Vishwakarma Vastushastram

Author(s): Vasudev Shastri, N B Gadre
Publisher: S Gopalan Tanjor
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010145/1

Page #1

THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.

Page #2

GL SANS 722.44
VIS
125538 LBSNAA
62.30.SCSC
त्री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमी
L.B.S. National Academy of Administration
मसूरी
MUSSOORIE
पुस्तक संख्या Book No.
पुस्तकालय
LIBRARY
अवाप्ति संख्या Accession No.
वर्ग संख्या Gl Sans
Class No.
125538
14460 722.44
VIS विश्व
2000 DEKOCHOC? TOOHOOHO

Page #3


Page #4

Tanjore Sarasvati Mahal Series No. 85
VIŚWAKARMA VĀSTUŚĀSTRAM
A TREATISE ON TOWN-PLANNING ETC.
TEXT AND COMMENTARY
Edited with an introduction
by Sri K. VĀSUDĒVA SĀSTRI B. A., Research Pandit, Saraswati Mahal Library, Tanjore
Major N. B. GADRE, A.I.R.O., I. S. E. (Retd.),
M. I. E. (India) Director, Central Waterways, Irrigation & Navigation Commission (Retired)
Published by Sri S. GOPALAN B. A., B. L., Hon. Secretary, for the Administrative Committee
of the T. M. S. S. M. Library, Tanjore.
1958
Price: Rs. 15/

Page #5

PRINTED AT THE SRI VANI VILAS PRESS, SRIRANGAM.

Page #6

PREFACE
This publication is the first of a series of Sanskrit texts on Architecture and Sculpture. The Present text, "Viswakarma Vastusastram" is attributed to Viswakarma, the Architect of the Devas to whom the Architects, Sculptors, Artists and Artisans of our country trace their origin. We have a parallel text attributed to Maya, the Architect of Asuras. Whereas the text of Maya known as 'Mayamatam' is available in a single treatise, Viswakarma's treatise is available only in a series of manuals, more than a dozen in number. One or two of them have already been printed. The present treatises is the biggest of the manuals and it deals exhaustively with townplanning, the other topics being mentioned incidentally. We have in this work a rare feature, namely, a lucid commentary on the text by one Anantakriṣna Bhaṭṭaraka. This is probably the only text in Silpa Sastra for which a commentary is available. In addition to Viswakarma's and Maya's, we have other works on Silpa, namely, Kasyapiya of Kasyapa, Sakaladhikara of Agastya, Manasara, Aindram by Indra, Silparatma of Kumāra, Vimana Vidya of Parasara, Bhanumatapratisthatantra and several compilations of Moorti Dhyana from several sources, the Silpa portion of Saiva and Vaishnava Agamas, Purāpas, Arthasāstra and encyclope adic texts called Samhitas.
Some of them have been published and others remain to be edited and published. This publication will be followed by a number of other publications of texts on Sculpture which are now being edited.
Mention must be made in this connection of Major N. B. Gadre, Retired Director, Central Waterways, Irrigation and Navigation Commission, a rare scholar who with singular zeal has done research in our ancient texts in

Page #7

ii
Sciences and Arts more especially those relating to engi. neering, architecture, and sculpture, and who induced us to start the editing and publication of texts on Silpa. He gave a number of valuable suggestions in connection with this publication, though he could not attend to the regular editing of the work on account of other engagements. Our thanks are due to him for his valuable contribution in this connection.
We gave pride of place in our scheme of publishing Silpa works to the texts attributed to Viswakarma as they have not been so far published except in fragments, and as they deserve to be fully published. We wanted to make use of this opportunity to search for other texts in other libraries. The present text published here was copied from the copy in the Oriental Manuscripts Library, Madras, transcribed in 1930-31 from the original manuscript obtained through one Mr. Tata Desikachariar of Villiambakkam, Chingleput District. We acknowledge our indebtedness to the Curator of the Madras Oriental Manuscripts Library, who kindly got the copy prepared for us.
We are grateful to the Government of Madras whose liberal grants have helped us to publish this and other valuable manuscripts.
T. M. S. S. M. Library,) Tanjore, 9-12-1958.
S. GOPALAN,
Honorary Secretary.

Page #8

CONTENTS.
Introduction :
Pp. in the Corres. Subject
introduction ponding
Ch. & pp.
in the text 1. Vāstu śāstra '- What it is 1 2 5- 14 2. The present text 3. Auspicious time (Kala Pariksa ) 1-3
13- 18 4. True East and West (Dingnirnaya) 3-5
14- 22 5. Materials (Dravya Sangraha) 5-7
23- 32 6. Selection of site (Bhū Pariksă) 7 5 30- 30 7. Impregnation of site
(Garbha Vinyasa] ✓ 6 39- 45 8. Planning of Villages - 12 types
(Grūma Laksanam) 7-10 7 46- 64 9. Units of Measurement
(Mūnakathanam) 10-14 7 65- 74 10. Hamlets - 5 types
(Khețādi Lakșa nam) 14-15 8 75- 85 11. Encampments - 7 types
(Nigamūdi Laksanam) 15-18 8 86-97 12. Planning of cities
(Nagara Laksanam) 18-36 9 98-187 a. Division into squares and their
deities (Pada Vinyasa) 189 98-108 b. Worship of deities of Site
(Vūstu Puja) 19-22 9 117 c. Code words for numbers
(Paribhāsa) 22-25 9 109-11 d. Types of cities - 20 types
(Nagara bhēda) 25-35 9117–183 e. Houses etc. (Grhădi)
36 9 183-187 13. Forts – 12 types (Durga Lakşanam) 37 10 188-208 14. Temples and palaces (Prāsīda): 37-41 11-13 209-235
OD

Page #9

46
a. Templos (Döva prasada) 37-40 11 209-222 b. Palacog (Nrpa prasada) 40-4112 223-229 c. Fortification of Palace
(Nrpa Prasadadurga Vidhanam) 4113 230-235 15. Mansion (Bhavana laksanam) 41-43 14 236-244 16. Frontage of palaces etc.
(Purva Bhavanam) 43 15 245–299 17. Courts of justice (Nydya Sabha) 43-44 16 296-306 18. Thrones (Simhasanam)
44-45 16 308-314 19. Assemblies for administration of
justice (Poura Dēśya Sabha) 45 17 315-324 20. Treasury (Kāśasthānam)
45 18 325-335 21. Zenana and its windows
(Antahpura-Gavākşa) 45-46 19 336–347 22. Arsenal (Ayudhaśālā)
20 348–355 23. Libraries (Pustakasălă)
20 355-360 24. Rooms (Antarbhavanam)
21 361-369 25. Banqueting hall (Bhöjana śāla) 46 22 370-378 26. Bedrooms (Sayyã gặham)
46 23 380-385 27. Spring Resort (Vasanta gļham) 47 24 386–390 28. Doorways (Dwăra laksanam) 47-48 25 391-401 29. Ornamental archways and panels
(Töranam) 48 26 402-406 30. Base of buildings (Adhisthāna) 48-50 27 407-416 31. Towers (Göpuram)
50 28-32 417–431 32. Small tanks (Vāpi)
50 33 432-437 33. Big tanks (Tațūka)
51 34 438-443 34. Temple in palace and its portico
(Kuladivālaya - Pūrva mandapa) 51 35-36 444-449 35. Park for the deer and other pets
(Mļga Sălă) 51 37 450-455 36. Stables for horses and elephants
(Vāji Hasti śālā) 51 38–39 456-464 37. Universities and colleges
(Vidyā bhavanam) 52 40 465–474

Page #10

38. Houses for higher, middle classes
(Sankirņa bhavanam) 52 41 475-481 39. Ornamental Additions
(Patāka - Pāribhadra) 52 42-43 482-491 40. Halls for special purposes
(Mahă śālā, Viśēşa śālā) 52 44-45 492-504 41. Ornamented and Storyed Halls
(Kalyana Sūlii, Bhaumayuta Sālā) 52 46-48 505-522 42. Theatres and Concert halls
(Nățaka Sangita Sălă) 52-53 49 523-533 43. Mansions for ministers & princes
(Mantri Yuvarāja Bhavana) 53-54 50 534-544 44. Houses (Grha)
54-56 51-52 545–568 45. Doors, bolts and other safety
measures (Dwūrărgalīdi) 56 53 569–574 46. Staircase (Söpūna)
56 54 575-579 47, Storeyed Halls
(Eka, Dwi, Bahu Sūlū) 56-57 55-57 580-590 48. Platforms, benches etc.
(Pithika - Vēdikū) 57 58 591-602 49. Lamp-stand (Pòtika)
59 603-601 50. The central open space
(Catwara) 57-58 60 609-617 51. Joinery (Sandhi Bandha)
58 61 618-625 52. Roofing (Ävaraņa laksananı) 58-59 62 626-633 53. Ornamental appendage
(Lupă lakṣanam] 59 63 634-637 54. Pillars (Stambhal
59 64 638-650 55. Granaries [Dhānyagļha)
60-61 65 651-656 56. Cow.sheds (Gö Sala)
61 66 657-663 57. Entrances to villages and cities
[Grāma - Pura Dwara] 61-62 67 664-668 58. Roads (Märga)
62-63 68 669-675 59. Rest houses and armed outposts
(Višrānti - Mărga Rakşa] 63 70 676-688

Page #11

60. Special Mansions for beauty
(Visēşa bhavana) 63-64 71 682-692 61. Temples (Dēvaprāsāda]:- 65-70 72-78 693-758 a. Details (Vibhāga]
64-65 72 693-699 b. Holy of Holies (Garbhagļha) 65-66 73 700-709 C. Pillared Halls (Mandapa) 66-67 74 710-729 d. Canopy [Vimina)
67-68 75 730–738 e. Ramparts [Prākūras]
69 76 739–745 f. Pedestal [Upapītha)
69 77 746-752 g. Stands for images (Dēva pitha) 70 78 753-758 62. Images (Bēra lakṣaṇa]
71-74 79-85 759-786 a. General [Birapramūnal 71-72 79 759-768 b. Saiva Images (Siva bēra) 72-73 80 769-773 c. Vaisnava , [Vişnu bera]
73 81 774-777 d. Female Deities [Divi bēra]
82 778-782 e. Canonised Saints [Bhakta bēra) 74 83 783-786 63. Deities' carriers and chariots (Vihana, Ratha]
74 84 787-801 64. Festivals (Utsavas]
74 85 802-808 05. Temple building and image worship,
their merit (Pratimă puja, Dīvão laya pratistha phalam]
74 86 809-814 66. Human goal (Manuşya janma
phalam| 75–76 87 815-819
73

Page #12

॥ विषयसूची॥
अध्यायः
पुटा:
१.५
विषयः १ शिवस्तुतिः २ परमेश्वरकृतवरप्रसादः ३ कालपरीक्षा
दिनिर्णयः ४ द्रव्यसंग्रहः ५ भूपरीक्षा ६ गर्भविन्यासः ७ ग्रामलक्षणम् ,, मानकथनम् ८ खेटादिलक्षगम्
निगमादिलक्षणम ९ नगरलक्षणे पदविन्यासः पददेवताः
परिभाषा ,, नगरभेदाः
गृहलक्षणम् १० दुर्गलक्षणम् ११ प्रासादलक्षणे देवप्रासादः
, नृपप्रासादः
,, नृपप्रासाददुर्गविधामम् भवनलक्षणम्
पूर्वभवनलक्षणम् १६ न्यायसभा
६.१२ १३-१४ १४.२२ २३-३० ३०-३८ ३९४५ ४६.६४ ६५.७४ ७५.८५ ८६.९७ ९८-१०८ १०९-११७ ११७-१८३ १८३ १८७ १८८-२०८ २०९.२२२ २२३.२२९ २३०-२३५ २३६०२४४ २४५.२९६ २९६३०४
१५

Page #13

अध्याय:
१६ सिझासनलक्षणम् १७ पौरवेश्यसभा लक्षणम्
१८ कोशागारलक्षणम्
१९ अन्तःपुरलक्षणं गवाक्षलक्षणम
२० आयुधशाला
विषयः
पुस्तकशाला अन्तर्भवनलक्षणम्
३०८-३१४
३१५.३२४
३२५-३३५
३३६.३४७
३४८-३५५
३५५-३६०
३६१-३६९
३७०-३७९
३८० ३८५
३८६०३९०
३९१-४०२
४०२-४०६
४०७-४१६
४१७-४३१
४३२.४३७
४३८-४४३
४४४-४४९
४५०-४५५
४५६·४६४
४६५-४७४
संकीर्णभवनलक्षणम्
४७५-४८१
४२-४३ पताकपारिभद्रलक्षणम्
४८२-४९१
४४-४५ महाशशलाविशेषशालालक्षणम्
४९२-५०४
४६-४८ कल्याणशाला भौमविधानगोपुर विधानलक्षणम् ५०५-५२२
""
२१
२२ भोजनशाला
२३ शय्यागृहलक्षणम्
२४
वसन्तगृहलक्षणम्
२५
द्वारलक्षणम्
२६ तोरणलक्षणम्
२७ अधिष्ठानलक्षणम
२८-३२ एकादिनवभौमगोपुरविधिः
३३ वापीलक्षणम्
३४ तटाकलक्षणम्
३५-३६ नृपदेवालयतत्पूर्वमण्डपविधानम्
पुटाः
३७ मृगशाला
३८-३९ वाजिशालाहस्तिशालालक्षणम्
४० विद्याभवनम्
४१

Page #14

अध्याय:
४९
रङ्गशालालक्षणम्
५०
मन्त्रियुवराजभवनलक्षणम् ५१ ग्रामगृहनिर्माणक्रमः
-५२ चातुर्वर्ण्यगृहाणां विशेषतः लक्षणम् ५३ कवाटार्गळादिलक्षणम्
५४ सोपानलक्षणम
५५-५७ एकशालाद्विशालाब हुशालालक्षगम्
५८ पीठिका वेदिकालक्षणम्
५९ पोतिकालक्षगम्
६० चत्वरलक्षणम्
६१
सन्धिबन्धलक्षणम्
६२ सर्वविधावरणलक्षणम्
६३ लुपालक्षगम्
६४ स्तम्भलक्षणम्
६५ धान्यगृहलक्षणम् ६६ गोशालालक्षणम्
विषय:
६७ ग्रामपुरद्वारलक्षणम् ६८-६९ मार्गमार्गशालालक्षणम्
मार्गविश्रान्तिस्थानकल्पनलक्षणम्
७०
७१ विशेषभवनलक्षणम्
७२ देवप्रासादलक्षणम्
७३ गर्भगृहलक्षणम्
७४ शतस्तंभ मण्डपलक्षणम्
७५ विमानलक्षणम्
पुटाः
५२३-५३३
५३४-५४४
५४५-५५६
५५७-५६८
५६९.५७४
५७५-५७९
५८०-५९०
५९१-६०२
६०३-६०८
६०९-६१७
६१८-६२५
६२६-६३३
६३४-६३७
६३८-६५०
६५१-६५६
६५७-६६३
६६४-६६८
६६९.६७५
६७६-६८१
६८२-६९२
६९३-६९९
७००-७०९
७१०-७२९
७३०.७३८

Page #15

अध्याय:
७६ प्राकारलक्षणम्
७७ उपपीठलक्षणम्
७८ देवपीठलक्षणम् सकलबेरलक्षणम्
७९
iv
वाहनलक्षणम् उत्सवकालनिर्णयः
विषयः
शिवराणां भेदक्रमः
८०
८१ विष्णुवेराणां भेदक्रमः
८२ लक्ष्मीगौर्यादिबेरलक्षणम्
८३
भक्तबेरस्थापनक्रमः
८४
८५
८६ प्रतिमापूजनभजनादिफलकथनम्
८७ मनुष्यजन्मफलकथनम्
पुटाः
७३९-७४५
७४६-७५२
७५३-७५८
७१९-७६८
७६९-७७३
७७४७७७
७७८- ७८२
७८३-७८६
७८७-८०१
८०२-८०८
८०९.८१४
८१५-८१९

Page #16

INTRODUCTION.
VASTU SĀSTRA'THE SCIENCE OF HABITATIONS.
Vistu' is derived from the verb 777 (Vas) to dwell. There is another definition of Vüstı, from · Vastu' which means also the place of residence. It is extended from resi. dential quarters to conveyances and furniture. Vastu is therefore divided into four kinds, namely, the ground, the mansion, the vehicle and the bed-stead. The principal 'vastu' or 'vūstu' is of course the ground. The others have been included as they rest upon the ground and are also used for resting upon. The Science is also called Silpa Süstra or “The Science of artistic creation. Silpa is derived from Sill= to concentrate (Sila samudhau). It includes all artistic creations first conceived by the mind and then executed by the hand. The name' Vastu Săstra' emphasises the idea of utility and Silpa the idea of artistic creation. Viswakarma and Maya who are respectively the Sthapatis (Architects. Engineers - Sculptors - Painters of Divas and Asuras deal with the science of Vastu on parallel lines and their treatises contain all the branches of the subject with slight differences in the arrangement of the topics. But whereas Mava's trea. tise is intact in a single book named Maya matam; Viswa. karma's treatise has come down to us in a number of manuals each laying special emphasis on particular topics. We have thus a bout a dozen books each named after Viswakarma, each differing from the other in its contents. The text that we have taken up for publication is the biggest manual of all and it lays special emphasis on Architecture or planning cities, towns and villages, houses, mansions, palaces and temples, mentioning the other topics by the way.
THE AUSPICIOUS TIME Our text begins with the selection of the auspicious time while the Mayamata begins with the selection of the Bite.

Page #17

कालोहि सर्वजीवानां शुभाशुभफलप्रदः । कालातिक्रमणे दोषो द्रव्यहानिश्च जायते ॥
We have a Tamil proverb 'Kūlam Seivadu Kolam Seiddu' ($r BL Fujai su G4TL Otwins). Time has mysterious powers which we have yet to investigate. A man of fifty who takes the same food as one of twenty-five does not grow stronger as his junior. It is time that is responsible for this difference. Time shapes things, makes friends of enemies and valleys of mountains. It destroys empires and creates new ones. So far the agnosticism of modern scientists grants. The starting point of time is a very important factor in every one of its effects and is not un. connected with its mysterious power. Every point of time carries with it the same kind of potential energy as every point in space with which we are fumiliar in mechanics. Space is perceived better than time, and its effects are therefore easily demonstrable. Time is inseparably connected with space as Einstein has shown and has a corresponding potential power as points in space.
The authors of the treatises on science and art in our country who have proved the sharpness of their intellect and the soundness of their judgment in their voluminous works have all of them uniformly accepted the potency of the moment. The science of astrology is older than Rāmāyana. Jațăyu tells Rāma, Rāvana has carried away Sita, no doubt; but the Muhurtă in which this has taken place is the Muhūrta called "Vinda' and things lost in this muhürta are sure to be recovered.'
The term superstition is easily applied to the cause und effect relationship which have long been observed but not explained by a series of tochnical terms. It is a safe ruie of conduct in cases where a danger is pointed out to #void it rather than face it for the reason that you do not

Page #18

know whether the person who pointed out the danger is reliable or not.
This digression has been considered necessary because irreverence for the great seers of our land and want of faith in their injunction has been one of the fruits of foreign rule in our country.
SELECTION OF SITE In the selection of the site rules have been framod according to the owner's profession (which in our country is called Varņa or Caste). This is again a signal for objection by the modern student of Engineering, What has the soil of the site or the frontage direction of a house to do with the qualities, or the prosperity of the owner ?' is easily asked. That soil affects the constitution of animals and their quali. ties is easily seen by noting the geographical conditions where different animals thrive with different qualities. This must apply with greater force to man, the most sensitive of them. So much for infusing regard for the words of our texts on the very first topic they have taken up.
TRUE EAST TO WEST LINE
The first preliminary in planning is the determination of the true east and west and north and south lines. For this purpose a peg of 12 Angulas or 24 Angulas like a gnomon (one aigula = 3/4 of an inch) is fixed upright and a circle is described on the ground with twice the length of the peg as the radius. A pin point is fixed on the top of the peg. The points where the shadow of the pin point of the peg just ends at the circumference of the circle are marked on the circle both in the morning and in the evening. The line joining them will be the true East to West line and a line cutting it perpendicularly will be the North to South line.
But this will be exactly true if the sun were to rise in the same point in the east and set in the same point in the

Page #19

iv
west every day of the year. But the sun moves northward for six months and southward for six months and a correc. tion has therefore to be applied for the movement of the sun during the time between the two markings on the circumforence. That is done by adding a third mark on the circumference in the morning next following. It will be found that there is a slight displacement of the prior point. The distance between them is due to the movement of the sun Southward or Northward during the twenty-four hours that have elapsed between the two markings in the morning. The actual correction that is necessary is for the displace: ment between the markings of the morning and evening (i. e.) for about 8 hours. The morning marking therefore is shifted by one-third of the total displacement for one whole day and that is connected with the point for the evening.
Another correction for the actual declination of the sun from the Zenith at noon is also mentioned so that the length of the shadow may be corrected to the position of the sun without declination. And the number of angulas by which the length of the shadow is to be diminished on account of declination is also given for various months. According to our text there is no shortening for the months of Vṛsabha and Kanya. The names of the months indicates that they are solar months and so Vrsabha is 15th May to 15th June. Therefore at the place where our text has been written the sun is overhead about June first and October first. The sun is overhead the equator in March 22. It travels from tropic of Cancer to tropic of Capricorn, i. e., an angular distance of 47° in 6 months. Therefore it travels roughly 8 degrees a month. From 22nd March to 1st June it is about 2 months. Therefore the latitude of the place is about 18 North. The lengths by which the shadow has to be shortened for the months in angulas is given as follows:
Meşa 4 [2 or 3]
Simha
Danus
*It is clear that the figure has been wrongly stated as 4 in the text. The correct number is 2 or 3.
-
4
-
6

Page #20

Vrşa bha - 0
Kanya - 0 Makara - 8 Mithuna - 3
Tulă - 2
Kumba - 6 Kataka - 4
Vršcika - 4 Meena - 4 Mayamatam gives the corrections for every ten days. But it gives nil correction for the period from 10th to the 30th oi Moșa. So in the place where Mayamatam text is written the sun is overhead about the 20th of Mēsa. i. e. about 5th May. From 22nd March to 5th May is about 42 days. Therefore the place where Mayamatam has been written is about 2 or 3o further South. It has been customary for Indian astronomers
r Indian astronomers to take Ujjain as the centre of their observation. Our authors have evidently taken these astronomical facts from our astronomical treatises.
The corrections given in Mayamatam are shown here along with those of our text one below the other for comparison.
Mesa Vrsa bha Mithuna Kataka Maya -- 1, 0, 0) 1, 2,
2 3 , 4,4 3, 2, 2 Text -- 2 or 3
3 Simha Kanya Tula Vrścika Maya -- 1, 0, 0, 1, 2,
2 3 , 4, 4 5,6,6 Text -
0 Dhanur Makara Kumba Meena Maya - 7.8,8 7, 6, 6, 5, 4,4 3, 2, 1 Text - 6
8 6
4 These corrections have to be made in both the shadows of the morning and evening. If that is done the line joining them must necessarily be paralled to the line joining the uncorrected points. The purpose of this correc. tion has therefore to be further investigated.
MATERIALS The next topic is the gathering of materials. The materials to be gathered are first divided into two. First comes wealth and secondly come the actual materials. The workmen have to be encouraged by money and hy sweet

Page #21

and for village and town planning 27 Angulas; or tho 24 inches unit is used for all purposes. Four cubits make one Dhanur Danda or Yaşți. According to our text Danda is of two kinds. The ordinary Danda is equal to a Dhanus. The Rāja Danda is twice the ordinary Danda. Rāja danda is used for planning villages, towns etc., and ordinary danda for houses. Eight dandas make one rajju.
There are two other kinds of Angulas known as matrangula and Dēhalabdhăngula. Mātrāngula is the length of the middle parva or mark of the thumb of the owner or of the Sthapati. Dėhalabdãngula is calculated in the case of temples on the basis of the stature of the principal deity.
For tho measurement of village, Mayamata gives further units.
500 Dandas make 1 krāsa (2000 cubits) 2 krāsas
1 half gavyati (4000 cubits) 2 half gavyūtis 1 gavyūti (8000 cubits) 4 gavyūtis
, 1 Yojana (32000 cubits) The units of area are then mentioned. A square on a length of eight Dhanus or 32 cubits is called a kūkanika. It covers therefore an aroa of 256 sq. yds. Four times that is called a Māsa. 4 Māsas
- 1 Vartanaka 5 Vartanakas - 1 Văţika
2 Vātikas - 1 Grāmakuțum ba The maximum extent of the bigger village is taken as one hundred thousand sq. Dandas, that is four hundred thousand sq. yds. and there are five građes beginning from 20,000 sq. Dandas each increasing by the same extent. One twentieth of the area of the village is called a Kutumba Bhoomi (a family site). The smaller village ranges from 500 sq. Dandas to 20,000 sq. Dandas. Villages are also classified according to population. There are several grades, each grade containing three classes.

Page #22

xili
Grade
Uttama 12,000 7,000 4,000
II. III. IV.
Madhyama 10,000 6,000 3,000
700
Adhama 8,000 3,000 2,000 500
1,000
V. Kșudra grăma or small village:
(1) 432 (2) 324 (3) 216 (4) 108 (5) 80 (6) 64
(7) 32 (8) 24 (9) 16 (10) 12 VI. Hamlet (kuți) 10, 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1.
The hamlet with one family is called Eka bhāga grāma. In marking the streets the villages having an odd number of Dandas in length or breadth have the streets marked in the middle of a 'pada' or prescribed division @ (for which see later). In villages having an even number
of Dandas, the streets are marked along the sūtra or the line of demarkation of padas. These two methods should not be mixed up in the same village. The types of villages men. tioned in ‘Mayamata' is only 8. Their names are Dandaka, Swastika, Prastāra, Prakirņaka, Nandyāvarta, Parāga, Padma, Sri Pratiștita (Mayamatam chap. 9 vv. 32 to 34). These 8 are more in the nature of type-designs applicable not only to planning of villages but also for planning man. sions etc. They are described with illustrations in the appendix.
Among villages those parts containing a larger number of brahmins is called Mangala. Those containing a larger number of ksatriyas and vaisyas is called a Pura. Those containing other castes is called a grāma and those containing ascetics is called a Matha.
The streets in villages are classified into several kinds. The first is Mangala Vithi which goes round the village in the interior and outskirts in squares. In its centre is the place called Brhma Sthāna in which is built a

Page #23

xis
tomple or a pitha (altar). The next is Mahapatha or the great thoroughfare. They are straight and run from east to west. Of these the central one is called Brahma Vithi and that is the very centre of the village. The street leading to the opening of the village is called Rāja Vithi. It has two subsidiary branches called Upa vithi (small street). Streets across are called Nārāca Patha and those opening towards the North are generally short and are called kșudra (small), Argala (chainlink), and Vāmana (short). The streets surrounding the mangala portion is called Mangala Vithi. Those surrounding the pura are called Pura Vithi. 'Rathya' is a common name for all. This is the additional information we have from Mayamatam.
The measurements of the principal streets of the villages just described are next given in our text.
In mandaka the streets are 100 rods by two rods. ( 400 cubits X 8 cubits); for prastara 200 rods by 25 rods (800 cubits X 10 cubits); Būhulika 200 rods by 3 rods (800 cutits X 12 cubits); Parāka 500 rods by 3 rods (2000 cubits x 12 cubits); Caturmukha, Purvamukha and mangala 500 rods by 3 rods ( 2000 cubits X 12 cubits). Viswakarma grămas have a breadth ranging from one to five dandas.
Villages intended for the residence for artisans, la bourers and less cultured people are then described. Five types of such villages are described. They are Khēța, Kharvața, Palli, Ghoșa and Abhira. Before dealing with these villages an interesting account is given of the origin of the Artisans and craftsmen among Sankirņa Jātis or castes of promiscuous origin. It is said that the division into four castes was made by the deities who are in charge of the different worlds, at the request of Nārada. As time went on and people were affected by lower impulses, promiscuous marriages ensued resulting in generations unfit for the ordered life and culture of the four castes. Leaders of

Page #24

society then approached the Maharişis who took pity on the generation and compiled treatises on all arts and crafts and taught them the same. Skilled craftsmen, artisans and artists increased in number and each sub-caste has taken to a particular trade.
Of the villages, 'Khcța' is a forest village inhabited by hunters and other non-vegetarians. The streets may number from one to ten and the houses are either thatched or built with bricks and tiles. "Kharvata' is a village by the side of a river. It is studded with fruit-bearing trees and woods. The inhabitants are fishermen, cultivators and la bourers. It has a toddy shop and a bazaar. The special mention of toddy shop in this village suggests its general absence in other types of villages. “Palli' adjoins a forest or the slopes of hills. The quarters are very healthy with shady and fruit-bearing trees. The inhabitants for the most part are engaged in breeding cows and horses though there are other castes as well. We have Pallis even today in the Tamil, Telugu and Canarese districts of South India. Tiruchirapalli is on the slopes of a hill. Agastiyampalli adjoins the forest area. Kondapalli is near a konda or a hill. Names ending in Halli in Canarese are also Palli villages, The Ghoșa villages as the name suggests a bound in cows and cowherds. Plenty of grazing grounds adjoining a forest or a hill marks the place. Trees of all kinds, paddy fields, tanks and ponds are found in large numbers. Streets are about thirty-two. The fifth type namely Abhira is also a village rich in cows. The soil is fine sand with shrubs of sweet.smelling flowers. There is plenty of grass, cocoanuts, mangoes and other fruit-bearing trees. There is a Kali temple in the west and in the centre is the mansion of the headman of cowherds. Streets are thirty besides sub-streets.
Townships and camps where the king has his tempo. rary residence are next dealt with. They are of seven types. Some of the introductory verses of this portion of the text

Page #25

appear to be missing between verses 37 and 38 of chapter VIII. The names of these townships are Nigama, Skandhavāra, Droņaka, Kubja, Pattaņa, Sibira and Vāhinimukha. Nigamna Nagara is a fortified town surrounded by forests or protected by a hill-slope. It has battlements and turrets with four gatos and thoroughfares. The streets are forty running east to west, and twenty North to South, all 3 Dandas in width, besides minor streets. In the centre is the king's palace and adjoining it are the residences of officers and municipal servants. It is well guarded by soldiers. There are many bazaar streets and court houses.
Skandhalára, the second type is a military station or Contonment where the king takes rest with his army after an engagement. It is situated in the centre of a hill or its side or in the centre of a big forest. It has a single gate and is fortified with strong ramparts. It is closed to the general public. The king's palace, the residence of the commander-in-chief and the soldiers are located in the South. Horses and elephants have their stables in plenty as well as barracks for soldiers riding them.
Drönaka contains the king's castle with turrets and battlements in the east. It has four gates or two, and is provided with gardens and fountains. There are fields and farmers, granaries and treasuries within its precincts. Streets running along its length are fifty and those across are ton. A Siva temple adorns the centre of the west. There are mutts and maņda pas. All castes have their residences as well as king's officers.
Kubja is a fortified town with an extensive area. The king's palace occupies one-tenth of the area and the town is inhabited mainly by merchants; and bazaar streets form the main part of the town. The temple is in the North or in the west and round it are the municipal staff. There are two highways round a bout the town loading to the gato. Streets

Page #26

xvii
with double rows of storeyed houses a bound. Kānya Kubja or Kanoj is a name which shows that Viswakarma's text is of all-India application though its adoption is more noticeable in the south.
Pattana is a sea-port town or sometimes a hill-side town. The site is selected with special attention to a plentiful supply of drinking water. It is protected by ram. parts and is divided into twelve parts each having 8 streets. One-fourth the space is occupied by the king's palace either in the centre or in the west, and a Durga temple is attached to the palace. It has turrets and a court house. It has many temples in various parts of the town and subsidiary streets as well. The population is over 10,000 and art-galleries well guarded by watches are provided. It is specially laid down that such sea.port towns with all com. forts are essential for every area. All sea-ports throughout India especially in the East coast end in Pattanam. Begin. ning from Kalinga pattanam, we have Visākha pattanam, Masulipaţtanam, Chennapattanam (Madras) Tirumalarājan pațțaņam, Nagapattanam, Kāvirippūmpațțaņam (the ancient capital of the Cholas), Adirāmpattanam and Kayal pattanam
The presence of these ancient vestiges in greater abundance in East and South of India is easily accounted for by the comparative freedom of this part of the country from foreign invasions.
Sibira is an encampment for the kings, his ministers, oommander-in-chief, legal advisers, courtiers and other officers. It is generally a temporary structure but perma. nent encampments are also recommended. It is to be located at the edge of a forest, or the slopes of hills and generally under large shady trees like the banyan. The structures are of wood, granite, metallic plate, tentage or brickwork.
The seventh type is Vāhinimukha. It is to be located, as the name indicates, at the mouths of a river. It is pro. tectod by a regular fort or by moro ramparts and guarded

Page #27

xviii
by soldiers. There is a single gateway strongly built and has a bridge to be crossed with sluice-gates and draw-bridge for entering the gate. It has a hundred main streets with subsidiary ones with all the amenities and requirements of an extensive town where the king might reside. The popu lation is about 12,000 and consists of all castes and professions.
CITIES
The next chapter deals with the planning of the city. Twenty types of cities are mentioned, namely, Padmanagara Sarvatōbhadra, Visweśabhadra, Kārmuka, Prastara, Swastika, Caturmukha, Sree Pratistha, Bali Deva, Devapura, Manuṣapura, Vaijayanta, Puța bhedana, Giri, Jala, Guha, Aṣṭamukha, Nandyavarta, and Rajadhani. 1
THE DIVISION OF SITES INTO PADAS OR SQUARES PRESIDED OVER BY DEITIES
In every text on Architecture the site of the city is divided into twenty-five parts each associated with a parti cular deity and referred to by that name in describing the situation of various buildings etc. in the city. In this part of the subject our text makes a convenient deviation from the elaborate divisions of sites found in other texts, into 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81, etc. parts up to 32x32 or 1024 parts each division assigning particular deities to particular parts. The propitiation of these deities with prescribed offerings is a part of the necessary preliminary to the beginning of construction. The Vastu purusa who is said to be pressed prone to the earth has his several limbs in particular portions of the site, and rules have been laid down both for the propitiation of Vastu puruşa and the avoidance of the particular portions of the site associated with particular limbs of his for particular purposes.
1. These names include those of the eight type-designs like Swastika, Nandyavarta which are mentioned in Silpa and allied Sastras. They are described with illustrative charts in the Appendix.

Page #28

xix
Vastu purusa has a mythological origin!:When Lord Siva killed Andhakasura. after a fierce struggle, the sweat of his brow fell down and from it rose a huge Bhuta as if, filling the three worlds and ready to swallow all beings therein. The Bhuta drank all the blood from the body of Andhaka and yet his hunger was not appeased. He made penance and Lord Siva was pleased with his penance and granted his boon which was that he should have the capacity to swallow all the three worlds. Having got the boon, he fell down on the earth. The Dēvas, Asuras and Human beings who were alarmed caught this opportunity and they joined in pressing him down sitting in various parts of his body. The Bhuta became helpless and admitted defeat but begged for some provision for his suste
nance.
He was then granted Lordship over the site of buildings and the offerings at the end of the daily Vaiswadeva or oblations to all Devatas prescribed as a daily duty for the twice-born in the Dharma Sastra, and the offering at the end of all sacrifices. It was also ordained that he should be propitiated along with the Devatas and Asuras over the body before any construction, and in default of such propitiation he may swallow the fruit of the meritorious deeds of the owner or occupier of the building.
Vastupuja is therefore imperative for the prosperity of the owner and those that live in the place.
The propitiation of deities has been very strictly enjoined both by the Vedas and Agamas, and following them, by all texts on other subjects. The rationale of this provision is a matter for investigation, The Original Cause' of the universe is both the Material and the Agency for the creation of the universe; and the creation consists of the inanimate and the animate. The inanimate has been divided by modern Science into matter and energy and it has been
1. Vide Chap. 226 of Matsya purana.

Page #29

XX
found latterly that they are transformable into each other. In the animate world we find life and growth, mind and will, understanding and memory, reasoning and judgment, the sense of right and wrong, pity and reverence, conceit and passion, desire and jealousy, likes and dislikes. These are all factors which are inexplicable without postulating, living, thinking, willing and executing power in the 'Original Cause' in addition to the natural forces which satisfactorily account for the inanimate creation. If this is granted it is easy to conceive the possibility of super-human agencies as there are sub-human species in the animate world. Every bit of animate and inanimate creation is so designed by the All-Wise Creator as to subserve each other in the gigantic drama of the universe. The sub-human species execute their ordained functions by sheer instinct without the previlege of volition. The super-human species are of two sorts, the Devas and Asuras, corresponding to the good angels and the fallen angels. The good angels know no deriliction of duty, the fallen angels no obedience. The latter are purified by suffering the worst punishment and then join their original order. The human species have a mixed temper and are taught the way to evolution by teachers created for the purpose, by revelations and also by incarnations. The superhuman beings benefit by the activities of human species in the same way as the human species get the benefit of the activities of the super-human species.
azaar: 98nı qızı gùara aarifa: 1 3⁄4àa gafaszej ga ântaghuys || देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः ।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ॥
"Brahma created his progeny and along with them, the methods of worship by sacrifice and instructed his progeny to get whatever they want with the help of those methods

Page #30

xxi
of worship. He said, "propitiate the Devas by worship and let the Devas help you in return and helping each other of you will prosper. These are the words of Sri Krishna in the Bhagavad Gita.
11
The propitiation of Deities as laid down in the Vedas and Agamas is therefore absolutely necessary for the pros. perity of man. A question may now be asked at this stage. What about people who do not know lhe Vedas and Agamas and do not follow them. The simple answer is "the duty cast upon an individual depends upon his gift and his knowledge. A beast for instance is not found fault with for not helping a man in distress. God gives certain gifts to a certain individual according to his previous preparation so that he may use it properly both for his own benefit and for the benefit of others. He is placed in particular surroundings so that he may know his duties according to his power." There are scriptures and religious teachers in every part of the world and it is the duty of man to follow the religion in which he is born and bread. Another answer is also possible:The Devas are propitiated not only by direct worship, oblations and offerings etc., but also by acts of charity to fellow beings wherein the Devas live as so many faculties. The Devas are said to have different manifestations which help them to serve the universe in various ways and get the benefit of the functions of other creations in similar ways, पचत्वधिकरणेषु । अधिभूतं अधिलोकं अधिज्योतिषं अधिप्रजमध्यात्मं
'The Devas are present in the five bhutas or inanimate nature, in the several worlds, in the several luminaries, in the functions of propagation of species, and in ths other functions of living bodies.'
Agni for instance manifests himself as Tējas (fire) in Bhutas, as the earth among the worlds, as the lamp-light to dispel the darkness of moonless nights and covered spaces, as the germinating heat in propagation, as the power of

Page #31

xxii
expression in living beings, and directly as the Deva capable of blessing the worshipper with all gifts.
The meanest service that is done to any living being is really an act of worship to deities. 'God fulfils himself in many ways'. Man who benefits by the services of the Devas has to pay his debts to them. How to do it? His own reasoning and judgment are too limited for finding a proper solution. The revealed texts and the teaching of Seers give direct answers. If he does not care for these in his sense of self-sufficiency, the punishment is that he will be deprived of the gifts of volition, reasoning and judgment which he does not use for doing his duty to the rest of the creation from which he derives so much benefit. He is degraded to the level of a beast which has no sense of obligation and has no volition.
The propitiation of deities presiding over the several 'padas' or squares into which the site is divided is therefore prescribed as a necessary preliminary to every contruction. The deities are mentioned by name but there are slight differences between the several texts. The majority of the texts practically agree in fixing the number of deities at a maximum of 32 Devatas for the outer squares, Eight deities for the eight quarters and Brahma with four other devatas surrounding him in the centre. Four female deities to be propitiated against evil are placed at the four corners. Where the plots exceed this number of deities more plots than one are assigned for a single deity and the offering to be made for each deity is also prescribed. But our text has simplified the rules in other texts and has advised the division of the site into twenty-five plots for square sites, twenty plots for rectangular sites, sixteen plots for circular sites, eight deities for temple sites, and four deities for human habitations. The deities are all chosen from among those mentioned in other texts.
Before going to describe the different kinds of cities, their planning and construction, different kinds of measure

Page #32

Xxiii
ments necessary for the purpose are detailed. Measurements are said to be of five kinds.
2,
1. Urdhvamuna (measurement vertically upward) Adhomāna (measurement vertically downward) Bhoomimana (measurement of the ground in terms of length, breadth and area)
3.
4. Vartulamāna (measurement of the perimeter)
5. Tiryanmana (horizontal lengths corresponding to heights for describing the inclination)
Another classification of measurements into three kinds with reference to the aspect of it is also mentioned. The first is measurements by units of Danda. The second is measurement by denoting the fractions or the ratios of parts, The third is the counting of the number of the parts of the construction like the number of pillars on each side, number of doorways, number of compartments, number of storeys and number of windows.
The words with a technical significance and those indicative of numbers are then mentioned. For instance the site or the beginning of design is denoted by the word janma (origin), Bhu (earth), Bhoomi (floor ground), Dhara (the support), jagati (world), Vasundhara (the mother of wealth) Medini (earth), Vipula (the extensive one) kşama (the patient one) etc. etc. Pillars are denoted by the words, Pada, Anghri, Carana etc., all denoting foot,
The artistic patterns in pillars, pedastals, founda. tions, steps etc., are severally called by the names Kṣepaņa, Pattika, Patta, Padma, Karna, Vajana, Kandhara, Kumuda, Kumbha, Kila, Makara, Pratima, Antarita, Alinga, Sōpana, Pratiwajana, Kampa, Kşudrakampa etc.
The number one is denoted by the words Candra, Indu, Vidhu, Sudhamsu, Nisapati and Kalapati and other

Page #33

xxiv
words meaning the moon; Bhū, Bhoomi, Acala. Vipula, Viswambhara, Dharitri, Mēdini, Kșoņi, and other words meaning the earth; and Nāyaka, Adhipathi, Yajamāna, Sārvabhauma, Cakravarti and other words denoting solo mastery.
A convention connecting the particular Devatas pre. siding over the Padas or squares of the sites, with particular numbers is then mentioned. Siirya presides over the number 1.
Bhallăța Dēva over number 2 which is denoted by words indicating ? such as Löcana Nayana, Nötra, Drsti and other words meaning the eyes; Aswins (twins), Pakşa (the two halves of the month), Būhu, Kara etc. meaning the hands.
The number 3 is presided over by Miga Dēva and is denoted by words indicating 3 such as Guņa (Satva, Rajas and Tamas), Kāla (past, present and future ), Pāvaka (Gürhapatya, Ahavaniya and Dakṣiṇāgni), Löka and Bhuvana (Bhuḥ Bhuvaḥ Suvaḥ ) etc.
The number 4 is presided over by Puşpa Dēva and is indicated by words meaning 4. Srutis (the Vedas) Samudra (the oceans in the four quarters ), Varnal ( the four basic colours used in painting namely, white, yellow, red and blue) Dik (the four quarters ) Yuga (the four yugas ) etc.
Number 5 is presided over by Pavana Deva and is denoted by words like Prāņa ( five-fold Vāyu that supply the physical energy), Bhūta (the five elements ), Sayaka (the five arrows of Cupid ), Indriya (the five senses ), Mukha (the five faces of Siva ) etc.
1. In our Silpa Sastra the colours used for painting are four. But each has four shades. The total number of shades is therefore 16 and each shade is represented by the material used whioh are generally inorganic, for instance, there are four whites, white lend, oaloined oister, caloined conch, eto. For details see the last ohapter of Citra. karma Sastra by Brahma and Saraswathi whion are preserved in Saraswati Mahal Library, Tanjore,

Page #34

XXV
The number 6 is presided over by Vastu Natha and is denoted by words like Arivarga (the six internal enemies, Kama, Krōdha, Lobha, Möha, Mada, Matsarya), Satru (the sixth house in a horoscope indicating enemies), Rutu (the six seasons), Anga (the six Aigas of Vedas and in the Natya Sastra), Rasa (the six tastes) etc.
The number 7 is presided over by Kumara Dēva and is denoted by Saila (the seven principal mountains ), Rishi (the seven Rishis), Dhatu (the seven physical constituents), Chandas (the seven meters), Vara (the seven days of the week).
The number 8 is presided over by Pa su Natha and it is denoted by Vasu (the eight Vasus, a section of Devas), Naga or Varana (the eight elephants of the quarters), Siddhi (the eight super-human powers), Sampat (the eight Lakṣmis), Sukha (the eight modes of enjoyment of land called Aşta bhōga etc.).
The number 9 is presided over by Sasi Deva and is denoted by the nine grahas' [planets including the nodes], Nidhi [the nine inexhaustible sources of wealth], Randhra and Dwara [the nine physical orifices], Devalaya [the nine parts of a temple] etc.
The number 10 is presided over by Bhrga Raja and is denoted by words like Avatara, Angula [fingers], Dik [quarters including above and below], Pankti, [the meter having 10 syllables], mukhya [the chief of ten]. These are given by way of illustration.
The different types of cities are then described 1
1. The portions of the site used for particular purposes in the planning of cities are indicated by the deities pertaining to them. The names of the deities in the several plots of the sites are given hereunder for easy reference.
The following is the assignment of the plots or the padas for the Devatas in village, town or oity planning according to our text, beginning from the North-east corner:
6. iv

Page #35

*xvi
0. sq.
Mesa
Padmanagara :- The site of this city is square and level and is situated on the banks of a river flowing throughout the year. Its length is 2000 Rāja dandas and it has four gates with turrets. The Rāja Vithi which leads to the gate is connected with the road leading to the neighbouring territory. Streets with storeyed houses on both sides number 200 besides subsidiary ones. The quarters for the brahmins are situated in the plots assigned to Isāna and Bhūdhara. Bazaars and halls intended for various purposes are to be Square Rectangular
Circular Outer squares
0. sq. 1. Ākāsa
Akasa
Ākāsa 2. Pavana
Pavana
Mēşa 3. Mitra
Gandharva 4. Vanhi
Gandharva
Danta 5. Mēşa
Dantaka
Röga Puspaka Röga
Soșa 7. Dauvārika
Sosa
Kinnara 8. Gāndharva
Kinnara
Bhaskara 9. Sugriva
Bhaskara
Bhudhara 10. Dantaka
Bhüdhara
Meena 11. Rõga
Puspaka
Soma 12. Soşa
Bhujanga
Dau varika 13. Bhujanga
Såvitra
Inner square 14. Kinnara
Ravi
Mitra 15. Bhaskara Inner square
Vanbi 16. Išāna
Sasi
Isa Inner squarès
Bhallāta
Jayanta 17. Bhudbara
Vanhi 18. Rudra
Mitra 19. Bhşmga
Dauvarika 20. Meena
Sugriva 21. Soma 22. Apa 23. Vivasvan 24. Savitra Centre 25. Vabava

Page #36

located according to convenience in various parts of tho city. In the plot assigned to Rudra is to be built a templo with the tower. The residents are of various yogations and it is provided with a temple for the guardian Deity of the city,
The next typo is called 'Barvatöbhadra. It is sur. rounded by a mote and the extent of the site is the same as that of Padmanagara. The gates and the main thoroughfares aro likewise similar. But there are no subsidiary streets or lanes in this city. The streets are parallel and are 500 in number. Of this type of cities there are two kinds. One has the king's residence as its centre of attraction. The other has a temple as its centre. The residential quarters of brahmins and kşatriyas are to be located in the plots pertaining to Bhudhara, Rudra, Bhạnga, Meena and Sõma ; and the buildings for courts, colleges and art. galleries and other amenities are also to bo built in the same part. The other plots are to be allotted for people of other professions.
Viśwēšabhadra is the next type. The site is oither square or rectangular. The area is divided into ten parts of which two are allotted for the Siva temple surrounded by three concentio streets protected by walls and adorned by high to wors. The city has four big streets and temples in various parts. It has a well-guardod palace for the king. Among the residents the brahmins are in a majority.
Kārmukanagara is the next type. It is of the shape of a bow. It is fortified and situated on the banks of a river or in the sea.coast. It is a bout 1000 dandas long with a single gateway and a turret, situated in the North. The king's palace is built in the centre or at the bank of the river and is well guarded. Men of wealth have their man. sions in the city and the streets with storeyed houses on both sides are six dandas in breadth. It is studded with

Page #37

xxviii
bazaar streets and merchants' guilds. Men of all professions live there including pilots, sailors and boatmen.
Prastaranagara is the fifth variety. It is planned like the prastara grama described already. The special features of this city are a strong fort with inner and outer gates and an extent of 500 Dandas in length and breadth. The palace is in the centre and the temple in the West. Streets 100 in number have double rows of houses except the last one, besides subsidiary streets and lanes. There are bazaar streets and court houses and it has a mixed population of which brahmins form a small minority.
In the sixth variety called Swastika, the site is circular in shape and is situated on the banks of a river, the foot of a hill or the sea-coast. It is fortified with a rampart and a mote. The centre is left open being dedicated to Vastu Natha or it is occupied by the palace or the courts. The main streets start from the centre towards the eight points of the compass. The breadth of the streets and the houses are naturally bigger and bigger at the further ends. 1 here are also streets from East to West and South to North. The length of the streets is from 300 to 400 Rajadanḍas. The temple is built in the Northern part and the palace may be built in the South-Eastern corner; and in the North-Eastern corner may be built either the palace or the state officers' quarters. The houses of men of various vocations are to be built in the ten plots from Akāśa to Meena. The quarters of potters, barbers, washermen etc., are situated on the border of the rampart. The width of the streets varies as follows. The circular streets are 2 Rājadandas in width i. e. 24 feet. Those ending at the corners 3 Rajadandas; East to West and North to South Streets, 4 Rajadanḍas.
The seventh type is Caturmukha Nagara. The size of this type is half or one-fourth that of Sarvatōbadra type.
1. New Delhi is built of this pattern with Connaught Circle at the centre.

Page #38

xxix
There is neither a palace nor a fort nor a tower. There are four openings to the city. Streets with double rows of houses and subsidiary streets are each 100 in number besides lanes. The Siva temple is in the centre surrounded by ramparts. There are assembly halls and other amenities and many tanks. The important streets are situated around the temple one outside the other. In twelve of these streets reside brahmins. In Savitra and Meena reside the state-servants. From Akasa to Isa reside merchants, bankers and landowners. The bazaars occupy the spaces between them. Grain shops are in the East. Gold and silverware, in the South. The cloth shops are in the West, and flowers and perfumery on the North. The population is about ten thousand.
The eighth type is known as Śri Pratisthita for the
reason that the Goddess of Laksmi and other Dēvis are installed as the principal deities. The site is circular or is a square and it is chosen with due regard to the choice taste of the soil. Its length or diameter is 500 Rajadanḍas. It has gates with towers both in the East and the West. It has a regular fortification or is protected by ramparts. The site is divided into 4 equal parts. Each quarter of the city has 32 streets with double rows of houses and the principal streets are double the number. The temple of Lakshmi and other Devis are situated in the centre, surrounded by Prākāras and provided with tanks, pillared halls, gardens, and ornamented with towers at the entrance. The temple faces the East. Round the temple is the residence of brahmins. The king's palace is in the West. Merchants live in harmyas' (mansions built high over the first floor) in the Northern part of the city near the palace. In the south live the other castes in Sālās many compartments).
(houses containing
The tenth type is the 'Pura'. This is a well-guarded city in the midst of a forest or at the foot of a hill with plenty of water supply and numerous gardens and other

Page #39

XXX
amenities. Its length and breadth is 1000 Dandas. The principal thoroughfare runs from East to West. The site is divided into four equal parts and in the centre is the king's palace which is well fortified and guarded. In the West is the temple surrounded by walls. In the east live craftsmen like weavers, goldsmiths, blacksmiths and others. In the south live the merchants and labourers. The residence of the brahmins, kshatriyas and well-to-do merchants is in the West. In the North are the buildings for courts and halls for many purposes and the residence of state officials.
The eleventh type is Devanagara. This city is one in which installed deities have been in existence from eons past and their situation is generally on the banks of rivers, edges of forests, or the tops of hills. It is marked by ancient temples and mansions some of them dilapidated. Sweet mango, Jack, and other fruit-bearing trees, banyans, and other shade-giving trees, cows grazing about in many places and Garudas having their abode also mark the place, the deciding factor being a Swayambhu Sivalinga (one that has sprung up of itself). Constructions in this city need not follow the rules regarding the quarters, nor are the preliminary propitiation of deities necessary. Suitable sites are to be selected and constructions commenced forthwith. The city therefore grows in accordance with the wishes of the kings. The city has residential quarters for all castes, and storeyed mansions for the king. It has courts and halls and it is fortified or provided with strong walls. The deities installed in that city in ancient days ought never to be disturbed but renovations of the temples are to be carried out every now and then.
The twelfth type called Manusa Nagara is a city built by the king or wealthy gentlemen at their own cost and dedicated to the public as a piece of public service. The site chosen for this purpose is of length 300 Raja Dandas. The city opens out at the East and has the Siva temple at the West. The palace if constructed is also in the West.

Page #40

Xxxi
streets are 200 in number.
The Canopied halls and emporiums abound. Men of all castes have their residence in the city. There are many free boarding houses. The population is about 6,000. The city has many sacrificial posts and Vedic scholars well-versed in the performance of sacrifices. Temples for Ganapati and other deities are built at all the eight quarters of the city.
The thirteenth type is called Vaijayanta Nagara. It is situated at the sea-coast, the bank of a river or at the edge of a forest. The site is a square of side 1000 Rāja Dandas. The city is divided into 8 parts surrounding the king's palace in the centre protected by walls and wellguarded by a garrison. The city has four gates. The king's relations reside in the east as well as ministers, commanders and state officials. The potters and like craftsman are assigned to the South-East portion. In the South reside merchants and land-owners as well as bankers and jewellers. Goldsmiths and other smiths live in the North-West; and in the West reside others including labourers. Bazaars dealing in all commodities are also to be found there. In the South-West are artists and artisans, and in the North is the residence of brahmins and educational institutions. In the same locality is built the temple with towers. The state officials live in the North-East. Thus are alloted the eight parts of the city.
The fourteenth type is Putabhedana Nagara. In some places there are sites found naturally formed with the contour of a Conch. Such sites are chosen for this type of city. They are generally found on the banks of rivers, at the edge of a forest, the foot of a hill, or in the midst of rice-fields. In the elevated parts of the sites are to be built the temple and the palace. Lower portions of the city are to be assigned for the residence of subjects. If a level plot of sufficient size should be available in the site, the main part of the city may be planned with fortifications, in a square

Page #41

Xxxii
part with five or three concentric walls. The palace is to be ornamented with all artistic features and either fortified or well guarded by ramparts and soldiers. Streets with double rows 32 in number are planned within Prākāras or enclosures. The principal thoroughfare is double or triple the width of streets. The situation of the several constructions in the city is ordered as in other cities.
Th, fifteenth type is Girinagara. This is specially constructed as a place of safe resort unapproachable by enemies. The site is the top of a hill, not very high. The hill is surrounded by a deep mote. The city is well protected by ramparts and armed soldiery. Ministers, commanders, soldiers and state officials have their houses in the city, numbering about 2000.
The sixteenth type is the Jalanarara. This is a city in the midst of a lake or in the midst of a big river. It is either fortified or protected by rain parts or a site surrounded by forests is chosen, or in the midst of a lake etc. The king's palace is constructed in the middle as a storeyed building. The streets are formed as in Mandaka grāma either within the city or in a suberb by its side with all the adjuncts of a city like temple, courts etc., and all castes live in the city.
The seventeenth type is Guhā nagara. This city is constructed within a cave, leading upward, downward or horizontally or in intermediate directions. A king's palace is constructed in the city or only an arsenal or a treasury or a cantonment alone is built. Within the site which is made level are planned streets in the East and West ten in number; and in the North and South 20, besides subsidiary streets. In the east is built a temple with a tower. In tho centre are the bazaars, and the courts are in the west, or the city proper is constructed by the side of the cave, tho suburb being easily made accessible to people far and near.
The eighteenth type is Aştamukha nagara. This city is built in a site circular in shape either in the midst of a

Page #42

xxxii
forest or the side of a hill. The city is surrounded by deep motes and well-guarded by soldiers. Eight gateways are provided in the eight directions of the compass. The East West, South and North gates are built in the squares pre. sided over by Äkäsa, Dantaka, Kinnara and Meena and are of larger dimensions than those in the other four corners. The gateways are to be constructed with all the features of the lower part of the Gopura. A citadel is to be built within the fort with streets. The location of the citadel is in the squares of Mitra etc., and the plan of the citadel is of the Sarvatõbhadra style. The king's palace is in its centre. The streets in the four main directions lead to the centre, and the residences of the various craftsmen and state servants are assigned to the several portions as follows. Washerman etc., in Dantaka, smiths in Kinnara, painters in Meena, state servants in Ākāśa, halls for the use of the kings in Dauvārika, bazaars in Māșa and Gandharva, the residence of brahmins in Bhudhara and Bhāskara etc.
The nineteenth type is called Nandyūvarta. The site is a square of side exceeding 1000 Dandas, situated in the sea-coast. The city is surrounded by a series of motes formed in a serpant-like formation. Four principal gates are built in four corners. The gate at the South-east corner faces south, that at the Sout-west faces west. The Northwest gate faces north and North-east faces east. Within the constructions forming the gateways are to be built big halls with or without pillars and connected with the streets with double rows of houses. The street which begins in the South-east has its outlet in North-west. Streets begin. ning in the South-west have their openings in the North-east. The form of lay out of the streets must conform to the shape called Nandyāvarta i. o., beginning in the South east, the street goes some distanco northward then turns westward for a good distance and then goes northward and opens out near the gate in the North-western corner. The streets in each quarter with double rows of houses may be according
S. V

Page #43

xxxiv
to the space available 3, 5, or 7 and the subsidiary streets as many as possible. The courts are situated as near as possible to these streets. In the West is to be built the temple of Dakşiņāmoorty. In the North is the king's palace. The residence of others is provided for as in other cities. The population is over a lac including emigrants from other countries.
Rajachani is the twentieth type. This is the capital city of an Emperor noted for his just rule, patronage and benevolence. It is situated on the sea-coast or on the banks of a river. The site has a length upto 3000 Dandas. It is surrounded by a regular fort or the fortification is confined to the palace. The gateways open out both in the North and in the South. The palace occupies the portion of Săvitra. Flags and victory pillars adorn the palace which is wellguarded by an army. Tributory princes, ministers and commanders have their residence in the Săvitra itself. The Treasury, banks and bankers, and merchant princes have their residence in the Vüsava quarter. In the Vivaswin and Apa quarters are temples dedicated to Ganapathi, Surya, Saniswara, Nandi, Visudeva, Lakşmi and other Devis, They are all ornamented with stately towers, prukurūs, and reservoirs. The residence of brahmins is provided for in the same quarters. In tho Soma quarter live the king's relatives, other Kșatriyas and Vaisyas. La bourers live in Bhrnga räja quarter. Smiths are allotted the Rudra and Bhudhara portion wherein also are situated bazaars for various wares. Halls and galleries for educational pur. poses; courts, arts and crafts, theatres and art gallaries are constructed in the city. Hauricrafts like pottery are assigned the Pavana portion. Those handling musical instruments are given residence in Mitra portion. Actors live in Agni portion ; Dancers in Möșa portion. Fishermen live in Pușpaka. Workmen in leather !:ave their residence in Dauvärika. Feeding houses are arranged in every eighth part of the city or they are built in the Gandharva quarter.

Page #44

XXXV
The pleasure gardens are located in Sugriva portion and liquor shops in Dantaka. Officiating priests are given residence in Roga portion and the tower for having a view of the city is built in Soşa part. These towers have generally 12 storeys with openings and protectives for having a convenient view of the city. The stables for elephants and horses are assigned to Bhujanga and Kinnara portions. The pilgrim's residence is provided for in Bhuskara portion. Recreation clubs are provided for in the īścina portion. The technical terms for rulers residing in particular types of cities are:
Narendra in Padmanagara Mahāraja in Sarvatõbhadra Astragrūha in Prastāra Pattabhāk in Sri Pratista Yuvarija in Pura Mundalika in Astamukha
Sirva bhauma in Rūjadhani Ornamental structures for towers, ramparts, motes, and constructions for strengthening gates and sluice gates are to be added for all places as required. Battlements for placing guns and enclosures for the artillery men remaining in safe hiding and other devices are to be provided for all cities. The temple of Vinciyaka big or small must always be built at the entrance of the city to ward off all obstacles.
The lanes are generally to be two Dandas in breadth and streets four, six or eight Dandas- The king's highway and bazaar streets must be six Dandas in width. Vacant spaces at the end of streets and between structures that are of triangular or irregular shape are called by the name Nārāca and they are also classified into Dēva, Mānusa, Paiśāca and Riksasa. These places are left vacant as they are. But some authorities allow these grounds to be used for cattle or for putting up small huts, but the better opinion is the first.

Page #45

Xxxvi
RULES FOR CONSTRUCTING HOUSES.
In constructing houses the following rules have to be observed. Houses should not faco the openings of the streets or towers. They should not be built on uneven ground. The site should not be chosen if it makes an angle and breaks a continuity of the street line. The construction should not also make a sudden departure in height from the neighbouring structures. There should be tanks, and parks should be formed in every locality as space is available. The burning ground is to be set apart in the North-east corner or in the North or the South, where sacred rivers flow by the side, and their banks are to be chosen for the purpose. Care must be taken that the smoke from the burning ground doos not reach the residential quarters of the city proximity. Ant hills and snake holes are to be avoided for the purpose, nor should the site be chosen in the midst of wooded ground. The ground must also be neither too high nor too low. The residence of the watchmen of burning ground is to be located in the North-east or North-west. Grazing grounds, thrashing grounds, and ground for oil mills should be provided wherever required and grounds for shandy or weekly markets. Suitable sites for conferences of learned men for the display of magicians' tricks and feats of strength should also be provided. All conceivable amenities have to be provided by skilful craftsmen and town-planning architect.
FORTS
In the tenth chapter the construction of forts is des. cribed. Forts are 12 kinds according to the site chosen. The first is Hill fort. The second is protected by forests. Underground passages are provided for this class of forts. The third type is either in the midst of the sea or large rivers. The fourth is the fort in the desert country. Fifth is a natural fort i. e., a place in which formations like ram. parts have been formed by nature. It is called Daivata fort. The next three types are built on the banks of rivers

Page #46

XXX vii
or at the sea-coast. They are provided either with a single gate, two gates or four gates as safety will allow. The ninth is called the tortoise fort. It is generally intended as a trap for the enemy. The site is either the middle of a forest or the foot of a hill. It is provided with concealed approaches and spring traps work by concealed machinery. Five or six ramparts protect the place and it is studded with concealed marshes and mire. This type of fort is generally constructed at short notice to entrap the enemy and is demolished soon aftor. The tenth is a well-defended place of safety for temporary rest in the midst of a fierce battle. The eleventh is a well-provided fort with strong defence in unapproachable ground either in the midst of a forest, a hill or other place with natural defence. It has but a single gate and is protected by a series of a dozen Prikürcis (walled enclosures). There are struc. tures in the walls for sounding the alarm when necessary. Such structures are known as Karanas (the ears of the fort). Gates within gates with double latches protect the place and the fort is well provided with all provisions for a long seige. The twelfth type is called War fort. It is specially intended as a place of safety from which to attack the enemy and it has all structures for offence and defence with various weapons. Hidden pathways, and underground passages with stair cases a bound. It is sometimes allowed to be used by citizens for residence or cleared of them at the king's pleasure.
The next subject dealt with is Prāsāda or Mansion. It includes the mansion for Deities, and those for kings, in other words, temples and palaces.
Temples : - Temple sites are generally rectangular but if it is in the centre of the city it is a square. Tho dimensions are generally 4:8, 4:7, 4:6 or 4:5. The breadth is usually 50 Dandas while the length is anything from 50 to 100. But in special cases, the broadth may be increased
S. VI

Page #47

xšxviii
from 100 to 800 dandas but not more. The dimensions are often determined by the height of the principal Deity which determines, in turn, the Garbhagļha, Pürvamandapa, Bhadramandapa, Dhwajastambha, Bali Peetha and Prākāra and hence the total site.
The doorway :- A cryptic rule is laid down for all doorways. It runs as follows :- The dimension of a doorway is either 3 pädas of a danda or $ a danda or a full danda. This dimension is successively increased by a päda for bigger door ways'. The commentator finds it difficult to reconcile this statement with other texts and he has therefore given the general and special rules as per other texts liko Vandi låstu Săstra'. The general rule is that the danda is divided into 6 parts and each part is called a 'päda'. If tho width of the door way is 3 pādas, the height is 6 pādas. Views other than this general view are sought to be read into the text. Here the commentator does not succeed. At the en he gives the rule as observed in practice for door ways of temples up to 12 door ways. This maximum number occurs in temples or palaces with 7 prākāras. They are as follows:
No. of doorway 1st doorway
Width 3 pādas
Height 6 padas
2nd
3rd 4th 5th 6th 7th
8th
Oth 10th 11th 12th
These figures are also adopted for bigger doorways in which the păda is taken to be 1/6 of rājadanda which is

Page #48

Xxxix
equal to 2 ordinary dandas. Such padas are called 'maha. pādas'.
In every habitat whether a temple palace or even an ordinary house, there must be at least 5 doorways. This rule is sometimes taken to mean also that in a 'garbhagraha' or 'holy of holies', the number of door ways should be 5. This the commentator adds is desirable whenever it is possi. ble! The text however allows 1, 2, 3, or 4 doorways also.
Temples shall generally have gopuras1 or towers over the gates. The temple proper must have a grand basement (adhisthāna) and it should generally face east. The kitchen shall be in the quarter of Gandharva or Agni and yagasala for performing Homas in the Bhallața or Danta quarter.
The Kalyana Mandapa is built in the portion called Röga or Vanhi and the temple of the principal Dēvis is built in Mitra or Sõșa. The surrounding deities are assigned to the Bhāskara and shadhara plots. The hall for keeping articles of all kinds is built in Bhujanga, and next to it are arranged the garden and the tank. The holy of holies is to be either in Mitra or Daurāra or it may be in the centre of the site. The principal deity in a Vişnu temple may be one of the well-known forms of the Avatārs or those called Sridhara Janārdhana, Acyuta, Närāyaņa, Mādhava, Govinda, Anantaśayana etc. The deity may be in standing, sitting or lying posture. In Siva temples the forms of Vrsa bhārudha. Nata
1. The word 'go-pura' is derived from 'go' a direction and Pr = to protect or fill ( 9 - 9159 qui:). The gopuras are so called because they protect the 4 quarters of the temple or city. A Vimana is sometimes built like a gopura in outside appearance. But the distinction is easily noticed. The Vimana is hollow and is built over the holy of holies and it has no series of floors whereas a gopura is built over the gateway and has a series of floors. The central tower in the Big Temple of Tanjore is a Vimana and is hollow upto the top.
2. The description of these forms is to be found in the texts relating to Soulpture' such as Sakaladhikara of Agastya, Citra karma Sastra of Brahma and of Sarasvati, Kasyapiya and Agamas.

