatItyarthaH, sphuTa evAtrApAyaH "gate gamye'dhvanonte naikArthya vA" (2 / 2 / 107) iti prayogasiddhiH / mAthurA ityAdi"buddhyA samIhitaikatvAn pazcAlAn kurubhiryathA / buddhyA vibhajate vaktA tadApAyaH pratIyate" // 1 // caitrAnmaitraH paTuH, ayamasmAdadhika UnaH / atra maitrAdayaH puMstvAdinA saMsRSTAH paTutvAdinA dharmeNa tato vibhaktAH pratIyante iti / evaM rUpaM rasAtpRthak ityAdi-sarvatrApyapAyavivakSA, vivakSAntare tvapAdAna-35 __ hai. prakA0 pUrvA0 31 For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhutvAbhAve yathAyogaM vibhaktayo bhavanti / balAhake vidyotate balAhakaM vidyotate / adharma jugupsate / cauraibhayam / caurairbibheti caureSu bibheti caurANAM vibheti / bhojane parAjayate / yaveSu gAM vArayati / zRGge zaro jAyata iti // 31 // AGA'vadhau // 32||[si0 2701 5 avadhirmaryAdAbhividhizca / tadvRtterADA yuktAtpaJcamI syAt / A munAdRSTo meghaH // 32 // "AGA." avadhirmaryAdeti-pravRttasya yatra nirodhaH sA maryAdeti / abhividhizceti / maryAdAvizeSa evAbhividhiH-maryAdAbhUtameva yadA kriyayA vyApyate tadAbhividhiriti / A grughnAditi-trughnamabhivyApya maryAdIkRtya vA vRSTo megha ityarthaH // 32 // paryapAbhyAM vajrye // 33 // [si0 2 / 2 / 71] 10 AbhyAM yuktAdvarjanIyAtpaJcamI syAt / parisAketAt apasAketAdRSTo meghaH // 33 // "parya" / vayaMvarjakabhAvasambandhaH paryapAbhyAM dyotyate iti sambandhaSaSThyAM prAptAyAmanena paJcamI vidhIyate iti / parisAketAditi-atra "vAkyasya parivarjane" (74 / 88) vAkyasyAvayavo yaH parizabdo na padasya, sa varjane vartamAno vA dviH syAditi pari parisAketAdityapi prayogaH syAditi // 33 // yataH pratinidhipratidAne pratinA // 34 // [si0 2 / 2 / 72] 15 pratinidhimukhyasadRzo'rthaH, pratidAnaM gRhItasya vizodhanam , te yataH syAtAM tataH pratinA yoge paJcamI syAt / pradyumno vAsudevAtprati / tilebhyaH prati mASAn prayacchati / "gamyayapaH karmAdhAre" (2 / 274) / paJcamI / gRhAdAsanAtprekSate / gamyeti kim ? prAsAdamAruhyAsane upavizya bhuGkte / "stokAlpakRcchUkatipayAdasattve karaNe" (2 / 279) / paJcamI vA / stokena stokAnmuktaH // 34 // 20 "yataH" / mukhyo yaH kvacitkArye rUDhasambandho yathArjunaH zatruJjaye, tasyAsannidhAne yastatkArye taduddhyA niyujyate sa pratinidhiH; tathA cAha-mukhyasadRzo'rtha iti / gRhItasya vizodhanamiti-tulyajAtIyenAtulyajAtIyena veti shessH| te yataH syAtAmiti-yata iti yacchabdAnmukhyapUrvadattapratipAdakAdgamyasya yapaH karmAdhAra iti karmaNi paJcamI; yamapekSya pratinidhipratidAne bhavatastataH paJcamI syAt / pradyumnasya vAsudevapratinidhitvAdvAsudevAtpaJcamI / evamabhayaH zreNikataH prati; "pratinA paJcamyAH" (7 / 2 / 87 ) 25 iti tasuH / tilagrahaNamapekSya mASANAM pratidAnamiti tilazabdAtpaJcamI / ___ atrAdizabdagrahaNAt "AkhyAtaryupayoge" (2 / 2673 ) AkhyAtA pratipAdayitA tatra vartamAnAgauNAnnAmnaH paJcamI syAt , upayoge niyamapUrvakavidyAgrahaNe / niyamo vidyAgrahaNArtha guruzuzrUSAdi ziSyavRttaM khyAyate na tUpayogamAtram ; yata upayogamAnaM naTAdapi bhavatyetasmAdapi syAtpaJcamI / upAdhyAyA dadhIte / upayoga iti kim ? naTasya zRNoti, upayogavivakSAyAM tu naTAdbhArataM zRNotIti syAdeva / 30 apAdAnatvenaiva siddhe upayoga eva yathA syAditi vacanam / "gamya." nanu kusUlAtpacatItyAdivadgRhAt prekSate ityAdAvapi apakramaNAGge darzane dRzervarttamAnatvAdapAdAnapaJcamyeva bhaviSyati / satyam / kintu Aruhyopavizyeti yabartho'pi gamyate tato yabante prayujyamAne yathA karmAdhikaraNayordvitIyAsaptamyau bhavatastathA prayujyamAne'pi tadarthapratIteste prasajyeyAtAmiti sUtrArambhaH / "stokA0" asattve iti 34 stokAdayaH zabdA yatra sAmAnAdhikaraNyamanubhavanti stokaM dhanamiti tadravyaM sIdantyasmin guNA iti For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kArakaprakriyA / paJcamI vidhAnam 243 vyutpattyA sattvamucyate, sattvAdanyadasattvam / nanu kiM tadityatrocyate anantaparyAyAtmake hi dravye pravartamAnaH zabdaH kaJcideva svabhAvamupAdAya pravartate, tatra yo'sau dravye stokAdikazabdapravRttinimittabhUtaH paryAyabhedaH sa guNidravye parArthatayA pratIyamAnatvAdasattvam , tenaiva vA rUpeNAbhidhIyamAnaM dravyAdi, tasmin karaNe vartamAnebhyaH stokAdibhyaH paJcamI vA syAt / stokena stokAnmukto rAhuNA zazIti, rAhugrAse zazini stokaM prastaM stokamagrastamabhUditi bhAvaH / tathAhu:-"stokasya cAbhinirvRtteranivRttezca tasya vA / 5 prasiddhiM karaNatvasya stokAdInAM pracakSate" // 1 // iti pUrvAcAryaprasiddhyAtra karaNatvamanyathA stokAdInAmasattvavAcitayA kriyAsAdhakatamatvAbhAvAt karaNatvaM na sambhavatIti / karaNa iti kim ? kriyAvizeSaNAnmA bhUt-stokaM calati / iha ca stokAdInAmasattvavAcitvAhitvabahutvAsambhave ekavacanameva / evamalpAdalpena kRcchrAtkRcchreNa katipayAt katipayena muktaH / asattva iti kim ? stokena viSeNa hataH, alpena madhunA mattaH, kRcchreNa bhojanena nirviNNaH / viSAdidravyasAmAnAdhikaraNyAdatra sattva-10 vRttiteti // 34 // prabhRtyanyArthadikzabdabahirArAditaraiH // 35 // [ si0 2 / 2175] ebhiryoge'pi paJcamI / tataH prabhRti / grISmAdArabhya / anyo minno maitrAt / grAmAtprAga vasati / pazcimo rAmAtkRSNaH / bahiAmAt / ArAdrAmAt // 35 // iti paJcamI / "prabhR0" ebhiryoge iti prabhRtyarthairanyAdiMgazabdaihis-ArAt-itara-ityetaizca zabdairyuktAdgauNAnnAmnaH 15 paJcamI syAt / anyo bhinno maitrAditi evamarthAntaraM ghaTAt , vyatiriktaH paTAt , vilakSaNo'zvAt , pRthag janAt, hiruka gAAdityAdi / dikzabdeti-dizi vAcakatvena dRSTAH zabdA dikazabdAH, na tu dizi vartamAnA eva, tena digvAcizabdasya deze kAle AdizabdAt bhAve dravye ca vRttAvapi tadyoge paJcamI, etadarthameva zabdazabdo'pAdAnam / deze yathA-pUrva ujjayinyA gonardaH / kAle yathA-pUrvo grISmAdvasantaH / dravye yathA-pazcimo rAmAt kRSNaH / grAmAt prAga vasatIti prapUrvAdazcateH vip , tataH prAcI dig, prA20 dezaH kAlo veti / "digazabdAdigdezakAleSu prathamApaJcamIsaptamyAH" (7 / 2 / 113) iti dhApratyayaH, "adUre enaH" (7 / 2 / 122) ityanena enapratyayo vA, tasya "lubaJceH" (72 / 123) iti lub / gamyamAnenApi ca divazabdena bhavati, krozAlakSyaM vidhyate, pareNeti gamyate / "kamerNi" (3 / 4 / 2) ( kameH) paro (NiG) bhavatIti gamyate / bahis-bahirgAmAt / ArAdityavyayaM dUrasamIpayorvAcaka tena tadyoge paJcamI / vakSyamANasyArAdarthairiti vikalpasyApavAdo'yam / ArAt grAmAt kSetram , ArA-25 nmaitrAtpITham / itarazabdo dvayorupalakSitayoranyataravacanastenAnyArthAdbhidyate-itarazcaitrAttasya dvitIyo maitra ityarthaH / atrAdizabdopAdAnAt "RNAddhetoH" (2 / 2 / 76) phalasAdhanayogyapadArthoM hetuH, hetubhUtaM yahaNaM tadvAcino gauNAnAmnaH paJcamI syAt , tRtIyApavAdaH / zatAdvaddhaH / atrottamarNAyAdhamaNena dhAryamANaM zataM bandhanasyAnAviSTavyApAratayA nimittabhUtaM laukiko hetustatastRtIyAbAdhikAnena paJcamI 30 vidhIyate / hetoriti kim ? zatena baddhaH, zatena bandhitaH, zatena caitreNa bandhitaH / Adhe zatamRNaM bandhakatvena vivakSitamiti kartari tRtIyA, dvitIye zataM bandhakamanyasya NikriyAkartuH prayojyatvena vivakSitamiti prayojyakartari tRtIyA, tRtIye zataM NigarthakartRtvena vivakSitaM caitrasya prakRtakartuH prayojakamiti 33 1 ayamarthaH-anya iti prakRtivilakSaNo'rtha ucyate, itara iti dRzyamAnapratiyogItyarthaH / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu 1 prayojakakarttari tRtIyeti / heturhi phalasAdhanayogyatAmAtreNa vinApi kriyAM heturAkhyAyate kartrAdikArakaM ca na vyApAramantareNeti kartrAdibhyo'nya eva heturata eva " hetukartRkaraNe 0" ( 2 / 2 / 44 ) iti sUtre hetoH pRthagupAdAnamiti / " guNAdastriyAM na vA " ( 2|2|77 ) dravyAzritaH paryAyo guNaH, astriyAM varttamAnAddhetubhUtaguNavAcino gauNAnnAmnaH pazcamI vA syAt / jADyAjjADyena baddhaH, jJAnAt 5 jJAneva vA muktaH / guNAditi kim ? dhanena kulam, dravyaM dhanaM hi na guNaH / astriyAmiti kim ? buddhyA muktaH, vidyayA yazaH / astyatrAgnirdhUmAt ityAdau nAnyAderdhUmAdirhetuH kintvagnijJAnasya / kathaM tarhi paJcamI ? "gamyayapaH karmAdhAre" (2 / 2 / 74 ) iti bhaviSyati / dhUmAdikamupalabhyAgniH pratipattavya iti hyatrArthaH / jJAnahetutvavivakSAyAM hetulakSaNA tRtIyA dhUmenAbhiriti / "ArAdadhaiH " ( 22|78 ) ArAdityavyayaM dUrAntikayoH sAdhAraNyena varttate, tatreNobhayagrahaNam / ekaprayatnenAnekakAryasAdhakaM 10 zAstraM tatram / tatazca dUrArthairantikArthaizca zabdairyuktAdrauNAnnAnnaH paJcamI vA syAt / dUraM viprakRSTamasannihitaM grAmAt grAmasya / antikamabhyAsaM sannikRSTaM sannihitaM grAmAt grAmasya / ArAcchabdayoge tu prabhRtyAdi - sUtreNa nityameva paJcamI / anye tvasattvavacanairevArAdarthairicchanti / AdigrahaNAt "ajJAne jJaH SaSThI" (2 / 2 / 80 ) jJAnAdanyatrArthe varttamAnasya jAnAteH sambandhini karaNe varttamAnAgauNAnnAnnaH SaSThI syAt / sarpiSo jAnIte, sArpiSA karaNabhUtena pravarttate ityarthaH / 15 anekArthatvAddhAtUnAM pravRttau jAnAtiratra varttate, tatra ca sarpirAdi pravRtteH sAdhakatamaM bhojanAdivastupravRtterviSayaH / ata evAkarmakatvAt "jJaH" ( 3 / 3 / 82 ) ityAtmanepadam, athavA sarpiSi rakto virakto vA cittabhrAntyA sarvamevodakAdi sarpiSTayA pratipadyate ityarthaH ; iMti mithyAjJAnavacano'tra jAnAtiH, mithyAjJAnaM cAjJAnameva jJAnakAryAkaraNAt / karaNa iti kim ? tailaM sarpiSo jAnAti tailaM saparUpatayA pratipadyate / atra tailAtkarmaNaH SaSThI na syAt sarpiSastu karaNAdbhavatyeveti tRtIyApavAdo yogaH // 35 // kriyAzrayasyAdhAro'dhikaraNam // 36 // [ si0 2230 ] kriyAzrayasya kartuH karmaNo vAssdhAro'dhikaraNaM syAt / tacca vaiSayikaupazleSikAbhivyApakasAmIpyakanaimittikaupacArikabhedAt SoDhA / "saptamyadhikaraNe" (2|2|95 ) / divi devAH / kaTe Aste / tileSu tailam / vaTe gAvaH / yuddhe sannahyate / aGgulyagre karI / / 36 // "kriyA 0" / kriyAyA AzrayaH kriyAsampAdaka ityarthaH / sa ca karttA karma ca / kriyA hi dvividhA - 25 karttRsthA kartRsamavAyinI, karmasthA karmasamavAyinI ca, te tAM janayantI tasyA Azrayau bhavataH; etanmanasikRtyAha-kriyAzrayasyetyAdi - nanvevaM kriyAzrayopakArakatvAtkriyAsiddhau vyApArAbhAvAtkathamasya kArakatvamityatrocyate-kriyAzrayadhAraNadvAreNa kriyAsiddhAvupakArakatvAtkArakatvamityadoSaH / taduktaM 20 vAkyapradIpe 30 "kartRkarmavyavahitAmasAkSAddhArayat kriyAm / upakurvatkriyAsiddhau, zAstre'dhikaraNaM smRtam // 1 // adhikaraNabhedAnAha-taccetyAdi - SoDheti sambandhaH / vaiSayiketi ananyatrabhAvo viSayaH - yathA cakSurAdInAM rUpAdayo viSayAste hi tatra visIyante nAnyatra bhavantItyucyante / evaM devAdInAmanyatra pravRttyabhAvAddivAdayo viSayA iti / 'tasmai yogAdeH zakte' (6 / 4 / 94 ) iti ikaNi vaiSayikam, yathA divi devA iti, evaM nabhasi tArakAH, bhuvi manuSyAH, pAtAle pannagAH / aupazleSiketi ekadezamAtra saMyoga upazleSaH "adhyAtmAdibhya 0" ( 6 / 3 / 78) itIkaN, yathA kaTe Aste iti kaTAderdevadattA dinaikadezamAtra saMyo35gasya sambhavAt evaM paryaGke zete, zAkhAyAM lambate, gRhe tiSThatItyAdi / abhivyApaketi yasyAdheyena " For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze kArakaprakriyA / adhikaraNakharUpam / saptamI vidhAnam samastAvayavasambandhastadabhivyApakaM taddhyAdheyenAbhivyApyate AdheyaM vAbhivyApnotIti kRd "bahulam " (5 / 1 / 2) iti karmaNyapi NaH, yathA tileSu tailamiti atra tilAdyavayavAstailAdyavayavAn vyApyAvatiSThante, tailAdyavayavA vA tilAdyavayavAniti / evaM dani sarpiH / etatsamavAyasambandhena anavayavasyApi gotvAdervyaktyAdyavayavAn vyApyAvatiSThamAnasya vyaktyAdirabhivyApaka evAdhAraH - yathA gavi gotvam, tantuSu paTa iti / kriyAyA azravaNe'pi pratIyamAnakriyApekSa AdhAraH yadAgheyasannidhimAtreNa 5 kriyAhetustatsAmIpyakamiti - 'bheSajAditvAt svArthikaSTyaNa' tato 'yAvAditvAtkaH' yathA vaTe gAva iti / evaM gaGgAyAM ghoSaH, kUpe gargakulam, bandhuSvAste, gurau vasati / nanvAzraya AdhAro bhavati, Azrayazca saMyogasamavAyAbhyAm, nacAvasthitikriyAzrayeNa ghoSAdinA gaGgAdeH saMyogasamavAyau staH / naiSa doSaH / yadAyattA hi yasya sthitiH sa vinApi saMyogasamavAyau tasyAzrayo bhavati - yathA rAjAdhInasthitikaH puruSo vinApi saMyogasamavAyau tasyAzrayo puruSa iti loke vyapadizyate / ghoSAdInAM ca 10 gaGgAdyAyattA sthitiriti sannidhimAtreNa kriyAhetutvAdyukto gavAdInAmAzrayabhAvaH, yadA tu gaGgAdizabdena tatsamIpadeza evAbhidhIyate tadaupazleSika evAdhAra iti / naimittiketi - 'vinayAditvAtsvArthika ikaN yathA yuddhe sannahyata iti - atra hi sannahanAdInAM yuddhAdinimittAdInAM vivakSitatvAt yuddhAdirnaimittika AdhAro bhavati, sannahanAdayastvanyatrApi kenacinnimittena bhavantIti na yuddhAdirvaiSayikaH / evaM tu zaradi puSyanti saptacchadAH, Atape klAmyati, chAyAyAmAzvasiti // anyatrAvasthitasyAnyatrAdhyAropa upacArastatra 15 bhava aupacArikamadhyAtmAditvAdikaN yathAGgulyame karIti - atra hyanyatra sthitasya kariNaH kenApi prayojanAdinAGgulyamre AropyamANasyAGgulyagra maupazleSikAdbhinna aupacArika AdhAro bhavati / yadA tvaGgulyaprAdizabdenopacArAdAdheyAdhiSThito deza evocyate tadA aupazleSika evAdhAro'ta evAhuH - "AdhArastrividho jJeyaH kaTAkAzatilAdiSu / aupazleSiko vaiSayiko'bhivyApaka eva ca // 1 // "saptamya0" sodAharaNaM sUtraM spaSTam // 36 // svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaiH // 37 // [ si0 22 98 ] ebhiryoge vA saptamI / gavAM goSu vA svAmI // 37 // "svAmI 0" / ebhiriti - ebhiryuktAdgauNAnnAnnaH saptamI vA syAt, pakSe zeSaSaSThI / gavAM goSu vA svAmIti - evamIzvaro'dhipatiH / paryAyopAdAnAt paryAyAntarayogena na bhavati - grAmasya patirityAdau SaSThayeva syAt / evaM sAkSI pratibhUrityatrApi - " pratibhUmiH zriyaH kIrtau dharme nItezca sAkSibhiH / zukre 25 guroH prasUtainu dAyAdairvAyi mantribhiH " ( 3 sarge 61 vRtta ) iti vyAzrayakAvye / mantribhirAya AgataM nRpAntike mahAmatitvAt zukre guroH prasUtairnu apatyairiva, yadvA zukrasya gurozca dAyAdairiva gotribhirivetyarthaH / saptamyarthaM vacanam / 1 ityAdizabdAzrayaNAt "navA sujadhaiH kAle" (22/96 ) suco'rtho vAralakSaNo yeSAM pratyayAnAM tadantairyuktAtkAle'dhikaraNe ca varttamAnAdrauNAnnAmnaH saptamI vA syAt / dvirahni bhuGkte pakSe " zeSe" 30 (2 / 2 / 81 ) iti SaSThI dvirahno bhuGkte / evaM mAse mAsasya paJcakRtvo bhuGkte, bahudhAhni bahudhAhro bhuGkte / surthairiti kim ? ahni bhuGkte, rAtrau zete / bahuvrIhyAzrayaNAt sujarthapratyayasyArthaprayoge tadarthe gamyamAne ca mA bhUt / kAla iti kim ? dvi: kAMsyapAtryAM bhuGkte / AdhAratvAvivakSAyAM SaSThIsiddhau niyamArthamidama, tena sujarthaireva yoge kAle eva vA saptamItyubhayathApi niyamAtpratyudAharaNeSvAdhArasaptamyeva na tu zeSa- 34 20 For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 mahAmahopAdhyAya zrI vinaya vijayagaNiviracite khopajJahai malaghu SaSThIti / "kuzalAyuktenAsevAyAm" (2 / 2 / 97 ) kuzalo nipuNaH, Ayukto vyApRtaH; AbhyAM yuktAdAdhAre varttamAnAddrauNAnnAnnaH saptamI vA syAt, AsevAyAM tAtparye gamye / kuzalo vidyAgrahaNe, AyuktastapazcaraNe; pakSe'dhikaraNAvivakSAyAM zeSaSaSThI - kuzalo vidyAgrahaNasya, AyuktastapazcaraNasya / AsevAyAmiti kim ? kuzalacitrakarmaNi na ca karoti / Ayukto gauH zakaTe, AkRSya yukta ityarthaH / 5 AdhAratvAvivakSayaiva vikalpe siddhe'nAsevAyAmAdhArAvivakSAnivRttyarthaM vacanam // 37 // vyApye tenaH // 38 // [ si0 22 99] ktAdya in tadantasya vyApye saptamI nityaM syAt / vyAkaraNe'dhItI // 38 // " "vyApye 0' / kAdya in ityAdi - " iSTAdeH " ( 7|1|168) iti sUtreNa iSTAdibhyaH ktAntebhya iSTamanenetyAdyarthe taddhita in vakSyate / tadantasya vyApye varttamAnAdrauNAnnAnnaH saptamI syAt / adhItaM 10 vyAkaraNamaneneti vAkyAvasthAyAmabhidhAyAdhItIti vRttyoktenAbhihite karmaNi pretyayArthakartRkeNa ca dhAtvarthena vyApyamAne kRtapUrvI kaTamityAdAviva dvitIyAyAM prAptAyAM tadapavAdaH saptamI / yathaiva hyadhItI vyAkaraNe ityatra karmaNo'dhikaraNatvena vivakSitatvAtsaptamI pravarttate tathA kRtapUrvI kaTamityAdAvapi pravartteta tasmAdvivakSApravibhAgAyedaM sUtram / tenaH karmaviSaye'dhikaraNavivakSA nAnyatreti // 38 // tadyukte hetau // 39 // [ si0 2 2 100 ] 15 karmasambandhAddhetau saptamI syAt / carmaNi dvIpinaM hanti, dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarIM hanti, sIni puSpalako hataH // 5 // asAdhusAdhu nipuNayoge'pi saptamI / asAdhurmaitro mAtari / pratyAdiyoge tu na / sAdhumaitro mAtaraM prati // 39 // "0 " / hetoriti heturnimittakAraNamiti / carmaNItyAdi, dvIpinamiti - abhidhAnadvIpinAviti prati20 padapAThAtpuMkIba liGgo'kArAntaH / sIni puSpalaka iti - puSpaM lAtIti De'jJAtAdyarthavivakSAyAM ke ca puSpalakaH atrAnekArthaH puSpalakastu kIlake kRpaNe gandhamRge ca / sImAzabdastu maryAdAyAmAmnAyAnmuSke'pi tato'sya dvidhA vyAkhyA- vRSaNArthamaraNyabiDAlo hato maryAdArtha kIlako veti hetutRtIyApavAdo'yam / asAdhvityAdinA sUtradvayasya saGkSepamAha - tathAhi - "apratyAdAva sAdhunA" (2 / 2 / 101 ) asAdhuzabdayuktAdgauNAnnAmnaH pratyAdiprayogAbhAve saptamI syAt / prati-pari- anu ete pratyAdayaH / " sAdhunA " 25 (2 / 2 / 102 ) atrApi tathaiva paraM nipuNazabdayoge'rcAyAM vidhAnAdanarcAyAM tu vyAvRttestattvAkhyAne'yaM vidhiriti / "nipuNena cArcAyAm " ( 2 / 2 / 103 ) arcAyAM gamyAyAM nipuNena sAdhunA ca yoge saptamI / SaSThyapavAdaH / mAtari nipuNaH, sAdhuH / arcAyAmiti kim ? nipuNaH sAdhumaitro mAtu:mAtaivenaM nipuNaM sAdhuM manyate ityarthaH / apratyAdAvityeva - nipuNaH sAdhumaitro mAtaraM pratItyAdi / AdizabdAkarSaNAt "sveze'dhinA" ( 2 / 2 / 104 ) sve Izitavye Ize ca svAmini varttamAnAdadhinA yuktAtsaptamI / adhiH svasvAmisambandhaM dyotayati / tatra svasvAmivAcinoryagauNatvena vivakSyate 31 tataH syAditi adhimagadheSu zreNikaH adhizreNike magadhAH / SaSThyapavAdo'yam / " upenAdhikini " 1 pratyayasyArthaH pratyayArthaH, pratyayArthaH kartA yasya dhAtvarthasya adhyayanalakSaNasya sa tathA / tena vyApyamAne vyAkaraNa iti / 2 puSpalakaH kSudraprAmadhipatiH sa hato mAritaH / athavA puSpalakaH sImAdikArtha nikSiptaH pASANaH sa kenacitsImAsvAminA hRto bhinnaH iti mudritalaghunyAsaTippaNikAyAm / For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / saptamIvidhAnam 247 (2 / 2 / 105) upena yuktAdadhikini vartamAnAdgauNAnnAmnaH saptamI syAt / upo'dhikAdhikisambandhaM yotayati / upa khAryAM droNaH-droNo'dhikaH khAryA ityarthaH; upa niSke kArSApaNaH-kArSApaNo'dhiko niSkasyetyarthaH / upeneti kim ? khAryA upari droNaH / adhikinIti kim ? adhike mA bhUt tena upa droNe khArIti na bhavati // 39 // yadbhAvo bhAvalakSaNam // 40 // [si0 2 / 2 / 106 ] bhAvaH kriyA / yasya bhAvenAnyo bhAvo lakSyate tataH saptamI syAt / goSu duhyamAnAsu gataH // 40 // "yadbhAvo0" / prasiddhaM lakSaNaM aprasiddhaM lakSyam / bhAvaH kriyetyAdi-yasya kriyayA'nyA kriyA lakSyate tasminkriyAvati vartamAnAdgauNAnAmnaH saptamI syAt / goSu duhyamAnAsu gataH dugdhAsvAgataH-atra kAlataH prasiddhana gavAM dohena bhAvenAnyasya gamanamaprasiddha lakSyate / gamyamAnenApi bhAvena bhAvalakSaNe bhavatiAneSu kalAyamAtreSu gataH, atra jAteSviti gamyate / yatra kriyArhANAM kArakatvaM tadviparyayo vA yathA 10 RddheSu bhuJjAneSu daridrA Asate, RddheSvAsIneSu daridrA bhuJjate / yatra ca kriyAnarhANAmakArakatvaM tadviparyayo vA yathA daridreSvAsIneSu RddhA bhuJjate, daridreSu bhuJjAneSu RddhA Asate tatrApyanenaiva saptamI / tacca bhAvalakSaNaM trividhaM bhavati-tathAhuH-'kartari karmaNi bhAve trividhaM tadbhAvalakSaNaM tatra / sApyAnApyakadhAtuprayogataH kartari dvividham // 1 // yathA sUryo'bhyudayaM gacchati kajeSu vikasatsu rAtriragAt iti karttari bhAvalakSaNam ; raviNA kriyamANe'hanyudIyamAne ca yAti tamaH iti karmaNi kartari bhAve ca 15 bhAvalakSaNamityAdi vAkyaprakAzato jJeyam / bhAva iti kim ? yo jaTAbhistasya bhojanam atra na bhAvo bhAvasya lakSaNamapi tu dravyam / bhAvalakSaNamiti kim ? yasya bhojanaM sa maitraH / tRtIyApavAdo yoga itthambhUtalakSaNe'rthe / __ AdizabdopAdAnAt "gate gamye'dhvano'nte naikArthya vA" ( 2 / 2 / 107) kutazcidavadhevivakSitasyAdhvano'vasAnamantaH, yadbhAvo bhAvalakSaNam , tasyAdhvano'dhvavAcizabdasyAdhvana evAnte-20 nAntavAcinA sahaikyAtha sAmAnAdhikaraNyaM vA bhavati / tadvibhaktistasmAdbhavatItyarthaH / gate gatazabde gamye, zabdato'prayujyamAne ityarthaH / gavIdhumataH sAGkAzyaM catvAri yojanAni-caturpu yojaneSu gateSu bhavatItyarthaH; pakSe pUrveNa saptamI-gavIdhumataH sAkAzyaM caturSu yojaneSu / nanu antena sahAdhvano'bhedopacArAt siddhamevaikArthyaM kimanena ? satyam / kArtikyA AgrahAyaNI mAse ityAdi kAle'pyevaM mA bhUditi vacanam // 40 // SaSThI vA'nAdare // 41 // [si0 2 / 2 / 108] anAdare gamye bhAvalakSaNA SaSThI vA, pakSe sptmii| rudato lokasya rudati loke vA prbjitH||41|| "SaSThI0" / rudatItyAdi-rudantaM lokamanAdRtya prAbrAjIdityarthaH // 41 / / saptamI cAvibhAge nirdhAraNe // 42 // [si0 2 / 2 / 109] samudAyAdekadezasya jAtiguNakriyAdibhiravibhAge pRthakkaraNe'pyevam / kSatriyo nRNAM nRSu vA 30 zUraH / kRSNA gavAM goSu vA bahukSIrA // 42 // iti sptmii| "sapta0" jAtyAdibhiH samudAyAt buddhyA pRthakkaraNameva nirdhAraNam , tasmin gamye SaSThIti saptamI va syAt / avibhAge iti-nirdhAryamANasyaikadezasya samudAyena saha kathazcidaikye zabdAdgamyamAne / kSatriya 33 1 sAdhurmRtyo rAjJa itivanniSkasyAdhikazabdena saha sambandhAbhAvAt 'adhikena bhUyasaste' ityanena niSkazabdAnna paJcamI / 25 For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu iti jAtyA nirddhAraNam, kRSNeti guNena, dhAvanto gacchatAM gacchatsu vA zIghratamA iti kriyAnirddhAraNam / avibhAge iti kim ? paJcAlAH kurubhyaH sampannatamAH, maitrazcaitrAtpaTuH- :-atra hi zabdAdbheda eva pratIyate natu kathavidaikyamiti na bhavati / paJcamIbAdhanArthaM vacanam / anye tAmapIcchanti - gobhyaH kRSNA sampannakSIratamA / 5 atrAdizabdAt "kriyAmadhye'dhvakAle paJcamI ca" ( 2 / 2 / 110 ) kriyayormadhye yo'dhvA kAlazca tasmin varttamAnAgauNAnnAnnaH paJcamI saptamI ca syAt / ihastho'yamiSvAsaH krozAt kroze vA lakSyaM vidhyati / iha dhAnuSkAvasthAnamiSumokSo vaikA kriyA, lakSyavyadhazca dvitIyA, tanmadhye kozo'dhvA / adya bhuktvA munirkyahAt bhoktA; atra dvayormuktikriyayormadhye vyahaH kAla iti / " adhikena bhUyasaste " (22111 ) adhirUDha ityarthe'dhikazabdo nipAtyate / adhirUDha iti ca karttari karmaNi vA to 10 bhavati / tatra yadA karttari tadAdhika ityanenAlpIyAnityucyate, yadA tu karmaNi tadA bhUyAn / tatra sAmarthyAdalpIyovAcinAdhikazabdena yuktAdbhUyovAcino gauNAnnAmnaH saptamIpaJcamyau syAtAm / adhiko droNaH khAryA khAryA vA // 42 // a 11 83 11 [fao RIRIC? ] karmAdibhyo'nyastadavivakSArUpaH svasvAmibhAvAdiH sambandhaH zeSastatra SaSThI syAt / rAjJaH 15 puruSaH / upagorapatyam / mASANAmaznIyAt // 43 // zeSe zeSazabdasyAnekArthatve'pi keSucidartheSUpayukteSu keSuciccAnupayukteSu upAdIyamAno'tra zeSazabda upayuktetaravacana ityAha- karmAdibhyo'nya iti / te hi pUrvamupayuktAnAmArthasya prathamAviSayatvAtkarmAdibhyo'nyaH sambandha evAvatiSThate iti sAmarthyAtsambandhe SaSThI bhavati / nanu yathA nIlotpalamityatra nIlamiti nAmArthAdapracyutaM vizeSyasAmAnAdhikaraNyena prayogAttato'taH prathamaiva bhavati na SaSThI vizeSaNa20 vizeSyabhAvasya nAmArthavyatiriktasya vAkyArthatvAt / yaduktaM bhASye-Adhikyasya vAkyArthatvAditi, tathA rAjJaH puruSa ityatrApi sambandhasya vAkyArthatvAtSaSThI na prApnoti ? naiSa doSa: / rAjJa iti padaM sambandhitvena vivakSitatvAtprayuktamityataH sambandhe SaSThI kRtA, etacca bhASya eva nirNItamityAstAm / syAdetadatra dvayIkalpanA nAmArthasya kadAcitprayoktRvivakSayA kriyAbhisambandhaH kadAcitsvaniSTha eva yadA tAvatkriyAbhisambandhastadA karmAdizaktInAM sambhavo yathA vRkSaM pazyetyatra dRzikriyAvizeSAtkarmatvam, 25 yadA tu svaniSTho'vyatirikta eva tadA prathamAyA viSayo nacAparo nAmArtho'sti yatra karmAdivizeSavyatiriktatvamiti kaH zeSo nAmAvatiSThate yatreyaM SaSThI syAdityAzaGkayAha - kriyAkArakapUrvaka iti / ayamartho rAjJaH puruSa ityatra yo'yaM rAjapuruSayoH sambandho nAyaM kAraNAntaranairapekSyeNAkasmAdupajAyate, api tvantarbhUtakriyAkArakasambandhanibandhanaH; yataH puruSo yogakSemakAmo rAjAnamupasarpati, rAjApi tamabhilaSita - dhanadAnAdinA bibhartti ; kriyAntaraM vA prakalpanIyam; tato rAjJo'sau sambandhIbhUt iti rAjJaH puruSa iti / 30 etaccAnaikAntikamityAha - tadavivakSArUpa iti karmAdyavivakSArUpa ityarthaH ; yataH kArakANAM karmAdInAmavivakSAyAM sAmAnyakArakavivakSAyAmeva kevalAyAM sambandhasya prAdurbhAvAtkArakazeSa iti vyavahiyate; ata eva dvividho'sau - zrUyamANakriyo'zrUyamANakriyazca; tathAhu: "sambandhaH kArakebhyo'nyaH, kriyAkArakapUrvakaH / zrutAyAmazrutAyAM vA kriyAyAM so'bhidhIyate" // 1 // tatra rAjJaH puruSa ityAdau kriyAkArakapUrvako'zrUyamANakriyaH svasvAmibhAvAdisambandhaH / mASANAmazrI35 yAdityAdau tu zrUyamANakriyo yato'tra sadapi karmatvAdyavivakSitatvAdvizeSaNavizeSyabhAva eva pratipAdyate For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kArakaprakriyA / SaSThIvidhAnam 249 mASasambanthyazanamiti / nanu kriyAmantareNa sambandhAbhAvAttatra ca karmAderavazyambhAvAtkathaM tasyAvivakSetyucyate-bhavati sato'pyavivakSA-yathAnudarA kanyA, alomikA eDaketi / nanu sambandhasya dviSThatvAdrAjJaH puruSa ityatra rAjazabdAdutpannayA SaSThyA rAjagatapuruSasambandhAbhidhAne'pi puruSagatarAjasambandhAbhidhAnAya puruSazabdAdapi SaSThI prApnotItyatrocyate--dviSTho'pyasAveka eva, ya eva rAzi sa eva puruSe nAnyastainaikena dvAvapi sambaddhau; ekatvAcca tasyaikasmAdevotpannayA SaSTyA pratyAyitatvAhitIyasambandhino nArhati bhavitum ,5 tatrApi gauNAdhikArAdapradhAnAdeva bhavati / nanvevaM pradhAnAtpratiSiddhAyAmapi SaSThyAM nAmArthamAtre vidhIyamAnAyAH prathamAyA aprAptiH sambandhasyAdhikasya bhAvAt / naiSa doSaH, adhikasya vAkyArthatvamityuktatvAt / rAjJa iti-sannidhAne hi puruSasya sambandhitvaM pratIyate nAnyathA / puruSanAma tu svArthamAtre vartate iti prathamA siddhyati / yayevaM puruSazabdasannidhAne eva rAjJaH puruSasambandhitvAvagamo nAnyathA'to rAjazabdAdapi prthmaaprsnggH| naiSa dossH|raajny iti kevale pade uccAryamANe sambandhitvamaniyatapratiyogi-10 rAjJo gamyate yasmAdrAjA paropakAritvena vivakSito na svaniSThatvena puruSasya tu rAjazabdamantareNa so'rtho na pratIyate iti vAkyArthaH / astyatra kAraNaM rAjazabdAddhi bhavAn SaSThImuccArayati atra hi puruSazabdAduccAritAt gamyate so'rtha iti / nanu naitenaivaM bhavitavyam-nahi zabdasya bhAvAbhAvAbhyAmarthasya bhAvAbhAvI kriyete; kiM tarhi ? arthasya pratipAdayiSAviSayIkaraNAkaraNAbhyAM zabdasyoccAraNAnuccAraNalakSaNau, tatra paropakAritvena rAjJo vivakSitatvAtSaSThI bhavati puruSasya tUpakAryatvena svaniSThatayA vivakSitatvAtprathamA / 15 taduktaM hariNA "dviSTho'pyasau parArthatvAdguNeSu vyatiricyate / tatrAbhidhIyamAnazca pradhAne'pyupayujyate" // 1 // tasmAdartharUpamevaitadevaMjAtIyakaM yenAtrAntareNApi puruSazabdaprayogaM rAjani so'rtho gamyata iti / kiM punastatsvAmitvam ? samAsakRttaddhiteSu bhAvapratyayena sambandhAbhidhAnamiti vacanAt svasvAmibhAvasambandha ityarthaH / svAmitvaM ca svasApekSamityaniyataM svamapekSya rAjJaH sambandhAzrayaH SaSThayutpadyate puruSazabdasannidhau 20 tu svavizeSapratipattiriti / nanu yathaivaM rAjani svakRtaM svAmitvamevaM puruSe'pi rAjakRtaM svatvamiti tataH SaSThI prApnoti ? ucyate-rAjJaH puruSa iti guNapradhAnabhAvenArthadvayamavasthitam , tatra sambandho guNe padaM nyasya dviSThatvAt pradhAnamapi spRzati, guNazca pradhAnopakArAya pravRttau rUpAntaramAzrayati, pradhAnaM tu svaniSThameva na rUpAntaraM bhajata iti / prAdhAnyaM tu puruSAderuttarapadasya kriyApadasAmAnAdhikaraNyAt , yadA tu puruSo rAjAnaM prati guNatvaM pratipadyate tadA puruSasya rAjeti bhavatyeva / rAjJaH puruSasya kambala ityatra 25 tu rAjApekSayA puruSasya prAdhAnye'pi kambalApekSayA gauNatvAdbhavati / khasvAmibhAvAdirityatrAdizabdAt upagorapatyamityatra janyajanakabhAvaH sambandhaH, pazoH pAda ityatrAvayavAvayavibhAvaH, vRkSasya zAkhA ityatrAdhArAdheyabhAvaH, kSIrasya vikAra iti prakRtivikRtibhAvaH, gavAM samUha iti samUhasamUhibhAvaH, kumbhasya samIpamiti samIpasamIpibhAvaH, pRthivyAH svAmIti pAlyapAlakabhAvaH, mASANAmanIyAditi bhojyabhojakabhAvaH, subhASitasya zikSate iti zikSaNazikSaNIyabhAvaH, naTasya zRNotIti zravaNazravaNA-30 vadhibhAvaH, vRkSasya parNa patatIti patanapatanAvadhibhAvaH, na te sukhasya jAnate iti jJAnajJeyabhAvaH, annasya no dehIti dAnadeyabhAvaH, akSANAM dIvyatIti devanadyUtabhAvaH, prataH pRSThaM dadAtIti prahAryapraharaNabhAvaH, mahatAM vibhASate iti vibhASyavibhASaNabhAvasambandha ityAdayaH sambandhAH svayaM jJeyAH / prathamApavAdo'yaM yogaH // 43 // hai. prakA0 pUrvo0 32 34 For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu karmaNi kRtaH kartari ca // 44 // kRdantasya kartRkarmaNoH SaSThI syAt / apAM sraSTA / bhavata *AsikA / kcidvaa| vicitrA sUtrANAM kRtirAcAryasyAcAryeNa vA // 44 // _ "karmaNi kRtaH" (2 / 2 / 83 ) *"kartari" (2 / 2 / 86) / sUtradvayaM spaSTam / prathamasUtre apAM 5sraSTeti-evaM purAM bhettA, varSazatasya pUrakaH, putrapautrANAM darzakaH, yavAnAM lAvakaH, odanasya bhojakaH, vizvasya jJAtA, tIrthasya kartA, udakasya pibaH, grAmasya gamanam , gavAM dohaH / karmaNIti kim ? zastreNa bhettA / kriyAvizeSaNasyApi karmatvAbhAvAnna bhavati-stokaM pacati / kRta iti kim ? kaTaM karoti, kRtapUrvIkaTamityAdi, tyAditaddhitayoH karmaNi mA bhUt / kathamarthasya tyAgIti, viSayANAM jayI, vIrANAM prasavinIti ? eSAM mattvarthIyenantAnAM karmaNi kathaM sssstthiityaakssepH| parihArastu atra tAcchIlikayorghiNinoH 10 karmeti bhavatIti dvitIyApavAdo'yam / kacidveti "dviSo vAtRzaH" (2 / 2 / 84 ) atRzapratyayAntasya dviSaH karmaNi SaSThI vA syAt / caurasya cauraM dviSan / tRnnAdisUtreNa pratiSedhe prApte vikalpo'yam / "vaikatra dvayoH" (2 / 2 / 85) dvikarmakeSu dhAtuSu dvayoH karmaNorekatra SaSThI vA syAt / anyatra pUrveNa nityameva / ajAyA netA sunnam / ajAyA netA srughnasya / athavA ajAM netA sunasya / ajAyA netA sunasya / payaso dohako gAm / payaso dohako goH / yadi vA gordohakaH payaH, gordohakaH payasaH / anye tu 15 nIvahyAdInAM dvikarmakANAM gauNe karmaNi, duhAdInAM tu pradhAne vikalpamicchanti / ubhayatrApi nityamevetyanye / *dvitIyasUtre kRdantasya kartari SaSThI syAt , tRtIyApavAdaH / *Asiketi-AsituM paryAya AsikA / evaM bhavataH zAyikA, bhavato'gragAmikA / zayituM paryAyaH, agre gantuM paryAya iti "paryAyAhaNotpattI ca NakaH" (5 / 3 / 120) / bhavataH svaapH| bhavata AsanA-AsanaM AsanA "nnivettyaasshrnthghttttvndernH"| (5 / 3 / 111) kRta ityeva-tvayA zayyate / kacidveti vacanAt "dvihetorakhyaNakasya vA" (2 / 2 / 87) 20 ruyadhikAravihitAbhyAmakAraNakAbhyAmanyasya dvayoH kartRkarmaSaSThayoH prAptihetoH kRtaH kartari SaSThI vA syAt / nityaprApte vibhASeyam / vicitreti-evaM sAdhu zabdAnAmanuzAsanamAcAryasyAcAryeNa vA / sAdhu khalu payasaH pAnaM maitrasya maitreNa vA / gamyamAne'pi karmaNi bhavati-'antauM yenAdarzanamicchati' yasyAdarzanamicchatIti vA, AtmanaH karmatApannasyeti gamyate / paJcamIvidhAyakaM pANinIyaM sUtramidam / asya cAyamarthaH-antau~ antarddhiviSaye AtmanaH karmatApannasya yenopAdhyAyAdinA kartRbhUtena yadadarzanaM tadi25 cchatItyarthaH / dvihetorityekavacananirdezAt Azcaryamodanasya pAko'tithInAM ca prAdurbhAva iti, bhinnakRtoH kartRkarmaSaSThIhetutvamatreti na bhavati / atyaNakasyeti kim ? cikIrSA maitrasya kAvyAnAm-cikIrSaNaM cikIrSA "zaMsipratyayAt" (5 / 3 / 105) iti aprtyyH| bhedikA caitrasya kASThAnAm , bhettuM paryAyo bhedikA; Nigantabhidestu bhedayituM paryAyaH / bhedikA caitrasya maitrasya kASThAnAm-atra dvayorapi koMH "kartarIti" SaSThayeva na tu dvihetoriti tRtIyA NakavarjanAt, NakasUtraM ca "paryAyo'haNotpattau ca Naka" iti / 30 kartarItyeva-sAdhu khalvidaM zabdAnAmanuzAsanamAcAryasyAcAryeNa vetyatra zabdazabdAtkarmaNi vikalpo na syAt / anye tu ghaalpratyayayoDheihetvoH karmaNyeva SaSThImicchanti na karttari-Azcarya indriyANAM jayo yUnA // 44 // kRtyasya vA // 45 // [si0 2 / 288] dhyaNtavyAnIyayakyapaH kRtyAH / eSAM kartari SaSThI vA syAt / tvayA tava kArya kartavyaM 35 karaNIyaM deyaM kRtyam // 45 // For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze kArakaprakriyA / SaSThIvidhAnaniSedhau 251 "kRtya." kartarItyeva-geyo baTurgAthAnAm / gAyatIti geyaH "bhavyageyajanya." (5 / 1 / 7) ityAdinA nipAtaH / pravacanIyo guruH zAstrasya-pravaktIti "pravacanIyAdayaH (5 / 1 / 8) iti nipAtaH / atrAyaM vizeSa:-"nobhayorhetoH" (2 / 2 / 89) ubhayoH kartRkarmaNoH SaSThIhetoH kRtyasya sambadhinorubhayoreva SaSThI na syAt / netavyA prAmamajA maitreNa / ubhayohtoriti kim ? ekaikahetormA bhUtupasthApanIyaH putraH pituH / upasthApanIyaH pitA putrasyeti // 45 // ririSTAtstAdastAdasatasAtA // 46 // [si0 2 / 2 / 82] ebhiH saptabhiryoge SaSThI syAt / gRhasyopari upariSTAt parastAt purastAt puraH dakSiNata uttarAdvA // 46 // "riri0"| uparItyAdiprayogasthitAnAm "UrdhAdririSTAtAvupazcAsya" (7 / 2 / 114) iti-"parAvarAtstAt" (7 / 2 / 116) iti "pUrvAvarAdharebhyo'sastAtau puravadhazcaiSAm" (7 / 2 / 115) iti "dakSiNottarA-10 cAtas" (7 / 2 / 117) iti "adharAparAccAt" (7 / 2 / 118) ityAdibhirvihitAnAM pratyayAnAM ririSTAdityAdyanukaraNam / gRhasyoparIti-Urddhazabdasya digadezakAlArthasya UrkhAdityanenopabhAvaH-evaM pUrvAvarAdharANAM "pUrvAvarAdharebhyo." iti yathAkramaM pur av adh iti pazcAdityaparazabdasya pazcAdezaH / paJcamyapavAdo yogaH // 46 // tRnnudantAvyayakvakhAnAtRzzatRGiNakackhalarthasya // 47 // [si0 2 / 2 / 90] 15 eSAM dazAnAM kRtAM karmakoMH SaSThI na syAt / vaditA dharmam / vizvaM jiSNuH / kaTaM kRtvA / odanaM bhoktuM yAti / anaM pecivAn / kaTaM cakrANaH / adhIyaMstattvArtham / kaTaM kurvan / kaSTaM saashiH| kaTaM kArako yAti / sukaro dharmaH / sujJAnaM tattvaM bhavatA // 47 // __ "tRnnu0" / vaditeti-'tRn zIladharmasAdhuSu' (5 / 2 / 27) iti tRn jiSNuriti-evaM kanyAmalaGkariSNuH, zarAn kSipnuH, annaM bubhukSuH, devAm vandAruH, dhArurvatso mAtaram , zraddhAlustattvam-odanaM bhoktu-20 miti-evaM payaH pAyaM vrajati / Aneti utsRSTAnubandhagrahaNAt kAnazAnAnazAM grahaNam / kaTaM cakrANa iti kAnaH; evaM vacanamanUcAnaH / malayaM pavamAnaH pavate iti pavamAnaH "pRGyajaHzAnaH" (5 / 2 / 23) katIha kavacamudvahamAnAH, katIha zatrUnninnAnAH, katIha vapurbhUSayamANAH, triSvapi "vayaHzaktizIle" (5 / 2 / 24) iti zAnaH / Anaza-odanaM pacamAnaH, maitreNa pacyamAnaH, kaTaM kariSyamANaH / adhIyanniti"dhArIDo'kRcchre'tRz" (5 / 2 / 25) / kaSTaM sAsahiriti "DauH sAsahivAvahicAcalipApatiH' 25 (5 / 2 / 38) "sasricakrijajJidadhinemiH" (5 / 2 / 39) evaM kaTaM cakriH, dadhizcittam / kaTaM kArako yAtIti "kriyAyAM kriyArthAyAM tum-Nakaca-bhaviSyantI" (5 / 3 / 13) iti cinnirdezAt Nakasya na bhavati-varSazatasya pUrakaH / sukaro dharma iti-"duHsvISataH kRcchrAkRcchrArthAt khal" (5 / 3 / 139) / sujJAnaM tattvamiti-"zAsiyudhizidhRSimRSAto'naH" (5 / 3 / 141) / ityAdizabdopAdAnAt "ktayorasadAdhAre" (2 / 2 / 91) sato vartamAnAdAdhArAccAnyasminnarthe 30 vihitau yau tau taktavatU tayoH karmakoMH SaSThI na syAt / kaTaH kRto maitreNa, kaTaM kRtavAnmaitraH / asadAdhAra iti kim ? rAjJA jJAtaH, buddhaH, mataH, iSTaH, pUjitaH-jJAnecchA disUtreNa vartamAne ktaH / kathaM zIlito maitreNa rakSitazcaitreNa ? bhUte'yaM ktaH, vartamAnatApratItistu prakaraNAdineti / anye tu jJAnecchA_rthAt bIcchIlyAdibhyo'tIte ktaM necchanti, tanmate'pazabdAvetau / AdhAre-idamodanasya bhuktam , idaM 34 For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu saktUnAM pItam, idamaheH prasRptam idameSAmAsitam, "adyarthAdAdhAre " ( 5|1|12 ) iti ktaH / " vA klIbe" (2 / 2 / 92 ) klIbe yo vihitaH kastasya karttari SaSThI vA syAt / chAtrasya chAtreNa vA hasitam, mayUrasya mayUreNa vA nRttam, kokilasya kokilena vA vyAhRtam, ihAheH sRptam, ihA hinA sRptam / klIba iti kim ? caitreNa kRtam " ktaktavatU" ( 5 / 1 / 174 ) iti bhAve'tra ktaH / pUrveNa prati5 Sedhe prApte vikalpo'yam / " akamerukasya" ( 2 |2| 93 ) kameranyasya ukapratyayAntasya karmaNi SaSThI na syAt / AgAmukaM vArANasIM rakSa AhuH / bhogAnabhilASukaH / akameriti kim ? dAsyAH kAmukaH / "yahaNena " ( 2|2| 94 ) eSyadarthe RNe ca vihitasyenaH karmaNi SaSThI na syAt, -in iti in NinormahaNam / prAmaM gamI auNAdika in / prAmamAgAmI auNAdiko Nin / zataM dAyI dadAtItyevaMzIlo "NincAvazyakAdhamarye" ( 5 / 4 / 36 ) iti Nin / evaM kArI me'si kaTam, hArI me'si 10 bhAram / eSyadRNena iti kim ? avazyaGkArI kaTasya, sAdhudAyI vittasya, yadA tvayamAvazyake Nin eSyatkAle bhavati, tadA eSyadRNena iti SaSThIniSedhe dvitIyaiva tathA ca prayogaH- "bhava laghu yutAkAntaH sandhyAmupAssva tapo'mala, tvarayati kathaM sandhyeyaM tvAM na nAma nizAnujA / dyutipatirathAvazyaMkArI dinodayamAsitA, haripatiharitpUrNa bhrUNAyitA kiyataH kSaNAn" / iti naiSadhIye sarge 19 vRttaM 22 // 47 // pRthagnAnA paJcamI ca // 48 // si0 22|113 ] 15 AbhyAM yoge tRtIyApaJcamyau syAtAm / pRthag maitrAnmaitreNa / anumAnahetorapyevamzabdo'nityaH kRtakatvena kRtakatvAdvA // 48 // "pRtha0" / yadA pRthagnAnAzabdAvanyArthI tadA " prabhRtyAdi 0 " ( 2 / 2 / 75 ) sUtreNa paJcamI siddhaiva tRtIyaivAnena vidhIyate, yadAtvasahAyArthoM tadA paJcamIvidhAnArthamapIdam // 48 // 20 25 Rte dvitIyA ca // 49 // [ si0 2 2 114 ] Rteyoge dvitIyApaJcamyau syAtAm / Rte dharma dharmAdvA kutaH sukham // 41 // "Rte 0' 0" Rte ityetadavyayaM varjanArtham / yadyapi pANinyAdibhirRte yoge dvitIyA noktA tathApi ziSTaiH prayuktA; tathAhi "citraM yathAzrayamRte sthANvAdibhyo vinA yathA cchAyA / tadvadvinA vizeSairna tiSThati nirAzrayaM liGgam // 1 // vinA te tRtIyA ca // 50 // si0 2 2 115] vinAyoge dvitIyApaJcamItRtIyAH syuH / vinA pApaM pApAt pApena sukhaM syAt // 50 // "vinA 0" / te iti dvitIyApazvamyAvityarthaH / pANinyAdayo dvitIyAM necchanti // 50 // tulyArthaistRtIyASaSThyau // 51 // si0 2 2 116] mAtrA tulyaH mAtustulyaH // 51 // 30 " tulyA0" arthagrahaNaM paryAyArtham - tena mAtrA sadRzaH mAtuH sadRzaH sadRkSaH sama ityAdyapi bhavati / upamA nAsti kRSNasyetyAdau tvayaM vidhirna syAt, tulopamAdayo hi zabdAH sAdRzyavAcakA na tu sadRza32 vAcakA iti / gauNAdhikArAcca gauriva gavayo yathA gaustathA gavaya ityAdau na bhavati / tRtIyAmavikalpya For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / vivinavibhaktividhAnam 253 SaSThIvidhAnaM saptamIbAdhanArtham tena gavAM tulyaH svAmI, gobhistulyaH svAmItyatra "svAmIzvara 0 " ( 2/2/98 ) ityAdinA saptamI na bhavati // 51 // dvitIyASaSThayAvenenA'naJcaH // 52 // pUrveNa grAmaM grAmasya / anazceriti kim / prAg grAmAt // 52 // " dvitI" / enapratyayAntena yuktAdgauNAnnAnno dvitIyASaSThayau syAtAM na cetso'H paro vihito 5 bhavati / pUrveNeti-prAmAdadUrA pUrvA iti "adUre enaH" ( 7 / 2 / 122 ) ityenapratyayaH / prAg grAmAditi - "lubazneH " ( 7|2| 123 ) ityenapratyayasya lub / anazceriti pratiSedhAdvitIyASaSThayorabhAvAt "prabhRtyanyArthadikzabdeti" grAmAtpaJcamI // 52 // si0 2 2 117] hetvarthaistRtIyAyAH // 53 // [ si0 22|118 ] hetvarthairyoge tRtIyAdyAH sarvA vibhaktayaH syuH / dhanena hetunA / dhanAya hetave / dhanAddhetoH / 10 dhanasya hetoH / dhane hetau vasati / evaM nimittAdibhirapi // 53 // " hetva 0 " / heturnimittaM kAraNamiti paryAyAH / hetvarthairyuktAtpratyAsattestaireva samAnAdhikaraNAdgauNAnnAnnastRtIyAdyAH sarvA vibhaktayaH syuH / ayaM bhAvaH -- :- hetvarthairyuktAdasarvAderanena tRtIyAdyAH paJca vibhaktayo bhavanti, uttarasUtreNa tvayairyuktAtsarvAdeH sarvAH saptApi vibhaktaya iti // 53 // sarvAdeH sarvAH // 54 // [ si0 22|119] 15 1 hetvarthairyuktAtsarvAdeH sarvA vibhaktayaH syuH / ko hetuH / kaM hetum / kena hetunA / kasmai hetave / kasmAddhetoH / kasya hetoH / kasmin hetau yAti // 54 // "sarvA 0" / ko heturityAdi / prathamAM necchantyeke dvitIyAmapare / ityAdizabdAt "asattvArAdarthAdvAGasiGyam" (2|2| 120 ) sattvaM dravyam, tato'nyadasattvam, ArAddUrAntikayostatreNobhayorgrahaNam / asantvavAcino dUrArthAdantikArthAca TA Gasi Gi am ityete pratyayA bhavanti / gauNA - 20 diti nivRttam / dUreNa grAmasya grAmAdvA, dUrAdvAmasya grAmAdvA, dUre grAmasya prAmAdvA, dUraM grAmasya prAmAdvA vasati / idaMtaditi sarvanAmapratyavamarzayogyArthAbhidhAyakatve'pyeteSAM dharmamAtreNa prayogAdasatvarUpArthAbhidhAyitvaM na virudhyate / evaM viprakRSTena viprakRSTAt viprakRSTe viprakRSTaM prAmasya prAmAdvA tiSThati / antikArthaantikena antikAt antike antikaM grAmasya grAmAdvasati / abhyAsena abhyAsAt abhyAse abhyAsaM grAmasya prAmAdvA / grAmazabdAt ArAdarthairiti vikalpena pazcamI, pakSe " zeSe" ( 2 / 2 / 81 ) iti SaSThI / 25 kecidArAdarthaiH paJcamyantairyuktAtpaJcamIM necchanti, tena dUrAt antikAt grAmasyetyeva bhavati na tatsarvasammatam / paJcamyA api darzanAt 1 "dUrAdAvasathAnmUtram dUrAtpAdAvasecanam / dUrAcca bhAvyaM dasyubhyo dUrAcca kupitAguroH " // 1 // iti / asattva iti kim ? dUra: panthAH, antikaH panthAH - atra sattvavAcitvAddUrAntikArthAdapi TAdayo na bhavanti, kintu yathAsvaM prathamAdaya iti // 54 // 1 vibhaktisambandhatvAttanivRttAvityarthaH / atra hi TAdIni vacanAnyupAttAni, na tRtIyAbA vibhaktayaH / For Personal & Private Use Only 30 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu avizeSaNe dvau caasmdH|| 55 // [si0 2 / 2 / 122] vizeSaNarahitasyAsado dvAvekazvArtho bahuvadvA syAt / AvAM brUvaH / ahaM bravImi / vayaM bruumH| vizeSaNe tu AvAM gAgyau~ bevaH / ahaM caitro bravImIti yathAprAptam // 55 // "avi0"| nanvekasaGkhyAkapratyaGgAtmakavacanatvAdasmadaH kathaM dvAvau~ syAtAmiti / naiSa doSaH / 5AtmatvaM yadA paratropacaryate-ayaM me dvitIya AtmA ahameva vA'yamiti, tvaM cAhaM cAvAmityekazeSo vA, tadA parasyApyasmadarthopapatterupapannamasmadarthasya dvitvamiti / AvAM gAya? ityAdi; evamahaM paNDito bravImIti / atra gotraM dharmAntaraM saMjJA ? cAsmadarthasya bhedakatvena upAdIyate iti savizeSaNatvAnna bhavati / nanu "nATye ca dakSA vayam / tvaM rAjA vayamapyupAsitaguruprajJAbhimAnonnatAH" ityAdau kathaM savi zeSaNasya bahuvadbhAvo dRzyate iti ? atrocyate / yadanUdyamAnamavacchedakaM tadvizeSaNaM dakSatvAdikaM ca 10 vidhIyamAnaM nAnUdyamAnamiti naivaMvidho viSayaH pratiSedhasya / ekAnekasya bhAvasyAtmano'nekasvabhAvaviva kSAyAM bahuvacanaM siddhameva / savizeSaNe niSedhArthaM tu vacanam-ayaM bhAvaH-eko'pyAtmA yathaikatvenAnubhUyate tathA draSTA zrotA mantetyAdi nAnAtvenApi / nokAntenaikatvenAnekatvena vetaravinirmuktena pratipattirasti / tatraikatvena dvitvena bahutvena ca tasmin vivakSite ekadvibahuvacanAni bhavanti / yathA yuSmadarthe gurau caikasminnapi bahuvacanaM prayujyate / yUyaM brUtha, bhavanto bruvanti iti; evaM cAsmadarthasyApi bahuvacane 15siddhe savizeSaNe tasmin vivakSite dvayorekatra ca bahutvavivakSAniSedhArtha vacanamiti / ityAdizabdAt "phalgunIproSThapadasya bhe" (2 / 2 / 123 ) phalgunIzabdasya proSThapadAzabdasya ca bhe nakSatre vartamAnasya dvAvau~ bahuvadvA syAtAm / kadA pUrve phAlgunyau, kadA pUrvAH phAlgunyaH / kadA pUrve proSThapade, kadA pUrvAH proSThapadAH / AbhyAM nakSatrAbhyAM candrayuktAbhyAM yuktaH kAla ityarthaH / "candrayuktAtkAle lusvaprayukte" (6 / 2 / 6) iti siddhiH / udite pUrve phAlgunyo, uditAH pUrvAH phAlgunyaH / udite 20 pUrve proSThapade, uditAH pUrvAH proSThapadAH, jyotirvizeSa ityarthaH / bha iti kim ? phalgunISu jAte phalgunyau mANavike / dvAvityeva-tenaikasmin jyotiSi na bhavati-dRzyate phalgunI / ekavacanAntaH prayoga eva nAstItyanye / zabdaparanirdezAtparyAyasya mA bhUt-adya pUrve bhadrapade // 55 // jAtyAkhyAyAM navaiko'saGkhyo bahuvat // 56 // [ si0 2 / 2 / 121 ] saGkhyAvizeSaNarahito jAtizabda ekavaca bahuvaca vA syAt / sampanno yavaH / sampannA yvaaH| 25 saGkhyAvizeSaNe tu eko vrIhiH sampannaH subhikSaM karotItyekatvameva // 56 // "jAtyA0" / jAyate'nayA bhinneSvabhinnAvabhidhAnapratyayAviti jAtiH sAmAnyam / jAterAkhyAyAmabhidhAne eko'rtho jAtilakSaNo'saGkhyaH saGkhyAvAcivizeSaNarahito bahuvadvA syAdityarthaH / jAti mAyamekosrthastadabhidhAne ekavacanameva prAptamata idamArabhyate / atha ca bahuvadityatidezena bahuvadbhAvo jAtyarthasya / nanu jAtizabdasya tathAtve hi sampannA yavA ityatra yavazabdAdeva jAtizabdAbahuvacanaM syAnna tu sampanna30zabdAttadvizeSaNAt / jAtyarthasya tu bahuvadbhAve sampannAdivizeSaNAnyapi sAmAnAdhikaraNyAdyavAdizabdo pAtte jAtyarthe vartante iti tebhyo'pi bahutvAzrayaM bahuvacanamupapannamiti / jAtigrahaNaM kim ? caitraHyadRcchAzabdatvAnnAyaM jAtivAcI, jAtirhi zabaladhavalAdyanekavyaktiSu gaugaurityAdyanuvRttipratyayahetusAmA nyam / yadi ca bAlakumArAdyavasthAbhedeSvanuvartamAnaM caitramaitrAdikaM jAtirucyeta tadA na jAtiH kazci34cchabdArtho'stIti jAtigrahaNamanarthakaM syAditi / AkhyAgrahaNaM kim ? kAzyapapratikRtiH kAzyapaH-bhava For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze kArakaprakriyA / arthAntaravidhAnam 255 tyayaM jAtizabdo natvanena jAtirAkhyAyate kiM tarhi ? tatpratikRtiH / eka ityekasaGkhyAka ityarthaH / laukikyA bhedaparigaNanarUpayA saGkhyayA jAtilakSaNo'rtho'sAvekaH, na tu vaizeSikAbhipretaguNapadArthasaGgRhItayA, sA hi guNatvAdrvya eva samavetA na padArthAntare; tatazcaikagrahaNAtsampannau vrIhiyavau ityAdau na bahuvadbhAvaH / atra hi dvayorjAtyorAkhyA natvekasyA iti / "magadheSu stanau pInau kaliGgeSvakSiNI zubhe" ityAdAvapi savyetaratvalakSaNAvAntarajAtidvayopAdhiyogAdekatvaM nAstIti vahuvadbhAvo na syAt / 5 jAtimAtravivakSAyAM bhavatyeva-magadheSu stanAH pInAH iti / saGkhyAvizeSaNe svityAdi / atra eke vrIhayaH subhikSaM kurvantIti na bhavati // 56 // gurAvekazca // 57 // [si0 222 / 124 ] gurau gauravAhe dvAvekazvArtho bahuvadvA syAt / yuvAM gurU / yUyaM guravaH / eSa me pitA / ete me pitaraH // 57 // iti zrImahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM kArakaprakriyA samAptA / __ "gurA0" / gauravAhe iti gauravArthe vartamAnasya zabdasyetyarthaH / eSa me pitetyAdi-nanvekasminneva pitari kathamekatvaM bahutvaM ca, kiJca ekasminnapi jalakaNe bahuvacanAnto'pazabdaH prayujyate, ekasyAmapi yoSiti puMlliGgo bahuvacanAntazca dArazabdaH, varSA ityekasminnapi Rtau strIliGgo bahuvacanAntaH / ekasminnapi gRhe bahuvacanAntaH puMliGgo gRhazabdaH, pazcAlA janapada ityekasminnapi bahutvaikatvAnupapattiH / 15 nahyeka evArtha eko'nekazca bhavati, virodhAtkathaJcittathAbhAve tUbhayamapyubhayasaGkhyAyogi syAnna caitdissyte| evaM godau grAma iti dvitvaikatvaniyamAyogaH / khalatikaM vanAnItyekavacanAntena bahuvacanAbhidhAnamanupapannaM, harItakyaH phalAnIti strInapuMsakaliGgAyogaH, paJcAlamathure ityanuttarapadasya dezavRtterbahuviSayasya bahuvadbhAvapratiSedhAnupapattiH / evaM cazcAbhirUpo manuSya ityAdAvapi caJcAdiliGgatA syAdityAdi sarva kathaM samaJjasaM bhavatItyatrocyate-sarvaliGgasaGkhaye vastuni syAdvAdamanupatati, mukhyopacaritArthAnupAtini 20 ca zabdAtmani rUDhitastattalliGgasaGkhyopAdAnavyavasthAnusatavyeti / ayaM bhAvaH-sarvANi trINyapi liGgAni sarvAzcaikatvadvitvabahutvalakSaNAH saGkhyA ekasminneva vastuni santi, tathAhi-vastvartho mAtretizabdAH sarvatravastutattve ghaTavastu ghaTArtho ghaTamAtreti pravarttante iti liGgAni dRzyante / guNaguNidravyaparyAyAvayavAvayavirUpe vastuni ghaTa ityabhedavivakSAyAmekatvasaGkhyA,-guNaguNinau dravyaparyAyAvayavAvayavinau ghaTo naikaikamAtra iti dvitvasaGkhyA, guNaparyAyAvayavAnAM bahutvAttadbhedavivakSAyAM guNAzca guNI guNino ghaTA iti 25 bahutvasaGkhyA / na caitadekasminnapi vastuni syAdvAdAnupAtini viruddham / syAdityanekAntadyotakamavyayaM tatazca kathaJciditi vAdaH syAdvAdaH tathAhi-sa evAyaM maitra ityAjanmamaraNamavicchedaH pratIyate, tanna bhedamAtraM vastu / bAlo'yaM na yuvA, yuvAyaM na bAlaH; supto'yaM notthitaH, utthito'yaM na supta iti vicchedazca pratIyate tannAbhedamAtram ; na ca tayorbheda eva, maitro bAlo maitro yuvetyekatvena pratibhAsanAdgaurazva itivadbhedapratibhAsAbhAvAdekAntena cAbhede'nyataravilopaH, tathA ca bhedAbhedapratibhAsAyogo nacAnyatarasya mithyAtvami-30 tarAvizeSAttasmAdantarAlAvasthaM vastu, tadetatsyAdvAdAnutpAtIti nAnAnekarUpatA viruddhyate / tadevaM kramAkramamAvyanekabhedAtmake vastuni sarvamupapadyate, tena ApaH dArA ityAdiSu guNaparyAyAvayavabhedopAdAnAdvastusAmarthyAd bahutvopapattiH / evaM pazcAlA iti vastuzaktisvAbhAvyAdavayavadvAreNa pravartate / janapada iti samudAyadvAreNa / evaM godau grAma ityAdAvapyekAnekasaGkhayopapattiH / harItakyaH phalAnIti liGga-34 For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghubhedazca sarvaliGgatvAdvastunaH / paJcAlamathure iti paJcAlAdInAM bahutvaviSayANAM samAse uttarapadAdanyatra samudAyAbhidhAnaM natvavayavAbhidhAnamiti bahutvAbhAvaH / niyataviSayAzca zabdazaktayo bhavanti, yathA rAjJaH puruSa iti vAkye rAjazabdo vizeSaNAdiyoginamarthamAcaSTe, vRttau tu tadvilakSaNaM rAjapuruSa iti / cazcAbhirUpo manuSya iti sAdRzyAnmanuSyavRttezca tadrUpaM yatnavizeSaNayogi / paJcAlAdizabdAnAM ca kSatriyAdya5rthavRttInAmapi so'yamityabhisambandhAdupacArAjanapadAdyarthe'pi vRttirityuktaM mukhyopacAritArthAnupAtinItyAdi / atra ca rUDhiH pramANam , rUDhizca ziSTavyavahAraprasiddhiriti // 57 // yAM ziSyo'dbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH shriitejpaalaatmjH| tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA vRttau samprati kArakaprakaraNaM sampUrNatAmAsadat // 1 // . 000000000 Boooo000000 A . .. For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / lakSaNamadhikArazca a tha sa mA maiM soni rUpyate atheti-kArakaprakriyAyAM yathAvidhi nAmnAM vibhaktayo vihitAH, atha teSAM mithaH samAsakathanaM yuktamityata Aha- atha samAso nirUpyate iti / 257 nAma nAmnaikArthye samAso bahulam // 1 // [ si0 3|1|18 ] nAma nAmnA sahaikArthye sAmarthyavizeSe sati samAso bahulaM syAt / lakSaNaM cedamadhikArazca, 5 tena bahuvrIhyAdisaMjJA'bhAve yatraikArthatA taMtrAnenaiva samAsaH - vispaSTapaTuH / sa ca SoDhA - bahuvrIhiH 1 avyayIbhAvaH 2 tatpuruSaH 3 karmadhArayo 4 dvigu: 5 dvandvazca 6 / tatra bahuvrIhiranyapadArtha - pradhAnaH / avyayIbhAvaH pUrvapadArthapradhAnaH / dvigu tatpuruSau parapadArthapradhAnau / dvandvakarmadhArayau cobhayapadArthapradhAnau / tasya kriyAbhisambandhAt aikapadyAdikaM ca samAsaprayojanam / samarthaH padasamudAyo vigraho vAkyamiti ca // 1 // 10 39 "nAma 0 / nAma nAmnetyAdi, ayaM bhAvaH - nAma nAmnA saha aikArthye ekArthIbhAve sati samAsasaMjJaM bahulaM bhavatIti / sAmarthyavizeSe iti- sa ca sAmarthyAvizeSaH pRthagarthAnAM padAnAM kecitparasparavyapekSAlakSaNaM sAmarthyamanubhUya bhavati yathA, rAjJaH puruSo rAjapuruSaH, nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam / kka~cidananubhUyaiva bhavati yathA, upakumbham, kumbhakAraH / vAkyAntareNa tvarthaH pradarzyate - kumbhasya samIpaM kumbhaM karotIti / kacinna bhavatyeva yathA, chAtrANAM paJcamaH rAmo jAmadamya iti / vispaSTuM paTuH 15 vispaSTapaTuH, vicitraM kaTukaH vicitrakaTukaH / evaM viviktakaSAyaH vyaktalavaNaH sampannamadhuraH pavamlaH nipuNapaNDitaH kuzaladakSaH capalavatsalaH ityAdiSu guNavizeSaNasya guNavacanena samAsaH // kASThAparaM prakarSamadhyAyakaH kASThAdhyAyakaH / dAruNamadhyAyakaH dAruNAdhyAyakaH / amAtAputramadhyAyakaH amAtAputrAdhyAyakaH, niSThuramadhyAyaka ityarthaH / vezaM subhagamadhyAyakaH vaizAdhyAyakaH / evamanAjJAtAdhyAyakaH ayutAdhyAyakaH adbhutAdhyAyakaH bhRzA'dhyAyakaH ghorAdhyAyakaH paramAdhyAyakaH svadhyAyaka H 20 atyadhyAyakaH ityAdiSu kriyAvizeSaNasya kriyAvatA samAsaH / tathA sarvazvarmaNA kRtaH sArvacarmINo rathaH, adya zvo vA vijAyate adyazvInA gauH, dazabhirekAdaza gRhNAti dazaikAdazikaH, UrdhvaM muhUrtAdbhayamauhUrttikam evamaurdhvadehikam, aurdhvadamikam, kRtaH pUrva kaTo'nena kRtapUrvI kaTam, bhuktapUrvI odanam, gatapUrvI grAmamityAdiSu taddhitArthe samAsaH / tathA kanye iva, dampatI iva, vAsasI iva, ityAdiSvivainAlupsamAsaH / aikapadyaM ca samAsaphalam ; tathoktaM siddhAntakaumudyAm - "ivena samAso vibhaktyalopazca-jImUtasyeva" / atra manoramA - " iveneti ayamapi samAsaH pUrvavat kAcitka eva, 26 " 1 nanu adhikAro'yaM lakSaNaM vA ? ubhayamapi brUmaH / adhikArastAvaddevadattaH pacatItyatra vizeSasamAsanivRttyarthaH / anyathA hi pacatItyanena kartRsAmAnyaM yadupAttaM taddevadatta ityanena kartRvizeSeNa vizeSyate iti sAmAnAdhikaraNyena vizeSaNavizeSyabhAvo'sti / namityAdAvuttarapadAnupAdAne uttarapadopasthApanArthazca / lakSaNaM ca yasya samAsasyAnyalakSaNaM nAsti tasyedaM lakSaNaM tena vispaSTAdIni guNavizeSaNAni guNavacanena vispaSTaM paTuH, vispaSTapaTuriti samasyante / pavAdayaH zabdAH paTutvAdiguNayogAt mukhyatayA guNini vartamAnA api gauNatayA pATavAdAvapIti vispaSTAdayaH padvAdInAM pravRttinimittasya pATavAdervizeSaNAni na tu dravyasyeti vispaSTamiti napuMsakalam / ata eva mukhyaM sAmAnAdhikaraNyaM nAsti iti karmadhArayatatpuruSAbhAvaH / 2 yatra sarvANi sattvArthAbhidhAyIni padAni bhavanti / 3 yatra tvekamasattvAbhidhAyyupakumbhamityAdau tatra sAmarthyamananubhUyaiva samAsaH / nityasamAsatvAditi zeSaH / hai0 prakA0 pUrvI0 33 For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu tena jImUtasyevetyAdau taittirIyANAM pRthakpadatvena pAThaH / "udvAhuriva vAmana" ityAdau vyastaprayogazca saGgacchate iti" / tathA bhUtaH pUrvaM bhUtapUrvaH, evaM dRSTapUrvaH zrutapUrvaH / sarveSu caiSu vizeSasaMjJAprAptAvanenaiva samAsaH / bahulamiti ziSTaprayogAnusaraNArtham / nAmeti kim ? caranti gAvo dhanamasya / nAnneti kim ? caitraH pacati / bahulavacanAdevaM kacidanAmApi samasyate - bhAtyarko'tra bhAtyarkaM nabhaH, nabhasA sAmAnAdhi5 karaNyaM samAsaphalam / kacidanAmnApi - anuvyacalat, anuprAvarSat, yad vyakarot, yat pariyanti / atra nityasandhyAdisamAsaphalam / samAsasya ca nAmatve'pi saGkhyAyAstyAdibhirevoktatvAnna syAdayo bhavanti / pedatvArthamutpannasya vA prathamaikavacanasya tyAdyantArthaprAdhAnyAnnapuMsakatve lopo bhavati / atra manoramAetadapi yogavibhAgasyeSTasiddhyarthatvAdeva labhyate chandasyeveti etacca sampradAnasaMjJAsUtre padamaJjaryAM spaSTam / yadi hi loke'pi syAttarhi abhipraitItyAdau samAsAt syAdayaH syuH / pacatikalpamityAdau taddhitAntA10 dyathA / na ca liGgasarvanAmanapuMsakatAbhyupagamena nirvAhaH, yatprakurute ityAdau hrasvApatteH prakurvIrannityatra nalopapattezceti / samAsapradezA :- "vauSThatau samAse" ( 1 / 2 / 17 ) ityAdayaH / samAsabhedAnAha - sa ca SoDheti-tatpuruSavizeSaH karmadhArayastadvizeSo dviguriti vivakSAyAM caturddhApi / iyaM ca bhedasaGkhyA prAyikI etadatiriktAnAmapi pUrvoktayuktayA nAma nAnneti samAsavidhAnAt / yadvaivaM samAsabhedAnAhuH - I supAM supA tiGA nAmnA dhAtunA'tha tiGAM tiGA / subanteneti vijJeyaH samAsaH SaDvidho budhaiH" // 1 // 15 supA rAjapuruSaH, tiGA paryabhUSayat, nAmnA kumbhakAraH, dhAtunA kaTaprUH na jasatItyajastram, tiGAM tiGA - pibata khAdatA'khAdatamodatA / tiGAM supA-kuMdhi vicakSaNamiti yasyAM kriyAyAM sA kaMdhivicakSaNA / ehIDAdayo'nyapadArthe iti - mayUravyaMsakAdipAThAtsamAsaH / SaNNAmapi nAmAnyAha - bahuvrIhirityAdi / SaNNAmapi pradhAnapadArthavyavasthAmAha - tatra bahutrI hirityAdi / etadapi prAyikaM sUpaprati unmattagaGgamityAdyavyayIbhAve, atimAlAdau tatpuruSe, dvitrA ityAdi bahuvrIhau, dantoSThamityAdi dvandve cAbhAvAt / 20 pUrvapadAdiprAdhAnye hetumAha, tasyetyAdi - kriyAnvayi pradhAnamiti vacanAt / samAsaprayojanamAha-ekapadyAdikamiti / AdizabdAdaikasvaryaM tacca vede'dhikRtam / samAsaprAgbhAvino vAkyasya lakSaNaM saMjJA cAha- samartha ityAdi / ayaM bhAvaH - samAsaikazeSakRttaddhitakyanAdyantadhAturUpAH paJca vRttayaH / parArthAbhidhAnaM vRttiH, vRttyarthAvabodhakaM vAkyaM vigrahaH / sa dvidhA - laukiko'laukikazca / pariniSThitatvAtsAdhulakikaH, prayogAnarho'sAdhuralaukikaH / yathA rAjJaH puruSaH - rAjan as puruSas iti / avigraho 25 nityasamAsaH askhapadavigraho veti // 1 // ArUDhAH 1-3 puruSA 1 - 3 yamiti vAkye - yathoddezaM nirdeza iti prathamaM bahuvrIhisamAsaprakriyAmAha - ArUDhA ityAdi ekArthaM cAnekaM ca // 2 // [ si0 3 / 1 / 22 ] ekamanekaM caikArtha samAnAdhikaraNaM nAma, avyayaM ca, nAmnA, dvitIyAdyantAnyapadasyArthe, sama30 syate / sa ca bahuvrIhiH // 2 // ---- 1 aikapadyAt 'hakhospade vA' iti hakhavikalpApravRtternityaM yatvAdi bhavatItyarthaH / 2 anye lAhu:-eko dvAvityAdivadukeSvapyekatvAdiSu nAmArthatvAt kevalAyAzca prakRteH prayogAbhAvAdbhAvyamatra prathamaikavacanena tasya ca 'dIrghaGayAn' ityanena lup 'anato lup' iti tanmatagrahaNAyAha padatvArthamiti / 3 tyAdyantasya sAdhyArthapradhAnatvAdasatvavAcitvam asatvaM ca sAmAnyam; sAmAnyaM ca napuMsakam tataH 'anato lup' / For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsapakriyA / bahuvrIhiH 259 259 "ekA0" / ekaH samAno'rtho'dhikaraNaM yasya tadekArtha samAnAdhikaraNamityarthaH // 2 // atropayogisUtramAha aikArthe // 3 // [si0 2228] aikAryamaikapadyaM tanimittasya sAde p syAt / ata eva lubvidhAnAt nAma nAmnetyuktAvapi syAghantAnAM samAsaH (avyayebhyaH syAdayo'numIyante iti bRhdvRttau)| 'uktArthAnAmaprayogaH'5 iti yacchabdAprayoge *ArUDhapuruSo giriH / ayaM cAnyapadArthaprAdhAnyAttatsambandhinIliGgasaGkhyAvibhaktIranusarati / kRtAni puNyAni yena saH kRtapuNyaH / evaM dattadAno vItaduHkho bahudhano'nantajJAnaH / anekaM ca-ArUDhabahupuruSo giriH / avyayaM khalvapi / uccairmukhH||3|| ___ "aikA." / ekArthasya bhAva aikAryam / ArUDhAH puruSA yam / idaM hi laukikaM vAkyam , alaukike vAkye tu-ArUDha as puruSa as iti sthite vibhaktilope ArUDhapuruSa iti / evaM putramicchati 10 putrIyati putrakAmyati, kumbhaM karotIti kumbhakAraH, upagorapatyamopagavaH eSu putra am ya, putra am kAmya, kumbha am kAra, upagu as a iti sthite aikAyeM sati tannimittasya syAderlup / aikArya iti nimittasaptamIvijJAnAdaikAryottarakAlasya na bhavati citraguH / aikArthya iti kim ? citrA gAvo yasyetyAdi vAkye na bhavati // *ArUDhapuruSo giririti dvitIyAbahuvrIhiH / evaM kRtapuNya ityAdayastRtIyAdibahuvrIhayo jJeyAH / anekaM ceti-anekamapi samAnAdhikaraNaM nAma nAmnA dvitIyAdyantAnyapada-15 syArthe samasyate, sa ca samAso bahuvrIhiryathA-ArUDhA bahavaH puruSA yaM sa ArUDhabahupuruSo giriH| evaM UDhA bahavo rathA yena sa UDhabahuratho'naDvAn / zobhanAH sUkSmajaTAH kezA yasya sa susuukssmjttkeshH| zobhanaM natamajinaM vAso'sya sunatAjinavAsAH / saJjAtAnyanteSu zitAni randhrANyasmin-samantazitirandhraH / paJca gAvo dhanamasya pazcagavadhanaH / paJca nAvaH priyA asya pazcanAvapriyaH / nAmanAmneti viva. kSitasaGkhyatvAdanekasya samAso na syAdityanekagrahaNam / avyayaM khalvapi-uccairmukhamasyoccairmukhaH, evaM 20 nIcairmukhaH; antaraGgamasyAntaraGgaH, evaM bahiraGgAH, kattuM kAmo'sya kartukAmaH, evaM hartumanAH / vyadhikaraNatvAdavyayasya na praapnotiityvyyaakrssnnaarthshckaarH| sAmAnAdhikaraNye tvekArthamityanenApi siddhyati-asti kSIramasyA astikSIrA gauH| kriyAvacanatve tvastyAdInAM nAma nAmnetyAdinaiva siddham / aikAryagrahaNaM kim ? paJcabhirbhuktamasya / dvitIyAdyanyArtha ityeva-vRSTe meghe gataH / yathA me mAtA tathA me pitA / susnAtaM bhoH / iha kasmAnna bhavati, vRSTe meghe gataM pazya-bahiraGgA'tra dvitIyAntateti / zabde kAryAsambhavAdarthe labdhe25 yadarthagrahaNam , tadanyapadArthasya yA liGgasaGkhyAvibhaktayastA yathA syurityevamartham / bahulAdhikArAt-rAjanvatI bhUranena, prAggrAmo asmAt , paJca bhuktavanto'syetyAdiSu na bhavati // 3 // ussttrmukhaadyH||4|| [si0 331 // 23 ] ete bahuvrIhisamAsA nipAtyante / uSTrasya mukhamiva mukhaM yasya sa ussttrmukhH| vRssskndhH||4|| "uSTra0" vRSaskandha iva skandho'sya sa vRSaskandhaH / evamibhakumbhAviva stanau yasyAH sebhakumbha-30 stanI / evaM nAganAsorUH, hariNAkSI, haMsagamanA, candramukhI, kamalavadanA, bimboSThI, cakranitambA / pituriva sthAnamasya pitRsthAnaH / pitarIva sthAnIyamasmin pitRsthAnIya ityAdi / atropamAnamupameyena 32 1 samAse'pi vibhakteH sambhava iti / 2 aikAryasya ca pUrvakAlavAcinyeva vibhaktirnimittaM tasyAmaikAryasya bhAvAt , uttara. kAlabhAvinyAstu vibhakteraikAryameva nimittam , satyaikapadye tasyAH sambhavAditi / For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu sAmAnyavAcinA ca saha samasyate / upameyasarUpasya copamAnapadsya yathAsambhavaM lopaH / kaNThe sthitA ityalupsamAsastataH kaNThe sthitAH kAlA yasya sa kaNThe kAlaH, evamurasi sthitAni lomAnyasyorasilomA, evamudaremaNiH, vahegaDurityAdiSu saptamIpUrvapadaM samAnAdhikaraNaM samasyate uttarapadasya ca lopaH / vyadhikaraNo vA kaNThekAlAdiSu bahuvrIhiH / kezasaGghAtacUDA'sya kezacUDaH, suvarNavikAro'laGkAro'sya 5 suvarNAlaGkAra ityAdiSu saGghAtavikArApekSayA SaSThyA samastaM sAmAnAdhikaraNyaM samasyate, uttarapadalopazca // kezasaGghAtacUDaH, suvarNavikArAlaGkAraH ityapyanyaH // tathA prapatitAni parNAnyasya praparNaH prapatitaparNaH, prapalAzaH prapatitapalAzaH, udrazmiH udgatarazmirityAdiSu prAdipUrva dhAtujaM padaM samasyate, tasya ca vikalpena lopaH / tathA avidyamAnaH putro'sya aputraH avidyamAnaputra ityAdiSu nampUrvamastyarthapadaM samasyate, tasya ca vA lopaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham // 4 // bahuvrIhivizeSamAhasahastena // 5 // [ si0 3|1|24 ] 10 260 teneti tRtIyAntena sahazabdo'nyapadArthe samasyate // 5 // " saha 0" / teneti ayaM bhAvaH - tulyayoge vidyamAnArthe ca varttamAnaM saha ityetannAma tRtIyAntena nAnA anyapadArthe samasyate sa samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati // 5 // atropayogisUtramAhasahasya so'nyArthe // 6 // [ si0 3 / 2 / 143 ] 15 bahuvrIhau sahasya so vA syAt / saputraH sahaputro vA gataH *vacinnityam - sarasA dUrvA / sAgniH kapotaH / sadroNA khArI / kacinna - svasti gurave sahaziSyAya // 6 // "sahasya 0" / Agata iti atra tulyayoge sahazabdaH AgamanakriyayA pitAputrayorubhayorapi yogAt / vidyamAnArthe - saha karmaNA varttate sakarmakaH ; vidyamAnatA'tra sahArtho na tu tulyayogaH / saha iti kim ? sArddhaM satra amA putreNAgataH / bahulAdhikArAdvidyamAnArthe kvacinna bhavati - sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati 20 gardabhI / sahaiva dhanena bhikSAM bhramati / prathamAntAnyapadArtha ArambhaH sahasteneti sUtre / anyArtha iti kim ? saha kRtvA saha yudhvA sahakArI sahajaH / *kvacidityAdi - "nAmnni" ( 3 / 2 / 144 ) anyArthe samAse uttarapade sahazabdasya sAdezo nityaM bhavati, saMjJAyAM viSaye / sarasA dUrveti - evaM sahAzvatthena varttate sAzvatthaM, sapalAzaM saziMzipaM vanam / evaMnAmAni vanAni / anyArthe ityeva - saha caratIti sahacara: kuraNTakaH / saha dIvyati sahadevaH kuruH / sAmirityAdi / atra sUtram - " adRzyAdhike" (3 / 2 / 145) adRzyaM 25 parokSam / adhikamadhirUDham / tadvAcinoruttarapadayoranyArthe samAse sahazabdasya nityaM sAdezo bhavati / tatra adRzye - sAbhiH kapotaH, sapizAcA vAtyA / adhike sadroNA khArI, samASaH kArSApaNaH / kkicinneti atra sUtram - " nAziSyagovatsahale" (3 / 2 / 148) AziSi gamyAyAM gavAdivarjite uttarapade pare sahazabdasya sAdezo na bhavati / agovatsahale iti kim ? svasti bhavate sagave sahagave, savatsAya sahavatsAya, sahalAya sahahalAya / etatsarvaM *kacidityAdinA saGkSepeNAha || 6 || punarapi bahuvrIhivizeSamAha-- dizo rUDhyAntarAle // 7 // [ si0 3 / 1 / 25 ] 30 dakSiNasyAH pUrvasyAzca yadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dik / sarvAdayo'syAdau iti puMvadbhAvaH / * ityAdayo'pi bahuvrIhisamAsA jJeyAH / yatra pradhAnasyaikadezo vizeSaNatayA jJAyate sa tadguNa33 saMvijJAnaH / lambau karNau yasya sa lambakarNaH // 7 // 1 sAdhAraNadharmavAcinAvasthAnAdinA rUpeNetyarthaH / For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / bahuvrIhiH "dizo." / rUbyA dizaH sambandhinAma rUDhyaiva dizaH sambandhinA nAnA'ntarAle anyapadArthesbhidheye samasyate, sa samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / dakSiNapUrvA digiti evaM pUrvottarA, uttarapazcimA, dkssinnpshcimaa|"srvaadyo'syaadau" (3 / 2 / 61) iti-sUtramidam ; asyAyamartha:-sarvAdirgaNaH parataH strI puMvatsyAt , asyAdau-syAdiparazcenna syAt / syAdivarjanAt pratyaye pade ca pare bhavati / sarvAsAM priyaH sarvapriyaH, bhavatyAH putro bhavatputraH, ekasyAH kSIram ekakSIram , ekasyA Agatam ekarUpyam , eka-5 mayam , tayA prakRtyA tathA tena prakAreNetyarthaH / strItvavyaktyarthamevaM nirdezaH (atha cAtra puMbadbhAvaH kimarthaH samajani ? ucyate-atra vadbhAve sati striyAmAp na bhavati / evaM yathA tadetyAdi) evaM ythaa| tasyAM velAyAM tadA / evaM yadA kadA sarvadA anyadA tarhi yahi karhi / sarvAmicchati sarvakAmyati, bhavakAmyati, ekakAmyati / paratvAtpratiSedhaviSaye'pi-sarvA priyA'sya sarvapriyaH ( sarvAdaya iti kim ? kanyApuram kumArIvAsaH / kanyAzabdo vyAkaraNe kanya iti pumAnapi prasiddha ityatra sUtrasAphalyam ) 10 asyAdAviti kim ? sarvasyai dakSiNapUrvasyai / bahuvacanaM vyAptyartham , tena bhUtapUrvasarvAderapi-dakSiNottarapUrvANAm , "na sarvAdiH" (1 / 4 / 12) iti sarvAditvAbhAvaH // kathaM pazcimadakSiNA, pazcimottarA katham , karmadhArayo'yam , bahuvrIhau hi sarvanAmnaH pUrvanipAtaH syAt / rUDhigrahaNaM yaugikanivRttyarthaM tena aindrayAzca kauberyAzca dizoryadantarAlaM iti vAkyameva *ityAdayo'pIti ityatrAdizabdAt "AsannAdarAdhikAdhyo dipUraNaM dvitIyAdyanyA-15 thai" (3 / 1 / 20) AsannAdIni catvAri ardhazabdapUrvapadaM ca pUraNapratyayAntaM nAma saGkhyAvAcinA nAmnaikArthe samasyate, dvitIyAdyantasyAnyasya padasyArthe saGkhyeyarUpe'bhidheye, sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / AsannA daza dazatvaM yebhyo yeSAM vA te AsannadazA:-navaikAdaza vA / evamAsannaviMzAH-ekonaviMzatirekaviMzatirvA, evamadUradazA adUraviMzA / adhikA daza yebhyo yeSu vA te adhikadazA ekaadshaadyH| adhikatvaM ca dazAnAmekAdyapekSam / avayavena vigrahaH samudAyaH samAsArthaH / evamadhikaviMzA eka-20 viMzatyAdayaH / addhyarddhA viMzatiryeSAM te addhyarddhaviMzAH, triMzadityarthaH / evamaddhyarddhatriMzAH / arddhapaJcamA viMzatayo yeSAM te arddhapaJcamaviMzAH, navatirityarthaH / evamarddhacaturthaviMzAH, saptatirityarthaH / arddhatRtIyaviMzAH, paJcAzadityarthaH "avyayam" (3 / 1 / 21) avyayaM nAma saGkhyAvAcinA nAmnaikArthe samasyate, dvitIyAntAdyanyArthe saGkhyeye'bhidheye, sa ca samAso bahuvrIhisaMjJo bhavati / upa samIpe daza yeSAM te upadazAH-navaikAdaza vA / evamupaviMzAH, upatriMzAH, upacatvAriMzAH / punarapi bahuvrIhivizeSamAha-25 yatretyAdi nigadasiddham // 7 // atha bahuvrIhI pUrvapadavyavasthAmAha vizeSaNaM sarvAdisaGkhyaM bahuvrIhau ||8||[si0 3 / 1 / 150] vizeSaNaM sarvAdikaM saGkhyAvAci ca bahuvrIhau prAk syAt / gauNasya gozabdasya DyAdyantasya cAntasthasya haskho vktvyH| citraguH / sarvazukla: / dvikRSNaH // 8 // "vizeSaNa." citraguriti-citrA gAvo'syetyatra citrasya vizeSaNatvAt pUrvanipAtaH / atra kArya-30 vizeSa lezenAha-gauNasyetyAdi, DyAdyantasyeti-DyantasyAbantasya UUntasyetyarthaH-aghrAyaM sUtrasampradAyaH "gozcAnte hakho'naMzisamAseyo bahuvrIhau" (2 / 4 / 96) gauNasyAkipo gozabdasya yAdyantasya ca nAno'nte vartamAnasya hrakho bhavati, na cedasAvanaMzisamAsAnta IyasvantabahuvrIhyanto vA 33 1 kalyANI priyetyAdau 'nApriyAdI' (3 / 2 / 53) ityAdi pratiSedhaH sAvakAzaH / bhavatputra ityAdI khayaM vidhiH / sarvA priyA'sya sarvapriya ityAdau tUbhayaprAptI dvayoranyatra sAvakAzale parasAdanena puNvdbhaavH| For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghubhavati / evaM paJcabhirgobhiH krItaH paJcaguH, kozAmbyA nirgato nikozAmbiA, khaTvAmatikrAnto'tikhaTvaH, atibrahmabandhuH, priyavAmoruH / gauNasyetyeva-sugauH, kiMgauH, rAjakumArI, nakSatramAlA, paramabrahmabandhUH / akipa ityeva-gAmicchati kyan gavyatIti ki gauH tataH priyA gaurasya priyagauH / kumArI micchati kyan , kipa tataH, kumArI, tataH priyazcAsau kumArI ca priyakumArI caitraH / gozceti kim ? atitatrIH, 5atilakSmIH, atizrI:, atibhUH / anta iti kim ? gokulam , kumArIpriyaH, kanyApuram-atra gozabdo DayAdyantaM ca samAsArthe nyagbhUtatvAdgauNam / anaMzisamAseyo bahuvrIhAviti kim ? arddha pippalyAH arddhapippalI, bahvayaH zreyasyo yasya sa bahuzreyasIpuruSaH // sarvazukla iti sarva zuklamasya sarvazukla:-atra sarvAditvAtsarvazabdasya pUrvanipAtaH / dvikRSNa iti-dvau kRSNAvasya dvikRSNam, caturhasvaH, paJcadIrghaH, SaDunnataH, saptaraktaH; unnataraktazabdau na ktAntAvapi tu guNazabdau tena sparddha ktalakSaNaH pUrvanipAto na 10 bhavati-zabdasparddha paratvAt sarvAdisaGkhyayoH saGkhyAyA eva pUrvanipAtaH / tryanyaH, dviyuSmatkaH, vysmtkH| ubhayostu sarvAditve sparddha parasya pUrvanipAtaH-vyanyaH / bahuvrIhAviti kim ? upasarva prathamoktaM prAk' (3 / 1 / 148) ityaniyame prApte niyamArtha vacanam / sarvAdisayayorvizeSaNatve'pi pRthagvacanaM zabdaparasya sparddhArtham // 8 // taaH||9|| [si03|1151 ] 15 ktAntaM nAma bahuvrIhI prAk syAt / kRtakaTaH / *kacidA / zAGgarajagdhI jagdhazAGgarA / mAsayAtA yAtamAsA / jAtasukhA sukhajAtA / AhitAgniH agyaahitH| A udyatAsiH asyudyataH "priyaH" (3 / 2 / 157) / prAgvA / guDapriyaH, priyaguDaH // 9 // ktAH / kRtakaTa iti-kRtaH kaTo yena saH tathA / ktAntasya vizeSaNatvAtpUrveNa siddhyati, vizeSyArtha tu vacanam / kaTe kRtamanena kRtakaTaH / sparddha paratvArtha ca kRtabhavyakaTaH / bahuvacanaM vyAptyarthaM tena 20 kRtapriya ityatrApi pareNApi sparddha ktAntasyaiva pUrvanipAtaH / *kacidveti kacidbahuvrIhI samAse ktAntaM vA pUrva nipatati / atreyaM sUtrapaddhatiH "jAtikAlasukhAde vA" (3 / 1 / 152) jAtivAcibhyaH kAlavAcibhyaH sukhAdizabdadazakAca bahuvrIhau ktAntaM vA pUrva nipatati / jAti.-zAGgAro jagdho'nayeti vigrahe "anAcchAdajAtyAdevA" (2 / 4 / 47) iti ktAntAd DIvikalpe zAGgarajagdhI zAgarajagdhA / ktAntasya pUrvanipAtapakSe tu jagdhazAGgarA / jAtivizeSavacano'yam / kaTakRtaH kRtakaTaH, vyaktiviva25kSAyAM tu "ktAH" ityanena kRtakaTa ityAyeva bhavati / kAla.-mAsayAtA / yAtamAsA / sukhAdayo daza-sukhayAtA yAtasukhA duHkhahInA hInaduHkhA / sukha duHkha tRpta kRcchra asra alIka karuNa kRpaNa soDha pratIpa iti sukhAdiH // 10 // aimyAhita iti "AhitAnyAdiSu" (3 / 1 / 153) AhitAgnyAdiSu bahuvrIhisamAseSu ktAntaM vA pUrva nipatati / Ahito'niryena sa AhitAgniH, anyAhitaH / evaM jAtaputraH 2, jAtadantaH 2, jAtazmazruH 2, pItatailaH 2, pItaghRtaH 2, pItamadyaH 2, pItaviSaH 2, UDhabhAryaH 2, gatArthaH 2, cchinnazIrSaH 2 / bahuvacanamAkRtigaNArthaM tena pItadadhiH 31 dadhipIta ityAdayo'pi bhavanti / A asyudyata iti "praharaNAt" (3 / 1 / 154) praharaNavAcinaH 1 asyAyaM tAtparyArthaH-alpakharavAtsaGkhyAzabdasya pUrvaprayoge prApta lakSaNAtikrameNa vizeSaNaM sarvAdisaGkhyamiti nirdeza: zabdaparasparthiH tena tatra saGkhayeti sarvAdIti cobhayoH prasajhe dvayoranyatra sAvakAzalAt paratvAt saGkhayeti pUrvaprayogo bhavati / 2 sAmAnye'pi sarvAdile pAThApekSayA yaH paraH sarvAdistena bhAvyam / saGkhyAzabdasya tu sarvAdikhe'sarvAdile ca pUrvanipAta evasUtre paratropAdAnAt / 3 nanu sarvAdisaGkhyAbhyAmArabdhe'pi bahuvrIhAvanyapadArtha syaiva prAdhAnyAttasya ca vizeSyatvAdetayorvizeSaNalAdvizeSaNagrahaNenaiva bhaviSyati, kimartha pRyagupAdAnamityAzaGkA / For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze samAsaprakriyA / bahuvrIhiH 263 zabdAt ktAntaM bahuvrIhI pUrva nipatati / udyato'siranena udyatAsiH asyudyataH, kalitapraharaNaH praharaNa. kalitaH, AkRSTadhanvA dhanurAkRSTaH, udyatamusalaH musalodyataH / "priyaH" / spaSTam // 9 // na saptamIndrAdibhyazca // 10||[si0 3 / 1 / 155] indvAdibhyaH praharaNArthAca saptamyantaM bahuvrIhau prAya na syAt / indumauliH / cakrapANiH / "gaDAdibhyaH " (3211156) / vA / kaNThegaDuH / gaDakaNThaH // 10 // __ "na sa." indumauliriti induhelau yasya sa indumauliH / evaM zazizekharaH, padmanAbhaH, padmahastaH, zaGkhapANiH, darbhapavitrapANiH padmapANirityAdi / praharaNAt-cakraM pANau yasya sa cakrapANiH-evaM asipANiH zUlapANiH zAGgapANiH dhanuHpANiH dhanurhastaH pAzahastaH khaDgahastaH vajrahastaH vajrapANiH / bahulAdhikArAt pANivatraH hastavana ityatra pUrvanipAto'pi / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham , evamuttaratrApi / "gaDvA0" kaNThegaDariti-evaM zirasi gaDuH gaDuzirAH, zirasyaruH aruHzirAH, madhye guruH guru-10 madhyaH, ante guruH gurvantaH, / vyavasthitavibhASayA bahegar3ariyeva bhavati // 10 // atha bahuvrIhI pUrvapadasya kAryavizeSamAha parataH strIpuMvatsyekArthe'nUG // 11 // [si0 3 / 2 / 49] parato vizeSyavazAstrIliGgaH strIvRttAvekArthe uttarapade pare puMvatsyAt na tuungntH| darzanIyA bhAryA yasya saH darzanIyabhAryaH / parata iti kim ? duNIbhAryaH / ruyekArtha iti kim ? gRhiNI-15 netrAH / anUDiti kim ? karabhorUbhAryaH // 11 // "parataH0" / darzanIyabhArya iti-'guNavRtterAzrayAdvacanaliGge' iti vacanAt darzanIyAzabdaH parataH strI, evaM paTubhAryaH, kalyANabhAryaH, zobhanabhAryaH / enI bhAryA yasya sa enabhAryaH / yuvatirjAyA yasya sa yuvajAniH / karmadhAraye'pi-kalyANI cAsau paJcamI ca kalyANapaJcamI, paTvI ca mRdvI ca paTvImRTyau te bhArye yasya sa paTvImRdubhAryaH / atra dvandvapadAnAM parasparArthasaGkamAt vyarthasya mRduzabdasya vyarthena 20 bhAryAzabdena sAmAnAdhikaraNyamiti puMvadbhAvaH / pUrvasya tu vyavadhAnAnna bhavati / anUGiti kim ? brhmbndhuubhaaryH| anUDiti prasajyapratiSedhAt, iDaviDo'patyaM strI "rASTrakSatriyAtsarUpAt0" (6 / 1 / 114) ityan "deraba'No'prAcyabhargAdeH" (6 / 1 / 123) iti tasya lup iDaviD sA cAsau bhAryA ca aiDaviDabhAyetyAdiSu "puMvatkarmadhAraye ( 3 / 2 / 57) ityanena puMvadbhAvaH, natvanena-svAGgAd GIrjAtizceti niSedhAt / paryudAse hi UsadRzapratyayAntasyaiva puMvadbhAvaH syAditi // nanvanUGiti niSedho'tra sUtre kimucyate 125 "nApriyAdau" (3 / 2 / 53) ityAdau niSedhAdhikAre eva yuktaH / satyam / yayatraivaM na kuryAttatraiva aGiti sUtrAntaraM vidadhyAttato yathA nApriyAdInAM niSedhAnAM "puMvatkarmadhAraye" ( 3 / 2 / 57) iti pratiprasava uktastathA'syApi sa bAdhakaH syAt , sa mA bhUdityevamarthamanUGiti vacanamatra yuktam // druNIbhArya iti-droNyAdizabdAnAM nityastrItvAna parataH strItvam, evaM droNyAdizabdAnAmapi / evaM kuTIbhAryaH, paatriibhaaryH| nanu kuTapAtrazabdAvanyaliGgAvapi stastatkathamAviSTaliGgatvam ? satyam , kuTazabdo gehe pAtrazabdastu 30 bhAjane vartamAnaH strIliGga eva kaizciduktastadabhiprAyeNedamucyate iti / nanu droNyAdInAM trayANAmAviSTaliGgAnAM puMvadbhAve kiM syAdityAzaGkAyAmAha-atra puMvadbhAve zabdataH pratyAsannA droNakuTapAtrazabdAH prApnuyuH druNIbhAryaH varaTAbhAryaH vaDavAbhAryaH / nanu guNazabdasya vRzcikavAcakasya 'vRzciko druNaH AlyAliH' iti vacanAtpuMstvamapi dRzyate tatkathaM nityatrItvam ? satyam / na tadvaiyAkaraNasammataM kintva'bhidhAnakArANA-34 For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghumeva / nanu guNyAdInAM trayANAmAviSTaliGgAnAM puMlliGge prayogAdarzanAtpuMvadbhAve kiM syAdityatrocyate-atra puMvadbhAve'rthataH pratyAsannAH kUrmahaMsAzvazabdAH prApnuyuH / parataH strItyatra strIti kim ? grAmaNi kulaM dRSTirasya grAmaNidRSTiH-atra prAmaNizabdasya parato napuMsakasya puMstvaM mA bhUt / gRhiNInetrA iti-netramiva netram , gRhiNInetraM yeSAM te tathA; atra yadyapi netrazabdo gRhiNIzabdena sahakArtho'sti, tathApi nAsau 5strIvRttiriti / kalyANyAH mAtA kalyANImAtetyatra zrIvRttAvuttarapade satyapi naikArthyamiti // 11 // atra puMvadbhAvasya vidhisUtrANi catvAri santi / teSvekamidamuktam , trINi ca taddhite pUraNapratyayAdhikAre vakSyante / ataH paraM catvAri puMvadbhAvapratiSedhasUtrANi nirUpyante svAGgAnDIrjAtizcAmAnini // 12 // [ si0 22 // 56] . vAGgAyo DIstadanto jAtivAcI ca parataH strIvana syAta / dIrghakezIbhAryaH / shuudraabhaaryH| 10 kaThIbhAryaH / amAninIti kim ? dIrghakezamAninI / kacidanyatrApyevam-kalyANIpazcamA rAtrayaH / kalyANIpriyaH / madrikAbhAryaH / kaarikaabhaaryH| dvitIyAbhAryaH / dttaabhaaryH||12|| "svAGgA0" / svAGgAdityAdi spaSTam / amAninIti-mAnini zabde cottarapade puMvadbhAvaniSedho na bhavati / dIrghakezamAninI kaThamAninI / jAtivAcitve'pi "AkRtigrahaNAjAtiH, atriliGgA ca yAnvitA / AjanmanAzamarthAnAM sAmAnyamapare viduH // 1 // atra prathamajAtilakSaNAnusAreNa kumArI15bhAryaH kizorIbhAryaH iti bhavati, dvitIyalakSaNAnusAreNa tu kumArabhArya kizorabhArya iti bhavati, nahi kumAratvAdyutpatteH prabhRtyAvinAzamanuvartate, dIrghakezIbhArya iti dIrghAH kezAH yasyAH sA tathA "asahanavidyamAna0" (2 / 4 / 38) ityAdinA DIH / kaThIbhArya iti 'gotraM ca caraNaiH saheti' kaThIzabdasya jAtivAcitvam / kacidanyatrApyevamiti-bahuvrIhyAdau pUrvapadasya puMvadbhAvo na bhavatItyarthaH / kalyANI. tyAdi-atreyaM sUtravIthI-"nApriyAdI" (3 / 2 / 53) pUraNyappratyayAnte sayekArthe uttarapade priyAdau 20 ca pare parataH strI puMvanna bhavati / kalyANI paJcamI rAtriryAsAM tAH kalyANIpazcamA rAtrayaH, "pUra NIbhyastatprAdhAnye'p" (7 / 3 / 130) pUraNapratyayAntaH strIliGgazabdaH pUraNI, tadantAbahuvrIherap samAsAnto bhavati, tatprAdhAnye-tasyAH pUraNyAH prAdhAnye / samAsenAbhidhIyamAno hyarthaH pradhAna bhavati / atra rAtrayaH samAsArthastAsu paJcamyapi rAtritvenAnupraviSTeti pradhAnam / kalyANI priya itikalyANI priyA yasya sa tathA, evaM bhavyApriyaH priyAsubhagaH kalyANIdurbhagaH // priyA manojJA 25 kalyANI subhagA durbhagA svA kSAntA kAntA vAmanA samA sacivA capalA bAlA tanayA duhita bhakti iti SoDazakaH priyAdigaNaH / vAmetyapyanye priyAvAmaH / kathaM dRDhabhaktiriti dRDhaM bhaktirasyetyevamastrIpUrvapadasya vivakSitatvAt / madrikAbhArya ityAdi atra sUtram "taddhitAkakopAntyapUraNyAkhyA:" ( 3 / 2 / 54 ) taddhitapratyayasyA'kapratyayasya ca yaH kaH sa upAntyo yAsAM tAstaddhitAkakopAntyAH, pUraNIpratyayAntA AkhyAH saMjJAH tadrUpAzca parataH striyaH puMvanna bhavanti / taddhitaka-madrikA30 bhAryaH vRjikAbhAryaH "vRjimadrAddezAtkaH" (6 // 3 // 38) iti ca bhavArthe kaH / lAkSikIbhAryaH // aka-kArikAbhAryaH // pUraNI-dvitIyAbhAryaH paJcamIbhAryaH // AkhyA-dattAbhAryaH // kyaGmAnipittaddhite pare'pyAsA parataH strINAM puMSadbhAvo na bhavati / madrikAyate vRjikA vezyA / evaM pAcikAyate pAcikAmAninI pAcikAkalpA / pazcamIyate SaSThImAninI dvitIyAkalpA / dattAyate dattAmAninI dattAkalpA / "taddhitaH kharavRddhiheturaraktavikAre" (3 / 2 / 55) svarasthAnIyAyA vRddhoM hetustaddhito raktA35dvikArAcAnyatrArthe vihitastadantaH parataH strIliGgaH puMvanna bhavati / mAthurIbhAryaH / mAthurIdezyA / For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / bahuvrIhiH 265 nAdeyIcarI / sautaGgamIyate / sraunImAninI / taddhita iti kim ? kumbhakArI bhAryA'sya sa kumbhakArabhAryaH / vRddhiheturiti kim ? arddhaprasthe bhavA arddhaprasthI sA bhAryA'sya, addhaprasthabhAryaH / *"arTA parimANasyA'nato vA tvAdeH" (7 / 4 / 20) iti Adisvarasya vRddhivikalpe ArddhaprasthItyapi / *arddhAtparimANasyeti sUtrasyAyamarthaH-arddhazabdAtparasya parimANavAcinaH kuDavAdeH zabdarUpasya bNiti taddhite pare svareSvAdeH svarasyAnato'kArarahitasya vRddhirbhavati, vA tvAdeH-parimANAtpUrvasya tvarddhazabdasya 5 vA bhavati / arddhakuDavena krItaM arddhakauDavikam ArddhakauDavikam / anata iti kim ? arddhaprasthikam Arddhaprasthikam-Adivikalpa uttarapadavRddhyanapekSa iti bhavatyeva / ataH pratiSedhAdAkArasya vRddhirbhavayeva / arddhakhAryA bhavA arddhakhArIkaH / kaH punaratra vizeSaH satyAmasatyAM vA vRddhau ? / ucyate / arddhakhArI bhAryA'sya ardhakhArIbhArya iti / yadyatra vRddhipratiSedhaH syAttadAyaM taddhito na vRddhiheturiti puMvadbhAvapratiSedho na syAdyathA arddhaprasthabhArya iti / svareti kim ? vaiyAkaraNabhAryaH / anye tu vRddhimAtrahetoNitastaddhitasya 10 puMvatpratiSedhamicchanti-tanmate vaiyAkaraNIbhAryaH / araktavikAra iti kim ? kaSAyena raktA kASAyI, sA bRhatikA'sya kASAyabRhatikaH / lohasya vikAro lauhI, lauhI ISA'sya lauheSaH // 12 // atha bahuvrIhisamAse samAsapratyayaprakaraNaM sajhepeNAha TaDApasankacitaH // 13 // saptaite samAsAntAstaddhitA bahuvrIheH syuH / paGkajAkSItyAdi // 13 // TaDApetyAdi--Tazca Dazca ap ca as ca an ca kac ca it ca TaDApasankacitaH / saptaite ityAdi spaSTam / taddhitA iti-ete samAsAntAH pratyayAstaddhitIyA bhavantIti jJeyam / paGkajAkSIti-paGkajamiva akSiNI yasyAH sA tathA / atra paGkaja akSi iti sthite sakthyakSNaH svAGge (73 / 126) svAGgavAcI yaH sakthizabdo'kSizabdazca tadantAdbahuvrIheSTaH samAsAnto bhavati // 13 // atropa-20 yogisUtramAha avarNevarNasya ||14||[si074|68] apadasthAnayostaddhite pare luk syAt / TitpratyayAntAnAM striyAM ddiiH| paGkajAkSI strI // 14 // "avarNe0" / avarNazca ivarNazca avarNevarNam , tasya / anayoriti-avarNevarNayoH / apadasthati kim ? zuklatamaH UrNAyuH atra "nAmasidavyaJjane" (111 / 21) iti padasaMjJA / taddhita ityeva-25 vRkSaH, anyoH / TitpratyayAntAnAmiti-"aNabeyekaNnanaTitAm" (2 / 4 / 20) iti GIH / pakajAkSI / evaM gaura sakthyasyA gaurasakthI / svAGga iti kim ? dIrghasakthi zakaTam , sthUlAkSirikSuH / TasamAsAntasya zeSasUtrANyevam-"bahuvrIhe: kASThe TaH" (7 / 3 / 125) aGgulyantAbahuvrIheH kASThe vartamAnATTaH samAsAnto bhavati / dve aGgulI yasya tat vyaGaglam , vyaGgulam , caturaGgulam , pazcAGgulam aGgulIsadRzAvayavaM dhAnyakaNTakAdInAM vikSepaNakASThamucyate / aGgulizabdAdayaM vidhiH / aGgulIzabdAttu 30 dvAvaGgulIsadRzAvayavau yasya, vyaGgulIkaM dArurityAyeva bhavati // "dvitrenoM vA" (73 / 127) dvimUrddhaH dvimUrddhA, trimUrddhaH trimUrddhA, dvimUrlI strI / iti TaprakaraNam // 14 // 33 1 samAsAntavidheranityatvAt "akSNo'prANya?" (3385) isanenApi na bhavati / hai. prakA. pUrvA034 For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghusujvArthe saGkhyA saGkhyeye saGkhyayA bahuvrIhiH // 15 // [si0 3 / 1 / 19] __ vAravikalpArthayoH saGkhyA saGkhyayA bahuvrIhiH syAt , saGkhyeyArthe / "pramANIsaGkhyADuH" (7 / 3 / 128) dvirdaza dvidazA ghaTAH / dvau vA trayo vA dvitrAH paJcaSAH // 15 // "sujvA0" suco'rthoM vAraH, vA'rtho vikalpaH saMzayo vA / sujvArthe vartamAnaM saGkhyAvAci nAma 5saGkhayeye vartamAnena saGkhyAvAcinA nAmnA sahakArye samAsasaMjJaM bahuvrIhisaMjJaM ca bhavati / "pramANI" pramANIzabdAntAt saGkhyAvAcizabdAntAcca bahuvrIherDaH samAsAnto bhavati / strI pramANI yeSAM te strIpramANAH kuTumbinaH / saGkhyA. dvidazA dvitrA ityAdi / evaM trirdaza tridazAH, dviviMzatibirvizAstrirviMzatitriviMzAH / sujvikalpArthayoH samAsenaivAbhihitatvAdaprayogaH / pramANazabdena siddhe kajabhAvArthaM pramANI zabdagrahaNam / saGkhyAntasya pratipadoktasya bahuvrIhergrahaNAdiha na bhavati / atriH, priyapaJcAnaH // 10 "suprAtasuzvasudivazArikukSacaturazreNIpadAjapadaproSThapadabhadrapadam" ( 7 / 3 / 129) ete nava bahuvrIhayo DapratyayAntA nipAtyante / zobhanaM karma prAtarasya suprAtaH pumAn / zobhanaM karma zvo'sya suzvaH / zobhanaM karma divAsya sudivaH / zAreriva kukSirasya zArikukSaH / catasro'zrayo'sya caturazraH / eNyA iva pAdAvasya eNIpadaH / evamajapadaH / proSThapadaH-proSTho gauH / bhadrau pAdAvasya bhadrapadaH / nipAtanAt padbhAvo viSayavyavasthA ca bhavati / iti DaprakaraNam // 15 // 15 ap / atra sUtrANi-'pUraNIbhyastatprAdhAnye'p" (7 / 3 / 130) vyAkhyAtaM cedaM prAk nsuvyuptreshcturH|| 16 // [ si0 773 / 131] acaturAH / sucturaaH| vicaturAH / upcturaaH| tricaturAH / "nAbhernAmni" (73 / 134) pdmnaabhH| "nasudurvyaH saktisakthihalevA" (7 / 3 / 136 ) / saJjanaM saktiH / asaktaH asaktiH // 16 // 20 "na" / avidyamAnAni adRzyAni vA catvAri yasya so'caturaH / evaM sucaturaH vicaturaH / catvAraH samIpe yeSAM te upacaturAH / trayo vA catvAro vA tricaturAH / "nAbhe0" padaM nAbhau yasya sa tathA / evaM UrNanAbhaH, hemanAbhaH, vajranAbhaH, hiraNyanAbhaH, / nAmni iti kim ? srojnaabhiH| evaM "antarvahinyA lona:" (7 / 3 / 132) antarlomAnyasya antarlomaH / evaM bahirlomaH "bhAnnetuH" (7 / 3 / 133 ) bhAnnakSatravAcinaH paro yo netRzabdastadantAdbahuvrIherap samAsAnto bhavati / mRgo 25 netA yAsAM tA mRganetrA rAtrayaH / netrazabdenaiva siddhe netRzabdAt kac mA bhUditi vacanam / "naJbahoco mANavacaraNe" (73 / 135) na vidyante Rco'sya anuco mANavaH / evaM baDhacazvaraNaH / "na" namAdibhyo ye satyAdayastadantAbahuvrIherapU samAsAnto vA bhavati / asakta iti kim ? 'paMjI saGge', saJjanaM saktiH / avidyamAnA saktirasya asaktaH, pakSe asaktiH / evaM susaktaH 2, duHsaktaH 2, ahalaH 2, suhalaH 2, durhalaH 2 / halasaktazabdAbhyAM siddhe kajabhAvArthaM vacanam , 30 tena na vidyate halamasya ahalaka ityAdi na bhavati / saktithazabdAnecchantyanye / vacanabhedo yathAsaGkhyanivRttyarthaH / ityap samAsAntaprakaraNam "prajAyA as" (si0 7 / 3 / 137) "prajA0" nAdayo'nuvarttante / natrAdibhyaH paro yaH 33 prajAzabdastadantAbahuvrIherassamAsAnto bhavati // 16 // anopayogisUtramAha For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze samAsaprakriyA / bahuvrIhiH 267 nAt // 17 // [si0 3 / 2 / 125] uttarapade pare naJaH a: syAt / aprajAH suprajAH // 17 // "nabat" spaSTam / aprajA iti avidyamAnAH prajA asya aprajAH / aprajasau / aspratyayAntAnAM suvacaszabdavadrUpANi // 17 // ____ mandAlpAJca medhAyAH // 18 // [si0 7 / 3 / 138] 5 nAdibhyastribhyo mandAlpAbhyAM ca medhAyA as / ameghAH / mandameghAH / alpamedhAH // 18 // "mandA0" amedhA iti-evaM sumedhAH durmedhAH mandamedhAH / ityasUsamAsAntaH // 18 // dvipadAdharmAdan // 19 // [ si0 7 / 3 / 141] "samAnasya dharmAdiSu" (3 / 2 / 149) dharmAdAyuttarapade samAnasya saH / sadharmA // 19 // "dvipa0" / dharmazabdAntAdvipadAbahuvrIheran samAsAnto bhavati / atropayogisUtramAha "samA0"10 sadharmeti-samAno dharmo'sya sadharmA, tathA samAno vA dharmaH sadharmaH / evaM samAnA jAtirasya sajAtIyaH / samAnaM nAmAsya sanAmA, samAnaM nAma sanAma iti vA / dharma jAtIya nAma gotra rUpa sthAna varNa vayas vacana jyotis janapada rAtri nAbhi bandhu pakSa gandha piNDa deza kara lohita kukSi veNi iti dvAviMzatiH dharmAdayaH / (dharmAdiSu vacanAnteSu navasu) vikalpamicchantyeke-kalyANadharmA kalyANadharmakaH / dvipadAditi kim ? paramaH kho dharmo'sya paramasvadharmaH / iha kasmAnna bhavati paramaH 15 svadharmo'sya paramasvadharmaH ? pratyAsatterdvipadasya bahuvrIheryadi dharma evottarapadaM bhavati tadA syAna hatIha na bhavati / evaM "saharitataNasomAjambhAta" (7 / 3 / 142) / jambhazabdo'bhyavahAryavacano daMSTAvacano vA / "dADhikA daMSTrikA dADhA daMSTrA jambho" iti abhidhAnacintAmaNiH / "jambhaH syAhAnavAntare""dantabhojanayo"riti anekArthaH / svAdipUrvo yo jambhazabdastadantAbahuvrIheran samAsAnto bhavati-zobhano jambho jambhA vAsya sujammA, haritajammA tRNajammA, daMSTrApakSe tRNamiva jambho'sya tRNa-20 jambhA evaM somajambhA / svAdibhya iti kim ? cArujambhaH patitajambhaH / "dakSiNermA vyAdhayoge" (7 / 3 / 143 ) / Ima bahu vraNaM vA dakSiNamaGgamIrmamasya dakSiNermA mRgaH-vyabukAmasya vyAdhasya dakSiNaM bhAgaM bahUkRtya vyadhanAnukUlaM sthito vyAdhena vA dakSiNabhAge kRtavraNa evamucyate / vyAdhayoga iti kim ? dakSiNema zakaTam , dakSiNemaH pazuH / itynsmaasaantH|| 19 // inaH kac // 20 // [si073|170 ] bahudaNDikA senA / "RnnityaditaH" (7 / 3 / 171) / bahukartRko bahunadIko bahuvadhUko dezaH / "dadhyura sarpirmadhUpAnacchAle" (73 / 172) / priyadadhikaH / vyuuddhorskH| "pumannaDunnaupayolakSmyA ekatve" (73 / 173) / priyapuMskaH / " not" (733174) / anarthakaM vacaH / "zeSAdA" (73 / 175) / bahukhaTvakA bahukhaTvaH / *kacinna-bahuzreyAn pahuzreyasI // 20 // "ina0" innantAdvahuvrIheH striyAM kac syAt / bahityAdi-bahavo daNDino'syAM sA tathA "aninasmingrahaNAnyarthavatAnarthakena ca tadantavidhi prayojayantIti" minAdyantAnAmapi bhavati-bahusvAmikA bahuvAgmikA purI / striyAmityeva-bahudaNDiko rAjA / cakAro "na kaci" (2 / 4 / 105) iti vizeSa-33 30 For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu 1 NArthaH / "Rnni0" / "zrIdUtaH " ( 1 / 4 / 29 ) iti sUtreNa yebhyo GitAM nityaM daidAsAdyAdezA bhavanti te nityaditaH / RkArAntAnnityAdidantAzca bahuvrIheH kac syAt / "dadhyu 0" dadhyAdiSaGkAntAhutrIheH kac syAt / vyUDhoraska iti evaM priyasarpiSkaH priyamadhukaH priyopAnatkaH priyazAlikaH / "puma0" ekatvaviSaye etatpaJjakAntAdbahuvrIheH kac syAt / priyapuMska iti - evaM priyAnaDutkaH priyanaukaH 5 priyapayaskaH priyalakSmIkaH / ekatva iti kim ? dvipumAn dvipuMskaH / kecillakSmIzabdAdditvabahutvayorapi nityaM kacamicchanti / apare tulyayoge'pi salakSmIko vinAzita iti / "natro0" namaH paro yo'rthazabdastadantAdbahuvrIheH kac syAt / na vidyate'rtho'sya anarthakaM vacaH / natra iti kim ? apArtham apArthakam / "zeSA0" yasmAdbahuvrIheH samAsAntapratyayaH Adezo vA na vihitaH sa zeSastasmAtkac syAt, vA // asyApavAdamAha -* kacinnetyAdi / atrAyaM viveka:- " na nAmni" ( 7 / 3 / 176) / saMjJAyAM 10 kac na syAt / bahudevadattaH, evaMnAmA grAmaH / vizvadevaH, padmazrIH; evaMnAmAnau strIpuMsau / " IyasoH " ( 7|3|177 ) / IyasvantAdbahuvrIheH kac na syAt / bahuzreyAniti / liGgaviziSTasyApi grahaNAt bahavaH zreyAMso bahvayaH zreyasyo vA yasyAH sA bahuzreyasI / evaM bahupreyasI / "sahAttulyayoge" ( 7 / 3 / 178 ) / tulyayogArtha sahazabdAderbahuvrIheH kac na syAt / tulyayogo varttipadArthasya putrAdervRttyapitrAdinA saha kriyAguNajAtidravyaiH sAdhAraNaH sambandho yathA saputra AgataH / tulyayoga iti kim ? 