Page Text
________________
महामहोपाध्याय श्री विनयविजयगणिविरचिते खोपज्ञहैमलघु
शष० । शश्च षश्च सश्च प्राग्वत् शषसं तस्मिन् शषस ७-१ "अवर्ण ०" । शश्च षश्च सश्च शषस १-१ "अतः स्यमोऽम्” “समाना०" । वा १-१ " अव्ययस्य " । त्रिपदमिदं सूत्रम् ॥ ३ ॥ पक्षेरः पदान्ते विसर्गस्तयोः ॥ ४ ॥ [ सि० १ ३ ५३ ]
पदान्तस्थस्य रस्य विरामेऽघोषे परे च विसर्गः स्यात् । कः शेते । कष्षण्ढः कः षण्ढः २ । "कस्साधुः कः साधुः २ ॥ ४ ॥
रः पदान्ते॰ । र् ६-१ " लोकात् " "सो रुः" अनेनैव सूत्रेण विसर्गः । पदस्य अन्तः पदान्तः तस्मिन् पदान्त ७-१ " अवर्णस्य ०" । विसर्गः १-१ “सो रुः” । तद् ६-२ “आद्वेरः" "लुगस्या ०" “लोकात्” “एद्बहुस्भोसि” “एदैतो ० " । "सो रुः” रः पदान्ते विसर्गस्तयोः । चतुष्पदमिदं सूत्रम् । शषसानामघोषत्वात् पक्षे अनेन विसर्गे रूपद्वयं सिद्धम् । कश्शेते कः शेते इति । एवं कष्षण्ढ १० इत्यादिष्वपि रूपद्वयम् । अत्र च रूपद्वयसूचको द्विको ज्ञेयः, एवमग्रेऽपि यथास्थानं रूपसङ्ख्यासूचका अङ्का ज्ञेयाः || ४ || सूत्रम्
८०
रः कखपफयोः
पदान्तस्थस्य रस्य कवयोः परयोः को वा पफयोश्च परयोः " पो वा स्यात् । ककरोति कः करोति । कः खनति कः खनति । क ” पचति कः पचति । क " फलति कः फलति । पुन १५ पुष्टं पुनः पुष्टम्, ईत्यादि ॥ ५ ॥
* क पौ ॥ ५ ॥ [ सि० १३/५]
x
र ६-१ “लोकात् " " सो रुः " कश्च खश्च कखं, पश्च पश्च पफं । कखं च पर्फ च कखपफे तयोः कखपफयोः कखपफ ६-२ "एहु०" कश्च पश्चक पौ १-२ " ऐदौत्०" । पक्षे प्राग्वत् विसर्गः । कर् इति प्राग्वत् 'डुकंग् करणे' कृ वर्त्तमानातिव् "कृग्तनादेरुः " उप्रत्यये "नामिनो ०" “उश्नोः” इति उप्रत्ययस्य गुणे करोति । 'खनूग् अवदारणे' खन्, 'डुपचष् पाके' पच् 'फल निष्पत्तौ ' २० फल् सर्वत्र वर्त्तमानातिव् “कर्तर्यन ०" शब् खनति, पचति, फलति । पुनर् १-१ " अव्यय ०", "पुष् च पुष्टौ पुष् “क्तक्तवतू” क्तप्रत्ययः पुष्टम् । करोतीत्यादिषु के "अदीर्घाद्विरामै ० " इति कस्य द्वित्वे च रूपद्वयं, पक्षे विसर्गे विसर्गद्वित्वे च रूपद्वयं एवं चत्वार्येककानि; "शिटः प्रथमद्वितीयस्य " इति निमित्त -
द्वित्वेऽपि चत्वार एवमष्टौ रूपाणि; अन्त्यस्यानुनासिकत्वे षोडश रूपाणि । एवं कर पचतीत्यादिष्वपि रूपाणि १६ - प विसर्ग-तद्वित्व-पद्वित्वविकल्पतः अष्ट, अष्टान्त्यानुनासिक्ये रो रूपाणि पे परे १ ।
२५
अत्र च ईत्यादिशब्दात् “नमसूपुरसो गतेः कखपफ़ि रः सः” [ सि० २।३।१ ] । नमस्कृत्य अनमो नमःकरणं पूर्वं “साक्षादादिव्यर्थे” ( सि० ३।१।१४ ) इति गतिसंज्ञा नमः शब्दो हि साक्षादादिगणे पठितः । पुरस्कृत्य " पुरोऽस्तमव्ययम् ” ( सि० ३।१।७ ) इति गतिसंज्ञा " तिरसो वा " ( सि० २।३।२) तिरस्कृत्य, तिरःकृत्य, तिरः कृत्वा "कृगो नवा” (सि० ३।१।१० ) इति गतिसंज्ञाविकल्पे त्रैरूप्यं सूक्ष्मेक्षिकया तु “एकद्वित्रिचतुर्द्वित्वे तदभावे तिरस्कृगः । क्त्वायां रूपशतं सार्द्धं ३० गतिसादिविकल्पतः " ॥ १ ॥ गतिसंज्ञायां सकारपक्षे चतुर्णां प्रत्येकं द्वित्वे चत्वारि द्वयोर्द्वयोर्द्वित्वे पड् त्रयाणां २ द्वित्वे त्रीणि सर्वेषां द्वित्वे एकं तदभावे चैकमिति पञ्चदश एवं विसर्गपक्षे १५ जिह्वामूलीयपक्षेऽपि १५ गत्यभावे विसर्गजिह्वामूलीयाभ्यां त्रिंशदेवं पञ्चसप्ततिरन्त्यानुनासिक्ये सार्द्धशतमिति । पुंस् २-१ ‘कमुङ् कान्तौ' पुमांसं कामयते इति "शीलिकामि” इति णे "णेरनिटि” इति णिङ्लोपे “पदस्य" ३४इति सलोपे पुम् कामेति स्थिते " पुमोऽशिट्य वोषेऽख्यागि र:" [ सि० १ ३ ९] पुशब्दस्य
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004040 |
| Book Title | Haim Prakash Maha Vyakaranam Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kshamavijay |
| Publisher | Hiralal Somchand Kot Mumbai |
| Publication Year | 1937 |
| Total Pages | 560 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 16 MB |