Page #49

rāja, Dakşiņāmurthy, Candrasekhara, Pasunāyaka, Lineðd. bhava, etc. are to be placed. The special deities of local tradition shall also find place in the temple. The shape of the holy of holies shall follow the shape of the site of the temple either a square or a rectangle or other form. The dimensions shall be 2 Dandas or 4 and may be increased to 14 dandas. It may contain a series of platforms each higher than the other or a flight of steps. It shall be provided with strong doors and double latches. Its height may be 10 cubits or more and it shall be covered with a canopy or Vimana ornamented by small turrets and apartment-like construc. tions. The central shrine may have a single enclosure or it may have more. Mandapas in front with 100 pillars and 1000 pillars may be added as also special Manda pas for monthly and yearly festivals and for other purposes. Series of halls with passages shall also be constructed in appropriate places.
PALACES Next we come to palaces. This may be constructed either in the centre of the city or at the place assigned for it in particular types of cities. The form of the site is best chosen as a square. But rectangular sites are also allowed. The dimension may be anything from 50 to 500 dandas or it may be 1/8 or 1/16 of the entire area of the city. The several buildings shall usually have storeys, and special halls on the 1st and 2nd floor called Candra Salas shall also be constructed. The palace may have a single gate or 2 or 4. The ministers' residence shall be in the quarter called Vanhi and of the commander-in-chief in Akūsa either inside or outside the first enclosure along with the residence of the Purohita. The court of Justice shall be in the second or third enclosure in Bhadhara or Rudra quarter,
The private temple of the king shall be in āśāna and the treasury in the Sūvitra quarter, the arsenal in the Mitra quarter and in the centre the residence of the king with storeys up to nine, beautified by turrets and provided with

Page #50

xli
good ventilation. The style of construction and ornamenta. tion may be in one of the seven well-known provincial styles. Pancali, Magadhi, Sourasēni, Vangi, Kōsali, Kälingi, and Draridi. The banqueting hall shall be built in Soma or Dantaka quarter. The recreation ground shall be in the Kinnara or Bhaskara quarter and by its side the pleasure garden. The stall for state-elephants and the stables for state horses shall be in the Gandharva or Puspaka quarters and doctors and other personal attendants shall reside in the Bhrigaraja quarter.
The fortification of palace is next dealt with. The fort must enclose the palace at a distance of 4 to 5 Dandas, and the intervening space between the palace rampart and the enclosure either vacant or built over. The enclosure shall be surrounded by a deep mote 4 to 10 dandas in width and twice as deep protected by walls. The moat shall be connected with the outlet of rain waters of the city. At the eight quarters shall be built hollow towers fitted with guns and quarters for soldiers.
The gateways to the fort may be one or two and a draw-bridge shall be provided for crossing the moat. The doors of the gate shall be secured by double latches. The gateways shall be surmounted by towers with constructions on either side for the weapons of guards. The ramparts shall have small abutting turrets to ward off enemies, cylindrical hollow towers in several places both for strength and for ambush. There shall always be buttresses for the ramparts to make them strong and impregnable.
THE MANSION
The details of mansion for kings and nobles are next dealt with. They are classified into 3 kinds according to the spaciousness and elaborateness of structure. The simplest is called Bhavana. The next bigger is called Harmya and the biggest is called Prasada. It is to be remembered that the word Prasada is also used as a common name for a

Page #51

xlii
temple and a palace and that they are severally called Dava Prasadas and Nịpa Prasadas.
The text in this chapter has in some places misplaced ślākas. The commentator has noticed this feature. But he is not sure whether the arrangement is a slip of the scribe or a deliberate plan of the author. It may be noticed in pass. ing that this attitude which is our traditional attitude towards our texts is the most salutory one and differs from the presumption which is readily made of interpolations by modern historians. The commentary follows the logical order and describes the three classes of mansions one by ong. A mansion must have a minimum width of 12 Rāja. dandas and should not exceed 100 Rājadandas. Above 100 is allowed for temples only. The simplest, namely, the 'Bhavana' has no storeys. The minimum site of a Bhavana is a square of side 12 Rāja dandas. In describing the construction a central square of reference with a slightly raised plat. form called Vēdi is mentioned. This central square is prescribed for all constructions whether it is a mansion, a theatre or a temple and they are respectively called lāstu Vēdi, Raiiga Védi and Dēva. Vēdi. All measurements are taken from this central square as a point of reference. In the case of mansions, the Vāstu Vēdi shall be from 6 to 10 rāja dandas. In the site of this Vēdi shall be built a big hall called Mahāśāla. In front and back of this Sāla shall be huilt smaller halls of or of the dimension of the central hall. The halls shall have door ways on four sides or two On either side shall be built wings of the central hall of higher level with flight of steps leading to them or the wings may be mere platforms in the form of a verandah. Rooms shall be constructed at the four corners in between the halls to serve as store-room or as dinner.halls or bed-rooms. The central hall may be used as a drawing room or for marriage and other festivities.
In the second type namely Harmya, the central ball may be of the same dimensions as that of the first type or

Page #52

xliii
bigger in size. This hall shall be beautified by ornamental structures and it may have 3 to 5 storeys. The construction in each floor shall be strengthened by platforms or verandahs attached to the walls. There shall be on either side or in front or back, halls for other purposes like marriage festivities. The top of buildings on each floor shall be surmounted by a canopy and a kalasa. There shall be openings for drainage of rain water from every part of the building at suitable places.
In the third or the most elaborate building, the central hall may be still bigger than that of the second and it shall he surrounded on the sides by smaller buildings of half the size provided with doorways and arrangement for drainage ventilation between the halls. The upper floors may have by their sides, storeys with flat roofs (Khanda Harmya). The opening for drainage of rain water may be in the form of a central courtyard 5 rå ja dandas in breadth and upto 12 rāja dandas in length. If the prüsāda has not storeys with flat roofs at the sides it is called Kșudra Prāsāda (small prăsāda).
THE FRONTAGE OF PALACES
The portico in front of palaces shall generally be all open hall with donie and pillars or a closed hall with flat roof. It shall be furnished with cushioned seats, mirrors, hangings, pictures and paintings. It may face any direc. tion but particular directions are said to bestow particular benefits to the king. The pillars may be either of brickwork or of wood. The arrangement of pillars is ela borately dealt with and their position indicated for various numbers of pillars from 4 to 16. Sketches have been given by the commentator to indicate all the possible arrangements of pillars.
Courts of justice attached to seats of Government central and provincial are next dealt with. Along with that is described the Sabha or the sanotified place for observing

Page #53

xliv
vows and penances by the king, queen etc. The court-house is looked upon as the embodiment of all deities and of all powers and the promoter of general prosperity. It is to be presided over by the king, possessed of all noble qualities and shrewdness and stability of judgment; and the minister and the preceptor also take part in the proceedings. The building must have an even surface and it must have all the various adjuncts and must also have the principal deities installed in it.
It must have seats for advocates and for state-guests. It may be a hall with walls and doorways or it may be like a hall of audience and the form may be either a square or circular. The mofussil court may have a treasury attached to it and it must have special seats provided for the occasional visits of the emperor, the heir apparent and neighbouring rulers. The metropolitan courthouse shall be 12 dandas in dimension and the hall in front and subsidiary halls may have half the breadth. Its forms may also be like those of moffusil court, with this difference that the metropolitan court may generally have three floors. The basement shall be as grand as possible and the steps leading to the dais a bout 32 in number. The dais and the hall shall have ornamented pillars so arranged as to enhance the grandeur and solemnity of the court of justice. The building shall have a canopy and the arrangement of pillars may be in one of the forms consisting of 48, 32 or 24 detailed in the text. The frontage of the court house must have an orna. mented arch (a Torana).
Thrones are next dealt with. Seven types are dos. cribed namely Simhasana, Bhadrāsana, Kūrmāsana, Virā. sana, Mānāsana, Vijayāsana, and Paryańkāsana. Thrones shall have ornamented rests for the hand and must have a prabhāvali or an ornamented semi-circle surmounted by a crown; or the prabha may be built at the back. It must have silken cushions and set with gems and plated with silver and gold. There shall be two platforms at the side one for placing the crown and other for placing the sword.

Page #54

xlv
Court houses in general where justice is administered by a sabha or assembly of learned lawyers is next described. These sabhas are of three kinds. Sadharana Sabha, Mukhya Sabha and Pradhana Sabha. In the Sadharaṇa Sabha a deity is supposed to preside over the assembly. In the Mukhya sabha a portrait of the king is installed at the presidential seat. In the third Pradhana Sabha, the king personally presides over it. In other words, in villages, the idol of the patron deity of the villagers adorns the presidential seat. In towns the portrait of the king is used and in the capital the king himself presides.
The next chapter relates to treasury. In this chapter a list of the more important authorities relied on by the author is given. They are 1. Agastya 2. Nandi 3. Nārada 4. Bṛhaspati 5. Timyalöka 6. Kasyapa 7. Lōka Darsaka 8. Katyayana 9. Marichi 10. Citra Toyaka 11. Palakapya 12. Pundarika 13. Dirghadarsi 14 Punarvasu and 15.
Yogasăra
Of these Agastya, Narada and Kasyapa are the only authorities whose works are now available. Nandi who is mentioned more than once in the text appears to have been very popular and may be available if a diligent search is made. It is worthy of note that Maya Matam and Mana Sara which now exists in all entirety are not referred to in this list though they are mentioned in other contexts in this treatise. They represent evidently either different schools or later schools.
Treasuries either central or Provincial:- The former is built within the king's palace and the latter in a special structure. They shall be protected by seven enclosures. Deities relating to wealth are installed and there shall be a vault for safe deposit. They shall be guarded by armed soldiers and the front hall shall have the emblem of a sword.
The next chapter deals with the Zenana and the varied kinds of windows suitable for Zenanas such that there may
S. vii

Page #55

xlvi
be ventilation and view from inside but no visibility from outside. The designs for such windows are detailed under 9 heads. Padmapatra (Lotus petal), Ga ja Nētra (elephant's eye), Chatā (the lion's mane). Dhēnu Päda (the cow's hoof) Mrgi Nētra (the antilope's eye) Pārūvatam (the dove) Suka Näsa (the parrot's beak), Bahurandhra (thousand holed) Turagāsya (the horse's mouth).
The arsenal is next dealth with. The site of the arsenal shall be either in the centre of the palace or near the courts of justice. In this chapter the various weapons are listed. The Risis who have taught their uses and the use of mystic weapons, and mystic syllables are also mentioned and the king is advised to visit the arsenal everyday, have a darsan of the weapons, contemplate the presiding deities and the Maharişis who bave taught their use and also worship them with usual offerings.
Next is described the construction of Libraries. They shall consist of number of enclosures with a central platform for Vēdic works, and there shall be a seat for the preceptor. The library may have a number of storeys and a reading hall shall be attached to the library.
Next is dealt with the banqueting hall. It shall consist of a central hall with additional halls on all sides. Seats shall be provided for guests of all sorts facing eastward for students, northward for the worship of Dēvas and Pitss and eastward again for women.
Bed-rooms are next dealt with. They shall be built in the front portion of palaces, in the middle portion of halls and near the platforms on either side. The surroundings shall be such that it may be cool in summer and warm in winter. The dimension may be 2 Rāja dandas or more and may be of any shape. There shall be one or two windows. It shall have a canopy and an adjoining room. The cot shall

Page #56

xlvii
be so placed that the head may be on the South or West. On both sides shall be placed auspicious things like mirror and there shall be a stand for water pot. There shall be a central platform for lamps.
Summer Resort is the next subject dealt with. It shall he built within the palace premises in the centre of the pleasure garden. It shall be surrounded by halls made cool by waterpots. The resort shall face east and shal
e resort shall face east and shall be not less than 4 dandas in dimension. In the centre, shall be formed a circle and in it the platform for taking rest with stands for cooling applications, sandal, perfumery etc. The building shall have an ornamental arch for its opening at its gate and shall have openings on the four sides. It may have a single storey or three storeys. Summer resort for ladies shall be separately constructed with seats for friends and relations with all adjuncts. The basement may not be high but there shall be steps leading to the hall. There shall be covered balconies for a view of the surroundings and there shall be a music hall, bathing ponds and play grounds.
DOORWAYS The next chapter deals with doorways of different types. Twelve of the types are described each appropriate for a particular place. The types have each its own deity painted or sculptured Lakşmi Dwăra is for prosperity. Gandharva Dwăra will promote health. It is intended for entrance rooms. Viswakarma Dwăra which gives long life is intended for wedding halls. Vaisravana Dwăra (Kubēra) promotes riches and is intended for the treasury. Varuna Dwăra is for health and auspiciousness and is intended for banqueting halls. Vasava (Indra) Dwāra which promotes memory and intelligence is for colleges and universities. Dwāras of Sankara, Vişnu, and Brahma are for halls of worship. Sūrya Dwara which promotes good progeny is for the confinement room. Candra Dwāra which gives health and strength is for resting houses. Riși Dwära for memory and

Page #57

xlviii
intelligence is for storeyed buldings. Other Dwäras liko Padma and other suitable symbols are to be made for the granary, for dressing rooms, for bathing rooms, for dance theatres and concert halls. The doorway shall generally be 3 cubits in width and of convenient height. The door Crame of hard wood shall be profusely ornamented with wood work of varied designs. They may be plated with silver or gold,
TÖRANA
The next chapter deals with Tõrana 1 or ornamenta. tion of gateways arches and panels. They are of three types. One is intended for temples, the second is intended for palaces and the third for residences of people in general. The orna. mentation has to be carried out in wood, bricks, in soft mortar (Sudha) or in granite. Special chisel with mouths of different shapes for carving are mentioned in the text. They are named · Vüratanka'for making line carvings. Bhedatanka' for work at depressions and sides,' Randhrațanka' for boring holes. Pattatanka for chiselling varied shapes like parrots, swans etc, and Latūtanka for chiselling creeper-like designs, The designs shall first be marked out in shape, length, breadth and depth and then the work is to begin. The designs may be leaves of varied types like mango, forms of birds, creepers, designs made up of lines, forms of Deities like Lakşmi, and miniatures of towers and other consiructions.
A L'HISTIANA (the bas3)
The next chapter deals with the base or the first part of the building over the surface. It is called Adhisthana. It serves a number of purposes. It raises the level of the building. It serves to protect the building. It adds
1. The word Torana has two distinct meanings. One is the gateway of a fort. The other is the ornamentation of gatoways, arohes, panels, doorways etc. In this chapter the word is used in the latter sense

Page #58

xlix
to its beauty and strength. This is specially built in temples and palaces, in mandapas or pillared halls, Salas or enclosed halls, in gōpuras or towers at the gate and in the Garbhagraha or holy of holies in temples. The height of the basement may vary from 1 cubit to 4 cubits and shall be proportionate to the height of the Vimana or the canopy of the holy of holies, Gopura etc. The first step for this construction is the laying of the foundation or 'Bhoomi Lambana. It is done by digging a deep pit and spreading layers of broken bricks granite sand etc. and stamping them hard. Over this foundation is built the Adhisthana which consists of a wall like ornamental structure all round filled in by stones sand etc, and stamped hard in the middle. The structure has a series of ornamental faces whose combinations are divided into 8 kinds. The facial forms have each a separate nime. They are Pattika, Padmaka, Kamp Karana. Vistara, Ambuja, Vajana, Kapota, Prativajana, Gala, Kumuda. Patta and Netra. Eight com. binations of these are known by the names Mancabhadrakrama, Bodhibhadrakrama, Vajibhadrakrama, Kumudabhadrakrama. Mancaban lhakrama, Bodhibandhakrama, Vajibandhakrama and Kumuda bandhakrama. These only illustrative types. The lowest is the Pattika of height 18 inches, 12 inches or 6 inches according to the dimension of the super-structure. Over this Paṭṭika are built the layers of different faces. On the top of this series is placed the upper Pattika in which swans, parrots, fish and other forms are chiselled. In the Southern districts of Madras, hundreds of temples built from the 8th century onwards in which the Adhisthanas of the Gopura and of the main temple can be seen with these forms arranged in a variety of ways, The commentator himself has pointed out that the forms of the faces and their combination have to be gathered from traditional craftsman and the examples in the land. He has also referred for a wider treatment of the subject to Manasara, Kasyapa Shilpa, Maya Matam and Narada Shilpa. Fortu
are

Page #59

nately all these four texts are available in print 1 the first with English translation. These facets are also usually chiselled in Upapitha or pedastals, door-frames, doors, windows, swings, transverse supports, and balustrades.
GOPURAS The text next deals with Gopuras or towers in front of temples, palaces, mansions of royal families, cities, big villages, and forts. This subject is dealt with in bare outline in this text and it simply divides the construction into four sections namely Bhoomi lambana or foundation, Adhisthana or the basement, Dwāra Pirsva or the two sides of the gate and Talanirmāņa or the construction of the flats. The various parts of each of these sections are dealt with in Āgama texts and in Maya mata. Mānasära and Kaśyapiya. In those texts each of these sections is divided into a number of parts and each part is assigned a particular fraction of the whole section. The Göpuras are constructed with Chunam, bricks and granite. The stability and beauty of towers that are seen in various parts of South India are proof positive that the proportions of the various parts given in the texts and practised by the architects satisfy all the factors required by the engineer, architect and sculptor. The number of flats may be from 1 to 9 according to the area of the temple palace, city etc.
VĀPIES (small tanks)
The text next deals with small tanks. Small tanks may be square, rectangular or circular in shape and their dimensions may be from 3 to 10 dandas. It is enclosed by walls and has openings on all the four sides. They are
1. Maya Matam has been printed by the Oriental Institute, Baroda. Manasara has been published by the Oxford University Press with an English translation by Acharya and illustrative drawings and a dictionary in separate volumes. Narada Silpa has been published in Mysore. Kasyapiyam has been published by the Anandasram, Poona.

Page #60

built down to a depth of a bout 10 cubits below the spring. They are also provided with bathing gbats on all the four sides suitable for sporting in water. On one side of the tank shall be built a water-listing device.
TATAKA (big tanks) Big tanks are next dealt with. They are dug and built generally in the middle of the village, or by the side of roads. Care is always taken that in the site chosen there are springs of good drinkable water. A well is usually dug in the middle of the tank with its length North to South. The tank shall also have an inlet and an outlet for filling and emptying it. Canopied halls shall adorn the sides as also trees along the bank. 1 In big tanks attached to temples a central mandapa is to be constructed which is known in Tamil as நீராழி மண்ட பம் [Nirazhi Mandapa). Such tanks are generally enclosed by walls provided with steps, a covered verandah or platform all round and ornamented gateways.
The next chapter deals with the temple within the palace and the portico in front of the palace. The temple is to be adorned with extra devices and the door frames plated with silver and gold. Next is described the park for the deer, peacock, calves and, pet birds and other pet animals. They are to be enclosed by fences of iron and provided with reservoirs of water and grounds for ladies of the palace and nobility to sport themselves with the pets. Elephant stables and stables for horses are next dealt with. Special attention is directed towards the reverential care of horses and elephants. These stalls are of two kinds permanent and temporary. They shall adjoin gardens. The central space shall not be less than 100 dandas in dimension and the stalls shall be built all round in width not less than 2 dandas for
1. The trees that are generally planted on the sides of tanks aro Karanja - Pungu (4 ) Indian Beech -Ponga nia Glabra, and Aswattha.Arasu (ar) Peepul. The former is a gormioide.

Page #61

horses and 4 or 6 dandas for elephants. Separate structures shall be provided for water founts and grass heaps. The compound shall have ornamental openings and strong gates protected by chains.
Universities and colleges are next dealt with. The kuilding shall have a very big central hall with front and back halls smaller in width. On either side of the central hall shall be built wings with vacant spaces between them as in the diagram given in the text. There may be a number of storeys in the building. There shall be separate halls for discussions and for examinations. The building shall be beauti. fied by turrets and ornamental structures.
There is a special chapter on what are called San-kirna Bhavanas or mansions for higher middle class people. The special feature of these buildings is the large number of roonis and doorways. The next chapter deals with ordinary ornamental additions in wood or plaster and metallic joiners with ornamental designs. The former are called Patakas and the latter are called Päribhadras. Ornamental additions are classified into 50 kinds according to the sizes, places where they are added and shape of the designs. The Piribbadras may be of iron, brass and bronze. These joiners and strengtheners are also classified into 28 kinds. The next three chapters deal with halls for special purposes and for marriage functions. Storeyed halls and their ornamentations are next dealt with. Theatres are next dealt with. Storeyed halls called Kalyāna Sälas with extra addition of towers, torņas and other ornamentations are then described. These are intended to add beauty and auspiciousness to the whole premises. A special feature of these buildings is the large number of ventilators.
Theatres and Concert halls are next dealt with. They are to be constructed in the front portion of palaces, to the south of the residence of the king, adjacent to the residence of ministers and commanders, or in the centre of the city,

Page #62

or at places where four thoroughfares meet, or in the king's highway. The theatre and the concert hall are to be built by the side of each other. The text and the commentary contemplate three kinds of buildings, Nățaka Sāla, Nāțya Sāla and Giti Säla. But their construction is not dealt with in detail. These buildings are divided into 3 parts. Daiva, Gandharva and Manusa. In the Daiva portion which is generally at the hind part of the building, the deities to be worshipped as a preliminary to a drama, dance or concert are installed. The stage proper is the Gåndharva portion where music and dance are performed. The green room which is behind is divided into two halves, one for actors and the other for actresses. The dimensions of the theatre may be from 4 to 20 dandas. The lengths assigned to the Daiva, Gāndharva and Mūnușa parts are generally in the ratio of 1:2:3.1
1. In Bharata's Natya Sastra the dimension of theatres and the several parts into which they are divided are given in greater detail. There are 3 sizes mentioned of which the biggest is 108 cubits in length and 64 cubits in breadth, is said to be intended for celestials. The next two sizes of 64 cubits by 32 cubits and 32 by 32 are said to be fit for human beings. The entire theatre is divided into 2 halves, the front half being the auditorium and the back-balf, the stage. The stage is again divided into 2 halves, the front half being the stage proper. The hinder portion is again divided into 2 halves, the frons half being a sort of resting place for actors before or after they appear on the stage, and the hinder half being the green room. The three parts into which the stage is divided are called Rangapitha, Rangasirsa and Nepathya, Square and triangular theatres are also mention. ed of side 32 cubits. There is in Tanjore a Natya Sala or Sangita Mahal as it is called nowadays, within the palace premises which has been built by the Nayak rulers about the close of the 16th century. It has got exquisite accoustio properties, namely maximum resonance and minimum echos. The shape of the auditorium is that of a cave as recom. mended in Natya Sastra, that is an arched building with tall sides. The roof oonsists of a series of semi-cylindrical faces with short radil so that the refleoted sound waves may be concentrated high above the audience without reaching them in a concentrated form. This seoures a minimum eoho. A speoial addition for securing large resonance has been added to the building. This consists of three big bollow spheres built on the three sides of the stage proper namely the sides and the back portion with smaller hollow spheres in between them. They
8. viii

Page #63

Ilv
The next two chapters deal with inansions for ministers and the heir apparent. The first is ļor the size of the palace with more limited provision for various purposes. The second is smaller than the palace but provided with greater amenities.
The text next deals with houses in villages. All houses are recommended to face one of the four main directions and never the intermediate directions. This is easily possible; for according to the texts the streets are all of thein East to West or North to South. A general plan for the residence of men of all profession is first given and then the special features for those belonging to the four main professions. 1 The breadth of a house may vary from 3 to 20 dandas in ordinary villages and even more than 20 in the higgest ones. The length is usually thrice the breadth. The house is divided into three parts called severally Brahma Bhiga, Gandharva Bhūga and Münuşa Bhāga. The Brahna Bhiiga is intended for study and training in profession. The Gandharva Bhäga is intended for practice of music and other arts and for being used as bed-room. The serve the purpose of the resonator' in stringed instruments like the Vcena or Tampuras. The roofs of the spheres are composed of the intersections of hundreds of spherical surfaces for minimising echo.
1. The division of society into castes is not according to birth but according to the profession which a person follows according to his aptitude and taste. The term used in our scriptures is Varnasrama Dharma and not Jatyasrama Dharma. The word varna is derived from Vr () 'to choose' and is a distinction based on choice of profession and the word Jati is derived from 518911 ) to be produced and has relation to birth. The rules are laid down not for people born in particular class of society but for people following different professions, although in most cases the aptitude for a profession is usually determined by hereditory inclination and family atmosphere. This distinction is clearly brought out in the provisions for the conduct of a brahinin when he follows the profession of a teacher, and in times of distress, when he is allowed to follow the profession of a merchant. A teacher is asked to follow truth in all circumstances, but a mer. chant is allowed to deviate from truth for puffing up the trade. The rule is '&g15757 atùsü'. He has only to observe business honesty'.

Page #64

Manuşa Bhaga contains the kitchen and the dining hall. The first part starts with two pials on either side of the entrance and the roof over this portion has to be generally much higher than that of the rest of the house. Next to the first entrance is the Dehali (C ) or the corridor leading into the house which is a characteristic feature of Indian houses. It serves the purpose of getting a superficial view of the interior house, consistent with privacy for the detailed parts thereof. On either side of this dēhali' there may be Vodis or pials also. We then enter the first main part of the house. It has an open courtyard with raised platforms or verandahs on all sides. By the side of the verandahs is constructed the first main hall with adjacent rooms. The second compartment is then constructed with or without a dēhali leading to it. It has also a similar central courtyard surrounded by verandahs and a main part with adjacent roofs. The third compartment contains store rooms for provisions along with the kitchen and the dining rooms. The last portion of the house is either built apart or along with the compartments. It contains the stables for horse and stalls for cows and buffaloes. The house is surrounded by a garden and contains a pond and well. The roof may be either terraced or covered with tiles or may consist of both. But in big streets with rows of houses, mixed roofing is not recommended as it may spoil the beauty of the street. Such construction is allowed in lanes. Cross beams and cross walls are added for strengthening the structure and windows in suitable places are placed. Such a house may have twelve doorways. Where space allows a central hall with a cano. pied roof is constructed. It is called Mahăviisanika man. dapa. It may be used for the gathering of relations and for singing auspicious songs. The hall may also be storeyed. The front doorway is to be richly ornamented and the walls richly painted.
The houses for Ksatriyas who may be equated with courtiers and military officers are recommended to be built

Page #65

lvi
at one end of the village apart and have to be more spacious than those of others. The entranoe is to he beautified by symbols pertaining to their walk of life, that is, of the sword, flag, lion, elephant, horses, the sun and the moon. Separate provision is to be made for bathing, dressing, furniture and articles, worship and for treasury along with the usual provision for kitchen, dining hall and bed-room. The house shall generally be storeyed and ornamented by oanopies and kalasas. Elaborate rules are laid down in other texts for locating the various parts of the house and for the location of doorways.
Next chapter deals with the safety of buildings. The first requisite for safety is said to be strong joinery of walls, wood work, doorways, and doors, strong latches and chains.
Staircases and balustrades are next dealt with. They may be of stone or brick and shall be strengthened by plates of metal. The steps are not to be of granite except in temples. The height of each step may be from 12 angulas to 36 angulas and may even be higher in suitable places. When the steps are numerous a resting space is to be provided. The balustrades are to be ornamented with artistic designs and the roofing shall have canopies. Stands for lamps to light the path shall also be provided. The stairs may also be circular round a central pivot.
Storeyed halls for special purposes like lectures, discussions, research and Examination for awards in Sastras, arts, crafts and sciences are elaborately dealt with Such halls are divided into 3 kinds. Single halls, double halls and myriad halls. The first is a three-fold hall, the central having 3 storeys and the front and back 2 storeys each. The second is a double construction crossing each other of the same type. The myraid halls are a series of such con. structions crossing one another. They rise from single storey all round gradually to 7, 9 or 11 storeys in the centre. All the halls and storeys are to be richly ornamented, canopied.

Page #66

lvil
turretted and beautified by kalasas. Artisans and learned men from all countries are welcome to these halls. These three types of halls are located respectively in large villages, presidency towns and in the central capital. The buildings are provided with ventilators, and wit! seats for masters and students in all arts and sciences. These buildings are intended as university halls, for training and examinations in all arts, crafts and sciences.
The text next deals with platforms, benches, sofas, chairs etc. In temples they are of granite surmounted by a canopy and ornamented on all sides by a variety of faces (kshepana ). In houses and palaces they may be constructed of other materials like bricks, mortar, wood etc. They may have legs or a solid support which shall be ornamented by a series of faces. The places in houses where these platforms are to be constructed are also mentioned. They are the sides of halls, of courtyards and of doorways; the centre of great halls and interior rooms, on the verandahs adjoining the dehali, and in places of Worship, by the side of dinner.halls and corners of the kitchen, in resting rooms and upper floors.
The next chapter deals with lamp stands to suit vari. ous parts of buildings, open space etc. The text and the commentary give a list of all such places. The stands are designed in the form of Gandharvas, creepers, birds etc. They are placed symmetrically on either side or all the sides and in places where large lighting is required in clusters of various designs.
The next subject is very important. It is the construction of the courtyard or central open space called Catwara. This central space is compared in importance to the eye of living beings. A house or other building without this open space is compared to a blind man. The open space may also have a canopied hall within it. To the open space

Page #67

lvill
shall be led all the rain water on the roof of the building. 1
The next chapter deals with joinery. The first rule is that granite shall be joined to granite, bricks to bricks and metallic joineries be employed in wood. The second rule is that the surfaces to be joined shall be chiselled and well planed so as to fit one with the other. The length of nails is also mentioned, and 7 to 10 angulas are recommended. The holes for the wood joineries and the nails should fit exactly into each other and as far as possible, the joints should be so close as to be unnoticeable. Joineries of brick work are to be made by creating alternate projections and depressions on both sides corresponding to each other and mortar ground to softness mixed with jaggery and decoctions of astringent barks and other materials, shall be used for building up the joints and for plaster work. In forts and bridges red lead and granite powder shall be mixed for strengthening the joineries and well hammered with hammers of suitable shapes Such hammered joint has a technical name. It is called 'Vajra bandha'. The joineries shall be allowed to set or become permanently tight by allowing sufficient time before further construction is continued. The joineries are also to be made unnoticeable by plastering over and painting with colours and designs.
The next chapter deals with roofing. In temples stone roofing is the one to be adopted and the roofing shall be heavy, or it may be a mixture of stone and bricks. Roofing
1. The open space in the centre of a building is absolutely necessary especially in a hot country like India where heat and sultriness is the rule and a free flow of breeze both day and night are necessary. A central open space surrounded by the covered building serves the purpose of creating an artificial convection current of air both day and night as it is hotter in the day and colder in the night than the covered space. Anothor method of creating a perannial breeze is the creation of open spaces between the buildings of the same area or nearly the same area as the buildings themselves. The numerous lanes in places like Tanjore serve this purpose eminently as testified to by experience,

Page #68

lix
by leaves and grass which are recommended in hamlets and hermit's sheds are to be renewed just before the rainy season. The newly roofed house is to be lighted with lainps on the Kịthikī festival. There are three types of roofs mentioned. One is a sloping roof with channel-like formations. This is generally of curved tiles and is recommended for villages. The rain water drains along the smaller channels into the bigger one on all the four corners. This channel is made of bigger tiles and built up with mortar so that there may be no dripping. The second type is the terraced roof constructed of mortar. The rain water on the roof is to be led by a suitable sloping depression all round into tubelike constructions opening towards the ground. The third is a mixture of bricks or tiles with mortar with inter-spa The second type is recommended for towns and cities. The third type is recommended for stalls for elephants, horses, cows, buffaloes etc. A uniform rule for roof construction is that the level of the upper surface should be such that no stagnation of rair-water is allowed in the middle or any other place The roofing shall be neither too high nor too low. The spaces between two roofs at different levels shall be covered by planks of hard wood or metallic plates and painted over with artistic designs. Suitable construction by way of projection from the walls shall be made to protect windows, verandahs etc., from rain.
The next topic is pillars. The three purposes of pillars are first stated namely, support of the structure, division of the building into convenient portions and bestowing grandeur of appearance to the building. The materials used are stone, metal, wood and brick work. It is of two kinds, those underground and those on the ground. Pillars under the ground are constructed as the lower part of the foundation in constructions on the bed of the river, lakes, tanks etc., where the underground is watery or in other places where they are considered necessary. They are known as Khata Stambhas. Pillars over the surface of the ground

Page #69

are known as Pitha Stambhas and their usual form is of 6 kinds according to the number of faces. Those that are cylindrical are called Dévakanta Stambhas. Those of 4 faces are called Brahmakānta, of 6 faces Indrakinta, 8 faces Vişnukānta, of 12 faces Skandakānta and 16 faces Sömakūnta. These faces are also combined in the same pillar by dividing the whole length into a nuinber of parts. Designs of flowers and figures are also chiselled in parts of the pillar for which purpose the necessary part is shaped with four faces only. The upapitha or the pedastal of the pillar is not separately made but is carved as the lowest part of the pillar itsell. The architrave placed above the pillar and below the roof is carefully planned so as to be firm over the pillar and fit in closely with the roof. Pillars often have side-additions of smaller pillars of difierent numbers, 1, 2, 4 or more in number and such combinations are classified into six classes namely, Supratikrinta, Suirya. kānta. Brühma nakanta, Kailasakānta, Mérukānta, and Nandikānta according as there are 1, 2, 4, a number of double pillars, a number of four-fold pillars and sub-pillars connected at the top by chain. 1 Artistic support for the architrave on one side, two sides and on all the four sides are also added in the form of horses, riders, lions, elephants etc. We have numerous examples of such additions in the temples of South India. The figures in the pillars of Madura temple are good examples. Other styles and designs in pillars are to be found in Kaśyapiya, Mayamata, Mänasāra and other texts. The different kinds of timber fit for pillars are then enumerated. They are Tilaka (10065 FT 49-). Sala (LITLDD L), Sri Parņa (65*3), Chandana ( 918 37 () and Sami (@10Tn).
Granaries and grain stores are next dealt with. Strong foundation is expressly mentioned for this building.
1. Sub-pillary are made with diffurent sizes of longitudinal holes so as to give out various notes of musio. Those in Suohindram in Travanoor, form a very good instance.

Page #70

They may also be built over stand-like rests. Steps shall be provided for reaching several heights. The bottom portion may be strengthened by steel plating. Suitable niches and stands for lamps shall be provided. In houses, the situation for granary is at the end of the second compartment. Other portions are mentioned for temples, palaces etc. Forms of Kubēra, of Kannadhenu or of Dhanya Lakşmi may be placed at the front part.
Cou-sheds :- Cows ensure health and happiness for men, and cow's milk, curds and ghee are necessary offer. ings of Devas and Pitrs. The stalls are built all round with an open space in the centre and the ground is paved with an cven but rough surface of stone, brick and mortar. In the fore.part of tlie building, stones are erected for the cows to rub themselves. The frontage of the building is ornamented as elaborately as a mansion. The stalls are covered with rooling of tiles or terraced. The form of Go-mäta is set up at the entrance.
Entrances to the capitals and cities are next dealt with. The gateway shall be very wide for the passage of traffic of horses, elephants, chariots and foot passengers. It shall be strongly built with arches and ornamented by torana and towers of three or five flats. The towers shall be visible from a long distance to mark the location of the city. By the side of the ontrance shall be built the tower for taking a comprehensive view of the city or capital or a high pillos may be installed or a number of tall trees may be planted. Pillar-like construction of brickwork may be built or a large bell may be put up in the tower for telling the hours of the day. These are said to make for the happiness of the people. Armed guards shall be placed at the entrance. Near the entrance shall be arranged play.grounds, grounds for shandies to continue for months, stores of metal, tini bor, stones and bamboos. Apart from the city, at a distance, shall be assigned the house of the executioner and the watch

Page #71

ixii
of the cremation ground, wandering tribes, hunters and meat-sellers.
Roads :- The next chapter deals with roads. The text abruptly starts with roads leading to forts and their dimensions. The general rule regarding roads is not stated here. The commentator however states that roads shall generally be 10 dandas in width. The distinction between the streets situated within a village or city and roads leading to the city is to be borne in mind. Streets are generally much narrower except the central thoroughfare or the King's Highway. Roads leading to forts may be narrower than the generality of them. A minimum width of 5 dandas is however prescribed for it. In hill-forts the roads may be still narrower according to the exigencies of the situation. Resting places on the way are prescribed. For roads leading to hill forts and in places where the sides of the roads hare a steep descent, purapet walls for protection of persons and rehicles are also prescribed. Roads over hills except when intended for vehicles must be without steps. But the surface has to be hardened with pieces of brick, granite and mortar. In other cases steps have to be constructed. Roads shall generally be of twice or thrice the width of streets. Streams shall be huilt over with bridges which are classified into smaller and bigger bridges. Big rivers and flooding waterways shall, as far as possible, be avoided at a distance. Water collecting in the rainy season shall be led into large rivers or the sea, if necessary by artificial chan. nels. Roads shall generally be higher in the middle and lower in the sides and shall generally have a hard surface with pavement if possible of granite at the sides provided with holes for draining off water. On either side of the road shall be grown trees like bakula (மகிழமரம்). Tinisa (தினிச ) Aswattha (அரசு), Vata (ஆல்) and Kakubha (மருதமரம் ) and other shade-giving trees. In their shade shall be con: structed at frequent intervals raised platforms or load.rests of a man's height for relief of those that carry loads. They

Page #72

are called Kanthala in Sanskrit and Sumai Tangi ( FOLD
T1 ) in Tamil. In places where resting houses are built or armed guards are placed, the road may be twice as wide. Mile-stones and stones in which the place-names are inscribed shall be planted for the information of strangers. At either end of bridges, the sides of the road shall be built up with granite steps on either side for affording strength to the bridge and avoid erosion of the soil. Where the sides are steep, the construction shall have parapet walls or strong chains; or pillared halls shall be constructed on either side. In convenient places gardens with wells and resting houses with armed guards shall also be provided in long roads.
Rest houses and armed out-posts shall generally be built for every krāsa. They are imperative in roads in forest areas. The rest house may be a pillared hall with walled enclosures, platforms for taking rest and cooking rooms. These rest-houses shall be beautified by paintings of scenes from the Epics and Purāņas. The frontage shall be ornamented by turrets. By the way it has to be observed that no mansion or other construction for public use is mentioned in our Shilpa Săstras without ornamentation by turrets, kalasas and töranas and arches. By the side of the rest house shall be planted fruit-bearing and other trees and head.load rests. Ponds and wells, cart stands and sheds for bulls, horses and elephants with supply of provisions shall be arranged.
Special mansions with artistic storeys are next dealt with. They are called Viséșa Bhaumas and they are recommended as a necessary auspicious ornament of the metropolies. They are of five types. The storeys of each type having a particular shape. The five types are named Mērubhavana, Mandara Bhavana. Kailăsa Bhavana, Trivistapa Bhavana and Vana Bhavana. The characteristic feature of these Bhavanas is a central storey with Sălas or halls on the four main quarters and narrow storeys on the

Page #73

nivܐ
four corners. It is to be noted that this feature of Viséşa. Bhauma has been adopted in the construction of Taj Mahāl which is a harmonious combination of Indian and Saracen archite ture. Ornamentation by toranas and kalasas and paintings characterise these Bhavanas. They are not intended for the king's usual residence, but have to be used for special functions and festivities like marriages. In case such a Bhavana is to be used for usual residence it has to be furnished with the necessary apartments and buildings for various purposes that are prescribed for palaces.
Dēvaprāsāda or Temple :- The next chapter deals with temples. In the chapter on temples, the various parts and their situation and their general form are described in the text, in outline. The temple may face any one of the four main directions but not the intermediate directions. Particular directions that are prescribed for particular Deities in Āgamas have to be observed. The temple may have openings on all the four sides. Building temples on the slopes of hills is not recommended. There are gõpuras on all the four sides and a number of Prākūras or enclosures. The sacred tank of the temple may be within the temple premises or outside the premises. This tank is built with verandahs all round and manda pas. A central manda pa called Jala mandapa is also to be constructed. In front of the principal deity are to be placed the Dhwa ja Stambha or flag-staff and then the Bali Pitha or the altar. On either side of the Bali Pitha and before it are constructed manda pas with 8, 16 or 32 pillars. Separate temples for Divis are to be constructed as also for Bhaktas or cannonised devotees. The holy of holies is to be in the centre and all the doorways shall be in the same straight line. The door shall all be double. In the South-Eastern direction i.e. the quarter of Agni the kitchen is constructed with an open yard with a well. In the South-Western part is constructed the manda pa for keeping the vāhanas. In the North-Western corner the room for keeping articles of

Page #74

18V
dross and ornaments for adorning the deities. In the North. East is the grain store. Stalls have to be provided for the elephant horse and cows attached to the temple. Special mandapas must be constructed for Abhişeka and Alańkāra etc. There shall be an Āsthāna mandapa for the deity being seated in state. The swing and the couch shall have a separate place within the Garbhagraha (Holy of Holies ).
A separate chapter is devoted for the detailed description of the Garbhagraha. Its width is generally 2 dandas and its length may be twice or thrice. The cons: truction shall have the usual Adhisthana or the base, and over it is to be built the Upa pitha and the Pitha for ins. talling the deity. There shall generally be space for going round the deity in the Garbhagraha itself or it may be dispensed with according to exigencies. The Go-mukha or the outlet for the a bhişčka shall be at the sides or at the back The height of the walls may be 2 or 3 andas. It shall have 3 or 5 doorways. Dwirapuilas or doorkeepers shall be placed on both sides of the principal doorway or all the door ways. On both sides of each door way shall be arranged a series of multiple lamps. This arrangement is called 'Pouşa'. The ground-level shall gradually descend from the deity. Before the construction is begun Garbhanyrisa or impregnation by the deposit of precious stones etc. shall be performed, and in the pitha or below it shall be placed the metallic plate in which is inscribed the chakra of
e deity. The deity shall be placed in the garbha graha in an auspicious time and the opening of the eye shall be made generally in the Garbhagraha itself. That part of the Garbhagraha in which the deity is placed is called 'Daivabhāga' and the portion in front of it is Brhmabhūca. In continuation of the Garbhagraha is built a more spacious mandapa called Bhadra manda pa ard before it stili inore spacious mandapas.
Āgamas have classified premises into Garbhagraha, Ardha Mandapa and Mahamandapa and have regulated

Page #75

Ixvi
temple-entry by two sets of rules, one for entry for worship, and another for staying for worship. Only those who have been initiated into the Mantra and the worship of the deity by a proper preceptor, after a proper test of devo. tion, is allowed entry or stay in Garbhagraha. They see, not the idol but the deity at all times. Of the others all except chandalas whose profession is that of the executioner and guardian of the cremation ground and one or two other lowest grades of the society are allowed to enter the Ardhamandapa for worship. but not stay there. The Mahamandapa which is situated within the Dhwajastambha is intended for the entry of all worshippers including chandālas but the staying there is limited to nonchandalas. The breach of the rule will necessitate a purification of the premises. It will be noted that the regulation of the entry is generally based on the devotion of the worshipper and not on his birth or occupation. There is of course the exception based on immemorial custom. By the side of pillars shall be installed female figures called Dipa Dēvis holding lamps cast with all ornaments. A rod shall be provided for hanging the curtain when necessary.
The next chapter deals with mandapas having nume. rous pillars 100. 1000 etc. By the way other mandapas are also described. They are recommended to be built wherever possible in all spacious temples and we have in South India a large number of spacious temples where numerous mandapas have been built with varying number of pillars and we have a good number of temples with 100 pillars and 1000 pillars. Such mandapas are found in Tiruchi, Chidambaram, Tiruvarur, Srirangam etc. The mandapas are named after the purpose for which they are intended. 24 such names are given in the commentary. They are:1. Abhișēka Mandapa 5. Āsthāna Manda pa 2. Alankāra
6. Vasantha 3. Yāga
7. Grişma (summer) , 4. Vivāha
8. Varșika

Page #76

Ixvii
9. Kārtika
17. Dola
Mandapa 10, Vihāra
18. Sayana 11. Japa
19. Māsotsa va 12. Adhyayana
20. Paksotsava 13. Vāhana
21. Samvatsarotsava , 14. Prana yakala ha
22. Nityotsava 15. Plavotsava
23. Naiinittik otsa va 16. Damanikõtsava
24. Ākhēța The arrangement of pillars when they are numerous have many designs. Five such designs for 100 pillars is given in charts by the commentator. They have also been given namnes. Süryakanta, Chandrakanta, Indrakanta, Gandharva kūnta and Bịhmakūnta. Manda pas may have walls on three sides or have no walls. They are provided with sloping adjuncts to ward off rain water. The pillars are ornamented below the roof by forms of horses, lions, yālis (dragon like forms) etc.
The next topic is Vimūna or the canopy above the holy of holies. They may be circular or square or oblong or oval or of the shape of the bow and may be either hemi. spherical or conical or like the back of the elephant in form. 1 The height of the Vimăna is always proportional to the dimensions of the Garbhagraha and the height of the deity. The lowest part of the Vimūna is the adhişthāna. Over it is built the part called Stambha and above it is Karņa, then Prastara and above it Sthupi and then Kalasa. The general rule regarding proportion is also given in the text. The height of the Vimāna may be twice, thrice or four times the adhişthūna. Above the adhişthāna is the part called Păduka with its base. The total number of parts into which the Vimăna is divided is apportioned among the several parts. Adhiştāna is 4 parts. Pāduka which consists of rich
1. The most notable instance of conical Vimana is that in the Big Temple of Tanjore. Vimanas are generally hemi-spherical in South India.

Page #77

lxviii
ornamentations is 4 parts again (according to the commentary the paduka has also a base of 4 parts). Above it is the Stambha which has a number of pillar-like forms. Its dimension is not given in definite terms and left to the choice of the builder.
Below the stambha part is a kampa for which one part is assigned. Over the stambha there may be an upapitha which is optional. Above it is the part called upănat of one or two parts and above it the facet Padma', then 'kampa' of one part, over it, a Netra of 2 parts, then kumuda of 5 parts. Mahapatta of 2 parts, and Agrapaṭṭa of 3 parts, Above these are the Vedika. Nagabandha, Pada, Kamala and Ghata each of 5. 6 or 7 parts. Then we have Phalaka and Bodhika and Kapota of 2 parts, and over them Prastara or the flat covering of 8 parts. Over it is Griva of 10 parts which is always square in form. Above it is an Agrapatta of 2 parts which is circular. Over it is the Sthupi which is often covered with metal. In the canopy proper. the forms of Brahma. Visnu and Rudra shall be placed. Over the Sthupi is the Kalasa
The types of Vimanas that are recommended in the text are four namely Kalinga. Dravida, Sourasenika and Kousala. These types can now be identified as those of Jagannath temple at Puri, South Indian temples beginning from Tirupati Southwards, specially of the Tamil land, and of Ayodhya. Styles of architecture of Western U. P. are mentioned as three in all texts. They are Nagara, Dravida and Vēsara. Nagara is the Northern style. Dräviḍa is the Southern style and Vesara, a mixture of the two is the style of the middle country. The temple at Brindavan whose Vimana has its outer cantour in the form of a continuous parabolic curve without any intervening structure is a typical example of Nagara type. The temple at Khajuraho represents a mixture of both the styles and is therefore of the Vesara type. Vimanas shall be ornamented in all suit. able places.

Page #78

lxix
The next chapter deals with Prakaras or walls and ramparts, surrounding the capital and other cities, palaces, forts, temples and other buildings. Temple ramparts differ materially from those of capital cities. Hollow Cylindrical constructions and constructions in the form of towers for soldiers and guards to be stationed and weapons and ammunition to be stored have to be added for the latter. The emblems to be placed on the walls are those of the flag, the sword, the warrior, the lion, elephant and horse for the capital. Temple walls have the vahanas and minor deities placed in the walls. Where more enclosures than one are constructed each outer enclosure is higher by one-fourth of the inner. The walls are thick at the bottom and become thinner and thinner as they rise. The cement and mortar and other materials are specially chosen for strength and durability. That some of the old walls of cities in our country require several days for making holes and breeches is proof abundant of the knowledge about the strength of cement and mortar possessed by our fore-fathers who have followed our Shilpa texts.
Upapitha or Pedastal:-Upapitha is always constructed below the Pitha or the stand, and above the adhiṣṭāna or the base. Sometimes the adhiṣṭāna is built over the Upa pitha. It raises the level of what is placed above and adds to it beauty and durability. It consists of a number of facets one above the other and practically exhausts all the designs of facets. It is placed below the seats of deities, at the lower part of pillars and in every other structure or construction where ornamentation, strength and raising of the level are required. The Upapitha is constructed or made of granite, brick and mortar or wood or metal. It may range from one or two angulas in height to one or two cubits according to the requirements of the situation. The different combinations of the facets have been classified and named as in the case of Adhiṣṭhānas. A construction without adhisthāna and an Upapitha is to be censured according to the text.
S. X

Page #79

1xx
The next chapter deals with Deva Pitha or the seat or stand for deities. These may be either separately constructed or made as part and parcel of the lower part of the deity. The size, shape and height of these seats or stands naturally differ with the different postures of the deity standing, sitting or reclining and also with the height and proportion of the deity according to rules laid down in the Āgamas and Silpa śăstras. As a general rule Utsava Devas that are in bronze have the pitha cast as a part of the form of the deity itself and they are provided with two transverse holes on either side for firmly connecting the deities with the seats on the Vāhanas. The combinations and ornamental layers of the pitha, are classified into five classes namely Padma pitha, Sēņa pitha, Kumuda pitha, Soma pitha and Bhadra pitha and the shape is classified into 10 kiuds 1. Mandala or circular or oval. 2. Caturasra (square) 3. Dirghākāra (rectangular) 4. Şödaśäsra (16 sides) 5. Dwā. dašūsra (12 sides) 6. Ashţăsra (octagonal) 7. Shadasra (hexagonal) 8. Ardhachandra (half-moon like) 9. Trikāņa (triangular) and 10. Cūpīkāra (bow-like),
The next chapter deals with Bēra Laksana (forms of deities) or 'Sculpture' proper. The setting up of images of the three principal deities, namely, Brahma, Vişniu and Rudra who are said to be the chief manifestations of Provi. dence for the purpose of creation, protection and destruction and of the minor deities who are said to be in charge of the varied functions in the universe is recommended for easy contemplation and for cultivating devotion or Bhakti towards them by performing acts of worship by means of offerings. The idols that are set up, by the way, get the Sannidhya or presence of deities, in the temple, by the act of consecration which is no other than a deep contemplation of the deity and of the mantra or mystic sylla bles which form its body in the form of sound, and transferring the thought. form to the idol. It is believed, and experience justifies the belief, that when the idol has been consecrated by highly.

Page #80

lxxi
gifted souls, the idol gets the presence of the deity in a pro. portionately stronger measure. The ceremony of Kumbha. bhisheka or bathing the deity with consecrated water has as its chief part the Japa of the mantra of the deity by a large number of devotees for a long time and using that consecrated water for bathing the deity. The place where the deity ultimately resides is the heart of the loving devotee and the idol gives the benefit of the result of such contemplation in the form of the presence of the deity in the idol and it is easier for the worshipper to get the loving comtemplation of the deity in temples containing such idols than when he begins the contemplation without such aid, This is the rationale of idol worship which has been followed from time immemorial in our country and forms part of our living faith today.
The paths followed by those who have realised the object of their worship are embodied in voluminous treatises called Agamas which are of equal authority (if not more in certain circles) with the Vedas. We have two kinds of idols the Moola Bēra and the Utsava Bēra. The Moola Bēra is generally made of stone or brick and mortar or sudha and even in hard wood in certain places. The Utsava Bēra is generally made of gold or silver or copper or a special kind of bronze composed of the five metals gold, silver, copper, tin or lead and zinc.
The Agamas and Silpa sustras describe all the deities in minute detail and give the proportions in all the three dimensions of space, of all the features of the deity. The proportions are given by classifying the deities and other forms into 10 or 12 main categories, each category being described with reference to a standard height associa - ted with that category. This classification is called Tala Māna, Tāla meaning a span. The standard heights begin from twelve spans and reach the lowest level of one span. Heroic figures have the standard height of 12 spans and are said to be made in Dwadasa Tāla. Beneficent aspects of

Page #81

1xxit
male deties are made with reference to the standard height called Daśa Tāla (10 spans) and female deities have Nava Tala. Idols of Rişis, of Vinayaka, of Kinnaras, of birds etc. are of lower talas. The length in height, breadth and depth of each feature is described in angulas or 1/12 of a Tāla, and yavas or of an angula with reference to the standard height of that category. We have some 300 measurements for each category of idols. This proportion is the very soul of sclupture and every craftsman gets a thorough knowledge of the proportions of the deity in which his family is working and can reproduce it for any required height of the deity big or small by mere deftness of hand and eye without actual measurement.
The various bhāvas or emotional aspects of idols are generally learnt from Nățya Sastra, the science of Visual representation of ideas emotions and graceful poses which branch of study is made compulsory for every sculptor as a pre-requisite of the practice of his profession. After all that have been written in the text, the art is a handicraft and earlier models and traditional craftmanship alone count for the perfection of the art. The contemplation of deities is as important for the sculptor as for the most devoted devotee and Achārya or priest in the temple.
The next two chapters deal generally with the different forms of Siva and Vişnu. The names of the forms are mentioned with slight details about their weapons etc, 16 forms for Saiva Mürtis, 10 different varieties of Lingas and 21 forms of Vișnumurtis are given.
The names of the forms are :- Saiva Mirtis :- Natēša, Chandrasekhara, Kirāta (the hunter), Mștyunjaya (subduing Yama), Pasunāyaka, Gajăsura Samhāra. Jațădhāri, Gowri Kārtikēyöpētaparamasiva (Sõmāskanda), Bhairava, Dakşiņā. mürti, Kailasanātha, Vrșa Vāhana, Haryardha Dēva Bhāga Dēva (Sankaranārāyaṇa). Tripurāntaka, and the deity according to the local Sthala Purāņa.

Page #82

ixxiii
Forms of Lingas :- Valmikanātha Linga, Jyotirlinga, Prthvi Linga, Ap Linga, Tējā Linga, Vāyu Linga, Ākaša Linga, Dēva Linga, Brahma Linga, and Mahariși Linga. 1
Vişnu Mārtis :- Matsya Dēva, Kūrma Dēva. Varāha Dēva, Narasimha Děva, Vāmana Rūpa. Parasurama Rūpa, Śri Rāma Rūpa, Balabhadraržīma Rūra, Vasudeva, Kalki dēva. Kēšava, Nārāyaṇa, Madhava, Govinda, Laksmīkānta, Madhusūdana, Tatvopadēša Rūpa, Sridhara. Hrşikēsa and Padmanībha.
For the details about the forms, a number of texts namely Mānasāra, Mūrti Dhyāna, Vişnu Purāņa, Sātvata Samhita Marichi Patala, and generally Śaiva Āgamās like Karana, Kāmika etc., and Vaisnava Āgamas, Pāñcarātra and Vaikhānasa are mentioned.
The next chapter deals with female deities. First some of the forms of Gowrī to be placed in temples are mentioned. (1) namely, the form in penance calle i Aparņa (2) Gowri with Paramasiva (3) the form taken for destroying Asuras and protecting Bhaktūs (4) Kõli. Karüli and Bhairavi with various weapons and (5) the local deity. The form of Durga is to be placed at the entrance to the city or at the centre of the city. The village deity is to be installed outside the village. Forms of Lakşmi like Padma, Padma Hasta, the consort of Murahari. Nārāyani, Kalyāņi, Ksemankari Mūdhava Mahişi etc. are to be placed either separately or along with Sri Nārāyana. All these deities are to be installed with the Yantra or mystic figure and symbols inscribed in gold or copper plate underneath the deity. Saraswati either separately or surrounded by Dēva and Gandharva attendants is be installed in proper places.
1. Of these Lingas we have No. 1 in Tiruvarur, Tanjore Dt. No. 2 in a number of places like Kedara, Mallikarjuna, No. 3 in Kancheepuram, No. 4 in Tiruvanaikoil, No. 5 in Tiruvannamalai, No. 6 in Kalahasti, No. 7 in Chidambaram, No. 8 in very many places whore Indra and other Devas have established the Linga, No.y in Shiyali in Tanjore Dt , No. 10 in various places where Maharishis like Agastya and Parasara have established Lingas.

Page #83

lxxiv
The next chapter deals with the idols of canonised saints. These idols are to be placed either on special platforms or in special manḍapas or in front of the principal deities. Garuda and Nandikeswara are generally placed between the Dwajasthambha and Bali Pitha. The other Bhaktas are placed in Prükārās.
The forms of Viswakarma the author of Silpa Sastra and of the king are to be placed in front of the deity sepa. rately or in the pillars.
The next chapter deals with Vahanas. Special mention is made of a Vahana called Kalpa Vrksa, It is the form of the sacred tree in heavens with a mandapa in its shade. Vṛṣabha, Simha in varied forms, Hamsa (swan), Peacock, Candramandala and Süryamandala, the latter also with seven horses, Garuda in bird form or semi-human form, the five hooded-serpant (Adisesa), Hanuman. Nandi, Müşaka (for Ganapathi), Gana (for Siva), Yali (the dragon) Elephant and Sibika (palanquin with flat or semi-circular covering) are mentioned. Special mention is made by the commentator of the Vahanas in common use in Tamil country to be taken as models.
The car is then described with 4, 6, 10 or 12 big wheels. Details of construction are given in other treatises ascribed to Viswakarma and others.
The next chapter deals with the various festivals in the several seasons, the chief festival being generally in Chaitra i. e., April, in Spring.
The last two chapters deal with the merit accruing by worship in temples, building of temples, and installation of temples. The text thus deals more exhaustively with town planning and incidentally with the construction of temples etc.
It will be noticed that among the technical terms that occur in the text some are explained in the introduction and others are left without explanation. The fact is that Silpa

Page #84

1xxv
Sastra is the most difficult subject to understand at present among the technical subjects in Sanskrit. Sanskrit scholars have long neglected the study of the subject. Rarity of commentaries on the texts is a result of this neglect. But the art and craft have been followed by traditional craftsmen who are not well-versed in Sanskrit. The models of the art and practitioners thereof are to be found more in South India than in the North. The texts handed down by the tradition of craftsmen is badly mutilated and those texts have yet to be restored properly. Fortunately the text we have edited is very good as it has been restored by a commentator. But the identification of the technical terms has not been fully attempted by the commentator himself, as according to him they have to be learnt rather from traditional craftsmen than from Bhattarakas or scholars in Silpa
Sastras.
A systematic study of Silpa Sastra by modern scholars was begun by Mr. Ram Raj in 1834. He knew Sanskrit, Tamil, Mahārāṣtra and other Indian languages. He had the benefit of assistance from the traditional craftsmen available during his time. He devoted about 7 years to the study of the subject. With all that, he says he is still in doubt with regard to the details of the art and science of Silpa. Foreign scholars like Fergusson, Burgess, Havell & Brown have done good work on the subject. But they have dealt more with the analysis of existing models according to their own light than with the texts of Silpa Sastra. Mr. Acarya has attempted a translation of Manasara and has given drawings of the forms mentioned in the text, He has also compiled a Dictionary of the terms. But he has not studied the numerous existing models of Silpa in South India and his translation and Dictionary are marked by a large amount of uncertainty. Sthapatis and scholars have yet to come close together for a proper restoration of the texts handed down by practitioners and for identifying all the technical terms. Till that is done, the terms that are not

Page #85

Ixxvi
clearly understood are best left by themselves. In the uncertainty that now surrounds the Såstra mistakes are bound to be found in large numbers in the interpretation of the terms. All help by way of correction and explanation from scholars and Sthapatis are welcomed and will be gratefully acknowledged and incorporated in the next edition of the work.
!
Saraswati Mahal,
Tanjore.
K VÄSUDEVA SISTRI.

Page #86

॥ श्रीगणाधिपतये नमः ॥
॥ विश्वकर्मवास्तुशास्त्रम् ॥
दिव्येन विश्वकर्मणा विरचितम् ।
श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितप्रमाणबोधिन्याख्यया व्याख्यया समेतम् ॥
॥ प्रथमोऽध्यायः ॥ तत्र कैलासं प्रति इन्द्रादीनामागमनम् ॥
पुरा कैलासशिखरे मुनिवृन्दनिषेविते । देवकिन्नर यक्षेशस्तुतिनादितदिङ्मुखे || १ |
|| व्याख्यानमारम्भः ॥ ॥ प्रथमोऽध्यायः ॥
अजमव्यक्तमीशानमनन्तं जगतां पतिम् । नमामि सूरिभिर्येयं नमताभिष्टदायिनम् ॥ १ ॥

Page #87

सुवर्णरत्नसन्दोहप्रभाकवचिताम्बरे । दर्शनादेव देवानामपि सर्वफलप्रदे ॥ २ ॥
गुरोः प्रसादान्मन्दोऽपि अहं शक्तः प्रसन्न धीः । विश्वकर्मकृतेर्भाव व्याकरोमि कचित्कचित् ॥ २ ॥
प्रमाणबोधिनी व्याख्यामिमामुद्वाक्ष्य साधवः । सृजन्तु मयि स ... ... ... ... ॥ ३ ॥ सर्वलोकहितार्थाय प्रणीतं विश्वकर्मणा । वास्तुशास्त्रमिदं पूर्व सुरलोके प्रतिष्ठितम् ॥ ४ ॥ ततः कालेन महता मुनयः शौनकादयः । श्रुत्वा सूतमुखादेतद्भेजिरे परमां मुदम् ॥ ५ ॥ तदाप्रभृति लोकेऽस्मिन्स्थपत्यादिभिरादरान् । प्रवर्तितमिदं वास्तुशास्त्रं सर्वफलप्रदम् ।। ६ ॥
अथ तत्रभवान् परमेश्वरप्रसादलब्धदिव्यशक्तिः प्रख्यातनामा दिव्यो विश्वकर्मा सर्वलोकहितप्रदं वास्तुशास्त्रमिदं प्रणिनाय । तत्रादौ 'आशीर्नमस्क्रिया वस्तुनिर्देशो वा' इत्यादिप्रमाणप्रसिद्धं वस्तुनिर्देशात्मकमिदं महच्छास्त्रं 'पुरा कैलासशिखरे' इत्यारब्धवान् । पुरा किल कैलासपर्वते देवदेवस्य गौरीपतेइशङ्करस्य सभां प्रति इन्द्रादीनामागमनं सञ्जातम् ।

Page #88

प्रहृष्टमनसा देव्या पार्वत्या सह शङ्करः । दिव्यं मण्डपमासाद्य सुवर्णमणिभूषितम् ॥ ३ ॥ माणिक्यस्तम्भशोभाढ्यं मकराननतोरणम् । शीतलेन कटाक्षेण महर्षीणाञ्च योगिनाम् ॥ ४॥ देवानामपि चाह्लादं वर्धयन्भक्तवत्सलः । भजन्परममानन्दं रेजे दिव्यासने शुभे ॥ ५॥ तदा देवसमूहन सेवितो वासवो मुदा । ऐरावतं समारुह्य प्राप कैलासमादरात् ।। ६ ॥ तत्रानन्दमये दिव्ये मण्डपे मणिभूषिते । लोकाम्बया समाविष्टं सर्वलोकनमस्कृतम् ।। ७ ।। भुजङ्गभूषितं व्यक्षं सर्वकामफलप्रदम् । सर्वशक्तिमयं शम्भुं वीक्ष्य भक्तिप्रचोदितः ॥ ८ ॥ अवतीर्य गजात्तर्ण प्रणिपत्य पुरन्दरः । कल्पवृक्षसुमैर्दिव्यैश्शम्भोः पादाम्बुजार्चनम् ॥ ९॥ विधाय मघवा भक्त्या बद्धाञ्जलिपुटस्तदा । तुष्टाव परमेशानं सर्वलोकैकनायकम् ।। १०॥ अथ इन्द्रकृतशिवस्तुतिः। प्रसीद परमेशान पार्वतीश जगत्पते । पाहि नो देवदेवेश तब पादैकसेविनः ।। ११ ॥

Page #89

तव प्रसादात्सर्वाणि भूतानीमानि शङ्कर । तरन्ति सर्वा विपदो भजन्ति च परां मुदम् ॥ १२ ॥ त्वत्प्रसादेन लोकेश जगत्स्थावरजङ्गमम् । भजते परमानन्दं शाश्वती च शुभां गतिम् ॥ १३ ॥ त्वमादिदेवो भूतानां रक्षको भक्तवत्सलः । सर्वशक्तिमयं सर्वलोकानामपि कारणम् ॥ १४ ॥ भजन्ति त्वां महेशान योगान्ते परमर्षयः । सर्वेषामपि भूतानां त्वमेव परमा गतिः ।। १५ ॥ इति स्तुवति जम्भारो भक्त्या परमया युते । शीतलेन कटाक्षेण वीक्ष्य गौरीपतिस्तदा ॥ १६ ॥ अभयं सर्वभूतिश्च वासवाय ददौ विभुः । अथ नन्दिकृतविश्वकर्मप्रेरणम् ॥ तस्मिन्नवसरे नन्दी शिवभक्तिपरायणः ॥ १७॥ प्रणम्य शङ्करं लोकशङ्करं सर्वदैवतम् । बद्धाञ्जलिपुटः ... ... ... ... तम् ॥ १८ ॥ आहूय विश्वकर्माणं पार्श्ववर्तिनमादरात् । चोदयामास हर्षेण नन्दी लोकहिते रतः ॥ १९ ॥ शङ्करस्याशयज्ञेन नन्दिदेवेन धीमता । प्रचोदितो विश्वकर्मा तुष्टाव गिरिजापतिम् ॥ २० ॥

Page #90

इति विश्वकर्मणी विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे शिवस्तुतिवर्णनं नाम
प्रथमोऽध्यायः ॥
तत्प्रतिपादकः पुरा कैलासेत्यादिकः प्रथमाध्यायः स्पष्टार्थः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां प्रथमोऽध्यायः ॥

Page #91

अथ द्वितीयोऽध्यायः॥ विश्वकर्मशिवस्तुतिः॥
नमः कैलासनाथाय पशूनां पतये नमः । नमोऽष्टमूर्तये गौरीकमनाय नमो नमः ॥ १॥ नमाऽस्तु शूलिने लोकरक्षकाय नमा नमः । नमो रुद्र नमश्शम्भो नमो लोकैककारण ॥ २॥ नमो यज्ञाधिपतये देवेशाय नमो नमः । लोकाधार जगन्मूर्ते वेदवेदान्तसन्नुत ॥ ३ ॥ त्वत्तः किल समुद्भूतं जगत्स्थावरजङ्गमम् । त्वामाराध्यैव शास्त्रार्थः ज्ञायते परमर्षिभिः ॥ ४ ॥ देवैरपि स्थितिः प्राप्ता शाश्वती त्वत्प्रसादतः । चतुर्वर्गफलं पुभिः प्राप्यते त्वत्प्रसादतः ॥ ५ ॥ त्वया संरक्ष्यते सर्व जगच सचराचरम् ।।
त्वया संवीक्षितो लोके परमं सुखमश्नुते ॥ ६ ॥ विश्वकर्मणे परमेश्वरकृतवरदानम् ॥ इति स्तुवन्तं त्वष्टारं बद्धाञ्जलिपुटं शिवः ।
॥द्वितीयोऽध्यायः॥ अथेह द्वितीयाध्याये ‘नमः कैलासनाथाय' इत्यादि 'विविधासु च शालासु' इत्यन्तं सुगमम् ॥

Page #92

कटाक्षसुधया सिञ्चन्नुवाच गिरिजापतिः ॥ ७ ॥ ईश्वर उवाचविश्वकर्मस्तव स्तुत्याऽनया तुष्टोऽस्मि दिव्यया । उवाच लोकमातेयं सन्तुष्टा हितकालिगी ॥ ८ ॥ मत्तो वरं वृणीष्व त्वं यत्ते मनसि वर्तते । इत्युक्तो देवदेवेन शङ्करेण महात्मना ॥ ९ ॥ ययाचे वरदं दिव्यं विश्वकर्मा वरं तदा । विश्वकर्मोवाच
शम्भो जगत्पते नाथ यदि ते मय्यनुग्रहः ॥ १० ॥ स्तुत्या प्रसीदसि त्वं मत्कृतया चन्द्रशेखर । वास्तुशास्त्रप्रकाशोऽस्तु मञ्चित्ते तव वीक्षणात् ॥ देवगन्धर्वमनुजप्रासादेषु गृहेषु च । मण्डपेषु विमानेषु गोपुरे तोरणेऽपि च ॥ १२ ॥ सोपानेषु प्रतोलीषु वापीकूपादिकेषु च । विविधासु च शालासु चन्द्रशालादिकेषु च ॥ १३ ।। यन्मानं या क्रिया या च भक्तिः कृत्रिमभासुरा ।
1. Proportion of length, breadth, height,
depth etc. of the various parts of buildings for men and for deities.

Page #93

यचित्रं यच्च सन्दप्यं तैतलं यच्च कीर्तितम् ॥ १४ ॥ तेषामस्तु परिस्फूर्तिः परिज्ञानश्च मद्धृदि ।
'यन्मानं या क्रिया' इत्ययं श्लोको व्याख्यायते । यथादेवमानुषप्रासादेषु अन्येषु मण्डपादिषु निर्माणेषु यन्मानमुक्तं-- दैर्ध्यायामनिनोन्नतसोपानकवाटादिमानं प्रमाणम् । या क्रिया भित्तिकल्पनद्वारस्थापनगवाक्षस्थापनादिका । या च भक्तिः कृतिमभासुरा ; भक्तिस्ताव द्वहुविधा । सोपानपार्थादिषु सुधया निर्माणं भक्तिरिति सामान्याक्रिया । भाक्तविशेषलक्षणं तावदने प्रपञ्च्यते । तत्र तत्र निर्माणस्थलविशेषादिके नयनसुख संपादनार्थ कल्पितं कृत्रिमभासुराख्यं चित्रविशेषादिलक्षणं चाग्रे वक्ष्यामः । चित्रशब्दार्थस्सुगमः ॥
___ सन्दप्यामिति । सन्दूप्यं नाम भवनहर्म्यप्रासादादिषु मुखद्वारोभयपक्षयोः कल्पिता त्रिकोणाकारा, कचि द्वर्तुलाकारा, कचिच्च चतुरश्रा प्रोन्नता भूमिः (Genz) उच्यते ॥
2. Actual construction of walls etc. 3. Balustrade. 4. Artistic adjuuct. 5. Ornamental structures rising on either
side of a doorway. 6. The seats for the Dwara Palas (Door
keeps) on either side of the main gate of a temple.