15saha vidyamAnAni lomAnyasya salomakaH / sapakSakaH / "bhrAtuH stutau" (7 / 3 / 179) / zobhano bhrAtA'sya subhrAtA / stutAviti kim ? mUrkha bhrAtRkaH / " nADIta zrIbhyAM khAne" ( 7 / 3 / 180 ) / svAne yau nADItazrIzabdau tadantAtsamAsAt kac na syAt / bahunADiH kAyaH / bahutazrI grIvA / tanI dhamanI, jyAdyantAbhAvAnna hrasvaH / svAGga iti kim ? bahunADIkaH stambaH / bahutantrIkA vINA / "niSpravANiH" (7 / 3 / 181) / atra kajabhAvo nipAtyate / proyate'syAmiti pravANI, tantuvAyazalAkA, 20 sA nirgatAsmAditi niHpravANiH paTaH kambalo vA / tatrAdaciroddhRta ityarthaH / 'gozcAnte hasva 0 ' / ityAdinA hrasvaH / Uyate'syAmiti vAniH / prabhRtA vAniH pravANiH / sA nirgatA tantubhyo'syeti niSpravANiH sadaza ityeke / "subhvAdibhyaH " ( 7 / 3 / 182 ) / ebhyaH kac na syAt / subhrUH lekhAbhrUH zalAkAbhrUH komalorUH varorUH pIvarorUH / jAtivacanatvAdudantA ete / evaM hi Amacye sau hrasvo bhavati / etatsarva *kacineti saGkSepeNAha / iti kacsamAsAntaH // 20 // 1 suyutsurabhergandhAdiguNe // 21 // [ si0 7|3 | 144] 25 svAdipUrvAdgandhAditsyAt / sugandhi dravyam / "vA''gantau " (7 / 3 / 145) / sugandhiH sugandho vA kAyaH / "vAlpe" ( 7|3 | 146 ) / sUpagandhi sUpagandhaM vA bhojanam "vopamAnAt " (7|3|147) / padmagandhi padmagandhaM vA mukham / bahuvrIhau pAdAdInAM pAtprabhRtayaH AdezAH samAsAntAH syuH // 21 // 30 "supU0" / gandhAditi -gandhazabdAntAdbahuvrIherityarthaH / zeSaM spaSTam / " vAgaM0 " svAdicatuSTayAtpara Agantau AhArye guNe varttamAno yo gandhazabdastadantAdbahuvrIheritsyAt / kAya iti - kAyasya svAbhAvikasugandhitvAbhAvAttasyAgantutvam / "vA0" alpe'rthe yo gandhazabdastadantAdbahuvrIherit vA syAt 33 sUpagandhIti - sUpasya gandho mAtrA'smin sUpagandhi - alpasUpamityarthaH / asamAnAdhikaraNye'pi uSTramukhA - 1 khamate tu 'sahAttulyAyoge' iti niSedhAtkac na bhavati / 2 vartante pUrvottarapadAnyan 'vidi vRttervA i: ' varttiH samA sastasya padAni veSAmarthaH / For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze samAsaprakriyA / bahuvrIhiH 269 ditvAtsamAsaH / "vopa0" upamAnAtparo yo gandhazabdastadantAdvahuvrIherin syAt / padmagandhIti-padmamiva gandho yasya sa tathA / itiitsmaasaantH||21|| / atha bahuvrIhau AdezAn samAsAntAn sajhepato vktumupkrmte-bhuvriihaavityaadi| pAtpAdasyAhastyAdeH // 22 // [ si0 7 / 3 / 148] hastyAdivarjAdupamAnAtpAdasya pAta , aghudasvarAdau, padAdezazcAsya / vyAghrapAt / vyAghrapadaH pshy| hastyAdiniSedhAt hstipaadH| "susaGkhyAt" (7 / 3 / 150) / supAt dvipAt / "vayasi" (73 / 151) / dantasya dtH| RkAro no'ntaarthH| sudana dvidan bAlaH / "vAgrAntazuddhazubhravRSavarAhAhimUSikazikharAt" (73 / 154) / kundAgradan kundAgradantaH / zuddhadan zuddhadantaH / "dhanuSo dhanvan" (73 / 158) / zArGgadhanvA / "vA nAgni" (73159) / 10 puSpadhanvA / puSpadhanuH / "jAyAyA jAniH" (73 / 164) / bhUjAniH / "striyAmUdhaso'n" (73 / 169) / kuNDodhI gauH // 22 // iti bhuvriihiH| "pApA." aghuTsvarAdAviti-atra sUtram , "yakhare pAdaH padaNikyaghuTi" (2 / 1 / 102) NikyaghuTvarje yAdau svarAdau ca pratyaye pAdasya pad syAt / vyAghrapAdo'patyaM vaiyAghrapadyaH / vyAghapadaH pazya / aNikyaghuTIti kim ? vyAghrapAdamAcaSTe vyAghrapAdayati / vyAghrapAdamicchati vyAghrapAdyati / 15 vyAghrapAdau / hastyAdItyAdi-hastin azva kaTola kaTolaka kaNDola kaNDolaka gaNDola gaNDolaka gaDola gaDolaka gaNDa mahelA dAsI gaNikA kusUlaM kapola jAla aja 18 iti aSTAdazako hastyAdiH / "kumbhapadyAdiH" (7 / 3 / 149) / kumbhapadyAdayaH zabdAH kRtapAtsamAsAntA GayantA eva bahuvrIhayo nipAtyante / kumbhapadI jAlapadI ekapadI zatapadItyAdi / "su0" / supUrvasya saGkhyApUrvasya ca pAdazabdasya bahuvrIhI pAdityayamAdezaH samAsAntaH syAt / "vayasi" / supUrvasya saGkhyApUrvasya ca danta-20 zabdasya bahuvrIhau vayasi gamyamAne datR ityayamAdezaH samAsAntaH syAt / "vAgrAM." / agrAntebhyaH zuddhAdibhyaH saptabhyazca parasya dantazabdasya bahuvrIhau datR ityAdezaH syAt / / atredaM jJeyam-"striyAM nAnni" (7 / 3 / 152) / nityam / ayodatI phAladatI parazudatI-evaMnAmA kAcit / "zyAvArokAdvA" (7 / 3153) / saMjJAyAm / zyAvAH kapizAH, arokA nizchidrA nirdIptayo vA dantA asya zyAvadan zyAvadantaH, arokadan arokadantaH / pAtprabhRtaya ityatra 25 prabhRtigrahaNAcca jujJAdayo'pyAdezAH sUcitAH / tathAhi "samprAjAnorjujJau" (7 / 3 / 155 ) / saGgate jAnunI asya saMjaH saMjJaH / pragate pravRddhe praNate prakRSTe vA jAnunI asya prakSuH prajJaH / "voddhAt" (7 / 3 / 156) / UrdhvaguH UrdhvajJaH UrdhvajAnuH / "suhRddarhan mitrAmitre" (7 / 3 / 157) / mitre sakhyau amitre zatrAvabhidheye etau nipAtyete / mitrAmitra iti kim ? suhRdayo muniH, duhRdayo vyAdhaH "kharakhurAnnAsikAyA nas" (7 / 3 / 160) / kharA kharasyeva nAsikA'sya kharaNAH / khura iva 30 nAsikA yasya khuraNAH / "asthUlAca nasaH" (7 / 3 / 161) / sthUlavarjitAtpUrvapadAt kharakhurAbhyAM ca nAsikAyA nasaH syAt, nAmni / guNasaH kharaNasaH khuraNasaH / asthUlAditi kim ? sthUlanAsikaH / "upasargAt" (7 / 3 / 162) / upasargagrahaNaM prAdInAmupalakSaNam , nAsikAzabdasyAkriyArthatvena taM pratyupasargatvAyogAt / "yatropasargatvaM na sambhavati tatropasargazabdena prAdayo lakSyante na tu sambhavatyu-34 For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu pasargatve" iti nyAyAt, asmAtparasya nAsikAzabdasya bahuvrIhau nasa ityayamAdezo bhavati / pragatA pravRddhA vA nAsikAsya praNasaM mukhaM "nasasya " ( 2 / 3 / 65 ) iti NaH / unnatA udgatA vA nAsikA'sya unnasaM mukham / asaMjJArthaM vacanam / "veH khutragram" ( 7 / 3 / 163 ) / vizabdAdupasargAtparasya nAsikAzabdasya bahuvrIhau ete AdezAH syuH / vigatA nAsikA'sya vikhuH visraH vipraH / upasargAdi5tyeva-veH pakSiNa iva nAsikA'sya vinAsikaH / "vyudaH kAkudasya luk " ( 7 / 3 / 165 ) / AbhyAM parasyAsya bahuvrIhau lugantAdezo bhavati / vigataM kAku tAlvasya vikAkud utkAkut / " pUrNAhA " ( 7 / 3 / 166) / pUrNakAkud pUrNakAkudaH / " kakudasyAvasthAyAm " ( 7 / 3 / 167) / avasthA vayaH, kakudaM vRSaskandham, kUTam, kakudazabdasya bahuvrIhau avasthAyAM gamyamAnAyAM lug samAsAnto bhavati / na saJjAtaM kakudamasya asaJjAtakakud - bAlaH / pUrNakakud - yuvA / sthUlakakud - balavAn / yaSTikakud - nAti10 sthUlo nAtikRzaH / sannakakud - kRzaH / pannakakud - vRddhaH / avasthAyAmiti kim ? zvetakakudaH / kakucchabde naiva siddhe kakudazabdasyAsmin viSaye prayoganivRttyarthaM vacanam " trikakud girau" ( 7 / 3 / 168 ) / nipAtyate / trINi kakudAni tadAkArANi zikharANyasya sa tathA / nipAtanaM girivizeSapratipattyarthaM tenAnyasmin girau trikakuda ityeva / "dhanu0" "vA nA0" "jAyA0" iti sUtratrayaM spaSTam / "striyAM0" / striyAM varttamAnasya Udhaszabdasya bahuvrIhau nakArAdezaH samAsAnto bhavati / / 22 // iti bahuvrIhiH 'athAvyayIbhAvaM nirUpayati' vibhaktisamIpasamRddhivyRddhyarthAbhAvAtyayAsampratipazcAtkramakhyAti yugapatsadRksampatsAkalyAnte'vyayam // 23 // [ si0 3|1|39] eSvartheSu varttamAnamavyayaM nAmnA saha pUrvapadArthe vAcye nityaM samAso'vyayIbhAvaH syAt / 20 vibhaktiH-vibhaktyarthaH kArakam / strISu adhi iti vigrahe // 23 // "vibhakti0" eSvartheSviti vibhaktyAdiSu antaparyanteSu paJcadazasvartheSu ityarthaH // 23 // prasaGgAtsarvatrApi samAsaprakaraNe pUrvapadavyavasthAmAha 15 prathamoktaM prAk // 24 // [ si0 3|1|148 ] atra samAsaprakaraNe prathamAntena sUtre yannirdiSTaM tatprAk syAt ityavyayasya pUrvabhAva:, 25 "aikArthye" ( 3|2|8 ) iti vibhaktilopaH / adhistri iti bhavati // 24 // *" dvandvaikatvAvyayIbhAvau" ityavyayIbhAvasya klIvatvAt hasvatvam / nAmasaMjJAyAM syAdiH / "prathamoktaM0" / spaSTam / strISu adhIti saptamyarthasyaivAtra dyotako'dhiH / strISu adhi ityalaukikaM vigrahavAkyam / atra nipAtenAbhihite'pyadhikaraNe vacanasAmarthyAtsaptamIti kaumudyAm / nyAse tu - atrAdhizabdasya klRptAnekArthavRtterAdhArarUpavibhaktyarthavRttitvaM prakAzayitumuktAdhArasyApi saptamyantena 30 strIzabdena samAsa iti // 24 // adhistri ityatra dvandvaikatvetyAdiliGgAnuzAsanavacanAt kkIbatve hrasvatve syAdyutpattau ca sUtram / anato lup // 25 // [ si0 3 / 226] 33 adantavarjasyAvyayIbhAvasya syAderlup syAt / adhistri gRhakAryam // 25 // 1 For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / avyayIbhAvaH 271 "ana." spaSTam / adhistri gRhakAryamiti vibhaktyarthe'vyayIbhAvaH // 25 // atha samIpArthe'vyayIbhAvamAha-tatra kumbhasya samIpamiti vigrahe prAgvat upakumbha iti jAte syAdyutpattau sUtram / amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH // 26 // [si0 3322] adantasyAvyayIbhAvasya syAderam syAt, na tu pnycmyaaH| upakumbhamasti, pazya, dehi, deshH| upakumbhAdAnaya / "vA tRtIyAyAH" (3 / 2 / 3) / upakumbhaM upakumbhena kRtam / "saptamyA5 vA" (3 / 2 / 4) / upakumbhaM upakumbhe nidhehi // madrANAM samRddhiH sumadram // vigatA Rddhiy'ddhiH| yavanAnAM vyRddhirduryavanam // arthAbhAvo dharmiNo'sattvam / makSikANAmabhAvo nirmakSikam // atyayo'tItatvam / varSANAmatyayo'tivarSam // asamprati iti vartamAnakAle upabhogAdyabhAvaH / kambalasyAsamprati atikambalam // rathasya pazcAdanu rathaM yAti // jyeSThasya krameNAnujyeSThaM pravizantu // bhadrabAhoH khyAtiriti bhadrabAhu aho bhadrabAhu // cakreNa yugapat sacakra dhehi / 10 "akAle'vyayIbhAve" (3 / 2 / 146) sahasya sH|| vratena sadRk savratam // brahmaNaH sampat sabrahma sAdhUnAm // tRNaiH saha sakalaM satRNaM bhute // piNDepaNAparyantamiti sapiNDeSaNamadhIte / atra sarvatrAvyayArthaprAdhAnyamityAdi prAgvat // 26 // "ama0" spaSTam / tRtIyAyAM vizeSamAha-sUtram "vA." spaSTam / saptamyAM vizeSasUtram "sapta0" / upakumbhamityAdi-astItyAdikriyApadaiH prathamAdyantatvamavyayIbhAve darzitam / samIpArtha-15 grahaNAt samayA prAmam , nikaSA laGkAm / ArAdvanAdityatra tu nAvyayIbhAvaH / abhitaH-paritaH-anyArAditi dvitIyApaJcamyorvidhAnasAmarthyAditi kaumudyAm / zrIhemasUribhistu nedamudAhRtam / samayA-nikaSAyoge'pi dvitIyAvidhAnasAmarthyasya jAgarUkatvAditi / iti samIpArthe'vyayIbhAvaH / atha zeSeSvartheSu krameNAvyayIbhAvAnAha-samRddhiriti / sam ityAdhikya RddherAdhikyamityarthaH / vyaddhiriti RddherabhAva ityarthaH / atra duryavanamityAdau yavanAderuttarapadArthasya yo20 dharmaH RddhilakSaNastasyAbhAvo, natUttarapadArthasya dharmiNa ityarthAbhAvAt bhidyate, tatra hi nirmakSikamityAdau dharmiNa evAbhAva iti dharmiNo'sattvamiti / atra dharmiNo makSikAderanutpattireva, natu sato'bhAva ityarthA'bhAvo'tyayAdviziSyate / atyayo hi sato'tikrAntakAlasambandhinI sattaivocyate, na sAmpratikavastvabhAva ityarthAbhAvAdbhidyate / nanu ca varSANAmatyayo nAma varSANAmabhAva eva, pradhvaMsAbhAvo hi saH, tatrArthAbhAva ityeva siddhe kimarthamatyayagrahaNamityatrocyate-arthAbhAva iti / dharmiNo'sadbhAvamAtramucyate; 25 yathA nirmakSikamiti makSikA bhUtvA vA mAbhUvannabhUtvA vA paramadhunA tAstatra sarvathA na santItyetAvanmAnaM pratIyate natu prAk pazcAdveti vizeSaH / atyayastu sata evAtikrAntatvamiti / asampratItisampratItyavyayamidAnImityarthe-"sAmpratamadhunedAnI sampratyetahi" iti abhidhAnacintAmaNivacanAt / bAhulakAdasamarthasamAso'yam-yathA'sUryampazyA ityatra sUryamapi na pazyantIti parapuruSAvilokinyo jJAyante'nyathA sUrya tu pazyantyevetyasamarthapadatvam , evamatrApyasampratIti na sampratikAlo niSidhyate kintu 30 sampratikAle upabhoga iti / atikambalamiti, kambalasyopabhogaM prati nAyaM kAla ityarthaH / evaM nidrA samprati na yujyate ityatinidram iti / anurathamiti nanu pazcAdityavyayasyApi pazcAdarthatvAvyabhicArAnnityasamAsatvAcca rathasya pazcAditi vAkyaM na prApnotItyatrocyate-pazcAcchabdasya tu nAyaM samAsaH, tataH pazcAt saMsyate iti bhASye prayogAditi kaumudyAm |nyaase tu "sarvapazcAdAdayaH" ( 3 / 1 / 80 ) iti vacanAtpazcAcchabdasyAvyayIbhAvasamAsaviSaye nAvyayatvam , tathAtve hyasyAvyayIbhAvaprAptau tatpuruSo na syAt / 35 For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhutatra hi "gatikanyastatpuruSaH" (3 / 1 / 42) ityato'nya ityadhikArAdanya ityasya ca bahuvrIhyAdilakSaNarahita ityarthAt / jyeSThaspeti, krameNeti-krama AnupUrvyam / khyAtiriti khyAtiH zabdaprathA iti / bhadrabAhniti-evaM tadbhadrabAhu aho bhadrabAhu bhadrabAhuzabdasya loke prakAza ityarthaH iti / tat aho ityeSAM cAditvAdasasvavRttitve'pi atra khyAtivAcitvAvRttiviSaye sattvavRttitvam / niSkauzAmbiratikhaTvaH 5prakaTo vikaTa ityAdivRttiviSaye tathAdarzanAttatazca bhadrabAhoH khyAtiriti svarUpapareNa SaSThyantena bhadrabAhuzabdena khyAtyarthAnAmiti prabhRtInAM samAsa iti / cakreNa yugapaditi-yugapat ekakAlArthaH / sacakraM ghehIti cakreNa sahakakAlaM cakrANi vA yugapaddhehItyarthaH / zabdazaktikhAbhAvyAccAnyapadArthapradhAno'yam , yogapadyArtho hyayamavyayIbhAvaH / atropayogisUtram-"akA." / ayaM bhAvaH-sahazabdasyA'kAlavAcinyuttarapade'vyayIbhAva samAse sAdezo bhavati / akAla iti kim ? sapUrvAhaM zete sAkalye'yama10 vyayIbhAvaH / atrAyaM vizeSa:-"granthAte" (3 / 2 / 147) / granthAntavAcinyuttarapade'vyayIbhAve sahasya saH syAt / kalAmantaM kRtvA sakalajyotiSamadhIte / evaM sakASThaM samuhUrttam / kalAdizabdAH kAlavizeSavAcino'pi tatsahacAriSu prantheSu vartante iti anyAntavAcitvamuttarapadasya anta ityavyayIbhAvaH / kAlArtha aarmbhH| sanatamiti vratasya shshmityrthH| evaM sazIlaM sadevadattamityAdi / brahmaNaH sampaditi sampat siddhiH / siddhirAtmabhAvaniSpattiH, samRddhistu RddherAdhikyamityanayomitho vizeSaH / sAdhUnAM 15 sabrahmeti, sampannaM brahmetyarthaH / evaM savRttaM munInAm , sakSatramikSvAkUNAm / satRNamiti tRNamapyaparityajya bhuke| atra na kiJcittyajatIti sAkalye tAtparya na tu tRNabhakSaNe iti / prAgvadasamarthasamAso'yam / ante iti antaH samAptiH / piNDeSaNeti dazavakAlikazrutaskandhasya paJcamamadhyayanam / tatparyantamadhIte, na tu sakalapanthamiti / tathAhuH zrIsUrayA-atra samAptirasakale'pyadhyayane pratIyate iti sAkalye' nantarbhAvaH / pUrvapadArtha ityeva-samRddhA madrAH sumadrAH / avyayamityeva-samIpaM kumbhasya // 26 // 20 yogyatAvIpsArthA'nativRttisAdRzye // 27 // [si0 31140] ___ etadarthAnAmavyayAnAmavyayIbhAvaH sAt / rUpasya yogyamanurUpam / arthamartha prati pratyartha samIkSyate / zaktimanatikramya yathAzakti datte / zIlasya sAdRzyamiti sazIlamanayoH // 27 // "yogyatA0" / etadAnAmiti-ete catvAro'rthA yeSAmiti / anurUpamiti-atrAnuryogyatAyAm / pratyarthamiti-atra prati vIpsAyAm , samAsena vIpsAyA uktatvAnna tannimittA dviruktiH / "bhAgini ca 25 pratiparyanubhiH" (2 / 2 / 37) iti dvitIyAvidhAnAdatra vAkyamapi bhavati / vAkye tu lakSaNAdyanekArthasambhavAhiruktimantareNa vIpsA na pratIyate iti "vIpsAyAm" (74 / 80) ityanena dvirbhAvaH / vIpsA ca pRthaksaGkhyAyuktAnAM bahUnAM sajAtIyAnAmarthAnAM sAkalyena pratyekaM kriyayA guNena dravyeNa jAtyA vA yugapat prayoktuAptumicchA, tasyAM yadvarttate zabdarUpaM tahirucyate / vIpsA ca syAdyanteSveva bhavatIti teSAmeva dvivacanam-vRkSaM vRkSaM siJcati, prAmo grAmo ramaNIyaH, gRhe 2'zvAH, yoddhA 2 kSatriya 30 ityAdi / yathAzaktIti-yathAzabdo atra arthAnativRttau, arthAnativRttizca padArthAnatikramaH / padamuttarapadaM zaktyAdirUpaM tasyArthaH sAmarthya tasyAnatikrama iti / nAtra vinyAsavizeSa iti kramAnedaH / mUrtasyAnekasya padArthasya niyatadezAdyapekSaM vyavasthApanaM vinyAsaH, sa eva vizeSaH / pUrvasUtre sadRggrahaNenaiva siddhe iha sAdRzyagrahaNaM mukhyasAdRzyaparigrahaNArtham , sahagazabdo hi dharmivAcIti caitrasya sahag sa caitra maitra ityAdi sAmAnAdhikaraNyameva syAt / sAdRzyazabdastu dharmavAcIti, iha sAdRzyagrahaNe caitrasya 35 sAdRzyaM sa caitramaitrasyeti vaiyadhikaraNyamapi siddhyati // 27 // For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / avyayIbhAvaH 273 yathA'thA // 28 // [si0 33141] thApratyayarahitamavyutpannaM yathetyavyayaM nAmnA samasyate / yathArUpaM ceSTate / atheti kim ? yathA caitrastathA maitrH||28|| "yathA0" thApratyayetyAdi-ayaM bhAvaH-dvau yathAzabdau; ekastAvat thApratyayarahitamavyutpannamavyayam , anyastu thApratyayAntaM vyutpannamavyayam / tatrAvyutpannasya yathetyavyayasya yogyatAdiSvanenAvyayIbhAvaH5 syAdyathArUpaM ceSTate rUpasya yogyamityarthaH / yathAvRddhamarcaya-vIpseyam ,-ye ye vRddhAstAnityarthaH / nanvatra kramo'pi pratIyate-ucyate, pratIyatAM kramo vIpsApi tu pratIyate, noko'nekArtho na syAt / yathAsUtraM ceSTate-sUtrAnativRttyetyarthaH / etacca "yogyatAvIpsA." (3 / 1140) ityAdisUtreNa siddhyatyeva, parantvasya sAdRzye samAsapratiSedhArthaM vacanamata evAyamavyutpannaH sAdRzye nAstIti pratIyate, vyutpannasya thApratyayAntasya yathAzabdasya "vibhaktisamIpa0" (3 / 1 / 39) ityAdisUtreNa sahagarthe "yogyatAvIpsA0" ityAdi-10 sUtreNa vA sAdRzyArthe prApto'vyayIbhAvo'thetyanena niSidhyate / tathAhuH zrIsUrayaH-pUrveNaiva siddhe sAdRzye pratiSedhArtha vacanamiti / nanu yathA caitrastathA maitra ityAdau caitrasadRzo maitra ityartha eva pratIyate iti sahagartha evAyaM na tu sAdRzyArtha iti kimuktaM sAdRzye pratiSedhArthamityatrocyate-sAdRzyopAdhikatvAsahagapi sAdRzyazabdenocyate iti yathA caitra ityAdi / "prakAre thA" (72 / 102) / saptamyA iti nivRttam / yathAsambhavaM vibhaktisAmAnyasya bhidyamAnasya bhedAntarAnupravRttau bhedaH prakArastasmin 15 vartamAnAt kimayAdisarvAdya'vaipulyabahoH thApratyayo bhavati / sarveNa prakAreNa sarvathA / evaM yathA tathA ubhayathA anyathA aparathA itarathA; bahostu paratvAddhA bhavatItyAdi / ayaM ca thApratyayAnto yathAzabdaH kevalaH sAdRzye / tathoktamalaGkAracUDAmaNI-upamAvAcakA iva-vA-yathAzabdAH / atrodAharaNaM "kSaNaM kAmajvarocchittyai bhUyaH santApavRddhaye / viyoginAmabhUJcAndrI candrikA candanaM yathA" // 1 // tathAyaM prakRtArtho pradarzane-yathAlaGkAracUDAmaNI-sA upamA vAkye vRttau ca bhavati / vAkye yathAzabdaH 20 prastutArtho pradarzane prayuktaH kiM ca tathAzabdasamabhivyAhRto'yaM sAdRzye yathA caitrastathA maitra iti / ayamupekSAyAm-yathAtathA vA tadbhUyAdanenAprastutena kim ? ayamavicAritabhASaNe'pi-yathAtathA jalpati bAlizo'yamiti / satye'pyayam-RtaM tathyaM yathAtathamityAdi / sarveSAmapyeSAM thApratyayAntatvAdeva na samAsastataH susUcitamAcAryaiH yathA'theti / kaumudyAM tu "yathA'sAdRzye" asAdRzye eva yathAzabdaH samasyate ityuktamiti jJeyam // 28 // .. . yAvadiyattve // 29 // [si0 3 // 1 // 31] iyatve gamye yAvaditi samasyate / yAvantyamatrANi tAvanta iti yAvadamatraM zrAddhAn bhojaya // 29 // ___ "yAva0" iyaM pariNAmameSAmiyantaH "idaM kimo'turiyakiya cAsya" (7 / 1 / 148) iti siddhiH / iyatAM paricchinnasaGkhyAnAmiyato vA paricchinnaparimANasya bhAva iyattvam , tasmin gamya iti / 30 yAvantyamatrANItyatra vijJAtasaGkhyAparimANairamatraistAvanta iti zrAddhaparimANamiha gamyate / evaM yAvAnodano yAvadodanam , yAvAnavakAzo yAvadavakAzamityatrAvacchinnaparimANenodanAvinA zrAddhaparimANamavadhAryate / yAvadityavyayamanavyayaM ca gRhyate / avyayamevetyanye / tatrAnavyayaM yacchabdAt "yattadetado DAvAdiH" (7 / 1 / 149) iti DAvAdinA vatupratyayena siddham / avyayapakSe yAvadamatrANIti vAkyam / ana-34 hai* prakA0 pUrvA0 35 For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuvyayapakSe tu yAvantyamatrANIti / pUrvArtha(pUrvapadArtha ?)pradhAnatvAdavyayatve siH, anavyaye tu jas samAsAt / tato'mbhAvaH / iyattva iti kim ? yAvadattaM tAvadbhuktaM kiyahattaM kiyadbhuktamiti nAvadhArayati ata evAtra tAvadityupAdIyate / samAse tu uktArthatvAnna tatprayogaH // 29 // paryapAbahirac paJcamyA // 30 // [si0 3 // 1 // 32] 5 paryAdIni paJca paJcamyantena samasyante / paritrigartebhyaH paritrigartam / evamapatrigartam / bahinAmam / AgrAmam / prAgrAmaM pRSTo meghaH // 30 // "parya0" paritrigarttamiti-"paryapAbhyAM vaye" (2 / 2 / 71) iti paJcamI tato'nena samAsaH / evamapatrigartebhyaH apatrigatam / trigataM nAma nagaraM varjayitvA vRSTo megha ityarthaH // AgrAmaM iti "AGAvadhau (2 / 2 / 70) iti paJcamI, AgrAmAt , tato'nena samAsaH / bahi mamiti-"prabhRtyanyA10rthadikzabdabahirArAditaraiH" (2 / 2 / 75) iti paJcamI, bahirgAmAttato'nena samAsaH / paryAdisAhaca ryAt azcatiriha dhA enalubanto'vyayaM gRhyate prAggrAmAt prAgrAmamiti / evaM pratyaggrAmAt pratyaggrAmam / apAgprAmAt / apAggrAmam / udaggrAmAt udaggrAmaM vRSTo meghaH / avyayagrahaNAdiha na bhavati-prAG prAmAt caitraH / paJcamyeti kim ? parivRkSaM vidyotate vidyut // 30 // lakSaNenAbhipratyAbhimukhye // 31 // [si0 3 // 1 // 33 ] 15 Amimukhye vartamAnau abhipratI cihnavAcinA samasyete / abhyagni pratyagni zalabhAH patanti / "daiye'nuH" (3 / 1 / 34) / anugaGga kAzI / "samIpe" (331 // 35) / anuvanamazanirgatA "tiSThadagvityAdayaH" (331 // 36) / sAdhavaH / tiSThadvaH kAlaH // 31 // "lakSaNe0" / abhyagnIti-"bhAgini ca pratiparyanubhiH" (2 / 2 / 37) iti dvitIyAyAmanena smaasH| abhi agniM abhyagni / prati ani pratyagni zalabhAH patantIti-anAminA zalabhapAto lakSyate ityagni20lakSaNaM bhavati, tasya cAbhipratibhyAmAbhimukhyaM dyotyate / lakSaNeneti kim ? sraghnaM pratigataH, pratinivRttya trughnamevAbhimukhaM gata ityarthaH / "dairye'nuH" daiye AyAmaviSaye yallakSaNaM tadvAcinA'nuH samasyate / anugaGgAM dIrghA anugaGgaM kAzI-gaGgAyA lakSaNabhUtAyA dairyeNa kAzyA dairghya lakSyate / dairye iti kim ? vRkSamanu vidyotate vidyut-atra vRkSo vidyotanasya lakSaNaM na tu daiya'sya / lakSaNeneti kim ? lakSyeNa kAzyAdinA anoH samAso mA bhUditi / "samIpe" samIpe'rthe vartamAno'nuH samIpi25 vAcinA samasyate / anuvanamiti-anoravyayatvAd "vibhaktisamIpa0" (3 / 1139) ityAdinaiva samAse siddhe vikalpArthaM vacanaM, tena vAkyamapi bhavati-anuvanasyAzanirgatA / pRthagvacanam lakSaNenetyasya nivRttyarthamiti shriisuuryH| pANinIyAdayastu atrApi lakSaNenetyanuvarttanIyaM samIpasamIpinolakSyalakSaNabhAvo'nunA dyotyate / vanasAmIpyagatAyA azanervanaM lakSaNamityAhuH "tiSThagvityAdayaH" tiSThadguprabhRtayaH samAsazabdA avyayIbhAvasaMjJA bhavanti / yathAyogamanyapadArthe pUrvapadArthe 30 cAbhidheye / tiSThanti gAvo yasminkAle garbhagrahaNAya dohAya vA vatsebhyo nivAsAya jalapAnArtha vA sa kAlaH / evaM vahanti gAvo yasmin sa kAlo vadbhuH / iNaH zatari "hviNorapvi0" (4 / 3 / 15) iti yatve jyAM Ayatyo gAvo yasmin sa kAlaH AyatIgavam / atra pUrvapadasya puMvadbhAvAbhAvaH samA sAntazca nipAtanAt-ete anyapadArthe kAle // tathA khale yavA yasmin sa kAlaH khaleyavam / khale34 busam-nipAtanAtsaptamyA alup / evaM lUnayavam / lUyamAnayavam / evaM pUtayavaM pUyamAnayavam , saMhRtayavaM For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / avyayIbhAvaH 275 saMhriyamANayavam , saMhRtabusaM saMhriyamANabusam-ete prathamaikavacanAntA evA'nyapadArthe / kAle deze'pItyanye-tena khaleyavaM pazya, khaleyavena kRtamityAdayaH prayogA asAdhavaH (dvitIyAdyantA iti shessH)| dvitIyAdivibhaktyantA apyete sAdhava ityanye // 'nAbheradhaH' adhonAbhaM nipAtanAdatsamAsAntaH / pUrvapadArthapradhAno'yaM tathA 'samatvaM bhUmeH' samabhUmi, evaM samapadAti, pakSe pUrvapadasya mAntatvamapi nipAtyate samabhUmi / samaMpadAti / etau dezakAlabhAveSvanyapadArtheSvityanye; uttarapadArthaprAdhAnye tu samA5 bhUmiH samabhUmiH, samapadAtiriti karmadhAraya eva / tathA zobhanatvaM samasya zobhanatvaM samAyAH zobhanA samA yatra suSamam , evaM viSamaM duHSamaM niSpamaM aparasamam , uttarapadArthaprAdhAnye tu tatpuruSa eva / zobhanA samA suSamA, zobhane same suSame / samazabdenAvyayIbhAva ityanye / tathA samAyA AyatItvaM AyatI samA, yatra AyatIsameti vA AyatIsamam / evaM pApasamaM puNyasamam / samazabdena tRtIyAsamAsa itynye| AyatyA samam AyatIsamam evaM pApasamaM puNyasamam / tathA pragatatvaM prakRSTatvaM vAhnaHprAI 10 nipAtanAdahlAdezaH evaM praratham pramRgam pradakSiNam / anyatra pragatA mRgA asmAt pramRgo dezaH / deze'pyanye / uttarapadArthaprAdhAnye tu tatpuruSa eva // prAhaH prarathaH pramRgaH pradakSiNA / tathA ekatvamantasya eko'nta iti vA ekAntam, deze'nyapadArthe'pItyanye, evaM prAntaM samapakSaM samAnatIrtha samAnatIram , tathA sampratyasampratyapradakSiNAni yathAsaGkhyaM vartamAnAvarttamAnavAmeSu, tathA yuddhe ijantaM ca kezAkezi daNDAdaNDi dvidaNDi dvimuzali / tiSThadgu ityatretizabdaH svarUpaparigrahArthasteneha samAsAntaraM na bhavati / 15 paramaM tiSThadgu, tiSThadgu priyamasya iti vAkyameva bhavati / ata eva pradakSiNasampratibhyAM saha nasamAsena siddhAvapradakSiNAsampratyoH paatthH| ijantasya tiSThadgavAdipAThaH "ic yuddhe" (7 / 3 / 74) ityanena ijantasya samAsAntarapratiSedhArthaH, dvidaNDyAderavyayAbhAvArthazca / anye tu parapadenaiva samAsaM pratiSedhanti, tanmate paramatiSThadgu AtiSThadgu japansandhyAm ityAdayo'pi sAdhavaH / tiSThadgravAdirAkRtigaNastena prasavyaM apasavyaM yatprabhRti tatprabhRti itaHprabhRti ityAdi siddham // 31 // nityaM pratinA'lpe // 32 // [si0 31137] alpe'rthe vartamAnena pratinA nityaM samasyate, so'vyayIbhAvaH syAt / zAkasyAlpatvaM zAkaprati // 32 // ___ "nityaM." zAkapratIti / evaM sUpasya mAtrA sUpaprati / pUrvapadArthe ityadhikArepyasambhavAdatrottarapadArthapradhAna evAyaM samAsaH / athavAvyayAnAM doSAmanyamahardivAmanyArAtriritivadvRttiviSaye sattvapradhA-25 natvadarzanAnmAtrAvati pratizabdasya vRtteravirodhAdalpaH sUpa iti vigrahaH / ___ ityAdirityatrAdizabdasAmarthyAt "saGkhayAkSazalAkaM pariNA dyUte'nyathAvRttau" (3 / 1 / 38) / saGkhyAvAcinAma akSazalAke ca dyUtaviSaye'nyathAvarttane pariNA samasyante, tathA caiSAM kartRtvAttRtIyAntatvamakSazalAkayostvekavacanAntayoreveSyate / paJcikA nAma dyUtaM paJcabhirakSaiH zalAkAdibhirvA bhavati tatra yadA sarve uttAnA avAco vA patanti tadA pAtayiturjayaH, anyathApAte parAjayaH / ekenAHNa 30 zalAkayA'nyathAvRttaM ekapari, dvipari, tripari, yAvaccatuHpari / paJcasu tvekarUpeSu jaya eva bhavatIti paJcaparIti na bhavati / akSeNa zalAkayA vedaM tathAvRttaM yathApUrva jaye akSapari zalAkApari / kecitsamaviSamadyUte samamityukte yadA viSamaM bhavati, tadAkSapari zalAkAparIti prayujyata ityAhuH / anye pUrvaM padamAhUtaM tacca patitamiSTaM siddham , punastadAhUtaM yadA na patati tadAyaM prayogo'kSaparizalAkAparItyAhuH / "nadIbhirnAnni" (3 / 1 / 27) / nadIvAcibhirnAmabhirnAma saMjJAyAmanyapadArthe samasyate / 35 20 For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuunmattA gaGgA yatra sa unmattagaGgaM dezaH, evaM lohitagaGgaM tUSNIGgaGgaM zanairgaGgam imAni dezanAmAni / nadIbhiriti bahuvacananirdezAnadIvizeSANAM tatsvarUpasya ca grahaNam / uttarasUtre pazcanadamityatra svarUpaahaNAca paryAyANA srotasvinI-nimnagA-sindhuprabhRtInAM ca prahaH / nAmnIti kim ? zIghragaGgo dezaH / "vaMzyena pUrvArtha" (3 / 1 / 29) / vidyayA janmanA vA prANinAmekalakSaNaH santAno vaMzastatra bhavo 5vazyaH / sa ihAdyaH kAraNapuruSo gRhyate, tadvAcinA nAnA sayAvAci nAma samasyate, pUrvapadasthArthe'bhidheye'vyayIbhAvazca samAso bhavati / eko munivazya ekamuni vyAkaraNasya / dvau munI vaMzyau dvimuni vyAkaraNasya / vidyayA tadvatAmabhedavivakSAyAM dvimunivyAkaraNamityAdi sAmAnAdhikaraNyaM bhavati / sapta kAzayo vaMzyA rAjyasya saptakAzi rAjyasya / pUrvArthe iti kim ? dvau munI vaMzAvasya dvimunika vyAkaraNamityAdyanyapadArthe bahuvrIhireva / anye tu pUrvArthe iti vizeSaM necchanti, tanmate ekazcAsau 10 munizceti karmadhArayaprasaGge, dvau munI samAhRtAviti dviguprasaGge, eko munizyo'syeti bahuvrIhiprasaGge cAvyayIbhAva eva syAditi / etatsarvaM ityAdizabdAt pAhyam // 32 // pAremadhye'ntaH SaSThayA vA // 33 // [si0 3 / 1 / 30] eSAM caturNA SaSThayantena sahAvyayIbhAvo vA syAt / gaGgAyAH pAre pAregaGgam / madhyegaGgam / agravaNam / antargiri / nipAtanAdetvam / pakSe gaGgApAram // 33 // 15 "pAre0" nipAtanAdetvamiti-AdyAnAM trayANAM pakSe gaGgApAramiti vAvacanAt pakSe SaSThIsamAsa ityarthaH // 33 // *tatrAdAyamithastenaprahRtyeti sarUpeNa yuddhe'vyayIbhAvaH // 34 // [si0 3 / 1 / 26] saptamyantaM mitha AdAyeti tRtIyAntaM ca mithaH prahatyeti yuddhe vAcye sarUpeNa nAmnAvyayIbhAvaH syAt // 34 // 20 "tatrA0" spaSTam // 34 // ic yuddhe // 35 // [si0 7 / 3 / 74 ] yuddhe yaH samAsastasAdic samAsAntaH syAt // 35 // "ic0" spaSTam / / 35 // icyakhare dIrgha AJca // 36 // [si0 332272] 25 ijante'kharAdAvuttarapade pUrvapadasya dIrghatvamAca syAtAm / kezeSu kezeSu mitho gRhItvA kRtaM yuddhaM kezAkezi / muSTibhirmuSTibhirmithaH prahRtya kRtaM yuddhaM muSTImuSTi / muSTAmuSTi / akhara iti kim / asyasi // 36 // __"icya0" / muSTAmuSTIti, evaM bAhUbAhavi bAhAbAhavi / dIrghatvAtvayorakArAntAdanyatra vizeSaH / dIrghasAhacaryAdAtvamapi svarAntAnAmeva bhavati / dordoSi dhanurdhanuSi asyasIti-evamiSviSavItyAdi / 30 *tatreti teneti ca kim ? kezAMzca kezAMzca gRhItvA kRtaM yuddham / mukhaM ca mukhaM ca prahRtya kRtaM yuddham / AdAyeti prahRtyeti kim ? kezeSu kezeSu ca sthitvA kRtaM yuddham pakSibhyAm / kezazabdenAtra nIvANyu cyante / daNDaizca daNDaizcAgatya kRtaM yuddhametAbhyAm / mitha iti kriyAvyatihAraH kim ? kezeSu kezeSu ca 33gRhItvA yuddhamanena ekaH sakezo'nyazca muNDa iti mitho nAsti / sarUpeNeti kim ? haste pAde ca gRhItvA For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / avyayIbhAvaH 277 kRtaM yuddham / yuddha iti kim / haste ca haste ca gRhItvA kRtaM saGkhyam / yuddha iti viSayanirdezAyuddhopAdhikAyAmanyasyAmapi kriyAyAM bhavati yathA mAghe "roSAvezAdAbhimulyena kaucit pANipAhaM rahasaivopayAtau / hitvA hetIrmallavanmuSTighAtaghnantau bAhUbAhavi vyAsRjetAm" // 1 // bAhrozca 2 mitho gRhItvA vyAsaGgaM kRtavantau ityarthaH / kriyAvyatihAre Atmanepadam zastanIAtAm // 36 // athAvyayIbhAvAtsamAsAntavidhi darzayatipratiparo'noravyayIbhAvAt // 37 // [si073|87] pratyAdipUrvAdakSyantAdavyayIbhAvAdat syAt / pratyakSam / parokSam / anvakSam // 37 // "prati." / pratyakSamiti-akSiNI prati pratyakSam , "avarNevarNasya" (7 / 4 / 68) itIkAralopaH / parokSamiti parasamAnArthaH paraszabdo'vyayam akSNoH paraH paro'kSam atyaye'vyayIbhAvaH / anvakSamiti-akSNoH samIpamanvakSam / kathaM pratyakSo'rthaH parokSaH kAla ityAderavyayIbhAvasya sattvavacanatA ?10 abhrAderAkRtigaNatvAdapratyayena bhaviSyati / akSazabdenendriyaparyAyeNa siddhe pratyAdiparasyAkSizabdasyAvyayIbhAve prayogo mA bhUditi vacanam // 37 // anaH // 38 // [si073|88] anantAdavyayIbhAvAdat syAt // 38 // no'padasya taddhite // 39 // (si074|61) nakArAntasyApadasya taddhite pare'ntyakharAde-15 luk / uparAjam ||39||"npuNskaadvaa"||40||(si0 7 / 3 / 89) upacarmam upacarma // 40 // sUtratrayaM spaSTam / "girinadIpaurNamAsyAgrahAyaNyapaJcamavAdvA" // 41 // (si0 7390) antagiram antargiri / upasamidham upasamit // 41 // __ "giri0" apazcamavAdveti-paJcamarahitA ye vAstadantAditi / evaM upanadaM upanadi / 20 upapaurNamAsaM upapaurNamAsi / upAgrahAyaNaM upAgrahAyaNi / apazcamavarya, upasucam upasuk / adhisrajaM adhisrak / upaiDaviDaM upaiDaviT / pratimarutaM pratimarut / upadRSadaM upadRSad / upakakubham , upakakub // 41 // saGkhyA samAhAre // 42||[si0 331028] nadIbhirityavyayIbhAve "saGkhyAyA nadIgodAvarIbhyAm" (73 / 91) / at syAt / 25 paJca nadyaH pazcanadam / dvigodAvaram / "zaradAdeH" (73 / 92) / pratizaradam / "jarAyA jaras ca" (73 / 93) / upajarasam / "sarajasopazunAnugavam" (73 / 94) / ete'dantA avyayIbhAvA nipaatyaaH|| 42 // ityvyyiibhaavH| "saGkhyA0" saGkhyAvAci nAma nadIvAcibhirnAmabhissamasyate, samAhAre gamyamAne, sa samAso'vyayIbhAvaH syAt / dvayoryamunayoH samAhAro dviyamunam / evam trigaGgam , paJcanadam , saptagodAvaram-30 atrAvyayIbhAve samAsAnto'mbhAvazca siddho bhavati / anye tu pUrvapadaprAdhAnye'vyayIbhAvaH-godAvarINAM saptatvaM saptagodAvaram , samAhAre tu saptagodAvarIti dvigurevetyAhuH / "sngkhyaa0"| saGkhyAvA. cinaH parau yau nadIgodAvarIzabdau tadantAdavyayIbhAvAdat samAsAntaH syAt / paJcanadamiti-iha nadIgrahaNaM nityArtham / "zara0" / zarad tyad tad yad kiyad hiruk himavat upasad sadas ( adas ? )34 For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhuanas manas vipAz diz dRz viz upAnat anaDuG catur div 19 iti ekonaviMzatikaH zaradAdiH / atrApaJcamavargAntyapATho nityArthaH / "jraa0"| jarAzabdAntAdavyayIbhAvAdatsamAntastatsanniyoge ca jarAzabdasya jarasAdezaH / "sr"| saha rajasA sarajasamabhyavaharati-sAkalye'vyayIbhAvaH / zunaH samIpe upazunaM tiSThati-atra nipAtanAdvasyotvam / gAmanvAyataM anugavaM "dairye'nuH" (3 / 1134 ) itya5vyayIbhAvaH, dairdhyAdanyatra na bhavati-gavAM pazcAdanugu yAnam // 42 // -> ityavyayIbhAvaH / atha tatpuruSa nirUpayatiprAtyavaparinirAdayo gatakAntakRSTaglAnaklAntAdyaH . prathamAdyantaiH // 43 // [ si0 3 / 1147] 10 prAdayo gatAdhAH prathamAntairatyAdayaH krAntAdyarthA dvitIyAntairavAdayaH kruSTAdyarthAstRtIyAntaiH paryAdayo glAnAdharthAzcatuthyantairnirAdayaH klAntAdyarthAH paJcamyantairnityaM samasyante, sa ttpurussH| pragataH prakRSTo vA AcAryaH prAcAryaH / gauNasya yAvantasyAntasthasya haskhaH / atikrAntaH khaTvAmatikhaTvaH / avakruSTaH kokilayA'cakokilaH / pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH / nirgataH kauzAmbyAH niSkauzAmbiH / "avyayaM pravRddhAdibhiH" (3 / 1 / 48) / samasyate / punaH pravRddhaM 15brhiH||43|| "prAtya." prAcArya iti-evaM saGgato'rthaH samarthaH / viruddhaH pakSo vipakSaH / pratyarthI pakSaH pratipakSaH / pratibaddhaM vacaH prativacaH // atikhaTva iti-evaM udgato velAM udvelaH / pratigato'kSaM prtykssH| anugataH pratigato vA lomAni anulomaH pratilomaH / abhiprapanno mukhamabhimukhaH // avakokila iti-evaM pariNaddho vIrudbhiH parivIrut / anugatamarthena anvathaM nAma / saGgatamakSeNa samakSaM vastu / evaM 20 saGgatamarthena samarthaM padam , vimuktamarthena vyarthaM vcH|| paryadhyayana iti-evaM udyuktaH saGgAmAya utsaGgrAmaH / zaktaH kumAryai alaGkumAriH / zaktaH puruSebhyo'lampuruSINaH / / niSkauzAmbiriti-evaM apagataH zAkhAyAH apazAkhaH / antargato'GgalyA antaraGgulo nakhaH / utkrAntA kulAt utkulA kulaTA / evaM udvela: samudraH / ucchAstraM vacaH / utsUtro nyaayH| ucchRGkhalaH kalabhaH / apagatamarthAt apArthaM vacaH / apakrama kAryamityAdi / bahulAdhikArAt SaSThayantenApi antargato gArgyasya antargAyaiH // saptamyantenApi-pratiga25 tamurasi pratyurasam / (gatAcA iti kim ? vRkSaM prati vidyotate vidyut / sAdhurdevadatto mAtaraM prati ) anya ityeva-prAcAryako dezaH / vakSyamANe "gatikanyastatpuruSaH" (3 / 1 / 42) iti tatpuruSalakSaNasUtre anya ityasya hi anyo bahuvrIhyAdilakSaNarahitastatpuruSo bhavati ityarthaH // bahuvacanamAkRtigaNArtham / "avya." / punarutsyUtaM vAptaH, / punarniSkrIto rathaH, punaruktaM vacaH, punarnavaM vayaH, punaHzRtaM payaH, svaryAtaH, antarbhUtaH, prAtaHsavanaM, uccai?SaH, nIcairgataM aMdhaspadam , anadvApuruSaH, prAyazcittam , sadyaskrIH, 30 prAgvRttam, purAkalpaH, zvaHzreyasam , zvovasIyasaM iti pravRddhAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham // 43 // GasyuktaM kRtA // 44 // [si0 31149] kRtpratyayavidhAyakasUtre usyantanAmnoktaM kRdantena nAmnA nityaM samasyate / kumbhaM karotIti 33 kumbhakAraH / "karmaNo'Na" (5 / 1172) ityaN / "gatikArakaGasyuktAnAM kRdantairvibhaktyutpatteH 1 adhaHsthAne padamityeva kArya na badhastAditi tsyaapyvyytvaat| 2 anirNayo'nadvA tena puruSaH na vidyate dvA saMzayo'syeti vyutpattyAdvA dharmI ucyate / na adA anadvA saMzayitaH puruSaH sasaMzayaH puruSo vA / For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH 279 prAgeva smaas"| "tRtIyoktaM navA" (331150) / mUlakenopadaMzaM mUlakopadaMzaM bhuGkte / pArzvayoH pArthAbhyAM vopapIDaM pArthopapIDaM zete // 44 // *yathAyogaM dvitIyAdyantaM nAma prathamAntena samasyate, sa dvitIyAditatpuruSa iti vaktavyam / dharmaprAptaH / madapaTuH / AtmakRtam / yUpadAru / gohitam / vRkabhayam / rAjapuruSaH pAnazauNDaH "siMhAthaiH pUjAyAm" (3 / 189) / saptamyantaM samasyate / samarasiMhaH, bhUmivAsavaH / "kAkAdyaiH kSepe"5 (3 / 1190) / tIrthakAkA tIrthazvA ityAdi / __ "Gasyu0" vibhaktyutpatteH prAgeva samAsa iti-tena carman TAkrIta ityAdau kaccha am pa ityAdau ca samAse satyakArAntatvAt DIH siddhaH / carmakrItI kacchapI ityAdi / yadi punarvibhaktyantaiH kRdantaiH samAsaH syAttadAntaraGgatvAdvibhakteH prAgevApaH prAptAvakArAntatvAbhAvAt bIna syAt / tathA mASAn vApin ityAdau samAse nakArasyAnantatvAt "vottarapadAntanasyAde0" (2 / 375) iti Natvam siddham / 10 mASavApiNI / vibhaktyantena tu samAse'ntaraGgatvAdvibhakteH prAgeva DIprAptau nakArasyAntyatvANNatvaM na syAt / pUrvapadasya ca vibhaktyantatvaniyamAt carmakrItItyAdiSu padakArya nakAralopAdikaM siddham / "tRtIya0" | "dazestRtIyayA" (5 / 4 / 73 ) ityArabhya yat tRtIyoktaM nAma, tat kRtA nAnA, vA samasyate / vAzabdo nityasamAsanivRttyarthaH / tena vAkyamapi bhavati // 44 // saGkepeNa tatpuruSasamAsaprakaraNaM saGgrahItukAmaH phakkikAmAha / *yathAyogamityAdi / tatra sUtrANi 15 caivam / "dvitIyA khaTTA kSepe" (3 / 1 / 59) / dvitIyAntaM khaTvA ityetanAma ktAntena samasyate / kSepaH samAsArtho na vAkyena gamyate iti nitya evAyaM samAsaH / khaTvArUDho jAlmaH-utpathaprasthita evamucyate // "kAla" (3 / 160) / dvitIyAntaM kAlavAci ktAntena samasyate / rAtrimadhirUDhAH rAjyadhirUDhAH / avyAptyartha ArambhaH // "vyAptau0" (3 / 1 / 61) / guNakriyAdravyairatyantasaMyogo vyAptiH / vyAptau yA dvitIyA tadantaM kAlavAci nAma vyApakavAcinA nAmnA samasyate / muhUttaM sukhaM 20 muhUrtasukham // "zritAdibhiH" (3 / 1 / 62 ) / dvitIyAntaM zritAdibhiH samasyate / dharma zrito dharmazritaH / zrita atIta patita gata atyasta prApta Apanna gamita AgAmin iti nava zritAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena odanabubhukSuH / hitAzaMsuH / tattvabubhutsuH / sukhecchurityAdi siddham // "prAptApannau tayAca" (3 / 1 / 63) / prAptApannau sAmarthyAt prathamAntau tayA dvitIyAntena samasyete / tatsanniyogo cAnayorantasya akAro bhavati / prAptA jIvikAM prAptajIvikA / ApannA jIvikAM ApannajIvikA / ad 25 vacanaM strIliGgArtham , prAptApannayoH prathamoktatvAtpUrvanipAtArtha vacanam / zritAditvAcAnayordvitIyAyA api prathamoktatvAjjIvikAprApto jIvikApanna ityapi bhavati // "ISadguNavacanaiH" ( 3 / 1 / 64) guNe varttitvA tadyogAye guNini vartante, te guNavacanAstairISaditi samasyate / ISadalpaM piGgalaH iiptpingglH|| iti dvitiiyaattpurussH|| "tRtIyA tatkRtaiH" (3 / 1 / 65) / tRtIyAntaM tatkRtairguNavacanaiH samasyate / zaGkhalayA kRtaH 30 khaNDaH zaGkulAkhaNDazcaitraH / evaM girikANaH / madapaTuH / kSArazuklaH / kusumasurabhiH / kRtArtho vRttAvantabhUta iti kRtazabdo na prayujyate / guNavacanairityuktatvAt zuddhaguNavAcinA samAso na bhavati-ghRtena pATavam ; atrApi samAso bhavatIti kazcit // "catasrArddham" (3 / 1166) / tRtIyAnto'rddhazabdastatkRtArthena catasRzabdena samasyate / arddhana kRtAzcatasraH arddhacatasro mAtrAH / evaM arddhacatasraH khAryaH / 34 1 nayekArthottarapadAbhAvAt 'parataH strI.' iti puMvadbhAvo na prApnotItyatkaraNam / For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghucatasrati kim ? arddhana kRtAzcatvAro droNAH // "UnArthapUrvAyaiH" ( 3 / 1167) / tRtIyAntamUnAthaiH pUrvAdyaizca samasyate / mASeNonaM mASonam , evaM mASavikalam / mAsena pUrvaH mAsapUrvaH, evaM mAsAvaraH / pUrva avara sadRza sama kalaha nipuNa mizra lakSNa ityaSTau pUrvAdyAH / AkRtigaNo'yam , tena dhAnyenArthaH dhAnyArthaH / AtmanA paJcamaH / AtmanA SaSThaH / AtmanaH pUraNa ityaluksamAsaH / mASaNAdhikaM mASA5dhikam kArSApaNam , bhrAtrA tulyaH bhrAtRtulyaH / ekena dravyatvam ekadravyatvam ityAdi siddham / pUrvAdiyoge yathAyogaM hetvAdau tRtIyA // "kArakaM kRtA" (3 / 1 / 68) / kArakavAci tRtIyAntaM sAmarthyAt kartRkaraNarUpaM kRdantena samasyate / kartR-AtmanA kRtam AtmakRtam / "kRt sagatikArakasyApi" (7 / 4 / 117) vizeSaNam / caitreNa nakhanirbhinnaH caitrnkhnirbhinnH| evaM sujanasulabhaH / durjanadurlabhaH / aridurjayaH / karaNa-parazunA cchinnaH parazucchinnaH / evaM nkhnirminnH| pAdaprahAraH / pAdAbhyAM hriyate 10pAdahArakaH / talAhRtiH / zastraprahRtiH / bahulAdhikArAt stutinindArthatAyAM prAyeNa kRtyaiH samAsaHkartR. kAkapeyA nadI-evaM pUrNetyarthaH / zvalehyaH kUpaH-evamAsannodaka ityarthaH / kukkuTasampAtyA grAmAevamAsannA ityarthaH / karaNa. kaNTakasaJcaya odanaH-evaMnAma vizada ityarthaH / bASpacchedyAni tRNAnievaMnAma mRdUnItyarthaH / anyatrApi busopendhyam tRNopendhyam -tejaso'lpatAkhyAyate / chanaghAtyaH-- kRcchrasAdhyatvamucyate / kArakamiti kim ? vidyayoSitaH / annenoSitaH / tena hetunetyarthaH / (putreNa 15 gataH chAtreNAgataH, tenai sahetyarthaH / kRteti kim ? gobhirvapAvAn , dhAnyena dhanavAn , bahulAdhikArAdeva ktavatunA ktvayA tavyAnIyAbhyAM ca na bhavati / dAtreNa lUnavAna , parazunA chinnavAn , dAtreNa kRtvA, parazunA chittvA, kAkaiH pAtavyaH, zvamileMDhavyaH / ) "naviMzatyAdinaiko'ccAntaH" (3 / 1 / 69) tRtIyAnta ekazabdo naviMzatyAdinA samasyate / ekazabdasya cAdanto bhavati / ekAnnaviMzatiH / pakSe ekAd naviMzatiH / evam ekAnnatriMzat ityAdi / naviMzatyAdineti nirdezAt "nabat" 20 (3 / 2 / 125) (iti namo't ) na bhavati / iti tRtIyAtatpuruSaH / "caturthI prakRtyA" (3 / 1170) / prakRtiH pariNAmikAraNam , caturthyantaM vikRtivAci prakRtivAcinA samasyate / yUpAya dAru yUpadAru / prakRtyeti kim ? randhanAya sthAlI / mUtrAya sampadyate yavAgUrityAdau tu vikArasyApradhAnasya sampadyate ityAdi kriyAsApekSatvAt na bhavati // "hitAdibhiH " (7 / 3 / 71) / caturthyantaM hitAdibhiH samasyate / gobhyo hitaM gohitam / hita sukha rakSita bali iti catvAro 25 hitAdayaH / AkRtigaNazvAyam / tena azvaghAsaH, zvazrUsurA, zvazrUsuram , hastividhAnam , dharmaniyamaH, dharmajijJAsA, nATyazAlA, Atmanepadam , parasmaipadam ityAdi siddham / kRtyapratyayAntaM ceha paThyatedevadeyam / iha na bhavati-brAhmaNAya dAtavyam // iti cturthiittpurussH| "pazcamI bhayAdyaH" (3 / 1173) / paJcamyantaM bhayAdyaiH samasyate / vRkAdbhayaM vRkabhayam / bhaya bhIta bhIti bhI bhIru bhIluka nirgata jugupsa apeta apota mukta patita apatrasta iti trayodaza bhayAdayaH / 30 AkRtigaNazcAyam , tena dvIpAntarAnItaH, sthAnabhraSTaH, tAtparaH, tapara iti siddham / bahulAdhikArAt iha na bhavati-prAsAdAtpatitaH // "ktenAsattve" (3 / 1 / 74) / asattve vartamAnA yA paJcamI, tadantaM 32 nAma kAntena samasyate / stokAnmuktaH / "stokAlpakRcchra0" (2 / 2 / 79) iti paJcamI, tato'nena 1nAtra nindA stutirvA kintu svarUpakathanam / 2 ghAtyasya kAThinyaM pratipAdyate / 3 evaM zikSayA parivrAjaka itItthambhUtalakSaNe'pyanuktamapi jJeyam / anIyaprayoga zvabhilehanIya ityAdyapi draSTavyam / 4 pacata ityevamAdInAmAtmA svabhAvastadarthaM padam te Ate ityAdi Atmanepadam / 5 tivAdyavayavApekSayA prakRtipratyayasamudAyaH pacatItyAdilakSaNaH paro'rthastadartha tivAdikaM padam / For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH 281 samAsaH / dUrAdAgataH "ArAdayaiH " ( 2 / 2 / 78) iti paJcamI, tato'nena samAsaH / sarvatra "asattve GaseH" (3 / 2 / 10) ityalupsamAse taddhitAdyutpattiH phalam / stokAnmuktirityAdi / iti paJcamItatpuruSaH / "SaSThadhayatnAccheSe" ( 3 / 1 / 76 ) uktakArakavyatiriktaH zeSastatra tadntaM nAma nAmnA samasyate / ayatnAt, na cetsa zeSo "nAthaH " ( 2 / 2 / 10 ) ityAdiryanAdbhavati / rAjJaH puruSaH rAjapuruSaH / Rddhasya rAjJaH puruSa ityAdau sApekSatvAtsamAso na bhavati / devadattasya gurukulam, jinadattasya dAsa - 5 bhAryetyAdau tu sApekSatve'pi gamakatvAdbhavati / ayatnAditi kim ? sarpiSo nAthitam / mAtuH smRtam / "kRti" (3 / 1 / 77) / "karmaNi kRtaH" ( 2 / 2 / 83 ) iti karttari " ( 2 / 2 / 86 ) iti ca sUtrAbhyAM yA SaSTI, tadntaM nAma nAmnA samasyate / gaNadharroktiH / idhmatrazcanaH / " yAjakAdibhiH" (3 / 1 / 78) / ebhiH SaSThyantaM samasyate / brAhmaNAnAM yAjakaH brAhmaNayAjakaH / evaM gurupUjakaH / yAjaka pUjaka paricAraka pariveSaka snApaka adhyApaka AcchAdaka unmAdaka udvarttaka hotR bhartR iti ekAdaza yAjakAdayaH / 10 AkRtigaNo'yam / tena tulyArthA api-gurusadRzaH gurusamaH / tathA anyatkArakam vizvagoptA, tIrthakarttA tatprayojako hetuzca, janikartuH prakRtiH ityAdi siddhaM bhavati / " patirathau gaNakena" (3 / 1 / 79) / pattigaNakaH rthgnnkH| " akena krIDAjIve" (3 / 1 / 81) / AjIvo jIvikA, krIDAyAmAjIve ca gamyamAne SaSThyantamakapratyayAntena samasyate / zAlabhaJjikA - krIDAyAH saMjJA, dantalekhakaH - dantalekhanamasyAjIvaH / krIDAjIvau vAkyena na gamyete iti nityasamAsA ete "karmajA tRcA ca" ( 3 / 1 / 83 ) iti 15 pratiSedhe prApte sUtratrayam / kvacitSaSThItatpuruSe pUrvapadasya puMvadbhAvo vA syAt / tathAhi - " mRgakSIrAdiSu vA" ( 3 / 2 / 62 ) / eteSu samAsazabdeSu parataH strIliGgamanekArthe arUyekArthe cottarapade puMvadvA syAt / mRgyAH kSIraM mRgakSIraM mRgIkSIraM, mRgapadam mRgIpadam, mRgazAvaH mRgIzAvaH, kukkuTANDaM kukkuTyaNDam, mayUrANDaM mayUryaNDam, kAkANDaM kAkyaNDam, kAkazAvaH kAkIzAvaH / mRgakSIrAdayaH prayogato'nusarttavyAH / puMstrIliGgapUrvapadabhedena samAsavivakSAyAM sUtrAnArambhe mRgakSIrAdayo na siddhyanti / iti SaSThI - 20 tatpuruSaH / 1 "saptamI zauNDAdyaiH " ( 3 / 1 / 88 ) / saptamyantaM zauNDAdyaiH samasyate / pAne prasaktaH zauNDaH pAnazauNDaH madyapaH / akSeSu prasaktaH zauNDa iva akSazauNDaH, zauNDazabda iha gauNo vyasanini varttate, vRttau prasaktikriyAyA antarbhAvAdaprayogaH / zauNDa dhUrtta kitava vyAla savya, Ayasa vyAna etau alasAsaktaparyAyau / savINa dakSiNaparyAyo'yam / antar adhIna paTu paNDita kuzala capala nipuNa siddha 25 zuSka paka bandha ityekonaviMzatiH zauNDAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena ziraH zekharaH, hastakaTakaH, ApAtaramaNIyaH, avasAnavirasaH, pRthivIviditaH, pRthivIpraNataH, anteguruH, madhyeguruH, galevopakaH(?) tvacisAraH, RNe'dhamaH adhamarNaH, RNe uttamaH uttamarNaH, rAjadantAditvAtparanipAtaH ityAdi siddham / "siMhA0" ( 3|1|89 ) / samarasiMha iti samare siMha iveti upamayAtra pUjA gamyate / evaM kaliyudhiSThiraH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / " kAkA 0 " ( 3|1| 90 ) / tIrthakAka iti tIrthe 30 kAka iva upamayA'tra kSepo gamyate / evaM tIrthadhvAGgaH tIrthavAyasaH tIrthabakaH tIrthazvA tIrthasArameyaH tIrthakukkuTaH tIrthazRgAlaH / yathA kAkAdistIrthaphalamajAnanna cirasthAyI bhavati; evaM yaH kAryANyArabhya teSvanirvAhakaH so'navasthita evamucyate / bahuvacanaM prAgvat 33 1 nanu mRgasya padaM mRgapadam, mRgyAH padaM mRgIpadamiti kRte setsyati kimarthamidamityAzaGkA / 2 AdizabdAt mayUrANDa - mityAdi / etacca mRgyAH kSIramiti kRte draSTavyam / 2. 0 prakA0 pUrvA0 36 For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu - ityAdizabdAca "ktena" (3 / 1192 ) saptamyantaM ktAntena samasyate, kSepe gamyamAne / bhasmani hutam , pravAhe mUtritam , udake vizIrNam ; niSphalaM kRtamevamucyate / avatapte nakulasthitam kAryeSvanasthitatvamucyate, sarvatropamAnena kSepo gamyate nityasamAsAzcaite / "tatrAhorAtrAMzam" (3 / 1 / 93) pRthagyogAt kSepa iti nivRttam, tatretyetatsaptamyantaM nAma aharavayavA rAjyavayavAzca saptamyantAH 5ktAntena samasyante / tatra kRtaM tatra bhuktam / pUrvAhve kRtaM pUrvAhakRtam / evamaparAkRtaM pUrvarAtrakRtam , taddhitAdyutpattiH samAsaphalam-tAtrakRtiH / "nAgni" (3 / 294) saMjJAviSaye saptamyantaM nAma nAmnA samasyate / araNye tilakAH, pUrvAhye sphoTakAH / "kRyenAvazyake" (3 / 1 / 95) saptamyantaM nAma "ya ecAtaH" (5 / 1 / 28) iti kRdyapratyayAntena samasyate, avazyambhAve gamyamAne / mAse avazyaM deyaM mAsadeyam / ya iti kim ? mAse stutyaH, mAse dAtavyA bhikSA, saMvatsarakarttavyamiti tu bahulAdhikArAt / 10 Avazyapha iti kim ? mAse deyA bhikSA iti saptamItatpuruSaH / atra vizeSamAha / tadarthArthena // 45 ||[si0 3 / 1 / 72 ] caturthyarthanArthazabdena caturthyantaM samasyate / pUjArthA sam / "paraH zatAdiH" (3 / 1175) / pazcamItatpuruSAH / "sarvapazcAdAdayaH" (3 / 1680) / SaSThItatpuruSAH (pAtresamitetyAdayazca) saptamItatpuruSA nipaatyaaH| (yatnajaSaSThayantaM na samasyate) sarpiSo nAthitam // 45 // 15 "tada0" pUjArthA sagiti / De'rtho vAcyavaditi vAcyaliGgatA tena udakArtho ghaTaH, pitrartha payaH ityAdi / nityasamAsazcAyaM catulyaiva tadarthasyoktatvAdarthazabdAprayoge vAkyAsambhavAt samAsastu bacanAdbhavati / tadarthetyarthavizeSaNaM kim ? pitre'rthaH-tadartha dhanamityarthaH / "para zatAdiH" ityAdi-zatAtpare-paraHzatAH, sahasrAtpare paraHsahasrAH, lakSAlakSAyA vA pare parolakSAH / parazabdasya pUrvanipAtaH sakArAgamazca / nipAtanAt parazabdasamAnArthaH paraH zabdaH sakArAnto'stItyanye / "sarva20 pazcAdAdayaH" iti sarveSAM pazcAtpadaM varttate / sarvaciraM jIvati / tadupariSTAdrukmaM nidadhAti / avyayapratiSedhApavAdo'yam / bahuvacanaM ziSTaprayogAnusaraNArtham / "guNAntareNa taralopazceti vaktavyam / tarabantaM yadguNavAci tena saha samAsaH 'na nirdhAraNa' iti 'pUraNaguNa' iti ca niSedhasya pratiprasavo'yam / sarveSAM zvetataraH sarvazvetaH, sarveSAM mahattaraH sarvamahAn" iti kaumudyAm / "pAtresamitetyAdayaH" (3 / 1 / 91) iti kSepe gamye ete saptamItatpuruSA nipAtyante / pAtre eva samitA iti pAtrazabdena 25pAtrasahacAri bhojanaM lakSyate, tato bhojana eva samitA militAH santi na kAryAntare ityavadhAraNAt kSepo gamyate / evaM gehe nardI gehe zUra ityAdi / itizabdaH samAsAntaranivRttyarthastena paramAH pAtre samitAH pAtre samitAnAM putra ityAdiSu samAso na bhavati / nipAtanAt saptamyA alup / bahuvacanamAkRtigaNArtham / atha SaSThIsamAsaniSedhamAha-"SaSThayayanAccheze" (3 / 1175) / yatnajetyAdi-yasyA vidhAnAya sUtrAntarakaraNaM sA yatnajA SaSThI tadantaM nAma na samasyate / sarpiSo nAthitamiti-"nAthaH" ( 2 / 2 / 10) 30 iti sUtreNa vyApye SaSThI / evaM mAtuH smRtam sarpiSo dayitaM mAturIzitam "smRtyarthadayezaH" (2 / 2 / 11) iti SaSThI / edhodakasyopaskRtam "kRgaH pratiyatne" (2 / 2 / 12) iti SaSThI / caurasya rugNaM "rujArthasyA'jvarisantAperbhAve karttari" (2 / 2 / 13) iti SaSThI / caurasyojjAsitaM "jAsanATakAthapiSo hiMsAyAm" (2 / 2 / 14 ) iti SaSThI / yatnajazeSaSaSThyantamiti kim ? gosvAmI pRthivIzvara ityAdau 34 samAso bhavatyeva "svAmIzvarA0" (2 / 2 / 98) ityAdisUtrasya nityaM SaSThIprAptau saptamIvidhAnArthatvAt / For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH 283 saGghasya bhadraM bhUyAdityAdau tvAziSi SaSThyAH samAso na bhavati, asAmAdanabhidhAnAdvA-nahi samabhadraM bhUyAdityukte saGghasya bhadraM bhUyAditi pratIyate kintu saGghasambandhi bhadraM kasyacidbhUyAditi pratIyate // 45 // na karttari // 46 // [si0 311182] kartRjaSaSThayantamakAntena na samasyate / tava zAyikA // 46 // "na ka0" / tava zAyiketi zayituM paryAyaH zAyikA "paryAyAhotpattau ca NakaH" (5 / 3 / 120)5 iti NakaH // 46 // karmajA tRcA ca // 47 // [si0 321183] karmajaSaSThayantamakAntena tRjantena ca na samasyate / bhaktasya bhojakaH / apAM sraSTA / "tRtIyAm" (3 / 1 / 84) / kartari / Azcaryo gavAM doho'agopena // 47 // "karma0" / karmajaSaSThyantamiti-karttarItyanuvarttate taccAkasya vizeSaNam, karmaNi vihitA SaSThI 10 karmajA, tadantaM nAma kartari vihito yo'kapratyayastadantena tRjantena ca na samasyate / karmajeti kim ? sambandhaSaSThyAH pratiSedho mA bhUt / guNo guNivizeSakaH, guNinaH sambandhI vizeSaka ityarthaH / kathaM bhUbhA vajrabha" iti ? bhartRzabdo yaH patiparyAyastena sambandhaSaSThyA, yAjakAdipAThAtkarmaSaSTyA vA'yaM samAsaH / kriyAzabdasya tu tatrAgrahaNAdanena pratiSedhaH / bhuvo bhartA vanasya bho / "tRtI." kartarIti-kartari yA tRtIyA tasyAM satyAM karmajA SaSThI na samasyate ityarthaH // 47 // tRptArthapUraNAvyayA'tRzzatrAnazA // 48 // [si0 31185] ebhiH SabhiH saha SaSThayantaM na samasyate / phalAnAM tRptH| tIrthakRtAM SoDazaH rAjJaH sAkSAt / rAmasya dviSan / caitrasya pacan / maitrasya pacamAnaH / "jJAnecchA rthAdhAraktana" (331186) / rAjJA jJAtaH iSTaH pUjitaH / idameSAM yAtam / "akhasthaguNaiH" (3 / 1187) / paTasya shuklH| kAkasya kArNyam // 48 // "tRptA" / sugamam / "jnyaane"| "jJAnecchA rthAJbIcchIlyAdibhyaH ktaH" (5 / 2 / 92) iti sUtreNa jJAnecchArcArthebhyo vartamAne vihito yaH kto yazca "adyarthAzcAdhAre" (5 / 1 / 12) iti sUtreNAdhAre vihitaH ktastadantena SaSTyantaM na samasyate / "akh."| ye guNAH svAtmanyevAvatiSThante na dravye te svasthAstatpratiSedhenAsvasthaguNavAcibhirnAmabhiH saha SaSThyantaM na samasyate / paTasya zukla:-atrArthAtprakaraNAdvA'pekSyasya varNAderniIne yo'yaM zuklAdiH sa paTAderiti sAmopapatteH samAsaH prApnotIti prati-25 Sidhyate / tathA paTasya zauknudhaM guDasya mAdhuryamatra pUrvatra ca zuklAderguNasya zuklaH paTa ityAdau dravye'pi vRttidarzanAdasvAsthyamastyeva / zauklayazabdazca yadyapi zuklavatsAkSAtpaTe na varttate tathApi bhUtapUrvagatyA dravyavRttirityasyApyasvasthatvam / guNAzveha lokaprasiddhA rUparasagandhasparzA abhipretAstattadvizeSairevAyaM pratiSedhastena yatnagauravaM buddhikauzalaM karaNapATavaM bherIzabdo gauzabdamityAdau pratiSedho na bhavati / asvasthaguNairiti kim ? ghaTavarNaH kanyArUpaM kapittharasaH candanagandhaH stanasparzaH / bahulAdhikArAt kaNTakasya 30 taikSNyam vRSalasya dhASTamityAdiSu samAso na bhavati, candanasaurabhyamityAdiSu ca bhavatIti // 48 / / naJ // 49 // [si0 31151 ] naJ nAnA saha samasyate, sa tatpuruSaH / 20 33 For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghudvau nau prakRtau loke paryudAsaprasajyako / paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu niSedhakRt // 1 // tadanyatadviruddhAdayo nanorthAH / "najat" (3 / 2 / 125) / asAdhuH / "tyAdau kSepe" (3 / 2 / 126) / naJaH a syAt apacasi tvaM jAlma // 49 // 5 "na" / dvau nabAvityAdi kArikAyA ayaM bhAvaH-nivartyamAnatadbhAva uttarapadArthaH paryudAse naJsamAsArthaH, sa caturkI-tatsadRzaH 1 tadviruddhaH 2 tadanyaH 3 tadabhAva 4 zca / abrAhmaNaH azukla iti tatsadRzaH kSatriyAdiH pItAdizca pratIyate 1 / adharmaH asita iti tadvirodhI pApmA kRSNazca pratIyate 2 / anagniravAyuriti tAbhyAmanyaH pratIyate 3 / avacanamavIkSaNamiti tadabhAvaH pratIyate 4 / uttarapadArthasya tadbhAvanivRttistu arthata eva natu zabdataH, tenAsaH atasmin ityAdau uttarapadaprAdhAnyAtsarvAdikArya 10 gaNakArya ca siddhaM bhavati-yathA atvantvaM sampadyate tvadbhavatItyatra yuSmadarthasya gauNatvena prathamatrike'pi zabdamAtrAzrayAttvAdezo bhvti| nanvasyottarapadArthaprAdhAnyena talliGgasaGkhyatve sati kathaM kirAtAdau "bhavantyaneke jaladherivormaya" ityAdiprayoge bahuvacanam ? asAdhava evedRzAH zabdAH iti zrIsUripAdAH / kazcidekazabdasyAnyArthasyaikazeSAdeke iti sAdhayitvA pazcAnnansamAsaM manyante / "adhyAropitaikatvAnAM prakRtyarthatayA tatra vAstavabahutvAbhiprAyaM bahuvacanam, yadvA samudAyabahutve bahuvacanaM ratho'zvo gajazca 15pratyekamanekastataH anekazcAnekazcAnekazcetyekazeSa iti" tu manoramAyAm / prasajyapratiSedhe tu naJ padAntareNa sambadhyate ityuttarapadaM vAkya iva svArthe eva varttate, tatrAsAmarthe'pi yathAbhidhAnaM bAhulakAtsamAsaH / sUryamapi na pazyantyasUryampazyA rAjadArAH, punarna gIyante apunargeyAH zlokAH, zrAddhaM na mujhe'zrAddhabhojI, vatsebhyo na hito'vatsIyaH, vadhaM nAhatItyatrAvadhyo brAhmaNa ityAdi / anyatra tu ghaTo nAstItyAdAvasAmarthyAdeva na samAsaH / anya ityeva-na vidyante makSikA atretyamakSikAkaH, makSikANAma20 bhAvo'makSikam , anyapadArthaprAdhAnye bahuvrIhiH, pUrvapadArthaprAdhAnye'vyayIbhAvaH, uttarapadArthaprAdhAnye tatpuruSa iti vivekH| "tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA / aprAzastyaM virodhazca narthAH SaT prakIrtitAH" // 1 // abrAhmaNaH, apApaM, anazvaH, anudarA kanyA, apazavo'nye gobhyaH, adharma iti krameNodAharaNAnIti / tathA AropitatvaM nabA dyotyate AropamAtraviSayatvaM tu saMsargaH / tathA ca abrAhmaNazabdAdAropito 25 brAhmaNa iti bodhe arthAd brAhmaNabhinna iti paryavasthati, ata evAnupasarjanatvAdatasminnityAdau sarvanAma kArya siddhyati / tatpuruSasyautsargikamuttarapadArthaprAdhAnyamapyevaM sati nirbAdham / "mImAMsakAdayastu brAhmaNabhinna ityAdi zAbdabodha evetyAhustanmate'sa ityAdesatisarva ityAdi samakakSatvAtsarvanAmasaMjJAkArya gaNakArya ca na syAt" ityAdi manoramAyAm / "tyAdau0" / tyAdyante pade parataH kSepe gamye naJ akAro bhavati / "a mo no nAH pratiSedhe" ityakAreNa niSedhArthena siddhau, kSepe natraH zravaNavAraNAmartha30 samAsArthaM ca vacanam // 49 // an khare // 50 // [si0 3 / 2 / 129 ] svarAdau pare nano'n syAt / anAryaH // *nakhanAsatyAdayo nipAtyAH (atra "nakhAdayaH" (32 / 128) iti sUtraM jJeyam ) // 50 // "an" / an iti svarUpanirdezAt nalopo dvitvaM ca na bhavati / *"nakha0" nAsya khamastIti 35nakhaH / satsu sAdhuH satyaH, na satyaH asatyaH, na asatyaH, nAsatyau azvinIputrau / AdizabdAt na For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH 285 na bhrAjate iti nabhrAT / na na muJcatIti namuciH / na na kulamasya nakulaH / sarvatra pRSodarAditvAdekasya nayo lopaH, yadvA na bhrAjate iti nabhrAT ityekenaiva nayA rUpANi // na pumAna strIti napuMsakam , ata eva nipAtanAt strIpuMsayoH puMsakAdezaH // na kSIye na kSarati vA nakSatram / na kAmati na krINAti vA nakraH / nAsminnaMduH khamasti nAkaM / evaM namaH, nAgaH, nabhAgaH nArAcaH nApitaH nameruH nanandA, nAntareNa bhavati nAntarIyakam / nAciketaH / AkRtigaNatvAcca nAstikaH namaH nAraGgamityAdayo5 draSTavyAH / tathA "nago'prANini vA" (3 / 2 / 127) / na gacchatIti nagaH ago vA giriH / aprANinIti kim ? ago vRSalaH zItena // 50 // dunindAkRcchre // 51 // [si0 3 / 1 / 43 ] etanindAkRcchravRttinAmnA samasyate / durjanaH duSkRtam / "suH pUjAyAm" (3 / 1144) / sujanaH // 51 // "du0" / nindito jano durjanaH / kRcchreNa kRtam duSkRtam // "suH0" / spaSTam // 49 // atiratikrame ca // 52 // [si0 331145] atiratikrame'rcAyAM ca samasyate / atistutyaH atirAjA / "AGalpe" (3 / 1146) / aakddaarH| "pUrvAparAdharottaramabhinnanAzinA" (3 / 1152) / samasyate / puurvkaayH| "sameM'ze'rdhana vA" (3 / 1 / 54) ardhapippalI pippalyardham / "jaratyAdibhiH " (3 / 1155) / apya| 15 vA samasyate / ardhajaratI jaratyarthaH / "sAyAlAdayaH" (3 / 1 / 53) / sAdhavaH // 52 // ___ "ati0" / atistuyeti-atikrameNa stutvetyarthaH / zobhano rAjAtirAjetyarthaH / "aa0"| ISakaDAraH AkaDAraH / "pUrvA0" / aMza ekadezastadvAnaMzI / pUrvAdayo'zavAcino'zinA samasyante na cetso'zI bhinnaH pratIyate / pUrvaH kAyasya pUrvakAyaH / evamaparakAyaH adharakAyaH uttarakAyaH / pUrvAdigrahaNaM kim ? dakSiNaM kAyasya / abhinneneti kim ? pUrva chAtrANAmAmatrayaskha, bahuvacanAdbhedapratItiH-20 chAtrAnAM sambandhinaM kasmAdapi chAtrAtpUrvamityarthaH / prasajyapratiSedhaH kim ? pUrva pANipAdasya atra samAhArasyaikatve'pi pANiH pAda iti bhedapratItenaM bhavati / pUrvagrAma ityAdau tu na grAmazabdAtprAsAdAdibhedapratItiH / aMzineti kim ? pUrvo nAbheH kAyasya-atra nAbheryaH pUrvo bhAgaH sa kAyasyAvayava ityarthaH / nAbheriti digyogalakSaNA paJcamI / atra pUrvasya bhAgasya nAbhiravadhinatvekadezinI ato nAbhyA saha samAso netyarthaH / kAyena tu syAdeva / pUrvakAyo nAbheriti / "smeN"|smeN'she vartamAnamarddhamabhinne-25 nAzinA samasyate / arddhapippalIti-paraliGgo dvandvo'zIti liGgAnuzAsanAt strItvam / pakSe pippalyarddhamiti tulyabhAge'rddhamiti napuMsakatvam / sameM'za iti kim ? grAmAddhaH, atra arddhasudarzaneti puMstvam / arddha ca sA pippalI ceti karmadhArayeNaiva siddhe bhedavivakSAyAM pakSe SaSThIsamAsabAdhanArthaM arddha pippalInAmiti asamAMze cArddhazcAsau grAmazceti karmadhArayaniSedhArthaM vacanam / kathamarddhapippalya iti ? arddha pippalyA ityabhinnena samAse satyekazeSAt , arddharAzirityatra rAzerabhedapratibhAsAdbhaviSyati / atra sameMze'rddhazabda 30 AviSTaliGgo napuMsakaliGgaH, asamAse tu puMlliGgaH / anye tvasamAMze vAcyaliGgamenamAhurasamAMza eva ca / SaSThIsamAsam , samAMze tu nityamaMzitatpuruSamicchanti / arddhapippalItyAdAvarddhazabdasya prathamoktatvAtprAgni-32 1 ayamarthaH-sUtrAbhAve medAmedavivakSAyAM prayogadvayaM siddhyati / sUtrakRtau tu medavivakSAyAmeva pakSe SaSThIsamAsaM bAdhitvA prayogadvayaM siddham / anyathA mede SaSThIsamAsa eva syAt / 2 pippalyAkhyasyAMzino'nekadravyakhabhAvavAdabhinnakhAtsamAsAbhAvaH / SaSThIsamAsastu bhavatyete pippalyarddhamiti / prakaraNAdinA bahulasyApyantargatabahuvacanAntasyApi prvRttirviruddhaa| For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 mahAmahopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracite khopajJa haimalaghu pAtaH / "jara0" / arko jaratyA arddhajaratI / tattulyamarddhajaratIyam " kAkatAlIyAdayaH" (7|1|117) iti siddhiH / evamarddhavaizasaM arddhA vaizasasya-arddhamaraNamityarthaH / arddhaktamarddhavilokitamityAdi / pakSe tu jaratyarddha ityAdyapi bhavati / bahuvacanamAkRtigaNArtham / asamAMzArtho'yamArambhaH / "sAyA" / ete'zitatpuruSAH sAdhavaH syuH / sAyamahnaH sAyAhnaH, madhyamahnaH madhyAhnaH, madhyaM dinasya madhyaMdinam, madhyaM 5rAtreH madhyarAtraH, "upAratAH pazcimarAtragocarAdapArayantaH patituM javena gAm / tamutsukAzca kuravekSaNonmukhaM gavAM gaNAH prastutapIvaraudhasaH" // 1 // iti kirAtArjunIye / bahuvacanamAkRtigaNArtham / pUrve paJcAlAH, uttare paJcAlA itivatsamudAyavAcinAmaMze'pi pravRttidarzanAtsAmAnAdhikaraNye sati karmadhArayeNaiva siddham / pUrvazvAsau kAyazca pUrvakAyaH / sAyaM ca tadahazca sAyAhnaH iti / tatpuruSavidhAnaM tu " pUrvApara 0 " ( 3 / 1 / 103 ) iti sUtre'tra sUtre ca ahnaH sAyaM kAyasya pUrvamiti SeSThIsamAsabAdhanArtham / 1 10 1 atrAdizabdAnuvRtteH "dvitricatuH pUraNAgrAdayaH " ( 3 / 1 / 56 ) / pUraNapratyayAntA vyAdayo'yAdayAMzavAcino bhinnenAMzinA vA samasyante / dvitIyaM bhikSAyA dvitIyabhikSA / evaM tRtIyabhikSA | catubhikSA | turyabhikSA / turIyabhikSA / atraM hastasyAgrahastaH / evaM talapAdaH / pakSe bhikSAdvitIyaM hastAgramityAdi / nityAdhikArAbhAvAdvAkyasiddhAvapyatra vAnuvRtterniSiddho'pi pUraNena SaSThIsamAso bhavati / "kAlo dvigau ca meyaiH" ( 3 / 1 / 57 ) / kAlavAci nAmaikavacanAntaM dvigau ca viSaye varttamAnaM meyavAcinA 15 samasyate / mAso jAtasya mAsajAtaH / dvigau- eko mAso jAtasya ekamAsajAtaH / dve ahanI suptasya vyahrasuptaH / kathaM vyahajAtaH ? samAhAradvigorjAtena kAla ityaMzena samAsaH / yadyapyatra jAtAdi kAlasya vizeSaNaM tathApi zabdazaktisvAbhAvyAtsamAso jAtAdipradhAnastena samAse tadIyaM liGgAdikaM bhavati / kAla iti caikavacanaM dvigorranyatra prayojakam tena mAsau mAsA vA jAtasyetyatra na bhavati / dvigau tu ( dvau yo vA mAsA jAtasya dvimAsajAtaH trimAsajAta ityapi ) bhavati / dvigugrahaNaM tripadasamAsArtham, 20 anyathA nAma nAmnnetyanuvRtterdvayoreva syAt / meyairiti kim ? mAsazcaitrasya, jAtAdereva hi meyatvam, janmAdeH prabhRti jAtAdisambandhitvenaivAdityagati paricchedAnna dravyamAtrasya / ktAntenaiva meyena prAyeNAyaM samAsastena mAso gacchata ityAdau samAso na bhavati / SaSThIsamAsApavAdo'yaM yogaH / " svayaM sAmI tena" ( 3|1|58 ) / ete avyaye ktAntena samasyete / svayaM dhautau pAdau, dhauta iti karmakarttari vA ktaH, yataH karaNazakteH kartRzaktervA vAcakaH svayaMzabdaH, svayamAtmanetyarthaH - atra karaNe karttari vA 25 tRtIyA / sAmikRtaM arddhamityarthaH / "sAmighaTitA muktAnumandAkinIti" naiSadhIye / aikapadyaM taddhitAtpattizca samAsaprayojanam - svAyaMdhautiH sAmikRtiH // 52 // I gatikvanyastatpuruSaH // 53 // [ si0 3|1|42 ] gatisaMjJAH ku ityavyayaM ca nAmnA samasyate / samAso'nyo bahuvrIhyAdilakSaNarahitastatpuruSaH syAt / UrIkRtya / praNamya / kutsito brAhmaNaH kubrAhmaNaH / nityasamAso'yamavigraho'kha padavigra30 hazca nityasamAsaH syAt // 53 // "gati0" / ku ityavyayaM pApAlpayorvarttate / prAguktA gatisaMjJakAH kuzca nAmnA saha nityaM samasyante, 32 samAsastatpuruSasaMjJo bhavati / UrIkRtya / kutsito brAhmaNaH kubrAhmaNaH / avyayamityeva - kurviMzAlA, 1 nanu sAyamo'vyayatvAt 'tRpta0' ityAdinA SaSThIsamAsasya niSedhena prAptireva nAsti, kimucyate SaSThIsamAsabAdhanArthamiti ? ucyate / yadA'kArAntaH sAyaMzabdo'navyayaM napuMsakaliGgastadA prApnoti / 2 anyatra caritArthamityarthaH, dvigau tu dvivacanAdyantamaNi samasyate iti bhAvaH / 3 atra na mAsazcaitrasya paricchedakatvena sambandhI ki tUtsavAspadatvenAnyena vA prakAreNeti / For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH 287 pRthvItyarthaH / tatpuruSasya sAmAnyato lakSaNamAha-anya iti bahuvrIyAdilakSaNarahita ityarthaH / tena kutsitAH puruSA yasya sa kupuruSakaH, atrAnyapadArthaprAdhAnyAdbahuvrIhireva (bahuvrIhitvAtkac bhvti)| tatpuruSapradezAH "gostatpuruSAt" (7 / 3 / 105) ityAdayaH / athAtrAdezavizeSAnAha "koH kattatpuruSe" (3 / 2 / 130) / svarAdau pare / kadannam / "sthavade" (3 / 2 / 131) / 5 tathA / kadrathaH / kdvdH| _ "ko"| tatpuruSa iti kim ? kutsitA uSTrA asmin kUTro dezaH / svarAdAvityeva-kubrAhmaNaH / "rth."| kutsito rathaH kutsito ratho'syeti vA kadrathaH / vadatIti vadaH "ac" (5 / 1 / 49) kutsito vadaH, kutsito vado'syeti vA kadvadaH / tatpuruSa evecchantyeke / anyatra kuratho rAjA kuvado mUrkhaH / evaM "tRNe jAto" (3 / 2 / 132) / kutsitaM tRNamasyAH kattRRNA nAma rauhiSAkhyA 10 tRNajAtiH / jAtAviti kim ? kutsitAni tRNAni kutRNAni / "katri" (3 / 2 / 133) / kuzabdasya kiMzabdasya vA trizabde uttarapade kadAdezo nipAtyate / kutsitAtrayaH ke vA trayaH katrayaH / kutsitAtrayaH ke vA trayo'sya katriH / kimo necchantyeke kitrayaH // 53 // kaa'ksspthoH|| 54 // [si0 3 / 2 / 134 ] anayoH parayoH kokA sAt / kaakssH| kApatham / "puruSe vA" (32 / 135) / kApuruSaH15 kupuruSaH // 54 // "kAkSa0" / akSazabdasyAkArAntasya kRtasamAsAntasya ca grahaNam / kutsito akSaH pAzakAdiH kAkSaH, kutsitamakSamindriyaM kAkSam , kutsito'kSo'sya kAkSo rathaH / kutsitamakSamakSi vA'sya kAkSaH / kutsitaH panthAH kApatham pathaH saGkhyAvyayeti napuMsakatvam / amaro gauDazca puMstvamAha-vyadhvau vipathakApathau iti / kutsitaH panthA asmin kApatho dezaH / sAko'pi bhavati / kakuHkutsito'kSaH 20 kAkSaH / pathinirdezAttatparyAye'vyutpanne pathazabde na bhavati |-kutsitH pathaH kupathaH (na tu kupatham ) / kupathaM vanam / anISadarthaM vacanam / "puruSa0" kutsitaH puruSaH, kutsitAH puruSA asminniti vigrahe vA kApuruSaH, kupuruSo grAmaH / anISadarthe vikalpaH / ISadarthe tUttareNa nityameva / tatrApi vikalpa eveti kazcit // 54 // alpe // 55 // [si0 3 / 2 / 136 ] ISadarthasya koH kA syAt / kAccham // 55 // "a0" / ku ISadacchaM kAccham / svarAdAvapi paratvAt kAdeza eva na tu kadAdezaH // 55 // kAkavau voSNe // 56 // [ si0 3 / 2 / 137 ] ISadarthasya koruSNe pare kA kavau vA syAtAm / koSNam / kavoSNam / kaduSNam // 56 // "kA0" / ku ISat kutsitaM voSNaM kavoSNaM koSNam / pakSe yathAprAptamiti / tatpuruSe kaduSNam / bahuvrIhau tu kadAdezo na bhavati / kUSNo deshH| anyastu anAvapIcchati-kAmiH kavAgniH kadagniH // 56 // 31 For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu mayUravyaMsaketyAdayaH // 57 // [si0 3 / 1 / 116] ete tatpuruSAH samAsA nipAtyante / mayUravyaMsakaH / ehIDaM vartate / aznItapibatA kriyaa| ehireyAhirA / kurukaTo vaktA / gatapratyAgatam / zAkapArthivaH / tribhAgaH // 57 // "mayU." mayUravyaMsaka iti-vigatAvaMsAvasya vyaMsastattulyo vyaMsakastAdRzo mayUraH / vyasayati 5vA chalayati yaH sa vyaMsakaH / lubdhakAnAM mayUro gRhItazikSo yo'nyAn vanyAn chalayati tadrUpeNa lokasyApi vazcakaH dhUrta ityarthaH ( evaM chAtravyaMsakaH, muNDazcAsau kambojazca kambojamuNDaH, evaM yavanamuNDaH, vyasakA cAsau mayUrI ca mayUravyaMsakA karmadhArayalakSaNaH puMvadbhAvaH / ) eteSu vizeSyasya pUrvanipAto nipAtanAt / ehIDAdayo'nyapadArthe ehi iDe stri iti jalpo yasminkarmaNi kAle vA tat ehIDa miti (ehi yavairiti jalpo yatra karmaNi kAle vA tadehiyavaM vartate / etau nipAtanAnapuMsako) ehi 10 vANijeti jalpo yasyAM kriyAyAM sA ehivANijA / (evaM ehivANijA, apehivANijA, ehisvAgatA, apehisvAgatA, ehi dvitIyA, apehidvitIyA, ehipraghasA, apehipraghasA, ehivighasA, apehivighasA, ehiprakasA, apehiprakasA, prAhekaTamiti jalpo yasyAM sA prAhekaTA kriyA, evaM prAhekardamA, prAhekapardA, uddhama cUDe uddhama cUDAmiti vA jalpo yasyAM soddhamacUDA kriyA, AhAra celamiti yasyAM sA AhAracelA kriyA, eSamAharavasanA, AhAravitatA, kRndhi vicakSaNeti kRndhi vicakSaNamiti vA yasyAM sA kRndhi15vicakSaNA kriyA, bhindhi lavaNamiti yasyAM sA bhindhilavaNA, evaM pacalavaNA, uddharotsRjeti jalpo yasyAM soddharotsRjA, evamuddharAvasRjA, uddhamavidhamA, udvapanivapA, utpatanipatA, utpacanipacA, kRndhi vikSiNIhIti vikSaNu iti vA yasyAM sA kRndhivikSaNA, unmRjAvamRjeti yasyAM sonmRjAvamRjA, ata eva nipAtanAdihaiva ca mRjehI zo bhavati / (AkhyAtamAkhyAtena sAtatye) AkhyAtamAkhyAtena sAtatye iti zAkaTAyanasUtram / anItapibateti-anItapibateti sAtatyenocyate yasyAM sA kriyaa| (evaM aniitpctaa| 20 khAdatamodatA, pacatabhRjatA, lunItapunItA, khAdAcAmA, AharanivapA, AvapaniSkirA, pacamakUlA, iha dvitIyeti yasyAM kriyAyAM seha dvitIyA, evamihapaJcamI, adhadvitIyA, adyapaJcamI) tathA ehire yAhireti yasyAM kriyAyAM saihiyAhirA / evaM ehiregaccharA, aho ahaM puruSa iti yasyAM sA ahopuruSikA / ahaM pUrva iti yasyAM sA ahampUrvikA / evamahamprathamikA / ahamahamiti yasyAM sA ahamahamikA vikRtaM prakRtaM ca yasyAM sA viprakrA, (vicaprakA ?) nizcitaM ca pracitaM ca yasyAM sA nizcapracA / yA icchA yasyAM sA yadRcchA / 25 eSu sarveSu kriyaivAnyapadArthastatprAdhAnyAcAp / kurukaTo vakteti kurukaTamityabhIkSNaM ya Aha sa kurukaTo vaktA / 'hyantaM svakarmaNA bahulamAbhIkSNye kartari samAsAbhidheye' / evaM jahijoDamityabhIkSNaM ya Aha sa jahijoDaH, (evamujahijoDaH, joDo daasH|jhistmbH, ujjahistambaH, kurukaTaH, bahulavacanAnna ca bhavati, pacaudanamityabhIkSNamAha, snAtvA kAlIbhUtaH sAtvAkAlakaH, evaM pItvAsthirakaH, bhuktvAsuhitaH, proSya viprayukto bhUtvA pApIyAnniHsneho bhavati sa proSyapApIyAn , utpatyAkAze bhUtvA yA pAkalApANDurbhavati 30sotpatyapAkalA, nipatya bhUmau nipatitA rohiNI yA raktA bhavati sA nipatyarohiNI, nipadya niSaNNA satI zyAmA jAtA niSadyazyAmA, niSaNNA zyAmA jAtA nissnnnnshyaamaa|)| udaka cAvAk ceti uccitaM cAvacitaM ceti vA uccAvacam / uccaizca nIcaizca ucitaM ca nicitaM ceti vA uccanIcam / AcitaM copacitaM ca Acopacam / AcitaM cAvacitaM ca Acovacam / AcitaM ca parAcitaM ca arvAka ca parastAcceti vA AcaparAcam / nizcitaM ca pracitaM ca nizcaacam / nikuSitaM ca nistvacitaM ca nizcatvacam / na bhavati 35 kizcana na kacidupayujyate ityakizcanam / nAsya kuto bhayamastItyakutobhayam // tathA antarazabdo For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH 289 bhinnavAcI mAtra kAlye'vadhAraNe antaramAtrazabdAbhyAM saha nityasamAsaH anyo rAjA rAjAntaraM cideva cinmAtramiti manoramAyAm // gatapratyAgatAdaya iti-taM ca tatpratyAgataM ca gatapratyAgatam / evaM yAtAnuyAtam (mahAn krayo'lpaH krayikA krayAvayavayogAt krayaH, krayikAvayavayogAt krayikA, krayazcAsau RyikA ca krayakrayikA samudAyaH / evaM puTApuTikA, phalAphalikA, mAnonmAnikA, eSu vyvsthitpuurvottrpdsmaasH|) zAkapArthiva iti-zAkapriyaH zAkabhojI zAkapradhAno vA5 pArthivaH pRthorapatyaM zAkapArthivaH pRthivyA IzvaraH pArthiva iti vA tena zAkapArthivaH (kutapavastrasauzrutaH, suzruto'patyaM sauzrutaH kutapasauzrutaH / ajApaNyastaulvaliH ajAtaulvaliH) / evaM yaSTipraharaNo maudgalyo yaSTimaudgalyaH, parazurAmaH, ghRtapradhAnA roTiH ghRtaroTiH, evam odanapANiniH, ANimANDavyaH, balAkAkauzikaH, vidarbhIkauNDiNyaH / sahasrabAhurarjunaH sahasrArjunaH / vyavayavA vidyA trividyA / ekAdhikA daza ekAdaza / evaM dvAdaza SoDaza / ekaviMzatiH dvAviMzatiH / 10 ekenAdhikaM zataM ekazatam dvizatam / dadhyupasikta odanaH dadhyodanaH, evaM ghRtaudanaH / guDamizrA dhAnA guDadhAnAH, evaM tilapRthukAH / azvayukto ratho azvarathaH, evaM gjrthH| ghRtapUrNo ghaTo ghRtaghaTaH / atra zAkapArthivAdiSu priyAderuttarapadasya lopH| tribhAga iti tRtIyo bhAgavibhAgaH / evaM vyaMzaH / SaDbhAgaH SaDaMzaH / tridivaM tRtIyadivam , triviSTapaM tRtIyaviSTapam ityAdiSu pUraNapratyayasya vA luga bhavati (tathA sarveSAM zvetataraH sarvazvetaH, evaM sarvamahAn-atra guNena tarabantena nirdhAraNaSaSThIsamAsastarablo-15 pazca / evamavihitalakSaNastatpuruSo mayUravyaMsakAdiSu draSTavyaH) yaha lakSaNenAnupannaM tatsarvaM nipAtanAsiddham / itizabdaH svarUpAvadhAraNArthaH tena paramo mayUravyaMsaka iti samAsAntaraM na bhavati / uttarapadena bhavatyevetyanye / mayUravyaMsakapriya ityAdi / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena vispaSTampaTuH vispaSTapaTuH / punA rAjA punArAjaH / evaM punargavaH / pAdAbhyAM hriyate iti pAdahArakaH / gale copyate iti galecopakaH / sAyandohaH, prAtardohaH, punardohaH, sAyamAzaH, prAtarAzaH ityAdayo drssttvyaaH| 20 athAtra lugAdezAdikamAhasamAse yathAyogaM lugadIrghahakhAdikaM vAcyam / mAMspAka: mAMsapAkaH / samAse ityAdi / mAMspAka iti "mAMsasyAnaDpatri paci navA" (3 / 2 / 141) / mAMsazabdasyAnaDante ghamante pacAvuttarapade lug vA''dezo bhavati / mAMsasya pacanaM mAMspacanaM mAMsapacanam / mAMspacanI 2 / anaghanIti kim ? mAMsapatiH / pacAviti kim ? mAMsadAhaH / "kRtye'vazyamo luka" 25 (3 / 2 / 138) / avazyakAryam , evaM stutyaM deyaM karttavyaM karaNIyam / kRtya iti kim ? avazyaMlAvakaH / "samastatahite vA" ( 3 / 2 / 139) / satataM santatam, santanyatesma saMhitam sahitam , sandhIyatesma / "dhAgaH" (4 / 4 / 15) iti hiH / "tumazca manaH kAme" ( 3 / 2 / 140) / bhoktuM mano'sya bhoktumanAH / gantuM kAmo'sya gantukAmaH / samyag mano'sya samanAH / evaM sakAmaH / "te lugvA" ( 3 / 2 / 108) / nAmaviSaye ye pUrvottarapade te lug vA bhavataH / devadattaH-devaH, dattaH / satyabhAmA- 30 satyA, bhAmA / devadattavAcinazca devazabdasya zabdasAmye'pi prakaraNAderarthanizcayaH / "haviSyaSTana: kapAle" (3 / 2 / 73) / haviSyabhidheye'STanazabdasya kapAle uttarapade dIrgho'ntAdezo bhavati / aSTasu kapAleSu saMskRtaM aSTAkapAlaM haviH / "gavi yukte" (3 / 2 / 74) / aSTau gAvo yuktA asminniti 33 1 nipAtyante gamyante'nurUpANyavihitAnyapi lakSaNAnyasminiti nipAtanaM sUtre lakSyasya svarUpeNopAdAnamiti / 2 nanu pUrvapadasyottarapadasya vA lope yaH samudAyamanuvartate devAdizabdaH sa devadattAdyarthena ca tridazArthena ca samAna iti kathaM nizcayo "bhavati, ayaM devadattArtha eva, na tu tridazAdyartha ityAha-zabdetyAdi-zabdAnAM bhinnArthAnAM sAmye'pi tulyarUpale'pi / hai. prakA0 pUrvA0 37 For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu tripade bahuvrIhau kRte uttarapade pare dvayordviguH / " gostatpuruSAt " ( 7 / 3 / 105 ) ityaTsamAsAntastatra dIrghatvena yuktArthasampratyayAdgatArthatvAdyuktazabdasya nivRttiH / aSTAgavaM zakaTam | "nAmni" ( 3 / 2 / 75 ) / aSTau padAnyatra aSTApadaH kailAzaH / aSTApadaM suvarNam, aSTasu loheSu padaM pratiSThA yasyeti / " koTaramizrakasibhakapuragasArikasya vaNe" ( 3 / 2 / 76 ) / koTarAvaNam / "pUrvapadasthAnnAnyagaH " 5 ( 2/3 | 64 ) iti Natve siddhe atra vaNanirdezo niyamArthastato dIrghasanniyoga eva pUrvapadasthAditi vanasya Natvamanyatra tu kuberavanamityAdau saMjJAyAmapi NatvaM na bhavati / "aJjanAdInAM girau" ( 3 / 2 / 77) / aJjanAgiriH / aJjana bhAJjana kiMzuka kiMzuluka sAlva lohita kukkuTa khadrUNa to piGgala iti dazako'JjanAdiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / "RSau vizvasya mitre" ( 3 / 2 / 79 ) vizvAmitraH / " nare" ( 3 / 2 / 80 ) / vizve narA asya vizvAnaro nAma kazcit / vasu10 rATo: " ( 3 / 2 / 81) / pRthagyogAnnAnnIti nivRttam / vizvaM vasvasya vizvAvasuH, vizvasmin rAjate iti ca vizvArAT / rADiti vikRtanirdezAdiha na bhavati - vizvarAjau / "svAmicihnasyA'viSTA'STapaJcabhinnachinnachidrazruvasvastikasya karNe" ( 3 / 2 / 84 ) / svAmI cihnayate yena tat svAmicihnam, tadvAcino viSTAdivarjasya karNe uttarapade dIrghaH syAt / dAtraM cihnaM karNe yasya sa dAtrAkarNaH pazuH / viSTAdivarjanaM kim / viSTakarNaH, aSTakarNaH / "gatikArakasya nahivRtivRSivyadhirucisahi15 tanI kau" ( 3|2|85 ) / gatisaMjJasya kArakavAcinazca nadyAdiSu saptasu kibanteSu uttarapadeSu pareSu dIrgho 'ntAdezo bhavati / upanayati upanayate vA upAnat, parINat / vRt-nIvRt upAvRt / vRS- prAvRT parIvRT / vyadhU- zvAvit marmAvit / ruc-nIruk atIruk abhIruM / saha- turAsad turerjuhotyAdipAThAttortti "nAmyupAntya 0 " ( 5 / 1 / 54 ) iti kaH / turaM sahati turAsad / turAsADiti tu chAndasaH / abhidhAnacintAmaNau tu turaM tvaritaM sAhayatyabhibhavatyarIn (turaM vegaM sahate vA) pRSodarAditvAt turA20 SAT / (araNamRtiH pIDA tAM sahate ) RtISaT bhIruSThAnAditvAt Satvam / jalASaT // tan- parItat / "gamAM kau" (4 / 2 / 58) iti na lopaH // gatikArakasyeti kim ? paTuruk tigmaruk tIvraruk zvetaruk kamalaruk / kecittu rujAvicchanti na rucau / tena rucirujyormatabhedena vikalpaH siddhaH / ruj-niruk nIruk / ruc-atIruk atiruk / kAviti kim ? upanaddham vitatam / iha kigrahaNAdanyatra dhAtugrahaNe tadAdividhirlabhyate / tenAyaskRtam ayaskAra ityAdau sakAraH siddho bhavati / anyathA hyayaskRdityatraiva 25 syAt / "ghaJyupasargasya bahulam " ( 3 / 2 / 86 ) / ghananta uttarapade pare upasargasya bahulaM dIrgho'ntAdezo bhavati / nIkchedaH nImedaH nImArgaH nIvAraH prAvAraH nIzAraH / kacinna bhavati - niSAdaH viSAdaH pratApaH prabhAvaH prahAraH / kacidvikalpaH - pratIveza: prativezaH, pratIbodhaH pratibodhaH, parINAmaH pariNAmaH, pratihAraH pratIhAraH, pratIkAraH pratikAraH, atIsAraH atisAraH, vIsarpaH visarpaH / kacidviSayabhedenaprAsAdo gRham, prasAdo'nyaH / prAkAro vapraH, prakAro'nyaH / apAmArgaH auSadhiH, apamArgo'nyaH / 30 nIhAro himam, nihAro'nyaH / parIrodho mRgAvarodhaH parirodho'nyaH / parIhAro dezAnugrahaH parihAro'nyaH / vItaMsaH pakSibandhanam, vitaMso'nyaH / upasargasyeti kim ? candanasAraH, khadirasAraH, mArgamatikrAntaH atimArgaH / ghanIti kim ? avasAya : avahAraH - Napratyayo'yam / bahulavacanAdanupasargasyApi anyapi ca bhavati / dakSiNApathaH uttarApathaH / kacidvikalpaH - andhatamaH andhAtamaH / andhatamasaM andhAtamasam / kvacidviSayabhedena - adhIdantaH adhIkarNaH adhIkaNTha adhIpAdaH; ete Adhikye / anyatra adhidanta ityAdi bhavati / kacidanuttarapade'pi vikalpaH- pUruSaH puruSaH, nAraka: narakaH, sAdanaM sad36 nam / atizAyanam atizayanam / kAzazabde ca ghanante vikalpaH-nIkAzaH nikAzaH, pratIkAzaH prati For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 prakriyAvRttisape zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH kAzaH, ajante tUttaro vidhiH / nAminaH kAze" (3 / 2 / 87) / nAmyantasyopasargasya "ac" (5 / 1149) ityajante kAzazabde uttarapade pare dIrgho'ntAdezo bhavati / nikAzate nikAzyata iti vA nIkAzaH, vIkAzaH, anUkAzaH, pratIkAzaH / bahulAdhikArAnnikAza ityapi / nAmina iti kim ? prakAzata iti prakAzaH / "citeH kaci" (3 / 2 / 83) / citizabdasya kaci pratyaye dIrghaH syAt / ekA citirasmin ekacitIkaH / dvicitIkaH / tricitIkaH / "apIlvAdevahe" (3 / 2 / 89) / vahatIti 5 yaham / "ac" ityac / RSINAM vahaM RSIvaham / munIvaham , kapIvaham , evaM nAmAni nagarANi / ghAnte tu RSIvaha ityAdi / apIlvAderiti kim ? pIluvaham dAruvaham cAruvaham / "zunaH" ( 3 / 2 / 90) / zvana ityasyottarapade dIrghaH / zuno dantaH zvAdantaH / zvAkarNaH (zvAkardaH, zvAkUrdaH, zvAvaham / bahulAdhikArAt kvacidvikalpaH zvApuccham zvapuccham / kacidviSayAntare-zunaH padamiva padamasya zvApadaM vyAghrAdi / kacinna-zvaphalkaH (kalpaH 1) / kacitsamAse pUrvapadasya hakhatvaM syAt / "vedato'navyayavRdIcaGIyuvaH pade" (2 / 4 / 98) / IkArokArayoruttarapade pare hakho vA syAt / nacettAvyayau tau IjrUpau DIrUpI iyuvasthAnau ca bhavataH / lakSmiputraH lakSmIputraH / grAmaNiputraH 2 / brahmabandhuputraH 2 / khalapuputraH 2 / IdUta iti kim ? khaTvApAdaH, gokulam / avyayAdivarjanaM kim ? avyaya. kANDIbhUtam UrIkRtya / vRt. indraM hrayatIti "asarUpo'pavAde0"15 (5 / 1 / 16) ityaNapavAde, kipi "yajAdivaceH kiti" (4 / 1 / 79) iti vRti, "dIrghamavo'ntyam" (4 / 1 / 103) iti dIrgha indrahaputraH / Ic. kArISagandhIputraH / DI. gArgIputraH / iyuvU . zrIkulama bhrukulam yavakrIkulam kaTaprUkulam / uttarapada iti kim ? agnI pazya, paTU pazya / "DyApo bahulaM nAmni" (2 / 4 / 99) / DyAbantasya uttarapade bahulaM havaH syAt , nAgni viSaye / bharaNiguptaH rohiNimitraH mahitrAtaH zilavaham zilaprastham / kacidvikalpaH-revatimitraH revatImitraH / pRthividattaH 2 / 20 pRthiviguptaH 2 / gaGgamahaH gaGgAmahaH / gaGgadevI 2 / ziMzapasthalam 2 / kacinna bhavati-phalgunImitraH, nAndImukham , nAndItUryam , nAndIkaraH, nAndIghoSaH, mahIphalam , mahIkaraH, mahIvizAla:, lomakAgRham , lomakAkhaNDaH, lepikAgRham , lepikAkhaNDaH, gaGgAdvAram / jhyApa iti kim ? zrIpuram / "bhruvo'ca kuMsakuTyoH " (2 / 4 / 101) / bhrUzabdasyAnayoruttarapadayohakho'kArazca syAt / bhrukuMsaH bhrkuNsH| bhrusu (?) bhUparaH kuMso naTaH strIvezadhArakaH / bhrukuTiH bhrkuttiH| bhrukuMsabhrUkuTizabdAvapi icchantyanye / 25 "mAleSIkeSTakasyAnte'pi bhAritUlacite" (2 / 4 / 102) / mAlAprabhRtInAM trayANAM kevalAnAmante vartamAnAnAM ca bhAriprabhRtiSu triSUttarapadeSu hrasvaH syAt, yathAsaGkhyam / mAlAM bibhartItyevaMzIlo mAlabhArI / utpalamAlabhArI / mAlabhAriNI utpalamAlabhAriNI / iSIkatUlam mukhaiSIkatUlam / iSTakacitam pakkeSTakacitam / idamevAntagrahaNaM jJApakam-grahaNavatA nAnA na tadantavidhiriti / tena digdhapAdopahataH sautranADIrityAdau padAdezAyanaprabhRtayo na syuH / "goNyA meye" (2 / 4 / 103 ) 10 goNIzabdasya mAnavAcina upacArAnmeye vartamAnasya havaH syAt / goNyA mito gonniH| "yAdIdUtaHke" (2 / 4 / 104) DIpratyayasyAkArekArokArANAM ca ke pratyaye hasvaH syAt / kumArikA paTvikA somapakaH kIlAlapakaH / somapikA kIlAlapikA lakSmikA tatrikA vadhukA yavAgukA brahmabandhukA / GIgrahaNaM puMvadbhAvabAdhanArtham / somapiketyAdau hrakhasya, dAradiketyAdau ca piti puMvadbhAvasya sAvakAza-34 1 atra vahazabdo'janto ghAntazca gRhyate, liGgAcca vizeSo vaacyH| 2 bhRkuMsabhRkuTizabdAvapi nArAyaNakaNThI manyate / For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu tvAtpadviketyAdau cobhayaprAptau paratvAtpuMvadbhAve padviketyAdi na siddhyatIti GIgrahaNam, taddhi niravakAzatvAtyuMvadbhAvaM bAdhate / kAkaH pAka ityAdau tu "pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNam" iti nyAyAna syAt / athAtrAdezavizeSamAha udakrAderudAdiryathAyogam / udadhiH / udakumbhaH udakakumbhaH / udabinduH udakabinduH / 5 lavaNodaH / *dvIpam / anUpaH / I udakAderityAdi, adadhiriti - "udakasyodaH peSandhivAsavAhane " ( 3 / 2 / 104 ) / udakena pinaSTi udapeSaM pinaSTi tagaram / udakaM dhIyate'sminniti udadhirghaTaH / udakasya vAsa udavAsaH / evaM udavAhanaH / anAmArthaM vacanam / nAnyuttareNaiva siddham / "vaikavyaJjane pUrye" ( 3 / 2 / 105) / pUrayitavyavAcinyasaMyuktavyaJjanAdAvuttarapade tathA / udakumbhaH udakakumbha iti / vyaJjana iti kim ? 10 udakAmatram / eka iti kim ? udakasthAlam / pUrya iti kim ? udakaparvataH / " manthaudana-saktubindu vajra-bhAra-hAra-vIvadha gAhe vA" (3 / 2 / 106) / umanthaH udakamantha ityAdi / 'muktAphaladyutimupaiti nanUdabinduH' / apUryArtho yatnaH / "nAnyuttarapadasya ca " ( 3 / 2 / 107 ) / cakArAt pUrvapadasya / udamegho nAma, yasyaudamedhiH sutaH / udapAnaM nipAnam / udadhiH samudraH / uttarapadasya lavaNodaH, kSIrodaH, kAlodaH ete samudrAH / lohitodA kSIrodA nAma nadI / acchodam, sitodam, 15 aruNodam, lohitodam evannAmAni sarAMsi / * dvIpamiti - "hyantaranavarNopasargAdapa IpU " ( 3 / 2 / 109 ) / dvidhA gatA Apo'sminniti / dvIpam / evamantarIpam, nIpam, pratIpam, samIpam, anvIpam vIpam | "anodeze up" ( 3 / 2 / 110) / anugatA Apo asmin anUpo dezaH / deza iti kim ? anvIpaM vanam / kathaM kUpaH sUpaH, yUpaH ? pRSodarAditvAt / "hRdayasya hRllAsalekhANye" ( 3 / 2 / 94 ) / lAsalekhayoraNi ye ca pratyaye hRdayasya hRdAdezaH / hRdayasya lAso hRllAsaH, hRdayaM likhatIti 20 hRllekhaH / aN sannidhAnAllekhazabdo'Nanto gRhyate, tena ghaJante na bhavati / hRdayasya lekho hRdayalekhaH / aNU. hRdayasyedaM hAIm, sauhArddam dauhArdam / ya. hRdayasya priyo hRdyaH / hRdaye bhavaM hRdayAya hitaM hRdyam / "padaH pAdasyAjyAtigopahate" (3 / 2 / 95) / AjyAdiSUttarapadeSu pAdasya pada ityAdezo bhavati / pAdAbhyAmajati atati vetyauNAdike iMNi padAjiH padAtiH / ata eva nirdezAdajervI na bhavati / pAdAbhyAM gacchati padagaH / "nAmno gama 0" ( 5 | 1|131 ) iti DaH / pAdAbhyAmupahataH padopahataH / 25 padazabdenaiva siddhau AjyAdiSu pAdaprayoganivRttyarthaM vacanam / "himahatikASiye pad" (3 / 2 / 96) / himAdiSUttarapadeSu pAdasya padityAdezaH / pAdayorhimaM paddhimam / pAdAbhyAM hatiH paddhatiH / pAdau kaSatItyevaMzIlaH, punaH 2 pAdau kaSati, pAdAbhyAM sAdhu kaSatIti' patkASI / ya. pAdau vidhyanti padyAH zarkarAH / pAdayorbhavAH padyAH pAMsavaH / pAdAbhyAM hitaM padyaM ghRtam / kathaM pAdArthamudakaM pAdyam ? " pAdyArthye" (7/1 / 23 ) iti nipAtanAt / "RcaH zzasi " ( 3 / 2 / 97 ) / RcaH sambandhinaH pAdasya zas30 pratyaye padAdezaH syAt / pAdaM pAdaM gAyatryAH zaMsati paccho gAyatrIM zaMsati / " zabdaniSkaghoSamizre vA" ( 3 / 2 / 98 ) / pAdayoH zabdaH pacchandaH, pAdazabdaH / panniSkaH 2 / padghoSaH 2 / pAdAbhyAM mizraH panmizraH pAdamizraH / "nas nAsikAyAstaH kSudre" (3 / 2 / 99) / taspratyaye kSudre cottarapade nAsikAyA nasityAdezaH syAt / nastaH, naH kSudraH / "dikzabdAttIrasya tAraH" (3 / 2 / 142) / vA / dakSiNasyA dizo dakSiNasya vA dezasya tIraM dakSiNatAram 2 || dikzabdAditi 35kim ? gaGgAtIram ityAdi sarvamudakAderityAdinA saGgRhItaM jJeyam / For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH 293 athAtra "prathamokaM prAk" (3 / 1 / 148) ityasyApavAdamAha"rAjadantAdiSu" (321149) / prAGgipAtAhapadasya vipryyH| dantAnAM rAjA raajdntH| "rAja." / rAjadanta iti atra "SaSThI." (3 / 1 / 76) iti prathamoktatvena dantasya pUrvanipAte prApte'nena viparyayaH / RNe'dhamaH atra "saptamI" (3 / 1188) iti prathamoktatvena RNasya prAmipAte prApte viparyayaH / evamuttamarNaH / dArajArau / dArazabda ekavacanAnto'pyasti / atrAniyame dArazabdasyaiva5 prAnipAtaH / dArArthoM viSvaksenArjunau zUdrAyau~ viSayendriyANi prANigajAzvau avantyazmakA:-atrArthAdInAM kharAdyadantatvAt , ullUkhalamuzale taNDulakiNve-atra muzalakiNvayoralpakharatvAt ; citrAkhAtI-mANavike, kezazmazrU, putrapazU zirojAnU zirovijU, vijuH kRkATikA / bhAryApatI putrapatI svasRpatI jAyApatI jampatI dampatI, ityAdau khAtyAdInAmidudantatvAtprAgnipAte prApte vipryyH| gaNapAThAjAyAzabdasya jambhAvo dambhAvazca vA nipAtyate / naranArAyaNau somArudrau kuberakezavau umAmahezvarau kAkamayUro, ityAdAva-10 ya'tvAnnArAyaNAdInAm ; pANDudhRtarASTrau viSNuvAsavau, ityatra dhRtarASTravAsavayojyeSThabhrAtRtvAtprAnipAte prApta viparyayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena kacidvikalpaH-puruSottamaH uttamapuruSaH, madhyagRham gRhamadhyam , adharabimbam bimbAdharaH / oSThabimbaH bimbauSThaH ityAdi / ___ athAtra samAsAntavidhimAha.15 tatpuruSAdatasamAsAntau yathAyogaM vaktavyau / "RktApathyapo't" (7 / 3 / 76 ) / rAjJaH15 pUH rAjapuram / mokSasya panthAH mokSapathaH / tatpuruSAdityAdi, tatpuruSAdityupalakSaNam , yathAsambhavamanyasamAsAdapyayamatsamAsAnto bhavati / tathAhi-"kapU0" / Rca-pura-pathin-ap etadantAtsamAsAdatsamAsAntaH syAt / Rco'rddhamarddhaH / RcaH samIpamuparcam / uccAritarthaH / zriyAH pU: zrIzcAsau pUzceti vA zrIpuram tripuram sphItapuro dezaH / pathin. jalathalaH upapatham pratipatham / vizAlapathaM nagaram / apa. dvirgatA Apo'smin dvIpam samIpam 20 pratIpam / bahvapaM taDAgam / purapathazabdAbhyAM siddhe'smin viSaye pupathinazabdaprayoganivRttyarthaM vacanam (samAsAntaviSaye vyaJjanAntayoH prayogo na bhavatItyarthaH) / "dhuro'nakSasya" (7377) / dhurantAtsamAsAdat, anakSasyeti sA ceTUMrakSasambandhinI na bhavati / rAjyadhurA dvidhurI tridhurI upadhuram mahAdhuram zakaTam / anakSasyeti kim ? akSadhUH, dRddhdhuurkssH| "sayApANDUdakRSNAdbhUmeH" (73 / 78) / dvayorbhUmyoH samAhAro dvibhUmam / dve bhUmI asya dvibhUmaH prAsAdaH / pANDurbhUmiH pANDu-25 bhUmam , pANDubhUmo dezaH / udIcI bhUmirudagbhUmam , udagbhUmo dezaH / kRSNA bhUmiH kRSNabhUmam , kRSNabhUmo dezaH / bhUmo'saGkhyAta ekArtha iti pANDubhUmAdernapuMsakatvam / saGkhyAdibhya iti kim ? sarvabhUmiH / "upasargAdadhvanaH" (7 / 3 / 79) / pragatamadhvAnaM prAdhvaM zakaTam , prAdhvo rathaH / "samavAndhAttamasaH" (7 / 3 / 80) / santataM tamaH santataM tamasA santataM tamo'sminniti vA santamasam / avahInaM tamo'vahInaM tamasA avahInaM tamo'sminniti vA avatamasam / andhaM karotItyandham , andhaM ca tattamazca,30 andhaMtamo'sminniti vA'ndhatamasam / andhazca tamazca andhatamasamandhatamase iti vA / "taptAnvavAdrahasaH" (73 / 81) / (taptaM) taptAya ivAnadhigamyaM rahastaptarahasam / taptaM raho'syeti taptarahasaH / 32 1 tisRNAM purAM samAhAraH / uttarapadasyAdantalAbhAvAt striikhaabhaavH| kintu anyastu sarvo npuNskH| 2 zabdadvArakametannArthadvArakam , tena mahAdhuraM zakaTamiti siddham / 3 dvayodhuroH samAhAraH tisRNAM dhurAM samAhAraH / anyastu sarvo napuMsaka iti vacane satyapi tadahutvamiti strIle 'dvigoH' iti kIH / For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 ___mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuanugataM raho'nugata rahasA vA'nurahasam / anugataM raho'styanurahasaH / avahInaM raho'vahInaM rahasA vA'varahasam / avahIna raho'syetyavarahasaH / "pratyanvavAtsAmalonaH" (73 / 82) / pratigataM sAma pratisAmam / pratigataM sAmAsya pratisAmaH / evamanusAmam , anusAmaH / avasAmam , avsaamH| pratilomam , pratilomaH / anulomam , anulomaH / avalomam , avalomaH / 5 katicitprasiddhaprayogAn sAkSAnirdeSTumAha brahmahastirAjapalyAvarcasaH (73 / 83) / brahmavarcasam / "brahmaH" / brahmaNo varcaH brahmavarcasam , varcastejo balaM vA / palyaM kaTakRtaM palAlavarti kRtaM vA dhAnyabhAjanam hastividhA vA / kathaM tviSimAna rAjavarcasIti ? samAsAntavidheranityatvAt / etaJca "RktaH pathyapo'diti" nirdezAtsiddham / "praterurasaH saptamyA:" (7 / 3 / 84 ) / prateH paro ya 10 urAzabdaH saptamyantastadantAtsamAsAdat samAsAntaH syAt / urasi varttate pratyurasam , vibhaktyarthesvyayIbhAvaH / urasi pratiSThitaM pratyurasam "prAtyava0" ( 331147) ityAdinA ttpurussH| (saptamyA iti kim ? pratigatamuraH, uraH prati vA prtyurH)| "akSaNo'prANyaGga" (73 / 85) / lavaNasyAkSi lavaNamakSIveti vA lavaNAkSam , puSkarAkSam, gavAkSaH, rudrAkSam / mahiSAkSo guggulaH / *kabarAkSamazvAnAM mukhapracchAdanaM bahucchidrakam / aprANyaGga iti kim ? ajAkSi upAkSi vAmAkSi / "saGkaTAbhyAm" 15(73 / 86) / saGgatamakSNA samIpamakSNo vA samakSam / 'kaTe varSAvaraNayoH' kaTati varSati madajalaM sravati kaTaH, karigaNDaH / kaTasyAkSi kaTAkSaH, prANyaGgArthaM vacanam / ityatsamAsAntaprakaraNam // 57 // atha aTsamAsAntaM nirdeSTumAha gostatpuruSAt // 58 // [si073|105] gavAntAttatpuruSAdaT syAt / suragavI / "rAjansakheH" (73 / 106) / devarAjaH rAja20 skhH|| 58 // "go" gozabdAntAttatpuruSAdaluko'd samAsAntaH syAt / surANAM gauH suragavI, TitvAt striyAM GIH / karmadhArayadvigusamAsayorapi tatpuruSasaMjJatvAt pumAMzcAsau gauzca puGgavaH, strIgavI, pazcagavam / tatpuruSAditi kim ? citraguH / aluka ityeva / paJcabhirgobhiH krItaH paJcaguH / "rAja" / aluka iti nivRttam / devAnAM rAjA devarAjaH / evaM mahAMzcAsau rAjA ca mahArAjaH / atikrAnto rAjAnama25 tirAjaH, atirAjI / paJcAnAM rAjJAM samAhAraH paJcarAjI / paJcabhI rAjabhiH krItaH paJcarAjaH / sakhi. rAjJaH sakhA rAjasakhaH / evaM mahAMzvAsau sakhA ca mahAsakhaH, atisakhaH atisakhI / rAjaniti nAntanirdezAdanakArAnte na bhavati / madrANAM rAjJI madrarAjJI / saMkhIzabdAttvaTi satyasati vA na rUpabhedaH / evaM "rASTrAkhyAbrahmaNaH" (7 / 3 / 107) / surASTreSu brahmA surASTrabrahmaH, saurASTrako brAhmaNaH ityarthaH / evamavantibrahmaH kAzibrahmaH / rASTrAkhyAditi kim ? devabrahmA naardH| kumahadbhayAM vA" (7 / 3 / 108) / pApo brahmA kubrahmA kubrahmaH / mahAbrahmo mahAbrahmA / pApo mahAMzca brAhmaNa evamucyate / "grAmakoTA31ttakSNaH " (7 / 3 / 109) / grAmasya takSA grAmatakSaH grAmasAdhAraNa ityarthaH / kuTI zAlA tasyAM bhavaH 1 nAmagrahaNa iti nyAyAdaTi sati jAtizca Ni'-iti puMvadbhAve marAjIti prApnotItyAzaGkA / 2 sakhIzabdasya IkArAtasyApi paJcAnA sakhInAM samAhAra iti 'klIbe' iti hrakhale idantAdevAT bhavati, tathA ca paJcasakhamiti, tathA sakhImatikrAnta iti kRte sakhIzabdAdaDabhAve'pi 'gozcAnta'-iti kRte sakhidvAreNATa prApnotyeva, tathA paJcAnAM sakhI ityapi kRte aTi aDa. bhAve'pi tatpuruSasyottarapadapradhAnalAt paJcasakhIyeva rUpam , evamanyadapi rUpamedAhetukamabhyUhyam / * ( kacarAkSam ?) For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH 295 1 kauTaH kauTastakSA kauTatakSaH svatantraH svApaNe zAlAyAM yaH karma karoti / "goSThAteH zunaH" (7 / 3 / 110) / goSThe zvA goSThazvaH, atikrAntaH zvAnaM atizvo varAhaH atijavana ityarthaH / atizvaH sevakaH suSThu svAmibhakta ityarthaH / atizvI sevA atinIcetyarthaH / " prANina upamAnAt " ( 7|3|111 ) / prANivAcina upamAnAtparo yaH zvan zabdastadantAttatpuruSAdaT syAt / vyAghra iva vyAghraH sacAsau zvA ca vyAghrazvaH / "upameyaM vyAghrAdyaiH sAmyAnuktau" ( 3|1|102 ) iti samAsaH / ata eva vacanAt 5 zvanzabdasya paranipAtaH / mayUravyaMsakAditvAdvA samAsaH / prANina upamAnAditi pUrvapadavijJAnAdiha na bhavati / vAnaraH zveva vAnarazvA / prANina iti kim ? phalakamiva zvA phalakazvA / upamAnagrahaNaM kim ? devadattazvA / prANI upamAnabhUto yaH zvazubdastadantAttatpuruSAdicchantyeke vyAghraH zveva vyAghrazvaH / tanmate vAnarazvetyatra samAsAntavidheranityatvAnna na bhavati / "aprANini " ( 7|3|112 ) / aprANini varttate ya upamAnavAcI vanzabdastadantAttatpuruSAdaT syAt / zveva vA AkarSazvAsau zvA ca 10 AkarSazvaH / evaM phalakazdhaH zakaTazvaH / pUrvasUtre upamAnAditi pUrvapadasya vizeSaNaM iha tu zunaH / aprANini varttate ya upamAnavAcI vanzabdastadantAditi / aprANinIti kim ? vAnaraH zveva vAnarazvA / upamAnAdityeva - AkarSe vA AkarSazvA / kurkuravacchAre'pi zvanzabdo rUDho nopamAnam / tatrApyupamAnAdeva varttata ityeke / tanmate AkarSazva ityeva bhavati / kecittUpamAnAditi nApekSante tanmate AkarSazva ityeva bhavati / anye tUpamAnAdaprANinItyekameva yogamArabhante tanmate vyAghrazva ityAdi na bhavati / " pUrvo- 15 taramRgAcca saknaH" ( 73|113) / pUrvaM sakthi sakbhaH pUrvaM vA pUrvasaktham, evamuttarasaktham / mRgasya sakthi mRgasaktham / cazabdAdupamAnAt phalakamiva phalakam / phalakaM ca tat sakthi ca phalakasaktham vyAghnAzvAdivatsamAsaH / pUrvazabdAnnecchantyeke / kukkuTAdapi icchantyanye / kukkuTasaktham / "uraso'gre" ( 7 / 3 / 114 ) / anaM mukhaM pradhAnaM vA tatra varttamAno ya urasUzabdastadantAttatpuruSAdaT syAt / azvAzca te urazca azvorasaM dRzyate, senAyA azvA mukhamityarthaH / evaM hastyurasam rathorasam | 20 "sarosais mAsyaso jAtinAmnoH" ( 7 / 3 / 115 ) / etaccaturantAttatpuruSAdaT syAt / yathAsambhavaM jAtAvabhidheyAyAm, nAmni ca viSaye / jAtasarasam maNDUkasarasam evaM nAmnI sarasI / mahAnasam / sthUlAzmaH amRtAzmaH kanakAzmaH; azmajAtivizeSA ete / piNDAzmaH saMjJA jAtirvA / kAlAyasam lohitAyasam tIkSNAyasam; ayojAtivizeSA ete / lohitAyasamiti nAmetyeke / / 58 / / kAMzcit prayogAn sAkSAddarzayitumAha 1 ahnaH // 59 // [ si0 773 / 116 ] asmAdad / devAhaH / puNyAham / "saGkhyAtAdahRzca vA" (7|3 / 117) / saGkhyAtamahaH saGkhyAtahaH / "sarvAMzasaGkhyAvyayAt" (7|3 | 118) / sarvamahaH sarvAhnaH / pUrvAhnaH / dvayorahvorbhavo vyahnaH paTaH | atyahI kathA / saGkhyAtaikapuNyavarSAdIrghAcca rAtrerat" (7|3|119) / saGkhyAtarAtraH / sarvarAtraH / ardharAtraH // 59 // 1 25 30 "ahnaH" / asmAditi ahanazabdAntAttatpuruSAdaT samAsAntaH syAdityarthaH / devAnAmahaH devAhaH / paravalliGgatve prApte "ahaniryUhakalahA " iti puMstvam / puNyaM ca tadahazca puNyAham / "puNyAhadeho " iti punnapuMsakatvam / "saGkhyA 0" / ahnAdezArthaM vacanam / aT tu pUrveNaiva siddhaH / cakAra uttaratrAhrAdezasyATsanniyogaziSTatvArthaH / anyathA hyaTopavAdo'hAdezo vijJAyeta, tathA ca striyAM GIrna syAt / 34 1 'atoshasya' iti 'saGkhyAsAyave 0' iti ca jJApakAna pratyayazaGkA / For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopjnyhaimlghu"srvaa"| sarvazabdAdaza ekadezastadvAcibhyaH saGkhyAvAcibhyo'vyayebhyazca paro yo'hanazabdastadantAttatpuruSAdaT syAttasya cAhanazabdasyAhAdezaH / aMza. pUrvamahaH pUrvAhaH / evaM madhyAhnaH sAyAhnaH / "arddhasudarzanadevanamahA" iti puMstvam / saGkhyA. vyahnaH paTa iti / avyaya. atikrAntA'haH atyahI kathA / "satyA" / salyAtA rAtriH sayAtarAtraH / evamekarAtraH puNyarAtraH / varSANAM rAtrirvarSArAtraH 5dIrgharAtraH / cakArAt sarvAzasaGkhyAvyayebhyo'pi-sarvarAtraH / aMza. pUrvarAtraH apararAtraH arddharAtraH dvitIyarAtraH / saGkhyA. dvayo rAjyoH samAhAro dvirAtraH "sicayanikAyyarAtravRtrA" iti puMstvam paravalliGgatvApavAdaH / dvayo rAjyorbhavo dvirAtraH paTaH, dvirAtrA kathA, dvirAtrapriyaH, dviraatrjaatH| avyaya. atirAtraH atirAtrA kathA / pUrvasUtrAt saGkhyAnuvRttAvapi iha sUtre ekagrahaNaM jJApayati yat "sarvAMzasaGkhyAvyaye" tyatra saGkhyAzabdenaikasya grahaNaM nAsti / tata ekamahaH ekAham ityeva bhavati / aTi 10 prakRte'dvidhAnaM striyAM DyabhAvArtham // 59 // puruSAyuSadvistAvatristAvam // 6 // [si07|3|120] ete'dantAstatpuruSAH sAdhavaH // 60 // "puru0"| puruSasyAyuH puruSAyuSam , dvistAvatI dvistAvA, tristAvatI tristAvA vediH / vedyAmanayoH prayogaH / atIzabdalopo nipAtanAt / prakRtau yAvatI vedistAvatI dviguNA triguNA vA vikRtau / 15 prakRtivikRtI yAgavizeSau / anyatrApi dRzyate dvistAvanistAvo'gniH / zvaso vasIyasaH" (7 / 3 / 121) / zvasaH paro yo vasIyasUzabdastadantAttatpuruSAdat syAt / vasumacchabdAdIyasau, matorantyasvarAdilope, vasIyas / zobhanaM vasIyaH zvovasIyasaM kalyANam / "nisazca zreyasa" (7 / 3 / 122) / nizcitaM zreyo niHzreyasaM nirvANam , zobhanaM zreyaH zvazreyasam / atha DasamAsAntaM sajhepata Aha20 kacittatpuruSAt ddH| na daza adazAH / kacinna-kiMrAjA, susakhA // iti ttpurussH| ___ kvacidityAdi / atraivaM sUtrapaddhatiH / "nA'vyayAtsAyAyA DaH" (7 / 3 / 123) / na daza adazAH / anavAH / nyUnA daza nyUnA navetyarthaH, napUrvo'yam vaikalye dRzyate / avyaya. nirgatastriMzato'Ggulebhyo nistriMzaH khagaH / nistriMza iva krUrakarmA nistriMzaH khalaH / triMzato nirgatAni nistriM zAnyahAni / evaM nizcatvAriMzAni niSpazcAzAni / natravyayAditi kim ? gotriMzat / nagrahaNaM 25 "nabtatpuruSAt" iti niSedhe prApte pratiprasavArtham / saGkhyAyA iti kim ? niHzakRt / tatpuruSAdityeva na vidyante trayo yasya sa atriH / sutriH / nirgatAtriMzadasya nistriMzat DitvamanyasvarAdilopArtham / "saGkhyAvyayAdaGgule" (73 / 124) / dvayoragulyoH samAhAro vyaGgulam , vyaGgulam / dve aGgulI pramANamasya 'mAtraT tasya lup tataH samAsAntaH, vyaGgulam vyaGgulam / vyaGgulapriyaH vyaGgulapriyaH / avyaya niraGgulam atyaGgulam / tatpuruSAdityeva-upAGguli, paJcAGgulihastaH / kathaM AtmAGgulamityAdi ? 30 aGgulazabdaH pramANavAcI prakRtyantaram / hastAGgulaiH SaDguNitaizcaturbhirityAdiprayogAt / atha samAsAntaniSedhamAha / kacinnetyAdi-kiMrAjeti "na kimaH kSepe" (73 / 70) / nindAyAM yaH kimzabdastasmAtpare ye RgAdayo yAnupAdAya samAsAnto vihitastadantAtsamAsAdyathoktaH samAsAnto na bhavati / kiMdhUryA na tathA gurvI / kiMrAjA yo na rakSati / kiMsakhA yo'bhidruhyati / 34 kiGgauryo na vahati / kA kutsitA dhUrasya kindhUH zakaTaH / ke kutsite akSiNI asya kimakSiAhmaNaH / For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttisape zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH / tatpuruSaH karmadhArayazca 297 kima iti kim ? kurAjaH / kSepa iti kim ? keSAM rAjA kiNraajH| "nastatpuruSAt" (73171) / na yathAvihitaH samAsAntaH / na Rka anRk / arAjA asakhA apanthAH / apathamiti tu pathazabdasyayathA kupatham / tatpuruSAditi kim ? na vidyate dhUrasya adhuraM zakaTam / susakheti-"pUjAkhate prAkTAt" (7 / 3 / 72) pUjAyAM yau svatI tAbhyAM pare ye RgAdayastadantAtsamAsAt "bahuvrIhe. kASThe TaH" (73 / 125) iti TapratyayAtprAg yaH samAsAntaH sa na syAt / zobhanA dhUH sudhUH / 5 atidhUH / surAjA / atirAjA / sudhU atidhUH zakaTam / susakhA atisakhA / sugauH atigauH| pUjAgrahaNaM kim ? atikrAnto rAjAnamatirAjaH / prAkTAditi kim ? svakulam atyalam kASTham / "bahorDa:" (73 / 73) DaprasaGgo yatra tato bahantAtsamAsAnto DaH kacca na syAt / AsannA bahavo yeSAM te AsannabahavaH upabahavaH / "pramANIsaGkhyA:" (73 / 128) iti DaH samAsAnto na bhavati / bahoriti kim ? dvitrAH, upadazAH / Da iti kim ? priyA bahavo'sya priyavasakaH // 60 // 10 iti tatpuruSaH / vizeSaNaM vizeSyeNaikArtha karmadhArayazca // 61 // [si0 3196] ekArtha vizeSaNavAci vizeSyavAcinA samasyate sa tatpuruSaH karmadhArayazca syAt / nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam / zvetagavI / ekArthamiti kim ? vRddhassokSA vRddhokSA // 61 // "vize0" ekArthamiti-bhinnapravRttinimittayoH zabdayorekasminnarthe vRttiraikArthyam , sAmAnAdhikara-15 Nyamiti yAvat / tadvadekArtham / vizeSaNavAcIti-viziSyate'nekaprakAra vastu prakArAntarebhyo vyavacchidyate'neneti vizeSaNam , vizeSyavAcineti-vyavacchedyam vizeSyamiti / zvetagavIti-zvetA cAsau gauzca asya tatpuruSasaMjJatvAt "gostatpuruSAt" (7 / 3 / 105) ityad smaasaantH|| vizeSaNavizeSyayoH sambandhizabdatvAdekataropAdAnenaiva dvaye labdhe dvayorupAdAnaM parasparamubhayorvyavacchedyavyavacchedakatve samAso yathA syAdityevamartham / yathA nIlotpalamityatra nIlazabdena rakkotpalAdikaM vyavacchidyate / utpalazabdena 20 nIlapaTAdikaM vyavacchidyate iti / tatazca takSakaH sarpaH lohitastakSaka ityAdau samAso na bhavati / nAsarpo'nyavarNo vA takSako'sti // kathaM tarhi AmravRkSa iti ? Amrazabdasya vaTAdivRkSavyavacchedakatve'pi vRkSazabdasya vyavacchedyAbhAvAt , nAvRkSaH AmraH kazcidasti ? atrocyate-nAmrAdayo vRkSavizeSavacanA eva kintu tatphalAdivacanA api / tata AmraphalAdivyavacchedakatvena vRkSazabdasyApi vyavacchedakatvam / evaM takSakAhiH zeSAhiH ityAdayo'pi bhavanti / yadi vA''mrANAM phalAnAM sambandhI vRkSaH25 AmravRkSa iti SaSThIsamAsaH // nanvevamubhayomitho vyavacchedakatve utpalasyApi vizeSaNatvena utpalanIla ityapi syAt / naivam / vyavacchedakatvAvizeSe'pi apradhAnasyaiva pradhAnena samAsaH / prAdhAnyaM ca dravyazabdAnAmeva-dravyasyaiva sAkSAkriyAbhisambandhAt / yadyapyutpalAdizabdA jAtizabdAstathApyutpatteH prabhRtyAvinAzAt dravyeNa jAterabhisambandhAt dravyazabdA ucyante / guNakriyayostu tathA dravyeNa sambandhA'-29 1'AsanmAdUra', iti saH, 'bahugaNaM mede' iti saMkhyAvadbhAvAt 'pramANIsaMkhyADDaH' iti upratyayaH prApnoti, tasminiSiddhe 'zeSAdvA' iti kazca prApnoti, ubhayasyApi sAmAnyanAyaM pratiSedha ityubhayamapi na bhavati / 2 'avyayam' isi samAsaH / 3 'ekArtha cAne ca' iti sAmAnyasamAsaH, tataH 'pramANIsaMkhyADDaH' ityatra pratipadoktabahuvrIhergrahaNAt bahovapulyArthakhena vA saMkhyAkhAbhAve DaH samAsAnto na bhavati kintu kac / 4 ekaH sAdhAraNo'rthoM dravyalakSaNastadatadAtmako yasya tadekArtha tasya bhaavH| 5 nIlAdi anyAzritalAdapradhAnamutpalaM tu tasyAzrayatvAt pradhAnam, utpalaM hi dravyarUpalAt kriyAsiddhaye sAkSAdupa. yujyamAnaM prAdhAnyena vivakSyate, nIlastu guNakhAt dravyavyavadhAnena kriyAyAmupayogAdutpalasya vizeSaNaM saMpadyate iti / 6 nanu prAdhAnyaM ca dravyazabdAnAmityuktamutpalAdayastu jAtizabdAtatkathamityAha-yadyapIti / hai. prakA0 pUrvA0 38 For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu bhAvAt na tannimittAH zabdA dravyazabdA iti nIlotpalamityAdyeva bhavati, natUtpalanIlAdIti // yastu guNAdizabdAnAmeva samAsastatrobhayorapi padayorapradhAnatvAtkAmacAreNa pUrvAparanipAtaH / khaJjakuNTa: kuNTakhaJjaH zukRkRSNaH kRSNazuku iti / evaM kriyAzabdadravyazabdayorapi - yAcakapAcakaH pAcakayAcakaH, dhanvidaNDI daNDadhanvItyAdi / pUrvA cAsAvuttarA ca pUrvottarA uttarapUrvetyAdi / vRddhoti -atra karmadhAraye 5 tu samAsAntaH syAt / cakArastatpuruSakarmadhArayasaMjJAsamAvezArthaH / karmadhArayapradezAH "kaDArAdayaH karmadhAraye" ( 3|1|158 ) ityAdayaH // 61 // pUrvakAlaika sarvajaratpurANanavakevalam // 62 // [ si0 3 1 97 ] pUrvaH kAlo yasya tadvAci ekAdIni caikArthAni nAmnA samasyante / pUrvaM snAtaH pazcAdanuliptaH snAtAnuliptaH / ekazATItyAdi // 62 // 10 "pUrva0" pUrvaH kAlo yasyeti sa pUrvakAlaH / padArthasambandhizabdatvAdaparakAlena padArthena samasyate / snAtAnulipta iti / evaM liptavAsitaH pUrvaM kRSTA pazcAnmatIkRtA kRSTamatIkRtA bhUmiH / mataM loSTamarddanakASTham, matamasyA astIti matinI kSetrabhUmiH, amatinI matinIkRteti cvau puMvadbhAve dIrghatve ca matIkRtA / cchinnaprarUDho vRkSaH / ekazATIti - ekA zATI ekazATI, evaM ekaparyaH, ekacauraH, ekadhanurdharaH / ekazabdaH saGkhyA'nyA'saihAyA dvitIyeSu varttate iti / sarvazabdo dravyAvayavaprakAraguNAnAM kAtnyai varttate / 15 sarvazailAH, sarvarAtraH, sarvAnnam, sarvazuklaH, jaradbhavaH, purANavaiyAkaraNaH, navodakam, navoktiH, kevalamasahAyaM jJAnaM kevalajJAnam, kevalajarat, kevalapurANam / pUrveNaiva siddhe punarvacanaM "sparddhe" ( 7|4|119) param iti pUrvanipAtasya viSayadarzanArtham, pUrvAparakAlavAcinoradravyazabdatvAdaniyame prApte pUrvakAlavAcina eva pUrvanipAtArthaM ca / ityAdikaraNAcca "digadhikaM saMjJAtadvitottarapade" (3|1|98 ) / digvAci adhikamityetacca 20 nAmaikArthaM pareNa nAnnA saha samasyate, saMjJAyAM taddhite ca pratyaye viSayabhUte uttarapade ca parataH / dakSiNAH kozalA dakSiNakozalAH, uttarakozalAH, evannAmAno janapadAH / saMjJAyAM nityasamAsaH, naha vAkyena saMjJA gamyate / pUrvottara vibhAgapradarzanArthaM tu vigrahavAkyam / taddhite - dakSiNasyAM zAlAyAM bhavo dakSiNazAlaH, uttarazAlaH / adhikaM khalvapi - adhikayA SaSTyA krIto'dhikAM SaSTiM bhUto bhAvI vA adhikaSaSTikaH / ayamapi nityasamAsaH, nahi taddhite vAkyamasti / uttarapade - dakSiNe ( No ?) gaurdhanamasya dakSi25 NagavadhanaH, pUrvagavIpriyaH / atra tatpuruSalakSaNaH samAsAntaH / uttarapade'pi nityasamAsaH / trayANAmekArthIbhAve evottarapadasambhavAttatra ca dvayorvyapekSAbhAvAt / "vizeSaNaM vizeSyeNa" ityeva siddhe niyamArthaM vacanam / digadhikaM saMjJAdiSveva samasyate, nAnyatreti / dakSiNA gAvo'sya santi dakSiNaguH ityAdau santItyetadanapekSayAntaraGgatvena bahuvrIhibhAvAduktArthatvena matvarthIyataddhitIyaviSayabhAva eva nAstItyanena samAso na bhavati / "pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhya madhyamavIram " ( 3 / 1 / 103) / 30 pUrvAdIni nava pareNa nAmnA samasyante / pUrvapuruSaH vIrapuruSaH / "vizeSaNaM vizeSyeNa 0 " ( 3 / 1 / 96 ) ityAdinaiva siddhe "spardhe" paramiti sUtranirdeze parasya pUrvanipAtArtham / adravyavAcinoraniyame pUrvanipAtaniyamArthaM vacanam / ekavIra ityAdi tu bahulAdhikArAt / sudhAkarastvAha / yadyapyekavIra iti ziSTaprayuktastathApi ziSTaprayogAt sAkSAt smRtireva balIyasItyasAdhurevAyamiti / "zreNyAdi kRtAyaivyarthe" ( 3|1|104) / zreNyAdi nAmaikArthaM kRtAyaiH samasyate, cvyarthe gamya35 maane| azreNayaH zreNayaH kRtAH zreNikRtAH zreNimatAH zreNimitAH zreNibhUtAH / kavyarthe samAsenA'bhidheye'yaM For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH karmadhArayazca 299 samAsaH / sAkSAt cvyantAnAM tu gatyAdisUtreNa nityasamAsa eva / zreNi, Uka, pUga, kunduma, kanduma, rAzi, nicaya, viziSTa, nirddhana, kRpaNa, indra, deva, muNDa, bhUta, zramaNa, vadAnya, adhyAyaka, adhyApaka, brAhmaNa, kSatriya, paTu, paNDita, kuzala, capala, nipuNa 25 iti zreNyAdayaH paJcaviMzatiH / atra anUkA UkAH kRtAH UkakRtA rAzisthAnIkRtA ityarthaH / kandumaH kAndavikaH, nicayaH samUho gandhadravyaM ca // kRta, mata, mita, bhUta, upta, ukta, samAjJAta, samAkhyAta, samAmnAta, sambhAvita, avadhArita, 5 avakalpita, nirAkRta, upakRta, apAkRta, apakRta, kalita, udAhRta, udIrita, udita, dRSTa, vizruta, vihita, nirUpita, AsIna, Asthita, avabaddha 27 iti kRtAdayaH saptaviMzatiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / yatra sAmarthyaM nAsti tatreti zabdAdhyAhAro draSTavyaH / anirddhanA nirddhanA ityupakRtA nirddhanopakRtAH, acapalAzcapalA ityapAkRtAzcapalApAkRtAH / (abhUtA bhUtA iti nirAkRtAH) / zreNikRtAH ityAdau kriyAkArakasambandhamAtraM na vizeSaNavizeSyabhAva iti vacanam / "ktaM natrAdibhinna" ( 3 / 1 / 105 ) namA- 10 dayo nanprakArAstaireva bhinnairnAmabhiH saha kAntaM nAmaikArthaM sAmarthyAda'nan samasyate / kRtaM ca tadakRtaM ca kRtAkRtam, evaM bhuktAbhuktam / iTaH ktAvayatvAdvikArasya tvekadezavikRtasyAnanyatvAnna bhedakatvam / tena kiSTAkkizitam / AdigrahaNAt kRtApakRtam bhuktavibhuktam pItAvapItam / namAdibhireva bhinnairityavadhAraNena kRtaM cAvihitaM ceti prakRtibhede, kRtaM cAkarttavyaM ceti pratyayabhede gatazca prApto'gatazcAjJAta ityarthabhede, siddhaM cAbhuktaM ceti prakRtyarthayorbhede ca na syAt / "seT nA'niTA" ( 3 / 1 / 106 ) / seT 15 ktAntaM naJAdibhinnenAniTA na samasyate / pUrvasyApavAdaH / klizitamakliSTam / iTgrahaNamarthabhedAto - kArasyoparlakSaNam / tena zitAzAtaM chitAcchitamityAdi na bhavati / kathaM vinAvittam trANAtrAtam "ktAdezo'Si " ( 2 / 1 / 61 ) iti pare samAse natvasyAsattvAdbhaviSyati / " katarakatamau jAtiprazne" ( 3 / 1 / 109) samasyete / katarazcAsau kaThaca katarakaThaH / katamakaThaH / jAtiprazna iti kim ? guNakriyAdravyaprazne na bhavati / kataraH zuDo, gantA, kuNDalI / "poTAyuvatistokakatipayagRSTi- 20 dhenuvazAvehadvaSkayaNIpravaktRzrotriyAdhyAyakadhUrttaprazaMsArUDhairjAtiH" ( 3|1|111) / jAtivAci nAma poTAdibhistrayodazabhiH prazaMsArUDhaizca saha samasyate / ibhyA ca sA poTA ca ibhyapoTA / poTA puruSaveSadhAriNI strI, garbha eva dAsyaM prAptA vA, strI nRlakSaNA vA, bhujiSyadAsI vA / ibhyayuvatiH / abhizcAsau stokaM ca agnistokam, dadhikatipayam, gauzvAsau gRSTizca gogRSTiH, sakRt prasUtikA | gauzvAsa dhenuzca godhenuH, dhenurnavaprasUtA / govazA, vazA vandhyA / govehat, vehagarbhaghA- 25 tinI / gobaSkayiNI, baSkayeNa vRddhavatsena yA duhyate prauDhavatsA baSkayiNI / kaThapravaktA, pravaktA upAdhyAyaH / kaThazrotriyaH, zrotriyazchandodhyAyI / kaThAdhyAyakaH, adhyAyako'dhyetA / mRgadhUrtta "nindyaM kutsanaira0 (3|1|100 ityatra zabdapravRttinimittakutsAyAM samAsaH / iha tu tadAzrayAkutsAyAmiti dhUrtaprahaNam / prazaMsAyAM rUDhA matallikAdayaH AviSTaliGgAstaiH samAsaH / gauzcAsau matallikA ca gomtllikaa| "syuruttarapade vyAghrapuGgavarSa bhakuJjarAH / siMhazArdUlanAgAdyAstallajaca matallikA // macarcikA prakANDo 30 dvau prazasyArthaprakAzakAH" / tAtapAdAH, AryamizrAH, kezapAzaH, kezahastaH, aMsabhittiH, vakSaHsthalam, kapolapAlI, uraH kapATaH, stanataTam / rUDhagrahaNAdiha na bhavati - gauH ramaNIyA / ramaNIyAdayo hi ramaNIyatvAdiguNamAdAya prazaMsAyAM varttamAnA na rUDhA iti vizeSyasya jAteH pUrvanipAtArthaM vacanam "catuSpAd garbhiNyA" ( 3|1|112 ) / catuSpAdgavAdijAtistadvAci nAma garbhiNInAmnA samasyate / gauzcAsau garbhiNI ca gogarbhiNI / "yuvA khalatipalitajaradbalinaiH" ( 3 / 1 / 113 ) / 35 1 tena savikAramavikAreNa na samasyate ityapi siddham / 1 For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopa haimalaghu 1 yuvan ityetannAma khalatyAdibhiH samasyate / yuvA cAsau khalatizca yuvakhalatiH, yuvapalitaH, yuvajaran, yubavalinaH / valayo'sya santi valinaH "aGgAditvAt " naH / nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti yubatizcAsau khalatizca yuvakhalatiH / pUrvanipAtArthaM vacanam / "kRtyatulyAkhyamajAtyA " / ( 3 / 1 / 114 ) / kRtyapratyayAntaM tulyAkhyaM tulyaparyAyaM ca nAma ajAtyA ajAtivAcinAmnA saha sama 5 syate / bhojyaM ca taduSNaM ca bhojyoSNam / bhojyalavaNam / tulyAkhyaH; tulyazvetaH, tulyasan sadRzazvetaH, sadRzamahAn / ajAtyeti kim ? bhojya odanaH / tulyo vaizyaH / kathaM zItapAnIyam ? pAnIyazabdo'yamauNAdiko jalavAcI, tasyAyaM vizeSaNasamAsaH / jAtyA samAsasyAjAteH pUrvatvasya ca pratiSedhArthaM vacanam / "kumAraH zramaNAdinA " ( 3 | 1|115 ) / kumAra ityetannAma zramaNAdinAna samasyate / kumArI cAsau zramaNA ca kumArazramaNA / zramaNA, prabrajitA, kulaTA, garbhiNI, tApasI, 10 bandhakI, dAsI, ete saktIcIliGgA eva / adhyAyaka, abhirUpaka, paTu, mRdu, paNDita, kuzala, capala, nipuNa / ye'tra strIliGgAstaiH saha strIliGgaH eva kumArazabdaH samasyate / zeSaistUbhayaliGgaH / ( nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti hi nyAyaH ) zramaNAdInAM strIliGgAnAM pAThAt puMlliGgaiH pUrvanipAte kAmacAraH / kumArazramaNaH, tApasakumAraH / kumArazabdasya pUrvanipAtaniyamArthaM vacanam / etatsarvamAdizabdena saGgRhItaM boddhavyam // 62 // atha kiyatkaNThata Aha / nindyaM kutsanairapApAdyaiH // 63 // [ si0 3|1|100] nindyaM nindAvAcibhiH samasyate sa samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca syAt / tArkikakhasUcI | apApAdyairiti kim ? pApamuniH / hatavidhiH // 63 // 15 "nindyaM0" / tArkikakhasUcIti - tArkikacAsau khasUcI ca tArkikakhasUcI, yaH pRSTaH sanniH pratibhatvAtkhaM sUcayati sa evamucyate / tArkikakhasUcirityanye / evaM mImAMsakadurdurUDhaH, durdurUDho nAstikaH / 20 kSatriyabhIruH, bhikSuviTa:, munikheTa:, brAhmaNacelaH, brAhmaNabuvaH, rAkSasahatakaH, brAhmaNajAlmaH, tApasApasadaH, kANDIrakANDaspRSTaH, prAmyadhRSTaH, munidhUrttaH, kavicauraH, ArakSitaskaraH, pASaNDicaNDAlaH / nindyamiti kim ? vaiyAkaraNacauraH / pratyAsatternindyazabdanivRttinimittakutsAyAmayaM samAsa iSyate, na cAtra cauryeNa vaiyAkaraNatvaM kutsyate kintu tadAzrayaM dravyam / vaiyAkaraNatvaM tu tadupalakSaNamAtram / tenAtra vizeSaNasamAsa eva cauravaiyAkaraNaH // 63 // 1 upamAnaM sAmAnyaiH // 64 // [ si0 3 | 1|101 ] upamAnavAci upamAnopameyasAdhAraNadharmavAcibhiH samasyate sa tatpuruSaH karmadhArayazca syAt / zastrIya zyAmA zastrIzyAmA // 64 // 25 "upa" / zastrIva zyAmetyarthakathanam / samAsastu zastrIva zastrI, zastrI cAsau zyAmA ca zastrIzyAmeti / "vizeSaNaM vizeSyeNa 0 " ( 3|1|86 ) ityeva samAse, upamAnopameyayoH sAdhAraNadharmapratItyanyathAnupapattyaiva pUrvanipAte ca siddhe, upamAnaM sAmAnyaireveti niyamArthaM vacanam / tenAgnirmANavaka 31 ityAdau vizeSaNasamAso'pi na bhavati // 64 // 1 hizabdo'tra yasmAdarthe, yadyevaM nAmagrahaNaparibhASayaiva strIliGge'pi samAsasya siddhatvAt kimarthaM strIliGgAnAM zramaNAdInAM pATha ityAha / For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / tatpuruSaH karmadhArayazca 301 upameyaM vyAghrAdyaiH sAmyAnuktau // 65 // [si0 3314102] upameyavAci upamAnavAcibhirvyAghrAyaH sAdhAraNadharmAnuktau samasyate, sa tatpuruSaH krmdhaaryshc| puruSo vyAghra iva puruSavyAghraH / sAmyoktau tu puruSo vyAghra iva zUra ityatra na syAt // 65 // "upameyaM0" / sAdhAraNadharmAnuktAviti-na cedupamAnopameyayoH sAdhAraNadharmavAcI zabdaH prayujyate / vyAghra iva vyAghraH puruSaH, sa cAsau vyAghrazca puruSavyAghraH / rAzI cAsau vyAghrI ca rAjavyAghrI,5 karmadhArayAtpuMvadbhAvaH / na syAditi-idameva pratiSedhavacanaM sApakam-pradhAnasya sApekSatve'pi samAso bhavati / tena rAjapuruSo darzanIya ityAdi siddham / vyAgha, siMha, RSabha, vRSabha, mahiSa, candana, vRka, varAha, hastin , kuJjara, ruru, pRSata, puNDarIka, palAvikA pakSiNIvizeSaH, kuznA, (krucA?), ete SoDaza (paJcadaza?) vyAghrAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena vAgvajaH mukhapadmam pANipallavam karakisalayam vadanenduH pArthivacandraH vAnaravA kucakumbhaH stanakalaza ityAdayo'pi 10 bhavanti / upamAnaM sAmAnyairevetyanena vizeSaNasamAse pratiSiddha samAsavidhAnArtha vacanam // 65 // sanmahatparamottamotkRSTaM pUjAyAm // 66 // [si0 3 / 1 / 107 ] pUjAyAM gamyAyAmetAni pazca pUjyavAcibhiH samasyante, sa tatpuruSaH karmadhArayazca // 66 // "sanma." // 66 // anopayogisUtramAha / jAtIyaikArthe'cveH // 67 ||[si0 322170] mahato'ccyantasya jAtIyari pratyaye ekArthe ca pade pare DAH syAt / mhaajaatiiyH| mhaaraajH||67|| "jAtI0" / mahAn prakAro'sya mahAjAtIyaH / "prakAre jAtIyara" (712 / 75) ekArthe-mahAn bhAgo'sya mahAbhAgaH / mahAyazAH / mahatI cAsau devI ca mahAdevI / mahatI kIrtirasya mahAkIrtiH / mahAntamAtmAnaM manyate mahAmAnI / evaM mahammanyaH / khazi DA hrakhatve mo'ntaH / acveriti kim ? 