Page #94

कार्येषु विविधेष्वन्यन्मानं यच्च प्रकीर्तितम् ॥ १५ ॥ अधिष्ठानो 'पपीठा'दिकार्य जालेषु यन्मतम् । तत्प्रमाणपरिज्ञानमस्तु मे त्वदनुग्रहात् ॥ १६ ॥ इति गद्गदया वाचा स्तुवन्तं शिवसन्निधौ । पिनाकी प्लावयचे कटाक्षै। शीतलैः स्वकैः ॥ १७ ॥
पिनाक्युवाच -
विश्वकर्मन्महाबाहो प्रार्थितं यत्त्वया शुभम् । तत्सर्व सिध्यतु क्षेत्रक्षेमाय तत्र सुव्रत ।। १८ ।। दिव्या शक्तिः परं तेजः सिध्यतु त्वत्करे शुभे । मदाज्ञया स्वं लोकानां निर्माणादिषु कौशलम् ॥ लभस्व च शुभां कीर्ति सर्वलोकहिताय च । इत आरभ्य देवेश भवनादिक्रिया भुवि ॥ २० ॥ दिवि पाताललोके च त्वदुपज्ञा भवेद्ध्रुवम् । स्थपत्यादिषु वर्णेषु त्वमेवोत्तमतां व्रज ॥ २१ ॥
तैलमिति । तैलं नाम देवप्रासादमुखद्वारेपूमयपक्षयोः द्वारपालकबिम्बस्थापनार्थं कल्पिता भूमिरुच्यते । एतेषां लक्षणज्ञानं क्रियाशक्तिश्च मे भूयादिति विश्वकर्मणो बरयाचनमिति भावः ॥
1. Base.
2. The next support above the base.
8. s. 2

Page #95

१०
हिताय सर्वलोकानामित्यादिष्टः पिनाकिना । विश्वकर्मा महातेजा दिव्यां शक्तिमुपेयिवान् ॥ २२ ॥
आनन्दानुपरीताङ्गः प्रणम्य मुहुरादरात् । त्र्यक्षं पिनाकिनं चन्द्रशेखरं लोकनायकम् ॥ २३ ॥
भक्त्या प्रदक्षिणीकृत्य बद्धाञ्जलिपुटस्तदा । वासवं समुपेत्यारादी शानुग्रहमुक्तवान् ॥ २४॥ विश्वकर्मोवाच -
अहो भाग्यमहो भाग्यं मम देवेश वासव । प्रसीदन्परमां शक्तिमदान्मे वृषभध्वजः ।। २५ ॥ शक्त्यानया सुरास्सर्वे किन्नरा मानुषा अपि । भजेयुः परमानन्दं प्रासादादिषु सत्सुखम् ।। २६ ।।
लोकास्समस्तास्सुखिनो भवेयुश्शुभसेविनः । वीतरागभयक्रोधाश्शिवभक्तिपरायणाः ।। २७ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्ता भूयासुरसच्च भासुराः ।
॥ विश्वकर्मकृतशिल्पशाखप्रशंसा ॥
सा परा शक्तिरेवैषा शूलिनः केन वर्ण्यते ॥ २८ ॥ या तता त्रिषु लोकेषु तैलबिन्दुरिवाम्भसि । यत्प्रसादान्मया ज्ञातं वास्तुशास्त्रमिदं ततम् ॥ २९ ॥

Page #96

११
शास्त्रेणानेन सर्वस्य लोकस्य परमं सुखम् । चतुर्वर्गफलप्राप्तिस्सल्लोकच भवेद्ध्रुवम् ॥ ३० ॥ शिल्पशास्त्रपरिज्ञानान्मर्त्योऽपि सुरतां व्रजेत् । परमानन्दजनकं देवानामिदमीरितम् ॥ ३१ ॥
शिल्पं विना नहि जगत्त्रिषु लोकेषु विद्यते । जगद्विना न शिल्पञ्च वर्तते वासव प्रभो ॥ ३२ ॥ अतो लोकेषु सर्वेषु शिल्पं बहुविधं ततम् । ग्रामाणाश्च पुरीणाश्च लक्षणं बहुधा स्मृतम् ॥ ३३ ॥
खेटकर्वटकादीनां दुर्गाणामपि लक्षणम् । प्रासादेषु च हर्म्येषु देवानां भूभुजामपि ॥ ३४ ॥
1
विविधेष्वपि निर्माणेष्वपि सन्दूप्यकं बहु भवने न्यायशालायां सभायां कोशसद्मनि ॥ ३५ ॥
अन्तःपुरे शस्त्रगेहे शालासु विविधासु च । क्रीडागेहेषु रम्येषु तोरणादिषु' मञ्जिके || ३६ ॥
3
अधिष्ठानोपपीठेषु' गोपुरेषु तथा बहु ।
सङ्कीर्ण भवनाढ्येषु पताकापारिभद्रके || ३७ ||
1.
2.
3.
Arch and its supports at the main gate etc. Pedestal placed above the base
Towers

Page #97

१२
चातुर्वर्ण्यगृहाणाश्थ लक्षणं बहुधा स्मृतम् ।
1
वेदिका' पोतिका सन्धिबन्धनावरणेषु च ।। ३८ ।।
स्तम्भादिकेच निर्माणे विशेषभवनेषु च । मण्डपेषु विमानेषु प्राकारादिषु यन्मतम् || ३९ ॥ लक्षणं बहुधा प्रोक्तं नानादेशविभागशः । सकलं तच्च संक्षिप्य वक्ष्ये ऽध्यायक्रमादहम् ॥ ४० इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे विश्वकर्मकृतशिवस्तुतिकथनपरमेश्वरकृतवरप्रसादकथनं नाम
द्वितीयोऽध्यायः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्म वास्तुशास्त्रव्याख्यायां द्वितीयोऽध्यायः
1,
Raised platform

Page #98

अथ दिनिर्णयकथनं नाम
तृतीयोऽध्यायः ॥
आदौ कालं परीक्षेत सर्वकार्यार्थसिद्धये । कालो हि सर्वजीवानां शुभाशुभफलप्रदः ॥ १ ॥
कालातिक्रमणे दोषो द्रव्यहानिश्च जायते । देवानामपि देवीनां विप्रादीनां विशेषतः ॥ २ ॥
प्रासादभवनारम्भे स्तम्भस्थापनकर्मणि । द्वारस्थापनवेलायां भवनानां प्रवेश || ३ |
वापीतटाकनिर्माणे गोपुरारम्भकर्मणि । विमानमण्डपारामगर्भगेोद्धृतों तथा ॥ ४ ॥
तृतीयोऽध्यायः ॥
1
आदौ कालमिति । परमेश्वराज्ञया संकल्पितः सूर्यादि - प्रहपरिवर्तनेन वसन्तोऽयं कालः, प्रीष्मोऽयं काल इति व्यवहियमाणः समयो यः शुभफलप्रद इति ज्योतिस्तन्त्रपारगैनिर्णीतः, तस्मिन्नेव समये स्वजन्मनक्षत्राद्यानुकूल्यभाजि प्रासादभवनादिनिर्माणं कार्यमिति भावः । देवानां देवीनामालयनिर्माण विशेषतो विप्रादिचतुर्वर्णजानां गृहारम्भे चेदं शुभकालनिरीक्षणं श्रेयस्करमिति बोध्यम् ||

Page #99

१४
कालं शुभं परीक्षेत मङ्गलावाप्तिसाधकम् ।
अथ देशभेदेन कालपरीक्षा ॥
देशभेदेन कालोsपि भिन्नतां प्रतिपद्यते ॥ ५ ॥ इष्टिकान्यसनं शस्तं शुभकाले विशेषतः । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन शुभं कालं न लङ्घयेत् || ६ ||
अथ दिनिर्णयक्रमः ॥
प्राचीं परीक्षयेत्सम्यक्सूर्यगत्वनुमानतः । गृहीतस्थल के 'शङ्कुमवटे स्थापयेत्क्रमात् ॥ ७ ॥
देशभेदेनेति । भारतारूपोऽयं वर्ष: षट्पञ्चाशद्देशभेदेन विभक्तः । तत्र विन्ध्यस्योत्तरभागे चत्वारिंशदेशाः । विन्ध्यस्य दक्षिणे भागेऽवशिष्टा इति शिष्टाः । तेषु देशेषु पुष्कलावर्तकादिजीमूतप्रसरणतदभावाभ्यां कचिद्वर्षाकालः, कचिद्रीष्मकाल इत्येवं कालवैपरीत्यस्य देशभेदेन दृष्टत्वात् कालस्य भिन्नत्वमुपपादितम् । तस्मादङ्गादिमेषु देशेषु वर्षाकालं ग्रीष्मकालं च परित्यज्य कालान्तरे शुभे मुहूर्ते प्रथमेष्टिकान्यसनपुरस्सरं भवननिर्माणयतनं धनधान्यादि सर्व संपत्करमिति निमित्तज्ञाः ॥
अथ सर्वेष्वपि निर्माणेषु सम्यक् प्रमाणपरिज्ञानार्थं
1. Gnomon or Sundial for determining the true East, West, North and South.

Page #100

१५
खदिरस्तिन्दुको वापि क्षीरवृक्षसमुद्भवः । शङ्कुः श्रेयस्करः प्रोक्तो द्वादशाङ्गुलमानभाक् ||८||
हस्तप्रमाणतो वापि द्विहस्तो देवमन्दिरे । शङ्कोरुपरि मानस्य सूचिका सा शिखा मता ॥ ९ ॥
यत्र सा पतति व्यक्ता तत्स्थानं बिन्दुसंज्ञकम् । शिल्पाचार्यवरैः शङ्कुस्थापनं कल्पयेद्बुधः ॥ १० ॥
प्राच्यादिदिनिर्णयक्रममाचष्टे 'प्राचीं परीक्षयेत्' इत्यादिभिः पश्ञ्चदशभिः श्लोकैः । प्रासादादितत्तन्निर्माणाय संगृहीतायां भूमौ सूर्यगतिपरिज्ञानात् प्राच्यादिदिनिर्णयाथं शङ्कस्थापनमाचरेत् । खदिरवृक्षेण वा तिन्दुकवृक्षेण वाऽन्यक्षीरवृक्षेण वा शङ्काः कल्पनं प्रशस्तन् । तादृशशङ्कोर्दैर्ध्य तावत् द्वादशाङ्गुलप्रमाणम् । अथवा एक हस्तप्रमाणम् । लक्षणमिदं मानुषभवननिर्माणाय प्रोक्तमिति भावः । देवालयादिषु तावच्छङकुः द्विहस्तप्रमाणकः कार्यः ॥
सूर्यच्छायापरिज्ञानार्थं शङ्कोर्मस्तके कल्पिता सूक्ष्मसूचिका कर्णिकाकारा शिखेत्युच्यते । सूर्यच्छायासमेता तादृशशंकुशिखा मण्डले यत्र निपतति तत्स्थानं बिन्दुसंज्ञकमिति प्रतीतिः । एतादृशलक्षणान्त्रितशङ्कुस्थापनं शिल्पाचार्यवरैः गृहपतिर्बुधः कारयेत् । शकुच्छायापरिज्ञानार्थं निर्माणाय परिगृहीतायां

Page #101

१६
चक्राकारे नेमियुक्ते मण्डले शङ्कुभासुरे । शङ्कुच्छायाप्रसारस्तु यत्र भाति सलक्षणः ॥ ११ ॥ तं प्रदेशं निरीक्ष्यैव प्राचीनिर्णयमादिशेत् । उत्तरायण मासेषु दक्षिणायनगेष्वपि ।। १२ ।।
कन्यायां वृषभे मासि यदि व्यक्ते दिवाकरे । शङ्कुच्छाया मध्यगा स्यान्नहि पार्श्वे कदाचन || शुद्धभूमौ नेमिद्वययुक्तं मण्डलं विच्छित्तिविशेषसहितं बा कल्पयेत् । तन्मण्डलस्य मध्ये शकुं निखातयेदिति भावः ॥
शङ्कुस्थापनक्रिया तावद्वैच्छिकमासेषु कार्या । प्रात:काले सायङ्काले वा शङ्कुस्थापने कृते शकुगता मार्तण्डच्छाया पूवोक्तनेमिद्वययुक्तमण्डले धनुराकारप्रदेशगा स्यात् । धनुराकारप्रदेशगा मार्तण्डच्छाया शङ्कोर्मध्यस्थानरेखायाः सव्यभागगता उतापसव्यभागगता भवेदिति भावः ॥
साहश
यथा वोत्तरायण मासेषु शङ्कुस्थापने कृते शकुगता सूर्यच्छाया मण्डलमध्यभागस्य दक्षिणभागगा स्यात्, तथा दक्षिणायनमासेषु शङ्कुस्थापने कृते शकुगता सूर्यच्छाया मण्डलमध्यभागस्योत्तरभागस्थिता स्यादिति क्रमः । कन्याराशि गते सति वा शङ्कुच्छ | या पार्श्वगा न भवेत् । तथैव वृषभराशि गते सति रखौ शङ्कुच्छाया न पार्श्वभागगा स्थात् ।

Page #102

मेषस्थे वा मृगस्थे वा रवौ तु चतुरङ्गुला । शकुच्छाया भवेद्वथक्ता दिशां निर्णयकारिणी ।। मकरस्थे रवौ शङ्काश्छायाष्टाङ्गुलका भवेत् । मिथुनस्थे रवौ शङ्कोश्छाया तु व्यङ्गुला मता ।। कुळीरस्थे रवौ शङ्कोश्छाया वेदाङ्गुला मता । सिझस्थे तु रवी शङ्कोश्छाया वेदाङ्गुला मता ।। तुलास्थिते रवी शङ्कोश्छाया तु द्वयगुला मता । वृश्चिकस्थे रवी शङ्कोश्छाया स्याच्चतुरङ्गुला ॥ १७ ॥ चापस्थिते रवी शङ्कोश्छाया स्याच षडङ्गुला । मीनस्थिते रवी शङ्कोश्छाया स्याच्चतुरङ्गुला ॥ इति द्वादशमासस्थे रवी छाया स्फुटा भवेत् । उत्तरायणमासेषु छाया दक्षिणगा भवेत् ॥ १० ॥
परन्तु मण्डलमध्यकल्पितस्वस्तिकाकाररेखान्तर्गता भवेदिति सूक्ष्मोऽर्थः । मेषराशिगते रवौ, तथा सिमराशिगे रवौ शङ्कुच्छाया चतुरगुलप्रमाणा नेमिद्वयगा स्यात् । मकरस्थे रवावष्टाङ्गुला, मिथुनस्थे रवौ व्यङ्गुला, कुलीरस्थे रवी चतुरगुला, तुलास्थे रवी द्वयगुला, वृश्चिकस्थे रवी चतुरगुला, चापस्थे रवी षडङ्गुला, कुम्भत्थे च षडङ्गुला व्यक्ता भवेदिति च्छायाव्यतिनिर्णयक्रमो बोध्या सूक्ष्मदर्शिभिः ।।
B.s.3

Page #103

दक्षिणायनमासेषु छाया चोत्तरगा भवेत् । छायामानवशादेवमालानि विसर्जयेत् ।। २० ॥ शिष्टच्छायाप्रसारण सम्यक्प्राचीं समादिशेत् । विन्ध्यस्य दक्षिणे देशेष्वेवं प्राचीविनिर्णयः ।। आर्यावर्तस्थदेशानां प्राचीनिर्णय उच्यते । मकरादिचतुर्मासेष्वेव छायाङगुला भवेत् ॥ २२ ।। वृषभस्थे रवौ शङ्कोश्छाया तु चतुरङ्गुला। मिथुनस्थे रवौ शङ्कोश्छाया स्याच षडङ्गुला ॥ २३ ॥
एवंप्रकारेण शकुस्थापने कृते तत्तन्मासेषु तत्तद्भागे व्यक्ता द्वयगुलादिसूर्यच्छायां गणने विसृज्य पूर्वोक्तमण्डलमध्यभागप्रमाणिकां रेखामालिख्य तल्लेखोपझं सूत्रप्रसारं कृत्वा तद्वारा प्राच्यादिदिनिर्णयो ज्ञेयः । प्रकारोऽयं विन्ध्यस्य दक्षिणभागस्थितेषु केरलपाण्ड्यचोलान्ध्रकलिङ्गोत्कलकर्णाटकुन्तलमहाराष्ट्रसौवीरादिदेशेषु शिल्पिवयरनुष्ठेय इति भावः ॥
अथार्यावर्तस्थितेषु प्राग्ज्योतिषनेपालवङ्गाङ्गकोसलशूरसेनपाञ्चालविराटविदर्भकुरुकेकयादिषु देशेषु कल्प्यो विनिर्णयक्रम उच्यते- आर्यावर्त इति । पूर्वोक्तप्रकारेण शकुस्थापने कृते पूर्वोक्तदेशेषु दिवाकरे मकरादिचतूराशिस्थिते शकुच्छाया तावदेकाकुला भवेत् । घृषभराशिङ्गते दिवाकरे शङ्कुच्छाया

Page #104

१९
इति दक्षिणमा छाया प्राचीनिर्णयकारिणी । कुळीरस्थे वृश्विकस्थे रवौ छाया न विद्यते ।। २४ ॥ सिझस्यैकागुला प्रोक्ता कन्यास्थे द्व्यङ्गुला भवेत् । तुलाचापस्थिते मानौ अङ्गुला सा प्रकीर्तिता । इति चोत्तरगा च्छाया प्राचीनिर्णयकारिणी ।। २५ ।। ब्रह्मावर्तस्थदेशानां प्राचीनिर्णय उच्यते । मकरादिषु मासेषु त्रिषु छायाङ्गुला भवेत् ॥ २६ ॥
चतुरङ्गुला, मिथुनस्थ षडङ्गुले त्येवमुत्तरायणमा सक्रमा वाध्यः ॥
कुळीरस्थे वृश्चिकस्थे दिवाकरे शङ्कुच्छाया पार्श्वगा न स्यादिति भावः । सिझराशिं गते रवौ पूर्ववच्छङ्कच्छाया एकाङ्गुला, कन्यास्थे द्वथङ्गुला, तुलागते चापगते च शङ्कुच्छाया एकाङ्गुला भवेत् । इत्येवं दक्षिणायनमासक्रमः । उत्तरभागगा छाया गन्तव्येति मतिः ||
एवंप्रकारेण पूर्वोक्तदेशेषु शङ्कुस्थापने कृते मण्डलस्य पार्श्वगां शङ्कुच्छायां तत्तन्मासक्रमेण विसृज्य पूर्वोक्तमण्डलमध्यभागप्रमाणिकां रेखामालिख्य तद्वारा सूत्रप्रसारणं कृत्वा प्राच्यादि. दिनिर्णयो ज्ञेयः । इत्येवमार्या वर्तदेशदिनिर्णयक्रमः ॥
ब्रह्मावर्तस्थदेशानामिति । अथ ब्रह्मावर्त स्थितेषु काम्भोजबाल्हीक वर्षरकाश् मीरादिदेशेषु कल्प्यो दिनिर्णयक्रम उच्यते

Page #105

मेषस्थे वृषभस्थे च छाया तु व्यङ्गुला मता। मिथुनस्थे झपस्थे च छाया पश्चाङ्गुला मता ॥२७॥ मीनस्थ च कचिच्छाया न भवेदिति तान्त्रिकाः । कुलीरस्थे रवो चापस्थिते च न हि सा स्फुटा ॥ २८ ।। सिमकन्यास्थिते भानौ सा चतुष्पञ्चका मता। तुलास्थिते द्वयगुला स्यादिति छायाक्रमो भवेत ॥ शकुस्थापनवलाया विप्रेभ्या बहुदक्षिणाः । मार्दनिकैः स्वस्तिकैश्च जयशब्दश्शुभावहः ॥ ३० ॥
पूर्वोक्तक्रमेण शङ्कास्थापने कृते काम्भोजादिदेशेषु रवी मकरादिमासत्रयं गते सति शङ्कोश्छाया एकाङ्गुला भवेत् । मेषवृषभगे सति शङ्कुच्छाया व्यङ्गुला, मिथुनमृगनाथराशिभाजि रवी छाया पश्चाङ्गुला मता । कदाचित्पूर्वोक्तदेशेषु मीनस्थे सति रवी छाया पार्श्वगा न भवेदिति शिल्पितान्त्रिकाणां मतमिति च ज्ञेयम् ॥
___ रवी कुलीरस्थे चापस्थिते च सा शङ्कच्छाया साकल्यन न स्फुटा पार्श्वगता न भवेदित्यर्थः । सिमस्थे रवौ चतुरङ्गुला, कन्यास्थे पञ्चाङ्गुला, तुलास्थे द्वगगुलेति यथाक्रम मण्डलपार्श्वगतायाश्छायायाः लक्षणं ज्ञेयं सूक्ष्मद शिभिरित्येवं सूक्ष्मेण चक्षुषा सर्वत्र शल्कुस्थापनप्रकारो ज्ञेयः । शकुस्थापनकाले ब्राह्मणानां वेदपारगाणां बहुशो दक्षिणादानं, मङ्गलवाद्यवादनं,

Page #106

२१
सूत्रप्रसारमानेन शुद्धां प्राचीं समाश्रयेत् । पुरारम्भे गृहारम्भे गोपुरारम्भ कर्मणि ॥ ३१ ॥
गर्भगृहविमानादिमद्वास्तुषु शुभावहः । शिल्पिनां माननं शस्तं हेम भूषादिभिश्शुभैः ॥ ३२ ॥
स्थूपिस्थापन काले च प्राकारस्थापने तथा । प्रासादभवनारम्भे वापीकूपादिकेषु च ॥ ३३ ॥ गृहप्रवेशकाले च स्वस्तिघोषश्शुभावहः । दिशां कोणास्तु चत्वारो न शस्ता आयलक्षगे ||
स्वस्तिपठनादिकं सर्वमपि श्रेयस्करमिति बोध्यम् ॥
गृहभवनप्रासादादिनिर्माणे, नगरनिर्माणे, गोपुरस्थापने, गर्भगृहस्थापन, विमाननिर्माणेऽन्यस्मिन्नपि मुख्यवास्तुनिर्माणकर्मणि अवश्यं शङ्कुस्थापनवशात् शुद्धा प्राची प्राह्येति सिद्धान्तः । एतादृशवास्तुनिर्माणसमयेषु धनकनकभूषावस्त्रादिभिरिशल्पिनो मानयेदिति, स्थूपिस्थापने, प्राकारस्थापने, प्रासा - दादिस्थापने च राज्ञां नानादानानि शुभावहानीति च सिद्धान्तः । आग्नेयनिर्ऋतिवायव्यैशानाख्यदिशां कोणाश्चत्वारोऽपि आयादिलक्षणे न शुभफलप्रदाः । तस्मात्सर्वप्रयत्नेनापि पूर्वोक्तरीत्या शङ्कुस्थापनकरणे स्थपत्यादीनां सायेन युक्त्या च शुद्धा प्राची

Page #107

२२
तस्मात्सर्वप्रयत्वेन शुद्धां प्राचीं समाश्रयेत् ॥ ३४
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
दिनिर्णयकथनं नाम
तृतीयोऽध्यायः ॥
प्राह्मेति तृतीयाध्यायार्थः ॥
इति श्रीमदनन्त कृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
तृतीयोऽध्यायः ॥

Page #108

२३
अथ द्रव्यसणकथनं नाम
चतुर्थोऽध्यायः ॥
सर्वनिर्माणकार्याणां द्रव्यमाद्यस्सखा मतः । तस्मात्संपादयेद्विद्वान्सद्द्रव्यं शुभवर्धनम् ॥ १ ॥ धनवस्तुप्रभेदेन तद्द्द्रव्यं द्विविधं स्मृतम् । धनेन मानयेद्भृत्यान् शुभवाक्यैश्च नित्यशः ॥ २ ॥ इष्टिका च सुधा लक्ष्णा पारिभद्रादिदारवः । अयःकीलादयश्चान्ये वस्तुसंज्ञा उदीरिताः ॥ ३ ॥ दारुसङ्ग्रहणं शस्तं शुभकाले विशेषतः । स्वगुरुं स्थपतिं धेनुं श्रोत्रियान्वेदपारगान् ॥ ४ ॥
॥ चतुर्थोऽध्यायः ॥
अथ द्रव्यसङ्ग्रहणलक्षणकथनात्मकं चतुर्थाध्यायमारभते-सर्वेति । शुभवर्धनम् धनधान्यसुतादिसकल संपद्विवृद्धिकरम्, न्यायमार्गर्जितम्, पापरहितम् । सद्द्रव्यस्य सत्फलजनकत्वमुपपादितम् । तच द्रव्यं धनरूपेण वस्तुरूपेण च द्विविधं भवति । धनेन सान्त्ववचसा च भृत्यान् भवननिर्माणादिकार्येषु नियोजितानित्यशः सन्तोषयेत् । इष्टिकासुधादारवोऽन्येऽयः कीलादयश्च वस्तूनीति व्यवह्रियन्त इति भावः || ३ ||
दारुसम् ग्रहणमिति । कालान्तरे गृहभवननिर्माणादिके शक्येऽपि यदि अत्यन्तं शुभकाले प्राप्ते तदा काननात दारु

Page #109

२४
पूजयित्वा विशेषेण दारुसङ्ग्रहणे रतः । दिक्पालानायूधाधीशानर्चयेद्गन्धपुष्पकैः ॥ ५ ॥ सह मङ्गलघोषेण काननं प्रविशेद्बुधः । शुद्धश्शान्तमना भूत्वा नववस्त्रोत्तरीयकः ॥ ६॥ देवानामाप देवीनां ध्वजस्तम्भाय दारुकान् । आहरेन्मन्त्रघोषेण सर्वलोकहितप्रदान् ॥ ७॥ बकुलस्तिनिशस्सालः कोविदारश्च केमरः। श्रीपर्णस्मप्तपर्णश्च कुद्दालः पिण्डकस्तथा !! ८ ।। देवालयेष्विमे शस्ताश्शुभदाः संप्रकीर्तिताः । भल्लाटस्य मृगस्यापि मित्रस्य वरुणस्य च ॥ ९ ॥ जयन्तस्य च पूष्णश्च गन्धर्वस्य च शूलिनः । वास्तुनाथस्य देवस्य देवीनाच विशेषतः । अंशभूता इमे वृक्षाः शास्त्रविद्भिरुदीरिताः ॥१०॥
समहः कार्य इति सिद्धान्तितः । तदा स्वगुरुं स्थपति दिशापतीन् आयुधाधिपान देवांश्च गन्धादिभिरभ्यर्च्य मङ्गलवाद्यघोषण मुखरितदिशस्सन् देवताध्वजदार्वादिकानाहरदिति शिल्पसमयः ॥ ७ ॥
वकुल इति । वकुलादय इमे प्रशस्ताः वृक्षाः देवालयनिर्माणेषु शुभदाः कीर्तिताः । किं चामी भूरुहो भल्लाटादितत्त

Page #110

आम्रातको' मधूकश्च नागरङ्गश्च तिन्दुकः । खदिरः पूतिको वेणुः पाटलश्च विभीतकः ॥ ११ ॥ कर्णिकारश्च सरलः कर्कन्धूस्तिनिशस्तथा । काश्मरी च रसालश्च पारिभद्रश्च केसरः ॥ १२ ॥ श्रीपर्णस्तिलाश्चापि नक्तमालश्च भद्रकः । अन्ये च क्षीरवृक्षा ये निम्बाद्याश्च सुगन्धिनः ।। नृणामालययोग्यास्स्युश्शुभदाः संप्रकीर्तिताः ।
मनुष्यवास्तुभूमीशा धनपालादयश्शुभाः ॥ १४ ॥ स्थानविशेषदेवानां अंशभूताः प्रधानदेवदेवीनां च सत्त्व सान्निध्यादिहेतव इति शिल्पशास्त्रविदां सिद्धान्तः । देवालयनिर्माणाय सगृहीतायां शुद्धभूमौ प्राच्याः भल्लाटाख्यो देवविशेषोऽधिपतिः ।
आग्नेय्याः मृगदेवः, दक्षिणस्या मित्रदेवोऽधिपतिः । निर्ऋतिदिशो वरुणदेवोऽधिपतिः । वारुण्या दिशो जयन्तोऽधिपतिः । वायव्या दिशो रविदेवोऽधिपतिः । उदीच्या दिशो गन्धर्वोऽधिपतिः । ऐशान्याश्शिवदेवोऽधिपतिः । मध्यभूमेर्वास्तुनाथोऽधिपतिरित्येवं क्रमो बोध्यः ।। १० ॥
आम्रातक इति । आम्रातकाद्या भूरुहा इमे मनुष्यालय. योग्याश्शुभदाश्च । मनुष्यालयनिर्माणाय सङ्ग्रहीताया भुवो धनपालमित्रयक्षकुबेराः चत्वारो देवाः क्रमेण चतुर्णा दिशा
1. Spondias Mangifera.
-
-
-
-
B.s.4

Page #111

२६
गवाक्षस्थूलडोलानां तिर्यग्दारुकलापिनाम् । सोपानानाश्च खट्वानां प्रतिमानां निवेशिनाम् ।। पीठानां फलकानाञ्च स्तंभानां च शिखण्डिनाम् ।
वर्तुलानां पूतिकानां तन्तुवाजिककुंभिनाम् ॥ १६ ॥ मधिपतय इति केचित् । मतान्तरे तु देववास्तुवन्मनुष्यवास्तु . भूमेनगरपुरग्रामनिर्माणाद्यारम्भकाले च तेषां पूजनं बलिदानं च शस्तमिति तेषां नामानि ग्रन्थान्तरे द्रष्टव्यानि ।।
केषुचिद्देशेषु नगरपुरग्रामगृहादिवास्तुनिर्माणसमये दिवानेवमर्चयन्ति । तेषां नामानि यथा - अमिः, विवस्वान , दौवारिकः, मित्रः, यमः, चन्द्रः, शेषः, ईशान इति प्राच्याद्यष्टदिग्देवक्रमः । देशान्तरे तु वास्तुभूम्याः सीमान्ते पुरन्दरादीनष्टौ लोकपालानेवमचंयन्तीति शिष्टाचारविशल्पिवर्याणामाशयश्च वोध्यः
आम्रातकादिवृक्षजातकार्यमाह- गवाक्षेति । गवाक्षः प्रसिद्धः । पटलायुपरितनभारधारी स्थूलनामको दारुविशेषः । डोलार्थस्सुगमः । तिर्यग्दारुः पूर्वोक्तपटलादिभारवाही तदपेक्षया सूक्ष्मो दारुविशेषः (asi-naari)। कलापिनस्तायत् द्वारोभयपक्षयोश्शोभार्थ कल्प्यमानाः छदिविशेषाः बहुचित्रचित्रिताझाः । सोपानादयः प्रसिद्धार्थाः । शिखण्डिनः स्तंभेषु उपरि शोभार्थ, भारवहनार्थं च कल्पिता दारुखण्डाः । वर्तुलास्तादृशदारोरधः
1. Beam.

Page #112

उपपीठादिनां सिलवक्त्रादीनाश्च मेशिनाम् । अन्येषां शिल्पकार्याणाममी शस्ताः प्रकीर्तिताः ॥
मधूकं तिनिशं पूतिमन्यं क्षीरतरुं तथा। तिर्यग्दारी चित्रकार्ये योजयेम कदाचन ॥ १८ ॥
नाडीवृक्षाः पिनवृक्षाः गुलिकाभिन्नदारवः ।
स्थापिता वतुलाकाराः फलकाः । पूतिका तावत् खट्वाङ्गादिषु तत्र तत्र गुम्फिता बम्बरनामभाक रक्तदारुखण्डः । तन्तुवाजिकस्तु स्तम्भफलककवाटतिर्यग्दार्वादिषु क्रियमाणा रेखा या तस्या उपष्टम्भकभूता सूक्ष्मवारिका । कुम्भिनस्तावत्पाश्चालिकापुत्रिकादयः । उपपीठः स्तम्भानामधःस्थापितः पृथुकः । सिमवक्त्रादयः प्रसिद्धाः । मेशिनस्तु अयाकीलघटनयोग्याः फलकाः । इत्यादिशिल्पकार्येषु पूर्वोक्ता आम्रातकादिभूरुहश्शस्ताः दृढाः कार्यसौकर्यशालिनो द्रष्तृणां नयनानन्दकारिणः चिरकालवर्तिन इत्येतेषां स्वरूपगुणा उक्ता भवन्ति ॥ १७ ॥
__ मधूकमिति । मधूकादीन्क्षीरप्रधानवृक्षान् तिर्यग्दारुस्थापने सालभञ्जिकादिचित्रकायेंवपि न योजयेदिति भावः । कुत इति चेत्- तादृशक्षीरप्रधानवृक्षाणां अतिविल्यं सर्वत्र प्रसिद्धम् । किञ्च तावत्कालक्रमेणान्ततः क्षीरप्रसरणवान शीर्णाः, भिन्ना', वक्रा वा भवेयुरिति भावः ॥ १८ ॥

Page #113

गजदन्तप्रभिन्नाश्च वक्रा भिन्नास्तथा वने ॥ १९ ॥ पक्षिहीना दिवाभीतैरूषिताश्च (द्विजाधमैः) । विगुता भिन्न पक्षाश्च योधानामिषुभिहताः॥२०॥ कण्टकावृतदेहाश्च न प्रशस्ताः प्रकीर्तिताः। उदीच्यां शयिता वृक्षा देवालयशुभप्रदाः ॥ २१ ॥ ऐन्द्रयां दिश्यथ वारुण्यामुदीच्यां वा विशेषतः ।
नाडी वृक्षा इत्यादि व्याख्यायते । यथा - नाडी वृक्षाः सिराप्रधाना वृक्षाः मिराबाहुल्यवन्तो वृक्षा इति यावत् । पिन्नवृक्षा अत्यन्तं सूक्ष्मकृशवृक्षाः; शाग्वाहीनवृक्षा इति केचित । गुलिकाभिन्नदारयो गुलिकाभि.ष्टल गुडादिभिर्भिन्नशाखा इत्यर्थः । तथा गज दन्तेन खण्डिताः, वने स्वयमेव वक्रिमाणमुपेत्य प्रवृद्धा वृक्षाः, तथा पक्षिभिरनध्युपिना वृक्षाच, तथैवोलू कादिभिरधमैः पभिभिराक्रान्ता वृक्षाश्च, तथा वज्रपातेन, गजगार्जितेन, विद्युत्स्फुरणवेगेन च भिन्नाः क्लान्ता वृक्षाश्च, तथा व्याधादीनां शरव्यभावं गताश्च वृक्षाः, तथा दक्षिणशिरस्कतया शयिता मुण्डिता वृक्षाः बहुकण्टकवन्तो वृक्षाश्चैताशा वृक्षा मनुष्यालयस्थापनयोग्या न भवन्ति । चित्रादिलक्षणकर्मण्यपि नाहंतां प्राप्नुवन्तीति शिल्पसमयः ॥ २१ ॥
उदीच्यामिति । उदीच्यां दिशि शयिता वृक्षाः देवालय

Page #114

शयिताः पातिता वृक्षाः प्रशस्ता मानुषालये ॥ २२ ॥ पतिता दक्षिणाशायां तथा प्रेतवनं गताः। दुष्टभामिस्थिता वृक्षा वा निन्द्याश्शुभेप्सुभिः । नागाधिपं वृक्षपति पयसा पायसेन च । तपयित्वा विशेषेण वने छिन्द्यावुधोत्तमः ॥ २४ ।। काले शुभे स्वस्तियोपैः खण्डितांस्तान्वनान्तरात् । शुभ्रवर्हेमशृङ्गवृषभैहियेद्बुधः ॥ २५ ॥ स्थापयेच्छुद्धदेशे तानधिवासाय निश्चितः ।
संवत्सरो(रं) वा षण्मासान् मासत्रयमथापि वा ॥२६॥ निर्माणविषये प्रशस्ताः तथैवेन्द्रशामुदीच्यामथ, वारुण्यां वा दिशि स्वयं पतिताः पातिताश्च वृक्षाः मनुष्यालयादिनिर्माणकार्येषु शुभप्रदा इति भावः । दक्षिणादिङ्मुखतया पतिता वृक्षाः, श्मशानभूमिस्थिता वृक्षाः, तथा म्लेच्छाध्युषितभूमिस्थिताश्व वृक्षा न शुभफलप्रदा इति भावः । देवालयनिर्माणादिषु तादृशदोषदुष्टा वृक्षा अवश्य परिहार्या इति वैदिकाः ॥ २३ ॥
नागाधिपमिति । स्वस्वकार्योचितानां तरूणां छेदनानन्तरं तादृशतरूणामधिनाथं अनन्तं भुजगेशं पयसा, पायसेन वा विशेषतोऽभ्यर्च्य तर्पयित्वा तान्वृक्षान् खण्डशश्छेदयेत् । तदनु तथा खण्डितान् दारुखण्डान् सुवर्णशृङ्गैश्शुभ्रवणः वृषभैरूह्य

Page #115

अधिवासाय तान्न्यस्य माल्यगन्धार्चनादिभिः । रक्षणं कारयेद्धीमान्वास्तुशास्त्रविशारदः ॥ २७ ।। इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
द्रव्यसंग्रहणकथनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥
मानान शकटानीत्वा, शुद्धदेशे स्थापयित्वा, संवत्सरावधि, षण्मासावधि, मासत्रयकालावधि वा तांस्तरुखण्डानधिवासाय स्थापयेदिति । अधिवासनं नाम छेदितानां तरूणां क्षीरादिशुष्कीकरणाय न्यसनमिति । तच द्विविधम । जलाधिवासनम् , स्थलाधिवासनश्चेति । केषाञ्चित्तरूणां जलाधिवासनं बलकरं भवति । अन्येषां तरूणां तु भूमौ प्रच्छायतलेऽधिवासनं बलकरम् । केषाञ्चित्तरूणामातपे न्यसनं बलकरमिति च विवेकः इति द्रव्यग्रहणविधानमुक्तं भवति ।।
इष्टिकानिर्माणप्रकारशिलापरीक्षादिकं तु मया कृतायां शिल्पकलादीपिकाव्याख्यायां विस्तरशः प्रपश्चितम् । विस्तरभयान्नेह लिख्यते । अतस्तत्र द्रष्टव्यमिति ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
चतुर्थोऽध्यायः॥

Page #116

अथ भूपरीक्षाकथनं नाम पञ्चमोऽध्यायः॥
पुरा भूमिरियं धात्रा विशाला च वसुन्धरा । जलाधारान्विता सृष्टा सशैलवनकानना ॥१॥ हिमवद्विन्ध्यमलयैरन्यैः कुलमहीधरैः । कनकायैर्दिव्यलोहेगर्भिता च समन्ततः ॥२॥ तथापि भूगर्भसारात् क्वचित्खादुरसान्विता । क्वचिद्रसेन हीना च क्वचिदुष्णा च शीतला ॥ ३ ॥ क्वचिद्भीकरसत्वाट्या कचित्सत्वखगावृता । कचिदत्यन्तसुखदा कचिदुद्वेगकारिणी ॥ ४ ॥ इत्येवं बहुधा जाता कालभेदेन भूरियम् ।
॥पञ्चमोऽध्यायः॥ अथ भूपरीक्षाकथनात्मकः पञ्चमाध्यायः प्रारभ्यते - पुरेति । पुरा जगत्सृष्टिकाले धात्रा विश्वकर्ता ब्रह्मणा इयं भूमिर्विशाला वसुधारिणी च स्वादुजलान्विता शैलोद्यानलोहादिसवस्तुभरिता च सृष्टा, तथापि भूम्याः गर्भवेगवशात कचित्प्रदेशे स्वादुजलान्विता, कचित् कटु जलान्विता, कचिज्जलहीना च भूरियं सजातेत्यादिस्सुगमार्थः ॥ ४ ॥

Page #117

परीक्षयेद्वास्तुभूमिमतस्सल्लक्षणान्विताम् ॥५॥ उत्तमा मध्यमा भूमिरधमा चेति सा त्रिधा । विभक्ता गुगभेदेन शास्त्रज्ञैः पूर्वसूरिभिः ॥ ६ ॥ रसवर्ण स्पर्शगन्धैरन्यैरपि च लक्षणैः । परीक्षयदिमां भूमि वास्तुयोग्यां बुधोत्तमः ॥ ७ ॥ माधुर्यमृत्तिका भूमिवविप्रहितप्रदा।
परीक्षयेदिति । अतः पूर्वप्रतिपादितक्रमेण कालभेदेन गर्भवेगवशेन च भूम्याः कचित्सुखप्रदत्वं, कचिदमौख्यप्रदत्वमपि सञ्जातम । तस्माद्बुधोत्तमम्सुखादि मङ्गलाशंसी पुमान देवालयनगरपुरग्रामभवनादिनिर्माणसमये निर्माणात्पूर्वमेव तादृशभूम्यास्सदसल्लक्षणं परीक्ष्योत्तमां भूमिमेवाश्रयदित्युपदेशः ।।
__ सा च भूमिरुत्तमा, मध्यमा अधमा चेनि तत्तद्गुणादिभिखिवा विभता । देवालयाय उत्तमा भूरेव प्राह्या । मनुष्यालयाय तु उत्तमा मध्यमा भूरपि संग्राह्या । सर्वत्र अधमलक्षणान्विता भूमिरवश्यवयेत्युपदेशः । भूम्याः परीक्षणं तावत् रसेन, वर्णेन, स्पर्शेन, गन्धेन चान्यैश्च व्यक्ताव्यक्तैर्लक्षणैः कार्यमिति शास्त्रज्ञाः पूर्वाचार्या वदन्तीत्यर्थः ॥ ७ ॥
अथ ब्राह्मणादिचातुर्वर्ण्यभेदेन प्रथमतो भूमिलक्षणमाह माधुर्यमृत्तिकेत्यादिना श्लोकषटकेन - मधुरजलसंयुक्ता

Page #118

तथोदुम्बरमधाब्या श्वेतवर्णा च भूरपि ॥ ८॥ (उदीच्यां च जलोपेता भरियं चोत्तमा मता ।) कषायमृत्तिका भूमी रक्तवर्णा च भूपि ॥९॥ पूर्वभागजलोपेता तथाश्वत्थद्वैमान्विता । विपुला लोहयुग्भूमिः क्षत्रियाणां हितप्रदा ॥ १० ॥ नातिकृष्णा न रक्ता च प्लक्षद्रुमसमन्विता ।
भूमिर्देवानां विप्राणां च शुभप्रदा । देवालयाथ ब्राह्मणगेहाथं च योग्येति भावः । तथोदुम्बरवृक्षसंपन्ना भूः श्वेतवर्णा च भूः उदीच्यां दिशि नदीतटाकादिबलोपेता च भूरेवमायूत्तमा भूमिर्देवविप्रशुभकरीति भावः । एतादृशैश्चतुर्विधलक्षणयुक्ता भूमिमग्यति भावः । एवमुत्तरत्रापि ज्ञेयम् । एकलक्षणसमन्विता च भूः तेषां शुभप्रदेति सिद्धान्तः ॥ ८ ॥
. अथ क्षत्रिययोग्यभूमिलक्षणमाह - कषायमृत्तिकेति। कषायरसयुक्ता भूमिः तथा रक्तवर्णा भूमिः तथा पूर्वायां दिशि नचादिजलोपेता भूमिरश्वत्थ दुमाढ्या भूमिर्विशेषतो वैल्यशालिनी भूमिः कनकादिलोहखनियुक्ता च भूमिः क्षत्रियाणां जयादिसर्वसंपत्कारिणीति भावः । एतारशसर्वलक्षणयुक्ता भूमिरपि दुर्लभेति भावः । एकद्वियादिलक्षणभागपि भवनादिनिर्माणाय समायेति ॥ १०॥

Page #119

३४
दक्षिणायां जलोपेता नातिनिम्नोभतस्थला ॥। ११ ॥ भूरियं वैश्यजातानां बलसंपत्करा मता । (मृत्स्ना कृष्णवर्णा वटवृक्षसमन्विता ॥ १२ ॥ वारुण्यामुदकोपेता शूद्राणां क्षेमकारिणी । ) इत्येवं जातिभेदेन कथितं भूमिलक्षणम् ॥ १३ ॥ श्रीवृक्षैर्निम्बकाशोकै रसनैः क्रमुकैरपि । सौवीरैरिगुदीभिश्च रसालैजुलैरपि ॥ १४ ॥
अथ वैश्ययोग्य भूमि लक्षणमाह - नातिकृष्णेति । नातिकृष्णवर्णा भूमिः तथा च नातिरक्तवर्णा, तथा प्लस वृश्नसमन्विता च भूमिस्तथा दक्षिणायां दिशि नद्यादिजलोपेता भूमिर्नातिनिम्नोन्नतस्थलान्विता च भूमिः वैश्यानां सर्वसंपत्प्रदा भवेत् ॥
अथ शूद्र योग्य भूमिलक्षणमाह -- कटुमृत्स्नेति । कटुजलान्विता भूमिः कृष्णवर्णा च भूमिस्तथा वटवृक्षसमन्विता च भूमिस्तथा वारुण्यां दिशि नद्याद्युदकसमन्विता च भूमिस्तथा कठिनस्पर्शाच भूमिश्शूद्रजातानां सर्वमकारिणीति भावः । इत्येवं चातुर्वर्ण्यभेदेन भूभिलक्षणमुक्तं भवति ।। १३ ।
अथ प्रकार ( न्तरेण सर्वजनयोग्यभूमिलक्षणमाह श्रीवृक्षैरित्यादिना - इह लोके विधात्रा स्टेषु तृणादिमहद्वस्तुषु केचित् वृक्षाः कस्मिंश्विद्देशविशेष एवात्यन्तं फलिता भवेयुः । तादृशवृक्षा एव

Page #120

३५
केसरैस्सप्तपर्णैर्वा कुद्दालैः कोविदारकैः । आरग्वधैर्मधूकैर्वा प्लक्षैर्वा पाटलैस्तु वा ॥ १५ ॥ श्रीपर्णैर्वा शिरीषैर्वा पूतिकै खदिरैस्तथा । नदीभू नक्तमालैवेणुभिस्तिनिशैरपि ॥ १६ ॥ नळदैवीरणैर्धासैर्नारिकेलरथापि वा। मालत्या कुन्दलतया मुस्तादाडिममंजुलैः॥ द्राक्षालतासमायुक्ता भूमिरेषा शुभप्रदा ॥ १७ ॥
स्थलान्तरे स्थापिता यदि तदा स्वल्पफलदा एव भवेयुः। त एवान्यत्र स्थले स्थापिता यदि वदानीमेवाङकुरादिहीना भवन्ति, अथवा कालक्रमेण क्षीणदशां प्राप्नुवन्तीति प्रसिद्धिमालोच्य श्रीवृक्षनिम्बादिवृक्षाणां वर्धनकारिणी भूमिरेव सकलवास्तुकार्याय योग्येति समयः । एवमुत्तमभूमावारोपितास्तरवो विशेषफलदा भवन्ति । मध्यमभमावारोपिताः स्वल्पफलदाः। अधमभम्यामारोपिता वृक्षादयः स्वयमेव क्षीणा भवन्तीति प्रसिद्धिमवलम्म्य श्रीवृक्षायुपेता भूमिस्सर्ववास्तुयोग्या । अथवा श्रीवृक्षादिपर्धनकरी च भूमिर्वास्तुयोग्या । तथा मालत्यादिलताविततिवर्धनकारिणी भूमिश्च वास्तुकार्यादिषु विशेषसुखदा भवेदिति भावः । एवमुत्तमभूमेर्लक्षणमुक्तं भवति ॥ १७ ॥

Page #121

३६
धेनुभिर्हरिणैर्वापि तुरगैर्वा विशेषतः । पारावतैः कोकिलैर्वा शुकैः कीरैरथापि वा ॥ १८ ॥
कारण्डैश्चक्रवाकैश्च मयूरैराजहंसकैः । गजैर्वा वृषभैर्वापि मेषसङ्घैर्विशेषतः ||
भूमिरध्युषिता शस्ता सर्ववास्तुषु कीर्तिता ।। १९ ।। लघुमैकतसंयुक्ता सुखस्पर्शयुतापि वा । निविडा खादुतोयाढ्या समीपजलवर्षिणी ॥ २० ॥ मधुगन्धा पुष्पगन्धा सर्पिर्गन्धा च भूरपि । स्थिरवर्णा च भूशस्ता सर्ववास्तुषु कीर्तिता ॥ २१ ॥ पुनरपि प्रकारान्तरेणोत्तम भूमि लक्षण माह धेनुभिरित्यादिना - धेनुभिरित्यादिश्लोकद्वयं सुगमम् । पूर्व धेन्वादिभिरुषिता भूर्वाऽथवा घेन्यादिजीवजन्तूनामन्येषां च विहङ्गानां सौख्यवर्धनकरी भूमिर्वा वास्तुकर्मणि फलदेति भावः । एवमत्युतम भूमेर्लक्षणमुक्तं भवति ।। १९ ।।
लघुमेकतेति । सूक्ष्मसिकतायुता भूमिः सुखस्पर्शी भूमि खिचतुर्हस्तावधि खनने कृते वापीकूपादौ स्वादुरस जलवर्षिणीच भूः मृतिकां प्रति बहुशः परीक्षायामेकवर्णभासुरा भूमिरपि सर्वविध वास्तुकर्मणि प्रशस्ता सर्वेषां जीवानां सर्वेष्वपि समयेष्वत्यन्त सुखप्रदेति भाषः ॥ २१ ॥

Page #122

सा भूमिरुत्तमा ज्ञेया त्रिरात्राङ्कवर्धिनी । सा मध्यमा च विज्ञेया पञ्चरात्राङ्कुरप्रदा ॥ २२ ॥
मन्दारप्रदा भूमिरधमा चेति गद्यते ।
सा वर्ज्या सर्वकार्येषु बीजानां क्षयकारिणी ॥ २३ ॥
वर्ज्या कण्टकवृक्षैश्च तिग्मवृक्षैर्विदारकैः । वल्मीकेन समायुक्ता भूमिरस्थिगणैस्तु वा ॥ २४ ॥ रन्धान्विता च भूर्वय गर्ताथैश्च समन्विता ।
पुनरपि प्रकारान्तरेणोत्तमभूमिलक्षणमाह - सेति । आढ कादिबीजे उसे सति त्रिरात्रकालात्पूर्वमेव तदङ्कुरकारिण्युत्तमा भूमि: । पश्चरात्रेष्वङ्कुर प्रदा मध्यमा भूमिः । पञ्चषणिशागमनानन्तरं क्रमशेो मन्दं मन्दमकुर प्रदर्शिनी भूमिभरधमा । उप्तबीजानामङ्कुरमप्रदश्यैव तत्क्षयकारिणी भूमिस्तु सर्वथा अधमा । सर्वकार्येष्वपि दूरतो वर्ज्येति भावः ।। २३ ॥
एतावता प्रबन्धेनोत्तमभूमेर्लक्षणं बहुधाविष्कृत्ये दानी - मधमभूमिलक्षणमाचष्टे - वर्ज्येत्यादिना । कण्टक वृक्षयुक्ता भूमिस्तथा तीव्रोष्णकरवृक्षयुता भूमिः पत्रादिभिहिंसाकरैस्तरुभिर्युता भूमिश्च शुभे । भूमिरस्थिशकलयुता भूमिस्सर्वत्र रन्ध्रो परन्धयुक्ता भूमिः
तथा वल्मीकयुता

Page #123

वराहै रासभेप्रेस्सिलाधैर्दुष्टजन्तुभिः ॥ २५॥ भल्लूकैर्वनमार्जालैमूषकैश्चिकादिभिः। भूमिरध्युषिता वा सर्ववास्तुषु हानिदा ॥ २६ ॥ श्मशानभूसमीपस्था तुषभारैस्समन्विता । कम्पेन भेदिता भूमिरग्निदग्धा च सर्वतः ॥ २७ ॥ भूमिरेवंविधा वा कार्यज्ञैश्च शुभेप्सुभिः । इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
भूपरीक्षाक्रमकथनं नाम
पञ्चमोऽध्यायः ॥ पृथुगादिनिम्नोन्नतस्थली भूमिश्च वास्तुकर्मणि वयेति भावः । किञ्च वराहादिभिर्दुष्टसत्वैरभ्युषिता भूमिश्च वा । भूकम्पेन तत्र तत्र खण्डिता भेदिता च भूमिस्तथाग्निज्वालाभिः समन्ततस्तापिता च भूमिश्शुभेप्सुभिर्वज्येति भावः ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
पञ्चमोऽध्यायः॥

Page #124

अथ भूमिग्रहण स्थनं नाम
षष्ठोऽध्यायः ॥
परीक्षकैश्शास्त्रविद्भिर्नानोपायैः परीक्षिताम् । उत्तमां मध्यमां वापि भूमिं प्राप्य बुधोत्तमः ॥ १ ॥ श्वेतमाल्याम्बरधरैः श्वेतगन्धानुलेपनैः । भृत्यैश्शुद्धवाग्भिस्तल्लक्षणसमन्वितैः ॥ २ ॥
शुभे मुहूर्ते सल्ल खनित्रादीनथार्चयेत् ।
॥ षष्ठोऽध्यायः ॥
अथ परीक्षिताया भूमेस्स्वीकरण प्रकारकथनात्मकं पष्ठाध्यायं विशिनष्टि परीक्षकैरित्यादिना - देवालयायोत्तमभूरेव स्वीकार्या । मनुष्यालयाय तु उत्तमा । तदलाभे मध्यमा च भूः स्वीकार्यत्याद्याप्तपरीक्षकैर्बहुविधैरुपायैस्तत्तत्स्थलानुकूलैः परीक्षिताया भूमेः स्वीकरणं तु विधिवदेव कार्यमिति न्यायमनुसन्धाय तादृशभूपरिप्रहप्रकारं कथयति — नगरपुरप्रामादिवास्तुयोग्येयं भूरिति परीक्षकैरिशल्पिवर्यैः परीक्षितां निर्दिष्टां भूमिं समीकुर्यात् । तत्पूर्वं तादृशसमीकरणोपकारभूतानां खनित्राद्यायुधानामर्चनं तु सल्लक्षणान्वितैर्भृत्यैः कारयेदित्यनुष्ठानमिदं देवागारमनुष्या
गारयोरुभयोरपि तुल्यमिति भावः ॥ २ ॥

Page #125

४०
नवा भूरथवा पूर्व प्रजाध्युषितभूर्यदि ॥ ३ ॥ नरेन्द्रैग्रम निर्माणकार्यार्थ स्वीकृता भवेत् । वास्तुनाथार्चनं शस्तं श्रोत्रियैर्वेदपारगैः ॥ ४ ॥ पुण्याहं वाचयेत्पूर्व विप्रैरागमवेदिभिः । प्रोक्षये तज्जलैर्दिव्यैरशान्तिहोमं च कारयेत् ॥ ५॥
वास्तुस्वरूपं विज्ञाय हेमगन्धाक्षतादिभिः । वास्तुनाथार्चनं कुर्यात्कारयेद्वा द्विजोत्तमैः || ६ ||
भूदेवीमर्चयेत्पश्चाद्गन्धपुष्पाक्षतादिभिः । तदनुज्ञां समासाद्य शुभकाले प्रसन्नधीः ॥ ७ ॥
भूसमीकरणं कार्यं महोक्षैश्वेतवर्णकैः । बलिकर्मविधानञ्च राष्ट्र्क्षेमकरं भवेत् ॥ ब्राह्मगान्भोजयेत्पश्चात्तोषये दक्षिणादिभिः ॥ ८॥
अनन्तरकरणीयमाह नवेति | आदी स्वेनैव गृहीता नवीना भूमिर्वा पूर्वमेव जलवासान्विता वा भूमिर्यदि तावन् पुरनगर निर्माणाय यदि गृह्येत, तर्हि नराधिपो वा यजमानो वा तादृशभूमौ शयानस्य वास्तुनाथस्यार्चनं वेदविद्भिर्ब्राह्मणोत्तमैर्यथाविधि कारयेदित्यर्थः ॥ ४ ॥
तदनन्तरकरणीयमाह पुण्याहं वाचयेदित्यादिना - पुण्याहवाचनजलसंप्रोक्षणवास्तुनाथाच नवलिकर्मविधानानि शास्त्र

Page #126

४१
समीकृते स्थले पूर्वमैशान्यां खननं शुभम् । वारुण्यामथवा कार्य शुभकाले विशेषतः ।। ९ ।।
इष्टिकान्यसनात्पूर्वं पूरयेद्दर्भमादरात् । स च विप्रादिभेदेन चतुर्धा सन्निगद्यते ॥ १० ॥ ब्राह्मं गर्भ पूरयेत्तु पुस्तकैर्यज्ञसूत्रकैः । क्षात्रं गर्भ पूरयेच्च खड्गच्छत्रादिभिर्दृढम् ॥ ११ ॥
वैश्यं गर्भं पूरयेच्च तुलाद्रव्यादिकैरपि । शूद्रं गर्भ पूरयेच्च सीरकैर्वस्त्र कैरपि ।। १२ ।।
देवालये देवगर्भे रत्नन्यासो विशेषतः ।
संप्रतिपन्नानि 1 महोक्षैः सीरादिना भूसमीकरणादिकन्तु निर्माणादीनां सौकर्यावहमिति भावः । पुण्याहं वाचयेदित्यादिश्लोकाः स्पष्टार्थाः ॥ ८ ॥
समीकृत इति । पुरनगरमामादितत्तद्वास्तुनिर्माणाय परीक्ष्य स्वीकृते स्थले श्वेतवर्णवृषभैरुह्य मानसीराद्यैः निम्नोन्नतरहितं यथा तथा समीकृते सति प्रायशो देशेषु ऐशान्यां कचित् वारुण्यां दिशि शुभकाले खननं कार्यम | किमर्थं १ प्रथमेष्टिकान्यसनार्थम् । अयम प्रयते । तादृशप्रथमेष्टिकान्यासात् पूर्वमेव वास्तुभूमध्यदेशे गर्भद्रव्यनिक्षेपणं कार्यम् ॥
1
5. 5. 6

Page #127

दैववास्तुषु सर्वेषु सौवर्ण भाजनं शुभम् ॥ १३ ॥ सौवर्ण राजतं वापि ब्रह्मक्षत्रियवास्तुषु । शूद्रजानां विशां शस्तं राजतं भाजनं मतम् ॥ १४ ॥ अन्येषां वास्तुभूमौ तु ताम्रजं भाजनं शुभम् । भाजनं पट्टिका वापि पृथुपट्टमथापि वा ॥ १५ ॥ स्त्रीगर्भेण यथा जीवो वर्धते भुवि नित्यशः । तथा भगर्भमाहात्म्यात् जीवराशिस्तु वर्धते ॥ १६ ॥ तत्रत्यानां सुखं दिव्यं यावद्गर्भो न नश्यति । तस्माद्दर्भ शिल्पिवरैश्शाश्वतं कारयेद्भुवि ॥ १७॥ तच चिहूं लिखेत्पट्टे गन्धपुष्पार्चनं तथा ! तत्पढें भाजने न्यस्य तन्मञ्जूषागतं नयेत् ॥ १८ ॥ वास्तुभूमध्यदेशे तां मञ्जूषां स्थापयेवुधः ।
गन्धमाल्याचेनं शस्तं जयशब्दपुरस्सरम् ॥ १९ ॥ । स च गर्भन्यासो ब्राह्मणगर्भः क्षत्रियगर्भः वैश्यगर्भः शूद्रगर्भ इति चतुर्धा भवति । देवालयबास्तुभूमौ कार्यों देवगर्भन्यासस्त्वन्य एव भवति । सौवर्णादिनिर्मिते पट्टे यथाविभवं पृथुपट्टे वा तत्तजातियोग्यलक्षणानि विलिख्य तं पढें सौवर्णादिरचितभाजनान्तरे विन्यस्य तच्च भाजनमयोमयपेटिकायां संस्थाप्य तान्तु पटिकां शुभे काले वास्तुमध्यदेशे

Page #128

४३
आच्छाद्य तां मृदा शिल्पी वास्तुनाथं हृदि स्मरेत् । ब्राह्मणांस्तोषयेत्पश्चाद्भोजनाद्यैर्विशेषतः ॥
सर्ववास्तुविदं शस्तमीरितं शास्त्रपारगैः ॥ २० ॥
समीकृतस्थले पूर्वमैशान्यां खनने कृते । वारुण्यामथवा शस्ते लग्नकाले विशेषतः ॥ २१ ॥ इष्टिकान्यसनं कार्य स्वस्तिघोषपुरस्सरम् ।
खननं कृत्वा तदवटे निक्षिप्य मृदाऽऽच्छाद्य ब्राह्मणान् भोजनादिदानैस्तोषयेदित्यर्थः । देववास्तुकर्मणि सौवर्णमेव भाजनं शस्तम । विप्रक्षत्रियवास्तुषु सौवर्ण राजनं वा शुभप्रदम् । वैश्यशूद्रवास्तुषु रजतनिर्मितभाजनं शस्तम् । अन्येषां वर्णानां वास्तुकर्मणि तु ताम्रनिर्मितमेव भाजनं शस्तमिति विवेकः । ब्राह्मणगर्भपट्टे पुस्तकरूपं यज्ञसूत्ररूपं वा एतदुभयं वा चित्रं लिखेत् । क्षत्रियगर्भपट्टे खड्गरूपं, चामररूपं (छत्रादिरूपं ) चित्रं लिखेत । वैश्यगर्भपट्टे तुलारूपं चित्रं लिखेत । शूद्रगर्भपट्टे सारं वस्त्रं च चित्रं लिखेत् । 'देवालये देवगर्भे रत्नन्यासो विशेषतः ' इत्युक्तत्वात्सति विभवे सर्वैरपि सर्वेषु वास्तुषु रत्नन्यासश्च ताम्रादिपट्टेन सह शुभप्रद इति संप्रदायविदः । चिराय यथा गर्भभाजनं न विनश्यति तथा तद्रक्षणोपायो गर्भन्याससमय एवोपायज्ञैरिशल्पाचार्यवगैः कारयेदिति भावः । सर्वमन्यत्सुगममिति ॥ २० ॥

Page #129

पुरन्ध्रीभिश्च कन्याभिरवटे जलसेचनम् ॥ २२॥ कारयेत्कार्यकालज्ञश्शिल्पी सर्वेषु वस्तुषु । दीपारोपं हेमवर्ष नानादानानि कारयेत् ॥ २३ ॥ सर्वमङ्गलघोषैश्च स्वस्तिशब्दैश्च शिल्पिराट् । वास्तुं प्रदक्षिणीकृत्य वरवस्त्रोत्तरीयकः ॥ २४॥ मङ्गलाचरणं कृत्वा प्राप्तस्वर्गादिदक्षिणः । कङ्कणञ्च करे धृत्वा ज्ञापयेत्कशतक्षको ।। २५ ।। सम्यक्तप्तं वक्रहीनं ककशं कुङ्कुमान्वितम् । सूत्रप्रसारे कलिते वास्तुनिर्माणभूमिः ॥ २६ ॥
ऐशान्यां विन्यसेत्प्राज्ञः ककशं तं प्रसन्नधीः । स्मृत्वा मनसि कार्यज्ञो देवता मङ्गलप्रदाः ॥ २७
अधोभित्त्यादिकं कृत्वा दृढीकुयाच्च तद्बुधः । रक्षयेच्च यथा तत्र दृपणं न प्रमज्यते ॥ २८ ॥
समीकृत इति । शुभकाले पुरन्ध्रयादिभिरवटार्थ जलसेचनं कार्यम् । तदनु पूर्वोक्तसमीकृतस्थले ऐशान्यां तादृश. मक्टं कृत्वा समीकृतस्थले ककशं सुतप्तं इष्टिकां ककशकारैभित्तिकारैश्च तक्षकैश्च विन्यस्य तदुपरि भित्तिन्यासं कारयेत् । अयमेव प्रथमेष्टिकान्यास इत्युच्यत इति । शेषं सुगममिति । तदा

Page #130

दृढीकृतेऽथ भित्त्यादि कर्म कुर्याद्यथाविधि । इत्येवं तक्षकमुखैः कार्यझै यमीरितम् ॥ २९ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
भूमिमणकथनं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥
स्थपतेः करे कङ्कणधरणम् । वास्तुप्रदक्षिणादिकन्तु शास्त्र. संप्रतिपन्नम् ।। २९ ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्या
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
षष्ठोऽध्यायः॥

Page #131

अथ ग्रामलक्षणकथनं नाम सप्तमोऽध्यायः॥
देवतानां नराणाञ्च गजगोवाजिनामपि । निवासभूमिश्शिल्पज्ञैर्वास्तुसंज्ञमितीयते ॥ १ ॥ वास्तुभूविविधा ख्याता स्थलभेदात्क्वचित्क्वचित् ॥ २॥ चतुरश्रायता भूमिवर्तुला च त्रिकोणगा। मर्दलाकारवत्येषा प्रशस्ता वास्तुकमणि ॥३॥ निम्नोन्नता च या भूमिश्शिरोहीना च भूरपि ।
॥ सप्तमोऽध्यायः॥ अथ समग्रग्रामलक्षणात्मकं सप्तमाध्यायमारभते-देवतानामित्यादिना । देवनृपगवादीनां वासभूमिर्वास्तुसंज्ञेति शिल्पवेत्तारः । तादृशवास्तुभूमिस्तावत् तत्र तत्र स्थलभेदेन बहुधा ख्याता । तथा चतुरश्रा वास्तुभूमिः, आयता वास्तुभूमिः, वर्तुलाकारा वास्तुभूमिः, त्रिकोणाकारा वास्तुभूमिः, मर्दलाकारा वास्तुभूमिरिति मुख्यतया पञ्चभेदा गण्यन्ते । अत्र त्रिकोणाकारा भूमिर्न वास्तुयोग्येति केचिन् । नगरादिषु सा च न दोषायेत्यन्ये । तथा निम्नोन्नता भूमिरत्यन्तं निम्न भूमिश्चात्यन्तमुन्नत. भूमिश्च न निर्माणाऱ्या भवतीति स्फुटमेव ॥

Page #132

वक्राकृतिश्च भूरन्या वा सर्वेषु कर्मसु ॥ ४ ॥ संप्राप्य चोत्तमां वास्तुभूमि निर्माणकोविदः । संप्राप्तद्रव्यराशिश्च यतेत पृथुकमणि ॥ ५ ॥ आधस्तु मण्डकग्रामः प्रस्तरस्तदनन्तरम् । बाहुलीकस्तृतीयस्तु पराकस्तु चतुर्थकः ॥ ६ ॥ चतुर्मुखः पञ्चमः स्यात् षष्ठः पूर्वमुखस्तथा । सप्तमो मङ्गलग्रामस्त्वष्टमो विश्वकर्मकः ॥ ७ ॥ नवमो देवराग्रामो विश्वेशो दशमो मतः।
तथा द्वारादिप्रवेशभूमौ वैशाल्यवती क्रमेण वैशाल्ये क्षीयमाणेऽन्ते शिरोहीना शिरसा होना च भूमिर्न शस्ता । इयमपि प्रायशस्त्रिकोणाकारभूतुल्यति मतिः । भुजगगतिवद्वक्राकृतिर्वात्तुभूमिश्च वा । पूर्वाध्याये बहुवा निर्दिष्टामुत्तमां भूमि स्वीकृत्य समीकरणादि च कृत्वा इष्टिकाशिलादारुमुखानि द्रव्याणि च सङ्गृह्य अनन्तरं समुचितसमये पृथुकर्मणि यतेत । पृथुकर्म तावद्भित्तिनिर्माणादिः ॥ ५ ॥
अथ द्वादशधा प्रामभेदं विशिनष्टि - आद्यस्त्विति । आद्यो मण्डकमामः। द्वितीयः प्रस्तरग्रामः । तृतीयो बाहुलिकप्रामः । चतुर्थः पराकमामः । पञ्चमश्चतुर्मुखग्राम: । षष्ठः पूर्वमुखप्रामः । सप्तमो मङ्गलग्रामः । अष्टमो विश्वकर्मप्रामः ।

Page #133

૪૮
एकादशस्तु कैलासो द्वादशो नित्यमङ्गलः ॥ ८ ॥ इत्येवं द्वादश ग्रामाः शिल्पशास्त्रे प्रकीर्तिताः । एतेषां ग्रामवर्गाणां लक्षणं कर्त्यते क्रमात् ॥ ९ ॥
॥ तत्र प्रथमस्य मण्डकग्रामस्य लक्षणम् ॥
प्राचीं गता मुख्यवीथी वारुणीं स्पृशते यदि । अन्याभिस्तिसृभिर्युक्ता स्थली स्यान्मुख्यं वास्तुषु ॥ वारुण्यां देवतागारं विन्यसेच्च क्रमाद्यदि । विप्रैरधिकसंख्याकैर्मण्डकग्राम ईरितः ॥ ११ ॥
नवमो देवेशप्रामः । दशमो विश्वेशप्रामः । एकादश: कैलासश्रामः । द्वादशो नित्यमङ्गलग्राम इति विवेकः । एतेषां सम लक्षणं क्रमशो वक्ष्यत इति ॥ ९ ॥
तत्राचस्य मण्डकप्रामस्य लक्षणमाह
प्राचीमिति । पूर्वप्रतिपादितेषु सद्वास्तुषु यत्र स्थले प्राचीदिशो मुख्यवीथी प्रतीचीं दिशं गाहते, यत्र वारुण्यां दिशि शिवस्य विष्णोर्वा मन्दिरं निर्भीयते, तादृशमन्दिरं तां च मुख्यवीथी मावृत्य कुबेरेन्द्रयमदिग्भाजस्तिस्रोऽन्या विपुला वीथ्यो वर्तन्ते ; यस व इतरजनसंख्यापेक्षया विप्राणामेवाधिक संख्या भवति, तं मण्डकप्राममिति सिद्धान्तिनो वदन्तीति भावः ॥ ११ ॥ १ ॥

Page #134

५९
अथ द्वितीयस्य प्रस्तरग्रामस्य लक्षणम् ॥ प्राक्प्रतीचीप्रतोल्यस्तु चतस्रः संमुखान्विताः । तथैव यत्र संभक्ता दक्षिणाधनदाशयोः ॥ १२ ॥ मध्यगा सैव वीथी तु मध्यवीथीति गद्यते । मध्यभागस्थितं शर्वमन्दिरं सुन्दराकृति ॥ १३ ॥ परिघाकारवीथी वा परितः परिघापि वा। पूर्वद्वारसमोपेतं प्रत्यग्भागजलाशयम् ॥ १४ ॥
अथ द्वितीयस्य प्रस्तरग्रामस्य लक्षणमाह - प्रागित्यादिना । यत्र ग्रामे प्राची दिशमारभ्य वरुणदिग्गामिन्यश्चतस्रो वीथ्यस्तथैव दक्षिणां दिशमारभ्योदीचीदिग्गामिन्यः चतम्रो वीथ्यो वर्तन्ते, सोऽयं ग्रामो नाना प्रस्तरमाम इति भण्यते ॥
अस्मिन्प्रस्तरनामे सर्वा अपि वीथ्यः परस्परं सम्मुख. गृहान्विताः कार्याः । किश्चात्र सर्वत्र वीथीषु मध्यगामिनी या तिर्यग्वीथी तस्या एव मध्यवीथीति व्यवहार इति भावः । प्रामस्यास्य मध्यभाग एव शिवस्य मन्दिरनिर्माणकार्यम् । किश्चामुं ग्राम परितो लघुपरिखां वा परिखाकारवीथर्थी वा कारयेत् । अपि च ऐन्द्रगामेव दिशायामस्य प्रामस्य मुख्यमार्गकल्पनमित्युक्तत्वात् अस्यैन्द्रदिग्गतो मुख्यो मार्ग एक एष
B... 7