20 amahAn mahAna bhUto mahadbhUtazcandramAH / amahatI mahatIbhUtA mahadbhUtA kanyA / pUjAyAmiti kim ? san ghaTaH, vidyamAna ityarthaH / kathaM mahodadhiH, vaipulyaM satra gRhyate na pUjA ? bahulAdhikArAdbhavati / pUjAyAmeveti niyamArtha vacanam, pUrvanipAtavyavasthArtha ca / tena sacchucha ityAdau khaJjakuNTAdiyadaniyamena pUrvanipAto na bhavati / paramajaran mahAvIraH paramamahAn ityAdau ca "spaH" (7 / 4 / 119) paramiti yathAparaM pUrvanipAtazca siddho bhavati / atrAmI vizeSAH "mahataH karaghAsaviziSTe DA" (3 / 2 / 68) / karAdiSu tripUttarapadeSu mahato DA vA syAt / vaiyadhikaraNye iyaM vibhASA, sAmAnAdhikaraNye tu "sanmahat" (3 / 1 / 107) iti nitya eva vidhiH / mahataH karo mahAkaraH mahatkaraH / kara eva vA kAraH mahAkAraH 2 / mahApAsaH 2 / mahAviziSTaH 2 / "striyAm" (3 / 2 / 69) / striyAM vartamAnasya mahataH karAdiSu triSu nityaM DAH syAt / mahatyAH karaH mahAkaraH, mahApAsaH mahAviziSTaH / "na pumvanniSedhe" (3 / 2 / 71) / mahataH30 puvaniSedhaviSaye DA na syAt / mahatI priyA'sya mahatIpriyaH, mhtiimnojnyH| "riti" (3 / 2 / 58) / parataH rUyanUGa ritipratyaye jAtIye dezIye ca puMvat syAt / patrI prakAro'syAH paTujAtIyA / ISadaparisamAptA pavI paTudezIyA // 67 // 33 25 For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite svopajJahaimalaghu vRndArakanAgakuaraiH // 68 // [ si0 3|1|108 ] emiH saha pUjyavAci samasyate / munivRndArakaH / "kim kSepe" (3|1|110 ) / samasyate / kSepArthAtkimaH pUjArthAbhyAM svatibhyAM naJtatpuruSAcca yathAyogaM samAsAntaniSedho vaktavyaH / kiMrAjA / kiMgauH // 68 // 302 "vRndA0" / "kiMkSepe" iti sUtradvayaM sugamam // 68 // athAtra samAsAntavidhimAha / jAtamahadvRddhAdukSNaH karmadhArayAt // 69 // [ si073|95 ] karmadhAraye ebhya ukSNo'tsyAt / jAtokSaH // 69 // " jAta 0" / jAtokSa iti - evaM 'mahokSaH syAdukSataraH, vRddhokSastu jaradgavaH' / karmadhAraya iti kim ? 10 vRddhasyokSA vRddhokSA / / 69 / / athAtra puMvadbhAvavidhimAha / puMvatkarmadhAraye // 70 // [ si0 3 / 2257 ] anUparataH strI syekArthe uttarapade puMvatsyAt / kalyANI cAsau priyA ca kalyANapriyA // 70 // iti karmadhArayaH / "puMva0"kalyANapriyeti evaM kalyANamanojJA / yo'pi "nApriyAdau" ( 3/2/53 ) ityAdau 15 puMvadbhAvaniSedhastamapi bAdhitvAtra puMvadbhAvo bhavati / tathAhi " taddhitAkakopAntyapUraNyAkhyAH" ( 3 / 2 / 54 ) ityuktaM tatrApi bhavati -- madrikA cAsau bhAryA ca madrikabhAryA / lAkSikabRhatikA, pAcakavRndArikA, paJcamavRndArikA, dattavRndArikA / " taddhitaH svaravRddhiheturaraktavikAre" ( 3/2/55) ityuktam, tatrApi bhavati -- mAthurI cAsau vRndArikA ca mAthuravRndArikA / "svAGgAnGIrjAtizcA'mAnini" ( 3 / 2 / 56 ) ityuktaM tatrApi bhavati - candramukhI cAsau vRndArikA ca candramukhavRndArikA, dIrghakeza20 vRndArikA, kaThavRndArikA bahvRcavRndArikA / sarvvatra jAtilakSaNaGIbAdha ko vRndArikAzabde jAtitvAdAp, "dvyeSasUtaputravRndArakasya" (2 / 4 / 109) iti vikalpenetvam / "vataNDAt " ( 6 | 1|45) / vataNDazabdAdAGgirase vRddhe'patyavizeSe yaG syAt / vataNDasyApatyaM vAtaNDyaH, strItve vataNDI / "striyAM lup" (6 / 1 / 46 ) vataNDazabdAdAGgirase'patya vizeSe vRddhe khiyAM yaGo lup bhavati / vataNDI cAsau vRndArikA ca vAtaNDyavRndArikA / gargasyApatyaM gArgyaH strI cedgArgI, sAM cAsau vRndArikA ca gArgyavRndArikA / kapota25 pAka eva kapotapAkyaH, strI cet kapotapAkA, kapotaM pacati aN atrANlakSaNaM jAtinimittaM vA GIpratyayaM bAdhitvA "ajAdeH" ( 2 / 4 / 16 ) ityAp kApotapAkA cAsau vRndArikA ca kApotapAkyavRndArikA / kuJjasyApatyaM kauJjAyanyaH / "kuJjAdermAyanyaH " ( 6 / 1 / 47 ) / kuJjAdibhyo Gasantebhyo vRddhe'patye'rthe AyanyaH syAt / strIcetkauAyanI / "strIbahuSvAyanaJ " ( 6 / 1 / 48 ) / kuJjAdibhyo santebhyo bahutvaviziSTe vRddhe striyAM vA bahutve'pi Ayanav syAt / kauAyanI cAsau vRndArikA ca kauJjAyanya30 vRndArikA / aGgasyApatyAni aGgAH "purumagadha 0" (6 / 1 / 116) ityaN " bahuSvastriyAm" (6 / 1 / 124) iti na lup (?) striya AyaH / tAca tA vRndArikAca aGgavRndArikAH / gargavRndArikAH / iDaviD pRth darad 32 uzij ete janapadazabdAH kSatriyavAcinaH, ebhyo'patyapratyayasya striyAM lupi, iviT cAsau vRndArikA For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze samAsaprakriyA / dviguH 303 cetyAdi vigrahe aiDaviDavRndArikA / pArthavRndArikA, dAradavRndArikA, auzijavRndAraketi bhavati / paratA strItve ca khaTvAndArikA / anUDityeva-brahmabandhUvRndArikA // 70 // ( iti krmdhaaryH| atha dvigusmaasmaah| saGkhyA samAhAre ca dviguzcAnAmnyayam // 71 // [si0 331499] 5 saGkhyAvAci pareNa nAmnA samasyate, saMjJAtaddhitayorviSaye uttarapade ca pare samAhArArthe ca, sa samAsastatpuruSasaMjJaH karmadhArayasaMjJazca syAt / ayameva cAsaMjJAyAM dvigusaMjJazca bhavati / saptarSayaH / dvaimAturaH / pnycgvdhnH| saMjJAdiSu nitysmaasH| samAhAre tu vAkyamapi bhavati // 7 // __"saGkhyA." / saptarSaya iti / samudAyeSu vRttAH zabdA avayaveSvapi vartante iti bahusaGkhyAkAmrAdyabhidhAyakAH paJcAmrAdizabdA ekasminnapyAmrAdau prayujyante iti phalita ekaH paJcAmraH / uditAtrayaH 10 saptarSaya iti // 71 // dvigoH samAhArAt // 72 // [si0 2 / 4 / 22] samAhArAdvigoradantAstriyAM DI: syAt / paJca prAmAH samAhatAH pnycgraamii| "pAtrAdigaNAnta ikArAntazca samAhAradvigurnapuMsakam" dvipAtram / caturmAsam / tribhuvanam / catuSpatham / trigupti / "anantAvantAnto vA napuMsakam" // 72 // "dvigo." / spaSTam / pAtrAdIti-dvipatham / tripatham / caturyugam / tripuram / bhASye tu tripurItyuktam / pAtrAdayaH ziSTaprayogagamyAH // 72 // atra samAsAntavidhimAha / dvigoranaho'da // 73 // [si073|99] anantAdahamantAca samAhAradvigoraT syAt / "no'padasya." iti / paJcarAjI pazcarAjam / yahaH 20 ityAdi / pazcamAlI pazcamAlam / trisandhyamiti tu klIyam / triphaleti ca rUDhitaH // 73 // iti dviguH| "dvigo0" / vyaha iti, dvayorahoH samAhAro vyahaH / "anInAdavyaho'ta:" (74 / 66) Ina-atU-aTU-varjite taddhite pare padasthAhro'kArasya luk syAdityaTi upAntyalopaniSedhe, "no'padasya." (74 / 61) ityanyakharAdilope vyaha iti / "dvigurannAbantAnto vAnyastu sarvo napuMsaka" iti 25 strInapuMsakatve prApte "ahanirvRhakalahA" iti liGgAnuzAsanalakSaNena puMstvam / annantatvenaiva siddhe ahna idamavidhAnaM samAhAre "sarvAzasaGkhyAvyayAt" (7 / 3 / 118) iti parasyApyaTo bAdhanArtham / tasmin hi satyahAdezaH syAt / evaM vyahaH, paJcAhaH, saptAhaH, / " dvirAyuSaH" (7 / 3 / 100) / dvitribhyAM paro ya AyuzabdastadantAtsamAhAre dvigoraT syAt / vyAyuSam / samAhAra ityeva / vyAyuH vyAyuH priyH| "vAJjaleralakA" (7 / 3 / 101) / dvitribhyAM paro yo'JjalistadantAhigoraDvA syAt , ne cetsa dvigu-30 staddhitaluganto bhavati / dvayoraJjalyoH samAhAro vyaJjalam vyaJjali, vyaJjalam vyaJjali / aluka iti kim ? dvAbhyAmaJjalibhyAM krIto byaJjalirghaTaH / "khAyo vA" (7 / 3 / 102) / pRthag yogAt dvitreriti nivRttam / khArIzabdAntAhigoraluko'T samAsAnto vA bhavati / dvikhAram, pakSe klIba iti 33 For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahamaladhuikhatve dvikhAri / kecidatra puMstvamapIcchanti, tanmate "gozcAnte." (2 / 4 / 96) ityAdinA hrakhatve dvikhAriH / strItvamapyanye tanmate pUrvavat ikhatve "ito'tyarthAt" (2 / 4 / 32) iti byAM dvikhArI / evaM paJcasAram paJcakhArI / taddhitaviSaye uttarapade ca pare dvigusaMjJAyAM dvAbhyAmaJjalibhyAmAgataM vyaJjalamayam vyaalimayam / dvAvaJjalI priyo yasya vyaJjalapriyaH vyaJjalipriyaH / paJcakhArarUpyam pazcakhArI5rUpyam / paJcakhAradhanaH pazcakhArIdhanaH / ityAdi sarvamityAdizabdena sadRhItaM jJeyam // 73 // ___ *iti dviguH / atha dvandvasamAsamAha / cArthe indraH sahokau // 74 // [si0 3 / 1 / 117] nAma nAnA saha cArthe samasyate, sahoktiviSaye sati, sa samAso dvandvaH syAt / samuccayA10nvAcayetaretarayogasamAhArAzcArthAH / tatraikasin yAdInAM kriyAkArakadravyaguNAnAM tulyakakSatayA DhaukanaM samuccaya:-caitra: pacati paThati ceti / guNamukhyabhAvenaikasin yAdInAM kriyAdInAM DhaukanamanvAcayaH-baTo bhikSAmaTa gAM cAnaya ityetayoH sahotyabhAvAna samAsaH / parasparasApekSANAM dravyANAM kriyAM prati daukanamitaretarayogasamAhArau / tatrodbhUtAvayavameda itaretarayogo'ta evA trAvayavadvitvabahutvApekSayA dvivacanabahuvacane / caitrazca maitrazca caitramaitrau pazyataH / caitramaitradattAH 15pazyanti / nyagbhUtAvayavamedastu samAhAro'tastatraikavacanameva / dhavakhadirapalAzam // 74 // cArthe0 / nAma nAnnetyanuvartamAne'pi "ladhvakSarA." (3 / 1 / 160) ityAdi sUtre ekagrahaNAdahUnAmapi dvandvo bhavati / takhyanekasya pUrvanipAtaprasaktAvekasya pUrvanipAtaniyamArtham , dvayozca dvandve'nekasya pUrvanipAtaprasaGgAbhAvAdekagrahaNamanarthakaM syAditi / tato bahUnAM dvandve hotRpotaneSTodgAtAraH / dvayordvayordvandve hi hotA potA neSTodgAtAra ityeva syAt / cArtha iti kim ? prAmo prAmo ramaNIyaH atra vIpsAyAM 20 sahoktisAve'pi cArthAbhAvAndvAbhAvaH / sahoktAviti kim ? pakSazca nyagrodhazca vIkSyatAm-atra pratyeka kriyayA sambandha iti shokkybhaavH| khaJjazcAsau kuNTazcetyAdi karmadhArayaviSaye'pi na shoktiH| vizeSyasyaiva prAdhAnyAt ; sahoktistu dvayocarmayorddharmiNorvA bhinnayoH prAdhAnye sati sambhavatIti / kA punariyaM sahoktiH ? yavartipadaiH pratyekaM tadarthAnAM (padArthAnAM ) yugapadabhidhAnaM sA sahoktiH / lakSanya grodhAvityatra hi plakSo'pi vyartho nyagrodho'pi vyarthaH / plakSazca nyagrodhazceti vAkye'pi cakAreNAyamevArthaH 25 kathyate / nanu plakSanyagrodhAvitizabdakramAt kramavadarthAnugamAbhaikenAnekasyAbhidhAnaM sambhavatIti cet ? na / evaM hi dvivacanabahuvacanAnupapattiH / yataH plakSazabdaH sArthako nivRtto'nyo nyagrodhazabda upasthitasatra nyagrodhArthapratipattikAle yadi lakSArthAvagatirna syArttadA nyagrodhazabdAdekArthatvAdekavacanaM syAdeva, zazakuzapalAzA ityAdibahuvacane'pi / tatazca dvivacanAnyathAnupapattyA plakSanyagrodhAvityAdAvekaiko'nekA bhidhAyItyabhyupagantavyam / nanvevaM tarhi kathaM plakSazca nyagrodhazcetyekavacanAntayorvAkyaM vRttau pradarzitam , 30 dvivacanAntayoAyyam / satyam / laukikametadvAkyam , na prakriyAvAkyam / yadA tu parasparazaktyanupravezena dvandvo bhaviSyatItyabhidhitsayAtivAhikazarIrasthAnIyaM vAkyaM kriyate, tadA khalvalaukikaM samIpagatapadAntaravastukhacitaM dvivacanAntayorvAkyaM kriyate // yadvASyam, sati pradarzayitavye varameva vAkyaM dhavau ca khadirau ceti / alaukikatvAca vRttau na pradarzitam / na caivaM plakSanyagrodhayokidvayakalpanenAnekArthatvAdbahuvacanaM prApnotIti vAcyam / yato nAtra catvAro'rthAH / kiM tarhi ? dvAvevArthoM yakAbhyAme35 vAtraikaH zabdo vyarthastAbhyAmaparo'pi / nahi dvAbhyAM lakSAbhyAmavibhaktako bhrAtarau caturlakSau bhavataH / For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / dvandvaH 305 samudAyarUpo hi dvandvArthaH pratyavayavamavayavivatpratisakrAnto yathA vanaviTapiSu vanamiti / nanvevaM laukikAtprayogAcchabdAnAmarthAvadhAraNaM tatra yathA ghaTazabdaH paTAyaM na pratyAyati, tathA plakSanyagrodhazabdo parasparArthapratyAyako na yuktau / naivam / vRttiviSaye kaikasya dvAvarthAviti svArthAvevetI, lokaprasiddhyA tvarthAntarAbhidhAyitvamucyate / nanu parasparasannidhAnena yahayo sAmarthyamabhihitaM tadanyataravigame'pi na hIyate / vahivigame'pi vahnisampAditapAkajarUpAdivaditi plakSeNoktatvAnnayagrodhasyAprayogaH prAnoti / 5 naivam / nyagrodhArthasya pakSaNAnuktatvAnnyagrodhazabdaprayogaH / uktaM ghetat-dvandvAvayavAnAmevAnekArthAbhidhAyitvaM na kevalAnAM yathA vahnisannidhAveva tAnaM dravarUpaM bhavati, na tu tannivRttAvevamihApi sahabhUtAvevAnyonyArthamAhaturnatu pRthagbhUtau bhArodvAhakavatsahabhUtAnAM parasparazaktyAvirbhAvAditi, tatazca plakSasya nyagrodhasya cAnekArthatve yadyapi bahutvaM prAptam , tathApi indrAvayavatvena bAsamato gauNaM na tu mukhyamiti na bahuvacanamiti / nanvastu yathAkathazcitsahoktiH, samAhAre tu sA na sambhavati, tasyaikatvAtsaho-10 tezca bhedanibandhanatvAdityatrocyate-samAhAro hi saGghAtaH / sa ca saMhanyamAnAnAM dharmaH, saMhanyamAnAzca sahocyamAnA eva na pRthagucyamAnA iti tatrApi sahoktisambhava ityadoSaH / uttarapadena samudAyena vA yadvatipadArthAnAM yugapadabhidhAnaM sA sahoktirityanye / vartipadArthAnAmeva saha kriyAdisambandhasya yadvAkyenAbhidhAnaM sA sahoktirityapare / cArthA iti cakAradyotyA arthA ityarthaH / tatraikasminnityAdi ayamarthaH-arthaH kriyAkArakadravyarUpaH, ekamarthaM prati vyAdInAM kriyAkArakadravyaguNAnAM tulyabalAnAma-15 virodhinAmaniyatakramayogapadyAnAmAtmarUpabhedena cIyamAnatA samuccayaH / zItoSNAdInAM ca virodhitayA, bAlyayauvanAdInAM niyatakramatayA, rUparasAdInAM niyatayogapadyatayA ca na cIyamAnatA'to gauNamukhyabhAvenAtulyabalAnAmapi na tatheti / tatazcaikasmin kArake anekakriyANAm 1 ekasyAM kriyAyAmanekakArakANAM 2 ekasmin dravye'nekakArakANAM 3 ekasmin kArake'nekadravyANAM 4 ekasmin dharmiNyanekadharmANAM DhaukanaM samuccaya 5 iti / yathAkramameSAmudAharaNAni-caitraH pacati paThati ca 1 caitro maitrazca pacati 20 2 / rAjJo gauzcAzvazca 3 / rAjJo brAhmaNasya ca gauH 4 / zuklazcAyaM kRSNazca, nIlaM ca tadutpalaM ceti 5 / cazabdamantareNApi samuccayaH sambhavati yathA, "aharaharnayamAno gAmazvaM puruSaM pazum / vaivasvato na tRpyati surAyA iva durmadI // 1 // " guNamukhyabhAveneti-ayamatrArtha:-guNapradhAnabhAvamAtraviziSTaH samuJcaya evAnvAcayaH yathA "rudhAM svarAcchno na luk ca" (3 / 4 / 82) iti-atra vidhIyamAnaM bhaM nalopo'pekSate / yatra bhastatra nalopo yathA 'bhoMpa Amadane' bhanakti / astu nalopaM nApekSate tadabhAve'pi pravartate 25 yathA yunaktIti / baTo bhikSAmaTetyAdi-sa hi bhikSAM tAvadaTati yadi ca gAM pazyati tadA tAmapyAnayati / tato bhikSATanasya mukhyatvaM gavAnayanasya ca gauNatvamiti / dvivacane bahuvacane iti-nanvekaviMzatirityAdisaGkhyAdvandvo yadyavayavapradhAnastadaikaviMzatiriti dvivacanam, dvAviMzatiriti bahuvacanaM prApnoti yadi ca samudAyapradhAnastadA napuMsakatvaM syAdityatrocyate / ekaviMzatirdvAviMzatirityAdi saGkhyAdvandvaH samudAyasaGkhyaikatvAnurodhena viMzatyAdivatsaGkhyeyamAcaSTe itItaretarayoge'pyekavacanAnto bhavati / samA-30 hAre'pi ca "AzatAhandve" iti lakSaNAtstrIliGgo bhavati / saGkhyAdvandvAdanyatra tu eko devadattAya dIyatAM viMzatizcaitrAyeti ekaviMzatI anayordehi / evaM triMzazcatvAriMzatau SaSThIsaptatyazItayaH ityAdau dvivacanabahuvacanAntatA // 74 // samAnAmarthenaikaH zeSaH // 75||[si0 21 / 118] tulyArthAnAM dvandva ekaH ziSyate'nye nivartante / vakrazca kuTilazca vakrau, kuTilau vA // 75 // 35 hai* prakA* pUrvA0 39 For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinaya vijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu "samA" / ekaH ziSyate iti tatra vizeSAnupAdAnAtparyAyeNa zeSo bhavati / samAnAmiti bahuvacanamatantram, tena bahUnAM dvayorapi caikaH ziSyate / sitazca zukruzca zvetazca sitAH zukkAH zvetA vA / ihaikazeSe SaTpakSAH sambhavanti, tatra pratyekameva vibhaktau parato vibhaktiparityAgena nAmaikazeSaH syAt 1 / athavA savibhaktikAnAM vRkSas vRkSas vRkSas iti sthite ekasya vRkSas ityasya zeSaH anye nivarttante 52 / atha vRkSazca 3 iti dvandve kRte satyekasya vRkSa ityasya zeSa: ( apare nivarttante ) 3 | athavA vibhaktimanutpAdyaiva nAmamAtreNa vRkSa vRkSetyevaMvidhAnAmeva zeSaH kAryaH / tato vibhaktiH 4 / athavA sahottau vRkSazva vRkSazceti dvandve prApte ekazeSaH 5 / athavA nAmasamudAyasyaivArthavattvAnnAmasaMjJAyAM dvivacanAdyutpattau ekazeSaH 6 / iti SaT pakSAH // tatrAdyaM pakSatrayaM sAvadyakamiti tatparihAreNetaratpakSatrayamihAzrIyate / (yathA hi ) tatra prathame pakSe, nAmaikazeSe'nekavibhaktizravaNaM syAditi doSaH / dvitIye, vibhaktya10 ntasya lope kRte vibhaktabhrAtRdhananyAyena ziSyamANasya nivarttamAnapadasaGkhyAsambandhe'pi vibhaktyantatvAdvivacanabahuvacanAnupapattiH syAttatazca vRkSa iti nityameva syAditi doSaH / tRtIye tu samAsAntadoSaH, tathAhi-Rk ca Rk 'ceti dvandve tata ekazeSe "cavargadaSahaH 01 ( 7 / 3 / 98 ) iti samAsAntaH syAditi prathamapakSatrayaM duSTam / / itarapakSatraye tu na kazciddoSastathAhi - vRkSa vRkSa iti sthitAnAM nAmnAM vibhaktimanutpAdyaivaikazeSapravRttiriti prathamaH pakSaH / tulyakAlaM nAmAni yadA 'vivadhavaivadhikanyAyena parasparazaktyanu15 pravezAdabhiveyamAhustadA dvandvaikazeSAviSTAviti dvivacanaM bahuvacanaM copapannamiti dvitIyaH / nAmasamudAyasyaivArthabantvAnnAmatvAdvibhaktyutpattiriti tRtIyaH // evaM pakSatraye'pi prApto dvandvo'nenApodyate iti dvandvApavAdo 'yaM yogaH // 75 // syAdAvasaGghayeyaH // 76 // [ si0 3 / 1 / 119] sarvasyAdiSu tulyarUpANAM bhinnArthAnAmapyekazeSaH syAt, saGkhyeyavAcizabdaM varjayitvA / 20 akSazca akSazca akSazca akSAH / zakaTAGgapAzakabibhItakAH // 76 // 306 "syAdA0" / sarvasyAdiSu tulyarUpANAmiti - mAtA ca jananI, mAtA ca dhAnyasya, mAtRmAtarau / atra hyekasya mAtarAvanyasya mAtArAvityaukAre rUpaM bhidyate iti naikazeSaH / anye tu yasmin syAdau ye zabdAstulyarUpA bhavanti tasmin syAdau teSAM syAdyantare virUpANAmapyekazeSo bhavati, tena mAtRbhyAM mAtRbhiH mAtRbhyaH mAtroH mAtRSu ityAdyapi bhavatItyAhuH / apare tvatrApi bahuvacane tAbhistairityAdyanuprayogavaiSamyAnna 25 bhavitavyamekazeSeNa, dvivacanena tu tAbhyAM tayorityanuprayogasAmyAdbhavitavyamevetyAhuH / saGkhyeyavAcizabda varjayitveti - ekaca ekazca dvau ca dvau ca, ityAdau dvandvo'pi na syAdanabhidhAnAt / saGkhyeyeti karmanidezAtsaGkhyAvAcino bhavatyeva / viMzatizca viMzatizva viMzatI / dvandvApavAdo'yaM vidhistenAkRtadvandvAnAmevaikazeSe vAk ca, vAk ca, vAcau ityAdi siddhamanyathA dvandve kRte paratvAtsamAsAnte kRte vairUpyAde - kazeSo na syAt // 76 // 30 tyadAdiH // 77 // [ si0 3|1|120 ] anyena sahoktau tyadAdiH ziSyate / mithaH sahoktau tu yathAparam / sa ca caitrazca tau / saca 32 yazca yau // 77 // 1 bhAroyantRnyAyena iti mudritalanyAse / For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAzai samAsapakriyA / dvandvaH "tyadA0" / mitha iti-tyadAdInAM mithaH sahoktau tu yadyatsAThe paraM tattadevaikaM ziSyate / sa ca yazca yau iti / evaM yazca eSazca etau / sa ca tvaM ca yuvAm / tvaM ca bhavAMzca bhavantau / ahaM ca kazca ko / ahaM ca sa ca tvaM ca vayam / bahulAdhikArAt kacitpUrvamapi ziSyate / sa ca yazca tau| ayaM ca eSa ca imau / tvaM ca bhavAMzca yuvAm / tyaidAdeH kRtaikazeSasya strIpunapuMsakaliGgAnAM yugapatprayogAyogAtparyAyaprAptau ziSyamANaliGgaprAptau vA strIpunnapuMsakaliGgAnAM 'sahavacane syAtpara'miti yathAparameva liGgaM 5 bhavati / sA gha caitrazca tau / sa ca devadattA ca tau-atra zrIpuMsaliGgayoH paraM puMlliGgameva bhavati / sA ca kuNDe ca tAni-atra strInapuMsakayoH paraM napuMsakameva bhavati / sa ca kuNDaM ca te / tacca caitrazca te atra punnapuMsakayoH paraM napuMsakameva bhavati / kathaM sa ca kukuTaH sA ca mayUrI te kukkuTamayUryo ? ucyate-"paraliGgo dvandvo'zIti" samAsArthasya liGgAtidezAttavizeSaNasya tyadAderapi talliGgataiva nyAyyeti // 77 // bhrAtRputrAH vasUduhitRbhiH // 78 // [si0 3 / 1 / 121 ] khasrAdibhiH sahoktau bhrAtrAdiH ziSyate / bhrAtA ca vasA ca bhrAtarau / putrazca duhitA ca putrau / "zvazuraH zvazrUbhyAM vA" (3311123) / ziSyate / zvazurau zvazrUzvazurau / "pitA mAtrA vA" (3 / 1 / 122) / tathA / pitarau // 78 // pakSe__ "bhraatR"| bahuvacanaM paryAyArtham / sodaryazca vasA ca sodau~ / bhrAtA ca bhaginI ca bhrAtarau / 15 sutazca duhitA ca sutau / bhrAtA ca bhrAtA ca bhrAtarau, bhrAtA ca vasA ca bhrAtarAvityubhayapratipattAvapi prakaraNAdinA vizeSAvagatiH / "zvazu0" (3 / 1 / 123) / zvazrUbhyAmiti dvivacanaM jAtau dhavayoge ca vartamAnayoH zvazvoH parigrahArtham / tena jAtau tanmAtrabhede "puruSaH striyA" (3 / 1 / 126) iti nityavidhina bhavati / "pitA." / tatheti / mAtRzabdena sahoktau pitRzabda ekaH ziSyate mAturaya'tvAt pUrvanipAtaH // 78 // - mAtarapitaraM vA // 79 // [si0 3 / 2 / 47] mAtRpitrordvandve Rto'ro vA nipAtyaH / mAtarapitarau // 79 // pakSe A dvandve // 80 // [si0 3 / 2 / 39] RtA dvandve vidyAyonisambandhe pUrvapadasya AH syAt / hotApotArau / mAtApitarau / "putre" (3 / 2 / 40) / pitAputrau mAtAputrI hotAputrau // 80 // 20 1 na kevalaM tAvat sparddha yatparaM tacchizyata iti kvacicca pUrvamapItyarthaH / 2 ziSyamANasya liGgAnuzAsane liGgasya cintAyAM kRtAyAmapi vismaraNazIlaM prati smArayitumAha-tyadAdeH kRtaikazeSasyetyAdi / 3 yadi liGgAnAM sahavivakSAyAM parameva liGgaM bhavati kathaM te kukkuTamayUyau~ iti striilinggtetyaashngkaarthH|-ucyt ityAdinAtra parihAramAha-ayamoM dvandvasya paraliGgakhAt tyadAdezcAtra dvandvazeSatvAt dvandvaliGgataiva draSTavyA, dvandvAbhAve tu sahokau tau kukkuTo mayUrIti cArthe gamye to kukuTo mayUrI cetyekayoge to kukkuTazca mayUrI ceti cakAradvayayoge ca bhavati strIpunapuMsakAnAmiti vacanAt / 4 tacArddha pipalyA iti ardhakathanam , tat pipalyarddha sA ca ardhapippalItyapi kRte (samAnAmarthe )-iti klIbe striyAM ca na viziSyate digambarasamAdhivat, tatazca khAdyau ardhapippalyau khAdunI pippalya? iti yukta udAharaNe pippalyarddhasya ardhapippalyAzca zeSatvAbhAve tadvizeSaNAnAmekazeSe tu napuMsakaliGgataiva strInapuMsakAnAM saheti bhaNanAt / For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"mAtara0"" 0"pakSe iti-ekazeSavikalpe dvandvaprAptau vaikalpika sUtradvayaM sugamam / pitarau, mAtApitaro, mAtarapitarau, iti rUpatrayam // "putre" / asya sUtrasyAyaM bhAva:-putrazabde uttarapade pare dvandve vidyAyonisambandhe sati pravarttamAnAnAmRkArAntAnAmAkAro'ntAdezo bhavati / atraM prasaGgAhandve pUrvapadasyAtvAdikaM saGkepeNa darzayati5 devatAdvandve pUrvapadassAtvAdikaM vaktavyam / sUryAcandramasau / *agnISomau / devatAdvandve ityAdi-atraivaM sUtrapaddhatiH-"vedasahazrutA'vAyudevatAnAm" (3 / 2 / 41) / vede sahazrutAnAM vAyuvarjadevatAnAM dvandve pUrvapadasyAtvaM syAt / sUryAcandramasAviti-evaM indrAsomau, indrAvaruNau, indrApUSaNau, indrAbRhaspatI, zunAsIrau, anAmArutau, agnendrau, anAviSNU, somArudrau, mitrA varuNau / saheti kim ? viSNuzako / zruteti kim ? candrasUryoM etau vede zabdAntareNa vidyete candrasUrya10 ityAdizabdaistu na zrutau / vAyuvarjanaM kim ? abhivAyU vAyvanI // agnISomau iti-"I: Somavaru Ne'gne" (3 / 2 / 42) / Someti nirdezAdIkArasanniyoge SatvaM nipAtyate / evaM agnIvaruNau / "iddhimatya viSNo " (3 / 2 / 43) / viSNuvarjite vRddhimatyuttarapade devatAdvandve'nirikAro'ntAdezo bhavati / IkArAkArayorapavAdaH / agnISomo devatAsya aniSaumaM karma / "devatAnAmAtvAdI (74 / 28) / devatArthAnAM zabdAnAmAtvAdau viSaye miNati taddhite pare pUrvottarapadayorAdivaravRddhiH syAt / "vedasaha15zrutA'vAyudevatAnAm" (3 / 2 / 41) ityata Arabhya "uSAsoSasaH" (3 / 2 / 46) iti yAvadAtvAdayaH ityubhayapadavRddhiH / vRddhimatIti kim ? agnIvaruNau-"Ato nendravaruNasya" (7 / 4 / 29) / AkArAntAtpUrvapadAtparasya indrazabdasya varuNazabdasya cottarapadasya svareSvAdeH svarasya vRddhirna bhavati / iti vRddhiniSedhAdayaM varuNazabdo vRddhimAna bhavati / *aviSNAviti kim ? agnAviSNU devatA'sya agnA vaiSNavaM caruM nirvapeta / "divo dyAvA" (3 / 2 / 44) / yauzca bhUmizca dyAvAbhUmI, cAvAkSame, 20 cAvAkSme / dyAvAnakte-naktazabdo'kArAnto'pyastyanavyayam / "divasa divaH pRthivyAM vA" ( 3 / 2 / 45) / divazabdasya pRthivyAmuttarapade divas divaH ityetAvAdezau vA bhavataH / divaspRthivyau, dyAvApRthivyau divaHpRthivyau / diva iti visargAntasya nirdezAdivasiti sakArasya rutvaM na bhavati / "uSAsoSasaH" (3 / 2 / 46) / devatAdvandve uttarapade pare upasUzabdasya uSAsA ityayamAdezo bhavati / uSazca sUryazca upAsAsUryam / upAsAnaktam / upAsAnakte / kecittu sUryazabdasyApIcchanti25 sUryazca somazca uSAsAsomau / prabhAtavAcaka uSaszabdo dvisvarasantatvAnnapuMsakaliGgaH, sandhyAvAcakastu "alAbu jambUDuruSaH" iti vacanAt strIlIbaliGgaH / athAtraikazeSaprakaraNe uktazeSo'yam "vRddho yUnA tanmAtrabhede" (3 / 1 / 124) / vRddhaH pautrAdirapatyam , yuvA jIvadvaMzyAdiH / yUnA sahoktau vRddhavAcyekaH ziSyate, tanmAtra eva cedvedo vizeSo bhavati (na cetprakRtibhedo'rthabhedo vAnyo 30 bhavatItyarthaH) / gAya'zca gAAyaNazca gAgyau~ / tanmAtrabheda iti kim ? gAryavAtsyAyanau, atra prakRti rnyaa| bhAgavittibhAgavittiko *"bhAgavittitArNabindavA'kazApeyAnnindAyAmikaN vA" (6 / 1 / 105) __ sauvIreSu vRddha vartamAnebhya ebhyo yUnyapatye ikaN vA syAt / nindAyAM gamyAyAm / atra kutsA sauvIra33 dezatvaM cAnyo'rthaH / "strI puMvaca" (3 / 1 / 125) / vRddhastrIvAcI yuvavAcinA sahoktau ekaH ziSyate / 1 nanvatra puMvadrahaNaM kimartham , strItyevocyatAM tatazca strIvAcino yuvavAcinA puMsA ekazeSe strIpunapuMsakAnAmityeva puMsvaM bhaviSyati / naca vAcyaM yuvavAcino yadA strIlaM tadA ki bhaviSyatIti / ayuvetibhaNanAt strIvAcino yuvalasaMjJAyA abhAvAt / For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA | dvandvaH / ekazeSaH / samAhAraH 309 1 puMvatpuMliGgA ceyaM bhavati / rUyarthaH pumartho bhavatItyarthaH tanmAtrabhede / gArgI ca gArgyAyaNazca gAryo, gArgI ca gArgyAyaNau ca gargAH / atra puMvadbhAvAt GInivRttau yaGo lup / gargAniti "zaso'tA sA naH puMsi" (1 / 4 / 49) iti natvaM ca / imau gArgyAvityanuprayogasyApi puMstvam / "puruSaH striyA" (3 / 1 / 126) / puruSazabdo'yaM prANini puMsi rUDhaH / trIvAcinA sahoktau puruSavAcI ekaH ziSyate / tanmAtrabhede strIpuruSamAtrazcedbhedo bhavati / brAhmaNazca brAhmaNI ca brAhmaNau / gauzcAyaM gauzveyaM imau gAvau / tanmAtra bheda ityeva - 5 haMsazca varaTA ca haMsavaraTe, atra prakRtibhedaH / indrendrANyau, atra dhavalakSaNo'rthabhedaH, / kalabhahastinyau atra prakRtyarthayorbhedaH / anye tu tanmAtrabhedAdadhike prakRtibhede evaikazeSaM necchanti, arthabhede vicchantyevaindrazcendrANI ca indrau / evaM pUrvasUtre'pi bhAgavittizca bhAgavittikazca bhAgavittI / " grAmyAzizudvizaphasaGke strI prAyaH " ( 3 / 1 / 127 ) grAmyA azizavo ye dvizaphA dvikhurA arthAtpazavasteSAM saGke strIpuruSANAM sahoktau prAyaH strIvAcyekaH ziSyate / strIpuruSamAtrazcedbheda:, / pUrveNa puruSazeSe prApte strIzeSArtha 10 vacanam | gAvazca striyaH gAvazca puruSA imA gAvaH / grAmyeti kim ? AraNyAnAM mA bhUt / ruravazceme ruravazcemAH ime ruravaH / azizugrahaNaM kim ? vatsAceme vatsAzcemA ime vatsAH / dvizapheti kim ? vazvamA ime'zvAH / saGghagrahaNaM kim ? gauzcAyaM gaudheyaM imau gAvau / prAya iti kim ? u uSTraca uSTrAH, chAgAzca chAgyazca chAgAH, vyAvRttau sarvatra pUrveNa puruSazeSa eva bhavati / tanmAtrabheda ityeva--gobalIvardam / "klIbamanyenaikaM ca vA" ( 3|1|128 ) klIbaM napuMsakaM nAmAnyenA - 15 klIbena sahoktAvekaM ziSyate / tanmAtrabhede - klIbAklInamAtra eva cedbhedo bhavati / taca ziSyamANamekamekArtha vA / arthasyaikatve tadvizeSaNAnAmapi tathA bhAvaH / zukuM ca vastraM zuklazca kambalaH tadidaM zukaM te ime zuvA / zukuM ca vastraM zuklazva kambalaH zulA ca zATI tadidaM zukraM tAnImAni zuklAni vA / kIvagrahaNaM kim ? strIpuMsayorapi zeSaH syAt - DIbagrahaNamantareNa yathA klIbasyAklIbena sahokAvekazeSastathA strIpuMsayorapi strIpuMsAbhyAM saha vacane syAt / anyeneti kim ? zukuM ca zukuM ca zuke / " syAdAvasaGkhyeyaH " 20 ( 3 | 1 | 119 ) ityekazeSaH / anena tvekazeSe vikalpenaikArthatvaM prasajyeta / tanmAtrabheda ityeva / himaM ca himAnI himAnyau | atrArthabhedo'sti iti naikazeSaH / ityekazeSaprakaraNam // 79 // 80 // atha samAhAradvandvaprakaraNaM saGkSepeNa darzayatipazuvyaJjanAnAm // 81 // [ si0 3|1|132 ] 1 eSAM khairdvandva ekArtho vA syAt / gomahiSam / gomahiSau / dadhighRtam dadhighRte / "tarutRNa- 25 dhAnyamRgapakSiNAM bahutve" ( 3|1|133 ) / vaikArthatA / dhavanyagrodham, dhavanyagrodhAH / kuzakAzam, kuzakAzAH / tilamASam 2 / zazaiNam 2 | haMsazukam 2 | "senAGgakSudrajantUnAm" ( 3|1|134 ) bahutve nityamekArthatA / azvaratham / yUkAlikSam / "prANitUryAGgANAm" (3|1|137) jAtivairavatAM "nityavairasya" (3 / 1 / 141) ityanena ca tathA / hastapAdam / mArdaGgi- 29 nApi yuvavAcino napuMsakatvaM vAcyam, Apatyataddhitasya strIpuMstvasyaivokatvAt, tataH puMstvasya siddhatvAt puMvadrahaNamatiricyate / na / strIpunnapuMsakAnAmityasya prAyastyadAdiviSaya eva pravarttanAttena prAyikatvAt niyamArthaM vacanam / kizca aruNAcAryeNa apatyapratyayAntAnAmAzrayaliGgatvamuktam, tatazca gArgI ca gArgyayaNaM cetyapi kRte tanmate'pi puMstvaM yathA syAt / 1 strIlakSaNo'rtho yasya zabdasya sa pumarthaH, yadvA zabdasyeti vRttAvadhyAharttavyam / tasya sambandhI strIlakSaNo'rthaH pumarthaH / arthagrahaNAca vizeSaNAnAmapi puMstvaM siddham / zabdasyaiva puMstve vizeSaNAnAM na syAt / gArgyAvityatra puMvadbhAvenAnuprayoge vizeSaH / zobhanau gAgyau / 2 atra vRddho yUneti nAnuvarttate aghaTanAt, tadanuvRttau hi vRddhaH puruSo yUnA yuvasaMjJayA striyeti syAt, na caitadasti, anIti vacanAt striyA yuvasaMjJAyA abhAvAt iti sAmAnyenAha--- strIvAcinetyAdi / For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghukapANavikam / ahinakulam / "gavAzvAdiH" (3 / 1 / 144) gavAzcamityAdi / "na dadhipaya AdiH" (3 / 1 / 145) / dadhipayasI / "saGkhyAne" (3 / 1 / 146) tathA / daza gomhissaaH||1|| "pazu0" eSAM svairiti-pazavaH pratItAH / yenAnAde raso vyajyate taddadhighRtazAkasUpAdi vyaJjanam / pazutvena vyaJjanatvena mithaH svatvam / "taru0" dhavetyAdIni krameNa tarutRNAdInAmudAharaNAni / 5"senAM" kSudrajantUnAmiti-"kSudro daridre kRpaNe nikRSTe'lpanRzaMsayoH" ityanekArthavacanAt / alpaparimANA jantavaH kSudrajantavaH / tathoktam "kSudrajanturanasthi syAdathavA kSudra eva yaH / zataM vA pramRtiryeSAM kecidAnakulAdapi" // 1 // "kSudrajanturakaGkAlo, yeSAM khaM nAsti zoNitam / nAjaliyatsahasreNa kecidAnakulAdapi // 2 // bahutva iti kim ? azvarathau, yUkAlikSe / "prANitUryAGgANAm" ityAdi / azvarathamityAdIni 10 krameNodAharaNAni / jAtivairavatAmudAharaNaM tu ahinakulamiti / pazuvikalpaH pakSivikalpazcAnena bAdhyate / azvamahiSam, kAkolUkam / anye tu vaira evAbhidheye samAhAramicchanti-zvAvarAhaM vairamiti / vairiSu yathAprAptam / dakSiNAdvAmagamanaM prazastam / zvazRgAlayoriti ( vidyate loka autpattiko (janmaprabhavaH) virodho yathA mArjAramUSikayoH) atretyAdikaraNAcca "puSyArthAne punarvasuH" (3 / 1 / 129) / puSyArthAcchabdAr3he nakSatre vartamAnA15 tparo bha eva vartamAnaH punarvasuzabdaH sahoktau gamyAyAM sAmarthyAt byarthaH sannekArtho bhavati / uditau puSyapunarvasU / anyathA hi punarvasuzabdasya vyarthatvAdbahuvacanaM syAt / arthagrahaNaM paryAyArtham-tiSyapunarvasU / samAhAre tu puSyapunarvasu / ekatvAnekatvayorvizeSo nAstIti / bha iti kim ? puSyapunarvasavo mANavakAH / "virodhinAmadravyANAM navA dvandraH khaiH" ( 3 / 1 / 130) / adravyANAM guNAdInAM virodhinAM svairdvandva ekArtho vA bhavati / sukhaduHkham sukhaduHkhe / virodhinAmiti kim ? rUparasagandha20 sparzAH / adravyANAmiti kim ? sukhaduHkhAvimau grAmI, atropacArAt sukhaduHkhazabdau dravye vartate / dravyaM cAtra guNAzrayo dravyamiti tArkikaprasiddhaM gRhyate na tu vaiyAkaraNaprasiddham idaMtadityAdilakSaNam , tasmiMstu gRhyamANe sukhaduHkhAdInAmapi dravyatvaprasaGgaH / chAyAtapamiti na bhavati-tayordravyatvAditi / svairiti kim ? buddhisukhaduHkhAni / atra sukhaduHkhe virodhinI, buddhistvavirodhinI / samAhAre cArthe ekatvasya itaretarayoge cAnekatvasya siddhatvAdvikalpe siddhe, sarvamidaM vikalpAnukramaNaM niyamArtham / 25 virodhinAmevAdravyANAmeva khaireveti / tathA ca pratyudAharaNe itaretarayoga eva / "azvavaDavapUrvA parAdharottarAH" (3 / 1 / 131) / ete trayo dvandvA vA ekArthA bhavanti, svaiH / azvazca vaDavA ca azvavaDavam azvavaDavau / azvavaDaveti nirdezAdevetaretarayoge haskhatvaM nipAtyate / pazuvikalpenaiva siddhe azvavaDavagrahaNaM tatparyAyanivRttyartham-hayavaDaveti / svairityeva-ajAzvavaDavAH / prAgvat (samAhAretaretaralakSaNAt nyAyAt) vikalpe siddhe pUrvAparAdigrahaNaM padAntaranivRttyartham , tena pUrvapazcimau dakSiNAparau 30 ityAdau vikalpo na bhavati / "phalasya jAto" (3 / 1 / 135) / phalavAcinAM bahutve vartamAnAnAM jAtau vivakSAyAM svairdvandva ekArthoM bhavati / badarANi cAmalakAni ca badarAmalakam / jAtAviti kim ? vyaktiparatve mA bhUt-etAni badarAmalakAni tiSThanti / bahutve ityeva-badarAmalake / 34"aprANipazvAdeH" (3 / 1 / 136) / bahutva iti nivRttam, pUrvayogArambhAt / prANibhyaH 1 ekasyApyAvRttyA ubhayasyApi vizeSaNam / 2 anekazca niyamo vAkyabhedena samarthyate, sarvatrApi ca pratyudAharaNaM vyavacchedyam / 3 phalasyAprANitvena anenaiva siddhatvAt / For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / dvandvaH / samAhAraH pazvAdi sUtroktebhyazca ye'nye dravyabhUtAH padArthAsteSAM jAtau vartamAnAnAM svairdvandva ekArtho bhavati / ArA ca zastrI ca ArAzasti / jAtivivakSAyAmayaM vidhirvyaktivivakSAyAM tu yathAprAptam-ArAzastri ArAzakhyAvime // prANipazvAdivarjanaM kim ? brAhmaNakSatriyavizUdrAH brAhmaNakSatriyaviTzUdram / gomahiSam gomahiSau / dadhighRte dadhighRtam / lakSamyagrodhau 2, kuzakAzau 2, vrIhiyavau 2, rurupRSatau 2, haMsacakravAkau 2, azvarathau 2 / aprANIti kim ? prANino dravyasya paryudAsenAprANino'pi5 dravyasya grahaNAdiha na bhavati-rUparasagandhasparzAH / utkSepaNApakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanAni / svairityeva / badarazRgAlau / yatrAprANItivacanAtprAptistatra pazvAdisUtroktA vyaJjanAdayo grAhyAH, na tu pazavastatrAprANItyanenaiva niSedhasiddheH / "caraNasya sthaNo'tanyAmanuvAde" (3 / 1 / 138) / zAkhAdhyayananimittakavyapadezabhAjo dvijanmAnazcaraNAH kaThAdayaH / pramANAntarapratipannasyArthasya zabdena sngkiirtnmnuvaadH| yajJakarmaNi 'shNsitaanushNsnmityeke| anukaraNamityapare / adyatanyAM parabhUtAyAM yau stheNau tayoH anukathane 10 kartRtvena sambandhino ye caraNAstadvAcinAM zabdAnAM svairdvandvo'nuvAdaviSaye ekaekArtho bhavati / pratyaSThAtkaThakAlApam , udagAtkaThakauthumam , pratyaSThAnmaudapaiSpalAdam / eSAmudayapratiSThe kazcidanuvadati / caraNasyeti kim ? udagustArkikavaiyAkaraNAH / stheNa iti kim ? agaman kaThakAlApAH / adyatanyAmiti kim ? atiSThan kaThakAlApAH / anuvAda iti kim ? udaguH kaThakAlApAH-aprasiddhaM kathayati / anye tu stheNo'dyatanIprayogAdatu pazcAdvAdazcaraNadvandvasyetyanuvAdastatrecchanti / tanmate iha na bhavati / kaThakA-15 lApAH pratyaSThaH / gauNamukhyayoriti nyAyAnmukhyaH kartA prathamAnto labhyate / tena bhAve pratyaSThAyikaThakAlApAbhyAmiti sthAna tu samAhAraH / "aklIve'dhvaryukrato" (3 / 1 / 139) / adhvaryavo yajurvedavidaH, teSAM vedo'pyadhvaryustatra vihitAH kratavo'zvamedhAdayo'dhvaryukratavaH / sasomako yAgaH kratuH / adhvaryuRtuvAcina zabdAnAM svairdvandva ekArtho bhavati, alIbe-klIve ceddhvaryukratuvAcI zabdo na bhavati / arkazca azvamedhazca arkAzvamedham / arkAdayaH puMlliGgAH / aklIbagrahaNaM kim ? gavAmayanAdityAnAmayane / 20 prasajyapratiSedhaH kim ? / rAjasUyaM ca vAjapeyaM ca rAjasUyavAjapeye / imau RtU puMlliGgAvapi sta iti paryudAsAzrayaNe'trApi syAt / adhvaryugrahaNaM kim ? iSuvau udbhidalabhidau / iSvAdayaH sAmavede vihitAH / kratugrahaNaM kim ? darzapaurNamAsau / "nikaTapAThasya" ( 3 / 1 / 140) / nikaTaH pATho yeSAmadhyetRRNAM te nikaTapAThAstadvAcinAM dvandva ekArtho bhavati, svaiH / padamadhIte padakaH, evaM kramakaH / padakazca kramakazca padakakramakam / padAnantaraM kramakasya pAThApAThayonikaTatvam / "nadIdezapurA vili-25 gAnAm" (3 / 1 / 142) / vividhaliGgAnAM nadIdezapurAbhidhAyinAM svairdvandva ekArtho bhavati / udhyazca irAvatI ca udhyerAvati / nadIvizeSo nada ityabhedopacArAnmithaH svatvam / deza. kuravazca kurukSetraM ca kurukurukSetram / pura. mathurApATalIputram / viliGgAnAmiti kim ? gaGgAyamune madrakekayAH mathurAtakSazile / "pAThyazadrasya" (3 / 1 / 143) / yairbhukte pAtraM saMskAreNa bhasmodvarttanAdinA, "zuddhyati bhasmanA kAMsyam , tAmramamlena zuddhyati", ityAdi manvAdizAstroktena zuddhyati te pAtryAH / pAtryazUdravAcinAM 30 khairdvandva ekArtho bhavati / takSAyaskAram , rajakatantuvAyam, kiSkindhagandhikam , zakyavanam ete catvAra AryAvartAdvAyA mlecchabhedAH / dvividhA hi pAvyazUdrA AryAvartAntargatAstadvAhyAzca / tadantargatAnAM takSAdInAM tadantargatairayaskArAdibhiH svatvam , tadbAhyAnAM tadbAbairiti / pAtryeti kim ? janagama-33 1zabdAtpramANAdanyatpratyakSAdi pramANAntaraM tena pratipannam / 2 zaMsitasya kathitasyAnuzaMsanam / 3 pUrvakRtasya pazcAt , sAhazyena vA, karaNaM kiyaa| 4 klIbe cedadhvaryukratuvAcI na bhavatIti yaH prasajyapratiSedho vRttau darzitaH sa kimarthaH, prasajyo hi na kriyayA saMbadhyate, itaratu naamnaa| For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghubukkasAH, na tebhyo janagamAdibhyatraivarNikAH svaM pAtraM prayacchanti / tairyukte pAtrasya saMskAreNAzuddhariti / zudragrahaNaM kim ? brAhmaNakSatriyavizaH / "gavA" (3 / 1 / 144) ayaM dvandva ekArtho bhavati / gauzcAzvazva gavAzvam, gavaiDakam ajAvikam ajaiDakam phubjavAmanam kubjakairAtam kubjakairAtakam putrapautram / nityavairAbhAvapakSe zvacANDAlam / nityavairapakSe tu "nityavarasya" ( 3 / 1 / 141) iti siddha5meva / zrIkumAram, dAsImANayakam , zATIpacchikam , (pacchikA chAjiketi prasiddhA) uSTrakharam / uSTrazazam mUtrazakRt , mUtrapurISam , yakRnmedaH, mAMsazoNitam , darbhazaram , darbhapUtIkam , arjunapuruSam , tRnnolpm|| kuDIkuDam-kuDat bAlye, "nAbhyupAntya." (5 / 1154) iti ke "vayasyanantye" (2 / 4 / 21) iti DayAM kuDI bAlA, kuDo bAlaH / dAsIdAsam, bhAgavatIbhAgavatam triSveteSu "puruSaH striyA" (3 / 1 / 126) ityekazeSo na bhavati-nipAtanAt // gavAzvAdiSu yathoccAritarUpagrahaNAdanyatra nAyaM vidhiH / go'zvau 10 go'zvam / goazvau goazvam "vAtya'sandhiH " (1 / 2 / 31) "svare vA'nakSe" (1 / 2 / 29) ityAbhyAM trairUpye dvayoH pazuvibhASaiva / iti AdizabdasaTTahItaM sarva samAhAradvandvaprakaraNaM jJeyam / athAtra apavAdamAha / "na dadhi." (3 / 1 / 145) dadhipayaHprabhRtirdvandva ekArtho na bhavati / dadhi ca payazca ddhipysii| sarpirmadhunI / madhusarpiSI / harivAsavau / brahmaprajApatI, brahmaNo vyatiriktazcaturdazavidhaH prajApatiH / zivavaizravaNau / skandavizAkhau, vinAyakaH svAmI kArtikeyazca / parijAkauzikau; 15 AdyA nadI, dvitIyaH parvataH / pravApasadau / AdhAvasAne / sUryAcandramasau / mitrAvaruNau / agnISomau / somArudrau / nAradaparvato, RSI / khaNDAmauM, devatAvizeSau / naranArAyaNau / rAmalakSmaNau / bhImArjunau / kambalAzvatarau / mAtApitarau / pitAputrau / zraddhAmedhe / zuklakRSNe / idhmAbarhiSI, pUrvasya dIrghatvaM nipAtanAt / RksAme / vAGAnase / atra "RgasAmaya'juSa0" (7 / 3 / 97) ityAdinA akArAntatvam / yAjyAnuvAkye / dIkSAtapasI / shrddhaatpsii| shruttpsii| medhAtapasI / adhyyntpsii| ulUkhalamusale / 20 atrAyeSu triSu vyaJjanavikalpe, zuklakRSNe ityatra "virodhinAmadravyANAm0" (3 / 1 / 130) iti vikalpe, idhmAbahiSI ulUkhalamusale ityatra "aprANipazvAdeH" (3 / 1 / 136) iti nityamekatve, zeSeSu ca "cArthe dvandvaH sahoktau" (3 / 1 / 117) ityubhayasmin prApte pratiSedho'yam / caNDAlamRtapAdayazcAtra draSTavyAH / "sAyAne" (3 / 1 / 146) iyattAparicchedaH saGkhyAnam, varcipadArthAnAM saGkhyAne gamye dvandva eva ekArthoM na bhavati / yathA daza gomahiSAH / etAvanti dadhighRtAni / bahavaH plakSanyagrodhAH / 25 daza hastyazvAH / zataM yUkAlikSAH / tAvanti badarAmalakAni / bahavaH pANipAdAH / kati mAIGgikapA NavikAH / udagurdazeme kaThakAlApAH / dvAvAzvamedhau / dvAdazapadakakramakAH / dvau gaGgAzoNau / paJca takSAyaskArAH / iyanto gavAzvAH / / ___ atrAyaM vizeSaH-"vAntike" (3 / 1 / 147) vartipadArthAnAM saGkhyAnasyAntike samIpe gamyamAne dvandva ekArtho vA bhavati / upagatA daza yasya yeSAM vA upadazaM gomahiSam , upadazA gomahiSAH / upa30 dazebhyo gomahiSebhyaH / dvandvArthasyaikatvAttadanuprayogasyApi bahuvrIherekavacanAntatvam / yadA tu dazAnAM samIpamupadazamityavyayIbhAvastadA upadazaM gomahiSAyeti bhavati // 81 // ___atha dvandvasamAse samAsAntavidhimAha / cavargadaSahaH samAhAre // 82 // [si073|98] 34 etadantAtsamAhAradvandvAdatsyAt / vAktvacam / sampadvipadam / vAktviSam / chanopAnaham / For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze samAsaprakriyA / dvandvaH 313 *strIpuMsau / vAcanase / ahorAtraH / rAtrindivam / naktandivam / akSiznuvam / dAragavamityAdayo'dantA dvandvAH sAdhavaH // 82 // "cavarga0" vAka ca tvak ca vAktvacam / evaM zrIsrajam / vAgvigruSam , gogoduham // athAtra samAsAntavidhi saGkepeNa sanahAti / sIpuMsau iti-atra sUtram "striyAH puMsodvandvAca" (7 / 3 / 96) / strIzabdAtparo yaH pumszabdastadantAhandvAtkarmadhArayAzcAtsamAsAnto bhavati / strIpuMsam , strIpuMsau,5 strIpuMsAH / karmadhArayAt-trI cAsau pumAMzca strIpuMsaH, zikhaNDI / strIpuMsaM viddhi rAkSasam / / viAGmanase ityAdi-atra sUtram "RksAmaya'juSadhenvanaDahavAmAnasA'horAtrarAtrindivanaktandivA'hardivorvaSThIvapadaSThIvA'kSidhubadAragavam" (73 / 97) / RksAmAdayo dvandvA a-pratyayAntA nipAtyante / Rk ca sAma ca RksAme / Rk ca yajuzca RgyajuSam // dhenuzca anavAMzca dhenvanaDuhau, dhenvanaDuhAH, asamAsArtha dhenvanaDuhaprahaNam , samAhAre tu "cavargadaSaha0" ityAdinaiva 10 siddham // vAk ca manazca vADmanase / ahazca rAtrizca ahorAtraH, 'rAtravRtrA' iti puMstvam / rAtrizca divA ca rAtrindivam , rAtrindivAni pazyati, nipAtanAt pUrvapadasya mo'ntaH / naktaM ca divA ca naktandivam atrApi mo'ntaH / ahazca divA ca ahardivam , paryAyayorapi vIpsAyAM dvandvo nipAtanAt, aharaharityarthaH, rAtriparyAyo'nyatara ityeke, aharnizamityarthaH // arU ca aSThIvantau ca UrvaSThIvam-nipAtanAdantyasvarAdilopaH // pAdau cASThIvantau ca padaSThIvam-atra padbhAvazca // akSiNI ca dhruvau ca abhibhruvam / 15 dArAzca gAvazca dAragavam , atra nipAtanAt dhruva uvAdezo'kSidArazabdayozca pUrvanipAtaH / / 82 // ___ atha dvandve pUrvapadaniyamaM darzayati / laghvakSarA'sakhIdutkharAdyadalpakharAya'mekam // 83 // [si0 3 / 1 / 160 ] ladhvakSaraM sakhivarjekArokArAntaM kharAdhakArAntamalpakharaM pUjyavAci caika dvandve prAk syAt / karazIrSam / patisutau / vAyutoyam / astrazastram / plakSanyagrodham / zraddhAmedhe // 83 // 20 "laghva0" / sakhivarjanAdatrAniyamaH / sutasakhAyau / sakhisutau // asakhIdulladhvakSarayoH "sparddha" (74 / 119) parameva-zrIhiyavau / asakhIdudityaikapadyAdidutoH spar3he kAmacAraH-pativasU / vasupatI / svarAdyakArAntamiti svarAdyadantaladhvakSarayoH sparddha parameva uSTrakharam / alpasvaramiti laghvakSarAlpasvarayoH sparddha parameva-vAgarthoM, dhavAzvakarNau / zraddhAmedhe iti-arthaprAhiNI zraddhA, zabdagrAhiNI medheti zraddhAyAH pUjyatvam / atrApi sparddha dIkSAtapasI / zraddhAtapasI / medhAtapasI atra tapaso ladhvakSaratve'pi 25 dIkSAzraddhAmedhAnAM bahUpakArakatvAnmUlabhUtatvAca pUjyatvam / mAtApitarau-garbhadhAraNapoSaNAdinA mAtuH pUjyatvam / vadhUvarau-vivAhasya strIpradhAnatvAdvadhvAH pUjyatvam / laghvAdigrahaNaM kim ? kukuTamayUrau mayUrakukkuTau // ekamiti kim ? yugapadanekasya pUrvanipAte ekasyaiva yathAprAptaM pUrvanipAtaH / zeSANAM tu kAmacAra iti pradarzanArtham-zaGkhadundubhivINAH / vINAdundubhizaGkhAH / zaGkhavINAdundubhayaH, "prANitUryAGgANAm" (3 / 1 / 137) iti bahuvacanaM kacidekatvavigheranityatvArtham , tenAtraikatvAbhAvaH / atra dundu-30 bhizabdAdidantAdalpasvaratvena parayoH zaGkhavINAzabdayoH yugapatpUrvanipAtaprAptAvekagrahaNAdekasyaiva krameNa pUrvanipAtaH // evaM azvarathendrAH indrAzvarathAH indrarathAzvAH / ekasyaivetyukte'pi dundubhirathAdInAM na pUrvanipAtaH-zabdasparddhaparatvAt na bhavati / / 83 // hai. prakA0 pUrvA0 40 For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu mAsavarNabhrAtra'nupUrvam // 84 // [ si0 3 / 1 / 161 ] etadvAci dvandve yathAkramaM prAk syAt / tulyavarANAM bhartanAmapyevam ("bhartutulyakharam" (3313162) ityanena) phAlgunacaitrau / brAhmaNakSatriyau / rAmakRSNau / jyeSThAmUle / grISmavarSAH / "salayAsa mAse" (3311163) / dvitrAH // dharmArthAdiSvaniyamaH ("dharmArthAdiSu dvandve" 5(212159) ityanena) dharmArthoM arthadhauM / zabdArthoM arthazabdau // 84 // iti dvandvaH "mAsa." / spaSTham / tulyasvarANAmiti vArtikaM spaSTam / tulyasvarANAM bhartanAmityukteH puSyapunarvasU grISmavasante ityAdau yathAprAptam / "saGkhyA" / sarvA saGkhyA prathamoktetyaniyame prApte AnupUrvyAH saGkhyAyAH pUrvanipAtArtha vacanam / samAsamAtre saGkhyAvAcinAmAnupUyaM pUrva nipatati / bahuvrIhau-dvau 10 vA trayo vA dvitrAH / tricaturAH, paJcaSAH / dvigau-dve zate samAhRte dvizatI / "anavaktRptyavamarSayo." (pA0 3 / 3 / 145) iti pANinIyasUtreNa svarAdyadantasya prAgnipAtAnityatvajJApakAt hariharau zucInau ityAdayaH prayogAH sAdhava iti kRssnnpnndditaabhipraayH| dvandve, ekazca daza ca ekAdaza / "dharmA0" dharmArthAdau dvandvasamAse'prAptapUrvanipAtaM vA pUrva nipatati / evaM Adhantau antAdI / agnendrau indrAgnI / candrArko arkacandrau / azvatthakapitthau kapitthAzvatthau, ityAdiSu svarAdyadantatvAnnityaM pUrvanipAte prApte; 15 sarpirmadhunI, madhusarpiSI / guNavRddhI vRddhiguNau / dIrghalaghU laghudI! / candrarAhU rAhucandrau, ityAdiSu idudantatvAnnityaM pUrvanipAte prApte; tapa:zrute, zrutatapasI / droNabhISmI, bhISmadroNau / ityAdiSvaya'tvA. nityaM pUrvanipAte prApte; zakRnmUtram mUtrazakRt / kuzakAzam kAzakuzam / karabharAsabhau rAsabhakarabhau, ityAdiSu ladhvakSaratvAtpUrvanipAtai prApte; samIraNAmI agnisamIraNau / Adityacandrau cndraadityau| pANinIyarauDhIyAH rauDhIyapANinIyAH / rUDhasyApatyaM rauDhistasya chAtrA rauDhIyAH / jityAvipUyavinIyAH vipU20 yavinIyajityAH ityAdisvalpasvaratvAnnityaM pUrvanipAte prApte; brAhmaNakSatriyaviTzUdrAH zUdravikSatriyaviprAH / bhImasenArjunau arjunabhImasenau / devApizantanU zantanudevApI iti varNabhrAtRlakSaNe'nupUrva nipAte prApte; vikalpAthaM vacanam / bahuvacanamAkRtigaNArtham , tena vasantagrISmau grISmavasantau / zukrazucI zucizukrau ityAdayo'pi draSTavyAH / iti dvandvaH // 84 // atha samAsaprakaraNe AdezavizeSAnnirUpayati / 25 ekAdaza-SoDaza-poDat-poDhA-SaDDhA // 85 // [si0 322291] ete sAdhavaH / SaT dantA yasya SoDan // 45 // "ekA." / ekottarA daza, ekaM ca daza ca vA ekAdaza-atra pUrvapadasya dIrghaH // SaDuttarA daza, SaT ca daza ca vA SoDaza-atra SaSo'ntasyotvam , uttarapadadakArasya ca DakAraH // SaD dantA asya SoDan atra dantazabdasya datAdeze dasya DatvaM SaSo'ntasyotvaM ca / evaM SoDantau SoDantaH / striyAM tu SoDatI, 30 anye tu datrAdeze kRte SoDanniti nakArAntaM (svamate tu takArAnto nipAtaH ) zabdAntaraM rAjanzabdavannipAtayanti / tatazca SoDAnamicchatIti kyani nakAralope Itve ca SoDIyatIti siddhyatIti manyante // SabhiH prakAraiH SoDhA SaDDhA, atra dhApratyaye SaSo'ntasya votvam dhakArasya tu nityaM Dhatvam / yattu SaD dheti rUpam na tat dhApratyaye, kintu SaD dadhAti dhayati vA iti "Ato Do'hAvAmaH" (5 / 176) 34 iti De kRte striyAmapi ca bhavati / nipAtasya ceSTaviSayatvAdatrotvaDhatve na bhavataH // 85 // For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / AdezavizeSAH 315 dvinyaSTAnAM dvAtrayo'STAH prAk zatAdanazIti bahuvrIhau // 86 // [si0 3 / 2 / 92] zatAtprAk saGkhyAyAmuttarapade pare yAdInAM dvAdaya AdezAH syuH| na tvazItI, bahuvrIhiviSaye ca / dvAdaza / trayoviMzatiH / aSTAtriMzat / "catvAriMzadAdI vA" (3 / 2 / 93) / dvAcatvAriMzat dvicatvAriMzat / anazItibahuvrIhAviti kim ? yshiitiH| dvitrAH / *anyAddonto-5 AdiSu vA / anyadarthaH anyArthaH // 86 // "dvidhya." / vyAdaya AdezA iti-dvizabdasya dvA ityAdezaH-dvAdaza, dvAviMzatiH, dvAtriMzat / trizabdasya trayas ityAdezaH-trayodaza trayoviMzatiH trayaviMzat / aSTazabdasya aSTA ityAdeza:aSTAdaza aSTAviMzatiH aSTAtriMzat / "catvA0" dvitryaSTAnAM prAk zatAJcatvAriMzadAdau saGkhyAyAmuttarapade vyAdaya AdezA vA bhavanti / trayazcatvAriMzat tricatvAriMzat / aSTAcatvAriMzat aSTacatvAriMzat / 10 evaM dvipaJcAzat dvApazcAzat ityAdi / *anyAho'nta ityAdi / atra sUtram "aSaSThItRtIyAdanyAho'rthe" (3 / 2 / 119) / aSaSThyantAdatRtIyAntAccAnyazabdAdarthazabda uttarapade do'nto vA bhavati / anyo'rthoM (anyazcAsAvarthazca ) anyo'rtho'syeti vA anyadarthaH anyArthaH / anyasmai idaM anyadarthaM anyArtham / anyasminnarthaH anyadarthaH anyArthaH / aSaSThItRtIyAditi kim ? anyasyArthaH anyArthaH / anyenArthaH anyArthaH / arthAdiSvityatrAdizabdasyAyamartha:-"AzIrAzA''sthitA''sthotsu-15 kotirAge" (3 / 2 / 120) / veti nivRttam , pRthagyogAt / AzIHprabhRtiSu saptasUttarapadeSu aSaSThItRtIyAntAdanyazabdAdo'nto nityaM bhavati / anyA AzI: anyadAzIH / anyA AzA anyadAzA / anyamAsthitaH anyadAsthitaH / anyA AsthA anyadAsthA / anyasmin utsukaH anyadutsukaH / anyA UtiH anyadUtiH / anyatra rAgaH anyadrAgaH / aSaSThItRtIyAdityeva-anyasyAzIH anyAzIH / anyenAsthitaH anyaasthitH| ityAdizabdAcca "Iya kArake" (312 / 121) / pRthagyogAdaSaSThItRtIyAditi nivRttam / anyazabdAdIye pratyaye kArake cottarapade do'nto bhavati / anyasyAyamanyadIyaH / gahAditvAdIyaH ("gahA''dibhyaH" 6 / 3 / 63) anyasmai hitamanyadIyam / anyasyAnyena vA kArakaH anyatkArakaH, anyatkArikA / anyaH kArakaH anyatkArakaH, anyatkArikA // 86 // parasparA'nyo'nyetaretarasyAm syAdeA'puMsi // 87 // [si0 3 / 2 / 1] 25 eSAmapuMsi syAderAm vA syAt / striyau kule vA parasparAM parasparaM bhojayataH / strIbhiH kulairvA parasparAM paraspareNa bhojyate / puMsi tu narAH parasparaM pazyanti / trayo'pyamI kriyAvyatihAraviSayA ekatvapuMstvavRttaya ita eva sUtranirdezAtsAdhavaH // 87 // "paraspa0" / pUrvamanyo'nyetaretarazabdayordvandvaH, pazcAtparaspareNa, anyathA anyonyazabdasya svarAdyadantatvAdalpasvaratvAcca pUrvanipAtaH syAt / striyau kule ityAdi-bhuGkte parasparaH kartA taM bhuJjAnaM sakhyau 30 pryunyjaate| "gatibodhAhArArtha0" (2 / 2 / 5) ityaNikartuH parasparasya karmatvam , vidhAnasAmarthyAt "avarNasyAmaH sAm" (1 / 4 / 15) iti na bhavati // parasparAM paraspareNeti-atra karaNArthe sahArthe vA yadA 32 1 pUrvapadasya sAkSAdeva nirdezAtU prAk zatAdityavadheranazItiparyudAsAzIteH saGkhyAyAH pratiSedhAt saGkhyArUpasyaivottarapadasya 20 grahaNam / For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 mahAmahopAdhyAyatrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghutRtIyA tadaiko Nig / yathA mujhe janastaM bhujAnaM sakhyaH prayuJjate iti Nig / kena saha kena kRtvA vA paraspareNeti / yadA tu kartari tRtIyA sadA gidvayaM, katham ? bhule janastaM bhunAnaM parasparaH prayuGkte Nig taM parasparaM bhojayantaM sakhyaH prayuJjate iti dvitIyo Nig / tataH kartari tRtIyeti / itthamanuktasyApi janasyAtra kartRtva bodhyam / anyathA "gatibodhe"tyAdinA parasparasya karmatvameva syAt / athavA prathamaikava5canasAyamAmbhAvaH / AmabhAvapakSe AbhiH sakhImiH parasparo bhojyate ityAdi draSTavyam / evaM imAH sakhyaH kulAni vA parasparAMparasparasmai vAprayacchanti / parasarAM parasparasmAdvA vizanti / parasparAM parasparasya vA smaranti / parasparAM parasparasminvA niyanti / evamanyonyAM anyonyam / itaretarAmitaretaraM vA bhojaya ityAdi / aparo'rtha:-parasparAdInAmapuMsi prayujyamAnAnAM sambandhinaH syAderamAdezo vA bhavati / AbhiH sakhIbhiH kulairvA parasparaM paraspareNa vA bhojyate, parasparaM parasparasmai vA dIyate / anyo'rthaH10 parasparAdInAM puMsi prayujyamAnAnAM sambandhinaH syAderamvA bhavati / ebhineraiH parasparaM paraspareNa vA bhojyate / parasparaM parasparasmai vA dIyate / evaM ca strInapuMsakayoramAmau dvAvAdezau vA bhavata iti trairUpyam / evamekaiko, *dvndvmityaadi| ekaika iti-atra sUtram-"plue cAdAvekasya syAde" (7 / 4 / 81) / ekazabdasya vIpsAyAM dviruktasyAdau varcate ya ekazabdastatsambandhinaH syAdeH plup bhavati / pitkaraNaM puMvadbhAvArtham , ata evAta15 ddhite'pi (lupi) puMvadbhAvaH / ekaikaH, ekaikA, ekaikasyAH, eka ekA, eka eksyaaH| atra virAmasya vivakSitatvAt puMvadbhAve (sati na) sandhiH , yathA ame agre sUkSmAH , yathA vA Rk Rk iti / Adipadasya syAdeH plupyuttareNAbhedAzrayaNe syAdantatvAt "sarvAdayo'syAdau" (3 / 2 / 61) iti puMvadbhAvo na prAmotIti lupaH pittvaM vidhIyate / cakAra uttarama pludvirvacanayoH samuccayArthaH / iha tu dvivacanaM sUtrakrame vIpsAyAM pUrveNaiva siddham / planmAtraM vidhIyate / AdAviti kim ? uttaroktau mA bhUt / dvandva20 miti, atra sUtrANyevam-"dvandvaMpA" (7 / 4 / 82) / dvandvamiti vIpsAyAM dviruktasya dvizabdasyAdau syAdeH plup, ikArasyAmbhAvaH, uttaratrekArasyAtvaM syAdezvAmbhAvo vA nipAtyate / dvandvaM tiSThataH, dvau dvau tiSThataH / narakapaTalAnyadho'dho dvandvaM hInAni, dvAbhyAM dvAbhyAM hInAni / dvandva yuddhaM varttate, dvayordvayoyuddhaM varttate / dvandvaM kRtam, dvAbhyAM dvAbhyAM kRtam / dvandvaM sthitam , dvayordvayoH sthitam / "rahasyamaryAdoktivyutkrAntiyajJapAtraprayoge" (7 / 4 / 83) / vIpsAyAmiti nivRttam / dvandvamiti dvizabdasya 25 dvirvacanaM zeSaM pUrvavat rahasyAdiSu gamyamAneSu nipAtyate / rahasye-dvandvaM matrayante, rahasyaM manayante ityarthaH / maryAdoktau-AcaturaM hIme pazavo dvandvaM mithunAyante-mAtA putreNa pautreNa prapautreNa tatputreNa ca maithunaM yAtItyarthaH / vyutkrAntirbhedaH-dvandvaM vyutkrAntA dvairAzyeta bhinnA ityarthaH / dvandvaM yajJapAtrANi prayunakti dve dve prayunakti ityarthaH / (rahasyAdiSviti kim ? dvau tiSThataH) / uktigrahaNaM zabdopAttAyAM maryAdAyAM yathA syAt, prakaraNAvigamyAyAM mA bhUt // dvandvaH-samAsaH, kalahazca / dvandvam-yuddham , yugmaM ca / 30 dvandvAni sahate-duHkhAnItyarthaH / atra dvandva iti zabdAntaram / "lokajJAte'tyantasAhacarye" (7484) / (lokajJAte'tyantasAhacarye yoye dvizabdasya pUrvavat dvandvamiti nipAtyate ) / dvandvaM nAradaparvatau / dvandvaM rAmalakSmaNau / dvandvaM baladevavAsudevau / dvandvaM skandavizAkhau / dvandvaM zivavaizravaNau / lokajJAta iti kim ? dvau caitramaitrau / atyantasAhacarya iti kim ? dvau yudhiSThirArjunau / dvandvamiti ca 34sUtratraye'pi dvandvaM napuMsakaM veditavyamanuprayogasya napuMsakatvArtham / / 1 nanu cAtra syAderlapA nivRtteH 'sarvAdayo'syAdau' iti puMvadrAvo bhaviSyati kiM pittvavidhAnenetyAzaGkA / For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / vibhaktInAmalopaH atha samAsaprakaraNe yathAyogaM vibhaktInAmalupaM saGkSepeNa nirdeSTumAhasamAse kacitsyAdInAmalup syAt / samAse ityAdi-athAtra saGkSepeNa sUtrANi darzayati 317 "na nAmyekasvarAtkhityuttarapade'maH" (3329) / strIM striyaM vAtmAnaM manyate strImmanyaH striyammanyaH // " ojo'JjaH saho'mbhastamastapasaSTaH " ( 3 / 2 / 12 ) / ojasAkRtam // 5 "AtmanaH pUraNe" (3 / 2 / 14 ) / AtmanA caturthaH // " parAtmabhyAM De" (3|2|107) / nAni / parasmaipadam / Atmanepadam || asantve use " ( 3 / 2 / 10 ) / stokAnmuktaH // "SaSThyAH kSepe" (3|2|30 ) / caurasya kulam || "putre vA" ( 3 / 2 / 31 ) / dAsyAH putraH dAsIputraH // " pazyadvAgUdizo harayuktidaNDe" ( 3 / 2 / 32 ) / pazyato haraH // "adasokAyano" (32 / 33) / amuSyaputrasya bhAva amuSyaputrikA / amuSyApatyamAmu- 10 vyAyaNaH // "devAnAM priyaH " ( 3|2|34 ) / ityAdi / "adhyaJjanAtsaptamyA bahulam " ( 3 / 2 / 18 ) / nAmni / araNye tilakAH / yudhiSThiraH / amUrddhamastakAtsvAGgAdakAme " (3222 ) / kaNThekAlaH / urasilomA || * "kacihnA" manasijaH manojaH / sarasijaM sarojam || 'vAcaspatyAdayo nipAtyAH / "nanA0" / samAsArambhakamantyapadamuttarapadam, nAmyantAdekasvarAtpUrvapadAtparasyAmaH khitpratyayAnte uttarapade pare lub bhavati / zrImmanya iti "vAm zasi" ( 2 / 1 / 55 ) iti vey / evaM zriyammanyaH bhruvammanyaH narammanyaH rAyammanyaH gAmmanyaH nAvammanyaH / atha zriyamAtmAnaM manyate zriyammanyaM kulamityatra napuMsakalakSaNo'mo lopaH kasmAnna bhavati ? ucyate - zrIzabdasyAtmasamAnAdhikaraNasya napuMsake vRttyabhAvAdAviSTaliGgatvAcca na bhavati / anye tvAhu: - yathA praSThAdayaH zabdA dhavayogAttriyAM varttamAnAH svaliGgaM vihAya strIliGgamupAdadate, tathA zrIzabdaH kule varttamAnaH svaliGgaparityAgena varttate; tato 20 napuMsakalakSaNaM hrasvatva - mamo lup ca bhavati - zrimanyaM kulamiti / na cAyaM napuMsakalakSaNasya lopasyApavAdaH kintvaikArthyalakSaNasyottarapadagrahaNAttata uttarapade vidhIyamAno'yamapavAda uttarapade eva prAptasya lopasya bAdhaka iti bhAvaH / "ojo0" / Ta iti tRtIyaikavacanasya / ojasA kRtamiti evaM aJjasA sahasA ambhasA tamasA tapasA kRtaM prAptamityAdiSu " kArakaM kRtA" ( 3 / 1 / 68 ) iti samAso'nenAlup ca / kathaM 'satatanaizatamovRtamanyataH' iti kirAtArjunIye pazcamasarge patham ? ucyate yatra pUrvapadI - 25 bhUtastamaHzabdastatrAyaM niSedhaH, yatra tu padAntareNa samastastatra na pratiSedhaH / "puJjanuSo'nujAndhe" ( 3 / 2 / 13) / puMsA'nujaH / januSAndhaH - avikRtAkSo jAtyandha ucyate / anye tu jatuzabdAttakArazrutericchanti / " Atma0" / pUraNe iti - pUraNapratyayAnte uttarapade pare / AtmanA caturtha iti / nanu kathaM "janArdanastvAtmacaturtha eve"ti ? ucyate-AtmA caturtho'syeti bahuvrIhirayam / evaM "manasazcA''jJAyini " ( 3 / 2 / 15 ) | manaH zabdAdAtmazabdAca, AjJAyinyuttarapade / manasAjJAtuM zIlamasyeti mana- 30 sAjJAyI / evaM AtmanAzAyI // Atmano necchantyeke / "nAmnni" ( 3 / 2 / 16 ) / manasaH parasya TAvacanasyottarapade pare saMjJAyAM viSaye lub na bhavati / manasAdevI, manasAguptA, manasAdattA, manasAGgatA / evannAmA kAcit / iti tRtIyA / "parA0" parasmaipadamiti - evamAtmanepadam / parasmaibhASA, AtmanebhASA / "tAdarthye" ( 2 / 2 / 54) caturthI / hitAditvAt [ " hitAdibhiH " ( 3 / 1 / 71 ) ] samAsaH / nAnnItyeSa-parahitam / kathaM parahito nAma kazcit ? neyamanAdisaMjJA / iti caturthI / 35 1 For Personal & Private Use Only 15 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopjnyhaimlghu"asttve."| adravye vihito yo sistasyottarapade pare lub na bhavati / stokAnmukta iti / "stokAlpakRcchrakatipayAdasattve karaNe" (2 / 2 / 79) iti pnycmii| evamalpAnmuktaH, kRcchrAnmuktaH, katipayAnmuktaH, antikAdAgataH, abhyAsAdAgataH, dUrAdAgataH, vidUrAdAgataH, viprakRSTAdAgataH / "ArAdarthaiH" (2 / 2 / 78) iti paJcamI / "ktenAsattve" (3 / 1 / 74) iti samAsaH, sarvatrAnenAlup / asattva 5iti kim ? stokabhayam / evaM "brAhmaNAcchaMsI" (3 / 2 / 11) ayamevaM nipAtyate / brahmaNA prokto antho brAhmaNaM 'brAhmaNaM zrutAviti napuMsakam' brAhmaNAdnthAdAdAya zaMsati brAhmaNAcchaMsI, brAhmaNAcchaMsinau, brAhmaNAcchaMsinaH / rUDhivazAd RtvigvizeSaH ucyate / AdAnAGge zaMsane zaMsirityupAttaviSayametadapAdAnam, yathA kusUlAtpacati / nipAtanasyeSTaviSayatvAtvigvizeSAdanyatra lub bhavati-brAhmaNazaMsinI strI / iti paJcamI / "SaSThayA:" / kSepa iti kim ? caurakulam tattvAkhyAnametanna kSepaH / 10"putre"| putrazabde uttarapade iti // "pazya." / pazyato hara iti-anAdare SaSThIyam / pazyanta manAdRtya harate ityarthaH / evaM vAcoyuktiH dizodaNDaH; sambandhaSaSThayau / "ada0" / akabUpratyayaviSaye uttarapade AyanaNapratyaye ca iti bhAvaH / AmuSyaputriketi-caurAt "caurAdeH" (711173 ) ityakam / "caurAdhamanojJAdyakam" iti strIlIbatvAt AmuSyaputrakamityapi / "deva." / devapriya iti tu ekatvadvitvayorbahuvrIhI vA bhavati / 15 ityAdizabdAca "zepapucchalAGgaleSu nAni zunaH" (3 / 2 / 35) zunaH zepamiva zepamasya zunaHzepaH / evaM zunaHpucchaH / zuno lAGgulaH / "mehanaM zepazepasI" iti vacanAt zepaHzabdaH sakArAnto'pyasti, iha tvakArAnto grAhyaH / anye tu siMhasya zepaM ityAdAvapIcchanti / tanmatasaGgrahArthaM bahuvacanam anAnyapi vidhyartham / "RtAM vidyAyonisambandhe" ( 3 / 2 / 37) / RkArAntAnAM zabdAnAM vidyAkRte yonikRte ca sambandhe nimitte sati pravarttamAnAnAM sambandhinyAH SaSThyA vidyAyoni20 sambandha eva nimitte sati pravarttamAne uttarapade pare lug na bhavati / hotuH putraH / hoturantevAsI / pituH putraH / piturantevAsI / RtAmiti kim ? AcAryaputraH / mAtulAntevAsI / "svasRpatyorvA" (3 / 2 / 38) / hotuH svasA hotRsvasA / pituHSvasA, pituH vasA, pitRSvasA / mAtuH svasA, mAtuH dhvasA, mAtRSvasA / anenAlubvikalpe "mAtRpituH vasuH" (2 / 3 / 18) / AbhyAM parasya svasUsa mbandhinaH sakArasya So vA bhavati "alapi vA" (2 / 3 / 19) / alupi samAse So vA bhavati iti 25patvavikalpe trairUpyam / duhituH patiH duhitRpatiH / svasuH patiH svsRptiH| nanAnduH patiH nanAnhapatiH / iti SaSThI / "aya." yudhiSThireti-evaM gaviSThiraH / "gaviyudheH sthirasya" (2 / 3 / 25) iti Satvam / ata eva nirdezAdalup / "amUrddha" / kaNThekAlaH / evamudaremaNiH / vahegaDuH / putevaliH urasilomA / zirasizikhaH / amUrddhamastakAditi kim ? mUrddhazikhaH mastakazikhaH / (svAGgAditi kim ? akSazauNDaH / mukhapuruSA shaalaa)| akAma iti kim ? mukhakAmaH / adhyaJjanAdityeva-aGgulivraNaH / 30 pUrvokta ityAdizabdo'trApi sambadhyate tatazca "bandhe pani navA" (3 / 2 / 23) / ghabante bandha zabde uttarapade'vyaJjanAtsaptamyA vA alup / svAGgAdasvAGgAcAyaM vikalpaH / hastebandhaH hastabandhaH / cakrebandhaH cakrabandhaH / ghanIti kim ? ajante mA bhUt / badhnAtIti bandhaH / adhyaJjanAdityeva-gupti bandhaH kArAbandhaH / "kAlAttanataratamakAle (3 / 2 / 24) / avyaJjanAntAtkAlavAcinaH saptamyA34 stanataratamapratyayeSu kAlazabde cottarapade pare vA'lup / pUrvAddhetanaH pUrvAhvatanaH / aparAhnetanaH aparAha 1 prakRteranyato'pi ca iti zeSo jJeyaH / zepazabdasya liGgAnuzAsane puMlliGgalamuktaM pAntalAta , atra tu napuMsakalaM cintyam / For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze samAsaprakriyA / vibhaktInAmalopaH 319 tanaH / pUrvAhNetarAm, pUrvAhRtare / vivakSAvazAt dvayoH prakRSTe vibhajye vA tarap "dvayorvibhajye ca tarapU" (7 / 3 / 6) / yatra saptamyA alup, tatra prathamA - saptamyarthasya saptamyaivoktatvAt ; yatra tu saptamyA lup, tatra saptamyarthapratipAdanArtha saptamI punardIyate / evaM pUrvAhvetamAM pUrvAhRtame / pUrvAhlekAle pUrvAhnakAle / yadyapi pUrvAhnaH kAlaM na vyabhicarati, tathApi bAhulakAt samAso yathA, pRthivIdravyamiti, athavA pUrvAhNe yaH kAlastasminniti vaiyadhikaraNye vA samAsaH / atra sUtre kAlagrahaNasAmarthyAdvA / evamaparAhNekAla ityAdi / 5 advyaJjanAdityeva - rAtritarAyAm / uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasya grahaNaM na tadantasya - " navA khitkRdante rAtreH" (3 / 2 / 117) ityatrAntagrahaNAttenAtra tanataratamAnAM svarUpeNaiva grahaNam / "zayavAsivAseSvakAlAt" ( 3 / 2 / 25 ) / akAlavAcino'vyaJjanAntAcchabdAtparasyAH zayAdiSUttarapadeSu saptamyA vA lub na syAt / bilezayaH bilazayaH / antevAsI antavAsI / mAmevAsaH grAmavAsaH / bAhulakAt manasizayaH kuzezayamiti nityamalup / hRcchayaH, cittazayaH ityatra nityaM lup / akAlAditi 10 kim ? pUrvAzayaH / avyaJjanAdityeva - bhUmizayaH / " varSakSaravarApsaraH zaroromanaso je" ( 3 / 2 / 26 ) / ebhyo'STAbhyo uttarapade saptamyA alup vA / varSejaH varSajaH / kSarejaH kSarajaH / varejaH varajaH / apsujam abjam / sarasijam sarojam / zarejaH zarajaH / urasijaH urojaH / manasijaH manoja: / "dyuprASRDvarSAzaratkAlAt" ( 3 / 2 / 27) / divprabhRtibhyaH paJcabhyo je uttarapade saptamyA nityamalup / divijaH / prAvRSijaH / varSAsujaH / zaradijaH / kAlejaH / " apo yayonimaticare" 15 (3 / 2 / 28 ) / apazabdAtsaptamyA yapratyaye yonimaticareSu cottarapadeSu saptamyA alup syAt / apsu bhavaH apsavyaH, "digAvi0" ( 6 / 3 / 124 ) tvAdyaH / apsuyoniH / apsumatiH / apsucaraH / "nensiddhasthe" ( 3 / 2 / 29 ) / inpratyayAnte siddhasthayozcottarapadayoH saptamyA alup na, lubevetyarthaH / sthaNDilazAyI / sAGkAzyasiddhaH / samasthaH / " prAkkArasya vyaJjane" ( 3 / 2 / 19 ) / rAjalabhyo rakSAnirdeza: kAraH / prAcAM deze yaH kArastasya nAmni saMjJAyAM gamyAyAmavyaJjanAtparasyAH saptamyA vyaJjanA - 20 dAvuttarapade lub na / mukuTe mukuTe kArSApaNo dAtavyaH, mukuTekArSApaNaH / evaM stUpezANaH / dRpadimApakAH samidhimASakaH / vRttau vIpsAyA dAnasya cAntarbhAvaH / vyaJjana iti kim ? avikaTe avikaTe uraNo deyaH - avikaToraNaH / avikaTosvisamUhaH / avyaJjanAdityeva-nadhyAM nadhyAM doho deyo nadhIdohaH / avyaJjanAdityeva siddhe niyamArtho'yaM yogaH / trividhazcAtra niyamaH - prAcAmeva, kArasyaiva nAmni, vyaJjanAdAvevottarapada iti / "tatpuruSe kRti" ( 3 / 2 / 20 ) / nAmnIti nivRttam / avya- 25 JjanAtparasyAH kRdante uttarapade saptamyA lub na / stambe ramate stamberamaH / evaM karNejapaH / gehenadIM / gehekSveDI / pAtresamitAH / pravAhemUtritam / udakevizIrNam / avataptenakulasthitam / vyaJjana bhasmanitam || bAhulakAt kvacidanyato'pi goSucaraH / kvacinniSedho na bhavati - madracaraH // kacidvikalpaHkhecaraH khacaraH / vanecaraH vanacaraH / paGkeruham paGkaruham / sarasi ruham saroruham / diviSat sat // kvacidanyavadeva- hRdayaM spRzatIti hRdispRk, dvitIyArthe'tra saptamI / evaM divispRk / " madhyAntA - 30 gurau " ( 3 / 2 / 21) | madhye guruH anteguruH / madhyaguruH antaguruH ityapyanye // etatsarvaM manasikRtyAhakacidvetyAdi // iti saptamI / vAcaspatyAdaya iti / atra sUtram - " vAcaspativAstoSpatidivaspatidivodAsam" ( 3 / 2 / 36 ) / ete SaSThIlubabhAve nipAtyante, nAmni viSaye / atra SatvaM satvaM ca nipAtanAt / vAcaspatiH suraguruH / vAstoSpatirdivaspatizca zakraH / divodAsanAmA ca kazcit / 1 ** ityalupsamAsaprakaraNam + For Personal & Private Use Only 35 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu atha samAse SatvaNatvAdikaM sajhepeNa nirUpayati / samAse kacitsakAranakArayoH SatvaNatve vaktavye-mAtRSvasA, pitRSvasA, niSNaH niSNAtaH, nadISNaH, "praSTho'nage" (2 / 3 / 32) / prastho'nyaH // "nirduH suveH samasUteH" (2 // 3 // 56) / ssH| niHssmH| duSamA / suSamA // "bhrAtuSputra-kaskAdayaH" (23314) / 5ete saadhvH||"nisspraage'ntaakhdirkaaaamrshrekssumlksspiiyuukssaabhyo vanasya (2 / 3 / 66) / no N / nirvaNam / pravaNam / samAse kacidityAdi mAtRSvasA pitRSvaseti-mAtRpituH vasuH" (2 / 3 / 18) iti Satvam / niSNa iti-"ninadyAH lAteH kauzale" (2 / 3 / 20) ninadIbhyAM parasya nAteH sasya SaH syAnnai puNye gamye / niSNo niSNAtaH kaTakaraNe / nadISNo nadISNAtaH-prataraNe; kuzala ityarthaH / nadyAH 10 lAtasya necchantyeke // "samAse'gneH stutaH" (2 / 3 / 16) amiSTut agniSTutau // "jyotirA yuAM ca stomasya" (2 / 3 / 17) / jyotiSTomaH / amiSTomaH // "prateH lAtasya sUtre" (2 / 3 / 21) / vizeSAnupAdAnAcorNAdisUtraM vyAkaraNAdisUtraM ca gRhyate / pratiSNAtaM sUtram-UrNAdisUtraM kSAlanena zuddham / vyAkaraNAdisUtraM tvativyAtyAdidoSAbhAvena zuddhamityarthaH // "lAnasya nAni" (2 / 3 / 22) prateH parasya nAnasya samAse SaH syAt , sUtraviSaye, nAni / pratiSNAnaM sUtramityarthaH / 15 nAnIti kim ? pratisnAnamanyat // "ve. straH" (2 / 3 / 23) / veH parasya ssRNAteH sasya Satvam , nAmni viSaye / viSTaro vRkSaH / viSTaramAsanam / viSTArapatizchandaH / viSTArabRhatIcchandaH / nAnItyeva-vistaro vcsaam| vistAraH pttsy||"abhinissttaanaa" (2 / 3 / 24) / abhinisUzabdAtparaHstAnazabdaH samAse kRtaSatvo nipAtyate, nAni / abhiniSTAno varNa:-visarjanIyasyaiSA saMjJA, varNamAtrasyetyanye / nAnItyeva / abhinistanyate abhinistAno mRdnggH|| "gaviyudheH sthirasya" (2 / 3 / 25) / gaviSThiraH yudhi20SThiraH // "etyakaH" (2 / 3 / 26) / kakAravarjitAnAmyantasthAkavargAtparasya sasya etyekAre po bhavati, nAmni / hariSeNaH / zrISeNaH / vAyuSeNaH / mAtRSeNaH / etIti kim ? harisiMhaH / aka iti kim ? viSvaksenaH / nAmyantasthAkavargAditi kim ? sarvasenaH ||"bhaadito vA" (2 / 3 / 27) / idantAnakSatravAcinaH parasya sasya ekAre pare samAse So vA syAt , nAmni / rohiNiSeNaH rohiNisenaH, revati SeNaH revatisenaH / bharaNiSaNaH bharaNisenaH / "DayApo bahulaM nAmni" (2 / 4 / 99) iti hrasvaH / ita 25 iti kim ? punarvasuSeNaH / atra pUrveNa nityameva // "vikuzamipareH sthalasya" (2 / 3 / 28) / nAmnIti nivRttam / vigatam, vInAM pakSiNAM vA sthalaM viSThalam / kutsitaM koH pRthivyAH sthalaM kuSThalam / zamInAM sthalaM zamiSThalam / "DayApo bahula"miti havaH / sUtre hrasvanirdezAdIrghAnna syAt-zamIsthalam dIrghAdapyeke // parigataM sthalaM pariSThalam / ebhya iti kim ? bhUmisthalam // "kapergotre" (2 / 3 / 29) / sthalasya sasya SaH / gotramihApatyasantateH pravarttayitA-yannAnApatyasantatiya'padizyate so'bhidhIyate / 30 kapiSThalo gotrapravarttayitA yasya kApiSThaliH putraH / "go'mbA''mbasavyApadvitribhUmyagni zekuzaGkakaGgamaJjipuJjivarhiHparamedivaH sthasya" (2 / 3 / 30) / ebhyo'STAdazabhyaH parasya sthasya saH Satvam / goSThaH / ambASTaH, "DyApo bahula"miti haskhatve ambaSThaH / zliSTanirdezAdubhAbhyAmapi bhavati AmbaSThaH / savyaSThaH / apaSThaH / dviSThaH / triSThaH / bhUmiSThaH / agniSThaH / zekuSThaH / zakuSThaH / kuSThaH / aGguSThaH / maJjiSThaH / puJjiSThaH / barhiSThaH / parameSThaH / diviSThaH / ata eva nirdezAtsaptamyA 35alup / "tatpuruSe kRti" (3 / 2 / 20) iti tu "nen siddhasthe" (3 / 2 / 29) iti pratiSedhAt nopatiSThate / For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze samAsaprakriyA / SatvaprakaraNam 321 "nirduHsoH sedhasandhisAnAm" (2 / 3 / 31) niSedhaH duHSedhaH suSedhaH / niHSandhiH duHSandhiH suSandhiH / niHSAma duHSAm suSAma / "bhIruSThAnAdayaH" (2 / 3 / 33) ete samAse kRtaSatvA nipAtyante / bhIrUNAM sthAnaM bhIruSThAnam / aGgulInAM saGgo'GgaliSaGgaH / aGguliSaGgA yavAguH / bhIruSThAna, aGguliSaGga, savyeSTha, parameSThin , suSTu, duSTu, apaSTu, vaniSTu, gauriSaktha, pratiSNikA nauceSikA, dundubhiSevaNa, iti bhIruSThAnAdayo dvAdaza / bahuvacanamAkRtigaNArtham // "hakhAnAnAsti'5 (2 / 3 / 34 ) nAno vihite takArAdau pratyaye hrasvAbhAmina uttarasya sasya So bhavati; tal-tva-tasa-tyataya-tarap-tamapaH saptaite prayojayanti / sarpiSTA, yjussttaa| sarpiSvam , yajuSTam / sarpiSTaH yajuSTaH / niSTayaH, catuSTayam / sarpiSTaram , vapuSTaram / sarpiSTamam vapuSTamam / "asiddhaM bahiraGgamantaraGge" iti lutatvasyAsiddhatvAdihApi bhavati / sarpi 3 STva / catu 3 STaya / hrasvAditi kim ? gIstvaM dhUstvam / ityAdi sarva kacidityAdinA saGghahavAkyena saGgRhItaM jJeyam / "praSTho0" (2 / 3 / 32) agresare'bhidheye praSThaH / 10 prastho'nyaH / nirdu0 (2 / 3 / 56) niHSama ityAdi / evaM viSamaH / niHSUtiH / suSUtiH / saimasUtinAmagrahaNAddhAtorvairUpye ca na bhavati / niHsamati, duHsamati, susamati, visamati, niHsUtaM, ( ityAdi) "bhrAtu0" ( 2 / 3 / 14 ) bhrAtuSputra iti "RtAM vidyAyonisambandhe" (3 / 2 / 37) iti SaSTyA alup / sarpiSkuNDikA, dhanuSkapAlam, barhiHpUla, yajuSpAtrANAm / "vesuso'pekSAyAm" (23 / 11) iti Satve siddhe'pi samastArthamiha pAThaH / paramasarpiSkuNDikA paramadhanuSkapAlam paramabarhiHpUlaH paramayaju-15 pAtram / anye tveSAM samastAnAM SatvaM na manyante / ete paJca bhrAtuSputrAdayaH / kaska iti vIpsAyAM dvirvacanam / kutaH kuta AgataH kautaskutaH, "tata Agate" (6 / 3 / 149) ityaN / zunaskarNaH "SaSThyAH kSepe" (3 / 2 / 30) ityalup / sadyaskAla:-bahuvrIhirasamAso vA, sadyaH krayaNaM sadyaskrIH tatra bhavaH sAdyaskaH / evaM bhAskaraH ahaskaraH / ayaskANDaH / tamaskANDaH / ayaskAnta / ayaskuNDa / medaspiNDa ete caturdaza keskAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham , tena yathAdarzanamanyepi bhavanti / sarvatra nAminaH 20 parasya rephasya Satvamanyatra satvaM draSTavyam / evaM kaskAdivadavaskarAdayo'pyatra jJeyAH / tathAhi "varcaskAdiSvavaskarAdayaH" (3 / 2 / 48) avakIryate avaskaro annamalam / tatsambandhAttaddezo'pyavaskaraH, avakaro'nyaH / apaskaro rathAGge (apakaro'nyaH / kutsitA tumburuH ) kustumbururauSadhijAto, tatphalAni kustumburUNi (anyatra kustumburustindukvRkssH|) parasparA avarasparA vA kriyAsAtatye, avarasparAH sArthA gacchanti-satataM gacchantItyarthaH / (anyatrAvaraparAH sArthA gacchanti, avare ca apare ca sakadeva gacchantItyarthaH ) AspadaM 26 1 sameti saha mayA vartata iti samaH, gozcAnte- nirgato nizcito vA samAt, sama iti samatIti prayogaikadezaH SamaSTametyajantasya ca bhavati, sUtItyAdikasya ikiztiva-iti zitavyapi bhavati, sUtisUyatisuvatInAM syantAnAM ca, tatra 'ava: khapaH' ityanena pRthagyogAnAnoreva grahaNam na dhAkhorityAha-nAnorgrahaNAditi, nAmagrahaNe ca ligaviziSTasyApi tena suSamA ityAdi, dhAlo revecchantItyuktvA kathaM ni:pUtamityAdhudAhRtam , satyam , 'tapratyayAtprAgeva sUterupasargeNa yogAdbhaviSyati / 2 gaNapAThAdaNa, anyathA vahAmAtra-iti tyac syAt kiMca tasantasya prathamAntalena tata iti paJcamyantAdvidhIyamAno na prApnoti, kecittvapaJcamyantAdapi aNamicchanti, tatastanmatena tata Agatena ityanena vA'N , nanu dvitve kuta ekapadatvAbhAvAtkathaM tata Agate itya'Na, satyam , bhUtapUrvakanyAyAdbhaviSyati / 3 ahaH kirati lihAyaciti kAryam , kRgastu 'ataH kRkami0' iti siddhameva / 4 kanai ityasya rUpaM kAmayatestu 'ataH kRkami0' iti siddhameva kAmayatervA samastArthamiha pAThaH, tena paramAyaskAnta ityapi bhavati / 5 yadyevaM kaH kaH kutra na ghughurAyitaghurighoro ghuretsUkara ityAdi kathaM, yatastatrApi kaska iti syAt / satyam / paramatAbhiprAyeNa, te hi bhrAtuSputra iti sUtraM saMdhividhau vidadhati, tato virAme vivakSite sati 'na saMdhiH' ityasya pravRttene sakham / hai. prakA* pUrvA0 41 For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJa hai malaghu pratiSThAyAm / pratiSThA sthAnamAtmayApanApadam (anyatra A ISat padamApadAdvA Apadam ) Azcaryamadbhu ( Azcarya nIlA dyauH anyatra AzcaryaM karma zobhanam ) pratiSkazaH sahAye puroyAyini dUte vA, grAmamadhye pravekSyAmi bhava me tvaM pratiSkazaH (anyatra kazAM prati gataH pratikazo'zvaH ) / praskaNvaharizcandrAvRSau (pragataM kaNvaM pApamasmAditi praskaNvaH, harizcandra ivAhlAdako yaH sa harizcandraH, RSeranyatra prakaNvo dezaH 5 haricandro mANavaka: ) / maskaro veNudaNDayoH, mA kriyate pratiSidhyate'neneti maskaraH, makarazabdasya vA'vyutpannasya maskara iti rUpam, (anyatra makaro grAhaH ) / maskarI paritrAjake, mAkaraNazIlo maskarI, sAha mA kRSata karmANi zAntirvaH zreyasIti, maskarinazabdasya vA rUpam (anyatra makarIti, samudraH) / kAstIrAjastunde nagare ( ISattIramajasyeva tundamasyeti vyutpattimAtram, kAstIramajastundaM ca nagaram anyatra kAtIram, ajatundam ) / kAraskaro vRkSe ( kAraM karoti kila kAraskaro vRkSaH kArakaro'nyaH / 10 vanaspatiH puSpaM vinA phalavati vRkSe / sarvo haritakAyo vanaspatirityanye ( vanapatiranyaH ) / pAraskaro deze (pAraM karoti pAraskaro dezaH pArakaro'nyaH) / karaskaro girivRkSayoH, karaM karotIti karaskaro nAma giriH / karaskaro vRkSaH ( karakaro'nyaH ) / rathaspA ( nadyAM rathaM pAti pibati vA rathaspA ) nAma nadI (rathapA'nyA) / ( kiSkuruH praharaNe kasya kuruH ) kiSkururnAma praharaNaM ( kimo makArasya SakArAdezaH ) / kiSkuH pramANe ( kimapItparimeyA kurbhUmirasya kiSkuH ) hasto vitastirvA, ( kiM karotIti vA kiSkuH; 15 karoterbupratyayaH, kimo makArasya SakArAdezaH ), kAryaM karotIti vA kiSkuH ( DupratyayaH kAryazabdasya ca kibhAvaH ) | ( kiSkindha iti guhAparvatayoH / kimapyantardadhAti ) kiSkindhA nAma guhA ( kimo dvirvacanaM pUrvasya ca makArasya SakAraH / kiM kiM dadhAti ) kiSkindhaH parvataH eSu kimo dvitvAdikaM nipAtanam / AskathaM nagare, ( AhRtAH kathA asminnityAskathaM nAma nagaram / taskara caure - tatkaroti ) taskaracauraH // bRhaspatirdevatAyAm (bRhatAM patiH bRhan patiriti vA bRhaspatiH, ubhayatra takArasya sakAraH, 20 anyatra tatkaraH bRhatpatiH) / prAyazcittaprAyazcittI atIcArazodhane prakarSeNaitya gacchatyasmAdAcAradharma iti prAyo munilokaH, cintyate sma te iti cittam, cittizca vratam, prAyaizcittaM cintitaM kilbiSavizuddhaye prAyazcittamaticArazodhanam AlocanapratikramaNAdi / evaM prAyazcittiH, pakSe visarjanIyapUrvaH zakAra ityanye (prAyaHzcittam) prAyaH zcittiH / anye tu prAyaNaM prAyaH - paralokagamanaM bhojanatyAgo vA; tasya cittaM prAyazcittaM prAyazcittirityapi manyante // zaSkulI kRtAnne ( zaSkulazabdAdgaurAditvAt GIH kRtAnnAdanyatra zakulI 25 matsyavizeSaH ) | goSpadaM gosevite pramANe ca yatra gAvaH padyante sa gobhiH sevito grAmasamIpAdirdeza ucyate; pramANe ( goSpadapUraM vRSTo devaH ) goSpadamAtraM kSetram, ( atra goH padam ) ( anyasyeyattAM paricchettumupAdIyamAnaM pramANaM bhavati, anyatra gopadam // agoSpadaM sevArahite- na vidyate goH padaM yeSu tAnyagoSpadAnyaraNyAni, agoSpadeSvaraNyeSu vizvAsamupajagmivAn // nanu goSpadapratiSedhAdgoSpadamiti siddhyati ? satyam / kintu yatra gavAM prasaGgo na tAbhiH sevitastatraiva syAt ; yathA yatra zuklaguNa30 prasaGgaH sa evAzukla iti bhavati, nAtmAkAzAdi, yatra tu gavAmatyantAsambhavastatra na syAt ; tatrApi yathA syAdityevamarthaM nipAtanam / na vidyate goH padaM yatreti tripadabahuvrIhivivakSAyAM rUpAntaranivRttyartham ) / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tenAvovacaparovarAdayo'pi draSTavyAH / eSu sarveSu vyutpattivyAvRttyAdikaM haimabRhadvRtteravaseyam / iti SatvaprakaraNam / 1 " "niSprA0" (2 / 3 / 66 ) / nirvaNaM pravaNamityAdi / evamagrevaNam "pAremadhye'gre'ntaH SaSThyA vA" 35 ( 3 / 1 / 30 ) ityavyayIbhAvastatsanniyoge ca pUrvapadasya etvam / antarvaNam khadiravaNam kArya ( zAla1 etatsarvamatra saukaryArthaM ( ) IdRzacihnayorantare nivezitam / For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze samAsaprakriyA / NatvaprakaraNam 323 vRkSavanaM )vaNam vacanasAmarthyAcchakAravyavadhAne'pi bhavati / AmravaNam , zaravaNam , ikSuvaNam , lakSavaNam , pIyukSAvaNam / pIyukSAzabdo'vyutpanna Abanto drAkSAparyAyaH // 87 // dvitrikharauSadhivRkSabhyo na vaa'nirikaadibhyH|| 88 // [si0 2 / 3 / 67 ] dvitrikharebhya irikAdivarjebhyazcauSadhivRkSavAcibhyaH parasya vanasya nasya No vA syAt / dUrvAvaNaM dUrvAvanam / nIvAravaNaM nIvAravanam / "girinadyAdInAm" (2||3||68)|vaa| giriNadI5 girinadI / *evaM kSIrapANaM kSIrapAnam / 'vrIhivApiNau vrIhivApinau / "grAmAgrAgniyaH" (2 / 371) / grAmaNIH // 88 // "dvitri0" dUrvAvaNamiti-evaM mUrvAvaNam 2, brIhivaNam 2, mASavaNaM mASavanamityAdi dvisvarauSadhyudAharaNam / kodravaNam 2, priyaGguvaNam 2, ityAdi trikharoSadhyudAharaNam , dhAnyAnAmauSadhijAtIyatvAt / zigruvaNam 2, dAruvaNam 2, ityAdi dvisvaravRkSodAharaNam / karIravaNam 2, zirISavaNam 2, badarI-10 vaNam 2, ityAdi trisvaravRkSodAharaNam / "oSadhyaH phalapAkAntA latAgulmAzca vIrudhaH / phalI vanaspatijJeyo vRkSAH puSpaphalopagAH" // 1 // iti yadyapi bhedo'sti tathApyatibahutvArthabahuvacanabalAvRkSagrahaNe vanaspatInAmapi grahaNaM bhavati / ata eva ca yathAsayamapi na / tathA saMjJAyAmasaMjJAyAM ca bhavati / dvitrikhareti kim ? devadAruvanam / irikAdivarjanaM kim ? irikAvanam / irikA, girikA, timira, cIrikA, [ kSIra hari ] karmIra, saptako'yamirikAdirAkRtigaNaH / irikAdivizeSavarjanAdvize-15 SANAmeveha vidhisteneha na bhavati / druvanam , vRkSavanam / "giri0" sUtram spaSTam / *evaM kSIrapANamiti "pAnasya bhAvakaraNe" (2 / 3 / 69) pUrvapadasthebhyo raghuvarNebhyaH parasya bhAve karaNe ca yaH pAnazabdastatsambandhino nakArasya No vA bhavati / kSIrapANam 2, vartate / karaNe kSIrapANaM 2, bhAjanam / kaSAyapANaH 2 kaMsaH / bhAvakaraNa iti kim ? kSIraM pIyate'sminniti kSIrapAno ghoSaH / evaM "deze" (2 / 3 / 70) / (yogavibhAgAnaveti nivRttam ) / pIyata iti pAnam / kSIraM pAnameSAM kSIrapANA 20 uzInarAH / surApANAH praacyaaH| "vAhyAdvAhanasya" (2 / 3 / 72) / voDhavyaM vAhyam / uhyate'neneti vahanam / prajJAditvAtsvArthiko'N / ato vA nipAtanAdupAntyadIrghatvam / ikSuvAhaNam / zaravAhaNam / vAhyAditi kim ? suravAhanam / sambandhamAtramatra vivakSitam / naravAhanaH-nAtra vAhyAtparaM vAhanam , kiM tarhi vAhanAt ? / "ato'hasya" (2 / 3 / 73) / pUrvAhnaH / aparAhaH / ata iti kim ? nirahnaH purahnaH / "catusnAyanasya vayasi" (2 / 3 / 74) caturhAyaNI trihAyaNI vatsA / vayasIti 25 kim ? caturhAyanA zAlA / kAlakRtA prANinAmavasthA hi vayaH / GIrapi vayasyeva bhavati / "brIhivApiNAviti" / "vottarapadAntanasyAderayuvapakkAhaH" (2 / 3 / 75) pUrvapadasthAdrapUvarNAt parasyottarapadAntabhUtasya tathA nAgamasya syAdezca nakArasya No vA bhavati, na cetsa nakAro yuvan-paka-ahanzabdasambandhI bhavati / uttarapadAnta. vrIhivApiNI 2 kule / nAgama, vrIhivApANi 2, mASavApANi 2, kulAni / 'ivu vyAptau ityasyAnaTi preNvanam 2 / 'hivu prINane pivu secane' ityanayoH zatari prahiNvan 30 prahinvan / prapiNvan 2 / hivoreva hyastanyAm-prAhiNvan prAhinvan / bahulavacanAdanAmnApi smaasH| samAse hi pUrvottarapadavyavahAraH / puruSazca vAri ca puruSavAriNI ityatra tu paramapi vikalpaM bAdhityA antaraGgatvAdekapadAzritaM (raghuvarNAdityAdinA nityaM) NatvaM syAt / syAdi. vrIhivApeNa 2 |biihivaa-33 1 mudritabRhadvRttau kamari khIra iti zabdau staH / For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 mahAmahopAdhyAya zrIvinaya vijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu pANAm / vrIhivApAna mASavApAnityatra tvanantyasyetyadhikArAnna bhavati / uttarapadeti kim ? gargANAM bhago gargabhagaH / so'syAstIti samAsapadAdina gargabhAgiNI - atrottarapadasyAnto nakAro na bhavatIti vikalpo na bhavati / ekapadasthatvAca mAtRbhogINa ityAdiva nityameva NatvaM bhavati / antAdigrahaNaM kim ? gargANAM bhaginI gargabhaginI / evaM dAkSibhaginI / atra na nakAro'ntaH, kintu GIpratyayaH / yadyevaM vrIhivApiNI 5 ityatra nakArasyottarapadAntatvAbhAvAdvikalpo na prApnotyatrocyate - gatikArakopapadAnAM kRdbhiH samAsavacanaM prAk pratyayotpatteriti nyAyAt prAgeva strIpratyayAdantaraGgatvAdazvakrItItyAdAvakArAnteneva krItazabdena nakArAntena vApin zabdenopapadasamAsaH, pazcAt strIpratyayaH / vibhaktyantatvAbhAve'pi ca rUDhatvAduttarapadatvam / tatazcottarapadasyAnto nakAra iti Natvavikalpo bhavati / ayuva kAla iti kim ? Aryana, prapakAni, dIrghAhnI zarat / dIrghAhnA nidAghena / tryahani / "saGkhyAsAyave rahasyAhan Gau vA" 10 ( 1 / 4 / 50 ) ityahrasyAhanAdezaH / alacaTatavargazasAntara ityeva - gardabhavAhinau / " pUrvapadasthAnnAkayagaH" ( 2 / 3 / 64 ) / pUrvapadasthAdravRvarNAdagakArAntAtparasya sAmarthyAduttarapadasthasya nakArasya NakAra Adezo bhavati, nAnni saMjJAyAM viSaye / druNasaH, kharaNasaH, kharaNAH, zUrpaNakhA, candraNakhA, vArSINasaH, harivAhaNaH, puSpaNandI, zrINandI strI / nAnIti kim ? meSanAsikaH carmanAsikaH / aga iti kim ? Rgayanam / ekasminneva pade iti pUrvasUtre vijJAnAduttarapadasthasya samAse na prApnotIti vacanam / kathaM 15 devadAruvanaM kuberavanamityAdau saMjJAyAM NatvaM na bhavati ? / ucyate - "koTara mizrakasidhakapura gaMsArikasya vaNe" ( 3 / 2 / 76 ) iti NatvanipAtanasya niyamArthatvAtsaMjJAyAM koTarAdibhya eva vanasya NatvaM nAnyebhya iti / "nasasya" ( 2 / 3 / 65 ) / pUrvapadasthAdrAdeH parasya nasasya NatvaM syAt / pragatA pravRddhA vA nAsikA yasya sa praNasaH, nirNasam praNasam mukhamiti NatvaprakaraNam / ityAdi sarvaM kacidityAdivacanena saGgRhItaM boddhavyam / "grAmA0" ( 2 / 3 / 71 ) / sUtraM spaSTam // 88 // pRSodarAdayaH // 89 // [ si0 3 / 2 / 155 ] 20 sAdhavaH / / 89 // iti mahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracitAyAM haimalaghuprakriyAyAM samAsaprakriyA samAptA / pRSodara ityevaMprakArAH zabdAH samAse vihitalopAgamavarNavikArAH ziSTaiH prayujyamAnAH sAdhavo bhavanti / pRSadudaramudarevA'sya pRSodaraH / pRSata udaraM pRSodaram / pRSata udvAnaM pRSodvAnam / pRSata 25 uddhAraM pRSoddhAram / atra takArasya lopo nipAtyate / jIvanasya jalasya mUtaH puTabandhaH jImUtaH atra vanasya lopaH / vAriNo vAhako balAhakaH, atra pUrvapadasya baH uttarapadAdezva lAdezaH / AdhyAyanti tamityADhyaH, atra dhyasya DhyAdezaH / kRcchreNa dAsyate nAsyate dabhyate ca khali duSTo, dAso, nAso, dambha, iti vA dUDAzaH dUNAzaH dUDabhaH / duSTaM dhyAyati dUDhyaH / eSu pUrvapadasya duso dUbhAvaH, uttarapadAdezva DatvaNatvaDatvaDhatvAni dambhernalopazca / mahyAM rautIti mayUraH, rauteracyantalopo mahIzabdasya mayUbhAvaH / mahyAM 30 zete mahiSaH, atra pUrvapadasya hrasvatvaM zasya ca Satvam / pizitamaznAti pizAcaH, atra pizitasya pizAdezaH anAteH zasya ca cAdezaH / zavAnAM zayanaM zmazAnam, pUrvapadasya imAdezaH uttarapadasya ca zAnAdezaH / bruvanto'syAM sIdanti viSIdanti vRsI, atra DaTpratyayaH pUrvapadasya vRbhAvaH / UrddhaM khaM bilaM vAsya udUkhalaM ulUkhalam vA, atra pUrvapadasya udUbhAvaH ullUbhAvazca, uttarapadasya khalAdezaH / divi dyaurvA oka eSAM divaukasaH, atrAkArAgamaH / azva iva tiSThati azvatthaH kapiriva tiSThati kapayo'smiMstiSThanti iti vA 35 kapitthaH, dani tiSThati dadhitthaH, mahyAM tiSThati mahitthaH, eSu tiSThateH sakArasya takAraH / muhuH svanaM For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze samAsaprakriyA / pRSodarAdayaH 325 lAti muhurmuhurlasatIti vA musalam , atra muhuHzabdasya mubhAvaH, vanazabdasya ca sabhAvaH, pakSAntare lasayorviparyayazca / Udhvau~ karNAvasyetyulUkaH, atrovaMzabdasyolAdezaH karNazabdasya ukAdezazca / mehanasya khaM tasya mAlA mekhalA, atra mehanakhe zabde hanazabdasya mAlAzabde ca mAzabdasya lopH| ko jIryati kuJjaraH, atra kuzabdAnmo'ntaH / Azvasya viSamasti AzIviSaH, atrAzuzabdasyAzIbhAvaH; yadApyAziSi daMSTrAyAM viSamasyeti tadApyanena nipAtanam / balaM vardhayati balIvardaH, atra balasyekAro'ntAdezo, varddha dhakArasya5 ca dakAraH / manasa ISTe manISI, atra manaso'nyakharAdilopaH IzeH zasya ca SaH / bilaM dArayati biDAlaH, atra bilazabdasya lalopaH, uttarazabdasya ca DAlAdezaH / mRdamAlIyate DaH mRNAlaH, atra mRdo dakArasya NakAraH / asRgAlIyate DaH sRgAlaH, anAderlopaH / asRggalati vA sRgAlaH, atrAsRja AdyantalopaH / puro dAzyate puroDAzaH, atrottarapadAderDatvam / azvasyAmbA vaDavA, atrAzvasya zo lopaH, D cAntaH, ambAzabde ca mo lopaH / zakasya andhuH zakandhuH, atra pUrvapadAntasyottarapadAdervA 10 lopaH / evaM karkandhuH / aTatItyac aTA, kulAnAmaTA kulaTA / av avAk aTantyasminniti bAhulakAt "punnAmni ghaH" (5 / 3 / 130) iti ghaH, avaTaH / hinastIti siMhaH, atra sakArahakArayorviparyayaH / kRtakena zalati kRkalAzaH; atra takArasya lopaH, zakAralakArayorviparyayaH / bhraman rauti DaH bhramaraH, atra nalopaH / evamprakArAH ziSTaiH prayuktAH pRssodraadyH| mayUramahiSAdInAmuNAdau vyutpAditAnAmapIha vyutpAdanamanekadhA zabdavyutpattijJApanArtham / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena muhUrtam auragvadho 15 azvatthAma 'nirlayanItyAdayo'pi draSTavyAH // "varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparau varNavikAranAzau / dhAtortadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam // 1 // 89 // yAM ziSyodbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmaNe ___ rAjazrItanayo vyadhatta binayaH zrItejapAlAtmajaH / tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA vRttApadya samAsa eSa vivRtaH sampUrNatAmAzrayat // 1 // W 1 vA halAdiH' iti NaH / kRkaM lAsayatIti ye vyutpAdayanti tanmate dantyasakAraH / 2 muhariyalisma 'gatyarthaH' iti ktaH pratyayaH / 3 ArAt vadhyate 'sthAdibhyaH kaH' tasya gH| 4 azva iva tiSThatIti man / 5 nilIyate'syA anan / 6 sa prasiddho'rthastadarthaH zabdalakSaNastasyAtizayo mAdhuryAdistena yogaH yathA mayUra iti / atra hi rauteravarNArthasyAtizayena yogH| For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 e~ namaH For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 327 prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / atha taddhitA nirUpyante praNamya paramabrahmasvarUpaM jyotirAntaram / khopajJaprakriyAvRttau taddhite kizciducyate // 1 // atha-kramaprAptaM taddhitaM niruupyitumaah| taddhito'NAdiH // 1 // [si0 6 / 1 / 1] *vakSyamANAH pratyayAstaddhitasaMjJAH syuH / "vAdyAt" (6 / 1 / 11) "prAgajitAdaNa" (6 / 1 / 13) iityAdyadhikRtam / upagorapatyam anantaraM vRddhaM ceti vAkye // 1 // ___ "taddhi0" / tasmai laukikavaidikazabdasandarbhAya, tAbhyaH prakRtivRttibhyo vA hitaH / AyaM mataM jainendrasya, dvitIyamutpalasya; "hitAdibhiH" (3 / 1 / 71) iti samAsaH / *vakSyamANAH pratyayA ityatra aNAdaya iti zeSaH / "vaadyaa."| vA iti AdyAditi dvayamadhikRtaM jJeyam / tatra vA'dhikArAt 10 (ita Urddha) vakSyamANAH pratyayA vikalpyante / tena pakSe vAkyaM samAsazca bhavati / upagorapatyamupagvamiti-utsargarUpastu taddhito'pavAdaviSaye "pIlAsAlvAmaNDUkAdvA" (6 / 1 / 68) ityAdau vAgrahaNAnna bhavati / AdyAdityadhikArAtsUtre yadAdau nirdiSTaM tasmAtpratyayo bhavati / tena "sAsya0" (6 / 2 / 98) ityadhikAre "devatA" (6 / 2 / 101 ) ityAdau seti prakRtirasyeti pratyayArtho vyavasthito bhavati / indro devatA'sya aindro matra iti / "prAg0" / taddhitacaturthapAdasyAdau "tenajitajayadIvyatkhanatsu"15 (6 / 4 / 2) iti dvitIyasUtre yajjitazabdasaGkIrtanaM tasmAtprAk sampUrNa pAdatrayaM yAvadye'patyAdayo'rthAsteSvapavAdaviSayaM vihAyANa adhikRto bhavati / NakAro vRddhyarthaH / adhikAraH paribhASAvidhirvAyamiti / iityAdikaraNAca "dhanAdeH patyuH" (6 / 1 / 14) dhanAdergaNAtparo yaH patizabdastadantAtprAgajitIye'rthe'Napratyayo vA bhavati / dhanapaterapatyaM tatra bhavastata Agato vA dhAnapataH / AzvapataH / rASTrapateridaM rASTrapatam / , dhana azva, gaja, zata, gaNa, kula, gRha, pazu, dharma, dhanvan , senA, sabhA, kSetra, 20 (ati ? ) adhi, rASTra, dhAnya, prANa iti saptadazako dhanAdiH / kecid gRhasenAzabdau na paThanti / tanmate gArhapatyaM sainApatyamityuttareNa vya eva / patyuttarapadalakSaNasya jyasya, rASTrAditraye "dorIyaH" ( 6 / 3 / 32 ) iti Iyasya cApavAdo'yam // "anidamyaNapavAde ca dityadityAdityayamapatyuttarapadAyaH " (6 / 1 / 15) / diti-aditi-Aditya-yamazabdebhyaH patyuttarapadAcca prAgajitIye'rthe idamarthavarjite'patyAdAvarthe yo'No'pavAdaH pratyayastadviSaye ca vyaH syAt / diterapatyaM ditirdevatAsya 25 vA daityaH / evaM aditerAdityaH / Adityasya AdityyaH / yamasya yAmyaH / patyuttarapada. bRhaspaterapatyaM bRhaspatirdevatAsya vA bArhaspatyaH / evaM prAjApatyaH / aNapavAde ca yamasyApatyaM yAmyaH-atra paratvAt "ata iJ" (6 / 1 / 31) syAt / vanaspatInAM samUho vAnaspatyam-atrAcittalakSaNa ikaN syAt / nanu vyo'pyaNapavAda isAdayo'pi, tatra yadInAdayo bAdhante tadA jyo'navakAzaH syAditIbA-29 1 nanvatra yathA vakSyamANataddhitapratyayAnAM vikalpanAtpakSe vAkyasamAsau dazyete, tathA kathamapavAdapratyayAnAM vikalpane pakSa notsargapratyaya ityAha-utsa0 / 2 AdyAditi vinA tu asyeti prakRtirdevatArthe ityapi syAt / 3 nanu ko'tra paribhASAdhikArayorbhedaH, ucyate, paribhASA hi ekadezasthaiva sakalaM zAstramabhijvalantI vyavahite'pi anantarottarAdau pravartamAnA na pratihata. zaktirbhavati, adhikArastu nadIsrotorUpatayA anantara eva pravarttate na vyavahite, vidhirapi yujyate eva yataH prAgjitAye'rthAH teSAmiha buddhyA saGkalayya nirdezAtU, tenAnenaiva sarveSvartheSvaNa vidhIyate, ataH pakSatraye'pyadoSa iti / For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghudIn byo bAdhiSyate, kimaNapavAdagrahaNenetyatrocyate / atra prAjitIyasyANo'nyo'pavAdo nAsti / dityadityAdau, tatra vyaH sAvakAza iti / yAmyavAnasyetyAdAvubhayaprAptau paratvAdinAdireva syAt / aNapavAde ceti vacanAttulya eva syAditi / aNgrahaNaM kim ? asatyaNgrahaNe kevalamapavAde cetyukte khApavAdaviSaye'pi svasamAvezaH syAttathA ca, vAstoSpatirdevatAsyA iti vAkye "devatA" 5(6 / 2 / 101) ityaNapavAdo'nena nyaH prAptastadapavAdo "dyAvApRthivI." (6 / 2 / 108) iti yastasyApyapavAdoyaM patyuttarapadalakSaNo vyaH syAttatazca "taddhitaH svaravRddhihetuH0" (3 / 2 / 55) ityAdinA puMvadbhAvaniSedhAdvAstoSpatyA bhArya iti syAt / aNgrahaNe tu aNapavAde eva Jyasya prAptina tu vyasyApavAde'pIti / "dyAvApRthivI." iti ye sati vAstoSpatyAbhArya iti syAdiSTaM caitaditi / anidamIti kim ? aditerapatyamAdityastasyedamAditIyam / "taddhitayasvara0" (2 / 4 / 92) iti ya10 lup / atra idamarthe aNapavAde "dorIya" (6 / 3 / 32 ) eva na tulyaH / vya ityatra akArasya vRddhiH / "biSAdaNiyoH" (6 / 1 / 140) iti ca prayojanam / taJcaivam-yamasya vRddhamapatyaM yAmyastasya yuvApatyaM 'ata ij' tasya "bidArSAdaNiyoH" iti lope yAmyaH pitA putrazceti / "bahiSaSTIkaNa ca" (6 / 1 / 16) / bahiSazabdAta prAgajitIye'rthe TIkaNvyazca syaat| bahirjAto bAhIkaH bAhyaH, "prAyo'vyayasya" (7 / 4 / 65) ityantyasvarAdilopaH, TakAro yarthaH, bAhIkI / bAhIka iti jAte'rthe, bhave tu "yajJe jyaH" 15 (6 / 3 / 134) ityadhikAre "gambhIrapaJcajana0" (6 / 3 / 135) iti jya eva syAnna TIkaN / jyo'pyatra jAta eva, bhave tu siddha eva / "kalyagnarayaN" (6 / 1 / 17) / AbhyAmeyaN syAt / itaH sUtrAdArabhya "devAdyaJ ca" (6 / 1 / 21) iti sUtrAntaSaTsUtryAM prAgjitIye'rthe'nidamyaNapavAde ceti dvayamanuvartanIyam / kalirdevatAsya, kalau bhavaM, kalinA dRSTaM sAma, kaleridaM kAleyam , evamAgneyam / aNa pavAde ca. kalerAgataM kAleyamAneyamatra "nRhetubhyo rUpyamayaTau vA" (6 / 3 / 156) iti rUpyamayaTau 20 syAtAm / anye tu jitArthAtpareSvapi prAgvatIyeSvartheSu eyaNamicchanti / kalaye hitaM kAleyam , Agne yam / kalenimittamutpAtaH saMyogo vA kAleyaH, AgneyaH / "pRthivyA bhAJ" (6 / 1 / 18) / pRthivyAM bhavaH pArthivaH bAnoH striyAM vizeSaH / pArthivA pArthivI / aNapavAde ca. pRthivyA apatyaM pArthivaH / atra eyaN syAt / GI-bahuSu lup, saGghAdiSvaNiti prayojanamavidhAnasya / "utsAderam" (6 / 1 / 19) utsasyedamautsamaudapAnam / aNapavAde ca. utsasyApatyamautsaH, audapAnaH / atrAta iJ 25 prApnoti, utso nirjhrH| "utsaH savaH prasravaNamiti vacanAta" / tasyApatyaM tu gADyAdivata / taruNyA apatyaM tAruNaH, tAlunaH / atra "DayAptyUGaH" (6 / 1170) ityeyaNa prApnoti / paJcAleSu bhavaH pAJcAla:atra "Ito'kam" (6 / 3 / 41) ityadhikAre "bahuviSayebhyaH" ( 6 / 3 / 45) ityakaJ prApnoti / kurorapatyaM kauravya iti byavidhau kuruzabdopAdAnasyAnavakAzatvAdbhavati / rASTrakSatriyavAcakasya dunAdItyAdinA brAhmaNavAcakasya tu "kurvAdervyaH" (6 / 1 / 100) iti vyaH / kaurava iti tvapatyasyApIdamarthavivakSAyAM bhavati / uttaratra baSkayazabdasya samAse pratiSedhAdutsAdyantasyApIha pratyayaH / tena godhenubhyAM AgataM 31 gaudhenavam, "jaGgaladhenu0" (7 / 4 / 24 ) iti vottarapadavRddhiH, anyathA rUpyamayaTau syAtAm / utsa, 1 pArthiveti jAtikhe'pyajAditvAdApa, yadvA pratyayadvaya vidhAnasya vyAptipuraHsarakhena vyAkhyAnAdAbityanenaivApa na tu jAtidvArA ddiiH|-bhussu lubiti / pRthivyA apatyAni, anenAv vA yavanaH-iti lup 'DyAde:'--iti DInivRttina gaurAdau pRthivIti pAThAt / "gozcAntaH"-hakhale jasi pRthivayaH / saMghAdiSviti / pRthivyA apatyAni ao lupi pRthivInAM savAdIti vivakSAyAM 'gotrAdadaNDa'-ityaka viSaye 'na prAgjitIye'-iti ao lubabhAve akabAdhake 'saGghaghoSAka'ityaNi pArthivaH / For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH 329 udapAna, vikara, vinada, mahAnada, mahAnasa, mahAprANa, mahAprayANa, taruNa, taluna, dhenu, pati, jagatI, bRhatI, triSTubh , anuSTubh , janapada, bharata, uzInara, prISma, acchandasi, pIlukuNa, udasthAna, deze, vRSad, aMze, vRSadaMza ityanye / acchandasItyAdayo'rthavizeSanirdezArthAH saptamyantAH / bhallakIya, rathantara, madhyandina, bRhat , mahiman , mihadityapi kecit, satvacchadI matvantaH / satvato'patyaM tatra bhavo vA sAtvataH / anye tu nAgamamicchanti sAtvantaH / kuru, pazcAla, indrAvasAna, uSNih, kakubh akArAntAvetAvityanye / 5 suvarNa, haMsapatha, varddhamAna, ityutsAdiH ekctvaariNshtprimaannH| "vaSkayAdasamAse' (6 / 1 / 20) / baSkate gordUraM "gayahRdayAdayaH" (u0 370) baSkate'lpakSIratAM ac pRSodarAditvAt Satvam / "Ato Do." (5 / 1176) iti De "DyApo bahulaM nAmni" (2 / 4 / 99) iti haskhe baSkayastasyApatyaM bASkayaH / samAse tu ineva. subASkayiH / "devAdyaJca " (6 / 1 / 21) cakArAdapi / devasyedaM devAdAgataM vA daivyam daivam / yatrandAdamantAca tyAM daivI vAk / "yamo DAyan ca vA" (2 / 4 / 67) 10 iti DAyani daivyAyanItyapi / kecittu apratyayamicchanti, tanmate daivyaa| "aH sthAna:" (6 / 1 / 22) sthAmanazabdAt prAgjitIye'rthe aH pratyayaH syAt / azva iva tiSThati "manvanakvanip0" (5 / 11147) pRSodarAditvAtsasya taH iSTivazAttadantavidhiH / azvasyeva sthAma yasyeti bahuvrIhiriti kecit / azvasthAnno'patyaM AzvatthAmaH "no'padasya taddhite" (7 / 4 / 61) ityantasvarAdiluk / "lono'patyeSu" (6 / 1 / 23) / aH syAt / uDulono'patyAni uDulomAH / uDulomaiH / apatyeSviti bahuvacanAdekasmi-15 napatye dvayozca bhvaaditvaadibhev-auddulominaa| "dvigoranapatye yakharAdelabadviH" (6 / 1 / 24 ) / apatyArtha vinAnyasmin prAjitIye'rthe utpannasya dvigoH parasya yakArAdeH svarAdezca pratyayasya sakallubbhavati, na tu dviH / dvayo rathayorithyA vAyaM voDhA dvirathaH "rathAtsAdezca voda'Gge" (6 / 3 / 175) iti yaH, tasya lup / paJcasu kapAleSu paJcakapAlyAM vA saMskRtaH pazcakapAlaH / paJcendrANyaH paJcendrANi vA devatA'sya paJcendraH / caturonuyogAn caturanuyoga vA'dhIte caturanuyogaH / evaM trivedaH, edhvaNo lup / 20 dvigoriti kim ? paurvazAla:-pUrvA cAsau zAlA ca / tatra "bhave" (6 / 3 / 123) 'N / yadA tu pUrvasyA zAlAyAM bhavaH, tadA "dikpUrvAdanAnaH" (6 / 3 / 23) iti NaH / "vigadhikam0" (331498) iti samAsazca / vyavayavA vidyA trividyA tAmadhIte traividyaH, nAyaM dviguriti / anapatya iti kim ? dvaimaaturH| pAJcanApitiH / yasvarAderiti kim ? paJcabhyo gargebhya AgataM pazcagargamayam / adviriti kim ? paJcasu kapAleSu saMskRtaM pazcakapAlaM, tasyedaM pAJcakapAlam / evaM traivedam / prAgjitAdityeva-dvau rathau vahati 25 dvirathyaH / "vahati0" (7 / 1 / 2) ityAdinA yaH, tasya lub na bhavati // "prAgavataH strIpuMsAnaJlam" (6 / 1 / 25) / prAgvato ye'rthAsteSvanidamyaNapavAde ca strIzabdAt puMsazabdAcca yathAsaGkhyaM naJnabpratyayau bhavataH / striyA apatyaM strINAM samUhaH strISu bhavaM baiNam / evaM pausnam / strINAmiyaM jaiNI evaM pauMsnI / strINAM nimittaM saMyoga utpAto vA traiNaH / paunaH / strIbhyo hitaM straiNam / pautnam / prAgavata iti kim ? striyA ahaM kRtyaM striyA tulyaM vartata iti vA strIvat / bakAro mitkAryArthaH // 30 "tve vA" (6 / 1 / 26) / tve viSaye bhAve iti yAvat etau nasamau vA syAtAm / striyA bhAvaH traiNam , strItvam , strItA / pauMsnam, puMstvam , puMstA / punarvAgrahaNaM pratyayavikalpArtham // "goH khare ya" (6 / 1 / 27) / gozabdAt svarAditaddhitaprasaGge yaH pratyayo bhavati / gorapatyaM gavi bhavaM goridaM gavyam / gaurdevatA'sya, gavA carati, gavyaH / svara iti kim ? gobhyo hetubhya AgataM gorUpyam / gomayam // "gotrottarapadAdgotrAdivAjihvAkAtyaharitakAtyAt" (6 / 1 / 12) / gotramapatyam / gotrapratyayAntamuttarapadaM yasya tasmAtsamudAyAt gotrapratyayAntaM yaduttarapadaM tasmAdiva vakSyamANaH pratyayo 36 hai* prakA0 pUrvA0 42 For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu 1 bhavati, jihvAkAtyaharitakAtyau varjayitveti / yatheha Iyo bhavati - cArAyaNIyAH, pANinIyAH, jaiminIyAH, rauDhIyAH; tathA kambalacArAyaNIyAH, odanapANinIyAH, kaDAra jaiminIyAH, dhRtarauDhIyA ityAdAvapi bhavati // yathA vehAn bhavati - zAkalAH, kANvAH, dAkSAH, pAnnAgArAH; tathA traihizAlAH paiGgalakANvAH, kApiladAkSAH, kSairapAnnAgArAH, ityatrApi bhavati / ajihvAkAtyaharitakAtyAditi kim ? 5 yatheha Iyo bhavati, kAtyasya chAtrAH kAtIyAH, tathA iha na bhavati - jihvAcapalaH kAtyo jihvAkAtyastasyeme chAtrA jaihrAkAtyAH / hAritakAtyAH // 1 // upagorapatyam anantaraM vRddhaM ceti vAkye | upagorapatyamityAdi, atra sUtram / SaSThyantAnnAmno'patye'rthe *yathAbhihitamaNAdayaH syuH // 2 // "Gaso 0" GasUgrahaNasya SaSThayupalakSaNatvAtSaSThI labhyate / *yathAbhihitamiti - upagorapatyaM aupagavaH / dhAnapataH / daityaH / autsaH / straiNaH / paunaH / apatya ityapatyamAtraM vivakSitaM, na liGgasaGkhyAdi; tena dvayorbahuSu strIliGgAdau ca bhavati / aupagavau / aupagavAH / aupagavItyAdi / usa iti kim ? devadatte'patyam / apatye iti kim ? bhAnorayaM bhAnavIyaH 'tasyedam ' ( 6 / 3 / 160 ) ityevANAdisiddhAva15 patyavivakSAyAM tadapavAdabAdhanArthaM vacanam / tena bhAnorapatyaM bhAnavaH atra "dorIyaH" ( 6 / 3 / 32 ) itIyo na bhavati / kambala upagorapatyaM dattasyetyatra tu asAmarthyAnna bhavati // 2 // 10 Gaso'patye // 2 // [ si0 6 128 ] AdyAt // 3 // apatyArthapratyayA AdyAtparamaprakRtereva syuH / "aikArthye 0 " ( 3 / 2 / 8 ) iti vibhaktilapi upagu aNU iti sthite, NakAro vRddhyarthaH // 3 // 25 [ si0 6 / 1 / 29 ] 20 "AdyA0" paramaprakRtereveti - pautrAdyapatyaM sarvaM pUrvajAnAmAparamaprakRteH pAramparyeNa sambandhAdapatyaM bhavati / tatra taistaiH sambandhavivakSAyAmanantaravRddhayuvabhyo'pi pratyayaH prApnotIti niyamArthamArambhaH / upagorapatyamanantaraM vRddhaM vA aupagavaH, tasyApyaupagavaH, aupagaverapyaupagavaH; gargasyApatyaM pautrAdi gArgyaH, gArgerapi gArgyaH / gArgyasyApi gArgyaH, gArgyAyaNasyApi gArgyaH / anantarAdayo'pi paramaprakRtirUpeNaivApatye pratyayamutpAdayanti // 3 // vRddhiH svareSvAderjiNati taddhite // 4 // [ si0 7|4|1] Jiti Niti ca taddhite pare prakRterAdyasvarasya vRddhiH syAt / aupagavaH // 4 // "vRddhiH0" svareSviti vyaJjanApekSAvyudAsArtham / tena svarApekSayA ya Adisvarastasya vRddhirbhavatIti / atrAyaM vizeSa:-"kekayamitrayupralayasya yAderiyU ca" ( 714 / 2) eSAM trayANAmAdisvarasya vRddhiryAdezva zabdarUpasya iyAdezo bhavati / kekayasyApatyaM kaikeyaH / "rASTra kSatriyAt 0 " ( 6 / 1 / 114 ) ityan / mitraM yAtIti "pImUgamitra 0 " ( uNA0 741 ) iti sUtreNa kidupratyaye mitrayu - mitravatsalaH / mitrayorbhAvaH maitreyikayA lAghate "gotracaraNa 0" ( 7/1175 ) ityAdinAkaJ / 31 1 tasya tasyedamityaNo'pavAdo yo dorIya ityAdistasya bAdhanArthamanyathA dusaMjJakAdapatyavivakSAyAmapi Iya eva syAt / 2 ayamarthaH - upagorityasya kambalena sambandhivAna tatsambandhitvenApatyaM vaktumaNpratyayaH samarthaH / For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH pralayAdAgataM prAleyaM himam / "tata Agate" ( 6 | 3 | 149 ) ityaN / "devikAziMzapAdIrghasatrazreyasastatprAptAvA: " ( 7 / 4 / 3) eSAM caturNAmAdisvarasya vRddhiprasaGge AkAra Adezo bhavati / devikAyAM bhavaM dAvikamudakam / devikAkUle bhavA dAvikAkUlAH zAlayaH / pUrvadevikA nAma prAcyagrAmastatra bhavaH pUrvadAvikaH; atra "prAggrAmANAm " ( 7|4|17 ) ityuttarapadavRddhiprAptiH // ziMzapAyA vikAraH zazipaH stambhaH / ziMzapAsthale bhavAH zAMzapAsthalAH zAlayaH / pUrvaziMzapA nAma prAcya 5 grAmastatra bhavaH pUrvazAMzapaH // dIrghasatre bhavaM dArghasatram // zreyo'dhikRtya kRtaM zrAyasaM dvAdazAGgam // tatprAptAviti kimartham ? sudevikAyAM bhavaH saudevika ityatra niSedhArtham, pUrvottarapadAnAmapi yathA syAdityevamarthaM ca, anyathA hi kevalAnAmeva syAt // "vahInarasyait" ( 7|4|4) asya Niti taddhi pare Adisvarasya aiH syAt / vahInarasyApatyaM vaihInariH / vahInarasyevaM vaihInaram / vihInarasya vRddhyA siddhyati, vahInarasya vAhInarirmA bhUditi vacanam / "proSThabhadrAjjAte" ( 7 / 4 / 13 ) padasyeti anu- 10 varttate / AbhyAM parasya padazabdasya Adisvarasya jAtArthe vihite JNiti taddhite pare vRddhiH syAt / proSThapadAsu jAtaH proSThapAdaH, bhadrapAdo mANavakaH / jAta iti kim ? proSThapadAsu bhavaH prauSThapado meghaH / UrdhvamauhUrtika iti "saptamI cordhvamauhUrttike" ( 5| 4 | 30 ) iti nipAtanAt / gurulAghavamiti gurolAghavam guruzca gurutvaM lAghavaM ceti vA / saMhatapArArthyamiti, saMhate pArArthyamiti siddhamato nArtha uttarapadavRddhyeti / "aMzAhato : " ( 7|4|14 ) / aMzavAcinaH zabdAtparasya RtuvAcina uttarapadasyAdivarasya 15 331 ti taddhite vRddhiH syAt / pUrvAsu varSAsu bhavaH pUrvavArSikaH "varSAkAlebhya" ( 6 / 3 / 80 ) itIkaN / pUrvazAradaH, aparanaidAghaH, pUrvamanaH; RtvaN / aMzAditi kim ? pUrvAsu RtvantarairvyavahitAsu varSAsu bhavaH paurvavarSikaH / "susarvArddhAdrASTrasya " ( 7|4|15 ) / uttarapadasyAdisvaravRddhiH, vNiti / supAzrvAlakaH / sarvapAJcAlakaH / arddhapAzcAlakaH / sumAgadhakaH / sarvamAgadhakaH / "bahuviSayebhyaH" ( 6 / 3 / 45 ) ityakaM / "amadrasya dizaH" ( 7|4|16 ) | digvAcinaH parasya rASTravAcizabdasya 20 madrazabdavarjitasya uttarapadasyAdisvaravRddhiH, vNiti taddhite / pUrvapAJcAlakaH / aparapAJcAlakaH / amadrasyeti kim ? paurvamadraH / diza iti kim ? pUrvaM paJcAlAnAM pUrvapaJcAlAH, aMzisamAsaH; teSu bhavaH paurvapacAlakaH / avayavavRtterapi pUrvazabdasya dizi dRSTatvena dikzabdatvAttadantavidhau sati "bahuviSayebhyaH" ityakam / ye ekatvasya dikzabdatvaM necchanti, tanmate tadantavidhyabhAve'Neva - paurvapaJcAlaH / "prAgggrAmANAm" (7|4|17 ) / prAgdezaprAmavAcinAM yo'vayavo digvAcI tataH parasyAvayavasya 25 dizaH pareSAM ca prAggrAmavAcinAM Niti taddhite pare Adisvarasya vRddhiH syAt / pUrvakRSNamRttikA nAma prAkSu grAmastatra bhavaH pUrvakArSNamRttikaH / evamaparakArSNamRttikaH / pUrveSu kAmazamI nAma prAggrAmastatra bhavaH pUrveSukAmazamaH / evamapareSukAmazamaH / bahuvacanAt grAmagrahaNena nagaramapi gRhyate / pUrvasmina kanyakubje bhavaH pUrvakAnyakubjaH / aparakAnyakubjaH / evaM pUrvapATaliputrakaH / prAggrahaNaM kim ? devadattaM nAma vAhIkagrAmaH, pUrvasmin devadatte bhavaH paurvadevadattaH / AparadevadattaH / " saGkhyAdhikAbhyAM 30 varSasyAsbhAvini " ( 7 / 4 / 18 ) / saGkhyAvAcino'dhikazabdAcca parasya varSazabdasya ti taddha Adisvarasya vRddhiH syAt, na cetsa taddhito bhAvItyarthe vihitaH syAt / dvAbhyAM varSAbhyAM nivRtto bhUto'dhISTo dve varSe bhUto vA dvivArSikaH / trivArSikaH / adhikavArSikaH / abhAvinIti kim ? dve varSe bhAvi dvaivarSikaM traivarSikaM dhAnyam / dvAbhyAM varSAbhyAM bhRto'dhISTo vA karma kariSyati dvivArSiko manuSya iti / adhISTabhRtayoH pratyayo na bhAvinIti niSedho na bhavati / gamyate hyatra bhaviSyattA na tu pratyayArthaH / "mAnasaMvatsarasyA'jJANakulijasyAnAnni" ( 7|4|19 ) / mIyate paricchidyate yena tanmAnaM 36 For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahamalaghuparimANAdi / saGkhyAyA adhikazabdAca parasya zANakulijavarjitasya mAnavAcinaH saMvatsarazabdasya ca bNiti taddhite Avikharasya vRddhiH syAt, anAnni asaMjJiviSaye / saGkhyAdhikAbhyAM mAnasaMvatsarasya vacanabhedAnna yathAsaGkhyam / dvau kuDavo prayojanamasya dvikauDavikaH / adhikakauDavikaH / dvAbhyAM suvarNAbhyAM krItaM dvisauvarNikaM, trisauvarNikaM, adhikasauvarNikam / dvAbhyAM SaSTibhyAM nivRtto dvAbhyAM 5SaSTibhyAM bhRto'dhISTo vA dveSaSTIbhUto bhAvI vA dviSASTikaH / triSASTikaH / dvisAptatikaH / trisAptatikaH / adhikasAptatikaH / dviSaSTyAdizabdAH sayeye kAle vartante iti kAlAdhikAravihitaM pratyayamutpAdayanti / dvAbhyAM navatibhyAM krItamiti "mUlyaiH krIte" (6 / 4 / 150) iti ikaNa tasya "anAnyadviH plup" (6 / 4 / 141) iti lupi dvinavati dravyam, tena dvau ca navatizca dvinavatistayA vA krItaM dvinAvatikaM trinAvatika saMvatsaraH / dvAbhyAM saMvatsarAbhyAM nivRtto bhRto'dhISTo vA, dvau 10 saMvatsarau, bhUto bhAvI vA dvisAMvatsarikaH / trisAMvatsarikaH / saMvatsaragrahaNAtkAlo mAnagrahaNena na gRhyate / tena dvasamikaH / samikaH / dvairAzikaH / trairAzikaH / azANakulijasyeti kim ? dvAbhyAM zANAbhyAM krItaM dvaizANam / traizANam / dve kulije pacati sambhavatyavaharati ca dvaikulijikaH / traikulijikaH / anAnIti kim ? pazcalohinyaH parimANamasya pAJcalohitikam / pAJcakalAyikam / taddhitAntamidaM parimANavizeSasya nAma / "ardhAtparimANasyA'nato vA tvAdeH" (74 / 20) / arddha15zabdAtparasya parimANavAcina: kuDavAdeH zabdarUpasya miNati taddhite AdeH svarasyAnato'kArarahitasya vRddhiH syAt / parimANAtpUrvasya tvarddhazabdasya vA bhavati / arddhakuDavena krItaM arddhakauDavikam , ArddhakauDavikam / arddhamauSTikam , ArddhamauSTikam / arddhadrauNikam ArddhadrauNikam / parimANasyeti kim ? arddhakrozaH prayojanamasya Arddhakauzikam / anata iti kim ? arddhaprasthikam , Arddhaprasthikam / arddhakaMsikam ArddhakaMsikam / arddhacamasikam , Arddhacamasikam / Adivikalpa uttarapadavRddhyanapekSa iti bhavatyeva / 20 ataH pratiSedhAdAkArasya vRddhirbhavatyeva / arddhakhAyA~ bhavaH arddhakhArI / kaH punaratra vizeSaH satyAM asatyAM vA vRddhau ? ucyate-arddhakhArI bhAryA yasya arddhakhArIbhArya iti / yadyatra vRddhipratiSedhaH syAdayaM taddhito na vRddhiheturiti puMvadbhAvapratiSedho na syAdyathA arddhaprasthe bhavA arddhaprasthI / sA bhAryA asya arddhaprasthabhArya iti / "prAdvAhaNasyaiye" (74 / 21) / vAtvAderiti vartate / prazabdAtparasya vAhaNazabdasya eye bNiti taddhite pare Avikharasya vRddhiH syAt, prazabdasya tu vA / pravAhayati pravAhaNaH, 25 pravAhaNasyApatyaM pravAhaNeyaH prAvAhaNeyaH "zubhrAditvAt" (6 / 1173) eyaN / atrApyuttaravRddheH prAguktameva prayojanam / tena pravAhaNeyIbhArya iti puMvadbhAvapratiSedho bhavati / "eyasya" (7 / 4 / 22) / eyapratyayAntAvayavAtprazabdAtparasya vAhaNasya Niti taddhite Adivarasya vRddhiH syAt , Adestu prazabdasya vA / pravAhaNeyasyApatyaM yuvA pravAhaNeyiH, prAvAhaNeyiH / pravAhaNeyasyedaM savAdi tasya bhAvo vA pravAhaNeyakam , prAvAhaNeyakam / bAhyataddhitanimittA vRddhireyAzrayeNa vikalpanAzakyA bAdhitumiti 30 sUtrArambhaH / "namaH kSetrajJezvarakuzalacapalanipuNazuce" (7 / 4 / 23) / naSaH pareSAM kSetrajJAdInAM SaNNAM prakRtyavayavAnAM Niti taddhite Adikharasya vRddhiH syAt Adestu nabo vA / akSetrajJasyedaM akSaitrajJam , AkSetrajJam / akSetrajJasya bhAvaH karma vA akSetrajyam , AkSetrazyam / rAjAditvAt TyaN / evamanaizvaram , Anezvaram / anaizvaryam , Anaizvaryam / akuzalasyedaM akauzalam , Akauzalam / evamacApalamAcApalam / anaipuNamAnaipuNam / na zucirazucistasyedaM azaucamAzaucam / na vidyate zucirasyeti vA azucistasya bhAvaH karma vA azaucamAzaucam / kSetrajJakuzalacapalanipuNAnAM napUrvA36NAmapi yuvAdipAThAdaNamicchantyeke / AyathAtathyamiti samAsAtpratyayaH / ayAthAtathyamiti pratyayA For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 333 ntena samAsaH / ebamAyathApuryamayAthApuryam / yathA caturyamacAturyamiti / yathAtathA yathApurA ityakhaNDamavyayaM vA " nAma nAmnA0 " ( 3 / 1 / 16 ) iti vA samAso "yathA'thA " ( 3|1|41 ) ityavyayIbhAvo vA akArAntaH / " jaGgaladhenuvalajasyottarapadasya tu vA " ( 7|4|24 ) / etadutarapadAnAM zabdAnAM pUrvapadasya Niti taddhite Adisvarasya nityaM vRddhiH syAduttarapadasya tvAdisvarasya bRddhirvA syAt / kurujaGgaleSu bhavaH kaurajaGgalaH, kaurujAGgalaH / vaizvavenavaH, 'vaizvadhainavaH / sauvarNavalaja:, 5 sauvarNavAlajaH / "sAravaikSvAkamaitreyabhrauNahatyacaivatyahiraNmayam" ( 7|4|30 ) / ete'NAdipratyayAntA nipAtyante / sarayvAM bhavaM sAravamudakam / sarayUzabdasyANpratyaye'yityasya lopaH / ikSvAkorapatyamaikSvAkaH rASTrakSatriyA ( 6 / 1 / 114 ) dinAm ikSvAkoridaM aikSvAkam / ikSvAkuzabdasya ani aNi ca ukAralopaH / mitrayorapatyaM maitreya: - mitrayuzabdasya gRSTyAditvAt ( 6 / 1 / 84 ) eyaJa yulopaH / bhrUNano bhAvaH karma vA bhrauNahatyam / dhIno bhAvaH karma vA dhaivatyam / atra vyaNi nakArasya 10 kAraH / hiraNyasya vikAro hiraNyamayam / atra mayaTi yazabdalopaH / *aupagava iti evaM kApaTavaH / bAbhravyaH / mANDavyaH / zAGkaM vyandArupicavyaH karpAsaH / bAhaviH / aupavindaviH / apadasyeti kim ? paTutaraH / iti vRddhiprakaraNam // 4 // atha kAryazeSamAha / 1 asvayambhuvo' // 5 // [ si0 7470 ] svayambhUvarjovarNasyApadasya taddhite pare'v syAt / aupagavaH / asvayambhuva iti kim 115 svAyambhuvaH // 5 // "asvayaM 0" / sUtraM spaSTam // 5 // aNaJayekaNnaJnaTitAm // 6 // [ si0 24 20] etadantAnAM striyAM GIH syAt / aupagavI / "no'padasya taddhite" (7 / 4 / 61) ityantyasvarAdiluki, maidhAvaH // 6 // 20 "aN0" aNU ca an ca eyazca ikaN ca naJ ca nan ca Tit ca teSAm, etadantAnAmiti - aNAdipratyayAnAM yo'kArastadantAnnAmnaH pratyAsattesteSAmeva cANAdInAM vAcyAyAM striyAM varttamAnAd GIH syAt / aupagavIti - evaM tapo'syA astIti tApasI / kumbhakArI / kANDalAvI yAti "karma S" (5/1/72 ) iti kriyAyAM kriyArthAyAmaNU / aJ - utsasyApatyaM autsI / bidasyApatyaM pautrI baidI / eya iti niranubandhanirdezaH sAmAnyagrahaNArthastena eyaNa - eyac - eyanAM grahaNam / 25 eyaNa - suparNya apatyaM sauparNeyI / vainateyI / eyac-, zilAyAstulyA zileyI / eyan zaileyI / " zilAyA eyacca " ( 7|1|113 ) iti / ikaNU - akSairdIvyati AkSikI / prasthena kRtA prAsthikI // naJ-baiNI // naJ- pauMsnI // Tit-jAnudanI / jAnudvayasI / pacatayI / dvayI / trayI / pratyayasAhacaryAdAgamaTito na bhavati, paThitA vidyA, / zunIndhayItyAdau tu dhAtoSTitkaraNasyAnanyArthatvAdaTTito'pi bhavati / aNAdInAM SaSThInirdezenAkArasya vizeSaNaM kim ? pANininA proktaM pANinIyam / " tadadhIte" 30 ityaN / tasya " proktAt" (6 / 2 / 129) iti lope pANinIyA kanyeti GIryathA mA bhUt / pratyAsattyA tairevANAdibhiH striyA vizeSaNaM kim ? gautamena proktA nItigatamI / tAmadhIte ityaN / tasya proktA - diti lope "GayAdeH0" ( 2 / 4 / 95 ) ityAdinA GIlope GIryathA na syAt / gautamA kanyA / astya - 33 1 atra 'utsAderam' zeSeSu 'bhave' aN / For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu 1 trANokAro na tu tadabhidheyA strI pratyayAha / yadabhidheyA tu kanyAlakSaNA strI pratyayAha na tasyAkAro'stIti / tathA bahukumbhakArA nagarI bahukurucarA ityAdi / maidhAva iti - medhAvino'patyaM maidhAvaH / evaM mAyAvaH / auDulomiH / zAralomiH / AmizarmiMH / dvayorahoH samAhAro vyahaH / hastinAM samUho hAstikam / apadasyetyeva / medhAvirUpyam / medhAvimayam / 1 atra ityAdizabdAnuvRtteH "kalApikuthumitaitalijAjalilAGgalizikhaNDizilAlisabrahmacAripIThasapisUkarasadmasuparvaNaH " ( 7|4|62) / eSAmekAdazAnAM taddhite'ntyasvarAderluk syAt / atra ye innantAsteSAmanapatya iti zikhaNDipIThasa piMNorapatye'pi "saMyogAdinaH " ( 1 4 / 53 ) iti, sUkarasadmasuparvaNostu " ANi " ( 7|4|52 ) iti niSedhe prApte lugvacanam / kalApinA proktam vedamadhIyata iti kAlApAH / kauthumAH / taitalI jAjalI lAGgalI cAcAryAH / tatkRto grantho'10 pyupacArAttacchabdenocyate / tamadhIyate taitalAH / jAjalAH / lAGgalAH / zikhaNDina ime'patyAni vA zaikhaNDAH / zilAlinaH zailAlAH / sabrahmacAriNaH sAbrahmacArAH / pIThasarpiNa: paiThasarpAH / sUkarasadmanaH saukarasadmAH / suparvaNaH sauparvAH // 6 // atrApavAdamAha / 5 aNi // 7 // [ si0 7|4|52 ] annantasyANyantyasvarAderlug na syAt / sautvanaH // 7 // 15 1 1 "aNi 0" sautvana iti - sutvano'patyaM sautvanaH / evaM yAjvanaH / sAma devatA'sya sAmanaH / vaimanaH / sandiSTaM karma kArmaNam / parvaNi bhavaH pArvaNaH / aNIti kim ? karma zIlamasya kArmaH / " asthAchatrAderan" (6 / 4 / 60) / karmaNe zaktaM kArmukam / "yogakarmabhyAM yokanau" ( 6 / 4 / 95 ) ityukam / ityAdizabdopAdAnAca "daNDihastinorAyane" ( 7|4|45 ) / antyasvarAderluk na syAt / "no'padasya 0 " ( 7|4|61 ) iti prAptau pratiSedhaH / daNDino'patyaM dANDinAyanaH / hAstinAyanaH / 20 naDAdyA (6 / 1 / 53) yanaN / Ayana iti kim ? daNDinAM samUho dANDam / hAstikam / "vAzina Ayanau" ( 7|4|46 ) / vAzino'patyaM vAzinAyaniH / " avRddhAddornavA " ( 6 | 1|110 ) ityAyanin / " eye jihmAzinaH " ( 7|4|47 ) / jihmAzino'patyaM jaihmAzineyaH / zubhrAditvAt ( 6 / 1 / 73 ) eyaN / "ikaNyatharvaNaH " ( 7|4|49 ) / atharvANaM vetyadhIte va AtharvaNikaH / nyAyAditvAdikaN / "yUno'ke" ( 7|4|50 ) / yUno bhAvaH yauvanakA / caurAditvAt (7 / 1 / 73) 25 akaJ / aka iti kim ? yuvA prayojanamasya yauvikam / "saMyogAdinaH " ( 7|4|53 ) / saMyogAtparo ya in tadantasyANi pare'ntyasvarAderlug na syAt / zaGkhino'patyaM zAGkhinaH / cAkriNaH / vAjriNaH / srAgviNaH / mAdriNaH / bhAdriNaH / saMyogAditi kim ? maidhAvaH / aNItyeva - prAkAramardino'patyaM prAkAramarddiH bAhvAditvAt (6 / 1 / 32) akan / "anapatye" ityuttareNa siddhatvAdapatyArtho'yamArambhaH / "gAthividathikezipaNigaNinaH" ( 7|4|54 ) / tathA / gAthino'patyaM gAthinaH / vaidathinaH / 30 kaizinaH / pANinaH / gANinaH / " anapatye" ( 7|4|55 ) / innantasyApatyaM vinAnyasminnarthe yo'NU tasmin pare'ntyasvAderluk na syAt / sAGkaTinaM varttate sAGkauTinam / sAMrAviNam / sAMmArjinam / garbhiNI samUho gArbhiNam bhikSAditvAt (6 / 2 / 10 ) aN / guNina idaM gauNinam / sragviNa idaM srAgviNam / apatya iti kim ? maidhAvaH / aNItyeva / garbhiNAM samUho gArbham / daNDinAM dANDam / cakriNAM cAkram / "zvAdibhyo'n " ( 6 / 2 / 26 ) ityan / "ukSNo luk" ( 7|4|56 ) / anapatye'i 35 pare / ukSNa idaM aukSaM padam / anapatye ityeva / UkSNo'patyamaukSNaH / " brahmaNaH" ( 7|4|57 ) / For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 335 anapatye'Ni antyasvarAderluk syAt / brahmaNa idaM brAhmamastram / brAhmo mantraH / yogavibhAga uttarArthaH / " jAtau " ( 7|4|58 ) / brahmaNa iyaM brAhmI auSadhiH / pUrveNa siddhe anapatya eveti niyamArthaM vacanam / tenottarasUtreNApatye lug na bhavati / brahmaNo'patyaM brAhmaNaH / jAtAviti kim ? brahmaNo'patyaM brAhmo nAradaH / "avarmaNo mano'patye " ( 7|4|59 ) / varman zabdavarjitasya mannantasyApatyArthe'Ni antyasvarAderluk syAt / suSAnno'patyaM sauSAmaH / mAdrasAmaH / avarmaNa iti kim 15 cAkravarmaNaH / na iti kim ? sautvanaH / apatya iti kim ? carmaNA channaH cArmaNo rathaH / "tena channe rathe" ( 6 / 2 / 131 ) ityaN / "hitanAmno vA" ( 7|4|60) / apatye'Ni antya - svarAderluk vA bhavati / hitanAnno'patyaM daitanAmaH, haitanAmanaH / apatya ityeva - haitanAmanaH / lukU" ityata Arabhya sarve'NItyasyApavAdAH // 7 // "ukSaNo iJ // 8 // [ si0 6 / 1 / 31 ] adantAtSaSThayantAdapatye in syAt / JakAro vRddhyarthaH / " avarNavarNasya " ( 7 / 4 / 68) itluki dakSiH // 8 // "ata0" / dAkSiriti- aNo'pavAdaH / evaM asyApatyaM iH / ata iti kim ? zubhaM yAtIti, kIlAlaM pivatIti, zubhaMyuH kIlAlapAH / tasyApatyaM zaubhaMyaH kailAlapaH / kecittu abhyAmaNamapi necchanti / kathaM, "pradIyatAM dAzarathAya maithilI ?" "tasyedam " ( 6 / 3 / 160 ) iti vivakSAyAmaN / 15 apatyavivakSAyAM tu dAzarathirityeva bhavati / atha kAkabakazukAdeH kasmAdin na syAt ? ucyatejAtyaivApatyArthasya pautrAderanantarasya cAbhihitatvAt / yatra tvarthaprakaraNAdervizeSapratItirasti, tatra bhavatyeva"kutaJcarati mAyUriH kena kaupiJjaliH kRzaH " / etena kAkyAdibhya eyaNAdayo'pi vyAkhyAtAH / kathaM tarhi krauJcaH kaukilaH gaudheraH cATakaira iti ? jAtizabdA evaite yathAkathavivyutpAdyante / yathA kSatraM kSatriyaH rAjA rAjanyaH manuH manuSyaH mAnuSa iti / anabhidhAnAcca zatasarvavRddhakArakarAjapuruSa - 20 mAthurakurarAdibhyo na bhavati // 8 // bAhrAdibhyo gotre // 9 // [ si0 6 / 1 / 32 ] svApatyasantAnasya svavyapadezaheturya AdyapuruSastadapatyaM gotram / bAhvAdibhyo gotre i syAt / bAhraviH / *kacidini sluka / bhUyasAmapatyaM bhauyiH AmbhiH // 9 // 1 "bAhvA0" AdyapuruSa iti / RSiranRSi veti zeSaH / gotra iti gotrApatye'rthe ityarthaH / ana- 25 kArAntArtho bAdhakabAdhanArthazvArambhaH / bAhorapatyaM bAhaviH / evaM aupavAkaviH / naivAkaviH audaniH / hodacitipailAdiSu codanIti sanakArasya pAThAdanarcAyAmapi nalopAbhAvaH / gotra iti kim ? yo - dhatve bAhurnAma tasyApatyaM bAhavaH / sambhavApekSaM ca gotragrahaNam, tena paJcAnAmapatyaM pAJciH sAptiH ASTiH ityAdi / bAhu, upavAku, nivAku, vaTAku, caTAku, upabindu, cATAku, kalA, kRkalA, cUDA, balAkA, jaGghA, chagalA, bhagalA, lagahA, dhruvakA, dhuvakA, mUSikA, sumitrA, durmiMtrA | 30 brukalAdibhyo yathAsambhavameyaNo mAnuSInAmalakSaNasya cANo'pavAdo'yamin / yudhiSThira, arjuna, rAma, saGkarSaNa, kRSNa, gada, pradyumna, sA ( zA ? ) mba, satyaka, zUra, asura, ajIgarta, madhyandina, eSu RdhyAdyaNo'pavAdaH / sudhAvat, svadhAvat, puSkarasad, anuharat, anaDuhU, paJcan, saptan, aSTan, kSema - 33 1 vyaktivAcinatu brahmaNo'patye brAhma iti bhavatyuttareNa lopAt / sUtrAkaraNe tu brAhmaNa iti syAt / 10 For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghudhanvin , mASazirovin , zRGkhalatodin , kharanAdin , prAkAramardin, nagaramardin , indrazaman , madrazarman, agnizaman , devazarman , (upadazca ?) udana, udanu, kunAman, sunAman , sudAman, ziras , loman , etau tadantau / hastiziraso'patyaM hAstizIrSiH / auDulaumiH (zAralomiH ) iti bAhvAdayo'STApaJcAzat / bahuvacanamAkRtigaNArtham / tena sakhyurapatyaM sAkhiH / saMvezinaH saaNveshiH| 5udakasya audaGkiH / audAlakiH / vAlmIkiH / AruNiH ityAdi siddham / zivAdezva prAka ye:kArAntA bidAdayastebhya RSyaNaM bAdhitvA uktArthAdanyatrAnenaivev / "bidAdevRddhe" (6 / 1 / 41) 'J vakSyate / bidasyApatyamanantaraM baidiH aurviH / evaM "gargAderya" (6 / 1 / 42) gArgiH vAtsiH / "kuAde yanya" (6 / 1147) kauJjiH / "azvAdeH" ( 6 / 1 / 49) Ayanam AzviH aarkiH| "naDAdibhya AyanaN" (6 / 1153) nADiH maunyjiH| anakArAntebhyastvaNeva / aupamanyavaH / jAmadagnaH / 10 saumanasaH / bhAsmaH / laigavaH / zAradvataH // itaH prabhRti gotra ityadhikArAt gotre sambhavati tato'nyatra pratiSedhaH / atra ityAdizabdopAdAnAt "varmaNo'cakrAt" (6 / 1 / 33) / cakrazabdavarjitAtparo yo varmanzabdastadantAdapatye'rthe ib syAt / indravarmaNo'patyaM aindravarmiH / acakrAditi kim ? cAkravarmaNaH / "ajAdibhyo dhenoH" (6 / 1 / 34 ) / apatye in / AjadhenaviH / bASkadhenaviH / ajAdayaH 15 pryogto'nustvyaaH| "brAhmaNAdA" (6 / 1 / 35) / brAhmaNadhenaviH, brAhmaNadhenavaH / zAlaGkayaudiSADivAivali" (6 / 1 / 37) / ete'patye iantA nipAtyante / zalaGkorapatyaM zAlaGkiH / udakasyaudiH / SaNNAM pADiH / vAcaM vadati vAgvAdastasthApatyaM vADvaliH-atra vAco'ntasya DatvaM valabhAvazcottarapadasya / evaM sarvatra nipAtanAdiSTasiddhiH / *kacidityAdi atra sUtram-"bhUyAsambhUyo' mbho'mitaujasaH sUluka " (6 / 1 / 36) / ebhyazcaturyo'patye iy , salopazcaiSAm / bhUya20 so'patyaM bhauyiH / evaM sAmbhUyiH / AmbhiH / AmitaujiH // 9 // vyAsavaruTasudhAtRniSAdabimbacaNDAlAdantasya cAk // 10 // [si0 6 / 1138] ebhyo'patye iantasya cAk // 10 // "vyAsa." spaSTam // 10 // anopayogisUtram / - vaH padAntAtprAgaidaut // 11 // [si074|5] Niti taddhite pare yau yvau padAntau tAbhyAM prAgaidautau sthAtAmiti yakArAdvizleSitasya vakArasyaikArAgamaH / vaiyAsakiH // 11 // "va" bNitItyAdi / miti Niti ca taddhite pare iva!varNayorvRddhiprasaGge tayoreva sthAne yau yakAravakArau padAntau, tAbhyAM prAgaidautau syAtAmiti yakArAtprAgaikAra AgamaH, vakArAcca aukAra 1.iti / yathA vyAkaraNaM vettyadhIte vA vaiyAkaraNaH / naiyAyikaH / naiyAsikaH / vyasane bhavaM vaiyasanam / svAgamaM vettyadhIte vA sauvAgamikaH / svazvasyApatyaM sauvazviH / pUrvavyalindo nAma prAggrAmastatra bhavaH pUrvaraiyalindaH / paratvAnnityatvAcca vRddheH prAgeva sarvatrAne dautau / yva iti kim ? sauparNeyaH / padAntAditi kim ? yata ime yAtAzchAtrAH / yata itINaH zatrantaM rUpam / vRddhiprAptApityeva-dAdhyazviH / mAdhvazviH / atredutoranAditvAdvRddhiprAptirnAsti / dvAbhyAmazItibhyAM nivRtto dvAbhyAmazItibhyAmadhISTo For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 337 bhRto vA dve azItIbhUto bhAvI vA vyAzItika: vyAzItikaH / atrApi "mAnasaMvatsarasyAzANakulijasyA'nAni" (74 / 19) ityuttarapadavRddhau yakArasthAnina ikArasya vRddhiprAptirnAsti / prAptizcAkRte yatvavatve iti veditavyam / kRte hIvargovarNayorabhAvAnnAsti prAptiH / vRddhyapavAdazcaidaudAgamaH / tena taddhitasya svaravRddhihetutvAbhAvAtpuMvadbhAvapratiSedho na bhavati / vaiyAkaraNabhAryaH / sauvazvabhAryaH / vaiyAsakiriti-evaM vAruTakiH / saudhAtakiH / naiSAdakiH / baimbakiH / cANDAlakiH // 11 // 5 punarbhUputraduhitananAnduranantare'm // 12 // [si0 6 / 1 / 39] ebhyo'nantare'patye'J syAt / paunarmavaH / pautraH / dauhitrH| nAnAndraH / pautrI // 12 // "puna0" / abo bhitkaraNamuttarArthamatra sUne tu ani ca aNi ca nAsti vizeSaH / nanvastyeva vizeSaH-abhi hi "yanabo'zyAparNa." (6 / 1 / 126) ityAdinA'yo bahuSu lup syAt / yathA baidaH baidau bidAH iti, tathA saGghAdyartheSu "saGghaghoSAGka." (6 / 3 / 172) ityAdinAmaH paro'N syAt-10 yathA baidamiti; aNi tu tadubhayamapi na bhavati-yathaupagavAH, aupagavakamiti / tathA putrazabdAdapratyayAntAttato'pyapatyavivakSAyAM "ata in" (6 / 1 / 31) itIbhi "bhidArSAdaNiyoH" (6 / 1 / 140) iti tasya lupi pautra iti syAt / yathA baidaH pitA, baidaH putraH / aNi tu "dvisvarAdaNaH" (6 / 1 / 109) ityAyanim syAt / yathA kA yaNiriti / ucyate / punarvAdyapatyasyAgotratvAdgotrAdhikAravihitA lup saGghAdyaNa ca na bhaviSyati / pautrazabdAcAvRddhapratyayAntatvAdayaNi ca ib AyaniJ 15 ca na bhaviSyati iti vizeSAbhAva eva / kecitu punarva iti lupamapyudAharanti / teSAM punarbhUriti gotraM tatrehApyasti vizeSa iti / anAdizabdAnusandhAnAt "parastriyAH parazuzvA'sAvaNye" (6 / 1 / 40) / parastrIzabdAdanantare'patye'J syAt, parazubhAvazcAsya, cetpuruSeNa saha tasyA varNo brAhmaNatvAdiH samAno na syAt / parA puruSAdbhinnavarNA strI parastrI / tasyA anantarApatyaM pArazavaH / asAvaye iti kim ? parasya 20 strI parastrI, tasyA anantarApatyaM pArastraiNeyaH // 12 // bidAdevRddhe // 13 // [si0 61141] aJ / bahutve cAstriyAmasya lup // 13 // "bidA." bahutve cetyAdi-atra sUtram, "yatro'zyAparNAntagopavanAdeH" (6 / 1 / 126) / yaantasyAantasya ca bahutvaviziSTe gotre'rthe vartamAnasya yau yamanI tayorastriyAM lup syAt, 25 gopavanAdibhyaH zyAparNAntebhyo vihitau varjayitvA / gopavanAdayo'STau zyAparNAntA bidAdiSu paThyante / tebhyo bahutve'pi pratyayalub na bhavatItyarthaH, gaupavanAH / kecittu maThara-rAjama-avatAna-azvazyAmAkazabdAnapi gopavanAdiSu paThanti-mATharA ityAdi / baidasya baidayopityAni bidA ityatra vidhi lupte anantaM bahuSviti lup / bidAnAmapatyaM baidaH baidau ityatra vidhi lupte'nantaM na bahuSviti na lup / iJpratyayaviSaye'pyatro lug na bhavati-"na prAjitIye." ( 6 / 1 / 135) iti niSedhAt / bidAnAmapatyaM bahavo mANavakA bidA ityatra cAbantaM bahuSviti bhavayeva / kAzyapapratikRtayaH kAzyapAH 31 1 eSu "nirvRtte" ityAdibhirikaNa, atrAzItizabdo divasArdhamAsamAsAdeH kAlasya saGkhyA brUte iti kAle vartamAnalA. dazItizabdAt "kAlAtparijayya"-iti kAlAdhikAravihitastena 'hastAdyaH' iti tRtIyAntAdhikAre 'nirvRtta' ityAdi sUtranittAdhartha ikaN / 2 vaiyAkaraNa ityAdiSu voH sthaaninorivrnnovrnnyoiiddhiprsnggH| hai. prakA0 pUrvA0 43 For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuityatra yadyapi pratyayo gotre utpannastathApi tadantaM nedAnI gotre bahutve, ka tarhi ? pratikRtiSviti lup na bhavati / akhiyAgityeva-gArgyaH, baidyaH striyH| paJcabhirgArgIbhiH krItaH paJcagargaH paTaH ityatra vikaNo lupaH pittvAtpuMvadbhAvena strItvanivRtterlup / gotra ityeva-autsAzchAtrAH "utsAdera" (6 / 1 / 19) / paunarbhavAH pautrA, dauhitrA, nAnAndrAH "punarbhUputra0" (6 / 1139) ityAdinAJ / 5pArazavAH "parastriyAH parazuzcAsAvaNyeM" (6 / 1140) ityaJ // kathaM priyo gAgryo gAgyauM vA yeSAM te priyagAryA iti ? atra hi yajantasya bahuviSayatvAt lupprApnoti / naivam-nAtra yamantaM bahuSu kiM tarhi samAsaH / sa ca "pratyayaH prakRtyAdeH" (7 / 4 / 115) iti niyamAdyajanto na bhavati / priyA gargA yasya sa priyagarga ityatra tu yaantasya bahutvAdbhavatyeveti // "kauNDinyAgastyayoH kuNDi nAgastI ca" (6 / 1 / 127) / kauNDinya Agastya ityetayorbahutvaviziSTe gotre'rthe vartamAnayoryo'10 NazcA'striyAM lup syAt , tayozca kuNDinI-agastyazabdayoH kuNDina-agasti ityAdezau syAtAm / Agastyazabdasya RSyaNantatvAdyanau na sambhavataH / kuNDinyA apatyaM gargAditvAdyaJ / ata eva nirdezAt puMvadbhAvAbhAvaH-kauNDinyaH / kauNDinyau / kuNDinAH // AgastyaH / Agastyau / agastayaH // pratyayalopaM kRtvAdezakaraNamagastInAmime AgastIyA ityevamartham / pratyayAntAdeze hi kRte agasti zabdasyAderakArasyAbhAvAt "vRddhiryasya svareSvAdiH" (6 / 1 / 8) ityaprAptau dusaMjJA'bhAvAt-"dorIyaH" 15 (6 / 3 / 32) iti na syAt / pratyayalumvidhAnAttu Iyapratyaye bhAvini "na prAgjitIye." (6 / 1 / 135) iti niSedhAt pratyayalup na syAt , tatazca AgastIyA iti siddhyati / kuNDinyAmavizeSaH / pratyayAntAdeze hi kuNDinazabdAdadusaMjJakAt "tasyedam" (6 / 3 / 160) ityaN syAt / pratyayasya tu lupi "na prAgjitIya0" iti niSedhAt satyAmapi dusaMjJAyAmIyApavAdaH zakalAditvAdaava syAttata ubhayathApi kuNDinAnAmime kauNDinA ityeva syAditi // 13 // prasaGgAgatavRddhApatyasya lakSaNamAha / pautrAdi vRddham // 14 // [si0 6 / 12] paramaprakRteryatpautrAdyapatyaM tadbaddhaM syAt / bidasya vRddhamapatyaM baidaH aurvaH // 14 // "pautrA0" spaSTam / bidA iti / evaM kAzyapaH kAzyapau kazyapAH / athendrahuH sa. * kAzyapAnAM bhAradvAjAnAM katamo'sItyatra bahuSu lup kasmAnna bhavati ? nAyama kintvasyedamityaN / sarvara I pitaro'bhedopacArAt kazyapAH / yathA babhruH maNDuH lamaka iti / vRddha iti kim ? bidasyAnantarama patyaM baidiH / bida urva kazyapa kuzika bhairadvAja u~pamanyu kilAta kIdarbha vizvAnara RSTiSeNa 10 ta26bhAga, haryazva, priyaka, piyaka, apastambha, ku~vAcara vAcara zaradvat (degnaka ) subhaga, dhenu 20 utsA 1 atra kazyapasaMtAmApekSayA bahuvacanaM na tu bhrAtRvargApekSayA / atha gagaH-2 bindatsavayavI bhavati svagotre 'binderna lukaca' iti aH bidaH / 3 urvati aSTaprakAraM karma uvaH / 4 kazAmarhati kazyaH, anayA vyutpattyA puruSa eva labhyate na madyaM, na, puruSo madyayogAtkazAyogyaH atastadeva kazAyogyam kazyaM pibati kazyapaH / *kuzyati satkarmasu 'kuzika'-iti sAdhuH / 5 vajam varjagatau vA bharantaM vAjayati bharadvAjaH / 6 upagato manyu bahuvrIhirva upamanyuH / 7 kiraTIti 'nAmyupAntya-iti ke kilastamatati kirAtasya sthAne vA kilAtaH / 8 kasya bhAryA kI kyA darbha iva pavitraH kiidrbhH| 9 vizve narA asya vizvAnaraH / 10 RSTayaH senAyAm RSTivat senA vA yasya RSTiSeNaH / 11 Rtena satsena bhAgo bhAgadheyaM yasya Rta. bhAgaH / 12 harayo nIlavarNA azvA yasya haryazvaH / 13 priya eva priyakaH / 14 priyaM kAyati vA pibati uSNaM 'kIcaka'-iti piyakaH / 15 apastanAti aSTaprakAraM karma apastambhaH / 16 kutsitaM vAnti vica, kuvAH teSAM pArzvana carati kuvAcarati kuvaacrH| 17 bAhulakAddIghale kuuvaacaarH|18 zarad upakArakatayA'syAti zaradat / 19 gugati paramAM gati 'kIcake-iti 'nAmyupAntya-iti ke zuna eva zunakaH / 20dhIyate asmAtattvamiti dhenuH / 20 For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 339 diSu dhenuzabdaH sadyaHprasUtagavyAdivAcakaH / ayamRSivacanaH / azva, zaGkha, gopavana 1 ziprai 2 vinDai 3 tAjama 4 azvAvatAna 5 zyAmAkaM 6 yAmAka 7 zyAparNa 8 / 30 herita kindAsa, vaisyaska, arkaluza, vaMdhyoga, viSNuvRddha, dhRSNivRddha, 'pretibodha, sthItara 40 rantara gaviSThira gaviSThila niSAda, zaibara, maiMThara, maidAku, puMdAku 48 kecidetau haritAdeH prAk paThanti / tanmate "hritaaderb|" (6 / 1 / 55) ityAyanaN na bhavati / maTharazabdo gopaMvainAdAvapi abo lubabhAvArtham kecitpaThanti / 5 anye tu maTharAt yakArAdiamicchanti-mATharyaH mAThayau~ / bahuSvano lupi sanniyogaziSTatvAdyasyApi nivRttiriti maTharAH / aSTacatvAriMzadvidAdayasteSvaSTau gopavanAdayaH zyAparNAntAH // 14 // gargAdeyaM // 15 // [si06|1142] vRddhe / gaargyH||15|| "gargA0" vRddha iti kim ? anantarApatye gArgiH / gotra ityeva-Argo nAma kazcittasyApatyaM vRddhaM 10 gArgiH / nanu manoratra pAThAlohitAditvAt striyAM nityaM DAyani DyAM ca mAnavyAyanIti syAt tatkathaM mAnavI prajetyucyate-apatyasAmAnyavivakSAyAM "so'patye" (6 / 1 / 28) ityaN / kathamanantaro rAmo jAmadamyaH vyAsaH pArAzaryaH ? putre'pi pautrAdikAryakaraNAttathocyate / anantarApatyavivakSAyAM jAmadagniH / pArAzariH / kathaM pArAzaraH ? "tasyedam" (6 / 3 / 160 ) iti vivakSAyAm / gaiMrga, vatsa, vAja, aja, saMskRti, saMkRti vyAghrapAt, virdabhRt , pitRvadh , prAcInayoga, pulasti, rebha, agniveza, zaGkha 15 zaTa / dhUma avaTa, namasa, camasa, dhanaJjaya, (vRkSa), vizvAvasu jaramANa, kurukata, anaDuG , lohita, saMzita, vakra ? babhru, babhlu, muNDu, maJja, madhu, zasthu, zaGku, latu, ligu, gUhalu, jigISu, manu, tantu, manutantu, manAyI / aNeyaNoH prAptAvasya pAThaH / puMvadbhAvastu "kauNDinyAgastyayoH0" (6 / 1 / 127) iti kauNDinyanirdezAdanitya iti na bhavati / sUnu, supa, kacchaka, RkSa, rukSa, rukSa, tairukSa, tAlukSa, taNDaiina , vataNDa, kapi, kata, zakala, kaNva, vImaratha, gokakSa, kuNDinI, yajJavalka parNavalka, 20 abhayajAta, virohita, vaiSagaNa, rahogaNa, zaNDila, mudgara, mudgala, musara, musala, parAzara, jatUkarNa, ma~ndrita azmaratha, zarkarAkSa, pUtimASa, sthUra, sthUrA, ararAkA, piGga, piGgala, kRSNa, golRnda, ulUka, titimbha bhiSa, bhiSaja, bhiSNaja, bhaNDita, bhaDita, dalbha, cikita, devahU indrahU, yajJahU, ekalU, 23 1 gopAnupavanati vanute vA gopvnH| 2 zerate guNA atra zinoti vA shigru| 3 vettItyevaMzIlo "vindvicchU' vinduH / 4 tAM lakSmI jamati tAjamaH / 5 azvAnavatanoti azvAvatAnaH / 6 zyAyateH 'mavAka.' iti shyaamaakH| 73yAyante zyAH zyAyAM vasatau gatAnAM parNayati AdIkaroti dezanayA shyaaprnnH| 8 'hasyA-' iti hritH| 9 kimapi dAsate kiMdAsaH / 10 vasimasyati-'bhINazali-' iti ke vsyskH| 11 arkamapi ruzati tejasA arklushH| 12 vadhamarhanti vadhyAstAna uGgati 'mUlavibhUja-' iti ke vdhyogH| 13 viSNuvat vRSNivadvA vRddhaH viSNuvRddhaH / 14 vRSNivRddhaH / 15 pratibodhayati prtibodhH| 16 rathyA tarati rathItaraH / 17 'bhRvRji-' iti khe rathaMtaraH / 18 niSIdanti guNA atreti nissaadH| 19 'RcchicaTi-' ityare zabaraH / 20 maTharaH / 21 'spRbhyAM dAkuk' mRdaakuH| 22 pRdAkuH / iti bidAdayaH // 23 na kevalaM haritAdau / 24 girati vadati niravadyamiti 'gamyami-' iti 'bhAvAvadyami-' iti ca gasau gargaH / 25 vidaM bibharti pitaraM badhnAti vip vidabhRt pitRvadh / 26 rUkSaNaM ruukssH| 27 tarUn kSayati trukssH| 28 avazyaM taNDate tnnddii| 29 prase vaamrthH| 3. goriva kakSo bhakSyaH pAvI vA asya gokakSaH / 31 avazyaM kuNDate kunnddinii| 32 yajJe valko'sya yajJavalkaH / 33 prase, abhayaH, jAyate sma, jAtaH, case abhayajAtaH / 34 vizeSeNa rohati 'hRsyA' iti virohitaH / 35 vRSAn gaNayati vRSagaNaH / 36 raho gaNayati rahogaNaH / 37 parAvRttyA zRNAti parAzaraH / 38 mandro gambhIraH zabdaH so'syAsti tadasya-' itItaH / 39 azmavadratho'sya azmarathaH / 40 zarkarAvat akSiNI yasya 'sakthyakSNaH- zarkarAkSaH / 41 pUtayo mASA yasya pUtimASaH / 42 arA arAkArANi bhakSyANi rAti 'bhINazali-' iti ararAkA / 43 'sphulikasi'-iti piGgaH / 44 gAM lunAti 'kumuda-' iti golandaH golAyA munatti nAti vA / 45 stanAti 'jajala'-iti titimbhaH / 46 miSiH sautraH ke bhiSaH / For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghupiSpalU, patyailU, vehallU, paipphallU, bRhadagni, jamadagni, sulAmina, kuTIgu, uktha, kuTala, caNaka, culuka, karkaTa, alApin , suvarNa, sulAbhin , iti gargAdiH / navottaraM zataM ? gargAdayasteSvekonatriMzat lohitAdayaH zakalAntAH / bahutve cetyAdi, gargA ityudAharaNam // 15 // vyaJjanAttaddhitasya // 16 // [ si0 zAda8] 5 vyaJjanAtparasya taddhitasya yo GayAM luk syAt / gArgI // "kuJjAde anyaH" (6 / 1147) vRddhe / kauJjAyanyaH // "strIbahuSvAyana" (6 / 1148) / vRddhe / kauJjAyanI kauJjAyanAH // "azvAdeH" (6 / 1249) AyanaJ / vRddhe / AzvAyanaH // "naDAdibhya Ayana" (6 / 1153) / vRddhe / naaddaaynnH|| 16 // "vyaJja." spaSTam / yatro vizeSAstvevam-"madhubabhrorbrAhmaNakauzike" (6 / 1 / 43) vRddhA10 patye iti jJeyam / mAdhavyo brAhmaNaH, mAdhavo'nyaH / bAbhravyaH kauzikaH, bAbhravo'nyaH / babhrorga rgAdipAThAdyami siddhe kauzike niyamArtha vacanam / gargAdipAThastu lohitAdikAryArthaH / tena bAbhravyAyaNIti nityaM DAyan / kecittvakauzike'pi lohitAdipAThAt yatrAmicchanti, tanmatenedaM yanvidhAnaM babhrolohitAdehiSkaraNArtham / tena kauzike yani sati lohitAdi kArya na bhavati / tathA ca striyAM DAyanvA bhavati / bAbhravI bAbhravyAyaNI ca kauzikI / "kapiyodhAdAGgirase" (6 / 1 / 44) / 15 kaperapatyaM vRddhamAGgirasaH kApyaH / evaM bauthyaH / anyaH kApeyaH baudhiH / / kapizabdo gargAdiSu paThyate, tasyehopAdAnaM niyamArtham / aGgirasa eva yaJ , nAnyatreti / lohitAdikAryArthazca gaNapAThaH, kApyAyanI / madhubodhayostu yajantayorubhayam-mAdhavI mAdhavyAyamI / baudhI baudhyAyanI // "vataNDAt" (6 / 1 / 45) / tathA / vataNDasyApatyaM vRddhamAGgirasaH vAtaNDyaH / AGgirasAdanyatra gargAdizivAdipAThAdyab aN ca bhavataH / vAtaNDyaH vAtaNDaH / gargAdipAThAdeva yaghi siddhe 20 vacanamAGgirase zivAdyabAdhanArtham / zivAdipATho'pyasya vRddha evANvidhAnArthaH / anyatra hi RSitvAdevANa siddhaH // "striyAM lup" (6 / 1 / 46) anantarasUtroktasya yatraH / vataNDasyApatyaM vRddhaM strI AGgirasI vataNDI / jAtilakSaNo DIH / anAGgirase tu zivAdipAThAdvAtaNDI, lohitAvipAThAdvAtaNDyAyanI // "kuJjA." vRddha iti kim ? anantarApatyaM kauJjiH / kuJja, ana, gaNa, bhasman , loman , laumAyanya / tadantAdeveti kecit / auDulaumAyanyaH / zaTa, ayaM gargAdiSvapi / zAka, 25zuNDA, zubhA, vipAz ayaM zivAdiSvapi / skandha, skambha, zaGkha ayaM gargAdAvazvAdau bidAdau ca / iti kuJjAdiH ekAdaza kuJjAdayaH // "strii0"| kuJjAdibhyo Gasantebhyo bahutvaviziSTe vRddhe striyAM cAbahutve'pi AyanaJ syAt / kuJjasyApatyaM strI kauJjAyanI |kunyjsyaaptyaani kauJjAyanAH / "azvA" vRddha ityeva-AzviH / gotra ityeva-azvo nAma kazcittasyApatyaM vRddhaM AzviH / azva, zaGkha, jana, utsa, grISma, arjuna, vailya, azman , vida, kuTa, puTa, sphuTa, rohiNa, kharjula, khajUra, khajUla, 30 piJjUra, bhadila, bhaTila, (bhaDila) bhaNDila, 20 bhaTaka, bhaDita, bhaNDita, prAdRta, rAma, uda, kSAndha, grIva, rAmoda, rAmodakSa, andhagrIva 30 kAza, kANa, gola, Ahva, golAha, arka, svana, arkakhana, zuna, vana, 40 pata, pada, cakra, kula, grIvA, zraviSThA, pAvita, pavitrA (pAvitra) pavindA gomin 50 zyAma, dhUma, dhUmra, vastra, vAgmin , vizvAnara, vizvatara, vata, sanakha, sana, 60 khaDa, 34 jaDa, gada, jaNDa, aha (artha) vIkSa, vizampa, vizAla, giri, capala, giricapala, 70 cupa, dAsaka, 1 patau sAdhustallunAti patyalaH / 2 vRhaM lunAti bRhalUH / 3 phalAni lunAti pRSodarAditvAt papphalaH / For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 341 cupadAsaka, dhAyyA, dhanya, dharmya, puMsijAta, zUdraka, sumanas, durmanas, 80 Atava, utsAtava, kitava, kiva, ziva, khiva, khipa, khadira, AnaDuhya, 89 AnaDuhyAyana iti yavantAdAyanaNApi siddhyati, prAgjitIyakharAdau tu "yUni lup" (6 / 1 / 137) iti nityalubarthamasyopAdAnam / ityazvAdiH / ekonavatirazvAdayaH // atra yo'zvAdirbuddhakANDe'nyatrApi paThitastasya sopi syAt / yathA azvazabdasya bidAdipAThAda / ihAyanam / AzvaH / AzvAyanaH // zaGkhasya bidAditvAda / gargAdi-5 tvAdyaJ / kuJjAditvAt bAbanyaH / ihAyanam / zAGkhaH / zAyaH / zAGkhAyanyaH / zAyAyanaH / / janasya naDAditvAdAyanaN / ihAyanam / tatra yUni pratyaye vidheye'yaM vishessH| jAnAyani:, jAnAyano yuvA / / utsagrISmayorutsAdiSu pATho'nantarArtho'napatyArthazca / iha tu vRddhe'yameva yathA syaadityevmrthH| autsAyanaH / zreSmAyaNaH // arjunazabdasya bAhvAdiSu pATho'nantarArthaH / vRddha tvayameva ArjunAyanaH // vailyeti vilizabdo vyAntastato yUni pratyayaH / vailyAyano yuvA / / AyanavizeSAstvevaM "zapabharadvAjAdAtreye" (6 / 1 / 50) vRddhe / zApAyanaH / bhAradvAjAyanaH Atreyazcet / Atreya iti kim ? anyaH zApiH / bhAradvAjaH bhAradvAjau bidAdau / "bhargA garne" (6 / 1 / 51) / vRddhe / bhArgAyanaH traigartazcet / anyo bhArgiH / "AtreyAdbhAradvAje" (6 / 1 / 52) AtreyAdRddhapratyayAntAdbhAradvAje yUnyapatye AyanaJ syAt / AtreyAyaNo bhAradvAjo yuvaa| Atreyo'nyaH / "bidArSAt" (6 / 1 / 140) itIbo lup / "naDA0" / naDasya vRddhApatyaM nADA-15 yanaH / vRddha ityeva-anantarApatyaM nADiH / naDa, cara, baka, muJja, itika, itiza, upaka, lamaka, saptala, ( sattala) satvala, 10 vyAja, (vAja), vyatiketyeke / prANa, nara, sAyaka, dAza, mitra, dAzamitra, dvIpA, dvIpa, piGgara, 20 piGgala, kiGkara, kiGkala, kAtara, kAthala, kAzyapa, kAzya, nAvya, aja, amuSya, 30 ligu, citra, amitra, kumAra, loha, stamba, stambha, agra, ziMzapA, tRNa, 40 zakaTa, mikaTa, mimata, sumata, jana, Rc, indha, Rgindha, mita, janandhara, jalandhara, 50 yugandhara, haMsaka, 20 daNDin , hastin , pazcAla, camasin , sukRtya, sthiraka, brAhmaNa, caTaka, 60 azvala, kharapa, badara, zoNa, daNDama, chAga, durga, aloha, Aloha, kAmuka (kAmaka) brahmadatta, udumbara, saNa, laGka, kekara, (kakara) nAvya, AlAha, Rga, vRSagaNa, 80 adhvara, vAliza, daNDapa, 83 iti nddaadystryshiitiH| bahuvacanamAkRtigaNArtham // 16 // amuSyazabdo yo naDAdiSu paThitastasya niSpattimAha adaso'kaJAyanaNoH // 17 // [si0 3 / 33] akaante uttarapade AyanaNi cAdasaH SaSThyA alupa syAt / amuSyApatyaM aamussyaaynnH||17|| "adaso." spaSTam // 17 // ybhitrH||18|| [si0 61054 ] vRddhe yau yajinau tato yUnyapatye AyanaN syAt // 18 // "yani0" nigadasiddham / atha prasaGgAgatasya yuvApatyasya lakSaNamAha // 18 // 1 anyathA 'vAyanaNAniyoH' iti vikalpaH syAt / 2Ayanio jitvAt 'jidAdaNijoH' ityanena yanyatpannasyemo lubbhavati na khaaynnnH| For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrI vinaya vijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu vaMzyajyAyo bhrAtrorjIvati prapautrAdyastrI yuvA // 19 // [ si0 6 1 3 ] pitrAdiH svaheturvazyo; vaMzye, jyeSThabhrAtari ca jIvati prapautrAdyapatyaM strIvarja yuvA syAt / *samAnasaptamapuruSe ca vayaHsthAnAdhike jIvati jIvad vA // 19 // 342 " vaMzya 0 " vaMzya iti - vaMze bhavo vaMzyastasmin jyeSTha bhrAtarIti jyeSTho vayo'dhikaH ekapitRka, 5 ekamAtRko vA bhrAtA tasmin / prapautrAdyapatyamiti - prapautraH pautrApatyaM paramaprakRtezcaturthaH, ayamarthaHstrIvarjitaM prapautrAdyapatyaM vaMzyajyeSTha bhrAtrormadhye ekasmiJjIvati yuvasaMjJaM syAt / yathA gArgyAyaNaH / vAtsyAyanaH / vaMzyajyAyo bhrAtroriti kim ? anyasmiJjIvati gArgya: / jyAyograhaNaM kim ? kanIyasi bhrAtari jIvati gArgyaH / jIvatIti kim ? mRte tasmin gArgyaH / prapautrAdIti kim ? pautro gArgyaH / astrIti kim ? gArgI / jIvatItyatraikavacananirdezaH pRthagnimittatvadyotanArthaH / atra saGkSepeNa vizeSa - 10 mAha-*samAnetyAdi, atra sUtram - " sapiNDevayaH sthAnAdhike jIvadvA" ( 6 / 1 / 4 ) / yayorekaH pUrvaH saptamaH puruSastAvanyo'nyasya sapiNDau / vayo yauvanAdi / sthAnaM pitA putra ityAdi / paramaprakRteH strIvarjaM jIvat prapautrAdyapatyaM vayaHsthAnAbhyAM dvAbhyAmapyadhike sapiNDe jIvati jIvadeva yuvasaMjJaM vA syAt / pitRvye pitAmahasya bhrAtari vA vayo'dhike jIvati jIvaddrArgasyApatyaM gArgyaH gArgyAyaNo vA / sapiNDa iti kim ? mAtulAdau jIvati gArgyaH / vayaHsthAnAdhika iti kim ? dvAbhyAmanyatareNa vA 15 nyUne gArgyaH / laghau bhrAtRvye ( pitRvyaje) dvAbhyAM nyUnatvam, laghau pitRvye'nyatareNa nyUnatvam / jIvaditi kim ? mRto gArgyaH / sapiNDo na vaMzyo na bhrAteti vacanam / 1 atrAdizabdagrahaNAt "yuvavRddhaM kutsArye vA " ( 6 / 1 / 5 ) / yuvA ca vRddhaM cApatyaM yathAsaGkhyaM kutsAyAmarcAyAM ca viSaye yuvasaMjJaM vA bhavati / yUnaH kutsAyAM pakSe yuvatvaM nivartyate, tatra vRddhapratyayenAbhidhAnaM bhavati / gArgyasyApatyaM yuvA kutsito gArgyaH gArgyAyaNo vA jAlmaH - gurvAyatto bhUtvA 20 svatantro yaH sa evamucyate / kutsAyA anyatra gArgyAyaNa eva / vRddhasya cArcAyAM pakSe yuvatvaM prApyatetatra yuvapratyayenAbhidhAnaM bhavati, gargasyApatyaM vRddhamarcitam, tatrabhavAn gArgyAyaNaH gAryo vA / arcAyA anyatra gArgya eva / astrItyeSa - gargasyApatyaM pautrAdi strI gArgI // 19 // atha yuvApatyArthapratyayasya prakRtimAha / -- vRddhAni // 20 // [ si0 6| 1 | 30 ] 25 yUnyapatye yaH pratyayaH sa AdyAddhRddhapratyayAntAt syAt / gargasya vRddhApatyaM gArgyastasya yuvApatyaM gArgyAyaNaH / dAkSAyaNaH // 20 // "vRddhA 0" / spaSTam / AdizabdopasaGgRhItA Ayana NvizeSAstvevam / "haritAderana " ( 6 | 1|55 ) | bidAdyantargaNo haritAdiH / haritAdibhyo vRddhavihitAJpratyayAntebhyo yUnyapatye AyanaN syAt / hAritasyApatyaM yuvA 30 hAritAyanaH / haritAderiti kim ? baidasyApatyaM yuvA vaidaH - atreno lup / ana iti kim ? haritasyApatyaM vRddhaM haaritH| kroSTRzalaGkorluka ca" ( 6 / 1 / 56 ) / AbhyAM vRddhe AyanaNU, anayorantyasya luk / kroSTurapatyaM krauSTAyanaH / zAlaGkAyanaH / "darbhakRSNAgnizarmaraNazaradvacchuna kAdAgrAyaNabrAhmaNavArSagaNyavAziSTha bhArgava vAtsye" (6 / 1 / 57) / darbhAdibhyaH SaDbhyaH AmrayaNAdiSu SaTsu 34 vRddhApatyeSu AyanaN syAt / durbhasyApatyamAtrAyaNazcet dArbhAyaNaH, dArbhiranyaH / kASrNAyano brAhmaNaH For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 343 kANiranyaH / AgnizarmAyaNI vArSagaNyaH AgnizarmiMranyaH / rANAyano vAziSThaH, rANiranyaH / zAradvatAyano bhArgavaH, zAradvato'nyaH / zaunakAyano vAtsyaH, zaunako'nyaH / zaradvacchunako bidAdI || "jIvanta - parvatAdvA" ( 6 / 1 / 58 ) / jaivantAyanaH, jaivantiH / pArvatAyanaH pArvatiH // " droNAdvA" (6 / 1 / 59) / yogavibhAgAdvRddhe iti nivRttam / droNazabdasyApatyamAtre AyanaN vA syAt / drauNAyanaH drauNiH // 20 // zivAderan // 21 // [ si0 6 160 ] 1 iJo'pavAdaH / A'dhikArAdapatye ityanuvarttanIyam / zaivaH / prauSThaH // "RSivRSNyandhaka kurubhyaH" ( 6 / 1 / 61 ) / aN / vAsiSThaH / vAsudevaH / zvAphalkaH / nAkulaH // 21 // "zivA0" gotrApatyAnantarApatyavRddhApatya yuvApatyAdhikArasya nivRttatvAdataH paramapatyapratyayAdhikArasamAptaM yAvadye pratyayA vidhAsyante, te'patyasAmAnye jJeyAstathA cAha A'dhikArAdityAdi ziva, prauSTha, 10 prauSTika, vaNDa, ( vaNTa, bR0 vRttau ) jamba, jambha, kakubha, kuthAra, anabhimlAna, kakustha 10 kohaDa, kahUya, rodha, piladhara, vataNDa, tRNa, karNa, kSIrahada, jalahRda, pariSika, zilinda, 20 gopila (phi0 bR0 vRttau ) gohila, kapilaka, jaTilaka, badhiraka, maJjiraka, vRSNika, khajAra, khaJjAla, 30 rekha, lekha, Alekhana, kaMpra, varttana, RkSa, varttanarkSa vikaTa piTAka vRkSAka (tR0 bR0 vRttau ) 40 nabhAka, UrNanAbha, supiSTa, piSTakarNaka, parNaka, masurakarNa, masUrakarNa, khaDUraka, gaNDeraka (gaDeraka - vR0 vRttau ) 50 yaska, 15 lahya, druhya, ayasthUNa, bhalanda, bhalandana, virUpa, virUpAkSa, bhUri, sandhi, 60 bhUmi, muni, kruJcA, kokilA, ilA, sapatnI, jaraskAru, utkeyA, kAyyA, surohikA, 70 pIThInAsA, mahitrI, AryazvetA, RSTiSeNa, gaGgA, pANDu, vipAz, takSan, iti zivAdayaH ekonAzItiH / atra aaviruupaakssaadino'pvaadH| bhUryAdInAmA AryazvetAyA eyaNaH, RSTiSeNasya senAntasya (?) senAntayeyoH / bidAdipAThAdvRddhe'beva, tadantAcca yUni "ata in" ( 6 / 1 / 31 ), tasya " JidArSAdaNino : " ( 6 | 1|140 ) iti lupi, 20 ArSTiSeNaH pitA, ArSTiSeNaH putraH / tathA RSTiSeNasyApatyaM vRddhaM bahavaH vidAdyaJ / tasya "yanano 0" ( 6 / 1 / 126 ) ityAdinA lupi, RSTiSeNAH // pANDupAThaH zubhrAdheyaNA, gaGgApAThastikAdyAJiJA ca samAvezArthaH / tena pANDodvairUpyaM gaGgAyAzca trairUpyaM siddham / pANDavaH, pANDaveyaH, gAGgaH, gAGgAyaniH / gAGgeyaH // vipAzUpAThaH kuJjAdilakSaNena nAyanyena samAvezArthaH / vaipAzaH vaipAzAyanyaH // takSanpAThaH kurvAdivyena samAvezArthaH / tAkSNaH tAkSaNyaH // " RSi0" RSayo laukikA vasiSThAdayaH apatyayogAt / 25 vRSNayosndhakAH / kuravazca prasiddhA vaMzAkhyAH ( vaMzanimittA AkhyA abhidhAnaM yeSAM te) kSatriyAH / RSyAvivAcibhyo'patye'N syAt, ( iJo'pavAdaH ) / vAsiSThaH iti - evaM vaizvAmaitraH, gautamaH, ete RSayaH // vAsudeva iti evaM aniruddhaH / vAtraH / prAtivAhanaH / audAraH, ete vRSNayaH // vAphalka iti evaM rAndhasaH caitrakaH ete andhakAH / nAkula iti evaM sAhadevaH dauHzAsanaH dauryodhanaH ete kuravaH / atryAdibhyastu paratvAdeyaN byenau ca bhavataH / AtreyaH jAtasenyaH / jAtaseniH / augrasenyaH / 30 aupraseniH / vaiSvaksenyaH / vaiSvaksenaH bhaimasenyaH, bhaimaseniH / dauryodhaniriti tu kriyAzabdatvAt duHkhena yudhyate iti / yaudhiSThiraH Arjuniriti tu vAhvAditvAdiva // 21 // I eSu keSAJcidRSivAcinAM bahutve'striyAmapatyArthasya lubu bhavatIti / tatra sUtramAha For Personal & Private Use Only 33 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghubhRgvagiraskRtsavasiSThagotamAtreH // 22 // [si0 6 / 1 / 128 ] ebhyaH SaDbhyo bahutve gotrArthapratyayasAstriyAM lup syAt / bhRgavaH / vasiSThAH / striyastu vAsidhyaH // 22 // "bhRgva0" / bhRgava iti / evamaGgirasAH / kutsAH / vasiSThAH / gotamAH / atrayaH / bahutva iti 5kim ? bhArgavaH bhArgavI / AGgirasaH AGgirasau / kautsaH kautsau / vAsiSThaH vAsiSThau / gautamaH gautamau / AtreyaH Atreyau / gotrArthapratyayasyeti kim ? bhArgavArachAtrAH / astriyAmiti kim ? biyastu bhArgavyaH / AGgirasyaH / kautsyaH / vAsiSThyaH / gautamyaH / AtreyyaH // bhRgvAdIn yaskAdiSvapaThitveda vacanam "vyekeSu SaSThyAstatpuruSe yAdervA" (6 / 4 / 134 ) ityevamarthamanyathA bhRgukulaM bhArgavakulamiti ne siddhayet / 10 atrAdizabdAnusandhAnAt "yaskAdergotre" (6 / 1 / 125) bahutvaviziSTe gotre'rthe vartamAnasya yaskAderyaH sa pratyayastasyAstriyAM lup syAt / yAskaH / yAskau / yaskAH / niyAstu yAskyaH / yaskasthApatyAni yaskAstatpratikRtayo yAskA ityatra gotre utpannasyApi pratyayasya nedAnIM tadantaM pratikRtiSu vartamAnaM gotra iti na bhavati / yaska lahya druhya ayasthUNa tRNakarNa bhalandana 6 ebhyaH SaDbhyaH zivA ghaNo lup / kharapa asmAnaDAdyAyanaNaH / bhaDila bhaNDila bhaDita bhaNDita 4 ebhyo'zvAdyAyanatraH / 15sadAmatta, kambalahAra, pAMDhaka, karNADhaka, piNDIjaGgha, bakasaktha rakSomukha, jaGghAratha, utkAza, kadumantha, kadukamantha, viSapuTa nikaSa (kiSakaH) kaSaka, uparimekhala, kaDama, kRza, paTAka kroSTupAda, kroSTumAya, zIrSamAya, sthagala, padaka, varmaka, 23 ebhyo'ta inaH / puSkarasad asmAdbAhAdIbaH / vizri, kudri, ajabasti, mitrayu, ebhyo gRSTAdyeyanaH / iti yaskAdayaH ekonacatvAriMzat / "prAgbharate bahukha rAdinA (6 / 1 / 129) bahusvarAnnAno ya iJpratyayastadantasya bahutvaviziSTe'rthe prAggotre bharata20 gotre ca vartamAnasya yaH sa pratyayastasyAstriyAM lup syAt / kSairakalambhiH kSairakalambhI, kSIrakalambhAH / evaM pannAgArAH / mantharaSeNAH / ejvata iJ / bharata. yaudhiSThiriH, yaudhiSThirI, yudhiSThirAH / evamarjunAH / uddAlakAH / ebhyo bAhvAdInaH / prAgbharata iti kim ? bAlAkayaH hAstidAsayaH / kathaM taulvalayaH tailvalayaH tailvakaya ityAdiSu lup na bhavati ? ucyate-yaskAdiSu puSkaracchabdapAThAt / asya hi bahusvaratvAdanenaiveJlope siddhe tadartho'yaM yaskAdipATho jJApayati-taulbalyAdInAmiyo lup 25na bhavatIti / bharatAH prAcyA eva / teSAM pRthagupAdAnaM prAggrahaNenAgrahaNArtham / tena yaudhiSThiriH pitA yaudhiSThirAyaNaH putra ityatra, "prAcye bo'taulvasyAdeH" (6 / 1 / 143) iti lub na bhavati / apare vAhuH-mAgagrahaNaM bharatavizeSaNam / kSIrakalambhAdayo vaizyAH prAgbharatAH / yudhiSThirAdayo rAjAna udagbharatAH, tatra prAgagrahaNAdudIcyabharateSu rAjasu lub na bhavati / yaudhiSThirayaH / ArjunayaH / bharataahaNAtu prAcyeSu rAjasu na bhavati-mArasambandhayaH / bhaagvittyH| bahusvarAditi kim ? caitayaH / 30 pauSpayaH / kAzayaH / vAzayaH / itra iti kim ? zAntanavAH / "vopakAde" (6 / 1 / 130) / ebhyo bahutvaviziSTe gotre vartamAnebhyo yaH sa pratyayastasyAstriyAM vA lup syAt / upakAH aupakAyanAH / astriyAmiti kim ? aupakAyinyaH striyaH / upaka, lamaka, AbhyAM naDAdyAyanaNo lup / bhraSTaka, kapiaTala, kRSNAjina, kRSNasundara, piGgalaka, kRSNapiGgalaka, kalazIkaNTha, dAmakaNTha, jatuka, kanaka. madAgha. 1 bhRgorapatyamapale vA RSyaN / bhArgavasya bhArgavayorvA kulam / 2 tadA'yAditvAt , tatra hi yAdervetyuktam / tatazca 'yajamo'zyAparNaH' isyArabhya yeSAM bahukhe lup teSAM ekaladvilayorapi lupa / For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 345 apajagdha, aDAraka, vaTAraka, pratiloma, anuloma, pratAna, anupada, abhihita, anabhihita, khArIjaGgha, kazakRtsna, zalAthala, kamandaka, kamantaka, kavantaka, piJjalaka, aDaDuka, avavvaka, pataJjala, padaJjala, parNaka, varNaka, kaTherita, ebhyo'ta inaH / kuSItaka - atra kAzyape'rthe "vikarNakuSItakAtkAzyape" ( 6 / 1 / 75 ) ityeyaNaH, anyatreyaH / lekhAzrU atra zubhrAyaNaH / piSTa, supiSTa, masurakarNa, karNaka, parNaka, jaTilaka, badhiraka, ebhyaH zivAdyaNaH / kaTheliti pataJjali kharIkhana ebhya autsargikANa: / 5 ityupakAdiH / "tikakitavAdI dvandve" ( 6 / 1 / 131 ) / eSAM dvandvavRttInAM bahuSu gotrApatyeSu vartta - mAneSu taikAyani-kaitavAyanItyAdInAM yaH sapratyayastasyAstriyAM lup syAt / taikAyanazca kaitavAyanazca tikakitavAH tikAdyAyanino lup // aubjayazca kAkubhAva ubjakakubhAH / ubjAdinaH kakubhAcchivAdyaNaH // aurazAyanA lAGkayazca urazalaGkaTAH / urazAttikAdyAyaninaH / laGkaTAdinaH || agnivezAzca dAzerakayA agnivezadazerakAH / zaNDilAzca kAzakRttrayazca zaNDilakAzakRtsnAH / agnivezazaNDilAbhyAM gargA 10 diyanaH / dazerakazakRtsnAbhyAM tu 'ata ima:' / "vAnyena " ( 6 |1|133) iti yamo lubvikalpe prApte nityArthaH pAThaH // aupakAyanAzca lAmakAyanAzca upakalamakAH, atra naDAdyAyanaNaH // bhrASTakayazca kApi - valayaca bhraSTakakapiSThalAH / kASrNAjinayazca kArSNasundarayazca kRSNAjinakRSNasundarAH / vAGkharayazva bhANDIrathayazca vaGkharabhaNDIrathAH / pAkayazca nArakayazca pahakanarakAH / bAkanakhayazca svAgudapariNavayazca bakanakhaskhagudapariNaddhAH / anyeSAM bAkanakhayazca svAgudayazca pariNadvayazceti tripado dvandvaH / (tA) 15 lAGkayazca zAntamukhayazca ( tA ) lAGkazAntamukhAH eSu sarveSu " ata iJaH " upakalamaka' - bhraSTakakapiSThala, kRSNAjina kRSNasundara, ityeSAmupakAdiSvadvandvArthaH pAThaH / dvandve tvayameva nityo vidhiH / iti tikakitavAdayo dvAdaza || "yekeSu SaSTadhAstatpuruSe yatrAdeva" ( 6 / 1 / 134 ) / SaSThItatpuruSe yatpadaM tasyAH SaSTyA viSaye dvayorekasmiMzca varttate, tasya yaH sa yanAdiH pratyayastasya tathA vA lub bhavati, yathA pUrvam / gArgyasya gArgyayorvA kulaM gargakulaM gArgyakulam / bidakulaM baidakulam / agastikulaM Aga - 20 styakulam / bhRgukulaM bhArgavakulam / vyeSviti kim ? gargANAM kulaM gargakulam / SaSTyA iti kim ? gArgyahitaM paramagArgyaH / SaSThyA iti tatpuruSasya vizeSaNena pratipadoktasyaiva SaSThItatpuruSasya parigrahAdiha na bhavati / gArgyasya gArgyayorvAntargataH antargAgyaH " prAtyava0 " ( 3|1|47 ) ityAdinA samAsaH / byekeSvityasya SaSThyA iti vizeSaNaM kim ? devadattasya gArgyaH devadattagArgyaH devadattagAgryo / tatpuruSa iti kim ? gArgyasya samIpamupagArgyam / yajAderiti kim ? AGgakulaM yAskakulam / " na prAjitIye 25 svare" ( 6 / 1 / 135 ) / gotra iti varttate / gotre utpannasya bahuSu yA lubuktA sA prAgjitIye'rthe yo vidhIyate svarAdistaddhitastasminviSayabhUte na bhavati / gargANAM chAtrAH gArgIyAH / vAtsIyAH / AtreyIyAH / AgastIyAH / khArapAyaNIyAH / hAritIyAH / prAgjitIye iti kim ? atribhyo hitaH atrIyaH / agastIyaH / gargIyaH / vatsIyaH / svara iti kim ? gargebhya AgataM gargamayam / gargarUpyam / bidAnAmapatyaM yuvA baidaH baidau ityatra tu iJi viSayabhUte'nena pratiSedhaH / iJastu lupi satyAmanantaM na 30 bahuSu varttata iti lupaH prAptireva nAsti / yatra tvasti tatra bhavatyeva / bidAnAmapatyAni bidAH / atheha kasmAnna bhavati ? atrINAM bharadvAjAnAM ca vivAha: atribharadvAjikA / vasiSThakazyapikA / bhRgvaGgirasikA / kutkuzikiketi / ucyate / pratyAsatteryasya pratyayasya lup pratiSidhyate / tallopipratyayAntAdeva ( sa lopI pratyayo'nte yasya tasmAdityarthaH ) vidhIyamAne svarAdau pratiSedhaH / atra tu dvandvAdvidhIyate / na tallopipratyayAntAditi pratiSedho na bhavati / " gargabhArgavikA" ( 6 / 1 / 136 ) ityuttarasUtraM vA niyamArthaM vyAkhyAyate / gargabhArgavikAyA anyatra dvandve vRddhe yUni vA pratiSedho na bhavati / gotra 36 hai0 prakA0 pUrvA0 44 / For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu-- ityeva-kuvalyAH phalaM kuvalaM tasyedaM kauvalam // "gargabhArgavikA" (6 / 1 / 136) / asmAndvAtprAgajitIye vivAhe yo'kalpratyayastasminnaNo lupratiSedho nipAtyate / gargANAM vRddhAnAM bhRgUNAM vRddhAnAM yUnAM ca vivAhaH gargabhArgavikA / atribharadvAjikAdivadaprAptaH pratiSedho nipAtyate // "yUni lup" (6 / 1 / 137) yUnyapatye vihitasya pratyayasya prAgajitIye'rthe svarAdau pratyaye viSayabhUte anutpanna eva 5lub bhavati / lupi satyAM yo yataH prApnoti sa tata utpadyate / paNTAhRtasyApatyaM pANTAhRtistasyApatyaM yuvA pANTAhRtaH / "pANTAhRtimimatANNazca" (6 / 1 / 104) iti NaH / tasya chAtrA iti prAgajitIye svarAdau cikIrSite Nasya lup / tata ibantaM prakRtirUpaM sampannamiti / "vRddhe'traH" (6 / 3 / 28) ityaJ bhavati / pANTAhRtAH // bhagavittasyApatyaM bhAgavittiH / tasyApatyaM yuvA bhAgavittikaH / "bhAgavittitArNabindava0" ( 6 / 1 / 105) ityAdinA ikaN / tasya chAtrA iti pUrvavadikaNi nivRtte'b10bhAgavittAH // vRSasyApatyaM vArSyAyaNistasyApatyaM yuvA vArSyAyaNIyaH "sauyAmAyani." ( 6 / 1 / 106) ityAdinA IyaH / tasya chAtrA iti pUrvavadIyasya lupi "dorIyaH" (6 / 3 / 32) itIyaH vArSyAyaNIyAH // kapiJjalAdasyApatyaM kApiJjalAdistasyApatyaM yuvA kApiJjalAdyaH / kurvAditvAt jyaH / tasya chAtrAH pUrvavat / nyasya lupi "vRddhe'baH" ityaJ / kApiJjalAdAH // glucukasyApatyaM glucukA yaniH, tasyApatyaM yuvA glaucukAyanaH / autsargiko'N / tasya chAtrA iti pUrvavat aNo lupi punaH 15 zaiSiko'Neva bhavati-glaucukAyanAH // svara ityeva-pANTAhRtamayam / vArSyAyaNIyarUpyam / prAgajitIya ityeva-bhAgavittikAya hitaM bhAgavittikIyam // "vAyanaNAyanijoH" (6 / 1 / 138) anayo!nyapatye vihitayoH prAgjitIye svarAdau pratyaye viSayabhUte lub vA syAt / gargasyApatyaM gAya'stasya yuvApatyaM gAAyaNaH "yabhima" ( 6 / 1154) ityAyanaN / tasya chAtrA gArgIyA gAAyaNIyA vA / "dorIyaH" ( 6 / 3 / 32) itIyaH // ciGkasyApatyaM caikiH tasya yuvApatyaM caiGkAyanaH / tasya chAtrAH 20 caikIyAH caiGkAyanIyA vA // AyaniyaH khalvapi-hoturapatyaM hautrastasyApatyaM yuvA hautrAyaNiH "dvisvarAdaNaH" (6 / 1 / 109) ityAyaniJ / tasya chAtrA hautrIyA hautrAyaNIyA vA / "dorIyaH" itIyaH / / AyanaNo Nita upAdAnAt aitaH pUrveNa nityameva lup / atrerapatyamAtreyastasyApatyaM bhAradvAjo yuvA AtreyAyaNaH / "AtreyAdbhAradvAje" (6 / 1152) ityAyanaJ / tasya chAtrA AtreyIyAH ||"donovaa" (6 / 1 / 139) / (prAgjitIye svara iti nivRttam ) / drisaMjJo ya iJ tadantAtparasya yuvapratyayas. j vA 25syAt / udumbarasyApatyamaudumbariH / 'sAlvAMza0' (6 / 1 / 117) ityAdineJ / tasya yuvApatyaM audu mbariH audumbarAyaNo vA / "yabhitraH" ityAyanaN // drigrahaNaM kim ? dAkSerapatyaM dAkSAyaNaH / ina iti kim ? aGgasyApatyamAGga: "purumagadha0" (6 / 1 / 116) ityaN / tasyApatyamiti "dvisvarAdaNaH" ( 6 / 1 / 109) ityAyaniJ / tasya "abrAhmaNAt" ( 6 / 1 / 141) iti nityaM lup / AGgaH pitA AGgaH putraH // abrAhmaNAditi nityaM luprAptau vikalpo'yam / "tridArSAdaNijoH" 30(6 / 1 / 140) / bit ArSazca yo'patyapratyayastadantAtparasya yuvapratyayasya aNa iJazca lub bhavati / vacanabhedAdyathAsaGkhyA'bhAvaH / bhitaH, tikasyApatyaM taikAyaniH "tikAderAyanim" (6 / 1 / 107) tasyA patyamautsargiko'N / tasya lup taikAyaniH pitA taikAyaniH putraH // bidasyApatyaM baidaH / vidAditvAdaJ / 33 tasyApatyaM "ata0" (6 / 1 / 31) itIb tasya lup / baidaH pitA, baidaH putraH // kurorapatyaM kauravyaH 1 asya sUtrasya karaNAt anyathenantAt AyanaNaiva bhAvyamiti pUrveNaiva siddha idaM na kuryAt , nanvAyanaNaiva bhAvyamiti na vAcyaM yata udumbarasyApatyaM strI ija, nurjAteI tadA jyantAt 'khyA yUTaH' iti eyaNa prApnoti iti prAgjitIye kharAdau pratyaye etadvinA lopo na prApnotItyetadartha kasmAnna bhavati ? satyam , yadyetadartha syAttadA yUni lupityasyAye idaM kuryAt / For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 prakriyAvRtirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH "kurvAdeyaH" (6 / 1 / 100) kauravyasthApatyam "ata ij" tasya lup / kauravyaH pitA, kauravyaH putraH // tikAdiSu aurazazabdasAhacaryAt kauravyazabdaH kSatriyagotravRttirvijJAyate, ayaM tu brAhmaNagotravRttirityata AyaniJ na bhavati / / ArSAt-, vAsiSThaH pitA, vAsiSThaH putraH / vaizvAmitraH pitA, vaizvAmitraH putraH / RSyaNantAdiJ tasya lup // AtreyaH pitA, AtreyaH putraH "ito'niJaH" (6 / 1 / 72) ityeyaNantAdin tasya lup // jidArSAditi kim ? aupagavaH pitA, aupagaviH putraH, autsargikANantAdiJ / 5 kauhaDaH kauhaDiH putraH zivAdyaNantAdin / aNiyoriti kim ? dAkSerapatyaM dAkSAyaNaH // "abrAhmaNAt" (6 / 1 / 141) asmAdRddhapratyayAntAdhUni vihitasya pratyayasya lup syAt / aGgasyApatyamAGgaH "purumagadha0" ityAdinANa sasyApatyaM 'dvisvarAdaNaH' (6 / 1 / 109) ityAyani, tasya lup / AGgaH pitA putrazca // evaM sauhmaH pitA putrazca // magadhasyApatyaM maagdhH| "purumagadha0" ityaN / tasyApatyam "ata i" (6 / 1 / 31) tasya lup / mAgadhaH pitA putrazca // evaM kAliGgaH, zauramasaH pitA putrazca / tathA 10 nAkulaH / sAhadevaH / vAsudevaH AniruddhaH / rAndhrasaH / zvAphalkaH pitA putrazca / ebhyaH "RSivRSNyandhakakurubhyaH" ( 6 / 1 / 61) ityaN / tata ibo lup // bhANDIjADiyaH / kaarnnkhaariH| maayuuriH| kApialiH pitA putrazca-atra "ata ib" itIm / tata AyanaNo lup // zvazuryaH, kulInaH pitA putrazca / atreko lup // abrAhmaNAditi kim ? gAryaH pitA gAAyaNaH putraH / "pailAdeH" (6 / 1 / 142) ebhyo yUni vihitasya pratyayasya lup syAt / brAhmaNArthamaprAcyArthaM vacanam / pIlAyAH apatyaM pailaH / 15 "pIlAsAlvAmaNDUkAdvA" (6 / 1 / 68) ityaN / tasyApatyaM "dvisvarAdaNaH" ityAyaniJ / tasya lup / pailaH pitA putrazca / / zalaGkorapatyaM zAlaGkiH / "zAlaGkayaudi0" (6 / 1 / 37) ityAdi nipAtanAttasyApatyaM "yabhitra" (6 / 1 / 54 ) ityAyanaN / tasya lup / zAlaGkiH pitA putrazca // paila, zAlaGki, sAtyaki, sAtyaGkAmi, audanyi, audaJci, audamajji, audavraji, audabhRJji, audameghi, audazuddhi, audakazuddhi, daivasthAni, paiGgalaudayani, rANi, rAhakSiti, bhaulaGgi, audgAhamAni, aujihAni, aujjahAni, iti pailA-20 dayo viMzatiH / "prAcye'jo'taulvalyAdeH" (6 / 1 / 143) prAcyagotre ya iJ tadantAt taulvalyAdivarjitAinyapatye vihitasya pratyayasya lup syAt / brAhmaNArthaM vacanam / pAnnAgAriH / mAntharaNiH kSairakalambhiH pitA putrazca / atra sarvatrAta iJ / tato "yabhitra" ityAyanaN tasya lup / prAcyagrahaNaM kim ? dAkSiH pitA / dAkSAyaNaH putraH / itra iti kim ? rAghavaH pitA / rAghaviH putraH / taulvalyAdivarjanaM kim ? taulvaliH pitA / taulvalAyanaH putraH / tailvaliH pitA / tailvalAyanaH putraH / 25 dAlIpiH pitA / dAlIpAyanaH putraH / atra dilIpazabdasyAta eva nipAtanAdini vRddhirAkAraH / apare dalIpa iti prakRtyantaramAhuH // taulvali tailvali tailvaki dhAraNi rAmaNi dAlIpi daivoti daivamati daivayajJi prATAhati prAdAhati cAphaDa(dR?)ki Asuri pauSkarasAdi AnurAhati Anuti naimizri naimizli naimizi Azi, bAndhaki, (bAddhaki, ?) yAsi, AsinAsi, AsibAddhaki, cauMki, pauSpi, AhiMsi, vairaki, vailaki, vaizIti vaihati vaikarNi, vArkali, kAreNupAli, iti taulvalyAdiH / 30 "apatyArthapratyayAnAM bahutvAdivizeSiNAm / ityuktaM lupprakaraNamevaM zabdopajIvanAt" // 1 // 22 // aNo vizeSamAha / saGkhyAsambhadrAnmAturmAturca // 23 // [si0 61166] saGkhyArthAtsambhadrAbhyAM ca parasya mAturaNa mAturAdezazca / pANmAturaH / sAmmAturaH // 23 // 34 For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu___ "saGkhyAH " / saGkhyA ca sam ca bhadrazca saGkhyAsambhadraM tasmAt aN siddha eva, AdezArthaM vacanam / zeSaM spaSTam / anAdizabdasaMsargAt "kanyAtriveNyAH kanInatrivaNaM ca" (6 / 1 / 62) AbhyAmaNa imAvAdezau ca / kanyAyA apatyaM kAnIno vyAsaH, karNazca / triveNyA apatyaM traivaNaH, eyaNo'pavAdaH / 5"zuGgAbhyAmbhAradvAje" (6 / 1 / 63) / zuGgasya zuGgAyA vA apatyaM zauGgo bhAradvAjaH / zauGgiH zauGgeyazcAnyaH / nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti siddhe paratvAt "dvisvarAdanadyAH" (6 / 1 / 71) ityeyaNa prApnotIti bAdhanArtham / dvivacanena strIliGgaH zuGgAzabda upAdIyate / "vikarNacchagalAdvAtsyAtreye" (6 / 1 / 64 ) vaikarNo vAtsyaH, vaikarNiranyaH / chAgala AtreyaH, chAgaliranyaH / "Nazca vizravaso vizlaka ca vA" (6 / 1 / 65) vizravaso'N / tadyoge NakAro'ntAdezo Nasanniyoge 10 vizlopazcAsya vA syAt / vizravaso'patyaM vaizravaNaH / viSluki tu rAvaNaH / AdezArthaM vacanam // 23 // ____ anantaramupayokSyamANAM dusaMjJAM kSepaNAha / vRddhiryasya khareSvAdiH // 24 // [si0 6 / 1 / 8] yasyAdikharo vRddhisaMjJaH syAta, sa duH syAt // "tyadAdiH" (617) / tathA / tyadAdayo duHsaMjJAH syuH // "saMjJA durvA (6 / 116) / devadattIyAH / devadattAH // 24 // 15 "vRddhi0" vRddhisaMjJa iti-yathA AmraguptAyani / 'avRddhAhornavA" (6 / 1 / 110) ityAyaniH / AmbaSThyaH "dunAdi0" (6 / 1 / 118) iti yaH / zAlIyaH, ArSabhIyaH, enikAyanIyaH, aupagavIyaH, "dorIyaH" ( 6 / 3 / 32) itIyaH // "tyadA0" / sarvAdyantargatastyadAdirgaNaH tatheti-dusaMjJa ityarthaH / yathA tadIyaM yadIyaM "dorIyaH" itIyaH // "sNjnyaa0"| saMjJA saMvyavahArAya haThAnniyujyate sA dusaMjJA vA syAt / devadattIyA daivadattAH / 20 atrAdizabdasambandhAt "edoddeza eveyAdau" (6 / 1 / 9) / deza eva vartamAnasya yasyAdiH svara ekAra okAro vA syAt , sa IyAdau pratyaye vidhAtavye duH syAt / saipurikA saipurikI / skaunagarikA skaunagarikI / sepuraM, skonagaraM ca vAhIkagrAmau / sinvantIti vic guNaH / sayAM puraM sepuram / tatra bhavA "vyAdibhyo NikekaNau" (6 / 3 / 34) ityadhikAre "vAhIkeSu prAmAt" (6 / 3 / 36) iti Nika ikaNvA // deza iti kim ? 'daivavAcakaM nandyadhyayanam / evakArAddeze'nyatra ca varttamAnasya na syAt / koDaM nAma 25 udaggrAmaH / devadattaM nAma vAhIkagrAmastatra bhavaH krauDaH devadattaH, atra na nnikeknnau| kroDazabdaH svAGge'pi varttate / devadattaH puMsyapi kriyAzabdazceti / IyAdAviti kim ? AyaniyAdau na syAt / sepurasthaH puruSo'pyupacArAtsepurastasyApatyaM saipurAyaNiH / vRddhAdAyanitra (na ca vaktavyaM deze eva na vartata iti mukhyAbhidheyApekSayA deze eva varttate ityuktamanyathA upacAreNa svArthaM tyajantyeva ) / "prAgdeze" (6 / 1 / 10) asminvarttamAnasya yasyAdisvara ekAra okAro vA syAt , sa IyAdau vidhAtavye duH syAt / 30 kaH punaH prAgdezaH ? pUrvottareNa vahantyA IzAnato nairRtI gacchantyAH zarAvatInadyAH yaH pUrvato dakSiNato vA bhavati sa prAgdezaH, yastu pazcimata uttarato vA sa udak / yadAhuH-"prAgudazcau vibhajate haMsaH rodake ythaa| vidaSAM zabdasaMsiddhyai sA vaH pAyAccharAvatI" // 2 // eNIpacane bhavaH enniipcniiyH| 1 devAn vakti bAhulakAt NakaH / devavAcakena kRtaM proktaM vA 'kRte' 'tena prokte' vA aN / avazyaM nandatIti 'Nin cAvazyaka' iti Nin / nandino'dhyayanaM nandanti bhavyaprANino'nayA nandI cAsAvadhyayanaM ca iti vA / For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 349 1 gonardIyaH / bhojakaTIyaH / kozavRkSIyaH / 'gomayahRdIyaH / ekacakrakaH / kroDaM nAma prAggrAmastatra bhavaH kroDIyaH / devadattaM nAma prAggrAmastasya kAzyAdipAThAt NikekaNau / daivadattikA, daivadattikI / pUrvasUtre dezagrahaNam aiMvakAreNa sambaddhamiti punariha dezagrahaNam / deza eveti niyamanivRttyarthaM vacanam / iti dusaMjJAprakaraNam // 24 // atha prakRtam - adornadImAnuSInAmnaH // 25 // [ si0 6 167 ] dusaMjJavarNAnadInAno mAnuSInAmnazcApatye aN syAt / yAmunaH / daivadattaH / / 25 / / "ado0" / yAmuna iti / yamunAyA apatyaM yAmunaH praNetA / airAvata udhyaH / vaitastaH palAlazirAH / nArmado nIlaH / atha mAnuSI, daivadatta iti - evaM saudarzanaH / sautAraH / svAyamprabhaH / adoriti kim ? cAndrabhAgeyaH / vAsavadatteyaH / nadImAnuSIgrahaNaM kim ? suparNyAH suparNAyA vA'patyaM 10 sauparNeyaH / vinatAyA vainateyaH / devyAvete ityeke / pakSiNAvityanye / nAmagrahaNaM kim ? zaiaubhaneyaH / zobhanAzabdo nadyAM mAnuSyAM ca varttate na tu nAmatvena / eyaNo'pavAdo yogaH / AdizabdAt / "pIlAsAlvAmaNDUkAdvA" (6|1|68 ) / pailaH paileyaH / sAlvaH sAlveyaH / mANDUkaH mANDUkaH / pIlAsAlvAbhyAM dvisvaraiyaNi maNDUkAdini prApte vacanam / vAgrahaNaM maNDUkasya artham // " ditezcaiNa vA" ( 6 / 1 / 69) ditizabdAnmaNDUkazabdAccApatye eyaN vA syAt / daiteyaH 15 daityaH / mANDUkeyaH mANDUki: / cakAro maNDUkArthaH / pIlAsAlvAbhyAM hyaNvikalpAdeve yaN siddhaH / maNDUke trairUpyaM siddhameva / vAgrahaNaM diteryArtham / " ito'ninaH " ( 6 / 1 / 72 ) ityeva ditereyaNi siddhe, "anidamyaNapavAde ca 0 " ( 6 / 1 / 15 ) ityanena tasya bAdhAyAM pratiprasavArthaM vacanam // 25 // GayAGaH // 26 // [ si0 6 19/70 ] _bhyazcaturmya yaN syAt / sauparNeyaH / traizaleyaH / yauvateyaH / *kadrUpANDUvarjIvarNasya 20 eye lugU vaktavyA - kAmaNDaleyaH / dvikharanadyarthAttu naiyaNa - saipraH / / 26 / / "GayA0' / GI ca Ap ca tizca UG ca GayApUtyUG tasmAt / "" UGantasya vizeSamAha / "akadrU pANDvoruvarNasyaiye" ( 714169) kadrazca pANDUzca kadrUPost | kadrUparust akadrUpANDvau tayoH, vedAH pramANamityAdivadvaidhikaraNye'pi vizeSaNavizeSyabhAvaH / *kadrUpANDUvarjasyovarNAntasya eye taddhite pare luk syAt / kamaNDalvA apatyaM kAmaNDaleya iti / evaM 25 madrabAhvA mAdrabAheyaH / zitibAhvAH, zaitibAheyaH / jambvA jAmbeyaH / lekhAbhruvaH laikhAbhreyaH / atra paratvAduvAdezo bAdhyate / akadrUpANDoriti kim ? kAdraveyaH / pANDaveyaH ( uvarNasyeti kim ? vaimaatreyH| eya iti kim ? mANDavyaH ) || + dvivaretyAdi / atra sUtram "dvikharAdanadyA : ( 6 / 1 / 71 ) / dvisvarAt GayAptyUGantAdanadIvAcino'patye eyaN syAt / dAtteyaH / gaupteyaH / anadyA iti kim ? 29 1 vAhIkeSu bAdhaka : 'kakhopAntya' itIyaH / 2 nanu prAcIti kriyatAm, dezAdhikAre sati kiM punardezagrahaNenetyAhaevakAreNa sambaddhamiti tadanuvRttAvevakAro'pyanuvartteta tannivRtyarthaM punargrahaNamityarthaH 3 nanu prAcItisUtrakaraNasAmarthyAdevakArarahita eva deza ityanuvarttiSyate / yadi hyevakArasaMbaddhaM deza ityanuvarttiSyate tadA prAcItyedapi na kuryAt pUrveNa sAmAnyena siddhavAt / satyam / prAcItikRte sUtrasAmarthyAt prAcikAle'pi dusaMjJA syAdityapyAzaGkA syAditi dezagrahaNam / pUrvasUtre sAmAnye deze dusaMjJA, sAmAnyamadhye vizeSo bruDita eva tataH kiM vacanenetyAha-- deza eveti / 4 anyathA vAgrahaNaM vinApi hyuttareNa cAnukuSTebhya ebhyastribhyo'pyeyaN / anena tvaN bhavati / maNDUkAttu kathamapIj na syAt / For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhusaipa iti uthApatyUGa ityasyApavAdaH / "adornadImAnuSI0" ( 6 / 1 / 67) iti tasyApavAdo'yamiti / evaM sItAyA apatyaM saitaH / sandhyAyAH sAndhyaH / veNAyA vaiNaH / revAyA raivaH / zuddhAyAH zauddhaH / kulAyAH kaulaH / mahyA mAhaH / sItAdayo nadyaH // 26 // ito'nijaH // 27 // [si0 6 / 1 / 72] 5 izvarjedantAdvisvarAdeyaN syAt , apatye / naabheyH| "zubhrAdibhyaH" (6 / 173) / eyaN / zaubhreyaH / gAGgeyaH // 27 // ___"ito." / nAbheya iti / evamatrarAtreyaH / aherAheyaH / duledauleyaH / balerbAleyaH / nidhe dheyaH / ita iti kim ? dAkSiH / aniya iti kim ? dAkSAyaNaH / dvisvarAdityeva-marIcerapatyaM mArIcaH / kathamajabasterapatyamAjabasteyaH, zakandheH zAkandheyaH, paridheH pAridheyaH, zakuneH zAkuneyaH, atithe10 rAtitheya iti ? zubhrAditvAdbhaviSyati / "zubhrA0" yathAyogamitrAdInAmapavAdaH / zaubhreyaH / zubhra, viSTapura, viSTapara, brahmakRta, zatadvAra, zatAhAra, zAlAthala, (zAlAyala ?) TIka, zAlUka, 10 kukalAza, pravAhaNa, bhANa, bhArata, bhArama, kudatta, kapUra, itara, anyatara, AlIDha, 20 sudatta, sudakSa, tuda, akazApa, vAdana, zatala, zakala, (zaka) zabala, khaDUra kuzamba 30 zukra, vigra, vIja, azva, vIjAzva, ajira, mavakra, makhaNDu, makaSTu, maghaSTu, 40 mRkaNDu, mRkaNDu, jihmAzin ajabasti, 15zakandhi, paridhi, aNIci, kaNIci, zakuni, atithi, 50 anudRSTi, zalAkAbhrU, lekhAdhU, rohiNI, rukmiNI, kikazA, vivazA, gandhapiGgalA, SaDonmattA, kumArikA 60 kuberikA, ambikA, azokA, zvana , gaGgA, pANDu, vimA, vidhavA, kadrU, godhA, 70 sudAman sunAman 72 iti zubhrAdayo dvAsaptatiH 72 / mavakrAntAnAmiyo'pavAda eyaNa, makhaNDvAdInAM vimAtrantAnAmaNaH, vidhavAyA eraNaH, kadrUgodhayozcatuSpAde ynyH| sudAmana sunAmnorijA zubhrasya tu byena samAvezArthaH pAThaH / bahu20 vacanamAkRtigaNArtham / atra vizeSAstvevam // "zyAmalakSaNAdvAsiSThe" (6 / 1 / 74) / zyAmeyo vAziSThaH, zyAmAyano'nyaH / azvAditvAt vRddhe AyanaJ , avRddhe tu zyAmiH / lAkSaNeyo vAsiSThaH, lAkSaNiranyaH / / "vikarNakuSItakAtkAzyape" (6 / 1 / 75) vaikarNeyaH kAzyapaH, vaikarNiranyaH / kauSItakeyaH kAzyapaH, kauSItakiranyaH // "bhruvo dhruva ca" (6 / 1176) bhruvo'patyaM bhrauveyaH // 27 // 25 kalyANAderin cAntasya // 28 // [ si0 6 / 177] ebhya eyaN syAt , antasya cen / kAlyANineyaH / *kacidubhayapadavRddhiH / saubhAgineyaH / pArastraiNeyaH / "kulaTAyA vA" (6 / 1178) antasyen / kaulaTineyaH kaultteyH| "caNakANNairaH striyAM tu lup" (6 / 1179) / tasya / cATakairaH caTakA // 28 // kalyA0 / kalyANAdibhyo'patye eyaNapratyayaH, in cAntasyAdezaH syAt / kalyANI, subhagA, durbhagA, 30 bandhakI, jaratI, balIvardI, jyeSThA, kaniSThA, madhyamA, parastrI, anudRSTi, anusRSTi, iti kalyANAdayo dvAdaza / pararuyantAnAM "chyAptyUGaH" (6 / 1170 ) iti, anudRSTeH zubhrAditvAdeyaNa siddha eva, inAdeza eva vidhIyate / anusRSTerubhayam / *kvacidityAdi / atra sUtrapaddhatirevam-"hRdbhagasindhoH " (7 / 4 / 25 ) etadantAnAM Niti taddhite pUrvapadottarapadasya cAdeH svarasya vRddhiH syAt / suhRdaH 34 suhRdayasya vA idaM bhAvaH karma vA "tasyedam" (6 / 3 / 160 ) ityaNi / yuvAdyaNi vA sauhArdam , evaM For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH dauhAIm // suhRdo bhAvaH karma vA rAjAditvAt TyaNi sauhAryam / dauhAryam / bahulAdhikArAnmitrAmitrArthayoH suhRduhRcchabdayoH sauhRdaM daurhadamityapi syAt / subhagasya bhAvaH saubhAgyam / daurbhAgyam / subhagAyA apatyaM saubhAgineyaH / daurbhAgineyaH / ekapadatvANNatvam / saktupradhAnAH sindhavasteSu bhavaH sAktusaindhavaH / pAnasaindhavaH lAvaNasaindhavaH mAhAsaindhavaH / saurasaindhavaH / kacchAditvAdaN / taMtra tadantavigherapISTatvAt / "prAcAM nagarasya" (7 / 4 / 26 ) prAcA deze varttamAnasya nagarAntasya zabdasya 5 miti taddhite ubhayapadavRddhiH syAt / sumanagare bhavaH sauhmanAgaraH / pauNDanAgaraH / vAna (vAju. (brAja ) bR. vRttau ) nAgaraH / vairATanAgaraH / gairinAgaraH / prAcAmiti kim ? udIcA mADanagaraH / "anuzatikAdInAm" (7 / 4 / 27) / eSAM Niti taddhite ubhayapadavRddhiH syAt / anuzatikasyedamAnuzAtikam / anuzatikasyApatyamAnuzAtikiH / anuzatika, anuhoDa, anusaMvatsara, anusaMvaraNa, anurahat, agAraveNu, asihatyA, asyahatyA, asyaheti, (azvi(sya) hatya) asyahetu, aniSAda, 10 adhenu, kuruSata, (kururuta ?) kurupaJcAla, adhideva, adhibhUta, ihaloka, paraloka, sarvaloka, sarvapuruSa, sarvabhUmi, vadhyoga, prayoga, abhigama, parastrI, puSkarasad, udakazuddha, sUtranaDa, caturvidyA, zAtakumbha, sukhazayana, ityanuzatikAdayazcatustriMzat 34 / AkRtigaNo'yam / tena rAjapauruSyAdayaSTayaNantA atraiva paThyante / rAjapauruSyam / pArimANDalyam / prAtibhAvyam / sArvavaidyam / pratyayAntare tvAdereva vRddhiH / rAjapuruSAyaNiH (avRddhAt ityAyanib ) "devatAnAmAtvAdau" (7 / 4 / 28 ) 15 devatArthazabdAnAmAtvAdau viSaye bNiti taddhite ubhayapadavRddhiH syAt / agnizca viSNuzca devatA asya AgnAvaiSNavaM sUktam / aindrApauSNaM haviH / AgnimArutaM karma / AgnIvAruNImanaDvAhImAlabheta / AtvAdAviti kim ? skandavizAkhayoridaM skAndavizAkham / brAhmaprajApatyam / "vedasahazrutAvAyudevatAnAm" (3 / 2 / 41) ityata Arabhya "uSAsoSasa" ( 3 / 2 / 46) iti yAvadAtvAdayaH / "Ato nendravaruNasya" (7 / 4 / 29) AkArAntAtpUrvapadAtparasya indrasya varuNasya tvAdisvaravRddhirna syAt / 20 agnizca indrazca agnendrau / tau devatA asya AnendraM sUktam / saumendraM haviH / aindrAvaruNam / maitrAvaruNaM haviH / Ata iti kim ? AmIvAruNam / "I: SomavaruNe'me" ( 3 / 2 / 42) itIkAraH uttarapadasyetyeva-aindrAgnam ekAdaza kapAlaM puroDAzaM nirvapet / nanu cendrasyAdyaH svaraH sandhikAryeNa hiyate'paro "avarNe'varNasya" (74 / 68) ityanena, tato'svara evendrazabdastataH kiM pratiSedhena / satyam / kintvanenaitat jJApyate-"bahiraGgamapi pUrva pUrvottarapadayoH kArya bhavati pazcAtsandhikAryam",25 tena pUrveSu kAmazama ityAdi siddhaM bhavati / anyathAtra yadi pUrva sandhiH syAttadA ikAre sandhinAhate prAggrAmANAmityuttarapadavRddhiprAptau pukArasambandhina ukArasya vRddhiH syAditi // "kulaTA0" / AbantatvAdeyaNa siddhaH, AdezArtha vacanam / ata evAdezasyaiva vikalpo natveyaNaH / yA tu kulAnyaTantI zIlaM bhinatti tataH paratvAt kSudrAlakSaNa eraNeva-kaulaTera iti / kaulaTero'satIsutaH / "sa tu kaulaTineyaH syAdyo bhikSukasatIsutaH / dvAvapyetau kaulaTeyau0" ityabhidhAnacintAmaNau / 30 "caTakA" / caTakAdapatyamAtre gairaH pratyayaH syAt / striyAM tvapaye vihitasya gairasya lup / liGgaviziSTasyApi grahaNAt caTakasya caTakAyA vA apatyaM pumAn cATakairaH, strI tu caTakA / caTaketi 32 1 nanu suhRduIcchandayormitrAmitrArthayoriti vizeSaNaM kimartha mitrAmitrArthayoreva suhRduIdUpasamAsAntavidhAnenAvyabhicArAt / satyam / suhRdayaduhRdayazabdayoH krUrArArthayoryadA 'tasyedam' ityaNi 'hRdayasya hRllAsa.' ityanena hRdAdezastadApi suhRduhRcchabdI sta iti tadyavacchedArtha mitrAmitrArthayArityuktam / 2 na kevalaM sindhu ityasya kevalasya kacchAdau pAThAt kevalApratyayaH kiMtu sidhvanteti pAThAttadantAdapItyarthaH / For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghujAtizabdo'syeva, striyAmapatye pratyayAnavaNArtha lubvacanam / asniyAmityeva siddhe pratyayAntarabAdhanArtha gairavidhAnam // 28 // kSudrAbhya eraNa vA // 29 // [ si0 6 / 1 / 80] aGgahInA vyabhicAriNyo vA striyaH kSudrAstAbhya eraNa vA syAt / kANeraH kANeyaH / dAseraH 5dAseyaH / nATeraH nATeyaH // "godhAyA duSTe NArazca" (6 / 1 / 81) gaudhAraH gaudheraH / aduSTe tu gaudheyaH / "bhraatuye|" (6 / 1 / 88) bhrAtRvyaH // 29 // ___"kSudrA0" / vyabhicAriNya iti-aniyatapuMskA ityarthaH / nATeya iti-evaM kaInAyA apatyaM kAIneraH kAIneyaH // "godhA" / NArazceti cakArAderaN / godhAyA duSTamapatyaM gaudhAraH gaudheraH; yo'hinA godhAyAM janyate // gaudheyo'nyaH-zubhrAditvAdeyaN / 10 ityAdizabdAnuvRtteH "jaNTapaNTAt" (6 / 1 / 82) / AbhyAmapatye nnaarH| jANTAraH / pANTAraH / kaumudyAM tu anayoH sthAne jaDapaNDazabdo dRzyete / jaDasyApatyaM jADAraH / paNDasyApatyaM paannddaarH| kecittu pakSasyApatyaM pAkSAra ityapIcchanti // "catuSpAJya eyam" (6 / 1 / 83) / apatye / aNAdInAmapavAdaH / kamaNDalyA apatyaM kAmaNDaleyaH / kamaNDaluzabdazcatuSpAjAtivizeSe / zitibAhvAH zaitibAheyaH / madrabAbA mAdrabAheyaH / jambvA, jAmbeyaH / zabalAyAH shaableyH| bahulAyA bAhuleyaH / surabheH 15 saurabheyaH // "gRSTayAdeH" ( 6 / 1 / 84 ) ebhya eyaJ, apatye / gRSTerapatyaM gArTeyaH / catuSpAdvAcino gRSTizabdAtpUrveNaiva siddhe acatuSpAdArthamupAdAnam / gRSTi, hRSTi, hali, vAli, vizri, kudri, ajabasti, mitrayu iti gRSTyAdayo'STau / bakArasya mitkAryArthatvAnmitrayuzabdasyAnena eyani "sAravaizvAka0" (74 / 30) iti ayulope tato'ta ibi'ti imi tasya "bidA daNiyoH" (6 / 1 / 140) iti lupi maitreyaH pitA, maitreyaH putra iti // "vADaveyo vRSe" (6 / 1185) / vRSo yo garbhe vIja niSiJcati / 20 vaDavAyA vRSo vADaveyaH / apatye'Neva-vADavaH / nipAtanameyaNeyajorubhayorapi vRSe vyavasthApanArtham / anyathA'nyataro'paye prasajyeta // "revatyAderikaN" (6 / 1 / 86) / apaye / raivatikaH / AzvapAlikaH / revatI, azvapAlI, maNipAlI, dvArapAlI, vRkavaJcina , vRkagrAha, karNagrAha, daNDagrAha, kukuTAkSa, iti revatyAdayo nava / dvArapAlyantAnAmeyaNo'pavAdaH / yadi mAnuSInAma tadA'Nopi / vRkavazcino'NaH zeSANAminaH // "vRddhastriyAH kSepe Nazca" (6 / 1 / 87 ) vRddhapratyayAntAttrIvAcinaH 25 zabdAdapatye NaH pratyayo bhavati / cakArAdikaN / kSepe gamyamAne-piturasaMvijJAne mAtrA vyapadezo'patyasya kSepaH / gAryA apatyaM yuvA gArgaH gArgiko vA jAlmaH / "vRddhAyUni" ( 6 / 1 / 30 ) iti yUnImau pratyayau / vRddhagrahaNaM kim ? kArikeyo jAlmaH / striyA iti kim ? aupagavirjAlmaH / kSepe iti kim ? gArgeyo mANavakaH / mAtuH saMvijJAnArthamidamucyate // "bhrAtu." / bhrAturapatyaM bhrAtRvyaH / yattu zatrurapi bhrAtRvya ucyate sa upacArAt / ekadravyAbhilASazcopacAranimittam // 29 // IyaH svasuzca // 30 ||[si06|189] bhrAtuH svasuzca iiyH| bhrAtrIyaH svasrIyaH // 30 // 32 Iya." / bhrAturapatyaM bhrAtrIyaH / svasurapatyaM khasrIyaH // 30 // 1 'ditezcaiyaNvA' ityadhikAre yadi kriyeta tadaiyaNa catuSpAcya ityadhikAre kheyaJ syAdityarthaH / 50 For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 353 mAtRpitrAderDeyaNIyaNau // 31 // [si0 6 / 1 / 90] mAtRpitRpUrvAvasuretau syAtAm / mAtRSvaseyaH mAtRSvatIyaH / paitRSvaseyaH paitRSvatIyaH / "zvazurAdyaH" (6 / 1 / 91) zvazuryaH // 31 // "mAtR0" / vacanabhedAnna yathAsakhyam / mAtRpitrAdeH svasantasya grahaNAdiha na bhavati / paramamAtRdhvasurapatyam / paramapitRSvasurapatyam / mAtRpitRzabdayokArAntayonirdezAdiha na bhavati / mAtuHsvasraH5 mAtu:dhvasraH / paituHsvasraH paituHdhvasraH / atra "alupi vA" (2 / 3 / 19) iti vikalpena Satvam / "zvazu0" / zvazurasyApatyaM zvazuryaH / "sambandhinAM sambandhe" (74 / 121) iti iha na bhavatizvazuro nAma kazcittasyApatyaM zvAzuriH / ayaM zvazurazabdo dvitAlavya iti zrIvallabhakRtAbhidhAnacintAmaNivRttI, madhyadantya ityUSmaprabhedanAmamAlAyAm / / 31 // jAtau rAjJaH // 32 // [si0 6 / 1192] rAjJo'patye yaH syAt / jAtau gamyamAnAyAm // 32 // "jAto." rAjan ya iti sthite // 32 // sUtram ___ ano'Tye ye // 33 // [si074|51 ] annantasya vyavarje yAdau taddhite pare'ntyasvarAde ga na syAta / rAjanyaH, kSatriyajAtizceta / "kSatrAdiyaH" (6 / 1 / 93) / tathA / kSatriyaH / "manoryANI SazcAntaH" (6 / 1194) / jAtau / 15 manuSyAH mAnuSAH / "mANavaH kutsAyAm" (6 / 195) / manorapatyaM mUDhaM maannvH||33|| ___ "ano0" rAjanya iti / evaM sAmani sAdhuH sAmanyaH / evaM vemanyaH / mUrddhani bhavo mUrdhanyaH / aTya iti kim ? rAjJo bhAvaH karma vA rAjyam / aTya iti paryudAsanamA sAnubandhaTyavarjanAdanyasmin sAnubandhaye'pi pratiSedho bhavati / takSNo'patyaM tAkSaNyaH (kurvAditvAt vyaH) / ana iti kim ? chatriSu sAdhuH chatryaH / kSatriyajAtizcediti-anyarAjJo'patyaM rAjana iti / "kSatrA."120 tatheti-jAtau gamyAyAmityarthaH / kSatrasyApatyaM kSatriyastajjAtIyazcet , kSAtriranyaH / "mno."| yazca aN ca yANau / etatsanniyoge manuzabdasya SakAro'nto bhavati / manorapatyAni manuSyAH, mAnuSA iti / jAtAviti kim ? mAnavaH / mAnavAH (mAnavIH prajAH pazya ) atra hi apatyamAnaM vivakSitaM na jAtistena So'nto na bhavati / vRddhApatyavivakSAyAM tu lohitaaditvaady-maanvyH| mAnavyau / mnvH| mAnavyAyanI / manuSyamAnuSazabdAbhyAM satyasati cApatye'rthe'nabhidhAnAdapatye punaranyaH pratyayo na 25 bhavati / "mANa." manuzabdAdautsargike'Ni kutsAyAM gamyAyAM nakArasya NakAro nipAtyate // 33 // kulAdInaH // 34 // [si061|96] kulAntAt kevalAcca kulAdapatye InaH / bahukulIna:; kulInaH / "yaiyakamAvasamAse vA" (6 / 1 / 97) / kulyaH, kauleyakaH, kulInaH / samAse tu ADhyakulInaH / "duSkulAdeyaNa vA" (6 / 1 / 98) / dauSkuleyaH duSkulInaH / "mahAkulAdvA'trInau " (6 / 1199) mAhAkulaH / 30 mAhAkulInaH / mahAkulInaH / "kurvAdeyaH" (6 / 1 / 100) kauravyAH / shaangkvyaaH||34|| "kulA." uttarasUtre samAse pratiSedhAdiha kulAntaH, kevalazca gRhyate / kulIna iti-evaM ISadaparisamAptaM kulaM bahukulam tasyApatyaM bahukulInaH / eSu 'ata inaH' (6 / 1 / 31) "adorAyaniH prAyaH" 33 hai. prakA0 pUrvA0 45 For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJa haimalaghu 33 (6 / 1 / 113) ityasya cApavAdaH / (AnyakulInaH rAjakulInaH - atra "avRddhAhornavA " (6 / 1 / 110) ityAyanino"'ta ima"zca ) / " yaiya0" yazca eyakaJ ca yaiyakanau / kevalAtkulazabdAtkulAntAcca etau vA syAtAm, na cetkulazabdaH samAse varttate / tAbhyAM mukte Inazca / kulya ityAdi - evaM kulAntAdapi - bahukulyaH, bAhukuleyakaH, bahukulInaH ADhyakulIna iti / atra "avRddhAdornavA" ityAyaniJaH 5 "ata ina"zcApavAdaH / pUrvasUtreNa autsargika Ina eva / " duSku0 | pakSe autsargika InaH / "mahA0" / aJca Inazca abhInanau / mahetyAkAranirdezAnmahatAM kulaM mahatkulam, tasyApatyaM mahatkulIna ityatra Ina eva / "kurvA 0 " / kauravya iti / akSatriyavacanasyeha kurorgrahaNam / kSatriyavacanAttu "dunAdikurvitkozalA jAdAJyaH" (6 / 1 / 118) iti yaH / ayaM cAnayorvizeSaH - tasya disaMjJatvAdbahuSu lup, kuravaH; asya tu dvisaMjJAyA abhAvAtkauravyAH, tato yUni tikAdipAThAdAyanin, kauravyAyaNiH / 10asmAcca "ata iJ" tasya " JidArSAdaNinoH " ( 6 / 1 / 140 ) iti lup / kauravyaH / kuruzabdazca tikAdiSvapi paThyate / kauravAyaNiH / utsAdyan tu vyAyanibbhyAM ca bAdhitaH / kuruzabdAdapatye na bhavati / (zaGku, ) zAGkavya iti- bahuSu zAGkavyAH iti / strI zAGkavyA / lohitAdipAThAt pautrAdau yani zAGkavyaH / bahuSu lup zaGkavaH / strI zAGkavyAyanI // kuru, zaGku, zaMkandhu, zAMkabhU, paithakArin, maitimat, pitRmat, pitRmantu, vAcU, haeNnTa, 10 hRdika, zalAkA, kAlAkA, airakA, paiMdakA, khedAkA, 15 kezinI maiMti, kavi, hainti, piNDI, 20 aindrajAli, dhAnuji, vairIMjaki, dAmoSNISi, gauNakAri, 354 kaizori, kaupiJjalAdi, gaiMrgara, hetU, khUSa, 30 a~vimAraka, ajamAraka, caiphaddaka, kuTa, kaiMTala, mu~ra, dabhra, sUrpaNAya, raithAvanAya, zyAvaratha 40 zyAmatha, zyAvapratha, zyApatra, zyAputra, saiMtyaMkAra, valabhIkAra, karNakAra, pathikAra bRhatIkAra vAntavRkSa 50 ArdravRkSa, mU~Dha, zaoNka, ina, rathakAra, nApita, takSan, zubhra 58 iti kurvvAdayo'STapaJcAzat / atra hantAnAM sAmAnyANo hRdikasya tu vRSNyaNo'pavAdo 20 yaH / zalAkAdInAM kezinyantAnAmeyaNaH / mAnuSInAmatve'No'pi / kezinIzabdasya strIliGgapAThAdeva puMvadbhAvo na bhavati / kaizinyaiH / puMvadbhAve tu kaizya iti syAt / puMlliGganivRttyarthastu sa pATho na bhavati / "gAthividathikezipaNigaNinaH" (7 / 4 / 54 ) ityapatye 'NyantyasvarAdele pratiSedhAt / kezinzabdAddhi vyavidhAne'N na sambhavatyeva / matikavihantipiNDInAmeyaNaH / aindrajAlyAdInAM kApiJjalAdyantAnAmAyanaNaH / gargarAdInAminaH / takSanazabdasya zivAdyaNA samAvezArthaH pAThaH, zubhrasyaiyaNA // ityAdizabdopAdAnAt "samrAjaH kSatriye" (6 / 1 / 101) / apatye yaH / samrAjo'patyaM sAmrAjyaH 26 kSatriyazcet, anyatrANeva - sAmrAjaH / anye sAmrAjirityAhustatra samrAT bAhvAdiSu draSTavyaH / "senA 1 zakAnAmandhuriva pRSodarAditvAt alopaH / 2 zAkebhyo bhavati / 3 panthAnaM karoti / 4 matirasyAsti / 5 pitari mantuH vipriyaM yasya / 6 vaktItyevaMzIlaH / 7 hanti tRc / 8 kAlamakati / 9 Irayati 'kIcaka' - iti / 10 padyate 'kIcaka' - iti padakA / 11 khadanaM 'bhidAdayaH' khadAM kAyati / 12 kezA asyAH santi / 13 manyate / 14 kavate manyAditvAdiH / 15 vadhyAt hanti / 16 piNDate ac gaurAdilAt GayAM piNDI / 17 indraM jalati tasyApatyaM / 18 dhanoH rAzerjAtaH ta0 | 19 virAjate ta0 / 20 dAmayuktamuSNISaM yasya ta0 / 21 gaNAn karoti ta0 / 22 kizorasyApapatyam / 23 kapiMjalAnAdatte ta0 / 24 gagaM rAti / 25 hanti 'puta' - iti / 26 'khaliphali' iti maJjUSaH / 27 avInAmajAnAM mArakaH 28 dakAro dviH / 29 'nAmyupAntya' - iti ke kuTaH / 30 'tRpivapi' iti kuTalaH / 31 'RSvaji'iti / 32 sUrpaM nayati karmmaNo'N / 33 zyAvaM piGgalaM nayati / zyAvaH piGgalo ratho yasya / zyAyante zyAH gAmukAstaiH prathate / zyAvaiH piGgalaiH prathate / zyA gatvaraH patraM putro yasya / 34 satyaM valabhIM karNAnpanthAnaM bRhatIM karoti / 35 vAntA ArdrA vRkSA yasyAm / 36 mutyati sma / 37 zakayate ArAdhayitum // - nApitAya niriti paratvAt 'avRddhAddornavA' ityapi // 38 kaizinya iti / puMvadbhAve nu kaizya iti syAt sthite tu 'avarNavarNasya' iti kharAdezasya sthAnitvAt 'nopadasya' - iti na bhavati // 39 lukpratiSedhAt iti / ayamarthaH - kezin zabdasyANi antyakharAdilukaprati Sedho'narthakaH syAt yadyasmAt JyaH syAt // I For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / apatyapratyayAdhikAraH 355 ntakArulakSmaNAdizca" (6 / 1 / 102) / cakArAt byo'pi / senAnta. hAriSeNiH hAriSeNyaH / kAru tAntuvAyiH tAntuvAyyaH / tonnavAyiH taunavAyyaH / vArddhakiH vArdhakyaH / kaumbhakAriH kaumbhakAryaH / rathakAranApitatakSabhyo jya eva, kurvAdipAThAt / kurvAdau jAtivAcina eva pAThAdrathakArAdinapIti (eke)|| lakSmaNa. lAkSmaNiH lAkSmaNyaH / RSivRSNyandhakakurubhyaH" (6 / 1 / 61) aN , DyAtyUDantebhyastveyaNa , paratvAdAbhyAM baadhyte|| jAtaseniH jAtasenyaH / vaiSvakseniH vaiSvaksenyaH / augraseniH5 augrasenyaH / tantuvAyyA apatyaM tAntuvAyiH tAntuvAyya ityAdi / "suyAnaH sauvIreSvAyanim" (6 / 1 / 103) / sauvIradeze yo'rthastasmin vartamAnAt suyAno'patye AyaniJ syAt / sauyAmAyaniH / sauvIrebhyo'nyatra sauyAmaH / "pANTAhRtimimatANNazca" ( 6 / 1 / 104) / ibantAbhyAM pANTAhRtizabdAnmimatazabdAcca sauvIravartibhyAmAbhyAmaNa Ayanim ca syAtAm / pANTAhRterapatyaM yuvA sauvIragotraH pANTAhRtaH / pANTAhRtAyanirvA // mimatasya maimataH maimatAyanirvA // sauvIreSvityeva-10 pANTAhatAyana: "yabibaH" (6 / 1154) iti AyanaN / maimatAyanaH / atra naDAditvAt anantaro maimatiH / "bhAgavittitArNavindavA'kazApeyAnnindAyAmikaNvA" (6 / 1 / 105) / sauvIreSu vRddhe vartamAnebhya ebhyo yUnyapatye ikaNvA syAt , nindAyAM gamyAyAm / bhAgavittarapatyaM yuvA ninditaH bhAgavittikaH bhAgavittAyano vA jAlmaH / tArNabindavikaH tArNabindavirvA / AkazApeyikaH AkazApeyirvA / nindAyAmiti kim ? anyatra bhAgavittAyanaH tArNabindaviH AkazApeyirityeva bhavati / 15 "sauyAmAyaniyAmundAyanivAAyaNerIyazca vA" (6 / 1 / 106) / egya AyanibantebhyaH sauvIreSu vRddhe vartamAnebhyo yUnyapatye IyazcakArAdikaNa ca pratyayo vA syAt , tAbhyAM mukte'NpratyayaH / nindAyAM gamyAyAm / suyAno'patyaM sauyAmAyanistasyApatyaM yuvA ninditaH sauyAmAyanIyaH sauyAmAyanikaH sauyAmAyanirvA aNoM lup / yamundasyApatyaM yAmundAyanistikAditvAdAyanin / tasyApatyaM yuvA ninditaH yAmundAyanIyaH / yAmundAyanikaH yAmundAyanirvA / vRSasyApatyaM vArSyA-20 yaNiH "dagukozala." (6 / 1 / 108) ityAdisUtreNa yakArAdirAyanim / tasya vArSyAyaNIyaH vArSyAyaNikaH vArSyAyaNirvA / kazcittvanyebhyo'pIcchati / taikAyanerapatyaM yuvA taikAyanIyaH // nindAyAmityeva-anyatra sauyAmAyaniH yAmundAyaniH vArSyAyaNiyuvA aNeva / "jidArSAdaNinoH" (6 / 1 / 140) iti tasya lup // "tikAderAyanim" (6 / 1 / 107) imAderapavAdaH / taikaayniH| tika, kitava, saMjJA, bAla, zikhA (bAlazikha ?) uraza, zATya, saindhava, yamunda, rUpya, 10 pUrNika 25 grAmya, nIla, amitra, gokakSya, kuru, devara, devara, (dhevara) dhaivara / 20 / devaratha, taitila, zailAla, auraza, kauravya, bhauriki, bhauliki, caupayata, caitayata, caiTayata, 30 zaikayata, kSaikayata (kSaitayata ?) dhvAja, vata, dhvAjavata, candramas, zubha, zrubha, gaGga, gaGgA, vareNya, 40 vandhyA bimbA, araddha, araddhA, Araddha, vahyakA, khalya, lomakA, udanya, yajJa, 50 nIDa, Arathya, laGkava, bhIta, utathya, suyAman , ukhA, khalvakA, zalyakA, jAjala, 60 vasu, uras , 62 iti tikAdayo dvASaSTiH // zATya-30 zabdo yajanto ghyaNanto vA / zATyAyaniH // yamantAdAyanaNevetyeke / zATyAyanaH // aurazazabdena kSatriyapratyayAntena sAhacaryAt kauravyazabdaH kSatriyapratyayAnta eveha gRhyate, anyasmAdibeva / tasya ca "bidArSAdaNiyoH" (6 / 1 / 140 ) iti lup / kauravyaH pitA, kauravyaH putraH / Ayaniastu "abrAhmaNAt" (6 / 1 / 141) iti prAptApi lup na bhavati, vidhAnasAmarthyAt / nahIca AyaniJo vA lupi kazcidvizeSaH / kauravyaH pitA / kauravyAyaNiH putraH // "dagukozalakAracchAgavRSAdyAdiH" (6 / 1 / 108) / ebhyaH paJcabhyo'patye yakArAdirAyaniJ syAt / dAgavyAyaniH / kauzalyA-36 For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuyaniH / janapadasamAnazabdAt kSatriyAt "dunAdi0" (6 / 1 / 118) ityAdinA jya eva-kauzalya iti / kArmAryAyaNiH / chAgyAyaniH / vArSyAyaNiH / "dvikharAdaNaH" (6 / 1 / 109) / dvikharAdaNantAdapatye Ayanin syAt / karturapatyaM kArbastasya kA yaNiH, hartuLiyaNiH, potuH pautrAyaNiH, / autsargiko'N / yAskAyaniH, zivAdhaN / dvikharAditi kim ? aupagaviH (aNa iti kim ? dAkSeH dAkSA5yaNaH / plAkSeH plAkSAyaNaH) / vRddhAdevAyaM vidhiH / avRddhAttUttareNa vikalpaH / aGgAnAM rAjA AGgastasya AGgiH AGgAyanirvA / "avRddhAhornavA" (6 / 1 / 110) avRddhavAcino dusaMjJakAdapatye AyaniJ vA syAt / AmraguptAyaniH / AmraguptiH / paJcAlAnAM rAjA pAzcAlastasyApatyaM pAJcAlAyaniH / pAJcAliH / nApitasyApatyaM nApitAyaniH / naapityH| pakSe nApitasye nAsti tadAdhanAtha hi kurvAdiSu tasya pAThaH / avRddhAditi kim ? dAkSerdAkSAyaNaH / doriti kim ? akampanasyApatyamAkampaniH / 10 "putrAntAt" (6 / 1 / 111) putrazabdAntAhusaMjJakAdapatye Ayaninpratyayo vA syAt / gArgIputrAyaNiH / gArgIputriH / pUrveNAyanivi siddhe vacanamidamuttarasUtraprAptakAgamAbhAvArtham / uttareNa ca kAgamo'pi / tato gArgIputrakAyaNiriti tRtIyarUpaM syAt / "carmivarmigAreTakArkavyakAkalaMkAvAkinAca kazcAnto'ntyavarAt" (6 / 1 / 112) ebhyaH saptabhyaH putrAntAca dusaMjJakAdapatye AyaniJ vA syAt / tatsanniyoge caiSAM kAntaH syAt / cArmikAyaNiH cArmiNaH / vArmikAyaNiH vArmiNaH / 15"saMyogAdinaH" (74 / 53) iti pratiSedhAdaNi antyasvarAdilopo na syAt / gAreTakAyaniH gAreTiH / karkaTasyApatyaM kArkaTyastasyApatyaM kArkaTyakAyaniH kArkaTyAyanaH / yadA tvavyutpannaH kArkaTyazabdastadA pakSe ibeva kArkaTiyaH / kAkakAyaniH kAkiH / lAGkAkAyaniH lAkeyaH / laGkazabdaM kecidakArAntamicchanti; tanmate lAGkAyani: lAtiH / vAkinakAyaniH vAkiniH / putrAntAhoH, gArgIputrakAyaNiH gArgIputriH / kakArasyAntyasvarAtparato vidhAnaM carmivarmiNo nakAralopArtham / yadyevaM parAdireva kriya20 tAm / tathA sati pratyayasya vyaJjanAditvAtpuMvadbhAvo na siddhayet / carmiNyA apatyaM cArmikAyaNiH / "adorAyaniH prAyaH" (6 / 1 / 113) adusaMjJakAdapatye AyaniHpratyayo vA syAt , prAyaH / glucukAyaniH glaucukiH / ahicumbakAyaniH AhicumbakiH / tripRSTAyaniH / pRSTiH / zrIvijayAyaniH / vijayiH / adoriti kim ? aupagaviH / rAmadattiH / rAmadattAyaniH pitA putrazca / AyaniantAdaNo lup / prAyograhaNAt kacinna syAt / dAkSiH plAkSiH // 34 // ___ rASTrakSatriyAtsarUpAdrAjApatye diraJ // 35 // [si0 6 / 1 / 114 ] rASTrakSatriyasarUpAcchabdAdrASTrArthAdrAjArthe kSatriyArthAvApatye'J syAt , sa ca drisaMjJaH // 35 // "raassttr"| atra vikalpo nAsti (apatye'nuvarttamAne rAjanItyadhikArasya bhaNanAt ) // 35 // bahuSvastriyAm // 36 // [ si0 61 / 124 ] bahutve ca dUrastriyAM luk / videhAnAM rAjAno'patyAni vA videhAH / striyastu vaidehyaH / 30 sarUpAditi kim ? / saurASTrako rAjA / evaM dAzarathiH // 36 // "bahu0" / bahuSviti yantasya vizeSaNaM na nimittam / tatra hi paJcAlAnAM nivAsaH paJcAlanivAsaH ityAdau / pazcAla ab Am nivAsa iti sthite'ntaraGgAnapi vidhIn bahiraGgA lup bAdhate iti 33 bahuvacanasya lupi durlap na syAt / videhA iti-evamaikSvAkaH aikSvAko ikSvAkavaH / pAJcAlaH pAJcAlau For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 657 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / apatyamatyayAdhikAraH pazcAlAH / saurASTraka iti-ayaM kevalaM rASTravAcI / na tu kSatriyasvarUpaH / evaM dAzarathiriti / ayaM hi kevalakSatriyavAcI natu rASTravarUpaH / AdizabdAt "gAndhArisAlveyAbhyAm" (6 / 1 / 115) gAndhArisAlveyazabdau iyaNantau sarUpI rASTrakSatriyavacanau / tAbhyAM prAgvat disaMjJo'J syAt / dulakSaNasya vyasthApavAdaH (vacanabhedo yathAsAyanivRttyarthaH) gAndhArINAM rAjA gAndhAre rAjJo'patyaM vA gAndhAraH / gAndhArau / gAndhArayaH / 5 bahuvabo lup / evaM sAlveyaH / sAlveyau / sAlveyAH / ekatvadvitvayostvapatyArthavivakSAyAM "abrAhmaNAt" ( 6 / 1 / 141) iti lup na syAt , vidhAnasAmarthyAt / anyathA nyavidhAvevAnayoH pratiSedhaH kriyeta, tathA ca pUrveNaivA'n siddhyati // 36 // purumagadhakaliGgazUramasadvikharAdaNa // 37 // [si0 6 / 1 / 116 ] purvAdibhyo dvikharebhyazvANa driH syAt / pauravaH / AGgo rAjA'patyaM vA // 37 // 10 "puru0" / paurava iti / purorapatyaM pauravaH / puravaH / magadhAnAM rAjA magadhasyApatyaM vA mAgadhaH / magadhAH / evaM kAliGgaH kaliGgAH / zauramasaH zUramasAH / dvisvara. AGgaH aGgAH / evaM vAGgaH vaGgAH / sauhmaH surAH / pauNDraH puNDrAH / dAradaH daradaH / dvisvaratvenaiva siddhe purugrahaNamarASTrasarUpArtham / asti rAjA pururnAma natu rASTram / tasyautsargikeNaivANA siddhe bahuSu lubarthamidamavidhAnam / ajaiva siddhe agvidhAnaM saGghAdyabAdhanArtham / tenAkam bhavati / pauravakaM mAgadhakaM kAliGgakam , zauramasakam , 15 AGgakam, vAGgakam / avantAddhi gotrAt "-abyavinaH" (6 / 3 / 172) ityaN bAdhakaH syAt / ___ AdizabdAt "sAlvAMzapratyagrathakalakUTA'zmakAdira" (6 / 1 / 117 ) sAlvA nAma janapadastadaMzebhyaH pratyaprathAdibhyazca inibhyaH sarUpebhyo yathAI rAjanyapatye dirib syAt / udumbarANAM rAjA udumbarasyApatyaM vA audumbariH / "udumbarAstilakhalA makArA yugandharAH / bhuliGgAH zaradaNDAzca sAlvAMzA iti kIrtitAH // 1 // ajamIDhAjakundabudhAstUdumbarAdivizeSAH, te'pi sAlvAMzA eva / 20 pratyaprathAvigrahaNamasAlvAMzArtham // 37 // dunAdikurvikozalA''jAdAbhyaH // 38 // [si0 6 / 1 / 118] dusaMjJebhyo nAdeH kuroridantebhyaH kozalA''jAdAmyAM ca driyaH syAt / AmbaSThayo rAjA'patyaM vA / evaM naiSadhyaH kauravyaH AvantyaH kauzalya: AjAbaH // "pANDoryaN" (6 / 1 / 119) pANDyaH // "zakAdibhyo durlup" (6 / 1 / 120) / zakaH / yavanaH // 38 // ityapatyapratyayAdhikAraH / "dunA0" AmbaSThAnAM rAjA AmbaSThasyApatyaM vA AmbaSThayaH, AmbaSThAH / sauvIrANAM sauvIrasya vA sauvIryaH sauvIrAH / kAmbavyaH kAmbavAH / dAyaH dArvAH / dvisvaralakSaNo'N paratvAdanena bAdhyate / evaM dusaMjJakAH // niSadhAnAM niSadhasya vA naiSadhyaH niSadhAH / naicakyaH nicakAH / nepyaH nIpAH ityAdi nAdayaH / / kurUNAM kurorvA kauravyaH kuravaH / avantInAmavantervA AvantyaH avantayaH / kauntyaH kuntayaH / vAsAtyaH vasAtayaH / caidyaH cedayaH / kAzyaH kAzayaH ityAdi idantAH / kozalAnAM koza-31 1 nanu gAndhAra ityatra lubabhAve phalamasti yato lupte gAndhAririti syAt , sthite tu gAndhAraH; sAlveya ityatra tu kiM phalam ? ucyate / atrAlupi saGghAdivivakSAyAmaN lupi tu 'gotrAdadaNDa'-ityakaJ syAt / 2 nanu dulakSaNabhyasya bAdhanena vidhAnamidaM caritArthamiti kuto vidhAnasAmarthyAdityuktamityAha anya0 / 3 agAndhArisAlveyadunAdikurvitakozalA''jAdAya ityanayA yuktyA pratiSedhe kRte rASTrakSatriyAdityanenAJ bhaviSyatItyarthaH / 25 For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghulasya yA kauzalyaH kozalAH / ajAdInAmajAdasya vA AjAdyaH AjAdAH / ebhya iti kim ? kumArI nAma janapadaH, kSatriyA ca; tato rAjanyapaye vAleva-kaumAraH / "paannddo"| pANDuzabdAtsarUpAdyathAhaM rAjApatye driyaN syAt, pANDUnAM rAjA pANDorapatyaM vA pANDyaH pANDyau pANDavaH / kathaM pANDavAH yasya dAsAH ? tasya kSatriyasya rASTrasarUpasya ya Izyo janapado yazca tasya kSatriyasarUpasya 5rASTrasya IzitA / kSatriyaH sa eva gRhyate pratyAsatteH, atra tu kuravo janapadastasya rAjA pANDuriti zivAdyaN bhavati / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH, NakAro vRddhinimittapuMvadbhAvapratiSedhArthaH pANDyAbhAryaH / "zakAdi." zaka ityAdi-evaM jataH kambojaH colaH kerala: AdhArayaH vidhArayaH upadhArayaH apadhArayaH muralaH khasaH / zakAdayaH pryoggmyaaH| ityAdizabdagrahaNAt "kuntyavanteH striyAm" (6 / 1 / 121) / AbhyAM parasya dreya'sya lup syAt , 10 striyAmabhidheyAyAm / kunterapatyaM strI kuntI, evamavantI / striyAmiti kim ? kauntyaH AvantyaH / prakRtasya durlavijJAnAt svArthikasya jyaTo'drisaMjJakasya lup na syAt-kauntI / "kurorvA" (6 / 1 / 122) / kuroH parasya dreya'sya striyAM vA lup syAt / kurorapatyaM strI kurUH, kauravyAyaNI "kauravyamANDUkAsureH" (2 / 4 / 70 ) iti DAyan // "drera'maNo'prAcyabhargAdeH" (6 / 1 / 123) prAcyAna bhargA dIzca varjayitvA'nyasmAtparasyAyo'Nazca dreH striyAM lup syAt / aJ. zUrasenasyApatyaM strI zUrasenI / 15 evamaprAcyA // aN. madrI, darad, matsI / dreriti kim ? autsI aupagavI / drAvanuvartamAne punardrigrahaNaM bhinnaprakaraNasyApi durlubartham-parzaH, rakSAH, asurI / pazu, rakSas , asura, rASTra iti rASTrasarUpakSatriyavAcinaH / eSAmapatyaM saGghaH strItvaviziSTo vivakSitaH ityatraNoH "zakAdibhyo durlup" iti lupi punaH pAdilakSaNaH svArthiko'N , tasyApi striyAmanena lup / abaNa iti kim ? audumbarI-sAlvAMzatvAdiJ / aprAcyabhargAderiti kim ? pAJcAlI vaidehI paippalI mAgadhI kAliGgI vaidarbhI AGgI vAGgI 20 sauhmI pauNDrI zauramasI / paJcAlAdayaH prAcyA rASTrasarUpAH kSatriyAH / bhargAdi. bhArgI / bharga, karUSa, kalaza, kekaya, kazmIra, sAlva, susthAla, uraza, yaudheya, zaukreya, zaubhreya, ghArteya, dhArteya, jyAvAneya, trigata, bharata, uzInara, iti bhargAdiH / yaudheyAdijyAvAneyAntAnAM svArthikasyAno TrelRppratiSidhyate / yaudheyInAM saGghAdi yaudheyamiti saGghAdyaNartham / lupi hi satyAmabatvAbhAvAt saGghAdyaNa na syAt / prakRtasya tvanaH prasaGgAbhAvAnna pratiSedhaH / bharatozInarazabdAvutsAdiSu paThyete, tayorihopAdAnAtsatya25 pyaNapavAde cetyasmin utsAdyayaM bAdhitvA drisaMjJaka evAJ bhavatIti jJApyate, tena bharatAnAM rAjAno bharatA uzInarANAM uzInarA iti rAzi vihitasyAbo "bahuSvastriyAm" iti lup siddhA bhavati / utsAdhanastu drisaMjJAyA abhAvAnna syAt / nApi "yatrabo0" (6 / 1 / 126) ityAdinA prAptiH, raajnyaamgotrtvaat| KI TT ityapatyapratyayAnAmadhikAraH samarthitaH / mUle tu varNikAmAnaM vRttau kimapi vistRtaH // 38 // 30 pitRmAtuyaMDulaM bhrAtari // 39 // [ si0 6 / 2 / 62 ] AbhyAM yathAsaGkhyaM bhrAtari vyaDDulau syAtAm / pitRvyaH / mAtulaH // 39 // 32 "pitR0" / sUtraM spaSTam // 39 // 1ayamarthaH-yadi rASTrakSatriyayorekazabdavAcyatA bhavati, tadAnIM jyaN bhavati / For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH pitro mahaT // 40 // [si0 6 / 2 / 63 ] pitRmAtRbhyAM mAtApitrorDAmahaT syAt / pitAmahaH pitAmahI / mAtAmahaH maataamhii||40|| "pitro0" mAtA ca pitA ca pitarau tayoH pitroH / pitAmaha iti-pituH pitA pitAmahaH / pitu. rmAtA pitAmahI / mAtuH pitA mAtAmahaH / mAturmAtA mAtAmahI // 40 // rAgAho rakta ||41||[si0 6 / 2 / 1] yena kusumbhAdinA vastrAdi rajyate sa rAgastasATTAntAdraktamityarthe'N syAt / kusumbhena raktaM kausumbhaM vastram / "lAkSArocanAdikaNU" (6 / 2 / 2 ) lAkSikaH, raucanikaH paTaH // 41 // ___ "raagaa."