Page #135

५०
विपणिश्चाप्यथैशान्यां बहुवस्तुसमावृता । विप्रैरधिकसंख्याकैस्स युक्तः प्रस्तरो मतः ॥ १५ ॥
अथ तृतीयस्य बाहुलिकग्रामस्य लक्षणम् ॥ प्राक्प्रतीच्योः पञ्च वीथ्यो वर्तन्ते विपुला यदि । तथैव याम्यां कौबेरीमाश्रिताः पूर्वदिङ्मुखाः ।। लघुवप्रेण संयुक्त विपण्यादिभिरावृतः । मध्ये शिवस्थलोपेतो दक्षिणस्थजलाशयः ॥ १७ ॥ नानाजातिभिराकीर्णो ग्रामपालालयान्वितः ।
नान्यत्रेति सूच्यते । वापीतटाकादिकन्तु वारुण्यां दिश्येव । विपणिस्त्वैशान्यामेव कार्येति । किञ्चेतरजनगृहापेक्षया विप्रजातिगृहाधिक्यमेवाति प्रस्तरमामलक्षणार्थ: ।। १५ ।।
अथ तृतीयस्य बाहुलिकग्रामस्य लक्षणमाह प्रागिति । यत्र ग्रामे प्राचीदिगारव्याः विपुलाः पञ्च वीथ्यः प्रतीचीं दिशं भजन्ति, सोऽयं ग्रामो बाहुलिक इति निगद्यते ॥
--
किश्र्वास्य ग्रामस्य प्रतीच्या मंत्र मुख्यद्वारं कल्पनीयम् । ग्रामस्यास्य मध्यभाग एवं शिवमन्दिर निर्माणमपि शस्तम् । प्रामोऽयं लघुवप्रेण संवृतो भवति । बहुवस्तुसमृद्धविपणिमन्याञ्च सौकर्यकारिणी शालां यथेष्टस्थले स्थापयेदिति भावः । नैयत्येनात्र जलाधारभूमिस्तटाकादिः दक्षिणस्यामेव

Page #136

सस्यभूमिसमायुक्तो ग्रामो बाहुलिकः स्मृतः ॥ १८ ॥
अथ चतुर्थस्य पराकग्रामम्य लक्षणम् ॥ एकवीथ्या समायुक्तः कौबेर्यामैशगेहभाक् । सहस्रजनता यत्र विप्रहीना च भण्यते ॥ १९ ॥ यस्यां जलाशयोपेतः कार्षिकैबहुभिर्युतः । पश्चिमद्वारसंयुक्तः परिघासंघृतोऽपि वा ॥ २० ॥ याम्यभाविपणिश्चैव शालीसस्यरसान्वितः ।
सोऽयं ग्रामशास्त्रविद्भिः पराक इति कीय॑ते ।। कार्यः । किश्चायं ग्रामो प्रामाधिपालयसमेतो बहुजातिजनाकुलश्च । किश्चामुं ग्रामं परितः सस्ययोग्यभूमिश्च शस्तेति बाहुलिकप्रामलक्षणार्थः स्फुटः ॥ १८ ॥
अथ चतुर्थस्य पराकग्रामस्य लक्षणमाह- एकवीथ्येति । यत्र स्थले एका मुख्यवीथी अतिदीर्घा वर्तते, उत्तरस्यां दिशि कल्पितं शिवमन्दिरम् , प्रादक्षिण्यक्रमेणामृता चतुरश्रा वर्तुला वा वीथी क्रियते, यत्र विप्राणां संख्या हीनाऽन्येषां संख्याधि. क्यमाहतिक्रमेण किश्चिन्यूनाधिक सहस्रजनता गण्यते, यत्र च दक्षिणस्यां दिशि तटाकादिजलाधारः, प्रायशः कृषीवलैरेवाकान्तः, पारुण्यां मुख्यद्वारेण संयुतश्च । परिखासंवृतोऽपि वेत्युक्तत्त्वात्केषाचिन्मते पराकग्रामस्यास्य परिखावृतत्वमप्यभिप्रेतमिति भावः ॥

Page #137

५२ . अथ पञ्चमस्य चतुर्मुखग्रामस्य लक्षणम् ॥ चतुर्दिस्थचतुर्दारं मध्यभाग्देवमन्दिरम् । पञ्च वीथ्यः प्रतिदिशमथवा द्वादश स्मृताः ॥ २२ ॥ लघुवप्रेण संयुक्तो नानाजातिजनान्वितः ।
किश्च याम्यां दिशि क्षुद्रविपण्याद्युपेतः । सर्वत्रादिशब्देन कुला लाम्बष्ठरजकादिजातीनां ग्रामकार्यधुरन्धराणां गृहाद्युपेतत्वमुक्तं भवतीति प्रसिद्धिः । प्रायशोऽयं ग्रामस्सस्यभूमि. परिवृतश्च भवतीत्यादिलक्षणं यत्र संभवति सोऽयं पराकग्राम इति पूर्वेण संबन्धः ॥ २१ ॥
अथ पश्चमस्य चतुर्मुखग्रामस्य लक्षणमाह -चतुर्दिस्थचतुरमिति । यत्र प्रामे प्राच्यादिषु चतसृषु दिक्षु द्वारचतुष्कं क्रियते, ग्रामस्य मध्यमभागे देवतायतनं क्रियते, तदायतनं परितश्चतसृष्वपि दिनु पञ्च वीथ्यः कल्प्यन्ते । यथैका मुख्या प्रतालिका तदुभयतः प्रतोलिकाद्वयमिति । तथा चाहतिक्रमे विंशतिवीथिकायुतग्राम इति विवेकः ॥
अथवा प्रतिदिशं द्वादशवीथिकायुतो वा कल्प्यते, सदात्वेऽष्टचत्वारिंशद्वीथिकायुन इत्यर्थः । तदा महाचतुर्मुखग्राम इति नामभागिति केषाश्चिन्मतम । सोऽयं प्रामशास्त्रविद्भिः चतुर्मुखप्राम इतीर्यत इति भावः । किञ्चायं चतुर्मुखग्रामो लघुवप्रेण

Page #138

५३
ऐन्द्रयामपि च वारुण्यां वाप्यादिजलसंयुतः ॥ २३ ॥
दक्षिणस्यां पण्यवीथी तत्रैव ग्रामपालकः । भूपालाज्ञाकरी शाला कौबेर्या कल्पिता यदि || सोऽयं ग्रामश्शास्त्रविद्भिश्चतुर्मुख इतीरितः ॥ २४ ॥
अथ पष्टस्य पूर्वमुख ग्रामस्य लक्षणम् ॥
प्राच्यां मुखद्वारयुतः परिखावृतवास्तुकः । वैश्य संख्याधिक्ययुतः पण्यवीथीभिराकुलः ॥ २५ ॥
1
युतोऽपि शस्त एव, नानाजातिजनान्वितश्च भवति । ग्रामस्यास्य वारुण्यामैन्द्रयां च दिशि वापीतटाकजलाशयादिः कार्यः । दक्षिणस्यां विपणिः, तत्रैव ग्रामपालकार्यालयश्च कार्य इत्यर्थः । तत्समसूत्रप्रसारणे भागे उदीच्यां भूपाळाज्ञाकरी शाला कार्या । भूपालाज्ञाशाला तावत्तत्तन्न्यायादिकथन सभेत्यर्थः ; प्राडिव - वाकादिशालेति यावत् । इत्येवं चतुर्मुखप्रामलक्षणमुक्तं बोध्यम ॥ २४ ॥
अथ षष्ठस्य पूर्वमुख ग्रामस्य लक्षणमाह — प्राच्यामिति । यत्र स्थले मुखद्वारं प्राच्यां दिशि क्रियते । किञ्च यत्र स्थळे विशेषमहिता वास्तुभूमिः परिखावृता च क्रियते, तादृशोऽयं ग्रामः पूर्वमुख इति पूर्वैर्महर्षिभिरुदीर्यत इति श्लोकार्थः ॥

Page #139

५४
नानाजातिभिराकीर्णो नृपालयसमन्वितः। उदीच्यामथ वारुण्यां देवतायतनं शुभम् ॥ २६ ॥ तत्र तत्र जलोपेतत्रिंशद्वीथीभिरावृतः । उपवीथीयुतो वापि पुरद्वारेण संयुतः ॥ २७ ॥ ग्रामकार्यकरैरन्यैः संयुतश्च समन्ततः । नाना पूर्वमुखग्रामः कथितोऽयं महर्षिभिः ॥ २८ ॥
अथ सप्तमस्य मङ्गलग्रामस्य लक्षणम् ॥ प्राच्यामपि च वारुण्यां मुखद्वारसमन्वितः । प्राचीदिशः प्रतीचीगाश्चतस्रो वीथिकास्तथा ।। २९ ॥
किच्चायं प्रामो नानाजातिजनावासभाक् च भवति । राजकीयव्यवहारभवनान्वितश्च भवति । उदीच्यां वारुण्यां वा दिशि देवमन्दिरं स्थाप्यम् । तत्र तत्र तटाकवाप्याद्युपेतास्त्रिंशत्प्रतोल्यः कल्पनीयाः । कचिदुपीथ्यादिकल्पनमैच्छिकमिति । किञ्च ग्रामकार्यकरैः कुलालाम्बष्टरजकादिभिः गेहनिर्माण ञ्च तत्र तत्र यथास्थलं कार्यमिति । एतादृशलक्षणोपेतपूर्वमुखग्रामस्य पुरद्वारश्च महत्पीठोपेतं कार्यमित्येवं पूर्वमुखग्रामलक्षणार्थः ।। २८ ।।
अथ सप्तमस्य मङ्गलग्रामभ्य लक्षणमाह -प्राच्यामिति। यस्यां वास्तुभूमौ प्राच्या प्रतीच्याञ्च दिशि गमनागमनयोग्य मुखद्वारयुतं कल्प्यते । तथा प्राचीदिशः प्रतीचीगाश्चतस्रो

Page #140

५५ याम्यकौबेरगा वfथ्यः षड्भागेन समन्विताः । चतुर्विंशत्प्रतोलीभिर्युक्तः परिघयावृतः ॥ ३० ॥ प्रतीच्यां मध्यभागे वा देवतायतनं शुभम् । गोपुरेग समायुक्तो ग्रामान्तरपथा युतः ।। ३१ ।। नानाजातिभिराकीर्णो विपण्यादिभिरावृतः । मठमण्डप संयुक्तो जलाधारसमन्वितः ॥
विपुला वीथ्यस्तथैव दक्षिणोत्तरगाश्चतस्रो वीथ्य एकभागभाजो भवन्ति, तस्या वास्तुभूमेर्मङ्गलग्राम इति शास्त्रपारगा वदन्तीति विवेकः ॥
ग्राममिमं पड़नागं विभज्य प्रतिभागस्थलं वीथीचतुष्कयुतं कृत्वा तत्स्थलं परितः परिघामगाधाञ्च कारयेत् । तथा चाहतिक्रमेणास्य ग्रामस्य चतुर्विंशत्प्रतोलिका भवन्तीति भावः । सौधावल्युपेताया वोध्याः प्रतालिकेति नामान्तरम् । कि अस्मिन्मङ्गलप्रामे वारुण्यां दिश्यथवा मध्यभागे स्वेष्टदेवतायतनं कारयेत् । पूर्वोक्तमुखद्वारयुतन्तु गोपुरेण युतं प्रामाद्ग्रामान्तरगमनयोग्य पृथुपथा च संयुतं करणीयम् । तथा नानाजनान्वितो विपण्यादिभिचेोपेतोऽयं प्रामो भवति । आदिशब्देन शाकादिविक्रयस्थले सर्वोपजीविनामावासशालादिरुच्यते । किञ्चास्मिन् मङ्गलप्रामे यतीनामावासयोग्यो मठः कार्यः, देवोत्सबार्थ
1

Page #141

५६
नाम्नायं मङ्गलग्रामो भण्यते शास्त्रपारगैः ॥ ३२ ॥
अथाष्टमस्य विश्वकर्मग्रामस्य लक्षणम् ॥ नदीतीरगता प्रायः उत्तमा वास्तुभूरपि । पूर्वपश्चिमगं द्वारमथवा दक्षिणोत्तरम् ॥ ३३ ॥
भूलाभे द्वाश्चतुष्कं स्याद्वप्रेणापि समावृतम् । चतुरश्रा वास्तुभूमिरथवा दैर्ध्य मानिता ॥ ३४ ॥ वारुण्यामैशगेहेन विपुलेन समन्वितम् ।
मण्टपाश्च । किव सर्वा अपि वीध्यस्तत्र तत्र सुखलभ्यजलाधारयुताच कार्या इति मङ्गलप्रामलक्षणार्थः ॥ ३२ ॥
अथाष्टमस्य विश्वकर्मग्रामस्य लक्षणमाह नदीतीरगतेत्यादिना । नदीतीरगतां पूर्वोक्तप्रकारेणोत्तमां वास्तुभूमिमासाद्य यदि तत्र प्रामनिर्माणमधः प्रदर्शितलक्षणोपेतं क्रियते सोऽयं विश्वकर्मप्राम इति नामभाग्भवति ॥
ग्रामस्यास्य
कथंभूतोऽयं ग्राम इति द्विवृणोति वास्तुभूमिश्चतुरश्रा वा दैर्घ्यान्विता वा स्वीकार्या । तस्यां भूमौ प्राच्यां वारुण्यां च दिशि समसृप्रसारं मार्गद्वयं कल्पनीयम | अथवा तादृशस्थल सौकर्याभावे दक्षिणोत्तरदिग्गतं वा मार्गद्वयकल्पनं सोपपीठं कार्यम् । यदि विशेषतो भूलाभस्तर्हि प्राच्यादिषु चतसृष्वपि दिक्षु द्वारचतुष्कं समसूत्र प्रसारं समलक्षणभाक्

Page #142

५७
काळीभवनकेनापि प्राच्यां दिशि समन्वितम् ॥ ३५ ॥
वापीकूपादिकैर्युक्तं निष्कुटैश्च समावृतम् । दक्षिणोत्तरगा वीथ्यो द्वात्रिंशत्संख्यगा मताः || ३६ ||
प्राक्प्रतीचीगता वीथ्यष्पट्संख्याश्च (नियोजिताः) । तत्तत्स्थलवशात्क्षुद्रवीथिका च प्रकीर्तिता ॥ ३७ ॥
मटमण्टपसंयुक्तं वैद्यालय समन्वितम् । पक्षद्वयगृहोपेता वीथ्यस्तास्संप्रकीर्तिताः ॥ ३८ ॥
षट्सहस्रावधिजनैरावृतञ्च समन्ततः । नरपालालयेोपेतं न्यायवित्समया युतम् ॥ ३९ ॥
च कारयत् । विपुलमीशगह वारुण्यां, कालीभवन च प्राच्या दिशि स्थापयेत् । कालीभवनकेनेति कप्रत्ययेन ईशगेहापेक्षया देवीभवनस्य यदिमाने किञ्चिद्धीनत्वमुक्तमिति भावः । अपि चायं ग्रामस्सर्वत्र बहुभिर्वापीकू तदाकादिभिरारामैश्चोपेतः कार्यः 11
किमात्र प्रामे प्राक्प्रतीचीगताष्पडेव विपुला वीथ्यः ! दक्षिणोत्तरगाः प्रतोत्यस्तु द्वात्रिंशदिति वीथीनामुपवथीनां च संख्येति भावः । यत्यादीनामावासयोग्यो मठः, देवोत्सवोचितो मण्टपादिः, वैद्यशाला प्रसिद्धा, एतैरुपेतो भवति । किचात्र मामे पूर्वोक्ता अष्टत्रिंशद्वीभ्यस्सर्वा अपि पक्षद्वयगृहान्विताः कार्याः । उपवीथीनान्तु नेदं लक्षणमुपपश्चते । किमात्र पट्सह
8. 3. 8

Page #143

ग्रामकार्यकरैस्सर्वैरन्वितञ्च वणिग्गणैः । पण्यवीथीभिराकीर्ण धनिकैश्च समन्वितम् । वास्तुचिह्नमिदं नाम्ना विश्वकर्मेति चोदितम् ॥ ४०
अथ नवमस्य देवेशनामस्य लक्षणम् ॥ कालीहरिहरादीनां दिक्पालानाञ्च सर्वशः। देवायतनसंयुक्ता प्राक्पश्चिममुखान्विता ॥ ४१ ॥ विशेषतो जलोद्गारिभूरियं परिकीर्तिता । पक्षद्वयगृहोपेताः त्रिंशद्वीथ्यः प्रकीर्तिताः ॥ ४२ ॥
वीथीद्वयञ्चैकपक्षमैच्छिका क्षुद्रवीथिका । स्रावधि जनता शस्ता भवति । यो नृपालयः, या च न्यायवादिनां सभा, ये च प्रामकार्यकराः कुलालाम्बष्ठरजकादयः, क्रयविक्रयजीविनो ये च वणिग्गणाः, सर्वेषां पाकादिकार्योचितपण्यशालाढ्या या चापणभूः, धनवन्तश्च ये कीर्तिताः, एतत्सर्वेरप्युपेतोऽयं ग्रामो विश्वकर्भग्रामस्सवपि ग्रामे पूत्तम इति अस्य ग्रन्थकर्तुराशयः प्रतीयते ॥ ४० ॥
___ अथ नवमला देवेशनामस्य लक्षणमाह - कालीति । विशेषतो जलाधारसहितायां यस्यां वास्तु भूमौ कालीहरिहरदिक्पालचण्डीगणपतिषण्मुखादीनां बहूनां देवानामायतनं क्रियते, प्राक्पश्चिमदिगतं मुख्यमार्गद्वयं च कल्प्यते । पक्ष द्वयगृहोपेतानां

Page #144

नानाजातिभिराकी मण्टपाराममंथना ॥ १३ ॥ पण्यजीविभिराकर्णाि शिल्पज्ञैरपि भूषिता । धनाढ्य सदनोपेता गोवाजिगणस वास्तु भूमिरियं नाम्ना देवेशग्राम ईरितः ।। ४४ ':
अथ दशमस्य विश्वेशग्रामस्य लक्षणम् ॥ दक्षिणोत्तरगाः पञ्च वीथ्यस्सुविपुला यदि । प्राक्प्रतीचीगताः पञ्च वीथ्यश्च क्षुद्रकोणगाः ।।४!!
वीथीनां त्रिंशत्कमकपक्षगृहयुन वाद्वयञ्चाहय शानिहायकाः यथोचितं स्थाप्यन्ते । वास्तुभूमिरियं नाम्ना देशाबास: चीन इति भावः ॥
नानाजातिभिरित्यादिः स्पष्टार्थः । शिल्पना इत्यत्र लोहकारतक्षकसुवर्ण कारचित्रकारसूचीकर्मविन्मुखा जनमः कार्यज्ञा इति भावः । किञ्चात्र विशेषतो गवां वाजिनां च प्रमार इनि पूर्वस्मात् भेद उह्यः ॥ ४४ ॥ ____ अथ दशमस्य विश्वेशग्रामस्य लक्षणमाह - दक्षिणोत्तरगा इति ! यस्यां वास्तुभूभौ दक्षिणोत्तरमुखा विपुलाः पञ्च प्रतोल्यस्तथैव सममानाः प्राक्प्रतीचीगताः क्षुद्रवीथिकाख्योपत्रीविभिर्युताश्च पञ्च वीथ्यः कल्प्यन्ते । सेयं वास्तुभूमिर्विश्वेशग्राम इति विबुधैः सन्निगद्यत इति लक्षणार्थः ।।

Page #145

प्राकारेण समायुक्तमैशगेहं तु मध्यमम् । वणिग्जनसमाकीर्ण परिखाद्यैस्समन्वितम् ॥ ४६॥ मठमण्टपकूटायश्शिल्पशालादिभिर्युतम् । द्विसहस्रजनोपेतं यद्वास्तु परिगण्यते ॥ ४७ ॥ नाम्ना विश्वेश्वरग्रामः कथितो विबुधोत्तमैः ॥ १८ ॥
की दशलक्षणान्वितो ग्राम इति चेत उच्यते .यथास्मिन्नामे दीर्घणोन्नतेनैकेन प्राकारेण समावृतमैशायतनं मध्यवास्तुभूमिभाकारयेत् । पक्षयोरुभयोरपि द्वे द्वे वीथ्यौ निर्माय नाहौशगेहनाकारसमीपगां चैकामतिविपुलामितरप्रतोल्य पेक्षया वैशाल्याधिक्य संयुनां थीथीं निर्मापयदित्यर्थः । देवालयमुखगोपुर समी पगामेकामतिविपुलामितरप्रनोल्यपेन या वैशाल्याधिक्यमंयुनां वार्थी निर्मापयेदित्यर्थः । देवालयमुखगोपुरम मीपगा चैषा वीथी तु पक्ष द्वयगृहान्विता कार्या । अस्या एव वीण्या 'देवस्य सन्निधिवीथी' इति नामान्तरम । तथा देवायतनवप्रसमीपगायाः प्रनोल्या: ' माठवीथी' इति च विन्ध्यस्य दक्षिणदेशेषु प्रायशो व्यवहार इति समयः । विन्ध्यस्योत्तरे देशे तु तस्या एव सन्निधिवीथ्याः 'सही का' इति भाषया प्रसिद्धिरित्यलं विस्तरेण । वणिरजन समाकीर्ण इत्यादिकः स्पष्टार्थः । किश्चामु प्राम लघुपरिवया वा ममावृतं पृथुपरिखया वा समावृतं च कारयेदिति वाक्यार्थस्सुगमः ।। १८ ॥

Page #146

अथैकादशस्य कैलासग्रामस्य लक्षणम् ॥
समुद्रतीरगां भूमिमथवा गिरिसानुगाम । वर्तुलां वास्तुभूमि वा चतुरश्रामथापि वा ।। ४९ ॥ उत्तमां भूमिमासाद्य भवनादिकृते शुभम् । मुख्यमार्गयुतं प्राच्यां परिखावप्रयुक्तथा ॥ ५० ॥ देवतायतनं मध्य वास्तुगं गोपुरान्वितम् । वापीकूपतटाकादि वारुण्यां कल्पितं यदि ! ५१ ॥ वणिग्जनसमाकीर्ण निषद्यादिभिरन्वितम् ।
अथैकादशस्य कैलासग्रामस्य लक्षणमाह - समुद्रतीरगामित्यादिना । समुद्रतीरगा भूमिः, गिरिसानुस्थिता भूमिः, वर्तुला भूमिः , चतुरस्रा च भूमिः । एवंविधास्सर्वा अपि वास्तुभूमयो यदि उत्तमगुणोपेतास्तदा तासु भवनादिकं कार्यमित्युक्तत्वात् कैलासनामभाजोऽस्य ग्रामस्य भूमिम्समुद्रतीरगा वा गिरिसानुगा वा स्वीकार्येत्याशयः ॥
किञ्च, ग्रामस्यास्य मुख्यो मार्गः प्राच्यां दिशि कल्पनीयः । किञ्चास्य सर्वत्र परिखा वा वाभित्तिर्वा एतदुभयं वाऽवश्यं कार्यम् । गोपुरान्वितं देवागारं तु ग्रामस्यास्य मध्यभागे निर्मापणीयम् । वारुण्यां दिशि जलाशयः कार्यः । अपि

Page #147

६२
ब्राह्मणैस्समतां यातैरन्यैश्च बहुभिर्युतम् ॥ ५२ ॥
दक्षिणोत्तरगं वीथीचतुष्कं विपुलं मतम् । स्थलानुकूलं निर्माय चोपवीथीश्च सर्वतः ।। ५३ ।। प्राक्प्रतीचीगता वीथीः कल्पयेत्स्वेच्छया बुधः । तद्वास्तु विबुधैः प्रोक्तं नाम्ना कैलासनामभाक् ।।
अथ द्वादशस्य नित्यमङ्गलग्रामस्य लक्षणम् ॥ चतुर्दिक्स्थचतुर्द्वारं महागोपुर संयुतम् ।
चास्मिन्ग्रामे ब्राह्मणजनसंख्या यावती वर्तते तावत्येव संख्या इतरेषां सर्वेषामपि जनानां भवितव्येति चान्यो नियमः । वणिग्जनसमाकीर्णा विपण्यादयस्तु स्थलानुकूल्येन तत्र तत्र स्थाप्या इति भावः । अत्र ग्रामे विपुलं वीथीचतुष्कं दक्षिणोत्तरदिग्गामि भवेत् । तथैव वीथी चतुष्कमपि प्राक्प्रतीचीदिग्गतं कार्यम् । क्षुद्रवीथिकामुपवीथीं तु स्थलसौकर्यानुगुणं सर्वतः प्राच्यादिषु भागेषु कारयेत् । एतादृशलक्षणान्वितोऽयं ग्रामः कैलासनामभागिति शिल्पसिद्धान्ते निगद्यत इति स्फुटम् ॥ ५४ ॥
अथ द्वादशस्य नित्यमङ्गलग्रामस्य लक्षणमाह चतुर्दिक्स्थचतुर्द्वारमिति । यत्र स्थले प्राच्यादिषु चतसृषु दिक्षु चतुर्मार्ग कल्पनं निर्मीयते । तेषां चतुर्णा प्राच्यादिद्वाराणामुपरि
-

Page #148

महापथेन संयुक्तं सर्वतः परिखावृतम् ॥ ५५ ॥ वीथ्यष्टकसमोपेतचतुर्भागसमन्वितम् । मघवन्मित्रवरुणयक्षाख्याधिपसंयुतम् ॥ ५६ ॥ सर्वभागास्तुल्यमाना नोपवीथ्यादि कीर्तितम् ।
त्रितलसमन्वितं पञ्चतलसमन्वितं वा गोपुरं च क्रियते । तादृशचतुरिमार्गस्तु प्रतिदिशं बहुदूरदेशमार्गसहितश्च क्रियते । यञ्च वास्तुस्थलं सर्वतः परिखया वृतञ्च क्रियते । तस्य नित्यमङ्गलप्राम इति नाम प्रसिद्धम् ।।
अस्य ग्रामस्य लक्षणान्तराणि यथा-अस्य समयां वास्तुभूमिं सूत्रप्रसारणेन सममानं चतुर्भागं कृत्वा एकैकस्मिन्नपि भागे विपुलं वीथ्यष्टकं कारयेत् । आहत्य चतुर्वपि भागेषु द्वात्रिंशद्वीथ्यो भवन्तीत्याशयः । अत्र तु क्षुद्रवीथीं वा उपवीथीं वा कुत्रापि न कारयेदिति नियमः ॥
किश्चात्र पूर्वोक्तवास्तुभूभागचतुष्कस्य इन्द्रः, रविः वरुणः, यक्षेशश्च मुख्या अधिदेवता इत्युक्तत्वात् , एकैकास्मनपि भागे तादृशेन्द्रादिदेवानां तत्तद्भागाधिपानामालयः कार्य इति । यथा-पूर्वोक्तवास्तुभूमौ प्राच्यां दिशि इन्द्रस्यायतनं कार्यम् । दक्षिणस्यां दिशि रवेरायतनम् , प्रतीच्यां दिशि वरुणस्यायतनम् , उदीच्यां दिशि धनाधिपस्यायतनमिति विवेकः । एते

Page #149

६४
हरेरस्य देवीनां काल्यादीनां खेरपि ॥ ५७ ॥
गोपुरेण समायुक्तं सभामण्टपसंयुतम् । तटाकाद्यैस्समायुक्तं भवनं मध्यवास्तुभाक् ॥ ५८ ॥
पट्सहस्राधिकजने संयुतं च समन्ततः । वणिग्जनसमाकीर्णं तन्तुवायादिभिर्युतम् ॥ ५९ ॥
ग्रामकार्य करै स्सर्वैरन्यैश्च बहुभिर्युतम् । नरपालालयोपेतं न्यायवित्सभया युतम् ॥
निर्माण यत्र स ग्रामो नित्यमङ्गलनामभाक् ॥ ६० ॥
देवाः क्रमशस्तत्तद्वास्तुभूवासिनां जनानां बलारोग्यपुष्टिधनवृद्धिप्रड़ा मता इति प्रतीतिः ॥
एतेषामिन्द्रादिदेवानां क्षुद्रायतनमेव कार्यम | महाभवनं
1
तु हरेर्लक्ष्म्याः, हरस्य गौर्याश्व । अन्यासां काल्यादीनां नगर प्रामाधिदवनामायतनन्तु महागोपुरसभामष्टपतटाकादिनिर्माण सहितं कारयेदित्यर्थः । कुत्र ? नित्यमङ्गरस्यास्य ग्रामस्य मध्यभाग एव । अब सर्वत्र नानाजातिजनानां षट्सहस्रसंख्याया अधिकानामपि बास इति । किञ्चायं ग्राम: बहुविधवणिग्जनापेतः तन्तुवायादिभिः कुविन्दादिभिर्वस्त्रकारादिभिः सहितः कुलालाम्बष्ठादिग्रामकार्यकरैश्च सहितः न्यायवित्ममया युतश्च भवतीति । अयमेव सर्वेषु

Page #150

अथ मानकथनम् ॥
इष्टिका च शिला दारुरयाकीलादयोऽप्यमी । वास्तुकर्मणि चान्यत्र वस्तुसंज्ञमुदीरितम् ॥ ६१ ॥ तद्वस्तु मानयेच्छिल्पी मानदण्डेन सर्वतः । तस्मान्मानं शिल्पिवगैरवश्यं ज्ञेयमीरितम् ॥ ६२॥ मानज्ञानविहीनैस्तु कर्म कर्तुं न शक्यते । कृतश्च कर्म वैफल्यं भजते नात्र संशयः ॥ ६३ ॥
प्रामे पूत्तम इति केपाश्चिन्मतम । तदात्वे वैद्यशालापाठशालाशुपयोगिनीनां शालानां निर्माणमपि कार्यमिति प्रपश्चितम् ॥
'प्राची गता मुख्यवीथी, इत्यादिना एतावता प्रबन्धेन द्वादशविधप्रामाणां समग्रलक्षणमुक्तं भवति । एकत्र सल्लक्षणमुपहितं तदपेक्षया गुरुणि प्रामान्तरे तदेव लक्षणमनुसन्धेयमिति न्यायविदां क्रममनुसृत्यैवात्र दिव्येन विश्वकर्मणा ग्रन्थका एतादृशलक्षणमुक्तमिति भावः । प्रामेष्वेषूपपादितानां वीथ्यादीनामायामादिमानन्तु माननिरूपणानन्तरमुक्तं ज्ञेयम् । अत्र तु यान्यनुक्तानि लक्षणानि तानि सर्वाणि यथाक्रमं ज्ञेयानि सूक्ष्मदर्शिभिरिति नोक्तं विस्तरेणेति ॥ ३०॥
इत्थंप्रकारेण द्वादशधा प्रतिपादितानां प्रामाणामुत्तरत्र प्रतिपादयिष्यमाणानां नगराणामन्येषाश्च शिल्पकार्याणामत्यन्तो
B.s.

Page #151

तन्मानं बहुधा प्रोक्तं तज्ज्ञेयं सूक्ष्मचक्षुषा । खर्गे लोके मानमादौ गुरुणा संप्रकीर्तितम् ॥ ६४ ॥ विविधं तच्च मघवा प्रोक्तवान्सुरसंसदि । देवेन नन्दिना तच्च बहुधाविष्कृतं पुरा ॥ ६५ ॥ तदेव विविधं प्रोक्तं नारदेन महर्पिणा । मानमेवं बहुविधं कथितं पूर्वसूरिभिः ॥ ६६ ॥ दवमानुपभूपालपामादषु गृहेषु च । मण्टपेषु विमानेपु गोपुरे तोरणऽपि च ।। ६७॥ सोपानेषु प्रतोलीपु वापी कृपादिकेषु च । विविधासु च शालासु चन्द्र शालादिकामु च ॥ ६८ ॥ डोलादिषु गवाशेपु बदनानु प्रतिमानु च । उपपीठेषु पाठपु मिलमत्रादिकेषु च ॥ ६ ॥ अन्येपु शिल्पकार्य पु यन्मानं तञ्च योजयेत् ।
मानामाव कियादीनां न शोमा न बलादिकम् ।। पयोगिमानलक्षाणाद - इष्टिका च शिलेत्यादिना । इष्टिका. शिलादारूबण्डाय लाईन सवननिर्माणोपयोगिनां वस्तुनामभाजा मानन्तु सिली मानदण्डन मानयेदित्यर्थः । तस्माच्छिल्पिभिरवश्यं मानज्ञान सम्पादनीयमित्युपदेशः । मानशानविहीनस्त्वित्यादिः स्पष्टार्थः ।।

Page #152

द्रव्यनाशश्चापयशो भवत्येव न संशयः । तस्मान्मानं शिल्पिवगैरवश्यं ज्ञेयमीरितम् ।। ७१ ॥
अथ अगुलादिमानलक्षणम् ॥
परमाण्यादिमानन्तु प्रसिद्धं सुरसंसदि । न ग्राह्यं नापि विज्ञेयं मानवैस्तु कदाचन ।। ७२ ॥
तम्मान्मानवमानन्तु प्रोच्यते फलदायि तत् । शालिनीहिस्तु सर्वत्र सिद्धमानोदयो मतः ॥ ७३ ॥
पूर्व स्वर्गलोके गुरुणा प्रोक्तं मानमिन्द्रः पुनरपि बहुविधं व्याचकार । तदेव नन्दिदेवेन भगवता पुनरपि बहुविधमाविष्कृतम् । महर्षिणा नारदमुनिना च पुनरपि तदेव मानं बहुप्रकारमुक्तमित्युक्तत्वात प्रथमतो गुरुशिल्पशास्त्रं, तदनु मघवच्छिल्पं, ततो नन्दिशिल्लं, पश्चान्नारदशिल्पशास्त्रञ्च क्रमादेवं सञ्जातमित्युग्नेयम् । देव मानुपभूपालेत्यादिः स्पष्टार्थः ॥ ७१ ॥
परमाण्यादीति । यत् परमाण्वादिमानं परमावणुवालाग्रस्थधूल्यादिमानं सुरलोके प्रसिद्ध प्रमाणम् । तत्सर्वथा मानवैन ग्राह्यमेव । तस्मात्सर्वत्र वास्तुकर्मणि शस्तं सर्वैरपि सुलभवेद्यं मानवं मानमेवोच्यते । यथा -- ब्रह्मसृष्टिषु शालिनीहिस्तावत् गुञ्जाफलवत् सर्वदेशेष्वपि सममान एवं

Page #153

६८
तैत्रादिभिस्त्रिभिर्युक्तमङ्गुलं मानत्रं मतम् । द्वादशाङ्गुलसंयुक्तो 'वितस्तिरभिधीयते ॥ ७४ ॥
वितस्तिद्वय संयुक्तं 'हस्तमान मुदीरितम् । हस्तमानद्वयोपेतो 'धनुर्मुष्टिरितीरिता ॥ ७५ ॥ धनुर्मुष्टियोपेतो दण्ड इत्यभिधीयते । दण्डद्वयेन संयुक्त 'नृपदण्ड इतीरितः ॥ ७६ ॥
नृपदण्डद्वयोपेतो 'ब्रह्मदण्ड इति स्मृतः । इत्यादि बहुधा मानं शास्त्रपूक्तं मनीषिभिः ।। ७७ ॥ दृश्यते । तस्मात्स एव त्रीहि: सर्वप्रमाणानामाद्यं लक्षणमिति बोध्यम् ॥
तादृशत्रीहिवयष्येवन्मानमङ्गुलमिति कथ्यते । तादृशा
गुलद्वादशकम्य वितस्तिरिति
नाम 1 तादृशवितस्तिद्वयस्य इस्तमानमिति नाम । तादृशहस्तमानद्वयस्य धनुर्मुष्टिरिति नाम । तादृशमुद्वियन्यदण्ड इति नाम । तादृशदण्डद्वयं नृपदण्डमानमिति नामभाग्भवति । तादृशनृपदण्डद्वयस्य ब्रह्मदण्ड इति नाम च प्रसिद्धमेव । एतादृशमानं सकलं मानवमानमिति शिल्पशास्त्रेषु प्रसिद्धं शिल्पिभिरवश्यं ज्ञेयमिति भावः ॥
1. Fr 2. ruin 3. 4. 6 14 कं Car√ 5. 12 2014 Car√ 6.24 14 कंCar 60,

Page #154

दारुणा पट्टवस्त्रेण लोहैर्वा वल्कलादिभिः । मानसूत्रमिदं कार्य शिल्पिभिश्शास्त्रपारगैः ।। ७८ ॥ बेरनिर्माणकार्येषु धनुर्मुष्टिरुदीरिता । विमाने देवपीठेषु वह्निशालादिमासु च ।। ७९ ।। हस्तमानन्तु संयोज्यं कार्यक्षैश्शिल्पिनां वरैः । दण्डेन मानयेद्ग्रामनगरादीनृपेण वा ।। ८० ॥ घण्टापथश्च शृङ्गाटं चत्वरं मानवं गृहम् । निषद्यां विपणि मार्गशालां सस्यक्षितिं तथा ॥ दण्डेन क्ष्मापदण्डेन मानयेच्छिल्पकोविदः । पुष्कलं ग्राममानश्च गिरिदुर्गवनानि च ॥ ८२ ।। _' इत्यादि बहुधा मानम्' इत्युक्तत्वात् इदं भूमानम | सुवर्णादितुलारोपणमानन्तु अन्यदेव । आज्यादिमानकं प्रस्थमानमप्यन्यदेवेत्यन्यमानजालं सूक्ष्मदर्शिभिरूह्यम् । एतन्मानलक्षणं त्व. स्मत्कृतायां शिल्पकलाव्याख्यायां विस्तरशः प्रपञ्चितम ; तत्सर्वमपि तत्रैव ज्ञेयम् ॥
शालिनीहिस्त्वित्यारभ्य क्रमशः प्रदर्शितमिदं भूमानं दण्डेन वा पट्टवरकेण वा लोहेन वा वल्कलादिभिर्वा कार्यमिति शिल्पज्ञाः । श्रेष्ठया शमीशाखया, निम्बशाखया, खदिरतरु. शाखया, नक्तमालशाखया, ताम्रपित्तलादिलोहेन वा कृतो

Page #155

तरङ्गिणी तटाकश्च नृपप्रासादकन्तथा । उपकार्याश्च विविधामवरोधांश्च शिल्पिराट् ॥ ८३ ॥ मानयेनृपदण्डेन सर्ववास्तुप्रमाणवित् । देवप्रासादशालादीन्ब्रह्मदण्डेन मानयेत् ।। स्थिरधीरप्रमत्तश्व मानविच्छिल्पकोविदः ।। ८४ ॥
दण्डः मानदण्ड इति नाम भजते । कौशेयादिपट्टवस्त्रग वा रजतादिना, शृङ्खलादिना, वल्कलादिना वा कृतं मानसूत्रामिति नामभाग्भवतीति प्रमिद्धिा ह्या ।। ७८ ।।
एतादृशमानदण्डादिना करणीयमाइ - बेरनिर्माणकार्येष्पित्यादिना । हरिद र लक्ष्मीकाल्यादिवेरनिर्माणकाले पूर्वोक्तेन धनुर्मुष्टिमानेन तादशवरादिपु मुग्यादि मानयेत् ! तथा विमानं देवमग्निशालादींश्च हम्मदण्डन मानयेत । ग्रामपुरनगरादीन् दण्डमानेन नृपदण्डमान बा शिल्पी मानयेत । चतुष्पथवीथीं, वलभी, चत्वरं, मनुज भवनं, विपणिं, निषद्यां, मार्गशालां, सम्य भूमिं च दण्डन वा नृपदण्डेन वा मानयेत् । तथा समग्रमुत्तमं प्राम, गिरि , दुर्ग, चनं, नहीं, तटाकं, नृपप्रासादं राजभवनं, शुद्धान्तादिभवनानि च नृपदण्डेनैव मानयेदित्युपदेशः । सर्वाण्यपि देवभव नानि ब्रह्मदण्डेनैव मानयेदित्येवं दण्डादितत्तन्माननियमनोपदेशः शास्त्रचोदित इति वरम । तत्र

Page #156

अथ मण्डकादिग्रामवार्थानां मानकथनम् ॥
मण्डकग्रामवीथीनां देयं दण्डशतं भवेत् । दण्डद्वयेन वैशाल्यङ्कथितं शास्त्रपारंगः ।। ८५ ॥ प्रस्तरग्रामवीथ्यस्तु शतद्वयसमन्विताः । सार्धदण्ड द्वयेनैव वैपुल्यमिह कीर्तितम् ॥ ८६ ॥ बाहुलीकग्रामवीथ्यो द्विशताधिकदैर्ध्यगाः । दण्डत्रयेग वैपुल्यं तच्च प्रोक्तं बुधोत्तमैः ।। ८७ ॥ पराकग्रामवीथ्यास्तु देध्यं पञ्चशतं मतम् । दण्डत्रयेण वैशाल्यं कथितं शास्त्रकोविदः ॥ ८८ ॥ चतुर्मुखे पूर्वमुखे याश्च वीथ्यः प्रकीर्तिताः । तासां देयं पञ्चशतं मानमुक्तं मनीषिभिः ॥ ८९ ॥
तत्र मानगणन समयेषु शिल्पिना कोविदेन स्थिरधीयुनाऽप्रमत्तेन च भवितव्यमिति भावः ।। ८४ ॥
दण्डेन मानयेनामनगरादीन्नृपेण घा' इत्युक्तत्वात् धनुर्मुष्टिद्वयप्रमाणोपेतेन दण्डदारुणा पूर्वोक्तमण्डकादिद्वादशविधप्रामाणां मानं करणीयमित्याह - मण्डकग्रामवीथीनामित्यादिना । तत्र मण्डकग्रामवीधीदैर्घ्यन्तु शतदण्डप्रमाणं, वैपुल्यं दण्डद्वयप्रमाणमिति शिल्पज्ञा वदन्तीति भावः ॥

Page #157

७३
दण्डत्रयेण वैशाल्यमुपर्वाभ्यस्त्रिदण्डकाः । मङ्गलग्रामवीथीनामपि तत्कीर्तितं बुधैः ।। ९० ।।
विश्वकर्मग्रामवथदैर्घ्यं षट्शतदण्डकम् । सार्धदण्डत्रयं मानं वैपुल्यं तु निगद्यते ॥ ९१ ॥
अत्र तावत्प्रमाणवचनेषु मण्डकादिप्रामवीथीनां दैर्ध्य - मानं दण्डेन मानेन मानं कार्यमित्यत्र न विवादः । तन्मानं युज्यत एव । परन्तु तादृशवीथीप्रतालिकादिवैपुल्यं तु नृपदण्डेनैव मानं युक्तमिति शिल्पज्ञानामाशयः । प्रन्थकत्री तु दण्डेनेत्युक्तत्वादेवमाशङ्का । तस्या एवमेव परिहारस्सुगमः । दैर्ध्यायामादिलक्षणवचनानामपि सामरस्यमपि बोध्यत् । एवमुत्तरत्रापि ।
द्वितीयस्य प्रस्तरग्रामस्य वीध्यस्सर्वा अपि शतद्वयदण्डदेवत्यः सार्थदण्डद्वयविपुला । तृतीयस्य बाहुलिकमामस्य वीथ्यस्सर्वा अपि किञ्चिदधिकशतद्वयदण्डदैर्ध्य वत्यो दण्डत्रयविपुलाश्च । चतुर्थस्य पराक्रमामस्य सर्वास्वपि वीथीषु पश्चशतदण्डदैर्ध्य दण्डत्रयवैशाल्यश्र्वोक्तं । भवति क्षुद्रवीथीनां वैशाल्यन्तु दण्डद्वयप्रमाणमित्ययं भेद ऊह्यः । सप्तमस्य मङ्गलग्रामस्य सर्वास्वपि विथषु तदेव प्रमाणमुक्तम् । चतुर्मुखपूर्वमुख ग्रामयोः यत् प्रमाणं दैर्ध्य वैशाल्ये चोक्तं तदेव मानमिति पूर्वेणान्वयः ।

Page #158

७३
देवशग्रामवार्थीनां देध्यं पञ्चशतं मतम् । दण्डत्रयेण वैपुल्यं तन्यूनाः क्षुद्रवीथिकाः ।। ९२ ।। विश्वेशग्रामवीथीपु तदेवोक्तं मनीषिभिः । कैलासग्रामवीथीनां दैध्य सप्तशतं मतम् ॥ ९३ ॥ वैपुल्यन्तु चतुर्दण्डं मानमुक्तं मनीषिभिः । नित्यमङ्गलबीथीनामपि तन्मानमीरितम् ।। ९४ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्र
ग्रामलक्षणकथनं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥
अष्टमस्य विश्वकर्मग्रामम्य वीथीमानं तु दैये पट्शतं दण्डप्रमाण ; वैशाल्ये तु सार्थदण्डवयं मानमिति । क्षुद्रवीथीनामुपवीथीनान्तु मानंतदपेक्षया किंचिन्यूनत्वेन शिल्पिभिरेव निर्धार्यमित्याशयः ॥
नवमद शमयोदेवेशग्राम विश्वेशग्रामयोः वीथीनां देयन्तु सप्तशतदण्डप्रमाणम् । वैशाल्यञ्चतुर्दण्डप्रमाणमानितम् । क्षुद्रवीथीनान्तु पूर्ववदेवोह्यमिति भावः इत्येवंप्रकारेण पूर्वप्रतिपादितानां सर्वेपामपि ग्रामाणां बीथीवर्गदेय॑वेशाल्यप्रमाणमुक्तं भवति । तेषु प्रामेषु तत्र तत्र वास्तुभागे कल्पनीयगृहभवनसौधशालाकूप
8.8.10

Page #159

आधस्तु निगमः प्रोक्तस्कन्धावारो द्वितीयकः । द्रोणकस्तु तृतीयस्स्याच्चतुर्थः कुब्जको मतः ॥ ३८ ॥ पदणं पञ्चमं षष्ठश्शिविरस्तु प्रकीर्तितः। ...............चारस्सप्तमो वाहिनीमुखः ॥ ३९ ॥ निगमादिनगर्यस्तु नृपभोग्या उदीरिताः।
तत्र प्रथमस्य निगमनगरलक्षणम् ॥ वनमध्यगतो वापि गिरिसानुगतोऽपि वा ॥ ४० ॥ सदातोयातीरभाषा रक्षकैरभिसंवृतः ।
निगमो दुर्गसंयुक्तो वप्रेणापि समातः ॥ ४१ ॥ पादयिष्यमाणबहुविधनगरलक्षणोप बृह्मणभूतात्मकं निगमादिसप्तविधनगरलक्षणं प्रस्तौति - आद्य इति । तत्र प्राथमिको निगमः । द्वितीयस्कन्धावारनामकः । द्रोणकम्तृतीयः । कुब्जकश्चतुर्थः । पञ्चमः पट्टणनामभाक् । षष्टः शिबिरनामा । सप्तमस्तु वाहिनीमुख इति सप्तविधो नगरभेदः ।।
___ एवं सप्तविधभेदत्वेन प्रतिपादिता इमे नगरादयो न प्रामलक्षणेषु निवेशनीया, नापि पद्ममुखादिमहानगरलक्षणेषु । तस्मादिदं पृथक्त्वेन निगमादिलक्षणमेवं प्रतिपादितं ज्ञेयम् ॥
एवं भूननिगमनगरस्य वास्तुभूमिस्तावद्वनमध्यगताऽथवा गिरिसानुगता वा भवितव्या। निगमाख्यमिदं नगरं समन्ततः

Page #160

८७
चतुर्दिक्थचतुर्द्वारो महामार्गयुतो भवेत् । पीठाधिष्ठानसद्व प्रगोपुरादिसमन्वितः ॥ ४२ ॥
प्राक्प्रतीचीप्रतोल्यस्तु चत्वारिंशत्प्रकीर्तिताः । दक्षिणोत्तरगा विंशद्वीथ्यो दण्डत्रयायताः ॥ ४३ ॥ उपवीथीः क्षुद्रवीथीः कारयेद्बहुसंख्यकाः । वास्तु भूमध्यदेशे तु तुङ्गं भूपालमन्दिरम् ॥ ४४ ॥ राजकार्य करैरन्यैः पुरकार्य करैर्युतः । विपण्यादिसमोपेतो न्यायशालादिभिर्युतः ॥ ४५ ॥
पुररक्षक, परिरक्षितो भवितव्यः । दुर्गेण वप्रेणापि संयुक्तो नित्यमङ्गलग्रामवदत्रापि प्राच्यादिषु चतसृषु दिक्षु महामार्गान्वितं द्वारचतुष्कं सोपपीठं निर्मापणीयम् । तादृशद्वारेषु चतुर्ष्वपि भूमौ प्रथमतः पीठस्तदुरधिष्ठानन्तदुपरि सद्वप्रयुतं गमनागमनयोग्यं महाद्वारं तदुपरि पञ्चतलोपेतन्त्रित लेपितं वा गोपुरश्च निर्मापणीयमिति तन्निर्माणक्रमश्वोक्तो भवति । सङ्ग्रहेण सद्वज्रस्तावत्पृथुद्वारेषु करणीय सन्धिबन्धनार्गलादिरिति तेनेोपेतं महाद्वारमिति निगमाख्येऽस्मिन्नगरे प्राचीदिगारब्धाः प्रतीचीगामिन्यः प्रतोलिकाश्चत्वारिंशत्संख्याकाः स्थाप्याः ||
किन दक्षिणादिगारव्याः कौबेरदिग्गामिन्यस्तिर्यग्वी ध्यस्तावद्विशति संख्याका भवितव्याः । एतासां प्रतोलिकादीनां

Page #161

नानाजातिजनाकीणों वारुण्यां देवगेह भाक् । तुङ्गैस्सोधैरुपेतोऽयं कथितो निगमो बुधैः ॥ ४६॥
अथ द्वितीयस्य स्कन्धाबारभ्य लक्षणम् ॥ रणाङ्गगानिवृत्त न्यू राजम्मानिाशनम् । स्कन्धावारा इति तानिशा अविशारदैः ॥४७॥ गिरिपार्श्वगता भगिरथवा मिनिम व्यभाक।
महारण्यस्य मध्यम्या दर्शन मान्यता ॥४८॥ वैशाल्यन्तु दण्डन यांमान । शिबानां संख्यात्वनका तत्र तत्र वीथीस्थिामारकाची 3 ! आप चाम्य निगमाख्यनगरम्य मध्यवन्नुभाग
मन्दिर निर्माप णीयम । राजकार्यक: पुन: बाबुत निपण्या. दीत्यादिः म्पमा नि नि
भवति ॥ ४६॥ ___ अथ द्वितीय ... या विशिनष्टि --- रणाङ्गनादिनि । रणा:
मनमान्य सेनानिवेशभूमिस्तावःम्कन्धावारनामभा न रः । अस्य स्कन्धा. वारस्य वास्तुभभिन्तु गिरि अंगना मा । अथवा गिरिमध्यस्थिता महार ण्यम व्यथिका वा भवन । सर्वथा शत्रुसेनाभिरनाक्रान्ता भवितव्येति ममयः । सन्धाचारस्यास्य दक्षिणभागे भूपालभवनमुनरभागे मनेशभवनञ्च निर्मापणीयमिति ग्रन्थान्तरेषु दृश्यते बचनम् ।।

Page #162

राज्ञस्सेनापतेस्सौधैरन्वितो दक्षिणे स्थले । दृढेकद्वारसंयुक्ता निषिद्धान्यजना तथा ॥४९॥ वाजिवारणयोधानान्निवेशैर्बहुभिर्युता । महायुधानां शालाभिस्सर्वतस्संवृता मता ॥ ५० ॥
अथ तृतीयस्य द्रोणकनगरस्य लक्षणम् ॥ द्रोणकस्तु महीनेतुस्सदनेन विराजितः । पूर्ववद्वप्रसंयुक्तो गोपुरेण समन्वितः ॥५१॥
अत्र तु दक्षिणायामेव दिशि राज्ञसेनापतेरपि सौधनिर्माणमभिहितमपि कराशयभेद इति । अवापि गुणोत्कर्षानेव पश्यामः । यथा यदि तावदभिभवादिसमये प्राप्ते तात्रिपूं. स्तद्योधादींश्च निरसितुमालोचनादिकम्च कतु सेनापतिभूपालयोरेकत्र स्थले सान्निध्यमेव शक्यमिति ।। ... अपि चेदन्नगरपर्यायं दृढं परैरनभिभाव्यमेकद्वारयुतं भवितव्यम् । किश्चात्र पद्मादिनगरवत्सर्वजनानामपिसंततङ्गमनागमनन्नाभिहितम् । परन्तु कालौचित्येन तेषाङ्गमनादिरित वाजिना, वारणानां, योधानाञ्च सदनैरुपेतश्शतघ्न्यादिमहायुधशालासमेतो रक्षकैयामिकैरपि संरक्षितो बास्तुभागोऽस्पति स्कन्धावारलक्षणार्थः स्फुट एव ॥ ५० ॥
अथ तृतीयस्य द्रोणकनगरस्य लक्षणमाह - द्रोण.
..8.12

Page #163

चतुर्दिक्स्थचतुर्दारोऽथवा द्वारद्वयान्वितः । आरामैर्निष्कुटैश्चापि कुल्याभिराभिसंवृतः ॥५२॥ कृषीवलादिसंयुक्तस्सस्यक्षत्रसमावृतः । धनधान्यसमृद्धानां सदनैर्बहुभिर्युतः ॥५३ ॥ दशतिर्यद्वीथिकास्स्युः पञ्चाशदीर्घवीथिकाः । मठमण्डपसंयुक्तो वापीकूपादिभिर्युतः ॥ ५४ ॥ शिवहर्म्यसमोपेतो मध्यभागेऽथ वारुणे । ब्राह्मण्यादि चतुर्वर्णैरन्वितो राजसेवकैः ॥ ५५ ॥ दुर्गेण संयुतः कुब्जो विशालस्थलभाङ्मतः ।
नृपगेहन्तु दशभिर्भागेनैकेन कारयेत् ॥५६॥ कास्त्विति । द्रोणकनगरभूम्यामत्र भूपालमनोरथानुगुणं समीचीनस्थले राजभवन निर्मापणीयम ; पूर्ववदित्यनेन पूर्वप्रतिपादितस्कन्धाधारस्येवात्रापि द्रोगकनगर नगरं परितो वप्रनिर्माणञ्च कार्यमिति प्रतीयते । किञ्च प्राच्यादिचतुर्दिक्ष्वपि सगोपुरन्द्वारचतुष्कं वा नगरद्वारद्वयं वा कार्यमिति । अपि च नगरस्यास्य मध्यभागे प्राच्यां वा दिशि शिवमन्दिरनिर्माणकार्यम् । राजसेवकैर्बहुविधैर्विप्रादिचतुर्वर्णजैश्च समन्वितमिदं द्रोणकनगरमित्यर्थः । आरामैनिष्कुटैरित्यादिना प्रतीयते ॥ स्पष्टमन्यत् ॥५५॥
अथ चतुर्थस्य कुटजनगरस्य लक्षणमाह - दुर्गेनेति ॥

Page #164

एकाननन्तु कौबेर्या कल्पयेच्छिल्पकाविदः । वैश्यसंख्याधिक्यवञ्च पण्यवीथीभिरावृतः ॥५७।। उदीच्यामथ वारुण्यान्देवतायतनं शुभम् । परकार्यकरैस्सर्वैरन्वितश्च समन्ततः ॥ ५८ ।। राजवीथीद्वयोपेतः प्रादक्षिण्यप्रमाणतः । प्रतोलिकाभिह्वीभिर्वीथीभिरभिसंवृतः ॥ ५९ ।।
निम्नत्वोन्नतत्वरहितेऽतिविशाले पूर्वोक्तनिगम द्रोणकनगरवैशाल्या. प्रेक्षया अतिविशाले समस्थले कुजनगरमिदं दुर्गाख्यपरिघयाऽगाधया संवृतं कल्पयेत् । किञ्च नगरस्याम्य सर्वा वास्तुभूमि दशभागां विभज्य तत्रैकभागप्रमाण स्थले नृपभवनमपि निर्मापणीयम् । किश्चास्य नगरस्य को बेर्यामेव दिशि मुख्यमेकं द्वारं स्थाप्यम् । किञ्चान नगर उदीच्यां वारुण्यां वा दिशि देवतायतनकरणीयम् ॥
अपि चात्र प्राचीदिगारब्धा राजवीथी तावत् प्रतीचीदिशं स्पृशेत् । तथैव दक्षिणदिगारब्धाऽन्या राजवीथी कौबेरी दिशश्च । एवं प्रादक्षिण्यक्रमेणावत्या वीथी: प्रतोलिकादींश्चान्तनिक्षिप्य तद्वहिर्वलयाकारेण प्रादक्षिण्यक्रमेण एतद्राजवीथीद्वयेनावृतमिदं नगरं कार्यमिति । किञ्च नगरेऽस्मिन्वीथीप्रतोलिकादीनां संख्यानेका मता। यथास्थललाभं ताश्च कारयेदिति बहुवस्तु

Page #165

९२
अथ पश्चमस्य पट्टणनगरस्य लक्षणम् ॥
पारावारतटे वापि भूधरोपत्यकातटे । स्वादुतोयस्थले वाऽपि पत्तनङ्कारयेद्बुधः ॥ ६० ॥
महामार्गेण संयुक्तं सर्वतः परिघावृतम् । वfथ्यष्टकसमोपेत भागद्वादशभूषितम् ।। ६१ ।।
एकपादप्रमाणेन स्थलेन नृपमन्दिरम् । मध्ये वा दिशि वारुण्यां दुर्गापेतं प्रकल्पयेत् ।। ६२ ॥ भरितैः पण्यवीथी सन्दोरुपेतं तत्रत्यवैश्याद्यनेकजनेोपेतं चेति कुब्जनगरलक्षणार्थः ॥ ५९ ॥
अथ पञ्चमस्य पट्टणस्य लक्षणमाह पारावारतट इति । पत्तनस्य वास्तुभूमिस्तु प्रायशस्समुद्रतीरगता लाध्या । तदलाने पर्वतस्यासन्न भूमिगता वा स्यात् । अथ यत्व स्वादुतोयं सुखलभ्यं सर्वैरपि सततं सुलभग्राह्यं तत्र वा स्थले पत्तनाख्यन्नगर भिड़ं कल्पयेदित्यर्थः । किश्चेदन्नगरं प्राच्यादिषु चतसृष्वपि दिक्षु महागोपुरसहितनगरं द्वारचतुष्कोपेतङ्कल्पनीयम् । तत्र द्वारस्थलं तत्तद्दिग्देशगतेन महामार्गेण संमिलितङ्कार्यम् ॥
अपि च पत्तनमिदं परितः परिखा खननीया । किं च पत्तनस्यास्य सर्वामपि वास्तुभूमिं द्वादशभागां विभज्य तत्रैक भागप्रमाणस्थले नृपमन्दिरङ्कल्पनीयम् । तादृशनृपमन्दिरन्तु

Page #166

गोपुरेण समायुक्तं सभामण्टपभूषितम् । कल्पयेदिक्षु सर्वत्र देवतायतनं बहु ॥ ६३ ॥ उपवीथीः क्षुद्रवीथीरनेकाश्च प्रकल्पयेत् । अयुताधिकसंख्यात्र जनता संप्रकीर्तिता ॥६४॥ चित्रादिसदनोपेतं यामिकैरपि रक्षितम् । प्रतिदेशमिदं स्थाप्यं जनानां बहुसौख्यदम् ॥६५॥
अथ षष्ठस्य शिबिरनगरस्य लक्षणम् ॥ भूपालस्सचिवस्सेनानायको बलिकारकः ।
न्यायविच्च सभाध्यक्षो ये चान्ये राजपूरुषाः ॥ ६६ ॥ तद्वास्तुभूमेमध्यगतं वा वारुणीदिग्गतं वा सपरिखश्च भवितव्यम । अवशिष्टेष्वेकादशभागेषु एकैकस्मिन्नपि भागे अष्टै महावीथ्या स्थाप्याः । आहत्यात्र नगरे महावीथीनां संख्या अष्टाशीतिकेति । उपवीयः, क्षुद्रवीध्यश्चाने कास्तत्तत्स्थलानुकूलं स्थाप्या: । अपि चास्मिन्पत्तननगरे मण्टपसभाशालागोपुराधन्वितं बहुदेवतायतनं तत्र तत्र कार्यम् । किश्चात्र कचित्पाठशाला, कचिञ्चित्रशाला, कचिद्वैद्यशालेति, बह्वयश्शालाश कल्पनीयाः । अयुताधिकजनसंख्वान्वितमेतादृक्पत्तनाख्यनगर सकलजनसुखप्रदविविधकल्पनोपेतं प्रतिदिशं कल्पयेत् शिल्पकोविद इति पत्तननगरलक्षणार्थः ॥ ६५ ॥
अथ षष्ठस्य शिबिरस्य लक्षणमाह. भूपाल इति ।

Page #167

९४
तेषान्तत्कालवासाय कल्पनं शिबिराख्यकम् । दारुखण्डैश्शिलाभिर्वा लोव पट्टवस्त्रकैः ॥ ६७ ॥
भूपाल:, सचिवः, सेनानायकः, बलिकारकः, राजकीयकरमहीता, न्यायवित, प्राड्विवाकादिः, सभाध्यक्षा, राजकीय सभायां तत्तत्कायीलोचनादिवादिनोऽन्ये च ये सुहृदो राजकार्यकरा राजपुरुषादय एतेषां निवासाय तत्तत्समयेषु तात्कालिकं यत्कल्पनं तत्र तत्र क्रियते तच्छिविरमित्युच्यते । तच्छिबिरं दारुखण्डवशिलाभित्र ताम्रलोहफलकादिभिवी पवस्त्राद्यैर्वा तत्तत्कालदेशस्थलानुगुणं नानारक्षणयुतं निर्माणमभिमतम् । एतादृशद्रव्यैशिविरं निर्मापयेदिति पिण्डिनार्थः । तदेव शिबिर मिष्टिकाभिर्वा शिलाभित्र बहुविधपीठशयनग्वदादि मौकर्ययुतङ्कल्प्यम् । तदा तत्कल्लनमचलशिविरनामभाग्भवति ॥
यत्तु पटवस्त्रेण वा फलकाभित्री कल्प्यते तचलशिबिरामभाग्भवतीति प्रसिद्धिः । एतद्विविधमपि शिविरं तत्र तत्र नगरस्य वहिर्दूरस्थ कार्यम् । अथवा वनमध्यभागे स्थाप्यम् । आहोस्विद्वटवकुलकदम्बपुन्नागर मालादिप्रच्छायभूरुह शीतलतले वा कल्प्यमिति ॥
नन्वत्र शिलाभिर्निर्मिते निबिडस्थले निवासः कथं श्रेयस्करः १ शिलागेहन् देवतानामित्युक्तत्वादिति चेन्न । निवासोऽत्र क्षत्रियाणामेव विहितत्वात् । अन्यजनवास स्थलन्तु नैयत्येन

Page #168

इष्टिकाभिस्तथा कल्प्यं नगरस्य बहिस्तु वा । वनान्ते वा सानुभागे वटादेश्शीतले तले । चलं वाप्यचलं वापि कारयेच्छिल्पकोविदः ॥ ६८ ॥
अथ सप्तमस्य वाहिनीमुखस्यलक्षणम् ॥ पारावारेण नद्यास्तु सङ्गमो यत्र दृश्यते । तत्रस्थनगरनाम्ना वाहिनीमुखमीरितम् ॥ ६९ ॥
शिलापटलादि हीनमेव सत्संपत्करमित्युत्तरत्व विहितत्वात् । इदं शिलाभिनिर्मितं शिबिरं क्षत्रियाणां न हानिदम । परन्तु जयादिश्रेयस्करमेव । “ अष्टाभिर्लोकपालानां मालाभिनिर्मितो नृपः" इत्यादि वचनपर्यालोचनया देवक्षत्रिययोर्लक्षणं प्रायशस्तुल्यमिति प्रतीतेश्च त्यलमिति ।।
यदि तावदिदं शिविरं इष्टिकाभिर्वा, शिलाभिर्वा , दारुफलकादिभिर्वा रचितं स्थिरवास्तुभूमौ, तथाप्यत्र न सौधादिनिर्माणकरणमभिमतम् । किन्तु यावन्मुख्यसौकर्यन्तावदेवात्राभिहितमिति बोध्यम ॥ ६८ ॥ ___अथ सप्तमस्य वाहिनीमुखस्य लक्षणमाह - पारावारेणेति । यत्र स्थले समुद्रेण नदीसङ्गमो दृश्यते तत्र स्थले नद्यास्सव्यतीरभागे वाऽपसव्यतीरभागे या समुद्रस्य दक्षिणभागे वा कृतं नगरं नाना वाहिनीमुखमित्युच्यते । सर्वथात्र भारते

Page #169

९६
चतुरश्रा वास्तुभूमिरथवा दैर्ध्य भाङ्गता । दुर्गेण सहितं वापि प्राकारावृतमेव वा ।। ७० ।।
परितो रक्षकोपेतं ठेकद्वारसंयुतम् । नदी सेतुपदं द्वार सम्मिलितन्तु वा ॥ ७१ ॥
शताधिका मुख्यवीथी थोपवीथीस्त्वनेकशः । कारदिक्षु सर्वत्र बहुपण्यगृहान्वितम् ॥ ७२ ॥
बर्षे समुद्रस्य दक्षिणेतर भूभागाप्राप्तिः सृष्टिक्रमतोज्ञेया सूक्ष्मदर्शिभिः । कथंभूतं वाद्दिनीनगरमिति चेदुच्यते नगरस्यास्य वास्तुभूमिः चतुरश्रा वा दीर्घा वा यथास्थलप्राप्तिः स्वीकार्येति ॥
किवेदन्नगरन्दुर्गापरपर्याय नामक परिखानृतं कार्यम् । तदा न प्राकारभित्तिकल्पनम् । दुर्गाख्य परिखानिर्माणाभावे प्रकारनिर्माणमवइयं कार्यमित्याशयः । किन नगरस्यास्य मुखद्वारं ढमेकं सततमपि रक्षः परिरक्षितं भवेत् । समीपस्थनदीतीरमार्गेण तद्द्वारमार्गस्य योजनङ्कार्यम् । तादृशनद्यास्तत्र सेतुनिर्माणाभावोऽपि न दोषायेति मतिः । किदं नगरं शताधिकाभिर्मुख्यप्रतोलिकाभिरनेकाभिरुपवीथीभिः क्षुद्रषीथीभिव सहितं नानाजातिजनाकीर्णे, न्यायशाला दिबहुविधशालासमेतं द्वादशसहस्राधिकजनावासभरितं च कल्पयेत् ॥
इत्थंप्रकारेण खेटादीनां निगमादीनाच लक्षणं प्रायशस्स

Page #170

९७
नानाजातिसमाकीर्ण नानाशालासमन्वितम् । सहस्रद्वादशाधिक्यजनता चात्र कीर्तिता ॥ ७३ ॥
इत्थं निगम मुख्यानां पुराणां मानमीरितम् । नोक्तन्तत्तु सर्वत्र युक्त्या ज्ञेयं विशारदैः ॥ ७४ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
खेटादिलक्षणनिरूपणं नाम
अष्टमोऽध्यायः ॥
ङ्ग्रहेण प्रतिपादितम् । यत्र यत्र यन्नोक्तं तत्र तत्र तल्लक्षणं सर्वमपि शिल्पिरैः स्वयमेवोह्य करणीयमिति ॥ ७४ ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
खेटादिलक्षणकथनं नाम अष्टमोऽध्यायः ॥
8. s. 13

Page #171

अथ पद्मादिनगरलक्षणनिरूपणं नाम
नवमोऽध्यायः॥ पद्मकस्सर्वतोभद्रा भद्रो विश्वेशपूर्वकः । कार्मुकः प्रस्तरश्चैव स्वस्तिकश्च चतुर्मग्वः ।। १ ।। श्रीप्रतिष्ठा च नगरी बलिदेवः पुरन्तथा । देवमानुपभेदेन द्विविधं नगरं मतम् ।। २ ।। वैजयन्तञ्च नगरमन्यच्च पुटभेदनम् । गिरिवारिगुहाभेदान्नगरं तत्रिधा मतम् ॥ ३ ॥ मुम्बाप्टकञ्च नगरं नन्द्यावर्तमथोत्तरम् । प्रसिद्धा राजधानी च कीर्निता नगरोत्तमा । लोकानन्दकराम्सर्व यशस्सम्पद्विवृद्धिदाः ॥ ४ ॥
॥ अष्टमाऽध्यायः ॥ अथाम्मिन्नध्याये नवमे पद्मादिनगरलक्षणं प्रतिपादयितुं आदौ नेपां नामानि मुग्वबोधायाह शास्त्र कारः -- पद्मक इति ।। (1) पद्मकनगरं (2)सर्वतोभद्रनगर,(3)विश्वेशभद्रनगर,(4)कार्मुकनगरं (5) प्रस्तरनगरं (6) स्वस्तिकनगरं (7) चतुर्मुखनगरं (8) श्रीप्रतिष्ठानगरं (9) बलिदेवनगरं (10) पुरं (11) देवनगरं (12) मानुपनगरं(13) वैजयन्ननगरं, (14)पुटभेद ननगरं (15)गिरिनगरं (16)जलनगरं (17) गुहानगरं (19)अष्टमुखनगरं (19) नन्द्यावर्त

Page #172

पद्मादिनगरीस्थं यत् तत्स्थानं देवनामकम् । कीय॑ते सुखबोधाय शिल्पिकार्यहिताय च ॥ ५॥ चतुरश्रादिभेदेन तेऽपि भिन्नप्रदेशिनः । गगनं स्थानभेदश्च संख्यां भूम्याश्च लक्षणम् ॥ ६ ॥
नगरं (20) राजधानी इत्येवं नाम्रा प्रसिद्धानि पद्मादिनगराण्युत्तमानि विंशतिसंख्याकानि कथितानि पूर्वैस्सर्वेषां जीवानामानन्दकराणि यशसां सम्पदाञ्च तत्रत्यानां वर्धनशीलानीति ॥ ४ ॥
पद्मादिराजधान्यन्तासु विंशतिनगरीषु विद्यमानवास्तुभूभागमाकाशादिदेववर्गनामकथनेन व्यनक्ति । कुतः ? सुलभबोधाय । तत्तद्भागकल्पनीयनृपभवनदेवालयभनुष्यगृहमठमण्टपतटाकादिविविधशिल्पकार्यनिर्माणादिस्थापनाय च तादृशाकाशादिदेववर्गनाम्नामकथने बहुविधनिर्माणयोग्यतत्तद्भागस्फूर्तेः झटित्यसंभवाच्च सप्तमाध्यायोक्तप्रकारेण वास्तुभूमिः चतुरश्रायतादिभेदेन बहु विधैव तादृशवास्तुभूभेदेन देववर्गोऽपि स्थानभेदभागेन निर्णीयते ॥
यथा - आकाशादिदेवाश्चतुरश्रवास्तुभूमौ एकदिव्यादिकोष्ठगता भवेयुः । एतत्सर्वमप्यत्रत्योद्धारमण्डलदर्शनेन सुलभवेद्यमिति गणनाहरेतादृशस्थानभेदहस्संख्याज्ञैर्भूम्यादिद्रव्यलक्षणहस्सूत्रप्रसाराद्यनेकप्रमाणः स्थपतितक्षककलशकारादिभि

Page #173

स्थपतियों न जानाति म निन्यो मूढ एव हि । तम्मात्सर्वमिदं ज्ञयं शिल्पिभिः कार्यसिद्धये ॥ ७ ॥ आकाशः पवनो मित्रो वह्निर्मपश्च 'पुष्पकः । दौवारिकश्च गन्धर्वम्मुग्रीवो दन्तकम्तथा ॥ ८ ॥ रोगश्शोषो भुजङ्गल किन्नगे भास्करम्तथा । ईशानो भूधरी रुद्री भृशा मीनश्च मोमकः ॥ ९ ॥ आपो विवस्वान्मावित्रो वामवो भागदेवताः। *
चतुरश्राधिपाः प्रोक्ता वास्तुशास्त्रविशारदैः ॥ १० ॥ रेव नगरनिर्माणाय निर्माणस्थाननिर्णयश्च ज्ञेयः । स्थपत्यादयो ये च यदि स्थानभेदाद्यनभिज्ञास्तदा ते मूढा निन्द्या एव, परिहरणीयाश्च ।।
__नम्मात्तक्षकादिवगैः पूवोक्तगणनस्थानभेदसूत्रप्रसारादिबहुविधनगरलणज्ञानमवश्यं सम्पादनीयमित्यर्थः ॥७॥
अथाद चतुरश्रवास्तुभागं देववर्गनामकथनेन व्यनक्ति - आकाश इति । आकाशदेवः, पवनदेवो, मित्रदेवो, वह्निदेवो, मेषदेवः, पुष्पदेवो, दौवारिकदेवो, गन्धर्वदेवस्सुप्रीवदेवो, दन्तदेवो, रोगदेवश्शोषदेवो, भुजङ्गदेवः, किन्नरदेवो, भास्कर. देवः, ईशानदेवो, भूधरदेवो, रुद्रदेवो, भृङ्गदेवो, मीनदेवस्सोम. देवः, आपदेवो, विवस्वान्देवस्मावित्रदेवो, वासवदेव इत्येवं
* “पुष्पकः ' इति 'पुष्पदन्तो' व्यवह्रियते ।

Page #174

१०१
रुद्रो रुद्रजयश्वोभौ भृङ्गराजश्च भृङ्गकः । इन्द्र इन्द्रजयस्तथा ॥ ११ ॥
आपश्चैवापवत्
ईशानकोणाद्यपि यमलौ संप्रकीर्तिती ।
आकाशः पवनो मेषो गन्धर्वो दन्तकस्तथा ।। १२ ।। रोग शोषः किन्नरश्च भास्करो भूधरस्तथा । पुष्पकच भुजङ्गश्च सावित्रो रविसोमकौ ॥ १३ ॥ वह्निदेव मित्रो दौवारिकस्तथा । सुग्रीवश्व इमे देवाः दीर्घवास्त्वधिपा मताः ॥ १४ ॥
पञ्चविंशति संख्याका इमे देवा उत्तरपूर्वी दिशमारभ्य प्रादक्षिण्यक्रमेण चतुरश्रवास्तुभूभागाधिपाः कथिताः ॥
अत्रोक्ते देववर्गे रुद्रभृङ्गापेन्द्रा इमे देवाश्चत्वारो यमलौ । तस्मान्नामान्तरभाजश्व । यथा रुद्रो रुद्रजयः, भृङ्गो भृङ्गराजः, आप आपवत्सः, इन्द्र इन्द्रजय इति यमलभूता इमे सर्वेष्वपि वस्तुष्वीशानादिचतुर्दिक्कोणाधिपाः प्रोक्ताः ॥ ११ ॥
देववर्ग नामकथनेन
अथ द्वितीयं दीर्घवास्तुभूभागं
आकाश इति ॥
आकाशदेवः, पवनदेवो, मेषदेवो, गन्धर्वदेवो, दन्तदेवो, रोगदेव शोषदेव, किन्नरदेवो, भास्करदेवो, भूधरदेवः, पुष्पकदेवो, भुजङ्गदेवस्सावित्रदेवो, रविदेवशशि देवी, भल्लाद
व्यनक्ति
-

Page #175

१०२
आकाश मे गन्धर्वा दन्तको रोगशोषकौ । किन्नरो भास्करश्चैव भूधरो मनिसोमको ।। १५ ।।
वारिक मित्र वह्निरीशो जयन्तकः । मण्डलाकार मिया इसे देवाः प्रकीर्तिताः ।। १६ ।।
देवो, वह्निदेव, मित्रदेवो दौवारिक देवीदेव इत्येवं विंशतिसंख्याका इसे देवाः पूर्ववन । उत्तरपूर्वी दिशमारभ्य प्रादक्षिण्यक्रमेण दीर्घवास्तुभूभागाधिपाः कथिता इत्यर्थः ॥ १४ ॥
अथ तृतीयं वर्तुळवास्तुभूभागं देववनामकथनेन व्यनक्तिआकाश इति । आकाशदेवो, मेदेवो, गन्धर्वदेवो, दन्तदेवो, रोगदेवइशोपदेवः, किन्नरदेवो, भास्करदेवी, भूधरदेवो, मीनदेवसोमदेव, दौवारिकदेवो, मित्रदेवो, वह्निदेवः, ईशानदेवो, जयन्तदेव इत्येवं पोडशसंख्याका अमी देवाश्च पूर्ववन ईशानादिचतुष्कोणाधिपाः प्रादक्षिण्यक्रमात्स्थिता इति ॥
एवं प्रसिद्धवास्तुवयस्थास्तत्तद्भागाः देववर्ग नामकथनेनाविष्कृताः । अन्येषां मर्दलाकारादिवास्तुभूभागानां मण्डकादिग्रामभूभागानां च क्रमस्तत्रतत्र दिनियमनेन स्थपत्याद्युपदेशेन च बोध्यः । पद्माद्युत्तमस्थिरवास्तुपु एतेषु प्रायशः शिल्पलक्षणानि पूर्वोक्ताकाशादिदेव नामनिर्देशनोक्तानीत्ययं क्रमो ज्ञेयः ॥
अथ पूर्वोक्तचतुरश्रादि वास्तुभूभागानां सदेवानां मण्डलं

Page #176

१०३
पद्मादि नगरीष्वेवं तत्तद्भागाधिदेवताः । एषां नाम्नेह निर्दिष्टं यत्स्थलं पुरलक्षणम् । ज्ञात्वा तत्सकलं शिल्पी कल्पनं कल्पयेत्क्रमात् ॥ १७॥
सुखबोधायात्र लिख्यते । यथा पूर्वपश्चिमयो रेखापट्कं विलिख्य तथैव दक्षिणात्तरयोस्सममानं रेखाषट्के च विलिखिते चतुरश्रवास्तुमण्डलभूभागाः पञ्चविंशतिकोष्ठभाजो भवन्ति । तेषु कोष्ठेषु पूर्वोक्तक्रम संख्यया ईशानदिशमारभ्य प्राथमिके कोठे आकाशदेव द्वितीय कोष्ठे पवनदेवस्तृतीयकोष्ठे मित्रदेव इत्यादिक्रमेण विलिख्य त एव तत्तद्भागाधिपा इति क्रमशो ज्ञेयाः । एवमेव पूर्वपश्चिमयो रेखापञ्चकं विलिख्य दक्षिणोत्तरयोः रेखा के सममाने लिखिते सति तदा दीर्घवास्तुभूभागाः विंशतिकोष्ठभाजो भवेयुः । तेषु कोष्ठेषु पूर्ववदाकाशादिविंशतिदेवा लेख्या: । अनेनैव प्रकारेण पूर्वपश्चिमयो रेखात्रयं विलिख्य दक्षिणोत्तरयोश्च रेखात्रये लिखिते मण्डलवास्तुभागाः स्फुटाः । तत्रत्यकोष्ठेषु तदुक्तदेवांश्च लिखेदित्यर्थः । सर्वेष्वप्येतेषु वास्तुषु मध्यभूस्थानं वास्तुपुरुपस्थानमिति च विज्ञेयम् । एतेषां मण्डलञ्चतुर्थाध्यायोक्तरीत्या भल्लादादिदेवसमेतं देवालयवास्तुमण्डलं सप्तमाध्याये नित्यमङ्गलग्रामलक्षणोक्तवासवादिदेव सहितं मनुष्यवास्तु मण्डलं च क्रमादत्र लिख्यते । यथा

Page #177

1
आकाशदेवः
16
ईशान देवः
15
भास्करदेवः
14
किन्नरदेवः
13
भुजङ्गदवः
2
पवन देवः
17
भूधरदेवः
21
सावित्र देवः
23
१. चतुरश्रवास्तुदेवभागः ॥
1
विवस्वान् देवः
12
शापदवः
3
मित्रदेवः
18
रुद्रदेवः
25
वासवदेवः
にに
आपढ्वः
11
रोगदेवः
वह्निदवः
19
भृङ्गदेवः
20
मनिदेवः
21
सामदवः
10
दन्तकदवः
5
मपदवः
पुष्पकदेवः
दौवारिकदेवः
S
गन्धवेदवः
9
सुग्रीवदेवः

Page #178

२. दीर्घवास्तुदेवभागः ॥
आकाशदेवः
पवनदेवः । मेषदेवः
गन्धर्वदेवः
0
14
15
16
रविदेवः
शशिदेवः । भल्लाटदेवः दन्तकंदवः
___13
20
17
सावित्रदेवः । सुग्रीवदेवः
वह्निदेवः
रोगदेवः
18
12 19 भुजङ्गदेवः दौवारिकदेवः मित्रदेवः
शोपदेवः
10 भूधरदेवः । भास्करदेवः किन्नरदेवः
पुष्पकदेवः

Page #179

12
दौवारिकदेव
11
सोमदेवः
५०३
३ मण्डवास्तुदेव नागः ॥
आकाशदेवः मेषदेव गन्धर्वदेवः
B
मित्रदेव
3
16
जयन्तदेवः
14
वहिदेवः
15
ईशदेवः
दन्तदेवः
5
रोगदेवः
6
शोषदेवः
10
9
8
7
मीनदेव: भूधरदेवः भास्करदेवः किन्नरदेव

Page #180

४. देवालयवास्तुभागदेवाः॥
भल्लाटदेवः
मृगदेवः
मित्रदेवः
शूलिदेवः
वरुणदेवः
गन्धदेवः
पूषणादेवः
जयन्तदेवः

Page #181

यक्षदेवः
१०८
५. मनुष्यालय वास्तुभागदेवाः ॥
इन्द्रदेवः
वरुणदेवः
मित्रदेवः

Page #182

१०९
अथ सूत्रादिमानकथनम् ॥
ऊर्ध्वमानमधोमानं भूमिमानश्च वर्तुलम् । तिर्यमानश्च मुनिभिर्मानान्युक्तानि पञ्चधा ॥ १८ ॥
--
अस्य किलाध्यायस्यारम्भे प्रतिपादितानां बहूनां नगराणां उपरि च प्रतिपादयिष्यमाणानां अनेकविध शिल्पकार्याणां अतिव्याप्त्यादिरहितं तत्तलक्षणं वक्तुमादौ सूत्रादिमान सङ्केतार्थक पदादिविषयमाह - ऊर्ध्वमानमित्यादित्रयोविंशतिश्लोकैः ॥ द्रव्यसङ्ग्रहणाध्यायोक्तद्रव्यादिष्वन्येषु च कर्तव्यानां सकलशिल्पकार्याणां मानं तु पश्चविधमिति शास्त्रज्ञैर्मुनिभिरुदीरितम् । तद्यथा - ऊर्ध्वमानम् अधोमानम, भूमिमानम्, वर्तुलमानम, तिर्यमानमिति । अस्य विशदार्थस्तु - भित्तिस्तम्भविमानप्राकार गोपुरेषु, अन्येषु मनुष्यालयभित्तिगवाक्षादिषु चोपर्युपरि यन्मानं क्रियते तदूर्ध्वमानमिति । भूलंबन (Vaise) वापीकूपतटाकजलाशयादिषु यन्मानं तदधोमानमिति । निम्नत्वोन्नतत्वरहितवास्तुभूमिषु सर्वास्वैन्द्रीदिशमारभ्य वारुणदिग्गतं वा, दक्षिणाशामारभ्य कौबेरीदिग्गतं वा गत्सूत्रप्रसारादिमानं क्रियते तद्भूमानमिति । वर्तुलमानं तावद्वास्तु भूमिं परितो मण्डलाकारेण वा चतुरश्रेण वा गमनयोग्यं मानम् । तिर्ययानन्तु हर्म्य पटलावरणाद्यर्थं कल्पितासु भित्तिषु वा,
8. s. 14 a.
"

Page #183

दण्डमानं भागमान गण्यमानमिति त्रिधा । सर्वेषु शिल्पकार्येषु तदुत्थं मानमीरितम् ॥ १९ ॥
तिर्यग्दामषु स्तम्भादिषु वा तादृशो_भागमानानुगुणमधःस्थले तत्र तत्र तिर्यसूत्रप्रमारणेन यन्मानं निम्नत्वोन्नतत्वरहितं समचत्वरादिभूमानश्च क्रियते तदिति । एवं सर्वेष्वपि शिल्पकार्येषु तावन्मानं पञ्चविधमेव भवतीत्यर्थः ।।
___ नन्वत्र मानपञ्चकं नोपपद्यते। प्रन्थान्तरेषु मतान्तरेषु षा मानसंख्याधिक्यवचनं तस्याप्येतन्मानपश्चक एवान्तर्भावात् । किश्चात्रानुपदमेव प्रन्थकर्ता प्रतिपादितगण्याख्यमान एव तादृशमानादेरप्यन्तर्भावादित्यलम ॥ १८ ।।
एवं सर्वविधशिल्पकार्येष्वपि मुख्यत्वेन प्रतिपादितमिदं मानपञ्चकमपि दण्डमानेन वा भागमानेन वा गण्यमानेन वा मेयम् । किश्च पूर्वप्रतिपादितपरिपाट्या भूभित्तिस्तम्भादीनां दण्डेन मानम् । तत्र तत्र चित्रादिद्विमुखस्तम्भत्रिमुखस्तम्भादिषु, अन्येष्वपि कल्पनेषु स्थलान्तरषु कल्प्यमानकम्पवाजनगलक्षेपणपट्टिकादीनान्तु मानं दशादिभागेन मानं कार्यम । मण्डपादिषु निर्माणेष्वन्येष्वपि कल्पनेषु एकद्विव्यादिसंख्यागणनमेव कार्यम् । अस्य विशदार्थस्तु कस्यचिन्मण्ट पस्य वामभागे द्वादश स्तम्भा यदि कल्पिताखथैव दक्षभागे च द्वादश स्तम्भाः स्थाप्या

Page #184

१११
जन्मभूमिदारिश्च जगती च वसुन्धरा । मेदिनी विपुला माद्याः कल्पनारम्भवाचकाः ॥ पादाङ्घ्रिचरणाद्यास्तु स्तंभार्थद्योतका मताः । क्षेपणं पट्टिका पद्मः कर्णो वाजनकन्धरौ ॥ २१ ॥ कुमुदः कुम्भकश्चैव कीलश्च मकरस्तथा। प्रतिमान्तरितालिङ्गसोपानप्रतिवाजनाः ॥ २२ ॥
इत्यादिन्यूनत्वविषमत्वनिरासकं समसंख्यागणकमिति ! एवं मानमानान्तरालिकभेदादिश्च शिल्पिभिरवश्यं ज्ञेय इत्यर्थः ॥१९॥
एवं तत्रतत्रोक्तसंकेतसंख्यादिमानं पर्यायवाचकार्थश्च ज्ञेयः । ते च प्रकरणवशादर्थान्तरसंख्यान्तरनिवेदिनः । यथा 'भूः', 'भूमि', 'रसा', 'विश्वम्भरा', 'धरित्री', इत्यादिपदानि कचित्प्रमाणवाक्येषु भूम्या उपरि कल्प्यमानभित्त्यधिष्ठानादिकल्पननिर्माणारम्भस्थलार्थकानि । अन्यत्र तान्येव भमिरचला विश्वम्भरेत्यादिपदानि एकसंख्यार्थद्योतकानि । एवमेकमेव वचनं कचित्संख्यावाचकत्वेन, काचन्निर्माणारम्भस्थलनिवेदकत्वेन च भानाच्छिल्पिवगैरित्यादिप्रकरणार्थश्च सूक्ष्म ज्ञेयः । 'पादः', ' अधिः ', 'चरणः', इत्यादयः स्तम्भपर्यायवाचकाः । क्षेपणं', 'पट्टिका', 'पट्टः', 'पद्मः', 'कर्णः', 'वाजनः', 'कन्धरः', 'कुमुदः', 'कुम्भः', 'कीलः',

Page #185

११२
कम्पश्च अद्रकम्प चित्रकार्योत्तमा मताः । अधिष्ठानेपु पीटेषु मापाने मण्टपेषु च ॥ २३ ॥ स्तम्भेष्वपि च डोलासु तिर्यग्दारुषु भित्तिषु । द्वारेषु च कवाटेषु विमाने गोपुरषु च ॥ २४ ॥ क्षेपणादिप्रमाणानि सम्यग्ज्ञेयानि शिल्पिभिः । चन्द्रो भमि यकश्च मार्वभौमादयस्तथा ॥ २५ ॥
एकसंख्यार्थजनको रविर्देवः प्रकीर्तितः । 'मकरः'. 'प्रनिमा', 'अन्तरितम', 'आलिङ्ग', 'मोपानं', 'प्रतिवाजनं" कम्प:', 'क्षुद्र कम्प:', इत्याद यस्तत्रतत्राधिष्ठानपीठसोपानस्तम्भादिपु कल्प्यमानबहुविधरचनाविशेषार्थद्योतकाः ।।
एतेषां प्रमाणादिकन्तु अम्मिन शास्त्रे प्रतिपादितेषु तेषु तेष्वध्यायेषु शिल्पकलादीपिकादिग्रन्थेषु विस्तरशः प्रपश्चितम तत्रैव द्रष्टव्यमिति ॥ २५ ॥
अथ मङ्कनसंख्याथकपदानि कथयनि-चन्द्रो भामिरित्यादिना। 'चन्द्रः', 'इन्दुः', 'विधुः', 'सुधांशुः', 'निशापतिः', 'कलापतिः', इत्यादयः चन्द्रपर्यायवाचकाच, तथा 'भः', 'भूमिः', 'अचला', 'विपुला', 'विश्वंभरा, धरित्री', 'मेदिनी', क्षोणीत्यादिभूपर्यायवाचकाच, तथा 'नायकः', 'अधिपतिः', 'यजमानः', 'सार्वभौमः', चक्रवर्तीत्यायधि

Page #186

११३
अश्विनौ यमलो दृष्टिः पक्षो बाहुः करस्तथा ॥ २६ ॥ संख्याद्वयार्थजनको भल्लाटो नायको मतः । गुणः कालः पावकश्च लोकश्च भुवनं तथा ॥ २७॥ संख्यात्रयार्थजनको मृगदेवोऽधिपो मतः । श्रुतिस्समुद्रो वर्णश्च दिग्युगायनकन्तथा ॥ २८ ॥
नेतृपर्यायवाचकाश्च प्रमाणवचनपठनप्रकारेण एकसंख्याबोधका इत्यर्थः ॥
किञ्च ‘चन्द्रसंख्या क्षेपणन्तु भूमिसंख्या गलस्तथा' इत्यादिवचनानामेव संख्या ऊह्या । एवमुत्तरत्रापि बोध्यम् । एता. दृशकसंख्यार्थपदानां सूर्योऽधिपतिरिति शास्त्रनियमः ॥ .
एवं नासत्यावश्विनौ दसौ यमलो यमौ युग्मावित्यादिवाचकाच,तथा लोचनं नयनं नेत्रं दृष्टिरित्यादिदृष्टिपर्यायवाचकाश्च, पूर्वपक्षापरपक्षौ बाहुः करो भुज इत्यादिभुजपर्यायवाचकाश्च संख्याद्वयबोधकाः । एतादृशसंख्याद्वय पदानां भल्लाटदेवोऽधिपतिः॥
एवमग्निर्वैश्वानरो धनञ्जयोऽनलः पावक इत्याद्यग्निपर्यायवाचकाच, तथा 'लोका', 'जगती', 'जगत्', 'भुवनं', गुणः', 'कालः' इत्यादिवाच काश्च संख्यात्रयबोधकाः । अस्यास्संख्याया मृगदेवोऽधिपतिः ॥
SE. 15

Page #187

११४
संख्याचतुष्कार्थरः पुष्पदेवोऽधिपो मतः । ग्राणो भूतस्सायच्च तथेन्द्रियमुखो मतः ।। २९ ।।
पञ्चष्यार्थजनकः पवनोऽधिपतिर्मतः । अरिवथर रसस्तथा ॥ ३० ॥ पतवान्तुनाथोऽधिपो मतः । शैली ऋषिर्वास्वछन्दो पाररस्वरस्तथा ॥ ३१ ॥
1
सुर्वेदाय इत्यादिपर्यायवाचकाश्च तथा समुद्रः पारावारो नदीशे जलपिनिरित्यादिसमुद्रपर्यायवाचकाच, तथा वर्णो दिया इसमाचतुकवोधकाः ।
अस्यासंख्यायः
॥
● प्राणवाचार, सूताचाः सायकाचा, इन्द्रियमुखवाचलत्र संख्यापयकोषक | अखाः संख्यायाः पवनो
विपतिः ।।
तथा अविवाचकाः शनुवारकाः ऋतुवाचकाः अङ्गवाचका! रतवाचकाळच सेोपः । अस्याः संख्यायाः वास्तुनाथोऽधिपतिः ॥
एवं शैलपर्व महीयते भूभृदचल इत्यादिपर्वतपर्यायपदानि तथा ऋपर्धातुरवरछन्दो वारस्स्वर इत्यादीनि च
* पञ्चपदसंख्यावाचकानां व्याख्यापङ्क्तिः मातृकायां लेखकप्रमादात् लता । मूलश्लोकानुसारेण पक्तिपूरणं कृतम् ।

Page #188

११५
सप्तसंख्यावाचकस्तु किन्नरो नायको मतः । वसुर्नागो वारणश्च सिद्धिसम्पत्सुखं तथा ।। ३२ । अष्टसंख्यावाचकस्तु पशुनाथोऽधिपो मतः । ग्रहो निधि व द्वारदेवालयस्तथा ।। ३३ || नवसंख्यावाचकश्च शशिदेवोऽधिपो मतः । अवतारोऽगुळिर्दिकू च पङ्क्तिमुख्यश्च वाचकः ॥ ३४ ॥
भृङ्गराजाधिपः प्रोक्तो दशसंख्यानिवेदकः । इत्यादिबहुधा संख्या प्रसिद्धा वास्तुकर्मणि ॥ ३५ ॥ पदानि संख्यासबोधकानि । अस्यासंख्याया: किन्नरदेवोऽधिपतिः
एवं वारण: करी कुम्भी दन्तीत्यादिगजपर्यायपदानि, वसुर्नागस्सिद्धिरसम्पदित्यादिपदानि च संख्याकोधकानि 1 अस्यास्संख्यायाः पशुनाथोऽधिपतिः ॥
एवं ग्रहो निधी रन्ध्रे द्वारमित्यादिपदानि नवसंख्यार्थ - बोधकानि । अस्याश्श शिदेवोऽधिपतिः । अवतारोऽङ्गुलिः पङ्किरित्यादिपदानि दशसंख्यार्थबोधकानि । अस्याः भृङ्गराजोऽधिपतिः ॥
इत्थं मुख्यानां दशावधिसंख्यानां पर्यायपदादीनि शिल्पशास्त्रप्रमाण संकेत द्योतकान्यत्रोक्तानि । एकादशाधुपरितन संख्याबोधकपदानि तत्र तत्र ग्रन्थान्तरप्रमाणान्तरवचनेषु स्वयमेवोह्यं

Page #189

११६
एवं सङ्केतमानञ्च ज्ञेयं शिल्पक्रिया परैः । वासवात्सूत्रविन्यासो ब्राह्मणानां हितप्रदः ॥ ३६ ॥ याम्यात्तु सूत्रविन्यासः क्षत्रियाणां हितप्रदः । वारुण्यास्सूत्रविन्यासश्शुभदो वैश्यशूद्रयोः || ३७ ॥ देवतायतने शस्तस्सूत्र न्यासस्तु याम्यभाक् ।
शिल्पकार्यश्रद्धालुभिरिति । ३६ ।।
माह्
अथ सर्वेष्वपि नगरादिवास्तुषु कल्प्यमानं सूत्रप्रसारक्रमवासवादित्यादिना । तत्तन्निर्माणाय स्वीकृते समीकृते वास्तुस्थले सूत्रन्यासो वा दण्डन्यासो वा प्रथमतः प्राचीं दिशमारभ्य प्रतीचीदिग्गामी यथा भवेन तथा मानं कार्यमिति । अयश्च क्रमः ब्राह्मणगृहेषु कृतश्रेच्छुभप्रद इति समय: | क्षत्रियाणां भवनादिनिर्माणस्थलेपु सुत्रन्यासो वा दण्डन्यासो वा दक्षिणां दिशमारभ्योदोचीदिङ्मुखतया उदीचीदिग्गामि मानं कार्यम | अयश्च क्रमः क्षत्रियाणां जयादिशुभप्रद इति । वैश्यशूद्रयोर्गृहेषु वारुणीं दिशमारभ्य प्राचीं दिशं यथा मानदण्डो गात तथा मानङ्करणीयमिति । अयश्च क्रमः वैश्यानां शूद्रजातानाश्च क्षेमसम्पत्कर इति भावः ॥
―
किन सर्वेष्वपि मानवगृहेषु मन्दुरागोष्ठादिषु च याम्यदिग्गामी सूत्रन्यासो न श्रेयस्कर इति भावः । सोऽपि देवा

Page #190

११७
मानदण्डमुखान् शिल्पी कल्पनात्पूर्ववासरे ॥ ३८ ॥
यथाविध्यर्चयेद्गन्धपुष्पाद्यैस्तत्पतीनपि । नगरारम्भसमये शकुनं वीक्ष्य सर्वतः ।। ३९ ।।
जय शब्द मुखैर्विप्रैर्वाचयेत्स्वस्तिवाचनम् । दिवसे मिले प्रातः कल्पये नगरं नवम् ॥ ४० ॥
तत्र प्रथमस्य पद्मनगरस्य लक्षणम् ॥
पद्मस्य वास्तुभूमिस्तु चतुरश्रा समस्थला | सदातोया शैवालनीतीरस्था वा विशेषतः ॥ ४१ ॥
लयेषु न दोषायेति मतिः । नगरपुरग्रामभवनादिनिर्माणाय निर्दिष्टदिनात्पूर्वमेव शिल्पी स्वायुधतदधिपतींश्च यथाविधि गन्धपुष्पाद्यैरभ्यर्च्य तादृशनिर्माणारम्भसमये सर्वतो दिक्षु शुभशकुनं च निरीक्ष्य ब्राह्मणैस्स्वस्तिवाचनं पाठयित्वा मेघाच्छादन वृष्टिपातादिकालुष्यरहिते विमले शुभे दिने पद्मादिनगरनिर्माणं कुर्यादिति समष्ट्यर्थो बोध्यः ॥ ४० ॥
अथाद्यस्य पद्मनगरस्य
लक्षणमाह
पद्मस्येति ।
पद्मनगरवास्तु भूमिस्तु चतुरश्रा निम्नत्वोन्नतत्ववर्जिता भवितव्या । एतादृशलक्षणान्वितोत्तम भूमिस्तावद्यदि
सततजलनदीतीरगता
,
भवेत् तादृशलक्षणान्विता च लभ्येत यदि, तदात्यन्तं जीवानां सुखप्रदेति भावः । एतावता वाक्येन नदीतीरगतायामुत्तमवास्तु
-

Page #191

११८
सहस्रद्वयदण्डेन भूपालेन प्रमाणिका । चतुर्दिक्स्थचतुर गोपुरेण समन्वितम् ।। ४२ ॥ देशान्तरपथेनापि तद्द्वारं संयतं भवेत् ।। मुखहागन्निता या राजवीगीति कथ्यते ।। ४३ ।।
भूम्यामेता दृशपद्मनगरनिर्माणकार्यमिति प्रतीयते ॥
कीदृशं पद्मनगरमिति चेन - उच्यो । प हीनां विंशतिनगराणां देायामादयस्तु प्रायशो नृपदण्डेनेति शानकारेण विश्वकर्मणा प्रतिपादितत्वात वादशनृपदण्डमहामस्य नगरस्य दैर्घ्यम , आयामश्च तोव दण्डबलप्रमाग कार्यमिति ।।
तथा चोपरिवक्ष्यमागविश्वतोभद्रनगरवदम्यापि पद्मनगरम्य चतुरश्रत्वलक्षणमभिहितं भवति । नृपदण्डप्रमाणन्तु पूक्तिमानकथन करणे उपपादितम् । विचास्य नगरम्य प्राच्यादिषु चतसृषु दिक्षु देशान्नरगामिना महामार्गग संयुक्तं गोपुरं द्वारचतुष्कं समसूत्रे तत्तदिङ्मध्यभागे कल्पनीयम । तादृशद्वारचतुष्कमेव मुन्बद्वारं, मुख्यद्वारं, गापुरद्वार, नगरद्वारमित्यादिबहुविधनामभाग्भवति । तञ्च तत्र तत्र ज्ञेयम् ॥
किञ्च तादृशमुखद्वारान्निर्गता या राजवीथी सैव महावीथीति कथ्यते । अपि च नगरदक्षिण द्वारनिर्गना नादशमहावीथी उत्तरद्वारप्रवेशिनी भवितव्या । तथैव पूर्वपश्चिम योरपि दिग्भाग

Page #192

११९
शतद्वयं प्रतोलीनां संख्या चात्र प्रकीर्तिता । वीथीनां क्षुद्रवथीनां संख्यानेका समन्ततः ॥ ४४ ॥ ईशाने भूधरे चैव विप्राणान्तु गृहस्थितिः । मुख्यशालाश्च याः प्रोक्ता विपण्यश्व विशेषतः ॥ ४५ ॥
सर्वतः कारयेद्दिक्षु यथा भूलाभतो बुधः । गोपुरादिसमोपेतदेव हन्तु रुद्रके ॥ ४६ ॥
योरिति । एतादृशराजवीथी चतुष्कस्य वैशाल्यं तु इतरवीध्यपेक्षया द्विगुणितमान कार्यम् । सुवया निर्मितासौधाः । तादृशसौबोज्ज्वलैर्भनादिभिरुपगतैस्समन्विता प्रतोलीत्युच्यते । तादृशप्रतोदीनां शतद्वयावधीनामत्र नगरे निर्माणमभिहितं भवति । तिर्यग्वीथिकानाम्नी रुपवीथी क्षुद्रवीयीश्च बह्वीस्तत्र तत्र यथास्थलविभवं कल्पयेत् । किञ्च नगरेऽस्मिन्नीशानभागे, भूधरभागे च ब्राह्मणानां सदनक्कल्पनीयम् । नृपहर्म्यन्तु आपदेवस्य भागे वा वासवभागे वा स्थापनीयम् । वह्निदेवादिदन्तदेवान्तस्थलविशेषभागेषु वैश्यशूद्रादीनां निलयादिः कार्यः ॥
न्यायशाला पाठशाला वैद्यशालाचित्रशालादयस्तु तत्र तत्र दिग्भागे यथाभूलाभवैशाल्यादिसहिताः कार्यः । गोपुरमण्टपटाकादि सहितमीश्वरभवनन्तु नगरस्यास्य रुद्रभागे रुद्रदेवभागे कल्पनीयम् । अत्रोक्तमूवरादिभागबोधस्तु पूर्वलिखितचतुरश्र - वास्तु मण्डल निरीक्षणेन सुलभलभ्यः ॥

Page #193

१२०
नानाजातिजनाकीर्ण रक्षकैरपि रक्षितम् । नाम्नेदं पद्मकं प्रोक्तं वास्तुशास्त्रविशारदैः ॥ ४७ ॥
अथ द्वितीयस्य सर्वतोभद्रनगरस्य लक्षणम् ॥
सर्वतोभद्रनगरभूमिः परिखयावृता । दैर्ष्यायामादिमानन्तु पूर्ववत्परिकीर्तितम् ॥ ४८ ॥
एवं सर्वत्रापि क्रमः । ' यन्नोक्तं तत्तु सर्वव युक्त्या ज्ञेयं विशारदैः' इत्यष्टमाध्यायान्त्यलोकोत्तरीस्या ग्रामकार्यकरपुरकार्यकरकुलालाम्बष्ठादयः क्रयविक्रययोग्यपिण्यादयोऽन्ये च ये नगरकार्ययोग्या राजकार्यकरा लेखवाहकाः भृत्यादयः, ये तु स्वर्णकारादयस्तैस्सर्वैरपि समेतमिदं पद्मनगरमिति बोध्यम् । ताशोपजीविनां वणिजादीनां च गृहादीन्यथा स्थदानुगुणं कल्पयेदित्यर्थः । एतद्वचनगर्भितमेव । किंचेदं नगरं यामिकै रक्षकैश्च सततं रक्षणीयम् नानाजातिजनाकीर्णञ्च भवतीति स्पष्ट एव लक्षणवाक्यार्थः ॥ ४७ ॥
अथ द्वितीयस्य सर्वतोभद्रनगरम्य लक्षणमाह सर्वतोभद्रेति : सर्वतोभद्राख्यस्यास्य नगरम्य दैर्घ्ययामादिमानं तु पूर्ववदेव कीर्तितम् । पद्मनगरस्य यन्मानमुक्तं तदित्यर्थः । यथास्य नगरस्य वास्तु भूमिश्चतुरश्रा, प्राक्नत्यग्भागयोः नृपदण्डसहस्रं मानं, तथा दक्षिणोत्तरयोरपि भागयोर्नृपदण्ड सहस्रकमिति ।
Othe

Page #194

१२१
चतुर्दिक्स्थचतुर्द्वारङ्गोपुरेण समन्वितम् । देशान्तरपथेनापि तद्द्वारं संयुतं भवेत् ।। ४९ ।। नात्रोपवीथीश्शिल्पज्ञः क्षुद्रवीथीश्व कल्पयेत् । समसूत्रा राजवीथीः कल्पयेत्ताश्च सर्वतः ॥ ५० ॥ प्रतीनां पञ्चशतं संख्या चात्र निगद्यते ।
किन नगरमिदं पूर्ववन्नदीतीर एवं कल्पनीयमिति नियमः । परन्तु केचिन्नदीतीरभागे वा वनमध्यभागे वा सस्यावृतभूमिभागे वा यत्रकुत्र वा शुभलक्षणान्वितस्थले तादृशविशालसम भूप्राप्तिस्तत्रेदं नगरङ्कल्पयेदिति । तथापि सुलभलभ्यस्वादुतोयाम्वितायामेव भूम्यां कल्पनीयमिति सर्वेषामपि नगराणां मुख्यलक्षणश्च बोध्यम् ||
किन नगरस्यास्यापि पद्मनगरस्येव प्राच्यादिषु चतसृष्वपि दिक्षु देशान्तरगामिना महामार्गेण संयुक्तं सगोपुरं द्वारचतुष्कं समसूत्रभागे कल्पनीयम् | परन्तु नगरभिदं नैयत्येन दुर्गाख्यपरिखया संवृतं कार्यमित्यादिभेद ऊपः ॥
पूर्वस्माद्भेदक लक्षणान्यत्र प्रतिपादयति । यथा नगरेऽस्मिन्नुपवीथीः क्षुद्रवीथीश्व कल्पयेत् । सर्वत्र समन्त उभयपक्षभवनान्विताः प्रतोटीरेव सममान भागस्थले समरज्जु कल्पयेत् । प्रतोलीशब्दार्थः पद्मनगरलक्षणे उक्तः । तादृश
8. 8. 16

Page #195

१२२
मध्यभागे राजवेश्म यदि भूभृत्प्रधानकम् ॥ ५१ ॥
देवधानिके शं मन्दिरङ्कारयेद्बुधः । भूधरे रुद्रके भागे जे मीने च सोमके ॥ ५२ ॥ आपोविवस्वद्भागेषु सावित्रेषु यथाक्रमम् । ब्राह्मणश्रत्रद्मानि स्थापयेच्छिल्पकार्यति ॥ ५३ ॥
प्रतोदीनां संख्या आहत्याच पञ्चशती विहिता भवति । प्राक्प्रत्यग्भागयोः दक्षिणोत्तरभागयपि सर्वत्र प्रतोलीनां वैशाल्यं समसंख्याकं सर्व कारयेदिति ॥
ग्रन्थान्तरे तु सर्वतोभद्रनगरस्य पुरद्वारान्निर्वना या महावीची राजवीथी, तादृशराजवीथी चतुष्कस्य वैशाल्यं नृपदण्डपञ्चकम् । इतरासां गोलिकादीनां नृपदण्डवयं वा नृपदण्डचतुष्कं या विषमरहितं कल्पनीयमिति । तस्मादयमेव नियमोऽत्र युज्यत एव ॥
किच्पैतादृशलक्षणान्वितं सर्वतोभद्रनगरं द्विविधं भवति ।
यथा
देवप्रानक, राजप्रधानकचेति । यदि राजप्रधानक तदा अस्या नगरवास्तुभूम्या मध्यमभांगे वासवाख्ये साट्टालं सपरिखं ससालं राजभवनं कल्पनीयम । यदि देवप्रधानकं तदा सभामण्टपास्थानमण्डपकल्याण मण्टपप्राकारविमानादिसहितं शिवस्य विष्णोर्वा ही कल्पयेदिति समयः ॥

Page #196

तत्रैव न्यायशालादीन्कल्पयित्वा विधानतः । अवशिष्टे देवभागे सर्वेषां निलयादिकम् ॥५४॥
अथ तृतीयस्य विश्वेशभद्रनगरस्य लक्षणम् ॥ विश्वेशभद्रनगरविन्यासः पूर्ववद्भवेत् ।। चतुरश्रस्थले वापि दीर्घवास्तुस्थलेऽथवा ।। ५५ ।।
किचात्र नगरे भूधररुद्रभृङ्गमीन सोमापविवस्वद्भागेषु प्रादक्षिणपक्रमेण राजबन्धूनां क्षत्रियाणां, सचिवस्य सेनापतेरन्येषां राजकार्य कराणां च भवनादिकं स्थाप्यम् । एतेष्वेव भागेषु न्यायशाला पाठशालाचित्रशालाप्रमुखा बहुविधा नगरयोग्याइशालाश्च कल्पनीयाः ॥ ____एतावता वाक्येनास्य नगरस्य भागनवकभूमौ विप्रक्षत्रियभवनानि विविधाश्च शाला: कल्प्या इत्युक्तं भवति । अवशिष्टेषु पोडशभागेषु वैश्यानां शूद्राणामन्येषाञ्च नानावर्णजातानां राजसेवापराणां भृत्यादीनां निलयः । तथैव बहुविधपण्यजालसमृद्धविपणिपरम्परादयश्च कल्पनीयाः । नवरत्नपट्टवस्त्रादिविक्रयशीलवणिग्गनु नाजातिजनैश्चोपेतमिदं नगरं नयनानन्दकरं नगरेपूत्तममिति च केषाञ्चिन्मतमिति सर्वतोभद्रनगरलक्षणार्थः ॥ ५४॥
अथ तृतीयस्य विश्वेशभद्रनगरम्य लक्षणमाह -विश्वे

Page #197

१२४
भागैस्तु दशभिर्भागद्वयेन शिवमन्दिरम् । सप्राकारत्रयं तुङ्गगोपुरेण समन्वितम् ।। ५६ ।।
ब्राह्मणाधिक संख्या कस्तदर्थे वा तदर्धके ।
शेति । विश्वेशभद्रनगरमिदं सर्वतोभद्रनगरवत् चतुरश्रभूमौ स्थापयेत् । तादृशभूम्यलाभे नदीतीरस्थे वा अन्यत्र वा दीर्घभूभागे शुभलक्षणान्विते नगरस्थापनमिदं विद्दितं भवति । कौशलक्षणान्वितमिदं नगरमिति चेत् तदाह —देशान्तरागत महामार्गेण सहितं सगोपुरं द्वारद्वयमेवात्र कार्यम । तादृशद्वारद्वयन्तु नगरस्य प्राक्प्रत्यग्भागयोर्वा दक्षिणोत्तरभागयोर्वा समसूत्रस्थले कल्पनीयमिति भावः ॥
नगरस्यास्य वास्तुभूमिं दशधा विभज्य तत्र भागद्वयप्रमाणकं प्राकारत्रयसहितं तुङ्गगोपुरमण्ट पाहिभासुर शिवमन्दिरं यथेष्टस्थले स्थापयेत् । कुतः ? सर्वथास्य विश्वेशनान्ना प्रसिद्धिमत्त्वादिति । नगरमध्यभागे यदि विश्वेश्वराख्यस्य शिवस्य मन्दिरकल्पनं, तब शिल्लविदामभिमतमेवेत्यपि च समयः । ' तदर्धे वा तड़के भागे ' इत्युक्तत्वात् अत्रावशिष्ट भागाष्टकस्थलेषु अथवाहत्य भागक्रमे पञ्चभागे वा ब्राह्मणानां सद्नादिकमत्र नगरे कल्पनीयम । तथा च ब्राह्मणगृहाणां ब्राह्मणानाञ्च संख्याधिक्यमत्र इतरजनतद्गृहापेक्षयेति मुख्यव्यवस्था । अवशिष्ट

Page #198

१२५
भागे चान्यनिवासादि कारयेच्छिल्पकोविदः ॥ ५७ ॥
महावीथीचतुष्कन्तु परितो देवमन्दिरम् । मुखवीथीसमायुक्तं मटमण्टपसंयुतम् ॥ ५८ ॥
नृपम्यं समोपेतो रक्षकैरपि रक्षितः ॥ ५९ ॥
स्थले ब्राह्मणगेहप्रमाणादेः किञ्चित्किञ्चिन्यूनत्वशालीन्येव इतरेषां जनानां गेहादाविति चान्यो नियमः । तथापि नृपभवननिर्माणस्यात्रोक्तत्वात्तादृशविप्रगेहापेक्षया बहुधा विपुलं शिवमन्दिरान्न्यूनभागं राजभवनं कल्पयेत् । पूर्वोक्तदेव गेहं परितश्चतसृष्वपि दिक्षु उभयपक्षगृहान्वितया मुख्यवीध्या मठादिभिर्मण्टपादिभिश्व सहितया संमिलितं महावीथी चतुष्कं कारयेत् ॥
"
तथा च तादृशशिवमन्दिरस्य पुरतो मुखवीर्थी मठादियुतां तां च देवभवनञ्च परितो महावीथीचतुष्कनिर्माणमिति । अन्यासां वीथीनां क्षुद्रवीथीनां च शतानि स्थाप्यानि तत्र तत्र स्थलानुकूल्य भाञ्जीति । नृपभवनसहितमिदं नगरम् ' इत्युक्तत्वात् अत्र नगरे न्यायशालादिबहुविधशालानां क्रयविक्रयादियोग्यबहुविधपण्यशालानां निर्माणानि, अन्येषां च राजकार्यकराणां निवेशनानि नानावर्णजानां जनानां गृहभवनादीनि च स्थलानुगुणं कल्प्यानीति शास्त्रकारोपदेशः ।। ५९ ।।

Page #199

१२६
अथ चतुर्थस्य कार्मुकनगरस्य लक्षणम् ॥ कार्मुकाकारवत्त्वात्तन्नगरं कार्मुकाख्यकम् । कीर्त्यते शिल्पशास्त्रज्ञैर्वास्तुलक्षणपण्डितैः ॥ ६० ॥
नद्यास्तीरे समुद्रस्य तीरे वास्य प्रकल्पनम् । दृढदुर्गसमोपेतं प्राकारावृतवास्तुकम् ॥ ६१ ॥ सहस्रदण्डदैर्घ्यं वा तदर्थं वा तदर्धकम् । एकाननं प्रकर्तव्यं गोपुरेण युतं तु वा ॥ ६२ ॥
अथ चतुर्थस्य कार्मुकनगरस्य लक्षणमाह - कार्मुकेति । नगरस्यास्य वास्तुभूमिस्तावत्प्रायशः कार्मुकाकारवती । तस्मादस्य कार्मुकनगरमिति अन्वर्थं नाम कीर्त्यते शिल्पज्ञैर्वास्तुशास्त्रज्ञैश्चेति भावः । नदीतीरे वा समुद्रतीरे वा दृढपरिखासहितं सप्राकारखेदं नगरं स्थापयेत् । प्राकारावृतवास्तुकमित्यनेन यावद्वास्तुभूविस्तारस्तावत्पर्यन्तमतितुङ्गं दृढं प्राकारकल्पनं कार्यम् । तदन्तश्च प्रतिभागं नृपभवनमात्रं वा उपप्राकारं बहिःप्राकारभित्त्यपेक्षया किचिदुत्तुङ्गं स्थापनीयमिति च प्रतीयते । एतत्सर्वमप्यस्यातिदायीपादनायेति मतिः ॥
किञ्च धनुराकारनगरस्यास्य दैर्घ्यन्तु नृपदण्डानां सहस्रं वा पञ्चशती वा तदर्थं वेति विकल्पः स्थलविशेषाधीन इति भाव: । तादृशमानयुतस्यास्य मुखद्वारमेकमेव सगोपुरं च ।

Page #200

१२७
तद्वारं यदि कौबेर्यां शुभदं भूभृतां मतम् । तीरे वा मध्यभागे वा राजहम्यं प्रकल्पयेत् ॥६३ ॥ बहुरक्षास्थानयुतं चक्रिकाणां गृहयुतम् । प्रतोलीनान्तु वैशाल्यं भूपदण्डत्रयादिकम् ॥ ६४ ॥ विपणीनां शतैर्युक्तं सहस्रैश्च वणिक्स्थलैः । नानाजातिजनैर्युक्तं नाविकाद्यैश्च सर्वतः ॥ ६५ ॥
तञ्च यदि कोबेयों कृतं तन्नृपाणां विशेषतो जयादिप्रदमिति भावः। तथाकरणाशक्यविषयेऽपि न दोषायेति सिद्धान्तः ।।
किञ्च नद्यास्स मुद्रस्य वा तीरे कल्पितस्यास्य नगरस्य प्राकारस्य नातिसमीपे बहुरक्षोपेतं बहुशालासहितं भूपमन्दिरं नाना सौधल मितं स्थापयेत् । किञ्च तादृशभूपहम्य परितो वा तत्समीप एकस्मिन्भागे चक्रिकाणामत्यन्तं धनिनां सौधादीनि स्थापयेत् । इदश्च लक्षणं पद्मनगरसर्वतोभद्रनगरयोरपि प्रसज्यते । विस्तरभयात्तत्र नोक्तमिति भावः । अपि च 'प्रतोलीनान्तु वैशाल्यं भूपदण्डअयादिकम् ' इत्युक्तत्वात, अब विपण्यादीनां प्रतोल्यादीनां च विशालतायास्सर्वथा दण्डनयन्यूनता न कार्या । परन्तु यथास्थलविभवं भूपदण्डानां चतुष्कं वा पञ्चकं वा योजनीयमिति । अन्यत्सर्व सुगममेव ॥
किश्व नगरस्यास्य लक्षणान्तराणि तु पत्तनलक्षण

Page #201

१२८
अथ पञ्चमस्य प्रस्तरनगरस्य लक्षणम् ॥ प्रस्तरग्रामवत्सर्वमत्रापि नगरे मतम् । विशेषलक्षणान्यत्र कथ्यन्ते कार्यसिद्धये ॥ ६६ ॥ दृढदुर्गममोपेतं द्वारोपद्वारसंयुतम् । पञ्चभिस्तु शतैर्दण्डैर्य वैशाल्यमेव च ॥ ६७ ।। प्राकारकुड्यसहितमथवा दीर्घवास्तुकम् ।
मध्यभागे भूपहयं वारुण्यामीशमन्दिरम् ।। ६ ।। प्रकरणोक्तान्येवेति देवालयन्यायशालादीनां राज्य मेविनामन्येषाञ्च गृहादाना निमोण तव तत्र स्थलावभवतः करणीयमिति कामुकनगरलक्षणार्थः ।। ६५ ।।
अथ पञ्चमस्य प्रस्तरनगरस्य लक्षणमाह - प्रस्तर इति । पूर्वोक्तसप्तमाध्याय प्रस्तरग्रामस्य यान लक्षणान्युक्तानि तान्यव प्रायशोऽवापि प्रस्तरनगरे सम्पद्यने । झटिति शिल्पक्रियाम्फूर्तये विशेषलक्षणान्याह -- दृढदुर्गेत्यादिना । प्रस्तरनगरस्यास्य वास्तुभमिस्तु नृपदण्डानां पञ्चशतदेयवती वैशाल्ये च तत्प्रमाण. वत्येव कार्या । अयमेवोत्तमः पक्षः ।।
अथवा कचित्तत्मंख्याहीनप्रमाणके दीर्घवास्तुभूभागे वा एतनगरनिर्माणमपि नाकीर्तय इति मतभेदः । सर्वथेदं नगर दृढपरिखया प्राकारभित्या चावृतं कृत्वा तदन्तबहुशो द्वाराणि

Page #202

१२९
सर्वा वीथ्यो द्विपक्षास्स्युरेकपक्षा बहिः स्थिताः ! शतसंख्यां प्रतोलीनामन्या बह्वीश्च कल्पयेत् ।। ६९ ।।
तदन्तरुपद्वाराणि च कार्याणि । कथमेवङ्करगम ? उच्यते - परम्परया अत्यन्तरक्षणाय दायाय शोभायै चेति । किश्चैतादृशप्रस्तरनगरस्य पूर्वोक्तप्रस्तरग्रामस्येव प्राक्प्रतीचीप्रतोल्यश्चतस्रो दक्षिणोत्तरयोरपि तथैव चतस्रः प्रतोल्यः ।।
किञ्चैतासां वीथीनामुपवीथीनाश्च मध्ये या तिर्यग्वीथी संघद्यते, तस्या एव मध्यवीथीति व्यवहारः प्रसज्यते। तत्रापि विशेषः यथा - प्राची मध्यवीथी, दक्षिणमध्यवीथी, प्रत्य. मध्यवाथी उत्तरमध्यवीथीत्येवं नामक्रमो बोध्यः । किञ्च अत्र क्षुद्रवीथीनामुपवीथ्यादि मेलनप्रसक्तिरेव न संभवति । सर्वेष्वपि नगरेष्वेव तच्छङ्का न कार्या । पट्टणपुटभेदनराजधान्यादिषु तु तादृशक्षुद्रवीथीनामपि क्वचिद्भागे क्षुद्रोपवीथीसङ्गम इत्येवं भेदश्च तत्र तत्रोद्यो विचक्षणैरित्यलम् ॥
किञ्चास्य नगरस्य मध्यमभागे भूपमन्दिरं, वारुण्यां दिशि शिवस्य मन्दिरञ्च क्रमास्थापयेत् । एतादृशनृपभवनप्रत्यङ्मुखी शिवमन्दिरप्रत्यङ्मुखीश्च प्रतोलिकामुभयपक्षसदनो. पेतामितरवीथ्यपेभयातिविपुलाश्च कारयेत् । किञ्च नगरेऽस्मिसाहतिक्रमे चतसृणां प्रतोलीनां पण्णवतिसंख्या कानां वीथीनां,
3.8.17

Page #203

१३०
बह्वीभिः पण्यवीथीभिर्न्यायशाला दिमैर्वृतम् । हीनसंख्या द्विजातीनामत्रोक्तं बहुवर्णके ॥ ७० ॥ अथ पष्ठस्य स्वस्तिकनगरस्य लक्षणम् ॥ स्वस्तिकाख्यनगर्यास्तु वास्तुपूर्वर्तुलाकृतिः । तस्माद्वर्तुलमानेन मानयेच्छिल्पपण्डितः ॥ ७१ ॥ नदीतीरे गिरेस्सानों समुद्रस्य तटेऽथवा । सप्राकारं सदुर्गञ्च कल्पयेत्स्वस्तिकं पुरम् ॥ ७२ ॥
भावः
बीनां क्षुद्रवीथीनाञ्च कल्पनं च स्थलाधीनदैर्घ्ययामवदिति पण्यवीथीरनेकाः न्यायशालादींश्च तत्र तत्र प्राच्यामुद्दीच्याञ्च दिशि कल्पयेत् । किञ्चात्र इतरवर्णजनगृहाणां जनतायावाधिक्यं विप्रविप्र जनताया इति पूर्वस्माद्भेद ऊयः ॥ ७० ॥
अथ षष्ठस्य स्वस्तिकनगरस्य लक्षणमाह- स्वस्तिकेंति । नदीतीरे वा, गिरेस्सानुभागे वा, समुद्रस्य तटे वा यथाभूलाभ वर्तुलाकार वास्तुभुवि इदं स्वस्तिकनगरं स्थापयेदित्यर्थः । सूत्रमानप्रकरणोक्तरीत्या वास्तुभूमिमिमां वर्तुलमानेन सूत्रविच्छिल्पी मानयेदिति शास्त्रनियमश्शुभकरः ॥
――
किञ्चास्य नगरस्य लक्षणान्तराणि यथा नगरमिदं परिस्त्रयावृतं तदन्तस्तून्नतेनैकेन प्राकारेण संरक्षित कार्यम् । अपि चात्र वीथीनियमादिकन्तु ईशानान्निर्ऋत्यन्तं, आग्नेया

Page #204

१३१
ईशानादिचतुष्कोणभागारब्धास्तु वीथिकाः । प्राच्यादिसमसूत्रान्तादारब्धास्ताः प्रतोलिकाः ॥ ७३ ।।
एवं वाथ्यष्टकं मध्य भागस्थानगतं मतम् ।
द्वायव्यान्तं दीर्घा वीथाङ्कृत्वा तथैव समसूत्रं प्रागादिप्रत्यगन्तां दक्षिणाद्युत्तरान्ताञ्चातिदीर्घा वीथीं स्थापयेत् । तथाकरणे नगरस्य मध्यभागे वास्तुनाथभागं निर्दिशेत् । तथा च तादृशवास्तुनाथभागात् पूर्वोक्तरीत्या अष्टौ वीथ्यस्स्युः । अस्य विशदार्थस्तु - अष्टदल पद्मबन्धस्सर्वत्र प्रसिद्धः । तादृशपद्मस्य मध्यभागः कर्णिकास्थानमित्युच्यते । तत्र कर्णिकास्थानव हस्मिन्नगरे वास्तुस्थानमिति, अष्टदलस्थाने अत्राष्टौ वीथ्य इति विवेकः ।।
वर्तुलाकारवास्तु भूमिनिर्मिनेऽम्मिन्स्वस्तिके ईशानादिकोणचतुष्के वीथीनिर्माणम्, तत्र च जनावास इत्यादिको न दोषावह इति तात्पर्यम् । कुत एवम् ? 'ईशानादिचतुष्कोणभागारब्धास्तु वीथिकाः' इत्यत्रैव शास्त्रकारेणोक्तत्वात् । एवमादिषु कचिन्नगरादिलक्षणेषु तादृशदिक्कोणा न दोषकरा इति शिल्पसमयः । नो चेदन स्वस्तिकरूपवीथ्यष्टकस्यासंभव इति साधुः ॥
___ तथा च कर्णिकास्थानस्थितस्य वास्तुनाथभागस्यारम्भे पूर्वोक्तवीथ्यष्टकस्थितानां अन्यगृहादीनां सूक्ष्मत्वमुपर्युपरि क्रमेण

Page #205

१३२
मानसूत्रमात्र यदि तिर्यक्प्रदर्शिते ॥ ७४ ॥
चतुश्शतं वा दण्डानां त्रिशतं वा स्थलोत्तमे । तस्मिन्वा मध्यभागे वा भूपहर्म्यं प्रकल्पयेत् ॥ ७५ ॥ अथवा न्यायशालादीन्कल्पयेच्छिल्पकोविदः । उदीच्यामीशगेहं स्यात्तत्राद्यानां गृहान्वयः ॥ ७६ ॥ वरीशस्य भागे वा भूपये प्रकल्पयेत् । अथवा राजकार्याथिशाला वा विविधा मताः ॥ ७७ ॥ मानाधिक्यमिति च बोध्यम् । उत्तमवास्तुभूलामे नगरस्यास्य तिर्ययाने भूपदण्डानां त्रिशतमेवालम, तद्भिन्ने स्थले भूपदण्डानाञ्चतुरशतनिनि दैर्ध्यायामादिमानमुक्तं भवति । तादृशमध्यभागाख्यवास्तुनाथभागे न्यायशालां वा नृपभवनं वा कारयेत् ॥
किन नगरस्यास्योदीच्यां दिशि दौवारिक सोमभागयोमध्ये शिवस्य विष्णो मन्दिरनिर्माणं करणीयम् । तत्रैव दौवारिकभित्र जयन्त सोमाख्यदेवभागेषु विप्राणां निलयाः स्थाप्याः । पूर्वी क मध्यभागाख्यवास्तुनाथस्थाने राजकीयन्यायशाला यदि कृता, तदा वह्निदेवभागे वा ईशान देवभागे वा भूपालद्द निर्मापणीयमित्यर्थः । प्रथमतः प्रतिपादितरीत्या नगरमध्य एव राजभवनं यदि कल्पितम्, तदा वह्नेर्भागे वा ऐशे वा तादृशन्यायशालादीन राजकार्य कराणामालयादींश्च कल्पयेदिति भावः ॥

Page #206

१३३
आकाशान्मीनपर्यन्तं नानाजातिगृहान्वयः । सद्वस्तुनिवहै। पूर्णास्तन्मध्ये पण्यवीथिकाः ॥ ७८ ॥ दुर्गाश्रया च या वीथी चैकपक्षा च वर्तुला । तस्यामेव कुलालादिनिलयान्कारयेद्बुधः ॥ ७९ ॥
किश्वावशिष्टेष्वाकाशादिमीनदेवान्तभागेषु वैश्यशूद्रादिनानावर्णगृहनिर्मितिश्शस्ता भवति । तेषां दशविधानामाकाशादिमानान्तभागानां मध्य एव समुचित स्थले बहुवस्तुभरिताः पण्यवीथ्यः कल्पनीयाः। फिञ्चामुं नगरं परितः परिखाया अन्तर्भागे पूर्वोक्तप्रकारेणान्तर्गतां वा यहिभूतां वा वर्तुलाकारां कांचिद्वीथीं निर्मापयित्वा तस्यामेव वीथ्यां कुलालाम्बष्ठरजकादीनां निवेशनादि कार्यमिति समयः ।।
किश्तस्याः वर्तुलाकाराया वीथ्याः वैशाल्यापेक्षया द्विगुणितं दिकोणभाजां वीथीनाम , तदपेक्षया प्राच्यादिचतुस्समसूत्रस्थितानां वीथीनाश्च वैशाल्यं द्विगुणितं करणीयमिति विवेकः । तथा च वर्तुलाकारवीथ्याः वैशाल्यं नृपदण्डद्वयम् । कोणगताना वीथीनां नृपदण्डत्रयम् । प्रागादीनान्तु दण्डचतुष्कं वा सार्ध. दण्डचतुष्कं घेति क्रममानकथनम् । एतावता वाक्येनास्य महावीथीनवकमेव । तथा न क्षुद्रवीथीप्रसक्तिः । एवं स्वस्तिकनगरलक्षणार्थो बोध्यः ॥ १९ ॥

Page #207

१३४
अथ सप्तमस्य चतुर्मुखनगरस्य लक्षणम् ॥ सर्वतोभद्रनगरे मानं यत्समुदीरितम् । तदर्ध वा तदर्ध वा मानं कुर्याच्चतुर्मुखे ॥ ८० ।। न चात्र राजभवनं न दुर्ग नापि गोपुरम् । प्राच्यादौ तु चतुर्भागे चतुरिसमन्वितम् ॥ ८१ ॥
अथ सप्तमस्य चतुर्मुखनगरस्य लक्षणमाह - सर्वतोभद्रनगर इति । सर्वतोभद्रनगरे यन्मानं विहितं तत्राधं वा तदर्ध वा मानमत्र चतुर्मुखनगरे करणीयमिति स्थलानुकूलविकल्पः । अस्य विवृतिर्यथा .-- सर्वतोभद्रनगरम्येवास्यापि चतुरौव वास्तुभूमिः स्वीकार्या । तत्र सर्वतोभद्रकस्य प्राक्प्रत्यग्भागयोनॅपदण्डसहस्रक मानं, दक्षिणोत्तरभागयोश्च तथैवेत्युक्तम् । तदर्धमित्युक्ते तादृशनृपदण्डानां पञ्चशती वा तदधं वात्रेति विकल्पः ॥
किश्चात्र चतुर्मुग्वनगरे न राज्ञां वासभवन निर्मापणीयम् । परन्तु राजकीयव्यवहारशालादय इत्यग्रे स्फुटम् । नापि परिखासङ्कलनम् । न च गोपुरनिर्माणमत्र कार्यम् । परन्तु साधारणभूमौ तादृशायामदैर्ध्यादिसहितं प्राच्यादिषु चतसृषु दिक्षु समसूत्रस्यं द्वारचतुष्कं साधिष्ठानसद्वमकवाटार्गळादि कारयेत् । किश्चात्र नगरे प्राचीप्रत्यग्भागयोर्वा दक्षिणोत्तरभागयोवी उभयपक्षगृहान्वि

Page #208

१३५
प्रतोलीनां शतैर्युक्तमुपवीथीशतेन च । बह्वीभिः क्षुद्रवीथीभिस्संयुतश्च समन्ततः ॥ ८२ ॥ शिवस्य मन्दिरं मध्यभाग एवात्र कल्पयेत् । सप्राकारं सभाशालातटाकाद्यैश्च संयुतम् ॥ ८३ ॥ देवप्राकारमभितो महावीथ्याः प्रकल्पनम् । तदहिश्च महावीथ्य स्तदहिश्च तथा मताः ॥ ८४ ॥
तानि विशालानि प्रतोलीनां शतानि निर्मापणीयानि । तथैव तत्तिर्यग्वीथीनां संख्याशतश्च कृत्वा तत्र तत्रानेकाः क्षुद्रवीथीश्च स्थापयेत् ॥
किञ्च नगरस्यास्य मध्यभाग एव शिवस्य मन्दिरनिर्माणं कार्यमिति च शास्त्रनियमः । तादृशशिवमन्दिरमतिविशालं उत्तुङ्गप्राकारावृतं सभामण्टपतटाकादिसहितं च कल्पयेत् । तादृशंदेवमन्दिरप्राकारमभितो बहिरतिविशालमुभयपक्षगृहान्वितं समचतुस्सूत्रं महावीथीचतुष्कं स्थापयेत् । अस्याः प्रथमावरणवीथीति नामान्तरम । एवमेवैतादृशप्रथमावरणवीथीरभितो बहिरतिविशालं पूर्ववदेव उभयपक्षसदनान्वितं समचतुस्सूत्रं महावीथीचतुष्कं कल्पयेत् । अस्याः द्वितीयावरणवीथीति नामान्तरम् । एवमेवैतादृशद्वितीयावरणवीधीरभितो बहिरतिविशालमुभयपक्षसदनान्वितं समचतुस्सूत्रं महावीथीचतुष्कं च कार्यम् ।

Page #209

१३६
एवं द्वादशवीथीषु ब्राह्मसद्मानि कारयेत् । सावित्रे वाथवा मीने भागे भूपक्रियालयः ॥ ८५ ॥ आकाशादीशपर्यन्तं वैश्यादीनां गृहान्वयः । तन्मध्ये पण्यवीथीनाञ्चतुष्कं स्थापयेद्बुधः ॥ ८६ ॥
धान्यादिकं दिशि प्राच्यां याम्यां हेमादिकं स्मृतम् ।
अस्यास्तृतीयावरणवीथीति नामान्तरञ्च भवति । तथाचाहत्य संख्यायां आवरणत्रयस्थानां एतादृशवीथीद्वादशकानां प्राची प्रथमावरणवीथीति दक्षिणा प्रथमावरणत्रीथी, प्रतीची प्रथमावरणवीथी, उदीची प्रथमावरणवीथीति व्यवहार बोध्यः । एवमेव प्राची द्वितीयावरणवीथीत्यादिकमप्यूह्यम । एवमग्रेऽपि बोध्यम् ॥
एतादृशवीथीद्वादशके ब्राह्मणानामेव वसतिस्थलं स्थापनीयम् । न तत्रान्यगृहादीति । अपि चावशिष्टे सावित्रदेवभागे वा मीनदेवभागे राजकीय व्यवहारशालादयः कार्याः । ततः प्रान्तवास्तुभूमौ आकाशभागादीशानदेवभाग पर्यन्तं भागषोडशकं वैश्यशूद्राद्यालयान्वितं स्थापनीयम् । किख तत्र तत्र प्राच्यादिषु चतसृष्वपि दिक्षु निषद्यानां स्थानं कार्यम् । तत्रापि चान्यो नियमः । यथा वा — प्राचीविपण्यां बहुविधधान्याढकमाषमुद्गगोधूमचणकविलादीनां मरीचीप्रमुखसंभारवस्तूनां तैलाज्यदधि
1

Page #210

१३७
वस्त्रादिकं वारुणे स्यादुत्तरे गन्धमुख्यकम् ॥ ८७ ॥ एवंविभागिनीस्तत्र निषद्या द्रव्यसङ्खलाः । जनता दशसाहस्रसंख्या चात्र प्रकीर्तिता ॥ ८८ ।।
अथाष्टमस्य श्रीप्रतिष्ठितनगरस्य लक्षणम् ॥ यत्र लक्ष्म्यादिदेवीनां प्रतिष्ठा मुख्यका मता।
नाम्ना तां शिल्पशास्त्रज्ञाश्श्रीप्रतिष्ठापुरं विदुः ॥ ८९ ॥ क्षीरगुडादीनां वार्ताकपटोलिकाशाकुटादिशाकप्रमुखानामन्येषां बहुविधभक्ष्यभोज्यवस्तूनां क्रयविक्रयस्थानं कल्पयेत् ।।
तथा दक्षिणाविपण्यां हेमरजतताम्रपित्तलादिभाण्डादिक्रयविक्रयस्थानं कार्यम् । एवमेव प्रतीचीविपण्यां बहुविधपट्टवस्त्रकम्बलदुकूलाद्याच्छादनक्रयविक्रयस्थान निर्मापणीयम ।।
किचोदीचीविपण्यां कस्तूरीकुङ्कुमकर्पूरादिगन्धद्रव्याणां मल्ली चम्पककुन्दकुतुमजातीनां क्रयविक्रयस्थानं च तत्र तत्र स्थलानुकूलङ्करणीयमिति । अपि च अयुतजनसंख्यानिवासश्चात्रेत्येवमादयो भेदास्तर्वतोभद्रनगरस्येव ज्ञेयाः ॥ ८८ ।।
___ अथाष्टमस्य श्रीप्रतिष्ठानगरस्य लक्षणमाह -योति । लक्ष्मीगौर्यादिलोकमातृवर्गस्यात्र प्रतिष्ठितत्वान्मुख्यदेवतात्वेन श्रीप्रतिष्ठानगरमित्यस्यान्वर्थनामकथनक्रमः । अत्र केचिद्भिन्नमतयो यथा वा कालेन हीनं प्राचीनमिति बचनायन कुत्र वाऽरण्यमध्ये
B... 18

Page #211

१३८
वर्तुला वास्तुभूमिस्तु चतुरश्रायताऽथवा । उत्तमैव रसा ग्राह्या श्रीप्रतिष्ठापुरोत्तमे ॥ ९० ॥
पञ्चभिस्तु शतैर्दण्डैर्नृपाख्यै मनमीरितम् ।
ग्रामान्ते वा सानुप्रदेशे वा प्राचीनजनैरध्युषितं वा तदर्थं तद्वासात्पूर्वमेव लक्ष्म्यादिमातृभिरेव यत्प्रतिष्ठितं तदेव नगरं श्रीप्रतिष्ठानगरमिति ॥
ताः,
एतच्चिन्त्यम; 'यत्र लक्ष्म्यादिदेवीनां प्रतिष्ठा मुख्यका मता' इत्यत्र वचनशैल्या नगरेऽस्मिल्लक्ष्म्यादिदेव्य एव मुख्यदेवन हरिहरादय इति भानात् । किञ्चात्रैवोत्तरत्न देवप्रतिष्ठितं नगरं देवनगरभिति व्युत्पत्या तन्नगरलक्षणस्याप्युक्तत्वात् । कुत्रापि देवप्रतिष्ठानगरं देवीप्रतिष्ठानगरमित्यादिव्यवहाराप्रसिद्धेश्व देवनगर एव देवीनगरव्यवहारसंभवाच्चेति तन्मते सर्वथा पौनरुक्तयदोषप्रसङ्गादनादरणीयमित्यलं विस्तरेण ॥
"
अतो नगरस्यास्य वास्तुभूमिस्तावत् वर्तुलाकारा चतुरश्रा वा यन्विता वा भवतु । सर्वथा नद्यास्तीरस्यैव भवितव्या । तदलाभे नद्याः नातिदूर एव वा प्रदेशे नगरमिदं निर्मापयेदिति भावः । किञ्च परीक्षाप्रकरणोक्तरीत्या उत्तममेदिन्यामेव इदं नगरं निर्मापयेदित्येवकारेण मध्यमा भूर्न प्राह्येति समयः । अत एवास्य पुरोत्तमत्वमिति भावः ॥