| yenetyAdi-zuklasya varNAntarApAdanamiha rnyjerrthH| TantiAditi tRtIyAntAdityarthaH / kausumbhamiti-evaM kASAyam kaukumam mAliSTham hAridram mAhArajanam / vA'dhikArAt pakSe vAkyaM samAsazca bhavatikusumbhena raktam, kusumbharaktamityAdi / rAgazabdena prasiddhA eva kusumbhAdayo rAgA gRhyante, teneha na 10 bhavati-kRSNena raktam , lohitena pItena raktamiti; ete hi varNA ,vyavRttayo na tu rAgAkhyAH / kathaM kASAyau gaIbhasya karNau, hAridrau kukuTasya pAdAviti ? kASAyAviva kASAyau hAridrAviva hAridrau ityupamAnopameyabhAvena tadguNAdhyAropAdbhaviSyati / "lAkSA." / aNo'pavAda ikaN / ityAdizabdasambandhAt "zakalakardamAdvA" (6 / 2 / 3) / AbhyAM rAgavizeSavAcibhyAM TAntAbhyAM raktArthe ikaN vA syAt / zAkalikaM zAkalam / kArdamikaM kArdamam / "nIlapItAdakam" (6 / 2 / 4) / 15 AbhyAM rAgavizeSavAcibhyAM raktArthe yathAsaGkhyam a ka ityetau syAtAm / nIlena, liGgaviziSTagrahaNAt nIlyA vA raktaM nIlam / pItena raktaM pItakam / kecittu pItakazabdAdapyapratyayamicchanti, pItakena kusumbhaprathamaniryAsena raktaM pItakam / guNavacanatvAt kena ca siddhe'NapavAdArtha vacanam / "uditagurorbhAdhukte'nde" (6 / 2 / 5) udito gururyasmin bhe nakSatre tadvAcinastRtIyAntAyukte'rthe yathAvihitaH pratyayaH syAt , sa ceyukto'rtho'bdaH saMvatsaraH syAt / puSyeNa uditaguruNA yuktaM varSa pauSam , 20 atra ca "tiSyapuSyayorbhANi" (2 / 4 / 90) / tasya nakSatrasya sambandhyaN bhANa , yo bhAdityullekhena vidhIyate / tiSyapuSyayoryakArasya bhANi parato luk syAt / evaM taiSaM varSam, pauSaM taiSamahaH, pauSI taiSI raatriH| "candrayuktAtkAle lasvaprayukta" (6 / 2 / 6) / candreNa yuktaM yannakSatraM tadvAcinastRtIyAntAdyukte'rthe yathAvihitaH pratyayaH syAt (ceyukto'rthaH kAlo bhavati ), aprayukte tu kAlavAcake zabde tasya lup syAt / puSyeNa candrayuktena yuktamahaH pauSamahaH pauSaH kAlaH / lumva'prayukte adya puSyaH / 25 puSye pAyasamabhIyAt / "dvandvAdIyaH" (6 / 2 / 7) / candrayuktaM yannakSatraM tahandvAttRtIyAntAyukte kAle IyaH syAt / rAdhAnurAdhAbhizcandrayuktAbhiryuktaM rAdhAnurAdhIyamahaH / adya rAdhAnurAdhIyam / evaM tiSyapunarvasavIyA rAtriH / adya tiSyapunarvasavIyam / "zravaNA'zvatthAnAnyaH" (6 / 2 / 8) AbhyAM candrayuktanakSatravAcibhyAM tRtIyAntAbhyAM yukte kAle akAraH pratyayaH syAt, nAmni, pratyayAntaM cetkAlavizeSasya nAma syAt / zravaNena candrayuktena yuktA zravaNA rAtriH / azvatthA paurNamAsI / satyapya-30 nvarthayoge na kAlamAtramevocyate, api tu kAlavizeSa eveti nAmatvam (nAnnIti kim ? zrAvaNamaha ityaadi|)||41|| 1 upalakSaNamidamanyeSAmapi varNAnAM varNAntarApAdana miha rajerarthaH / 2 Ta ityekadezena samudAyopalakSaNakhAttRtIyA labhyate / 3 dravyeSu kusumbhAdiSu vRttiryeSAM dravyAzrayI guNa iti kRtvA / 4 rajyate'neneti rAgazabdavyutpatteraghaTanAt / 5 atra adyetyasyAdhArameva na sAmAnAdhikaraNyam / 6 idaM sUtraM vinApi nIlapItaguNayogAnIlaM pItaM ca. pItAttu svArthikena kutsitArthena vA kapA pItakamiti ca setsyatItyAzaGkA / 32 For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu SaSThayAH samUhe // 42 // [ si0 629] SaSThyantAtsamUhe'NAdayaH syuH / cApam / "bhikSAdeH" (12 / 10) bhaikSaM gArbhiNam / *gotrokSAdibhyo'kaJ-aupagavakam / aukSakam / "kedArANyAko" kaidArya kaidArakam / "kavacihastyacittAccekaN" (6 / 2 / 14) kAvacikam / hAstikam / ApUpikam / 5kaidArikam / "brAhmaNamANavavADavAdyaH" (6 / 2 / 16) brAhmaNyam "gaNikAyA Nya" (6 / 2 / 17) gANikyam / "kezAdvA" (6 / 2 / 18) kaizyaM kaizikam / "vA'zvAdIyaH" (6 / 2 / 19) azvIyaM Azvam / "pAd DvaN" (6 / 2 / 20) pazUnAM samUhaH pArzvam // 42 // ___"SaSThayA." / gotrAdibhyo'kam vakSyate, acittAdikaNa pratipadaM vakSyate kedArANNyazcetyevamAdayaH / tato'nyadihodAharaNaM draSTavyam / cASANAM samUhaH cASam / evaM kAkaM bAkaM zaukaM bhaikSukaM vADavam / 10 vanaspatInAM samUho vAnaspatyam straiNam pauMsnam / paJcAnAM kumArINAM samUhaH paJcakumArItyatra tu samUhaH samAhAra eva, sa ca samAsArthaH, samAsenaiva ca gata iti taddhito notpadyate / yadyutpadyeta ko doSaH syAt ? utpannasyApi hyasya "dvigoranapaye yasvarAderlubadviH" ( 6 / 1 / 24) iti lupA bhavitavyaM tathA cAvizeSaH / naivam / "DyAdeauNasya." (2 / 4 / 95) ityAdinA DInivRttiH syAt "tasyedam" (6 / 3 / 160) ityevANAdisiddhau samUhavivakSAyAM tadapavAdabAdhanArtho yogaH / "bhikSA." / bhikSa15 zabdo'kArAnto'pItyeke / bhikSA, garbhiNI, yuvati, kSetra, karISa, aGgAra, carman , varman , carmin , varmin , paddhati, sahasra, atharvana, dakSiNA, khaNDika, yuga, varatrA, yugavaratrA, hala, bandha, halAbandha (lI. la. ?) aulukya iti bhikSAdayo dvAviMzatiH / bhikSAdInAmacittekaNo bAdhanArthaM vacanam , aulukyazabdasya gotrAko bAdhanArthaH pAThaH, yuvateraN siddha eva puMvadbhAvabAdhanArthastu pAThaH, anye tu yuvatizabdaM na paThanti tanmate puMvadbhAve sati yuvatInAM samUho yauvanamityeva bhavati / "surUpamati20 nepathyaM kalAkuzalayauvanam / yasya puNyakRtaH preSyaM saphalaM tasya yauvanam" // 1 // AdizabdAt "kSudrakamAlavAtsenAnAnni" (6 / 2 / 11) kSudrakamAlavazabdAtsamUhe'rthe'N syAt / kSudrakAzca mAlavAzca kSudrakamAlavAsteSAM samUhaH kSaudrakAmAlavI; evaM nAmA kAcitsenA / gotrAkaJbAdhanArthaM vacanam / samUhAdhikAre hi tadantasyApi grahaNam-"dhenoranaJaH" ( 6 / 2 / 15) iti pratiSe dhaat| *gotretyAdi-"gotrokSavatsoSTravRddhA'jorabhramanuSyarAjarAjanyarAjaputrAdakaJ" 25(6 / 2 / 12) gotrapratyayAntebhya ukSAdibhyo dazabhyazca samUhe'kaJ syAt / aupagavakamiti-evaM gArgakaM vAtsakaM "taddhitayasvare'nAti" (2 / 4 / 92) iti yaluk / gAAyaNakaM vAtsyAyanakam / aukSakamiti-evaM vAtsakaM auSTrakaM vArddhakaM AjakaM aurabhraka mAnuSyakaM rAjakaM rAjanyakaM "taddhitayasvare'nAtI"ti yalope prApte sUtram-"na rAjanyamanuSyayorake" (2 / 4 / 94) anayoryakArasya ake pare lug na syAt / rAjaputrakam / / "kedA0"[atra "kedArANNya zca" (6 / 2 / 13) iti sUtram ] 30 acittekaNo'pavAdaH / "kava0" / kavacin hastin ityetAbhyAM acittAt , cAnukRSTAt kedArAcca ___ samUhe ikaN syAt / liGgaviziSTasyApi grahaNAt hastinAM hastinInAM vA samUho hAstikam / 32 kedArAccaivaM trairUpyam / 1 ukSakavaciprabhRtayaH pratipadoktakhAt kedArANaNyazcetyAdiSu draSTavyA iti 'gotrAdakam' ityatra na uktAH / 2 dvayorapyekArthavAtsamUha eva samAhAra ityarthaH / 3 taddhitaluki satyAmiti zeSaH / 4 IyAdInAmityarthaH / 5 anyathA pratyayaH prakRtyAdeH' iti nyAyAt samudAyasyAgotrakhAt kSaudrakamAlavakamiti na sidhyet / For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / sAmUhikapatyayAdhikAraH 361 AdizabdAt "dhenoranajaH" (6 / 2 / 15) dhenuzabdAt samUhe ikaN syAt , na cetsa nabaH paraH syAt / dhenUnAM samUho dhainukam / anaba iti-adhenUnAM samUha Adhenavam-utsAditvAdan / anaba iti niSedhena tadantavidheApitatvAt brAhmaNarAjanyakaM vAnarahastikaM gaudhenukam / "brAhma" brAhmaNAnAM samUho brAhmaNyam / evaM mANavyaM vADavyam / "gaNi" gaNikAnAM samUho gANikyam / brAhmaNAdInAM yavacanaM puMvadbhAvArtham-brAhmaNAH prakRtA asyAM yAtrAyAM "tayoH samUhavaJca bahuSu" (73 / 3) iti 5 yaH pratyayaH / brAhmaNyA yAtrA yasya sa brAhmaNyayAtraH / vADavyayAtraH / Nye hi puMvadbhAvo na syAt , yathA gANikyAyAtraH / "kezA0" pakSe acittalakSaNa ikaN / "vA'zvA." pakSe autsargiko'N Azvam / "pA0" parzazabdAt samUhe DaN syAt / acitte'kaNopavAdaH / ddittvaadntysvraadilopH| AdizabdAt "InohaH krato" (6 / 2 / 21) ahanazabdAtsamUhe krato vAcye InaH syAt , ahnAM samUhaH ahInaH kratuH / kratAviti kim ? Ahnamanyat zvAdipAThAdam / "pRSThAyaH" (6 / 2 / 22 ) 10 samUhe Rtau vAcye pRSThAnAM samUhaH pRSThayaH kratuH / pRSThazabdo'haHparyAyaH / rathantarAdi sAmaparyAya ityanye / kratAvityeva-pAThikam / "caraNAddharmavat" (6 / 2 / 23) caraNaM kaThakAlApAdi tasmAdyathA dharme pratyayAH syuH, tathA samUhe'pi / vat sarvasAdRzyArthastena yakAbhyaH prakRtibhyo yaH pratyayo yathA dharme syAttAbhyaH sa pratyayastathaivehApi syAditi / yathA kaThAnAM dharmaH kAThakam , kAlApakaM chAndogyaM aukthikyaM bADhacyaM AtharvaNikam / tathA samUhe'pi kAThakamityAdi / / 42 // gorathavAtAbalkavyalUlam // 43 // [si0 6 / 2 / 24 ] ebhyastribhya ete trayaH syuH / litpratyayAntAnAM strItvam-gotrA, rathakaTyA / vAtUlaH // 43 // "gora0" / litpratyayAntAnAmiti "linminyaniNyaNiruyuktA" iti liGgAnuzAsanavacanAt / etapratyayAntAnAM strItvam / tatra litpratyayAntA yathA. gotrA / mipratyayAntA yathA. sUmiH-sthUNA, ayaHpratimA ca, varmiH valmIkakRmiH / nipratyayAntA yathA. veniH-vyAdhiH, kezaracanAdi ca / soniH savanam / 20 anipratyayAntA yathA. aTanirdhenuH, prAntaH / kaTani:-zailamekhalA / dhamaniH zirA / NipratyayAntA yathA. vANiH-vyUtiH, mUlaM ca / nizreNiH-adhirohaNI, kharjurI ca / aNipratyayAntA yathA. saraNiH-panthAH, zreNizca / prahaNiH-koSThasthAnam , rogavizeSazca / karaNiH sAdRzyam / ruyuktAH ktikyapazaprabhRtaya iti / vAtUla iti Ulapratyayasya litvAbhAvAnna strItvam // 43 // pAzAdezca lyH||44|| [si06|2|25] gavAdibhyaH pAzAdezca lyaH syAt // 14 // "pAzA." / pAzAdibhyo gorathavAtazabdebhyazca samUhe lyaH syAt // 44 // vyakye // 45 // [si0 1 / 2 / 25] odautoH kyavarje yAdau pratyaye'vAcau syAtAm / gavyA vAtyA pAzyA / "zvAdibhyo'J" (6 / 2 / 26) zauvam / "khalAdibhyo lin" (6 / 2 / 27) / khalinI UkinI / "grAmajana 30 bandhugajasahAyAttala" (6 / 2 / 28) grAmatA // 45 // ( iti sAmUhikAH / "pyakye" / akya iti kim ? upoyata auyata / pAzyeti-pAza tRNa khala dhUma aGgAra poTagala piTaka piTAka zakaTa hala nala vana iti pAzAdayo dvAdaza 12 / bhikSAvipAThAdaGgArahalazabdAbhyAmaNapi-34 hai. prakA* pUrvA0 46 For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuAjAraM hAlaM / lakAraH strItvArthaH / "zvAdi." zunAM samUhaH zauvam / evaM ahnAmAhnam, cakriNAM cAkram , daNDinAM dANDam / aNaiva siddhe "no'padasya." (7 / 4 / 61) ityantyasvarAdilopArthamaJvacanam , aNapavAdabAdhanArthaM ca / zvAdayaH prayogagamyAH / "grAma0" sUtraM spaSTam / AdizabdAt "puru SAtkRtahitavadhavikAre caiya" (6 / 2 / 29) / puruSazabdAt kRtAdiSu caturartheSu, cakArAtsamUhe 5ca eyaJ syAt / kRtAdau yathAI vibhaktiyogaH / puruSeNa kRtaH pauruSeyo granthaH, puruSAya hitaM pauruSeyamahacchAsanam, puruSasya vadho vikAro vA pauruSeyaH, puruSANAM samUhaH pauruSeyam / / 45 // vikAre // 46 // [si0 6 / 2 / 30] SaSThyantAdvikAre'NAdayaH syuH // 46 // "vikA0" / dravyasyAvasthAntaraM vikAraH // 46 // vA'zmano vikAre // 17 // [ si074|63 ] vikArArthe taddhite'zmano'ntyasvarAdervA luk / AzmanaH AzmaH / "pujatoH So'ntazca" (6 / 2 / 33) trApuSa jAtuSam / "payodroryaH" (6 / 2 / 35) payasyaM dravyam / "ekakharAt" (6 / 2 / 48) mayaT / mRnmayam / "goH purISe" (6 / 2 / 50) gomayam / "apo yazvA" (6 / 2 / 56) ApyaM ammayam // 47 // 15 "vA'zma." / spaSTam / evaM bhasmano vikAro bhAsmanaH / mRttikAyA mArtikaH / arddhasya ArddhaH / halasya hAlaH / sIrasya sairaH / vedInAM vaidaH / vRjInAM vArjaH / trigartAnAM traigarttaH / raMhUnAM rAMhavaH "tasyedam" ( 6 / 3 / 160) ityevANAdisiddhAvarddhAdiSu vikAreNApavAdabAdhanArthaM vacanam / AdizabdAt "tAlAddhanuSi" (6 / 2 / 32) / vikAre'N / dulakSaNasya mayaTo'pavAdaH / tAlasya vikAraH tAlaM dhanuH / dhanuSIti kim ? tAlamayaM kANDam / "trapu0" sUtraM spaSTam / "payo0" paya20 so'NopavAdaH / drorekasvaramayaTaH / payaso vikAraH payasyam / drordAruNo vikAro dravyam / AdizabdAt "zamyA laH" (6 / 2 / 34 ) zamIzabdAdvikAre'vayave cAN, tatsanniyoge cAsya lo'ntaH / zamyA vikAro'vayavo vA zAmIlaM bhasma, zAmIlI zAkhA / "uSTrAdakam" (6 / 2 / 36) vikAre'vayave ca / uSTrasya uSTrayA vA vikAro'vayavo vA auSTrakaM mAMsam , auSTrikA jaGghA / "umo dvA" (6 / 2 / 37) vikArAvayavayorakaJ / umA atasI, tasyA vikAro'vayavo vA aumakam 25 aumam / UrNAyA vikAraH aurNakaH, aurNaH kambalaH / "eNyA eya" (6 / 2 / 38) vikArAvaya vayoH / aNo'pavAdaH / aiNeyaM mAMsam , aiNeyI jaGghA / strIliGganirdezAt puMlliGgAdaNeva-aiNaM mAMsam / aiNI jaGghA / "kauzeyam" (6 / 2 / 39) kozazabdAt vikAre eyaJ nipAtyate / kozasya vikAraH kauzeyaM vastraM sUtraM vA / nipAtanaM rUDhyartham , tena vastrasUtrAbhyAmanyatra bhasmAdau na syAt / "parazavyAghaluka ca" (6 / 2 / 40) parazave idaM parazavyam , tasmAdvikAre'N syAta, yakArasya ca luk / 30 parazavyasyAyaso vikAraH pArazavam / aN siddha eva, yalugarthaM vacanam / yagrahaNena ca sasvarayakAralopaH syAt , tenottarasUtre "svarasya pare prAvidhau" (7 / 4 / 110) ityasyAnupasthAnAdyalope "avarNevarNasya" (7 / 4 / 68) itIkAralopaH syAt / "kaMsIyAyaH " (6 / 2 / 41) kaMsAya idaM kaMsIyam , "pari NAmini tadarthe" (7 / 1 / 44) iti yaH / kaMsIyazabdAdvikAre jyaH syAt , tadyoge ya luk ca / kaMsIyasya 34 vikAraH kAMsyam / "hemArthAnmAne" (6 / 2 / 42) hemavAcizabdAt mAne vikAre vAcye'N For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / vaikArikapratyayAdhikAraH syAt / dumayaTo'pavAdaH / hATakasya vikAro hATako niSkaH / haimo niSka ityatra paratvAddhemAdilakSaNo'beva / arthagrahaNaM svarUpavidhivyudAsArtham / mAna iti kim ? hATakamayI yaSTiH / "drorvayaH" (6 / 2 / 43 ) mAnavikAre / ysyaapvaadH| drorvikAro duvayaM mAnam / "tulAdyaiH pautavaM mAnaM druvayaM kuDavAdibhiH" iti abhidhAnacintAmaNau / "mAnAkrItavat (6 / 2 / 44 ) / mIyate paricchidyate yena tanmAnaM iyattA paricchittihetuH saGkhyAdiracyate / mAnavAcinaH zabdAdvikAre krItavatpratyaya-5 vidhiH syAt / yathA zatena krItaM zatyaM zatikam , tathA zatasya vikAraH zatyaH zatikaH / evaM sAhasraH naiSkikaH / vat sarvavidhisAdRzyArthaH, tena lubAdikasyApi atidezo bhavati-dvizataH trizataH dvisahasraH dvisAhasraH dviniSkaH dvinaiSkikaH / "hemAdibhyo'" (6 / 2 / 45) ebhyo yathAyogaM vikAre'vayave ca nityamaJ syAt / hemno vikAro haimaM zarAsanam / haimI yaSTiH / heman , rajata, udumbara, nIvudAra, rohItaka, bibhItaka, kaNDakAra, gavIdhukA, pATalI, zyAmAka, bAhiNa, iti hemAdaya ekA-10 daza / bahuvacanamAkRtigaNArtham / heno'NbAdhanArtha abvacanam , aNi hi sati "aNi" (7 / 4 / 52) ityantyasvarAde na syAt / pATalIzyAmAkabArhiNAnAM dulakSaNasya, zeSANAM tu vaikalpikasya mayaTo bAdhanArtham / "eka." ekasvarAnnAno yathAsambhavaM bhakSyAcchAdanavarjite vikAre'vayave ca nityaM mayaT syAt / mRnmayamiti-evaM vAGmayaM tvaGmayaM suGmayaM gIrmayaM dhUrmayam / "go." goH purISam gomayam / yadyapi purISaM vikAratayA na prasiddhaM tathApi doSadhAtumalamUlaM zarIramiti vivakSAyAM 15 'tAtsdhyAttadvadupacAra' iti goH purISa payazca vikAro bhavati / ekasvarAdityeva siddhe purISe niyamArtha vacanam / "apo." apAM vikAraH ApyaM ammayam / ekakharamayaTo'pavAdaH // 47 // hyogodohAdInaJ hiyaGguzcAsya // 48 // [si0 62055] hyogodohazabdAdvikAre nAmnInaJ , prakRtehiyaGgurAdezazca sAt / haiyaGgavInam navanItaM ghRtaM vA // 48 // 20 "yogo0" / sUtraM spaSTam // 48 // prANyauSadhivRkSebhyo'vayave ca // 49 // [si06|2|31] ebhyo vikAre'vayave cANAdayaH syuH / kApotaM sakthi mAMsaM vA / daurva bailvaM kANDaM bhasa vA // 49 // "prANyau0" / ebhyo'vayave vikAre ca yathAI pratyayAH syuH / tatra kApotaM sakthIti prANino'vayave, 25 mAMsamiti ca vikAre / daurvaM kANDa miti auSadheravayave, bhasmeti ca vikAre / bailvaM kANDamiti vRkSasyAvayave, bhasmeti ca vikAre / prANinazcetanAvantaH, auSadhayaH phalapAkAntAH, vRkSAH puSpavantaH phalavantazca / vRkSavizeSatvAt vanaspativIrudhAmapi vRkSagrahaNena grahaNam , prANigrahaNenaiva cetanAyattvena vRkSauSadhigrahaNe siddhe tadupAdAnamiha zAstre prANigrahaNena trasA eva gRhyante, na ca sthAvarA, iti jJApanArtham // 49 // abhakSyAcchAdane vA mayaT // 50 // [si0 hArA46] 30 bhakSyAcchAdanavarja yathArha vikArAvayavayormayavA / bhasamayaM bhAsanam / niSedhe-maudgaH sUpaH / kAryAsaH paTaH / "lubbahulaM puSpamUle" (6 / 2 / 57) "phale" (6 / 2 / 58) vaikArikasya / mallikA puSpam / vidArI mUlam / AmalaphalamityAdi / * iti vaikArikAH / 34 For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"abhakSyA0" / niSedha iti-bhakSyAcchAdanayorityarthaH / bhakSyAcchAdanayormayaDabhAvapakSe ca "tAlAnuSi" (6 / 2 / 32) ityAdiko vidhiH sAvakAzaH / ayaM ca bhasmamayamityAdau / tatrobhayaprAptau paratvAdanena mayad bhavati-tAlamayaM dhanuH / trapumayaM jatumayaM zamImayaM payomayaM dvamayaM uSTramayaM umAmayaM UrNAmayaM eNImayaM kozamayaM parazavyamayaM kaMsImayam / eke tu tAlAnuSi droH prANivAcibhyazca 5mayaTa necchanti / ' AdizabdasaMsargAt "zaradarbhakUdItRNasomavalvajAt" (6 / 2 / 47) / ebhyaH SaDbhyo'bhakyAcchAdanavarjavikArAvayavayormayaT syAt / zaramayam / "doraprANinaH" (6 / 2 / 49) / dusaMjJakAdaprANivAcino yathAyogaM bhakSyAcchAdanavarjavikArAvayavayormayaT syAt / aNo'pavAdaH / AmramayaM zAlamayaM zAkamayaM kAzamayaM tanmayaM yanmayam / aprANina iti kim ? zvAvidho vikAro'vayavo vA 10 zauvAvidham , zvAvinmayam / cASaM cASamayam / "vrIheH puroDAze" (6 / 251) / nityaM mayaT / aNo'pavAdaH / brIhimayaH puroDAzaH / puroDAza iti kim ? traihaH odanaH, DrahaM bhasma / "tilayavAdanAgni" (6 / 2 / 52) AbhyAM vikArAvayavayormayaT syAt , anAmni / aNo'pavAdaH / tilamayam yavamayam / anAmIti kim ? tailam / yavAnAM vikAro yAvaH sa eva yAvakaH / "piSTAt" (6 / 2153) / vikAre mayaTa, anAgni / aNo'pavAdaH / piSTamayam / "nAgni kaH" (6 / 2 / 54) / 15piSTazabdAnAni vikAre kaH syAt / piSTasya vikAraH piSTikA / "lubbahulaM puSpamUle" iti asthAyamarthaH-vikArAvayavayorvihitasya pratyayasya puSpe mUle vikAratayA'vayavatayA vivakSite bahulaM lup syAt / malliketi-mallikAyA vikAro'vayavo vA puSpaM mallikA / evaM yUthikA navamAlikA mAlatI; eSvaNo mayaTo vA lupi "yAdegauNasyAkipastaddhitalukyagoNIsUcyoH " (2 / 4 / 95) / jyAdeH pratyayasya gauNasyAkiyantasya taddhitaluki lug bhavati, goNIsUcIsambandhinastu na syAt / paJca20 kumAryoM devatA'sya paJcakumAraH, paJcabhirdhIvarIbhiH krItaH paJcadhIvA, paJcedrANyo devatA'sya paJcendraH, paJcAgniH eSu DInivRttau tatsanniyogaziSTayorAgamAdezayorapi nivRttiH / dve striyau devate'sya aN "dvigoranapatye0" (6 / 1 / 24) iti lup dvistraH / paJcabhiryuvatibhiH krItaH paJcayuvA / evaM paJcakhaTvaH, paJcasakhaH / yadA sakhizabdAt DayAM paJcabhiH sakhIbhiH krItaH iti vAkye ikaNo lope'nena DInivRttistadA "rAjansakheH" (7 / 3 / 106) iti samAsAntaH, yadA tu sakhazabdAttadA GIni25vRttau siddhameva / dvipanuH / kuvalyA vikAraH phalaM kuvalam / evaM badaram Amalakam / jayAderiti kim ? paJcabhiH preyobhiH krItaH paJcapreyAn / gauNasyeti kim ? avanterapatyaM strI avantI, evaM kuntI; "kuntyavanteH striyAma" (6 / 1 / 121) ityapatyapratyayalup / kurU!-atra hi taddhitaluki kRte jAtau jyUGAvityagauNatvam / akipa iti kim ? kumArImicchati kumArIyatIti vip , tasya lope kumArI / paJcakumAryo devatA'sya paJcakumArI, evaM paJcendrANI pazcayuvatI / taddhitalukIti kim ? aupagavItvam / 30 kathaM harItakyAH phalaM (vikAro vA) harItakI, evaM kozAtakI; atra lubantasya strItvAt punargaurAdilakSaNo DIH / agoNIsUcyoriti kim ? paJcabhirgoNIbhiH krItaH paJcagoNiH / evaM paJcasUciH // iti strIpratyayanivRttau lubantasya strItvAtpunaH svIpratyayaH / jaaterjaatiH| pATalyAH pATalAyA vA pATalaM pATalA vA / yadAhA-puSpe lIbe'pi pATalA / pATalItyapi / kundam sinduvAram kadambam karavIram azokam campakam karNikAram kovidAram / vidAryA mUlaM vidArIti-evaM aMzumatI, (bRhatI,) haridrA mAdhavI 35 mustA / kacinna bhavati-varaNasya puSpANi vAraNAni / eraNDasya mUlAni airaNDAni / bilvasya bailvAni For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / vaikArikAH / cAturarthikAH 365 1 kvacidvikalpa:- zirISasya puSpANi zirISANi, zairISANi / hIberasya mUlAni hrIberANi, haiberANi / kacitpuSpamUlAbhyAmanyatrApi bhavati - Amalakasya vikAro vRkSaH AmalakI / badarI / vrIhervikAraH stambo vrIhiH / " phale" ityasyAyamarthaH - vikAre'vayave vA phale vivakSite pratyayasya lup syAt / Amalakamiti - AmalakyA vikAro'vayavo vA phalamAmalakam / evaM badaryA badaraM, kuvalyAH kuvalam, bhallAtakyA bhallAtakam, brIhiH yavaH muddraH mASaH godhUmaH niSpAvaH tilaH kulattha: harItakI pippalI kozAtakI 5 pAkI arjunapAkI karkaTI nakharakha ( ja ? ) nI zaSkaNDI daNDI doDI dADI pathyA amlikA cicA drAkSA ghukSA dhvADDA mRdvIkA kaNA balA elA zAlA kAlA gargarikA kaNTakArikA zephAlikA oSadhiH karkAruH / haritakyAdibhyo lupi prakRtiliGgameva / tatra pUrvasya strIpratyayasya lupi punaH sa eva strIpratyayaH / yadyapyAmalakAdIni prakRtyantarANi santi, tathApyAmalakyAdibhyaH pratyayazrutinivRttyarthaM vacanam / , atrAyaM vizeSa:-- " lakSAderaNa" ( 6 / 2 / 59 ) / phale bikAre'vayave ca vivakSite / vidhAnasA - 10 marthyAccAsya lup na syAt / plAkSaM phalam evaM naiyagrodham / lakSa, nyagrodha, azvattha, iGgudI, veNu, bRhatI, sagu, saku, kratu iti navakaH prakSAdiH / " jambvA vA " ( 6 / 2 / 60 ) / jambUzabdAdvikAre 'vayave bAphale vivakSite aNpratyayo vA syAt / pakSe yathAprAptaM pratyayastasya ca lup / jambvA vikAro'vayavo bA phalaM jAmbavam, pakSe jambU: jambu / lupi strInapuMsakate / "na dviradruvayagomayaphalAt " ( 6 / 2 / 61 ) / druvayaM gomayaM phalaM ca varjayitvA'nyasmAnnAmno vikArAvayavayordvaH pratyayo na syAt / 15 kapotasya vikAro'vayavo vA kApotaH kApotasya vikAro'vayavo veti "doraprANinaH " ( 6 / 2 / 49 ) iti mayaT na bhavati / evaM bailvaH aiNeyaH zAmIlaH auSTrakaH kAMsyaH pArazavaH / adruvayagomayaphalAditi kim ? drauvayaM khaNDam | gaumayaM bhasma / kApittho rasaH / kathaM kapotasya mAMsaM kApotam tasya vikAraH kApoto rasaH, palAzasyAvayavaH pAlAzI zAkhA, tasyA'vayavaH pAlAzI samit iti ? vikAre'pi prakRtizabdo varttate - mudaiH zAlIn bhute; mudgavikArai: zAlivikArAniti gamyate / gobhiH sannaddho 20 vahati-govikAraizvarmabhiriti gamyate / avayave'pyavayavizabdo varttate - pUrve paJcAlAH, uttare paJcAlAH / grAmo dagdhaH paTo dagdha iti / tatra vikAravRtteH prakRtizabdAdavayavavRtteravayavizabdAcca pratyayo bhavati / cikAravikAro'pi vA vikArai eva; avayavAvayavo'pyavayava iti / "averdugdhe soDhadUsamarI sam" ( 6 |2| 64 ) / avizabdAdugdhe'rthe soDhAdayastrayaH pratyayAH syuH / avisoDhaM abidUsaM avimarIsam / iti vaikArikAH pratyayAH / 25 tadatrAsti 1 teSAM nivAsaH 2 tasmAdadUrabhavaM 3 tena nirvRttaM 4 cetyarthacatuSTaye'NAdayo matuva yathArhaM deze nAmni ca vaktavyAH / audumbaraM 1 zaivaM 2 vaidizaM puraM 3 kauzAmbI purI 4 // *udumbarAvatI 'madhumAn || "naDakumudavetasamahiSADit " ( 6 | 2|74 ) | matuH / nAn kumudvAn // "naDazAdAdU DulaH" ( 6 / 2/75 ) naDDulam, zAdvalam // 50 // -- iti cAturarthikAH // * tadatrAstItyAdicAturarthikapratyaya saGkSepastatra " tadatrAsti" ( 6 / 2 / 70 ) taditi prathamAntAdati saptamyarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt, prathamAntaM cedastIti syAt / atrApi iti karaNo vivakSArtho'nuvarttata eva tena prasiddhe nAmni bhUmAdau cArthe bhavati; ata eva cobhayaprAptau paro'pi matvarthIyo'nena 33 1 kApotaM prati uttaraM datvA pAlAza pratyAha vikAra eveti / prakRterapItyarthaH / 2 kriyate'nenArthapratItiriti karaNaH zabdaH / For Personal & Private Use Only 30 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 bAdhyate / audumbaramiti - udumbarA asmin deze santi audumbaraM puram / audumbaro dezo parvato vA // teSAM nivAsaH, tasmAddUrabhavamiti - atra sUtram " nivAsAdUrabhave iti deze nAmni" (6 / 2 / 69) SaSThyantAt nAmno nivAsa adUrabhava ityanayorarthayoryathAvihitaM pratyayaH syAt / pratyayAntaM cedezasya nAma syAt / iti zabdo vivakSArtha:, tenAnuvRtte vyavahAramanupatite nAmni jJeyaM na saGgIte / nivasantyasminniti 5 nivAsaH / zaibamiti - zibInAM nivAsaH zaibaM puram / vaidizamiti - vidizAyA nagaryA adUrabhavaM vaidizaM nagaram / vaidizo janapadaH / evaM varaNA ca asizva, evaMnAnyau nadyau tayoradUrabhavA vArANasI purI / trIhityA himatam / yavamatyA yAvamatam / iha kecidaGgAnAM nivAsaH aGgAH / vaGgAH, kaliGgAH, suhmAH, magadhAH, puNDrAH, kuravaH, paJcAlAH, matsyAH / varaNAnAmadUrabhavaM varaNAnAma nagaram / zRGgazAlmalInAM zRGgazAlmayo grAmaH / godayorhRdayogadau grAmaH / AlanyAyanaparNAnAM AlanyAyanaparNA grAmAH / 10 zaphaNDyAH zaphaNDI, jAlapadAyA jAlapadA, mathurAyA mathurA, ujjayanyA ujjayanI, gayAnAM gayA, urazAyA urazA, takSazilAyAstakSazilA, kaTubadaryAH kaTubadarI / khalatikasya khalatikaM vanAnItyAdiSu pratyayamutpAdya lupamArabhante, satyAM ca lupi prakRtivalliGgavacane ca manyante / tadayuktam / atra hi prakRtimAtrameva dezanAma na pratyayAntam, pratyayAntasya ca dezanAmatve pratyayo vidhIyate iti na bhavati / tasya nivAsa ityAdivivakSAyAM tu vAkyameva / pratyayAbhAvAcca lubapi na vaktavyA / aGgavaraNAdInAM ca 15 kSatriyavRkSAdivajjanapadanagarAdau svata eva vRttirna pratyayamayogAt, liGgasayopAdAnaM ca svagatameveti // tena nirvRttaM ceti atra sUtram " tena nirvRtte ca" ( 6 / 2 / 71 ) teneti tRtIyAntAnnirvRttamityasminnarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt, deze nAmni / yadA akarmakA api dhAtavaH sopasargAH sakarmakA bhavantIti karmaNi nirvRttazabdo vyutpAdyate, tadA teneti karttari karaNe vA tRtIyA / yadA tvakarmavivakSayA karttari nirvRttazabdastadA hetau tRtIyA / kauzAmbIti - kuzAmbena nirvRttA kauzAmbI / evaM kakande - 20 na kAkandI / makandena mAkandI | sagaraiH sAgaraH / sahasreNa nirvRttA sAhasrI parikhA / cakArazcaturNA yogAnAmuttaratrAnuvRttyarthaH, tenottare pratyayA yathAyogaM caturSvartheSu deze nAni ca bhavanti / *udumbarAvatIti-atra sUtram "nadyAM matuH " ( 6 / 2 / 72 ) nadyAM deze nAmni cAturarthiko matuH syAt / ago'pavAdaH / udumbarA asyAM santi udumbarAvatI nadI / evaM mazakAvatI vIraNAvatI puSkarAvatI ikSumatI amarAvatI ikSuvatI drumavatI zarAvatI irAvatI " anajirAdibahukharazarAdInAM 25 matau " ( 3 / 2 / 78) ajirAdivarjita bahusvarANAM zarAdInAM ca matau dIrghaH syAt / bahusvara udumbarAvatItyAdi zarAdi . zarAvatItyAdi / evaM vaMzAvatI / zucImati "normyAdibhyaH" ( 2 / 1 / 99 ) iti vatvAbhAvaH / vArdAvAnnAmagiriH / veTAvAnnAma giriH / zara, vaMza, zuci, kuza, dhUma, ahi, kapi, muni, maNi, vArda, veTa ityekAdaza zarAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham tena RSIvatI mRgAvatI padmAtI vAtAvatI bhogAvatItyAdi siddham / bahusvarazarAdInAmiti kim ? trIhimatI ikSumatI drumatI 30 madhumatI / bahusvarasyAnajirAdivizeSaNaM kim ? ajiravatI, khadiravatI, sthaviravatI, pulinavatI, malayavatI, haMsakAraNDavatI, cakradhAravatI, cakravAkavatI cakrasyeva vAko vAg yasya sa cakravAkaH; alaGkAravatI, zazAGkavatI, hiraNyavatI, ajirAdirAkRtigaNaH / nAmnItyeva - valayavatI kanyA zaravatI 33 tUNA || bhagIrathena nirvRttA bhAgIrathI, bhaimarathI, jAhnavI, sauvAstavI / amatvantAnyeva bhAgIrathyAdIni 1 mahAmahopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracite khopajJahai malaghu - 1 kevalaiva prakRtiH pratyayamantareNa dezanAma ityarthaH / 2 svamatameva draDhayannAha / 3 varaM dadAtIti 'Ato DaH' iti GaH, vArdA meghAH te santyatra madhvAdeH' iti matuH / 4 vedanti pakSibhiH veTA vRkSAste santyatra / For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / cAturarthikapratyayAdhikAraH 367 nadInAmAnIti maturna bhavati / midhumAniti-atra sUtram "madhvAdeH" (6 / 2 / 73) / ebhyazcAturarthiko maturdeze nAgni / aNo'pavAdaH / anadyartha ArambhaH / evaM visavAn sthANumAn / madhu, bisa, sthANu, RSi, ikSu, veNu, karkandhu, karkandhU, zamI, karIra, hima, kisara, sArpaNa, ruvat , pArdA, kIzaru, iSTakA, pArdAkI, zaru, zukti, Asuti, stutyA, AsandI, zakalI, veTa, pIDA, akSazila, akSazilA, takSazilA, AmiSI iti madhvAdiH / "ndd."| (6 / 2 / 74) sUtraM spaSTam / naDvAn kumudvAn iti-5 evaM vetavAn / mahiSmAna dezaH, tatra bhavA mAhiSmatI nagarI / DittvamantyasvarAdilopArtham / "naDa." (6 / 2 / 75) AbhyAM DidvalaH pratyayaH syAt / matvaNAdyapavAdaH / AdizabdopAdAnAt "zikhAyA:" (6 / 276) asmAt valaH syAt, cAturarthiko deze nAmni / aNo'pavAdaH / pRthagyogADDiditi nivRttam / zikhAvalaM nAma nagaram / matuprakaraNe zikhAyA velacaM vakSyati tat adezArthaM vacanam / "zirISAdikakaNo" (6 / 2 / 77 ) / zirISANAma-10 dUrabhavo grAmaH zirISikaH, zairISakaH / "zarkarAyA ikaNIyA'N ca" (6 / 2 / 78 ) / zarkarAzabdAt ikaNa Iya. aNa. cakArAt ika. kaNa. ityete paJca pratyayA bhavanti / zarkarA asmindeze santi zArkarikaH zarkarIyaH zArkaraH zarkarikaH zArkarakaH / zirISAH zarkarA iti pratyayayogamantareNApi deze vRttiriti pUrvavatpratyayo na bhavati / "ro'zmAdeH" (6 / 279) / azmaraH, yUparaH / azman , yUSa, USa, gUtha, (yUtha ? ), mIna, guda, darbha, kUTa, guhA, vRnda, naga, kaNDa, gahva, kanda, pAman , itya-15 zmAdayo'STAdaza / "prekSAderin" ( 6 / 2 / 80) prekSI, phalakI / prekSA, phalakA, bandhukA, dhuvakA, dhruvakA, kSipakA, kUpa, pU (pu ? ) ka, dhU (dhu) ka, ikaTa, kaGkaTa, saGkaTa, maha, gartta, nyagrodha, parivApa, yavASa, hiraNya iti prekSAdayo'STAdaza / "taNAde: sala" (6 / 2 / 81) / tRNasA ndsaa| tRNa, nada, jana, parNa, varNa, arNasU, varaNa, bila, tusa, vana, pula, iti tRNAdaya ekAdaza / "kAzAderila" (6 / 2 / 82) / kAzilam vAzilam / kAza, vAza, azvattha, palAza, pIyukSA, 20 pAza, viza, tRNa, nala, vana, nalavana kardama, karpUra, barbara babUla (vartala ?), zIpAla, kaNTaka, guhA, kapittha iti kAzAdaya ekonaviMzatiH / "arIhaNAderakaN" (6 / 2 / 83 ) / ArIhaNakam / arIhaNa, khaNDu, khaNDU, drughaNa, kiraNa, khadira, bhagala, bhalandana, ulunda, khAvurAyaNa, 10 khApurAyaNa khAnurAyaNa, kauSThAyana, kaudrAyaNa, bhAtrAyaNa, traiga"yana, raivata, rAyaspoSa, vipatha, vipAza, 20 uddaNDa, udaJcana, aiDAyana, jAmbavata, jAmbavat, ziMzapA, vIraNa, dhaumatAyana, yajJadatta, suyajJa 30 25 badhira, bilva, jambU, sAmburAyaNa, sauzAyana, saumAyana, zANDilyAyana, zvitrAyaNi, sAmbarAyaNa, kaza , 40 kRtsna, sudarzana 42 ityarIhaNAdayo dvicatvAriMzat / "supanthyAdeyaH" (6 / 2 / 84) / 27 1'kRSyAdibhyo valac / 2 na vAcyaM sAmAnyanottareNa deze'pyadezepi bhaviSyatIti yato'trANopavAda ityuktam / tatazcAdeze tasya caritArthatvAt deze "nivAsAdUrabhave" ityAdayaH syuH / 3 namvevaMvidhAnyapi dezanAmAni dRzyante tadartha prayayalup vaktavyetyAzaGkA / 4 supandhyAdirvicAryate / zobhanaH panthAH supanthAH supanthin gaNapAThAt vale suvanthin / saGkAzate ac saGkAzaH / kaM sukhaM pIlati kampIlaH / suSTa pipatti 'kharebhya i.' supariH / 'yUsuka'-iti yUpaH / 'gamyami-' iti 'ukhanakha'iti vA aGgaH / nAthati ac nAthaH / kUTati 'nAmyupAnya-' iti ke kuTaH / kuTyati aci kUTaH / mAdyantaM prayute mAdyate sma mAditaH / mArjanaM marzanaM marSaNaM vA mRSTiH / 'agapulAbhyAm'-iti agasyaH tasyApatya-mRSyaNa AgastyaH / zarayate'ca shuurH| viramati 'putapitta'-iti yadvA viramatIti auNAdike tRpratyaye virantaramAcaSTe Niji virantayati / aci virantaH / vikaroti aci viziSTau karau yasya vA vikrH| nasate 'nasivasi'-iti naasikaa| pragadatItyevaMzIlaH prgdii| mAM gadatItyevaMzIlaH 'DayApo bahulaM nAmni' iti hrakhe mgdii| kaTiM dadAti pAti vAti vA kaTidaH / kaTipaH / kaTivaH / cudaN 'dvAra'-iti cUdAraH 'agya. gi-' iti mdaarH| mRjumajazande / majati 'agyaGgi' iti bahuvacanAdAra-iti vA majAraH / kameH 'kovida'-iti kovidAraH / / For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu saupanthayaM sauvandhyam / supathinzabdasyAta eva nipAtanAt pakArAtparo nAgamaH, pasya ca vA vakAraH / sAGkAzyam kAmpIlyam / supanthin, suvanthin, saGkAza, kampIla, supari, yUpa, azman, azva, aGga, nAtha, 10 ( kuNTa ? ), kuTa, kUTa, mAdita, mRSTi, Agastya, zUra, viranta, vikara, nAsikA, pragadin, 20 magadin, kaTida, kaTipa, kaTiva, cUdAra, madAra, majAra, kovidAra, kazmIra, zUrasena, 30 5 kumbha, sIra, sura, kasamala, aMsa, nAsA, romana, loman, tIrtha, pulina, 40 malina, agasti, supathin, daza, nala, sakarNa, kaliva, khaDiva, gaDiva, 49 iti supandhyAdaya ekonapaJcAzat // "sutaGgamAderia" ( 6 / 2 / 85 ) / sautaGgamiH, maunivRttiH / sutaGgama, munivitta, vipravitta, mahAvitta mahAputra zukraveta, vigra, zvan, arjuna, 10 ajira, gadika, bIja, vApA, bIjavApA, karNa 16 iti sutaGgamAdayaH SoDaza / "balAderyaH " ( 6 / 2 / 86 ) / balyaM, pulyaM, bala, pula, mula, ula, 10 kula, dula, nala, dala, urala, lakula, vana, iti balAdaya ekAdaza / "aharAdibhyo'J" (6 / 2 / 87) AhaM laumaM tena nirvRttamityarthe'haH zabdAddeze nAmni vihito'yamaJ, vizeSavihitatvAnnirvRtta iti sAmAnyavihitasya kAlekaNo'pavAdaH / ahan, loman veman gaGgA, ityaharAdirAkRtigaNaH / "sakhyAdereyaNa" (6 / 2 / 88 ) / sAkheyaH, sAkhidatteyaH / sakhi, sakhidatta, datta, ani, abhidatta, vAdatta ( ta ? ), vAyudattA, gopi ( phi ? ) la, bhalla, bhalli, pAla, cakra, 10 cakravAka, chagala, azoka, 15 sIraka, saraka, vIra, sarasa, samala, roha, 20 tamAla, kadala, karavIra, kusI ( zI ? ), raka, surasA, sarama, saptala (sapUla ? ), 27 iti sakhyAdayaH saptaviMzatiH / " pandhyAderAyanaNa" ( 6 / 2 / 89 ) / pAnthAyanaH - pathinazabdasya pratyayayoge pakArAtparo nAgamoData eva nipAtanAt / pAkSAyaNaH / tauSAyaNaH / pathin, pakSa, tuSa, aNDaka, valika, pAka, citra, citrA, atizva, kumbha 10, sIraka, roman, loman, lomaka, haMsaka, sakarNa, sakarNaka, saraka, sahaka, sarasa, 20 samala, aMzuka, 20 kuNDa, yamala, bila, hasta, hastin siMhaka 28 iti pandhyAdayo'STAviMzatiH / "karNAderAyaniJ" ( 6 / 2 / 90 ) / kArNAyaniH; vAsiSThAyaniH / karNa, vasiSTha, arka, lusa, ( arkalusa ? ) drupada, AnaDuhya, pAzcajanya, sphigU, sphija, kuliza, AkanIkumbha, jitvan, jitya, jaitra, aNDIvat, jIvanta iti karNAdayaH saptadaza / "utkarAderIyaH " ( 6 / 2 / 91 ) | utkarIyaH saGkarIyaH / utkara, saGkara, sampara, sampala, saphara, samphala, samphula, pippala, mUla, pippalamUla, 10 arka, azman, suvarNa, 25 suparNa, parNa, suparNaparNa, hiraNyaparNa, iDA, ajira, iDAjira, 20 agni, tika, kitava, Atapa, aneka, palAza tika kitava, vAtapAna, ekapalAza, anekapalAza, 30 aMzaka, traivaNa, picuka, azvattha, kAza, ku(kSu ? ) drA, kAzaku (kSu ? ) drA, bhastrA, vizAla, zAlA, 40 araNya, ajina, araNyAjina, janyajaAja (Arjana ? ) khaNDAjina, calyaNa, utkroza, kSAndha, 50 khaNDa, khadira, sUrpaNAya, zyAvanAya, naivAkava, nitAnta, vRkSa, nitAntavRkSa, ArdravRkSa, 60 indravRkSa, agnivRkSa, mantraNArha, arIhaNa 30 vAtAgara, vijigISA, saMsrava, rohidgartta, nIvApaka, aNaka, 70 vizAta ( nizAMta ? ) khalAjina, ( khala, jina ? ) vairANaka, avarohita, janya, indravarmma, gartta 78 iti utkArAdayo'STasaptatiH / "naDAdeH kIyaH " ( 6 / 2 / 92 ) naDakIyaH / naDa, plakSa, bilva, veNu, vetra, vetasa, tri, takSan, ikSukASTha, phapota, kruJca, kruJcAzabdasyAta eva gaNapAThAt hrasvatvamiti naDAdaya ekAdaza / "kRzAzvAderIpaNa " ( 6 / 2 / 93 ) kArzAzvIyaH AriSTrIyaH / kRzAzva, ariSTa, ariSya, veSya, vizAla, romaka, lomaka, romaza, zavala, zivala, kUTa vartula ( carcula 1), pUgara, zUkara, dhUkara, pUkara, sadRza, sandRza, 36 puraga, purugA (puragA, pUravA 1 ), 20 sukha, dhUma, dhUmra, vinata, Avinata, vikUcI ( vikUcyA ) 1 For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / cAturarthikAH / rASTrAdhikAraH 369 ayas, sAyas, iras , aruza (uras ?) 30 aruSya, airAsa, ira, Asa, mudgala, mauGgala, maudgalya, suvarcala, pratara, ajina, 40 abhijana, avanata, vikuTyAGkuza, parAzara 44 iti kRzAzvAdayazcatuzcatvAriMzat / "RzyAdeH kaH" (6 / 2 / 94) / RzyakaH, nyagrodhakaH / Rzya, nyagrodha, zara, nilIna, nivAta, vinaddha, sita, zita, naddha, ninaddha, 10 parigUDha, upagUDha, uttara, azman , uttarAzman , sthUla, bAhu, sthUlabAhu, khadira, arapu 20 araDu, (aradu ?), anaDuha,5 parivaMza, khaDDu (khaNDa), vIraNa, kardama, zarkarA, nibandha, azani, khaNDa, 3 daNDa, veNu, parivRtta, vezman , aMzu 35 iti RzyAdayaH paJcatriMzat // "varAhAdeH kaN" (6 / 2 / 95) vArAhakam pAlAzakam / varAha, palAza, vinaddha, nibaddha, sthUla, bAhu, sthUlabAhu, khadira, vidagdha, vijagdha, (vibhagna ? ) vibhakta, pinaddha, nimagna, iti varAhAdayastrayodaza // "kumudAderikaH" (6 / 2 / 96 ) kumudikam ikkaTikam balvajikam / kecidamuM na paThanti bAlvajaH / kumuda, ikkaTa, niryAsa, kaGkaTa, 10 saGkaTa, garta, parivApa, yavASa, kUpa, vikaGkata, 10 balvaja, azvattha, nyagrodha, bIja, dazA, (zAlmali, muni, sthala, ?) grAma, iti kumudAdayaH SoDaza / "azvatthAderika" (6 / 2 / 97) Azvasthikam , kaumudikam / azvattha, kumuda, gomaTha, rathakAra, dAza, grAma, ghAsa, kunda, zAlmali, muni, sthala, munisthala, kuTa, mucukarNa, mucukUrNi, kuNDala, zucikarNa ityazvatthAdayaH saptadaza / itikaraNAdyathAdarzanaM pratyayavyavasthAyAmarthaprakRtyupAdAnaM prapazcArtham / "ityevaM darzitAH kecit pratyayAzcAturarthikAH / deze nAnIti sarvatrAnusandheyaM budhairiha" // 1 // "rASTre'naGgAdibhyaH" ( 6 / 2 / 65) rASTraM janapadaH / SaSThyantAdaGgAdivarjAnnAno rASTre'bhidheye yathAvihitamaN syAt / zibInAM rASTraM zaivam / upuSTAnAM auSuSTam gAndhArINAM gAndhAram / anaGgAdibhya iti kim ? aGgAnAM vaGgAnAM rASTramiti vAkyameva / aGga, vaGga, suhma, puNDU (puSTra ? ) ityaGgAdayaH prayogagamyAH kecittvaGgAdiniSedhaM necchanti aGgAnAM rASTra AGgaM vAGgamityAdi "nivAsAdurabhave." 20 (6 / 2 / 69) ityatra nivAsa ityabhidhAnAdIzitavye rASTre'yaM vidhiH / ubhayathA hi rASTrasambandhaH syAt / rAjanyAdibhyo'kam" (6 / 2 / 66) / rASTravAcye, aNapavAdo'yam / rAjanyAnAM rASTra rAjanyakam / rAjanya, daivayAta (tava ? ), devayAta, AvRta AvA(trI ?) taka, vAtrava( va ?), zAlaGkAyana, bAbhravya, jAlandharAyaNa, jAnandharAyaNa, 10 kauntAla, AtmakAmeya, ambarIputra, amba. rISaputra, bailvana (bailvavana ? ), zailUSa (zailUSaja ?) udumbara, audumbara, taitala, sampriya, 2025 dAkSi, UrNanAbha, UrNanAbhi, ArjunAyana, virATa, mAlava, trigarta 27 iti rAjanyAdayaH saptaviMzatiH bahuvacanamAkRtigaNArtham / "vasAtervA" (6 / 2 / 67 ) / vasAtInAM rASTraM vAsAtakaM vAsAtam / "bhaurikyaiSukAryAdervidhabhaktam" (6 / 2 / 68) / bhaurikyAdevidhaH pratyayaH aiSukAryAdezca bhaktaH pratyayaH syAdrASTre vAcye / aNo'pavAdaH / bhaurikINAM rASTra bhaurikividhaM svabhAvAnapuMsakatA / bhauriki, bhauliki, caupayata, caudayata, cauTayata, caikayata, saikayata, kSaitayata, kANeya, vAlikAjya, vANijaka 30 iti bhaurikyAdaya ekAdaza 11 aiSukArINAM rASTraM aiSukAribhaktam / aiSukAri, sArasyA( sA ? )yana cAndrAyaNa, tAAyaNa, byAkSAyaNa, vyAkSyAyaNa, aulAyana, sauvIra, dAsamitri, dAsamitrAyaNa, 10 ( sau )drakAyaNa, zayaMDa, zANDa, zAyANDa, zAyaNDAyana, khAdAyana, gaulukAyana, vizva, vizvadhenava (vaizvadhenava), vaizvamANava, 20 vaizvadeva (tuNDa, deva ?), tuNDadeva, zAyANDi(NDI ?), zAyaNDi(NDI ?), vAyauvida, 27 ityaiSukAryAdayaH saptaviMzatiH / ( iti raassttraadhikaarH| hai* prakA* pUrvA0 47 36 For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu__ "sAsya paurNamAsI" (6 / 2 / 98) iti zabdo nAnIti cAnuvartate, deze iti nivRttam / prathamAntAtpaurNamAsIvAcizabdAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt , pratyayAntaM cennAma syAt / iti zabdo vivakSArthastena mAsAddhamAsayoreva 'saMvatsaraparvaNoH prtyyH| saMvatsare'pyanye / asyetyavayavAvayavisambandhe SaSThI / pauSI paurNamAsI asya pauSo mAso'rddhamAso vA / evaM mAghaH, vaizAkhaH, ASADhaH 5 iti / nAnItyeva-poSI paurNamAsI asya pazcarAtrasya (dazarAtrasya bhRtakamAsasya vA) iti vAkyameva / paurNamAsIti-pUrNo mAzcandro'syAmastIti "pUrNamAso'N" (7 / 2 / 55) ityaN / pUrNamAsa iyamiti vA "tasyedam" ( 6 / 3 / 160 ) ityaN pUrNo mA mAso vA'syAM pUrNamAsA vA yukteti ata eva nipAtanAdaN / "AgrahAyaNyazvatthAdikaN" (6 / 2 / 99) / AgrahAyaNI mArgazIrSI paurNamAsI / asya AgrahAyaNiko mAso'rddhamAso vA, mArgazIrSa ityarthaH / azvatthA AzvayujI paurNamAsI / asya Azva10 sthiko mAso'rddhamAso vA AzvinamAsa ityarthaH / anye tu azvatthazabdamapratyayAntaM paurNamAsyAmapi puMliGgamicchanti-azvatthaH paurNamAsI / "caitrIkArtikIphAlgunIzravaNAdvA" (6 / 2 / 100) / ikaN / pakSe autsArgako'N / caitrI paurNamAsI asya caitrikazcaitro vA mAso'rddhamAso vA / evaM kArtikyAH kArttikikaH kArtikaH; phAlgunyAH phAlgunikaH phAlgunaH; zravaNAyAH zrAvaNikaH zrAvaNaH // 50 // la iti mAsaprakaraNam / devatA // 51 // [si0 62 // 101] devatArthAtprathamAntAt SaSThyarthe'NAdayaH syuH| jino devatA asyeti jainaH // 51 // "deva." / sUtraM spaSTam / atrAyaM vizeSa:-"paiGgAkSIputrAderIyaH" (6 / 1 / 102) / paiGgAkSIputro devatA'sya paiGgAkSIputrIyaM haviH / tArNabindavo devatAsya tArNabindavIyaM haviH / evaM paiGgIputrIyam / paiGgAkSIputrAdayaH 20 prayogagamyAH / "zukrAdiyaH" (6 / 1 / 103) zukro devatAsya shukriyo'dhyaayH| "zatarudrAttau" (6 / 2 / 104) / Iya-iyau pratyayAvityarthaH / zatasaGkhyA rudrAH zatarudrAste devatA'sya zatarudrIyaM zatarudriyam / zataM rudrA devatA asyeti dvigAvapi vidhAnasAmarthyAllup na bhavati / "aponapAdapAnapAtastu cAtaH" (6 / 2 / 105) / AbhyAM Iya-iyau pratyayau staH, tatsanniyoge cAnayorAcchabdasya tR AdezaH syAt / aponapAt devatAsya aponaptrIyaM aponaptriyaM apAnnaptrIyaM apAnnatriyam / 25 "mahendrAdA" (6 / 2 / 106 ) / Iya-iyau / mahendro devatA'sya mahendrIyaM mahendriyam , pakSe'Na mAhendram / "kasomAT vyaN" ( 6 / 2 / 107) / aNo'pavAdaH / TakAro jyarthaH / kaH prajApatidevatA'sya kAyaM haviH / kAyI iSTiH / kazabdaM prati Nittvasya vaiyAdAlopo na syAt / somo devatA'sya saumyaM sUktaM, haviH / saumI Rk / "dyAvApRthivIzunAsIrA'gnISomamarutvavAstoSpatigRhamedhAdIyayo" (6 / 2 / 108) / ebhyaH SaDbhyaH etau pratyayau stH| dyauzca pRthivI ca dyAvA30 pRthivyau, te devate asya dyAvApRthivIyaM dyAvApRthivyaM haviH / zunazca vAyuH, sIrazcAdityaH, zunAsIrau; tau devatA asya zunAsIrIyaM zunAsIryam / "anye tvekameva zunAsIramiti indrasya guNamAhuH / tathA cAzvalAyana:-indro vA zunAsIra iti / matravarNazva-indraM zunAsIramasmin yajJe havAmahe" iti 33 manoramAyAm / agnizca somazcAgnISomau tau devatA asya amISomIyaM agnISomyam / marutvAn 1 saMvatsarasya varSasya parvabhUto mAsaH sUryAcandramasoH saMzliSya punaH saMzliSTayorvizliSya punarvizliSTayorvAyau tau saMzleSau vizveSau vA tayorantarAlakAlaH / arddhamAsazca saMzleSavizleSayorantaramato bhRtakamAsAdena bhavati saMvatsaraparvAbhAvAt / For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / devatArthAvadhikArAH 371 devatA asya marutvatIyaM marutvatyam / vAstoSpatiH zakraH, "vAcaspativAstoSpatidivaspatidivodAsam" (3 / 2 / 36) ityalupsamAsaH / vAstoSpatirdevatAsya vAstoSpatIyam vAstoSpatyam / gRhamedhazabdo'kArAntaH / gRhamedho devatA asya gRhamedhIyaM gRhamedhyam // "vAvRtupiyUSaso yaH" (6 / 2 / 109) / aNo'pavAdaH / vAyurdevatA'sya vAyavyam / evaM Rtavyam pitRvyam, uSA devatAsya uSasyam / "uSaszabdaH strIliGgo divo duhitaraM devatAM vakti" iti manoramAyAm // "mahArAjaproSThapadAdikaN"5 (6 / 2 / 110) / AbhyAmikaN syAt / aNo'pavAdaH / mahArAjo devatA'sya mAhArAjikaH, mAhArAjikI / prauSThapadikaH prauSThapadikI / "kAlAdbhavavat" (6 / 2 / 111) / kAlavizeSavAcibhyo yathA bhave'rthe pratyayA vakSyante tathA sA'sya devatetyarthe'pi syuH / vatsarvasAdRzyArthaH, tena yAbhyaH prakRtibhyo yena vizeSeNa ye pratyayA bhavanti, tathaiva te ihApi bhavanti / yathA mAse bhavaM mAsikaM sAMvatsarikaM haimanaM vAsantaM prAvRSeNyam , tathA mAso devatA'sya mAsikamityAdi tathaiva // "AdezchandasaH10 pragAthe" (6 / 2 / 112) (seti prakRtirasyeti pratyayArthazcAnuvartate / tayoryathAkramaM vizeSaNe Adezchandasa iti pragAthe iti ca ) seti prathamAntAdAdibhUtAcchandaso'syeti SaSThyarthe pragAthe'bhidheye yathAvihitaM pratyayaH syAt / yatra dve Rcau pragranthanena (prakRSTaracanAvizeSeNa ) prakarSagAnena vA (uccAravizeSeNetyarthaH) tisraH kriyante sa manavizeSaH pragAthaH / paDirAdirasya pragAthasya pAGkaH pragAthaH / evamAnuSTabhaH, jAgataH // "yoddhaprayojanAyuddhe" (6 / 2 / 113) / prathamAntAdyoddhRvAcinaH prayojanavAcinazca 15 asyeti SaSThyarthe yuddhe'bhidheye yathAvihitaM pratyayaH syAt / vidyAdharA yoddhAro'sya yuddhasya vaidyAdharaM yuddham // pravRttisAdhyaM phalaM prayojanam / subhadrA prayojanamasya saubhadramevaM sautAraM yuddham / atra subhadrAdizabdastatprAptau vartate iti prayojanam / ( yoddhaprayojanAditi kim ? mAso'sya yuddhasya / yuddha iti kim ? subhadrAprayojanamasya vairasya ) // "bhAvaghaJo'syAM NaH" (6 / 2 / 114) / bhAve yo ghaJ tadantAdasyAmiti strIliGge saptamyarthe NaH syAt / prapAto'syAM tithau vartate iti prapAtA / evaM dANDaghAtA, 20 mausalapAtA bhUmiH / strIliGgagrahaNAdiha na bhavati-daNDapAto'smindivase / iti karaNAnuvRtteH kacinna bhavati-droNapAko'syAM sthAlyAm / kevalAca bhAve ghanantAna bhavati // "zyainampAtA-tailampAtA" (6 / 2 / 115) zyenatilazabdayorbhAvaghamante pAtazabde pare mo nto nipAtyate, pratyayastu pUrveNaiva siddhaH / zyenapAto'syAM varttate zyainampAtA / tilapAto'syAM varttate tailampAtA tithiH kriyAbhUmiH krIDA vA // "praharaNAtkrIDAyAM NaH" (6 / 2 / 116) / ( daNDaM ) praharaNamasyAM krIDAyAM dANDA / evaM mauSTA 25 pAdA krIDA / yatrAdroheNa ghAtapratighAtau syAtAM sAM krIDA / "bhAvapaJo'syAM NaH" ityanantaro No nAnuvartate, krIDAyA arthAntaratvAt / yathA "zravaNAzvatthAnAbhyaH" (6 / 2 / 8) ityatropAtto'pratyayaH "SaSThyAH samUhe" ( 6 / 2 / 9) ityatra nAnuvartate / (anyathA "bhAvaghayo'syAM NaH" ityato'dhikArAyAtenaiva siddhyati ) tato yathAvihitaM pratyayaH syAditi vacanAdaNeva syAditIha punarNagrahaNam // 51 // tadvettyadhIte // 52 // [si0 62117] dvitIyAntAdvetyadhIte vetyarthayoraNAdayaH syuH / vaiyAkaraNaH // "nyAyAderikaN" (6 / 2 / 118) naiyAyikaH // 52 // "tadve." / vaiyAkaraNa iti evaM mauhUrtaH, autpAtaH, naimittaH / kecittu muhUrtanimittazabdau nyAyAdau paThanti tanmate mauhUrtikaH, naimittikaH / chando'dhIte chAndasaH / nairuktaH / ghaTaM vetti paTaM vettItyAdAvanabhidhAnAna bhavati / kecittu vedanA'dhyayanayorekaviSayatAyAmevecchanti; tanmate amiSTomaM yajJaM 35 For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuvettItyAdAvapi pratyayo na syAt / "nyAyA" / nyAya, nyAsa, lokAyita, punarukta, pariSad , carcA, krametara, lakSaNa, saMhitA, pade, pada, krama, saGghaTa, saGghanTA, vRtti, sanha, Ayurveda, gaNa, guNa, svAgama, itihAsa, purANa, bhArata, brahmANDa, AkhyAna, dvipadA, jyotiSa, gaNita, anista, lakSya, lakSaNa, anulakSya, sulakSya, vasanta, varSA, zarad, hemanta, zizira, prathama, carama, prathamaguNa, caramaguNa, anuguNa, atharvan , AtharvaNa, iti nyAyAdayaH 45 paJcacatvAriMzat / 5 atrAdizabdasaMsargAt "padakalpalakSaNAntakratvAkhyAnAkhyAyikAt" (6 / 2 / 119) / padakalpalakSaNAntebhyaH kratvAkhyAnAkhyAyikAvAcibhyazca vettyadhIte vetyarthe ikaNa syAt / padAnta. paurvapadikaH, auttarapadikaH, AnupAdikaH; bahupratyayapUrvAtpadazabdAnna bhavatyanabhidhAnAt / kalpAnta. mAtRkalpikaH, paitRkalpikaH, pArAzarakalpikaH, zrAddhakalpikaH / lakSaNAnta. gaulakSaNikaH, AzvalakSaNikaH, hAstilakSaNikaH, AnulakSaNikaH, saulakSaNikaH lAkSaNika iti nyAyAditvAt siddham / kratu. Ami10 STomikaH, vAjapeyikaH, jyautiSTomikaH, rAjasUyikaH / AkhyAna. abhinayan gAyana paThati yadeko prAnthikastadAkhyAnam (AkhyAnazabdasya nyAyAdipAThAdeva ikasiddha ityarthapradhAno'yam / etatsAhacaryAca kratvAdInAmapyarthapradhAnAnAM grhH)| yAvakrItikaH, yAvakrikaH praiyaGgavikaH, praiyaGgukaH, AvimArikaH / AkhyAyikA. bRhatkatheti bRhaduNDhikAyAm / vAsavadattikaH saumanohArikaH / "aka lpAtsUtrAt" (6 / 2 / 120) / kalpazabdavarjitAtparo yaH sUtrazabdastadantAdikaN syAt / vArttika15 sUtrikaH (vArttisUtrikaH ? ), sAbhahasUtrikaH / akalpAditi kim ? sautraH / kAlpasautraH // "adhamakSatrisaMsarAGgAdvidyAyAH" ( 6 / 2 / 121) / dharmAdivarjitAtparo yo vidyAzabdastadantAdikaN syAt / vAyasavidhikaH, sArpavidhikaH / adharmAderiti kim ? vaidyaH / dhArmavidyaH, kSAtravidyaH, tryavayavA vidyA trividyA, tAM vettya'dhIte vA traividyaH-atra trividyAzabdasya karmadhArayasyaiva grahaNaM na dvigoH; tatra lupi satyAmaNikaNorvizeSAbhAvAt , trividyaH, sAMsargavidyaH, AGgavidyaH // "yAjJiko20 kthikalaukAyitikam" (6 / 2 / 122) / ete nipAtyante / yajJazabdAt yAjJikyazabdAccekaN ikyalopazca, yajJaM yAjJikyaM vA vettyadhIte vA yAjJikaH // ukthazabdaH keSucideva sAmasu rUDhaH / yajJAyajJIyAt pareNa yAni gIyante na ca teSu vartamAnAtpratyaya iSyate kiM tarhi tadvyAkhyAne authikye upacAreNa vartamAnAt ukthamadhIte okthikaH; aukthikyamadhIte ityarthaH / aukthikyazabdAttu pratyayo na bhavatya nabhidhAnAt / tasmAdapIcchantyeke / aukthikyamadhIte aukthikaH / / lokAyatazabdAdikaN yakArAkArasya 25cekAro nipAtyate-lokAyataM vettyadhIte vA laukAyitikaH / laukAyatikA iti tu nyAyAdipAThAtsiddham // "anubrAhmaNAdin" (6 / 2 / 123) / brahmaNA prokto, grantho brAhmaNam , brAhmaNasadRzo grantho'nubrAhmaNam , sahagarthe'vyayIbhAvaH / tadvettyadhIte vA'nubrAhmaNI, anubrAhmaNinau / mattva yenaivenA siddhe anabhidhAnAca ikasyApravRttAvaNbAdhanArthamino vidhAnam / "zataSaSTeH patha ikaT" (6 / 2 / 124) / AbhyAM parasya pathinazabdasya ikaT syAt / zatapathikaH, zatapathikI / SaSTipathikaH; paSTipathikI / 30"padottarapadebhya ikaH" (6 / 2 / 125) / padazabda uttarapadaM yasya tasmAtpadazabdAtpadottarapadazabdAcca vettyadhIte vetyarthe ikaH syAt / pUrvapadikaH, uttarapadikaH / pUrvapadikA, uttarapadikA / padikaH, padikA / padottarapadikaH, padottarapadikA / bahuvacanaM sarvabhaGgaparigrahArtham / "padakrama34zikSAmImAMsAsAno'kaH" (6 / 2 / 126) / ebhyaH paJcabhyo'kaH syAt / padaM vettyadhIte vA 1 yavaiH krItaM yavAH krItA asminniti vA yavakrItamAkhyAnam / yavAn krINAtIti yavakrIstamadhikRtya kRtamAkhyAnaM 'amo'dhikRtya' ityaNi yAvakram , tatastadvettyadhIte vetIkaNi yAvakrikaH / 2 akalpAditi paryudAsena pUrvapadAbhAve na bhavati / For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze tddhitaaH| tadvettyadhIte ityadhikAraH 373 padakaH / evaM kramakaH, zikSakaH, mImAMsakaH, sAmakaH / upaniSacchabdAdapIcchati kazcit-upaniSadakaH / ke sati zikSAkA zikSikA zikSakA / mImAMsAkA mImAMsikA mImAMsaketi "icApuMso'nikyAppare" (2 / 4 / 107) / iti rUpatrayaM syAt / zikSikA mImAMsiketi ceSyate tadarthamakavacanam // "sasarvapUrvAllapa" (6 / 2 / 127) / sapUrvAtsarvapUrvAJca vettyadhIte vetyarthe vihitasya pratyayasya lup syAt / savArttikamadhIte svaartikH| sasaGgrahaH-aNo lup / sakalpaH, atrekaNaH / sarvavedaH, sarvatatraH-5 atrANaH / sarvavidyaH-atrekaNaH / kathaM dvivedaH paJcavyAkaraNa iti ? "dvigoranapatye yasvarAde badviH" (6 / 1 / 24) iti lupi bhaviSyati // "saGkhyAkAtsUtre" (6 / 2 / 128) / saGkhyAyAH paro yaH kaH pratyayo vihitastadantAtsUtre vartamAnAnnAno vettyadhIte vetyarthe utpannasya pratyayasya lub bhavati / apro. ktArtha ArambhaH (anyathottareNaiva siddhyti)| aSTAvadhyAyAH parimANamasya aSTakaM sUtram / tadvidantyadhIyate vA aSTakAH pANinIyAH / aapishliiyaaH| trikAH kaashkRtsnaaH| dazakA umaasvaatiiyaaH| dvAdazakA 10 ArhatAH / sayAgrahaNaM kim ? mAhAvArtikA:-mahadvArtikasya sUtraM vidantyadhIyate vA mAhAvArtikAH / kAlApakAH / kAditi kim ? catuSTayaM sUtramadhIyate cAtuSTayAH // "proktAt" (6 / 2 / 129) proktArthavihitaH pratyaya upacArAtprokta ityucyate, tadantAnAmno vettyadhIte vetyarthe utpannasya pratyayasya lupa syaat| gotamena proktaM gautamama, tadvettyadhIte vA gautamaH / sudharmeNa sudharmaNA vA proktaM saudharmama, saudharmaNaM vA; tad vettyadhIte saudharmaH saudharmaNaH "dvipadAddharmAdan" (7 / 3 / 141) ityasyaikeSAM mate vikalpaH / 15 evaM bhAdrabAhavaH pANinIyaH ApizalaH / anyatra pratyayasya lupyalupi avizeSe'pi striyAM vizeSa:gautamA saudharmA saudharmaNA strI aNo lupyaNantatvAbhAvAd DIna bhavati / atra hi yasyAM striyAM yo'NvihitaH sa luptaH, yazca vidyate tasya na sA strI // "vedenbrAhmaNamantraiva" (6 / 2 / 130) / proktapratyayAntaM vedavAci innantaM ca brAhmaNavAci bhavati / atraiva vettyadhIte vetyetadviSaya eva prayujyate, tena svAtatyamupAdhyantarayogo vAkyaM ca nivartate, vettyadhIte vetyartharahitaM na prayujyate iti svAtathya-20 nivRttiH / kaThena proktaM zobhanaM vedaM vidanyadhIyate veti vizeSaNAntarayogo'pi na syAt ityarthaH / veda kaThena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA kaThAH / evaM kalApinA kAlApinA kalApena kAlApAH / maudena maudAH / paiSpalAdaH tato "maudAdibhyaH" (6 / 3 / 182) itIyApavAdo'N / RgbhirAbhAti RgAbhaH, pRSodarAditvAdgasya catve RcAbhaH; tataH prokte zaunakAditvANNin tadantAdaNo lup ArcAbhinaH / bhAllavinA bhAllavinaH / zATyAyaninA zATyAyanena zATyAyaninaH / aitareyeNa aitareyiNaH / bhallavazabdAdina-25 ntAtproktArthe pUrvavaNNinAdayaH / zaTazabdAt gargAdiyabantAt tikAdyAyaniJ / eke tvayajantaM tikAdau paThanti, tanmate "yabhitraH" (6 / 1 / 54) ityAyanaNi pUrvavat zaunakAditvAgiNanAdau zATyAyaninaH / itarasyApatyaM zubhrAditvAdeyaNi aitareyaH; tataH pUrvavaNNinAdau aitareyiNaH / ingrahaNaM kim ? yAjJavalkyena proktAni brAhmaNAni yAjJavalkyAni "zakalAderyatraH" (6 / 3 / 27) ityaJ / saulAbhena saulAbhAni "maudAdibhya" ityaN / yAjJavalkyAdIni brAhmaNAnItyaninantasya veda iti niyamo nivarttate / brAhmaNa.. miti kim ? piGgena proktaH paiGgI kalpaH / brAhmaNaM veda eva, tatra veda ityeva siddhe aninantasya niyamanivRttyarthaminbrAhmaNagrahaNam // proktAnuvartanaM kimartham ? RcaH yajUMSi sAmAni mantrAH vedH| RgAdayaH zabdA vedavAcino bhavanti, natu proktapratyayAntA iti / yadi proktagrahaNaM nAnuvarteta tadatrApi vettyadhIte vetyetadviSaya eveti prayoganiyamaH prasajyeta, tatazca RcastiSThantItyAdi vaktuM na labhyeta // ArambhasAma rthyAt avadhAraNe siddhe ubhayAvadhAraNArthamevakAraH / proktapratyayAntasyAtraiva vRttirnAnyatra, tathAtra vRttireva na kevalasya proktapratyayAntasyAvasthAnam , anyatra tvaniyamAtkacitsvAtatrayaM bhavati-arhatA proktaM Aheta 36 For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuzAstram / kacidupAdhyantarayogaH-ArhataM mahatsuvihitamiti / kacidvAkyam-ArhatamadhIte / kacivRttiHAheta iti-arhatA proktaM "tena prokte" ( 6 / 3 / 181) ityaNa ArhataM vettyadhIte vANa tasya lup / iha punarniyamAyugapadeva vigrahaH-kaThena proktamadhIyate kaThA iti / iti tadvattyadhIte itydhikaarH| 65 5 tena channe rathe" (6 / 2 / 131) / tRtIyAntAt channe rathe'bhidheye yathAbhihitaM pratyayaH syAt, vastreNa channo ratho vAstraH / evaM kAmbalaH, cArmaNaH, dvaipena carmaNA dvaipaH, vaiyAgheNa vaiyAghraH, vyAghrasya vikAraH "prANyauSadhi0" (6 / 2 / 31) ityaN , idamarthe tvIyaH syAt / channaH samantAdveSTita ucyate, tena putraiH parivRto ratha ityatra na bhavati / "pANDukambalAdin" (6 / 2 / 132) pANDukambalena channaH pANDukambalI rathaH / . - iti channarathAdhikAraH / . ___ "dRSTe sAnni nAni" ( 6 / 2 / 133) / tRtIyAntAdRSTaM sAmetyasminnarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt, pratyayAntaM cetsAmno nAma syAt / kruzcena dRSTaM sAma krauzcam / mRgIyuNA mArgIyavam / evaM mAyUram , taittiram , vAsiSTham , vaizvAmitram , kAleyam, Agneyam / evannAmAni sAmAni // "gotrAdaGkavat" (6 / 2 / 134 ) / gotravAcinastRtIyAntAdRSTaM sAmetyarthe aGkavat pratyayaH syAt , 15 yathA tasyAyamaGka ityatredamarthe pratyayaH syAttathA dRSTaM sAmetyarthe'pi / aupagavena dRSTaM sAma aupagavakam / kApATavakam / aGka iti vizeSopAdAne'pi tasyedamityarthamAtraM parigRhyate // "vAmadevAdyA" (6 / 2 / 135) vAmadevena dRSTaM sAma vAmadevyam // "DidvA'" ( 6 / 2 / 136) dRSTaM sAmetyarthe yo'Na vihitaH sa DidvA bhavati / uzanasA dRSTaM sAma auzanasam , auzanam / "vA jAte dviH" (6 / 2 / 137) / jAta ityarthe yo'N dvirvihitaH utsargataH prApto'pavAdena bAdhitaH san punarvihitaH sa 20DidvA syAt / zatabhiSaji jAtaH zAtabhiSaH zAtabhiSajaH / zataM bhiSajo'syAH zatabhiSajA candrayuktayA yuktaH kAlo'N , "candrayuktAtkAle0" (6 / 2 / 6) ityaNo lup 'jAte' ( 6 / 3 / 98) ityaNo vAdhako "varSAkAlebhyaH" ( 6 / 3 / 180) ikaNa, punastadbAdhako "bha sandhyAderaN" ( 6 / 3 / 89) / kecittu dvirDisvamicchanti, tanmate dvirDitvAt dvirantyasvarAdilope zAtabha ityapi syAt / evaM pUrvasUtre'pi / autsam (zaM) sAma / evaM ca yogadvaye'pi trairUpyam / * iti dRSTasAmAdhikAraH / *. "tatroddhate pAtrebhyaH" (6 / 2 / 138) / tatreti saptamyantAtpAtravAcina uddhRta ityarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt / zarAveSu uddhRtaH odanaH zArAvaH / mAllakaH / kArparaH / bahuvacanaM pAtravizepaparigrahArtham / "sthaNDilAt zete vratI" (6 / 2 / 139) / asmAtsaptamyantAcchete ityarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt / yo'sau zete sa ced vratI syAt / tatra zayanavato'nyatra zayanAnnivRtta ityarthaH / 30 sthaNDilaM catvaram , tatraiva zete sthANDilo bhikSuH "sthANDilaH sthaNDilazAyI yaH zete sthaNDile vratAt" ityabhidhAnacintAmaNau // 52 // saMskRte bhakSye // 53 // [ si0 6 / 2 / 140] saptamyantAdasinnarthe'NAdayaH syuH / bhrASTrAH apUpAH / "zUlokhAdyaH" (6 / 2 / 141) 34 zUlyam ukhyam / "kSIrAdeyaNa" (6 / 2 / 142) kSaireyI yavAgUH // 53 // For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / saMskRte bhakSye ityAdyAH zeSe ityadhikArazca 375 "saMskR0" / saMskRta iti pratyayArthastasya bhakSya iti vizeSaNam, saptamyantAt asminnarthe iti saMskRte bhakSye'rthe 'NAdaya iti yathAvihitaM pratyayaH syAt / sata utkarSAdhAnaM saMskAraH / bhrASTre saMskRtA bhraSTrAH apUpAH / "zUlo0" / zUle saMskRtaM zUlyaM mAMsam / ukhAyAM saMskRtaM ukhyamannam / " kSIrA0" / kSIre saMskRtA kSaireyI / AdizabdAt "dana ikaNa" ( 6 / 2 / 143 ) / dadhi saMskRtaM dAdhikam / ikaNadhikAre "saMskRte" 5 ( 6 | 4 | 3 ) iti vakSyamANasUtreNa na siddhyatItyetadvidhAnam-danA hi tatsaMskRtam, yasya dadhikRtamevotkarSA - dhanam / iha dadhi tu kevalamAdhArabhUtam, dravyAntareNa tu lavaNAdinA saMskAraH kriyate / "vodazvitaH" ( 6 / 2 / 144 ) / udakena zvayatIti udazvit / ata eva nirdezAt vRdabhAvaH / " rasAyanamathArddhAmbUdazvit zvetaM samodakam" iti asmAdikaN SA / udazviti saMskRtaM audazvitkam, audazvitam / "kvacit" ( 6 / 2 / 145 ) / apatyAdibhyo 'nyatrApyarthe kacidyathAvihitaM pratyayaH syAt / cakSuSA 10 gRhyate cAkSuSaM rUpam / zrAvaNaH zabdaH / rAsano rasaH / dRSadi piSTA dArSadAH saktavaH / ulUkhale kSuNNa aulUkhalo yAvakaH / caturdazyAM dRzyate cAturdazaM rakSaH / caturbhiruhyate cAturaM zakaTam / azvaruhyate Avo rathaH / samprati yujyate sAmpratam, sAmprataH / " zeSe " ( 6 / 3 / 1 ) ityadhikRtya vakSyamANeSu " nadyAdereyaN" ( 6 / 3 / 2 ) ityAdisUtreSu eyaNa - prabhRtayaH pratyayAH zeSeSvartheSu vakSyante, tataH prathamaM bAlAnAM sukhAvabodhAya zeSasaMjJAn katicidarthAn 15 saGkSepeNa nirdizati // 53 // tatra kRtalabdhakrItasambhUte // 54 // [ si0 6 |3 | 14] saptamyantAdeSvartheSvaNAdayaH eyaNAdayazca pratyayAH syuH / sraughnaH / dizyaH mUrdhanyaH / "madhyAniNNeyA mo'ntazca" ( 6 | 3 | 126 ) mAdhyandinaH / mAdhyamaH / madhyamIyaH / "vargAntAt" (6|3|128 ) IyaH kavargIya: / " azabdavargAdInayeyAH " bharatavargINaH | 20 bharatavargyaH / bharatavargIyaH // 54 // 1 "tatra kRtalabdhakrItasambhUte" aNAdaya eyaNAdayazca savizeSaNA anuvartante / tatreti - saptamyantAtkRtAdiSu caturSvartheSu yathAyogamaNAdaya eyaNAdayazca pratyayAH syuH / yadanyenotpAditaM tatkRtam, yatpratigrahAdinA prAptaM tallabdham, yanmUlyena svIkRtaM tatkrItam, yatsaMmbhAvyate saimmAti vA tatsambhUtam / mathurAyAM kRta labdhaH krItaH sambhUto vA mAthuraH paTaH - atrAN / autsaH - utsAdyan / bAhyaH bAhIka : "bahiSaSTIkaNU 25 ca" ( 6 / 1 / 16 ) | nAdeya: - nadyAditvAdeyaN / rASTriya :- "rASTrAdiyaH " ( 6 / 3 / 3 ) // 54 // kuzale // 55 // [ si0 6 / 3 / 95] asminnarthe saptamyantAdyathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca syuH / mathurAyAM kuzalo mAthuraH / "pethokaH " ( 6 / 3 / 96 ) / saptamyantAtpathinazabdAt kuzale'rthe kaH syAt / aNo'pavAdaH / pathi kuzalaH pathakaH / "ko'zmAdeH" ( 6 / 3 / 97 ) | saptamyantebhyo'zmAdibhyaH kuzale'rthe'kaH syAt / aNAderapavAdaH / azmani kuzalaH azmakaH / azmAdaya upacArAttadviSayAyAM kriyAyAM varttamAnAH 31 1 utpattijJAnaM sambhAvanA, tatrotpadyate tatra ghaTate ityarthaH / 2 pramANAnatirekeNAvatiSThate / 3 sammAtyarthe akarma kalAcchIlyAdivAtsati karttari ktaH, itare tu antarbhUtaNyarthakhAt karmaNi ktaH / For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhupratyayamutpAdayanti, tatraiva kuzalArthayogAt / pratyayAntarakaraNamikArokArAntazabdArtham , anyathA teSva niSTaM, rUpaM syAt , azman , azani, AkarSa, tsaru, pizAca, picaNDa, pAda, zakuni, nicaya, hrAda, hAda ityazmAdaya ekaadsh // 55 // ___ jAte // 56 // [ si0 6 // 3 // 98] 5 saptamyantAjjAte'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca syuH / mathurAyAM jAto mAthura:-aN / autsaH-aJ / bAhyaH bAhIkaH-nyaTIkaNau / kAleyaH AmeyaH-"kalyagnereyaN" ( 6 / 1 / 17 ) evaM baiNaH, paunaH / tathA nadyAM jAto nAdeyaH rASTriyaH ityAdi / svayamutpattirjAtasyArtha, iti kRtAdibhyo bhedH| saptamyantatvaM prakRtivizeSaNaM zeSAdhikAre sarvatrAnuvartanIyam / "prAvRSa ikaH" ( 6 / 3 / 99) / eNyasyApavAdaH-prAvRSi jAtaH prAvRSikaH / "nAni zarado10 'kam" (6 / 3 / 100) / RtvaNo'pavAdaH / zaradi jAtAH zAradakAH darbhAH, mudgAH / darbha-mudgavizeSANAmiyaM saMjJA / "sindhva'pakArAtkANau" (6 / 3 / 101) / sindhau jAtaH sindhukaH saindhavaH / apakare kacavare jAtaH apakarakaH ApakaraH / nAmnItyadhikAraH "kAledhye RNe" ( 6 / 3 / 113 ) iti sUtraM yAvat / anye tu nAmnItyadhikAraM necchanti / "pUrvAhnA'parAhnA''AmU lapradoSA'vaskarAdakaH" ( 6 / 3 / 102) / jAte'rthe / ikaNAderapavAdaH / pUrvAhe jAtaH pUrvAhnakaH / 15 aparAhakaH / atrekaNtanaTorapavAdaH // ArdrakaH mUlaka:-atra bhANaH / pradoSakaH-atrekaNaNoH / avaskarakaH-atrautsargikANaH / nAmnItyeva-paurvAhnakam , pUrvAhnetanam , aparAhnikam , aparAhtanam / AI maulaM prAdoSikaM prAdoSaM Avaskaram / kenaiva siddhe akavidhAnaM Axiketyevamartham , anyathA khaTvAkA khaTrikA khaTTaketi vat ke rUpatrayaM syAt / "patha: pantha ca" (6 / 3 / 103) / pathinzana myantAjjAte'rthe'kaH syAdasya ca panthAdezaH / aNo'pavAdaH / pathi jAtaH panthakaH / "azca vA'mA20vAsyAyAH" (6 / 3 / 104 ) / amAvAsyAzabdAtsaptamyantAjjAte'rthe akAro'kazca pratyayau bhavataH; nAmni / sandhyAdhaNo'pavAdaH / amAvAsyAyAM jAtaH amAvAsyaH, amAvAsyakaH / nAnItyeva-AmA. vAsyaH / "zraviSThA'SADhAdIyaNa ca" (6 / 3 / 105) / cakArAdIyaNa-azca; pratyayau syAtAm , nAmni / bhANo'pavAdaH / zraviSThA dhaniSThAH, tAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlastAsu jAtaH zrAviSThIyaH, aviSThaH / evamaSADhAyAmaSADhayoraSADhAsu vA jAtaH ASADhIyaH aSADhaH / aNamapIcchantyanye / 25"phalgunyASTaH" (6 / 3 / 106) / nAni / bhANo'pavAdaH / phalgunyorjAtaH phalgunaH, phalgunI strI / aNamapIcchantyanye-phAlgunaH TakAro DyarthaH / "bahulA'nurAdhApuSyArthapunarvasuhastavizAkhAsvAtelap" (6 / 3 / 107 ) / ebhyaH saptabhyaH saptamyantebhyaH parasya bhA'No jAte'theM lup syAt, nAgni / bahulAH kRttikAH, tAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlo bahulAstAsu jAto bahula: atrANo lupi "DyAdegauNasya0" (2 / 4 / 95) ityAdinA Apo'pi luka / evamanurAdhAsu anurAdhaH / 30 "ghanyupasargasya bahulam" ( 3 / 2 / 86) iti dIghe AnurAdhAstAsu anurAdhaH / puSyArthe-puSye puSyaH / tiSyaH / siddhyaH / punarvasau punarvasuH // haste hastaH / vizAkhAyAM vizAkhaH / svAtau svaatiH| "citrA. 32 revatIrohiNyAH striyAm" (6 / 3 / 108) nAgni / citrAyAM jAtA citrA putrii| revatyAM revatI / 1 'nanu patho'kaH' ityato'kenaiva sAdhyasiddhirbhaviSyati kiM karaNeneti / 2 'avarNavarNasya' iti prasaGgAt / 3 mudritabRhaittI jynyaavpi| For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / jAtAdyarthAH 377 1 rohiNyAM rohiNI / striyAmiti kim ? caitraH / raivataH / rauhiNaH / puMsyeSAM vikalpa ityeke - tanmate citra: revataH rohiNa ityapi bhavati / "bahulamanyebhyaH " ( 6 | 3 | 109 ) / zraviSThAdibhyo ye'nye nakSatrazabdAstebhyaH parasya bhA'No jAte'rthe bahulaM lup syAt, nAmni / abhijiti jAta: abhijit, abhijitaH / azvayuji - azvayuk AzvayujaH / zatabhiSaji - zatabhiSak zAtabhiSajaH / zAtabhiSo "vA jAte dviH" ( 6 / 2 / 137 ) iti vikalpenANo GittvAdantyasvarAdilope zAtabha ityapi / kRttikAsu - 5 kRttikaH kArttikaH / mRgazirasi - mRgazirAH mArgazIrSaH / eSu vA lopaH // kvacinnityam - azvinISu jAta: azvinaH, azvinI / rAdhaH, rAdhA / zravaNaH, zravaNA / uttaraH, uttarA / kacinna bhavati - maghAsu mAghaH / azvatthe AzvatthaH / proSThapadAsu proSThapAdaH / bhadrapAdaH / "proSThabhadrAjjAte" ( 7|4|13 ) ityuttarapadavRddhiH // "sthAnAntagozAlakharazAlAt" ( 6 / 3 / 110 ) / gosthAne jAto gosthAnaH / azvasthAne jAtaH azvasthAnaH / gozAle gozAlaH / kharazAle kharazAlaH / liGgaviziSTasyApi grahaNAt 10 gosthAnyAM gosthAnaH / gozAlAyAM gozAlaH / kharazAlaH / "GayAdergauNasya 0 " iti strIpratyayasyApi lup // " vatsazAlAdvA" ( 6 |3 | 111 ) / vatsazAlaH, vAtsazAlaH // " sodaryasamAnodayauM" ( 6 / 3 / 112 ) / etau nipAtyau / samAnodare jAtaH sodaryaH, samAnodaryaH / nipAtanAtpakSe samAnasya sabhAvaH, tata eva jAtArthamAtratve'pi bhrAtRSvevAbhidhAnaM na kRmimalAdiSu / nAmnItyadhikArAdvA // 56 // iti jAtArthaprakaraNam / 1 I 15 bhave // 57 // [ si0 6 / 3 / 123] saptamyantAdasminnarthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca syuH / sattA bhavatyartho gRhyate, na janma, jAta ityanena gatArthatvAt / yathA srune bhavaH sraughna iti srune san varttamAna ityarthaH / evaM autsaH, nAdeyaH, rASTriyaH, pArAvArINaH, grAmyaH, grAmINaH // " bilvakIyAderIyasya " ( 2 |4| 93 ) | naDAdiSu bilvAdayaH paThyante teSu kIyapratyayAntAnAmiha nirdezaH / bilvakIyAdInAM dazAnAmavayavasya Iyasya 20 taddhitayasvare luk syAt, bilvAH veNavo vetrANi vetasAH trayastakSANa ikSavaH kASThAni kapotAH kukhAH santyasyAmiti "naDA''deH kIyaH " ( 6 / 2 / 92), "tata At" ( 2 / 4 / 18 ) ityApU bilvakIyAdyA nadyastAsu bhavA iti bhavArthe'Ni anena Iyalope bailvakAH vaiNukAH vaitrakAH vaitasakAH traikAH tAkSakAH aikSukAH kASThakAH kApotakAH krauJcakAH // 57 // digAdidehAMzAdyaH // 58 // [ si0 6 | 3|124 ] bhave / dizyaH / mUrddhanyaH || 58 // "digAdi0" digAdibhyo dehAvayavavAcibhyazca bhave'rthe yaH syAt / aNIyAderapavAdaH / dizi bhavo dizyaH / vargyaH / apasavyaH - " apo yayonimaticare" ( 3 / 2 / 28 ) iti saptamyalup / dehAMza. mUrddhani bhavo mUrddhanyaH-"ano'Tye ye" / ( 7 / 4 / 51 ) ityano lopAbhAvaH / dantyaH karNyaH, oSThyaH, pANyaH, padyaH, tAlavyaH, mukhyaH, jaghanyaH / dezAntAttadantAdapIcchantyeke - kaNThatAlavyaH, dantoSThyaH // 30 diza, varga, pUrA, gaNa, yUtha, pakSa, dhAyyA, mitra, dhAyyamitra, medhA, 10 nyAya, ( antara ? ) antar, pathin, rahas, alIka, ukha, ukhA, sAkSin, Adi, 20 anta, mukha, jaghana, megha, vaMza, anuvaMza, deza, kAla, veza, AkAza, 30 ap 31 iti digAdaya ekatriMzat / mukhajaghanavaMzAnuvaMzAnAmadehAMzArthaH pAThaH / senAyA yanmukhaM tatra bhavo mukhyaH / senAyA yajjaghanaM tatra bhavo jaghanyaH / vaMzo - 34 hai 0 prakA0 pUrvA * 48 25 For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu 'nvayastatra bhavo vaMzyaH / evamanuvaMzyaH // "nAiyudakAt " ( 6 / 3 / 125 ) udakyA rajasvalA strI / nAmnIti kim ? audako matsyaH / "madhyAdi naNNeyA mo'ntazca" ( 6 |3 | 126 ) mAdhyandinaH mAdhyamaH / madhyamIyaH / " vargAntAt " ( 6 / 3 / 128 ) / IyaH / kavargIyaH / *azabdavargAdInayeyAH / bharatavagaNaH / 5 bharatavarNyaH / bharatavargIyaH // " madhyA0" madhyazabdAt dinaNU, Na, Iya, ete trayaH pratyayA bhave'rthe syuH; tadyoge mAgamazca syAt / krameNodAharaNAni - madhye bhavo mAdhyandinaH, mAdhyamaH, madhyamIya iti / anye tu dinaM NitaM necchanti-madhyandinaH // "jihvAmUlA'GgulezzreyaH" ( 6 / 3 / 127 ) / jihvAmUle bhavo jihvAmUlIyaH / aGgulIyaH / cakAreNa madhyazabdAnukarSaNaM mAgamAbhAvArtham - madhyIyaH || "vargA" | vargAntAdityetAva10 tsUtraM spaSTam / Iya iti vRttyazaH / kavargIyaH pavargIyo varNaH // azabdavargetyAdi atra sUtram - "Inayo cA'zabde" ( 6 / 3 / 129 ) vargazabdAntAtsaptamyantAdbhave'rthe Ina ya ityetau cakArAdIyazca pratyayAH syuH; azabde - nacet bhavArthaH zabdo bhavati / bharatavargINa ityAdi / azabda iti kim ? akavargIya: / ityAdizabdAnuvarttanAt "dRtikukSikala zivastya hereyaNa" ( 6 / 3 / 130) aNAdInAmapavAdaH / hRtau carmakhalvAyAM bhavaM dArtteyaM jalam / kukSau dehAMze bhavaH kaukSeyo vyAdhiH / dezArthAdapi paratvAdya15 meva na dhUmAdyakam ; khaDge'pyayameva na tu kulakukSyAdyeyakaJ tasya bhavAdanyatra jAtAdAvarthe caritArthatvAt / asaM kaukSeyamudyamya | kalazyAM manthanyAM bhavaM kAlazeyaM tatram / vastau purISanirgamarandhre bhavaM vAsteyaM purISam / ahau bhavamAheyaM viSam || "Asteyam" / ( 6 / 3 / 131 ) / astizabdAttivantapratirUpakAdavyayAddhana vidyamAnaparyAyAttatra bhave eyaN nipAtyate / asRgAbdasya cAstyAdezazca / asti dhane 'vA' vidyamAne vA asRji vA bhavamAsteyam // " grIvAto'N ca" (6 / 3 / 132 ) / grIvAzabdAdbhave 'rthe 'NU 20 cakArAdeyaN syAtAm / dehAMzayApavAdaH / zrIvAyAM grIvAsu bhavaM praiveyam / grIvAzabdo yadA zirodhamanIvacanastadA tAsAM (bahutvAt ) bahuvacanam // "caturmAsAnnAni" (6 / 3 / 133) aN / caturmAseSu bhavA cAturmAsI / ASADhI kArttikI phAlgunI ca paurNamAsI bhaNyate / atra vidhAnasAmarthyAt "dvigoranapatye0" (6 / 1 / 24) iti pratyayalup na syAt / nAmnIti kim ? caturmAseSu bhavaH caturmAsaH - atra "varSAkAlebhyaH" (6 / 3 / 80 ) itIkaN, tasya lup // "yajJe JyaH" (6 / 3 / 134) / caturmAsazabdAttatra 25bhave yajJe JyaH syAt / caturSu mAseSu bhavAni cAturmAsyAni yajJakarmANi // " gambhIrapaJcajanabahidevAt " ( 6 / 3 / 135 ) / bhave vyaH syAt / aNAdyapavAdaH / gambhIre bhavo gAmbhIryaH pAJcajanyaH / bAhyaH / daivyaH / bhavAdanyatra gAmbhIraH / pAzrvajanaH, dvigauM svaNo lupi paJcajanaH / bAhIkaH / daivaH / nanu "bahiSaSTIka ca" (6 / 1 / 16 ) iti sUtreNa asya prAjitIye'rthe siddhiH, bhavArtho'pi prAgjitIya evetyatra bahiH zabdagrahaNaM vyarthamiti cet ? naivam-tatra TIkaNsAhacaryAt jyo'pi bhavArthavarjita eva 30 prAgUjitIye'rthe syAditi bhavArthe'pi vyavidhAnArthaM bahirgrahaNam, / TIkaNazca bhavArthavarjanaM svamate spaSTameva, 'tatra sUtre bhave'rthe'pi bAhIka iti ityeke' iti vacanAt, tathA "devAd yana" ( 6 / 1 / 21 ) iti sUtreNa yanaiva prAjitIyArthena siddhe atra devagrahaNaM strIliGgarUpavizeSArtham / tathAhi "devAd yaca" iti sUtreNa yamanordevyAyanIti yabhi ani ca devIti rUpadvayaM syAt / matAntareNa bhavavarjite prAjitI - asrthe yasyApi vidhAnAt daivyA ityapi bhavArthe tvanena sUtreNa vyavidhAnAt daivyA ityeva na tu daivyA35 yanItyAdi // " parimukhA''deravyayIbhAvAt " ( 6 / 3 / 136 ) parimukha ityAdibhyo 'vyayIbhA ' For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / bhavAdyarthAH 379 vaibhyastatra bhave vyaH syAt / aNo'pavAdaH / paritaH sarvato bhavaM mukhaM parimukham / ata eva vacanAdavyayIbhAvaH / varjanArtho vA pari:- mukhAt pari parimukham, "paryapAGvayeM" ( 3 / 1 / 32 ) ityanenAvyayI - bhAvaH / parimukhe bhavaH pArimukhyaH / parihanu tatra bhavaH pArihanavyaH / paryoSThayaH / parimukhAderiti kim ? aupakUlam, aupazAkham, aupakumbham, aupakhalam, Anukumbham AnukUlam, Anukhalam / avyayIbhAvAditi kim ? pariglAno mukhAya parimukhastatra bhavaH pArimukhaH / parimukha, parihanu, 5 paryoSTha, paryulUkhala, pariratha, parisira, parisIra, upasIra, anusIra, upasthUNa 10, upasthUla, upakapAla, upakalApa, anupatha, anugaGga, anutila, anuzIta, anumASa, anuyava, anuyUpa, 20 anuvaMza, anupada, 22 iti parimukhAdayo dvAviMzatiH / anuvaMzAddigAditvAdyo'pi - anuvaMzyaH / " anta:pUrvAdikaNa" ( 6 / 3 / 137 ) / antaHzabdapUrvAdavyayIbhAvAdbhave ikaN syAt / aNo'pavAdaH / agArasyAntaH antaragAram, tatra bhava AntaragArikaH, AntargehikaH, AntarvezmikaH, AntaHpurikaH, 10 avyayIbhAvAdityeva - antargatamagArasya, antaHsthaM vA agAraM antaragAram, tatra bhavamAntaragAram, AntaHpuram, AntaHkaraNam || "parya'nogramAt" ( 6 / 3 / 138 ) / paryanupUrvagrAmazabdAntAdavyayIbhAvAdbhave ikaN syAt / aNo'pavAdaH / grAmAtpari parizrAmam, grAmasya samIpamanugrAmam, tatra bhavaH pAriprAmikaH, AnugrAmikaH / avyayIbhAvAdityeva - parito grAmaH parigrAmastatra bhavaH pArigrAmaH // "upAjjAnunI vikarNAtprAyeNa" ( 6 / 3 / 139) upapUrvajAnvAdizabdAntAdavyayIbhAvAdikaN 15 syAt, prAyeNa / tatra bhave (- yastatra bAhulyena bhavati, anyatra ca kadAcidbhavati tasminnityarthaH ) / jAnunaH samIpamupajAnu, prAyeNopajAnu bhavati, anyatra kadAcit, aupajAnukaH sevakaH / evaM ( aupajAnukaM zATakam ) aupanIvikaM grIvAdAma, kArSApaNaM vA / aupakarNikaH sUcakaH / prAyeNeti kim ? nityambhave mA bhUt - aupajAnavaM mAMsam ( aupajAnavaM gaDu, ) jAnuzabdo dehAvayavo nopajAnuzabda iti digAdidehAMzAditi yo na syAt / / " rUDhAvantaH purAdikaH" ( 6 / 3 / 140 ) / ekapuruSaparigrahe strIsamudAye, 20 upacArAttannivAse'pi rUDhAvantaH purazabdAdikaH syAt / antaHpure bhavA antaHpurikA strI / rUDhAviti kim ? purasyAntargatam antaHpuram / yathAntaraGgulo nakha iti / tatra bhavaH AntaHpuraH / purasyAntarantaHpuramiti avyayIbhAvAdikaN syAt, AntaHpurika iti // " karNalalATAtkalu" ( 6 / 3 / 141 ) / rUDhau-prakRtipratyayasamudAyazcet kacidUDho bhavati / karNikA karNAbharaNavizeSaH, padmAdyavayavazca / lalATikA- lalATamaNDanam / rUDhAvityeva - karNe bhavaM karNyam, lalATyam; digAdidehAMzAdyaH / lakAraH 25 strItvArthaH / ** iti bhavArthaprakaraNam / 93 " tasya vyAkhyAne ca granthAt " ( 6 | 3 | 142 ) granthaH zabdasandarbhaH / sa vyAkhyAyate ( avayavazaH kathyate ) yena tadvyAkhyAnam / tasyeti SaSThyantAdvyAkhyAne'rthe tatreti saptamyantAcca bhave'rthe yathAvihitaM pratyayaH syAt / cakArastatra bhave ityasyAnukarSaNArthaH / vAkyArthasamIpasthazcakAraH / pUrva - 30 vAkyArthaM samuJcinoti / kRtAM vyAkhyAnaM kRtsu bhavaM vA kArttam / atra sUtre yugapadubhayostasya vyAkhyAne tatra bhave cetyarthayorupAdAnaM vakSyamANaH sakalo'pyapavAda vidhiranayorarthayoryathA syAdityevamartham / nanu 32 1 purasya zarIrasya antargataM cittasthaM gRhasya vA'ntargatam / 2 rUDhAviti vacanAt avyayIbhAvAditi nivRttam, avyayIbhAve rUDherasambhavAt / antaHpuramiti hyatra rAjJo'ntaH puramiti rAjJaH strIvarga ucyate nAsAvavyayIbhAvArthoM bhavati / avyayIbhAvo hi pUrvapadArthapradhAno'ntararthapradhAna iti pUrveNekaNetra bhavatIti / 3 karNe bhaveti bhavArthastu vyutpattimAtram, padmAdyavayavasya karNe abhAvAt / For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuca tasya vyAkhyAne'rthe "tasyedam" (6 / 3 / 160 ) ityanenaiva pratyayavidhiH siddhaH; cakArAnukRSTa tatra bhave'pyarthe pUrvameva pratyayavidhiraktastatkimanayoryugapadupAdAnam ? ucyate-vakSyamANaH sakalo'pyapavAdavidhiranayorarthayoryathA syAdityevamartham-utsareNaikayogatve cAnukRSTatvAttatra bhava ityasya tataH paraM nAnuttiH syAt , yogavibhAge vihAnuvRttiranarthiketi dvayoruttaratrAnuvRttirbhavati / udAharaNopanyAsastvanu5vAdamAtram / yaccoktam-tasya vyAkhyAne'rthe "tasyedami" tyanenaiva pratyayasiddhistadapi na / tathA sati idamarthollekhAnAM bhUyastvAdarthAniyamaH syAditi // "prAyo bahukharAdika" (6 / 3 / 143) / bahukharAdanthavAcinastasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe prAya ikaN syAt / aNAderapavAdaH / SatvaNatvayoAkhyAnam , tatra bhavaM vA, pAtvaNatvikam / evaM nAtAnatikam ; udAttA'nudAttayorete natAnatasaMjJe / Atmanepadaparasmaipadikam / AvyayIbhAvatatpuruSikam / nAmAkhyAtikam / AkhyAtikam , brAhmaNikam , 10 prAthamikam , Adhvarikam , / paurezvaraNikam-prAyazcittaTIkA / prAyovacanAt kacit na bhavati-sAMhi tam prAtipadikIyam // "RgRdvikharayAgebhyaH" (6 / 3 / 144) Rc ityetasmAt RkArAntAt dvikharAdhAgazabdebhyazca granthavAcibhyastasya vyAkhyAne tatra bhave cArthe ikaNa syAt / aNAderapavAdaH / RcAM vyAkhyAnamRkSu bhavaM yA Arcikam / RkArAnta. caturpu hotRSu bhava ityaNo lupi caturhotA granthaH, tasya vyAkhyAnaM tatra bhavaM vA cAturhotRkam , evaM pAzcahotRkam / dvisvara. AGgikam , paurvikam , 15 sautrikam , tArkikam , nAmikam / yAga. AgniSTomikam , rAjasUyikam , vAjapeyikam , pAkayajJikam , nAvayajJikam , pAzcaudanikam , dAzaudanikam / RkArAntayAgayorgrahaNaM pUrvasyaiva prapaJcaH / yAgebhya iti bahuvacanaM sasomakAnAmagniSTomAdInAmasomakAnAM paJcaudanAdInAM ca parigrahArtham // "RSeradhyAye" ( 6 / 3 / 145) RSizabdebhyo granthavAcibhyastasya vyAkhyAne tatra bhave cAdhyAye'rthe ikaNa syAt / vasiSThasya paeNnthasya vyAkhyAnastatra bhavo vAsiSThiko'dhyAyaH / vaizvAmitriko'dhyAyaH / adhyAya iti kim ? 20 vasiSThasya vyAkhyAnI, tatra bhavA vAsiSThI Rk / "prAyo bahuvarAdi"ti prAyograhaNAdaprAptikalpanAyAM vidhyartham , prAptikalpanAyAmadhyAya eveti niyamArtha vacanam // "paroDAzapauroDAzAdikekaTau" (6 / 3 / 146) AbhyAmanayorarthayoretau syAtAm / aNIyayorikaNo vApavAdaH / puroDAzAdaNo'pavAdaH / pauroDAzazabdAttu "dorIyaH" (6 / 3 / 32) iti prAptasya IyasyApavAdaH / ikaNprAptikalpanAyAM tUbhayorapi ikaNo'pavAdaH / vacanabhedAttu yathAsaGkhyA'bhAvaH / ikekaToH striyAM vizeSaH-puroDAzAH 25 piSTapiNDAstaiH saha carito matraH puroDAzastasya vyAkhyAnastatra bhavo vA puroDAzikaH puroDAzikA, puroDAzikI; puroDAzAnAmayaM tatra bhavo vA pauroDAzastatsaMskArako matrastasya vyAkhyAnastatra bhavo vA pauroDAzikaH, pauroDAzikA, pauroDAzikI // "chandaso yaH" (6 / 3 / 147) / dvisvarekaNo'pavAdaH / chandaso vyAkhyAnastatra bhavo vA chandasyaH // "zikSAdezvAN" (6 / 3 / 148) / iknno'pvaadH| zikSAyA vyAkhyAnastatra bhavo vA zaikSaH ArgayanaH / chandas. chaandsH| evaM chandaso dvairUpyam / 30 aNagrahaNamIyabAdhanArtham, anyathAtrANo'grahaNe yo'nyena bAdhito na prApnotIti nyAyAtprAyo bahusvarA ditIkaNA bAdhito vAstuvidyAdizabdebhyo "dorIya" itIya eva syAt natva'N / naiyAyaH / vAstuvidyaH / 32 zikSA, Rgayana, pada, vyAkhyAna, padavyAkhyAna, chandovyAkhyAna, chandomAna, chandobhASa chandoviciti 1 nato'nudAttaH, anatastUdAtto'lpakharakhAnnatasya pUrva nipaatH| 2 puro vipAkakAlAdarvAk caryate purazcaraNam 'bhujipatyAdibhyaH' prAyazcittam / tatpratipAdako prantho'pi / 3 RgantAnAM yAgavAcinAM ca dvisvarANAM dvikharetyaMzena, bahukharANAM tu 'prAyo bahukharAt' iti siddhyati; ekakharAstu na sambhavantyaiva taskimarthamityAha pU0-prAyo bahukharAtU ityasyetyarthaH / 4 vasiSThAdisAhacaryAt grantho'pi tathocyate / 5 prAyograhaNasya yAdRcchikakhAt / For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / bhavAdyarthAH 381 chandovicitI 10 chandovijiti, nyAya, punarukta, nirukta, vyAkaraNa, nigama, (nigamana ?) vAstuvidyA, aGgavidyA, kSatravidyA, (trividyA, vithA ?), utpAta, 20 utpAda, saMvatsara, muhUrta, nimitta, upaniSad, RSi, yajJa, carcA, krametara, zlakSNa, 30 iti zikSAdayastriMzat / bahukharANAmadusaMjJakAnAmupAdAnam prAyograhaNasyaiva prapaJcaH / dusaMjJakAnAM tu IyabAdhanArthamityuktameva // 58 // * iti bhavArthAnugatam tasya vyAkhyAnaprakaraNam / tata Agate tataH prabhavati // 59 // anayorarthayoH paJcamyantAdaNAdayaH syuH / mAthuraH pAnthaH / haimavatI gaGgA // 59 // "tata Agate" (63 / 149) tata iti paJcamyantAdAgate'rthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca syuH / trughnAdAgataH sraunaH / evaM mAthuraH, autsaH, gavyaH, daityaH, bAhyaH, kAleyaH, AgneyaH, straiNaH, paulaH, nAdeyaH, rASTriyaH, grAmINaH, prAmyaH / mukhyApAdAnapariprahAta sunAdAgacchan vRkSamUlAdAgataH 10 ityatra vRkSamUlAdamukhyAdapAdAnAnna syAt / AdizabdasaMsargAt "vidyAyonisambandhAdakam" ( 6 / 3 / 150) / vidyAkRto yonikRtazca sambandho yeSAM tadvAcibhyaH paJcamyantebhya Agate'rthe'kaJ syAt / aNo'pavAdaH / IyaM tu paratvAt bAdhate / vidyAsambandhaH-AcAryAdAgatamAcAryakam / aupAdhyAyakam , zaiSyakam , Avijakam (AntevAsakam ) / yonisambandha. paitAmahakam , mAtAmahakam , paitRvyakam , mAtulakam / "pituryo vA"15 ( 6 / 3 / 151) ikaNo'pavAdaH / piturAgataM pitryam , "Rto rastaddhite" ( 1 / 2 / 26) iti ratvam / "Rta ikaN" (6 / 3 / 152) RkArAntAdvidyAyonisambandhavAcina Agate'rthe ikaN syAt / akabo'pavAdaH / hoturAgataM hotakam , paitRkam , prAzAstRkam (zAstRkam ) / yonisambandha. mAtRkam , bhrAtRkam , svAsakam , dauhitakam , jAmAtRkam , nAnAnhakam / mAturAgatA mAtRkI vidyA-ikaNantatvAd GIpratyayaH / sarvatra ca 'RvarNovarNadosisusazazvadakasmAtta ikasyeto luk' (74 / 71) itIkaNa ikArasya 20 luk / "AyasthAnAt" (6 / 3 / 153 ) / svAmigrAhyo bhAga AyaH, sa yasminnutpadyate tadA''yasthAnam / tadvAcina Agate'rthe ikaN syAt / aNo'pavAdaH / IyaM tu paratvAt bAdhate / etya tarantyasminityAtaro nadItIrtham , tata AgataM Atarikam , zaulkazAlikam , ApaNikam , dauvArikam / AyasthAnatvenAprasiddhAdapi tAdrUpyeNa vivakSitAdbhavatIti kazcit saunikaH / "zuNDikAderaNa" (6 / 3 / 154) ikaNAderapavAdaH / aNgrahaNaM vispaSTArtham , yadi hyanenApyAyasthAnAdikaNa tIrthAcUmAdyakaJ parNa-25 phakaNAbhyAM caiyaH syAMdvacanamidamanarthakaM syAt / na codapAnAdihAyaNi vA vizeSo'stIti / yadA tu zuNDikAdIni sarvANyAyasthAnAnyeva, tadA akabIyabAdhanArtham / zuNDaH. zuNDA surA, tato matvarthIye zuNDikaH zuNDikA vA surApaNaH surAvikrayI cocyate / tata AgataM zauNDikam , audapAnam , kArkaNam / zuNDikA, udapAna, parNa, kRkaNa, ulapa, tRNa, tIrtha, sthaNDila, upala, udaka, bhUmi, piSpala, iti zuNDikAdayo dvAdaza / "gotrAdakavat" (6 / 3 / 155) / gotravAcinaH zabdAdAgate'rthe aGka-30 1 nanu yadyaNgrahaNaM na kriyate tadAnIM 'AyasthAnAt-' ityAdibhirikaNAdayaH praapnuvntiityaah-ydiiti| 2 taireva sUtrairamISAM pratyayAnAM siddhalAt / kizcAnantara ikaNa nAnuvartate / anAyasthAnale hi sUtrArambhAt AyasthAnazuNDikAdibhyAmityekayogAkaraNAca / tasmAt vispaSTArthamiti sUktam / 3 ayamarthaH-yadA zuNDikAdIni sarvANyapyAyasthAnAnyeva tadA tIrthALUmAdyakamaH parNakRkaNAbhyAmiti ca IyasthApavAde bhAyasthAnAditIkaNi prApte ayamArambha ityArambhAdikaNo nivRtteryathAprAptamiti tato'kajIyo praamutH| atasto bAdhilA tato'pyaNeva yathA syAdityevamarthamaNagrahaNamityarthaH / For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuvatpratyayaH syAt / yathA bhavati bidAnAmakaH baidaH / gArgaH, dAkSaH, iti "saGghayoSA'GkaH" (6 / 3 / 172) ityAdinAN , tathehApi videbhya AgataM baidam , gArgam , dAkSam / aGkagrahaNena "tasyedam" (6 / 3 / 160) ityarthasAmAnya lakSyate, tenA'kaJo'pyatidezaH / anyathA saGghAyaNa eva syAt / tena yathA bhavati aupagavakaH kApaTavakaH nADAyanakaH gAAyaNakaH iti "gotrAdadaNDa0" (6 / 3 / 169) ityAdinAkaJ , 5tathehApi aupagavebhya Agata aupagavakaH / kApaTavakaH / nADAyanakaH / gAAyaNakaH / evaM "raivatikA''derIyaH" (6 / 3 / 170) / raivatikebhya AgataM raivatikIyam / "kopiJjalahAstipadAdaN" (6 / 3 / 171) kaupiJjalAdAgataM kaupiJjalaM hAstipadam / "nahetubhyo rUpyamayaTau vA" (6 / 3 / 156) nRvAcibhyo hetuvAcibhyazca Agate'rthe etau syAtAm / pakSe yathAprAptam / vacanabhedAdyathAsaGkhyA'bhAvaH / hetuH kAraNam, nRgrahaNamahetvartham / devadattAdAgataM devadattarUpyam , devadattamayam ; pakSe daivadattam / 10 atrApAdAnapaJcamI / hetuH kAraNam , samAdAgataM samarUpyam samamayama ; pakSe gahAdipAThAdIyaH samI yam / pApamayam pakSe "dorIyaH" (6 / 3 / 32) pApIyam / atra hetau pazcamI / TakAro DyarthaH-samamayI / bahuvacanaM svarUpavyudAsArtham / * iti tata Agate ityadhikAraH // atha tataH prbhvtydhikaarH| 15 tatra "prabhavati" ( 6 / 3 / 157 ) iti sUtram / anayorarthayorityAdi spaSTam / atrAyamarthaH-paJca myantAtprathamaM prakAzamAne'rthe yathAvihitaM pratyayAH syuH / prathamamupalabhyamAnatA prabhavaH / anye prabhavati jAyamAna ityAhuH / "jAte" ( 6 / 3 / 98) iti bhUte saptamyantAtpratyayaH, atra tu paJcamyantAdvarttamAna iti vizeSaH / haimavatI gaGgeti-himavataH prabhavati prathamamupalabhyate iti / evaM dAradIsindhuH / kAzmI rIvitastA / kAzmIrazabdAd "bahuviSayebhyaH" (6 / 3 / 45) ityako'pavAdaH kacchAdyaN / 20 atrAdizabdopAdAnAt / "vaiDUryaH" (6 / 3 / 158) viDUrazabdAtprabhavatyarthe jyo nipAtyate / viDUrAtprabhavati vaiDUryo maNiH / viDUragrAme hyayaM saMskriyamANo maNitayA tataH prathamaM prabhavati / vAlavAyAttu parvatAtprabhavannasau na maNiH kintu pASANaH / yadA tu jAyamAnatArthaH prabhavazabdastadA vAlavAyazabdasya byastatsanniyoge viDUrAdezazca nipAtyate / vAlavAyaparyAya eva vA viDUrazabdaH / pratiniyataviSayAzca rUDhaya iti vaiyAkaraNAnAmeva [ viDUrazabdasya vAlavAye ] prasiddhiH [ nAnyeSAm ] / yathA 25 jitvarIzabdasya vArANasyAM vaNijAmeva / vAlavAyazabdAttu Iyapratyayo'nabhidhAnAnna bhavati / "tyadAdermayaT" (6 / 3 / 159) / prabhavatyarthe tanmayaM tanmayI // 59 // +8 iti tataH prabhavati ityabhikAraH // 8 tasyedam // 6 // [si0 6 / 3 / 160 ] SaSThyantAdasinnarthe'NAdayaH syuH / ArSam // 60 // 30 "tasyedam / " SaSThyantAdityAdi-SaSTyantAdidamarthe yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca syuH / ArSamiti-RSINAmidamArSam / evaM saunam / mAthuram , daityam , bArhaspatyam , kAleyam , Agneyam , autsam , straiNam , pauMsnam , gavyam , nAdeyam , rASTriyam / pArINA, bhAvanIyaH, zyAmagavIyaH, pATalIputrakaH prAkAraH / iha tvanabhidhAnAnna bhavati-devadattasyAntaraH, grAmasya samIpam, viMzateravayava ekaH, zatasya dvau, sahasrasya paJca, tasyeti SaSThyarthamAtramidamiti SaSThyarthasambandhimAnaM ca vivakSitam / 35 yadanyaliGgasaGkhyA pratyakSaparokSatvAdikaM tadavivakSitam / For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / tasyedamityarthaH 383 atrAdizabdAnusandhAnAt "halasIrAdika" (6 / 3 / 161) / aNo'pavAdaH / halasyedaM hAlikam / evaM sairikam / "samidha AdhAne TenyaN" (6 / 3 / 162) / AdhIyate samit yena tadAdhAnam / aNo'pavAdaH / TakAro DyarthaH / samidhAmAdhAno matraH sAmidhenyo matraH / sAmidhenI Rk / paJcadaza sAmidhenyaH / "vivAhe dvandvAdakal" (6 / 3 / 163) / aNo'pavAdaH / lakAraH strItvArthaH / atribharadvAjAnAM vivAhaH atribharadvAjikA / vasiSThakAzyapikA / bhRgvaGgirasikA / 5 kutsakuzikikA / gargabhArgavikA / kuruvRSNikA / kurukAzikA / "adevAsurA''dibhyo vaire" (6 / 3 / 164) / devAsurAdivarjitAhandvAdvaire idamarthe'kal syAt / aNo'pavAdaH / IyaM tu paratvAdvAdhate / bAbhravazAlaGkAyanAnAmidaM vairaM bAbhravazAlaGkAyanikA / kAkolakikA, zvAvarAhikA, zvazRgAlikA, ahinakulikA / adevAsurAdibhya iti kim ? daivAsuram , rAkSo'suram , / devAsurAdayaH prayogagamyAH / "naTAnnRtte jyaH" (6 / 3 / 165) / naTAnAmidaM nRttaM nATyam / "chandogauktthikayAjJika-10 baDhacAca dharmA''nAyasaGke" (6 / 3 / 166) / chandogAdibhyazcaturyo naTAJca dharmAdau idamarthe jyaH syAt / chandogAnAM dharma AmnAyaH saGgho vA chAndogyam / auktthikyam / yAjJikyam / bADhUcyam / nATyam / "AtharvaNikAdaNika luk ca" (6 / 3 / 167 ) / asmAdidamarthe'N ikalopazcAsya / atharvaNA proktaM vedaM vettyadhIte vA AtharvaNikaH nyAyAditvAdikaNa, ataeva nipAtanAdgaNapAThasAmarthyAvA proktAllab na bhavati / AtharvaNikAnAM dharma AnAyaH saGgho vA AtharvaNaH / caraNAkani prApte vacanam / 15 "caraNAdakam" (6 / 3 / 168) / caraNazabdo vedazAkhAvacanastadyogAttadadhyAyiSu varttate, caraNavAcino dharmAdau idamarthe'kaJ syAt / aNo'pavAdaH / IyaM tu paratvAdvAdhate / kaThAnAM dharma AmnAyaH saGgho vA kAThakaH / carakAnAM cArakakaH / kAlApAnAM kAlApakaH / paiSpalAdAnAM paippalAdakaH / maudAnAM maudakaH / ArcAbhinAmA bhakaH / vAjasaneyinAM vAjasaneyakaH / "gotrAdadaNDamANavaziSye" (6 / 3 / 169) / gotravAcino daNDAdivarjite idamarthe'kaJ syAt / aNo'pavAdaH / IyAtrau tu para- 20 tvAdvAdhate / aupagavakam , kApaTavakam , dAkSakam , plAkSakam , gArgakam , gAAyaNakam (glaucukAyanakam , mlaucukAyanakam ) adaNDamANavaziSya iti kim ? kAvyasyame kANvAH-daNDamANavAH, ziSyA vA / evaM gaukakSAH "shklaaderyvH(6|3|27) ityab / dAkSerime dAkSAH plAkSAH mAhakAH "vRddhe'JaH" (6 / 3 / 28) ityaJ / daNDapradhAnA mANavAH daNDamANavAH, AzramiNAM rakSAparicaraNArthAH / ziSyA adhyayanArthA antevAsinaH / raivatikAderIyA" (6 / 3 / 170) / asmAdgotravA. 25 cina idamarthe IyaH syAt / raivatikIyaM zakaTam / raivatikIyaH saGghAdiH / raivatikIyA daNDamANavaziSyAH / gaurapIvIyaM zakaTam / gauragrIvIyaH saGghAdiH / gaurapIvIyA daNDamANavaziSyAH // raivatika, gauragrIvi, svApiziSya, kSaimadhanvi (1madhRti iti mudritabRhadvRttau), audameghi, audavAhi, vaijavApi, iti raivatikAdayaH sapta / "kaupiJjalahAstipadAdaN" (6 / 3 / 171) / AbhyAM gotravAcibhyAmidamarthe'N / akAderapavAdaH / kupiJjalasyApatyaM kaupiJjalaH / hastipAdasyApatyaM hAstipAdaH / 30 ato nipAtanAdevANa pAdasya ca padbhAvaH / tayoridaM kaupiJjalaM hAstipadaM zakaTam / kaupiJjalA hAstipadA daNDamANavaziSyAH / nanu yathAvihitamityaN siddha eva, na ceyaH prApnoti, tadabhISTau hi raivatikAdAvevaitau paThyeyAtAm , tathA akaJaH prAptau vacanamanarthakaM syAt tathApyatrANagrahaNAbhAve daNDamANavaziSyeSvakamarthametatsyAttatra hyakaJ pratiSiddha iti / NitvaM DyarthaM puMvadbhAvArthaM ca-kaupiJjalI sthUNaH / hAstipadI sthUNaH / "saGghaghoSA'GkalakSaNe'JyanitrA" (6 / 3 / 172 ) abantAdyajantAdinantAca gotravAcinaH "tasyedam" ityarthe saGkAdAvaNa syAt / ako'pavAdaH / abU, bidAnAmayaM baidaH saGgho 36 For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghughoSAko vA, baidaM lakSaNam / yam. gargANAmayaM gArgaH saGghAdiH, gArga lakSaNam / iJ. dAkSINAmayaM dAkSaH sajAdiH, dAkSaM lakSaNam (gotrAdityeva-sautaGgamIyaH saGghAdi) saGghAdiSviti kim ? bidAnAM gRham / anyaniSa iti kim ? aupagavakaH saGghAdiH / lakSaNaM lakSyaNasyaiva svam , yathA zikhAdi, aGkastu svAmikRtaM gavAdisthaM svastikAdi cihaM natu gavAdInAM svameveti lakSaNAGkayorbhedaH / "zAkalAdaka 5ca" (6 / 3 / 173) / zAkalazabdAtsaGghAdAvidamarthe'Na akaJ vA syAt / zAkalyena proktaM vidantya dhIyate vA zAkalAsteSAM saGghAdiH zAkalaH zAkalakaH / zAkalaM zAkalakaM lakSaNam / "gRhe'gnIdho raNa dhazca" (6 / 3 / 174) / anI RtvigvizeSastasmAdidamarthe gRhe raNa syAt , antasya ca tRtIyabAdhanArthaM dhAdezaH / agnIdha idamAnIbhraM gRham / "rathAtsA''dezca voda'Gge" (6 / 3 / 175) niya masUtrametat / rathAtkevalAtsapUrvAca SaSThayantAdidamarthe yaH pratyayaH sa rathasya voDhari rathAGge eva ca syaat| 10 rathasyAyaM voDhA rathyo'zvaH / rathasyedaM rathyaM cakram, rathyaM yugam / sAdi. dvayo rathayorvoDhA dvirathaH, trirathaH, "dvigoranapatye yasva0" (6 / 1 / 24 ) ityAdinA yalup / anye tu svarAdereva lupamicchanti, tanmate dvirathyaH trirathyaH / paramarathasyedaM paramarathyam / (uttamarathyam / AzvarathaM cakram ) / voDhaGga eveti niyamAdanyatra vAkyameva, na pratyayaH, rathasyedaM sthAnam / "yaH" (6 / 3 / 176) / rathAtkevalAtsAdezva idamarthe yaH syAt / aNAderapavAdaH / rathasyAyaM voDhA rathyaH / dvayo rathayorvoDhA dvirathaH / trirathaH / 15 rathyam , paramarathyam , kASTharathyaM cakram / "patrapUrvAda'm" (6 / 3 / 177 ) patraM vAhanam / tatpU drithAdidamarthe'b syAt / yApavAdaH / azvarathasyedaM AzvarathaM cakram / "vAhanAt" (6 / 3 / 178) / vAhanavAcina idamarthe'J syAt / aNAdyapavAdaH / uSTrasyAyaM auSTraH / rAsabho hAsto rathaH / "vAhyapathyupakaraNe" ( 6 / 3 / 179) / niyamasUtramidam / vAhanAdyo'yaM pratyaya uktaH sa vAhye pathi upakaraNa eva cedamarthe syAnnAnyatra / azvasyAyamAzvo rathaH / AzvaH pnthaaH| AzvaM palyayanam / 20 AzvI kazA / vAhyapathyupakaraNa eveti niyamAdanyatra vAkyameva, na pratyayaH; azvAnAM ghAsaH / "vahesturizvA''diH" (6 / 3 / 180) / vaheH paro yastRcastRno vA tRzabdastadantAdidamarthe'JpratyayastR. zabdasya cAdirikAraH syAt / saMvoDhuH sAratheridaM sIvahitram // 60 // tena prokte [si0 63 / 181] upajJAte [si0 6 / 3 / 191] kRte // 61 // [ si0 6 / 3 / 192] tRtIyAntAdevaNAdayaH syuH / bhAdravAhavaM zAstram / vinopadezamAdau jJAtaM upajJAtam // 61 // "tena.", upa0, kRte, iti sUtratrayaM spaSTam / tRtIyAntAdivRttizca kaNThyA / tatra prakarSeNa vyAkhyA- . tamadhyApitaM vA proktam , na tu kRtam, tatra kRta ityeva gatatvAttasminnarthe tRtIyAntAnAno yathAvihita maNAdaya eyaNAdayazca syuH / bhAdrabAhavaM zAstramiti-evaM bhAdrabAhavAni uttarAdhyayanAni gaNadharapratyekabu30 ddhAdibhiH kRtAni tena vyAkhyAtAnItyarthaH / yAjJavalkyena yAjJavalkyAni brAhmaNAni / pANininA pANi 1 pratyayastUttareNaiva / tayeka evaM yogaH kriyetAm ? naivam / rathAtsAdezca vor3hale ya iti kRte vidhisUtraM syAt, tatazca vodaGga ityasya vyAvRttI rathasyedaM sthAnamiti kRte aN prApyeta / niyame vAkyameva / 2 AdizabdAvIyadhyayoH, Iye rAsabha iti, jye auSTapatamiti draSTavyamiti / 3 yadi pUrveNa saha eka yogaM kuryAttadAnI vAhanavAcino pathyupakaraNe amevAnyatra yathA prAptameva syAt, pRthagyoge tu niyamArtham / 4 atra pare ikArAgame kartavye DhatyAdizAstramasat, ikArAgame ca kRte na prApnoti / For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / proktAdhikAraH nIyam / ApizalinA Apizalam / kAzakRtlinA kAzakRtsnam / uzanasA auzanasam / bRhaspatinA bArhaspatyam / atrAdizabdasannidhAnAt "maudA''dibhyaH" (6 / 3 / 182) / ebhyastena prokte yathAvihitaM pratyayaH, sacApavAdairbAdhito'Neva-apavAdasyaiva bhAve vacanAnarthakyAt / maudena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA maudAH "vedenbrAhmaNamatraiva" (6 / 2 / 130) iti niyamAdatra vedibadhyetRviSaya evANa / evaM5 paiSplAdAH, jAjalAH / mAthureNa proktA mAthurI vRttiH / saulabhAni brAhmaNAni / maudAdayaH prayogagamyAH // "kaThA''dibhyo vede lup" (6 / 3 / 183) sa cetprokto vedaH syAt / kaThena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA kaThAH / carakAH / krkraaH| dhenukaNThAH / gogaDAH / "veden brAhmaNamatraive"ti niyamAdveditradhyetroreva viSaye pratyayasya lup / veda iti kim ? carakeNa proktA shlokaacaarkaaH| carako vaizampAyanaH / kaThAdayaH prayogagamyAH // "tittirivaratantukhaNDikokhAdIya" (6 / 3 / 184) / vede 10 proktArthe / tittiriNA proktaM vedaM vidantyadhIyate vA taittirIyAH / vAratantavIyAH / khANDikIyAH / aukhIyAH / atrApi "vedena brAhmaNamatrave"tyupatiSThate // "chagalino yina" (6 / 3 / 185) prokte vede / aNo'pavAdaH / chagalinA proktaM vedaM vidanti adhIyate vA chAgaleyinaH // "zaunakA''dibhyo Nin" (6 / 3 / 186) / prokte vede / aNAdyapavAdaH / zaunakena proktaM vedaM vidantyadhIyate vA zaunakinaH / veda ityeva-zaunakIyA zikSA / zaunaka, zAriva, vAjasaneya, zApeya ( kAkeya ?), zApheya, 15 zAppeya, zASpheya(lpheya ?), skandha, skambha, devadarza, 10 rajjubhAra, rajjutAra, rajjukaNTha dAmakaNTha, kaTha, zATha, kuzATha, kuzApa, kuzAyana, Azvapacama, talavakAra, 21 puruSAMza ( sa ? )ka, paruSAMza ( sa ? )ka, haridra, tumbaru, upala (upalapa ?), Alambi, paliGga, kamala, RcAbha, AruNi, 30 tANDyA , ( tANDya ?) zyAmAyana, khAdAyana, kaSAyatala, stambha, 36 iti zaunakAdayaH paJcatriMzat (?) AkRtigaNo'yam , tena bhAllavinA proktaM brAhmaNaM vidantyadhIyate vA bhAllavinaH / zATyAyaninaH / aitareyiNaH 20 ityAdi siddham / brAhmaNamapi veda eva / "matrabrAhmaNaM hi vedaH" / "purANe kalpe" ( 6 / 3 / 187) tRtIyAntAtprokte'rthe NinpratyayaH syAt / aNAdyapavAdaH / sa cetproktaH purANaH kalpaH syAt / piGgena proktaH kalpaH purANaH paiGgIkalpaH / tRNapiGgena tArNapiGgI kalpaH / aruNaparAjena AruNaparAjI kalpaH / ye'pi paiGginaM kalpaM vidantyadhIyate vA te'pi paiGginaH, AruNaparAjinaH / proktAddhi lubuktaiva / purANa iti kim ? AzmarathaH kalpaH / Azmarathyena proktaH kalpa uttarakalpebhya ArAtIya iti zrUyate // 25 "kAzyapakauzikAdvedavaca" ( 6 / 3 / 188) / AbhyAM prokte purANe kalpe Nin syAt / IyApavAdaH / devavaJcAsmin kArya syAt / kAzyapena proktaM purANaM kalpaM vidantyadhIyate vA kAzyapinaH / kauzikena kauzikinaH / kAzyapinAM dharma AmnAyaH saGgho vA kAzyapakaH / kauzikinAM kauzikakaH / vedavaccetyatidezAd "vedena brAhmaNamatraive"ti veditradhyetRviSayatA "caraNAdaka" (6 / 3 / 168) ityakaJ ca bhavati / kalpa ityeva-kAzyapIyA saMhitA / purANa ityeva-idAnIntanena gotrakAzyapena 30 proktaH kalpaH kAzyapIyaH / vedavaJcetyatidezArthaM vacanam (purANe kalpe ityanenaiva siddhatvAt ) // "zilAlipArAzaryAnnaTabhikSusUtre" (6 / 3 / 189) / zilAlin-pArAzarya ityetAbhyAM prokte naTasUtre bhikSusUtre ca Nin syAt / aNaapavAdaH / (zilAlinazabdAttena prokte, pArAzaryAttu zakalAderyabaH) / vedavacAsmin kArya syAt / naTAnAmadhyayanaM naTasUtram / bhikSaNAmadhyayanaM bhikSusUtram / zilAlinA proktaM naTasUtraM vidantyadhIyate zailAlino naTAH / pArAzaryeNa proktaM bhikSusUtraM vidantyadhIyate vA 35 __ hai0 prakA* pUrvA0 49 For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhupArAzariNo bhikSavaH / zailAlinAM dharma AnAyaH saGko vA zailAlakam / pArAzarakam / atidezAdveditradhyetRviSayatA caraNAdakam ca syAt // "kRzAzvakarmandAdin" (6 / 3 / 190) / naTabhikSusUtre, aNo'pavAdaH / vedavacca kAryam / kRzAzvena proktaM naTasUtraM vidantyadhIyate vA kRzAzvino naTAH / karmandena proktaM bhikSusUtraM vidantyadhIyate vA karmandino bhikSavaH / atidezAdakazca-kAzvikaM kArmandakam / 5naTasUtre kApileyazabdAdapIcchantyeke-kApileyino naTAH / kApileyaka AmnAyaH / * iti proktAdhikAraH // * "upajJAte" (6 / 3 / 191 ) / iti / vinopadezamityAdi spaSTam-yathA bhadrabAhuNopajJAtaM bhAdrabAhavaM zAstram / evaM pANinena pANininA vopajJAtaM pANinIyam // "kRte" (6 / 3 / 192 ) / iti / tRtIyAntAtkRte utpAdite'rthe yathAvihitamaNAdayaH syuH / yathA zivena kRto granthaH zaivaH / vArarucAni 10 vAkyAni / jalUkena jalUkayA vA kRtA jAlUkAH zlokAH / jAlukinA jAlukAH zlokAH-atra "vRddhe'traH" (6 / 3 / 28) ityan / siddhasenIyaH stavaH / iSTakAbhiH kRtaH prAsAda aiSTakaH / nAradena kRtaM nAradIyaM gItam / manasA kRtA mAnasI kanyA / takSNA kRtaH prAsAda ityAdAvanabhidhAnAna bhavati / kRte grantha evecchantyanye / AdizabdasannidhApitA vizeSAstvevam-"nAni makSikA''dibhyaH" (6 / 3 / 193) kRte'rthe 15yathAvihitaM pratyayAH syuH / makSikAbhiH kRtaM mAkSikaM madhu / saraghAbhiH sAragham / garmudbhirgArmutam / nAnIti kim ? makSikAbhiH kRtaM zakRt / vAtapaiH kRtaM vAtapamityatrANantaM nAma, neyAntamitIyo na syAt / makSikA, saraghA, garmut, narmukA, puttikA, kSudrA, bhramara, vaTara, vAtapa, iti makSikAdayaH prayogagamyAH // "kulAlA''derakam" (6 / 3 / 194) kRte nAmni / kulAlena kRtaM kaulAlakam / pAruTakam / nAmnItyabhidheyaniyamArtha tena ghaTaghaTIzarAvodazcanAnye(o ?)va bhANDaM kaulAlakam , 20 na yatkiJcitkulAlakRtam / zUrpAyeva (Adizabdena piTakapaTalikApicchikAyeva ) bhANDaM vAruTakaM nAnyat / evamanyatrApyabhidheyaniyamaH / kulAla, varuTa, kAra, niSAda, caNDAla, senA, sirandhra, devarAjan , devarAja, pariSad, vadhU, rU(bha)dra, anabuh , brahman , kumbhakAra, azvapAka, rudra (ruru ?) iti kulAlAdayaH saptadaza // "sarvacarmaNa Inenau" (6 / 3 / 195) nAmnItyadhikArAdabhidheyaniyamaH / sarvazvarmaNA kRtaH sarvacakSaNaH sArvacakSaNaH-atra sarvazabdasya kRtApekSasya carmazabdenAyoge'pi 25 "nAma nAmnai." (3 / 1 / 18) iti samAsaH // "uraso yA'No" (6 / 3 / 186) nAgni / urasA kRtaH urasyaH aurasaH // "chandasyaH" (6 / 3 / 197) chandaszabdAt kRte'rthe yo nipAtyate / nAmni / chandasA icchayA kRtaH chandasyaH, na tu pravacanena gAyatryAdinA vA / nAmnItyadhikArAdabhidheyavyavasthA / nipAtanAt kacidanyatrApi bhavati-auM zrAvayeti caturakSaram / astu auSaDiti caturakSaram / yeyajA maha iti pazcAkSaram / yajeti byakSaram / byakSaro vaSaTkAraH / eSa vai saptadazAkSaraH chandasyo yajJamanu30 vihitaH-atra svArthe yaH / yathAnuSTubAdirakSarasamUhazchandastathaiSAM saptadazAnAmakSarANAM samUhaH chandasya ucyate // "amo'dhikRtya granthe" (6 / 3 / 198) / dvitIyAntAdadhikRtya pranthe yathAvihitaM pratyayaH syAt / adhikRtya prastutya uddizyetyarthaH / tadapekSA dvitIyA / subhadrAmadhikRtya kRto granthaH saubhadraH / sutArAM sautAraH / bhImarathamadhikRtya kRtAkhyAyikA bhaimrthii| kathaM vAsavadattAmadhikRtya kutAkhyAyikA vAsavadattA, urvazI, sumanoharA, balibandhanaM, sItAharaNamiti ? upacArAdanthe tAcchabyaM 35 bhaviSyati // "jyotiSam" (6 / 3 / 199) / nipAto'yam / jyotISyadhikRtya kRto prantho jyoti For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / kRtAdhikArAH 387 Sam // "zizukrandA''dibhya IyaH" (6 / 3 / 200) / zizukrandamadhikRtya kRto pranthaH zizukrandIyaH / yamasabhIyaH / indrajananIyaH / prdyumnprtyaagmniiyH| prdyumnodyniiyH| siitaahrnniiyH| sItAnveSaNIyaH / (zizukrandAdayaH) pryogto'nustvyaaH| zizukrandazabdAtkecinnecchanti-zaizukrandam / "dvandvAtprAyaH" ( 6 / 2 / 201) dvandvasamAsAdamo'dhikRtya pranthe prAya IyaH syAt / anno'pvaadH| vAkyapadIyam / dravyaparyAyIyam / zabdArthasambandhIyam / zyenakapotIyam / prAya iti kim ? daivAsuram / / rAkSosuram, gauNamukhyam // 61 // iti kRtAdhikAraH // 16 __ "sAdhupuSpyatpacyamAne", 6 / 3 / 117, "utte" 6 / 3 / 118 // 62 // saptamyantAtkAlArthAdeSvaNAdayaH syuH / zizire sAdhu zaiziraM tailam / vasante puSpyanti pacyante uptA vA vAsantyo ltaaH||62 // *kRtAdayaH saptadazArthAH zeSasaMjJAH / dibAvametat / "sAdhu0" "upte" saptamyantAdityAdi-aNAdaya iti-yathAvihitamaNAdaya eyaNAdayazca syuriti bhAvaH / zaiziraM tailamiti-evaM hemante sAdhu haimanamanulepanaM hemantaM haimantikam / zaradi pacyante zAradAH zAlayaH / zaizirA mudgAH / zaradyuptAH zAradA yavAH / hemante haimanAH / gRSmAH / naidAghAH // atrAyaM vizeSaH-"AzvayujyA aka" ( 6 / 3 / 119) / AzvayujIzabdAdupte'rthe'kaJ syAt / 15 ikaNo'pavAdaH / azvinIbhizcandrayuktAbhiryuktA AzvayujI paurNamAsI / azvinIparyAyo'zvayukzabdaH / AzvayujyAM kaumudyAmuptA AzvayujakA mASAH // "grISmavasantAdvA" (6 / 3 / 120) / upre'rthe'kaJ / RtvaNo'pavAdaH / zreSmakaM praiSmaM vAsantakaM vAsantaM dhAnyam / *kRtAdaya ityAdi, digmAtrametat iti-ete saptadaza tvarthAH prAyaH kAvyAdiSu bahuprayujyamAnatayA prasiddhA iti pRthagnAmaprAhaM darzitAH / __ anye'pi zeSArthAH santi / ___ tathAhi "vyAharati mRge" ( 6 / 3 / 121) / saptamyantAtkAlavAcino vyAharatyarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt , vyAharaMzcenmRgo bhavati / nizAyAM vyAharati naizikaH naizaH zRgAlaH "nizApradoSAt" (6 / 3 / 83) iti ikaNvA / ( iti vyAharatItyarthAdhikAraH // 1 // "jayini ca" (6 / 3 / 122) jayaH prasahanamabhyAsaH, so'syAstIti jayI / saptamyantAtkAla-25 vAcino jayini vAcye yathAvihitaM pratyayaH syAt / nizAsahacaritamadhyayanaM nizA, tatra jayI sAbhyAsaH naizikaH naizaH / prAdoSikaH prAdoSaH / vAsantaH / vArSikaH / kevalakAlaviSayasya jayasyAyogAnnizAdisahacaritAdhyayanAdivRttayo nizAdayaH zabdAH pratyayamutpAdayanti / cakAraH kAlAdityanukarSaNArthaH, tena cAnukRSTatvAnnottaratrAnuvarttate / * iti jayItyarthAdhikAraH // 2 // "abhiniSkrAmati dvAre" ( 6 / 3 / 202) / dvitIyAntAbhiniSkrAmatyabhinirgacchatyarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt , taccedabhiniSkrAmahAraM bhavati / trughnamabhiniSkrAmati kanyakubjadvAraM sraunama mAthA nAdeyaM rASTriyam / karaNabhUtasyApi dvArasyAbhiniSkramaNakriyAyAM svAtatrayavivakSA, yathA sAdhvasizchinantIti / racanAbahirbhAve vA niSkAmiH, yathA gRhakoNo niSkrAntaH (racanAyA bahirnirgata ityrthH)| > iti abhiniSkAmatItyarthAdhikAraH // 3 // 1+ 20 30 For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"gacchati pathi dUte" ( 6 / 3 / 203 ) / dvitIyAntAdgacchatyarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt / srughnaM gacchati sraunaH cetpanthA dUto vA syAt / mathurAM gacchati mAthuraH panthA dUto vA / evaM nAdeyaH, rASTriyaH / pathistheSu gacchatsu taddhetuH panthA api gacchatItyucyate, mathurAdiprAptirvA patho gamanam / pathi-dUta iti kim ? khumnaM gacchati sAdhuH / pATalIputraM gacchati nauH, paNya, vaNig vaa| la iti gacchatItyarthAdhikAraH // 4 // "bhajati" (6 / 3 / 104) dvitIyAntAdbhajatyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / trughnaM bhajati sraunaH / mAthuraH / nAdeyaH / rASTriyaH // "mahArAjAdikaN" (6 / 3 / 205) / mahArAja