Page #212

प्राक्प्रत्यग्गोपुरोपेतमुखद्वारद्वयोज्ज्वलम् ॥ ९१ ॥ सदुर्ग वा ससालं वा कारयेच्छिल्पकोविदः ।
किश्च नृपदण्डानां पञ्चशतं मानं अस्य दैर्ध्यस्येति । यदि वर्तुलभूम्याश्चतुरश्रमूम्या वा लाभे तदा तत्संख्यानुगुणमेव शिल्पिभिर्मानज्ञैर्मानं निर्णतव्यमिति विवेकः । अपि चेदं नगरं सपरिखं कार्यम् । तदा न प्राकारभित्तिस्थापन विहितम् । अथवा प्राकारभित्तिस्थापनमेवालम् , न दुर्गकरणमित्यर्थः ‘सदुर्ग वा ससालं वा' इति वाक्येन प्रतीयत इति ॥
अन्यश्व सूक्ष्मार्थस्सर्वैरप्यवश्यं ज्ञेयः । कोऽयमर्थः ? अत्र नगरलक्षणाध्याये स्थलान्तरे च सर्वत्र अस्य चतुरश्रवास्तुभूमिः, अस्य दीर्घवास्तुभूमि:, अस्य वर्तुलवास्तुभूमिरित्यादि विविच्य तसद्वास्तुनामपठनपूर्वकं यत्र लक्षणमुक्तम , तत्रैव किलाकाशादिदेवभाग. करणीयमठमण्टपन्यायशालाभूपहादिकल्पनवचनमभिहितम् । यत्र वैकल्पिकेन वचनेन तद्वास्तुनाम न निर्णीतं, तत्र स्थले सर्वत्र प्राच्यादिभागकथनवचनप्रदर्शनादित्ययं क्रम ऊह्यः । अन्यथा तत्तल्लक्षणविशिष्टस्थानज्ञानवैपरीत्यापत्तेश्चेति ॥
अपि चेदं नगरं यजमानेच्छया सपरिखं वा सप्राकारं वा कृत्वा प्राच्यामुदीच्यां च दिशि सगोपुरं साधिष्ठानं मुखद्वारद्वयं करणीयम् । इदमेव नगरगमनागमनमार्गो नान्यति मतिः ।।

Page #213

१४०
चतुर्भागामिमां भूमि विभजेन्मानसूत्रकैः ॥ ९२॥ प्रतिभागं प्रतोलीनां द्वात्रिंशत्संख्यया स्मृता । वीथीनामिह मानं तद्विगुणं परिकीर्तितम् ॥ ९३ ॥ मध्ये लक्ष्म्यादिदेवीना मन्दिरं कारयेद्बुधः । तटाकमण्टपारामप्राकारमुखगोपुरैः ॥ ९४ ॥ संयुक्तं शुभदं प्रोक्तं प्राङ्मुखं सर्वजीविनाम् । तन्मन्दिरं तु परितो विप्रवीथीः प्रकल्पयेत् ॥ ९५ ।।
किम्च नगरस्यास्य सर्वां वास्तुभूमि सूत्रेण चतुर्वा विभज्य प्रतिभागं द्वात्रिंशत्प्रतोलिकाकल्पनं कुर्यात् । आहत्यास्मिन्नगरेऽष्टाविंशत्यधिकशतप्रतोलिका भवन्तीत्यर्थः । तद्विगुणमिति वचनेनाहत्य वीथीनां संख्या तु पटपञ्चाशदधिकद्विशतमिति फलति । तथा चात्र नगरे आहतिक्रमे चतुरशीत्यधिकत्रिशतं (384) वीथीनां संख्येति । तस्मान्नात्र क्षुद्रवीथीकल्पनप्रसक्तिः । प्रतोलिकावीथीलक्षणं कथितपूर्वमेव ॥
किश्च नगरस्यास्य मध्यम एव भागे पूर्वोक्तलक्ष्म्यादिमातृवर्गाणां मन्दिरं तटाकबहुमण्ट पारामादिलक्षितं एकाकारण वा प्राकारत्रयेण वा संवृतं गोपुरोज्ज्वलमुखद्वारं च कार्यविच्छिल्पी कारयदित्यर्थः । अस्य किल लक्ष्म्याद्यालयस्य प्रा१खनिर्मागन्तु तन्नगरवास्तव्यानां सर्वजीवानामपि शुभप्रदमिति शास्त्रीयविश्वास

Page #214

१४१
भूपहर्म्यन्तु वारुण्यामन्यत्रान्यगृहस्थितिः । वणिजां तुङ्गहर्म्याणि कौबेर्यां वा नृपान्तिके ॥ ९६ ॥
1
याम्यां दिशि निषद्यास्तु तत्रैव बहुशालकाः । नाम्नेदं नगरं प्राहुश्श्रीप्रतिष्ठेति सूरयः ।। ९७ ।।
किन चतुर्मुखनगरलक्षणकथितावरणवीथी शैल्याऽत्रापि तादृशदेवी मन्दिरं परितो विप्रसद्मभासुरमावरणवीथी चतुष्कमावरणवीथ्यष्टकमावरणवीथीद्वादशकं वा कचित्स्थाव्यमिति । भूपालहर्म्यन्तु नगरवास्तुस्थले वारुण्यां दिशि कारयेत् । किश्व तादृशभूपालहम्यं परितो वा समीपे वा धनिकानां वणिजां चक्रराणां च भवननिलयादीनि कारयेत् । अथवा नगरस्यास्योदीच्यां दिशि कल्पनीयमिति स्थलानुकूलविकल्पः । अवशिष्टभूमिवास्तुभागेषु वैश्यशूद्राद्यनेकविधजनानां आवासगेहानि
स्थापयेत् ॥
अपि नगरस्यास्य दक्षिणस्यां दिशि विशाला बहुविधपण्यवीथी निर्मापणीया । तस्यामेव दिशि भागान्तरेषु न्यायशालां, पाठशालां, विद्याशालां वैद्यशालां, नाटकशाळामन्याश्च विविधाश्शालाः स्थापयेदित्यर्थः । अत एतादृशलक्षणान्त्रितमयुताधिकजनसंख्यान्वितं च इदं नगरं श्रीप्रतिष्ठानगरमित्युच्यत इति ॥

Page #215

१४२
अथ नवमस्य बलिदेवनगरस्य लक्षणम् ॥ त्रिकोणभूम्यां कलितं बलिदेवपुरं स्मृतम् । कराली चण्डिकां मारी चल्याद्यावोग्रदेवताः || ९८ ॥ स्थापयित्वा विशेषेण तर्पयेत्ताश्च भूपतिः । सुखादिसिद्धये सर्वजीवानां भूभुजामपि ॥ ९९ ॥
अथ नवमस्य बलिदेवनगरस्य लक्षणमाह- - त्रिकोणभूम्यामिति । न हि ताबलोके सर्वत्र नगरादिनिर्माणायोत्तमभूमिस्वीकारनियमः संभवति । कचिद्देशविशेषेषु, स्थलविशेषेषु च वनमध्ये वा, सख्यावृतभूभागे वा, गिरिसानुप्रदेशे वा नदीतीरे वा, नदीद्वयस्य सङ्गमस्थले वा, अन्यत्र यदि त्रिकोणाकाराया वास्तुभूमेर्लाभस्तदा तस्यामेव वास्तुभूमौ क्लृप्तं नगरं बलिदेवनगरमिति नामभाग्भवति । कुतः ? तादृश बलिप्रधानदेवतानां तत्र स्थापनात् । तादृशदेवतानां तत्र प्रतिष्ठापने तत्रत्यानां सर्वेषां प्राणिनां तादृशत्रिकोणाकार वास्तु भूमिजनितदोषानुदयः संभवतीति भावः । अतस्तासां देवतानां नामान्याह करालीमिति । पूर्वोक्तरीत्या संप्राप्तायां त्रिकोणाकारभूम्यां निम्नत्वोन्नतस्वरहितं स्वानुगुणं नगरं निर्माय तन्मध्यभागे वा प्राच्यां दिशि करालीं या देवी, चण्डिकां वा देवीं, मारीं वा देवीं चलीदेव्याथायाम्या देवता वा स्थापयित्वा ताश्च प्रतिवर्ष बहुविधवल्यन्न
दानोत्सवादिना भूपालादिस्तर्पयेदिति । कुतः ? तदानीमेव
"
w

Page #216

१४३
न चात्र राजसदनं न दुर्ग नापि योपुरम् । नानाजातिजनाकीर्ण यथेष्टद्वारसंयुतम् ॥ १०० ॥ वीथीभिः क्षुद्रवीथीभिरनेकाभिस्समन्वितम् । पण्यशालासमोपेतं कुर्याच्छिल्पविशारदः । षट्सहस्राधिकजनै संयुतं बलदेवकम् ॥ १०१ ॥
तद्वास्तुवासिनां सर्वेषामपि प्राणिनां दुष्टज्वरादिपीडाराहित्यं, यथाकालवर्षमोसस्यादिसम्पदच वर्धन्त इति भावः ||
कि तादृशो देवानां स्थापनेन तादृशवास्तुदोष पीडाराहित्यादिकञ्च कामिकागमे स्कान्दादिपुराणेषु च उपपादितं
द्रष्टव्यम् ॥
केचिदत्र नगरे करालीं कालों चण्डी मारी चल्लीमन्याश्च देवताः स्थापयेदिति । तत्सर्वं यथाविभवं यथास्थल सौकर्य
यजमानेच्छाधीनमिति वयं वदामः ॥
किवात्र नगरे न राज सदनपरिखागोपुरादि कल्पननियमः ।
परन्तु यथास्थलविभवं यथेष्टस्थले नगरद्वारसमेतं बह्वीभिर्वीथीभिः क्षुद्रवीथीभिश्च समावृतं बहुविपणिशालासमेतं नानाजातिजनावासाई गेहादिलसितश्च स्थापयेदिति । जनता त्वत्र षट्सहस्रसंख्याधिकेति बलिदेवनगरलक्षणार्थः ॥
किन नगरमिदं न श्रोत्रियवासाहमिति केचित् । अन्ये

Page #217

१४४
अथ दशमस्य पुरस्य लक्षणम् ॥ वनमध्यगतं वापि गिरिपार्श्वगतं तु वा । सुखलभ्यजलोपेतमारामादिसमन्वितत् ॥१०२॥ सहस्रदण्डावधिकदैायामसमन्वितम् । महामार्गेण संयुक्तं दक्षिणोत्तरवक्त्रकम् ।। १०३ ।।
तु मत्स्यमांसाशादिजनावासार्थमेव कल्पितमिदं नगरमिति ॥
अथ दशमस्य पुरस्य लक्षणमाह - वनमध्यगतं वेति । साधारणपुरनायकस्यास्य वास्तुभूमिस्तु वनमध्यगता वा गिरेः पार्श्वगता वा स्वीकार्या । अथवा यत्र सततं सुखलभ्यं स्वादुजलं तत्र वा भूम्यामिदं नगरं स्थापयेदिति भावः । यदि संभवे वारसाल. पनसनारिकेलवकुलादिफलतरुवृन्दमण्डितारामभूमिभागे तत्रास्य नगरस्य निर्माणमप्यतिसुखायेति मतिः ।।
किश्व नगरमिदं चतुरश्रवास्तुभूभाग एव निर्मापणीयमिति प्रतीयते । अन्यथा चतुर्भागविभजने समचतुरत्वादिसामरस्यानापत्तेः । तस्मादस्य पुरस्य वास्तुभूमिस्सर्वतोभद्रनगरवञ्चतुरशैव भवति । मानविषये तु तदर्धमेव । यथा वा प्राक्प्रत्यग्भागयोस्सूत्रमानं नृपदण्डसहस्रकं, दक्षिणोत्तरभागयोरपि सूत्रमानं तथैव नृपदण्डसहस्रक इति । किश्चात्रान्यो विशेषः । यथा सर्वतोभद्रनगरस्य तु नृपदण्डसहस्रकमेव प्रमाणमुक्तम् । अत्र तु सति विभवे तदधिकप्रमाणतयापि मानकरणमिति ।।

Page #218

१४५
तत्पादमानसंयुक्तचतुर्भागविभाजितम् । मध्यस्थराजभवनं दुर्गरक्षकरक्षितम् ।। १०४ ।।
प्रत्यग्दग्देवतागारं प्राकारेणाभिरक्षितम् । नाम्नेदं नगरं प्रोक्तं पुरं शिल्पविशारदैः ।। १०५ ॥ तन्तुवायास्स्वर्णकारा लोहकारादयः परे ।
किश्चैतादृश चतुरश्रभूमिस्थापितस्यास्य पुरस्य दक्षिणायामुदीच्यां च दिशि समसूत्रं मुखद्वारद्वयं साधिष्ठानं कल्पनीयम | तदुपरि गोपुरकल्पनं तु ऐच्छिकमिति भावः । किवतादृशमुखद्वारद्वयमपि तत्तद्दिग्भागे देशान्तरागतमहामार्गेण संमिलितङ्कार्यम् । किन पुरमिदं सममानं चतुर्भागं विभज्य तेषां भागानां मध्ये वास्तुमध्यस्थाने राजभवनं परिखावृतं रक्षकर्यामिकैश्वाभिरक्षितं निर्मापयेत् ॥
एतावता प्रबन्धेन प्रायशो नगराणां, ग्रामाणाञ्च वास्तुभूसीमापर्यन्तं परिखावृतत्वमुपपादितम् । अत्र तु पुरे नगर मध्यस्थापितस्य राजभवनमात्रस्यैव परिबासमावृतत्वमुक्तमिति पूर्वस्माद्वेदो
लक्ष्यः ॥
किचात्र समभागं विभाजिते पूर्वोक्तभागचतुष्कस्थले प्रत्यग्दिग्गतभागे प्राकारेणैकेन वा प्राकारत्रयेण वा अभिरक्षितं प्राचीमुखमिन्दिरामन्दिरं विष्णुमन्दिरं वा तदुभयमपि वा स्थापयेत् । अपि च प्राचीदिग्भागेषु तन्तुवायारस्वर्णकाराः
8. S. 19

Page #219

१४६
तेषां गृहाणि स्थाप्यानि प्राच्यां शिल्पविशारदैः ||
दक्षिणस्यां निषद्याश्च वैश्यशूद्रालयांस्तथा । स्थापयेद्वारुणे भागे द्विजातीनां गृहाणि च ॥ १०७ ॥ .
तत्रैव क्षत्रबन्धूनां धनिकानां गृहाणि च । कौबेर्यान्तु सभाशालाश्चानेकाः कल्पयेत्सुधीः ॥ १०८ ॥ राजकार्यकराणाञ्च मन्त्रिसेनेशयोरपि । सद्मानि तत्र कार्याणि पुरेऽस्मिन् शिल्पकोविदैः ||
लोहकाराः तक्षकाः स्थपतयस्तैलविक्रयिणोऽन्ये च यन्त्रक्रियाकारिणस्तेषां सद्नादिकं स्थापयेत ॥
दक्षिणदिग्भागे तु बहुविध पण्यजालसमृद्धविपणी र नेकाः कल्पयेत् । तत्स्थानसमीप एव क्रयविक्रयादिकार्यव्यग्राणां वैश्यानां शूद्रजानामन्येषां भवनादीनि यथास्थलानुकूलस्थापितवीथीभांजि कार्याणीत्यर्थः । वरुणदिग्भागे तु पूर्वोक्तदेवतालयसमीप एव वा तं परितो वा ब्राह्मणानां निलयादीन् क्षत्रियबन्धूनां हर्म्यशालाद स्थापयेत् ॥
"
एवमुत्तरदिग्भागे तु राजकीय कार्य कराणामावासादीन्, न्यायशाला दिबहुविधशालाः मन्त्रिणो हर्म्यादिकं, सेनापतेरपि भवनादिकश्च यथाक्रमं स्थापयेत् । एवं भागचतुष्टयारूये उपपुरचकल्पने विहिते पुरस्यास्य मध्यभागे राजभवने चात्युन्नते

Page #220

१४७
अथैकादशस्य देवनगरस्य लक्षणम् ॥ कालेन हीनं प्राचीनमिति शास्त्रविदो विदुः । तस्माद्युगान्तरे देवस्स्थानं यत्कल्पितं पुरा ॥११० ॥ तदेव देवनगरमिति शिल्पिविनिश्चयः ।
परिखावृते कल्पिते नगरमिदं विच्छित्तिविशेषशालि नयनानन्दकरच भवेदिति शिल्पविदां समयः ॥
किश्चात्र पुरे पूर्वोक्तरीत्या विभक्तभागचतुष्कस्य तन्मध्यस्थितराजभवनस्य मध्ये निर्माणादिरहितस्वल्पभूभागस्य वर्तनमभिप्रेतम् । कुतः ? तवैव स्थले एकदेशे खलु राजभवनपरिखानिर्माणम । तस्मादेतद्भागचतुष्काद्राजभवनस्य मार्गस्तु तादृशपरिखापराधीन इति भावः । किञ्चवरीत्या परिखावृतनृपभवनवास्तुभूमौ कल्प्यगोपुरस्थापनमुखकरणमार्गकरणादिलक्षणन्तु अस्मिन्नेव शास्त्रे द्वादशत्रयोदशाध्याययोरुतत्वात् नात्र तल्लक्षणमुपपाद्यत इति ज्ञेयम् ।।
__ अथैकादशस्य देवनगरस्य लक्षणमाह - कालेनेति । अस्मिन्काले कृतमित्यादिचिह्नरहितं यद्वास्तु तदेव प्राचीन नगरमिति । तच्च चिराय कालेन वा युगान्तरे वा भवितव्यमिति शिल्पसमयः । शैल्याऽनया युगान्तरेषु देवैर्यत्कृतं तद्देवनगरमिति प्रसिद्धिः । कथं देवेन कल्पितमिदमिति निर्णतुं शक्यमित्यत्राह

Page #221

१४८
नदीतीरे वनान्ते वा भूधरस्य तटेऽपि वा ।। १११ ।।
प्रासाद भवनाद्येषु जीर्णैरङ्गैस्तु सर्वतः । व्यक्ताव्यक्तैरनेकैश्च लक्षणैस्तच्च निर्दिशेत् ।। ११२ ।।
रसालैः पनभैरन्यैः केसरैश्व वटादिभिः । nai सञ्चारतो वापि गरुत्महासतोऽपि वा ॥ ११३ ॥ स्वयम्भूलिङ्गदृष्ट्या वा निर्दिशेद्देवपत्तनम् ।
नदीतीर इत्यादिना । युगान्तरेषु देवनिर्मितनगरं तावत्त्रायशो गङ्गायमुनागोदाशढूनर्मदादीनां पुण्यसरितां तीर एवं लक्ष्यं भवेत् । अथवा पुण्यस्थले वनग्मध्यभागऽतिरमणीयस्थले दृश्यम् । आहोस्विदुत्तङ्गग्विरित भागे वा सूक्ष्मतो दृदयं भवेत् ।
इत्थमव्यक्तलक्षणमुक्तम् ॥
अथ
व्यक्तानि लक्षणानि कानिचिदाह - प्रासादभवनाद्येष्विति । पूर्व देवनिर्मितेषु शिलामयेषु अतिविपुलप्रासादभवनमण्ट पपृथुलतटाकतटादिषु कालवशाज्जीर्णानि भिन्नानि वा तत्तत्स्थलानि अयथायथ क्रमाणि निरीक्ष्य वा तल्लक्षणं वाच्यम् । अथवा रसालपनसके सर बिल्व बटादीनामुत्तमतरूणामतिबहुलशाखादीनां निरीक्षणेन वा, स्वेच्छया गोसवारवशेन वा, गरुत्मदादिनिवासेन वा स्वयम्भूलिङ्गादितत्तदेव प्रतिकृतिदर्शनाद्वा इदं देवनगर मिति निर्दिशेदित्यर्थः ॥
·

Page #222

नात्र कल्प्यो दिनियमो नापि कार्या बलिक्रिया ॥ स्वीकृत्य तन्मुख्यभागं निर्माणादि प्रकल्पयेत् । भूपालस्वेच्छया तत्र वर्धनं कारयेद्बुधः ॥ ११५ ॥ चातुर्वर्ण्यगृहोपेतं नृपहादिभूषितम् । न्यायशालादिसहितं सदुर्ग वा ससालकम् ॥ ११६ ॥
किश्चैतादृशलक्षणैर्देवनगरे निश्चिते सति तत्र प्राच्यादिदिनियमः समसूत्रप्रसारादिमाननिर्णयो वलिदानादयश्च न कार्याः । यथा वा स्थले प्रतिमाचिह्न वीथ्यादिलक्ष्म च दृश्यते, तदनुकूलमेव तत्र भवनादिनिर्माणं कारयेदित्यर्थः॥
किम्व तत्रत्यान् लिङ्गादिदेवान्सर्वथा न चालयेत् । तादृशलिङ्गादिदेवप्रतिमानां मुखाद्यवयवेषु भिन्नत्वादिदोषे यदि दृष्टे तदा तांस्तु देवान शिलाद्याच्छादितान् कृत्वा तत्रैव स्थाने तदीयप्रतिमां नवीकृत्य आगमोक्तरीत्या मन्त्रजलसंप्रोक्षणादिना पूजाहाँ विरचय्य पञ्चपर्वादिवर्षोत्सवविशेषपूजानैवेद्यादिसमर्पणेन तोषयेदित्यर्थः ॥
अपि च नगरेऽस्मिन्दैवते पूर्वकृतवीथ्यादिचिहं यद्यत्र दृश्यते, तदेव स्थलं तदेव मानश्च मुख्यत्वेन स्वीकृत्य नवभवनादि कारयेत् । सार्वभौमादिमहीपालेच्छया तादृशदेवनगरम्य वैशाल्यादिवर्धनकरी. वीथ्यन्तनिर्माणादिक्रियाः नवं कृत्वा तत्स्थलं सपरिखं वा सप्राकारं वा कारयेत् ॥

Page #223

१५०
लिङ्गादिदेवांस्तत्स्थानाचालयेन कदाचन । जीर्णोद्धरणकार्येण नवीकुर्यान्नृपोत्तमः ॥११७ ॥
अथ द्वादशस्य मानुषनगरस्य लक्षणम् ॥ नृपादिमिर्धर्मशीलैर्जयसन्तानसिद्धये । निर्मितं शिल्पविद्भिर्यचन्मानुषमुदाहृतम् ॥ ११ ॥ नृपदण्डत्रिशतकप्रमाणस्वीकृते स्थले । प्राच्या मुखद्वारयुतं प्रतीच्याशिगेहभाक् ॥ ११९ ॥
अपि चात्र नगरे नगरलक्षणोक्तरीत्या चातुर्वर्ण्यजानां गृहाणि पट्टधरस्य महीनेतुर्भवनं न्यायशालादींश्च स्थलानुकूलं स्थापयदिति देवनगरलक्षणार्थो ज्ञेयः ॥ ११७ ॥
अथ द्वादशस्य मानुषनगरस्य लक्षणमाह -नृपादिभिरिति । नरपालादिभिर्धर्मपरायणः सत्कुलप्रसूतैः सुचरितैः जयादिसिद्धये वा, सन्तानप्राप्तये वा, स्वीयजननीजनकप्रमुखानां स्वस्य वा पारलौकिकसुखसिद्धपथ वा, यशसे शाश्वताय वा, प्रजानां हिताय महापुण्यसिद्धये वा, स्वीयरेव सद्व्यैर्यनगरं निर्मितं भवति, तन्मानुषनगरमिति शिल्पिभिरुदीर्यत इत्यर्थः । यथाविभवं, यथाभूलाभ, स्वीकृतस्य वास्तुस्थलस्य प्रमाणन्तु नृपदण्डत्रिशतीसंख्याकं भवति ।।

Page #224

तत्रैव भूपहर्येण सहितं रहितं तु चा । ब्राह्मणादिचतुर्वर्णवीथ्यो द्विशतसंख्यकाः ॥ १२० ॥ मठमण्टपसंयुक्ता निषद्यादिभिरन्विताः । अन्नशालादिभिर्युक्ताषट्सहस्रजनाधिकाः ॥१२१ ॥
किश्च नगरस्यास्य प्राग्भागे मध्यसूत्रस्थाने एकमेव मुखद्वारं सगोपुरं वा स्थापनीयम् । तत्समसूत्रायां प्रतीच्या दिशि सगोपुरं, सपाकारं समण्डपादि परमेश्वरस्य, विष्णोर्वाऽऽलयनिर्माणं स्थापनीयम् । तत्रैव प्रतीचीभागे भूपालमन्दिरश्च कल्प्यम् । अथवा भूपमन्दिराकरणे भूपाज्ञाकराणां प्रतिनिध्यादीनां भवनं वा कार्यम् । आहोस्वित्तस्मिन्नेव भागे न्यायशालादीन्वा स्थापयेत् इति इच्छाधीनविकल्पः ॥
__ किञ्च ब्राह्मणादिचतुर्वर्णजातानामपि आवासभवनादीप्रामलक्षणोक्तरीत्या तत्र तत्र यथाक्रमं यथाभूप्राप्ति स्थापयेदिति मर्यादा । किश्च नगरस्यास्य वीथीसंख्या तु द्विशतं शास्त्रचोदितं भवति । क्षुद्रवीध्यस्त्वनेका इति भावः । किश्च तासु च प्रामण. वीथीषु कचित्प्रदेशे यत्यादीनामावासयोग्यमठादीन्देवोत्सवार्थ मण्टपादीश्व यथाविभवं कल्पयेत् । किम्व देशान्तरागतषण्यमालनिबिडनिषद्यादींश्च तत्र तत्र स्थापयेत् ॥
किचात्र नगरे लक्षणान्तरं च मुख्यकोटित्वेन कल्प्यम् ।

Page #225

१५२
वणिजनेस्समाकीर्णे तन्तुवायादिभिर्युतम् । ग्रामकार्य करैर्युक्तं पुरकार्य करैस्तथा ॥ १२२ ॥
विशेषतो याय जूकयूपस्तम्भेन वा युतम् । गगनाथादिदेवानामालयान्दिक्षु कल्पयेत् ॥ १२३ ॥
तत्किमिति चेदुच्यते - अनाथदरिद्रादिजनानां रक्षणायान्नशालाः यथावर्णक्रमं स्थाप्याः आदिशब्देन गोसंरक्षणशालादयो गृह्यन्ते | बहुविधैर्वणिग्जनैः तन्तुवायस्वर्णकारलोहकार तक्षकादिग्रामकार्यकरैः पुरकार्यकरैश्चित्रकारादिभिश्व निविडिनेऽस्मिन्मानुपनगरे जनता षट्सहस्रावधिका कीर्तिता । नातः परमनुमन्यते शास्त्रज्ञैः । अयन्तु क्रमस्सर्वत्रानुष्ठेयः । किव सर्वत्र प्रामनगरलक्षणेषु स्थलानुकूलमेव जनसंख्या विहिता भवति । उक्तजनताधिक्यसंभवे रोगासौकर्य पीडायुतेरिति भावः ॥
किचात्र नगरे दिशास्त्रष्टसु मध्यस्थले या गणपतिषण्मुखकाल्यादिदेवमन्दिरं स्थापनीयम् । अपि चात्र श्रोत्रियादिब्राह्मणोत्तमैर्यायजूकै यथाविभवं यागादिकर्म कारयित्वा तदावेदकं यूपस्तम्भचोदीच्यां प्राच्यां वा दिशि निखातयेत श्रेयोर्थिभिर्नरपाल|द्यैः ।।
एतादृशलक्षणान्वितस्यास्य नगरस्य धर्मनगरमिति

Page #226

अथ त्रयोदशस्य वैजयन्तमगरस्य लक्षणम् । पारावारतटस्था वा नद्यास्तीरगताऽथवा । वनान्तस्था वास्तुभूमिवैजयन्तस्य कीर्तिता ॥ १२४ ।। नृपदण्डसहस्रान्तप्रमाणा चतुरश्रका । वासकादिदिशानाथस्थानेषूपपुराष्टकम् ॥ १२५ ॥ स्थापयित्वाथ तन्मध्ये भूपहयं प्रकल्पयेत् । सप्राकारं सपरिखं रक्षकैरभिरक्षितम् ॥ १२६ ।।
नामान्तरमुदीर्यत इति केचिदुशन्ति । अन्ये तु यागनगरमिति । यथादेशव्यवहारो बोध्य इति वयं वदामः ॥ १२३ ।।
अथ त्रयोदशस्य बैजयन्तनगरस्य लक्षणमाह -पारावारतटस्थति । वैजयन्तनगरनिर्माणाय समुद्रतीरस्थितैव वास्तुभूमिः प्रायशः स्वीकार्या । अयमेवोत्तमः पक्ष इति भावः । तादृशभूम्या अलाभे नदीतीरस्थिवा वा, आहोस्विद्धनमध्यस्थिता वेति विकल्पो भूप्राप्तिविषयक इति भावः । सा च वास्तुभूमिः प्रतिदिशं सर्वतोभद्रनगरवत् नृपदण्डसहस्रप्रमाणोपेता चतुरश्रा च भवितव्या ॥
किन्न वामिमां वास्तुभूमि वासवादिदिक्पालस्थानमागप्रमाणकं भागाष्टकं मानेन विभग्य तन्मध्यभागे भूपालहम्य सप्राकार, सपरिखं यामरक्षकैरसेनाभित्र सन्ततमभिरक्षितम
...20

Page #227

१५४
कूटकोष्ठसमायुक्तचतुरिसमन्वितम् । ऐन्ध्यान्तु राजबन्धूनां भवनानि प्रकल्पयेत् ॥ १२७॥ मन्त्रिसेनेशहाणि राजकार्यालयांस्तथा । आग्नेय्यान्तु कुलालादिगृहाणां कल्पनं मतम् ।। १२८ ।। दक्षिणस्यान्तु वैश्यानां भवनानि प्रकल्पयेत् ।
कल्पयेत् । किञ्च तादृशभूपालहर्म्यस्थानस्य प्राच्यादिषु चतसृषु दिशास्वपि कूटकोठादिसहितं द्वार चतुष्कं परिखान्तर्गतमेव कारयेदिति भावः । कचित्तादृशद्वारचतुप्कस्य परिखाया बहिःस्थले निर्माणमप्यभिप्रेतमिति समयः ।।
किश्च पूर्वोक्तेन्द्रादिदिक्पालस्थानभागप्रमाणकं विभक्तस्य भागाष्टकस्योपपुर मिति नामान्तरम् । एतादृशोपपुराष्टकसमावृतराजभवनोपेतत्वमेवास्य वैजयन्तनगरस्य मुख्य लक्षणमिति भावः । किञ्च तादृशोपपुराष्टके कल्पनीयक्रममाह - ऐन्द्यामित्यादिना । नगरस्यास्य प्राग्भागगते प्रथमोपपुरे भूपालबन्धूनां भवनानि, मन्त्रिणस्सेनापतेरप्युत्तुङ्गानि हाणि, न्यायशालादीश्व यथाक्रम स्थापयेत् । एवमाने यभागगत द्वितीयोपपुरे कुलालाम्बष्ट. रजकादिप्रामपुरकायकराणां यामरक्षिणां योधानां हस्तिपकानां वाजिरक्षिणामन्येषां च बहूनां सेवाकराणां गृहाणि कल्पयेत् । एवं याम्यभूभागगते तृतीयोपपुरे क्रयविक्रयशीलानां वणिजामन्ये

Page #228

१५५
तत्रैव स्वर्णरत्नादिस्थानकं शास्त्रचोदितम् ॥ १२९ ॥ षां च धनिनां वैश्यकुलोत्पत्रानां भवनादीनि स्थापयेत् ।।
किञ्च तस्मिंस्तस्मिन्स्थाने तादृशभवनादि कर्तुं विप्रादि. जातिभ्यो भूमिपालेनाज्ञा दातव्येति सर्वत्र समयः । अत्र केचिद्वदन्ति । यथा - सर्वत्र लक्षणस्थलेषु 'कल्पयेद्बुधः', 'प्रकल्पयेन्नृपः' इत्यादिवचनशैल्या भूपालेनैव एवं तत्तत्स्थानगनभवनाद्युपेतं समग्रं नगरमिदं निर्मापणीयम् । ततस्तत्तजातिभ्यो वासाय देयमिति । अयन्तु शास्त्रानभिज्ञानामाशय इत्येव ब्रूमः । कथम ? कालत्रयेऽपि सार्वभौमेनाप्ये केन पुरुपेणेतादृशलक्षणान्वितनगरम्य कस्यापि निर्मातुमशक्यत्वान् । तस्माद्भूपालादिभिनगरनिर्माणे कृते आरब्धे वा तदा अस्मदुक्तरीत्या शास्त्रेषु निर्दिष्ट तत्तत्स्थाने भवनादि कतुं तत्तजातिजनेभ्य आज्ञा दातव्या । तदात्वे शास्त्रोक्तं प्रजारक्षणादिफलं, राष्ट्राभिवृद्धयादिकश्च भवेदिति भावः ।। ___किञ्च चातुर्वर्ण्यकुलाचारादिभ्रंशे राजराष्ट्रवाधादिकमपकीर्तिर्नरकप्राप्तिश्चेत्यादिविषयः पुराणादिषु प्रसिद्धः । तस्माद्यथास्थानं भवनादिकरणमेव सर्वेषां प्राणिनां श्रेयस्करमिति प्रकृतमनुसरामः ॥
किश्च तस्मिन्नेव याम्यभागगते तृतीयोपपुरे स्वर्णरत्नादिविक्रयस्थानं , पट्टदुकूलादिविक्रयस्थानं , नवरत्नपरीक्षास्थानादिकं

Page #229

१५६
नैर्ऋत्यां स्वर्णकारादिसदनानि प्रकल्पयेत् । वारुण्यां शूद्रजातानामन्येषां च गृहस्थितिम् ॥ १३० ॥ धान्यादिद्रव्यसंपूर्णविपणीस्तत्र कारयेत् । वायव्यां चित्रकारादिपुरकार्य करालयाः ॥ १३१ ॥ उदीच्यां विप्रगेहादिपाठशालादयस्तथा । सगोपुरं देवगृहं स्थापयेचत्र भूपतिः ॥ १३२ ॥ ऐशान्यां राजभृत्यानामावासान्कारयेन्नृपः ।
युक्त्या कल्पनीयम् । एवं निक्रतिभागगते चतुर्थोपपुरे स्वर्णकारलोहकारतक्षकसूत्रधारितन्तुवायतैलविक्रयिणामन्येषां च पुरप्रामकार्य कराणां भवनादिकं कल्पनीयम् ॥
तथैव वरुणदिग्भागगते पञ्चमोपपुर शूद्रजातानामम्येषान सङ्कर जात्युत्पन्नानां गृहादिकं कारयेत्। विश्वामिभेष स्वले विविधधान्याढक चणकगोधूमजीरकमरीचिलादिवस्तुपरिपूर्णामापणश्रेणि स्थापयेत् । तथैव वायव्यभागगवे षष्ठोपपुरे चित्रकारवाचकारमाल्यकारयन्त्रकारादिनगरक्रियाकारिणामन्येषाञ्च भृतिनीविनामाल्यादीन्स्थापयेत् ॥
किश्च तथैवोदग्भागगत सप्तमोपपुरे ब्राह्मणानां भवनानि पाठशालां वेधशालाभित्रशालाधनेकाम शालारशास्त्रार्यथाक्रम स्थापयेत् । वथैवेशानकोणभागगतेऽष्टमोपपुरे राजकार्यधुरषाणां,

Page #230

एवमष्टोपनगरसंयुतं वैजयन्तकम् ॥ १३३ ।।
अथ चतुर्दशस्य पुटभेदननगरस्य लक्षणम् ॥ क्वचिच्छङ्खाकृतिभूमिर्विधात्रा निर्मिता पुरा । नदीतीरगता वापि वनमध्यगताऽथवा ।। १३४॥ पर्वतान्तिकमाग्वापि मस्खक्षेत्रावृतापि वा।
लब्धा यदि नृपस्तस्यां कारयेत्पुट मेदनम् ।। १३५ ।। वेतनजीविनामन्येषां चोत्तमकुलजातानामत्यन्तं धनाड्यानां भवनानि प्रकल्पयेत ॥
एखूपपुरेप्वष्टसु कल्प्यमानप्रतोलिकानां वीयानां क्षुद्रवीथीनाशायामादिमानन्तु तत्वतस्थलेषु कल्पनीयतत्तद्वीथीनामादियोतकक्रियादिस्वरूपादिकं च स्वयमेवोमं विचमणैरिति नात्र तत्प्रपखितम् । तादृशलक्षणानि तत्तत्प्रकरणेषु द्रष्टव्यानीति वैजयन्तनगरलक्षणार्थः ॥ १३३ ॥
अथ चतुर्दशस्य पुटभेदननगरस्य लक्षणं विशिनष्टि - कचिदित्यादिना । पुरा सृष्टिकाले ब्रह्मणा कचिच्छाकतिर्भूमि. सूटव । सा च भूमिः प्रायशो नदीतारख्या भषत । अथवा पनमयसा, आहोस्विस्पर्वतसमीपप्रदेशखा वा भवेत । भवना सस्यक्षेत्रावृता वा भवेत् । एतादृशस्यलयां भूमि शमति तसमानियास्वां पुटभेदनास्यं नगरमिदं स्थापयदित्यर्थः ।।

Page #231

१५८
देवागारं नृपागारं स्थापयेदुनते स्थले ।
अन्येषां निम्नदेशे तु सदनानि प्रकल्पयेत् ।। १३६ ।।
समा भूमिर्यदि प्राप्ता चतुरश्राकृतिं नयेत् । सालत्रयेण संवीतं पञ्चसालेन वा वृतम् ।। १३७ ॥
सदुर्ग प्राङ्मुखद्वारं दुर्भेद्यम रिसैनिकैः । कारयेच्छिल्पिभिर्भूपो नगरं पुटभेदनम् ।। १३८ ।
"
यदीदृश्यां पर्वतसमीपस्थायां शङ्खाकारायां वास्तुभू मौ क्वचित्प्रदेशे ऽत्यन्तमुन्नतभागः, प्रदेशान्तरेऽत्यन्तं निम्नभागश्च तदा तादृशोन्नतस्थले, देवालयम, राजसदनानि, राजकीयव्यवहारशालादींश्च यथाक्रमं कारयेत । निने भांगे विप्रवैश्यशूद्रादीनां बहूनां जनानामावासभागं ग्रामनगरलक्षणवत् विभज्य तेषु सद्मानि कारयेदिति समीकरणानर्हनिम्नोन्नतादिवास्तु भूमिविषयक्रमो बोध्यः ॥
"
यदि सैव शङ्खाकारवास्तु भूमिर्निनोन्नतस्थलरहिता लब्धा, तदा तां चतुरश्राकृतिकां सूत्रमानेन नीत्वा तस्यामिदं पुटभेदननगरं स्थापयेत् । किश्व नगरस्यास्य दैर्घ्यदिप्रमाणन्तु पद्मनगरप्रमाणापेक्षया किञ्चिन्न्यून संख्याकमिति भावः । तादृशवैशाल्यालाभेऽधः प्रदर्शितलक्षणान्वितं कार्यमिति । कथम् ? नगरमिदमगाधपरिखावृतं प्राङ्मुखद्वारमरि सेना दुर्भेद्यदाढ्य न्वित दुर्ग

Page #232

१५९
मध्यभागस्थितं भूपमन्दिरं सुन्दराकृति । सदुर्ग वा सयोधं वा प्राकारावृतमेव वा ॥ १३९ ॥
प्रतिसालं प्रतोलीनां द्वात्रिंशत्कल्पनं मतम् ।
भित्त्यादि महिनं कृत्वा तन्मध्ये नृपमन्दिरं सुन्दराकृति प्रकल्पयेत् । तादृशनृपमन्दिरं परितः क्षुद्र परिवां कारयेत् । अथवा तद्योधावृतमुन्ननप्राकारावृतं वा स्थापयेदिति तत्रापि नियमो बोध्यः ॥
किञ्च पूर्वोक्तपरिखातटनृपभवनभागयोमध्यस्थितां सकलां वास्तुभूमि त्रिधा, पञ्चधा वा विभज्य, तत्र प्राकारत्रयं वा प्राकारपञ्चकं वा वी याद्यन्वितं कारयेत् । किञ्च तत्र तत्र प्राकारेषु प्रतिप्राकारं द्वात्रिंशत्संख्याकाः प्रतोल्यः स्थापनीयाः। तथा चाहतिक्रमे प्राकारत्रयपुटभेदनेऽष्टाविंशत्युत्तरशतसंख्याकाः वाध्य इति भावः । एवं प्राकारपञ्चकनगरे वीथीसंख्या यथासंख्य ज्ञेया ॥
अत्र प्रतिसालं प्रतोलीनामित्युक्तत्वादर्थान्तरं चोदेति । यथा चतुर्मुखनगरलक्षणोत्तरीया अत्रापि पुटभेदने नगरे प्राची प्रथमावरणवीथी, दक्षिणा प्रथमावरणवीथीत्यादिव्यवहारवस्यात् एकैकस्मिन्नपि प्राकारे प्राच्यां द्वात्रिंशत्प्रतोलीनां कल्पनं, दक्षिणायां द्वात्रिंशत्प्रतोलीनां कल्पनमित्याद्यर्थः प्रतीयते । लक्षणमिदमपि स्वीकार्यमेव ताशरीत्या अतिवैशाल्यभूमिविषये इति । किन्त्र,

Page #233

१६०
वीध्यादीनां प्रमाणं तद्विगुणं त्रिगुणन्तु वा ॥ १४० ॥
गृहस्थापनकार्येषु यदुक्तं लक्षणं पुरे । तत्सर्वमत्र कथितं शिल्पशास्त्रविशारदैः ॥ १४१ ॥
सर्वत्र प्रतोलीसंख्यापेक्षया द्विगुणित संख्या वीथीनां उत कचित्त्रिगुणित संख्येति यथास्थलविभवं विकल्पः ||
इत्थं निर्मिते अतिविशाले प्राकारत्रये, प्राकारपश्चके वा कल्पनीयब्राह्मणादिस्थानस्थापनलक्षणं तु पुरनगरोक्त्वदेवात्रापि करणीयमिति शिल्पशास्त्रज्ञाः । यथा पूर्वोक्तप्राकारत्रयेऽपि प्राचीभागे तन्तुवायस्वर्णकार लोहकार तक्षकस्थपतितैलविक्रयिणामन्येषां च भवनादीनि स्थापयेत । तथैव पूर्वोक्तप्राकारत्रयेऽपि दक्षिणभागे बहुविधपण्यजालभरितपण्यवीथीः क्रयविक्रयादिकार्यव्यप्राणां वैश्यानां, शूद्राणामन्येषाञ्च वर्णानां भवनानि स्थापयेत् ॥
एवं बरुणदिग्गतप्राकारत्रये समुचिते स्थळे शिवस्य, विष्णोर्वा, निलयं कृत्वा तमभितस्तत्प्रान्त एव वा ब्रणानां भवनानि क्षत्रियवन्धूनां इम्याणि च प्रकल्पयेव । तथैवोत्तरदिग्गतप्राकारमयस्थलेऽपि राजकार्यकराणां बेतनजीविनामावासमानानि म्यायशालादिबहुविधशालाः, मन्त्रिसेनेनयोर्भवनानि च बथाक्रमं यथाळविभवं यापयेदित्यर्थः ||

Page #234

अथ पञ्चदशस्य गिरिनगरस्य लक्षणम् ॥ क्वचिद्भूपतिना स्थाप्यं नगरं गिरिमूर्धनि । दुष्प्रापमरिसेनाभिस्तदाहुर्गिरिपत्तनम् ॥ १४२ ।। गिरेस्तु क्षुद्रकायस्य परितः परिखा मता।
किश्चात्र नगरस्यैकमुग्वकल्पनप्रसङ्गेऽपि . प्रतिप्राकार चतसृष्वपि दिक्षु गमनागमनयोग्यं महाद्वारचतुष्कं स्थापयेदिति भावः । अयञ्च क्रमस्सर्वत्र वीथीनाम । अन्यथा प्रजादीनां गमनागमनश्रमादि जायतेति मतिः। एतादृशलक्षणान्वित पुटभेदननगरं सर्वर्तुसुखकरतटाकादिविविधनिर्माणलसितमित्याहुशिल्पशास्त्रज्ञाः इति ॥ १४१ ॥
अथ पञ्चदशस्य गिरिनगरस्य लक्षणमाह --- कचिदिति । सार्वभौमेन वा तदाज्ञाकारिणा भूपालादिना वा कचिद्देशेषु शत्रुसेनाभिरप्रधय गिरिमूर्धनि वा गिरिमध्यभागे वा नगरं स्थापयितुमपि शक्यम् । तादृशनगरस्य 'गिरिनगरम्' इति नाम विदुः॥
किश्च यदि तावत्तादृशनगरस्थापनायाधारभूतः पर्वतः क्षुद्रकायो नातिविशालो दण्डमेयप्रमाणको लब्धस्तदा तादृशपर्वतस्य सानुभाग एवागाधां परिखां कारयेत् ॥
यदि तादृशाधारपर्वतः पृथुलदेहो बहुसानुतटो दण्डायैB...21

Page #235

१६२
गिरौ तु तुङ्गे महति यत्स्थानं भूपयोग्यकम् । तत्र रक्षां प्रकुर्वीत सालाद्यैश्वायुधादिभिः ॥ १४३ ॥
राजकार्य कराणाञ्च मन्त्रिसेनेशयोरपि । योधानां योधपालानां भृत्यानामपि रक्षिणाम् ॥ १४४ ॥
द्विसहस्राधिकानामप्यन्येषां भवनान्यपि । निपयादव शिल्पज्ञैः कारयेद्विरिपत्तने ।। १४५ ॥
रप्रमेयप्रमाणको बहुत्रनयुक्तस्तदा तस्मिन् पर्वने समुचिते स्थले यस्मिन्भागे रिपुभिरयोध्यं राजभवनं निर्मीयते, तत्स्थलमभितश्शतघ्न्याद्यायुधस्थापनस्थलं प्राकारादिभिस्सन्ततरक्षकैः
1
कुन्ताद्यायुधधारिभी रक्षित प्रकल्पयेत् । यदि शक्यं स्थले तदा तादृशराजभवनमगाधपरिखावृतं कारयेदिति च समयः |!
अपि चात्र गिरिनगरे स्थलानुकूलं यथेष्टमुखद्वारे पेते राजकार्यकराणां सर्वेषां वेतनजीविनां मन्त्रिणस्सेना पतेर्योधानां साङ्गानां योधनाथादीनामन्येषां राज सेवाकारिणां भृत्यानां यामरक्षकाणां चावासस्थानानि द्विसहस्राधिकानामन्येषां नगरप्रजाना वासस्थानानि यथास्थलशक्ति स्थापयेत् ॥
किनारोहण सोपानमार्गसहितेऽत्र गिरिनगरे तत्रत्यानां सतत सौकर्याय बहुविधपण्यजालस्थापन योग्यविपण्यश्व स्थाप्याः । किन नात्र देवमन्दिरस्थापनमिति केचित् । वयन्तु मण्डक

Page #236

अथ षोडशस्य जलनगरस्य लक्षणम् ॥ जलाशयस्य मध्ये वा नदीमध्येऽथवा कृतम् ।
नगरं तद्विदुः प्राज्ञा नाम्ना सलिलपत्तनम् ॥ १४६ ॥ प्रामवदत्रापि गिरिनगरे वारुण्यां दिशि देवालयं सगोपुरमण्टपादि स्थापयेदिति । तथात्व एव भूपालादीनां श्रेयोजन्मसाफल्यादिकम इति ॥ १४५ ॥
अथ पोडशकस्य जलनगरस्य लक्षणमाह-जलाशयस्येति। पूर्वोक्तसार्वभौमेन वा भूपालादिना वा जलमध्ये कचिन्नगरं स्थापयितुमपि शक्यम् । तस्मात्ताशनगरस्य जलनगरमिाते नाम विदुः। तादृशजलनगराधारवास्तुभूमिस्तावत बृहज्जलाशयादिजलमध्यगता वा, नदीद्वयम्य मध्ये वा वर्तितव्या । नदीद्वयमित्यत्र सततजलप्रवाहवत्या एकमुखगामिन्याः नद्याः कचित्स्थलविशेषे किञ्चित्स्थलं पुलिनवत् त्यक्त्या पक्षयोर्गमनं प्रसिद्धम् । पुनरपि पूर्ववदेकमुखगमनत्वस्यापि दृष्टत्वात्तादृशनद्याः पुलिनवद्यस्थलं त्यक्तं, तस्मिन्बा स्थले नगरमिदं निर्मापणीयमिति भावः । अन्यथा नदीद्वयमध्यगतस्यास्य नगरस्य नदीतरङ्गावृतत्वजलनगरत्वादिलक्षणामावादिति ।।
अथवाऽत्र प्रतीयमानेन 'नदीमध्येऽथवा कृतम्' इति वचनेन एकस्या एव नद्यास्वत्तहिकपरावर्तनादिस्थलविशेषे प्रायशः परिखापर्नुलाकारतया गमनस्यापि कचिदृष्टत्यातू ताश

Page #237

१६४
सदुर्ग वा ससालं वा वनावल्यावृतं तु वा । मध्यभागे राजहर्म्यं सौधावलिसमुज्ज्वलम् ॥ १४७ ॥
(
स्थलविशेषे वा नगरमिदं कल्प्यमित्यर्थो वा बोध्यः 1 जलाशयस्य मध्ये वा' इत्यत्र किनिद्यथा जलाशयः समुद्रः, तदावृते काश्यपीभूसमीपस्थे स्वल्पभूमिके द्वीपे नगरमिदं निर्मापणीयमिति, तत्पक्षे द्वीप गरनित्यस्य नाम । एतदपि प्रन्थकर्तुरनभिमनमेव । कुत: ? 'गिरिवारिगुहाभेदात्' इति पठितत्वादित्यलं विस्तरेण ॥
सर्वथा रिपुबलादिभिर्दुरधिगम जलावृतत्वमेवास्य नगरस्य मुख्यं लक्षणमिति मन्तव्यम् । एवं बहुजलावृतस्याध्यस्य नगरस्य परिखाकरणमप्यतिबलावायकमिति ॥
अथवा जलमध्ये तादृशपरिखाकरण सौकर्याभावे नगरस्यास्य प्राकारभित्तिर्वा स्थापनीया | आहोस्वित्तादृशजलमध्ये यदि विशेषभूलाभः, तदा वनदुर्गं वा कल्प्यम् । वनदुर्गलक्षणमप्रे वक्ष्यामः । तस्मादेतादृशलक्षणान्वितस्यास्य जलनगरस्य मध्यभागेऽस्युन्नतं सशिखरं राजदम्यं स्थापयेत्। इदन्तु तादृशवैशाल्यादिद्दीनं क्षुद्रनगरमिति मन्तव्यम् । कुत: ? तादृशजलमध्ये नगर निर्माणा वास्तुभूमेर संभवात इति भावः ॥
"
1
तस्मादत्र नगरे मन्त्रि से नेशराजकार्यप्रधानयोधादीनां स्थानं, भूपस्य च हर्म्यमरिभिरभेयं प्रकल्पयेत् । कि जलमध्ये यदि

Page #238

१६५
मण्डकग्रामवद्वीथीः कल्पये द्यदि भूतले । अथवा प्रान्तभागेषु स्थापयेच महापुरम् ।। १४८ ।। नानाजातिजनाकीर्ण निषद्यादिभिरन्वितं । न्यायशालादिभियुक्तं देवालयसमुज्जलम् ॥ १४९ ॥ __ अथ सप्तदशस्य गुहानगरस्य लक्षणम् ॥ तत्तद्देशवशाभूपनिरिसानुगुहादिषु । निर्माप्यं नगरं नाम्ना गुहानगरमीरितम् ॥ १५० ॥ ऊर्ध्वगामिन्यधोगामिन्यथवा मध्यगामिनी ।
विशेषभूलाभे मण्डकप्रामोक्तलक्षणव द्वीथीसंस्थाप्य तत्र नगरजना. निष्टान स्थापयेदिति पनान्तरम । अथवा एतादृशस्वल्पजनाध्युषितनगरनिर्माणानभ्युपगमे पूर्वोक्तबजलमध्यभागे ससचिवादिराजभवनमेवात्र निर्मापयित्वा, तदन्तिकस्थे नदीतीरभूमिभागे महत्व नगरं नानाजातिजनवासगृहायुपेतं, सनिषद्यं, न्यायशालादेवालयादिसहितं च निर्मापयेदित्यर्थः । अयश्च पक्षः स्पृहणीयतमो वास्तुशास्त्रविदामिति भावः ॥ १४९ ॥
___ अथ सप्तदशस्य गुहानगरस्य लक्षणं व्यनक्तितत्तदिति । पूर्ववभूमिपालैः कचिद्देशविशेष स्थलविशेषे वा स्वावासस्थानादिरक्षणार्थ वा गिरिसानुषु गुहासु वा स्थाप्यं नगरं गुहानगरमीर्यत इति शिल्पसमयः ।।

Page #239

१६६
तिर्यग्गामिन्यपि गुहा तस्यां कल्प्यो नृपालयः ।। अथवा चायुधागारं कोशागारमथापि वा । योधानां निलयं वापि कल्पयेच्छिल्पकोविदः ॥ समीकृते स्थले तत्र प्राक्प्रत्यग्भागयोदश । दक्षिणोत्तरयोविंशद्वीथीनाङ्कल्पनं मतम् ।। १५३ ।।
किन महापर्वतस्था तादृशगुहा च कचिदू भागगामिनी भवेत् । कचिदधोभागगामिनी, कचित्तु मध्यगामिनी, स्थलान्तरे तिर्यग्गामिनी वा सृष्टिक्रमतो दृश्या । तादृशीषु सर्वास्वपि गुहासु या बासाईविशालस्थलोपेता लभ्या, तस्यामेव गुहायां समीकृतायां भूमिपालस्य मुख्यं हर्म्य मन्त्रिसेनेशादीनामावासस्थानानि च वातातपप्रसारयोग्यानि यथास्थलविभवं प्रकल्पयेत् ॥
अथवा तत्र गुहाभूमौ तादृशनृपाचालयनिर्माणयोग्यस्थल सौकर्याद्यभावे तदा तादृशगुहायां आयुधगृहं वा धनगृह वा सेनानां निलयं वा स्थापयित्वा गुहामुखान्तभूभागेषु तादृशनृपभवनादिसमेतं महच नगरं निर्मापयेदित्येवं तत्तत्स्थलसौकर्याधीनो बिकल्पो बोध्यः ॥
यदि पर्वतगुहान्तर्वा गुहामुख एव वा कल्पनाई विशेषभूलाभस्तदा यथाशक्ति समीकृतायां स्थस्यां प्राक्प्रत्यग्भागयोदेश

Page #240

१६७
अन्याश्वानेकसंख्याकाः क्षुद्रवीथ्यन्वितास्तथा । पुरन्दरदिशि स्थाप्यं देवस्थानं सगोपुरम् ।। १५४ ॥
मध्यभागे निषद्यादीन् न्यायशालान्तु वारुणे । महापुरं प्रकर्तव्यमथवान्तिकभूमिषु । नानादेशागत जनै सङ्कीर्णश्च समन्ततः ।। १५५ ॥
अथाष्टादशस्याष्टमुखनगरस्य लक्षणम् ॥
वनमध्यगता वापि गिरिपार्श्वस्थितापि वा । खाष्टकनगर्यास्तु वास्तुभूर्वर्तुला मता ॥ १५६ ॥
वीथ्यः, दक्षिणोत्तरभागयोस्तिर्यग्वीध्याद्युपेता विंशतिषीध्यः
प्रकल्प्या 1 किंच तत्र प्राच्यां
सगोपुरदेव गृहम् मध्यभागे न्यायशालादिकांश्व यथाक्रमं गुहामुखे वा स्थापितं नगरं
विपण्यादिशाला: वारुणे भागे स्थापयेदित्यर्थः । एवं गुहान्त सहस्रत्रयावधिकैरेव जनैरुपेतं भवेदित्याशयः ॥
अथवा गुहान्त गुहामुखे वा एतादृशनगरार्हस्थलालामे पूर्वोक्तरीत्या भूपालेच्छया तत्र गुहायां धनागारादीम् स्थापयित्वा गुहान्तिक भूभागेषु समुचितेषु नानाजातिसमाकीर्ण नामाशालासमेतं महामार्गयुतं बहुरक्षोपेतं महानगरं वा कल्पयेदिति विकल्पः ॥ १५५ ॥

Page #241

अथाष्टादशकस्याष्टमुख नगरस्य लक्षणं विशिनष्टि -- अष्टमुखनगरस्य वास्तुभूमिस्तावन
वनमध्यगतेत्यादिना ।
वनमध्यस्था वा, गिरिसमीपस्था वा, वर्तुलाकारैव स्वीकार्या 1 किन तादृशवास्तुभूमिमभितः अगाधां पृथुलां परिखां कल्पयित्वा, रक्षकवर्गाश्च तत्र नियोजयेत् ॥
कि
वर्तुलाकारामेतद्वास्तुभूमिं सकलामपि षोडशभागां
मानसूत्रेण विभज्य तत्राकाशभागे, दन्तकभागे, किन्नर भागे, मीनकभागे च नगरद्वारचतुष्कं स्थापयेत् । एवं प्राच्यादिषु चतसृष्वपि दिक्षु समसूत्रविन्यासे द्वारचतुष्कश्च स्थापयेत् । तथा च नगरस्यास्य द्वाराष्टकत्वं संपादितम् । तत्रैको नियमः । पूर्वोक्तप्राच्यादिचतुर्दि यध्यस्थं मध्यद्वारचतुष्कमपि वैशाल्यन्नित्याधिक्यवत् कारयेत । तदपेक्षया किनिदेशाल्यादिहीनमेव दिकोणगतस्य द्वारचतुष्कस्य मानमुदीरितमिति ॥
किश्वात्र नगरे वास्तुभूभागस्य समन्ततः परिखागाधा
यथा
१६८
अगाधपरिखोपेता रक्षकैरपि रक्षिता ।
आकाशे दन्तके भागे किन्नरे मीनके तथा ॥ १५७ ॥
कोणद्वारचतुष्कन्तु संस्थाप्यं शिल्पकोविदैः । प्राच्यादिषु च दिवत्र समसूत्रप्रमाणकम् ॥ १५८ ॥
साधिष्ठानं सवज्रञ्च द्वाचतुष्कं प्रकीर्तितम् ।
―
"

Page #242

१६९
दुर्गान्तदुर्ग वीध्येका स्थापितव्या सदेवता ।। १५९ ।।
मित्रादयश्चतुर्भागाः सर्वतोभद्रवन्मताः । तन्मध्ये भूमिपालस्य हर्म्यं कुर्याद्विचक्षणः ॥ १६० ॥
दन्तकादिद्वारमार्गा मध्यगास्संप्रकीर्तिताः ।
कल्पनीया । एका दुर्गवीथी एकपक्षा वास्तुस्वरूप अस्यामेव दुर्गभित्तित्रीभ्यां मारीचल्ली काली कराल्याद्युपदेवीना
तादृशपरिखाया अन्तर्भागे परिखाभित्तिसमीपे वर्तुलाकारैव निर्मापणीया ।
मालयादीन्कारयेत इति भावः ॥
किश्वास्यां नगरवास्तुभूमी मित्रवही राजयन्ताख्यान् भागांश्चतुरः सर्वतोभद्रव चतुरश्रान् समस्थान कृत्वा धनिकानां श्रीकराणा किणा मन्येषाञ्च मन्त्रि सेनानायकप्रमुखानां भवनानि हयाणि च स्थापयेत् । एतद्भागचतुष्कम्य नगरस्य च यन्मध्यस्थानं तत्र भूपालस्य सप्राकारादि महन्मन्दिरं निर्मापणीयम् । पूर्वोक्तदि कोण स्थितद्वार चतुकाख्या मार्गाः एतन्नगरमध्यभूतमित्रादिचतुर्भागस्थ प्रतोलीभाजः कार्याः । तादृशदन्तकिन्नरादिकोणभागस्थ व क्षुद्रवध्यादीनां कल्पनमंत्राभिमतम् । मित्रादिषु चतुर्षु भागेषु उभयपक्ष सदनोपेताः प्रतोलिका एवं स्थाप्याः इति च भावः ॥
अथात्र नगरे करूपनस्थापनक्रमो यथा- प्राचीदिग्भागस्थयो. 8. 8. 22

Page #243

१७०
दन्तके रजकादीनां किन्नरे लोहकारिणाम् ॥१६१॥ मीनके चित्रकाराणामाकाशे राजसेविनाम् । निलयान्कल्पयेच्छिल्पी वास्तुभूमिवशादिह ॥ १६२ ।। दौवारिके च सोमे च राजशालादिका मताः। विपणिश्रेणिका स्थाप्या मेषगन्धर्वभागयोः ॥ १६३ ॥ भूधरे भास्करे भागे विप्रदेवालयादिकाः । युक्क्यान्यत्कारयेच्छिल्पी यजमानेच्छयाऽथवा ॥
मेषगन्धर्वभागयोविहिततण्डुलादिबहुविधद्रव्यभरिताः विविधाश्च विपणी: स्थापयेत् । आग्नेयदिग्ग तदन्तकभागे प्रामकार्यकरपुरकार्यकरकुलालांबष्ठरजकादीनामावासादिकं कल्पयेत् । याम्यदिग्गतरोगशोषभागयोवैश्यानां शूद्राणामन्येषाश्च भवनादिकं स्थापयेत् । निर्ऋतिदिग्गतकिन्नरदेवभागे स्वर्णकारलाहकारतक्षकस्थपतिप्रमुखाना आवासादिकं कल्पयेत् ॥
किश्च वरुणदिग्गतभूधरभास्करभागयोः प्राकारगोपुरमण्टपतटाकादिसहितं देवालयं ब्राह्मणानामावाससदनानि च स्थापयेत् । वायुदिग्गतमीनकभागे चित्रकारवाद्यकारनटनर्तकादीनां आवासस्थानानि प्रकल्पयेत् । उत्तरदिग्गतदोवारिकसोमभागयोः बहुविधराजकार्यालयादीनां स्थानं विहितम् । एवमीशानदिग्गताकाशभागे राजसेविनां भृत्यानां योधानां च स्थानानि

Page #244

१७१
अथैकोनविंशतितमस्य नन्द्यावर्तनगरस्य लक्षणम् ॥ नन्यावर्तनगर्यास्तु वास्तुभूश्चतुरश्रका । समुद्रतीरभाक्सैव प्रशस्ता परिकीर्तिता ॥ १६५ ॥ सहस्रदण्डाधिकमप्यत्र मानमुदीरितम् ।। भुजङ्गगमनाकारपरिखावृतवास्तुकम् ॥ १६६ ॥ आग्नेयादिचतुष्कोणमुख्यद्वारचतुष्ककम् ।
प्रकल्पयेत् । किश्चात्र नगरे अन्यद्यत्कल्पनजालं करणीयं तत्सर्वमपि शिल्पी युक्त्यादिभिः भूपालादियजमानेच्छया कारयेदिति अष्टमुखनगरलक्षणार्थः ॥ १६४ ॥
अथैकोनविंशतितमस्य नन्द्यावर्तनगरस्य लक्षणमाह - नन्द्यावर्तनगर्यास्त्विति । नन्यावर्तनगरवास्तुभमिश्चतुरश्रेव स्वीकार्य । सा चोत्तमलक्षणान्विता समुद्रतीरभाग्यदि तदाऽत्यन्तं सौकर्यदायिनीति भावः ॥
किश्च नगरस्यास्य देध्ये चायामे च नृपदण्डसहस्राधिकमेव प्रमाणमुक्तं भवति। तादृशप्रमाणोपेतामतिविशालामिमां नगरवास्तुभूमि परितो मुजङ्गगमनाकारामगाधां परिखां स्थापयेत् । किन नगरस्यास्सैतादृशपरिस्साकल्पनमशक्यमिति अर्वाचीनाः ॥
किश्वास नगरे मुख्यमार्गद्वारकल्पनन्तु विशेषविच्छित्तिशालि स्थलविशेषभाक्च । यथा आनेयादिषु चतुर्दिकोणेषु नगरमुखद्वार

Page #245

२०२
दक्षिणाननमाग्नेयद्वारं कुर्याद्विचक्षणः ॥१६७ ॥ प्रत्यङ्मुखन्तु नैर्गत्यं वायव्यं चोचराननम् । ऐशान्यं प्राङ्मुखोपेतं द्वारवक्त्रमितीरितम् ॥१६८॥ महागणसमोपेतमन्तस्तद्वारमीरितम् । महाङ्गणात् प्रतोलीनामारम्भश्च प्रकल्पयेत् ॥१६९ ॥ आगेय्यारब्धवीथीनां वायव्यां निगमो भवेत् ।
चतुष्कं स्थापयेत् । तत्राप्यन्यो नियमः । कथम् ? आनेयदिग्गतं द्वारं दक्षिणामुखं कार्यम् । तथा निर्ऋतिदिग्गतं द्वारं प्रतीची मुखं कार्यम् । वायव्यदिग्गनं द्वारमुत्तरदिङ्मुखं स्थापनीयम् । तत्रेशानदिग्गतं द्वारं पूर्वदिङ्मुखञ्च प्रादक्षिण्यक्रमेणैव स्थापयेदिति।।
किञ्च तत्र तत्रैवरीत्या दिकोणस्थलेषु स्थापितस्यैतादृशकोणद्वारचतुष्कस्यान्तर्भागे तत्र तत्र महान्त्यङ्गणानि प्रकल्पयित्वा तानि मण्टपादिना वा शालादिभिर्वा संमिलिनानि कारयेत् । किश्च तादृशाङ्गणादारभ्यैवात्रत्यानां प्रतोलिकादीनां कल्पनकार्यमिति समयः ॥
अपि चात्र नगरे तावद्वाथ्यादीनां कल्पनन्तु किञ्चिद्विच्छित्तिविशेषशालि । यथा वा पूर्वोक्तदक्षिणामुखद्वारारब्धानां वीथीनां निर्गमो वायव्यामेव दिशायां स्थाप्यः । तयोर्दिशोमध्ये न साक्षात्तिर्यकप्रसारत्वं कल्पनीयम । परन्तु नन्द्यावर्तीकृतिरेव मुख्यतो वीथीना स्याप्या ।।

Page #246

१७३
नैर्ऋत्यारब्धवीथीनामैशान्यां निर्गमो भवेत् ॥ १७ ॥ नन्द्यावर्ताकृतिस्तत्र गणनीया प्रधानका । एवं प्रतोलिकाश्रेण्यस्तिस्रः पश्चाथ सप्त वा ।। १७१ ॥ उपवीथीरनेकाश्च चतुर्भागेषु कल्पयेत् ।
यथा - आग्नेयदिग्भागद्वारस्था वाध्यतावत्क्रमेण किश्चिदूरमुदगुखं गत्वा परावृत्य तदपेक्षया बहुदूरं प्रत्यङ्मुखं गत्वा पुनरपि पूर्ववदुदङ्मुखगमने वायुदिग्गतोत्तराननमुखद्वारसमीपगाः स्युरित्यर्थः । अयमेव नन्द्यावर्तक्रमो बोध्यः । अनयैव रीत्या निर्ऋतिदिग्भागगतद्वारारब्धा वीथ्यस्तावक्रमेण किश्चिद्रं प्राङ्मुखङ्गत्वा परावृत्य तदपेक्षया बहुदूरमुदङ्मुखङ्गत्वा पुनरपि किश्चिद्रं प्राङ्मुखगमने ऐशान्यकोणगतद्वारसमीपभाज: स्युरिति क्रमः॥
किश्चैतादृशलक्षणान्विताः प्रोलिकाः प्रतिदिशं तिस्रो वा, पञ्च वा, सप्त वा, यथास्थलविभवं स्थापनीयमिति पञ्च वा सप्त वेत्येतेन लक्षणवाक्येन यथास्थलविभवं पोथीनिर्माणमिति प्रतीत्या पूर्वोक्तमृपदण्ड सहस्राधिकत्वन्यूनत्वप्रमाणमप्यस्य नगरस्य कचिदुत्तमस्थलविशेषे संभाव्यमित्यर्थश्च ध्वन्यते । अपि चात्र नगरे बहुसंख्याश्चोपधीथीः क्षुद्रवीथीश्च सत्र तत्रामेयादिभागचतुष्केऽपि बहुविशाले स्थले स्थापयेत् ॥

Page #247

१७४
यत्र प्रतोलिकायोग्यस्तत्र न्यायसभा मता ॥ १७२ ॥ वारुण्यां दक्षिणामूर्तेस्स्थानकुर्याद्विचक्षणः । उदीच्यां भूमिपालस्य मन्दिरस्थापनं मतम् ॥ १७३ ॥ ब्राह्मणादिचतुर्वर्णस्थानानि स्थापयेत्क्रमात् । नानादेशागतैः पूर्ण प्रयुताधिकसंख्यकैः ॥ १७४ ॥ ग्रामकार्यकरैस्सर्वैः पुरकार्यकरैरपि । संयुक्तं नगरं नाम्ना नन्द्यावर्तमुदीरितम् ॥ १७५॥
किश्चात्र पूर्वोक्तप्रतोलिकात्रयस्य यत्र सङ्गमो नगरमध्यभागे वास्तुनाथस्थाने संभवति, तत्र किल नगरवास्तुमध्ये वास्तुनाथालयसहिता न्यायशालादिबहुविधाश्शाला स्थाप्याः । किन्न नगरस्यास्य वारुण्यान्दिशि दक्षिणामूरन्येषां देवानाच मन्दिरं मण्टपगोपुरादिलसितं करणीयम् ॥
तथोदीच्यां दिशि भूपालमन्दिरादिकं स्थाप्यम् । ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रादीनां भवनादिकं तु वैजयन्तनगरलक्षणोकरीत्या वा नगरान्तरलक्षणानुगुण्येन वा तत्र तत्र समुचिते भागे प्रकल्पयेत् । किनेदं नगरं प्रामकार्यकरैः पुरकार्यकरैरन्यैरपि शिल्पादिकर्म: वणिकप्रभृतिभिः नानादेशागतै नाजातिभिरयुतसंख्याधिकैरुपेतं बहुविधविपण्यादिलसितं च स्थापयेदिति सपेण नन्यावर्तनगरलक्षणार्थो शेयः ॥ १७५ ॥

Page #248

१७५
अथ विंशतितमस्य राजधानीनगरस्य लक्षणम् ॥ सार्वभौमो दयाशीलो धर्मत्राणपरायणः । सिमासनस्थस्सचिवै पालाद्यैरभिष्टुतः ॥ १७६ ॥ राजते यत्र तद्वास्तु राजधानीति सोत्तमा । समुद्रतीरभाग्वापि नदीतीरस्थिताथवा ॥ १७७ ।। सहस्रत्रयदण्डान्ता वास्तुभूमिरुदाहृता । दुर्गावृतामिमां भूमिमथवा भूपमन्दिरम् ॥ १७८ ॥ दक्षिणोत्तरदिग्भागमुखद्वारेण मण्डितम् ।
अथ विंशतितमस्य राजधानीनगरस्य लक्षणमाह - सार्वभौम इत्यादिना । यस्मिन्नगरे दयादिगुणोज्ज्वला सामन्तभूपालादिसेवितस्सार्वभौमः सिद्मासनस्थो राजते, तस्य राजधानीति प्रसिद्धं नामेति शिल्पसमय:। सा च समुद्रतीरभाग्यदि विशेषता श्लाघ्या। तदलाभे नदीतीरस्था स्वीकार्येति मतिः। तदलाभे कदलीनारिकेलमल्लीचम्पकादिवृद्धिदायिन्यां वनभूमौ वा नगरमिदं स्थापयेदिति भावः । अयमधमः पक्ष एव ॥
किश्च सहसत्रयभूपदण्डप्रमाणोपेता चतुरश्राकृतिरेव वास्तुभमिरेतनगरनिर्माणाय स्वीकार्येति प्रमाणक्रमः । वित्तादि. शक्तिमत्त्वे राजधानीमिमां परितः परिखामगाधां स्थापयेत् । अथवा एतनगरस्थसावित्रभागभाजो भूपहर्म्यस्यैव तादृशपरिखा.