bhajati mAhArAjikaH / "acittAdadezakAlAt" (6 / 3 / 206) dezakAlavarjitaM yadacittamacetanaM tato bhajatyarthe ikaN syAt / aNAderbAdhakaH / apUpAn bhajati ApUpikaH / zASkulikaH / maudakikaH / 10 pAyasikaH / acittAditi kim ? devdttH| adezakAlAditi kim ? sraunH| haimanaH // "vAsudevA'rjunAdakaH" (6 / 3 / 207) / IyAkamorapavAdaH / vAsudevaM bhajati vAsudevakaH / yadA vAsudevazabdo'kSatriyavacanaH saMjJAzabdastadottareNAkaJ na prApnoti kintu "dorIyaH" (6 / 3 / 32) itIyaH syAditi tadbrahaNam-arjunaM bhajati arjunakaH, kSatriyatvAduttareNAkaJ syAditi arjunaprahaNam / kenaiva siddhe akavidhAnaM vAsudevIM bhajati vAsudevakaH, arjunImarjunaka ityevamartham (kapratyaye 'yAdIdUtaH ke' iti 15 hrasvatvaM syAt , akapratyaye tu 'jAtizca0' (3 / 2 / 51) iti puMvadbhavati ) / "gotrakSatriyebhyo'kaJ prAyaH" (6 / 3 / 208) / aNAdyapavAdaH / gotra. glucukAyaniM bhajati glaucukaaynkH| aupagavakaH / dAkSakaH / gArgakaH / gAAyaNakaH / kSatriyam. nAkulakaH / sAhadevakaH / dauryodhanakaH / dauHzAsanakaH / bahuvacanaM kSatriyavizeSaparigrahArtham / prAya iti kim ? paNino'patyaM pANinastaM bhajati pANinIyaH / pauravIyaH / "sarUpAd dreH sarva rASTravat" (6 / 3 / 209) / "rASTrakSatriyAtsarUpAdrAjApatye 20diram" ( 6 / 1 / 114) iti prastutya sarUpAdyo driHpratyaya uktastadantasya dvitIyAntasya bhajatyarthe sarva prakRtiH pratyayazca rASTravadbhavati / rASTravAcinI yA prakRtirvRjipramukhA tatazca yaH pratyayo "vRjimadrAddezAtkaH" (6 / 3 / 38) ityAdinA vihitastadubhayaM vAya' ityAdeH sarUpasya dripratyayAntasya bhajatItyasminviSaye bhavatItyarthaH / vAjyaM vAjyauM vRjIn vA bhajati vRjikaH / mAdraM mAdrau madrAnvA bhajati madrakaH / atra kaH pratyayaH // pANDyaM pANDyau pANDUn vA bhajati pANDavakaH, AGgakaH, vAGgakaH, pAJcAlakaH, vaidehakaH, 25 audumbarakaH, tailakhalakA, atra "bahuviSayebhyaH" (6 / 3 / 45) ityakaJ // kauravakaH kauravaH, yogandharakaH yaugandharaH, atra "kuruyugandharAdvA" (6 / 3153 ) iti vAkaJ // aikSvAkaH / atra "kopAntyAccA'N" (6 / 3 / 56) ityaNa // sarUpAditi kim ? pauravIyam-atra purU rAjA anukhaNDo janapada iti na sArUpyam, ata eva purumagadhetyAdau dvisvaratve'Naiva siddhe purugrahaNamasarUpArthaM kRtam / neriti kim ? paJcAlAn brAhmaNAn bhajati pAJcAla:-atra "bahuviSayebhyaH" ityakaJ na bhavati / sarvagrahaNaM 30 prakRtya'tidezArthaM tacca vAya'mAdrapANDyakauravyAH prayojayanti; anyatrA'vizeSAt / iti bhajatItyarthAdhikAraH // 5 // "Tastulyadizi" (6 / 3 / 210) / sahArthatRtIyAntAttulyadizyarthe yathAvihitaM pratyayaH 33 syAt / tulyA dig yasya sa tulyadig / sudAmnA ekadig saudAnI vidyut / yasyAM dizi giristasyAM 1 tena vRjika madraka pANDavaka iti siddham anyathA pANjyaka ityAdau yakArazrutiH syAt / na vAcyaM taddhitayakhare' iti yalopaprAptiH anApatyatvAt yakArasya / 2 Ajaka ityAdi likhitApekSayA etaduktam, yAvatA Avantaka ityAdAvasyeva vizeSaH / anApatyavAdAvansa iti sthite yalopAprasAt / For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / tulyadigarthAdyadhikArAH 389 vidyudityarthaH / trikakudA ekadig traikakudI laGkA / "yazcorasaH" (6 / 3 / 212) cakArAttasiH / urasA ekadika urastaH urasyaH / --** iti tulydigaadhikaarH|| 6 // *__ "kAlAiye RNe" (6 / 3 / 113 ) / tatreti vartate / tatreti saptamyantAtkAlavizeSavAcino deye'rthe yathAvihitaM pratyayaH syAt , yaheyaM tahaNaM cetsyAt / nAmnIti nivRttam / mAse deyamRNaM mAsikam , 5 ArddhamAsikam , sAMvatsarikam , mAsAdike gate deyamityarthaH / RNa iti kim ? mAse deyA bhikSA (svAtau deyaM svastivAcanam ) // "kalApyazvatthayavasomAvyAsaiSamaso'kaH" (6 / 3 / 114) / ebhyaH paJcabhyaH kAlavAcibhyaH saptamyantebhyo deye RNe'kaH syAt / ikaNAderapavAdaH / yasminkAle mayUrAH kedArA ikSavaH kalApino bhavanti, sa kAlastatsAhacaryAtkalApI, tatra deyamRNaM kalApakam / yasminkAle'zvatthAH phalanti sa kAlo'zvatthaphalasahacarito'zvatthastatra deyamazvatthakam / yasmin kAle yavabusaM 10 bhavati tatra deyaM yavabusakam / umA vyasyante (vikSipyante) yatra sa kAla umAvyAsastatra deyaM umAvyAsakam / aiSemo'smin saMvatsare deyamRNamaiSamakam / "grISmA'varasamAdakam" (6 / 3 / 115) / AbhyAM kAlavAcibhyAM saptamyantAbhyAM deye RNe'kaJ syAt / aNikaNorapavAdaH / akAro vRddhyarthaH / grISme deyaM gRSmakam / avarAsamA avarasamA, samAyA avaratvamityavarasamaM vA / tatrAvarasamakaM aparasamAdapIcchantyeke-Aparasamakam // "saMvatsarA''grahAyaNyA ikaNa ca" (6 / 3 / 116) / 15 AbhyAM deye RNe ikaNa cakArAdakaJ ca pratyayo bhavataH / aNikaNorapavAdaH / saMvatsarAddhi phale, parvaNi ca RNe'N prApnoti / saMvatsare deyamRNaM phalaM parva vA sAMvatsarikaM sAMvatsarakam / AgrahAyaNika AgrahAyaNakam / vetyakRtvA ikaN ceti vidhAnaM "saMvatsarAtphalaparvaNoH" (6 / 3 / 90) ityaNvAdhanArtham / * iti deyaRNAdhikAraH // 7 // "senivAsAdasya" (6 / 3 / 213 ) prathamAntAtSaSThyarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt / yatpratha-20 mAntaM nivAsazcetsa bhavati / nivasantyasminniti nivAso deze ucyate / suno nivAso'sya sraunaH / mAthuraH / nAdeyaH / rASTriyaH / la iti nivAsAdhikAraH // 8 // "AbhijanAt" (6 / 3 / 214) abhijanAH pUrvabAndhavAH, teSAmayamAbhijanaH / prathamAntAdAbhijanAnnivAsAtSaSThyarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt / suno'syAbhijano nivAsaH sraunaH / mAthuraH / 25 nAdeyaH / rASTriyaH // "zaNDikA''deryaH" (6 / 3 / 215) / aNAdyapavAdaH / zaNDika Abhijano nivAso'sya zANDikyaH / kaucavAryaH / zaNDika, kUcavAra, sarvasena, sarvakeza, zaGkha, zANDika (zaka ?) zaTa, raka, caNaka (caraNa ?) zaGkara, bodha, iti zaNDikAdaya ekAdaza // "sindhvAderam' (6 / 3 / 216) / aNAdyapavAdaH / sindhurAbhijano nivAso'sya saindhavaH / sindhu, varNa, madhumat , kamboja, kUlUja, gandhAra, kazmIra, salva, kiSkindha, gabdika, uras, darad , grAmaNI, kANDavaraka iti 30 sindhvAdayaH paJcadaza / salvAntebhyo nRnRsthAnAkayo'pavAdo'J / zeSebhyo bahuviSayarASTralakSaNasyAko grAmaNIkANDavarakAbhyAmIyasya, takSazilAdibhyastva'J nocyate, utsargeNaiva siddhatvAt / (kecittakSazilAdibhyo'yaM bruvate / tanna / bAdhakapratyayAntarAprAtyA 'prAgjitAt' ityeva siddhatvAt // "salAturA-33 1 AdizabdAt 'aiSamo hyaH zvaste vA' itityntnttau| 2 aiSama iti sAmAnyavizeSabhAvena bhUyaH saptamI / eke tu vizeSAbhAvaM mambAnAH saptamyarthAdapi pratyaya iti ca vyAcakhyuH / For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghudIya" (6 / 3 / 217) / salAtura Abhijano nivAso'sya sAlAturIyaH pANiniH // "tUdIvarmatyA eyaNa" (6 / 3 / 218) / AbhyAmAbhijananivAsArthAbhyAmasyetyarthe eyaNa syAt / tUdI varmatI Abhijano nivAso'sya taudeyaH vArmateyaH / "girerIyo'strA''jIve" (6 / 3 / 219) / girirya Abhijano nivAsastadabhidhAyinaH prathamAntAtSaSThyarthe IyaH syAt , anAjIvItyabhidheye / hRdolaH parvataH Abhijano 5nivAso'syA'srAjIvasya hRgolIyaH / bhojakaTIyaH / rohitagirIyaH / andhazmIyaH / gireriti kim ? sAGkAzyako'strAjIvaH "prasthapure" (6 / 3 / 42) ityAdinAkan / astrAjIva iti kim ? RkSodaH parvataH Abhijano nivAso'sya AkSoMdo brAhmaNaH / pRthuH parvataH Abhijano nivAso'sya pArthavaH / ityAbhijanAdhikAraH // 9 // kRtAdayaH saptadaza vyAharatyAdayo nava / evaM saGkalitAH sarve zeSArthAH viMzatiH saSaT // 1 // 1. "nadyAdereya" (6 // 3 // 2) / zeSe / nadyA kRtAdirnAdeyaH / vAneyaH / "rASTrAdiyaH" (6313) / raassttriyH| zeSe ityadhikArAdanuvartanIyam // "dUrAdetyaH" (6 / 3 / 4) / dUretyaH / "uttarAdAha" (635) auttarAhaH // "pArAvArAdInaH" (6 / 3 / 6) paaraavaariinnH|| "vyastavyatyastAt" (637) / api / pArINaH / avArINaH / avArapArINaH / *alaGgAmItyarthe'pyevam-pAramalaGgAmI, pArINa ityAdi / "dhuprAgapAgudakpratIco yaH" (6 / / 8) / 15 divyaM prAcyamapAcyamudIcyaM pratIcyam // "grAmAdInazca" (6 / 3 / 9) / grAmINaH grAmyaH // "ndyaa"| zeSe iti / adhikAro'yam / apatyAdibhyaH saMskRtabhakSyaparyantebhyo'nyo'rthaH zeSaH / vakSyamANazeSArthAntargate "tasyedam" (6 / 3 / 160 ) ityarthe eyaNAdayo vidhAsyante / tasyedaMvizeSAzcApatyasamUhAdayastatasteSvapi vakSyamANA eyaNAdayo mA bhUvanniti zeSAdhikAraH kriyate / kiJca sarveSu prAgjitAt kRtAdiSu vakSyamANAH pratyayAH yathA syuranantareNaivArthanirdezena kRtArthatA mA vijJAyIti sAka20 lyArthaM zeSavacanam / nAdeya iti-evaM mAheyaH vAneyaH / vanya iti tu "sAdhau' (5 / 1 / 155) yH| zeSa iti kim ? nadInAM samUho nAdikam / nadI, mahI, vArANasI, zrAvastI, kauzAmbI, vanakauzAmbI, vanavAsI, kAzapharI, khAdirI, pUrvanagara, pUrvanagarI, pura, vana, giri, (pur ?) vanagiri, pUrvanagiri, pAvA, mAvA, mAlvA, dArvA, setakI, saitavI, iti nadyAdayaH paJcaviMzatiH (?) / itaH prabhRti prakRtivizeSopAdAnamAtreNa pratyayA vidhAsyante kRtAdayo'rthA vibhaktayazcoktA eveti / 25"rASTrA" zeSe iti-prAgjitIye zeSe'rthe ityarthaH / rASTre kRtaH (?) krItaH kuzalo jAto bhavo vA rASTriyaH / zeSa ityeva-rASTrasyApatyaM rASTriH / "dUrA0" / spaSTam / "utta0" auttarAha iti-auttarA strI cet / auttarAhIti uttarAhizabdAd bhave'rthe'Ni / "pArA." avAraH samudraH tasya pAraM parataTaM rAjadantAditvAtpArAvAraH / pArAvAre kRtAdiH pArAvArINaH / "vyasta0 vyastAditi pArazabdAt avArazabdAcca / vyatyastAditi paryastAt avArapArazabdAdityarthaH / *alaGgAminItyAdi prakRtipratyayAvizepAt azeSArthe'pi lAghavAyA'tra niruupitH| atra sUtram-pArAvAraM vyastavyatyastaM ca" (7 / 3 / 101) 1pArAvArazabdAtsamastAbyastAbyatyastAJca nirdezAdeva dvitIyAntAdalaGgAminyatheM InaH syAt / pArINa iti asya sUtrasyAtropanyAsakAraNaM samyama jnyaayte-smpaadkH| 1 eyaNAdayazca tasyedamityarthe vihitAstatazcApatya samUhAdiSvapi prApnuvanti tadvizeSalAtteSAm / 2 apatyasamUhAdiSu anyatropayuktakhAtteSAm / na kevalamapatyAdiSu eyaNAdInAM nivRttaye zeSAdhikAraH kriyate, yAvatsarveSu kRtajAtAdiSu aspeti SachyarthaparyanteSveyaNAdInAM prvRttyrthshcetsaah-kice| 3 ayamarthaHsannihitakhAt kRtalabdhakItAdiSvathaiSu eyaNAdInAM pravRttervyavahitevartheSu pravRttirna bhaviSyatItyevaM zaGkA mA bhUdityarthaH / For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / zeSe'theM evaM pArAvAramalaGgAmI pArAvArINaH ityAdi / "dhuprAg" dyauzca prAk ca udak ca pratyaka ca; tasmAt divazabdAt prAgAdibhyazcAvyayAnavyayebhyaH zeSe'rthe yaH syAt / prAci prAg vA bhavaM prAcyam / evamapAcyamudIcyaM pratIcyam / digdezavRtteH prAgAderayaM yaH, kAlavRttestvavyayAtparatvAt "sAyaM." (6 / 387) ityAdinA tanaT / anavyayAttu "varSAkAlebhyaH" (6 / 3 / 80) iti ikaN / prAktanaM prAcikamityAdi / "grAmAdu0" cakArAt yaH / Inabo bakAraH "taddhitaH svaravRddhihetu." ( 3 / 2 / 55)5 iti puMvadbhAvaniSedhArthaH / grAmINA bhAryA yasya sa prAmINAbhArya iti // 62 // kacyAdezcaiyakaJ // 63 // [ si0 6 / 3 / 10] kaJyAdibhyo grAmAccaiyakaJ / kAtreyakaH / grAmeyakaH / "dakSiNApazcAtpurasastyaN" (6 // 3 // 13) dAkSiNAtyaH / pAzcAtyaH / paurastyaH // 63 // "kayA" / katri, puSkara, puSpala, paudana, umpi, umbhi, aumbhi, kumbhI, kuNDinA, nagara, 10 mahiSmatI, varmatI, carmaNvatI iti kanyAdayatrayodaza / nagarazabdo mahiSmatyAdisAhacaryAtsaMjJAyAmeyakasamutpAdayati, anyatrANameva / atrAdizabdasaMsargAt "kuNDyAdibhyo yaluk ca" ( 6 / 3 / 11) / ebhya eyakam , tatsanniyoge caiSAM yaluk syAt / kauNDeyakaH / kauNeyakaH / kuNDyA, kuNyA, uSNyA, ( ukSyA), bhANDyA, prAmakuNDyA, tRNyA, vanyA, palyA, pulyA, mulyA, iti kuNDyAdayo daza / "kulakukSigrIvA-15 cchA'syalaGkAre" (6 / 3 / 12) kulyAdibhyastribhyaH zvAdiviziSTe'rthe eyakaJ syAt / aNo'pavAdaH / kule zuddhAnvaye bhavo jAto vA kauleyakaH zvA, kaulo'nyaH / kaukSeyako'siH yaH kaGkakukSinijINenAyasAkRtaH, kaukSo'nyaH / aveyako'laGkAraH praivo'nyaH / "dakSiNA." aNo'pavAdaH / dAkSiNAtya iti-dakSiNA dik tasyAM bhavo dAkSiNAtyaH; athavA dakSiNasyAM vasati "vA dakSiNAt prathamAsaptamyA A" (7 / 2 / 119) ityApratyaye dakSiNA, tatra bhavo dAkSiNAtyaH / pazcAtpuraHzabdasAha-20 caryAdakSiNA iti dikzabdo'vyayaM vA gRhyate, teneha na bhavati-dakSiNAyAM bhavAni dAkSiNAni juhotiatra dakSiNAzabdo gavAdivacanaH / avyayAdevecchantyanye / anavyayasya digvAcino dakSiNAzabdasya dAkSiNAtya ityatra puMvadbhAvastu "kauNDinyA'gatyayoH kuNDinA'gastI ca" (6 / 1 / 127) iti sUtranirdezena puMvadbhAvasyAnityatvajJApanAditi "nRpaH purasthAvagRhItavA( 'purasthaiH pratibaddhavA' iti nirNayasAgaramudrite ) pazcAttanaiH kai( ka ? )zvana nudyamAnaH / yatrasthasiddhArthapadAbhiSekaM labdhvApyasiddhArthamamanyata 25 kham" // 1 // // iti naiSadhIye dazamasarge padyaM 6 atra pazcAttanairiti prayogaH prAmAdikaH / ___ atrAdizabdAt "vahnayurdipardikApizyASTAyana" (6 / 3 / 14) / vAlhAyanI / aurdAyanI auyinaH / pAyinaH pArdAyanI / kApizAyanaM madhu, kApizAyanI drAkSA / valhIti USmopAntyaH / kecidatra vakAraM dIrghAntaM paThanti // "rako prANini vA" (6 / 3 / 15) / rAGkavAyaNaH, pakSe'N rAGkayo gauH / prANinIti kim ? rAyaH kambalaH / manuSye tu prANinyapi kacchAdipAThAt "kacchA''de-30 naeNnRsthe" (6 / 3 / 55) iti paratvAdakameva rAvako manuSyaH // 63 // kehAmAtratasastyac // 64 // [si0 6 / 3 / 16] hAmAbhyastrataspratyayAntebhyazca tyaca syAt / katyA, ihatyA, amAtyA, kutratyaH, ytstyH||64||33 For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu "kehA." "sAkaM satrA samaM sArddhamamA saheti" vacanAt amA saha bhavaH amAtyaH / AvizzabdAdapi kazcit AviSTayaH / cakArastyaNtyacoH sAmAnyagrahaNAvighAtArthaH, anyathA niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasyetyupasthAne asyaivaikasya tyasya grahaNe tyaNazcAgrahaNe "svajJA'jabhanA'dhAtutyayakAt" (2 / 4 / 108) iti sUtreNa dAkSiNAyikA ihatyiketyubhayorapi syAt (tyaN )tyacoH khiyAmApaH sthAne itvavikalpa5niSedhAnnityamitvaM na syAditi / AdizabdopAdAnAt "ne(ye" (6 / 3 / 17) / nizabdAt dhruve'rthe tyac syAt / nityaM dhUyam / "niso gate" (6 / 3 / 18) nisUzabdAdgate'rthe tyac syAt / nirgato varNAzramAbhyAM niSTyazcaNDAlaH / "aiSamo hyaH zvaso vA" (63319) / tyac / aiSamastyam pakSe / . "aiSamo0" ebhyaH kAlArthebhyastanaT syAt / aiSamastanam / hyastyaM zastanam / *zvastyaM 10 zvastanam // 64 // sAyaMciraMpAteprage'vyayAt // 65 // [si0 6 // 3 // 88] "sAyaM." sAyaM ciraM prAhe prage ityetebhyo'vyayebhyazca kAlavAcibhyaH zeSe'rthe tanaT syAt / sAye bhavaM sAyantanam , cire bhavaM cirantanam , ata eva nirdezAnmAntatvaM nipAtyate / prAdetanam , pragetanam , anayorekArAntatvam / avyaya. divAtanam , doSAtanam , naktantanam , punastanam , prAtastanam , 15prAktanam / kAlebhya ityeva-svarbhavaM sauvam / sAyaJciraMprAheprage ityavyayebhyo'vyayAdityeva siddhe sAyaciraprApragazabdebhyastanavidhAnaM kAlekaNbAdhanArtham / *zvastyamiti "zvasastA''diH" (6 / 3 / 84) / iti tikaNapi (tAdirikaNa ) bhavati, tena trairUpyam-zvastyaM zvastanaM zauvastikam / __ atrAdizabdasaMsargAt "kanthAyA ikaN" (6 / 3 / 20) / zeSe / kAnthikaH / kanthA grAmavizeSaH // "varNAvaka" (6 / 3 / 21) varNana ma hRdaH, tasya samIpe dezo'pi vargustatra yA kanthA 20 tataH zeSe'rthe'kaJ syAt / ikaNo'pavAdaH / kAnthakaH / "rUpyottarapadA'raNyAt NaH" (6 / 3 / 22) / vRkarUpye bhavaH vArkarUpyaH pArkarUpyA / zaivarakyam / AraNyA sumanasaH, pazavaH / mANirUpye jAto mANirUpyaka ityatra dusaMjJatvena paratvAt "prasthapura0" (6 / 3 / 43) ityAdinA byopAnyalakSaNo'kameva / antagrahaNenaiva siddhe uttarapadagrahaNaM bahupratyayapUrvanivRttyartham bAhurUpyI / "dika pUrvAdanAmnaH" (6 / 3 / 23) / asaMjJAviSayAdikpUrvAccheSe'rthe NaH syAt / aNo'pavAdaH / paurvazAlaH 25paurvazAlA / AparazAlaH AparazAlA / anAmna iti kim ? pUrveSu kAmazamI nAma prAmastasyAM bhavaH pUrveSukAmazamaH / "madrAda" (6 / 3 / 24) / madrAntAdikpUrvAccheSerthe'J syAt / pUrveSu madreSu bhavaH paurvamadraH, paurvamadrI / bahutve "bahuviSayebhyaH" (6 / 3 / 45) ityakaJ prAptastadapavAde "vRjimadrAdezAtkaH" ( 6 / 3 / 38) iti ke prApte'vyavacanam / kevalAdeva madrAdakakavidhiriti cettahIdameva jJApakam "susarvArddhadikzabdebhyo janapadasyeti tadantavidheH"-tena supAJcAlakaH, sarvapAJcAlakaH, arddha30 pAJcAlakaH, pUrvapAJcAlakaH, aparapAJcAlakaH, sumAgadhakaH, sarvamAgadhakaH, suvRjikaH, samudraka ityAdi siddham / "udaggrAmAdyakRllonaH" (6 / 3 / 25) / yAkRlomaH / udagnAmAditi kim ? anyasmAdaNeva yAkRlomanaH / "goSThItaikInaketIgomatIzUrasenavAhIkaromakapaTacarAt" ( 6 / 3 / 26) / ebhyo'STAbhyo'J syAt / gauSThaH taikaH naiketa:-ebhyo vAhIkagrAmalakSaNayorNikekaNo34 staikyAH kopAntyalakSaNasyeyasya cApavAdaH / gaumata-asminnIlakSaNasyAkamaH / zaurasenaH-atra rASTrA For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / zeSe'rthe 393 karaH / vAhIkaH raumaka:-atra dulakSaNeyasya / pATazcaraH-atra ropAntyalakSaNasyAkamaH / eke tu gauSThI sthAne goSThI taikIsthAne taikI naivIM ca paThanti // "zakalAderyatraH" (6 / 3 / 27) / yAntebhya ebhyo'J syAt / IyasyApavAdaH / gargAdyantargaNaH zakalAdiH / zakalasyApatyaM vRddhaM zAkalyastasya chAtrAH zAkalAH / evaM kANvAH, gaukakSAH, vAmarathAH / yama iti kim ? zakalo devatA'sya zAkalastasyedaM zAkalIyam / kaNvAdAgataH kANvastasya chAtrA kANvIyAH / "vRddhe'JaH" (6 / 3 / 28) / vRddhe ya5 ivihitastadantAdabU syAt / IyasyApavAdaH / dakSasya vRddhApatyaM dAkSiH, tasya chAtrAH dAkSAH / vRddhati kim ? sutaGgamena nirvRttA sautaGgamI nagarI, tasyAM bhavaH sautaGgamIyaH / zAlaGkarapatyaM yuvA zAlaGkiH "yamitraH" (6 / 1 / 54) ityAyanaNaH pailAdipAThAllup , tasya chAtrAH zAlaGkA ityatra AyanaNi lupte yadyapIbantaM yUni varttate tathApi isa vRddhe ityadeva bhavati / "na dvikharAtprAgabharatAt" (6 / 3 / 29) / prAcyagotravAcino bharatagotravAcinazca nAmno vRddhebantAhikharAda na syAt / pUrveNa 10 prApta pratiSedhaH / prAcaH caikIyAH / pauSpIyAH / ciGkapuSpazabdAvAbantAvapi tatra bAhlAditvAdiJ / bharatAt. kAzakAzIyAH vaashvaashiiyaaH| dvisvarAditi kim ? pAnAgAre chAtrAH pAnnAgArAH / mAntharaSeNAH / prAgbharatAditi kim ? dAkSAH, plAkSAH / prAggrahaNe bharatagrahaNaM na syAditi svazabdena grahaNam / __ "bhavatorikaNIyasau" (6 / 3 / 30) / kvicidikasyeto luk-bhAvatkam / bhavadIyam / "parajanarAjJo'kIyaH" (6 / 3 / 31) parakIyaH / rAjakIyaH / "dorIyaH" (6 / 3 / 32) 15 devadattIyaH / tadIyaH pANinIyam / *Iye'nyAdontaH anyadIyam / "bhavato." ikaN Iyas etau pratyayau IyApavAdau / IyasaH sakAro "nAma sidayvyaJjane" (1 / 1 / 21) iti padatvArthaH / bhavato RkArAntasya grahaNAcchatrantAna bhavati / bhavata idaM bhAvakam / kicidityAdi atra sUtram "RvarNovarNadosisusazazvadakasmAtta ikasyeto luk" (74 / 71) RvarNAntAduvarNAntAhoszabdAdisantAdusantAt zazvadakasmAdvarjAttakArAntAca parasya ika-20 pratyayasambandhina ikArasya luk syAt / yathA mAturAgataM mAtRkaM, paitRkaM "Rta ikaN" (6 / 3 / 152) / niSAdakavA bhavaH naiSAdakarSukaH, zAbarajambukaH "uvarNAdikaN" (6 / 3 / 39) / dordhyA tarati dauSkaH / is. sarpiH paNyamasya sArpiSkaH, bArhiSkaH / us. dhanuH praharaNamasya dhAnuSkaH, yAjuSkaH / udazvitA saMskRta odana audazvitkaH / zakRtA saMsRSTaH zAkRtkaH / zazvadakasmAtpratiSedhAt zazvadbhavaM zAzvatikaM "varSAkAlebhyaH" (6 / 3 / 80) itIkaN / AkasmikaM adhyAtmA (6 / 3 / 87) ditvAdikaN / pratyayayori-25 susorgrahaNAdiha na bhavati-AziSA carati AziSikaH / vaseH kie us , uSA carati auSikaH / mathitaM paNyamasya mAthitikaH ityatrApi tAntatvasya lAkSaNikatvAnna bhavati / bhAvatkamiti-bhavato bhavatyA vA idaM bhAvatkaM bhAvatkI bhavadIyA / "parajana." ebhyaH zeSe'rthe akIyaH syAt / akAraH puMvadbhAvArthaH / rAjJa idaM rAjakIyaH, "jAtizca Ni taddhitayakhare" (3 / 2 / 51) iti puMvadbhAvaHparakIyaH / jAnakIyaH / svakIyaM devakIyamiti tu svakadevakayorgahAditvAtsiddham / ye tu svadevazabdAbhyAmakIyamicchanti teSAM svasyedaM sauvam , devamAyuH, daivI vAgityAdi na siddhyati / "dorI0"31 1 vAhIkazabdasya puruSavAcino 'dorIyaH' ityasya dezavAcinastu kakhopAntyasyApavAdaH tadubhayamapi dulakSaNasyetyanena zliSTanirdezena sahItam / yata ubhAbhyAmapi dusaMjJAyAM vidhAnAt / romakasya tu 'kakhopAntya' ityasyaiva / yatastasya puruSavAcino dusaMjJA na prApnoti / dezavAcinastu 'prAgdeze0' iti dusaMjJA / 2 'vRddhAdyUni' ityatra yUno'pi vRddhasaMjJAkAryadarzanAdatra iantasya vRddhe'pi vartanamityAzrayaNe aupagavasyApatyaM yuvA aupagavistasya chAtrA aupgviiyaaH| evaM pANinIyA ityAdAvapi syAt / ato mukhyatvAdRddhe eveti vyAkhyeyam / hai. prakA0 pUrvA0 50 For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 ___mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuaNa'pavAdaH / devadattIya iti "saMjJA duryA" (6 / 1 / 6) iti dusaMjJA, tadIya iti "tyadAdiH" (6 // 117) iti dusaMjJA, pANinIyamiti "vRddhiryasya khareSvAdiH" (6 / 18) iti dusaMjJA / evaM eNIpacanIyaH, gonardIyaH, bhojakaTIyaH "prAgdeze" (6 / 1 / 10) iti dusaMjJA / kathaM zrImadIyamiti ? pramAda evAyaM dusaMjJAbhAvAt / *IyetyAdi-"IyakArake" ( 3 / 2 / 121) iti sUtreNa do'ntH|| 5 atrAdizabdasAnnidhyAt "uSNAdibhyaH kAlAt" (6 / 3 / 33) / uSNakAlIyaH, bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / "vyAdibhyo NikekaNau" (6 / 3 / 34) / vyAdibhyaH paro yaH kAlazabdastadantAdetau syAtAm / ubhayoH striyAM vizeSaH-vaikAlikaH, vaikAlikA, vaikAlikI / AnukAlikaH, AnukAlikA AnukAlikI / aidaGkAlikaH 3 / dhaumakAlikaH 3 / ApatkAlikaH 3 / sAmpatkAlikaH 3 / kopa kAlikaH 3 / kraudhakAlikaH 3 / aurvakAlikaH 3 / paurvakAlikaH 3 / tAtkAlikaH 3 / kraurakA10likaH 3 / vyAdayaH prayogagamyAH // "kAzyAdeH" (6 / 3 / 35) / NikekaNau / doriti varttate / kAzikaH, kAzikA, kAzikI / caidikaH3 / dorityeva-devadattaM nAma vAhIkagrAmastatra jAto devadattaH; devadattazabdasya prAndeze eva dusaMjJA, na vAhIkeSviti na bhavati; nApyuttareNa tatrApi dorityanuvartanAt / prAggrAmeSu tu kAzyAditvAdbhavatyeva-daivadattikA devadattikI / yeSAM tu kAzyAdInAM dusaMjJA na bhavati teSAM pAThasAmarthyAdbhavati / cedIzabdasAhacaryAcca kAzizabdo janapada eva vartamAna imau pratyayAvutpAda15yati nAnyatra-kAzIyAH chAtrAH / kAzi, cedi, devadatta, sAMyAti, sAMvAha, acyuta, modamAna, zvakulAla 10 zakulAda, hastikUr3ko, nAma, hiraNya, karaNa, haihiraNya, karaNe, sindhumitra, sadhamitra, arindama, dAzamitra, dAsamitra 20 chAgamitra, dAsagrAma, zauvAvatAna, gauvAzana, gauvAsana, tAraGgi, bhAraGgi, yuvarAja, uparAja, devarAja, 30 iti kAzyAdayastriMzat // "vAhIkeSu grAmAt" (6 / 3 / 36) / NikekaNau / kArantapikaH, kArantapikA kArantapikI / zAkalikaH 3 / mAnthavikaH 3 / 20 ArAtkaH 3 / saipurakaH 3 / skaunagarikaH "edoddeza eveyAdau" ( 6 / 1 / 9) iti dusaMjJA / nApita vAstuka ityatra "uvarNAdikaN" itIkaN / vAtAnuprasthakaH, nAndIpurakaH, kaukuTIvahakaH, dAsarUpyakaH ityeSu "prasthapuravahAntayopAntyadhanvArthAt" (6 / 3 / 43 ) iti paratvAdakaJ / sausukIya ityatra kopAnyalakSaNa Iyo'pavAdAcca bhavati ( kathaM mauJjIyam ? maukhaM nAma vAhIkAvadhiranyadIyo grAmo na vAhIka grAma ityeke, anye tu daza dvAdaza vA grAmA viziSTasanivezAvasthAnA maujhaM nAmeti grAmasamUha evAyaM na 25grAmaH, nApi rASTram ; yena rASTralakSaNo'kaJ syAt iti mnynte| dorityeva-devadattaM nAma vAhIkagrAmaH tatra jAto devdttH)|| "vozInareSu" (6 / 3 / 37) uzInareSu janapadeSu yo grAmastadvAcino dusaMjJakAccheSe'rthe NikekaNau vA syAtAm / AhvajAlikaH, AhvajAlikA AhvajAlikI / saudarzanikaH 3 / pakSe AhvajAlIyaH, saudarzanIyaH // "vRjimadrAddezAtkaH" (6 / 3 / 38) dezavAcibhyAmAbhyAM zeSe'rthe kaH syAt / rASTrAko'pavAdaH / doriti nivRttam / vRjikaH madrakaH (susarvArddhadikzabdebhyo janapadavAcinaH 30 pratyayo bhavati tatra madrAt dikpUrvapadAt 'madrAda' (6 / 3 / 24) ityab vihitaH zeSapUrvapadAttvayaM bhavati ) sumadrakaH sarvamadrakaH arddhamadrakaH suvRjikaH sarvavRjikaH arddhavRjikaH pUrvavRjikaH aprvRjikH| dezAditi kim ? manuSyavRtterjiH, mAdraH // "uvarNAdikaN" (6 / 3 / 39) / uvarNAntAddezavAcina ikaN syAt / aNo'pavAdaH / paratvAdIyaNikekaNo'pi bAdhate / zabarajambvAM bhavaH zAbarajambukaH / naiSAdakarSakaH / dAkSikarSukaH / plAkSikarSukaH / nApikavAsturvAhIkagrAmastatra bhavo nApitavAstukaH / yastu prAgrAmastasmAduttareNa bhavati-AvR(brI ? )tamAyau bhavaH AvR(vrI ? )tamAyakaH / 36 jihuSu jaihravaka, iti paratvAdyopAntyalakSaNo rASTralakSaNazcAkaJ / pekSvAka ityatra tu kopAntyalakSa For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / zeSe'rthe 395 No'N / uvarNAditi kim ? devadattaH / dezAdityeva-paTozchAtrAH pATavAH // "doreva prAcaH" (6 / 3 / 40) zarAvatyAH prAcyAM dizi prAgdezaH / tadvAcina uvarNAntAddusaMjJakAdeva ikaNa syAt / ASADhajambvAM bhavaH ASADhajambukaH / nApitavAstukaH / pUrveNa siddhe niyamArthamidaM teneha na bhavatimallavAstu prAggrAmaH mAllavAstavaH / evakAra iSTAvadhAraNArthaH-doH prAca eveti niyamo mA bhUt // "ito'kam" (6 / 3 / 41) IkArAntAt prAgdezavAcino dusaMjJakAdakaJ syAt / IyApavAdaH / 5 kAkanyAM bhavaH kAkandakaH / prAca iti kim ? dAttAmitryAM bhavaH dAttAmai(mi ?)trIyaH / / "ropAntyAt" (6 / 3 / 42) prAgdezavAcino dusaMjJakAdrephopAntyAdakaJ syAt / IyApavAdaH / pATaliputrakaH / aikacakrakaH // "prasthapuravahAntayopAntyadhanvArthAt" (6 / 3 / 43) / dordezAditi ca varttate / ebhyo'kaJ syAt / dhanvanzabdo marudezavAcI / prasthAnta. mAlAprasthakaH, zoNaprasthakaH, kAJcIprasthakaH, vAtAnuprasthakaH, vANaprasthakaH / purAnta. nAndIpurakaH / kAntIpurakaH (vArtIpurakaH ?) 10 vahAnta. pailuvahakaH, phAlgunIvahakaH, kaukkuTIvahakaH, kaukucIvahakaH / yopAntya. sAGkAzyaH, kAmpIlyakaH, mANirUpyakaH, dAsarUpyakaH, AtrItamAyavakaH / dhanvavAcI. pAradhanyA, ApAredhanvA, 'nAgni' (3 / 1 / 94) iti saH "avyaJjanAt" (3 / 2 / 18) iti saptamyalup / pAredhanvani bhavaH pAredhanvakaH / A ISatpAraM ApAraM "AGalpe" (3 / 1146) iti sH| ApAredhanveti pUrvavat / ApAredhanvakaH / airAvatakaH / supracaSTe De suprakhyena nivRtta ityaNi sauprakhye bhavaH sauprakhyIyaH iti tu gahAditvAt / 15 evaM kAmaprasthIyaH / puragrahaNamaprAcyArtham / prAcyAddhi ropAntyatvenaiva siddham , ata eveha prAca iti nAnuvartate / IyabAdhanArthaM vacanam // "rASTrabhyaH " (6 / 3 / 44) / dezebhyo dusaMjJakebhyo'kaJ syAt / IyApavAdaH-abhisAre bhavaH abhisArakaH / Adarza bhavaH AdarzakaH / auSuSTazyAmAyane rASTrAvadhI api rASTre / auSuSTe auSuSTakaH zyAmAyanakaH / bahuvacanamakabaH prakRtibahutvaM dyotayadapavAda viSaye'pi prApaNArtham , tenehApi bhavati-AbhisAgaragartakaH, atra garnottarapadalakSaNa Iyo na bhavati / rASTrasamudAyo na 20 rASTragrahaNena gRhyata itIha na bhavati-kAzikauzalIyaH // "bahuviSayebhyaH" (6 / 3 / 45) doriti nivRttam (yogavibhAgAt) / ataH paraM doradozca vidhAnam / dezAditi tu vrttte| rASTrebhyo dezebhyo bahutvaviSayebhyo'kaJ syAt / aNAdyapavAdaH / aGgeSu jAtaH AGgakaH / vAGgakaH / dArvakaH / kAmbakaH / jihvaSu jaihnavakaH / AjamIDhakaH / AjakundakaH / kAlaJjarakaH / vaikulikaH / viSayagrahaNamananyatra bhAvArtham , etena ya ekatvadvitvayorapi varttate tato mA bhUt / vartanI ca vartanI ca vartanI ca varttanyaH; tAsu25 bhavo vArttanaH / bahuvacanamapavAdaviSaye'pi prApaNArtham-trigarteSu traigarttakaH ( atra garnottarapadalakSaNa Iyo bAdhyate ) // "dhUmAdeH" (6 / 3 / 46) / ebhyo dezavAcibhyo'kaJ syAt / aNAdyapavAdaH / dhaumakaH / dhUma, SaDaNDa, SaDANDa, avataNDa, taNDaka, vataNDava, zazAdana, arjuna, ArjunAva, dANDAyana, sthalI 10 (dANDAyanasthalI) mAnakasthalI, AnakasthalI, mAhakasthalI, madrakasthalI, mASakasthalI, ghoSakasthalI, rAjasthalI, adRsthalI, mAnasthalI, mANavakasthalI, rAjagRha, satrAsAha, sAnAsAha, bhakSyAdI, bhakSyalI, 30 bhakSyAlI, bhadrAlI, madrakula, aMjIkula, vyAhAva, 30 vyAhAva, dviyAhAva triyAhAva, saMsphIya, barbaDa, gaya'(taM ?) varNya, zakunti, vinADa, imakAnta, 40 videha, Anata, vAdUra, khADUra, mAThara, pATheya, pAtheya, ghoSa, ghoSamitra, ziSya, 50 vaNiya, pallI, arAjJI, ArAjJI, dhArtarAjJI, dhArtarASTrI, dhArtarASTra, avayA, tIrthakukSi, samudrakukSi, dvIpa, antarIpa, 60 aruNa, ujjayanI, dakSiNApatha, sAketa, 64 iti dhUmAdayaH catuHSaSTiH / dANDAyanasthalItyAdInAM dusaMjJakAnAmIkArAntAnAM vA dUrakhADUramATharANAM ca pATho'prAcyAryaH / prAcyAnAM tvIdropAntyalakSaNo'kaJ siddha eva / videhAnartayo rASTre'kaJ 36 For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghusiddha eva / sAmarthyAdadezArthaH pAThaH / videhAnAmAna"nAM ca kSatriyANAmidaM vaidehakam / Anartakam / pATheyapAtheyayoryopAntyatvAdakam siddho'dezArthaH paatthH| paTheH paThAyA vA'patyaM pATheyaH tasyedaM pATheyakam // "sauvIreSu kUlAt" ( 6 / 3 / 47) akaJ / sauvIradezavAcinaH kulazabdAdakam syAt / kaulakaH sauvIreSu; kaulo'nyatra // "samudrAnunAvoH" (6 / 3 / 48) akan / sAmudrako manuSyaH / sAmudrikA 5 nauH / nRnAvoriti kim ? sAmudraM lavaNam // "araNyAtpathinyAyA'dhyAyebhanaravihAre" (6 / 3 / 51) AraNyakaH panthAH, nyAyo'dhyAya ibho naro vihAro vA / pathyAdAviti kim ? AraNyAH sumanasaH / "gomaye vA" ( 6 / 3 / 52) AraNyakA gomayAH, AraNyAni gomayAni / kecittu hastinyAmapi vikalpamicchanti-AraNyikA AraNyA hastinI / eke tu naravarja pUrvasUtre vikalpamAhuH-AraNyaH AraNyakaH panthAH ityAdi // "kuruyugandharAdvA" (6 / 353) / AbhyAM deza10 vAcibhyAmakaJ syAt / kuruSu bhavaH kauravakaH kauravaH, yugandhareSu yaugandharakaH yaugandharaH / rASTraza bdAvetau bahuviSayau ca, tatra yugandharAt "bahuviSayebhyaH" iti nityamakani prApte vikalpaH, kurostvakabaH kacchAyaNA bAdhitasya pratiprasavArtha vacanam / tathA ca vikalpaH siddha eva, yugandharArthA tu vibhASA / nRnRsthayostu kuroH paratvAdakava-kauravako manuSyaH, kauravakamasya hasitam // "sAlvA dgoyavAgvapattau" (6 / 3 / 54) / sAlvAddezavAcino gavi yavAgvAM pattivarjite manuSye ca zeSe'rthes15 kaJ syAt / sAlvako gauH / sAlvikA yavAgUH / sAlvako manuSyaH / goyavAgvapattAviti kim ? sAlvA brIhayaH, sAlvaH pattiH / rASTrebhyo'kabhi kacchAdyaNA bAdhite goyavAgUgrahaNaM pratiprasavArtham , apattIti pattipratiSedhAttatsadRze manuSye vidhiH, tatra cottareNa siddha evAkali nari niyamArthamapattigrahaNam / evaM ca goyavAgvoH pattivarjite ca manuSye mainuSyasthe ca hasitAdau sAlvakaH, anyatra sAlva iti sthitam / ayaM ca vibhAgaH sailvazabdasyAdorapi jJeyaH // "kacchA''denasthe" (6 / 3 / 55) 20 kacchAdibhyo dezavAcibhyo nari manuSye nRsthe ca zeSe'rthe'kaJ syAt / aNo'pavAdaH (kopAntyAca iti sAmAnyena prAptasya ) / kAcchako manuSyaH / kAcchakamasya hasitaM smitaM jalpitamIkSitam / kAcchikA cUlA / saindhavako manuSyaH, saindhavakamasya hasitam , saindhavikA cUlA / nRnRstha iti kim ? kAccho gauH, saindhavaM lavaNam , kaccha, sindhu, varNa, madhumat , kamboja, sAlva, kuru, anuSaNDa, anUSaNDa kazmIra, 10 vijApaka, dvIpa, anUpa, ajavAha, kulUta, raku, gandhAra, sAlveya, yaudheya, sasthAla, 20 sindhvanta, 21 25 iti kacchAdaya ekaviMzatiH / kacchAdayo ye bahuviSayA rASTrazabdAstebhyo "bahuviSayebhya" ( 6 / 3 / 45) ityakaJ siddha eva, uttareNa tvaNA bAdho mA bhUditi punarvidhIyate / varNasindhubhyAm "uvarNAdikaN" (6 / 3 / 39) itIkaNi tadapavAde kacchAdyaNi, kuroH "kuruyugandharAdvA" (6 / 3 / 53) iti vikalpe, vijApakasya kopAntyalakSaNe'Ni prApte'kavidhiH / apare kacchamapi bahuviSayaM rASTrazabdamAhustadA pUrvoktameva pAThaphalam ||"kopaantyaacaa'nn" (6 / 3 / 56) dezAdityeva varttate, na nRnRstha iti / kopAntyA kacchAdezva dezavAcinaH zeSe'rthe'N syAt / IkaNakaborapavAdaH / kopAntya. RSikA janapadaH teSu jAta 31 ArSikaH / mahiSakeSu mAhiSakaH / azmakeSu AzmakaH / ikSvAkuSu aikSvAkaH / kacchAdi. kAcchaH, 1nari sAlvazabdAt yadyakaJ bhavati, tadA apattAveva na pattau / 2 nanu goyavAgvapattAvityucyamAne manuSyasthaH kathaM na labhyate, nahi manuSyasthaH prahAsAdiauryavAgUrapattirvA bhavati, na ca patteranyamAtramapattiH, api tu manuSyo'nyathA sAlvA vrIhaya ityatrApyakaJ prApnoti, tathA ca goyavAgUgrahaNamanarthakaM syAttatrApyapattAvityeva siddhe / ucyate / apattigrahaNaM 'kacchAdenRsthe' ityakatri siddhe apatteAvRttyartha kriyate na tu vidhyartham , tena yathA apattau manuSye bhavati tathA manuSyasthe'pi; titaH pratyayasyAvyAvartitakhAt / 3 upalakSaNalAdekadeza vikRtsyaannyvaadaa| 4 'uvarNAdikaNa' 'bahuviSayebhyaH' ityanayoH / For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / zeSe'the 397 saindhavaH, vArNavaH / athANagrahaNaM kimartham ? yohyanyena bAdhito na prApnoti tadarthamidaM syAt sa cANeva, nacAnantaro'kameva syAdityAzaGkanIyam , evaM hi pUrvakamakabvidhAnamanarthakaM syAt / naivam / asatyaNagrahaNe ikSvAkoruvarNalakSaNa ikaN syAt , sa hi tato rASTrAkamA bAdhitaH // "gottarapadAdIyaH" (6 / 3 / 57) aNo'pavAdaH / zvAvidgartAttu vAhIkagrAmalakSaNau NikekaNau paratvAdbAdhate / zvAvidgarte bhavaH zvAvidgIyaH / vRkagIyaH, zRgAlagIyaH, rauhidgIyaH / AbhisAragarttakaH traigarttaka ityatrAkaJ5 "rASTrebhyaH" (6 / 3 / 44 ) "bahuviSayebhyaH" iti bahuvacanasAmarthyAdbhavatItyuktam / uttarapadagrahaNaM bahupratyayapUrvanirAsArtham-bAhugataH / "kaTapUrvAtprAcaH" (6 / 3 / 58) prAca iti prAgdezavAcina IyaH syAt / aNo'pavAdaH / kaTanagarIyaH, 'kaTaprAmIyaH, kaTaghoSIyaH, kaTavartakIyaH, kttplvliiyH| prAca iti kim ? kATanagaraH / "kakhopAntyakanthApaladanagaragrAmahRdottarapadAhoH" (6 / 3159) / kakArakhakAropAntyAt kanthAyuttarapadAca dezavAcino dusaMjJakAdIyaH syAt / bAdhaka bAdha-10 nArtha ArambhaH / kopAntyAtkopAntyalakSaNe NiprApte ArIhaNakIyaH, draughaNakIyaH, AzvasthikIyaH, zAlmalikIyaH, sauSukIyaH, ASTakIyaH brAhmaNakIyaH bAlakIyaH / khopAntyAt. vAhIkagrAmalakSaNayorNikekaNoH, kauTazikhIyaH, (mAhizikhIyaH, ) ayomukhIyaH / kanthApaladottarapadAntayoreva, dAkSikanthIyaH, mAhakikanthIyaH, dAkSipaladIyaH, mAhakipaladIyaH / nagarottarapadAdropAntyalakSaNe'kaci. dAkSinagarIyaH mAhakinagarIyaH / grAmahradottarapadAt NikekaNoreva, dAkSigrAmIyaH, mAhakigrAmIyaH, dAkSihra-15 dIyaH, mAhakihradIyaH / doriti kim ? ArSikaH mADanagaraH // "parvatAt" ( 6 / 3 / 60) IyaH / aNo'pavAdaH / parvatIyo rAjA, pumAn // "anare vA" (6 / 3 / 61) / parvatIyAni pArvatAni phalAni / anara iti kim ? parvatIyo manuSyaH / "parNakRkaNAdbhAradvAjAt' (6 / 3 / 62) / bhAradvAjadezavAcibhyAmAbhyAmIyaH syAt / aNo'pavAdaH / parNIyaH, kRkaNIyaH / bhAradvAjAditi kim ? pANaH kArkaNaH // "gahAdibhyaH" (6 / 3 / 63 ) / dezAditi varttate, tadgahAdInAM yathAsambhavaM vizeSa-20 Nam / yathAsambhavaM dezavAcibhyo gahAdibhya IyaH syAt / gahIyaH, antaHsthIyaH / gaha, antaHstha, antaHsthA, sama, viSama, uttama, aGga, magadha, zuklapada, pUrvapakSa, 10 aparapakSa, kRSNazakuna, adhamazAkha, uttamazAkha, samAnazAkha, ekazAkha, samAnagrAma, ekagrAma, ekavRkSa, ekapalAza, 20 iSvagra, dantAgra, iSvanIka, avasyanda, kAmaprastha, sauprakhya, khADAyani, kATheraNi kATheriNi, lAveraNi, lAveriNi, lAvIraNi, zaiziri, zauGgi, zauGgizaiziri, Asuri, AhiMsi, Amitri vyADi, 40 bhauGgi, bhaurji, 25 ( bhauji?), Adhyazvi, Azvatthi, audrAhamAni, aupabindavi, Agnizarmi, (devazarmi, ) zrauti, vATAraki, vAlmIki, 50 kSaimadhRtvi, uttara, antara, mukhatas, pArzvatas, ekatas , anantara, AnuzaMsi, sATi, saumitri, 60 parapakSa, svaka, devaka iti gahAdayatriSaSTiH / bahuvacanamAkRtigaNArtham // "pRthivImadhyAnmadhyamazcAsya" (6 // 3 // 64) / pRthivImadhyazabdAddezavAcina IyaH syAt , madhyamAdezazvAsya / pRthivImadhye jAto bhavo vA madhyamIyaH // "nivAsAcaraNe'Na" (6 / 3 / 65 )30 pRthivImadhyAnivAsabhUtadezavAcinazcaraNe nivastari zeSe'rthe'N syAt ; madhyamAdezazcAsya / pRthivImadhyaM nivAsa eSAM caraNAnAM mAdhyamAzcaraNaH / trayaH prAcyAlaya udIcyAstrayo mAdhyamAH / nivAsAditi 32 1'prAgjitAt' iti prApto'nyenAkAdinA bAdhita ityrthH| 2 yadi hi nRnusthe anyatra vAkava syAt tadA ki pUrvasUtreNa / anenaiva kacchAdikopAntyAca ityevaM rUpeNa siddhatvAt / 3 yata ikSvAkorikaNapyanenAkamA bAdhyamAno vidyate eva. tatazca so'pyanena syaaditi| 4 'dorIyaH' iti Iyasya ye bAdhakAH kopAntyAccetyevamAdayasteSAM bAdhanaM bAdhastadartho'yamArabhyata ityarthaH / etadeva kopAntyAdityAdinA spaSTayannadAharati / For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghukim ? pRthivImadhyAdAgato madhyamIyaH kaThaH / caraNa iti kim ? pRthivImadhyaM nivAso'sya madhyamIyaH zUdraH // "veNukAdibhya Iya" (6 / 3 / 66) / yathAyogaM dezavAcibhyaH / vaiNukIyaH, caitrakIyaH, auttarapadIyaH, auttarIyaH, auttarakIyaH, prAsthIyaH, mAdhyamakIyaH, prAsthakIyaH, mAdhyamikIyaH, naipuNakIyaH / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / 5 "vA yuSmadasmado'trInI yuSmAkAsmAko cAsyaikatve tu tavakamamakam" (6 // 3 // 67) / yauSmAkaH yauSmAkI strI / yauSmAkINaH yauSmAkINA / yuSmadIyaH // AmAkaH AmAkInaH asmadIyaH // tAvakam , mAmakam , tAvakInam , mAmakInam , tvadIyam, madIyam / "vA yuSmadasmado" (dezAditi nivRttam ) anayoH zeSe'rthe etau pratyayau yuSmAka asmAka ityetau cAnayorAdezau syAtAm , ekatve ca tavakamamakAvAdezau / Adezau prati yathAsaGkhyaM nAstivaca10 nabhedAt / yuSmAkamayaM yuvayorvA yauSmAkaH yauSmAkI strIti "aNayekaNnasaTitAm" (2 / 4 / 20) iti GIH / evaM yauSmAkINaH / asmAkamayaM asmAkaH, AsmAkInaH / ekatve tu tavAyaM tAvakaH tAvakInaH, mamAyaM mAmakaH mAmakInaH / strI tu tAvakI tAvakInA, mAmakI mAmakInA / pakSe tyadAditvena dusaMjJatvAdIyaH-yuSmadIyaH, tvadIyaH / atrAdizabdAt "dvIpAdanusamudraM NyaH" (6 / 3 / 68) / samudrasamIpe yo dvIpastadvAcino NyaH 15 syAt / kacchAdya'kaJa'NorapavAdaH / dvaipyo manuSyaH, dvaipyamasya hasitam / anusamudramiti kim ? anu nadi yo dvIpastasmAt-dvaipako vyAsaH, dvaipakamasya hasitaM dvaipam // "aodyaH" (6 / 3 / 61) ayam // "sapUrvAdikaN" (6 / 3 / 70) sapUrvapadAdarddhazabdAdikaN syAt / pauSkarArddhikaH, vaijayAcikaH, bAleyArddhikaH, gautamArddhikaH, kSetrArddhikaH, yauvanArddhikaH // "dikpUrvAttau" (6 / 3 / 71) / dikpUrvapadAda rddhazabdAttau ya-ikaNapratyayau syAtAm / pUrvArdhyam paurvArcikam / dakSiNAya'm dAkSiNArddhikam / pazcAya'm 20 pAzcArddhikam // "grAmarASTrAM'zAdaNikaNau" (6 / 3 / 72) grAmarASTraikadezavAcino'rddhazabdAdik pUrvAdaN-ikaN ityetau pratyayau syAtAm / yApavAdau / grAmasya rASTrasya vA pUrvArddha bhavaH paurvArddhaH paurvArddhikaH / dAkSiNArddhaH dAkSiNArddhikaH // "parA'varA'dhamottamAdeyaH" (6 / 3 / 73 ) etatpUrvapadAdarddhazabdAdyaH syAt / ikaNo'pavAdaH / parAddharyam, avarAyam , adhamAddhartham , uttamAddhartham / parA varayordikzabdatve'pi paratvAdayameva yaH (na kevalaM parAvarayoryathAkramaM zavadharmArthayoranena pratyaya 25 ityperrthH)||65|| amontA'vo'dhasaH // 66 // [ si0 6374] antAdavasadhasbhyAM cAmaH syAt // 66 // "amo." amasyAkArAditvamavodhaso'ntyasvarAdilopArtham // 66 // prAyo'vyayasya // 67 // [ si0 74 / 65] 30 taddhite pare'vyayasyAntyakharAdeH prAyo luk / antamA adhmH||"pshcaadaayntaagraadimH" (63275) pazcimaH ||"mdhyaanm:" (6 / 3 / 76) madhyamaH ||"adhyaatmaa''dibhy ikaN" 32(6378) AdhyAtmikam / Adhidaivikam // 67 // For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / zeSe'rthe 399 1 "prAyo0 " / avyayasyApadasaMjJakasya taddhite pare'ntyasvarAdeH prAyo lup bhavati / yathA svarbhavaH sauvaH / bahirjAto bAhyaH, bAhIkaH / sAyamprAtikaH / paunaHpunikaH / " varSAkAlebhyaH " ( 6 / 3 / 80 ) itIkaN / anabhidhAnAdavyayalakSaNastanad na bhavati - paunaHpunyam / upariSTAdAgataH aupariSTaH / parata AgataH pArataH / aiMkaikazyam / prAyograhaNaM prayogAnusaraNArtham teneha na bhavati - aurAtIyaH, AzvatikaH, zAzvataH pArthakyam / apadasyetyeva - kaMyuH zaMyuH ahaMyuH / "pazcAdA0" pazcima iti - evamAdimaH 5 antimaH agrimaH / AdyantAbhyAM bhavAdanyatrArthaM vidhiH, bhave tu paratvAddigAdiya eva / " madhyA0 " madhyama iti bhave dinaNAdaya uktAstato'nyatra zeSe'yaM vidhiH / atrAyaM vizeSaH-"madhye utkarSApakarSayora" ( 6 / 3 / 77) utkarSApakarSayormadhye varttamAnA - nmadhyazabdAccheSe'rthe apratyayaH syAt / mApavAdaH / nAtyutkRSTo nAtyapakRSTo madhyapariNAmo madhyo vaiyAkaraNaH / madhyA guNAH / madhyA strI / nAtidIrghaM nAtihrasvaM madhyapramANaM madhyaM kASTham / nAtisthUlo nAti - 10 kRzo madhyaH kAyaH / yadyapi madhyazabdo madhyapariNAmavarttinyapi varttate tathApyavasthAvasthAvatoH syAdvAdAdbhedavivakSAyAmavasthAvAciprakRteravasthAvati pratyayArthe pUrveNa mo mA bhUditi vacanam / " adhyA0" / adhyAtmaM bhavaM AdhyAtmikam / adhideve bhavaM Adhidaivikam / evamAdhibhautikam / anuzatikAditvAdanayorubhayapadavRddhiH / aurdhvadamika : aurdhvadehika: aurdhvadamika : aurdhvadehika :- ataeva pAThAdUrdhvasya damadehayorvA mo'ntaH / kecidUrdhvada mordhvadehazabdAvanuzatikAdiSu paThanta ubhayapadavRddhimicchanti - aurdhva - 15 dAmikaH, aurdhvdaihikH| UrdhvamauhUrtikaH - atra "saptamI cordhvamauhUrttike" (5 / 3 / 12) iti jJApakAduttarapadasyaiva vRddhiH / akasmAddhetuzUnyaH kAlaH tatra bhavamAkasmikam / amuSmin paraloke bhavamAmuSmikam / evamAmutrikam / pAratrikam / iha bhavamaihikam / zaiSikam / pAThasAmarthyAtsaptamyA alup / adhyAtmAdayaH prayogagamyAH // 67 // samAnapUrvalokottarapadAt // 68 // [ si0 6|3|79 ] samAnapUrvapadebhyo lokottarapadebhyazcekaN syAt / sAmAnagrAmikaH pAralaukikaH // 68 // " samAna0 " samAnagrAme kRto bhavo vA sAmAnagrAmikaH / sAmAnadezikaH / ihaloke kRto bhavo vA aihalaukikaH / pAralaukikaH / sArvalaukikaH / yogadvaye'pi bhavArtha eva pratyaya ityanye // 68 // varSAkAlebhyaH H // 69 // [ si0 6 380 ] varSAzabdAtkAlavizeSAccekaN syAt / vArSikaH mAsikaH / * kacidvA-naizikaH naizaH 25 "ciraparutparArestnaH" ( 6 / 3 / 85 ) vA cirataM cirantanamityAdi / " puro naH" (6 / 3 / 86 ) purANaM purAtanam / "pUrvAhNA'parAhnAttanaT " ( 6 / 3 / 87 ) vA / saptamyA alup - pUrvAhNetanaH / paurvAhnikaH / "bhartusandhyA''deraNa" (6 / 3 / 89 ) AzvinaH graiSmaH sAndhyaH // 69 // 28 1 athAvyayasamudAyo'vyayagrahaNena gRhyate iti sAyaMciram iti sAyaMprAtarAdibhyastanadra kasmAnna bhavati, ityAha- anabhi0 / 2 ekamekaM dadAti ekazabdasyAmantasya vIpsAyAM dvitvaM 'lupcAdAveka' - ityamo lupi 'bahvalpArthAt' iti karake zas / ekaikazo bhAvaH vyaN / 3 'bhavArthe' dorIyaH / 'varSAkAlebhyaH' itIkaN 'bharttu sandhyAderaN / 4 nanvAdhArAdheyayorabhedavivakSayA madhyavarttikASThAdyapi madhyazabdenocyate tatkimanenetyAzaGkA / 20 For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu "varSA0" aNapavAdaH / dorIyamapi paratvAdvAdhate / varSAsu bhavo vArSikaH "RtorvRddhimadvidhAvayavebhyaH" iti nyAyasUtram-RtoNitpratyayastadavayavAderRtvantAdapi syAt - pUrvavArSikaH aparavArSikaH "aMzAddtoH" (7|4|14 ) ityuttarapadavRddhiH / evamamuttaratrApi / mAsika iti-varSAgrahaNamRtvaNbAdhanArtham / kAlazabdaH kAlavizeSavAcI - bharttu sandhyAderityatra sandhyAdigrahaNAt / svarUpagrahaNe hi 5 kAlalakSaNekaNbAdhakaM sandhyAdigrahaNamanarthakaM syAt / bahuvacanaM tu yathAkathaMcitkAlavRttibhyaH pratyayaprApaNArtham (nizAsahacaritamadhyayanaM nizA, pradoSasahacaritaM pradoSaH, tatra jayI naizikaH prAdoSikaH ) kadambapuSpasaddacaritaH kAlaH kadambapuSpam / vrIhipalAlasahacaritaH kAlo vrIhipalAlam, tatra deyamRNaM kAdambapuSpikaM braihipalAlikam || kAlazabdAcca kAlArthAdakAlArthAcca kAlataH / akAlAdapi kAlArthAt kAlebhya iti "yo vidhiH" // 1 // evaM " zarada: zrAddhe karmmaNi" (6 / 3 / 81) / Rtva10 No'pavAdaH / zAradikaM zrAddhaM karma pitRkAryam / zrAddhe karmaNIti kim ? zAradaM virecanam / * kvaci - dveti - "navA rogAta pe" ( 6 / 3 / 82 ) / RtvaNo'pavAdaH / zAradikaH zArado rogaH, Atapo vA / rogAtapa iti kim ? zAradaM dadhi // naizika iti - " nizApradoSAt " ( 6 / 3 / 83 ) / nizAsahacaritamadhyayanaM nizA, pradoSasahacaritamadhyayanaM pradoSastatra jayI naizikaH naizaH prAdoSikaH prAdoSaH // "cira0" ebhyaH kAlavAcibhyaH zeSe'rthe traH syAt / cire bhavaM ciratnam, evaM parudbhavaM paratnam, parA15 ritnam / pakSe ciratanaM paruttanaM parAritanamiti / parutparAribhyAM vikalpaM necchantyanye / parArestre rilopa ityeke-parAtnaH / kecitparutparAryostanaTyantyasvarAtparaM mvAgamamicchanti - paruntanam, parAriMtanam / "puro0" purAzabdAtkAlavAcino'vyayAccheSe'rthe naH syAt / purA bhavaM purANam purAtanamiti / / "pUrvAo' "varSAkAlebhya" iti nityamikaNi prApte vikalpa:, tena pakSe so'pi bhavati " ato'hrasya " ( 2 / 3 / 73 ) iti Natvam, pUrvAhNe bhavo jAto vA pUrvAhvetanaH pUrvAhRtanaH / evamaparAhNetanaH aparAhRtanaH / "kAlA20 ttana0" (3 / 2 / 24) ityAdinA vA saptamyA alup / pUrvAhNe jayI pUrvAhRtanaH aparAhRtanaH - atra jayini vAcye tatra vyavasthitavibhASAvijJAnAt nityaM saptamyA lup / pakSe paurvAhnikaH AparAhnikaH / kAro GayarthaH-pUrvAhNetanI aparAhNetanI / " bharttu0" bhaM nakSatram, tadvAcibhya RtuvAcibhyaH sandhyAdibhyazca kAlavAcibhyo'N syAt / ikaNo'pavAdaH / puSyeNa candrayuktena yuktaH kAlaH puSyaH, puSye bhavaH pauSaH / evaM taiSaH, AzvinaH, rauhiNaH, svAtau sauvAtaH / Rtu maiSmaH, zaiziraH, vAsantaH; RtorvRddhi25 madvidhAviti - pUrvapraiSmaH, aparazaiziraH, "aMzAdRto: " ( 7|4|14 ) ityuttarapadavRddhiH / sandhyAdiH . sAndhyaH, sAndhivelaH, AmAvAsyaH / ekadezavikRtasyAnanyatvAdamAvasyAzabdAdapi bhavati - AmAvasyaH / aNUgrahaNaM svAti - rAdhA - ArdrA paurNamAsIbhya IyabAdhanArtham / yathAvihitamityucyamAne "dorIyaH" ( 6 / 3 / 32 ) iti IyaH prApnoti / kAlebhya ityaiva - svAteridamudayasthAnaM svAtIyam / evaM rAdhIyam, ArdrIyam / sandhyA, sandhivelA, amAvAsyA, trayodazI, caturdazI, paJcadazI, paurNamAsI, pratipad, zazvat, iti sandhyAdayo nava / "RvarNovarNAt " ( 7 / 4 / 71 ) iti sUtre'zazvatpratiSedhAccha31 zvacchabdAdikaNapi zAzvataM zAzvatikam / 55 400 1 pUrvAzca tA varSAzca 'pUrvAparaprathama' - iti samAsaH / pUrvAsu varSAsu bhava iti taddhitaviSaye 'digadhikam'-ityanena vA / varSANAM pUrvatvamiti 'pUrvAparAdhara' ityAdinA tatpuruSo vA 'aMzAdRto:' ityuttarapadavRddhiH / vizeSavihitatvAtparatvAccAnena dikpUrvAtiti bAdhyate / 2 gRhyata iti zeSaH / mAsAdyapekSayA kAlazabdo'pi kAlavizeSavAcI, tena kAlika ityapi / 3 yathAkathaMcit guNavRttyA mukhyavRttyA vA ye kAle varttante ityarthaH / 4 akAlazabdazca yadA kAlamupalakSaNIkRtya kAle varttate guNavRtyaiva, tadA kAlazabdAt kAlArthAt pratyayo bhavati yathAdarzitAt kadambapuSpAdeH / 5 kAlebhya ityaMzena yo vidhiH sa tasmAdbhavatIti / For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / zeSe'rthe / jitAdharthAH AdizabdAt "saMvatsarAtphalaparvaNoH" (6 / 3 / 90) asmAtphale parvaNi ca zeSe'rthe'N syAt / sAMvatsaraM phalaM parva vA / phalaparvaNoriti kim ? sAMvatsarikaM zrAddham // 69 // hemantAdvA to luk ca // 70 // [si0 6 / 3 / 91] asAdvArA tayoge taluk ca vA / haimanaM haimantaM haimantikam // "prAvRSa eNyaH" (6 / 3 / 92) zeSe / prAvRSeNyaH / *jAte tvika:-prAvRSikaH // 70 // ____* pUrNaH zeSAdhikAraH / aNo'pyavadhiH pUrNa __ "hem0"| hemantazabdAhatuvAcinaH zeSe'rthe'N vA syAt , tadyoge ca takArasya lup vA syAt , nityamRtvaNiprApte vibhASeyam , tathA ca trairUpyam , tadantavidhinA pUrvahemanam , "aMzAhatoH" (7 / 4 / 14) ityuttarapadavRddhiH / "prAvR0" / RtvaNo'pavAdaH / prAvRSi bhavaH prAvRSeNyaH / *jAte tvika iti-paratvAditi zeSaH / eNya iti pratyaye mUrddhanyo NakAro "nirnimittakaH prAvRSeNyayatIti kipi 10 prAvRSaN iti muurddhnyaarthH| __ atrAyaM vizeSa:-"sthAmAjinAntAllup" (6 / 3 / 93) / sthAmanazabdAntAdajinAntAca parasya zaiSikasya pratyayasya lup syAt / azvatthAmani jAto bhavo vA azvatthAmA "a: sthAnaH" ( 6 / 1 / 22) iti prAjitIye'rthe utpannasya apratyayasyAnena lup syAt / tatazca "no'padasya." (74 / 61) ityantyasvarAdilup na bhavati siMhAjine jAto bhavo vA siMhAjinaH, ulAjinaH, vRkAjinaH / bhavArthasyaiva lupa-15 micchantyanye, tanmate azvatthAno'yaM tata Agato vA AzvatthAmaH / evaM saiMhAjinaH, vArkAjina ityAdau pratyayalup na bhavati / zeSArthA darzitAH pUrvaM ye'tra tatra kRtAdayaH / sapratyayAH prakRtayasteSAmetA nirUpitAH // 1 // tathA cAha pUrNaH zeSAdhikAra iti, aNo'pyavadhiH pUrNa iti| *jitAdiSvartheSu yathAyogamikaNAdayo vaktavyAH / arjita AkSikaH / danA saMskRtaM saMsRSTaM 20 vA dAdhikam / uDupena tarati auDupikaH nAvikaH / hastinA carati hAstikaH / vetanena jIvati vaitanikaH / krayikaH / mInAn hanti mainikaH / paradArAn gacchati pAradArikA / sukhAtaM pRcchati saunAtikaH / prabhUtaM brUte prAbhUtikaH / senAM samavaiti sainikaH / dharma carati dhArmikaH / AdhamikaH / apUpAH paNyamasya ApUpikaH / nRttaM zilpamasya nArtikaH / asiH praharaNamasya aasikH| (nAstikAstikAdayo nipAtyAH) atha ikaNa adhikariSyate, vakSyamANArtheSu apavAdaM muktvA ikaN bhavatItyarthaH / ikaNarthAn saMkSepeNAha-*jitAdiSviti / AkSika iti-atra sUtram "tena jitajayaddIvyatkhanatsu" (6 / 4 / 2) / teneti tRtIyAntAjitAdyarthacatuSTaye ikaNa syAt / akSairjitaH akSairjayati abhairdIvyati AkSikaH, zAlAkikaH / abhyA khanati AbhrikaH, kaudAlikaH, abhrI kASThamayI tIkSNAmA / "abhristu kASThakuddAlaH" iti koSaH / iha teneti karaNe tRtIyA jJeyA, tena hetuka ditRtIyAntAdikaN na syAt-devadattena jitaM 30 dhanena jitamiti / abhyA khananaGgulyA khanati-atra mukhyaH karaNabhAvo'dhyA eva nAGgulerityaGgulizabdAnna bhavati / jayadAdiSu triSu kAlo nai vivakSitaH jite tu vivakSitaH / bahuvacanaM pRthagarthatAvibhaktyartham // 32 1 natu 'raSuvarNa'-ityanena mUrddhanyArtha iti / anyathA naloparUpe pare kArye 'NaSama'-iti NavasyAsattvAdantyakhAca 'raSavarNa'ityapravRttau 'nAno no'nahaH' iti nalope'niSTa rUpaM syAt / 2 kartA tu vivakSito'ta eva jayadrahaNe satyapi karmaNyapi ikaNa. hai. prakA. pU. 51 For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuteneti tRtIyAntAditi-tRtIyAntA prakRtiH "taM pratyanorlomepakUlAt" (6 / 4 / 28) iti sUtraM yAvat anuvrtniiyaa| dAdhikamiti / "saMskRte" (6 / 4 / 3) / ikaN / sata utkarSAdhAnaM saMskAraH / danA saMskRtaM dAdhikam / upAdhyAyena saMskRtaH aupAdhyAyikaH ziSyaH / vidyayA saMskRto vaidhikaH / 5 atrAyamapavAdaH-"kulatthakopAntyAdaN" (6 / 4 / 4) / kulatthaiH saMskRtaM kaulattham / anye tu sakArAkrAntathakArAntakulasthazabdAtpratyayaM manyante-kaulasthaH / kopAntya. tittirikeNa tittirIkAbhirvA saMskRtaM taittirIkam / dardurUkeNa dA1rUkam / maNDUkena mANDUkam / anye tu kavargopAntyAdapIcchantimaudgam , sAragham / "saMsRSTe" (5 / 4 / 5) 'pyevam / mizraNamAtraM saMsarga iti pUrvoktAsaMskRtAdbhedaH / danA saMsRSTaM dodhikam / zArGgaberikam / paiSpalikam / vaiSikA bhikSA / Azucikamannam / atra vizeSAH10 "lavaNAdaH" (6 / 4 / 6) / lavaNena saMsRSTo lavaNaH sUpaH (zAkaH, lavaNA yavAgUH) / lavaNazabdo dravyavAcI guNavAcI ca / tatra dravyavAcI pratyayaM prayojayati na guNavAcI, guNena vizleSapUrvakasya saMsargasyAsaMbhavAt // "cUrNamugAbhyAminaNo" (647) / cUrNaiH saMsRSTAzcarNino'pUpAH, mudraH saMsRSTA maudgI yavAgUH // "vyaJjanebhya upasikte" (6 / 4 / 8) vyaJjanazabdo rUDhitaH sUpAdau varttate / upasiktamiti yadbhojanArthamupAdIyate bhojyAdi taducyate na sthAlyAdi / sUpenopasiktaH saupiko, 15dAdhika odanaH / ghArtikaM tailikaM zAkam / vyaJjanebhya iti kim ? udakenopasiktaH odanaH / upasikte iti kim ? sUpena saMsRSTA sthAlI / upasikkaM saMsRSTameva tatra "saMsRSTe" ityeva siddhe niyamArtha vacanam-vyaJjanaissaMsRSTe upaisikta eva upasikte ca vyaJjanaireva / bahuvacanaM svarUpavidhernirAsArtham / / auDupika iti-"tarati" (6 / 4 / 9) / tRtIyAntAdasminnarthe ikaN syAt / kANDaplavikaH (zAraplavikaH gaurapucchikA // "naudvikharAdikaH" (6 / 4 / 10) / nauzabdAdvisvarAca nAmnastRtIyAntA20 ttaratyarthe ikaH pratyayo bhavati / nAvikaH / dvisvara. ghaTikaH, plavikaH dRtikaH bAhukaH bAhukA / hAstika iti-"carati" (6 / 4 / 11) tRtIyAntAdasminnarthe ikaN / caratiriha gayarthoM bhakSyarthazca gRhyate / gatyartha. zAkaTikaH, ghANTikaH, AkarSikaH AkarSaH suvarNanikaSopala auSadhapeSaNapASANazca / bhakSyartha. danA carati dAdhikaH zAGgaberikaH / AdizabdAt "poderika" (6 / 4 / 12) tRtIyAntebhyaH ebhyazcaratyarthe ikaT syAt / parpaNa 25 carati parpikaH parpikI / parya, (azva, ?) azvattha, ratha, arghya, vyAla, vyAsa, iti pAdayaH Sad / / "padikaH" (6 / 4 / 13) pAdazabdAttena caratyarthe ikaT syAt , asya padbhAvazca nipAtyate / pAdAbhyAM carati padikaH // "zvagaNAdvA" (6 / 4 / 14) asmAdikaT syAt , vA / zvagaNena carati zvagaNikaH, zvagaNikI; pakSe ikaN-zvAgaNikaH; eSu dvArAdeH (74 / 6) iti vakArAt prAgaukAre prApte'pavAdasUtramzvAderiti (74 / 10) zvana zabda Adiravayavo yasya tasya zvAdernAnna iti ikArAdau kiNati taddhite 30 pare vaH prAgaukAro na bhavati / zvabhakhasyApatyaM zvAbhastriH / zvAzIrSiH, zvAdaMSTriH / evaM zvAgaNikaH, pratyayArtha jitagrahaNam / ayamartha:-jayatItyukta jayati jeSyati ajaiSIditi labhyate kiM jitagrahaNena / ucyate / bhUte karmaNyapi vAcye yathAsyAdityevamartham / vivakSita iti atItaH kAlaH / 1 saraghAbhiH kRtaM 'nAmni makSikAbhyaH' ityaN / sArana madhunA sNskRtH| 2 atra saMsRSTaH zAkAdibhakSyaM vivakSitam / anyathA 'vyajanebhya upasikke' iti niyamaH syAt / 3 mAtrAnabhojyArtha pshcaadbhaavnaayaambhkssykhaadto'niymH| 4 sUpena saMsRSTA sthAlIyanupasikte saMsRSTe pratyayo na bhavatIti prtyyaarthvyvsthaa| 5 udakenopasikta odana ityudakAdavyajanAma bhavatIti prkRtivyvsthaa| For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / caratyAdyarthAH 403 zvAyUthikaH / AdigrahaNaM kim ? zvabhizcarati zauvikaH / itIti kim ? zvahAnasyedaM zauvahAnam , zauvabhatram / zvadaMSTrAyA vikAraH zauvadaMSTro maNiH / "inaH" (7 / 4 / 11) zvAderinpratyayAntasya bNiti taddhite pare vakArAtprAgaukAro na bhavati / zvAbhaleridaM zvAbhastram , zvAkarNam / ikArAdau nimitte ucyamAnaH pUrveNa pratiSedha iantasya pratyayAntare na bhavatIti vacanam / "padasyAniti vA" (7 / 4 / 12) padazabdAntasya zvAderikArAdivarjite bNiti taddhite vakArAtprAgaukAro vA bhavati / 5 zuna iva padamasya zvApadam, tasya vikAraH zvApadaM zauvApadam / anitIti kim ? zvApadena carati zvApadikaH / zvanazabdasya dvArAdiSu pAThAttatra tadAdividheApitatvAnnityamaukArAgame prApte viklpH| vaitanika-iti "vetanAderjIvati" (3 / 4 / 15) ebhyastRtIyAntebhyo jIvatyarthe ikaN syAt / vetana, vAha, arddhavAha, dhanus , daNDa, dhanurdaNDa, jAla, veza, upaveza, preSaNa 10 bhRti, upaveza, upasthA, upAsti, upasthAna, sukha, zayyA, sukhazayyA, zakti, upaniSad 20 upanijastaspija (?) uparijana, 10 sphija, sphiga, vAla, putacAla, upadeza, pAda, upahasta 28 iti vetanAdayo'STAviMzatiH / Ryika iti-"vyastAca krayavikrayAdikaH" (6 / 4 / 16) / krayavikrayazabdAtsamastAvyastAca tena jIvatyarthe ikaH syAt / krayavikrayeNa jIvati krayavikrayikaH / evaM krayikaH, vikrayikaH // atrAdizabdasaMnidhAnAt "valAt" ( 6 / 4 / 17) / asmAttena jIvatyarthe ikaH syAt / vastraM mUlyam , tena jIvati vasnikaH // "AyudhAdIyazca" (6 / 4 / 18) / cakArAdikaH / Ayudhena 15 jIvati AyudhIyaH AyudhikaH AyudhikA / AyudhAdikekaNoH striyAM vizeSaH / (nanvAyudhAdIyo veti kriyatAM pakSe ikaNApi setsytiityaashngkaa)||"vaataadiin" (6 / 4 / 19) vAtazabdAttena jIvatyarthe InaJ syAt / nAnAjAtIyA aniyatavRttayaH zarIrAyAsajIvinaH saMghA vAtAstatsAhacaryAttatkarmApi jAtaM tena jIvati (vrAtInaH / ) 'vAtInAH saGghajIvinaH' ityabhidhAnacintAmaNau / bakAro vRddhyarthastena "taddhitaH svaravRddhi0" (3 / 2 / 55) ityAdinA puMvadbhAvo na syAt-trAtInAbhAryaH / mainika20 iti-"pakSimatsyamRgArthAd nati" (6 / 4 / 31) / dvitIyAntebhya ebhyo pratyarthe ikaN syAt / pakSiNo hanti pAkSikaH / mAsikaH, mArgikaH / arthagrahaNAtparyAyebhyo vizeSebhyazca bhavati-zAkunikaH, mAyUrikaH, taittirikaH, mainikaH, zApharikaH, zAkulikaH, hAriNikaH, saukarikaH / atha ajihmAn hanti animiSAn hantItyatra kasmAnna bhavati ? naitanmatsyetyasya svarUpaM (matsyazabdo'yaM na bhavati) na vizeSo naM paryAyaH, api tvasAdhAraNaM vizeSaNaM yathA jihmagA bhujagAH, animiSA devA iti / "paripanthA-25 ttiSThati ca" (6 / 4 / 32) / asmAdvitIyAntAttiSThati prati cArthe ikaN syAt / paripanthaM tiSThati hanti vA pAripanthikazcauraH; ata eva nirdezAtparipathazabdasya ikaNo'nyatrApi paripanthAdezaH, tena paripanthaM gacchati pazyatItyAdyapi bhvti| "paripathAt" (6 / 4 / 33) / asmAhitIyAntAttiSThatyarthe ikaN syAt / pari varjane sarvato bhAve vaa| pathaH pari sarvataH panthAnaM paripathaM tiSThati pAripathikaH-panthAnaM varjayitvA vyApya vA tiSThatItyarthaH / "avRddhehAti garne" (6 / 4 / 34) / dvitIyAntAvRddhizabdAdgRhNAtyarthe ikaN syAt / yo gRhNAti sa cedanyAyena grahaNAdyaH syAt / dviguNaM gRhNAti dvaiguNikaH / traiguNikaH // dhuSI 31 1 yaH kila paryAyazabdaH sa vyutpattimantareNApi tAvantamartha gamayatyayaM tu vyutpattyapekSa eva gamayati / 2 yatrApi ajihmAdizabdebhyo matsyAdipratItistatrApyasAdhAraNavizeSaNatvenaiva na paryAyatvena / 3 pathaH parizabdo varjanArthastadA 'paryapAbhyAM varye' iti paJcamI 'paryapAbahiH' iti samAsaH / yadA tu paritaH panthAnamiti sarvato'rthaH pariH, tadA 'sarvobhayAbhipariNA tasA' iti dvitIyA / sUtrasAmarthyAdavyayIbhAvaH 'RkpaHpathya'pot' / 4 prayuktaM dhanaM puSNAtIti prayuktadhanapoSI tasya pRSodarAdikhAt dhuSIzabda aadeshH| For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 mahAmahopAdhyAyazrIvinaya vijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu vRddhiM gRhNAti vArbuSikaH; / alpaM dattvA prabhUtaM gRhNan anyAyakArI nindyate / avRddheriti kim ? vRddhiM gRhNAtIti vAkyameva / garhya iti kim ? dattaM gRhNAti // " kusIdAdikaT" ( 6 / 4 / 35 ) / kusIdaM vRddhistadarthaM dravyamapi kusIdam, taM gRhNAtIti kusIdikaH / kusIdikI-TakAro GayarthaH // "dazaikAdazAdikazca" ( 6 | 4 | 36 ) / dvitIyAntAddazaikAdazazabdAdnarthe gRhNAtyarthe ikacakArAdikada ca 5 syAtAm / dazabhirekAdaza dazaikAdazAH, tAn gRhNAti dazaikAdazikaH, dazaikAdazikA dazaikAdazikI / ata eva nipAtanAdakArAntatvam, tacca vAkye prayogArtham - dazaikAdazAn gRhNAti / anye dazaikAdaza gRhNAtIti vigRhNanti, tadapi 'abAdhakAnyapi nipAtanAni bhavantIti' nyAyAdupapadyate / "arthapadapadottarapadalalAmapratikaNThAt " ( 6 / 4 / 37 ) / garhya iti nivRttam / arthAt, padAt padazabda uttarapadaM yasya tasmAt lalAmapratikaNThAbhyAM ca gRhAtyarthe ikaN syAt / arthaM gRhNAti ArthikaH / 10 pAdikaH / paurvapadikaH, auttarapadikaH / lAlAmikaH / prAtikaNThikaH / avyayIbhAvasamAsAzrayaNAdiha na bhavati-pratigataH kaNThaM pratikaNThastaM gRhNAti / uttarapadagrahaNAt bahupratyayapUrvAnna bhavati- bahupadaM gRhNAti / pAradArika iti - "paradArAdibhyo gacchati" ( 6 / 4 / 38 ) / ebhyo dvitIyAntebhyo gacchatyarthe ikaN syAt / paradArAn gacchati pAradArikaH / evaM gaurudArikaH, gaurutalpikaH / sabhartRkAM gacchati sAbhartRkaH, bhrAtRjAyikaH / paradArAdayaH prayogagamyAH // " pratipathAdikazca" (6 / 4 / 39) / cakArAdya15 thAprApta ikaNU / panthAnaM panthAnaM prati patho'bhimukhamiti vA pratipatham, tadgacchati pratipathikaH prAtipathiko vA // "mAthottarapadapadavyAkrandAddhAvati" ( 6 |4| 40 ) / mAthottarapadAt padavyAkrandAyAM dvitIyAntebhyo dhAvatyarthe ikaN syAt / daNDamAthaM dhAvati dANDamAthikaH / mAthazabdaH pathiparyAyaH / daNDa iva mAtho daNDamAthaH [ madhyate avagAhyate pAdaiH dhani mAthaH / daNDa iva mAtha "upamAnaM sAmAnyaire" veti niyamAdaprApto'pi 'mayUravyaMsaka' iti saH ] RjumArga ucyate / padavIM dhAvati pAdavikaH / 20 Akrandati yatra sa deza AkrandaH, Akrandyata iti vA AkrandaH ArttAyanaM zaraNamucyate / Akranda dhAvati AkrandikaH / uttarapadagrahaNAdbahupratyayapUrvAnna bhavati - bAhumArtha dhAvati / " pazcAtyanupadAt " ( 6 / 4 / 41 ) / pazcAdarthe varttamAnAdanupadazabdAddhAvatyarthe ikaN syAt / padasya pazcAdanupadam, anupadaM dhAvati AnupadikaH - pratyAsattyA dhAvatItyarthaH // saunAtika iti - " sunAtAdibhyaH pRcchati " ( 6|4|42 ) / ebhyo dvitIyAntebhyaH pRcchatyarthe ikaN syAt / susnAtaM pRcchati saunA - 25tikaH / saukharAtrikaH, saukhazAyanikaH, saukhyazAyyika: / sunAtAdayaH prayogagamyAH / prAbhUtika iti - "prabhUtAdibhyo bruvati" ( 6 / 4 / 43 ) / ebhyo dvitIyAntebhyo bruvatyarthe ikaN syAt / prabhUtaM brUte prAbhUtikaH / pAryAptikaH, vaipulikaH, vaicitrikaH, naipuNikaH / kriyAvizeSaNAdayamiSyate, teneha na bhavati-prabhUtamarthaM brUte paryAptamarthaM brUte iti / kazcidakriyAvizeSaNAdapi svargamanaM brUte sauvargamanikaH / svAgatikaH / sauvastikaH [ svastIti brUte vyutpattipakSe 'yvaH padAntAt' iti, avyutpattipakSe 30tu 'dvArAdeH' ityaut ] prabhUtAdayaH prayogagamyAH / " mAzabda ityAdibhyaH " ( 6 |4 |44 ) / iti zabdo vAkyaparAmarzArthaH / mA zabda iti brUte mAzabdika : - mA zabdaH kriyatAmiti brUta ityartha: / kAryaH zabda iti brUte kAryazabdikaH / nityaH zabda iti brUte naityazabdikaH / mAzabda ityAdayaH prayogagamyAH / vAkyAtpratyayavidhAnArthaM vacanam [ pUrveNa hi padAtpratyaya ityarthaH ] / " zAbdikadArikalAlATikakaukuTikam " ( 6 |4| 45 ) / ete yathAsvaM prasiddhe'rthe ikaNantA nipAtyante / zabda ka zAbdikaH ( yaH kazcicchabdaM karoti na sa sarva: zAbdikaH kiM tarhi ) yaH zabdaM jAnAti vaiyAkaraNaH sa 36 evAvinaSTuM zabdamuccArayan zAbdika ucyate / darduro ghaTo vAditraM ca tatra vAditraM kurvan dArdurika For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / yathAkhaM prasiddhAdyarthAH 405 ucyate / lalATaM pazyati lAlATikaH-lalATadarzanena dUrAvasthAnaM lakSyate tena ca kAryeSvamupasthAnam / yaH sevako dRSTaM svAmino lalATamiti dUrato yAti natu kArye upatiSThate sa evamucyate / lalATameva vA kopaprasAdalakSaNAya yaH pazyati sa evamiti / kukuTIzabdena kukuTIpAto lakSyate, tena ca dezasyAlpatA / yo hi bhikSuravikSiptadRSTiH pAdavikSepadeze cakSuH saMyamya puro yugamAtradezaprekSI gacchati sa evamucyate / yo vA tathAvidhamAtmAnamatathAvidho'pi saMdarzayati so'pi kaukuTikaH / dAmbhikaceSTA vA mithyA5 zaucAdiH kukuTI, tAmAcaran kaukuTikaH / hRdayAvayavo vA kukuTI tAM pazyati kaukuTiko bhikSuH, nibhRta ityarthaH / tadetatsarva nipAtanAllabhyate // sainika iti-"samUhAtsamavete" (6 / 4 / 46) dvitIyAntebhyaH samUhavAcibhyaH samavete tAdAtmyAttadekadezIbhUte'rthe ikaN syAt / samUha samavaiti sAmUhikaH / sAmAjikaH, sAMsadikaH, sAmavAyika; gauSThikaH / tadekadezIbhAvamanubhavannevamucyate / samavetyApagate tu samavetazabdo na varttate yathA suptotthite suptazabda iti tatra na bhavati // "parSado NyaH"10 ( 6 / 4 / 47) / samavete / parSadaM samavaiti pArSadyaH / pariSacchabdAdapIcchantyanye // "senAyA vA" (6 / 4 / 48) senAzabdAdvitIyAntAtsamavete'rthe NyaH syAt / senAM samavaiti sainyaH-pakSe "samUhArthAtsamavete" itIkaNa sainikaH / senaiva sainyamiti bheSajAditvAtsvArthe TyaN / dhArmika-iti "dharmAdharmAcarati" (6 / 4 / 49) / AbhyAM dvitIyAntAbhyAM caratyarthe ikaN syAt / caratistAtparyeNAnuSThAne / dharma carati dhArmikaH / AdharmikaH // AdizabdAt "SaSTayA dhy(6|4|50) / SaSThyantAddhamrye'rthe ikaN syAt / dharmo nyAyo'nuvRtta AcArastasmAdanapetaM dharmyam / zulkazAlAyA dhayaM zolkazAlikam / ApaNikam , gaulmikam , Atarikam / "zanarAderaNa" (6 / 4 / 51) / RkArAntebhyo narAdibhyazca SaSThayantebhyo dharthe'rthe aN syAt / nurdharmya nAram / striyAM nArI / mAturmAtram / pituH paitram / zAstuH zAstram / vikarturvaikatram / hoturhotram / potuH pautram / udgAtuH audgAtram / narAdi. narasya dhayaM nAram , striyAM nArI / 20 nRzabdenaiva rUpadvaye siddhe narazabdAdikaNa mAbhUditi tadbrahaNam / mahiNyA mAhiSam / nara, mahiSI, prajAvatI, prajApati, vilepikA, pralepikA, anulepikA, varNaka, peSikA, (varNakapeSikA / ) maNipAlI, purohita, anucAraka, anuvAka, yajamAna, hotyajamAna, 15 iti narAdayaH paJcadaza / "vibhAjayita vizasituNDlu ka ca" (6 / 4 / 52) AbhyAM SaSThyantAbhyAM dharthe'rthe aN syAt , tatsaMniyoge ca vibhAjayiturNiluk, vizAsituzceD luk syAt / vibhAjayiturdharmya vaibhAjitram , viza-25 siturvaizastram // "avakraye" (6 / 4 / 53 ) yenecchAniyamitena dravyeNa kiyantamapi kAlamApaNAdyavakrIyate so'vakrayo (bhoganivezo) bhATakamiti / SaSThayantAdavakraye'rthe ikaN syAt / ApaNasyAvakrayaH ApaNikaH / AtarikaH / lokapIDayA dharmAtikrameNApyavakrayo bhavatItyayaM dhAdbhidyate // ApUpika iti-"tadasya paNyam" (6 / 4 / 54) taditi prathamAntAdasyeti SaSTyarthe ikaN syAt , prathamAntaM cetpaNyaM vikreyaM bhavati / paNyArtho vRttAvantarbhUta iti paNyazabdasyAprayogaH / evaM maudakikaH, zASku-30 likaH lAvaNikaH // "kizarAderika" (6 / 4 / 55) / ebhyastadasya paNyamityasminnarthe ikaTra syAt / kizaraH paNyamasya kizarikaH / kizarikI / kizara, tagara, sthagara, uzIra, haridrA, (haradru,)32 1 kaizcidatra pratyayalopaHkRtaH tataH khamate kathamityAha-samaH / 2 vipUrvo bhajaN , tato Nic tRc vibhAjayitu / 3 nanvatra iDalopa eva vidhIyatA kiM Nilopena, vibhAjayita ityatrApi iTlope NicA sakharakhe vaibhAjitramiti siddhyati ? naivam / Nilo pAbhAve guNaH syAttato'niSTaM rUpaM syAt / Nilope tu iTo dhAtukhAbhAvAt guNo na bhavatIti sidhyati / 4 bhujyate iti bhogo pahAdi, nirvizyate anena vyajanA ghami nivezaH, tataH SaSThIsamAsaH / For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopazahaimalaghuharinuparNI, guggula, guggula, nalada, iti kizarAdayo gandhadravyavizeSavacanAH // "zalAluno vA" (6 / 4 / 56) / asmAdgandhavizeSavAcina ikaT vA / zalAlu paNyamasya zalAlukaH, zalAlukI / pakSe ikaN-zAlAlukI // nArtika iti-"zilpam" (6 / 4 / 57) / tadasyeti vartate / prathamAntAt SaSThyarthe ikaNa syAt, prathamAntaM cecchilpaM syAt / evaM gItaM gaitikaH, vAdanaM vAdanikaH / mRdaGgo mRdaGga5vAdanaM zilpamasya mArdaGgikaH / evaM pANavikaH, maurajikaH, vaiNikaH / mRdaGgAdizabdA vAdanArthavRttayaH pratyayamutpAdayanti ne dravyavRttayaH / utpAdanArthavRttibhyastvanabhidhAnAnna bhavati, ata eva kumbhakArAdAvabhidheye muMdaGgakaraNAdibhya eva pratyayaH / mRdaGgakaraNaM zilpamasya mArdaGgakaraNikaH, vaiNAkaraNikaH / mRdaGgavAdanAdibhyo'pyanabhidhAnAnna bhavati / zilpArtho vRttAvantarbhUta iti zilpazabdasyAprayogaH / / "maDDukajharjharAdvA'" (6 / 4 / 58) / maDDukavAdanaM zilpamasya mADDukaH / jhAjharaH / pakSe 10 ikaN mADukikaH, jhAjharikaH // "zIlam" (6 / 4 / 59) / prathamAntAtSaSTyarthe ikaN syAt , pratha. mAntaM cecchIlaM syAt / apUpA apUpabhakSaNaM zIlamasya ApUpikaH / tAmbUlikaH / paruSavacanaM zIlamasya pAruSikaH / evamAkrozikaH // mRdaGgAdivadapUpAdayaH zabdAH kriyAvRttayaH pratyayamutpAdayanti / zIlArtho vRttAvantarbhUta iti zIlazabdasyAprayogaH // "asthAcchanAderam" (6 / 4 / 60) apratyayAntAttiSThatezchatrAdibhyazca tasya zIlamityarthe'J syAt / AsthA zIlamasya AsthaH / sAMsthaH, AvasthA, 15sAmAsthaH, vaiyavasthA, naiSThaH, vaiSThaH; "upasargAdAtaH" (5 / 3 / 110) ityaG / AntasthaH bhidAditvA daG / chatrAdi. chatraM zIlamasya chAtraH / chatrazabdena gurukAryeSvavahitasya ziSyasya chatrakriyAtulyA gurucchidrAcchAdanA'pAyarakSaNAdikA kriyocyate / upacArAt ziSyo hi chatravadruchidrAvaraNAdipravRttazchAtra ityucyate / abhyAsApekSA'pi kriyA zIlamityucyate, yathA zIlitA vidyA iti / curAzIlaH cauraH / tapaHzIlastApasaH / karmazIlaH kArmaH / striyAm-chAtrI caurI tApasI // chatra, curA, tapas, karman , 20 zikSA, cuMkSA, cikSA, bhakSA, bhikSA, titikSA, 10 bubhukSA, vizvadhA, udasthAna, upasthAna, puroDA, kRSi, mandra, satya, anRta, vizikha, 20 vizikhA, praroha, 22 iti chatrAdayo dvAviMzatiH 22 / "tUSNIkA" (6 / 4 / 61) / nipAto'yam / tUSNIMbhAvaH zIlamasya tUSNIka:-kaHpratyayo makAralopazca nipAtanAt // asika iti-"praharaNam" (6 / 4 / 62) / prathamAntAtSaSThyarthe ikaN syAt , prathamAntaM cetpraharaNaM syAt / evaM prAsikaH, cAkrikaH, mauSTikaH, dhAnuSkaH, maudgarikaH, mausalikaH / 25 "caratI"tyatra vyApArasAdhanAtpratyayo yathAzvena carati / zilpamityatra tu vijJAnAtizaye yathA nRttaM zilpamasyeti / anena tu vyApArAbhAve'pi parijJAnamAtre pratyayaH // atrAyaM vizeSa:-"parazvadhAdvA'" (6 / 4 / 63) / parazvadhaH praharaNamasya pArazvadhaH, pakSe ikaN28pArazvadhikaH // "zaktiyaSTeSTIkaN" (64 / 64) / zaktiH praharaNamasya zAktIkaH, zAktIkI / dizabdAta vyAkaraNa kecidrAmeSu munnachatrAdizca tasmAtasya tu na khamA 1 AdizabdAt vyAkaraNakaraNAdi zilpamasyeti vaiyaakrnnikaadyH| 2 dravyasya zilpAyogAttadviSayAyAH kriyAyAH zilpalamiti vAdanArthavRttaya ityuktam / 3 keSucidrAmeSu mRnmayA madaGgA bhavanti, teSu kumbhakArAdutpattiH / 4 na tu mRdshaadishbdaadityrthH| 5 aGcAsau sthAzca / chatram Adiryasya, asthAzca chatrAdizca tasmAt / antarmadhye sthAna bhidAyaki 'vyatyaye lugvA' iti ralopaH / antasthAna vA antasthA zIlamasya / 6 zIlaM hi prANinAM khabhAvaH, chAtrasya tu na svabhAva ityAzaGkayoktam / cakSiH sautro nirmalIkaraNe cukSA zocam / 8 cikSeti-kecit zikSItyasya sthAne cikSIti paThanti / dhAvantaraM cikssiH| cikSA shikssetyrthH| 9 vyApAzcaraNarUpaH sAdhyate yena tasmAt , ayamarthaH-caratyarthe vyApAraM sAdhayanneva zabdaH prtyymutpaayti| 1. praharaNasya hi vyApAraH parapraharaNarUpaH, tasyAbhAve'pi praharaNAbhAve'pItyarthaH / vijJAnAtizayazca prahAravaicakSaNyaM bhAve'pi tnmaatre'piityrthH| 11 nanu TikaNiti mAtrAlaghuH pratyayo vidhIyatAm , evamapi kRte zAkIkAdayaH setsyanti / navAcAma 'avarNavarNasya-ityasya prasaGgaH, yataSTakArI hi vyarthaH / sa tu ikaNadvArA siddhaH ityadhikasya TakArasyaitadeva phalaM For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAzai taddhitAH / praharaNAdyarthAH yaSTI: yaSTI / zAktika iti tu zaktyA jIvatIti vetanAditIkaN // "veSTyAdibhyaH" ( 6 |4| 65 ) | ebhyaSTIkaNa vA / pakSe "praharaNa" mitIkaN / iSTiH praharaNamasya aiSTIkaH aiSTIkI, pakSe aiSTikaH / ISA praharaNamasya aiSIkaH 3 / evaM kampanaM praharaNamasya kAmpanIkaH 3 / ambhaH praharaNamasya AmbhasIkaH 3 / daNDaH praharaNamasya dANDIkaH 3 / iSTyAdayaH prayogagamyAH // nAstikAstikAdaya iti [ atra sUtram - "nAstikAstikadaiSTikam " ( 6 |4 / 66 ) ] nipAtanaM rUDhyartham, / nAsti 5 paralokaH puNyaM pApamiti vA matirasya nAstikaH / asti paralokAdikamiti matirasya AstikaH / nAstyastizabdau tivAdipratirUpake avyaye ( tayozca parataH prathamaikavacanam ) / nipAtanAdeva vA taditi prathamAdhikAre'pi AkhyAtAnnAstIti padasamudAyAca pratyayaH / AdizabdAt daiSTikamiti - diSTaM daivaM tatpramANamiti matirasya, diSTA vA pramANAnupAtinI matirasya daiSTikaH // --- AdizabdasaMsargAt "vRtto'papATho'nuyoge" ( 6 / 4 / 67 ) / prathamAntAtSaSThyarthe ikaN syAt, 10 prathamAntaM cedanuyogaviSaye vRtto'papATho bhavati / anuyogaH parIkSA / ekamanyadapapATho'nuyoge vRtta - masya aikAnyikaH / dvaiyanyikaH, traiyanyikaH / saGkhyAnyazabdayostaddhite viSayabhUte samAsastatastaddhitaH / vRtto'papATho'nuyoga ityasya tu vRttAvantarbhAvAdaprayogaH / anyatvaM cApapAThasya samyakpAThApekSam / vRtta iti kim ? varttamAne vartsyati ca na bhavati / apapATha iti kim ? ekamanyadasya duHkhamanuyoge vRttam / jayo'syAnuyoge vRttaH / anuyoga iti kim ? svairAdhyayane mAbhUt / anye tvapapAThAdanyatrApyadhyayana- 15 mAtre pratyayamicchanti-ekaM rUpamadhyayane vRttamasya aikarUpikaH / aikagranthikaH || "bahuvara pUrvAdikaH" ( 6 / 4 / 68 ) / tathA / ekAdazAnyapapATharUpANya'nuyoge'sya vRttAni ekadazAnyikaH / evaM dvAdazAnyikaH / ekAdazAnyikA strI / atrApyanye pUrvavadanyatrApIcchanti - dvAdazarUpANyadhyayane'sya vRttAni dvAdazarUpikaH // "bhakSyaM hitamasmai" ( 6 / 4 / 69) prathamAntAccaturthyarthe ikaN syAt, prathamAntaM cedbhakSyaM hitaM bhavati / apUpA bhakSyaM hitamasmai ApUpikaH / hitArtho bhakSaNakriyAvRttAvantarbhavati // 20 " niyuktaM dIyate " ( 6 / 4 / 70 ) prathamAntAccaturthyarthe ikaN syAt, prathamAntaM cenniyuktamavyabhicAreNa nityaM vA dIyate / agrabhojanamasmai niyuktaM dIyate AgrabhojanikaH Amraphalika, mAMsikaH, ApUpikaH, grAmikaH, AgrahArika: / asmai ityeva - rajakasya vastraM nityaM dIyate // "zraNAmAMsaudanAdiko vA" ( 6 / 4 / 71 ) / AbhyAmuktArthe iko vA syAt / zrANA niyuktamasmai dIyate zrANikaH pathyAzI, ANikA / pakSe ikaN zrANikI / evaM mAMsaudanikaH, mAMsaudanikA, ikaNapi - mAMsaudanikI / ike - 25 kaNoH striyAM vizeSaH / anye tvikaM necchanti // "bhaktaudanAdvANikaTU" ( 6 / 4 / 72 ) / AbhyAM yathAsaMkhyamaNikaTpratyayau syAtAm, tasmai niyuktaM dIyate iti viSaye / bhaktamasmai niyuktaM dIyate bhAktaH / odanika: odanikI / pakSe ikaNU bhAktikaH audanikaH || odanazabdAdikaNaM necchantyanye // " navayajJAdayo'smin varttante " ( 6 / 4 / 73 ) / prathamAntebhya ebhyo varttante ityupAdhibhyaH saptamyarthe ikaN syAt / nava yajJA asmin varttante nAvayajJikaH / pAkayajJikaH / navayajJAdayaH prayogagamyAH // 70 // 30 bhAvAdimaH // 79 // [ si0 6 / 4 / 21] 1 407 bhAvapratyayAntAnnirvRtte imaH syAt / sekimaM phalam // 71 // "bhASA0" sekimamiti-sekena nirvRttamiti / evaM pAkimaM tyAgimaM rogimaM kuTTimaM saMmUcchimam / 33 yat 'avarNavarNasya' - iti ilopaM bAdhitvA 'samAnAnA' - iti dIrthena TikaNi kRte'pi zAktIkAdayo bhavanti / paramutaratra AmbhasIka iti siddhyartha TIkaNkaraNam / For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuatrAdizabdAt "nirvRttekSatAde" (6 / 4 / 20) / tRtIyAntebhya ebhyo nirvRtte ikaN syAt / akSayUtena nirvRttamAkSayUtikaM vairam / jAvAprahatikam / akSayUta, jaGghAAhata, jaGghApahRta, javAprahAra, pAdakheda, pAdaskhedana, kaNTakamarda, kaNTakamaIna, zarkarAmaIna, gata, Agata, gatAgata, yAta, upayAta, yAtopayAta, gatAnugata, anugata, ityakSadyUtAdayaH saptadaza // "yAcitApamityAtkaN" 5(6 / 4 / 22) / AbhyAM nirvRtte kaNa syAt / yAcitena yAJcayA nivRttaM yAcitakam / apamityeti yabantam , apamitya pratidAnena nivRttamApamityakam // "haratyutsaGgAdeH" (6 / 4 / 23) / tRtIyAntebhya ebhyo haratyarthe ikaN syAt / utsaGgena harati autsaGgikaH / utsaGga uttupa, (utrupa,?) (uDDupa, ?) uDupa, utputa, utpuTa, piTaka, piTAka, ityutsaGgAdayo'STau / "bhastrAderikaT" (6 / 4 / 24) / ebhyastRtIyAntebhyo haratyarthe ikaT syAt / bhastrikaH, bhastrikI / bhakhA, bharaTa, bharaNa, zIrSabhAra, zIrSebhAra, aGgabhAra, 10 aGgebhAra, aMsabhAra, aMsebhAra, iti bhanAdayo nava / "vivadhavIvadhAddhA" (6 / 4 / 25) / ikaTa, haratyarthe / vivadhena vIvadhena vA harati vivadhikaH vivadhikI, vIvadhikaH vIvadhikI / pakSe ikaNa-vaivadhikaH / vivadhavIvadhazabdau samAnArthoM pathi paryAhAre ca vartate // "kuTilikAyA aNa" (6 / 4 / 26) / asmAttRtIyAntAt haratyarthe'N syAt / kuTilikAzabdenAvakA lohAdimayI aGgArakarSaNI yaSTirvA kuTilA gatirvA palAlotkSepaNo'vakro daNDo vA parivrAjakopakaraNavizeSo vA caurANAM naugR15 hAdyArohaNArthaM dAmAprabaddha Ayaso'rddhAkuzo vocyate / kuTilikayA haratyaGgArAn kauTilikaH kAraH / tayA harati vyAdhaM kauTiliko mRgaH / tayA harati palAlaM kauTilikaH karSakaH / tayA harati puSpANi kauTilikaH parivrAjakaH / tayA harati nAvaM kauTilikazcauraH // "ojaHsahombhaso vartate" (6 / 4 / 27) / ebhyastRtIyAntebhyo varttate ityarthe ikaN syAt / vRttirAtmayApanA ceSTA vA / ojasA balena varttate aujasikaH / sahasA prahasanena parAbhibhavena vA sAhasikaH / ambhasA jalena Ambha20 sikaH // "taM pratyanorlomepakUlAt" (6 / 4 / 28) / (teneti nivRttam ) pratyanubhyAM paro yo lomazabda IpazabdaH kUlazabdazca tadantAhitIyAntAdvarttate ityarthe ikaN syAt / pratilomaM anulomaM, pratIpaM anvIpa, pratikUlaM anukUlaM, varttate iti prAtilomikaH AnulomikaH, prAtIpikaH AnvIpikaH, prAtikUlikaH AnukUlikaH / akarmakasyApi vRtteoge pratilomAdeH kriyAvizeSaNatvAdvitIyAntatvam / / "parermukhapArdhAt' (6 / 4 / 29) paripUrvo yo mukhazabdaH pArzvazabdazca tadantAt kriyAvizeSaNAt 25varttate ityarthe ikaN syAt / parivarjane sarvatobhAve vA / svAmino mukhaM varjayitvA vartamAno'thavA yato yataH svAmimukhaM tatastato vartamAnaH pArimukhikaH sevakaH / evaM pAripArzvikaH // "rakSaduJchatoH" (6 / 4 / 30) / dvitIyAntAdanayorarthayorikaN syAt / samAja rakSati sAmAjikaH / sAmavAyikaH, nAgarikaH / badarANyuJchati uccinoti bAdarikaH // dauvArika iti-"tatra niyukte" (6 / 4 / 74) / saptamyantAniyukte'rthe ikaN syAt , niyukto'dhikRto vyApArita ityarthaH / prAguktasya niyukta30 mityasya kriyAvizeSaNarUpasyAdhyabhicAro nityamiti cArthaH, prakRtyarthavizeSaNaM cAyaM pratyayArthazvAyaM niyuktaH iti / zulkazAlAyAM niyuktaH zaulkazAlikaH / ApaNikaH / AtarikaH / AkSapATalika iti // 71 // dvArAdeH // 72 // [si074|6] eSAM khoH prAgaidautau syAtAm / dvAre niyukto dauvArikaH / nikaTe vasati naikaTikaH / samAne tIrthe vasati satIrthyaH / panthAnaM yAti pathikaH pAnthaH / ahA nirdhattamAdvika35mityAdi // 72 // For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / niyuktAdyarthAH 409 " dvArA 0" / ayamarthaH - eSAM dvArAdInAM yau yvau tayoH samIpasya svareSvAdeH svarasya tatprAptau vRddhi - prasaGge tAbhyAmeva prAk aidautau syAtAm, Niti taddhite pare / svaramadhikRtya kRto pranthaH sauvaraH / svarbhavaH sauvaH " prAyo 'vyayasya " ( 7 | 4165 ) ityantyasvarAdilopaH // svastItyAha sauvastikaH, avyutpanno'yam / supUrvasya tu pUrveNaiva siddham / evamagre'pi - svAdumRdo'patyaM sauvAdumRdaH / vyalka se bhavo vaiyalkasaH / zvo bhavaH zauvastikaH "zvastAdiH " ( 6 / 3 / 83 ) iti tikaNa / zuna idaM zauvanaM mAMsam / sphyakRtasyA- 5 patyaM spheyakRtaH, RSyaN / svasyedaM sauvam / svAdhyAyena jayati sauvAdhyAyikaH " tena jita 0" (6 / 4 / 2) ityAdikaN / svagrAme bhavaH sauvagrAmikaH - adhyAtmAditvAdikaN 'zvAdeH' iti pratiSedhAdvArAvipUrvANAmapi bhavati-dvArapAlasyApatyaM dauvArapAliH, "ata in" ( 6 / 1 / 31 ) / dvArapAlyAH apatyaM dauvArapAlikaH "revatyAderikaN" ( 6 / 1 / 86 ) | svarAdhyAye bhavaH sauvarAdhyAyikaH / svargamanamAha sauvargamanikaH, prabhUtAditvAdikaN / zvAdaMSTrAyAM bhavaH zauvAdaMSTro maNiH / zauvabhakhaH ( voH samIpasya vRddhiprAptA - 10 viti vijJAnAt vaiyalkasa ityatra vakArAtprAgaukAro na bhavati ) / svapAThenaiva siddhe svAdhyAyasvagrAmapAThAt svApateyaM svAjanyamityAdau na bhavati / dvAra, svara, svar, svasti, svAdumRd, vyalkasa, zvasU, zvan, sphyakRta, sva, svAdhyAya, svagrAma, iti dvArAdayo dvAdaza / / " nyagrodhasya kevalasya" (7 / 4 / 7) tathA / nyagrodhasya vikAro naiyagrodho daNDaH / naiyagrodhaH kaSAyaH / kevalasyeti kim ? nyagrodhamUle bhavAH nyaprodhamUlAH zAlayaH / idamapi ( na kevalaM 'zvAdeH' iti niSedhaH kintu kevalagrahaNamapItyarthaH ) 15 dvArAdInAM tadAdividherjJApakam / nyagrohatIti nyagrodha iti vyutpattipakSe niyamArtham / kevalasyaiveti avyutpattipakSe vidhyarthaM vacanam || "nyaGkorvA " ( 7 / 4 / 8 ) / nyaGkoridaM naiyaGkavaM nyAGkavam / "na khAGgAdeH" (7|4|9) napratyayAntasya svAGgAdezva vNiti taddhite pare yvaH prAgaidautau na syAtAm / - vyAvakrozI vyAvalekhI vyAvacarcI vyAvahAsI vyAtyukSI, "vyatihAre'nI hAdibhyo naH' (5|3| 116 ) iti naH, tato "nityaM namito'NU" ( 713 / 58 ) ityaN / svAGgAdi, svaGgasyApatyaM svAGgiH // 20 I svAgatamityAha svAgatikaH / svadhvareNa carati svAdhvarikaH / vyavahAreNa carati vyAvahArikaH / vyAyAmaH prayojanamasyAH vyAyAmikI vidyA / svaMga, vyaMga, vyaDa, svAgata, svadhvara, vyavahAra, vyAyAma iti svAGgAdayaH sapta // atha prakRtam "agArAntAdikaH " ( 6 / 4 / 75 ) / tatra niyukte'rthe / devAgAre niyukto devAgArikaH, devAgArikA / evaM bhANDAgArikaH 2, AyudhAgArikaH 2, koSThAgArikaH, koSThAgArikA || 25 "adezakAlAdadhyAyini " ( 6 | 4|76 ) / adhyayanasya pratiSiddhau yau dezakAlau tadvAcinaH saptamyantAdadhyAyinyarthe ikaN syAt / adeza. azucAvadhyAyI AzucikaH / zmazAne'dhyAyI zmAzAnikaH / zmAzAnAbhyAsikaH / akAla. sAndhyikaH / ulkApAtikaH / AnadhyAyikaH / naikaTika iti "nikaTAdiSu vasati" ( 6 / 4 / 77) / ebhyo'sminnarthe ikaN syAt, nikaTe vasati naikaTikaH / AraNyakena bhikSuNA grAmAtkroze vastavyamiti yasya zAstrito vAsaH sa evocyate, tadarthe eva ca tatre- 30 tyadhikAre saptamInirdezaH / vRkSamUle vArkSamUlikaH, zmAzAnikaH, AbhyavakAzikaH, AvasathikaH / nikaTAdayaH prayogagamyAH / 1 ayamarthaH - yadA vyutpattipakSa AzrIyate tadA nyakzabdasAdhanakAle yA nizabdAt prathamA tadapekSayA nisaMbandhina ikArasya padAntatvAt tatsthAna prAdurbhAvAt yasyApi padAntale 'dhvaH padAntAt' ityanenaivaidAgame siddhe satIdaM sUtraM niyamArtham / avyutpatipakSe tu yasyApadAntatvAt 'yatraH padAntAt' iti na siddhyatIti vidhyartham / hai0 prakA* pUrvA * 52 For Personal & Private Use Only 32 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu__ ana vizeSaH "satIryaH" (6 / 4 / 78) nipAto'yam , samAne tIrthe vasati satIrthyaH / tIrthamiha gururucyate // "prastArasaMsthAnatadantakaThinAntebhyo vyavaharati" ( 6 / 4 / 79) / prastArasaMsthAna ityetAbhyAM etadantAbhyAM kaThinAntAca vyavaharatyarthe ikaN syAt / vyavaharatiriha kriyAtattve kriyAyA aviparItasvabhAve-yathA laukiko vyavahAra iti / prastAre vyavaharati prAstArikaH, sAMsthAnikaH / 5 tadanta. kAMsyaprastArikA, lauhaprastArikA, gausaMsthAnikaH, AzvasaMsthAnikaH / kaThinAnta. vAMzakaThinikaH' vArdrakaThinikaH / kaThinaM tApasabhAjanaM pIThaM vA / bahuvacanaM kaThinAnteti svarUpAhaNavyudAsArtha rUDhyarthaM ca (rUDhizca tApasabhAjanetyAdi tena kaThine kaThore na) / prastArasaMsthAnatadantebhyo necchantyanye // "sayAdecAhaMdalucaH" (6 / 4 / 80) / A ahaMdaryAdita UrdhvaM yA prakRtirupAdAsyate tasyAH kevalAyAstadantAyAzca sakhyApUrvAyA vakSyamANaH pratyayaH syAditi jJeyam / na cetsA lugantA syAt / 10 candrAyaNaM carati cAndrAyaNikaH / dve candrAyaNe carati dvaicandrAyaNikaH / saGkhyAderiti kim ? paramapArA yaNamadhIte / (cakAraH kevalArthaH) / AIdityatrAkAro'bhividhau, tenAIdarthe'pi bhavati-dve sahasre dvisahasraM vAIti dvisaahsrH| aluca iti kim ? dvAbhyAM zUrpAbhyAM krItaM dvizUrpam atra "zUrpAdvA" (6 / 4 / 137) ityam "anAmyadviAplup" (6 / 4 / 141) iti lup / dvizUrpaNa krItaM dvizaupikaM / punarapi zUrpAdvAnityam na bhavati // "godAnAdInAM brahmacarye" (6 / 4 / 81) / ebhyaH SaSThyantebhyo brahmacarye 15ikaNa syAt / godAnasya brahmacarya gaudAnikam (AdityavatAnAmAdityavatikam / mahAnAnInAM mAhA nAgnikam ) / yebhyo'sminnarthe ikaN dRzyate, te godAnAdayaH pryoggmyaaH||"cndraaynnN ca carati" (6 / 4 / 82) candrAyaNazabdAhitIyAntAdgodAnAdibhyazca dvitIyAntebhyazcaratItyarthe ikaN syAt / candrAyaNaM carati cAndrAyaNikaH / gaudAnikaH / mahAnAmyo RcastatsAhacaryAttAsAM bratamapi mahAnAbhyaH, mahAnAmnIvrataM carati mAhAnAgnikaH / / "devavratAdIn Din" (6 / 4 / 83) / ebhyo (nirdezAdeva ) dvitI20 yAntebhyazcaratyarthe Din syAt / devavrataM carati devavratI / mahAvratI / ete prayogagamyAH / DiskaraNaM uttaratra sphlm||"ddkshcaassttaactvaariNshtN varSANAm" (6 / 4 / 84) / varSasaMbandhino'STAcatvAriMzacchabdAgatavRtterdvitIyAntAccaratItyarthe DakaDinau syAtAm / aSTAcatvAriMzadvarSasahitaM vratamaSTacatvAriMzat , taJcarati aSTAcatvAriMzakaH / aSTacatvAriMzI / "cAturmAsyaM tau ya luk ca" (6 / 4 / 85) asmAdtavRttedvitIyAntAccaratyarthe DakaDinau syAtAM, yalopazca syAt / caturyu mAseSu bhavAni "yajJe vyaH" (6 / 3 / 134) 25 iti vye cAturmAsyAni nAma yajJAH, tatsahacaritAni vratAni carati cAturmAsakaH cAturmAsI // kroza yojanapUrvAcchatAyojanAcA'bhigamAhe" (6 / 4 / 86) krozapUrvAdyojanapUrvAcca zatAyojanAcca (nirdezAdeva) paJcamyantAdabhigamAhe'rthe ikaN syAt / krozazatAdabhigamanamarhati krauzazatiko muniH / evaM yaujanazatikaH yaujanikaH / "tadyAtyebhyaH" (6 / 4 / 87) / dvitIyAntebhya ebhyo yAtItyarthe ikaN / krozazataM yAti krauzazatiko dUtaH / evaM yaujanazatikaH yaujanikaH / pathika iti-"patha ikaT" 30 (6 / 4 / 88) asmAhitIyAntAdyAtItyarthe ikaT syAt / panthAnaM yAti pathikaH, pathikI / dvau panthAnau yAti dvipathikaH / kaTamakRtvA ikaTvacanaM paratvAtsamAsAnte kRte'pi yathA syAdityevamartham / / pAntha iti "nityaM NaH panthazca" (6 / 4 / 89) nityamiti pratyayArthavizeSaNam / asmAhitIyAntAnnityaM yAtItyarthe 33 NaH syAt , panthAdezazcAsya / nityaM panthAnaM yAti pAnthaH, pAnthA strii| dvau panthAnau yAti dvaipanthaH, dvaipnthaa|| 1vyavaharatirayamasti vinimaye-yathA zataM vyavaharati zatasya vyavaharati iti / asti vivAde yathA vyavahAre parAjita iti / asti vikSepe yathA zalAkA vyavaharati / asti kriyAtattve-yathA laukiko vyavahAra iti / bhatra kriyAtattvarUpasyArthasya prahaNaM pratyayAntAdaviparItasvarUpakriyAnuSThAtuH pratipattyartham / For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / yAtItyAdyarthAH AdizabdopAdAnAt "zaGkattarakAntArAjavAristhalajaGgalAdestenAhRte ca" (6 / 4 / 90) / etatsaptapUrvAttRtIyAntAtpathinzabdAdAhRte yAti cArthe ikaN syAt / zaGkhapathenAhato yAti vA zAkupathikaH / evaM auttarapathikaH, kAntArapathikaH, AjapathikaH, vAripathikaH, sthAlapathikA, jAGgalapathikaH // "sthalAdermadhukamarice'N" (6 / 4 / 91) / sthalapUrvAtpathimantAttRtIyAntAdAhRte'rthe'N syAt , tazcedAhRtaM madhukaM maricaM vA syAt / sthAlapatham , anyat sthAlapathikam / "turAya-5 NapArAyaNaM yajamAnA'dhIyAne" (6 / 4 / 92) / AbhyAM dvitIyAntAbhyAmanayorarthayorikaN syAt / turAyaNaM nAma yajJastaM yajate taurAyaNikaH / pArAyaNamadhIte pArAyaNikaH / "saMzayaM prApte jJeye" (6 / 4 / 93) / dvitIyAntAdasmAtprApte ikaN syAt , sa cetprApto'rtho jJeyaH syAt / saMzayaM prAptaH sAMzayikaH / sAMzayiko'yamUrho na jAne sthANuruta puruSo veti / zeya iti kim ? saMzayitari mAbhUt-so'pi saMzayaM prApto bhavati, tasya tatra bhAvAt // "tasmai yogAdeH zakte" (6 / 4 / 94) / 10 ebhyazcaturthyantebhyaH zakte'rthe ikaNa syAt / yogAya zaktaH yaugikaH / yoga, santApa, sannAha, saGghAma, saMyoga, saMparAya, saGghAta, sampAda, sampAdana, saGkama, 10 sampeSa, saMveza, sammohana, niSpeSa, niHsarga, nirghoSa, nisarga, visarga, upasarga, pravAsa, 20 upavAsa, saktu, mAMsa, odana, mAMsaudana, saktumAMsaudana, 26 iti yogAdayaH SaDviMzatiH // "yogakarmabhyAM yo'ko" (6 / 4 / 95) / AbhyAM caturthyantAbhyAM zakte'rthe yathAkramaM etau syAtAm / yogAya zakto yogyaH / karmaNe zaktaM kArmukam / evaM 15 yogazabdasya dvairUpyam // "yajJAnAM dakSiNAyAm" (6 / 4 / 96) / ebhyaH SaSThyantebhyo'sminnarthe ikaN syAt / yajJakarmakRtAM vetanAdAnaM dakSiNA / amiSTomasya dakSiNA AmiSTomikI / vAjapeyikI, rAjasUyikI, nAvayajJikI, pAJcaudanikI, aikAdazAhikI, dvAdazAhikI, dvaivAjakopeyikI / bahuvacanaM svarUpavidhivyudAsArtham // "teSu deye" (6 / 4 / 97) / saptamyantebhyo yajJebhyo deye ikaN syAt / agniSTome deyaM AmiSTomikaM bhaktam // "kAle kArye ca bhavavat" (6 / 4 / 98) / saptamyantAtkAlavAcino 20 deye kArye ca bhavavatpratyayAH syuH / vatsarvasAdRzyArthaH, tato yAbhyaH prakRtibhyo yena vizeSeNa bhave'rthe pratyayAH syustAbhyastena vizeSeNa deye kArye cArthe ta eva pratyayAH syuH / yathA varSAsu bhavaM vArSikam , mAsikam , naizaM naizikam , ciratnaM cirantanam , haimantaM haimanam / evaM varSAsu deyaM kArya yA vArSikamityAdi / pratyayasya bhAvo'trAtidizyate nAbhAva iti dvigoH parasya lup na bhavati / dvayormAsayordeyaM kArya vA dvaimAsikam // "vyuSTAdiSva" (6 / 4 / 99) / ebhyaH saptamyantebhyo deye kArye cArthe'Na 25 syAt / vyuSTe deyaM kArya vA vaiyuSTam , naityam / vyuSTasAhacaryAnityazabdaH kAlavAcI gRhyate, tataH "kAlAdhvanoH" (212 / 42) iti saptamyapavAdena dvitIyA, nisaM deyaM kArya ceti dvitIyAntAdeva pratyayaH / anye tu saptamyantAdapIcchanti-niye viSuvati SaDbhizvarAcaraiH muhUtairanAkramyamANe deyaM kArya vA naityam / vyuSTa, nitya, niSkramaNa, pravezana, tIrtha, saMprAma, saMghAta, agnipada, pIlumUla, pravAsa, upavAsa, iti vyuSTAdaya ekAdaza / bahuvacanAdAkRtigaNo'yam // "yathAkathAcANNaH " (6 / 4 / 30 100) / yathAkathAcazabdo'vyayasamudAyo'nAdareNetyarthe, tasmAiye kArye NaH syAt / yathAkathAca dIyate yAthAkathAcam / yAthAkathAcA dakSiNA // "tena hastAdyaH" (6 / 4 / 101) tRtIyAntAt hastAt deye kArye cArthe yaH syAt / hastena deyaM kArya vA hastyam // "zobhamAne" (6 / 4 / 102) tRtIyAntAdasmin arthe ikaN syAt / karNaveSTakAbhyAM zobhate kArNaveSTakikaM mukham / asamarthanamasamAso'pyatra syAt-karNaveSTakAbhyAM na zobhate akArNaveSTakikam // "karmaveSAyA" (6 / 4 / 103) / AbhyAM tRtIyAntAbhyAmukte'rthe yaH syAt / karmaNA zobhate kArmaNyaM zauryam / veSeNa zobhate veSyo naTaH / 36 For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopazahaimaladhuprAvimasamAso'pi-akarmaNyaH, aveSyaH / kecidveSasthAne vezaM paThanti-vezyA nartakI // "kAlAsparijayyalabhyakAryasukare" (6 / 4 / 104) / tRtIyAntAtkAlavizeSAdeSu catuHSvartheSu ikaN syAt / tatra parito jetuM zakyaM parijayyam / zakte kRtyaH, labhyakAryayoH zakte'he vA / akRcchreNa kriyate yattatsukaram / mAsena parijayyo mAsiko vyAdhiH / mAsena labhyo mAsikaH paTaH / mAsena kArya 5 mAsikaM cAndrAyaNam / mAsena sukaro mAsikaH praasaadH|| "Ahikamiti"-"nirvRtte" (6 / 4 / 105) / hatIyAntAtkAlAbhivRtte'rthe ikaN syAt / ahA nirvRttaM Ahnikam / evaM mAsikaM sAMvatsarikam / ityAdizabdanirdezAca "taM bhAvibhUte" (6 / 4 / 106) / dvitIyAntAtkAlAdbhAvini bhUte cArthe ikaN syAt / svasattA vyApsyamAnaH kAlo bhAvI, vyApto bhUtaH / mAsaM bhAvI mAsikaH utsavaH / mAsaM bhUto mAsiko vyAdhiH // "tasmai bhRtA'dhISTe ca" (6 / 4 / 107) / tAdarthyacaturthyantAtkA10 lAn bhRte'dhISTe cArthe ikaN syAt / bhRto vetanena krItaH / adhISTaH satkRtya vyApAritaH / mAsAya bhRtaH mAsikaH kiGkaraH-mAsaM karmaNe bhRta ityarthaH / mAsAya adhISTaH mAsika upAdhyAyaH-mAsamadhyayanAyAdhISTa ityarthaH / evaM vArSika ityAdi / cakAro'nantaroktasUtratrayasyApyuttaratrAnuvRttyarthaH // "SaNmAsAdavayasi Nyekau" (64 / 108) / asmAdavayasi gamye'nantaroktasUtratrayaviSaye Nyekau syAtAm / Sani mausainirvRttaH, SaNmAsAn bhAvI, bhUto vA, SaDbhyo mAsebhyo bhRto'dhISTo vA, pANmAsyaH, pANmA15 sikaH / aSayasIti kim ? SaNmAsAn bhUtaH SaNmAsyaH-"SaNmAsAdyayaNikaN" (6 / 4 / 115) iti yaH // "samAyA Ina:" ( 6 / 4 / 109) / samAzabdAnnirvRttAdharthapazcakaviSaye InaH syAt / samayA nirvRttaH, samAM bhUto bhAvI vA, samAyai bhRto'dhISTo vA samInaH / "rAjyahaH saMvatsarAca dvigorvA" (6 / 4 / 110) / rAjyAditrayAntAtsamAsAntAca dvigonirvRttAdipaJcakaviSaye Ino vA syAt / dvAbhyAM rAtribhyAM nivRtto ve rAtrI bhUto bhAvI vA, dvAbhyAM rAtribhyAM bhRto'dhISTo vA dvirAtrINaH / evaM 20 vyahInaH, dvisaMvatsarINaH, dvisamInaH / pakSe ikaNa-dvairAtrikaH, dvaiyahikaH // dvaiyahika iti tu vyahazabdAt samAhAradvigorikaNi bhavati / dvisAMvatsarika:-"mAnasaMvatsara0" (74 / 19) ityAdinottarapadavRddhiH / dvaisamikaH / rAjyantAdaharantAcca paramapi samAsAntaM bAdhitvA'navakAzatvAdIna eva bhavati, tathA ca samAsAntasanniyoge ucyamAnaH "sarvAMzasaGkhyAvyayAt" (73 / 118) ityahAdezo na bhavati / samAsAntAtpUrveNa nitye prApte zeSebhyo'prApte vikalpaH / / "varSAdazca vA" (6 / 4 / 111) / 25 kAlavAcivarSazabdAntAhigoH prAguktapaJcakaviSaye'kArazvakArAdInazca vA syAt, pakSe ikaN / evaM trairUpyam / dvAbhyAM varSAbhyAM nirvatto dvau varSoM dve varSe vA bhUto bhAvI vA, dvAbhyAM varSAbhyAM bhRto'dhISTo yA dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSika: "saGkhyAdhikAbhyAM varSasyAbhAvini" (7 / 4 / 18) ityuttarapadavRddhiH / bhAvini tu pratiSedhAt dvaivarSikaH // "prANini bhUte" (6 / 4 / 112) kAlavAcivarSazabdAntAdvigobhUte aH syAt , sa cedbhUtaH prANI syAt / dve varSe bhUto dvivarSoM daarkH| trivarSoM vatsaH / 30 prANinIti kim ? dvivarSaH, dvivarSINaH, dvivArSikaH sarakaH / bhUta iti kim ? zeSeSvartheSu pUrveNa vikalpa eva / evamuttareSvapi triSu pUrveNa vikalpe prApte nityArtho vidhiH / "mAsAdvayasi yaH" (6 / 4 / 113) / mAsAntAvigorbhUte'rthe yaH syAt , vayasi gamye / dvau mAsau bhUto dvimAsyaH / vayasIti kim ? 