Page #249

१७६
सावित्रे भूषहर्म्यन्तु पताकाद्यैश्च शोभितम् ।। १७९ ।। विजयस्तम्भयुक्तं वा सेनाभिरभिरक्षितम् । सामन्तप्रमुखादीनां तत्रैव स्थानमीरितम् ॥ १८० ॥
धनाकराणां धनिनां चक्रकाणाञ्च वासवे । मनोहराणि तुङ्गानि भवनानि प्रकल्पयेत् ।। १८१ ॥ विवस्वदापभागस्थं स्थानमुक्तं द्विजन्मनाम् । तत्रैव मन्दिरं कल्प्यं दुर्गायाश्च शिवस्य च ।। १८२ ।।
1
कल्पनं कार्यम् । किञ्चास्यां राजधान्यां दक्षिणोत्तर योर्भागयोर्मुखद्वारद्वयमेव साधिष्ठानगोपुरादि स्थापनीयम् । निर्माणादिकार्यसौकर्यद्योतनायात्र शास्त्रकारेण तत्तद्देवभागनिर्देशः प्रतिपादित इति तत्सर्वं स्वयमेवोह्यं शिल्पकार्यज्ञैः ॥
किन नगरेऽत्र सावित्रभागेऽतिविशालं मार्वभौमालयं पताकादिमण्डन जालमण्डिनमतितुङ्ग विजय स्तम्भलसितं स्थापयेत् । पूर्वोक्तरीत्या नगरमिदं परितोऽगाधां रिपुभिरलङ्घयां परिखां कृत्वा, तत्र तत्र कोणादिभागेषु योघनलोकस्थानं च स्थापयेत् । किन तत्रैव सावित्रभागे सार्वभौमभवनस्यान्तिक एव सामन्त भूपालानां मन्त्रिकुलस्य सेनानायकस्यान्येषां राजविश्वासपात्राणां भवनानि प्रकल्पयेत् । अपि चात्र वासवदेवभागेऽतिधनिकानां चक्रकराणामाढद्यानाच मनोहारिणीस्तुङ्गभवनश्रेणीः प्रापयेत् ॥
वा

Page #250

१७७
गणनाथस्य मन्दस्य रवेरपि च नन्दिनः । वासुदेवस्य च हरेर्लक्ष्म्यादीनाञ्च मन्दिरम् || १८३ ॥ प्राकार गोपुरोपेतं तटाकाद्यैश्व शोभितम् । सोमके राजबन्धूनां वैश्यानां मीनके तथा ॥ १८४ ॥
शूद्राणां भृङ्गराजे च मवनानि प्रकल्पयेत् । स्वर्णकारादिसदनं रुद्रके भूधरेऽपि च ।। १८५ ।।
भागेष्वेतेषु विपगीर्विशालाः पण्य योग्यकाः ।
विवस्वदापभागयोर्ब्राह्मणानां
नानागोत्राणां भवनानि स्थापयेत् । किञ्च तेषां ब्राह्मणभवनानां मध्ये स्थलान्तरे वा दुर्गायाः, शिवस्य विश्वेशादिलिङ्गमूर्तेः, गणाधिपतेः, षण्मुखस्म, मन्दसूर्यादि नवग्रह देवानां वा, नन्दिदेवस्य वा एतेषां सर्वेषां मन्दिराणि गोपुरप्राकारमष्टपतटाकादिसहितानि प्रकल्पयेत् । तथैव तत्रैव भागे स्थलान्तरे केशवस्य हरेर्लक्ष्मीनारायणस्य लक्ष्मीनरसिझरूपिणो वा श्रीरामस्य वासुदेवस्य वा लक्ष्म्यादितत्तदिव्यमहिषीणाञ्च मन्दिरं सगोपुरादि प्रकल्पयेत् ॥
अपि चात्र सोमभागे क्षत्रियकुलस्य भवनानि निर्माणबेत् । मीनदेषभागे बैश्यानां वणिजो सत्कुलजातानां भवनाड़ीस्थापयेत् । भृङ्गराजभागे शूद्राणामावासस्थानं कल्पनीयम् । रुद्रभूवर भाग यो स्वर्णकारलोह कारस्थ पतितक्षकादीनां भवनानि
1
#. S. 23

Page #251

१७८
कारयेच्छिल्पकार्यहरनेकास्तुङ्गभूस्थिताः ॥ १८६ ।। विद्याशाला वैद्यशाला न्यायशालाश्च भूपतिः । क्रियाशाला रङ्गशालाश्चित्रशालादिकास्तथा ॥ १८७ ॥ कारयेच्च विधानेन शिल्पकार्यविचक्षणैः । भटानामालय श्रेणिराकाशे परिकीर्तिता ॥ १८८ ।। कुलालादिगृहश्रेणिं स्थापयेत्पवने तथा । वाद्यकारादिनिलयान्मित्रभागे प्रकल्पयेत् ।। १८९ ।। वह्निभागे नटादीनामालयान्परिकल्पयेत् ।
स्थापयेत । एतेषु भागेषु पूर्वोक्तभूधररुद्रभृङ्गराजमीनसोमापविवस्वत्सावित्राख्येषु भागेष्वेवावशिष्टस्थलेषु तुङ्गभूमिस्थाः, बहुविधपण्य जालस्थापनयोग्या विविधविपणिश्रेणीन स्थापये. दित्यर्थः ॥
अपि चात्रैव भागे स्थलान्तरे विद्याशालां, वैद्यशालां, न्यायशालां, क्रियाशालां, तत्तत्कल्पनशिल्पादिशिल्पबोधनशाला, रङ्गशाला, नाटकशालां, चित्रशालामन्याश्च विविधा नगरयोग्याश्च शाला: प्रकल्पयेत् । किञ्च राजभटानां योधादीनामालयश्रेणीराकाशभागे स्थापयेत् । कुलालाम्वष्ठरजकलेख. वाहकादीनां पुरकार्यकराणां निलयान पवनभागे स्थापयेत् । तथा पायकारादीनामालयश्रेणि मित्रभागे प्रकल्पयेत् । वह्निदेवमागे

Page #252

१७९
गणिका भवनश्रेणि मेषभागे प्रकीर्तिता ॥ १९० ॥ मत्स्यग्राहिगृहश्रेणिं पुष्पके तु प्रकल्पयेत् । चर्मकार गृहश्रेणिर्भागे दौवारिके मता ॥ १९९ ॥ अनशालास्तु विविधा भागाष्टकसमीपकाः । अथ गन्धर्वभागे वा तां शालान्तु प्रकल्पयेत् ॥ १९२ । आरामभूमिस्सुग्रीवे दन्तके मदिरागृहम् । रोगे पुरोहितस्थानं शोषके दर्शनालयम् ।। १९३ ।। गजशालां भुजङ्गे तु किन्नरे वाजिशालकाम् । भास्करे यात्रिकस्थानमीशाने द्यूतशालकाः || कारयेत्तु विधानेन तत्र तत्र महीपतिः || १९४ ॥
नटनर्तकादीनामालय श्रेणि, मेषभागे दासीभवनानि पुष्पकभागे मत्स्यग्राह्यादिनीच जातीनामालय श्रेणिं, दौवारिकभागे चर्मादिकार्यकराणामालय श्रेणिं च यथाक्रमं स्थापयेत् ॥
किञ्च पूर्वोकभूधररुद्रादिभागाष्टक एवावशिष्टे समुचिते स्थलविशेषे दीनदरिद्रेभ्यो विविधा अन्नशाला: प्रकल्पयेत् । अथवा गन्धर्वभागे तामन्नशालां स्थापयेदिति विकल्पः । सुप्रीवभागे आरामादिस्थानं, दन्तकभागे सुराविक्रयस्थानं, रोगभागे पुरोहितस्थानं च निर्दिशेत् ॥
कि शोषदेवभागेऽत्युन्नतं द्वादशतलाधिकोपेतं समन्ततो

Page #253

२८६
प्रामादिमेषु सर्वेषु गोविश्रान्तिस्थलादिकम् । खलञ्च निर्दिशेच्छिल्पी मानदण्डेन सर्वतः ॥ २१२ ॥
कालिकद्रव्यराशीनां विक्रयस्थानकं तथा । विदुषां परिषत्स्थानमपि कल्प्यं पुरादिषु ॥ २१३ ॥
एन्द्रजालिकभूमिश्च तथान्यांश्च विनिर्दिशेत् । इत्यादि बहुधा स्थान नगरादिषु कीर्तितम् ॥ विज्ञाय शिल्पी तत्सर्व स्थापयेन्नगरादिषु ।। २१४ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
नगरलक्षणकथनं नाम नवमोऽध्यायः॥
गोमहिषादीनां विश्रान्तिस्थलम् , व्रीहितिल चणकाढकगोधूमादिसमीकरणाहां खलभूमि, तैलयन्त्रणस्थानञ्च यथाक्रममानं कल्पयेत् । किन नगरादिवास्तुस्थानेषु तेषु तेषु वारेषु मासेषु वा तत्तत्स्थलादागतबहुविधपण्यद्रव्यविक्रयस्थानं (660) च करणीयम् ॥
किश्च पुरादिषु विदुषां परिषत्सम्मेलनस्थानं, ऐन्द्रजालिकादिक्रीडाप्रदर्शनाईन स्थलं स्थापनयिम । इत्यादिबहुविधस्थान

Page #254

२८७
भेदांश्च तत्रत्यकल्पनाभेदांश्च ये जानते शिल्पकलाविदः त एवैतादृश
नगरादिनिर्माणाय योज्या इति भाव: ।। २१४ ॥
इति श्रीमदनन्त कृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
पद्मादिनगरलक्षणनिरूपणं नाम नवमोऽध्यायः ॥

Page #255

अथ दुर्गलक्षणकथनं नाम ॥ दशमोऽध्यायः॥
दुर्गाणां स्थापनं प्रायो भूपानामात्मरक्षकम् । तस्माच्छिल्पिगणैः कार्य न तत्र नगरादिकम् ॥१॥ कचिद्यदि कृते तस्य निर्माणं रचयेत्क्रमात् । गिरिकाननभेदेन तद्द्वादशकमीरितम् ॥ २॥
तत्र प्रथमस्य गिरिदुर्गस्य लक्षणम् ॥ गिरिसानौ गिरेमध्ये मूर्ध्नि वा यत्प्रकल्प्यते । गिरिदुर्गमिति प्रोक्तं मुनिभिश्शास्त्रपारगैः ॥ ३ ॥
दशमोऽध्यायः ॥ अथेदानी दुर्गलक्षणकथनात्मकं दशमाध्यायमारभतेदुर्गाणां स्थापनमित्यादिना। तत्र तब वङ्गानादिदेशस्थलेषु दुर्गस्थापनं तावत्प्रायशो भूपालादीनां, क्षत्रबन्धूनामन्येषाञ्च योधादीनां रक्षणार्थमेव । तस्मात्तादृशदुर्गेषु पद्मादिपुरलक्षणवत् प्रतालिकाराजवीच्याद्युपेतं नगरं शिल्पी न स्थापयेत् । तेषु पर्वतादिदुर्गेषु तावत्तादृशभूवैशाल्याचसंभवादिति भावः । तथापि कचिगेषु क्षुद्रपुरादिकं कल्प्यम् । तच्च स्थपत्यादयो यथाक्रम स्थापयेयुरिति मर्यादा ॥
तानि च दुर्गाणि : गिरिवनादिभेदेन द्वादशसंख्यानि

Page #256

१८९
मध्यस्थदेवप्रासाददेवमन्दिरभूषितम् । मन्त्र्यादिपरिवाराणां भवनाद्यैस्समन्वितम् ॥४॥ प्राचीमुखं प्रकर्तव्यमथवोत्तरदिङ्मुखम् । भेटः खड्गधरैरन्यैस्समन्तात्संवृताङ्गणम् ॥ ५॥
भवन्ति । यथा तत्र तत्र देशेषु गिरिसानी वा गिरिमध्यभागे वा गिरिशिखरभागे वा कल्पितं नगरं गिरिनगरनामभाग्भवतीति प्रसिद्धिः । तादृशगिरिनगरस्य मध्यभागे कुलदेवतालयोपेतं भूपाल. भवन निर्मापणीयम् ॥
तच भवनं परितो यथास्थलप्राप्तवीथीनिर्माय तस्यां मन्त्रिसेनापतिप्रमुखानां राजकार्यधुरन्धराणां भूपबन्ध्वादीनां, योधादीनाश्च भवनस्थानादीनि प्रकल्पयेत् । किञ्चैवंरीत्या गिरिमध्यभागे रचितस्य नगरस्यास्य मुख्य द्वार प्राचीमुखमुदङ्मुखं वा कल्पनीयम् । किश्च नगरमभित: खगाद्यायुधधारिभिरिभटै रक्षिताङ्गणावृतपरिखावीथीयुक्तश्च स्थापयेदित्यर्थः ।
किश्चात्र गिरिदुर्गनगरे परिखाविधानकार्यमिति वक्तव्यमेव । कुत: ? नियमेनैतेषां नगराणां परिखोपेतत्वस्यैव मुख्याङ्गत्वादिति । तथापि पर्वतशिखरादौ यथाशक्ति गिरिदुर्गनगरमभितः परिखासालप्राकाराद्यावृताङ्गणं पूर्वोक्तरीत्या शिखाकोष्ठनलीकस्थापनाईस्थलयोधाच्छादनस्थलदृढकवाटाभेद्याधिष्ठानसहितं मति

Page #257

१९०
अथ द्वितीयस्य वनदुर्गस्य लक्षणम् ॥
वनमध्यगतं दुर्गे वनदुर्गमुदीरितम् । ऊर्ध्वस्थं भूमिभागस्थमन्तस्थं चेति तस्त्रिधा || ६ || ऊर्ध्वस्थं तुङ्गभूमिस्थं भूमिस्थं भूतलाश्रितम् । सुरङ्गाश्रितमन्तस्थं बोध्यं शिल्पपरायणैः ॥ ७ ॥
शिलापरम्परातुङ्गभागस्थे दृढभित्तिके । रक्षकैर्यामिकैरन्यैः परीते च समन्ततः ॥ ८ ॥
मान् शिल्राचार्यः कल्पयेदिति सङ्क्षेपेण गिरिदुर्गनगरल भणार्थः कथितः । परैरनभिभाव्येऽतिदुर्गमे गिरिशिखरादिस्थलविशेषेऽस्य नगरस्थापनस्योक्तत्वात् । अत्र राजसेवकेतरजनानामावासनिलयादिकरणवैफल्याद्यसुख संभवप्रसङ्गान्नाव तदुक्तमिति भावः ॥
1
अथ द्वितीयस्य वनदुर्गस्य लक्षणमाह वनमध्यगतमिति । वनमध्यविरचितं दुर्गं वनदुर्गमिति । तच्च दुर्गन्तावत् ऊर्ध्व दुर्गं, भूदुर्गमन्तर्दुर्गमिति त्रिधा भवति । विधातृसृष्टिवशात स्वाभाविकोन्नतस्थले वा शिलादिकार्यकरैर्भृत्यादिभिरुपर्युपरि दृढकल्पितशिलावलीभिरुन्नते वा स्थले तादृशवैशाल्यादियुतं यत्कल्पितं तदेवोर्ध्व दुर्गनगरामिति । साधा रणभूमिभागाश्रितं दुर्ग भूदुर्गम | सुरङ्गादिमार्गस्थं दुर्गमन्तर्दुर्गमिति एतेषामर्थो बोध्यः ।
तेषां लक्षणान्याह - शिलेति । पूर्वोक्तरीत्या स्वाभाविको

Page #258

१९१
दुर्गे प्रागानने स्थाप्यं भूमिपालस्य मन्दिरम् । मन्त्र्यादिपरिवाराणां भवनानि प्रकल्पयेत् ॥ ९ ॥ सुरङ्गादुर्गके स्थाप्यं योधायुधधनादिकम् । तलाश्रितं तु यदुर्ग तुङ्गप्राकारसंयुतम् ॥ १० ॥ नलीकस्थानभाकोणेष्वन्ताराश्रित तथा ।
प्रस्तरोक्तप्रमाणेन कारयेदन्यकल्पनम् ॥ ११ ॥ नतत्वाभावे ऊर्ध्वदुर्गनगराहां भूमि शिलादिभिरतितुङ्गाङ्कृत्वा तामभितः परिखामगाधां च कारयेत । किञ्च तदुर्गमभितः दृढप्राकारभित्तीः स्थापयेत् । एवञ्चतसृष्वपि दिनु बहिरन्तश्च यामरक्षकादियोधाङ्गणादीनि च स्थापयेत् । किञ्च दुर्गमिदं प्राचीमुखद्वारं सगोपुरकृत्वा मध्यभागे भूपालसचिवादिभवनानि कल्पयेदित्यर्थः ।।
द्वितीये सुरङ्गादुर्गे तु सर्वथा न मनुष्यागारादीनि स्थापयेत् । परन्तु समरादिसमयेषु भूपयोधादीनां तिरोधानस्थानम , आयुधस्थापनस्थान, धनादिश्रेष्ठद्रव्यस्थापनार्हस्थानानि चातिढानि रहस्योपैतानि कारयेदिति भावः ॥ १० ॥
तृतीये साधारणभूतलाश्रितदुर्गे तु अगाधपरिखावृतवास्तुके कानि लक्षणानीत्याकाङ्क्षायामाह - तलाश्रितमिति । वनमध्यभागे स्थापितं वनदुर्गमिदं तुङ्गप्राकारभित्त्यावृतं कृत्वा

Page #259

१९२
अथ तृतीयस्य सलिलदुर्गनगरस्य लक्षणम् ॥ पारावारेण नद्या वा संवृतं स्थलमुत्तमम् । कथितं शिल्पशास्त्रज्ञैर्नाम्ना सलिलदुर्गकम् ।। १२ ।। भूपालस्येच्छया कार्यमन्तर्दुर्गप्रकल्पनम् ।
दुर्गभित्तेरुभयतस्तूपकुड्यसमन्वितम् ॥ १३ ॥ विशेषतः कोणेषु प्राच्यादिष्वपि स्थानभागेषु शतहन्याद्यायुधस्थापनस्थलं तत्र तत्रान्तरभागेषु समरादिसमयेषु रक्षाकर कल्पनाजालञ्च कल्पयेत् । किश्च दुर्गस्यास्य मध्ये भागे भूपालादिभवनानि विविधशालादिकश्च यथाक्रमं स्थापयेत् । कचित्तु स्थले एतादृशदुर्गस्यान्तर्वहि यथाभूलाभं क्षुद्रमुपपुरं वा प्रस्तरनगरोक्तलक्षणोपेतं वा शिल्पी कल्पयेदिति केषाच्चिदाशयः ।।
___ अथ तृतीयस्य सलिलदुर्गनगरस्य लक्षण माह-पारावारेणेति । समुद्रण वा, नद्या वा महत्या, महता जलाशयेन वा यद्विशालस्थलमावृतं, तच्च स्थलं कल्पितं दुर्गनगरनिर्माणमपि सलिलदुर्गनगरमिति शास्त्रज्ञा वदन्तीत्यर्थः । इदमेव द्वीपदुर्गमिति केचित् ॥
किश्चात्र दुर्गकल्पनप्रकारस्तु भूपालेच्छाधीनः । कथमिव ? पूर्वोक्तागाधसमुद्रजलाशयादितरङ्गावृतायां अस्यां द्वीपभूम्यां नगरपरिखावदस्यापि परिखानिर्माणकरणीयम् ।।

Page #260

मध्यस्थराजभवनममात्यादिस्थलोज्ज्वलम् । स्थलानुकूलतः स्थाप्यमन्यवासादिकं पुनः ॥ १४ ॥ सेनावासं ससम्भारं स्थापयेच्च समन्ततः । ससालं सहितं वीरामिकैस्तटरक्षकैः ॥ १५ ॥
अथवा एतन्मध्यस्थानगतभूपतिभवनं परित एव तादृशागाधपरिखाकल्पनं वा स्थापनीयम्। अथवा स्थलद्वयेऽपि परिखाकल्पनं वेति विकल्पः । तन्नेतृसौकर्यद्योतक इति भावः। सर्वथाऽत्र कल्पनीयदुर्गभित्तेरुभयपक्षेऽपि उपभित्त्यादिवत्रादिकं स्थापयेत् । कुतः ? अत्यन्तदायांपादनाय, चिरकालस्थितये च । किञ्च नगरपरिखापेक्षयाऽस्य दुर्गस्य इदमेव मुख्यं वैलक्षण्यं बोध्यम् । किम्बात्र दुर्गमध्यभाग एव भूपालभवनमभितोऽमात्यसेनेशयुवराजप्रमुखानां भवनानि स्थापनीयानि । अपि चात्र सलिलदुर्गनगरे लभ्येत यदि विपुलं स्थलं, तदा तत्र मानुषनगरवद्वा पुरवद्वा महानगरं झुद्रनगरमथवा नानाजातिजनगृहसहितं विपण्यादिविविधशालावलीभिरुपेतं च करणीयमिति ॥
किश्चात्र दुर्गे क्षोणीपतिभवनसमीपे वा स्थलान्तरे समुचिते सेनानिवेशः स्थाप्यः । कीदृशलक्षणोपेतः ? श्रीहिपलाल. तण्डुलाढकमुद्गगोधूमचणकमरीचितैलभाण्डादिसंभारभरितः । किश्च पूर्वोक्तरीत्या अत्रत्यराजभवनमभितः पुरमभितश्च परिखा.
E.825

Page #261

१९४
अथ चतुर्थस्य इरिणदुर्गस्य लक्षणम् ॥ सलिलैस्तरुषण्डैश्च लताद्यैश्च विवर्जिते । दुष्प्रवेश्ये स्थले तुङ्गे सोपानालिसमन्विते ॥ १६ ॥ निम्ने वाऽथ स्थले क्लृप्तमिरिणं दुर्गमिष्यते । दुर्लङ्घयामरिसेनाभिरभेद्याञ्च समन्ततः ॥ १७ ॥ परिखां पृथुसालाञ्च कल्पयेच्छिल्पकर्मवित् ।
1
कल्पने कलितेऽपि एकादिप्राकारसमावृतबीभ्युपेतं दुर्गतटपुरतटादिस्थललक्षणशीलैः कुन्ताद्यायुधधारिभिः यामरक्षकै वीरभटैश्च रक्षणीयसन्निवेशसहितं शिल्पी कल्पयेदिति सलिलदुर्गनगरलक्षणं सङ्क्षेपेणोक्तम् । अन्यत्सर्वं शिल्पचतुरैरेव स्वयमूह्य कल्पनीयमिति भावः ॥ १५ ॥
अथ चतुर्थस्य इरिणदुर्गस्य लक्षणमाह- सलिलैरिति । सलिलैर्वृक्षैर्लताभिश्व होने प्राणिभिर्दुष्प्रवेश्ये तुङ्गे वा निम्ने वा स्थले कल्पितं दुर्गमिरिणदुर्गमित्युच्यते । स्वभावतस्तुङ्गेऽपि स्थले भवनाथं पुनरपि सोपानपरम्पराभिरुन्नतत्वं कार्यम् इति समयः । अथवा एतादृशइरिणदुर्गे निम्नस्थलस्यापि तादृशभवनादिनिर्माणोचित सोपानपङ्क्तिरचना स्थाप्येति क्रमः । अरिभिरलङ्घयामायुधादिभिरभेद्यामगाधां परिखामुत्तुङ्गप्राकारं चात्र बास्तुस्थले क्रमाद्रचयेत् ॥

Page #262

१९५
तन्मध्ये भूमिपालस्य द्वारोपद्वारसंयुतम् ॥ १८ ॥ नानाशालासमोपेतं नलिकादिस्थलान्वितम् । प्रच्छन्नमार्गसंयुक्तं भवनं रचयेद्बुधः ॥ १९ ॥ मन्यादिपरिवाराणां भवनानि समन्ततः । सेनास्थानं ससंभार सायुधं यंत्रगर्भितम् ।। योगो दूरतरस्थेन मार्गेणास्य सुरक्षकः ॥ २० ॥
किश्चात्रापि नगरमध्यभागे भूपालहर्म्यमुत्तुङ्गं करणीयम् । की दशलक्षणान्वितम ? द्वारोपद्वारयुतमत्यन्तरवणार्थ बद्धद्वारोपेत. मित्यर्थः । तत्र च प्रथमतः पूर्वभागे तुङ्गमेकं द्वारं कल्पयित्वा, तत्पश्चाद्भागे तद्वदेव द्वारान्तरम तदन्तः पुनरपि द्वारान्तरमित्यादिक्रमेण भवननिर्माणानुकूलं प्रतिदिशं सप्तद्वारस्थापनं वा कार्यमिति भावः !! ___किश्च तद्भूपहर्म्य नानाशालान्वितं तत्तद्दिकोणेषु नलीककुन्ताद्यायुधस्थापनस्थलोपेतं भवनान्तः सुरङ्गादिप्रच्छन्नमार्गोपेतञ्च स्थापयेत् । किश्चात्र दुर्गे समुचिते स्थले सेनास्थानं ससंभारं नानायुधनिर्माणस्थापनस्थानसहितं व्रीहिपलालतण्डुलाढकतैलादिद्रव्यराशिस्थापनस्थानोपेतं बहुविधयन्त्रगर्भित रिपुभिरज्ञातरचनोपेतं च स्थापयेदित्यर्थः ।।
किञ्च इरिणदुर्गस्यास्य प्रवेशमार्गो भटादिरक्षासहितः बहु

Page #263

१९६
अथ पञ्चमस्य दैवतदुर्गस्य लक्षणम् ॥ क्वचिद्भूधरमार्गेषु नद्यास्तीरादिषु स्थलम् । सहजागाधपरिखासंवृतं तत्तु दैवतम् ॥ २१ ॥ तत्रैव दुर्गनगरं स्थापयेत्स्थलयोग्यकम् ।
दूरस्थेन देशमार्गेणोपेतः कल्पनीयः । तस्मादत्र भूपालसचिवसेनेशादिराज्यकार्यकारिणामेवावासस्थानकल्पनं विहितम् । निषि
चेतरजनभवनादिकल्पनामिति भावः । किञ्चेदं इरिणदुर्ग इतरजनानामत्यन्तासौख्यप्रदमित्यादि इरिणदुर्गलक्षणपदेनैव प्रतीयत इति भावः ॥ २० ॥
अथ पञ्चमस्य देवतदुर्गस्य लक्षणमाह-क्वचिदिति । भूम्यां कचित्प्रदेशे पर्वतसमीपस्थलेषु वा महानद्यादितीरभागेषु वा वनमध्यादिप्रदेशेषु वा जगत्सृष्टिक्रमतस्स्वाभाविकागाधपरिखावृतं स्थलं प्रायशो लभ्यम् । तादृशस्थले सार्वभौमादिभिर्भूपालैटुंग करणीयम ॥
किश्वरीत्या स्वाभाविकपरिखावृतस्य तस्य वास्तुस्थलस्य यदि वैपुल्यादिकं तदा तदनुकूलं राजभवनादिमानं वाऽन्येषां जनानामावासभवनसहितं वा दुर्गसंविधानं रचयेदित्यर्थः ।।
किश्च सर्वथा तामेव स्वाभाविकां परिखां स्थलानुकूलं

Page #264

१९७
युग्मायुग्मपदोपेतं द्वारोपद्वारसंयुतम् ।। २२ ।। सप्राकारं ससैन्यश्च मध्यस्थक्षत्र मन्दिरम् । योधावाससमोपेतमायुधागारसंयुतम् ॥ २३ ॥
एकानेकतलोपेतशालाभिश्व समुज्ज्वलम् । नवीकृत्य तन्मध्ये तादृशवास्तुस्थलानुकूडं भूपभवन सचिवादिवासस्थानानि यथाक्रमं रचयेदित्यर्थः ॥
तञ्च राजभवनं कीदृशलक्षणान्वितम ? युग्मायुग्मपदोपेतमिति । युग्मपदानि तावत् भवनान्तः कल्पनीयशालादीनामन्येषाञ्चत्वरादीनां च परस्परभिन्यादिमेलनस्थानानि । अयुग्म - पदानि तु तादृशचत्वरादिभिः शालादीनाम संमिलितानि तलानि । पानीमानि तावत् विवाहादिसमयेषु बहुजननिवेशार्हाणि । समरादिसमयेषु च बहुविधोपकारकाणीति भावः ॥
अत एतादृशेषु युग्मायुग्मपदेषु उपरिभागेषु योधायुधादीनि स्थाप्यानीति केचित् । अत एतादृशयुग्मायुग्मपदोप पूर्वोक्तरीत्या द्वारोपद्वारसंयुतं, एकादिबहुप्राकारावृतं, प्रतिप्राकारं सेनानिवेशस्थलसहितञ्च कल्पयेदिति पूर्वेणान्वयः ॥
किन तत्र राजभवनमध्ये वा तत्पार्श्वे वा स्थलान्तरे आयुधागारं स्थापनीयम् । राजकीयावरोधहर्म्याणि, भूपावास - हर्म्याणि च एकादिपञ्चभौमावधिकानि, प्रतिभौमं बहुशालासहितानि च कल्पनीयानीति समयः ॥

Page #265

१९८
मन्त्र्यादिपरिवाराणां भवनाद्यैश्च संयुतम् ॥ २४ ॥
अथ एकमुखद्विमुखचतुर्मुखदुर्गलक्षणम् ॥ नदीनदीशतीरे वा गिरिसानी समस्थले । चतुरनं कृतं दुर्गमेकाननमुदीरितम् ॥ २५ ॥ अगाधां परिखाङ्काढलङ्घयामरिसैनिकैः । द्वारोपद्वारसंयुक्तं नलीकस्थानशोभितम् ॥ २६ ॥
किञ्चैतादृशदेवतदुर्गेऽमात्यादिपरिवाराणामावासस्थाना • दिकं बहुकल्पनोज्ज्वलं स्थलानुकूलं भूपमन्दिर परितस्तत्समीपां एव वा रचयेत । अपि च पूर्वोक्तरीत्या एतादृशस्वाभाविकपरिखावृतदुर्गमध्यस्थापितराजभवनमभितो दुर्गान्तरोपपुरादिकल्पनादिकं तत्तत्स्थलविभवेच्छाधीनं कल्पनीयमिति शिल्पसमयविदः ॥ २४ ॥
अथैकमुखादिदुर्गत्रयलक्षणं विशिनष्टि - नदीति । एकमुखादिदुर्गनिर्माणाय वास्तुभामस्तावत्प्रायशो नदीतीरगता वा समुद्रतीरगता वा गिरितटभूमिगता वा भवितव्या । सा च भूस्समस्थला चतुरश्रा च स्वीकार्येति मतिः । तामिमां स्वीकृतां वास्तुभूमि अरिभिरलद्ध्यागाधपरिखावृतां कृत्वा तन्मध्ये भूपालभवनं स्थापयेदिति क्रमः ॥
कीदृशलक्षणान्वितं भपभवनम् ? पूर्वोक्तशैल्या द्वारोपद्वार

Page #266

१९९
प्राकारपञ्चकोपेतं दिग्भद्रेण विराजितम् । मध्यस्थभूपसदनमावृतं मन्त्रिहर्म्यकैः ॥ २७ ॥ कूटकोष्ठादिसहितमनेकाट्टाल संयुतम् । एकाननन्तु प्राङ्निष्ठं द्विमुखं दक्षिणोत्तरम् ॥ २८ ॥ चतुर्वस्त्रश्चतुर्दिक्स्थं दुर्गस्यास्य विधीयते ।
संयुतं नलीकाद्यायुधस्थापनस्थानसहितं प्राकारलयेण वा प्राकारपञ्चकेन वा समन्ततः क्रमशः संवृताङ्गणं कूटकोष्ठादियुतमेकादिसप्तभौमविराजितम् । पुनः कथंभूतम ? दिग्भद्रेण विराजितम् । दिग्भद्रस्तावत्तत्र तत्र सौधभित्त्याशुपरिभागषु कल्पनीयक्षुद्रविमानपञ्जरादिरचनाविशेषः, तेनोपेतमित्यर्थः ।।
किश्चैतादृशलक्षणान्वितनृपभवनस्य बहिः प्रदेशे प्राकारे सचिवभवनानि, द्वितीयप्राकारे सेनापतितदीयभवनानि, तृतीयप्राकारे न्यायवित्प्रमुखाणां सुहृदां राजबन्धुवर्गजनानाश्च भवनानि, चतुर्थप्राकारे भिषग्वरपुरोहितादिसदनानि, पञ्चमप्राकारे शुद्धान्तरक्षकयामरक्षकयोधदूतले खवाहकप्रमुखाणां विविधभृत्यवर्गजनानां निलयांश्च स्थापयेदित्येवं क्रमश्च बोध्यः ।।
किश्चैतादृशभवनावलीभिर्बहुविधशालादिभिर्विपण्यादिभिश्च विराजितमिदं दुर्ग विधा भवति । यथा -- एकमुखदुर्गम्,

Page #267

२००
दृढार्गलसमोपेतकवाटद्वयशोभितम् ॥ २९ ॥ सोपकुड्यां दुर्गभित्तिं रचयेदश्मनिर्भराम् । स्थलानुकूलतः स्थाप्यमन्यावासस्थलादिकम् ॥ ३०॥
अथ नवमस्य कूर्मदुर्गस्य लक्षणम् ॥ प्रलोभनाय शत्रूणां स्तम्भनाय च युक्तितः ।
वनमध्ये गिरस्सानौ कल्पितर्मदुर्गकम् ॥ ३१ ॥ द्विमुखदुर्ग चतुर्मुखदुर्गश्चेति । पुरन्दरदिशि स्थापितेनैकेन मुखद्वारेणो. पेतं एकमुखदुर्गमिति दक्षिणोत्तरमुखयोः स्थापितेन मुखद्वारद्वयेनोपेतं द्विमुखदुर्गम् । प्राच्यादिचतुर्दिङ्मध्यभागे समचतुस्सूत्रं वा स्वस्तिकाकाररीत्या परस्परं किंचिद्वयत्यस्तस्थलस्थितं वा स्थापितेन मुखद्वारचतुकेणोपेतं चतुर्मुखदुर्गम इत्यन्वर्थनाम बोध्यम् । एतादृशदुर्गत्रयेऽपि पूर्वोक्ताकारपञ्चकाद्यावृतत्व मवश्यं करणीयमिति शिल्पसमयः ॥
अपि च तादृशद्वारं तादृशार्गलमधिष्ठानादिकबाटद्वयसहित च कल्पयित्वाऽत्यन्तदाढ्यादिकारिणी मुखभित्तिं दुर्गभित्तिमिलितां कारयित्वा दृढशिल्पावलीभिः कवचितमुखभद्रसहितञ्च स्थापयेत् । यदि स्थलवैशाल्यादिविभवः तदनुकूल मत्र दुर्गे क्षुद्रनगरलक्षणान्वितानि वा महानगरलक्षणान्वितानि वा इतरजनावासभवनादीनि च यथाक्रमं स्थापयेदिति संक्षेपेण लक्षणमुक्तं भवति ॥ ३० ॥
अथ कूर्मदुर्गलक्षणमाह ..~- प्रलोभनायेति । सार्वभौमादि.

Page #268

2.१
इष्टिकाभिदरुिखण्डैणवस्त्रपटादिभिः । प्रच्छन्नमार्गसंयुक्तं कल्पनं यन्त्रगर्भितम् ॥ ३२ ॥
पञ्चषैस्सालकैर्युक्तं पङ्काद्यैश्च समन्वितम् । तात्कालिकं कल्पनञ्च परमोहकरं परम् || ३३ ॥
भिर्भूपालैः कचित्तत्वात्मवैरिवृन्द प्रतारणार्थं समरादिसमयेषु युक्तया आयुधादिभिस्तांश्च रिपूंस्तम्भीकर्तुश्च क्षममिष्टिकादारुखण्डचणपटादिभिस्तात्कालिकः कल्पितः स्थलविशेषः कूर्मदुर्ग - मित्युच्यते । एतत्तु दुर्गं वनमध्यस्थले वा गिरिसानुभागे वा कल्पयित्वा तदन्तर्बहुविधयन्त्रगर्भितं प्रतारणस्थल स्थापयित्वा तहारेषु सुरङ्गादिप्रच्छन्नमार्गश्च रचयेदित्यर्थः ॥
किचैतादृशदुर्गमभितः पङ्कपरागादिचयैर्वा भित्तिभ्रमकरसुधाधवलितदारुखण्डादिकल्पित सालैरावृतं वा रचयेत् । एतादृशलक्षणान्वितं तात्कालिकमस्थिरं दुर्गमुद्वीक्ष्य रिपत्रस्ते तु भ्रमादृढदुर्गमिति भ्रान्तियुतास्स्व सैनिकायुधादि प्रेरयवशाद्वयर्थीकृतबला भवेयुरिति भावः । तदन्तःस्थलवर्तिनो नरपालादयस्तु तादृशरिपुसेनानिरोधक्षण एवं पूर्वोक्तप्रच्छन्न मार्गेण बहिर्निष्क्रम्य दुर्गान्तरमुरुबल रक्षकमाश्रयेयुरिति समरकलाकोविदः ||
तस्मादेतदर्थङ्कल्पितस्यास्य कूर्मदुर्गस्य पांसुदुर्ग पङ्कदुर्गमिति च नामान्तरं केचिदुशन्तीति मतिः ॥ ३३ ॥ 8. 8. 26

Page #269

२.०.२
अथ दशमस्य पारावतदुर्गस्य लक्षणम् ॥ सञ्जाते तुमुले युद्धे स्वयमागत्य भूमिपः । खात्मरक्षादिकं कर्तुं कृतं तात्कालिकं स्थलम् ॥३४ ।। पारावताख्यं निर्दिष्टं दुर्गलक्षणपण्डितैः । स्यन्दनैर्वारणैरश्वैर्योधैरायुधधारिभिः ॥ परितो रक्षितं दुर्ग मूलसैन्यैरनेकधा ॥ ३५ ॥
अथैकादशस्य प्रभुदुर्गस्य लक्षणम् ॥ वनमध्ये गिरेस्सानौ दुष्प्रवेश्यस्थलेऽथवा । अगाधपरिखोपेतं क्षुद्रपुर्या समन्वितम् ।। ३६ ॥
अथ पारावतदुर्गलक्षणमाह - सञ्जात इति । मिथो भयकरसमरसंभवे सञ्जाते सति कश्चिद्भपतिः स्वात्मरक्षणार्थ रथादिचतुरङ्गसेनाबलाभिरक्षितं तात्कालिकं यत्स्थलं करोति, तत्पारावतदुर्गमिति उच्यत इति दुर्गलक्षणज्ञा वदन्तीति भावः ।।
तत्रापि तादृशसेनास्थापने प्रथमतः स्यन्दनबलस्थापनं तदन्तर्वारणपक्तिस्तदन्तर्वाजिश्रेणिस्तदन्तः पदातिरायुधधारीत्येवं पङ्क्तिशः स्थापनक्रमादयो महाभारतरामायणस्कान्दादिषु प्रतिपादिता द्रष्टव्याः ॥ ३५ ॥ __अथ एकादशस्य प्रभुदुर्गस्य लक्षणमाह - वनमध्य इति । बनमध्ये पां गिरिसमीपतले वा अन्यत्र दुरधिगमे स्थले

Page #270

एकाननेन संयुक्तं द्वारोपद्वाररक्षितम् । मध्ये छन्नपथोपेतं प्राकारद्वादशावृतम् ॥ ३७॥ क्षुद्रोपक्षुद्रकर्णाढ्यं विमानैरपि मण्डितम् ।
मध्यस्थभूपभवनं दुर्गान्तरसमावृतम् ॥ ३८ ॥ वा कल्पितं दुर्ग प्रभुदुर्गनामभाग्भवति । कीदृशलक्षणान्वितं प्रभुदुर्गमिति चेदाह- समन्ततोऽगाधपरिखासंवृताङ्गणं, वास्तुमध्यभागे चतुर्मुखनगरवत्प्रतोलिकाशताढ्यक्षुद्रपुरयुक्तं प्राच्या वोदीच्यां वा मुखद्वारेणैकेनातितुङ्गगोपुरेणोपेतं पूर्वोक्तरीत्या तत्र तत्र दुर्गादिस्थलेषु सर्वत्र द्वारोपद्वारकल्पनावशादरिभिरभेद्यं मध्यभागे समुचिते स्थले सुरङ्गादिच्छन्नपथसहितं च । पुनः कीदृशम् ? दुर्गमिदं तावत् द्वादशप्राकारभित्तिसमावृतं नगरमध्यभागाख्यवास्तुनाथस्थलकल्पितभूमिपालभवनमञ्जुलम् , । तादृशभूपभवनं परितो दुर्गान्तरकल्पनश्च कार्यमिति भावः । दुर्गान्तरं नाम परिखान्तरमित्यर्थः । तादृशपरिखाया: बहि:स्थितपरिखायाश्च मुखद्वारं क्षुद्रोपक्षुद्रकर्णान्यं कारयेत् ॥
कर्णस्तावत्तत्र तत्र दुर्गभित्तिषु त्रिकोणवतुलचतुरश्राकारयूषकाख्यकल्पनाविशेषः कलरवावासस्थानम् । कर्णप्रमाणहीनः क्षुद्रकर्णः। तस्मादपि हीनप्रमाणक उपक्षुद्रकर्णः। तैस्सहितमित्यर्थः । किञ्च अष्टस्वपि दिशासु विमानाकारक्षुद्रगोपुरसहितदुर्गभित्तिमत् ॥

Page #271

२०४
युग्म संख्यकवाटादियुक्तभागत्रयोज्ज्वलम् । ससैन्यं सायुधागारं चिरसंभार संभृतम् ॥ योधयंत्र स्थलोपेतं प्रभुदुर्गमुदीरितम् ॥ ३९ ॥
अथ द्वादशस्य युद्धदुर्गस्य लक्षणम् ॥
भूपालैर्देश सीमान्ते दुष्प्रवेशस्थलेऽथवा । युद्धार्थं कल्पितं दुर्गं युद्धदुर्गमितीयते ।। ४० ।
।
अपि च तादृशमुखद्वारस्य पूर्वभागेऽन्तर्भागे बहिश्व स्थानत्रयस्थलेष्वपि द्विद्विकबाट सहितद्वारान्तर्द्वारिकल्पनाविशेषसहितत्वमपि अरिलाभेद्यरक्षणार्थं चेति । तत्संयुतं तादृशमुखद्वारमेकमिति यावत 1 किञ्चास्य दुर्गस्य मध्यमभागे राजभवनसमीपे वा समुचिते स्थले यन्त्रनिर्माणस्थलमायुधनिर्माणस्थलं चिरकालोपभोग्य बहुविध संभारभरितसेनानिवेशम्थलं योधानामावासस्थलं च युक्तया शिल्पी कल्पयेदिति भावः ||
एतादृशलक्षणान्वितं प्रभुदुर्गनामकमिति पूर्वेणान्वयः । पूर्वोकदुर्गगणाद स्यैत । यभेदाः, भेदान्तराणि च स्वयमेवोह्यानीति प्रभुदुर्गलक्षणार्थ: प्रतिपादितः ।। ३९ ।।
Wachs
अथ द्वादशस्य युद्धदुर्गस्य लक्षणमाह- - भूपालैरिति । भूपालैस्सार्वभौमादिभिस्स्वदेश सीमान्ते वा दुष्प्रवेश्ये स्थलान्तरे वा प्रायशो युद्धार्थस्कृतं दुर्गं युद्धदुर्गमिति व्यवह्रियते । कीद्दश
।

Page #272

२०५
महादुर्गसमोपेतं नलीकस्थानभीकरम् । युद्धभित्त्यङ्गणोपेतमन्तर्वा बहिरेव वा ॥४१॥ कोणाष्टकं कोणषट्कमथवा स्थलयोग्य कम् । छन्नमागैरनेकैश्च सोपानावलिभियुतम् ॥ ४२ ॥
लक्षणान्वितम ! पारखान्तरापेक्षयाऽत्यन्तमगाधया पारखया वैपुल्याधिक्ययुतया संयुतं स्थलं महा दुर्गमित्युच्यते । तादृशमहा. दुर्गेण समन्ततस्संवृतम । किञ्च तादृशकुड्यदुर्गम्योपरि रिपुसेनानिरासाय नलीकाद्यायुधस्थापनस्थलं कल्पनीयमित्यर्थः ॥
किश्च तादृशदुर्गभित्तेः बहि:स्थले वाऽन्तःस्थले वोभयत्र वा महाशाला वास्तुभूम्यनुगुणं स्थापनीया । तत्राप्येको नियमः । अन्तः कल्पिता शाला नानाजनवासार्हा । बहिः कल्पिता तु केवलं योधादियुद्धशीलानां निवेशार्थमिति विवेकः । किश्च तादृशशालाङ्गणं तु अष्टकोणषट्कोणभूमिकल्पितं वा समतलस्थित दुर्गाकारवद्वा करणीयमिति यावत ॥
किश्चास्य युद्धदुर्गस्य मुखद्वारमेकं वा मुखद्वारद्वयं मुखद्वार. चतुष्कं वा नृपेच्छया कार्यमिति भावः । किम्वात्र बहुद्वारकल्पनस्य समरादिसमयेषु भयंकरत्वादस्य दुर्गस्य मुखद्वारमेकमेवालमिति शिल्पविदः । तादृशमुखद्वारस्य च सुरङ्गादिकल्पनं सोपानपक्तिच्छादितं च करणीयम् । कुतः १ समरादिसमयहित

Page #273

२०६
मध्यस्थराजभवनं सालद्वादशकावृतम् । मन्त्र्यादिभवनोपेतं चिरसंभारपूरितम् ॥ ४३ । बहुभिर्दुर्गकूटाख्यैः कल्पनैश्च समन्वितम् ।
वराकनसमोपेतं बहिश्शालासमन्वितम् ॥ ४४ ॥ प्रदत्वात् । केन प्रकारेण ? तादृशसुरङ्गादिवर्त्मना वैरिसैनिकनिरसनादिबहुविधविजयकार्योपयोगिभटादिसञ्चरणविशेषात् । एवमेव नगरस्य वीथीकूटप्राकारमुखभागस्य मध्यभागस्थितस्य रानभवनस्य च सुरङ्गाद्याच्छादनमार्गकल्पनमाप्तजनवर्गविरचय्य तत्रेतरजननिरासाय योधादींश्च स्थापयेदिति भावः ॥
किञ्चदं युद्धदुर्ग प्राकारद्वादशकेन क्रमेण किञ्चित्किञ्चि. द्धीनतुङ्गादिप्रमाणकेन संवृतकृत्वा पूर्वोक्तरीत्या प्राकारपञ्चके स्थले भूपालसचिवसेनेशादिभवनानि कृत्वा अवशिष्टेषु प्राकारस्थलेषु इतरजनानां चातुर्वर्ण्यानामावासस्थानानि च कारयेदिति भावः । किश्चैवमत्र युद्धदुर्गनगरे ब्रीहितण्डुलाढकादिसंभारादीश्चिरकालपोषणकारिणस्तत्र तत्र निषद्यादिसमुचितस्थलेषु संगादयेत पुञ्जीकुर्यादित्यर्थः ।।
किञ्चवमत्र युद्धदुर्गे इतरजनानां पौरजनानामावासभवनादिकल्पनं तु नृपेच्छाधीनमिति शिल्पसमयः । किञ्च पूर्वोक्तेपूत्तुङ्गप्राकारद्वादशकभित्त्यादिभागेषु दुर्गकूटाख्यं कल्पनश्च

Page #274

२०७
वीथीषु क्षुद्रवीथीषु मुखभद्रकमण्डितम् । युग्मसंख्यकवाटादियुक्तभागत्रयोज्ज्वलम् || ४५ ॥
नानाजातिगृहोपेतं भूपालस्येच्छयाऽथवा ।
स्थापयेत् । दुर्गकूटो नाम आधोरणनिवेशनार्हस्थलबहू रतर भूभागस्वरूपादिनिरीक्षणार्थं कल्प्यमाना वेदिरुच्यते । ताभिस्सहितमिति पूर्वेणान्वयः । किश्व वराकनं नाम तत्तत्समयनिवेदकघण्टावादनस्थलम् | तेन चोपेतमित्यर्थः । इव लक्षणं पद्मकसर्वतोभद्रवैजयन्तराजधान्यादिषु वाच्यमिति हृदयम् ॥
किञ्चात्र दुर्गाद्वहिः प्रदेशे महामार्गसमीपे जनानां विश्रान्त्यर्थं कल्पनीय महाशालादिकं करणीयम् । किञ्च नगरेऽस्मिन् प्रतोलिकासु वीथीष्वपि क्षुद्रवीथीषु तत्र तत्र वीध्यन्तरारम्भस्थळे चतुरश्राकारा वा वर्तुलाकारा वा क्षुद्रमण्टपादयश्च स्थापनीयाः । किश्वेदं दुर्गं युद्धदुर्गनगरं नगरमुखद्वारभागे राजभवनमुखद्वारभागे च पूर्वोक्तवदत्यन्तदायपादनाय द्विद्विकवाट सहितद्वारभागत्रययुतश्च कल्पनं मञ्जुलं स्थापयेत् ॥
पूर्वोक्तमहापरिखाभित्तेरन्तर्भागे कल्पितजनावासस्थानानामधोभाग एव नगरजलधार प्रसारणमार्गस्तदपेक्षयाऽगाधवदुर्गभाकरणीय इति लक्षणमेतदपि पद्मकादिन गरेध्वपि कल्पनीयमिति भावः ॥

Page #275

२०८
शालाभित्त्यङ्गणोपेतं तत्र तत्र च वार्थले । दुर्भेद्यमरिसेनाभिर्यन्त्रगर्भितकुड्यकम् ॥ ४६ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
दुर्गलक्षणकथनं नाम दशमस्सर्गः (अध्यायः) ॥
किश्चात्र युद्धदुर्गनगरे मतिमाञ्छिल्पी प्राकारभित्त्यादिस्थलेषु उपकुड्यादिकं तत्र तत्र वैरिनिरसनार्थ नानाविधयन्त्रस्थापनमन्यच्च बहुविधरक्षाकरं स्थानविशेषश्च स्वीयकौशल युक्त्यादि. भिरूह्य यथाक्रममरिभिरभेद्यश्च कारयेदिति मरूपतो दुर्गलक्षणादीनि प्रतिपादितानि ॥ ४६॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टार कविरचितायां प्रमाणवोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां द्वादशविधदुर्गविधानकथनं नाम
दशमोऽध्यायः॥

Page #276

अथ देवप्रासादभूमानकथनं नाम
एकादशोऽध्यायः॥
देवानां वास्तुभूमिस्तु प्रायो दैर्ध्यान्विता मता। पुरस्य मध्यभागे तु चतुरश्रापि सा मता ॥१॥ चतुरष्टकभागाख्यो निर्णयः परिकीर्तितः । चतुस्सप्त चतुष्षड्वा चतुःपश्चापि वा क्वचित् ॥२॥
॥ एकादशोऽध्यायः॥ अथ देवप्रासादभूमानलक्षणकथनात्मकमेकादशाध्यायमारभते - देवानामिति । देवालयनिर्माणाय वास्तुभूमिस्वावप्रायशो दैयान्वितैव प्रशस्ता मता । कैलासनित्यमङ्गलप्रामादिषु स्वस्तिकपद्मकसर्वतोभद्रकादिनगरेष्वपि वास्तुमध्यभागे यदि तादृशदेवतागारकल्पनं तदा तादृशमध्यप्रदेशेषु चतुरश्रप्रमाणभूमिरपि स्वीकार्य न दोषायेति भावः ॥
अथ दीर्घवास्तुभूमेः चतुरश्रवास्तुभूमेश्च कीदृशं लक्षणमित्याकालायामेतयोर्लक्षणं स्पष्टं विशिनष्टि - चतुरष्टकेत्यादिलोकायेन ॥
वैशाल्ये चतुर्भागो देर्थेऽष्टभागः १ वैशाल्ये चतुर्भागो दैये सप्तभागः २ s. . 27

Page #277

२१०
दीर्घवास्त्विति शिल्पज्ञैः कीर्यते देवतालये । समां समां वास्तुभूमिश्चतुरां विदुर्बुधाः ॥ ३ ॥ पञ्चाशद्दण्डकं वापि शतदण्डमथापि वा।
वैशाल्ये चतुर्भागो दैये षड्भागः ३
वैशाल्ये चतुर्भागो दैये पञ्चभागः ४ इत्येवं लक्षणान्वितं दीर्घवास्तुस्वरूपं चतुर्विधं शिल्पशास्त्रकोविदैरुक्तमिति भावः । यदि वैशाल्ये चतुर्भागो दैर्ये च चतुर्भागप्रमाणकस्तदा तां तु वास्तुभूमि चतुरश्रामिति च प्राहुरित्यर्थः । जनार्दननारायणचन्द्रशेखरपशुपतिप्रमुखानां प्रधानदेवमूर्तीनां लक्ष्मीगौर्यादिप्रधानदेवीविम्बानां च गर्भगेहादिकं न वर्तुलवास्तुभागे कल्पनीयम । परन्त्वस्मिन्नेव चतुरश्रदेवभूभागे वा दैर्घ्यदेवभूभागे वा स्थापनीयमिति नियमः। अस्य विशदार्थस्तुजनार्दनपशुपत्यादीनां प्रधानदेवानां देवीनाञ्च गर्भगेहं चतुरश्रं वा दैर्ध्याधिक्यवद्वा, धनुराकृतिवद्वा गजपृष्ठाकृतिवद्वा स्थापनीयम् । अन्यत्र देवतान्तराणान्तु कचिन्हं वर्तुलाकारवदपि न दोषायति ।।
___अथ देवालयप्रमाणादिकमाह - पञ्चाशदित्यादिना । मण्डकादिमामेषु पद्मकादिनगरेष्वपि तत्र तत्र यथास्थलविभवं वैशाल्ये पश्चाशदण्डप्रमाणोपेतं देवागारम् । दैये तु पूर्वोक्तरीत्या शतदण्डकं वा तन्यूनसंख्याकं वा स्थापयेदिति शिल्पविदा समयः॥

Page #278

२११
द्विशतं त्रिशतं वापि चतुःपञ्चशतानि वा ॥ ४ ॥ षट्शतं वा सप्तशतं शताष्टावधि भाषितम् । स्थलानुकूलं कथितं भपालस्येच्छयाऽथवा ॥ ५ ॥ अथवा मूर्तिभेदेन देवगेहप्रमाणकम् ।
किश्च स्थलवैपुल्यादिके भूपालादिनिर्मातुरिच्छायाश्च सत्यां तदा वैशाल्ये शतदण्डप्रमाणोपेतं वा द्विशतदण्डप्रमाणोपेतं वा त्रिशतदण्डप्रमाणोपेतं वा चतुश्शतदण्डप्रमाणसहितं वा पञ्चशतदण्डमानोपेतं वा षट्शतदण्डमानोपेतं वा सप्तशतदण्डमानोपेतं वा अष्टशतदण्डमानोपेतं वा तदनुकूलदैर्घ्यसहितञ्च स्थापयेदिति विकल्पः ॥
किञ्च शताष्टकदण्डावधिकमेव वैशाल्यं देवागारस्येति च निर्णीतं प्राचीनैर्मुनीश्वरैः । तच्चात्यन्ताधिकप्रमाणवत् अशक्यकार्यमिति अर्वाचीनाः । इत्थं दण्डप्रमाणेन देवागारलक्षणमानमुक्तं शास्त्रकारेण ॥
अथापि प्रन्थान्तरेषु काश्यपादिमतान्तरेषु च तत्तद्देवमूर्त्यादिभेदानुगुणं अगारप्रमाणं कार्यमित्युक्तत्वादिदमप्यङ्गीकृत्याहअथवा मूर्तिभेदेनेति । मूर्तीनां भेदस्तावत्प्रायशो लोके दशतालादिमानवत् । पराक्रमप्रधानानां किरातवृषभारूढरघुनाथादिदेवबिम्बानां दशतालमानेन कल्पनमुक्तम् । दयाशान्त्यादि.

Page #279

२१२
अथ सकलविधद्वारप्रमाणक्रमः ॥
दण्डत्रिपादमानं वा दण्डार्ध वाथ दण्डकम् || ६ | द्वारमानमिति प्रोक्तं शिल्पशास्त्रविशारदैः ।
प्रधानानां केशव माधव वासुदेव पशुपति गङ्गाधरादिबिम्बानां कल्पनन्तु मध्यमदशनालेनेत्यादिक्रमो बहुविस्तरः ||
तदनुकूलं तादृशबेरतालादिमानानुकूलं गर्भगेहूं कल्पयित्वा तदनुगुणं पूर्वमण्टपभद्रमण्ट पध्वजस्तंभबलिपीठप्राकारादिकल्पनमुत्तुङ्गरचनादिमञ्जुलं कल्पयेदित्यादिक्रमस्तु अत्र विस्तरभयात् न प्रतिपाद्यत इत्यलं विस्तरेण ॥
अथ
गर्भगेद्वारादिबहुविधद्वारप्रमाणमाह - दण्डत्रिपादमानमिति । आयादिलक्षणे तावत सर्वेषां सुलभस्फूर्तये साधारण दण्डोऽयं षड्भागेन विभक्तः । तादृशभागक्रमेणात्र किचिल्लक्षणमुच्यते । यथा सकलं देवागारद्वारं भूपालभवनद्वारमन्येषां जनानामावासगेहद्वारन तादृशभागत्रयवैशाल्यवत्कृतं यदि तदा औन्नत्ये भागषट्कप्रमाणकार्यमित्यर्थः ॥
अयमेव पश्नो प्रन्थकर्तुरस्याभिमततम इति प्रतिभाति । तथापि नन्दिवास्त्वादिप्रन्थान्तरे द्वारप्रमाणस्यान्यथोक्तत्वात्, तथ सङ्ग्रहेणाह - दण्डत्रिपादमानं वेति । कचित् स्थलविशेषे कल्पनाविशेषे च द्वाराणि वामद्वैशाल्ये भागत्रयप्रमाणादिकृतानि

Page #280

२१३
तदेकभागवृद्धयात्र सर्वद्वारप्रमाणकम् ॥ ७॥ यदि तदा औन्नत्ये सार्धचतुष्कभागप्रमाणानि वा भागत्रयप्रमाणानि वा सममान कार्याणीति च भेदः ॥
किमर्थमिदम ? तदापि युज्यते । कुत्र ? गोपुरतलादिषु स्थलान्तरेषु च। तच्च तत्र नत्र द्रष्टव्यमिति भावः । तस्माच्छैल्याऽनया शिल्पकार्यज्ञस्सर्वाण्यपि द्वाराणि तादृशपूर्णदण्डादिभागेषु एकैकभागवृद्धिमत्प्रमाणकानि स्थापयेदित्यों निगलितः । तत्प्रमाणद्योतकोऽयमुद्धारोऽत्र सुलभस्फूर्तये लिख्यते - राजधान्यादिषु कचिन्महानगरेषु स्थलविभवतः कल्पितसप्तप्राकारावृतदेवागारे तु द्वादश द्वाराणि स्थाप्यानि । तेषां सर्वेषां द्वाराणां वैशाल्यौनत्यप्रमाणक्रमद्योतकोद्धारो यथा- पूर्वोक्तरीत्या दण्डे षोढा विभक्ते पादप्रमाणं,नृपदण्डे षोढा विभक्ते महापादप्रमाणमिति च आयादिलक्षणोक्तरीत्या गर्भगृहद्वारादिसर्वद्वारोन्नत्यवैशाल्यमानमत्र तादृशपादमानेन लिख्यते । यथा

Page #281

२१४
॥ सर्वद्वारमानोद्धारः ॥
प्रथमद्वारस्य वैशाल्ये ३ पादो यदि ६ पादः औन्नत्ये कार्यः। द्वितीयद्वारस्य , ४ तृतीय , , ५ , ,, १० ,, , , चतुर्थ ,, पञ्चम ,, षष्ठ
सप्तम
अष्टम , नवम , दशम ,, एकादश, द्वादश ,
, ,
१३ ,, ,, २६ , १४ , , २८ ,,
,

Page #282

२१५
द्वारपश्चकहीनं तत्कारयेत्र कदाचन । द्वारमेकं द्वारयुग्मश्चतुरमथापि वा ।। ८ ॥ महाधिष्टानसंयुक्तङ्गोपुरैश्च समुज्ज्वलम् ।
एतदधिकप्रमाणवास्तुद्वारेष्वपि संख्याप्रमाणक्रम एवमेवोर इति । किश्चात्रोद्धारे प्रतिपादितेषु द्वारेषु नवमादिद्वादशान्तानि गोपुरद्वाराणीति समयः। द्वारान्तराणि तु गर्भगेहालिन्दमुखमण्टपद्रव्यशालादेवीगृह परिवारगृहादिस्थलेषुतत्प्रमाणवन्ति स्थाप्यानीति भावः। पूर्वप्रतिपादितरीत्या इमान्येव द्वारलक्षणानि सर्वेष्वपि मानवगेहादिषु संयोज्यानीति पिण्डितार्थः ।।
मतिमान् श्रद्धालुश्शिल्पज्ञश्शिल्पी नृपो वा देवागार पञ्चद्वारविहीनं न कदापि कारयेत् । मानवालयेष्वप्येवमेव । अयञ्च शास्त्रीयो नियमः । केचित्तु गर्भगेहे एव द्वारपञ्चकन्यूनत्वं सर्वथा न कार्यम् । कथम् ? गर्भगेहे वेदिकासमीपे प्राथमिक द्वारं , ततः किश्चिदूरस्थं द्वितीयं द्वारमित्यादि। अयमच प्रथमः कोष्ठः प्रथमकक्ष्य इति । एवमेव द्वितीयकोष्ठनिर्माणस्थले द्वारयुग्मम् । ततो द्वारपालकस्थापनाहवेद्युपेतं द्वारं पञ्चममिति । अयञ्च पक्षः स्पृहणीय इत्येव ब्रूमहे । प्रामनगरस्थापितदेवागारेषु सर्वेष्वप्ययमेव क्रमो यजमानेच्छया कल्पनीय इति प्रकृतमनुसरामः॥

Page #283

૨૨૯
प्राचीमुखं प्रकर्तव्यं प्रायशो देवमन्दिरम् ॥ ९ ॥
गन्धर्वभागे वानेय्यां कीर्तितः पचनालयः । भल्लाटे दन्तके वापि यागशाला विधीयते ॥ १० ॥
प्रायश:
किश्चैतादृशलक्षणान्वितगर्भगे होपेतं देवागारं प्राङ्मुखमेव कार्यम् । कचिच्छित्रमन्दिरे विष्णुमन्दिरे च तत्तत्क्षेत्रपुराणादिप्रमाणवशाद्वा, तत्तद्देवमूर्तिलक्षणत्रशाद्वा दक्षिणमुखद्वारं, पश्चिममुखद्वारं, उत्तरमुखद्वारश्च कल्पनीयमिति च संप्रदायविदः । तत्रापि देवागारस्य भूमिलम्बनपूर्वकस्थापित महाधिष्ठानस्थितगोपुरसहित द्वारमेकं, द्वारयुग्मं वा, द्वारचतुष्कं वा यथाविभवं स्थापयेदिति भावः । सर्वथा न द्वारत्रयम् । इदच भूपागारेऽपि योज्यम् । द्वारयुग्मकल्पनन्तु नगरलक्षणोक्तरीत्या प्राक्प्रत्यग्दिशोर्वा दक्षिणेत्तरयोर्वा समसूत्रं स्थापनीयमिति नियमः । कचिच्छिल्पाचार्यैच्छया व्यत्याससूत्रभागपि सगोपुरमुखद्वार कल्पनं विहितम् । तच्च तावत्प्रायशो नगरमध्यभागे चतुर्दिग्भद्रयुतद्वार चतुष्कोपेतमन्दिरविषयकमिति समयः ॥
किन पूर्वोक्तरीत्या प्रशस्ततमे दीर्घवास्तुभूभागे स्थितस्य सकलविधदेवागारस्यापि महान सस्तावदा मेयदि कोणगतगन्धर्वभागे कहप्यः । भल्लाटभागे वा दन्तकभागे वा यागशाळा कल्प्या ॥

Page #284

२१५
रोगे वा वह्निभागे वा शाला वैवाहिकी मता । मित्रे वा शोषभागे वा देवीस्थानं प्रकीर्तितम् ॥ ११ ॥
भास्करे भूधरे भागे परिवारांच कल्पयेत् । द्रव्यशाला भुजङ्गे स्यादुद्यानमपि तत्स्थले ।। १२ ।
रोगभागे वा वह्निभागे वा वैवाहिकशाला विवाहमण्टपो वा कल्प्यः । एवं विकल्पकथनं तु एकप्राकाराद्यावृतस्थलानुगुणमिति बोध्यम् ॥
एवं मित्रभागे शोषभागे वा लक्ष्मीगौर्यादिजननीनां आवासस्थानं साधिष्ठानं, सविमानं, सालिन्दं स्थापनीयम् | प्रायिकलक्षणमिदमिति मन्तव्यम, ग्रन्थान्तरेषु स्थलान्तरे तादृशलोकजननीवर्गस्थापनस्योक्तत्वादिति ॥
एवं भास्कर भागे वा भूधरभागे वा अनन्तगरुडविष्वक्सेनवृषभनन्दि प्रमुखानामीश्वरभक्तानां पृथकू क्षुद्रमन्दिरं स्थापयेत् । कि पूर्वोक्तगरुडहनुमद्वृषनन्दि प्रमुखानामीश्वरभक्तानां साञ्जलीनामीशस्य पुरोभाग एव स्थापनं तु प्रन्थान्तरचोदितमिति मतिः । भुजङ्गभागे नैवेद्यार्हद्रव्यशालां छत्रचामरबाद्दनादिस्थापनशालादश्चि कल्पयित्वाऽवशिष्ट तद्भागस्थले,
अथवा सावित्रे रविभागे चोद्यानमीशोत्सवाहमण्टपयुतं सतदाकं कारयेत् । अथवा तटाकमुद्यानाद्वहिःस्थले देवागारबास्तुभागे
8. s. 28
वा

Page #285

२१८
मित्रदौवारयोर्मध्ये वास्तुमध्येऽथवा पुनः । गर्भगेहं प्रकर्तव्यं देवादीनां शुभप्रदम् ॥ १३ ॥ वाराहं नारसिद्मं वा श्रीधरं वा जनार्दनम् । अच्युतं पुण्डरीकाक्षमनन्तशयनं पुनः ॥ १४ ॥ नारायणं केशवं वा माधवं पुरुषोत्तमम् । वैकुण्ठनाथमथवा गोविन्दं वा त्रिविक्रमम् ॥ १५ ॥ श्रीरामं वासुदेवं वा क्षेत्रनाथमथापि वा।
समुचिते स्थले प्राकारमध्यभागे वा प्राकाराणां बहिःस्थले वा यजमानेच्छया कारयेदिति तादृशवैशाल्यवस्थलानुकूलविकल्पः ।।
किश्च देवागारवास्तुमध्यप्रदेशे वा मित्रदौवारिकभागयो देवादीनां सलक्षणं शुभप्रदं गर्भगेहं निर्मापयित्वा, तदन्तश्शुद्धां देववेदीञ्च कल्पयित्वा, तदुपरि आसीनदेवबिम्ब वा शेषभोगादिषु शयानदेवविम्ब वाऽथवा तिष्ठन्तमुज्ज्वलं देवं स्थपत्यादिभिशुभे मुहूर्ते स्थापयेत ।।
के ते देवा इत्याकालायामाह - वाराह मिति । भूदारकमादिवराह वा नरसिझं वा लक्ष्मीनरसिमं वा श्रीधरं वा जनार्दनम , अथवाऽच्युतं पुण्डरीकाक्षम , अथवाऽनन्तशायिनं नारायणं केशवं माधवम , अथवा पुरुषोत्तमं वैकुण्ठनाथं गोविन्दं त्रिविक्रमं वा दाशरथिं वासुदेवम् ,अथवा तत्तत्क्षेत्र