33 dvaimAsiko vyAdhiH / "Inazca" (6 / 4 / 114) / dvigoriti nivRttaM yogavibhAgAt / mAsazabdAt 1 rAtrizabdAt 'saGkhyAteka'-ityanena prAptam, bhahanu 'sarvAza.' ityanena / 2 anyathA rAjyantAharantAbhAvAna bhavati / ekadezetyapi nopatiSThate, myAyAmAmanitsavAt / For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / bhUtAparthAH bhUte'rthe Inam cakArAyazca syAt, vayasi gmye|maasN bhUto mAsIno mAsyo dArakaH / SakAro vRddhihetutvena puMvadbhAvAbhAvArtha:-mAsInA svasA'sya mAsInAsvasRkaH / "SaNmAsAdyayaNikaN" (6 / 4 / 115) / asmAdbhUte'rthe ete syuH, vayasi gamye / SaNmAsAt bhUtaH SaNmAsyaH / "so'sya brahmacaryatadvato" (6 / 4 / 116) prathamAntAtkAlavAcinaH SaSThyarthe ikaN syAt , todramacarya prAcArI vA syAt / mAso'sya brahmacaryasya mAsikaM brahmacaryam / ArddhamAsikam , sAMvatsarikam / mAso'sya brahmacAriNo mAsiko5 brahmacArI (mAsaM brahmacaryamasyetyarthaH) "prayojanam" (6 / 4 / 117) / prathamAntAtSaSThyarthe ikaN syAt , taJcetprayojanaM syAt / prayojanaM prayojakaM pravartakaM janakamutpAdakam / jinamahaH prayojanamasya jainamahikam , daipotsavikaM gAnam / "ekAMgArAcaure" (6 / 4 / 118) / ekamagAraM prayojanamasya aikAgArikazcauraH, aikAgArikI / caure niyamanAt ekAgAraM prayojanamasya bhikSoriti vAkyameva // "cUDAdibhyo'N" (6 / 4 / 119) / prAguktArthe / cUDA prayojanamasya cauDaM zrAddham (cUlA caulam / upanayanam 10 aupanayanam / zraddhA zrAddham ) / ete prayogagamyAH / "vizAkhASADhAnmanthadaNDe" (6 / 4 / 120) / AbhyAmuktArthe'N syAt, yathAkramaM manthe daNDe cAbhidheye / mantho viloDanaM daNDo vA, vizAkhA prayojanamasya vaizAkho manthaH / ASADhA ASADhe ASADhAH prayojanamasya ASADho daNDaH // "utthApanAderIyaH" (6 / 4 / 121) yathoktArthe / utthApanaM prayojanamasya utthApanIyaH / utthApana, upasthApana, anupravacana, anuvAcana, anuvadana, anuvAdana, anupAna, anuvAsana, ArambhaNa, samArambhaNa, 15 ityutthApanAdayo daza // "viziruhipadipUrisamAperanAtsapUrvapadAt" (6 / 4 / 122) / anapratyayAntebhya ebhyaH pazcabhyaH sapUrvapadebhyo yathoktArthe IyaH syAt / gRhapravezanaM prayojanamasya gRhapravezanIyaM gAnamutsavAdikaM vA, evaM saMvezanIyam / prAsAdArohaNIyam , ArohaNIyam , azvaprapadanIyam , prapApUraNIyam , aGgasamIpanIyam , vyAkaraNasamIpanIyam / / "khargasvastivAcanAdibhyo yalupau" (6 / 4 / 123) / svargAdibhyaH svastivAcanAdibhyazcoktArthe yathAsaGkhyaM yapratyayo lup ca syAtAm / svargaH20 prayojanamasya svaya'm , yazasyam , AyuSyam, kAmyam, dhanyam, svastivAcanAdibhya ikaNo lupsvastivAcana prayojanamasya svastivAcanam, zAntivAcanam, / ete ubhaye'pi prayogagamyAH / gaNadayopAdAnAdvacanabhede'pi yathAsaGkhyam / / "samayAtprApta:" (6 / 4 / 124) / so'syetyanuvartate / asmAtprathamAntAtSaSThaparthe ikaN syAt / sa cetprathamAntaH prAptaH syAt / samayaH prApto'sya sAmayika kAryam , upanatakAlamityarthaH // "RtvAdibhyo'" (6 / 4 / 125) / uktArthe / RtuH prApto'sya 25 ArtavaM puSpam / upavastA prApto'sya aupavastram [ upoSitapAraNake yadbhakSyadravyaM tadopavastram / yadvaidikam-'mASANmadhumasUrAMzca varjayedaupavastrake' puruSastUpavastA] / ete prayogagabhyAH // "kAlAdyaH" (6 / 4 / 126) / uktArthe / kAlaH prApto'sya kAlyo meghH|| "dIrghaH" (6 / 4 / 127) / sa cetkAlo dIrghaH syAttadAsmAduktArthe ikaN syAt / dIrghaH kAlo'sya kAlikamRNam / kAlikI saMpat / yogavibhAgAdadhikRta ikaN // "AkAlikamikazcAdyante" (6 / 4 / 128) / ikAntamikaNAntaM caitannipA-30 tyate / AkAlazabdAdbhavatyarthe etau syAtAmityarthaH / Adireva yadyantaH syAt-yasminkAle yatpravRttamanadhyAyAdi, tasminneva kAle pratyAvRtte yadi taduparameta / utpattikSaNa eva vA yadvinazyati tasyAdirevAntaH syAt / AkAlaM bhavati AkAliko'nadhyAyaH-pUrvedhuryasminkAle tRtIye caturthe vA yAme pravRttaH, punaraparedhurapi A tasmAtkAlAdbhavanAkAliko'nadhyAya ucyate (AkAlikA AkAlikI vA vRSTiH) / iphekaNoH triyAM vizeSaH / AkAlikA AkAlikI vA vidyut-AjanmakAlameva bhavantI janmAnamtaravinAzinItyarthaH / parva dhAnyAvirevAnto bhavati / nipAtanamAdAvante ceti dvandvanivRttyartham, athavA 36 For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghunipAtanasyeSTaviSayatvAdAyantayorSartamAnAtsamAnakAlAtprathamAntAtSaSTyarthe ikekaNau, asya cAkAlAdezaH samAnakAlAvAyantAvasyA'kAliko'nadhyAyaH / AkAlikI AkAlikA vidyut / samAnakAlatA cAdyantayoH prAgvadveditavyA // 72 // mUlyaiH krIte // 73 // [si064|150 ] 5 mUlyArthAdvAntAtkrIte'rthe ikaNAdayaH syuH / prAsthikam // 73 // "mUlyaiH0" / padAntAditi tRtIyAntAdityarthaH / prasthena krItaM prAsthikaM iti-evaM saptatyA sAptatikaM AzItikaM naiSkikaM pANikaM pAdikaM triMzakaM viMzakaM zatyaM zatikam / mUlyairiti kim ? devadattena krItam , pANinA krItam / vRttau sayAvizeSAnavagamAhivacanabahuvacanAntAna bhavati-prasthAbhyAM prasthairvA kriitmiti| yatra tu saGkhyAvizeSAvagame pramANamasti tatra bhavatyeva-dvAbhyAM krItaM dvikam , dvAbhyAM prasthAbhyAM krItaM 10 dviprastham , yathA vA mudraH krItaM maudrikam , mASikam / na kena mudrena mASeNa vA krayaH sambhavati // AdizabdopAdAnAt "tasya vApe" (6 / 4 / 151) / SaSTyantAdvApe'rthe yathAvidhi ikaNAdayaH syuH / upyate'sminniti vApaH kSetram, prasthasya vApaH prAsthikam , drauNikam , maudrikam , zalyam , zatikam , khArIkam / "vAtapittazleSmasannipAtAcchamanakopane" (6 / 4 / 152) / ebhyaH SaSThyantebhyaH zamane kopane cArthe ikaN syAt / zAmyati yena tacchamanam , kupyati yena tatkopanam , vAtasya zamanaM 15 kopanaM vA vAtikam / paittikaM zlaiSmikaM sAnipAtikam / pathyamapathyaM vA dravyAghevamabhidhIyate, prakara NAttu vizeSagatiH / "hetau saMyogotpAte" (6 / 4 / 153) SaSThayantAddhatAvarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt , yo'sau hetuH sa cet saMyoga utpAto vA syAt / heturnimittam , saMyogaH saMbandhaH / prANinAM zubhAzubhasUcako mahAbhUtapariNAma utpAtaH / zatasya heturIzvarasaMyogaH zatyaH, zatikaH, sAhasraH / somagrahaNasya heturutpAtaH saumagrahaNiko bhUmikampaH / sAMsAmikamindradhanuH / saubhikSikaH pariveSaH / 20 zatasya heturdakSiNAkSispandanaM zatyaM zatikam / sAhasram / "putrAyeyau" (6 / 4 / 154 ) putrasya hetuH saMyoga utpAto vA putryaH, putrIyaH / "dvikharabrahmavarcasAdyo'saGkhyAparimANAzcAde" (6 / 4 / 155) / saGkhyAparimANAzvAdivarjAhivarAnnAmno brahmavarcasazabdAcca SaSThyantAddhetAvarthe yaH syAt , sa ceddhetuH saMyoga utpAto vA syAt / ikaNAdInAmapavAdaH / dhanasya hetuH saMyoga utpAto vA dhanyaH / yazasyaH, AyuSyA, vAtyA vidyut / brahmavarcasasya hetuH saMyoga utpAto vA brahmavarcasyaH / kathaM gorhetuH 25 saMyoga utpAto vA gavyaH dvikharAbhAvAt ? ucyate "goH khare yaH" (6 / 1 / 27) iti bhavati / brahmavarcasagrahaNamadvikharArtham / saGkhyAdivarjanaM kim ? pazcAnAM hetuH saMyoga utpAto vA paJcakaH / prAsthikaH / khArIkaH / "Urdhva mAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt saGkhyAbAhyA tu sarvataH" // 1 // evaM AzvikaH, gANikaH / azva, gaNa, vasu, vastra, UrNA, umA, bhaGgA, varSA, (azman ? ) ityazvAdayo'STau // "pRthivIsarvabhUmerIzajJAtayozvAJ (6 / 4 / 156) / 3.AbhyAM SaSThyantAbhyAM IzazAtayorarthayostasya hetuH saMyoga utpAta ityasmin viSaye cAJ syAt / IzaH svAmI / pRthivyA IzaH pArthivaH, sarvabhUmeH sArvabhaumaH, sarvabhUmeranuzatikAditvAdubhayapadavRddhiH / prathivyA jJAtaH pArthivaH-kartari SaSThIsaMbandhavivakSAyAM vA / evaM sArvabhaumaH / pRthivyA hetuH saMyoga utpAto vA pArthivaH / evaM sArvabhaumaH / IzajJAtayoriti dvivacanaM hetuvizeSaNatvazaGkAvyavacchedArtham / ( hetuvizeSaNatve saMyoga utpAta IzajJAtetyarthacatuSTayaM vijJAyate tatazca sa taddhetuH saMyoga utpAta Izo jJAto 35vA bhavatItyarthaH syAt ) / "lokasarvalokAt jJAte" (64157) / autsargika ikaN syAt / For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / jJAtAdyarthAH 415 lokasya jJAtaH laukikaH / evaM sArvalaukikaH / anuzatikAditvAdubhayapadavRddhiH // " tadatrAsmai vA vRddhyAyalA bhopadAzukaM deyam" ( 6 / 4 / 158 ) / prathamAntAtsaptamyarthe caturthyarthe vA yathAvihitaM pratyayaH syAt, yatprathamAntaM tathet vRddhyAdikaM syAt // tatra adhamarNenottamarNAya gRhItadhanAtiriktaM deyaM vRddhiH / prAmAdiSu svAmiprAyo bhAga AyaH / paTAdInAmupAdAnamUlyAtiriktaM prAptaM dravyaM lAbhaH / upadA utkocaH, laMca utkoTa iti yAvat / vaNijAM rakSAnirdezo rAjabhAgaH zulam // paJcAsmin zate 5 vRddhiH paJcakaM zatam / paJcAsmin prAme AyaH paJcako grAmaH / paJcAsmin paThe lAbhaH paJcakaH paTaH / pacAsmin vyavahAre upadA paJcako vyavahAraH / pazcAsmin zate zukuM paJcakaM zatam / evaM zatyaM zatikam || paJcAsmai devadattAya vRddhyAdikaM deyaM paJcako devadattaH / evaM zatyaH zatikaH sAhasraH prAsthikaH // vRddhyAdigrahaNaM kim ? pazca mUlyamasminnasmai vA dIyate // " pUraNArddhAdikaH " ( 6 / 4 / 159 ) pUraNapratyayAntAdarddhazabdAcca prathamAntAdasminnasmai vA dIyate ityarthayorikaH pratyayaH syAt, yatprathamAntaM taddR- 10 jyAdi cedbhavati / ikaNikaTorapavAdaH ( pUraNapratyayAntebhya pUrveNekaN, arddhAttu 'kaMsArddhAt itIT ) / dvitIyamasminnasmai vA vRddhyAdikaM deyaM dvitIyikaH / tRtIyikaH, pazcikaH, SaSTikaH arddha. arddhikaH, arddhakA strI / arddhazabdo rUpakA rUDhaH // " bhAgAdyekau " ( 6 / 4 / 160 ) / tathaiva / ikaNo'pavAdau / bhAgo'sminnasmai vA vRddhyAdInAmanyatamaM deyaM bhAgyaH, bhAgikaH, bhAgikA strI / bhAgazabdo'pi rUpakArddhasya vAcakaH / / "taM pacati droNAdvA'J " ( 6 / 4 / 161 ) / dvitIyAntAdroNazabdAtpacatya - 15 rthe vA syAt, pakSe ikaN / droNaM pacati drauNaH, drauNikaH, drauNI, drauNikI, sthAlI gRhiNI vA / dvau droNau pacati dvidroNI " anAzyadviH lup" ( 6 / 4 / 141 ) ityabhikaNorlup / "sambhavadavaharato" ( 6 / 4 / 162 ) / dvitIyAntAtpacatyarthe sambhavadavaharatozcArthayoryathAvihitaM pratyayAH syuH / tatrAdheyasya pramANAnatirekeNa dhAraNaM sambhavaH, atirekeNAvahAraH / prasthaM pacati sambhavati avaharati vA prAsthikaH kaTAhaH / prAsthikI sthAlI / evaM khArIkaH / sambhavatirakarmakaH sakarmakazca sambhavati, tatra 20 sakarmaka iha prAyaH - sambhavatyavagRhNAtItyarthaH / cakAraH pacataH sambhavadavaharatoH semuccayArthastenottaratrArthatrayasyAnuvRttiH // " pAtrAcitADhakAdIno vA " ( 6 / 4 / 163 ) / ebhyo dvitIyAntebhyaH pacatsambhavadavaharatsvartheSu InaH syAt-pAtraM pacati sambhavati avaharati vA pAtrINaH / pakSe ika - pAtrikaH / pAtrINA / pAtrikI sthAlI / AcitInA AcitikI / ADhakInA ADhakikI / pAtrAdayastra1 yo'pi parimANavAcinaH zabdAH // "dvigorInekaTau vA " ( 6 |4| 164 ) pAtrAdyantAdvigordvitI- 25 yAntAtpacadAdyarthatraye inekaTau vA syAtAm / pakSe ikaN, tasya ca " anAyadviH lup " ( 6 / 4 / 141 ) iti lup, nAnayorvidhAnasAmarthyAt / dve pAtre pacati sambhavatyavaharati vA dvipAtrINaH dvipAtrikaH dvipAtraH; dvipAtrINA dvipAtrikI dvipAtrI / vyAcitInA vyAcitikA vyAcitA / AcitAntAt GIrna bhavati - avistAncitakambalyAditi pratiSedhAt - vyADhakInA, vyADhakikI, vyADhakI / TakAro GayarthaH / "kulijAdvA lup ca" ( 6 / 4 / 165 ) / kulijAntAdvigordvitIyAntAtpacadAdyarthatraye InekaTau vA 30 syAtAm ; pakSe ikaN, tasya lup vA syAt; tena cAtUrUpyaM sampadyate / dve kulije pacati sambhavatyavaharati vA dvikulijInA, dvikulijikI; pakSe dvikulijI, dvaikulijikI / lupi "parimANe 0" (2 / 3 / 23 ) ityAdinA GIH / anye tu lup vikarUpaM na manyante, tanmate trairUpyameva // " vaMzAderbhArAddharadvaha-33 1 yathA prastho'tra sambhavati mAti nAtiricyata iti akarmakaH / prasthamayaM sambhavatyavagRhAti, na nirvamati nAtirecayatIti sakarmakaH / 2 natvAkarSaNArtha:, tena cAnukuSTamityasyApravRttiH / For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghudAvahatsa" (64166) / vaMzAdibhyaH paro yo bhArazabdastadantAhitIyAntAnnAnno harati vahati Avahati cArthe yathAvihitaM pratyayAH syuH / vaMzabhAraM harati vahati Avahati vA vAMzabhArikaH // aparo'rtha:-bhArabhUtebhyo vaMzebhyo haradAdiSvartheSu yathAvihitaM pratyayAH syuH / bhArabhUtAnvaMzAnharati vahati Avahati vA vAMzikaH / kauTikaH / vAlvajikaH // bhArAviti kim ? ekaM vaMzaM harati / haratirdezA5ntaraprApaNe caurye vA; vahatirukSipyadhAraNe; AvahatirupAdane / vaMza, kuTa, kuTaja, valvaja, mUla, sthUNA, akSa, azman , ikSu, khaTvA, zlakSNa, iti vaMzAdaya ekAdaza // "dravyavaslAtkekam" (6 / 4 / 167) dravyavasmAbhyAM dvitIyAntAbhyAM vahadAviSu triSvartheSu yathAsaGkhyaM keko pratyayau syAtAm / dravyaM harati vahati Avahati vA dravyakaH / evaM vanikaH // "so'sya bhRtivalAMzam" (6 / 4 / 168) / sa iti prathamAntAdaspeti SaSThyarthe yathAvihitamikaNAdayaH syuryatprathamAntaM taced bhRtirvasnamaMzo vA bhavati / 20 tatra bhRtivetanam , vano niyatakAlakrayamUlyam, aMzo bhAgaH / paJcAsya bhRtiH paJcakaH karmakaraH / paJcAsya vastraM paJcakaH paTaH / paJcAsyAMzAH paJcakaM nagaram // evaM saptakaH, aSTakaH, zatyaH, zatikaH, sAhasraH, prAsthikaH // 73 // mAnam // 74 // [si0 63 / 169 ] amAtprathamAntAtSaSThyarthe ikaNAdayaH syuH / droNo mAnamaya drauNiko rAziH // 74 // 15 "mAnam" asmAditi mAnavAcinaH / mIyate yena tanmAnaM prasthadroNAdi, saMkhyApi ca / droNo mAna masya drauNiko rAziriti-evaM prAsthikaH, khArIkaH, khArIzatikaH khArIsAhasikaH / varSazataM varSasahasraM mAnamasya vArSazatiko vArSasAhaniko devadattaH / paJca lohitAni paJca lohinyo vA mAnamasya pAJcalohinikam , pAzcakalAyikam , anayoH saMjJAzabdatvAt "anAmyadviH plub" (6 / 4 / 141) iti lub na bhavati / mAso varSa mAnamasyetyAdau tu pratyayo na syAt-mAnagrahaNena kAlasyAgrahaNAttadapi 20 "mAnasaMvatsarasya0" (74 / 19) ityAdau mAnagrahaNe satyapi saMvatsaragrahaNAt // atrAdizabdagrahaNAt "jIvitasya san" (6 / 4 / 170) / jIvitasya yanmAnaM tataH prAguktArthe yathAvihitaM pratyayaH syAt, sa ca san, tasya "anAmyadviHplubi"ti lup prAptA na bhavatItyarthaH / SaSTirjIvitamAnamasya SASTikaH / sAptatikaH, vArSazatikaH, vArSasAhasikaH / dve SaSTI jIvitamAnamasya dviSASTikaH, triSASTikaH, dvivArSazatikaH, dvivArSasAhasikaH / vRttau varSazabdalopASaSTyAdayo jIvitamAnaM 25 bhavati-yathA zatAyurvai puruSa iti // prAsthika ityAdau brIhyAdaya eva meyAsta eva pratyayArtho'tra tu jIvitaM meyam, puruSastu pratyayArtha iti "mAnamiti" sUtreNa na siddhyatIti vacanaM lubabhAvArthaM ca // "sakSyAyAH saGghasUtrapAThe" (6 / 4 / 171) / saGkhyAvAcinaH prathamAntAdasya mAnamityarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt , yattadasyeti nirdiSTam , tazcetsaGghaH sUtraM pATho vA syAt / saGghaH prANinAM samUhaH / sUtraM zAstrapranthaH / pATho'dhItiradhyayanam / pazca gAvo mAnamasya pazcakaH saGghaH / saptakaH // aSTAvadhyAyA 30 mAnamasya aSTakaM pANinIyaM sUtram / dazakaM vaiyAghrapadIyam / zatakaM nidAnam / aSTau rUpANi vArA mAna masyASTakaH pATho'dhIta:-"saGkhyADate." (6 / 4 / 130) iti kH| saGghAdAviti kim ? pazca varNA mAnamasya pazcatayaM padam / idaM na saGgho na sUtraM na pATha iti ko na bhavati, api tu tayaDeva / evaM catuSTayI zabdAnAM pravRttiH, pazcAdInAM sahayeyAnAmavayavatayA samAdermAnatvAnmAnamityanenaiva siddhyati, paratvAttu tayaT prAmoti, tadvAdhanArtha vacanam / na cAtiprasaGga:-[ saGke vAcye ka eveti ] abhedarUpApanne 35sanAdau tayaTo bAdhanArthamidam / bhedarUpApanne tu tayaDeva-catuSTaye brAhmaNakSatriyavizUdrA iti / For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze tddhitaaH| mAnAdyarthAH 417 syAdvAdAttu bhedAbhedasambhava iti // "nAni" ( 6 / 4 / 172 ) / saGkhyAvAcinastadasya mAnamityarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt , samudAyazcennAma bhavati / pazceti saGkhyA mAnameSAM paJcakAH zakunayaH / trikAH zAlakAyanAH / saptakA brahmavRkSAH / aSTakA rAjarSayaH / yogavibhAgAtsaMjJAyAM pazcaiva pazcakAtraya eva trikA iti svArtha eva vA pratyayaH syAt // 74 // viMzatyAdayaH // 75 // [si0 64 / 173] 5 ete nipAtyante / dvau dazatau mAnameSAM viMzatiH / evaM triMzadAdayaH / "pazcaddazabarge" vA (6 / 4 / 175) / paJcaddazatpazcako dazako vA vargaH // 75 // "viMza0" / ete nipAtyante iti-nAmni viSaye, tadasya mAnamityarthe iti zeSaH / viMzatiriti sahayeyavivakSayA viMzatirghaTAH, saGkhyAnavivakSayA viMzatirghaTAnAmiti / dverdazadarthe vimbhAvaH zatizca pratyayaH / evaM triMzadAdaya iti-trayo dazato mAnameSAM saGkhyeyAnAmasya vA saGkhyAnasya triMzat / evaM sarvatra jJeyam / 10 "A dazabhyaH saGkhyA sayeya eva, viMzateH prabhRti ca saGkhyA saGkhyeye saGkhyAne ceti strimbhAvaH zaJcapratyayaH / caturazcatvArimbhAvaH zaccapratyayaH-catvAro dazato mAnameSAmiti catvAriMzat / paJcana AtvaM ca, paJca dazato mAnameSAM pazcAzat / SaSastiH SaS ca, SaT dazato mAnameSAM SaSTiH / saptanastiH sapta dazato mAnameSAM saptatiH / aSTano'zIzca, aSTa dazato mAnameSAmazItiH / navanastiH, nava dazato mAnameSAM navatiH / dazanaH zabhAvastazca pratyayaH, daza dazato mAnameSAM saGkhayeyAnAmasya vA saGkhyAnasya zataM 15 ghaTA ghaTAnAM vA / evaM daza zatAni mAnameSAM saGkhyeyAnAmasya vA saGkhyAnasya sahasram / evaM dazasahasrANyayutam / dazAyutAni niyutam / daza niyutAni prayutam / daza prayutAnya'rbudam / dazArbudAni nyarbudam / bahuvacanAllakSakoTikharvanikharvAdayo bhavanti [ dazAyutAni lakSam , daza prayutAni koTiH, dazAbjAni kharvam , daza kharvANi nikharvam , ] / yadatra lakSaNenAnupapannaM tatsarvaM nipAtanAt siddham / liGgasaGkhyAniyamazca viMzatyAdyAzatAditi siddhaH // atrAdizabdopAdAnAt "caeNzaM cAtvAriMzam" (6 / 4 / 174 ) nAmni viSaye etau DaNpratyayAntau nipAtyete / triMzadadhyAyA mAnameSAM zAni, cAtvAriMzAni kAnicideva braahmnnaanyucynte| "paJca." tadasya mAnamityasminviSaye varge abhidheye DatpratyayAntau tau vA nipAtyete, pakSe ko bhavati / paJca mAnamasya pazcat paJcako vA vargaH / evaM dazat dazako vA vargaH // __ AdizabdAt "stome DaTU" (6 / 4 / 176) saGkhyAvAcinaH prathamAntAttadasya mAnamiti viSaye 25 stome'bhidheye DaTa syAta / RgAdInAM samUhaH stomaH / paJcadaza Rco mAnamasya pazcadazaH stomaH / evaM paJcaviMzaH / triMzaH / paJcadazI patiH / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / TakAro DyarthaH // 75 // tamarhati // 76 // [si0 6 / 4 / 177] dvitIyAntAdarhatyarthe ikaNAdayaH syuH / viSamarhati vaiSikaH / nityaM *chedamarhati chaidikaH / virAgasya viraGgAdeze viraGgikaH / "(daNDAderyaH)" (6 / 4 / 178) / daNDamahatIti daNDyaH / 30 arthyH| krItAdayazcatvAra AIdA:-"triMzadizaterDako'saMjJAyAmAhadarthe" (6 / 4 / 129) triMzatA krIto yAvatriMzatamarhati triMzakaH / "viMzatesterDiti" (7467) / luka / viMzakA paTaH // 76 // hai. prakA0 pUrvA0 53 20 For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khaupajJahaimalaghu"tama0" / vaiSika iti evaM zvaitacchatrikaH, vAstrikA, vAtrayugikaH / bhojanamarhati pAnamahatItyAdAvanabhidhAnAna bhavati / *chedamityAdi "chedAdernityam" (6 / 4 / 182) / nityamityahatItyasya vizeSaNam / ebhyo dvitIyAntebhyo nityamahatyarthe yathAvihitaM pratyayaH syAt / chaidika iti-evaM bhaidikaH / cheda, bheda, droha, doha, narsa, gonata, karSa, vikarSa, prakarSa, viprakarSa, prayoga, (viprayoga?) samprayoga, 5prekSaNa, saMprayogaprekSaNa (?) saMprazna, viprazna, iti chedAdayaH SoDaza // viraGgika iti-"virAgAdviraGgazca" (6 / 4 / 183 ) asmAdvitIyAntAnnityamahatyarthe ikaNa , viraGgAdezazca / nityaM virAgamahati vairaGgika iti / / "zIrSacchedAdyo vA" (6 / 4 / 184) / zIrSacchedaM nityamarhati zIrSacchedyaH zairSacchedikaH // "daNDA0" ebhyo dvitIyAntebhyo'hatyarthe yaH syAt / daNDyaH / ___ AdizabdAt "yajJAdiyaH" ( 6 / 4 / 179) / asmAdahatyarthe iyaH syAt / yajJamarhati yajJiyo 10 dezaH, yajamAno vA / yajJo nAma kriyAsamudAyaH, kazcittadabhivyaGgayaM cA'pUrvam / (vA pUrvam ? ) ityaahuH| "pAtrAttau" (6 / 4 / 180) / tAviti ya iya pratyayau / pAtramarhati pAtryaH paatriyH| "dakSiNAkaDaGgarasthAlIbilAdIyayo" (6 / 4 / 181) / ebhyastribhyo'rhatyarthe etau syAtAm / dakSiNAmarhati dakSiNIyo dakSiNyo guruH| kaDaGgarIyaH kaDaGgaryo gauH, kaDaGgaraM mASAdikASTham / sthAlIbilIyAH sthAlIbi lyAstaNDulAH, pAkAhA' ityarthaH / "zAlInakaupInAtvijInam" (6 / 4 / 185) / ete trayo'rhatyarthe 15 InapratyayAntA nipAtyante / zAlApravezanamarhati, Inan , pravezanazabdasya ca luk, shaaliino'dhRssttpryaayH| kUpapravezanamarhati kaupInaH, kaupInazabdaH pApakarmaNi gopanIyapAyUpasthe tadAvaraNe ca cIvarakhaNDe varttate [upasthazabdena sarvavastUnAM madhyabhAgo'bhidhIyate iti guhyapratipattyarthaM gopanIyagrahaNam ] / RtvikzabdAt RtvikarmazabdAdvA Inan , karmazabdalopazca nipAtyaH, Rtvijamarhati AtvijIno yajamAnaH; Rtvi karhiti AvijIna:-Rtvigeva / *krItAdayazcatvAra iti-upalakSaNamAtrametat , anyathA tena "mUlyaiH 20 krIte" (6 / 4 / 150) ityasmAdArabhya "tamahatI"ti sUtraM yAvat ye'rthAH "tasya vApe" (6 / 4 / 151) "taM pacatidroNA0" (6 / 4 / 161) ityAdayaste sarve'pyAIdarthA jJeyAH / prakRtipratyayavibhaktyAdiniyamastu yathAsUtraM jJeyaH / "triMza." AbhyAmAIdarthe DakaH syAt , kApavAdaH / asaMjJAyAmiti kim ? triMzatkam // "viNsh"| sUtraM spaSTam // 76 // saGkhyADatezcAzattiSTeH kaH // 77 // [si064|130] 25 zadantatyantathyantavarjasaGkhyAyA DatestriMzaviMzatibhyAM cAhadarthe kaH syAt / dvikaM triMzatkaM viMzatikaM katikaM yAvatkam / *DateH pRthaggrahaNaM tyantaprAptaniSedhaparihArAya / azattiSTeriti kim ? cAtvAriMzatkam / sAptatikam / SASTikam / "sahasrazatamAnAdaN" (6 / 4 / 136) / AIdarthe / saahsrH| shaatmaanH||77|| "satyA" / dvAbhyAM triMzatA viMzatyA katibhiryAvadbhiH krItaM dvikamityAdi / katiyAvatoH, "Datyatu 30 saGkhyAvat" (1 / 1 / 39) iti saGkhyAtvam, aDateH pRthagrahaNamityupalakSaNam, tena azattiSTeriti pratiSedhe prApte DatitriMzadvizatInAmupAdAnamityapi jnyeym| cAtvAriMzatkamiti-evaM pAzcAzatkam , sAptatikam iti-AzItikaM, nAvatikaM, SASTikam // AdizabdAt "zatAtkevalAdatasminyeko" (6 / 4 / 131) / asmAdetau syAtAm , ata34 smin-sa cedartho vastutaH prakRtyarthAdabhinno na bhavati / zatena krItaM zatyaM zatikam / kevalAditi kim ? For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / ArhadarthAH jhuttarazataM dvizatam , tena krItaM dvizatakam / saGkhyAdevAhadaluca iti prApnoti / atasmimiti kim ? zataM mAnamasya zatakaM stotram-atrahi prakRtyartha eva zlokAdhyAyazataM pratyayAntenAbhidhIyate iti, anyasmiMstu zate bhavatyeva-zatena krItaM zATakazataM zatyaM zatikam // "vAtorikA" (64 / 132) / atvantasaGkhyAyA Ahedarthe ikaH syAt, vA / yAvatA krItaM yAvatikaM yAvatkam / tAvatikaM tAvatkam / vidhAnasAmAnekaralopaH / "kArSApaNAdikaT pratizcAsya vA" (6 / 4 / 133) / AIdarthe asmAdikaTa ,5 asya ca kArSApaNasya prati ityAdezo vA syAt / kArSApaNikaM kArSApaNikI, pratikam pratikI / cakAra Adezasya pratyayasaniyogaziSTatvArthaH, ata eva dvigolapi prakRtyAdezo na syAt-dvikArSApaNam / asyeti sthAnipratipattyartham , anyathA pratiH pratyayAntara vijJAyeta / TakAro jyarthaH / "aAtpalakaMsaka rSAt" (6 / 4 / 134) / arddhapUrvAtpalAditrayAdArhadarthe ikaT syAt / arddhapalikaM arddhapalikI, arddhakaMsikaM 2, arddhakarSikaM 2 // "sArddhAt" (6 / 4 / 135) / AbhyAmAIdarthe ikad syAt / kaMsikaM 10 kaMsikI, addhikaM 2 / "sahasraH" / anamakRtvAvidhAnaM "navANa" (6 / 4 / 142) ityevamartham / ___ atra vizeSAstvevam / "sUrpAdvA'J" (6 / 4 / 137) / AIdarthe / ikaNo'pavAdaH / zoppaM zaupikam / zUrpaNa mAnavizeSeNa krItamityarthaH / "vasanAt" (6 / 4 / 138) / asmAdab syAt / vasanena krItaM vAsanam / "viMzatikAt" (6 / 4 / 139) / prAgvat / viMzatirmAnamasya viMzatikam , tena krItaM vaizatikam / yogavibhAga uttarArthaH // "dvigorIna:" (6 / 4 / 140) viMzatikAntAhigo-15 rAhadarthe InaH syAt / ayo'pavAdaH / vidhAnasAmarthyAdasya lup na syAt / dvAbhyAM viMzatikAbhyAM krItaM dviviMzatikInam / adhyarddhana viMzatikena krItaM adhyarddhaviMzatikInam / arddhapazcamena viMzatikena krItaM arddhapazcamaviMzatikInam / adhya'paJcamazabdayoH saGkhyAvadbhAvenAtra dviguprAptistatra ca sUtrapaddhatirevam-"kasamAse'dhyarddha" (1 / 1 / 41) / kapratyaye samAse ca vidheye adhyarddhazabdaH saGkhyAvat syAt / adhyarddhana krItaM adhyarddhakam 20 "saGkhyADate: "iti kaH / adhyarddhana sUrpaNa krItaM adhyarddhasUrpam-atra saGkhyApUrvatvena dvigutve "anAmyadviH plup" (6 / 4 / 141) itIkaNo lup / kasamAsa iti kim ? saGghAdipratyayavidhau na bhavati // "arddhapUrvapadaH pUraNaH" (1 / 1 / 42) / samAsa eva pUrvapadottarapadavyavasthA, tato'rddhapUrvapadaH pUraNapratyayAntaH zabdaH ke pratyaye samAse ca vidhAtavye saGkhyAvatsyAt / arddhapaJcamakam arddhapazcamasUrpam // 77 // ___anAsya'dviH plup // 70 // [si0 6 / 4 / 141] 25 dvigorAhadarthe jAtasa pratyayasya plup sAt, na tu dviH, anAmni / dvAbhyAM kaMsAbhyAM krIto dvikaMsaH // 78 // * ityaarhdaavdhiH| "anA0" / dvikaMsa iti-dvAbhyAM kaMsAbhyAM dvikaMsyA vA krIto vikaMsaH evaM trikaMsaH adhyarddhakaMsaH arddhapazcamakaMsaH dvisUrpaH / adviriti kim ? dvAbhyAM sUrpAbhyAM krItaM dvisUrpam ab lup, dvisUrpaNa 30 krItaM dvisaurpikamatrekaNo krIte lub na syAt / anAnIti kim ? paJca lohinyaH parimANamasya pAzcalauhitikam "jAtizca Ni." ( 3 / 2 / 51) ityAdinA puMvadrAvaH / paJca kalAyAH parimANamasya pAzcakAlAyikam / parimANavizeSanAnI ete, ata eva "mAnasaMvatsara0" (7 / 4 / 19) ityAdinA nottarapadavRddhiH / lupaH pittvAt paJcabhirgA!bhiH krItaH pazcagarga ityatrekaNo lupi "kyAnipittaddhite" 34 For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhu( 3 / 2 / 50) iti puMSabhAvaH / saGkhyAntAhigolapaM necchantyeke dvAbhyAM SaSTibhyAM krItaM dviSASTikam triSASTikamiti // atra vizeSAstvevam-"navANaH" (6 / 4 / 142) / dvigoH parasyAIdarthasyANaH pillup vA syAdatiH / dvAbhyAM sahasrAbhyAM krItaM dvisahasraM dvisAhasram / aNa iti kim ? dvau droNau pacati dvidroNaH "taM pacati 5droNAdvA'" (6 / 4 / 161) ityaJ , tasya "anAnyadviH plup" iti nityaM lup // "suvarNakArSApaNAt" (6 / 4 / 143) / tadantAhigorAhadarthavihitapratyayasya prAgvallub vA syAt , na tu dviH / dvAbhyAM suvarNAbhyAM krItaM dvisuvarNa dvisauvarNikam / dvikArSApaNikam , dvipratikam , dvikArSApaNam / "dvitribahorniSkavistAt" (6 / 4 / 144 ) / ebhyaH parau yau niSkavistau tadantASTigorAhadarthe utpannasya pratyayasya lup vA syAt, na tvadviH / dviniSkaM dvinaiSkikam , triniSkaM trinaiSkikam , bahuniSkaM bahu10 naiSkikam / dvivistaM dvivaistikam , trivistaM trivaistikam bahuvistaM bahuvaistikam // "zatAyaH" (6 / 4 / 145) / zatAntAhigorAIdarthe yo vA syAt ; pakSe saJjayAlakSaNaH kastasya lup syAdasya tu vidhAnasAmarthyAnna syAt / dvAbhyAM zatAbhyAM krItaM dvizatyaM dvizatam , adhyarddhazatyaM adhyarddhazatam , arddhaSaSThazatyaM arddhaSaSThazatam // "zANAt" (64 / 146) zANAntAhigorAhadarthe yo vA syAt , pakSe ikaN tasya lup / asya tu vidhAnasAmarthyAnna / paJcazANam / yogavibhAga uttarArthaH / / "dvivyAyA15'N vA" (6 / 4 / 147) dvitripUrvo yaH zANazabdastadantAhigorAIdarthe yANau vA syAtAm , vAgrahaNamuttaratra vAnivRttyartham / dvAbhyAM zANAbhyAM krItaM dvizANyaM vaizANam , pakSe ikaN tasya lup-dvizANam , evaM trairUpyam // "paNapAdamASAdyaH" (6 / 4 / 148) etadantAhigorAhadarthe yaH syAdvidhAnasAma *ccAsya na lup / dvAbhyAM paNAbhyAM krItaM dvipaNyam , dvipAdyam , dvimASyam / mASapaNasAhacaryAtpAdaH parimANaM gRhyate, na prANyaGgam , tena "himahatikASiye pad" (3 / 2 / 96) iti padbhAvo na bhavati20 tatra prANyaGgasyaiva grahaNAt / yadvA pAdasambandhI yakArastatra gRhyate, ayaM tu dvigusambandhIti na bhavati / "khArIkAkaNIbhyaH kac" ( 6 / 4 / 149) etadantAhigorbahuvacanAtkevalAbhyAM khArIkAkaNIbhyAM cAhadarthe kac syAdvidhAnasAmarthyAccAsya na lup / dvAbhyAM khArIbhyAM krItaM dvikhArIkam dvikAkaNIkam / khAryA krItaM khArIkaM kAkaNIkam / cakAro "na kaci" ( 2 / 4 / 105) iti pratiSedhArthaH / / 78 // pratyayasyaivamikaNo'dhikAraH pUrNatAmitaH / yapratyayo'thAdhikRto vizeSaviSayaM vinA // 1 // 25 vahati rathayugaprAsaGgAt // 79 // [si0 7 / 1 / 2 ] ebhyo dvitIyAntebhyo vahatyarthe yaH syAt / rathaM vahati rathyaH // "dhuro yaiyaNa" (7/123) / dhuryaH dhaureyaH // "vAmAdyAderInaH" (7114) vAmadhurINaH // "halasIrAdikaN" (7116) hAlikaH sairikaH // "zakaTAdaN" (7121) zAkaTaH // hRdyadharmyapadyAdayaH sAdhavaH // "nauviSeNa tAryavadhye" (71 / 12) / nAvyA nadI / viSyaH zatruH // "nyAyArthAdanapete" 30(7 / 1 / 13) / yaH / nyAyAdanapetaM nyAyyam / arthyam // 79 // "vaha." / rathya iti-evaM dvau rathau vahati dvirathyaH, yugaM vahati yugyaH, kAlavizeSaM yugaM vahati manuSya ityAdau tvanabhidhAnAnna bhavati / "kupyabhidyA" (5 / 1 / 39) dinipAtanAdeva yugya iti siddhe idamarthavivakSayAmaNbAdhanArthaM yugagrahaNam , yo hi yugaM vahati sa yugasaMbandhI bhavatIti / prasajyate iti 34prAsaGgaH, vatsAnA damanakAle yatkASThaM skandhe Asajyate tadvati sa prAsaGgyaH / yatvanyatprasaGgAdAgataM For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / vahatItyAdharthAH 421 prAsamiti tabahatItyatrAnamidhAnAna bhavati / nanu yo rathaM vahati sa rathasya voDhA bhavati, tatra "rathAtsAdena vodale" (6 / 3 / 175) "yaH" (6 // 3 // 176) ityeva siddham, tatkiM rathagrahaNena ? satyamalubartha tu tasya grahaNam , tena hi ye vidhIyamAne "dvigoranapatye yakharAde badviH" (6 / 1 / 24 ) iti lupA bhavitavyam-dvayo rathayorvoDhA dvirathaH / anena tu vidhIyamAne na bhavati-aprAjitIyatvAt / evaM ca dvigau rUpadvayaM bhavati // "dhuro0" dvitIyAntA zabdAvahatyarthe yaiyaNau syAtAm / eyaNa vetyakRtvA5 yagrahaNamidamarthavivakSAyAM vahatyarthe'NbAdhanArtham / yo hi yadvahati sa tasya saMbandhI bhavatIti / kazcittu yad-eyakaNAvapIcchati, tanmate dhuryaH / striyAM TitvAt jI:-dhurI / dhaureyakaH // "vaamaa0"| vAmAdipUrvAdbhurantAhitIyAntAdvahatyarthe InaH syAt / vAmA dhUrvAmadhurA, samAsAntAdAp; tAM vahati vAmadhurINaH / sarvadhurINaH, uttaradhurINaH, dakSiNadhurINaH / vAmAdayaH prayogagamyAH / sarvadhurya ityatra yapratyayo'pIti kazcit / dhurINa iti kevalAdapIna ityanyaH // atrAyaM vizeSaH "azcaikAdeH"10 (74 / 5) / ekAde(rantAbahatyarthe a: syAt, cakArAdInazca / ekA ekasya vA dhUH ekadhurA / ekadhUrasminnekadhuram , tAM tadvA vahati ekadhuraH ekadhurINaH // "hala." dvitIyAntAhatyarthe iti varttate / halaM vahati hAlikaH / evaM sairikaH // "zaka" zakaTaM vahati zAkaTo gauH / nanu ca "tasyedam" (6 / 3 / 160) iti zakaTAdaN "halasIrAdikaN" iti halasIrAbhyAmikaN ca siddha eva, yo hi yadvahati sa tasya saMbandhIti ? satyam-rathavadeva tadantArthamupAdAnam , tenAtrApi dvigau dvairUpyaM bhavati-15 dvayoH zakaTayoH halayoH sIrayorvA voDhA dvizakaTaH dvilaH dvisIraH / ve zakaTe hale sIre vA vahati dvaizakaTaH halikaH dvaisIrikaH / anye tu zakaTahalasIrebhya idamarthavivakSAyAM pratyayamicchanti, na vahatyarthe; tanmate dvizakaTa ityeva bhavati / halasIrAbhyAM tu sadantavidhi necchantyeva / atrAdizabdasaMsargAt "vidhyatya'nanyena" (7118) / dvitIyAntAdvidhyatyarthe yaH syAt, sa cedvidhyannAtmano'nanyena karaNena vidhyati / pAdau vidhyanti padyAH zarkarAH / UravyAH kaNTakAH / urasyA 20 vAtAH / ananyeneti kim ? cauraM vidhyati caitra:-atra hi caitrazcauraM vidhyan dhanurAdinA vidhyati / zarkarAdayastu na karaNena vidhyanti / yacca mukhataiSNyAdikaraNam, tatteSAmAtmano nAnyat // "dhanagaNAllabdhari" (71 / 9) / AbhyAM dvitIyAntAbhyAM labdharyarthe yaH syAt / dhanaM labdhA dhanyaH, gaNaM labdhA gaNyaH / labdheti tRnantam // "No'nnAt" (7 / 1 / 10) prAgvat / abhaM labdhA aanH|| *hRdyapadyAdayaH sAdhava iti-"hRdyapadyatulyamUlyavazyapathyaSayasyadhenuSyAgArhapatyajanya-25 dharmyam" (7 / 1 / 11) / ete zabdA yathAsvamarthavizeSeSu yAntA nipAtyante / hRdayAtSaSThyantAtpriye'rthe bandhane vazIkaraNamane ca hRdya iti nipAtyate,-hRdayasya priyo hRdyo deza iti, hRdayasya bandhano hRyo vazIkaraNamatraH, "hRdayasya hallAsalekhANye" ( 3 / 2 / 94) iti hRdAdezaH, nipAtanasya rUTyarthatvAt hRdayasya priyaH putra ityAdau na syAt / padazabdAtprathamAntAt dRzyatvopAdhikAdasminniti saptamyarthe yaH syAt ; padamasmin dRzyaM padyaH kardamaH-nAtidravo nAtizuSko yatra pratibimbotpattyA padaM dRzyate / tulA-30 zabdAtsammite'rthe yaH syAt ; tulayA sammitaM tulyaM bhANDam ; nipAtanaM rUDyartham , tena na tulAsammita eyocyate kintu sadRzArtho'pi tulyazabdaH-giriNA tulyo hastI // mUlAtprathamAntAtSaSTyarthe yaH syAt, tacca yadyutpATanayogyaM bhavati, mUlameSAmutpATyaM mUlyA mudrAH / tRtIyAntAcAnAmye same ca-mUlenAnAmyaM mUlyam , mUlaM paTAdyutpattikAraNam , tenAnAmyaM yattatpaTAdervikrayAtprApyate suvarNAvi tanmUlyam , mUlena samo mUlya: paTA, upAdAnena samAtaphaLa ityarthaH / vazazabdAhitIyAntAgate'rthe yaH syAt, vazaGgato 35 For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 mahAmahopAdhyAya zrI vinaya vijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu " vazyo gaurvidheyaH, icchAnuvartIti yAvat nipAtanaM rUDhyarthaM teneha na bhavati - vazaGgataH icchAM prAptaH; abhipretaM gata ityarthaH / pathinzabdAdanapete yaH; patho'napetaM pathyaM odanAdi, nipAtanAdiha na bhavatipatho'napetaM zakaTAdi / vayaH zabdAttRtIyAntAttulye'rthe yaH, vayasA tulyo vayasyaH sakhA; nipAtanAdiha na bhavati - vayasA tulyaH zatruH / dhenuzabdAdviziSTAyAM dhenau yaH So'ntazca dhenuSyA, yA gomatA 5 gopAlAyAdhamarNena cottamarNAya A RNapradAnAddohArthaM dhenurdIyate sA dhenureva dhenuSyA; pItadugdheti yasyAH prasiddhiH 'pItadugdhA dhenuSye' ti vacanAt / gRhapatizabdAttRtIyAntAtsaMyukte'rthe yaH, gRhapa saMyukta gArhapatyo'bhivizeSaH, nipAtanAdanyatra na bhavati / janIzabdAdvadhUvAcino dvitIyAntAdvahatsu abhidheyeSu janazabdAcca SaSThyantAjjalpe'rthe yaH, janIM vahanti janyAH, jAmAturvayasyAH, janasya jalpo janyaH; nipAtanAdanyatra na bhavati / dharmazabdAttRtIyAntAtprApye'rthe paJcamyantAJcAnapete yaH; dharmeNa 10 prApyaM dharmyam; dharmAdanapetaM ca dharmyam, yaddharmamanuvarttate / " nauvi0" / AbhyAM tRtIyAntAbhyAmanayorarthayoryaH syAt / nAvA tAryA nAvyA nadI / viSeNa vadhyo viSyaH zatruriti // "nyAya 0" AbhyAM paJcamyantAbhyAmanapete'rthe yaH syAt // 15 AdizabdAt " matamadasya karaNe" ( 7|1|14 ) AbhyAM SaSThyantAbhyAM karaNe'rthe yaH syAt / iSTaM sAmyaM jJAnaM matirvA matazabdenocyate / matasya karaNaM matyam / madasya karaNaM madyam // 79 // tatra sAdhau // 80 // si0 7|1|15 ] saptamyantAtsAdhau yaH syAt / sabhyaH // "parSado NyaNau " ( 7|1|18 ) / sAdhau / pArSadyaH pArSadaH / pAriSadyaH pAriSadaH // " sarvajanApaNyenatrau " ( 7|1|19 ) / sAdhau / sArvajanyaH sArvajanInaH / *padhyAdereyaNa - pAtheyam | AtitheyI // " Nyo'titheH" (7|1|24 ) / Atithyam // 80 // 20 "tantra0" / sAdhuH pravINo yogya upakArako vA / sabhya iti evaM sAmAnyaH, karmaNyaH zaraNya ityAdi / atredaM jJeyam - " taddhitayakhare'nAti" ( 2 / 4 / 92 ) vyaJjanAtparasyApatyasya yasya yakArAdAvAkArAdivarjitasvarAdau ca taddhite luk syAt / gArgya sAdhurgArgyaH / gArgyasyApatyaM gArgIyaH / anAtIti kim ? gArgyAyaNaH / "parSa 0" parSadi sAdhuH pArSadyaH, pArSadaH // pariSado'pIcchantyanyepAriSadyaH pAriSadaH // "sarva0" spaSTam | AdizabdAt "pratijanAderInaJ" ( 7 / 1 / 20 ) / 25 pratijane sAdhuH pratijanInaH / idaMyuge sAdhuH aidaMyugIna / pratijana, anujana, vizvajana, pAJcajana, mahAjana, idaMyuga, saMyuga, samayuga, parayuga, parakula, parasyakula, amuSyakula, iti pratijanAdayo dvAdaza || " kathAderikaNa" ( 7|1|21 ) / kAthikaH / kathA, vikathA, vizvakathA, saMkathA, vitaNDA, janevAda, janavAda, janovAda, bhRzovAda, janabhRzovAda, vRtti, saMgraha, guNa, gaNa, Ayurveda, guDa, kulmASa, gulmAsa, ikSu sakta, veNu, apUpa, mAMsaudana, mAMsa, odana, saMghAta, saMvAha, pravAsa, 30 nivAsa, upavAsa, iti kathAdayo'STAviMzatiH / *padhyAderiti - " pathyatithivasatikhapatereyaN" (7 / 1 / 16) / ebhyaH sAdhau eyaN syAt / pathi sAdhau pAtheyam, Atitheyam, vAsateyam / svApateyam / AtitheyI rAnniH // evaM "bhaktANNaH " ( 7 / 1 / 17 ) / bhakte sAdhuH bhAktaH zAliH / iti sAdhyadhikAraH / 33 For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpa zrIhemaprakAze tadvitAH / tadarthAarthIH 423 AdizabdAt "devatAntAttadarya" (71 / 22) / arthAcaturthyantAyaH pratyayaH / agnidevatAyai idaM agnidevatyam / devatA nAma deyasya havirAdeH pratigRhItA svAmI saMpradAnamucyate / "pAcArye" (7 / 1 / 23) / etau nipAtyau / pAdArthamudakaM pAdyam-nipAtanAtpAdasya padbhAvaH / arko mUlyaM pUjanaM vA, arghArtha ratnamaya'm // "Nyo0" atithyarthamAtithyam / * iti tadarthAdhikAraH / * "sAdezcAtadaH" (71 / 25) / adhikArasUtrametat , ita Arabhya "tad" (7 / 1 / 50) iti sUtram yAvadyo'vadhiH sa kevalasya sAdezva ceyaH // "halasya karSe" (7 / 1 / 26) / SaSThyantAtkevalAtsAdezca halAtkarSe'rthe yaH syAt / halasya karSo halyA halyo vA / dvayohilyA, paramahalyA, bahuhalyaH / yatra halaM kRSTaM (gatamityarthaH) sa mArgaH karSaH / kRSyata iti karSaH kSetramityanye // "sItayA saGgate" (7 / 1 / 27) / sItyam / dvAbhyAM sItAbhyAM dvisItyam / "godAraNaM halamISAsIte taddaNDa-10 paddhatI" iti vacanAt sItAnAma halapaddhatiH / / evaM yapratyayasyAtrAdhikAraH pUrNatAM gataH / Iyo'thAdhikRto zeyo vizeSaviSayaM vinA // 1 // sa cAdhikAra Iyasya Atado'rtheSu bhAvyatAm / tasmai hite, tadarthe cetyAdayaste tu vastutaH // 2 // "havirannabhedApUpAderyo vA" (7 / 1 / 29) / havirbhedebhyo'pUpAdibhyazcAtadartheSu yo vA syAt / IyApavAdaH / havirbheda. AmikSAyai idaM dadhi AmikSyamAmikSIyam / puroDAzAya ime puroDAzyAH 15 puroDAzIyAstaMDulAH / haviszabdAttu paratvAyugAdipAThAnnityameva yaH / annabheda. odanAya ime odanyA odanIyAstaNDulAH / kRsarAyai kRsaryAH kasarIyAH, surAyai suryAH surIyAH / apUpAdi. apUpAyedamapUpyamapUpIyam / sAdezcetyadhikArAttadantAdapi-yavApUpyaM yavApUpIyam / uvarNAntAttu haviratnabhedAtparatvAnnityameva yaH-caravyAstaMDulAH, saktavyA dhAnAH / apUpa, taNDula, odana, pRthuka, abhyUSa, abhyoSa, avoSa, kiNva, musala, kaTaka, 10 zakaTa, karNaveSTaka, Irgala, illara, (ilvala ?) illa (?)20 laka (?) sthUNA, yUpa, sUpa, dIpa, pradIpa, 20 azvapatra ( Azvapatra ?) 22 ityapUpAdayo dvAviMzatiH (20 ?) apUpAdiSu ye'nnabhedA apUpAdayasteSAM kenacidAkArasAdRzyenArthAntaravRttau pratyayArthamupAdAnam , kecittu apUpAdipaThitAnnabhedavyatiriktAnAmanabhedAnAM tadantavidhi necchanti / yavasurIyam , yo na bhavati // "uvarNayugAdeyaH" (71 / 30) / IyApavAdaH / zaGkave idaM zaGkavyaM dAru / picavyaH karpAsaH / parazavyamayaH / yugAya hitaM yugArthaM yugo'sya syAditi vA yugyam / haviSyam / sAdezvetyadhi-25 kArAt suyugyam / yuga, havis, aSTakA, barhis, medhA, muc , bIja, kUpa, kSara, akSara, khada, skhada, viSa, dAza, khara, asura, dara, adhvan , go, 19 iti yugAdaya ekonaviMzatiH / "goH svare yaH" (6 / 1 / 27) iti siddhe gograhaNaM tadantArtham-sugavyam / idaM yagrahaNaM bAdhakabAdhanArtham-sanagAve idaM sanaGgavyaM carma, atra, hi paratvAt "carmaNyam" (7 / 1 / 45) prApnoti // "nAbhenebhacA'dehAMzAt" (7 / 1 / 31) / nAbhyai nAbhaye vA hitaM nabhyamaJjanam / nabhyo'kSaH / nAbhaye idaM nabhyaM dAru / arakamadhyavartI akSadhAraNazcakrAvayavo nAbhistadartha nabhyam / yattu arakagaNDarahitaM cakramekakASThaM (pASANAnayanazakaTasya-31 1 AmizritaM kSIra kAlikena yasyAM sA bhAmizritakSIrA, gatArthatvAtkAjikazabdasya lopaH / pRssodraaditvaadaamikssaadeshH| 2 apUpAkAraM carmAdyapUpamityevam / 3 ko'rthaH / ye apUpAdiSu paThitA annabhedAsteSAM tadantAnAM vidhirbhavati / anabhedavAcinA tu apUpAviSvapaThitInAM tadantavidhirna bhvtiityrthH| For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimaladhurahaDU iti prasiddhasya) tatra na nAbhiriti tadarthe nabhyamityupacArAt / nabhyo vRkSa ityAdau nAbhyarthe tAcchabyAnabhyasvam indrArthasthUNAvat / adehAMzAditi kim ? nAbhyaM tailamatra nabhAdezo na bhavati, yastu "prANyaGga." (71 / 37) ityAdinA syAt / "n codhasA" (7 / 1 / 32) / Udhaso yaH syAnnakArazvAntAdezaH / IyApavAdaH / Udhase idaM Udhanyam / "zuno vazcodUt" (7 / 1 / 33) / zvanazabdAt 5yaH syAt , vakArazca ukAra UkArarUpo bhavati / abhedanirdezaH sarvAdezArthaH / zune hitaM zunyam , zUnyam / nAbhyAdInAM yugAdipAThe'pi zakyo yaH pratyayaH, AdezArthAstu yogAH / "kambalAnnAnni" (7 / 1 / 34) IyApavAdo yaH / kambalo'sya syAt kambalyaM parimANam , UrNApalazatamucyate, azItizatamityanye, SaTSaSTizatamityapare / nAnIti kim ? kambalIyA UrNAH // 80 // tasmai hite // 81 // [si0 71 // 35] 10 caturthyantAddhite IyaH syAt / vatsIyaH / *prANyaGgAdibhyo yaH-dantyam // 81 // "tasmai0" hita upakArakaH / vatsIya iti-evaM mAtrIyaH, karabhIyaH, pitrIyaH, AmikSyaH AmikSIyaH, odanyaH odanIyaH, apUpyaH apUpIyaH, haviSyaH, yugyaH, vatsebhyo na hitaH avatsIyaH / vizeSazcAtra-"na rAjAcAryabrAhmaNavRSNaH " (71 / 36) / vRSanazabdasya SaSThayekavacane vRSNa iti / ebhyo hitArthapratyayo na syAt / rAjJe hitaH, evamAcAryAya brAhmaNAya vRSNe hita iti vAkyameva 15syAt // *prANyaGgAdibhya iti-"prANyaGgarathakhalatilayavavRSabrahmamASAdyaH" (7 / 1 / 37 ) / prANyaGgebhyo rathAdibhyazca saptabhyazcaturthyantebhyo hite'rthe yaH syAt / dantebhyo hitaM dantyam / evaM kayaM cakSuSyam / rathAya hitA rathyA bhUmiH / khalyamagnirakSaNam / tilyo vAyuH / yavyastuSAraH / vRSyaM kSIrapANam / brahmaNyo dezaH / mASyo vAtaH / sAdezcetyadhikArAt rAjadantyam / AdizabdAt "avyajAt thyap" (7 / 1138) avibhyo hitamavithyam / ajebhyo hitamaja20thyam / pakAraH puMvadbhAvArthaH / ajAbhyo hitA ajadhyA (pitkaraNasAmarthyAt 'svAGgAnDI0' ityanena niSiddho'pi 'kyaGmAni0' ityanena puMvadbhAvaH) yUtiH / "carakamANavAdIna" (71 / 39) / carakebhyo hitaH cArakINaH / mANavInaH / / 81 // bhogottarapadAtmabhyAmInaH // 82 // [si07|1140] bhogottarapadebhya Atmanazca hite InaH syAt / maatRbhogiinnH||"iine'dhvaatmnoH" (7 / 4 / 48) 25antyakharAderlag na syAt-AtmanInaH // 82 // ___ "bhogo0" mAtRbhogAya hito mAtRbhogINaH / evaM pitRbhogINaH // prAmaNibhogInaH / senAnibhogInaH / AcAryabhogInaH / kSumnAdiSu pAThAnna Natvam / "Ina." "no'padasya taddhite" (7 / 4 / 61) iti prApto'ntyasvarAdilopo'nena niSiddhyate / Atmane hitaH AtmanInaH // 82 // paJcasarvavizvAjanAtkarmadhAraye // 83 // [si07|1|41] pazcAdipUrvAjanAntAtkarmadhArayAddhite InaH sAt / pazcajanInaH / vizvajanInaH // "sarvANNo 11vA" (71143) / sArvaH sarvIyaH // 83 // iti hitaadhikaarH|| For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / hitArthAdyAH 425 "paJca." pazcAviparAjjanAtkarmadhAraye vartamAnAttasmai hite InaH syAt / paJcajanebhyaH pazcajanAya hitaH paJcajanInaH / rathakArapaJcamasya cAturvarNasya paJcajana iti saMjJAH "saMkhyA samAhAre" (3 / 1 / 28) iti karmadhArayaH / karmadhAraya iti kim ? paJcAnAM janaH paJcajanastasmai hitaH paJcajanIya ityAdi // atrAyaM vizeSa:-"mahatsarvAdikaN" (71 / 42) AbhyAM paro yo janazabdastadantAtkarmadhAraye hite ikaN syAt / mahate janAya hitaH mAhAjanikaH / sarvasmai janAya hitaH sArvajanikaH / pUrveNa 5 Ino'pItyasya dvairUpyam // "srvaa"| spaSTam / "ye'vaNe" (3 / 2 / 100) / nAsikAzabdasya ye pratyaye pare varNAdanyasminnabhidheye nasityAdezaH syAt / nAsikAyai hitaM tatra bhavaM vA nasyam / ya iti kim ? nAsikyaM nagaram / cAturarthiko'yam vyaH / niranubandhagrahaNe hi na sAnubandhagrahaNamiti / avarNa iti kim ? nAsikyo varNaH // "zirasaH zIrSan" (3 / 2 / 101) ye pratyaye pare / zirasi bhavaH zIrSaNyaH svaraH / zirase hitaM zIrSaNyaM tailam / ya ityeva-zirastaH niranubandhaprahaNAt zira icchati 10 zirasyatItyatra na bhavati, zirasa iti cAdezena saMbadhyate, na pratyayena, tena hAstizIrSirityAdau samAsasaMbandhinyapi taddhite uttarasUtreNa zIrSAdezo bhavati // "keze vA" (12 / 102) kezaviSaye ye pare zirasaH zIrSanvA / zIrSaNyAH zirasyA vA kezAH // ilvalAstu mRgazIrSasya zirastyAstArakA iti prayogadarzanAt kecit kezAdanyatrApi vikalpamicchanti, zAkhAdiyapratyaye cAdezaM necchanti-zirasastulyaH zirasyaH "zAkhAderyaH" (7 / 1 / 114) // "zIrSaH khare taddhite" (3 / 2 / 103) / svarAdau 15 taddhite pare zirasaH zIrSa ityAdezo bhavati / hastiziraso'patyaM hAstizIrSiH / mRgazirasA candrayuktena yuktA mArgazIrSI paurNamAsI / sthUlazirasa idaM sthaulazairSam / zirasi kRtaM zairSam , zirasA tarati zairSikaH / svara iti kim ? ziraskalpaH / taddhita iti kim ? zirase zIrSazabdaH prakRtyantaramasti zIrSacchedyaM paricchidyeti prayogAt, anenaiva siddhe uktaviSaye zirasaH prayoganivRttyarthaM vacanam / * iti hitArthapratyayAdhikAraH saMpUrNazceti maMgalam / ___ atretyAdizabdasaMbandhAt "pariNAmini tadarthe" (7 / 1 / 44) / tadbhAvaH pariNAmaH, so'syAsti (iti) pariNAmi dravyamucyate / caturthyantAttadarthe caturthyantArthArthe pariNAmini dravye kAraNe'bhidheye yathAdhikRtaM pratyayaH syAt / aGgArebhya imAni aGgArIyANi kASThAni-aGgArArthAnItyarthaH / evaM prAkArIyAH iSTakAH, zaGkavyaM dAru, AmikSyamAmikSIyaM dadhItyAdi / pariNAminIti kim ? udakAya kUpaH / tadarthe iti kim ? mUtrAya yavAgUH / yavAgvAdi mUtratayA pariNamati na tu tadartham / athavA tadarthe iti 25 caturthIvizeSaNam (pUrva hi tadarthe iti pariNAmizabdasya vizeSaNam ) tadarthe yA caturthI tadantAtpratyayaH, iha tu saMpadyatau caturthIti na bhavati / tasmai ityeva-saktUnAM dhAnAH, dhAnAnAM yavAH, atra satyapi tAdarthe saMbandhamAtravivakSAyAM SaSThI-yathA guroridaM gurvarthamiti, bhavati ca sato'pyavivakSA'nudarA kanyetyAdivat // "carmaNyam" (7 / 1 / 45) / prAguktArthe / vardhAyedaM vAI carma / evaM varatrAyai vAratram / halabandhAya hAlabandham / sanaGgavyamityatra "uvarNayugAdeH0" (71 / 30) iti ya eva, sanaGgazcarmadi.30 kAraH // "RSabhopAnahAyaH " (7 / 1 / 46) uktArthe / RSabhAyAyamArSabhyo vatsaH / aupAnahyo munyjH| aupAnA kASTham / aupAnA carmeti carmaNyapi pariNAmini paratvAdayameva // "chadilereya" (7 / 1 / 47) uktArthe / chadiSe imAni chAdiSayANi tRNAni / balaye ime bAleyAstaNDulAH / carmaNyapi paratvAdayameva-cchAdiSeyaM carma // "parivA'sya syAt" (71 / 48) parikhAzabdAnirdezAdeva prathamAntAdasyeti SaSThyarthe pariNAminyeyaNa syAt , yA sA parikhA sA cetsyAditi yogyatayA sambhAvyate / 35 hai. prakA* pUrvA0 54 20 For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuparikhA AsAmiSTakAnAM syAditi pArikheyya iSTakAH / syAditi saMbhAvane saptamI-iSTakAnAM bahutvena saMbhAvyate, etat parikhA''sAM syAditi // "atra ca" (7 / 1 / 49) prathamAntAtparikhAzabdAtsaptamyarthe eyaNa syAt, sA cetparikhA syAditi saMbhAvyate / parikhA'syAM syAditi saMbhAvitA pArikheyI bhUmiH / yogavibhAgAtpariNAminItyatra nAnuvartate / cakAra uttarasUtre SaSThyarthe pariNAmini syAditi saMbhAvite; 5saptamyarthe cApariNAmini syAdityevaM saMbhAvite yathAdhikRtaM pratyayaH syAdityarthadvayAnuvRttyarthaH // "tada" (71 / 50) prathamAntAtpariNAmini SaSThyarthe saptamyarthe ca yathAdhikRtaM pratyayaH syAt, prathamAntaM cetsaMbhAvitaM syAt / prAkAra AsAmiSTakAnAM syAt prAkArIyA iSTakAH / prAsAdIyaM dAru / parazavyamayaH / prAsAdo'smindeze syAt prAsAdIyoM dezaH / prAsAdIyA bhUmiH // 83 // 86 Iyasya pUrNo'vadhiH / * 10 apatyAdipUtArtheSu "prAgvataH strIpuMsAnaJ lam" (6 / 1 / 25) / straiNaM pauMsnam / "prAgva0" prAgvato ye'rthAsteSvanidamyaNapavAde ca AbhyAmetau syAtAm / striyA apatyaM straiNaH, pauMsnaH / strINAM samUhaH baiNam , pauMsam / strISu bhavaM straiNam , pauMsnam / strINAmiyaM baiNI, pauMsnI / strINAM nimittaM saMyoga utpAto vA khaiNaH, pauMsnaH / strIbhyo hitaM straiNam, pauMsnam / prAgvata iti kim ? striyA ahaM kRtyam, striyA tulyaM vartata iti strIvat, puMvat / akAro mitkAryArthaH / / tve vA // 84||[si06|1|26 ] tvaviSaye tvetau vA / straiNaM strItvam / pauMsyaM puMstvam // 84 // "tva." / tvaviSaya iti vakSyamANasvarUpe bhAve ityarthaH / striyA bhAvaH straiNam , / puMso bhAvaH paustaM puMstvam / kiJca "tve" (2 / 4 / 100) / DyAbantasya tve pratyaye pare bahulaM hrasvaH syAt / rohiNyA bhAvo rohiNitvaM rohiNItvam / ajatvaM ajAtvaM vA // 84 // bhAve tvatam // 85 // [si0 71 // 55] SaSThayantAdbhAve'bhidheye tvatalau syAtAm / zabdapravRttinimittaM bhAvaH / gotvaM gotA // 85 // 'bhAve." / bhavato'smAdabhidhAnapratyayAviti bhAvaH, zabdasya pravRttinimittaM dravyasaMsargI bhedako guNaH / yadAhu:-"yasya guNasya hi bhAvADravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalAviti," tatra "jAti guNAjAtiguNe, samAsakRttaddhitAttu saMbandhe / DitthAdeH skhe rUpe, tvatalAdInAM vidhirbhavati" // 1 // tatra 25 jAtivacanebhyo jAto. goH zabdasya bhAvo gotvaM gotA atra gozabdajAtirbhAvaH / gorarthasya bhAvo gotvaM gotA-atra gavArthajAti vaH / zuklasya guNasya bhAvaH zuklatvaM zuklatetyatra zuklaguNajAtiH / evaM rUpatvarasatvamityAdiSu rUpAdiguNajAtiH / katvaM khatvamiti bhinnavarNavyaktisamavetA jAtiH / kavargatvaM cavargatvamiti kakArAdivargavyaktisamavetA jAtiH saMhatiH // guNazabdebhyo guNe zuklasya bhAvaH zuklatvaM zuklatA-atra zullo guNo bhAvaH / evaM zuklataratvaM zuklatamatvamiti sa eva prakRSTaH / aNutvaM mahattvamiti parimANalakSaNo guNaH / ekatvaM dvitvamiti saGkhyAlakSaNo guNaH / pRthaktvaM nAnAtvamiti bhedalakSaNaH / 31 uccaistvaM nIcaistvamityucchrayAdilakSaNaH / vRttau pRthagAdizabdAH pRthagbhUtAdyarthe sattve varttate iti pratyayaH, 1 yadyapi pUrva jJAnaM pazcAcchanda iti kramastathApi kharAyadantavAdabhidhAnasya 'laghvakSara0' pUrvanipAta evamAha / 2 nanu prathagAdizabdAnAmavyayAnAmasattvavAmitvAtkathamatra bhAvapratyayaH, nahyasattvAdasattve pratyayaH, bhAvo hyasattvarUpa ityAzaGkA / For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / bhAvArthAH 427 vigrahastu pRthagbhUtasya bhAva ityAdi / paTvAdayo'pi guNA eveti paTutvaM mRdutvaM tIkSNatvamityAdiSvapi guNo bhAvaH / samAsAtsaMbandhe bhAvapratyayaH. rAjapuruSatvaM citragutvamatra svasvAmisaMbandho bhAvaH / kRte'pi saMbandhe bhAvapratyayaH. pAcakatvaM kAryatvamityAdau kriyAkArakasaMbandho bhAvaH / taddhitAtsaMbandhe, aupagavatvaM daNDitvaM viSANitvam-atropagudaNDAdisaMbandhaH / DitthAdeH svarUpe. DitthAdestu yadRcchAzabdAdanyasya pravRttinimittasyAsambhavAttasminneva svarUpe DitthAdizabdavAcyatayA adhyavasitabhede'vyati-5 rikte'pi vyatirikta iva zabdapratyayabalAt buddhyAvagRhIte dharme pratyayaH / Ditthasya bhAvaH Ditthatyam , Davitthatvam / evaM gojAte vo gotvaM goteti gozebdasya svarUpam / zuklajAterbhAvaH zuklatvaM zuklateti zukla. zabdasya svarUpam / gavAdayo hi yadA jAtimAtravAcinastadA teSAM zabdasvarUpameva pravRttinimittam , tathA hyarthajAtau zabdArthayorabhedena zabdasvarUpamadhyavasyate, yo gozabdaH sa evArtha iti / evaM devadattatvaM candratvaM sUryatvaM diktvaM AkAzatvaM abhAvatvamiti svarUpamevocyate / eke tu yadRcchAzabdeSu zabdasvarUpaM 10 saMjJAsaMjJisaMbandho vA pravRttinimittamiti manyante / anye tu DitthatvaM devadattatvamiti vayo'vasthAbhedabhinnavyaktisamavetaM sAmAnyam, candratvaM sUryatvamiti kAlAvasthAbhedabhinnavyaktisamavetasAmAnyam , diktvamAkAzatvamabhAvatvamiti upacaritabhedavyaktisamavetaM sAmAnyaM pratyayArtha iti vadanto'trApi jAtimeva tvatalAdipratyayapravRttinimittamabhidadhati / yaccApi samAsakRttaddhiteSu bhAvapratyayena saMbandhAbhidhAnam , tadapi rUnyabhinnarUpAvyabhicaritasaMbandhebhyo'nyatra-gaurakharatvam , lohitazAlitvam , sapta-15 parNatvam , dhavakhadiratvamityAdibhyaH samAsebhyaH; kumbhakAratvaM tantuvAyatvaM paGkajatvamityAdibhyaH kRnyaH, hastitvaM mAnuSatvaM kSatriyatvaM rAjanyatvamityAdibhyastaddhitebhyazca bhAvapratyayo rUDhyA jAtimabhidhatte, eSAM jAtivAcitvenaiva rUDhatvAt / evamanyeSvapyetAdRzeSu / abhinnarUpAstu taddhitAntA eva lubAdibhiH sambhavanti,rgatvaM pazcAlatvamiti-atra gargAdayaH zabdA yatrayo pi yadyapi taddhitAntAstathApi mUlaprakRtyA saha saMhavivakSAyAbhinnarUpatvAt pratyayotpattihetuH saMbandho nyagbhUta ityabhinnazabdAbhidheyataiva 20 1DitthAdestasminneva svarUpe dharma pratyayo bhavati / kathaMbhUtAt DisthAderyadRcchAzabdAdata evAnyasya pravRttinimittasyAsaMbhavAt / 2 nanu yadi kharUpa eva pratyayo bhavati tarhi Ditthasya bhAva iti vAkye bhAvazabdopAdAnaM na prApnoti, yato DitthazabdenApi kharUpamabhidhIyate, bhAvazabdenApi tadevocyate tatkathaM bhAvazabdopAdAnamityAha-adhyavasitabhede, ko'rtho'dhyavasita Aropito bhedo yasya svarUpasya tadadhyavasitamedaM tatra kayA DitthazabdavAcyatayA Ditthazabdena vAcyakhena ko'rtho Ditthazabdasya yadeva svarUpaM pravRttinimittaM tadevAzritya DitthazabdaH pravRtta ityarthaH, tato DitthazabdavAcyatayA kRtvA adhyavasitamede Aropitamede, ko'rthaH kharUpameva vizeSyaM vizeSaNaM cAtra yato bhAvo vartata iti vizeSaNaM kasya uitthasya / idaM ca vizeSyam / nahi DitthazabdAvyatiriktaM kiJcidbhAvazabdenAbhidhIyate, api tarhi tadeva paramadhyavasitamedAttadeva vizeSyaM vizeSaNaM ca bhavati / 3 kiM viziSTesdhyavasitamede0 ka iva yathA zilAputrakasya zarIramityatrAvyatirikte'pi vastuni vyatirikta pratyayo jAyate tathA'trApi / 4 paraM kasmAdityAha-za* buddhyAvagRhIte zabdena kRtvA pratyayo jJAnaM tadvalAt / 5 atraiva prastAve gojaterbhAvo govaM goteti gozabdasya kharUpamityuktam / tatazca go0 ko'rthoM gojAteH svarUpamiti hi kilaatraarthH|' 6 nanu gozabdasya kharUpamityuktam gojAteH svarUpamiti kathaM labhyata ityAha-za0 jAtilakSaNo'rthastato jAtilakSaNenArthena gozabdasyAmedaH, ya eva gozabdaH sa eva jAtilakSaNo'rtha iti, ata eva zabdakharUpaM pravRttinimittaM ko'rtho gozabdasya kharUpaM jAtistadeva pravRttinimittam / 7 nityamekamanekavRttisAmAnyamityanekavRttibajJApanAyAha-va0 vayo bAlyayauvanavArdhakalakSaNamiti, mAndhakAryalambakarNAdayo medA avasthAH, evamuttareSu bhAvanA kaaryaa| 8 AkAzadizorekatvAdupacAra AdhIyate / 9 AdizabdAdupacAro gRhyate, yadA gargazabdena garga upacArAttadapatyAni vA abhidhIyante tadApi bhAvapratyayAntasya jAtireva pravRttinimittam / nanu upacAre Azrite samAsakRttaddhitAttu sambandha iti lakSaNasya pravRttireva nAsti, tatkathamAdizabdenopacAro gRhyate / yatastaddhitapratyayAnto'pi tadA gargazabdo nAsti / ucyate / taddhitapratyayAntatvaM yogyatA vyAkhyAtavyaM tato yogyatayA'trApyasti / 10 yugapadvivakSAyAmityarthaH / sA ca kathamityucyate gargazabdenApi so'pyabhidhIyate, gargasyApatyAni gargAzcetyanayA vivakSayA, sa evetikRtvA'bhinnakharUpatvam / For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghubhAvapratyayAtpratIyate na saMpandhaH / atha paJcAlazabdAyugapadapatyajanapadAbhidhAyino bhAvapratyayena kimabhidhIyate ? pravRttinimittasaMghAtaH yathA dhavakhadiratvamiti jAtisaMhatiH / etenA'kSatvaM pAdatvaM mASatvamityAdInyapi vyAkhyAtAni / avyabhicaritasaMbandhAstu prAyaH kRtsveva bhavanti / sato bhAvaH sattvam sattA vidyamAnatA / atra hi jAtAveva bhAvapratyayaH, na hi sadvastu sattAsaMbandhasya vyabhicaratIti 5 sattAsaMbandhAnapekSaNAnna saMbandhe; pAcaka ityAdau tu saMbandhasya kAdAcitkatvAttadapekSaH pAcakAdizabdaH svArthamabhidhatte iti tataH saMbandhe pratyayo yuktastasmAtsatsu vidyamAneSu ca padArtheSu nityasamavAyinI zabdapravRttiH sattaiva bhAvapratyayavAcyA, na tu satsattayoH saMbandhaH kazciditi / tataH sthitametat rUDhyAdibhyo'nyatraiva kRttaddhitasamAseSu sambandhAbhidhAnaM tvapratyayeneti / "tve vA" (6 / 1 / 26) iti vaca nAttrIpuMsAbhyAM pakSe nalaJAvapi bhavataH-strItvaM strItA khaiNam / puMstvaM puMstA pauMsnamiti / talpratyaye 10 lakAraH strItvArthaH / tvAntaM tu "AtvAtvAdiH samUhaja" iti vacanAnnapuMsakam // atrAdhikArasUtraM tvevam-"prAktvAdagaDulAdeH" (7156) ( tvatalityanuvarttate) "brahmaNastvaH" (7 / 1177 ) iti sUtre yastvazabdastasmAtprAk ca tvatalAvadhikRtau jJeyau, gaDulAdIna varjayitvA / apavAdaiH samAvezArthaH karmaNi vidhaanaarthshcaadhikaarH| agaDulAderiti kim ? gADulyam , kAmaMDalavam / eteSu ca tvatalau nAnuvartate / gaDula vizasta dAyAda bAliza saMvAdina bahubhASin zIrSaghAtin zIrSAghAtin kamaNDalu; 15iti gaDulAdayo nava / eSu kamaNDaloH "vRvarNAladhvAdeH" (7 / 1 / 69) ityaNa , zeSebhyastu rAjAderAkRtigaNatvAt TyaN / gaDulAderapi kecidicchanti-gaDulatvaM gaDulatA // 85 // nnyttpurussaadbudhaadeH|| 86 // [ si0 7 / 1 / 57 ] abudhAdivarjAdasAvatalAveva syAtAm / azuklatvaM azuklatA / abudhAderiti kim ? AbudhyaM Acaturyam / *"pRthvAderimanvA" (71 / 58) / bhAve // pRthu-mRdu-bhRza-kRza-dRDha-parivRDhasya 20 Rto ra: imani NISTheyassu ca pareSu // 86 // "na / abudhAdItyAdi, ayaM bhAvaH-budhAdyantavarjAt naJtatpuruSAt tvatalau syAtAm / prAktvAdayamapyadhikAraH STyaNAdibAdhanArtha jJeya iti / azuklatvamazuklatetyAdau varNalakSaNaTyaNbAdhayA tvatalAveva / ashauklpmkaayemiti TyaNantena samAsaH, samAsAttu TyaNi namo vRddhiH prasajyate / evamapatitvamapatitA-atra patyantalakSaNaTyaNvAdhaH / anAdhipatyamagANapatyamiti pratyayAntena samAsaH / arA25 jatvamarAjatA-atra rAjAntalakSaNaTyaNbAdhaH / anAdhirAjyam , ayauvarAjyamiti tu prAgvat / amU rkhatvamamUrkhatA-atra guNAGgalakSaNaTyaNbAdhaH / amauya'majAdhyamiti prAgvat / asthaviratvamasthaviratAatra vayolakSaNAbAdhaH / asthAvaramiti prAgvat / ahAyanatvamahAyanatA-atra hAyanAntalakSaNANabAdhaH / advaihAyanamiti prAgvat / apaTutvaM apaTutA-atra yvarNalakSaNANbAdhaH / apAThavamalAghava29 miti prAgvat / aramaNIyatvamaramaNIyatA-atra yopAntyalakSaNAkaJbAdhaH / arAmaNIyakamakAmanI 1 yugapadabhidhAyilaM ca kathamityucyate paJcAlasyApatyAni paJcAlAH, dvitIyapaJcAlazabdastu pratyayarahito janapadavAcI, tataH paJcAlAzca paJcAlAzcetyekazeSe / kRte yugapadabhidhAnaM bhavati / 2 apatyajanapadarUpaH / 3 akSazabdenendriyapAzabibhItakAdInyucyante / pAdazabdena caraNakiraNazlokacaturthAzapratyantaparvatAH, mASazabdena dhAnyavizeSadazArddhaguJjavRkSavizeSA ucyante, tata ekazeSe vapratyayaH / nanu yathA dhavakhadiratvamiti dRSTAnta uktastatazcAna jAtisaMhatirvAcyA kathaM bhavati, yataH samAsakRttaddhitAttu sambandha iti lakSaNasambandha eva pravRttinimittaM prApnoti / ucyate / prAyikametat jJAtavyam, tato dvandve'pi sambandho nAbhidhIyate kintu jaatisNhtirevocyte| 4 'prAgvataH strIpuMsAna maj' ityasmAdagretanena sUtreNetyarthaH / For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / bhAvakarmArthAH 429 yakamiti prAgvat pratyayAntena samAsaH / natatpuruSAditi kim ? na vidyate patirasya apatimastasya bhAvaH karma vA ApatyamArAjyamAhAyanamAramaNIyakamityeva syAt / budhAdyantAttu naJtatpuruSAdat TyaNAdayaH syuH / tathA cAha-abudhasya bhAvaH karma vA AbuddhyamAcaturyam / budha, catura, saMgata, lavaNa, vaDaka, tarasa, (caNDa, katu, rasa ?) lasa, yathA, tathA, yathAtatha 10 yathApura, Izvara, kSetrajJa, saMvAdina , saMvezin , saMbhASin , bahubhASin , zIrSaghAtin , samastha, viSamastha, 20 purastha, paramastha,5 madhyastha, madhyamastha duHpuruSa, kApuruSa, vizAla, 27 iti budhAdayaH saptaviMzatiH / ebhyo naJtatpurupebhyo rAjAditvAt TyaN / gaDulavizastadAyAdAnAmapi pAThaM kecidicchanti / anye tu budhAdInAmaSTAnAmeva pratiSedhamicchanti / eSAmeva ca vikalpamapare / atha TyaNantAnAM budhAdInAM nabsamAsaH syAt (na vA ? ) budhasya bhAvaH karma vA baudhyam , na baudhyamabaudhyamiti bhavatItyeke / netyeke // "tvate guNaH" ( 3 / 2 / 59) / parataH khyanUguNavacanazabdastvata ityetayoH puMvadbhavati / paTyA bhAvaH-10 paTutvamiti / evamenyA bhAva etatvam 2, zyenyA zyetatvaM 2 / tvata iti kim ? paTvIrUpyaM paTvImayam / guNa iti kim ? kaThItvaM kaThItA, dattAtvaM dattAtA, kamtvaM karbItA kecittu jAtisaMjJAvarjitasya vizeSaNamAtrasya puMvadbhAvamicchanti-pAcikAyAH bhAvaH pAcakatvaM 2 / madrikAyA madrikatvaM 2 / guNadvAreNa guNini vartamAno guNavacano gRhyate, guNamAtravRtterastrIliGgatvAtpuMvadbhAvAprApte anukUlaM vartate "taM pratyanorloma0" (6 / 4 / 28) iti ikaNa, tata AnukUlikyA bhAva AnukUlitvaM 2 / AkSikyA 15 AkSikatvaM 2 / dvitIyAyA dvitIyatvaM 2 / paJcamyAH paJcamatvaM 2 / mAthuryAH mAthuratvam 2 / saugnyAH srognatvaM 2 / candramukhyAzcandramukhatvaM 2 / sukezyAH sukezatvaM 2 / "sainyAH zriyAmanupabhoganirarthakatvamithyApavAdamamRjanvananimnagAnAm" / tathA rasavatyA dhUmavattvam , bhuvastRNavattvam, zAlAyA daNDi. tvamityAdau puMvadbhAvaH / tali yuktyA "devAttala (7 / 2 / 162) iti tali deva eva devatetyatra nAmagrahaNeti nyAyAdevIzabdAdapi tali devateti siddham / aizvaryAdiguNAbhidhAyakatvAddevIzabdo'pi guNava-20 canaH / jAtivAcitve tu devyeva devItA, devyA bhAvo devItvam / "pRthvA0" prAttavAdityadhikArAcca tvatalau / vAvacanAdyazcANAdiH prApnoti, so'pi bhavati / atropayogi sUtram , "pRthumRdubhRzakRzadRDhaparivRDhasya Rto raH" (7 / 4 / 39) spaSTam // 86 // punarapi prakRtopayogisUtram / vyntykhraadeH|| 87||[si074|43 ] turantyakharAdezcamani jyAdau ca luk syAt / prathimA // 87 // 25 "yantya." turiti tRpratyayasya antyakharAdezcAvayavasya imani NISTheyasuSu ca lug bhavati / kartRmantamAcaSTe karayati, kariSThaH, karIyAn / kartAramAcaSTe karayati / mAtayati bhrAtayatItyatra tvanarthakatvAt (anarthakatvaM cAsyAvyutpannatvAt , tRpratyayazca varNAnupUrvIvijJAnArthaH) tRzabdasya na bhavati / prakRte tu pRthorbhAvaH prathimeti siddham / evaM paTimA, laghimA / vimanaso bhAvo vimanimA / sanmanaso bhAvaH sanmanimA / dRDhAditvAdiman / vinmatolRpi anekasvarasyAnyakharAdelRpaM vikalpenecchantyeke, lugabhA-30 vapakSe Nau guNaM cecchanti / payasvinamAcaSTe payayati, payasayati, payiSThaH payasiSThaH, pIyAn payasIyAn / vasumantamAcaSTe vasayati, vasiSThaH, vasaviSThaH, vasIyAn , vasavIyAn / atra vizeSo'yam"naikakharasya" (7 / 4 / 44) ekasvarasya yo'ntyasvarAdiravayavastasya imani NyAdau luk na syAt / srajayati sajiSThaH srajIyAn / atha "pRthvAderimantrA" (7 / 1 / 58) ityatra nirdiSTAH pRthvAdayazcemepRthu, mRdu, paTu, mahi, tanu, laghu, bahu, sAdhu, Azu, uru, 10 guru, khaNDu, pANDu, (bahula, 35 For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghucaNDa, khaNDa, ?) akizcana, bAla, hoDa, pAka, vatsa, manda, svAdu, 20 Rju, vRSa, kRdu ( kaTu kuTu 1) hrakha, dIrgha kSipra, priya, mahat, aNu, 30 cAru, vakra, vRddha, kAla, tRpta, (tRpa ? ) iti pRthvAdayaH pazcatriMzat (?) // 87 // atraiva pratyayAntaramAha vRvarNAllaghvAdeH // 88 // [ si0 7 / 1169 ] 5 laghurAdiH samIpe yeSAm i-u-varNAnAM tadantebhyo bhAve karmaNi cAN syAt / pArthivam / tvatalrUpe cAdhikArAdanuvartanIye / pRthutvam / pRthutA / nadimA / mAdevam // 88 // "0" / laghurAdiH samIpe iti-atra AdigrahaNaM samIpamAtrArthaM tena titau ityatrAvyavahite zucyAdau caikavarNavyavahite laghuni bhavati / karmaNi ceti-"patirAjAnta0" (71 / 60) iti sUtrAt karmaNi cetyanuvartate / tato'yamaNapratyayaH karmaNi bhAve cetyarthadvaye syAditi / pRthorbhAvaH karma vA 10pArthavamiti siddham // tvatalUrUpe cetyAdi spaSTam / iuRvarNAtAnAmudAharaNAnyevam-zucerbhAvaH karma vA zaucaM zucitvaM zucitA / zakuneH zAkunaM munermonaM sammateH sAmmatam / kaverbhAvaH karma vA kAvyamiti tu rAjAdipAThAt / nakharajanyA nAkharajanaM harItakyA hArItakam / titaunastaitavaM paToH pATayaM laghorlAghavaM vadhvA vAdhavaM pituH paitram / kecittu kazAnoH kArzAnavaM aratnerAranaM ArAterArAtamityAdidhvapIcchanti, tanmatasaMgrahArthaM laghvAderiti prakRtervizeSaNaM na vRvarNasyeti vyAkhyeyam / tanmate sAmmatamiti na 15bhavati // 88 // athemani pratyaye keSAMcidAdezavizeSAnabhidhAtumAha / priyasthirasphirorugusbahulatRpradIrghavRddhavRndArakasyemani ca prAsthAsphAvara garabahatrapadrAghavarSavRndam // 89 // [ si074|38] priyAdInAM dazAnAM yathAsambhavamimani NISTheyasuSu ca prAdayo dazAdezA bhavanti / priyasya 20 bhAvaH premA priyatvam priyatA / sthemA 2, sphemA 2, varimA 2, garimA 2, baMhimA 2, trapimA 2, drAdhimA 2, varSimA 2, vRndimA 2 // 89 // "priya." / sUtraM kaNThyam , vRttizca spaSTA / sthemetyAdau dvikenAMkena tvatalUrUpe sarvatrAnuvartanIye, sthiratvaM sthiratetyAdi / atra sphirazabdasyAvarNatvAdapRthvAditvAdadRDhAditvAJca nemanpratyayaH, tatazca sphiratvaM sphiratA vistIrNatvamityarthaH / NISTheyasuSu tu sphAdeze sphApayati spheSThaH spheyAn // 'sthavirapi25 ThirasphirAjirAdayaH" ( uNA0 417) / ete kidirapratyayAntA nipAtyante, sphAyaterDicca sphiraH sphAraH vRddhizca / 'tRpauca prItau' ca tRpram-meghAntadharma AjyaM kASThaM pApaM duHkhaM ca / 'Rjyaji0' ( uNA0 388 ) / ityAdinA kidraHpratyayAnto'yaM siddhyati // 89 // bhUlazcevarNasya // 90 // [ si074|41] bahorIyasAvimni ca bhUH syAlluk cAnayorivarNasya / (bhUyAn ) bhUmA // 9 // 30 "bhU0" savRttikaM sUtraM spaSTam / bhUmeti-bahutvaM bahutetyapyanuvarttanIyam // 90 // For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / bhAvakarmArthAH 431 431 sthUladUrayuvahakhakSiprakSudrasyAntasthAderguNazca nAminaH // 91 // [ si074|42] eSAM SaNNAmini NyAdau cAntasthAderavayavasya luga, nAminazca guNaH / sthavimA 2, davimA 2, hasimA 2, kSepimA 2, kSodimA 2 // 91 // "sthUla0" sUtravRttI spaSTe // 91 // punarapi bhAve'rthe pratyayAntaramAha varNadRDhAdibhyaSTyaNa ca vA // 92 // [si0 71 / 59] varNavizeSebhyo dRDhAdibhyazca bhAve vyaNa iman ca vA / zauklayaM zuklimA 2 / dADhya draDhimA 2 // 92 // "varNa0" / varNavizeSebhya iti-varNavizeSAH zuklAdayaH / imanca veti-vAvacanAdyazvANa prApnoti, so'pi bhavati / adhikAraprAptau ca tvatalau / tato yvRvarNAntasya pAzcarUpyam / ziterbhAvaH zaityaM, zitimA, 10 zititvaM zititA, zaitam / TyaNaSTitvaM undhartham , tena Arhantyamityatra GayAM AIntI / evamaucitI, yAthAkAmI, sAmagrI, zailI, pArikhyAtI, AnupUrvI / dRDha, ghRDha, parivRDha, kRza, bhRza, cukra, zukra, Amra, tAmra, amla 10 lavaNa, zIta, uSNa, tRSNA, jaDa, badhira, mUka, mUrkha, paNDita, madhura, 20 viyAta, vilAta, vimanas, vizArada, vimati, sammati, sammanas, 27 iti dRDhAdayaH sptviNshtiH|| bahuvacanAdAkRtigaNo'yam-tena sthairya sthemetyAdyapi siddham // 92 // patirAjAntaguNAgarAjAdibhyaH karmaNi ca // 93 // [si07|1|60] patyantebhyo rAjAntebhyo guNaH pravRttinimittaM yeSAM tebhyo rAjAdibhyazca bhAve karmaNi ca vyaNa syAt / adhipaterbhAvaH karma vA Adhipatyam 2, AdhirAjyaM 2, mauDhyaM 2, rAjyaM 2, kAvyaM 2, saubhAgyaM 2 / bhAve karmaNi ca ityanuvarttanIyamadhikArAt // 93 // "pati." guNaH pravRttinimittamiti-[ dravyAzrayI guNaH, guNo'Gga nimittaM yeSAM pravRttau te guNAgAH] 20 guNadvAreNa ye guNini varttante na tu guNavacanA eveti / rAjan , kavi, brAhmaNa, mANava, daNDamANava, vADava, caura, dhUrta, ArAdhaya, virAdhaya, uparAdhaya, apirAdhaya, anRzaMsa, kuzala, capala, nipuNa, pizuna, caukSa, sustha, vizvasta, 20 viphala, vizasya, purohita, grAmika, khaNDika, daNDika, karmika, carmika, varmika, zilika, 30 sUtaka, ajinika, ajanika, ajalika, chatrika, sUcaka, suhita, bAla, manda, hoDa 40 rAjAdayazcatvAriMzat 40 bahuvacanAdAkRtigaNaH // 93 // 1dravyANAmevAzraya evAsyAstIti, tato dravyamevAzrayo yasyeti jAtervyavacchedaH / ayaM caivakAro'nyayogaM vyvcchedyti| nahi jAtivyamevAzrayati, kiMtu guNamapi iti jAtirguNo na bhavati / Azraya eveti kimuktaM bhavati, kevalo guNo na bhavati kintu dravyamevAzrayati, anena cAyogavyavacchedaH, tenotkSepaNAvakSepaNeti yA tArkikANAM kriyI, tasyApi guNasaMjJA na bhavati. yattasyA Azraya eva nAsti / 2 nahi mUDho guNo'pi bhaNyate kintu mohaguNadvAreNa guNinyeva vartate / ato guNo'haM pravRtti / vidyate iti guNAjaH, na tu guNavacanAH / guNavacanA hi pUrva guNe pazcAd guNini vattente, etAvatA rUpAdInAM vyudaasH| 3 ApUrvAdrAdheH NyantAdata eva nipAtanAt zaH, evamuttaratraye'pi / 4 nRn zaMsatyaNa, tato nA yogH| 5 cukSA zIlamasya 'asthA '-ityaJ / For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu arhatastont ca // 94 // [ si0 71 / 61 ] asAt vyaNa, tasya ntAdezaH / ArhantyaM 2 / "sahAyAdA" (74 / 62) / vyaN / sAhAyayam // 94 // "ahaM." / arihananAt rajohananAt rahasyAbhAvAca arhana pRSodarAditvAt ; yadvA catustriMzatamati5zayAna surendrAdikRtAM pUjAM cAhatItyarhan / ArhanyamAIntI arhattvamahattA / "TyaN karbanaTau kvacit" iti liGgAnuzAsanavacanAt TyaNapratyayAntaM nAma lakSyAnusAreNa strIllIbaliGgam *aucityaM aucitI, yAthAkAmyaM yAthAkAmI, vaidagdhyaM vaidagdhI, maitryaM maitrI, AnupUrya AnupUrvI, cAturya cAturI, sAmagryaM sAmagrI / TittvAt DIH, "vyaJjanAttaddhitasya" (2 / 4 / 88) iti yaluk / "sahA." // 94 // vA vacanAt pakSe suutrmaah| 10 yopAntyAdgurUpottamAdasuprakhyAdakaJ // 95 // [ si0 7 / 1 / 72.] dhyAdInAmantyamuttamaM tatsamIpamupottamaM tadgururyasya tamAdyopAntyAtsuprakhyavarjAdakaJ syAt / sAhAyakaM 2 / rAmaNIyakaM 2 / "caurAdeH" (71 / 73) / akaJ / caurikA caurakaM cauryam / "sakhivaNigdUtAyaH" (71163) sakhyaM 2 / vaNijyA vANijyam 2 / dRtyaM dautyaM 2 / stenAnna luka ca" (7 / 1 / 64) / stenAdyo vA na luk ye / steyaM stainyaM 2 / "kapijJAtereyaNa" 15 (7 / 1 / 65) kApeyam / "prANijAtivayorthAdam" (7 / 1 / 66) / AzvaM 2 / kaumAraM 2 // "yuvAderaN" (7 / 1 / 67) / yauvanaM 2 / sthAviraM 2 / "puruSahRdayAdasamAse" (7 / 1177) aN / pauruSam 2 // 95 // "yopA." tadgururyasyeti gurugrahaNAdanekavyaJjanavyavadhAne'pi bhavati / AcAryakam / gurugrahaNaM hi dIrghaparigrahArthaM saMyogaparigrahArtha ca / rAmaNIyakamiti-evaM dArzanIyakam 2 / pAnIyakaM 2 / aupA20dhyAyakaM / atra sarvatra dvikenAGkena tvatalUrUpe anuvartanIye / suprakhyavarjanAt sauprakhyam 2, guNAGgatvAt TyaNa / sUtram "caurA0" / ebhyo bhAve karmaNi cA'kaJ syAt / caurasya bhAvaH karma vA caurikA caurakam 2 / dhaurtikA dhaurttakam / mAnojJakam / praiyarUpakam / caura, dhUrta, yuvan , grAma, putra, (grAmaputra ) grAmasANDa, grAmasaNDa, grAmakumAra, grAmakula, grAmakulAla, 10 AmuSyaputra, amupyakula, zarapatra, zArapatra, manojJa, priyarUpa, adorUpa, abhirUpa, bahula, medhAvin , 20 kalyANa, 25 ADhya, sukumAra, chAndasa, chAtra, zrotriya, vizvadeva, grAmika, kulaputra, sAraputra, 30 vRddha, avazyam, 32 iti caurAdayo dvAtriMzat / atra manojJAdInAmakasantAnAM napuMsakatvameva / pUrveSAM tu "caurAdyamanojJAdyakamiti' strInapuMsakate / cauryaM dhau] grAmikyamiti rAjAditvAt TyaNapi // "dvandrAlita" (7 / 1 / 74) dvandvasamAsAntasya bhAve karmaNi cAkaJ syAt ( sa ca lit, tvatalau ca ) litkaraNaM strItvArtham / gopAlapazupAlAnAM bhAvaH karma vA gaupAlapazupAlikA, zaiSyopAdhyA30 yikA, kautsakuzikikA, vizva pakSI, nA ca naraH, vitro vaH karma vA vaitrikA, atra "varNAlla dhvAdeH" (7 / 1 / 69) ityaNi prApte paratvAdakaJ / evaM bhAratabAhubalikA, gopAlapazupAlatvaM gopAlapa32zupAlatA / "gotracaraNAt zlAghAtyAkAraprAtyavagame" (71 / 75) AbhyAM zlAghAdiSu For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / bhAvakarmArthAH 433 viSayabhUteSu bhAve karmaNi ca lidaka syAt / zlAghA vikatthanam , atyAkAraH parAdhikSepaH, viSayabhAvaH punaH zlAghAdInAM kriyArUpANAM bhAvakarmaNI prati sodhyatvAt / gotramapatyaM pravarAdhyAyapaThitaM ca / caraNaM zAkhAnimittaM kaThAdi / gAya'sya bhAvaH karma vA gArgikA, evaM kAThikA; tayA zlAghate, vikatthate, atyAkurute, paraM adhikSipati; gArgikAM kAThikAM prAptavAn , adhigatavAn , evamavagatavAn , jJAtavAn, gAryatvena gArgyatayA zlAghate ityAdi / "hotrAbhya IyaH" (71176 )5 hotrAzabda Rtvig ( vizeSa )vacanaH / RtvigvizeSavAcibhyo bhAve karmaNi ca IyaH syAt / maitrAvaruNasya bhAvaH karma vA maitrAvaruNIyaM maitrAvaruNatvaM 2 / agnIdhaH agnIdhIyaM 2 / neSTurneSTIyaM 2 / potuH pautrIyaM 2 / brAhmaNAcchaMsino brAhmaNAcchaMsIyaM 2 / hUyate Abhiriti hotrA, Rca ityeke / tAnyevodAharaNAni / maitrAvaruNAdayastu RgvacanAH / bahuvacanaM svarUpavidhivyudAsArtham // "brahmaNastvaH " (7 / 1 / 77) RtvigvAcino'smAdbhAve karmaNi ca tvaH syAt / 10 IyopavAdaH / brahmaNo bhAvaH karma vA brahmatvam / hotrAdhikArAt brAhmaNaparyAyAjjAtivAcino'smAttalapi-brahmatvaM brahmatA / "sakhi." "mRgavyacavye ca vaNijyavIryeti liGgAnuzAsanavacanAt vaNijyA vaNijyamiti strInapuMsakatvam / evaM dUtyA dUtyam / rAjAderAkRtigaNatvAt TyaNi vANijyaM dautyam / / "ste." ye iti-naluk ca yapratyaye para eva bhavati nAnyatra / stenatvaM stenatA / rAjAdidarzanAt TyaNapi stainyamiti / "kapi." kApeyamiti evaM jJAterbhAvaH karma vA jJAteyaM 2 / ka~perikArAnta-15 tvAt "yvRvarNAt" ityaNi prApte jJAtezca prANijAtitvAdavi prApte vacanam / "prANi." AzvamitievaM dvIpino dvaipaM hastino hAstaM abhi "no'padasya." (7 / 4 / 61) ityantyasvarAdilup / kaumAramitievaM kaizoraM zAvaM bArkaraM kAlabham / prANigrahaNAt tRNatvamityAdau, jAtigrahaNAt devadattatvamityAdAvaJ na syAt // "yuvA0" liGgaviziSTasyApi grahaNAt yUno yuvaterbhAvaH karma vA yauvanam, caurAdipAThAdyauvaniketyapi bhavati / yuvana , sthavira, yajamAna, kutuka, zramaNa, zramaNaka, zravaNa, kamaNDaluka, kustrI, 20 duHstrI, 10 sutrI, suhRdaya, duhRdaya, suhRt , duhRt , subhrAta, duoTa, vRSala, parivrAjaka, sabrahmacArin , 20 anRzaMsa, capala, kuzala, nipuNa, pizuna, kutUhala, kSetrajJa, udgATa, unneta, prazAstu, 30 pratihata, hoTa, pota, bhrAtR, bhartR, rathagaNaka, pattigaNaka, suSTu, duSTu, adhvaryu, 40 kartR, mithuna, kulIna, sahas, (sahasra ?) kaNDaka, kitava, iti yuvAdayaH SaTcatvAriMzat 46 / sthavirazramaNapizunanipuNakuzalacapala-anRzaMsebhyo rAjAdidarzanAt TyaNapi bhavati / sthAvarya zrAmaNyamityAdi / pUrvatrANi dvaipAdi na siddhyati aNItyantyasvaralopaniSedhAt , iha tvani yauvanAdi na siddhyati antyasvarAdilopa-26 1na vizeSaNeSu yato vizeSaNAni na ghaTante, kuta iti cet ? ucyate-bhAva iti zabdasya pravRttinimittamiha gRhyate / gArgikA ityAdiSu na zlAghAdayaH pravRttinimittAnyapi tarhi gargakhamiti / karma iti ca kriyA gRhyate, ataH kriyA kriyAvizeSaNaM na saMbhavatIti zlAghAdiSu viSayabhUteSviti vyAkhyAtam / 2 bhAvakarmabhyA kartRbhyAM zlAghAdayo yatra sAdhyante iti tAtparyam / viSayabhAva ityAdinA zlAghAdInAM bhAvakarmaNI prati viSayamAha, eSAM ca bhAvakarmaNI prati viSayavaM bhAvakarmasAdhyatvAt , kriyArUpatvAca teSAM bhAvakarmaNI prati sAdhyatvamupapadyata eva, bhAvakarmaNoH sattvAtmanostatra kArakalopapatteriti zlAghAdInAM kArake bhAve karmaNi ca pratyaya ityarthaH, ayamarthaH- zlAghAdyA hi kiyAH, tAzca kArakaireva sAdhyAH, kArakANi cAtra bhAvakarmarUpANyeveti taiH sAdhyatvam / 3 pravaramAdyaM gotraM tasyAdhyAyastatra paThitaM yadgotraM tadapyabhidhIyate, etena kimuktaM bhavati, dvividhamiha gotraM gRhyate, tena mitrayorbhAvaH karma veti kRte maitrayiketyatra prayojanam / 4 strIliGgo'pi san RvijaH prAha / 5IyetyupalakSaNaM talo'pyayamapavAdaH / anyathA Iyasyaiva pratiSedhe brahmaNo neti sUtraM kuryAt / 6 na kevalaM 'bhAve latalU' ityanena khaH kintu talapi, ayamarthaH-Rkhigavacanasya brAhmaNavacanasya ca pratyayaH samAnaH, tena jAtivacanasya talapi bhavatItyarthaH / upalakSaNaM cedaM tena brahmaNo bhAvaH karma vA prANijAtyami brAhmamityapi // 7 yadyapi kapizabdasya prANijAtivaM tathApi vizeSatvAta 'vRvarNa.' ityaNi praapte| hai. prakApUrvA0 55 For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuprApteH ityaSaNorupAdAnam / "hAyanAntAt" (7 / 1 / 68 ) hAyanAntebhyo bhAve karmaNi cAN syAt / dvaihAyanaM 2 / traihAyanaM 2 / atrAvayovacanatvAt "catusnehAyanasya vayasi" (2 / 3 / 74) iti NatvaM na bhavati / vayasi tu pUrveNAb-traihAyanaM cAturhAyaNam / "puru0" (71 / 70 ) spaSTam // 95 / / atropayogi sUtramAha / hRdayasya hRllAsalekhANye // 96 // [ si0 3 / 2 / 94 ] lAsAdiSu hRdayasya hRtsyAt / hArdam 2 / samAse tu supuruSatvam paramahRdayatvam // 96 // * iti bhaavkrmaadhikaarH| "hRda0" lAsazca lekhA ca aN ca yazca lAsalekhANyaM tasmin / eSu hRdayasya hRd syAt / asamAsa iti kim ? paramapauruSam , paramahAdamityAdi mA bhUt / ata eva niSedhAtsApekSAdapi bhAvapratyayo vijJA10 yate, tena kAkasya kArNyam , balAkAyAH zauklayamityAdi siddham / pauruSamiti prANijAtyaJyapi siddham , samAsaviSaye pratiSedhArtha puruSopAdAnam / AdizabdAt "zrotriyAdyaluk ca" (71 / 71) zrotriyasya bhAvaH karma vA zrautram zrotriyatvam / itizabdaH samAptau / bhAvakarmAdhikAraH samApta iti // 96 // zAkaTAdayo yathArha kSetre vAcyAH / ikSuzAkaTaM zAkazAkinam / traiheyam / maudgInam / yavyaM yavakyaM SaSTikyam // "pIlvAdeH kuNaH pAke" (71187) // "karNAdermUle jAhaH" 15(71188) // "pakSAttiH " (71 / 89) / mUle // "himAdeluH sahe" (7 / 1 / 90) // "balavAtAdUlaH" (7|1|91)||"shiitossnntRpraadaalurshe" (71192) / tRpaM duHkham // zAkaTAdaya ityAdi / atra sUtram "zAkaTazAkinI kSetre" (7 / 1 / 78) / tasyeti varttate / kSetraM dhAnyAdyutpattibhUmiH / SaSThyantAtkSetre'rthe etau syAtAm / ikSuNAM kSetraM ikSuzAkaTam , zAkAnAM kSetraM zAka zAkinam // traiheyamiti-"nIhizAlereyaNa" (7 / 1680) / heyam / zAleyam / maudgInamiti20"dhAnyebhya Ina" (7 / 1 / 79) / kaulatthInam , maudgInam / yavyamiti-"yavayavakaSaSTikAdyaH" (7 / 1 / 81) / yavakyamiti-yava vizeSA eva yavakAH / SaSTirAtreNa pacyamAnAH vIyaH paSTikAH, ata eva nirdezAt ebhyastribhyaH kSetre'rthe yo vA pakSe InaJ / "vANumASAt" (7 / 1 / 82) / pakSe inaJ / aNUnAM kSetramaNavyam , ANavInam / mASyaM mASINam // "vomAbhaGgAtilAt" ( 7 / 1 / 83 ) / umA atasI, bhaGgA zaNam , dve api dhAnye / evaM umyaM aumInam / bhaGgayaM bhAGgInam / tilyaM tailInam / la iti kSetraprakaraNam / atrAdizabdAt "alAbvAzca kaTo rajasi" (7 / 1584) / SaSThyantAt alAbUzabdAt umAdibhyazca rajasyarthe kaTaH pratyayaH syAt / alAbvA rajaH alAbUkaTam , umAkaTam , bhaGgAkaTam , tilakaTam // "ahA gamye'zvAdIna" (7 / 1 / 85) SaSThyantAdazvAdekenAhrA gamye'rthe InaJ syAt / azvasyaikenAhA gamyaH, AzvIno'dhvA // "kulAjalpe" (7 / 1 / 86) / InaJ / kulasya jalpaH kaulInam // "pIlvA30 deriti SaTsUtrI spaSTA / pIlUnAM pAkaH pIlukuNaH / pIlu, karkandhu, zamI, karIra, badara, kuvala, azvattha, khadira, iti pIlvAdayo'STau // karNAderiti-karNasya mUlaM karNajAham / karNa, akSi, Asya, vakra, nakha, mukha, keza, danta, oSTha , bhrU, 10 zRGga, pAda, gulpha, puSpa, phala, 15 iti karNAdayaH paJcadaza // pakSasya mUlaM pakSatiH / himasya sahaH himaM sahamAnaH himeluH / balasya sahaH balaM sahamAnaH 34 balUlaH / evaM vAtUlaH / zItasyAsahaH zItamasahamAnaH zItAluH, evamuSNAluH tRpAluH // For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / vyApnotItyAdyarthAH AdizabdAt "yathAmukhasammukhAdInastadRzyate'smin " (7|1|93) AbhyAM prathamAntAbhyAM saptamyarthe InaH syAt prathamAntaM cedRzyate iti bhavati / yathAmukhaM dRzyate'smin yathAmukhInaH AdarzAdiH / mukhasya sadRzo'rtho yathAmukhaM pratibimbamucyate, ata eva nipAtanAt " yathA'thA " ( 3 / 1 / 41 ) iti pratiSedhe'vyayIbhAvaH / samaM mukhaM sammukhaM samaM mukhamasyAnena vA sammukhaM pratibimbameva, ata eva nipAtanAt samazabdasyAntalopaH / sammukhaM dRzyate'sminniti sammukhInaH yathAmukhInaH sItAyA 5 iti / sammukhIno hi jayo randhraprahAriNAmiti tu upamAnAt / sarvAdeH pathyaGgakarma patrapAtrazarAvaM vyApnoti // 97 // [ si0 7 194 ] sarvazabdapUrvebhya ebhyaH SaDbhyo vyAmotItyarthe InaH syAt / sarvapathIno rathaH / sarvAGgINaM zam / sarvakarmINo nA / sarvapatrINo yantA / sarvapAtrINaM sarvazarAvINaM ghRtam / * alaGgAminyadhvano'mantAdyenau vAcyau-a - adhvanyaH adhvanInaH samAMsamIna sAptapadInAdayaH sAdhavaH // 10 kacitsvArthe InaH - aSaDakSINo matraH / alaGkarmANo'lampuruSINo nA // 97 // 435 "sarvA0" / ebhyaH SaDbhyaH iti - dvitIyAntebhya iti zeSaH / sarvapathaM vyApnoti sarvapathInaH / sarvapathAn vyApnoti sarvapathInamudakam / sarvANi karmANi vyApnoti sarvakarmINo nA pumAn / yantA sArathiH / AdizabdAt "Apadam " ( 7 / 1 / 95) / pragataM padaM prapadaM padApramityarthaH / athavA pravRddhaM padaM prapadam / padasyopariSTAt saMsthA khaluko gulpha iti yAvat / AG maryAdAyAmabhividhau vA / A prapadAt 15 Aprapadam, "paryapAG" ( 3 / 1 / 32 ) ityAdinAvyayIbhAvaH / asmAdvitIyAntAdvyApnotItyarthe InaH syAt / AprapadaM vyApnoti na tadativarttate yaH sa AprapadInaH paTaH - anena paTasya pramANamAkhyAyate // "anupadaM baddhA" ( 7 / 1 / 96 ) / dvitIyAntAdanupadazabdAdvaddhA ityarthe InaH syAt / anupadaM baddhA anupadInA upAnat-padapramANetyarthaH / anupadamiti " dairye'nuH " ( 3|1|34 ) ityavyayIbhAvaH // "ayAnayaM neyaH" ( 7 / 1 / 97 ) asmAdditIyAntAnneya ityarthe InaH syAt / ayAnayaM neyaH ayAna - 20 yInaH zAraH - phalakazirasi sthitaH ucyate / ayaH pradakSiNaM gamanam anayaH prasavyaM vAmam / zAri dyUte hi kecicchArAH pradakSiNaM gacchanti kecitprasavyam, teSAM gatirayasahito'nayo'yAnaya ityucyate / yasmin parazAraiH padAnAmapravezaH tadubhayaM neyaH ayAnayIna iti rUDhiH / athavA ayaH zubhaM daivam, anayo azubham, zubhAddaivAdapavarttate'zubhaM daivaM yasmin karmaNi tadayAnayaM zAntikarmma catuHzaraNapratipattiranAghAtaghoSaNaM devagurupUjA tapo dAnaM brahmacaryAdiniyamastadyo neyaH kArayitavyaH so'yAna- 25 yIna Izvara iti // " sarvAnnamatti " ( 7 / 1 / 98) sarvaprakAramannaM sarvAnnaM tadatti sarvAnnInaH bhikSuH / niyamarahitaH / sarvazabdaH prakArakAtrUyeM || parovarINaparamparINaputrapautrINam" ( 7 / 1 / 99) / 1 yo'nubhavatyarthe pratyayAntA nipAtyante / parAvarazabdAdvitIyAntAdInaH avarazabdAkArasyotvaM nipAtanAt ; parAMzcAvarA~zcAnubhavati parovarINaH / pArovaryamityatrAtIta kramavAci parovaramiti zabdAntaramiti " sUrayaH" / [ yadi pratyayasanniyoge otvam, tatkathamatra tadabhAve ityAzaGkA ] / "kathaM pArovaryavaditi 30 1 1 padaM lakSyIkRtyAyataM bandhanamiti kriyAvizeSaNatvAt dvitIyA medopacArAd baddhetyucyate / 2 karmmaNi dvitIyA / yadyapi neyazabdena karmAbhidhIyate, tathApi ayAnayazabdAdvitIyA bhavatyeva-dvikarmakatvAt / zAra ityetadeva hi karmAbhihitaM netarat / 3 dakSiNagamane vAmagamane ca parazArA bAdhitA bhavanti / tasmin parazAraiH kartRbhiH padAnAM gRhakANAM karmabhUtAnAM svazArairbaddhatvAt apravezaH / 4 pradakSiNAprasavyagAmI ca zAro nIyamAno na sarvo'yAnayIna ityucyate, api tu kazcideveti / ayamarthaHyatra phalake akSaivyanti, tasya yacchirobhUtaM sthAnaM kitavAnAM prasiddham, tatrastha eva zAro'yAnayInaH / For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuasAdhurevAyam / khapratyayasanniyogenaiva parovareti nipAtanAt" iti siddhAntakaumudyAm / paraparatarazabdAdInaH, paramparabhAvazca; parAn paratarAMzcAnubhavati paramparINaH / mazriparamparA manaM bhinattItyatra paramparAzabdastvAvanto bAhulyArthaH prakRtyantaram / putrAMzca pautrAMzcAnubhavati putrapautrINaH // "yathAkAmAnukAmAtyantaM gAmini" (7 / 1 / 100) / ebhyavibhyo dvitIyAntebhyo gAminyarthe InaH syAt / 5 yathAkAmaM gAmI yathAkAmInaH / evamanukAmInaH yathecchaMgAmItyarthaH / atyantaM gAmI atyantIna:-bhRzaM gantetyarthaH // "pArAvAraM vyastavyatyastaM ca" (7 / 1 / 101) / samastavyastavyatyastAhitIyAntAtpArAvArazabdAdgAminyarthe InaH syAt / pArAvAraM gAmI pArAvArINaH, pArINaH; avArINaH, avArapArINaH // "anugvalam" (71 / 102) asmAdvitIyAntAdalaGgAminyarthe InaH syAt / gavAM pazcAdanuguH / / 'vibhaktisamIpa0" (3 / 1 / 39) ityAdinAvyayIbhAvaH anugu (tad ) alaM paryAptaM gAmI anugavIno 10 gopAlakaH // *alamityAdi phakkikA spaSTA / atra sUtram-"adhvAnaM yenau" (71 / 103) dvitIyAntAdadhvanzabdAt alaGgAminyarthe etau syAtAm / adhvAnamalaGgAmI adhvanyaH, adhvanInaH "Ine'dhvAtmanoH" (7 / 4 / 48) ityanyasvarAdyaluk / AdizabdAt "abhyamitramIyazca" (71 / 104) asmAdvitIyAntAdIyazcakArAdyenau ca syuH / amitrasyAbhimukhamabhyamitraM tadalaGgAmI abhyamitrIyaH abhyamitryaH abhyamitrINaH / simAMsa15 mInetyAdi "samAMsamInAdyazvInAdyaprAtInAgavInasAptapadInam" (71 / 105) / ejvantya InapratyayAntaH, zeSA InapratyayAntA nipAtyante / samAMsamIneti samAM samAmiti vIpsAdvitIyAntAtsamudAyAdgarbha dhArayatItyarthe Ina:, pUrvapadavibhaktezvAlup / samAM samAM garbha dhArayati samAMsamInA gauH; samAmiti "kAlAdhvanoAptau" (2 / 2 / 42 ) iti dvitIyA / anye samAyAM samAyAM vijAyate garbha vimuzcati samAMsamIneti pUrvapadasya yalopaH, zeSavibhaktyAvayavasyAluk , uttarapadasya ca vibhaktelRk , 20vyAptyabhAvAccAdhikaraNe saptamItyAhuH / samAMsamInA tu sA, yA prativarSa vijAyate / prayogo'pi-'samAM samInA rasavatyudArA samAMsamInA rasadhenavazca / purandarasyAviSayo yadi syAtpurandarasyApi padaM na kiJcit" // 1 // khapratyayAnutpattau yalopo vA vaktavyaH samAM vijAyate samAyAM samAyAM iti siddhAntakaumudyAm / adyazvaHzabdayorvArthe samAsaH, vijaniSyamANe'rthe vijananasya pratyAsattau gamyA yAmInaH / adya zvo vA vijaniSyamANA adyazvInA gauH-AsannaprasavetyarthaH / anye tu pratyAsattauM 25 gamyAyAM bhaviSyatya'rthe pratyayamAhuH-adyazvo vA bhaviSyati adyazvIno lAbhaH / evamadyaprAtaHzabdAdIna:adyaprAtInA gauH, adyaprAtIno lAbhaH // AgopratidAnazabdAtkAriNyarthe InaH, pratidAnasya ca luk ; AgopratidAnaM kArI AgavInaH karmakaraH-gavA bhRto ya A tasyA goH pratyarpaNAtkarma karoti sa AgavInaH / rUDhizabdo'yaM yatkiJcidAdAya A tasya pratidAnAt karmakara evamucyate ityeke / anye tu A goH prApteH karmakArI AgavIna ityAhuH // saptapadazabdAttRtIyAntAvApye'rthe InaJ , yadavApyaM 30 tatsakhyaM sakhA vA yadi syAt , saptabhiH padairavApyaM sAptapadInaM sakhyam , sAptapadInaH sakhA / kaci. khArthe ityAdi atra sUtram-"aSaDakSAzitaMgvalaGkamAlampuruSAdInaH" (7 / 1 / 106) / ebhyazcaturthyaH svArthe InaH syAt / avidyamAnAni SaDakSINyasmin aSaDakSINo mantraH; "sakthyakSNa0" (7 // 3 / 126) iti ttaantaadiinH| dvAbhyAM kriyate ityarthaH / / (aSaDakSINA krIDA-dvAbhyAM sAdhyate ityarthaH) aSaDakSINaH kandukaH yena dvau krIDataH / / adRzyAni SaDakSINyasya aSaDakSINacaitraH, pituH pitAmahasya 35 putrasya cAdraSTocyate // indriyaparyAyo vA'kSazabdaH avidyamAnAni SaDakSANyasyASaDakSINo'manasko 1 nanu samAyAH kathaM vyAptirekadeze eva garbhagrahaNAt / satyam / avayave samudAyopacArAt / For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / khArthAdyarthAH 437 vinA vicAreNa pravarttata ityarthaH / AzitA gAvo'smin AzitaGgu asmAdeva nipAtanAt pUrvapadasya montaH; tata InaH, AzitaGgavInamaraNyam / alaM karmaNe alaM puruSAya "prAtyavapari0" (3 / 1 / 47) ityAdinA samAsaH, tata InaH / rAjAdhInamiti tu zauNDAditvAtsaptamIsamAsaH / asti cAdhInazabdaH 'asmAvadhInaM kimu niHspRhANAm' iti prayogAt (vAkyaM hi vaktaryadhInaM bhavati iti, tadetatprayoktaryadhInaM bhavatIti) // 97 // adistriyAM vAcaH // 98 // [si0 7 / 1 / 107] azcantAtsvArthe Ino vA syAt / prAcInaM prAk / prAcInA prAcI zAkhA / adistriyAmiti kim ? prAcI dik // 98 // "adi." / azcantAtsvArthe InaH syAt, na cet sa dizi striyAM vartate / prAcInaM prAgiti evaM pratyak pratIcInam , udak udIcInam , avAk avAcInam, samyaG samIcInaH / prAcI digiti-atra 10 diggrahaNaM kim ? prAcInA zAkhA, avAcInA brAhmaNI / strIgrahaNaM kim ? prAk prAcInaM ramaNIyam / dizyapi lubantaM svabhAvAt napuMsakam / "vAdyAt" (6 / 1 / 11) iti vikalpe labdhe vAgrahaNaM pUrvatra nityArtham // 98 // - iti InapratyayAdhikAraH / tasya tulye kaH saMjJApratikRtyoH // 99 // [si0 7 / 1 / 108] 15 SaSThyantAttulye'rthe'nayorgamyayoH kaH syAt / azvakaH // "zAvAderyaH" (7 / 1 / 114) shaakhyH| mukhyH| "kuzAgrAdIyaH" (111118) / kuzAgrIyA mtiH||"kaaltaaliiyaadyH" (7 / 1 / 117) / tulye sAdhavaH / *viprabhRtibhyaH zAlazaGkaTAdayaH / vizAlaM vizaGkaTam // 99 // ___ "tasya." / anayorgamyayoriti, saMjJAyAM pratikRtau vA gamyAyAmityarthaH / azvasya tulyaH azvakaH / uSTrakaH / azvAdisazasya saMjJA etAH / pratikRtiH kASThAdimayaM praticchandakam / azvakaM rUpam , 20 azvikA pratimA (azvakAni rUpANi / tulya iti kim ? indradevaH / evannAmA kazcit / nAtra sAhazyam / saMjJApratikRtyoriti kim ? gostulyo gavyaH) / saMjJAgrahaNamapratikRtyartham / eke tvAhuH-tulyamAtre kapratyayaH-ziva iva shivkH|| atrAyaM vizeSa:-"na nRpUjArthadhvajacitre" (7 / 1 / 109) / nari manuSye pUjArthe dhvaje citre ca citrakarmaNi abhidheye ko na syAt / tatra so'yamityevAbhisambandhaH / saMjJAprakRtyoriti yathAsambhavaM 25 prApte pratiSedho'yam / nR. cazcA-tRNamayaH puruSaH, yaH kSetrarakSaNAya kriyate / cazcAtulyaH puruSaH cazcA / evaM vardhikA, kharakuTI / pUjArtha. arhan , zivaH, skandaH, pUjanArthAH pratikRtaya ucyante / dhvaja.27 1 prasajyo'yaM nam diglakSaNA strI cenna bhavatIti natu adiglakSaNAyAM striyAmiti paryudAsastena puMklIbayorapi bhavati / nanu dizaH strItvamavyabhicAri tatkimatra strIgrahaNenetyAha strIgrahaNamiti / strIliGgarahitAyAM dizyazcatyantavAcyAyAM pratyudAharati prAkprAcInaM ramaNIyamityAdi / 2 prAgiti dhAlubantam / avyayatvAlliGgAyogya, prAcInaM ca svArthikAntatvAt tadvat , tathApi svabhAvAnapuMsakam / anyathA abhede aliGgatvam bhede tu strIliGgavaM syAt / 3 'aSaDakSa'-ityatra sUne vAkyaM khalaukikam / 4 evanAmAnaH pazuvizeSAH, na tu pratibimbAni / 5 SaSThyantAdabhede indradevasya sambandhI indradevaH / indradeva ityukte'pi saMjJA pratIyata iti na dyaavikltaa| 6 nahi goka iti kapratyayAntena saMjJA pratIyate / 7 niSedhe satItyarthaH / 8 caJcAnulyaH puruSo'medopacAreNa cazcA / atazcazcApuruSa ityAdI sAmAnAdhikaraNyam / tathA cAnyairiva pratyayasya lupa na baktayA / 9 manuSye saMjJAyAM pUjArthAdiSu pratikRtI prAptiH / For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghugaruDaH, siMhaH, tAlaH; ete dhvajAH / citra. duryodhanaH, bhImasenaH; ete citrANi // "apaNye jIvane" (7 / 1 / 110) jIvantyaneneti jIvanam , paNyaM vikretavyam , tato'paNye jIvane ko na syAt / vAsudevaH zivaH skandaH; devalakAnAM jIvikAH pratikRtayaH / apaNya iti kim ? hastikAna vikrINIte / jIvana iti kim ? krIDane niSedho mA bhUt-hastikaH // "devapathAdibhyaH" (7 / 1 / 111) 5ebhyaH saMjJApratikRtyoH ko na syAt / devapathasya tulyaH devapathaH / devapatha, haMsapatha, ajapatha, cAripatha, rAjapatha, zatapatha, zaGkupatha, (sthalapatha) sindhupatha, uSTragrIvA, vAmarajju, (haMsa ?) hasta, indra, daNDa, (pathya ?) puSpa, matsya 16 iti devapathAdayaH SoDaza / bahuvacanamAkRtigaNArtham / pUrvayogAvasyaiva prapaJcaH // "vastereyam" (7 / 1 / 112) tasya tulye / saMjJApratikRtyoriti tu nivRttam ( pratyayAntaropAdAnAt ) / vastestulyA vAsteyI praNAlI // "zilAyA eyaca" (7 / 1 / 113) / cakArA10 deyamapi / zilAyAstulyaM zileyaM dadhi zileyI iSTakA / zaileyaM dadhi zaileyI iSTakA / eyacca ityatra cakAra "aNajeyekaN0" (2 / 4 / 20) iti eyasya sAmAnyagrahaNAvighAtArthaH anyathA hyasyaiva syAt / anye tu dravyazabdavad (yathA dro vye iti tulyArthe ye dravyazabdo niyataM liGgamAha, evaM zileyamiti / ) yajantaM khiyAM nAstItyAhuH // "zAkhA0" / ebhyastasya tulye yaH syAt / puruSaskandhasya vRkSaskandhasya vA tiryak prasRtamaGgaM zAkhetyucyate / (tadyathA zAkhA pArzayatA tathA ) kulasya yaH pArthAyato'GgabhUtaH 15sa zAkhAyAstulyaH zAkhyaH / mukhyaH, jaghanyaH / zAkhA, mukha, jaghana, skanda, skandha, megha, zRGga, caraNa, zaraNa, uras , ziras , agra, iti zAkhAdayo dvAdaza 12 // "drorbhavye" (7 / 1 / 115) / yaH / viziSTeSTapariNAmena bhavatIti bhavyamabhipretAnAmarthAnAM pAtram / drostulyaH dravyamayamANavakaH / dravyaM kArSApaNam , yathA dru agranthi ajimaM dAru upakalpyamAnaM viziSTeSTarUpaM bhavati, tathA mANavako'pi vinIyamAno vidyAlakSmyAdibhAjanaM bhavatIti dravyamucyate / kArSApaNamapi viniyujyamAnaM 20 viziSTamAlyAdyupabhogaphalaM bhavatIti dravyamucyate / hariva dravyaM rAjaputraH / yathA drumaH puSpaphalAdibhirarthinaH kRtArthayati evamanyo'pi yaH so'pi dravyamucyate / bhavya iti kim ? drutulyo na cetayate // "kuzA." kuzAgrasya tulyaM kuzAgrIyaM zastram / tadAkAratvAt / kuzAgrIyA matiH tIkSNatvAt / / "kAka0" ete IyapratyayAntAstasya tulye nipAtyante / kAkazca tAlazca kAkatAlam ; yathA kathaMcidrajataH kAkasya nipatatA tAlenAtarkitopasthitazcitrIyamANaH saMyogo lakSaNayocyate, tattulyaM kAkatAlI25 yam / evaM khalatibilvIyam , andhakazca vartikA ca andhakavarttikam-atrAndhakasya vartikAyA uparya tarkitaH pAdanyAsa ucyate / andhakasya bAhUtkSepe vartikAyAH karenilayanaM vA tattulyamandhakavartakIyam / ajayA pAdenAvakiratyAtmavadhAya kRpANasya darzanamaz2AkRpANam , tattulyamajAkRpANIyam / evaMvidhacitrIkaraNaviSayAH kAkatAlIyAdayaH / nipAtanaM rUDhyartham / bahuvacanAdanye'pi arddhajaratIyaghuNAkSa rIyAdayo jJeyAH // "zarkarAderaN" (7 / 1 / 118) tulye / zarkarAyAstulyaM zArkaraM dadhi-madhuratvAt / 30 zArkarI mRttikA-kaThinatvAt / zarkaraH, kapAlikA, kakambASTikA ( kambASTikA ) gopuccha, goloman , puNDarIka, zatapatra, narAcI, nakula, sikatA, kapATikA iti zarkarAdaya ekAdaza / / atrAdizabdasmaraNAt "a: sapanyAH " (7 / 1 / 119) tulye / sapanayAstulyaH sapatnaH // "ekazAlAyA ikaH" (7 / 1 / 120) / tulye / ekazAlAyAstulyamekazAlikam / "goNyAdezcekaN" (7 / 1 / 121) / goNyAdibhya ekazAlAyAzca tulye ikaNa syAt / goNyAstulyaM gauNikam / eka35zAlAyA aikazAlikam / goNI, aGgulI, bharujA, babhru, valgu, maNDara, maNDala, zaSkulI, hari, maNDu, For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / tasya tulyetyAdyarthAH 439 10 kapi, bharu, khala, udazvit , taras , kuliza, muni, ruru; 18 iti goNyAdayo'STAdaza // "karkalohitAhIkaN ca" (7 / 1 / 122) AbhyAM tulye TIkaN syAt , cakArAdikaN ca / zuklo'zvaH karkaH / tasya tulyaH kArkIkaH kArkikaH / lauhitIkaH lauhitikaH / sphaTikAdiH // alohitavarNo'pyupAzrayavazAdhastathAvabhAsate sa evamucyate / TakAro tharthaH-kArkIkI, lauhitIkI // * iti tasya tulyaprakaraNam / _*viprabhRtibhya iti, atra sUtrapaddhatirevam / 'vervistRte zAlazaGkaTauM" (7 / 1 / 123) vizAlaH, vizaGkaTaH, vistRta ityarthaH // "kaTaH" (71 / 124) verityanuvarttate / vikaTa:-vistRta eva / / "samponneH saGkIrNaprakAzAdhikasamIpe" (7 / 1 / 125) / ebhyazcaturthya eSu catuHSvartheSu kaTapratyayaH syAt / saGkaTaH / prakaTaH / utkaTaH / nikaTaH // "avAkaTArazcAvanate" (7 / 1 / 126) avazabdAdavanate'rthe kuTArazvakArAt kaTazca pratyayaH syAt / avakuTAraH, avakuTaH; avanata ityarthaH // 10 "nAsAnatitadvatoSTITanATabhraTam" (7 / 1 / 127 ) / avazabdAnAsAnatau tadvati ca vAcye ete trayaH pratyayAH syuH| nAsAnatau / nAsAyA namanaM avaTITaM avanATaM avabhraTam / sA nAsA natirvidyate yasmin sa tadvAn nAsA puruSaH / apakRSTo vArthaH-tatra avaTITA avanATA avabhraTA nAsA / avaTITaH avanATaH avabhraTaH puruSaH / avaTITaM avanATaM avabhraTaM brahmadeyam / apakRSTamapi hi vastu dRSTvA loko nAsikA nAmayati // "nerinapiTakAzcikcicikazcAsya" (7 / 1 / 128) / 15 nizabdAnAsAnatau tadvati cAbhidheye ete trayaH pratyayAH syustatsanniyoge ca neryathAsaGkhyaM cik-ci-cik ityete AdezAH syuH / cikinaM cipiTaM cikkam , nAsikAnamanam / cikinA cipiTA cikkA nAsikA / cikinaH cipiTaH cikaH puruSaH / bahuvacanaM rUDhyartham / tenAprakRSTe'rthe brahmadeyalakSaNe cikitamityAdayo na bhavanti // "biDabirIsau nIrandhreca" (7 / 1 / 129) nizabdAnnIrandhe'rthe nAsikAnatitadvatozca etau syAtAm / niviDA nibirIsAH kezAH nIrandhrA ityarthaH // nibiDaM nibirIsaM vastram / nAsikAyA 20 namanaM (zabdAntareNa nizabdasyArthakathanam ) nibiDaM nibirIsam / nibiDA nibirIsA nAsikA / nibiDo nibirIso maitraH / vidhAnasAmarthyAtvatvaM na bhavati // "klinnAllazcakSuSi cil pila cul cAsya" (7 / 1 / 130) linnazabdAcakSuSi vAcye laH syAt , asya caite traya AdezAH syuH / cillaM pillaM culaM cakSuH / tadyogAt puruSo'pi cillaH pillaH cullaH // "upatyakAdhityake" (7 / 1 / 131) upAdhizabdAbhyAM parvatasyAsanAyAmadhirUDhAyAM ca bhUmau tyako nipAtyate / upatyakA adhityakA kSipakAditvAdi-25 tvAbhAvaH / svabhAvataH strIliGgAvetau / puMlliGgAvapIti kazcit-upatyako dezaH, adhityakaH panthAH / nipAtanaM rUDhyartham // "aveH savAtavistAre kaTapaTam" (71 / 132) SaSThyantAdavizabdAdyathAsaGkhyaM saGghAte vistAre cArthe kaTapaTau syAtAm / avInAM saGghAtaH avikaTaH / avInAM vistAraH avipaTaH / saGghAte sAmUhikAnAM vistAre aidamarthikAnAM cApavAdaH // "pazubhyaH sthAne goSThaH" (71 / 133) SaSThyantebhyaH pazunAmabhyaH sthAne vAcye goSThaH pratyayaH syAt / gavAM sthAnaM gogoSTham 30 azvagoSTham // "dvitve goyugaH" (7 / 1 / 134 ) pazubhya iti varttate / dvitve'rthe goyugaH pratyayaH syAt / gavotviM gogoyugam , azvagoyugam // "SaTtve SaDgavaH" (7 / 1 / 135) / pratyaya iti zeSaH / azvAnAM SaTtvaM azvaSaDgavam // trayo'pi prayogA idamarthApavAdAH // "tilAdibhyaH lehe tailaH" (7 / 1 / 136 ) ebhyaH SaSThyantebhyaH snehe'rthe tailapratyayaH syAt / tilAnAM sneho vikArastilatailam / sarSapatailaM iGgudItailaM eraNDatailam // "tatra ghaTate karmaNaSThaH" (7 / 1 / 137) saptamyantAtkarmanazabdAt ghaTate ityarthe ThaH syAt / karmaNi ghaTate karmaThaH // 99 // 36 For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghutadasya saJjAtaM tArakAdibhya itaH // 10 // [ si0 7 / 1 / 138] ebhyaH saJjAtArthebhyaH SaSThyarthe itaH syAt / tArakAH saJjAtA asya tArakitaM namaH / puSpitA taruH // 10 // "tada0" ebhya iti prathamAntebhya iti jJeyam / yatprathamAntaM saJjAtaM cettadbhavati / puSpANi saJjAtA5nyasya puSpita iti / tArakA, puSpa, karNaka, RjISa, mUtra, purISa, niSkramaNa, uccAra, vicAra, pracAra, 10 ArAla, kuDmala, kusuma, mukula, bakula, stabaka, pallava, kizalaya, veza, vega, 20 nidrA, tandrA, zraddhA, bubhukSA, pipAsA, abhra, zvabhra, roga, aGgAraka, aGgAra, 30, parNaka, droha, sukha, duHkha, utkaNThA, bhara, taraGga, vyAdhi, vraNa, kaNDUka, 40 kaNTaka, maJjarI, koraka, aGkura, hastaka, pulaka, romAJca, harSa, utkarSa, garva, 50 kallola, zRGgAra, andhakAra, kandala, zaivala, 10 kutUhala, kuvalaya, kalaGka, kajala, kaIma, 60 sImanta, rAga, kSudh , tRS, jvara, gara, doha, zAstra, paNDA, mukura, 70 mudrA, gardha, phala, tilaka, candraka, iti tArakAdayaH paJcasaptatiH // bahuvacanamAkRtigaNArtham // atrAyaM vizeSa:-"garbhAdaprANini" (7 / 1 / 139) / garbhazabdAttadasya saJjAtamityarthe itaH syAt , sa cet SaSThyarthaH prANI na syAt / garbhaH saJjAto'sya garbhito vrIhiH / aprANinIti kim ? garbhaH 15 saJjAto'syA dAsyA iti vAkyameva // 100 // pramANAnmAtraT // 101 // [si0 7 / 1 / 140] "pramANAnmAtraT" (71 / 140) SaSThyarthe ) / AyAmaH pramANam / jAnu pramANamasya jAnumAtraM jalam / tAvanmAtrI bhuuH||101|| "pramA0" prathamAntAtpramANavAcinaH SaSThyarthe mAtraT syAt / AyAma iti AyAma mAnaM pramANaM 20 tahividham-UrdhvamAnaM tiryagmAnaM ca / tatrAcaM jAnumAnaM jalamiti / evaM jAnumAtrI khAtetyapi / dvitIyaM rajjumAtrI bhUmiriti / TakAro DyarthaH // 101 // vorTsa danavayasaT // 102 // [si0 7 / 1 / 142] UrdhvapramANAdetau vA / jAnudanaM jAnudvayasaM jAnumAtraM jalam / "hastipuruSAdvAN" (7 / 1 / 141) pramANe // 102 // 25 "voTuM0" sUtraM spaSTam / "hasti." vAgrahaNamaNmAtraTorabAdhanArtham , tena puruSahastinozcAtUrUpyaM siddham // 102 // anopayogisUtram / saMyogAdinaH // 103 // [si074|53 ] saMyogAtparasyeno'NyantyakharAderlag na syAt / hAstinam // hastimAtraM hastidanaM hastidvayasam / paurussN3||"idN kimo'turiya-kiy-cAsya" (7 / 1 / 148) mAne / idaM mAnamasyeyAn kiyAn 30 paTaH / "yattadetado DAvAdiH" (7 / 1 / 149) / atuH / yAvAn tAvAn etAvAn // 103 // "saMyo." spaSTam // atra vizeSAzcaivam-"mAnAdasaMzaye lup" (71 / 143 ) pramANAditi varttate / ya zabdo 33hastavitastyAdivatsAkSAdeva mAnavAcI na tu rajvAdivallakSaNayA tanmAnam , tasmAtpramANavAcinaH prastu For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / mAnAdyarthAH 441 tasya mAtraDAderasaMzaye gamyamAne lup syAt / hastaH pramANamasya hstH| vitastiH paTaH // zamazcaturviMzatiraGgulAni / asaMzaya iti kim ? zamaH pramANamasya syAt zamamAtram / kecittu mAnamAtrAnmAtraTaM tasyAsaMzaye lupavikalpaM cecchanti-prasthaH prasthamAtro vA vrIhiH, hasto hastamAnaM vA kASTham / palaM palamAtraM vA suvarNam / zataM zatamAtrA vA vRSAH // "dvigoH saMzaye ca" (7 / 1 / 144 ) / mAnAditi varttate / tena ca mIyate'neneti mAnamiti pramANaM parimANamunmAnamupacaritamanupacaritaM saGkhyA 5 ceha gRhyate "Urdhva mAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt , saGkhyA bAhyA tu sarvataH" // 1 // tatazca mAnAntAhigorasaMzaye ca prastutapratyayasya lup syAt / dvau zamau pramANamasya syAditi vA dvizamaH / dvihastaH, dvikAraDA kSetrabhaktiH / dvikANDI rajaH-"kANDAtpramANAdakSetre" (2 / 4 / 24) iti pratyayalupi DIH / "puruSAdvA" (2 / 4 / 25) iti vikalpena GIH dvipuruSI dvipuruSA khAtA / dvihastinI trihastinI / evaM dvau prasthau mAnamasya syAditi vA dviprasthaH / evaM dvipalam , 10 dvizataH / anye tu rUDhapramANAntAdeva dvigoricchanti, tanmate dviprasthamAnaM dvipalamAtraM dvizatamAtraM syAdityAdau lub na syAt / AdizabdAt "mAtraT" (7 / 1 / 145) / mAnAt saMzaya iti vartate / prastho mAnamasya syAt prasthamAtraM dhAnyam , prasthamAtrA biiyH| kuDavamAtram, palamAtram, paJcamAtrAH, diSTimAtram / mAtradanadvayasAni nAmAnyapi santi, anubandhAsaJjanArthaM tu pratyayavidhAnam ; tena ca striyAM vizeSaH / "zan-15 zadvizateH" (7 / 1 / 146) / ebhyo mAnavRttibhyaH saMzaye gamye mAtraT syAt / Dino'pavAdaH / daza mAnameSAM syAt dazamAtrAH / triMzanmAtrAH, viMzatimAtrAH // "Din" (7 / 1 / 147 ) / saMzaya iti nivRttam / saGkhyAmAnavRtteH prAguktazanAditrayAt Din syAt / paJcadazAhorAtrA mAnamasya paJcadazI pakSaH / paJcadazinau, paJcadazinaH pakSAH / evaM triMzI mAsaH triMzinau triMzinaH / trayastriMzino devavizeSAH / vizino bhavanendrAH // "idaM." prathamAntAdidamzabdAtkimzabdAcca SaSThyarthe meye atuH syAt / 20 ukAro dIrghatvAdyartha it / tatsanniyoge cAnayoriya-kiya ityAdezau syAtAm // "yatta0" atra DAvAdirityetadantaM sUtram, aturityetAvAn vRttyaMzaH / tasya ca yadAdibhyastribhyaH prathamAntebhyaH SaSThyarthe meye DAvAviratuH syAdityarthaH / yAvAniti yatpramANamasya yAvAn / nanu mAtraDAdayo'pi dRzyante, idaM pramANamasya idamAnaM kiMmAnaM yanmAnaM tanmAtraM etanmAnaM yaddaghnaM yahayasaM ityAdi / satyam / svaviSaye mAnavizeSe pramANe mAtraDAdayo bhavanyeva, mAnasAmAnye tu atureveti vibhAgaH // 103 // 25 yattatkimaH saGkhyAyA DatirvA ||104||[si0 71 / 150] saGkhyArUpamAnavAcibhyaH ebhyaH saGkhyeye DatirvA syAt / yati yAvantaH / tati tAvantaH / kati kiyantaH // 104 // "yatta0" / veti-pakSe yathAvihito'tuH / yA saGkhyA mAnameSAM yati yAvantaH / mAnAditi saGkhyAyA vizeSaNaM kim ? kSepe mA bhUt / kA saGkhyA eSAM dazAnAm // 104 // 30 avayavAttayat // 105 // [si07|1|151] avayavavRtteH saGkhyArthAdavayavini tayaT syAt / paJca avayavA asya paJcatayo yamaH / catuSTayI gtiH|| "dvitribhyAmayaD vA" (7 / 1 / 152) / avayave / dvayaM dvitayam / trayaM tritayam // 105 // hai. prakA0 pUrvA0 56 34 For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu "ava." "dvitriH " sUtradvayaM spaSTam / kintu avayavA avayavini sambaddhA iti sAmarthyAdavayavI pratyayArtha iti vijJAyate / trayANi pAnAni yathA tathA pibedityatra tu dezakAlAdibhedena samudAyAbhidhAnAdvahuvacanam / dvaye padArthA jIvA ajIvAzcetyatra tu jIvAjIvatayA dvairAzyopAdAnAdbahUnAmapi dvAvavayavau bhavataH / kathamubhayo maNiH, ubhaye devamanuSyAH, ubhayI dRSTiriti / ubhayazabdaH sarvAdiSUbha5 yaDiti paThyamAnaH zabdAntarameva vijJeyam / tathA cAsya "nemArddha" (1 / 4 / 10) ityAdinA jasa ikAra vikalpo na syAt // AdizabdasaMsargAt "yAderguNAnmUlyakreye mayaT" (7 / 1 / 153 ) / vyAdeH saGkhyAzabdAguNavRtteH prathamAntAtSaSThyarthe mayaT syAt, sa cetsaGkhyAzabdo mUlye kreye vA varttate / yavAnAM dvau guNau mUlyamasyodazvitaH kreyasya dvimayamudazvit yavAnAm / evaM trigayaM caturmayam / / udazvito dvau guNau 10 kreyAveSAM yavAnAM dvimayA yavA udazvitaH / evaM trimayAH caturmayAH / dvayAdipadasya sApekSasyApi nitya sApekSatvena gamakatvAdvRttiH // athavA mUlyakreya iti pratyayArthavizeSaNam , vyAdeH saGkhyAzabdAdguNavRtteH prathamAntAtSaSTyarthe mayaT syAt , sa.cetSaSThyartho mUlyaM kreyaM vA bhavati / dvau guNAveSAM mUlyabhUtAnAM yavAnAmudazvitaH dvimayA yavA udazvito mUlyam / dvau guNAvasyodazvitaH kreyabhUtasya dvimayamuzvidyavAnAM keyam-trimayaM caturmayam / / 15 adhikaM tatsaGkhyamasmin zatasahasra zatizaddazAntAyA DaH // 106 // [ si0 7 / 1 / 154] zatizaddantAyAH saGkhyAyAstacchatAdisaGkhyaM vastvadhikamityarthe zatasahasrayoH syAt / viMzatiryojanAnAmadhikAsinniti viMzaM triMzaM dvAdazaM yojanazataM yojanasahasraM vA // 106 // "adhi0" / tacchatAdisaGkhyaM vastvadhikamiti kim ? viMzatirdaNDAnAM adhikA asmin yojanazate20 atra zatAdisaGkhyaM vastu yojanAtmakaM adhikaM tu daNDAtmakamiti na bhavati / tatsavayamiti ca yadeva saGkhyAyate zatasahasrAdinA yojanAdikaM tajjAtIyameva yadyadhikaM syAttadA bhavatItyarthaH // 106 // saGkhyApUraNe DaT // 107 // [ si0 7 / 1 / 155] saGkhyA pUryate yena tasminnarthe saGkhyAyA DaT syAt / dvAdazAnAM saGkhyApUraNaH dvaadshH| "viMzatyAdevA tamaT" (7 / 1 / 156) / pUraNe / viMzatitamaH / sahasratamaH / zatatamaH / "SaSTyAdera25saGkhyAdeH" (7 / 1 / 158) / tamaT / SaSTitamA / saGkhyAdestu DaT / dvisaptataH // 107 // "saGkhyA." saGkhyAyA iti saGkhyAvAcizabdAt pUraNoktisAmarthyAt SaSThyantAtpratyayo vijJAyate / dvAdaza iti / pratyayasya TitvAt striyAM dvAdazI tithiH / "viMza." vAvacanAt pakSe DaT / viMzatitamaH viMza iti / striyAM viMzatitamI viMzI strI / viMzatyAdayazca aSTapazcAzatparyantA jJeyAH-aSTapaJcAzataH saGkhyApUraNaH aSTapaJcAzattamaH aSTapaJcAzaH // "zatAdimAsArddhamAsasaMvatsarAt" (71 / 30157) / zatAdibhyaH saGkhyAzabdebhyaH mAsAdibhyazca tribhyaH pUraNe tamaT syAt / zatasya pUraNaM zatatamaH / ekazatatamaH // SaSTyAderityeva siddhe zatAdigrahaNaM saGkhyAdyartham , tato'yamapi ddidviklpaapvaadH|| "yaa"| nAsti saGkhyA Adiravayavo yeSAM tebhyaH SaSTyAdibhyaH pUraNe tamaT syAt , vikalpApavAdaH / SaSTitama ityAdi / evaM saptatitamaH, azItitamaH, navatitamaH / asaGkhyAderiti kim ? ekaSa34STitamaH, ekaSaSTaH / viMzatyAderiti vikalpa eva // 107 // For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / saGkhyApUraNArthAH no maT // 108 // [si0 7 / 1 / 159] nAntAyAH saGkhyAyAH pUraNe maT syAt / paJcamaH / saGkhyAdestu ddH| SoDazaH // 108 // "no maT" / asaGkhyAdernAntAyAH saGkhyAyAH pUraNe maT syAt / DaTo'pavAdaH // 108 // pittithaTa bahugaNapUgasaGghAt // 109 // [ si07|1|160] ebhyastithaT syAt // "atorithaT" (7 / 1 / 161) / pUraNe / tau ca pitau / bhutithH||109||5 "pitti" / "bahugaNaM bhede" (1 / 1 / 40) iti bahugaNayoH saGkhyAtvam , pUgasaGghayostu na / tato'tra saGkhyAvizeSaNaM yathAsambhavaM jJeyam / bahUnAM saGkhyApUraNo bahutithaH / evaM gaNasya saGkhyApUraNaH gaNatithaH, pUgatithaH, saGghatithaH / "ato." sUtraM spaSTam / etayoH pittve phalaM darzayati // 109 // kyaGmAnipittaddhite // 110 // [si0 3 / 2 / 50] eSu triSvanUG parataH strI puMvatsyAt / bahInAM saGkhyApUraNI bahutithI / *yAvatithaH / yAva-10 tithI / "SaTkatikatipayAt thaT" (7 / 1 / 162) / pUraNe / SaSThaH katithaH katipayathaH / "caturaH" (71 / 163) / thaT / caturthaH / "yeyo caluk ca" (7 / 1 / 164) / cturH| turyaH / turiiyH| "dvestIyaH" (71 / 165) / dvitIyaH // 110 // "kya." eSu triSviti kyaGi pratyaye, mAninizabde cottarapade, piti taddhite ca pratyaye, parataH strIliGgazabdo'nUG puMvadbhavati / krameNodAharaNAni-kyaG. zyenIvAcarati zyetAyate / mAnin. darzanIyAM 15 manyate darzanIyamAnI ayamasyAH, darzanIyamAninIyamasyAH, mAninagrahaNamastyuttarapadArthamasamAnAdhikaraNArthaM ca / darzanIyAmAtmAnaM manyate darzanIyamAninIti tu sAmAnAdhikaraNye pUrveNaiva bhavati / atha pittaddhitAH; thyap. ajAyai hitaM ajayaM yUtham ; pittithaT. bahvInAM pUraNI bahutithI pcaraTa. bhUtapUrvApavI paTucarI; pittas. bahvIbhyo bahutaH; trap. bahISu bahutra; prazas. bahvIbhyo dehi bahuzo dehi; pAzap. nindyA darzanIyA darzanIyapAzA; tamaptarapau; iyamAsAmatizayena pakkA pakatamA, iyamanayoratizayena 20 pakkA pakkatarA; rUpap. prazastA darzanIyA darzanIyarUpA; kalpap. ISadasamAptA darzanIyA darzanIyakalpA; dezyap. darzanIyadezyA; kap. kutsitA ( hrasvA ) darzanIyA derzanIyakA; kutsitA darat dAradikA; kathaM paTvikA mRdvikA "DayAdIdUtaH ke" (2 / 4 / 104 ) ityatra DIgrahaNaM puMvadbhAvabAdhanArthamityuktam , tenAtra hrakho bhavati / paJcabhirgArgIbhirgAAyaNIbhirvA krItaH paJcagargaH-atrekaNo"'nAmyadviH plup" (6 / 4 / 147 ) iti lupaH pittvAtpuMstvam // atrAdizabdopAdAnAt "jAtizca Nitaddhitayakhare" ( 3 / 2 / 51) / anyA parataH strIjAtizca Nipratyaye yakArAdau svarAdau ca taddhite viSayabhUte utpatsyamAne tadvivakSAyAmeva puMvadbhavati; anUG / Ni. paTvImAcaSTe paiMTayati evametayati laghayati / taddhitaya. enyAM sAdhuH etyaH, zyetyaH, enyA bhAva 28 1 atra 'khAGgAda kIrjAtizca'. iti niSedhe'pi pitkaraNAt puMvadbhAvaH / 2 atrAsandehArthamikAro na kRtaH, tathAhi kimatra puMvadbhAve sati 'asyAyattatkSipakAdInAm' ityanena ikAraH, yadvA'kRte'pi puMvadbhAve 'vajJAjabhatrA-' ityanenApa eva sthAne, iti puMvadbhAvAbhAvayorna vizeSapratItiH syAt / 3 daradAM rAjJI 'purumagadha'-ityaN / yadA lapatyArthe'N , tadA khAnAd DI' iti gotraM caraNaiH saheti jAtitve puMvadbhAvapratiSedhaH syAt / athedRze vAkye kRte'NU na prApnoti, yato rAjyabhidheye uktaH / atra tu strIvaviziSTe'stIti na prApnoti / ucyate / nAmagrahaNe liGga viziSTasyApIti / 4 Niji puMvadbhAve 'nAmino'kalihaleH' iti vRddhau antyakharAdilope / yadyatra vRddhimakRtvaiva ukArasyaiva lopaM vidadhyAt tato'pIpaTadityAdau samAnalopAditvaM na syAt // For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuaityam , zaityam / taddhitasvara. bhavatyA idaM bhAvatkam , bhavadIyam , iyamAsAmatizayena paTvI paTiSTA pttiiysii|| jAtitaddhitaya. / darado'patyaM strI aN lup darad tasyAM sAdhuH dAradyaH (evam , auzijyaH) puMvadbhAvAdaNo lub nivarttate / taddhitasvara. gAAyaNyAH kutsitamapatyaM gArgyaH, gArgikaH / hastinInAM samUho hAstikam / jAtigrahaNaM jAtilakSaNapratiSedhanivRttyartham ; sati tasmiMzcakAro'nyArthaH / jAti. parataH 5strI anyA ca parataH strI puMvadbhavatItyarthaH / akRte hi cakAre jAtereva puMvadbhAvaH syAt / kathaM yauvatam ? bhikSAdau yuvatIti strIliGgapAThAt / kauNDinya iti tu "kauNDiNyAgastyayoH0" (6 / 1 / 127) iti nirdezenaM puMvadbhAvasyAnityatvAt / ata eva ca mAnAyya ityatrApi na bhavati / sApatna ityapi "sapatyAdau" (2 / 4 / 50) iti sUtre sapatnIti samudAyanipAtanAt , ata eva sapatnIbhArya ityatrApi na bhavati (sapatnasyAyaM sApatna iti vA bhaviSyati ) / taddhitasvara iti viSayasaptamyAzrayaNaM kim ? paDhvayA bhAvaH 10 pATavam , atra pratyayotpatteH pUrvameva puMvadbhAve ladhvAditvAt "TavRvarNAladhvAdeH" (71 / 69) ityaN bhavati / parasaptamIsamAzrayaNe tu paTvIzabdasya ladhvAditvAbhAvAdaN na syAditi // "eye'gnAyI" (3 / 2 / 52) puMvatsyAt / agnAyyA apatyaM AmeyaH "kalyagnereyaN" (6 / 1 / 17) / anAyI devatA'sya AgneyaH sthaaliipaakH| pUrveNa siddhe niyaMmArthamidam , tena zyaineyaH, rauhiNeyaH, ityAdau pUrveNApi puMvadbhAvo na syAt // *yAvatitha iti yAvatAM yAvatInAM saGkhyApUraNaH yAvatithaH "yattadetado DAvAdiH" (71 / 15149) aturityatupratyayaH // "SaTa0" ebhyastribhyaH pUraNe thaT sa ca pit / SaNNAM pUraNaH SaSThaH sssstthii| katInAM pUraNaH katithaH katithI / katipayAnAM strINAM pUraNI katipayathI "SaSThI vA'nAdare" (2 / 2 / 108) "caturthI" (2 / 2 / 53) ityAdinA sUtranirdezAt thaTi "nAmasidayvyaJjane" ( 1 / 1 / 21) iti padatvaM na bhavati // "catu." (caturNA pUraNaH caturthaH) catasRNAM saGkhyApUraNI caturthI / yogavi. bhAga uttarArthaH / "yeyau0" / caluk iti-caturzabdasyetyarthaH // 20 "destiiyH"| (7 / 1 / 165) / dvitIyaH // "trestu ca" (71 / 166 ) / trestIyastRtvaM cAsya / tRtiiyH|| "dvesta0" "0" / dve api sUtre spaSTe // 110 // pUrvamanena sAdezcen // 111 // [ si0 71 / 167 ] dvitIyAntAtsapUrvAt kevalAca pUrvazabdAttRtIyArthe in syAt / kRtaM pUrvamanena kRtapUrvI kaTam , 25 pItapUrvI pyH|| 111 // 1'varNadRDhAdibhyaH' vyaNa / 2 vazak0 vaSTi nyAyaM vazeH kit ij 'vazerayali' vRt, uzijo'patyaM 'puruSamagadha'ityaNa "deraja'-lopaH / uziji saadhuH| 3 'vRddhastriyAH kSepe NekaNau' tataH puMvattve 'taddhitayakhare'nA'. iti yalopaH / gargAdityAda yabhi, puMvadbhAve tu 'no'padasya'-ityantyasvarAdilope kauNDya iti syAt / 5 anityakhAdevetyarthaH 6 manorbhAryA 'manorau ca vAlI aizca / manAyyA apatyaM 'gargAderya' mAnAyyaH / 7 sapanyA apatyaM 'zivAderaNa' sApatnaH / nanu manAyIzabdasya gargAdipAThAt svayameva na bhaviSyati, yathA yauvatamityatra bhikSAdipAThAtstrIliGgasya yuvatizabdasya puMvadbhAvo na bhavati evamatrApi / ucyate / goMdigaNe'NekaNoH prAptAvasya pATha iti tatrApyuktam, tatazca puMvadbhAvaH prApnoti sa mA bhUditi kauNDinyanirdezAtpuMvadbhAvo na bhavatItyuktam / 8 sapatnazabdazca sapanyAstulyaH 'aH sapalyAH' Na auNAdiko vaa| 9 atra hANviSaye puMvaddhAvastato'Na / 10 viparItaniyamastu na bhavati pratiSedhAdhikAre''nyAyyaneye ityakaraNAt / atreva vA Agneya yanipAtanAt / viparItaniyame hi anAyyai hitaH 'tasmai hite' itIye 'jAtizca'-ityanenApi puMvat na syAt, tatazcAnAyIya iti syAt : sthite tvamIya ityeva bhavati / 11 'dvikhraadndyaaH'| 12 'tyApyUTaH' iti eyaN / For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze tadvitAH / prathamAntAttRtIyArthAdyAH "pUrva." dvitIyAntAditi, atrAyamabhiprAya:-pUrvamiti kriyAvizeSaNAnirdezAdeva dvitIyAntAtkevalAtsAdeH sapUrvAccAneneti tRtIyArthe kartari in syAt / kevalAt. pUrvamanena pUrvI, pUrviNo, pUrviNaH / aneneti kartRpadaM kRtaM bhuktamityAdikAM kAJcit kriyAmapekSate, kriyAM vinA karturabhAvAt ; vizeSAvagamastu arthAtprakaraNAcchabdAntarasannidhervA syAt / pUrvI kaTam , pUrvI odanam , pUrvI payaH / sAdeH. kRtaM pUrvamanena kRtapUrvI kaTaM bhuktaM pUrvamanena bhuktapUrvI odanam , pItaM pUrvamanena pItapUrvI payaH, kRtapUrvA-5 disamAsAtpratyayaH ktAntaM yenaiva samAnAdhikaraNam , tasyaiva karmatAM vakti; na ca vRttau ktAntaM kaTAdinA samAnAdhikaraNamiti kaTAdigataM karmAnuktamityato dvitIyA // 111 // issttaadeH|| 112 // [si07|1|1681 ebhyaH prathamAntebhyastRtIyArthe karttari in syAt / iSTo yajJo'nena iSTI yajJe / adhItastarko'nena adhItI tarke // 112 // "iSTA0" / iSTI yajJe ityAdau "vyApye tenaH" (2 / 2 / 99) iti karmaNi saptamI / iSTa, pUrta upapAdita, upasAdita, upAsita, nigadita, parigadita, nikaTita, saGkalita; parikalita, 10 saMrakSita, parirakSita, arcita, agaNita, avagaNita, avakIrNa, avamukta, Ayukta, gRhIta, adhIta, 20 AnAta, zruta, Asevita, avadhArita, avakalpita, (kRta ?) nirAkRta, upakRta, upAkRta, anuyukta, 30 anuguNita, anugaNita, (gaNita ?) parigaNita, anupaThita, nipaThita, paThita, vyAkulita, udga-15 hIta, kathita, 40 nikathita, niSAdita, iti iSTAdayo dvicatvAriMzat // 42 // atrAdizabdasaMsargAt "zrAddhamadyabhuktamikenau" (7 / 1 / 169) / prathamAntAt zrAddhazabdAdadyabhuktamityupAdhikAttRtIyArthe kartari ika in ityetau syAtAm / zrAddhazabdaH karmavAcI tatsAdhane dravye vartitvA pratyayamutpAdayati-zrAddhamanenAdya bhuktaM zrAddhikaH, zrAddhI / adyagrahaNAdadya bhukte zrAddhe zvazrAddhikaH, zrAddhI iti na bhavati // "anupadyanveSTA" (7 / 1 / 170) / anupadIti innantaM nipAtyate, anveSTA 20 cetpratyayArthaH syAt, anupadamanveSTA anupadI gavAm // "dANDAjinikAyaHzUlikapArzvakam" (7 / 1 / 171) / eSu Adyau dvau ikaNpratyayAntau, tRtIyazva kapratyayAnto nipAtyate; yo mithyApratI paraprasAdArthaM daNDAjinamupAdAyArthAnanvicchati sa dAmbhiko dANDAjinika ucyate / nipAtanaM rUDhyartham , tena zaivabhAgavatAdau na bhavati // tIkSNa upAyo yaH zUlasAmyAdayaHzUlam , tenAnveSTA AyaHzUlikaH / yo mRdunopAyenAnveSTavyAnarthAn tIkSNopAyenAnvicchati rAmasikaH sa evamucyate // kecidAbhyAmika-25 mevAhuH-daNDAjinikaH daNDAjinikA / ayaHzUlikaH ayaHzUlikA // pArzvamanRjurupAyo laJcAdistenAnveSTA pArzvikaH / RjUpAyenAnveSTavyAnarthAnanRjunopAyena yo'nvicchati sa pArzvaka ucyate / yastu rAjJaH pArzvanArthAnanvicchati sa rAjapuruSastatra na bhavati / / "kSetre'nyasminnAzye iyaH" (7 / 1 / 172) / anyopAdhikAt kSetrAt nAzye iyaH syAt / kSetriyo vyAdhiH-anyasmin kSetre janmAntarazarIre nAzyo'sAdhya ityarthaH / kSetriyaM viSam , taddhi svazarIrAdanyasminkSetre parazarIre saGkamayya kiMcinnAzyaM 30 (cikitsyaM ) bhavati / kSetriyAni tRNAni. tAni hi sasthakSetre'nyasminnutpannAni nAzyAnyutpAdyAni bhavanti / kSetriyaH pAradArikaH sa hi anyasmin kSetre paradAreSu vartamAno nAzyo nigrAhyo bhavati; dArAH kSetram // "chando'dhIte zrotrazca vA" (7 / 1 / 173) / dvitIyAntAt chandaszabdAt adhIte ityarthe iyastadyoge cAsya zrotrAdezaH syAt // chando'dhIte zrotriyaH; pakSe "tadvettyadhIte" (6 / 2 / 117 ) itya' chAndasaH // "indriyam" (7 / 1 / 174) / indrazabdAdiyaH pratyayo nipAtyate / nipAtanaM rUDhya-35 For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghurtham , tena yathAyogamarthakalpanA-indra AtmA tasya liGga indriyaM cakSurAdyucyate; tena hi karaNenAtmAnumIyate nAkartRkaM karaNamiti / indreNa dRSTamindriyam-AtmA hi cakSurAdIni dRSTvA khaviSayaM niyute / indreNa sRSTamindriyam-AtmakRtena hi zubhAzubhena karmaNA tathAvidhaviSayopabhogAyAsya cakSurAdIni bhavanti / indreNa juSTamindriyam , tadvAreNAsya vijJAnotpAdAnAt / indreNa dattamindriyam , viSayagrahaNAya 5 viSayebhyaH samarpaNAt / indrasyAvaraNakSayopazamasAdhanamindriyam / evaM sati sambhave'nyApi vyutpattiH kAryA // 112 // tena vitte caJcucaNau // 113 // [si0 71 / 175 ] tRtIyAntAt khyAte etau syAtAm / vidyAcaJcuH / kezacaNaH // 113 // "tena0" vidyAcaJcuriti vidyayA vikhyAtaH / 10 atrApyAdizabdasAnnidhyAt kapratyayaprakaraNaM sannidhIyate; tathAhi-"pUraNAdanthasya grAhake ko lukcA'sya" (7 / 1 / 176 ) / tRtIyAntAtpUraNapratyayAntAdvanthasya grAhake'rthe kaH syAt , tatsaniyoge ca pUraNapratyayasya luk / dvitIyena rUpeNa granthasya grAhakaH dvikaH / trikaH, catuSkaH, paJcakaH, SaTko vaiyAkaraNaH / granthasyeti kim ? paJcamena dinena zatrUNAM grAhakaH // "grahaNAdvA" (7 / 1 / 177 ) / granthasyeti pUraNAditi ca varttate / gRhyate'neneti grahaNaM rUpAdi / granthasya grahaNAdhaNe vartamA15 nAt pUraNapratyayAntAnAmnaH kaH pratyayaH syAt, svArtha prakRtyarthe evArthAntarAnirdezAt , tatsanniyoge ca pUraNapratyayasya vA luk // veti lukaiva sambaddhyate na pratyayena / pakSe pratyayAnutpattermahAvibhASayaiva siddhatvAt // dvitIyameva dvikaM granthagrahaNamasya, dvitIyakaM granthagrahaNamasya / evaM trikaM vyAkaraNasya grahaNam , tRtIyakaM vyAkaraNasya grahaNam / catuSkaM caturthakam , paJcakaM paJcamakam / granthasyetyeva-dvitIyaM grahaNaM dhAnyasya // "sasyAguNAtparijAte" (7 / 1 / 178) / guNavAcinastRtIyAntAtsasyazabdAt parijA20 te'rthe kaH syAt / pariH sarvato bhAve; janiH sampattau / sasyena parijAtaH sasyakaH zAli:-yaH sarvato guNaiH sampanno na yasya kiJcidapi vaiguNyamasti sa evamucyate / evaM sasyako dezaH, sasyako vatsaH, sasyakaM sIdhu / sasyako maNiH-rUDhizabdazcAyaM maNiviSaye [guNena parijAto'stu vA, mA vA, samudAyaprasiddhyA tu maNivizeSasya saMjJA] / sasyakaH khaDgaH-sarvataH, sAreNa sambaddhaH / guNAditi kim ? dhAnyavacanAnmA bhUt-sasyena parijAtaM kSetram // "dhanahiraNye kAme" (7 / 1 / 179) / AbhyAM sapta25 myantAbhyAM kAme'bhilASe'rthe kaH syAt / dhane kAmo dhanakazcaitrasya / hiraNyako maitrasya // "khAGgeSu sakte" (7 / 1 / 180) / saptamyantebhyaH svAgavAcibhyaH sakte tatpare'rthe kaH syAt / kezeSu saktaH kezakaH / nakhakaH / dantakaH // kezAdiracanAyAM prasakta evamucyate / bahuvacanAtsvAGgasamudAyAdapi kezanakhakaH / "udare vikaNAne" (7 / 1 / 181 ) / udarazabdAtsaptamyantAsakte'rthe ikaN syAt , saktazvedAdhunaH syAt / udare sakta audarikaH AyUnaH, avijigISuryo bubhukSayAtyaMtaM pIDyate / auda30 rikI strI / tuzabdaH sarvasUtrazeSatAmasya kathayati tena kAdhikAro na bAdhyate // "aMzaM hAriNi" (7 / 1 / 182) / dvitIyAntAdaMzazabdAt hAriNyarthe kaH syAt / aMzaM hArI aMzako dAyAdaH / hArItyAvazyake Nin [avazyaM hariSyati Nin / 'eSyahaNenaH' iti SaSThyA niSedhaH / zIlArthe tu SaSThI syAt ] // "tatrAdaciroddhate" (7 / 1 / 183 ) / tathA / tatrAtpaTavAnopakaraNAdacirottIrNaH tatrakaH paTa: pratyagra ityarthaH // "brAhmaNAnnAni" (7 / 1 / 184) / tathA / sadAcArabrAhmaNebhyo'ciroddhRtastadA35 nImeva pRthakRto brAhmaNako nAma dezaH / tatrAyudhajIvinaH kANDaspRSTA nAma brAhmaNA bhavanti / Ayudha For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / aciroddhRtAdyarthAH 447 jIvI brAhmaNa eva brAhmaNaka ityanye // " uSNAt " ( 7 / 1 / 185) / aciroddhRte'rthe kaH syAt / uSNAdaraciroddhRtA uSNikA yavAgUH / alpAnnA peyA vilepiketi yAvat // uSNakuNDAnniHsRtA nadIti kecit // "zItAcca kAriNi " ( 7 / 1 / 186 ) / zItAduSNAcca dvitIyAntAtkAriNyarthe kaH syAt, nAmni / zItaM mandaM karoti zItako'lasaH / uSNaM kSipraM karoti uSNako dakSaH; nAmnItyanuvRtteH zItotradAviha mAnyazIghravacanau gRhyete na sparzavacanau / kriyAvizeSaNAdvitIyA, kArItyAvazyake Nin // 5 "adherArUDhe" ( 7 / 1 / 187 ) / adhizabdAdArUDhe'rthe varttamAnAt svArthe kaH syAt / ArUDhaH zabdaH karttari karmaNi ca ktapratyaye siddhaH / tatra yadA karttari tadA adhiko droNaH khAryAH khAryAmiti ca bhavati "adhikena bhUyasaste" ( 2 / 2 / 111 ) pacamI saptamyau / yadA tu karmaNi tadA tu adhikA khArI droNeneti bhavati " tRtIyApIyasaH" ( 2 / 2 / 112) || "anoH kamitari" (7 / 1 / 188) / kaH syAt, samudAyena cetkamitA gamyate / anukAmayate anukaH // " abherIzca vA" (7 / 1 / 189) / 10 abhizabdAtkaH, IkArazcAsya vA syAt, samudAyena cetkamitA gamyate / abhikAmayate abhIkaH abhikaH / " so'sya mukhyaH " (7 / 1 / 190 ) / prathamAntAtSaSThyarthe kaH syAt, yatprathamAntaM sa cenmukhya: ( pradhAnaM grAmaNIH ) syAt / devadatto mukhyo'sya devadattakaH saGghaH / jinadatto mukhya eSAM jinadattakAH || "zRGkhalakaH karabhe" ( 7|1|191 ) / nipAtyate / zRGkhalaM bandhanamasya zRGkhalakaH karabhazizuH karabhANAM kASThamayaM pAdabandhanaM zRGkhalam / vayaH zabdazvAyam, zRGkhalaM bhavatu vA mA bhUt // "udutso- 15 runmanasi " ( 7|1|192 ) / ud utsu ityetAbhyAmunmanasi abhiSeye kaH syAt / udgataM mano'sya utkaH / utsu gataM mano'sya utsukaH / "utkastUtsuka unmanA " iti koSavacanAt // " kAlahetupha lAdroge" ( 7 / 1 / 193 ) sa iti prathamAntebhyaH kAlavizeSavAcibhyo hetuvAcibhyaH phalavAcibhyazca SaSThyarthacedrogaH syAt / dvitIya divaso'syAvirbhAvAya dvitIyakastRtIyako jvaraH / satataH kAlostr satatako jvaraH / hetu viSapuSpaM heturasya viSapuSpakaH / kAzapuSpakaH / parvatako rogaH // phala. 20 zItaM phalaM kAryamasya zItaka uSNako jvaraH // " prAyo'nnamasminnAmni" (7|1|194) / prathamAntAtsaptamyarthe nAmni viSaye kaH syAt, prathamAntaM cedannaM prAyaH prAyeNa bhavati / prAyazabdo'trA'nnasamAnAdhikaraNo niyaMtaliGgasaGkhayaH / prAyo'kRtnabahutvam / guDApUpAH prAyeNa prAyo vA'nnamasyAM guDApUpikA paurNamAsI // " kulmAsAdaNa " ( 7|1|195 ) uktArthe / kulmAsAH prAyeNa prAyo vAnnamasya kaulmAsI paurNamAsI / kulmASa iti mUrddhanyopAntyo'pyasti // "vaTakAdin" ( 7|1|196 ) 25 uktaarthe| vaTakinI paurNamAsI // " sAkSAd draSTA " ( 7|1|197) / sAkSAcchabdAddraSTetyasminnarthe in syAt, nAnni / sAkSAddraSTA sAkSI / sAkSiNau, sAkSiNaH || " prAyo'vyayasya " ( 7 | 4|65 ) ityantya - svarAdilopaH // 113 // atha matvarthIyAdhikAro nirUpyate / tadasyA'styasminniti matuH // 114 // [ si0 721] 30 prathamAntAtSaSThyarthe saptamyarthe vA matuH syAt / prathamAntaM cedastItyucyate / gAvo'sya santi gomAn // 114 // 32 1 ataH kAraNAnnirdezAdeva paJcamyantebhya iti na labhyate / nanu kAlasyApi rogakAraNatvAddhetugrahaNenaiva tadgrahaNe siddhe kiM kAlagrahaNena / na / anyato bhavato'pi rogasyAyamasya kAla iti rogAdhikaraNabhUtasya kAlasyAsambandhile vijJAyamAne'pi yathA syAdityevamartham / 2 anavyayaM puMlliGga ekavacanAnto'dantazca pUrvastu sAnto'vyayatvAdaliGgava / For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"tada0" gomAniti SaSThyarthodAharaNam , saptamyarthodAharaNaM tu vRkSA asmin santi vRkSavAn parvata iti / asti. dhanamasyAsti astimAn ; svasti ArogyamasyAsti svastimAn / atrAstisvastI avyayau dhanArogyavacanau astIti ca sAmAnyAbhidhAyi / vizeSAstezca sAmAnyAstinA sAmAnAdhikaraNyamupapadyata eva / tadasyAstItyatra vartamAnakAlagrahaNAdvarttamAnasattAyAM pratyayo na bhUtabhaviSyatsattAyAm , tena 5 gAvo'syAsana bhavitAra ityatra na matuH / nanu kathaM tarhi gomAnAsIn gomAn bhavitetyatra gavAgre matuH ? atrApi gAvo'syAsan gAvo'syAsya bhavitAra ityarthasyaiva pratIyamAnatvAt / maivam / gomAnAsIdityAdau gAvo'sya santItyetAdRzo'yamAsIditi gomatsattAyAM bhUtabhaviSyatkAlatA, gosattAyAM tu vartamAnakAlatoktireva / nanu tarhi gosattAyAM bhUtabhaviSyatkAlatApratItiH kathamiti cet ? "dhAtoH saMbandhe pratyayAH" (5 / 4 / 41) iti grahaNAt citrA gAvo'sya sa citraguH zabalagurityatra bahuvrIhiNaiva matvarthasyoktatvA10nmaturbhavati / evaM pUrvazAlaH aparazAlaH paJcaguH dazagurityatrApyastIti padasyApekSaM taddhitadviguM dvaimAtura ityAdau sAvakAzaM bAdhitvAstipadanirapekSatvAdantaraGgeNa bahuvrIhiNaiva bhavatA uktArthatvAnmaturna bhavati / tadasyAstyasminnitItyatretizabdo vivakSArthastena "bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / saMsargeti vivakSAyAM prAyo matvAdayo matAH" // 1 // bhUgni. gomAn, yavamAn / nindAyAm. zeGkhodakI, kakudAvartI / prazaMsAyAm . rUpavatI zIlavatI kanyA / nityayoge. kSIriNo vRkSAH / atizAyane, balavA15nmallaH / saMsarge. daNDI chatrI / prAyikametadbhUmAdidarzanam , sattAmAtre'pi pratyayA dRzyante-vyAghravAn parvataH, sparzAdivantaH pudgalAH, gandhavatI pRthivItyAdi / matvarthIyAnmatvarthIyaH sarUpo na syAt-gomanto'tra santItyatra maturna syAt / daNDikA atra santItyatra iko na syAt / virUpastu bhavatyeva-daNDimatI zAlA, hastimatI upatyakA / virUpo matvarthIyaH samAnAyAM vRttau na bhavati / daNDa eSAmastIti daNDikAH daNDinaH / daNDikA daNDina asya santi daNDino'sya santIti inmatU na bhavataH / "zaiSi20 kAcchaiSiko neSTaH, sarUpaH pratyayaH kacit / sa~mAnavRttau matvarthAnmatvarthIyo'pi neSyate" // 1 // kaciditi samAnAyAmasamAnAyAM ca vRttau yathA zAlAyAM bhavaH zAlIyaH ityatra punaH zAlIye bhavaH zAlI yasyAyaM veti Iyo na bhavati / virUpastu bhavati-ahicchatre bhavaH Ahicchatrastatra bhava Ahiccha23trIyaH / tathA asaMjJAbhUtAt kairmadhArayAnmatvarthIyo na bhavati / vIrapuruSA asmin grAme santi vIrapuru yadA astizabdo dhanArthastadA'stimAnityupapadyate / yadA tu vidyamAnArthastadA kathaM dvayorekArthatvAdityAha-sA0 astIti kriyApadaM sAmAnyAtrAdhAyi sAmAnyenAstivamAnapratipAdanAt, prakRtibhUtasya khavyayasya vizeSAbhidhAyitvaM vidyamAnavarUpavizeSasyAbhidhAnAt / 2 yadyapi sUtre liGgaM saGkhyA kAlazcAtantrANi tathApIha sUtre vartamAnakAlasyaiva prAdhAnyamastItipadopAdAnAdanyathA kimanena / na khalu padArthaH sattAM vyabhicarati, tataH sattAyAM nisargasiddhAyAM yatpunarastItigrahaNaM tadvartamAnakAlArtham / 3 anena sUtreNAyathAkAlamapi pratyayA bhavantItyarthaH / tena pratyayasya vartamAnakAlatvepi bhUtabhaviSyatkAlatAvagamaH / 4 zabalazabdAdvarNavAcino gaurAditvAt DyA zabalyo gAvo'sya santItyevaM kAryam / yadA tu zabalazabdo gavi varttate tadA gaurAditvAbhAvAdapi sati 'taddhitAkakopAntya-' ityanena AkhyAdvAreNa puMvattvaniSedhAt zabalA gurityeva syAt / 5 zaGkhodakakakudAvattau dve api ashvsyaaplkssnne| 6 atra eSAmasyeti ca ubhayatrApi SaThyAH sadbhAvAt samAnA vRttiH / 7 pUrvArddha yatsarUpa iti padaM taduttarArddha'pi yojyam , tato'yamarthaH-na kevalaM sarUpo matvarthIyo matvarthIyAtsamAnavRttau na bhavati, matvarthIyo'pItyatrApizabdAdvirUpo'pi iti / viSamavRttI sarUpo matvarthIyo na bhavatIti tu kArikAyA na sajagRhe / athavA pUrvArdhAtsarUpa iti nAdhikriyate kiM tu matvarthIyopi neSyata iti sAmAnyena bhaNanAt sarUpo virUpazca neSyata ityeva vyAkhyAyate / apizabdastu zaiSikApekSayA samuccaye vyAkhyeyaH / 8 dvividhaH karmadhArayaH-saMjJAbhUto'saMjJAbhUtazca / tatra saMjJAbhUto yaH samudAyaprasiddhyA pravartate yathA gaurakharAdayaH / asaMjJAbhUto yo'vayavArthayogena pravartate na pRthaksamudAyaprasiddhyA yathA vIrapuruSAdiH / 9 upalakSaNamidaM yatkarmadhArayAnmatvarthIyo na bhavatIti / yAvatA nantatpuruSAdapi bahuvrIhiNaiva bhAvyam-yathA aghoSA iti / atra hi na ghoSo'ghoSaH, so'syAstIti kRte bahuvrIhireva na matuH / yatra kharthavizeSo makhIMyenAbhidhIyate tatra naJtatpuruSAdapyaso bhavati yathA nara For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / matupratyayAntAH 449 Sako grAmaH - atra bahuvrIhireva / saMjJAyAstu bhavatyeva - gaurakharavadaraNyam, kRSNasarpavAnvalmIkaH, lohitazAlimAn prAmaH / aikagavikaH sarvadhanItyAdikaM tu "ekAdeH karmadhArayAt" (7 / 2 / 58) ityAdyArambhasAmarthyAdbhavati [ atrApyasaMjJAbhUtaH karmadhArayo'stItyabhiprAyaH ] / tathA guNe guNini ca ye guNazabdA vartante tebhyo matvarthIyo na bhavati, zuklo varNo'syAsti zukuH / tikto raso'syAsti tiktaH / pratyayaM vinApyeSAM tadabhidhAnasAmarthyAt / ye tu guNamAtravAcinastebhyo bhavatyeva - rUpavAn rasavAn zauklayavAn 5 kArNyavAn / iti // 114 // atropayogisUtram -- mAvarNAntopAntyApaJcamavargAnmatormo vaH // 115 // [ si0 2 1 94 ] mAvarNo pratyekamantopAntyau yasya tasmAtpazcamavarjavargAntAcca matormo vaH syAt / kimatrA - stIti kiMvAn / vRkSavAn // 115 // " mA 0" maca avarNazca mAvarNo, antazca upAntyazca antopAntyau, ( mAvarNo antopAntyau ) 10 yasya sa mAvarNAntopAntyaH, nAsti paJcamo yasmin sa apaJcamaH, apaJcamazcAsau vargaca apaJcamavargaH, apaJcavargo'nte yasya sa apaJcamavargAntaH, mAvarNAntopAntyazca apaJcamavargAntazca mAvarNAntopAntyApaJcamavarga tasmAt / tathA ca spaSTayati- mAvarNau pratyekamityAdi / makArAntAt. kiMvAn idaMvAn zaMvAn / makAropAntyAt. zamIvAn lakSmIvAn // avarNAntAt. vRkSavAn mAlAvAn / avarNopAntyAt. aharvAn suguNvAn payasvAn bhAsvAn // apaJcamavargAntAt. marutvAn vidyutvAn udazvitvAn samidvAn / 15 mAvarNAntetyAdi kim ? agnimAn vAyumAn nRmAn / nRmato'patyaM nArmata ityatra tu vRddherbahiraGgatvAnna syAt [ taddhitApekSatvena vRddhirbahiraGgA, tadanapekSaM tu vatvamantaraGgamiti ] // 115 // atrApavAdamAha / normyAdibhyaH // 116 // [ si0 2 / 1 / 99] ebhyo matormo vo na syAt / UrmimAn / udanvAn jalAdhAre // 116 // "normyA0" (2 / 1 / 99 ) Umi dalmi bhUmi timi krimi (5) ebhyo mopAntyatvAtprApte yavakuJcA 20 ( drAkSA ? ) dhvAMkSA vAsA ( 4 ) ebhyo'varNAntatvAtprApte, harit garut, dhvajit kakud (4) ebhyo'pazcamavargAntatvAtprApte, jyotiSmatI mahiSmAn gomatI kAntimatI zimbimatI harimatI ( vAsamatI ikSu " tI ? ) cArumatI bandhumatI madhumatI bindumatI indumatI drumatI vasumatI aMzumatI zrumatI hanUmAn sAnumatI bhAnumatI // 18 // ebhyo "nAnni" ( 2 / 4 / 12 ) iti prApte pratiSedhaH / UryAdaya ekatriMzat / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tena sati nimitte yasya matorvatvaM na dRzyate sa UrmyAdiSu draSTavyaH / 25 udanvAn jalAdhAre ceti; atra sUtram - "udanvAnabdhau ca " ( 2 / 1 / 97) / Apo dhIyante'sminniti abdhiH / andhau nAmni cAyaM nipAtaH / udanvAn ghaTo meghaH - yatrodakaM dhIyate sa evamucyate / ud nvAn samudraH / udanvAn RSiryasya audanvataH putraH / udanvAn AzramaH, anyatra udakavAn ghaTaH / atra ghaTasya udakasambandhamAtraM vivakSitaM na dadhAtItyarthaH // 116 // 29 vanti cakrANIti / atra hi najtaHpuruSeNa cakreSvarakAbhAvaH sAmAnyenocyate / matvarthIyena tvatyantaM mUlato'pyarakAbhAva iti yAvat / tathA yadyapyasaMjJAbhUtAtkarmadhArayAnmatvarthIyo na bhavatItyuktam, tathApi prAyeNa dRzyate yathA bisa kisalayacchedapAtheyavanta iti / atra hi bisa kisalayacchedAca te pAtheyaM ceti karmmadhAraye sati maturiti vallabhena nizciye // hai0 prakA0 pUrvA0 57 For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu rAjanvAn surAjJi // 117 // [ si0 2 / 1 / 98 ] surAjake'rthe rAjanvAn / *saMjJAyAM cirmaNvatyAdayazca sAdhavaH / "nAvAderikaH" (7 / 2 / 3) naavikH| 5 matvantaM ca rUpaM sarvatrAdhikArAdanuvartanIyam / naumAn / "zikhAdibhya in" (72 / 4) / zikhI, mAlI / "vrIhyAdibhyasto" (72 / 5) / vrIhikaH, bIhI // 117 // 5 "rAja." surAjake'rthe iti; zobhano rAjA yasya tasminnabhidheye ityarthaH / rAjanvatI pRthvI / rAjanvatyaH prajAH / anyatra rAjavAn dezaH // *saMjJAyAmiti-"nAni" (2 / 1 / 95) / saMjJAyAM viSaye matormakArasya vakAraH syAt / ahIvatI kapIvatI maNIvatI munIvatI RSIvatI etA nadyaH "nadyAM matuH" ( 6 / 2 / 72) iti cAturarthiko matuH / AsandIvAn grAmaH // cirmaNvatyAdayazceti. "carma NvatyaSThIvatcakrIvatkakSIvadrumaNvat" (2 / 1 / 96) iti sUtram-atra carmanzabdasya matau 10 carmaNvatI nAma nadI-atra nalopAbhAvo NatvaM ca nipAtanAt / evamanyatrApi jJeyam // asthizabdasya aSThIbhAvaH aSThIvAna jaGghorusandhiH / cakrazabdasya cakrIvAna kharaH / kakSyA [ kakSe bhavA kakSAya hitA vA kakSe sAdhurvA 'digAdidehAzAdyaH' ityAdibhirye kakSyA brahmaNaH sAdRzyamudyogazcetyarthaH ] zabdasya kakSIvAnAma RSiH / lavaNazabdasya rumaNbhAvaH rumaNvAn nAma parvataH / anye tu rumanniti prakRtyantaraM manyante / "nAvA0" naurasyAsmin vA'stIti nAvikaH, naumAn / kumArikaH kumArImAn / yava15khadikaH yavakhadAvAn / naukumArIbhyAminaM kecidAhuH-nAvI kumArI / nau, kumArI, yavakhadA, sabhA karaNa, iti nAvAdayaH SaT (?) // // matvantaM cetyAdi, atra sUtram-"AyAt' (7 / 2 / 2) "guNAdibhyo yaH" (7 / 2 / 53) "rUpAtprazastAhatAt" (7 / 2 / 54) ityetadyapratyayAvadhi yAH prakRtayo nirdekSyante tAbhyo matuH syAdyathoktArthe / AyAdityabhividhAvAG / apavAdairbAdho mA bhUditi vacanam , tena yathAbhidhAnamuttaratra maturapi bhavati / "zikhA." zikhA, zAlA, mAlA, mekhalA, zAkhA, 20 vINA, saMjJA, vaDavA, aSTakA, balAkA, 10 patAkA, karman , varman, carman , bala, utsAha, udAsa, udbhAsa, ula, mula, 20 mUla, AyAma, vyAyAma, prayAma, Aroha, avaroha, pariNAha, zRGga, vRnda, gadA, 30 nicula, mukula, kula (kUla ? ) phala, ala, mAna, manISA, vrata, dhanvan , cUDA, 40 kekA, daMSTrA, sUnA, ghRNA, karuNA, jarA, AyAsa, stabaka, upayAma, udyama, 50 / iti zikhAdayaH pazcAzat / bhuvcnaadaakRtignnH| kecittu vaDavA aSTakA karman varman carman ityetebhya ikama25pIcchanti / "vrIyA." tau iti-ikenau ityarthaH / brIhayo'syAsminvA santi-vrIhikaH, vrIhI vrIhimAn / mAyikaH mAyI mAyAvAn mAyAvI / brIhyAdayaH prayogagamyAH // 117 / / ato'nekakharAt // 118 // [ si0 7 / 26] adantAdanekakharAdikenau syAtAm / dhanikaH dhanI / *ilenANNazanarAdayo yathAyogaM matvarthe vAcyA:-tundilaH phenilaH zRGgiNaH jyotsnI prAjJaH zrAddhaH lomazaH pAmanaH madhuram 30 mruttH||118|| te hyanayoH zikhAdau pAThamicchanti / 2 khadanaM bhidAdyal yavAnAM khadA yavakhadA yavAbhyoSaH / 3 AkumArImAnityAdiprayogeSu yathAkramaM 'nAvAderikaH' vrIhyAdibhyasto 'ato'neka varAt' 'aziraso'zIrSazca' 'balavAtadantalalATAdUlaH' 'prANyaGgAdAtolaH' 'sidhmAdikSudrajanturugbhyaH' 'goH' 'guNAdibhyo yaH' ityAdi sUtra vihitapratyayaviSaye pakSe AyAdityanena maturvidhIyate / 4 'kAlAjjaTA'-ityAdibhiH kaizcitsUtrairarthavizeSe pratyayo'bhihitaH, sa ca matunA na gamyate iti tadarthapratipAdanAya tatsUtravihita eva pratyayo bhavati na tu maturityAzayaH / 5 te hyetAn brIhyAdau paThanti / For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / matvarthIyAH 451 "ato." dhanikaH dhanI (dhanavAn ) / evaM daNDikaH daNDI ( daNDavAn ) / chatrikaH chatrI (chatravAn ) / ata iti kim ? khaTvAvAn mAlAvAn / anekasvarAditi kim ? khavAn / svavAn / abhidhAnArthasyeti zabdasyAnuvRtteH kRdantAdikenau na bhavataH-rApyavAn havyavAn / evaM lApya, lavya, kRtya, bhRtya, kAraka, hAraka, kumbhakAra, dhAnya, mAya, hiMsra, Izvara, pAka, sneha ebhyo matureva natvikenau / kArya, hArya, gRha, dAtra, pAtra, bhoga, tara, vijaya, saMyama, sthAna; ebhyo bhavataH-kAryikaH kAryAtyAdi / 5 vyAghra, siMha, vRkSa, plakSa, dravya, kravya, sasya, dhAnya, mAlya, puNya, satya, apatya, dhana ityAdijAtizabdebhyo matureva; natvikenau / vyAghravAnityAdi // kacidbhavataH-taNDulikaH taNDulI, karpaTikaH karpaTI // dhanAduttamaNe bhavataH-dhanikaH dhanI / saptamyarthe na bhavataH-daNDo'sminnasti daNDavadgRham , vIravAn grAma iti matureva / kacidbhavataH-khalinI zAdvalinI bhUmiH / rasarUpagandhasparzazabdasnehebhyo guNavAcibhyo na bhavataH / kacidbhavataH-rasiko naTaH, rasI ikSuH / rUpiko dArakaH, rUpiNI strI 10 [rUpiSvavadheH / laipisamavAyAcAkSuSANi ] / sparziko vAyuH, gandhikaH, gandhI / tatsarvaM ziSTaprayogAnusaraNArthena itizabdena siddham // atrAyaM vizeSa:-"aziraso'zIrSazca" (7 / 2 / 7) / asmAdikenau matuzca syustatsanniyoge'syAyamAdezazca syAt / azIrSika: azIrSI azIrSavAn / ikenoH "zIrSaH svare taddhite" ( 3 / 2 / 103) iti zIrSAdezo vidyate eva, mato tvaziraso'zIrSAdezo'nena vidhIyate // "arthArthAntAdbhAvAt" 15 (7 / 2 / 8) / bhAvavAcino'rthazabdAdarthAntAca zabdAnmatvarthe ikenau syAtAm / niyamArthamidam , ubhayathA cAyaM niyamo vAkyabhedena kriyate-bhAvavAcina evetau, bhAvavAcinazcaitAveveti / 'arthaNi upayAcane' arthanamarthaH so'syAstItyarthikaH; arthI; yAcakaH / pratIpamarthanaM pratyarthaH, so'syAstIti pratyarthikaH, pratyarthI / ikenAveveti niyamAdato maturna syAt / bhAvAdeveti niyamAvyavAcino'smAnmatureva naitau / artho hiraNyAdirastItyarthavAn / athAlpamatiziSyAnugrahAya matvarthIyapratyayAn phakkikayA saGgrahAti-*iletyAdi-ilazca inazca aN ca Nazca zazca nazca razca ilenANNazanaramAdiryeSAM te ilenANNazanarAdaya iti / atra dvandvAnte zrUyamANaH zabdaH pratyekamabhisambadhyate iti nyAyAdAdizabdaH pratyekaM yojyate ilAdaya inAdaya ityAdi / tatra ilapratyaye sUtrapaddhatirevam-"vrIhyarthatundAderilazca" (7 / 2 / 9) / matvarthe iti sarvatra jJeyam / matuzca sarvatra jJeyaH // atra cakArAdikenau / vIyartha. kalamilaH kalamikaH kalamI kalamavAn / zAlilaH 25 zAlikaH zAlI zAlimAn / vrIhizabdasya brIhyarthatve'pi pUrvatropAdAnAdilo na syAt, anyathA tatropAdAnamanarthakaM syAt / syAdityeke / vrIhilaH / tundAdi. tundilaH tundikaH tundI tundavAn / tunda udara picaNDa yava graha paGka guhA kalA kAka iti tundAdayo nava / mUle tu tundila ityudAharaNaM digmAtramevamanyatrApi sarvatra jJeyam // "svAGgAdvivRddhAtte" (7 / 2 / 10) / te iti anantaroktA ila-ika-inpratyayA matuzca syuH / vivRddhau mahAntau karNAvasya staH-karNilaH karNikaH karNI karNavAn / oSThilaH 30 oSThikaH oSThI oSThavAn / vivRddhAditi kim ? anyatrelo na syAdato'nekasvarAditIkenmatava eva syuH|| "vRndAdArakaH" (7 / 2 / 11) / vRndArakaH vRndavAn / zikhAditvAdvRndI // "zRGgAt" (7 / 2 / 12) / 32 20 1 atra khAmitvAvivakSaNAt 'khAminnIze' iti na min / 2 yadA tu kasyacidrUpaM rasa ityAdi nAma bhavati tadA bhavatyeva / 3 saGkhyAparimANAni pRthakvaM saMyogavibhAgau karma ca rUpisamavAyAccAkSuSANIti / 4 vrIhyAdibhyastAvityatra / nanu tarhi arthagrahaNAbhAve'pi vIhizabdopAdAne'pi trIhyarthagrahaNe labdhe kimarthagrahaNena / na / pratipattigauravanirAsArthavAdarthagrahaNasya / For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghutathA / zRGgArakA, zRGgavAn / zikhAditvAt zRGgI // ineti. "phalabahocenaH" (72 / 13) / phalabarhAbhyAM zRGgAcca inaH syAt / phalinaH phalavAn , evaM barhiNaH 2 / zRGgiNaH 2 / zikhAditvAt phalI bahIM // AdizabdAt "malAdImasazca" (7 / 2 / 14) / cakArAdino'pi / malImasaH malinaH malavAn // aNiti. "jyotslAdibhyo'" (7 / 2 / 34) / jyotsnA asminnasti jyotsnaH pakSaH / 5jyotsnI rAtriH / tAmisrANi guhAmukhAni / vaisappo vyAdhiH / vaipAdikaM kuSTham / kautupaM gRham / kauNDalo yuvA / tApasaH pAkhaNDI / sAhasro devadattaH / matau jyotsnAvAnityAdi / tApasa iti rUDhizabdo rUDhiviSaye ca maturna syAt / kuNDalI sahasrI ceti zikhAditvAt / jyotsnAdayaH pryoggmyaaH|| "sikatAzarkarAt" (7 / 2 / 35) / AbhyAmaNa matuzca / saikataH sikatAvAn / zArkaraH 2 // "ilazca deze" (7 / 2 / 36) / cakArAdaN matuzca / sikatilaH saikataH sikatAvAn dezaH / zarkarilaH 10 zArkaraH 2 deshH| sikatA zarkarA deza ityabhedopacArAt // AdizabdAt "dhudroma:" (7 / 2 / 37) / | iti divaH kRtokArasya nirdezaH / druzabda ukArAnto'haHparyAyaH prakRtyantaraM vA / AbhyAM maH syAt / dyauryurvA'syAsminvAstIti gumaH / brUNi dArUNyasyAsminvA santIti drumaH / anayo rUDhizabdatvAnmaturna syAt , anyatra matureva-dyumAna dumAn // "kANDANDabhANDAdIraH" (7 / 2 / 38) / kANDIraH 2 / ANDIraH 2 / bhANDIraH 2 / ANDau muSkau // Nazceti-"prajJAzraddhA vRtterNaH" (72 / 33) / 15prAjJaH prajJAvAn , strI tu prAjJA / zrAddhA, ArcA, vArtA / prAjJIti tu svArthikANantAt GIH // zeti "lomapicchAdeH zelam" (7 / 2 / 28) / lomAdibhyaH picchAdibhyazca yathAsaGkhyaM za-ila ityetau syAtAm / lomazaH 2 / picchilaH 2 / urasilaH 2 / loman , roman, babhru, valgu, hari, kapi, muni, giri, Uru, karka, iti lomAdayo daza // piccha, uras, dhuvakA, dhruvakA, pakSa, cUrNa / iti picchAdayaH SaT // neti-"no'GgAdeH" (7 / 2 / 29) / aGgAnyasyAH santItyaGganA, rUDhi20 zabdo'yam ; kalyANAGgI strI ucyate / anyatra aGgavatI // aGga, pAman , vAman , heman , zleSman , sAman , varman , zAkin , palAlin , palAzin , USman , kadru, bali, ityaGgAdayastrayodaza / / yogavibhAga uttarArthaH // "zAkIpalAlIdavA hakhazca" (7 / 2 / 30) / ebhyo nastatsanniyoge caiSAM hraskho'ntAdezaH / mahacchAkam zAkasamUho vA zAkI / mahatpalAlaM palAlakSodo vA palAlI / daImAna dardU nAma vyAdhiH / zAkinaH zAkImAna / palAlinaH palAlImAn / dardUNaH dardUmAn / kecittu zAkIpa25 lAlyorhasvatvaM necchanti-zAkInaH palAlInaH // "viSvaco viSuzca" (7 / 2 / 31) / asmAt naH, asya ca viSu ityayamAdezaH syAt / viSu azvatIti vizvag / viSvaJco razmayo viSvagnatAni vAsya santIti viSuNaH sUryo vAyurvA / viSuzabdo nipAto nAnAtve, varttate / viSvagityakhaNDamavyayaM vA / makArasanniyoge AdezavidhAnAnmatau viSvagvAniti / viSumAnahorAtravibhAgaM iti tu viSurnAma muhUrtastasmA dbhavati / reti-"madhvAdibhyo raH" (7 / 2 / 26) / madhuro rasaH / atra madhuzabdaH svAdutve guNatve 30 guNasAmAnye vartate / madhuraM madhu / madhuraM kSIramatra guNe kSaudrAdidravyavRttestu matureva / itizabdAnuvRtteH madhumAn ghaTa iti / evaM khaM mahatkaNThavivaramasyAstIti kharaH gardabhaH, anyaH khavAn / evaM sarvatrApi / mukhaM sarvasmin vaktavye'syAstIti mukharo vAcAlaH / kujhAvasya staH kuJjaro hastI, kuJjazabdo'tra hanu. paryAyaH / nagaraM puram / aparaM kSetram / muSkaraH pazuH / zuSiraM zuSimatkASTham / kaNDUraH kaNDUmAn / pANDuraH pANDumAn / pAMzuraH pAMzumAn / madhvAdayaH prayogagamyAH // AdizabdAt "kRSyAdibhyo balac" (7 / 2 / 27) / kRSIbalaH kuTumbI, kRSikSetram / AsutIbalaH, kalpabalaH, AsutimAn / 36pariSadbalaH 2 / parSadbalaH / pariSadalaM tIrthaM paGkilamityarthaH / pariSadvat rajasvalA strI / rajasvAna graamH| For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrImaprakAze taddhitAH / matvarthIyAH 453 kecittu rajakhalo dezaH, rajasvalA bhUmiH, rajakhAn, rajakhatIti sarvatrAvizeSeNa vRttimicchanti / dantAbalo nAma rAjA hastI ca / zikhAbalaM nagaram / zikhAbalo mayUraH / zikhAbalA sthUNA / dantavAn zikhAyAnanyaH / pitRbalaH pitRmAn / evaM mAtRbalaH, bhrAtRbalaH, utsAhabalaH, putrabalaH, utsaGgabalaH // "balacyapitrAdeH" ( 3 / 2 / 82 ) / balacpratyaye pitrAdivarjitAnAM svarAntAnAM dIrghaH syAt / AsutiH : surA, sA asyAstItyAsUtIbalaH / apitrAderiti - pitrAdayazcatvAraH / pitRbala ityAdi / cakAraH 5 kim ? uttarapade mA bhUt - kAyabalaM nAgabalam / pratyayApratyayayoriti nyAyastvanityatvAnnopatiSThate / kRSyAdayaH prayogagamyAH || mirutta iti - athAtra sUtram "marutparvaNastaH " ( 712 / 15 ) iti / maruttaH parvataH / matau marutvAn parvavAn // 118 // nanu marutvAnityatra "ghuTastRtIyaH " ( 2 / 1 / 76 ) iti tasya datvaM kuto na syAdityata AhanastaM matvarthe // 119 // [ si0 1 / 1 / 23] 1 sAntaM tAntaM ca nAma matvarthe pare padaM na syAt / marutvAn / " balavAtadantalalATAdUlaH" (7|2|19) / balUlaH / / "prANyaGgAdAto laH" (7 / 2 / 20 ) / cUDAlaH || "sidhmAdikSudrajanturugbhyaH" (7 / 2 / 21) / api / sidhmalaH / yUkAlaH / mUrcchAlaH // "prajJAparNodakaphenAlelau" (7 / 2 / 22 ) / prajJAlaH prajJilaH // " bAca AlATayai" (7|2|24) / kSepe / vAcAla : vAcATaH || "gmin" (7/2/25 ) / vAcaH / vAgmI || "lakSmyA anaH" (7|2| 32 ) / 15 lakSmaNaH // "kacchvA DuraH" (7|2|39 ) kacchuraH || "dantAdunnatAt " ( 7|2|40 ) / unnatA dantA asya santi danturaH / / "kRpAhRdayAdAluH" ( 7|2|42 ) / kRpAluH // 119 // 10 "nastaM 0" sUtraM spaSTam / tataH padatvAbhAvAnnAtra takArasya dakAraH / AdizabdopAdAnAt "valivaTituNDerbhaH" (7/2 / 16 ) / valibha:; aGgAditvAnne valinaH / vaTibhaH; tuNDibha:; sidhmAditvAlle tuNDilaH (matuzca - valivAn ) pravRddhA nAbhistuNDi: / " UrNAhaMzubhamo yus" (7 / 2 / 17) / yus - 20 pratyaye para UrNAdizabdasya " nAma siday0 " ( 1 / 1 / 21 ) iti padasaMjJAyAM "avarNavarNasya" ( 7|4| 68) ityAkAralopo na bhavati tatrApadasyetyuktatvAt UrNAyuH - urabhraH / ahaMyu ahaMkArI | zubhaMyuH kalyA buddhiH || "kaMzaMbhyAM yastiyastutavabham" (7/2/18) kaMzaMbhyAmete sapta pratyayAH syuH / kaMyuH zaMyuH, kantiH, zantiH, kaMyaH zaMyaH, kantuH zantuH, kantaH zantaH, kaMvaH zaMvaH, kambhaH zambhaH, yus yaso sakAro "nAmasidayvyaJjane" (1 / 1 / 21 ) iti padatvArthastena "tau mumau vyaJjane svau" ( 1 / 3 / 14 ) 25 ityanusvArAnunAsikau siddhau - kaMyuH kaeNthyuH / atha bAlopakArAya prasiddhaprayogApavAdakAni katicit sUtrANi sAkSAnnirddizati // " bala0 " sUtraM spaSTam || prANyaM0 / AkArAntAtprANyaGgavAcino laH syAt / 1 cUDAla iti / evaM jaGghAlaH zikhAlaH / prANyaGgAditi kim ? zikhAvAn pradIpaH / aGgagrahaNaM kim ? icchAvAn / karNikAla ityatra karNikAzabda: prANyaGgasyaiva vAcaka ityAhu: [ na tu karNAbharaNasyetyarthaH ] / "sidhmA0" sidhmAdergaNAt kSudrajantuvAcibhyo rugvAcibhyazca laH syAt / sidhmAni 30 tvakuSThANyasya santi sidhmalaH / evaM varSmalaH aGgAditvAnne varSmanaH / pANadhamanIzabdau dIrghAntAva paThyete- pArNIlaH dhamanIlaH / hrasvAntAbhyAM tu matureva pANimAn dhamanimAn / yUkAla iti - evaM makSikAlaH / A nakulAt kSudrajantuH / rugbhya iti bahuvacanaM svarUpaniSedhArtham - mUrcchAla iti, evaM vicarcikAlaH / sidhma varSman gaDDu tuNDi maNi nAbhi bIja niSpAda niSpad niSpa // 10 // pAMzu hanu 34 For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 mahAmahopAdhyAya zrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahai maladhu I parzu pArNI dhamanI sakta mAMsa patra vAta pitta // 20 // zleSman pArzva karNa sakthi sneha zIta kRSNa zyAma piGga pakSman // 30 // pRthu mRdu maJju vaTu kaNDU || 35 // iti sidhmAdayaH paJcatriMzat / kathaM vatsalaH snehavAn aMsalo balavAn ? nAtra kazcit vatsAdyartho'stIti pezalakuzalAdivadetau vyutpAdanIyau, sidhmAdiSu vA paThanIyau / "prajJA0 " ( 7 / 2 / 22 ) sUtraM spaSTam / " vAcaH " gmino'pavAdo'yam, 5 kSepe iti yo nissAraM bahu bhASate sa evaM kSipyate / matunA kSepo na gamyate iti kSepe maturna bhavati // evaM "kAlAjaTAghATAt kSepe" ( 712 / 23 ) / lelau syAtAm / kAlAla : kAlila : imaM DopAntyaM kecitpaThanti-kADAlaH kADilaH / jaTAlaH jaTilaH / ghATAlaH ghATilaH / kSeme maturna syAt - anyatra kAlAvAn || "riman" gakAraH "pratyaye ca" ( 1 / 3 / 2 ) ityanunAsikanivRttyarthaH // "lakSmyA 0" "avarNevarNasya" ( 7|4|68 ) itIkAralope lakSmaNaH / matau lakSmIvAn / " kacchravA0" 10'dantA0" sUtradvayaM spaSTam || "kRpA 0" / vikalpAnuvRttyA kRpAluH kRpAvAn / hRdayAluH hRdayikaH hRdayI hRdayavAn | AdizabdAt " kezAdU: " ( 7 / 2 / 43 ) / kezavaH kezikaH kezI kezavAn / kezava iti rUDhizabdo'pi viSNuvAcI / maNyAdibhyaH " ( 7 / 2 / 44 ) / ebhyo vaH syAt / yogavibhAgAdveti nivRttam / maNivaH maNimAn; sidhmAdipAThAnmaNilaH / hiraNyavaH hiraNyavAn bimbAvam, kurarAvam, kurabAvam, "dhavyupasargasya bahulam " ( 3 / 2 / 86 ) iti bAhulakAd dIrghaH / rAjIvaM iSTa15 kAvam, gANDivam, (gANDIvam ), ajakAvam, bimbAvamityAdayo rUDhizabdAstatra maturna syAt / anyatra tu syAdeva - bimbavAnityAdi / maNi, hiraNya, bimba, kurara, kurava, rAjI, iSTakA, gANDi, gANDI, ajakA, iti maNyAdayaH prayogagamyAH // 119 // 25 ebhyo matvarthe aH syAt / abhraM nabhaH / arzaso maitraH // 20 "abhrA0 / abhrANyasminsanti abhraM nabhaH arzAsyasya santi arzaso maitraH / evamurasaH urasvAn / abhra arzas uras urabhra ( ? ) tunda catura palita jaTA ghATA karddama // 10 // kAma velA (bala ?) ghaTA Amla lavaNa // 15 // itya bhrAdayaH paJcadaza / bahuvacanAdAkRtigaNaH // AdizabdAt "hInAtsvAGgAdaH" ( 7 / 2 / 45 ) / khaNDaH karNo'syAsti karNaH / chinnA nAsikAsyAsti nAsikaH / hInAditi kim ? anyatra karNavAnityAdyeva syAt // 120 // abhrAdibhyaH // 120 // [ si0 72 46 ] 120 // y astapomAyAmedhAsrajo vin // 121 // [ si0 7 247 ] asantAttapaH prabhRtibhyazca vin syAt / varcasvI, tapasvI / mAyAvI, vrIhyAditvAnmAyikaH, mAyI / medhAvI / "medhArathAnnaveraH" (7|2|41 ) / medhiraH rathiraH rathikaH / / sragvI / / 121 // "as0" asantatvenaiva siddhe tapaso grahaNaM jyotsnAdyaNA bAdho mA bhUdityartham / " medhA0" / AbhyAmiraH syAt / navetyukteryathAprAptamikenau matuzca / medhiraH medhAvAn / vinnapi medhAvI / rathiraH 30 rathikaH rathI rathavAn / sragvI sragvAn // 121 // 1 yathA pezaM lAti kuzaM lAti ityevamanayorvyutpattirevaM vatsalAMsalayorapi / auNAdiko vA manojJamedhAvivAcinau / 2 na kevalaM yasya kezAH santi sa kezavaH, kintu viSNurapi / For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / matvarthIyAH AmayAdIrghazca // 122 // [ si0 7 // 2 // 48] asmAdvinpratyayaH syAt , dIrghazvAsya / AmayAvI // "khAnminnIze" (7 / 2 / 49) / dIrghazca / khAmI / "goH" (712 / 50) / gomI / "UrjA vinvalAvara cAntaH" ( 7 / 2 / 51 ) / UrjasvI UrjakhalaH UrvAn // 122 // ___ "aam0"| sUtraM spaSTam / "svA0" Ize iti Ize vAcye / svamasyAstIti svAmI, anyastu svavAn // 5 "go"| asmAt min syAt / tathA ca koSa:-"gomAn gomI gavIzvare' / pUjya eva minamicchanyanye / "UrjA." UzabdAt vin-vala ityetau syAtAm , tatsanniyoge cAsya as anto bhavati / UrjasvI UrjasvalaH, matuzca UrgavAn / UrjakhAniti tu Urjayatera'spratyayAntasya matau rUpam / AdizabdAt "tamisrArNavajyotlAH " (7 / 2 / 12) / ete nipAtyAH / tamaszabdAt raH, upAntyasyetvaM ca-tamo'trAsti tamisrA rAtriH / tamisraM tamaHsamUhaH / tamisrA guhA / arNaso vaH, antya-10 lopazca-arNavaH samudraH / jyotiszabdAt napratyaya upAntyalopazva-jyotsnA candraprabhA, anyatra jyotiSmatI rAtriH, nipAtanasyeSTaviSayatvAt // "guNAdibhyo yaH" (7 / 2 / 53) / guNyaH pumAn , himyaH parvataH; matau guNavAn himavAniti / guNIti tu zikhAditvAt / guNAdayaH prayogagamyAH / / "rUpAtprazastAhatAt" (7 / 2 / 54) / prazastopAdhikAdAhatopAdhikAca rUpAt yaH syAt / prazastaM rUpamasyAsti rUpyo gauH / AhataM rUpamasyAsti rUpyaH kArSApaNaH / nighAtikAtADanAdInArAdiSu 15 yadrUpamutpadyate tadAhataM rUpyam, anyatra rUpavAn / prazaMsAyAM maturapi-rUpavatI strI / Ahate tu na, itizabdAnuvRtteH rUpiNI kanyA / rUpiko dArakaH iti vrIhyAditvAdbhavati / AyAdityasya pUrNo'vadhiH, ataH paraM maturnAsti // "pUrNamAso'" (7 / 2 / 55) / pUrNamAHzabdAnmatvarthe'N syAt / pUrNo mAzcandro'syAmasti paurNamAsI // ataH samAsAnmatvarthIyAn darzayati // 122 // sarvAderin // 123 // [ si0 7 // 2 // 59 ] sarvAderadantAtkarmadhArayAdin syAt / sarvadhanI // 123 // "sarvA0" / sUtraM spaSTam / sarvadhanIti sarvaM dhanaM tadasyAsti sarvadhanI / evaM sarvabIjI sarvakezI naTaH / AdizabdAd "gopUrvAdata ikaN" (7 / 2 / 56) / matvAdInAmapavAdaH / gauzatikaH gausahasrikaH / ata iti kim ? goviMzatimAn / kecittu gavAderanakArAntAdapIcchanti-gavAM samUho gotrA sA vidya-25 te'sya gautrikaH / gAvo vayAMsi cAsya santi gauvayasikaH // "niSkAdeH zatasahasrAt" (7 / 2 / 57) / naiSkazatikaH naiSkasahasrikaH / niSkAderiti kim ? zatI, sahasrI / AdigrahaNAt suvarNaniSkazatamasyAstItyatra na bhavati // "ekAdeH karmadhArayAt" (7 / 2 / 58) / ikaN / eko gaurekagavaH so'syAstyaikagavikaH / aikazatikaH / aikasahasrikaH // karmadhArayAditi kim ? ekasya gaurekagavaH so'syAstItyatra na bhaveta / ata ityeva-ekaviMzatirasyAstItyatra na syAt / ekadravyavattvAditi 30 tu ekena tu dravyavattvamiti samAse bhavati [ UnArthapUrvAdyaiH" ( 3 / 1 / 67) ityanena ] // "prANisthAdakhAnAdvandvaruganindyAt" (7 / 2 / 60) / prANistho'svAGgavAcI akArAnto yo dvandvaH samAso 32 1 yadyevaM UrjayaterasantasyAstapomAyetyanena asantatvAdvin siddha eva, kimatra sUtre UrjazabdAdvividhAnena / satyam / asantasya Urjayaroniyata eva prayoga iti tato'nena vinvidhAnam , etaca UrjazabdAdvinvidhAnenaiva jJApyate / For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahai malaghu yazva rugvAcI nindyavAcI ca zabdastasmAnmatvarthe in syAt / "sarvAderin" iti sUtrAt in anuvarttate / dvandva. kaTakavalayinI zaGkhanUpuriNI / ruk. kuSThI, kilAsI / nindya. kakudAvartI, kAkatAlukI / prANisthAditi kim ? puSpaphalavAn vRkSaH / asvAGgAditi kim ? stanakezavatI / ata ityeva - citrakalalATikAvatI / "ato'nekasvarAt " ( 7 / 2 / 6 ) ityeva siddhe ikAdibAdhanArthaM vacanam // 123 // vAtAtIsArapizAcAt kazcAntaH // 124 // [ si0 72261] ebhyastribhya in ko'ntazca / vAtakI // 124 // // iti matvarthIyAH // "vAtA0" / vAto rogo'syAstIti vAtakI / evamatIsArakI pizAcakI / vAtAtIsArayoH pUrve - Nen siddha eva kArthaM vacanam / pizAcasya tUbhayArtham // " pUraNAdvayasi " ( 7/2/62) / pUraNapratyayAntAdvayasi gamye ineva syAt / paJcamo mAsaH saMvatsaro vA'syAstIti paJcamI bAlakaH / dazamI karabhaH // 10 "sukhAdeH" (7 / 2 / 63) / ebhyo matvarthe inneva syAt / sukhI / duHkhI // sukha, duHkha, tRpra, kRcchra, asra, alIka, kRpaNa, soDha, pratIpa, praNaya, ( hasta ? ) hala, asra, kakSa, zIla, ityeke / sukhAdayazcaturdaza // 14 // " mAlAyAH kSepe" ( 72 / 64 ) / inneva / mAlI / kSepa iti kim ? mAlAvAn / mAlAzabdaH zikhAdistataH kSepe matunivRttyarthaM vacanam || "dharmazIlavarNAntAt" ( 7 / 2 / 65 ) / inneva / munidharmI / yatizIlI / brAhmaNavarNI / " bAhUrvAderbalAt " ( 772 / 66 ) / 15 bAhu - urupUrvAt balAntAt inneva / bAhubalI / urubalI || " manmAbjAdernAmni" ( 772 / 67 ) / mannantebhyo mAntebhyo'bjAdibhyazca matvarthe inneva syAt, nAmni / mannanta dAminI sAminI prathiminI mahiminI dharmiNI karmiNI / mAnta prathaminI bhAminI kAminI yAminI sominI / abjAdi. abjinI, kamalinI / abja kamala saroruha saroja ambhoja rAjIva aravinda paGkaja puTaka nAlIka mRNAla bisa ( tAmarasa) / yavAsa ityabjAdayastrayodaza // 13 // " hastadantakarAjjAtI" 20 (72 / 68) / ebhyo matvarthe inneva, jAtau vAcyAyAm / hastI dantI karI / jAtAviti kim ? anyatra hastavAn // "varNAdbrahmacAriNi " ( 7/2/69 ) / in / varNazabdo brahmacaryaparyAyaH, so'syAsta varNI brahmacArItyarthaH / anye tu varNazabdo brAhmaNAdivarNavacanaH, tatra brahmacArItyanena zUdravyavacchedaH kriyate iti manyante / tena traivarNiko varNItyucyate / sa hi vidyAgrahaNArthamupanIto brahma carati na zUdra iti // " puSkarAderdeze " ( 772|70 ) ebhyo deze'bhidheye inneva / puSkariNI / padma || 25 padma utpala tamAla kumuda kairava nala kapittha bisa mRNAla // 10 // kardama zAlUka vibarha karISa zirISa yavAsa yavApa yava mASa hiraNya // 20 // taTa taraGga kalloLa || 23 || iti puSkarAdayastrayoviMzatiH // kumudvatI sarasI / kumudvAn hRdaH / navAn navalamiti tu "naDakumuda ( 6 | 2|74 ) ityAdinA cAturathiMkena matunA bhavitavyam // " sUktasAnorIyaH" (72|71) / sUkte sAmani cAbhidheye matvarthe IyaH syAt / matvAdInAmapavAdaH / acchAvAkU zabdo'tra sUkte'sti acchAvAkIyam, maitrAvaruNIyam / 30 sAni. yajJAyajJIyam, azanApipAsIyam, vAratantavIyam sAma / asyavAmIyam, kayAnazcitrIyaM sAmetyAdau sUktasAmasthAnAmanukAryANAmakhaNDA evAsya vAmAdayo'nukaraNazabdAH, nAtra vibhaktiriti lub na bhavati, ata eva prathamAntatApi na viruddhyate / sUktasAmnI granthavizeSau / " luvvA'dhyA33 yAnuvAke" ( 7|2|72 ) / adhyAye anuvAke cAbhidheye ya Iyastasya lubvA syAt, ata eva lubva "" 1 yata evAmI akhaNDA anukaraNazabdA ata eva tenaivAnukAryenArthenArthavatvAnnAmale sati prathamAntatApyaviruddhaivetyarthaH / For Personal & Private Use Only 5 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / matva yAdyAH 457 dhanAdadhyAyAnuvAkayorIyo'numIyate / etAvapi anyavizeSau / gardabhANDazabdo'sminnaNyAye'nuvAke vAsti iti gardabhANDo gardabhANDIyo'dhyAyo'nuvAko vA / evaM dIrghajIvitaH dIrghajIvitIyaH / drumapuSpaH dumapuSpIyaH // "vimuktAderaN" ( / 2 / 73) / adhyAyAnuvAkayoAcyayoH / vimuktazabdo'sminna'dhyAye'nuvAke vAsti vaimuktaH / vimukta devAsura rakSosura upasad upasada parisAraka (sadasat ?) vasu marut satvat satvantu // 10 // dazAI vayas havirbhAna mahinI (asyahatya ?) somApUSana iDA ilA amAviSNU5 urvazI // 20 // dazArNa, vasumantu patnIvantu bahavantu vRtrahan patatrin // 30 // suparNa / / 31 // iti vimuktAdaya ekatriMzat // "ghoSadAderakaH" (7 / 2 / 74) / tayorvAcyayoH / ghoSatUzabdo'sminnasti ghoSadakaH / ghoSad goSad iSetvA mAtarizvana devasyatvA patvA devIrApa kRSNosya khareSTA / / 10 // deviMdhiyA rakSohaNa aJjana pratUrta uzAna kazAnu sahasrazIrSan, vAcaspati, vAhA, prANa // 20 // iti ghoSAdayo viMzatiH // iti matvarthIyA iti / / 124 // matvarthIyapratyayAnAM digmAtramiti darzitam / tattvaprakAzikAdibhyo vizeSaH zeSa uhyatAm // atha mayapratyayaM sajhepeNa nirdizati / *prAcuryaprAdhAnyAdiSu yathAI mayavAcyaH-apUpamayaM parva ||"prkaare jAtIyara" (72 / 75) / mhaajaatiiyH||"bhuutpuurvepcrd" (72 / 78) / pUrva bhUto bhuutpuurvH| bhUtapUrvA / AtyA AtyacarI // "nindhe pAza" (73 / 4) / chAndasapAzA // "prakRSTe tama" (735) / 15 ayameSAM prakRSTaH zukla: shukltmH| ___ *prAcuryaprAdhAnyetyAdi, atraivaM sUtrapaddhatiH-"prakRte mayaT" (7 / 3 / 1) / prAcuryeNa prAdhAnyena vA kRtaM prakRtam, prakRte'rthe vartamAnAnnAnaH svArthe mayaT syAt / annaM prakRtaM annamayam ghRtamayam / TakAro DyarthaH / yavAgUmayI / ativarttante'pi svArthikAH prakRtiliGgavacanAnIti yavAgUH prakRtA yavAgUmayam evamuttaratrApi / apUpAH prakRtA ApUpikam apUpamayam // "asmin" (7 / 3 / 2) / prakRte'rthe vartamA-20 nAnAno'sminniti saptamyarthe mayaT syAt / anaM prakRtamasmin annamayaM bhojanam / apUpamayaM parva / vaTakamayI yAtrA // "tayoH samUhavaca bahuSu" (7 / 3 / 3) / tayoriti prakRte iti asmin iti ceti pUrvoktayordvayorbahuSu vartamAnAnnAnaH samUhavatpratyayo bhavati, cakArAnmayaT syAt / apUpAH prakRtA asmin ApUpikam apUpamayaM parva, maudakikI modakamayI pUjA, "kavacihastyacittAcekaN" (6 / 2 / 14) / dhenukam dhenumayam "dhenoranamaH" (6 / 2 / 15) / gaNikAH prakRtA asyAM yAtrAyAM 25 gANikyA gaNikAmayI-"gaNikAyA NyaH" (6 / 2 / 17) / azvIyA azvamayI yAtrA "vA'zvAdIyaH" (6 / 2 / 19) // "prakAre0" tadasyetyanuvartate / prathamAntAtSaSThyarthe jAtIyar syAt / yattatprathamAntaM sa cetprakAro bhavati / sAmAnyasya bhidyamAnasya yo vizeSo vizeSAntarAnupravRttaH sa prkaarH| paTuH prakAro'sya paTujAtIyaH / nAnAbhUtaH prakAro'sya nAnAjAtIyaH / evaMprakAro'sya evaMjAtIyaH / asyeti SaSThyarthe vidhAnAtprakAravati jAtIyar vijJAyate / tataH prakAramAtravAciprathamAntAdapi jAtIyar bhavati-30 yathAjAtIyaH kathaMjAtIyaH / ritkaraNaM 'riti'( 3|2|58)itytr vizeSaNArtham / mahAjAtIya iti mahAn prakAro'sya "jAtIyaikArthe'cveH" ( 3 / 2 / 70 ) iti DApratyaye rUpasiddhiH // atrAyaM vizeSA-32 1 ihAnamayamityAdiSu yuktamamAdernapuMsakalAt pratyayasyApi tatraiva vRttiriti / yavAgUmayIti yukkameva prakRtyarthasya strItvAta pratyayasya khArthikasya tatraiva striyAM vRttaH, yavAgUmayamiti khayukam-yavAgvarthasya strItvAt khArmikasya pratyayasyApi tatraiva vRttenapuMsakatvAyogAdityAzA / ___ hai. prakA0 pUrvA0 58 For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"koNyAde" (7 / 2 / 76) / uktArthe / jAtIyaro'pavAdaH / aNuH prakAro'sya aNukaH paTaH evaM sthUlakaH paTaH / aNukA mASAH; sthUlakA mASAH / mASakaM hiraNyam / aNu sthUla mASa iSu ikSu vAdya tila kAla tilakAla patra // 10 // mUla (patramUla, parNamUla ?) kumArIputra kumArIzvazura maNi bRhat cazcat indra (?) eraNDa puNDU // 19 // itya'NvAdaya ekonaviMzatiH // "jIrNagomUtrAvadAtasurAya5vakRSNAcchAlyAcchAdanasurAhitIhitile" (7 / 2 / 77 ) / jIrNAdibhyaH SaDbhyo yathAkrama zAlyAdi SaDtsu vAcyeSu prakAre kaH syAt / jIrNaH prakAra eSAM jIrNakAH zAlayaH / gomUtraprakAraM gomUtrakaM gomUtravarNamAcchAdanam / avadAtaprakArA avadAtikA surA / surAprakAraH surAvarNaH surko'hiH| yavaprakArA yavakA brIhayaH / kRSNaprakArAH kRSNakAstilAH // "bhuut"| ataH paraM prAyaH svArthikA pratyayAstatropAdhiH prakRtervijJeyaH sa pratyayasya dyotyo bhavati / TakAro DyarthaH / pakAraH puMvadbhAvArtha10 stathA codAharati-ADhyacarIti / bhUtazabdo vartamAne'pyasti, pUrvazabdo digAdAvapIti / atikrAntakAlapratipattyarthamubhayorupAdAnaM / pratyAsatteH zabdapravRttinimittasya bhUtapUrvatve'yaM pratyaya itIha na bhavati. arjuno mAhiSmatyAM bhUtapUrva iti / atrAyaM vizeSa:-"goSThAdInaJ" (7 / 2179) / uktArthe / goSTho bhUtapUrvo goSThIno dezaH / "gosthAnaM goSThametattu goSThInaM bhUtapUrvakam" iti koSaH / "SaSThayA rUpya-caraT" (7 / 2 / 80) / SaSThyantAdbhUtapUrve'rthe etau syAvAm / bhUtapUrva itIha pratyayArthaH / devadattasya bhUtapUrvo 15 devadattarUpyo gauH / devadattacaraH // caraTityatra pakAraTakArau puMvadbhAvaGIpratyayArthI-devadattacarI gauH // "nindye." / svArthe iti sarvatra jJeyam / nindyaH chAndasaH chAndasapAzaH / pratyAsatteH zabdapravRttinimittakutsAyAmayamiSyate, teneha na bhavati-vaiyAkaraNazcauraH, nahyatra cauryeNa vaiyAkaraNatvaM kutsyate kiM tarhi zIlamiti / 'pakAraH puMvadbhAvArthaH / kutsitA kumArI kumArapAzA / atheha vayovacanatvAtpunamaH kasmAnna bhavati ? ucyate-kumArAdayo hi vayovacanA na kumArapAzAdayaH / nindAvacanA hi te iti 20 na bhavati // "prakR0" / prakRSTe iti prakarSavatyarthe vartamAnAnnAmnastamap syAt / prakarSo'tizayaH, sa ca guNakriyayoreva na jAtidravyayoH / zuklatama iti-sarve ime zuklA ayameSAM prakRSTaH zuklatamaH / evaM ADhyatamaH, kArakatamaH / jAtidravyavAcibhyo'pi guNakriyAprakarSavivakSAyAM syAt / gaurayaM yaH su~sannahanaH zakaTaM vahati-gotamo'yaM yaH sulakSaNaH zakaTaM sIraM ca vahati / gotameyaM yA samAM samAM vijAyate strIvatsA ca / TraeNvyAntarasamavAyinA ca prakRSTena guNena kRtvA prakRSTe dravye tadvataH pratyayo bhavati / atizayena sUkSmANi vastrANyasya sUkSmavatratamaH / prakarSapratyayAntAcca prakarSasyApi prakarSavivakSAyAM pratyayaH 26 syAt / yathA yudhiSThiraH zreSThatamaH kurUNAm / tarabantAttu tarapa na syAdanabhidhAnAt / tathA yathA pUrva 1 arthakathanamidam, vAkyaM tu gomUtraM prakAro'syetyevaM kAryam / evamevadAtaprakAretyAdiSvapi jJeyam / 2 tatra teSu khArthikapratyayeSu prakrAnteSu upAdhirvizeSaNaM bhUtapUrvAdiprakRtereva sakAzAdavasIyate kevalaM pratyayena dyotyate na tUcyate / 3 atra hi nArjunatvasyArjunazabdAbhidheyasya bhUtapUrvatvam nahi arjuno mAhiSmatyAmarjunakhena bhUtapUrva ityatra vivakSA, api tu rAjatvenetyatra na bhavati / 4 prakRtyarthastu pUrvasUtreNaiva siddhaH sarvavibhaktyantatvAt / 5 devadattAyA bhUtapUrvA, asaMjJAzabdo'yamanyathA 'taddhitAkaka'-iti niSedhaH syAt / 6 nanu pAzapaH pratyayasya khArtha utpannatvAt, kumArapAzAdayo'pi vayovacanA iti prApnoti / satyam / yatra kevalavayovAcilaM tatraiva DIH, gauNamukhyayoriti nyAyAt kumArapAzAdayastu nindAviziSTavayovAcina iti / 7 susambaddha ityrthH| 8 atra 'kAlAdhvabhAva' ityAdhArasya karmale dvitIyAntasya vIpsAyAM dvitvam / 9 strI vatsA yasyAH sA tathA, saMvatsetyucyamAne saha vatsena vatsayA vA vartate iti saMzayaH syAt, tannirAsAya strIvatsetyuktam / 10 devadattarUpAt dravyAdanyadravyaM vastrAdi, tatra samavAyI yo guNaH sUkSmavAdiH tena / 11 prakRSTaguNavadravyavatazcaitrAdeH, paramArthavRttyA'syaiva prakarSa ityrthH| 12 kurorapatyAni 'dunAdi'-iti vyH| 'bahuSvastriyAm' iti tasya lup / 13 dvayoH zuklatarayormadhye prakRSTaH zuklatara iti vigrahe satIti jJeyam / 14 anabhidhAnAdityarthaH / For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / AtizAyikapratyayAH 459 padAtizaye pUrvapadAdahuvrIhervA AtizAyikaH pratyayaH syAt-sUkSmatamavatraH sUkSmavatratamo veti / uttarapadAtizaye tu uttarapadAdeva bahvATyakatama iti / bahava ADhyatamA yatra baihvaavytmkH| kecittu pUrvapadAtizaye'pi bahuvrIhereva pratyayamicchanti-dvayoH prakarSe tarapo vidhAnAdbahUnAM prakarSe'yaM vidhiH / nanu kathaM tarhi ADhyaM nagaraM ADhyatamo'yam nagare iti ? atrocyate-ekasminnapi nirdiSTe samudAye tadantargatAvayavAntarApekSayA prakarSe bhavati / pakAraH puMvadbhAvArthaH / zuklatamA zATI // atrAyaM vizeSaH-"vAnta-5 mAntitamAntito'ntiyAntiSat" (7 / 4 / 31) / ete paJca tamabAdipratyayAntA vA nipAtyante / ayameSAmatizayenAntikaH antamaH, pakSe antikatamaH / atrAntikazabdasya tamappratyaye tikazabdalopo "no'prazAno'nusvArAnunAsiko ca pUrvasyAdhuTapare" (1 / 3 / 8) iti saMkArAbhAvazca nipAtyate-ayameSAmatizayenAntikaH antitamaH-atra kalopaH, pakSe antikatamaH / antikAdAgacchati antita Agacchati-atrApAdAnalakSaNe tasau kazabdalopaH, pakSe antiktH| antike sAdhuH antiyaH-atra yapratyaye 10 kalopaH, ikArasya ca lopAbhAvaH, pakSe antikyaH / antike sIdati antiSat atra saditi kvibante kalopaH, sasya Satvazca; pakSe antikasad / atra sUtram / dvayorvibhajye ca tarap // 125 // [ si0 736] dvayormadhye prakRSTe vibhajye ca tarap syAt / iyaM paTvI, iyaM paTvI, iyamanayoH prakRSTA paTvI paTutarA / sronebhyo mAthurA aaddhytraaH|| "kacit" (73 / 7) / svArthe yathAlakSyaM tarap / abhinna-15 tarakam // 125 // ___ "dvayoH" dvayoriti-dvayostaguNayorarthayormadhye yaH prakRSTastasminviSaye vibhajye vibhaktavye ca prakRSTe'the vartamAnAnnAmnastarap syAt , tamapo'pavAdaH, pakAraH puMvadbhAvArthaH, tathAcodAharati-paTutareti / evaM pAcakataraH prAgvat / gotaro yaH zakaTaM sIraM ca vahati, gotarA yA samAMsamAM vijAyate strIvatsA ca / dantAzca auSThau ca dantauSTham , dantauSThasya dantAH snigdhatarA:-atra yadyapi vigrahe bahutvaM pratIyate tathApi samAhA-20 re'vayavau svArthamA dantatvAdilakSaNama'bhedaikatvasaGkhyAyogyupAdadAte na saGkhyAbhedamiti dvayoreva prkrssH| yadA punaritaretarayogastadA bahvarthaprakarSa iti tamaveva bhavati / asmAkaM ca devadattasya ca devadatto'bhirUpataraHatrAsmAkamityekasyaiva "avizeSaNe dvau cAsmadaH" (2 / 2 / 122) iti bhuvdbhaavH| parudbhavAnpaTurAsIt paTutara aiSamaH-atraikasyApi paryAyArthArpaNayA dvitvamiti dvayoreva prakarSaH / saunnebhyo mAthurA AdhyatarA iti vibhajye prakRSTe udAharaNam / sroneSu mAthurANAmapravezAdvibhAgaH, vibhajyasya ca vizeSaNamapyAvyAdyarthaH 25 prakRSTaM vibhajyaM bhavati tataH pratyayaH / sAGkAzyakAnAM pATaliputrakANAM ca pATaliputrakA AtyatamA ityatra rAzyapekSayA dvitve'pizabdena bahutvopAdAnAttarap na syaat| vibhajyagrahaNamadvitvArtham ||"kcit" abhinnameva abhinnatarakam / evaM uccairevoccaistarAm / kacidrahaNaM ziSTaprayogAnusaraNArtham // 125 // 28 1 prayoge bahuvrIhijJApanAya kac drshitH| 2 tanmate sUkSmatamavastrA iti prayogo na bhavati / 3 yadi bahUnAM prakarSe'yaM vidhistarhi pradhAnatamo'yaM grAma ityatra prAmapuruSayordvayoH prakarSe na prApnotIti kathamarthaH, uttaraM tu sugamameva / 4 'nAmasidayvyajane' iti padayAtsakAraH prAptaH / 5 sa vivakSitaH samAno guNo yayoriti vigrahaH / 6 na vidyate medo yasyAH sA amedA. amedA cAsAvekalasaGkhyA ca / yathoSadhirasAH sarve madhunyAhitazaktayaH / avibhAgena vartante tAM saGkhyAM tAdRzIM viduH // 1 // caitreNa caitrAbhyAM caitrairvA bhUyata ityatra yA saGkhyA sA amedaikatvasati / 7 paryAyeSu paTupaTutarAdiSu ardhasya vizeSasya caitrAderarpaNA dauknm| 8 prakarSadvAreNa vibhajyadvAreNApi na bhavati, SaSThyantapadAbhyAM samudAyasyAbhinnasyaiva pratipAdanAta. na khatrApyapAyapratipAdikA paJcamyasti api tu cakAreNAvibhAgaH pratIyate / 9 nanu dvayorityukte'pi atra na bhaviSyati kiM vibhajyagrahaNenetyAha vi.-vibhajye ityasati dvayoreva prakRSTe syAt / tatazcAsatyapi hi dvitve vibhajye yathAsyAdityevamartham / For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu kintyAye'vyayAdasattve tayorantasyAm // 126 // [si0 7 // 3 // 8] kimastyAyantAdedantAdavyayAca parayostamaptaraporantasyAm syAt, na cettau sattve dravye vartate / kintamAm , kintarAm / ayameSAM prakRSTaM pacati pacatitamAm / ayamanayoH prakRSTaM pacati pacatitarAm / pUrvAhnetarAm 2 / atitarAm 2 bhute / asattve kim ? kintaraM dAru // 126 // 5 "kintyA." kintarAmiti-idamanayoratizayena kiMpacati kintarAM pacati / kintamAmitiidameSAmatizayena kiMpacati kiMtamA pacati / ayamanayoriti-asmAdeva vacanAttyAdyantAdapi vyarthaprakarSe tarapa bahvarthaprakarSe ca tamap bhavati / pUrvAhetarAmiti-dvikena tamappratyayarUpam / evamaparAhetarAm 2 / prAhetarAm 2 / pragetarAm 2 / agretarAm 2 / agrezabdo'pi kAlavAcI / egrahaNAtkAle sattve'pyAm bhavati nAnyasmAdedantAbhAvAt / athavA vibhaktyartho na dravyam / tatprakarSe'tra taraptamapau / zobhano 10 hezabdo yasya sa suhetara ityatrAnabhidhAnAnna bhavati / kriyAzabdebhyazca. jayatIti vici jeH, jetara ityAdi / avyaya. abhitarAmiti evamatitarAM 2 / sutarAM 2 / nitarAM 2 / uccaistarAm 2 / kintaraM dArviti-evaM uccaistaraM 2 / uttaraH / uttamaH // 126 / / guNAgAdveSTheyasU // 127 // [si073|9] guNapravRttihetukAttamaptaraporviSaye yathAsaGkhyametau vA syAtAm / ayameSAM prakRSTaH paTuH paTiSThaH 15paTutamaH / ayamanayoH prakRSTaH paTuH paTIyAn paTutaraH / "prazasyasya zraH" (74 / 34) / NISTheyassu / prakRSTaH prazasyaH zreSThaH zreyAn // *vRddhaprazasyayorvyaH / jyeSThaH // "jyAyAn" (4 / 36) ayamIyasau sAdhuH // "alpayUnoH kanvAH " (74 / 33) / kaniSThaH 2 alpiSThaH 2 yaviSThaH 2 // "bADhAntikayoH sAdhanedau" (74 / 37) / NyAdiSu prakRSTo bADhaH sAdhiSThaH sAdhIyAn / prakRSTo'ntiko nediSThaH nedIyAn // priyasthiretyAdinA iiprayAdInAM prAdhAdeze 20 prakRSTaH priyaH preSThaH preyAn / stheSThaH stheyAn // "bahorNISThe bhUya" (7 / 4 / 40) / bhUyiSThaH / Iyasau // "bhUlakacevarNasya" (74 / 41) / bhUyAn / sthUiladUretyAdinA sthUlAdInAmantasthAdilope nAmino guNe ca sthaviSThaH sthavIyAn / daviSThaH davIyAn // "vinmatorNISTheyasau lup" (7 / 4 / 32) / prakRSTaH sragvI srajiSThaH / evaM tvaciSThaH // 127 // "guNA" / guNapravRttihetukAditi-yaH zabdo guNamabhidhAya dravye varttate tasmAdityarthaH / yathA25 sayametau iti-iSTheyasU / tamabarthe iSThaH, tarabarthe ca IyasuH pakSe yathAprAptaM taraptamapAvapi; tathaivodA harati-ayameSAmityAdi / evaM laghiSThaH laghutamaH laghIyAn laghutaraH / evaM gariSThaH 2 / garIyAn 2 // vibhajyArthatarabviSaye'pi mAthurebhyaH pATaliputrakAH paTIyAMsaH paTutarAH / guNagrahaNaM kim ? gotamaH gotaraH pAcakatamaH pAcakatara:-atra jAtikriyAGgatvAnna bhavati / aGgagrahaNaM kim ? zuklatamam / zuklataraM rUpam-atra hi guNa eva vRttirna tadupasarjane [ sa guNa upasarjanaM yatra tatra ] dravye iti na bhavati / IyasorukAra uditkAryArtha:-paTIyasI // "prazasyaH" / NISTheyasuSu iti-Nau prazasyamAcaSTe 31 zrayati zreSThaH iti; ayameSAM prakRSTaH prazasyaH zreSThaH ayamanayoH prakRSTaH prazasyaH zreyAn / *vRddhaprazasya - 1nAmaprastAvAt 'tyAdezca prazaste rUpap' iti vacanAca nAmna evaM prApnuta ityaashyH| 2 yadyapi pUrvAhno'parAhna iti kAlA sattvamatra nAmArthaH, tathApi vibhaktyarthoM yA'dhikaraNazaktine sA AdheyaparatatrA iti tasyA asattvAttatra pratyaya iti / For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / AtizAyikAdyarthAH yoW iti, atra sUtram-"vRddhasya ca jyaH" (74 / 35) / NISTheyasuSu // "jyaa"| ayamIyasau sAdhuriti-pUrvasUtre vihitAt jyAdezAtparasya IyasorIkArasyAphArAdezo nipAtyate ayamanayoratizayena prazasyo vRddho vA jyAyAn , jyAyasI // "alp."| anayorNISTheyasuSu kanvA syAt / alpaM yuvAnaM vA AcaSTe kanayati ayameSAmanayoratizayenAlpo yuvA vA kaniSThaH kanIyAn ; pakSe alpayati alpiSThaH alpIyAn , yavayati yaviSThaH yavIyAn // "baaddhaa."| Nau / bADhaM antikaM vA AcaSTe sAdhayati, neda-5 yati / *imanpratyayAdhikAre sUtrANAmuktatvAdatra smarayati *priyetyAdi vArtikam-preSThaH preyAn iti Nau prApayati / evaM sthirasya sthApayati stheSThaH stheyAn / sphirasya sphAyayati spheSThaH spheyAn / urorvara, urumAcaSTe varayati, prakRSTa ururvariSTho varIyAnH / gurorgara, garayati gariSThaH garIyAna / bahulasya baMha, bahayati baMhiSThaH baMhIyAn / tRprasya trap, trapayati trapiSThaH pIyAn / dIrghasya drAgha, drAghayati drAdhiSThaH drAdhIyAn / vRddhasya varSa, varSayati varSiSThaH varSIyAn / vRndArakasya vRnda, vRndayati vRndiSThaH vRndIyAn / 10 varAdInAmakAra uccAraNArthaH / kazcittu karotyarthe Nau prAdyAdezaM necchati tanmate priyayati sthirayatItyAdi / "pRthumRdu" ityAdi vArtikam [pRSTha 428 pati 19] prakRSTaH pRthuH prathiSThaH prathIyAn / evaM bRdayati pradiSThaH pradIyAn / bhrazayati bhraziSThaH bhrazIyAn / krazayati RziSThaH krazIyAn / draDhayati draviSThaH draDhIyAn / parivaDhayati parivaDhiSThaH paribaDhIyAn / kecittu vRDhazabdasyApIcchanti baDhimA baDhiSThaH vaDhIyAn // "baho." bahuzabdasya NISThayoH parayoH bhUy ityayamAdezaH syAt, bhUbhAvApavAdaH / bahumAcaSTe bhUyayati 15 prakRSTo bahubhUyiSThaH / bahorAkhyAnaM bhUyanam / Nau kecidvikalpamAhuH-bhUyayati bhUyanam , pakSe bayati bahanam / bahoNI bhAviti kazcit-bhAvayati // IyasAvityAdi-atra sUtram "bhUlakacevarNasya" (74 / 41) asyArthaH-bahuzabdasya IyasAvimani ca pare bhU ityAdezo bhavati, anayozcevarNasya lug bhavati-bhUyAna bhUyAMsau bhUyAMsaH bhU U ityUkAraprazleSAdavAdezo na bhavati / ivarNasyeti kim ? sarvasya mA bhUt "sthUladUra0" (74 / 42) ityAdi kaNThyam / sthaviSThaH ityAdi-Nau tu sthavayati / dava-20 yatIti-evaM yavayati yaviSThaH yavIyAn / hrasayati hasiSThaH hasIyAn / kSepayati kSepiSThaH kSepIyAn / kSodiSThaH kSodIyAn / uttareNa "yantyasvarAdeH" (74 / 43) antyakharalope'nenArthIdantasthAyA lope siddhe'ntasthAderiti vacanaM yena nAprApte iti nyAyenAntyasvaralopaM bAdhitvA'nenAntasthAyA lopo mA bhUdityevamartham // "vinma." Nau / sragviNamAcaSTe khajayati / srajiSTha iti-ayameSAM sragviNAM prakRSTaH sragvI srajiSThaH / ayamanayoratizayena sragvI sajIyAn / evaM tvagvantamAcaSTe tvacayati, ayameSAM 25 prakRSTastvagvAna tvaciSThaH / ayamanayoratizayena tvagvAn tvacIyAn / ata eva pacanAdaguNAGgAdapITheyasU / nirdizyamAnatvAtpratyayamAtrasya lup / evaM kartRmantamAcaSTe iti Nau "DayantyakharAdeH" (74 / 43) iti tRpratyayalope anena matulope karayati ayameSAmatizayena kartRmAn kariSThaH karIyAn // 127 // - ityAtizAyikapratyayaprakaraNam / tyAdezca prazaste rUpam // 128 // [si0 7 / 3 / 10] 30 tyAyantAnAmnazca prazaste rUpap syAt, pacatirUpam vaiyAkaraNarUpaH // *taravAdiSu kacida hakhapuMvadrAvau vA vaktavyau-pacantitarAM pacatsarAM pacantItarAm // 128 // "tyAde." prazaste iti-prazaste'rthe vartamAnAdityarthaH / pacatirUpamiti-evaM pacatorUpam , pacantirUpam / tyAdyantAnAM kriyApradhAnatvAttasyAzca sAdhyatvena liGgasaGkhyAbhyAmayogAt rUpabantasyautsargikamekavacanaM napuMsakaliGga ca bhavati / vaiyAkaraNarUpa iti prakRte pravRttinimittasya vaispaTyam , paripUrNatA vA 35 For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu 33 prAzastyaM tenAtrApi syAt - vRSalarUpo'yamapi palANDunA surAM pibet / dasyurUpo'yamapyakSNoraJjanaM haret / pttutmruupH| pttutrruupH| pakAraH puMvadbhAvArtha:- darzanIyarUpA / / *tarabAdiSviti atra sUtram - "RdudittaratamarUpa kalpanbruvacelagotramatahate vA haskhazca ( 3 / 2 / 63) / Rdit udicca parataH strIliGgastarAdiSu pratyayeSu, bruvAdiSu ca rUyekArtheSu hrasvA'ntaH puMvaca vA syAt / pacantitarA pacattarA pacantItarA / 5 pacantitamA pacatamA pacantItamA / zreyasitamA zreyastamA zreyasItamA / viduSitamA vidvattamA viduSItamA / / rUpa. pacantirUpA 3 / sarvatra hasvapuMvadbhAvobhayAbhAvaitrairUpyaM jJeyam - zreyasirUpA 3 / viduSirUpA 3 || kalpa. pacantikalpA 3 / zreyasikalpA 3 / viduSikalpA 3 / pacantI cAsau bruvA ca pacantitruvA 3 / viduSibruvA 3 / celaT. 'celat vasane' celati guNAniti lihAyac, TivacanaM Gathartham / pacantI cAsau celI ca pacanticelI 3 / zreyasicelI 3 / viduSicelI 3 // ahaM pacA10 mItyevaM rUpAM gAM trAyate iti gotrA "Ato Da0" ( 5 / 1 / 76 ) iti DaH / pacantI cAsau gotrA ca pacantigotrA 3 / zreyasigotrA 3 / viduSigotrA 3 / mata. manyateH satyarthe "jJAnecchA0" (5 / 2 / 92) ityAdinA ktaH, pacantI cAsau matA ca pacantimatA 3 / zreyasimatA 3 / viduSimatA / vidvanmatA viduSImatA / hata. pacantI cAsau hatA ca pacantihatA 3 / zreyasihatA 3 / viduSihatA 3 / evamanye Rdudito jJeyAH - sudatitarA sudattarA sudatItaretyAdi / bruvAdayaH kutsAzabdAH "nindyaM kutsanai 0 15 ( 3 / 1 / 100 ) iti samAsaH / Rdudiditi kim ? kumAritarA kizoritamA / "GayaH" iti sUtreNa hrasvaH / ekArthe ityeva - pacantyA hatA pacantIhatA / tarabAdiSviti kim ? pacantIpAzA / vidvadvRndArikA // "GayaH" (3 / 2 / 64 ) / Gayantasya parataH strIliGgasya tarAdiSu caturSu pratyayeSu bruvAdiSu paJcasUttarapadeSvekArtheSu hrasvaH syAt / gauritarA gauritamA / narttakarUpA / kumArikalpA / brAhmaNabuvA | gArgicelI / brAhmaNigotrA / gArgigotrA / gArgimatA / gaurihatA / darzanIyatarA, vidvadvRndAriketyAdau 20 puMvadbhAvaH sAvakAzaH, nartakirUpetyAdau tu kopAntyatvAtpuMvadbhAvapratiSedhAdayaM vidhiH, gauritaretyAdau tUbhayaprAptau " spardhe" (7|4|119 ) para iti paratvAdayameva vidhiryathAprAptaM puMvadbhAvaM bAdhate / Gaya iti kim ? madrikAtarA / parata: striyA ityeva - badarItarA AmalakItarA / "navaikasvarANAm" (3 / 2 / 66) ityuttaratra vacanAdanekasvarasyaivAyaM vidhiH // bhogavadgaurimatornAmni" ( 3 / 2 / 65) / saMjJAyAM varttamAnayoranayorDIpratyayasya tarAdiSu, bruvAdiSu ca hrasvaH syAt / bhogavatitamA / gaurima25 tibruvA / nAmnIti kim ? bhogAvatitarA 3 - prAgvatrairUpyam || "navaikasvarANAm" ( 3 / 2 / 66 ) / bahuvacanAtparataH strIti nivRttam / sAmAnyena tu vidhAnam / ruyekArthe ityanuvarttate / ekasvarasya Gantasya tarAdiSu, bruvAdiSu cottarapadeSu rUyekArtheSu hrasvo vA syAt / stritarA strItarA / jJasya bhAryA jJI, jJitamA jJItamA / asyApatyaM strI I, irUpA IrUpA / kasya bhAryA kI, kikalpA kI kalpA / bruivA jhIbruvA / icelI IcelI / kigotrA kIgotrA / strimatA strImatA / strihatA strIhatA / ka 30 kim ? kuTItamA / Gaya ityeva - zrItarA zrItamA / ekArtha ityeva striyA hatA strIhatA / nityaditAmanekasvarANAmapIcchantyeke, tanmate AmalakitarA badaritarA kuvalirUpA lakSmikalpA tantritaretyAdyapi bhavati / / "UGaH" (3 / 2 / 67) / UGantasya tarAdiSu, bruvAdiSu cottarapadeSu rUyekArtheSu vA hrasvaH syAt / brahmabandhutarA brahmabandhUtarA / vAmorutarA vAmorUtarA / madrabAhurUpA madrabAhUrUpA / kamaNDalukalpA kamaNDalUkalpA / kabrubruvA kadrabruvA / paGgacelI paGgacelI / zvazrugotrA zvazrUgotrA / kurumatA kurUmatA / bhIruhatA bhIrUhatA / ekArtha ityeva - bhIrvA hatA bhI rUhatA // paTutamarUpaH paTutararUpaH / pakAraH 36 puMvadbhAvArtha:- darzanIyarUpA / / 128 / / For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhemaprakAze taddhitAH / kiJcitUnArthAH 463 atamabAderISadasamAte kalpap dezyap dezIyar // 129 // [si073|11] tamavAdyantavarjAcyAdyantAmAnazca kiJcidne'mI trayaH syuH / pacatikalpaM pacatidezyaM pacatidezIyam / paTukalpA paTudezyA paTudezIyA // "nAnaHprArabahu" (73 / 12) / kizcidane / bahupaTuH, paTukalpaH / *kutsitAlpAjJAtAdiSu yathArha kavAdayo vaacyaaH| azvakaH / anukampAyAM putraka ehaki // "ekAdAkin cA'sahAye" (7 / 3 / 27) ekAkI ekakaH // 129 // 5 ata0 / kiJcidUne iti-padArthAnAM sampUrNatA samAptiH, sA kizcidUnA ISadasamAptistadviziSTe'rthe vartamAnAttyAdyantAnAmnazcAmI trayaH pratyayAH syuH / pacatikalpamityAdi-evaM pacataH kalpaM 3 / pacantikalpaM 3 / pakSyatikalpaM 3 / apAkSItkalpaM 3 / pUrvavannapuMsakatvaikatve / idameva tyAdigrahaNaM jJApakam , zeSastaddhito nAmna eva bhavatIti / paTukalpeti-ISadasamAptA paTvI paTukalpA 3, pratyayasya pittvAt puMvadbhAvaH / evaM kArakakalpaH 3 / kRtakalpaM bhuktadezyaM pItadezIyam / ISadasamApto guDo guDakalpA drAkSA 10 3 / candrakalpaM mukham , tailakalpA prasannA / guDAdidharmANAM mAdhuryAdInAM drAkSAdiSvIdasamAptatveneSadasamAptA drAkSAdaya evamucyante / kalpabAdyantamupameye vartamAnamupameyaliGgasaGkhyam / bahupratyayapUrva tu prakRtiliGgasaGkhyam / svabhAvAt zabdazaktireSA yaduta svArthikAH kecitprakRtiliGgAnyativartante, yathA kuTIraH zuNDAraH zamIruH zamIraH daivataM aupayika auSadhaM vAcikamiti / kecittu nAtivarttante-yAvakaH maNikaH bRhatikA mRttikA kAsUtarI goNItarI vyAvakrozI vyAvahAsIti / atamabAderiti kim ? yadA 15 prakarSAdiviziSTasyeSadasamAptivivakSA bhavati, tadA tamabAdibhyaH kalpabAdayaH prApnuvantyataste mA bhUvan / yadA tvISadasamAptasya prakarSAdayo vivakSyante, tadA kalpabAdhantebhyastamabAdayo bhavantyeva / paTukalpatamaH 3 / pakArau puMvadbhAvArthoM / darzanIyakalpA / keciddezyaM pitaM necchanti, tanmate darzanIyA dezyetyeva bhavati / dezIyariti repho "riti" ( 3 / 2 / 58) ityatra vizeSaNArtha:-paJcamadezIyA // "nAna.." kizcidUne iti-ISadasamApte'rthe vartamAnAnnAno bahupratyayaH syAt , sa ca prAk purastAdeva na parastAt / 20 bahupaTuriti-evaM bahubhuktam , bahupItam , bahuguDA drAkSA, bahutailaM prasannA, bahupayo yavAgUH, bahucandro mukham , nAmagrahaNaM tyAdyantanivRttyartham , tyAdyanteSu sAvakAzAH kalpabAdayo bahunA mA bAdhiSateti vAvacanam , tena pakSe te'pi bhavanti / atra vizeSazcAyam-"na tamayAdiH kapo'cchinnAdibhyaH" ( 7 / 3 / 13) / chinnAdInvarjayitvAnyasmAdyaH kappratyayastadantAttamabAdirna syAt / eSAmanayorvAyaM prakRSTaH paTuka ityeva / prakarSAdimataH kutsitatvAdivivakSAyAM tamabAdyantebhyaH kap bhavatyeva-prakRSTaH paTuH 25 kutsitaH paTutamakaH / (ayamanayoH) paTutarakaH / paTukalpakaH / paTudezyakaH / paTudezIyakaH / acchinnAdibhya iti kim ? kutsito'lpo'jJAto vA cchinnachinnakaH / prakRSTaH cchinnakaH cchinnakatamaH / chinnakataraH chinnakarUpaH / chinnakakalpaH 3 / chinnAdayaH prayogagamyAH // "anatyante" (7 / 3 / 14) / anatyante'rthe yaH kap tadantAttamabAdirna syAt / chinnAdyartha vacanam / anatyantaM chinnaM chinnakam / bhinnakam / prakRSTaM chinnakaM bhinnakamityeva / yadA tu prakarSavato'natyantaviziSTavivakSA, tadA tamabAyantAt 30 "ktAttamabAdezvA'natyante" (7 / 3 / 56 ) iti kapa bhavatyeva / chinnakatamakaM bhinnakatamakam / atha kavAdisvArthikapratyayaprakaraNaM saGkepeNa saGgrahAti-kutsitetyAdi vArtikam / athAtra sUtrANi"prAgnityAtkap" ( 7 / 3 / 28) nityazabdasaGkIrtanAt prAg ye'rthAsteSu dyotyeSu kappratyayo'dhikRto jJeyaH / (kutsito'lpo'jJAto vA azvaH azvakaH / gardabhakaH ) / pakAraH puMvadbhAvArthaH / kutsitA daradAravikA / prAga nityAdityavadhyartham , anyathApavAdabAdhito nottaratrAnuvarteta / parato'pi cAnuvarttate // 35 For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu"kutsitAlpAjJAte" (7333) / kutsitaM ninditam, alpaM mahatpratiyogi, ajJAtaM prakRtyupAttadharmavyatirekeNa kenacitkhatvAdinA dharmeNAnizcitam , sarvathA tvajJAte prayogAyogAt / azvaka itikutsito'lpo'jJAto vA'zvo'zvakaH / kutsAdInAM bhedopapatteH kutsAdibhyo'pi kutsitAdau pratyayaH syAtkutsitakaH alpakaH ajJAtakaH prakRSTatara ityAdau prakarSabhede tarabAdivat / / ainukampAyAmiti, atra 5sUtram-"anukampAtadhuktanItyoH" (7 / 3 / 34) / anukampA kAruNyena parasyAnugrahaH / tayA yuktA nItiH sAmAdiprayogastatrAnukampAyAM sAmadAme eva, na bhedadaNDau; tayoranukampAyA ayogAt / anukampAyAM tayuktAyAM nItau ca gamyAyAM yathAyogaM kabAdayaH syuH / anukampA tannItizca prayoktadharmoM jnyeyau| putrakaH, bAlakaH, vatsakaH, bubhukSitakaH, jvaritakaH, zanakaiH, tUSNIkAm , svapitaki, svapiSaki, jalpa taki, ehaki / anukampamAna evaM prayuke putraka ehaki utsaGge upaviza, kardamakenAsi digdhakaH, kaNTa10 kaste lamakaH, vatsaka tUSNIkAM tiSTha, odanaM bhojyase hanta, te guDakAH hanta, te dhAnakAH addhaki, atra upaviza asi tiSTha odanaM bhokSyase hanta te ityeteSvanabhidhAnAnna bhavati / yatra tvanabhidhAnaM tatra bhavati / naka tvakaM putrakaM pazyasaki / asako kAkako vRkSake uccakaiH praNilIyate / anukampAyAM pratyAsatteranukampyamAnAdeva syAt , nAnyasmAdutsaGgAdestato'pi yathA syAditi tadyuktanItigrahaNam // AdizabdAt "ajAtenAno bahukharAdiyekelaM vA" (7 / 3 / 35) / tayuktanItAviti na vartate / 15 anukampyAdeva pratyayavidhAnAt / bahukharAnmanuSyanAmno'nukampAyAM gamyAyAM iya-ika-ila ityete pratyayAH syuH / ajAte:-na cenmanuSyanAma jAtizabdo bhavati / anukampito devadatto deviyaH devikaH devilaH / vAvacanAt kabapi. devadattakaH / ajAteriti kim ? mahiSakaH varAhakaH zarabhakaH sUkarakaH, gardabhakA; ete jAtizabdA manuSyanAmAni ca / ajAteriti prAyiko niSedha ityanye / vyAghrilaH siMhilaH iti hi dRzyate / tanmate bahusvarAdityapi prAyikam // "vopAderaDAko ca" (7 / 3 / 36) / upapUrvAdajAtirU20pAnmanuSyanAmno bahuvarAdanukampAyAmaDa-aka, cakArAtprAguktAtrayazceti pazca syuH / anukampita upendradatta upaDaH upakaH upiyaH upikaH upilaH / vAvacanAt pakSe kabapi-upendradattakaH // "RvarNovarNAt svarAderAdelaka prakRtyA ca" (7 / 3 / 37) / RvarNAntAduvarNAntAcca parasyAnukampAyAM vihitasya kharAdeH pratyayasyAderluk syAt, tacca RvarNovarNAntaM luki prakRtyA tiSThati, na vikAramApadyate / anukampito mAtRdattaH mAtRyaH mAtRkaH mAtRlaH / evaM pitRyaH pitRlaH pitRkaH / anukampito vAyu25 dattaH vAyuyaH vAyukaH vAyulaH / prakRtibhAvAdrephA'vAdezau ['Rto rastaddhite' (1 / 2 / 26)] iti, apadAnte varttamAnasya "asvayambhuvo" (7 / 4 / 70) iti ca na syAtAm // "lukyuttarapadasya kapna" (7 / 3 / 38) / nRnAno yaduttaraM padaM tasya "te lugvA" (3 / 2 / 108) iti luki sati tataH kampratyayaH syAt / anukampAyAM gamyAyAm / kabAdInAmapavAdaH-devadatto devaH-atra te lugvetyuttarapadalopaH / anukampito devo devakaH / pakAraH puMvadbhAvArthaH / nakAra "iccApuMso'nitkyAppare" (2 / 4 / 107) ityatra 30 paryudAsArtha:-anukampitA devI devakA-atra kapni sati pittvAtpuMvadbhAve nittvAdAppare'pi kakAre itvaM na bhavati / uttarapadasyeti kim ? devadattA dattA-atra "te lugveti" pUrvapadasya luk / anukampitA dattA dattikA-pUrveNa kap // luka cA'jinAntAt" (73 / 39) / ajinazabdAntAnAmno'nukampAyAM kap, tatsaniyoge uttarapadasya ca luk syAt / anukampito vyAghrAjino vyAghramahAjino vA nAma manuSyo vyAghrakaH / evaM siMhakaH zarabhakaH / anukampitA vyAghrAjinA vyAghamahAjinA vA vyAprakAra, "Ato nendravaruNasya" (7 / 4 / 29) iti jJApakAdakRtasandhereSottarapadasya luk||"ssddvrjekkhrpuurv36pdsy khare" (7 / 3 / 40) SaTzabdavarjamekakharaM pUrvapadaM yasya tatsambandhina uttarapadasyAnukampAyAM For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / anukampAdyarthAH 465 vihite svarAdau pratyaye luk syAt , uttarasUtrasyApavAdaH / anukampito vAgAzIrvAgdatto vAgAzIrdatto vA vAciyaH, vAcikaH vAcilaH / SaDvarjekasvarapUrvapadasyeti kim ? anukampita upendradatta upaDaH0, uttareNa luk / SaDvarjeti kim ? anukampitaH SaDaGguliH SaDiyaH SaDikaH SaDila:-atrottareNa dvitIyasvarAdUrva lopaH / tathA ca "avarNavarNasya" (74 / 68) ityallucaH sthAnivadbhAvAtpadatvasyAnivRttestRtIyatvaM na nivarttate / SaDvarjanAdeva ca padatve sandhividhAvapyallukaH sthAnitvaniSedho na bhavati / 5 khara iti kim ? vAgAzIkaH // "dvitIyAtvarAdUrddham" (7 / 3 / 41) / anukampAyAM vihite svarAdau pratyaye parataH prakRterdvitIyAt svarAdUrvaM zabdasvarUpasya luk syAt / anukampito devadatto devikA deviyaH devilaH / evaM upaDaH 5 / pitRya 3 / vAyuyaH 3 / UrddhagrahaNaM sarvalopArtham // "sandhyakSarAttena" (7 / 3 / 42) / anukampAyAM vihite svarAdau pratyaye parataH prakRterdvitIyAtsandhyakSararUpAtsva. rAdUrddha zabdasya tena dvitIyena sandhyakSareNa saha luk syAt / anukampitaH kuberadattaH kubiyaH kubikaH 10 kubilaH / anukampitaH kahoDaH kahiyaH kahikaH kahilaH / evaM lahoDaH lahiyaH 3 / kapotaromA kapiyaH 3 / amoghaH amoghadattaH amoghajihvA vA amiyaH 3 / sandhyakSarAditi kim ? anukampito gurudattaH guruyaH gurukaH gurulaH // zevalAdyAdestRtIyAt" (7 / 3 / 43) / zevalAdipUrvapadasya nRnAmno'nukampAvihite svarAdau pratyaye pare tRtIyAtsvarAdUrddha luk syAt / anukampitaH zevaladattaH zevaliyaH zevalikaH zevalilaH / evaM suparidattaH supariyaH 3 / vizAladatto vizAliyaH 3 / varuNa-15 datto varuNiyaH 3 / aryamadattaH aryamiyaH 3 / atrApyakRtasandhereva lopaH-zevalendradatto'nukampitaH zevalika iti yathA syAt, zevayika iti mA bhUt // kecittu vizAkhila kumArila ityatrApIcchanti // "kacitturyAt' (7 / 3 / 44) yathAlakSyam , anukampito bRhaspatidattaH bRhaspatizarmA vA bRhaspatiyaH 3 / evaM prajApatiyaH 3 / akRtasandhereva lugiti prajApatyAzIrdatto'nukampitaH prajApatika ityeva syAnna tu prajApatyika iti / kacidhaNAdiha na syAt-anukampita upendradattaH upaDaH upakaH 20 upiyaH // "pUrvapadasya vA" (7 / 3 / 45) anukampAvihite svarAdau pratyaye pUrvapadasya lugvA syAt / anukampito devadattaH dattiyaH 3 / vAvacanAdyathAprAptaM deviyaH 3 / "dvitIyAtsvarAdUrddham" (73 / 41) iti luk / / "hakhe" (7 / 3 / 46) dIrghapratiyogi hrasvam, haskhe'rthe vartamAnAcchabdarUpAdyathAyogaM kabAdayaH syuH / hrasvaH paTaH paTakaH / haskhaM pacati pacatikaH / hrasvakAlayogAkriyA havetyucyate / havAH sarve sarvake / vizvake, uccakaiH, nIcakaiH, tUSNIkAm / saMjJAyAmapi hrakhatvayogAt kap , sa hrasva itye-25 va siddhaH / vaMzakaH, veNukaH, narakaH, lalakaH, varakaH // "kuTIzuNDAdraH" (73 / 47) have / kapo'pavAdaH / haskhA kuTI kuTIraH, zuNDAraH / kecittu kuTIsthAne kudI paThanti kudIraH // "zamyA rurau" (73 / 48) tathA / haskhA zamI zamIruH zamIraH // "kutvA DupaH" (7 / 3 / 49) kutUzabdAdbhasve DupaH syAt / hrakhA kutUH kutupaH / kutUzcarmamayaM snehapAtraM "kutupastu tadalpakam" iti kossH|| "kAsUgoNIbhyAM taraT" (7 / 3 / 50 ) uktArthe syAt / haskhA kAsUH kAsUtarI, goNItarI / 30 puMlliGgamapi dRzyate-kAsUtaraH goNItaraH / kAsUH zaktirnAmAyudham / goNI dhAnyAvapanam // "vatsokSAzvarSabhAd hAse pit" (7351) zabdapravRttinimittasya svArthasya hAse gamye ebhyazcaturyastaraT syAt, sa ca pit / hrasito vatso vatsataraH / vatsaH prathamavayasko gaustasya hrAso dvitIyavayaHprAptiH / hasita ukSA ukSataraH, ukSA dvitIyavayAstaruNastasya hrAsastRtIyavayaHprAptiH / hrasito'-34 1 lohAdikaM haskhaM ca mahaca sambhavatIti mahatpratiyogIti 'alpe' iti na sidhyati / 2 ye hi saMjJAyAM kappratyayaM vidadhati te'pi haskhayopAdhikAyAM saMjJAyAmiti vyAkhyAnayantIti saMjJAyAmapyanenaiva kapa siddha ityarthaH / hai. prakA* pUrvA0 59 For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghuzvo'zvataraH, azvenAzvAyAM jAto'zvastasya hrAso gardabhapitRkatA / AzugamanAdvAzvastasya hrAso gamane mandatA / sarvathA'zvatarazabdo jAtizabdaH / hrasita RSabha RSabhataraH, RSabho'naDvAn balIyAn tasya hrAso bhAravahane mandazaktitA / pratyAsatteH zabdapravRttinimittasya hAse bhavati, iha mA bhUta-kRzo vatso vatsatara iti / pitkaraNaM puMvadbhAvArtham , hrasitA vatsA vatsatarI // "yAvAdibhyaH kaH" 5(7 / 3 / 15) / svArthe / yAva eva yAvakaH / yAva maNi avi asthi lAna pAtra pIta stabdha jJAta 10 puNya nitya satvat dazArha vayas candra jAnu bhUta bhikSu // 19 // iti yAvAdaya ekonaviMzati bahuvacanAdAkRtigaNaH, tenAbhinnatarakaM bahutarakamityAdi siddham // "kumArIkIDaneyaso" (7 / 3 / 16) / kumArINAM yAni krIDanAni tadvAcibhya IyasupratyayAntebhyazca svArthe kaH syAt / kandureva kandukaH, utkaNTakaH / zreyAneva zreyaskaH jyAyaskaH // "lohitAnmaNau" (7 / 3 / 17) / kaH / 10 lohita eva lohitako maNiH / liGgaviziSTasyApi grahaNAt lohinyeva lohinikA maNiH / lohitaiva lohitikA maNiH / maNevizeSaNametadityeke / nAmadheyamityanye / vAdhikArAnna bhavatyapi-lohito maNiH / maNAviti kim ? lohitA gauH // "raktAnityavarNayoH" (7 / 3 / 18) / lAkSAdinA rakte aniye ca varNa vartamAnAlohitazabdAtkaH syAt / rakte-lohita eva lohitakaH paTaH / liGgaviziSTasyApi grahaNAt lohinikA lohitikA zATI / anityavaNe. lohitakamakSi kopena, lohinikA 2 kanyA kopena / vAdhi15 kArAnna bhavatyapi-lohitA lohinI vA kanyA kopena / nityo'pi rakto varNo'sti yathA kRmirAgAdirakte paTa iti raktagrahaNam / anityagrahaNaM kim ? lohitaH, indragopakaH / satyevAzrayadravye yo'payAti sa ihAnitya ucyate; anyathA raktagrahaNasyA'narthakyAt / varNagrahaNaM dravyanivRttyartham / asati varNagrahaNe strINAmArttave dravye syAt / taddhi satyevAzraye striyAM kadAcinna bhavati [lohitazabdavAcyaM ca ] // "kAlAt" (7 / 3 / 19) / uktArthayoH kaH / kajalAdinA raktaH kAla eva kAlakaH paTaH / anitya20 varNe. kAlakaM mukhaM vailakSyeNa / vAdhikArAnna bhavatyapi-kAlaH paTaH, kAlaM mukham // "zItoSNAhatau" (7 / 3 / 20) / kaH / zIta eva zItakaH; uSNaka RtuH / RtAviti kim ? zIto vAyuH / / "lUnaviyAtAtpazau" (7 / 3 / 21) / kaH / lUna eva lUnako viyAtako dhRSTaH pazuH / pazAviti kim ? lUno yavaH, viyAto baTuH / vihAnazabdAdapIcchantyeke-vihAnakaH pazuH, vihAna evAnyatra // "lAtAdvedasamAptau" (7 / 3 / 22) / kaH / vedaM samApya snAtaH snAtako dvijaH, anyatra tIrthe 25sAtaH // "tanuputrANubRhatIzUnyAt sUtrakRtrimanipuNAcchAdanarikte" ( 7 / 3 / 23) / ebhyaH paJcabhya eSu paJcasvartheSu vartamAnebhyaH svArthe kaH syAt / tanukaM sUtram , bhaGgAdimayaM kalpAdi ca / kRtrimaH putraH putrakaH kASThAdimayaH / nipuNo niSNAto'NuH aNukaH / bRhatikA AcchAdanavizeSaH, pratyayamantareNArthAnavagamAgnitya evAyaM vidhiH / dhanaprajJAdinA zUnya eva zUnyako riktazcet , anyatra zune hitaM zunyam / anye tu sUtrAdayo'rthAH pratyayaM vinA na pratIyante iti tadviSaye tanvAdibhyo nitya 30 eva pratyayavidhiriti manyante / evaM pUrvasUtre'pi // "bhAge'STamAJaH (7 / 3 / 24) / aSTama eva ASTamo bhAgaH, anyatra aSTama eva // "SaSThAt" (7 / 3 / 25) tathA / SaSTha eva SASTho bhAgaH / anyatra SaSTha eva // "mAne kazca" (7 / 3 / 26) / mIyate yena tanmAnam , tasmin mAne bhAge vartamAnAt SaSThazabdAtkazcakArAt azva pratyayaH syAt, vA / SaSTha eva SaSThakaH pASTho bhAgaH, mAnaM cet / mAna 34 iti kim ? pASTho bhAgo'nyaH // "ekA0" (73 / 27) / asahAyArthavAcina ekazabdAdAkin , 1 indragopakAbhAve lohitatvanivRttAvapi nAnityavamapi / 2 AcchAdanarUpasyArthasyAnavagamAt / For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / asahAyArthAdyAH 467 cakArAt kazca syAt / eka eva ekAkI ekakaH / asahAya iti kim ? eke AcAryAH / eko dvau bhvH|| 129 // tyAdisarvAdeH khareSvantyAtpUrvo'k // 130 // [si0 7 / 3 / 29 ] tyAdyantAtsaryAdezvAntyakharAtpUrvo'k syAt , kutsitAdiSu / pacataki, sarvake iti // 130 // "tyAdi." antyasvarAditi, ayamarthaH-tyAdyantasya sarvAdInAM ca khareSu svarANAM madhye yo'ntyaH 5 svaraH tasmAtpUrvo'k syAt / "prAganityAtkapo"( 7|3|38)'pvaado'ymk / kutsitamalpajJAtaM vA pacati pacataki / evaM pacatakaH pcntki;| kutsitAlpAjJAtAH sarve sarvake, evaM vizvake / sarvakasmai / yakatpitA / takatpitA / tvakatpitA / makatpitA // paramasarvake. tadantasyApi sarvAditvAt // svareSvantyAditi kim ? tyAdyantAtsarvAdezva pUrva mA bhUt / pUrva iti kim ? paro mA bhUt // 130 // yuSmadasmado'sobhAdisyAdeH // 131 // [si0 7 // 3 // 30] 10 sakArAdi-okArAdi-bhakArAdivarjitasyAdyantayoryuSmadasadorantyasvarAdeH pUrvo'k syAt / tvayakA mayakA / sakArAdivarjanAt-yuSmakAsu asakAsu, yuvakayoH AvakayoH, yuvakAbhyAm AvakAbhyAm // 131 // "yuSma0" sakArAdItyAdi, yuSmadasmadoH svareSvantyAtpUrvasyApavAdaH / tvayakA mayaketi-evaM tvayaki mayaki, yuSmAkakaM asmAkakam , paramatvayakA paramamayakA / yuSmadasmada iti kim ? takayA, 15 yakayA, sarvakeNa, imakena, bhavakantau, bhavakantaH / kecidbhavacchabdasyApi syAdyantasyAntyasvarAt pUrvamakamicchanti; tanmate bhavatakA bhavatake bhavatakItyapi bhavati / sakArAdivarjanAditi, sakArAdi-okArAdi-bhakArAdi-syAdyantayostu yuSmadasmadorevAntyasvarAtpUrvo'k syAdityarthaH / yuSmakAsviti-evamasmakAsu, yuvakayoH AvakayoH, yuvakAbhyAmAvakAbhyAm , yuSmakAbhiH asmakAbhiH // 131 // avyayasya kod ca // 132||[si0 7 / 3 / 31] asyAntyavarAtpUrvo'k, tadyoge kod ca / kutsitAyuccairuccakaiH / dhik dhakin / "vaikAdadvayornirdhAyeM DataraH" (7352) / ekatara ekako vA bhavatoH kaThaH paTuH // 132 // "avya." asyeti-prAGnityAdye'rthAsteSu dyotyeSvavyayasyAntyakharAtpUrvamak syAttatsanniyoge yatkakArAntamavyayaM tasya dakAro'ntAdezo bhavati / kapo'pavAdaH / kutsitAdIti, kutsitamalpamajJAtaM voccaiH uccakaiH / evaM nIcais nIcakaiH / dhik dhakiditi / evaM hiruk hirakud / pRthak pRthakad / cakAro'nvA-25 caye, tena sarvasyAvyayasyAk bhavati / kakArAntasya tvak do'ntAdezazca / yogavibhAgastyAderdAdezAbhAyArthaH / 'zakuMTa zaktau' yaGlup div , azAzak; aki azAzakak / / AdizabdAt "tUSNIkAm" (7 / 3 / 32) / tUSNImo'vyayasya makArAtpUrva kA ityAgamo nipAtyate prAG nityAt / ako'pavAdaH / kutsitamalpamajJAtaM vA tUSNIM tUSNIkAmAste / "vaikA." / samudAyAdekadezo jAtiguNakriyAsaMjJAdravyairniSkRSya buddhyA pRthakriyamANo nirdhAyaH / dvayormadhye nirjharye'rthe vartamAnAdekazabdAt Dataro30 vA syAt / kaThaH paTuriti-evaM gantA devadatto daNDIti krameNa jAtiguNakriyAsaMjJAdravyairbuddhyA pRthakriyamANodAharaNAni / vAvacanamagartham , tathA ca udAhRtam ; ekaka iti-mahAvAdhikArAnna bhavatyapi / eko bhavatoH kaThaH paTuriti / dvayoriti kim ? eko'smin prAme pradhAnam / nirjharya iti kim ? eko'nayomiyoH svAmI // 132 // 34 For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghu yattakimanyAt // 133 // [ si0 7 / 353] ebhyo dvayorekasinirdhArye DataraH syAt / yataro bhavatoH kaThAdistatara Agacchet // 133 // __ "yatta." mahAvAdhikArAtpratyayo na bhavatyapi-yo bhavatoH paTuH sa Agacchatu / dvayorityeva-yo'sminprAme pradhAnaM sa Agacchatu / nirjharya ityeva-yo'nayoAmayoH svAmI sa Agacchatu // 133 // bahunA prazne Datamazca vA // 134||[si0743154] yadAdibhyo bahUnAM madhye nirdhAryArthebhyaH prazne Datamo Datarazca vA syAt / yatamo yataro vA bhavatAM kaThAdistatamastataro vA yAtu / evaM katamaH kataraH / anyatamaH anyataraH / pakSe yako yo vetyAdi // "vaikAt" (73 / 55) / tamaptathA-ekatamaH ekakaH eko vAM bhavatAM kaThAdiH / "prAyo'todvayasamAtraT" (7 / 2 / 155) / svArthe-yAvadeva yAvadvayasam / yAvanmAtram // 134 // 10 "bahU0" / katama iti, pramANAntarAtpratipattau bahUnAmaprayoge'pi bhavati-yathA bahuSvAsIneSu kazvi kazcit pRcchati katamo devadattaH ? anyatama iti / "zucivalkavItavapuranyatamastimiracchidAmiva girau bhavata / " iti kirAtArjunIye / vRddhastu vyAdhito vA rAjA mAtRbandhukulyaguNavatsAmantAnAmanyatamena kSetre bIjamutpAdayet / vAvacanamagartham , tathaivAha-pakSe yako yo vetyAdi / atrAdizabdAt yako bhavatAM kaThAdiH saka Agacchatu / anyaka eSAM kAlApaH / kimastu sAkaH kAdeza uktaH / mahAvAdhikA15rAtpratyayo na bhavatyapi-yo bhavatAM kaThAdiH sa Agacchatu / bahUnAmiti kim ? yo'smin grAme kaThaH sa Agacchatu / prazna iti kim ? kSepe mA bhUt-ko bhavatAM kaThAdiH, kutsita ityarthaH / praznagrahaNaM kimo vizeSaNam , nAnyasya, asambhavAt / anye tvAhuH-yattatkiMbhyo jAtAveva DatamaH, Datarastu bahUnAM nirbhArye kima eva, na yattadbhayAm , sa ca jAtAveva; anyazabdAdapi bahuviSaye Datama eva na tu DataraH, Datara Datamau ca nirjharye'nyazabdAt nityAveva nAk, nApi kevalasya prayogaH / eke tvavizeSaNetyatrAbhidhAnama20 nusatavyam / "vaikA0" Datamastatheti-ekazabdAdahUnAmekasminnirjharye'rthe vartamAnAt Datamo vA syaat| ekatamo bhavatAM kaThAdiriti, kaThaH paTurgantA devadatto daNDI / vAvacanAdak-ekakaH / mahAvAdhikArAna bhavatyapi-eko bhavatAM kaThaH / pRthagyogo DataranivRttyarthaH // AdizabdasaMsargAt "ktAttamabAdezcAnatyante" (7 / 3 / 56) / ktAntAtkevalAttamabAdyantAccAnatyante'rthe vartamAnAtkap syAt / kriyAyAH khenAzrayeNa sAkalyenAnabhisaMbandho'natyantatA / anatyantaM bhinna bhinnakam , chinnakam , bhinnikA ghaTI, 25 chinnikA rajuH, samabAdyantAt ktAt, anatyantaM bhinnatamaM bhinnatamakam , evaM bhimatarakam, bhinna kalpakam , tamabAyanteSu ktAntatA nAstIti tamavAdigrahaNam / asamAsastamabAderityatrApi ktAdityasya sambandhArthasteneha na bhavati-anatyantaM zuklaM zuklatamam // "na sAmivacane" (7 / 3 / 57) / sAmi arddhaH / sAmivacane upapade anatyante'rthe vartamAnAt ktAntAt kevalAttamabAdyantAca kap na syAt / sAmi anatyantaM bhinnam / evaM kRtaM bhuktaM pItaM bhinnatamaM bhinnataram / vacanagrahaNaM paryAyArtham, 30 arddhamanatyantaM bhinnam , evaM nemaM zakalamityAdi / anye tu samAsa evodAharanti-sAmikRtaM arddhakRtamiti / nanu sAmyAdibhirevAnatyantatAyA abhihitatvAduktArthatvena kapa na prApnotIti vyarthaH pratiSedhaH / ucyate / sAmyAdibhiH samuccayaviSayakriyAyA evAnatyantatA pratIyate na svaviSaye, tatrAnatyantaviva kSAyAM kam prApnotIti pratiSedhavacanam // "nityaM ajino'(7|3|58) / abhina ityetpratyayA24ntAt svArthe nityamaN syAt / nityagrahaNAnmahAvibhASA nivRttA / vyAvakrozI vyAvalekhI vyAvahAsI For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / svArthAH 469 varttate / min. sAkauTinaM sAMrAviNam / sAmmArjinam / "visAriNo matsye" (73 / 59) / svArthe'N / visaratIti visArI-grahAditvAt Nin matsyazcet , vaisAriNaH / matsya iti kim , visArI devadattaH // "pUgAdamukhyakAJyo driH" (7 / 3 / 60) / nAnAjAtIyA aniyatavRttayo'rthakAmapradhAnAH saGghAH pUgAstadvAcinaH svArthe nyaH syAt, sa ca drisaMjJaH; na cetpUgavAcinAma "so'sya mukhya" (71 / 190) iti vihitaM kappratyayAntaM bhavati-lohadhvajAH pUgAH / lauhadhvajyaH lauhadhvajyau loha-5 dhvajAH / zaibyaH zaibyau zibayaH / vAtakyaH vAtakyau vaatkaaH| dritvAt "bahudhvastriyAm" (6 / 1 / 124) lup| amukhyakAditi kim ? devadatto mukhyo'sya devadattakaH puugH||"vaataadstriyaam" (7 / 3 / 61) / nAnAjAtIyA aniyatavRttayaH zarIrAyAsajIvinaH saGghA prAtAH / brAtajIvino'striyAM vartamAnAt svArthe bhyaH syAt, sa ca driH / kApotapAkyaH kApotapAkyau kapotapAkAH / aliyAmiti kim ? kapotapAkA vrIhimatA strI // "zastrajIvisaGghAyaD vA" (73 / 62) / zastrajIvinAM yaH saGghastadvAcinaH 10 khAtheM nyaD vA syAt, sa ca driH / zabarAH zastrajIvisaGghaH, zAbaryaH zAbaroM zabarAH / paulindyaH paulinchau pulindAH / kunterapatyaM bahavo mANavakAH kuntayaH, te zastrajIvisaGghaH, kauntyaH kauntyau kuntyH| pakSe zabaraH pulindaH / zatrajIvigrahaNaM kim ? mallAH saGghaH / mallaH mallau mallAH / saGghAditi kim ? samrAT / vAguraH vAgurau vAgurAH / naite zreNibaddhA iti na saGghaH / TakAro DyarthaH-zAbarI paulindI kauntI // "vAhIkeSvabrAhmaNarAjanyebhyaH" (73 / 63) / vAhIkeSu yaH zakhajIvisaGgho brAhma-15 NarAjanyavarjitastadvAcinaH svArthe nityaM nyaT syAt , sa ca driH / kuNDIvizAH zastrajIvisaGghaH, kauNDIvizyaH kauNDIvizyau kuNDIvizAH / kSaudrakyaH kSaudrakyau kssudrkaaH| mAlavyaH mAlavyo mAlavAH / vAhIkedhviti kim ? zabaraH zabarau, pulindaH pulindau / abrAhmaNarAjanyebhya iti kim ? gaupAliH gaupAlI; zAlakAyanaH zAlakAyanau, rAjanyaH rAjanyau, kAmbavyaH kAmbavyau / striyAM rAjanyA kAmbavyA / vyaTi tu DIH syAt / brAhmaNapratiSedhe brAhmaNavizeSapratiSedhaH, nahi brAhmaNazabdavAcyo vAhIkeSu zastrajIvisa-20 so'sti / rAjanye tu svarUpasya vizeSasya ca pratiSedhaH tadarthameva bahuvacanam // "vRkANya" (7 / 3 / 64) / asmAcchakhajIvisAdayaM syAt svArthe, sa ca driH / vArkeNyaH vArkeNyau vRkAH / TakAro jyartha:-vArkeNI strI / zastrajIvisaGghAdityeva-kAmakrodhau manuSyANAM khAditArau vRkAviva / vAhIkatve nityaM avAhIkatve tu vikalpena byaTi prApte vacanam / evamuttarasUtratrayamapi // "yaudheyAderam" (73 / 65) / ebhyaH zastrajIvisaGghavAcibhyo'b syAt , sa ca driH| yudhAyA apatyaM bahavaH kumArAste 25 zastrajIvisaGghaH, yaudheyaH yaudheyau yaudheyAH / evaM zaubhreyaH zaukreyaH dhArteyaH jyAvaneyaH / abvacanaM "saghoSAGkalakSaNe'dhyabima" ( 6 / 3 / 172) ityaNartham , tena yaudheyasya saGghAdiyaudheya iti bhavati / nanu yaudheyAdayaH saGghavacanAH kathaM gotraM bhavanti / ucyate / bhargAdyantargaNo yaudheyAdistatra ye'patyapratyayAntAste gotraM bhavanti aupagavAdivat / apatyaM hi gotramapatyapratyayAntAca svArthiko'pyapatyagrahaNena gRhyate / atra cedamevAbhavacanaM liGgam // "poderaNa" (7 / 3 / 66 ) / prAgvat / parzorapatyaM bahavo 30 mANavakAH parzavaH-dvisvaratvAdaN lup , te zastrajIvisaGghaH; pArzavaH pArzavau parzavaH / rAkSasaH rAkSasau rakSAMsi / striyAM tu "dreramaNo'prAcyabhargAdeH" ( 6 / 1 / 123) iti lup padhuH / aNo lupi "uto prANina0" (2 / 473) ityUG / pazu rakSas asura vahnika vayas marut sattvan sattvantu, dazAI, pizAca, azani, kArSApaNa iti pAdayo dvAdaza // 12 // "dAmanyAderIyaH" (7 / 3 / 67) / prAgvat / damanasyApatyaM bahavaH kumArAste zastrajIvisaGghaH, dAmanIyaH dAmanIyau dAmanayaH / aulapIyaH aulapIyau aulapayaH / dAmani aulapi aupali vaijavApi audaki Acyutanti kAkandi kAkandaki 36 For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 mahAmahopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracite khopajJahaimalaghukakundi kAkundaki // 10 // zatruntapi sArvaseni bindu tulabhA mauJjAyana audameghi aupabindi sAvitrIputra ( kauNThoparatha kauNDoparatha ?) kauNThAratha // 20 // dANDaki krauSTaki jAlamAni jAramANi brahmagupta brAhmagupta jAnaki iti dAmanyAdayaH saptadaza // "zrumacchamIvacchikhAvacchAlAvadUrNAvadvidabhRdabhijito gotre'No ya" (7 / 3 / 68) / zakhajIvisaGghAditi nivRttam / ebhyaH 5saptabhyo gotrebhyo gotre yo'N , tadantebhyaH svArthe yaJ syAt , sa ca driH / zrumato'patyamag tadantAdyaJ-zrImatyaH zrImatyau aumatAH / zrImacchabdAdapi kecidicchanti-matyaH amatyau traimatAH / zAmIvatyaH 2 zAmIvatAH / zaikhAvatyaH 2 zaikhAvatAH / zAlAvatyaH 2 zAlAvatAH / aurNAvatyaH 2 aurNAvatAH / vaidabhRtyaH 2 vaidabhRtAH / AbhijityaH 2 AbhijitAH / gotragrahaNaM kim ? zrumata idaM zrImatam / Abhijito muhUrtaH / apatyapratyayAntAtsvArthiko'patya eva vartate iti tadAzrayaH pratyayo bhavati / 10 naumatyasyApatyaM yuvA zrImatyAyanaH; atra "yamitraH" (6 / 1 / 54 ) ityAyanaN / zrImatyasyAyaM zrImatakaH "gotrAdadaNDa 0" (6 / 3 / 169) ityAdinAkam / zrImatAnAM samUhaH zrImatakam-gotrokSa." (6 / 2 / 12) ityAdinAkan / zrImatyasya saGghAdi zrImatam-atra "saGghaghoSAGkalakSaNe'byabinaH" (6 / 3 / 172) ityaN / "prAyo" (7 / 2 / 155) / atupratyayAntAt svArthe etau syAtAm / yAvanmAtramiti evaM tAvahayasam , tAvanmAtram, etAvahayasam, etAvanmAtram, kriyayasam, kiyanmAtram / prAyograhaNaM 15prayogAnusaraNArtham // 134 // tIyATTIkaNa na vidyA cet // 135 // [si0 7 / 2 / 153] tIyAntAt khArthe TIkaN vA syAt / dvaitIyIka tArtIyIkI / vidyA tu dvitIyA // "varNAsvyayAtsvarUpe kAraH" (712 / 156) / kakAraH // "rAdephaH" (72 / 157) / rephH|| "nAmarUpabhAgAddheyaH" (712 / 158) nAmadheyam // "devAttala" (7 / 2 / 162) / devatA // 20 "bheSajAdibhyaSTyaNa" (7 / 2 / 164) / bhaiSajyam // "prajJAdibhyo'" (7 / 2 / 165) prAjJaH vANijaH // "vAca ikaN" (7 / 2 / 168) / sandiSTe / vAcikam / "upAyAvazca" (7 / 2 / 170) *upAyAdikaN, havazcAsya / aupayikam / "vinayAdibhyaH" (7 / 2 / 169) / ikaNa vA bhavati / vainayikam / iti taddhitadigmAtram // 135 // // iti zrImahopAdhyAyazrIkIrtivijayagaNiziSyopAdhyAyazrIvinayavijayagaNiviracitAyAM haimaladhuprakriyAyAM prathamavRttiH smaaptaa|| // haimalaghuprakriyAvyAkaraNe pUrvArddha samAptam // "tIyA0" / dvitIyameva dvaitIyIkaM kulam / tRtIyaiva tArtIyIkI zATI / evaM dvaitIyIkaH pumAn / tIyAntasya yadi vidyAbhidheyA bhavati tadAyaM na syAt , tathA cAha-vidyA tu dvitIyeti / TakAro DyarthaH / NakAro vRddhyarthaH / mukhatIyaH pArzvatIya ityAdau tIyasyAnarthakatvAnna syAditi / / AdizabdAt 30"niSphale tilAtpiJjapejau" (7 / 3 / 154) / niSphalastilastilapiJjaH tilapejaH / "varNA" varNebhyo'vyayebhyazca svarUpArthavRttibhyaH svArthe kAraH pratyayo bhavati / akAraH ikAraH kakAraH khkaarH| kakArAdiSvakAra uccAraNArthaH / avyaya. kAraH svAhAkAraH svadhAkAraH vaSaTkAraH hantakAraH namaskAraH cakAraH itikAraH huGkAraH phutkAraH pUtkAraH sItkAraH sUtkAraH / nanu yathA huRtiH zatkRtiH 34sutkRtaM sItkRtamiti bhavanti, tathA kArazabdena ghabantena samAse okArAdayo bhaviSyanti / satyam / For Personal & Private Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakriyAvRttirUpe zrIhaimaprakAze taddhitAH / svArthAH 471 kiMtu oGkAramuccArayati vaSaTkAramabhidhatte huGkAraM karotItyAdi na siddhyati / svarUpa iti kim ? aH viSNuH, iH kAmaH kaH brahmA, khaM AkAzam, brahma; vaSaDindrAya svAhA agnaye svadhA pitRbhyaH, ityarthaparatAyAM na bhavati / prAyo'nuvRtteranyatrApi bhavati-mana eva manaskAraH, ahamevAhaGkAraH / " 0" ra - zabdAt svarUpe svArthe ephaH, prAyo vacanAdrakAra ityapi // AdizabdAt " marttAdibhyo yaH" (7 / 2 / 159) / svArthe / martta eva martyaH | sUra eva sUryaH / evaM kSemyaH, yaviSyaH, bhAgyam aparAdhyam 5 ratryam lavyam | marttAdayaH prayogagamyAH || "navAdInatananaM ca nU cAsya" ( 7|2| 160 ) / navazabdAt svArthe Ina-tana-tnAH cakArAdyazca pratyayA vA syustatsanniyoge ca navazabdasya nU ityAdezaH syAt / navameva navInaM nUtanaM nUnaM navyam || "prAtpurANe nazca" (7 / 2 / 161) / prazabdAtpu varttamAnAt svArthe naH syAt cakArAdIna-tana-nAzca / pragataM kAleneti prazabdena purANamucyate / praNaM prINaM pratanaM pratnam // " nAma0" nAman rUpa-bhAga ityetebhyaH svArthe dheyaH syAt - nAmaiva nAmadheyam, rUpameva 10 rUpadheyam, bhAga eva bhAgadheyam || "devAttal" (7/2/162) / svArthe / deva eva devatA, litkaraNaM ruyartham // "bheSa0" bheSajameva bhaiSajyam / ananta eva Anantyam / Avasatha eva Avasadhyam / itiha eva aitihyam, itiheti nipAtasamudAya upadezapAramparye varttate / catvAra eva varNAzcAturvarNyam, cAturAzramyam / catvAro vedAzcatasro vidyA vA cAturvaidyam, evaM traivaidyam / anuzatikAditvAdubhayapadavRddhiHtrailokyaM aikabhAvyaM dvaibhAvyaM traibhAvyaM AnyabhAvyaM sArvavaidyaM SADguNyaM sArvalaukyam / zIlameva zailIya - 15 mAcAryasya / bhaiSajyAnantyAvasathyaitihyazabdA yadi striyAM syustadAjAdiSu draSTavyAH / bhaiSajAdayaH ziSTaprayogagamyAH // "prajJA0" / prajJa ityAdibhyaH svArthe'N syAt / prajAnAtIti prajJaH, prajJa eva prAjJaH / prAjJI kanyA / prajJAsyA astIti Ne prAjJA kanyA / vaNigeva vANijaH / prajJa vaNij uzij pratyakSa vidvasU vidat vidanta dvidvat SoDat vidyA manas // 10 // juhvat cikIrSat ( cikIrSati ? ) vasu marut (vasumat ?) sattvas sattvaMtu (samvatu ?) sarva dazArha kubja vayas || 20 || rakSas asura zatru cora yodha cakSus 20 pizAca azani karSApaNa devatA // 30 // bandhu anujA vara anuSuk catuSprAsya rakSoghna viyAta vikRta vikRti vyAkRta varivaskRta // 40 // amAyaNa agrahAyaNa saMpatana madhupa dvitA caNDAla gAyatrI uSNa anuSTubh bRhatI pati // 50 // triSTubh jagatI // 52 // iti prajJAdayo dvipaJcAzat // bahuvacanAdAkRtigaNaH - tenAnI AgnIdhA vA zAlA / sAdhAraNI sAdhAraNA vA bhUmirityAdi siddham // AdizabdAt "zrotrauSadhi kRSNAccharIra bheSajamRge" ( 7 / 2 / 166 ) | zrotrAdibhyastribhyaH zarIrAdiSvartheSu 25 varttamAnebhyaH svArthe'N vA syAt / zrotrAccharIre-zrotrameva zrautraM zarIram, zrotramanyat / oSadherbheSaje oSadhireva auSadhaM bheSajam, oSadhirevAnyA / kRSNAnmRge. kRSNa eva kASrNo mRgaH kRSNa evAnyaH // "karmaNaH sandiSTe" ( 7 / 2 / 167 ) anyenAnyo'nyasmai yadAha tvayedaM karttavyamiti tatsandiSTaM karma, karmaiva kArmaNaM karoti, sandiSTaM karma karotItyarthaH / vazIkaraNamapi vRddhaparamparopadezAt kriyate iti kArmaNamucyate / sandiSTa iti kim ? karma karoti / satyapi mahAvAdhikAre viziSTo'rthaH pratyayama - 30 ntareNa na pratIyata ityasminviSaye nitya eva pratyayaH // "vAca0" / sandiSTe iti - anyenAnyo'nyasmai yAmAhA sandiSTA vAkU, vAgeva vAcikam / atrApi pUrvavannityo vidhiH / " upA0" / asmAdikaN tatsanniyoge cAsya hrasvaH / upAya eva aupayikam // " vinayA0" | svArthe / vinaya eva vainayikam / vinaya samaya samAya kathaJcit akasmAt upacAra vyavahAra samAcAra sampradAna samutkarSa // 10 // saGgati saGgrAma samUha vizeSa avyaya atyaya anugAdin iti vinayAdayaH saptadaza / / 17 / / bahuvacanAdAkRtigaNaH || "mRdastikaH" (7/2/171) / mRcchabdAt svArthe tikaH syAt / mRdeva mRttikA // 36 I For Personal & Private Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'svArthikAH pratyayAH kecidevaM lezena darzitAH / labhate taddhitasyAntaM kazcheko'pyudadheriva // 1 // atra ca pranthakAro 'vinayAdibhya' iti sUtra nirdezena vinayasya sarvaguNapradhAnatvAnmahAmaGgalaM svanAma - 5 saGketitaM ca vinayazabdaM nirdizan taddhitasya tatsamAptisamAptAyAH prathamavRttezca paryantamaGgalaM prakriyAgramthasya ca madhyamaGgalaM racitavAn / tacca zAstrasya sthairyAdyartham - tathAhuH - zrI jina bhadragaNikSamAzramaNapUjyA vizeSAvazyakA'paraparyAye mahAbhASye / 10 472 mahAmahopAdhyAya zrI vinayavijayagaNiviracite khopajJa haimalaghu "sasno prazaste" (7/2/172 ) / prazaste'rthe varttamAnAnmRcchabdAt sannau vA syAtAm / rUpappratyayApavAdaH / prazastA mRt mRtsA mRtsnA / kecidrUpamicchanti prazastA mRd mRdUpA // 15 taM maMgalamAIe majjhe pajaMtae a satthassa / paDhamaM satthatthAvigghapAragamaNAya nihiM // 1 // tassevaya theratthaM majjhimayaM antimaMpi tasseva / anvocchittinimittaM sissa pasirasA ivaMsassa // 2 // prathamamaGgalaM tAvacchAstrArthasyAvighnena pAragamanAya, zAstrasya sthairyArthaM madhyamaGgalam nirdiSTam, ziSyapraziSyAdivaMze zAstrArthasyAvyavacchedanimittaM caramamaGgalamiti / tacca vakSyate iti // 135 // yAM ziSyodbhutakIrtikIrtivijayazrIvAcakAharmmaNe rAjazrItanayo vyadhatta vinayaH zrItejapAlAtmajaH / tasyAM zAsitasAdhuzabdasaraNau svopajJasatprakriyA vRttau taddhita eSa saddhitapaTuH sampUrNatAmAzrayat // 1 // zrIrastu // // sampAdakakRtA prazastiH // 5 vijayantu tapogacchanabhomaNayaH zrIvijayadAnasUrIndrAH 5 AtmArAmetikhyAtAnAM vijayAnandasUrINAm / pazcanadadezajanmA cAritravijayo'ntiSat // 1 // yo gurucaryA rasikacAritraguNabhUSitaH / RjutA diguNakhyAto nispRhAnAM ziromaNiH // 2 // guruziSya bhUtapUrvakadvaNDakau / zuddhaM dharmaM prapedAte saMvijJagurusannidhau // 3 // itazca - jodharAjasya satputro navalAkukSihaMsakaH / acaladAsAbhidhAnaH, cANodagrAmabhUSaNaH // 4 // cAritravijayarSINAM pArzve dIkSAM lalau mudA / zrIjAmanagare ramye saurASTra mukhamaNDane // 5 // yasya dRSTiH sudhAvRSTiH sarvakAryaprasAdhinI / amIvijayanAmAnaM namAmi taM guruM mudA // 6 // marudezodbhavenApi yena meghAyitaM sadA / dharmopadezadhArAbhista mai zrIgurave namaH // 7 // pASANasadRzaM ziSyaM dravyadevaM vidhAya mAm / prAptaH svargipadaM pAlyAM yastasmai gurave namaH // 8 // sAdhikavarSamAtre'pi granthasyAsya prakAzanam / yatprabhAvena sampUrNam, taM guruM hi namenna kaH ? // 9 // vRddhastapasvI gItArtho munigaNasuzAsakaH / vijayatu siddhisUrIndro mama supratidAyakaH // 10 // mohamayyAM lAlabAge zrImatpArzvaprasAdataH / prArabdhaM pUrtimagamat motizAhasya mandire // 11 // RSabhadevAdhiSThite bhAyakhalAzubhasthale / upadhAnapUryatra sare pArzvajanmasuvAsare // 12 // guNabhaktibhAvabharito lAbhamANikyasatkRtaH / munisamudayo vijayate gurugauravazaMsakaH // 13 // paMnyAsa moti vijayA mUlacandrapraziSyakAH / teSAM ziSyaH susAnnidhyaH zrIsumati vijayAbhidhaH // 14 // mohanahIrAlAla saMghavI jIvAnagInakau / yathAyogamakurvan, sAhAyyamapi zrAvakAH // 15 // viraciteyaM prazastiH paMnyAsapadadhAriNA / kSamAvijayagaNinA sampUrttiharSasUcikA // 16 // 1 pAlI (mAravADa) 2 prAtaH smaraNIya zrI vijayadAna sUrIzvararAjye pUnamacanda gomAjI bedd| nivAsikA pite vi0 saMvat 1992 / 3 posavadi dazamI / 4-5-6 vijayottarapadA mama satIrthyAH / 7-8 vijayottarapadau mama ziSyau / 9 zrImuktivijayagaNinaH / For Personal & Private Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only