Page #286

२१९
पद्मनाभमुखानन्यान्स्थापयद्विष्णुमन्दिरे ॥ १६ ॥ आसीनं वा शयानं वा तिष्ठन्तं वेदिकाश्रितम् । गौरीपति वृषारूढं सन्ध्यानटमथापि वा ।। १७ ॥ किरातं दक्षिणामूर्ति गङ्गाधरमथापि वा।। चन्द्रशेखरदेवं वा पशुनायकमेव वा ॥ १८ ॥ लिङ्गमूर्तीः क्षेत्रमूर्तीस्तीर्थमूर्तीश्च सर्वतः । अन्याश्च देवतामृर्तीः स्थापयेच्छिवमन्दिरे ॥ १९ ॥
अथ गर्भगेहप्रमाणकथनम् ॥ देवतानां गर्भगेहं वास्तुभूमिवशान्मतम् ।
दीर्घ वा चतुरश्रं वा धनुर्वद्गजपृष्टकम् ॥ २० ॥ माहात्म्यादिषु निर्दिष्टं देव बिम्ब वा पद्मनाभप्रमुखानन्यांश्च देवान वा विष्णुमन्दिरे स्थापयेदित्यर्थः ।।
शिवमन्दिरे तु गौरीकान्तं वृषारूढं, अथवा सन्ध्यानटं किरातं, दक्षिणामूर्ति , गङ्गाधरम् , अथवा चन्द्रशेखरं पशुनायकम , अथवा पृथिव्यादिपञ्चविधलिङ्गमूर्तीर्वा पूर्वोक्तवत्तत्तत्क्षेत्रनाथान वा तीर्थलिङ्गादीन् वा तस्यां गर्भगेहवेदिकायां शुभ मुहूर्ते स्थापयेदिति च क्रमः ॥
किञ्चैतादृशदेवबिम्बानां सपरिवारकलत्राणां आयुधवर्णनिर्माणादिप्रकारस्तु शिल्परत्नादिशास्त्रान्तरेषु तत्र तत्र द्रष्टव्यः।।

Page #287

२२०
दण्डद्वयं तद्विगुणं गर्भगेहप्रमाणकम् । एकैकभागवृद्धथा तच्चतुर्दशकसीमकम् ॥ २१ ॥ सालिन्दं वा मुखद्वारं पतिसोपानभासुरम् ।
अथ गर्भगेहलक्षणमाह - देवतानामिति। देवागारमध्ये कल्पनीयं गर्भगेहं तु तद्गारवास्तुभूमिवशादेव स्थापयेदित्युपदेशः । अस्य विशदार्थस्तु - चतुरश्रवास्तुभूनिर्मितदेवालये गर्भगेहं चतुरश्राकारम , दीर्घवास्तुभूनिर्मितदेवालये गर्भगेहं दैाधिक्य. प्रमाणकम , कचिद्धनुराकारवटा गजपृष्ठाकारवत्कल्पयित्वा, तादृशगर्भगेहवैशाल्यं दण्डद्वयप्रमाणकं यदि कृतं तदा तद्विगुणप्रमाणं चतुर्दण्डदशदण्डपर्यन्तं वैशाल्यं यदि तदा तहिगुणितदैय॑श्च योजयेदित्यपि चोपदेशः ।।।
किश्च तादृशगर्भगृहं तु भूतलादुपरि क्षुद्राधिष्ठानयुक्तं वाऽधिष्ठानरहितं वा निर्माय पञ्चषादिद्वात्रिंशत्सोपानावलीयुत अतितुङ्गगभीराकृति स्थापयेत् । किश्च तत्र च पूर्वोक्तरीत्या प्रधानदेवीवेदीसमीपलमारभ्य गर्भगेहान्ते द्वारपालकयोः स्थानमुभयपक्षयोः पञ्चाधिकद्वाराणि वा, द्वित्रिचतुर्दाराणि वा निर्माय तयोरियोर्मध्ये तेषां वा द्वाराणां मध्येऽलिन्दकत्रयं वा स्थलानुगुणं कारयेदिति । तत्र च प्रत्यलिन्दं सोपानावल्यां किचित्किञ्चिदौन्नत्यं क्रमेण स्थापनीयमिति नियमः ॥

Page #288

२२१
दृढार्गलसमोपेताद्वय भासुरम् ॥ २२ ॥
दशहस्तादि तत्तुङ्गमानमुक्तं मुनीश्वरैः । कूटकोष्ठसमायुक्तं विमानैरपि पण्डितम् || २३ ||
द्वारमान कमेणैवं भित्तिमानञ्च कल्पयेत । एकप्राकारमथवा प्राकारत्रय भासुरम् || २४ ॥
किञ्च तादृशसोपानालिन्दसहितानि तानि तु द्वाराणि तत्र तत्र दृढार्गलसंयुतकवादद्वयविलसितानि रचयेदिति भावः । एतादृशलक्षणान्वितगर्भगेह भित्तितुङ्गप्रमाणं तु दशहस्तमानभाक्कारयेदिति मुनिभिरुदीरितमिति भावः । सर्वथा दशहस्तौन्नत्यमानहीनमित्तिं न रचयेदिति ॥
किन तादृशगर्भगेहोपरितलं दृढं शिलावलीभिराच्छाद्य कूटकोष्ठादिसहितविमानं भासुरं शिल्पी कल्पयेदित्यर्थः । एतादृशगर्भकल्पनस्योपरि विमान कल्पनादिविषयस्तत्र तत्र वेद्यः ॥
कि तादृशग गेहयुनं पूर्वोक्तलक्षणसहितं शिवस्य विष्णोर्वा मन्दिरमेक प्राकारावृतम, अथवा स्थलविभवानुगुणं प्राकारत्रयावृतं वा पचप्राकारावृतमथवा सप्तप्राकारावृतं स्थापयित्वा तन्मन्दिरमध्ये शशिदेवभागे वा भल्लाटदेवभागे वा देवताभिषेकाद्यर्थं भद्रमण्टपं कल्पयेत ॥
अथवा तत्रैव भागे पूर्वमण्डपं वा स्थापयेत । अन्यत्र

Page #289

२२२
शताङघ्रिमण्टपं वापि सहस्रांघ्रिकमण्टपम् । वार्षिकं मण्टपश्चैव मासमण्टपिकं तथा ।। २५ ॥ अन्यांश्च मण्टपाञ्छिल्पी कल्पयित्वा विधानतः । सचत्रां महाशालां वास्थलेन समन्विताम् ।। तत्तद्भागप्रमाणेन स्थापयेद्वास्तुमानवित् ।। २६ ।। इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे देवप्रासादभूमानकथनं नाम एकादशोऽध्यायः ॥
समुचिते भागे षोडशपाद मण्डपं वा शतपाद मण्डपं वा सति विभवे सहस्रपादमण्टपं वा यथाक्रमं मञ्जुल चित्रादिकवचितं स्थापयेत ॥
किन शिवस्य विष्णोर्वा मन्दिरे प्रथमद्वितीयप्राकारयोर्वा प्राकाशPatar स्थलान्तरे वा वार्षिकोत्सवमण्टपमासोत्सव मण्टपपक्षो त्सवमण्डप वसन्तोत्सवमण्टप विहारमण्डपस्थानमण्टपादीनन्यांश्व कल्पनाविशेषात्कारयित्वा यथाक्रमं तत्र तत्र जलातपादिशालाशिल्पवित्कल्पयेदिति
पातयोग्यत्रास्थलसहिता
बह्वीश्व
सङ्क्षेपेण देवागारभूमानलक्षणमुक्तं ज्ञेयम् ॥ २६ ॥
इति श्रीमदनन्त कृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां देवप्रासादभूमानकथनं नाम ॥ एकादशोऽध्यायः ॥

Page #290

अथ नृपप्रासादभूमानलक्षणकथनं नाम द्वादशोऽध्यायः ॥
शुभदा चतुरश्रा भूर्भूमिपानां विशेषतः । पुरस्य मध्यभागे वा निर्दिष्टे वा स्थलोत्तमे ॥ १ ॥
भूप
प्रकर्तव्यं तल्लक्षणमनोहरम् । गभीरपरिखोपेतं द्वारोपद्वारशोभितम् || २ || चूली हर्म्य समायुक्तं पक्षिशालाभिरन्वितम् ।
॥ द्वादशोऽध्यायः ॥
अथ नृपप्रासादप्रमाणकथनात्मकं द्वादशाध्यायमारभते शुभदेत्यादिना । तत्र नानाविधनगरेषु चतुरश्रा वास्तुभूमिरेव भूपालभवनादिनिर्माणाय स्वीकार्येति मुख्यः पक्षः । सैव विजयादिसंपत्प्रदा चेति भावः । क्वचिदत्यन्तायतभूमिर्वा देयन्त्रिता भूरपि न दोषायेति भावः । स तु मध्यमः पक्ष इति ||
I
-
किश्च पुरमध्यभागस्थितां वा पद्मकादिनगरीषु निर्दिष्टभागस्थितां वा भूमिं स्वीकृत्य तत्र राजभवनं गभीरपरिखा संवृतं द्वारोपद्वारयुतं चूलीहर्म्याख्यचन्द्रशालादिबहुशालोपेतं कूटकोष्ठाद्यलङ्कृतनवभौमभासुरं बहुशिखर वातायनादिकल्पनाविशेषैनयनानन्दकरैरुपेतं च कारयेदिति भावः । पूर्वोक्तगभीरपरिखालक्षणं तु अनन्तराध्याये स्पष्टीकरिष्यते । तस्मात्प्राकारस्य
1

Page #291

२२४
पञ्चाशद्दण्डमानादि दण्डपञ्चशतावधि ॥ ३ ॥ प्रमाणमिह निर्दिष्टं भूमिपालस्य मन्दिरे । अथवा भागमानेन कारयेन्नृपमन्दिरम् ॥ ४ ॥ सूर्येकं वारणैकं वा तस्य मानमुदीरितम् ।
तादृश भूपालभवनाई वास्तु सीम्नस्तु वैशाल्यत्रमाणं पञ्चाशद्दण्डकमारभ्य पञ्चशतीदण्डकावधिकं मुनिभिनिर्दिष्टमिति समयविदः । तथा दैर्घ्यप्रमाणं तु तदपेक्षया द्विगुणितमिति भावः । अथवा 'चतुस्सप्त चतुष्षड्वा' इत्यत्र विवृतप्रमाणकोपेतं यथास्थललाभमिति विकल्पः ॥
इत्थं नन्दिनारदकाश्यपादिप्राचीनानां मतमनुसृत्य राजभवनवास्तुप्रमाणमुक्तम् । कचित्तु भागमानमिति व्यवहारात्तमप्यङ्गीकृत्य शिल्पकार्यज्ञानां सुख बोधाय भागमानक्रममाह - अथवेत्यादिना । पूर्वमुखादिग्रामेषु वा पद्मकादिनगरेषु वा तादृशग्रामनगरादिनिर्माणाय यावत्संख्याकप्रमाणकभूरङ्गीकृता तां तु भुवं द्वादशभागात्मिकामष्टभागात्मिकां वा विभज्य तत्रैकभागस्थले तादृशभूपालवास्तुभव नचिह्र स्थापयदिति भावः ।।
___ तथा च तन्न भागमेकं नृपमन्दिरादिमन्दिराक्रान्त भागैकादशकस्थलं वा भागसप्तकस्थलं वा इतरजनावासस्थानाक्रान्तं वा स्थापयेदित्यर्थोऽत्र ‘सूर्यकं वारणकं वा' इत्यनेम

Page #292

२२५
एकाननं वा द्विमुखं चतुराननमेव वा ॥ ५ ॥ मेषे वा वह्निभागे वा मन्त्रिहम्यं प्रकल्पयेत् । आकाशे वाऽथ पवने सेनानाथस्य मन्दिरम् ॥६॥ प्रासादभित्तिमभितो बहिर्वा तच्च कल्पयेत् । पुरोहितादिनिलयैस्महितं वा विशेषतः ॥ ७॥ द्वितीयावरणे वाऽपि तृतीयावरणेऽपि वा । भूधरे रुद्रके भागे न्यायशाला विधीयते ॥ ८॥ ईशाने देवतागारं सावित्रे कोशमन्दिरम् ।
मूलवाक्येन प्रतीयत इति मतान्तरं तत्र नोच्यते । अत एतादृशवैशाल्यायाम महितां भूपमन्दिरवास्तुभूमिं पूर्वोक्तरीत्या अगाधपारखावृताञ्च कृत्वा तादृशपरिखासेतुमार्गसमीप एकाननं वा मुखद्वयमथवा मुखद्वारचतुकं वा स्थापयित्वा कल्पनादिकल्पविद्रूपमन्दिरनिर्माणव्यग्रो भवितव्य इति सूचितम् ॥ ५ ॥
किञ्च पूर्वोक्तरीत्या तादृशवपुल्यादिसहितभूपभवनवास्तुभूमौ मेषभागे वह्निभागे वा सचिवहर्म्यम , आकाशभागेऽथवा पवनभागे सेनापतिहर्म्यञ्च नृपप्रासादभित्तेरन्तास्थले वा बहिःस्थले या द्वितीयादिप्राकारान्तरे वा समुचितस्थले पुरोहितयामरक्षकराजकीयाप्तवन्धुसुहृदादिनिलयसहितं स्थापयेत् ॥
किश्च भूधरभागे पा रुद्रकभागे वा न्यायशालाम, s.s.29

Page #293

२९६
मित्रभागे प्रहरणस्थानमुक्तं मुनीश्वरैः ॥ ९ ॥ मध्यभागे राजवेश्म नवसौधतलावधि । नानाशालासमोपेतं कूटकोष्ठाद्यलकृतम् ॥ १० ॥ शिखरावलिसंदृश्यं कल्पनाशतशोभितम् । वातायनशतोपेतं मध्यचत्वरमण्डितम् ॥ ११ ॥ पाञ्चाली मागधी चान्या शौरसेनी च वाङ्गिकी । कोसली चापि कालिङ्गी द्राविडीति क्रियाकला ।।
ईशानभागे राजकीयकुलदेवतालयम , सावित्रभागे कोशमन्दिर, मित्रभागे आयुधागारं, वास्तुभूमध्यभागे पूर्वोक्तनृपसौधतलमनोहरं भूपभवननिर्माणश्च कल्पयेदित्यर्थः ॥
एवमत्र राजवास्तुभागेषु कल्पनीयानि मन्त्रिसेनेशभवनान्यानि कोशागारायुधागारन्यायशालाभूपभवनादानि च पावाल्यादिक्रियाशैल्या कल्पनविशेषभासुराणि रचयेदिति शिल्पसमयः । तादृशी क्रियाशैली तावत्स्वकीयकल्पनादिप्रभावेन सर्वेष्वपि लोकेषु प्रसिद्धिमती मुख्या सप्तविधा कीर्तिता । यथा - 1. पाञ्चाली क्रियाशैली 5. कोसली क्रियाशैली 2. मागधी , 6. कालिङ्गी , 3. शौरसेनी 4. वासी
7. द्राविडी

Page #294

२२७
प्रसिद्धा शिल्पकार्येषु कल्पना शतशोभिनी ।
अस्य विशदार्थः — पाञ्चालादिदेशेषु क्रियमाणभवननिर्माणादिरचना पाचाली शैली । मगधादिदेशेषु क्रियमाणभवननिर्माणादिरचना मागधी शैली । शूरसेनादिदेशेषु क्रियमाणभवननिर्माणादिरचना शौरसेनी शैली । वङ्गादिदेशेषु क्रियमाणनिलय निर्माणादिरचना वाङ्गी शैली । कोसलादिदेशेषु भवननिर्माणादिरचना कोसली शैली । कलिङ्गादिदेशेषु क्रियमाण भवननिर्माणादिरचना कालिङ्गी शैली । द्राविडादिदेशेषु क्रियमाणभवनादिनिर्माणरचना द्राविडी शैलीति क्रमार्थो शेयः । सिन्धु सौवीरादिदेशान्तराणां शैस्यन्तराणामपि सर्वेषामष सप्तविधशैलीष्वेवान्तर्भावादिदमेव मुख्यत्वेनोक्तमिति भावः ||
किव बहुविश्वशिल्परचनालङ्कारादिना शिल्पकार्येषु प्रसिद्धामिमां पाञ्चाली वा मागधीमथवा शौरसेनीं कलामन्यां वाऽऽश्रित्यैव राजभवनादिमन्दिरनिर्माणं कार्यमिति शिल्पविदां समयः । किञ्च तत्रापि देशभेदेन पूर्वोक्त पाचाला दिक्रियाशैलीमां किञ्चित्किञ्चिद्भेदादिलक्षणेन विलक्षणतया प्रतिभाव्यात्सार्वभोगादिभूपालवर्गस्तदितरे धनिकादयो वा स्वकीयभवनादिनिर्माणकल्पनेषु तामेव शैली मुख्य कोटित्वेन संयोज्य कचिनिर्माणभागेषु स्वस्वदेशीयशिल्परचनाभेदांश्च प्रदर्शयेदित्यान्तरालिको भावः ॥

Page #295

२२८
देश मेदेन भूपालः खेच्छया तां समाश्रयेत् || सोमे वा दन्तके भागे भोजनागार मीरितम् । विशालमापभागे वा कल्पयेच्छिल्पकर्मवित् ॥ १४ ॥
किन्नरे भास्करे वाथ विहारस्थलमिष्यते । तत्रैवोद्यानभूमिश्च निर्दिशेतुष्टिहेतवे ।। १५ ।।
कुत: ? एवं स्वस्वदेशीयशिल्परचनापाटव कार्यकृत्प्राप्त्यादिवशादयमेव मुख्यतमः पक्षः । अथापि सार्वभौमायो महाधनिकाः स्वेच्छया वा जनतुष्टये वा एकलैव बहुविध क्रियाशैल्युपेतभवनादिरचनां कारयेयुरित्यर्थेऽपि स्वेच्छया तां समाश्रयेत ' इनि लक्षणवाक्येन प्रतीयते । अयं तु मध्यमः पक्ष इति शिल्पज्ञा: । किश्व भूपालैरेवमेव कार्य न त्वन्यैरित्यन्ये वदन्तीति
'
प्रकृतमनुसरामः ॥
किञ्च भूपालेच्छया यया कयापि वा शैल्या भवनादिनिर्माणे कृते पूर्वनिर्दिष्टमानभागस्थानादिषु न कोऽपि कल्पनाविशेषेष्वित्यादिकमूह्यं शिल्पकार्यज्ञ
भेदः, परन्तु
रित्यर्थोऽपि ध्वन्यते ।। १३ ।।
किचात्र राजवास्तुभूनौ सोमभागे वा दन्तकभागे वा भोजनागारं मध्यहर्म्येग मिलितं वा वियुक्तं वा कृत्वा नैयत्येनापदेवभागे पट्टमहिष्यादिरमणीनां अन्तःपुरच स्थापयेत् ॥

Page #296

२२९
गान्धर्वे वारणस्थानं पुष्पके वाजिमन्दिरम् । भृङ्गराजकभागे च भिषक्शालादयो मताः ॥ १६ ॥ इति विश्वकर्म प्रणीते विश्वकर्म वास्तुशास्त्रे नृपप्रासादभूमानकथनं नाम
द्वादशोऽध्यायः॥ अपि चात्र किन्नरम्यान विहारस्थलं प्रमोदवर्धक कारयित्वा तवैव भागान्तरे कुन्दचम्पकाशोकादिलनापुष्पनिव है : पूगनागजम्बीरपनमरमालाम्रयकुलना रिफलादि फलवृतेश्च भरितमुद्यानञ्च स्थापयेत् । किञ्च गन्धर्व मागे गजस्थान, पुष्पदेवभाग वाजिबन्धनस्थानं च भृङ्गराज भागे भिषग्वाद्यकारलेखवाहकयामरक्षकादीनां राजसेवकानामालयादींश्च कल्पयदिति । अत्र गजाश्वस्थानन्तु भूपाल सम्पन्महिमादिस्फूर्तये राज्यलक्ष्मीविवृद्धये च कतिपयानामेवोत्तमवारणानामुत्तमवाजिनाञ्च स्थानमुक्तं, न तु तेषाम संख्येयानां सततवासस्थानामिका शाला कर्तव्येति प्राज्ञानां शिल्पविदा समय इति सङ्केपेण नृपप्रामादभूमानादिलक्षणमुक्तमिति भावः ॥ १६ ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकमवास्तुशास्त्रव्याख्यायां नृपप्रासादभवनादिलक्षणकथनं नाम
द्वादशोऽध्यायः॥

Page #297

अथ नृपप्रासाददुर्गपरिखालक्षणकथनं नाम
त्रयोदशोऽध्यायः ॥ प्राकारदुर्गयोर्मध्यं चतुःपञ्चपदण्डकम् । शालया सहितं वापि रहितं मानमीरितम् ॥ १॥
• ॥ त्रयोदशोऽध्यायः॥
अथ नृपप्रासाददुर्गपरिखालक्षणकथनात्मकं त्रयोदशाध्यायमारभते - प्राकारदुर्गयोरित्यादिना । पूर्वोक्तभूपालभवनवास्तुसीमनि निर्मितायाः प्राकारभित्तेः परिखायाश्चान्तरालिकभस्थलं स्वल्पप्रमाणं करणीयमित्युपदेशः । किमर्थम ? परिखायास्तादृशप्राकारभित्तेश्चात्यन्तं दाापादनाय शोभायै चेति । किञ्च मतान्तरमत्र नोक्तमिति विवेकः ।।
अपि च तादृशान्तरालिकस्थलं तु वैशाल्ये चतुःपञ्चष. दण्डकप्रमाणवत , तादृशपरिखास्वरूपानुगुणशालाकल्पनेन युतं वा तेन रहितं वा स्थापनीयम । 'शालया सहितं वापि रहितं वा' इति विकल्पस्तु भूपालेच्छाधीन इति केचित् । तचिन्त्यम ॥
वयन्तु चतुर्मुखपूर्वमुखादिग्रामपरिखानिर्माण तादृशी शाला कल्पनीयेति न नियमः । पद्मकादिनगरपरिखानिर्माणस्थलेऽवश्यं कल्प्येत्येवम् । किं अर्थकल्पनं तत्र ? पचनस्वारस्यद्योतकमिति । विषयस्यास्य नन्दिवास्तुकाश्यपादिग्रन्थेष्वनीकृतत्वाचेति वयं न प्रमादनिर्भराः॥

Page #298

२३१
परितः परिखाऽगाधा कर्तव्या नृपमन्दिरम् । चतुर्दण्डाद्यातिस्तु दशदण्डाधिका मता ॥ २ ॥ निम्नं तद्विगुणं प्रोक्तं पक्षयोर्मित्तिका दृढा ।
किन नृपप्रासाद सभीपस्थितस्यास्य दुर्गस्यायतिस्तु भूपदण्डचतुष्कप्रमाणमारभ्य दशदण्डाधिका कीर्तिता । कचिद्राजधानीयुद्धदुर्गादिस्थलेषु दशनृपदण्डाधिकायामकल्पनमप्यभ्युपगतमेवेति समयः 1 तश्च विंशतिदण्डावसानकमिति मतिः । सर्वथा सर्वेष्वपि वास्तुदुर्गेषु परिखाया यावन्मानं वैशाल्यं क्रियते तन्मानद्विगुणितप्रमाणं निम्नत्वं परिखायाः करणीयमिति नियमः ||
तत्रापि कचित्तन्मानद्विगुणित भागाष्टकं भागसप्तकं वा भागषट्कं वा भागपञ्चकं तालमित्येवमर्थचैतच्छाखानन्तर्यंवचनवैखर्या प्रतिभातीति शिल्पविदः । तर्हि प्रोक्तं करणीयमिति नियमवाक्यभङ्ग इति चेन्न । प्रायशः काचित्कत्वादिति स्वरसार्थपरामर्शनशीलाः । कथं वा तद्भूमिलंबनविषयद्वाराऽधिष्ठानविषयादिवत इत्यलम् ॥
किन तादृशागाध परिखाया अनिनभागे तलपार्श्वयोरतिदृढं भित्तिद्वयं कल्पनीयम् । तादृशभित्तिकल्पनेऽपि क्रमेणोपर्युपरि चिद्वै शाल्यवत्पार्श्वस्थ मृदादिनिरोधनचणदावत्वभिन्नत्वादिदोषहीन कल्पयेत् । तत्राप्यष्टसु वा दिशासु
जलाधार

Page #299

२३२
वालेन समोपेतं प्रतोल्या वा विशेषतः ॥ ३ ॥ तत्प्रान्ते वा तदन्ते वा दिकोणादिषु मध्यमे । नलीकस्थानकं कल्पयं यन्त्रिका वेदिकायुतम् ॥ ४ ॥
मुखमेकं प्रकर्तव्यमथवा द्विगुणं मतम् । परिखातरणाका दुर्गसेतुरितीरिता ।। ५ ।।
आहोस्विन एकत्र वा स्थले स्थलद्वये वा नृपप्रासादादि सौंध - तलाद्बलाहकावलीवर्षितजलादिसकलजलनिर्गमस्थानाख्यक्षुद्रकुल्यास्थानं कृत्वा, तच्च तादृशपरिखागामि कल्पयेत् । इदन्तु लक्षणं सर्वविध वास्तुदुर्गपरिखासु योजनीयमिति विवेकः ॥
'प्रतोल्या वा विशेषतः' इत्युक्तेन मूलवाक्येन प्रतोल्याख्या महाकुल्या नगरवास्तुजलादिनिर्गमनाद कल्प्येत्युच्यते । तादृशी तु प्रतोलिकाख्या महाकुल्या वैजयन्तनगरादिषु स्थाप्येत्यर्थः । राजधान्यां विशेषत इति ||
किन तत्र परिखाभित्तौ दुर्गतलोपरि स्थितासु प्राकारादिभित्तिषु दिशास्वष्टसु वैरिसेनानिराकरणहेतुभूतं नलिकाद्यायुधस्थापनस्थलं बहुविधयन्त्र को तवेदिभाकू च स्थापनीयम् । कितादृशलक्षणान्वितस्य दुर्गस्य पूर्वप्रतिपादितनगरलक्षणोक्तरीत्या एकमुखद्वारान्वितमथवा द्विमुखं वा द्विमुखाधिकद्वारान्वितं गमनागमनार्हस्थलं स्थापयित्वा तादृशद्वारस्य पूर्वभूमेश्च दुर्ग

Page #300

२३३
रथादिगममार्थश्च द्वारं कुर्याद्विचक्षणः । दृढालम्बनसंयुक्तं गोपुराधन्वितं तु वा ।। ६ ॥ कबाटद्वयसंयुक्तगोपुरद्वयमासुरम् । तोरणालङ्कृतं पूर्ववलिकावलिभासुरम् ॥ ७ ॥ तदन्तर्दुर्गवीथ्येका कल्पनीया सशालका ।
तरणसेतुमार्गनामकप्राकाराख्यं स्थलमति दृढं कारयेत् ॥ ५॥
कीदृशलक्षणान्वितमिति चेन -- पन योरुभयोरपि हस्तभित्तिसहितं रथगजादिगमनागमनाई वैशाल्योपेतं, मुख चतुष्ककल्पनाविशेषेषु सिमवक्त्रेण वा गजवक्त्रेण याळिमुखेन वी पङ्काजादिभिलतादिभिश्चालङ्कृतं शृङ्खलासहितं सगोपुरं क्षुद्रमुखद्वारयुक्तं वा तादृशमुखद्वारहीनं वा स्थापयदिति भावः ।।
किञ्च देशान्तरागतमहामार्गमिलितं ताशपरिखासेतु मार्ग तीवदुर्गान्तःप्रवेशस्थले दुर्गपरिखाप्राकारभित्त्युपेतं दुर्गमुखद्वारच दृढमभेद्यं स्थापयेदित्युपदेशः। तच्च द्वारं रथादिगमनयोग्यवैशाल्यौनस्यादिनोपेतं दृढभूमिलम्बनपूर्वकस्थापिताधिष्ठानोपरि कल्पितगोपुरेणं विल सहढार्गलसहितद्विद्विकबाटयुतबहुद्वारस्थलोपत तोरणाख्यशिलापट्टिकाद्यलक्रियालकृतं पूर्ववलिकास्यमुखद्वारसव्यापसव्यभागयोंदिग्भद्र चतुष्केऽपि क्रियमाणशिलाधर्तनसहित योधाद्यायुधरक्षास्थलरक्षितञ्च स्थापयेत् ॥ ७ ॥
s.s. 30

Page #301

तत्रैव निलयः स्थाप्यो योधादीनां नृपालये ॥८॥
वराकनेन सहिता कूपकल्पनभाक्तथा । उत्तुङ्गभित्तिसंवीतवास्तुमीमकवारयुक् ॥९॥
पञ्जरावलिसंयुक्तमुपभित्त्यादिभाक्तथा।
किश्चैतादृशलक्षणान्वितदुर्गद्वारस्यान्तर्भागे पूर्वोक्तशैल्या जनवासार्हशालोपेता दुर्गवीध्येका स्थाया। किञ्च दुर्गभित्तश्च बहिःस्थले सर्वतश्चतुःपञ्चषदण्डप्रमाणकान्तरालिकभागे योधनिवेशनाहंशालाश्च प्रकल्पयेत् । तत्रापि विशेषतो मुखद्वारसमीप इति भावः । तत्रैव बहुविधरक्षेति केचित् ॥
किश्चैतादृशलक्षणान्वितद्वाराधिष्ठानोपेतेषु विंशतिकरमानमारभ्य द्वात्रिंशत्करमानाधिकेनौन्नत्येनोपेतासु दुर्गभित्तिषु तत्समीपवर्तिषु वा प्राकारभित्तिषु दिशावष्टसु समुचिते स्थले समयनिवेदकघण्टावादनस्थलं शोभादाादये क्रियमाण. दशाधिककूपाख्यकल्पनस्थलं भित्तिवारकाख्यं भित्तरुपरि पदे पदे मुखकरणरीत्या कल्पितक्षुद्रमुखकरणाख्येन कल्पनेन सहस्राधिकेन सहितं स्थलं च विविधनिर्माणजालेषु स्थापयेदित्यर्थः ॥
किञ्च तादृशक्षुद्रमुखकरणन्तु वर्तुलाकारं चापाकारं चतुरश्राकारं त्रिकोणाकारं भुजङ्गगमनाकारमित्यादिबहुविधरूपं सर्वत्रापि पारावतपञ्जरमनोहरं निर्माणं शिलया वा इष्टिकया

Page #302

२३५
कारयेन्मतिमाञ्छिल्पी दुर्गभूपालवास्तुषु ॥ १० ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे नृपप्रासाददुर्गपरिखाकथनं नाम
त्रयोदशोऽध्यायः॥
कार्यमिति च शिल्पसमयः । किञ्च दुर्गप्राकारभित्तः परिखा. भित्तेश्चातिदाढ्यांपादनायोपकुड्यनिर्माणमवश्यं करणीयमिति चोपदेशः॥
किञ्चैतादृशोपकुड्यस्थापनं दुर्गभित्तेरुपरि पदे पदे कल्पनीयक्षुद्रमुखकरणञ्च सर्वेष्वपि दुर्गेषु कल्पनीयमिति भावः । इत्येवं नृपदुगोदिसकलविधनगरदुर्गाणामपि सङ्केपतो लक्षणमुक्त ज्ञेयम् । किञ्चात्र दुर्गकरणे करणीयलक्षणान्तराणि तु शिल्प. कल्पनादिकल्पनाकुशलैस्वयमेवोह्य यथाक्रमं स्थापनीयानीति क्रमः ॥१०॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां नृपप्रासाददुर्गपरिखाकथनं नाम
त्रयोदशोऽध्यायः ॥

Page #303

अथ भवनलक्षणतिरूपणं नाम
1 चतुर्दशोऽध्यायः॥ भवनं तत्समाख्यातं भूपावासस्थलान्वितम् । चतुरश्रप्रमाणेन कल्पनेन समुज्ज्वलम् ॥ १॥ तदेव मालिकोपेतं सनिशान्तं विशेषतः । दीर्घकल्पन संयुक्तं नानालिन्दमनोहरम् ॥ २ ॥ नानाभौमसमोपेतं नानाशालासमुज्ज्वलम् । विमानरचनायुक्तं बहिरान्धारिकान्वितम् ॥ ३ ॥ समन्ताद्भित्तिसंयुक्तं महाशालासमायुतम् । चतुरभैरायतैर्वा कल्पनरपि शोभितम् ॥ ४ ॥ चूलीहऱ्यासमोपेत मध्यालिन्दसमुज्ज्वलम् । कूटकोष्ठसमायुक्तं पक्षिमित्यादिभासुरम् ॥५॥ पञ्चभिर्दशभिर्दण्डः कल्पनैश्च समन्वितम् । हर्म्यमेतदपि प्रोक्तं शिल्पज्ञैर्मुनिषचवैः ।। ६ ॥ भूपदण्डद्वादशकमानहीनं तु नोत्तमम् । शताधिकं तु देवानां नेष्यते मानवे गृहे ॥ ७ ॥ तस्मात्सर्वत्र शिल्पज्ञः खण्डहर्नायुतं तु वा । शुद्धं वा मिश्रितं वापि कल्पयेत्कल्पनाक्रमात् ॥ ८॥
1. अस्मिन्नध्याये मातृकायां श्लोकाः पौर्वापर्यव्यत्यासभाजः दृश्यन्ते । व्याख्या तु प्रसक्तानुप्रसक्त्या लिखिता। तस्मात् मूलं च व्याख्या च प्रत्येक द्वितम्।

Page #304

मध्ये वार्थलसंयुक्तं क्वचित्तेन विहीनकम् । द्वारोपद्वारसंयुक्त मेकादितलभासुरम् ॥ ९ ॥ वास्तुवेदी रङ्गवेदी देववेदीति सा त्रिधा । तदादिमानं कथितं दिमानमपि सिद्धये ॥ १० ॥ वास्तुवेदी स्थले शाला महती सा प्रकीर्तिता । षडादिदशदण्डान्तं मानमस्याः प्रकीर्तितम् ॥ ११ ॥ पश्चाद्भागे पुरोभागे तदर्धा वा तदर्धका । क्षुद्रशालाथवा गेहं द्वाश्चतुष्कसमन्वितम् ॥ १२ ॥ सव्यापसव्ययोरेवं कल्पनं स्थापयेत्क्रमात् । भित्तिशालासमायुक्तं ससोपानाधिपीठकम् ॥ १३ ॥ भवने यत्समाख्यातं मानं तदधिकैयुतम् । तन्मानोपेतमथवा मध्यशालाप्रकल्पनम् ॥ १४ ॥ चतुर्दिक्स्थचतुष्कूटं तन्मध्ये वार्थलान्वितम् । मध्यशालाप्रमाणेन मानं दैादिकं भवेत् ॥ १५ ॥ चतुर्दण्डायतिश्शस्ता तय भानुदण्डकम् । एकादिपञ्चदण्डान्तं वार्थलं तत्र कल्पयेत् ॥ १६ ॥ चतुष्कोणचतुश्शालां तालवारादिमेलनम् । मध्य शाला प्रस्तरान्ता द्वितलादिरिहोच्यते ॥ १७ ॥

Page #305

२३८
वार्थलेन विहीनाश्चेत्तत्सीमान्तं हि कल्पनम् । द्वारमेलनमेवोक्तमिह सर्वत्र देयके ! १८ ॥ भित्तिशालासमायुक्तमेकद्वित्रिचतुस्तलम् । वातायनशतोपेतं चन्द्रशालासमन्वितम् ॥ १९ ॥ प्रासादनिर्माणयुतं सर्वतुसुखदं मतम् । हर्म्यमानाधिकोपेतं चतुर्दिग्भद्रसंयुतम् ॥ २० ॥
पूर्वशालाकलायुक्तं भित्तिशालाश्रितं तु वा । द्विपक्षं वा चतुःपक्षं द्विशालं वा त्रिशालकम् ॥ २१ ॥ चतुष्कोणे चतुर्दिा शाला वा कूट एव वा। मुखीकरणवैखर्या दृढभित्तिसमन्वितम् ।। २२ ।। जन्माधिष्ठानसंयुक्तमुत्तुङ्गांघिकशालकम् । चतुर्मुखं पञ्चमुखं षण्मुखं सप्तवक्त्रकम् ।। २३ ।। मुखीकरणमेवोक्तं भेदशालासमन्वितम् । भद्राकारं भद्ररूपं भद्रहीनमथापि वा ॥ कल्पनं कल्पयेच्छिल्पी युक्त्या मानादिना दृढम् ॥२४॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
भवनलक्षणनिरूपणं नाम चतुर्दशोऽध्यायः॥

Page #306

२३९
चतुर्दशोऽध्यायः॥
अथ भवनलक्षणकथनात्मकं चतुर्दशाध्यायं विशिनष्टि - भवनं तदित्यादिना । अस्मिन्नध्याये प्रतिपादिताः श्लोकाः कचित्पौर्वापर्यव्यत्यासभाजो दृश्यन्ते । तत्र हेतुर्मातृकालेखकप्रमादः, आहोस्विग्रन्थकर्तुर्विश्वकर्मणः पठनशैली वा । तथापि सर्वस्फूर्तये पङ्क्तयों लिख्यते । यथा -- अस्मिन्नध्याये प्रथमतो भवनलक्षणं, तदनु तदपेक्षया किञ्चित्कल्पनाविच्छित्तिविशेषशालिनो हर्म्यस्य लक्षणं, पश्चात्तदपेक्षया किञ्चित्कल्पनाविच्छित्तिविशेषशालिनः प्रासादस्य लक्षणश्च प्रसक्तानुप्रसक्त्या प्रतिपादितं ज्ञेयम । तत्र प्राथमिकस्य भवनस्य लक्षणमाह - भवनमिति । परिखया प्राकारेण वा संघृते स्थले समुचिते चतुरश्रकल्पनेन निर्मितमेकसौधयुतं भवनमिति संक्षेपतो भवनलक्षणमुक्तं बोध्यम् । 'भूपदण्डद्वादशकमानहीनं तु नोत्तमम्' इत्युक्तत्वात् , अत्र भवनादिकल्पने कल्पनप्रमाणं तावत् भूपदण्डद्वादशकवैशाल्यवत्तथा दैये च भूपदण्डद्वादशकप्रमाणवदेव निर्दिष्टम् ।।
किश्च तादृशकल्पनस्य मध्यभागो वास्तुवेदीति व्यवह्रियते । किमर्थम् ? तान्तु वेदी शङ्कस्थानवन्मुख्यप्रमाणत्वेन स्वीकृत्य तदादि चतुर्दिक्षु मानादि निर्णेतुमिति । एवं सकलविधभवनेषु हम्र्येषु प्रासादेषु, अन्येष्वपि मानवसदनेषूनमेषु तादृशवास्तुवेदीस्थापनं तदादिप्रमाणकल्पनमप्यवश्यं ज्ञेयं शिल्पादरैः ।।

Page #307

२४०
एतादृशवास्तुवेदीस्थापनादि न मानवे क्षुद्रगेहे युज्यते । तत्र तादृशकल्पनाभावादिति केचित । तन्मास्तु । तादृशवास्तुवेदीस्थाने चत्वरं वार्यातपादिपतनयोग्यं निर्माय तदादि मानगणनं कृत्वा सर्वतस्समुचितानि शालागृहादीनि निर्मापणीयानीत्यन्ये । वयन्तु सर्वथा साधारणदण्डद्वादशकप्रमाणहीनस्थले नेदं वास्तुवेदीस्थापनादीति ब्रूमः। तस्मादस्मिन्भवननिर्माणे तादृशवास्तुवेदीस्थाने महती शाला कार्या । तादृशशालाया वैशाल्यं भूपदण्डपञ्चकादिद्वादशान्तं कथितम् । देध्ये चैवं निर्दिष्टम् ॥ ___कथं नु खलु शक्यमे तादृशवैशाल्यादियुतां शालामिमां कर्तुम् ? युज्यत एव । कथं वा? दृढेष्टिकासुधादिभिर्मुखीकरणादिना। (मुखीकरणं=GOTi)। अस्या मुखीकरणवैखर्या विशदार्थस्तु - दासस्तम्भादिस्थापनान स्थले ऽतिविशाले एकदण्डावधि निनं यथा तथा भूमिलम्ब विधाय (भूमिलम् = 8 Marivतदुपरि क्षुद्राधिष्ठानमिष्टिकादिभिरिचय्य इष्टिकास्तम्भानस्थापयेत् । तथा क्रमशस्तत्र तत्र स्थलानुगुणं स्थापितानामिष्टिकास्तम्भाना. मान्तरालिकस्थलं त्वेकादिसप्तदण्डावधिकेन वा तदधिकप्रमाणेन वा साधारणकेन मानेनोपेतं स्थाप्यम ॥
किन्च तादृशस्तम्भान्सरालिकस्थलवैशाल्यानुगुणं सम्मामामौनस्यञ्च द्वादशहस्तप्रमाणादि स्थापयेत् । तदनु तादृशस्तम्भांना शिरोभागे निर्माणादिदार्थ सुधेष्टिकाभिः कचिदया

Page #308

२४१
कीलसहितैश्व परस्परस्तम्भ निर्माणो परितन सम्मेलनात्मकं मुखीकरणं युक्त्या दृढं शिल्पी कल्पयेदित्यर्थः । एवमेतादृशमुखीकरणे एकमुखादि बहुविधं तत्रावधार्यम् । तादृशमुखीकरणोपरितले निर्माणपटलात्मकं क्रमशो दायान्वितं विरचय्य तदुपरि एकादिसौधत निर्माणं कार्यमित्यादिक्रमस्तु अस्मत्कृत शिल्पकलादीपिकाव्याख्यायां विस्तरशः प्रतिपादितः । तश्च्च तत्रैव द्रष्टव्यमिति ॥
किञ्चैतावता प्रबन्धेन भवनाख्यस्य सदनोत्तमस्य मध्यनिर्माणस्थलन्तु भूपदण्डपञ्चकवैशाल्यवद्वा भूपदण्डप ट्रकवैशाल्यवद्वाऽथवा तदधिकेन द्वादशदण्डावधिकप्रमाणेन युतं वा यथाविभवं यथारुचि स्थापयित्वा चतुरश्रस्वरूपस्य तादृशमध्यनिर्माणस्थलस्य प्राच्यादिषु चतसृषु दिक्षु द्वारस्थापनं कार्यम् । अथवा प्राच्यां वारुण्याञ्च दिशि द्वारस्थापनमिति । आहोस्विद्वारुणीं दिशां विना दिक्स्थानत्रयेऽपीत्येवं तत्र द्वारस्थापनक्रमो ज्ञेयः
: 11
.
किवं तत्र द्वारस्थापनरीत्या तादृशद्वार भित्तिमिलितामेकादिदण्डत्रयविपुलां तालबाराख्यामुपशालां ( तालबारा srjarro) पूर्वोक्तमध्यनिर्माणस्थलं परितः परीतां स्थापयेत् । किश्च तादृशमध्यनिर्माणस्थले कोणेषु चतुर्षु कश्चिन्मध्ये वा क्षुद्र गृहं ( /mmp) निर्माय तादृशक्षुद्र गेहेषु शयनभोजनासनादि
வார
8. s. 31

Page #309

२४३
कल्पनस्थानश्च प्रकल्पयेदित्यर्थः । कि पूर्वोक्ततादृशमध्यनिर्माणन्तु सुहृदादि सम्मेलन सल्लापनाहं अथवा तत्र स्थले वैवाहिकादिशालां वा प्रकल्प्य तथा व्यवहरेदिति च शिल्पविदां समयः | किश्चैकेन सौघतलेनोपेतनिर्माणस्यैव भवनमिति नाम विदुः । इति संक्षेपेण प्राथमिकस्य भवनस्य निर्माणलक्षणमुक्तं भवति ॥
अथ द्वितीयस्य हर्म्याख्यस्य सदनविशेषस्य लक्षणानि यथा – भवनाख्यस्य सदनोत्तमस्य वास्तुवेदिस्थानाख्य मध्यमभागे या शाला यावत्प्रमाणोपेता कथिता तन्मानयुता वा तदधिकमानयुता वाऽस्य हर्म्यस्य शाला कल्प्या । तत्र च ' षडादिदशदण्डान्तं मानमस्याः प्रकीर्तितम्' इत्युक्तत्वादस्मिन्दर्म्ये कल्प्यमानशालायाः उत्तरत्र प्रतिपादयिष्यमाणप्रासादेषु कल्प्यमानशालायाश्च वैशाल्ये दैर्ध्वे च भूपदण्डबट्कप्रभृतिद्वादशदण्डावधिक प्रमाणं कथितमिति भावः । अस्या एव मध्यशालेति व्यवहारः ॥
कितादृशमध्यशालां सालङ्कारां कृत्वा भौमत्रयमारभ्य भौमपकाधिकं कल्पनं विशेषतः पूर्वोक्तरीत्याऽऽपदेवभागेऽन्तःपुरयुतं तत्र तत्र शालानां मध्ये द्वारसमीपनानालिन्दवेदिका संयुक्तं तद्बहिर्नानाङ्गणयुतं तद्बहिः कल्याणशालादिनानाशालासमन्वितं प्रतिभौमतलं मौलिभागे च भित्तिप्रान्ते च विमानकलशरचनोपेतं तत्रान्धारिकाख्यभारवाहिदण्डसहितं प्रतिशालं परितः
तत्र

Page #310

२४३
आहोस्विदुभयोः पक्षयोईढभित्तियुतं कूटकोष्ठादियुतपक्षभित्त्यादिमिलितं तत्र तत्र युक्त्या वार्थलोपेतं च कृतं यदि तत्कल्पनं नाना हर्म्यमित्युच्यत इति ॥
इत्थंप्रकारेण पूर्वोक्तरीत्या वैशाल्यायामादियुतां महती मध्यशाला निर्मापयित्वा पश्चाद्भागयोरथवा पुरोभागे भागत्रय वा पश्चाद्भागं विनाऽऽहोस्विद्भागचतुष्केऽपि वा तादृशमध्यशाला. प्रमाणादर्धमानेनोपेतां वा तदर्धमानेनोपेतां वा स्तम्भचतुष्कादिलसितामुपशालाख्यां शालाश्च स्थापयित्वा तत्र तत्र प्रतिभागं द्वारेणैकेन लसितमथवा द्वारद्वयोपेतं द्वारचतुष्कोपेतं वा तादृशशालानां संमेलनस्थलं सपार्श्वभित्तिकल्पनं वा कृत्वा मध्ये मध्ये मेघजलातपादिपतनयोग्यचत्वरयुतं खण्डहर्म्यश्च पूर्वोक्तवास्तुभागस्थले यदि कल्पितं तत्कल्पनं नृपादिमहापुरुषवासयोग्य प्रासादकल्पननामभाग्भवतीति ॥
किश्चात्र प्रासादनिर्माणे तादृशचत्वरादिवार्थलं तु भूपदण्डचतुष्कायतिकं द्वादशदण्डदैर्ध्यवत् एकादिपञ्चदशदण्डान्तप्रमाणश्च कल्पयेत् । किश्च तादृशकल्पनानुगुणमेवोपरितनद्वितीयतृतीयादि. भौमस्थापनरचनायुतब्च स्थापयेत् । किञ्चात्र प्रासादकल्पने ईशानादिचतुर्दिकोणेषु मध्यनिर्माणसहितं वा पृथग्वा क्षुद्रशालाचतुष्कं कार्यम् । किमर्थम् ? तत्रैव खलु आगन्तुकसुहृदादि. विचारणास्थलं वस्त्रभूषणादिनिक्षेपणस्थानं, कन्दुकादिक्रीडा

Page #311

२४४
सामग्रीस्थापनस्थलमित्यादि बहुविधसमयेषु उपकारक स्थल. मनेकासनस्थलभासुरञ्च कार्यमिति भावः ॥
किश्चायमेव प्रामादः क्षुद्रकायो वार्थलहीनो यदि स्थापितस्तदा तादृशोपशालाकोणशालालिन्दशालादिसकलनिर्माणभागानामपि पूर्वोक्तशैल्या भूपदण्डद्वादशकप्रमाणसहितत्वं ज्ञेयम ।।
अयं खण्डहर्म्यविहीनः क्षुद्रप्रासाद इति यावत । एवं क्षुद्रप्रासादकरणे प्रासादान्तर्गतं प्रतिगृहकल्पनं द्वारोपद्वारयुतं भित्तिशालानेकवातायनादि सहितं वातादिप्रसरणयोग्यं प्रीष्मवर्षादिषु सर्वेष्वपि समयेषु तदन्तर्वासिनां सुखदायिविविधकल्पनरचनोपेतं युक्त्या शिल्पी कल्पयेदित्यर्थः । किश्च प्रथमोदितमहाप्रासादकल्पनेषु शालाषोडशकं जन्माधिष्ठानमोपानदृढद्वारादिभूपितं भद्रकल्पनयुतं वा तद्रहितं वा सर्वत्र मुखीकरणकल्पनोपेतं रचयेदि त्यर्थः । कल्पनाक्रमप्रतिपादनं सूक्ष्मदृष्ट्या ज्ञेयमिति समष्टिवाचकाओं बोध्यः॥
किञ्च परिपाट्याऽत्र प्रतिपादितभवनहर्म्यप्रासादाख्योत्तमकल्पनेषु मुखीकरणशालास्थापनालिन्दकल्पनाधिष्ठानसोपानादिरचनाक्रमलमणवाक्यविशदार्थस्तु तत्र तत्र स्थलान्तरे शिल्पकलादीपिकादिग्रन्थान्तरेषु च द्रष्टव्य इति । इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टार कविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां भवनादिलक्षणनिरूपणं नाम
चतुर्दशोऽध्यायः ॥

Page #312

अथ पूर्वभवनलअणनिरूपणं नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥
प्रासादानाञ्च हर्म्याणां शालानाञ्च क्वचित्स्थले । पुरःप्रकल्पनं पूर्वभवनं परिकीर्तितम् ॥ १ ॥ मष्टपाकृति वा स्थाप्यं शालाकारमथापि वा । नानासनसमोपेतं दर्पणादिसमुज्ज्वलम् || २ || संयुक्तं वा वियुक्तं वा बहुचित्रसमन्वितम् ।
॥ पञ्चदशोऽध्यायः ॥
अथ पूर्वभवनलक्षणकथनात्मकं पञ्चदशाध्यायमारभतेप्रासादानामिति । पूर्वप्रतिपादितानां भवनानां हयीणां प्रासादानां शालादीनां वा पुरोभागे शोभार्थं शिबिकादिवाहनादे रारोहावरोहणाद्यर्थं च कल्पितः कल्पनाविशेषः पूर्वभवननामभाग्भवतीति प्रसिद्धिः । तादृशपूर्वभवनकल्पनं मण्टपाकारवद्वा, शालाकारबद्वा भूपादियजमानेच्छया नानासनम करतोरणवितानदीपस्तम्भाद्यलङ्कृतं बहुचित्रयुक्तं प्रधानभवन प्राथमिकमुखद्वारसंमिलितं वा तस्य द्वारस्य किञ्चिद्दूरे पुरोभागे वा वास्तुभूमिस्थलानुगुणं स्थापनीयमिति स्थलनिर्देशक्रमः ||
MENG
किश्च मण्टपाकारमेतादृशपूर्वभवनं कचित्स्थले दुर्गगोपुरपुरोभागे महामष्टपपुरोभागे देवालयगोपुर पुरस्स्थले चान्यव

Page #313

२४६
पुष्टिदं याम्यभाग्द्वारं प्रागुदग्भाग्जयप्रदम् ॥ ३ ॥ पश्चिमं धनधान्यादिवर्धकं पूर्ववक्त्रकम् । मेधाप्रदञ्च कथितं शास्त्रज्ञैर्मुनिपुङ्गवैः ॥ ४ ॥ क्षुद्राधिष्ठानसंयुक्तं सोपानालिसमन्वितम् ।
कल्पनानुगुणं निर्मापणीयमिति ग्रन्थान्तरे दृश्यते वचनम । तत्कल्पनशैलीमानादिकन्तु तत्रैव ज्ञेयमिति प्रकृतमनु सरामः ॥
तस्मात्तत्र तत्र यथासौकयं प्राप्तेषु वास्तुस्थलेषु निर्माणादौ विरचितेऽप्यमुं पूर्वभवनाख्य कल्पनाविशेषं शास्त्रोक्तमानोपेतं दक्षिणामुखभाजं कृत्वा तदिदं . कल्पनं निर्मितशेत तदा तद्वास्तुवास्तव्यानां शरीरपुष्टयादिकं वर्धत इति शास्त्रानुग्रहो बोध्यः ॥
प्राङ्मुखमुदङ्मुखश्च तत्रत्यं द्वारं विजयप्रदम , पश्चिममुखं धनधान्यादिवर्धकमिति च द्वारकल्पनफलनियमः । किञ्च वास्तुभूमिस्थं सर्वमपि द्वारं यदि प्राचीदिङ्मुखं कृतं तदा च तद्वास्तव्यानां मेधासुखादिवर्धकमिति च शास्त्रविश्वासपरयमिति भावः । तस्माच्छिल्पशास्त्रज्ञैः स्थपत्यादिभिर्निर्दिष्टस्थले द्वारस्थापनादि पूर्वक पूर्वभवनकल्पनमिदं कार्यमित्युपदेशः ॥ ४ ॥
अत एतादृशपूर्वभवनकल्पनन्तु साधारणैकदण्डप्रमाणोन्नत्यभाजा क्षुद्राधिष्ठानेन युतं पञ्चषसोपानादिभासुरं स्थापनीयम ।

Page #314

२६१
दिशात्रये द्वयं प्रोक्तं मध्ये स्तम्भचतुष्ककम् । पार्श्वयोर्वेदपादश्च पुरतो युग्मपादकम् ॥ १३ ॥ पुरतो नागपादन पश्चात्पादद्वयं तथा । सव्यापसव्ययोर्वेदपादं मण्डलनामकम् ॥ १४ ॥ पुरतो नामपादश्च शिल्पिभिः स्थाप्यमीरितम् । अनुलोमादितः स्थाप्यं दिक्स्तम्भभवन विदुः ॥ १५ ॥
इत्थं स्तम्भाष्टकस्थापनक्रममभिधायाधुना पूर्वभवने स्तम्भदशकस्थापनक्रमं व्यनक्ति-दिशात्रय इति । पूर्वप्रतिपादिते पूर्वभवनपुरास्थले स्तम्भचतुम्कं स्थापयित्वा तद्वहिः प्राच्या वा प्रतीच्यां वा दिशि स्तम्भस्थापनक्रममपहायावशिष्टे दिशात्रयस्थलेऽपि सममानभूमिस्थौ द्वौ द्वौ सम्भौ स्थापयेत् इत्याद्यः पक्षः ॥
द्वितीयतृतीयप्रकारौ तु सव्यभागे स्तम्भचतुष्कमपसव्यभागे च स्तम्भचतुष्कं स्थापयित्वा तत्पुरोभागे च स्तम्भवयं स्थापनीयम् । अत्राप्यनुलोमप्रतिलोमरीत्या प्रकारान्तरस्थापनश्च संभवतीति क्रमार्थो ज्ञेयः॥
एवं चतुर्थपञ्चमप्रकारौ वयो । यथा पुरोभागे पङ्क्तिद्वयरीत्या स्तम्भाष्टकं क्रमशः स्थापयित्वा, पश्चाद्भागे मुख्यनिर्माणाख्यमध्यनिर्माणद्वारसमीपे स्तम्भद्वयं स्थापनीयम् । अत्रापि स्थलबैपरीत्यात्प्रकारान्तरस्थापनञ्च ज्ञेयमिति चतुर्थ

Page #315

२६२
पञ्चमस्थापनक्रमः । किञ्च मण्डलाकारप्रमाणेन, कोणभागप्रमाणेन चापाकारेण च स्तम्भदशककल्पने कल्पिते षष्ठसप्तमाष्टमादिप्रकारा भवन्तीति क्रमार्थः । एतत्सर्वमप्यत्रत्योद्धार मण्डलनिरीक्षणेन सुलभवेद्यमिति क्रमः ॥
पूर्वभवने स्तम्भदशकस्थापनक्रमद्योतकोद्धारो यथा -
१. 4. पूर्वभवने अनुलोमेन स्तम्भदशकस्थापनक्रमः ॥
०
०

Page #316

२६३
१. B. पूर्वभवने प्रतिलोमेन स्तम्भदशकस्थापनक्रमः ।।

Page #317

२. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण स्तम्भदशकस्थापनक्रमः ॥
०
O
२६४
O
D
०
०
०
o

Page #318

३. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण स्तम्भदशकस्थापनक्रमः ॥
O
२६५
S. $. 34
O
O
०

Page #319

२६६
४. पूर्वमयने प्रकारान्तरेण स्तम्भदशकस्थापनक्रमः॥

Page #320

२६७
५. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण स्तम्भदशकस्थापनक्रमः ॥
०
o
०
O
०

Page #321

२६८
६. पूर्व भवने प्रकारान्तरेण स्तम्भदशकस्थापनक्रमः ।।

Page #322

पूर्व भवने प्रकारान्तरेण स्तम्भद राकस्थापनक्रमः ॥
O
0
0
0
२६९
0
O
0
O

Page #323

८. पूर्वभवने चापाकारेण स्तम्भदशकस्थापनक्रमः ॥
०
०

Page #324

२७१
पूर्वपश्चिमयोर्भागपादं पार्थे द्वयन्तथा । अथवा पक्षयोरष्ट प्राच्यां वेदपदन्तु वा ॥ १६ ॥ मध्ये वेदपदं पूर्वप्रत्यग्भागे दिगनिकम् । अनुलोमेन युक्त्या च विविधस्थानभाक्पदम् ॥१७॥
अथ पूर्वभवनादिमेषु निर्माणेषु स्थापनीयस्तम्भद्वादशककल्पनरचनाक्रममाह - पूर्वपश्चिमयोरिति । सव्यापसव्ययोर्भागयो: पक्तिद्वयरीत्या स्तम्माष्टकं सममानं स्थापयित्वोभयोरपि पक्षयोस्तद्वाह्ये स्तम्भद्वयं स्थापनीयमित्याद्यः प्रकारः ।।
द्वितीयप्रकारस्तु-पूर्वोक्तरीत्या सव्यापसव्ययोः स्तम्भाष्टकं स्थापयित्वा मध्यनिर्माणद्वारसमीपस्थं स्तम्भचतुष्टयं स्थापयेदिति वक्रमः । अयमेव प्रकारः प्रातिलोम्येन कल्पितश्चेत तृतीयः प्रकारसंभवति । चतुर्थप्रकारस्तु मध्यनिर्माणद्वारसमीपे पक्तिद्वयरीत्या स्तम्भचतुष्कं तत्पुरतश्च तयैव रीत्या स्तम्भचतुकम् । एतेषां स्तम्भानामष्टानां मध्ये चतुरश्रमानं स्तम्भचतुष्कं स्थापनीयमिति तत्क्रमो बोध्यः ॥
किन 'अनुलोमेन युक्त्या च विविधस्थानमाक्पदम्' इति शास्त्रकारेण विश्वकर्मणोपदेशः कृतः। तस्मात्पञ्चमादिद्वादशप्रकारा अस्माभिरत्र प्रदर्यन्ते । किच लक्षणमिदं तावत्सर्वेष्वपि भवनादिस्थलेषु संयोजनीयमिति भावः ॥

Page #325

२७३
द्वादशस्तम्भसंयुक्तं भवनं ज्ञेयमीरितम्
तत्र पचमप्रकारो यथा - सममानं चतुरश्रं स्तम्भचतुष्कं स्थापयित्वा तेषाञ्चतसृष्वपि दिक्षु स्तम्भौ द्वौ द्वौ स्थापनीयाविति ॥
षष्ठः प्रकारो यथा यथा - दिक्कोणेषु चतुर्षु विषमरहितं दृष्ट्यादेर्द्विद्विसंख्याकारकं स्तम्भत्रयस्थापनं कार्यमिति तत्क्रमः । तथा चाहत्य तत्र द्वादशस्तम्भ संख्या भवेदिति भावः ॥
सप्तमः प्रकाशे यथा - मध्यनिर्माणद्वारसमीपे पङ्क्तिरीत्या स्तम्भचतुष्कं स्थापयित्वा तत्पुरतः स्तम्भद्वयं पुनरपि तत्पुरतः पक्तिरीत्या स्तम्भचतुष्कं तत्पुरतश्च स्तम्भद्वयं करणीयमिति ॥
अष्टमः प्रकारो यथा— कोणाकारेण मानेन पक्षयोरुभयोरपि स्तम्भाष्टकं निर्माय द्वारसमीपे स्तम्भचतुष्कस्थापनमिति । अस्य प्रातिलोम्येन कल्पने नवमः प्रकारः स्पष्ट एव । दशमः प्रकारस्तु चापाकारेण मानेन पक्षयोरुभयोरपि स्तम्भाष्टकस्थापनं तत्पुरतः स्तम्भचतुष्ककलनमिति च तद्विवेकः ॥
एकादशः प्रकारस्तु पूर्वोक्तद्वारसमीपे पक्तितिद्वयेन स्तम्भाष्टकं तत्पुरतश्चतुरश्रमानं चतुःस्तम्भकल्पनमिति भावः । सर्वत्र पङक्तिरीतिस्तावदपसव्यभागस्थाने सव्यभागस्थाने च क्रमशः कल्पितरेखाक्षरादिवत् स्तम्भस्थापनक्रम इति आन्तरालिकी शिल्पव्यवस्था ||

Page #326

एवं द्वादशप्रकारस्तु पक्षयोरुभयोरपि स्तम्माष्टकस्थापन तन्मध्ये चतुरभं स्तम्भचतुष्कस्थापनमिति च । एतेषां क्रमस्तु अत्रत्योद्धारेण स्फुटः । किञ्च प्रायशोऽयमेव स्तम्भस्थापनप्रकार: सर्वेष्वपि निर्माणेषु गुंभनाईः,न प्रकारान्तरमिति शास्त्रकारस्याशयः । अन्यथा प्रकारान्तरेण सम्भस्थापने स्थलान्तरलक्षणेऽतिव्याप्तयादिदोषप्रसक्तिश्शोभाराहित्यश्च भवेदित्याशया कार्यसैश्शिल्पिभिरवधार्य इत्याचार्याः ॥
पूर्वभवने द्वादशस्तम्भस्थापनक्रमद्योतकोद्धारो यथा
१. पूर्वभवने स्तम्भद्वादशकस्थापनक्रमः ॥
B.S. 53

Page #327

२. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण द्वादशस्तंभस्थापनक्रमः ॥
·
२७४
u
O
०

Page #328

३. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण द्वादशस्तम्भस्थापनक्रमः ॥
0
२७५
०
D
०
०
०
0
o
7

Page #329

४. पूर्व भवने प्रकारान्तरेण द्वादशस्तम्भस्थापनक्रमः ॥
0
0
0
०
0
२०६
०
O
0
0
0
0

Page #330

२५५
५. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण द्वादशस्तम्भस्थापनक्रमः ॥
०
a
०

Page #331

६. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण द्वादशस्तम्भस्थापनक्रमः ॥
0
0
0
894
0
0
0 0
0
0

Page #332

७. पूर्व भवने प्रकारान्तरेण द्वादशस्तम्भस्थापनक्रमः ॥
0
૨૦૧
०
0
0
0 0

Page #333

२८०
८. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण स्तम्भद्वादशकस्थापनक्रमः ॥
O
Q
0

Page #334

९. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण स्तंभद्वादशकस्थापनक्रमः॥
B.s. 36

Page #335

१०. पूर्वभवने चापाकारेण स्तंभद्वादशकस्थापनक्रमः ॥
0
()
0
0
०
0
૨૮૨
D
0
0
0

Page #336

२८३
११. पूर्वमवने प्रकारान्तरेण स्तंभद्वादशकस्थापनक्रमः॥

Page #337

१२. पूर्व भवने प्रकारान्तरेण द्वादशस्तंभस्थापनक्रमः ॥
0
०
२८४
०
ப
0
०
0
0

Page #338

२८५
सममानक्रिया सैव मध्ये वैशाल्यभाक्तथा । पक्षयोर्वेदपादैश्व युक्तं मध्येऽष्टपादकम् ॥ १८ ॥ चतुर्दिक्षु स्तम्भयुग्ममावारे च चतुःपदम् ।
अथ पूर्वभवनादिकल्पनेषु षोडशस्तम्भस्थापनक्रमं व्यनक्तिसममानक्रियेति । पूर्वोक्ते तावत्पूर्वभवने अष्टविधया शैल्या षोडश स्तम्भाः स्थाप्याः। एषैव शैली नयनानन्दकरी मता, न प्रकारान्तराणीति भावः । तत्राद्यः प्रकारो यथा - पूर्वोकमध्यनिर्माण मुख्यद्वारसमीपे चतुर वा आयते वा कल्पने सममाने सममानस्तम्भपङ्क्तिचतुष्के कल्पिते आया शैलीति भावः ॥
द्वितीयः प्रकारो यथा सैव कल्पना इतरस्तम्भमानापेक्षया मध्यमाङ्गणस्तंभानागतित्रैपुल्यं कृत्वा स्थापिता यदि
द्वितीया शैली मता ॥
पक्षयोरुभयोरपि सममानं
तृतीयः प्रकारो यथा स्तंभाष्टकं स्थापयित्वा तद्वाह्यद्वये च चतुरश्रं स्तम्भचतुष्कं
स्थाप्यमिति तच्छैली ||
चतुर्थः प्रकाशे यथा प्रथमावरणरीत्या चतुरश्रं स्तंभचतुष्कं तद्वदेव द्वितीयावरणे स्तम्भचतुष्कच स्थापयित्वा पूर्वादिषु चतसृष्वपि दिक्षु यमलौ स्तम्भौ कल्पनीयाविति तदीयक्रमः ||
--

Page #339

२८६
कोणाकारवशात्सर्वपादाषोडश कीर्तिताः ॥ १९ ॥
युग्मद्वयश्चतुर्दिक्षु पतिद्वयषडव्रिकम् । पुरतो वेदपादश्च तत्र व्यत्यस्तमानकम् ॥ २० ॥ इत्येवं षोडशस्तम्भभवनं परिकीर्तितम् ।
पञ्चमप्रकारे कल्पने ईशानादिकोणभागेषु चतुलपि पादानाचतुष्कमुपघ्नस्तंभशैल्या कल्पनीयमिति ॥
एवमैन्यादिचतुर्दिग्भागेषु तत्र तत्र चतुःस्तम्भयुतकरूपनचतुष्कं स्थापयित्वा मध्ये महाङ्गणसहिते कल्पने कृते तदा षष्ठः प्रकारो व्यक्त इति ॥
सप्तमप्रकारे कल्पने तु षट्स्तम्भोपेतं पक्तिद्वयं निर्मापयित्वा पूर्वभागे वा पश्चाद्भागे वा स्तम्भचतुष्कम !!
अन्त्योक्तेऽष्टमप्रकारे कल्पने मुख्यद्वारसमीपे स्तम्भद्वयं तत्पुरतः स्तम्भचतुष्कं स्थापयित्वा तत्पुरतः पुनरपि स्तम्भद्वयं तत्पुरतः सम्भचतुष्कं च निर्माय पुनरपि पूर्वभागे सममानं वा वैशाल्योपेतं वा स्तम्भचतुष्कं स्थापनीयमित्यादिकः क्रमः उद्धारदर्शनेन युक्त्या ज्ञेय इति भावः ।।
इत्थं प्रतिपादितेन प्रबन्धेनैतादृशलक्षणान्विते पूर्वभवने खम्भानां षोडशावधिकमेव प्रमाणमुक्तं; नात: परमिति शिल्पविदां समयः । स्तम्भषोडशकाधिक्ये तत्तु कल्पनं मण्टपलक्षण

Page #340

२८७
सर्वत्र मध्ययुक्तं तद्यक्षेशाधिपं विदुः ॥ २१ ॥ न कार्या विषम संख्या शिल्पकार्य विचक्षणैः ।
बदिति शिल्पिनः । अयापरो भेदो ज्ञेयः । मण्टपलक्षणानि स्तम्भानां वर्तुलत्वचतुरश्रत्यादिलक्षणानि
च प्रकरणान्तरे
दृश्यानि ॥
किञ्चात्र पूर्वभवन कल्पने एकत्रिपञ्चसप्तनवादिविषमसंख्या स्तंभेषु सर्वथा न कार्या । परन्तूद्धारमण्डलेऽत्र प्रतिपादितरीत्या सूत्ररीत्या निरीक्षणे स्तम्भानां युग्म संख्यात्वमेव । इदच युग्म संख्यात्वलक्षणं सर्वेष्वपि देवालय कल्पनेषु मानुषालय कल्पनेषु च संयोजनीयमिति परमज्ञानिनां मुनिपुङ्गवानामुपदेशः श्रेयसे बोध्यः । किचैवंप्रकारेण कल्पितेऽत्र पूर्वभवने पूर्वोक्तस्तम्भानां मध्ये समुचिते स्थले वेद्याख्यं स्थलविशेषं रचयेदित्युपदेशः ॥
केचित्तु नाम वेदी स्थाप्या । कुत: ? पूर्वोक्तरीत्या शिबिकादिवाहनारोहणादि सौकर्य भङ्गवत्त्वादिति । परं तु मसृणिमभूतले रेखाकारां बेदिं रचयेदिति । अयन्तु पक्षः काचित्क इति वयं मेर्वादिभवनोत्तमेषु भूपालादिमहापुरुषवासयोग्येषु प्रासादादिषु पुरोभागे कल्पितानां पूर्वभवनानां मध्ये समुचिते स्थले इष्टिकासुधादारुखण्डादिभिर्वेद्येव कल्पनीया । सैव तत्सौकर्यादिसंपादिकेति ब्रूमः ॥

Page #341

२८८
दशहस्तादिमानेन तुङ्गोच्छ्रायेण संयुतम् ॥ २२ ॥ शुद्धं वा मिश्रितं वापि मानसूत्रप्रमाणवित् । नानाकोपेतं नानातोरणमण्डितम् कल्पयेन्मतिमान्पूर्वभवनं मानवे स्थले || २३ || इति विश्वकर्मणी विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे पूर्वभवनलक्षणनिरूपणं नाम
॥ पञ्चदशोऽध्यायः ॥
किञ्चैतादृशपूर्वभवनं पाञ्चालादिशैल्या एकया युतं वा शैल्यन्तरेण मिश्रितं वा यथाभिरुचि स्थापयेदिति भावः । किञ्चास्मिन्पूर्व भवने मानसूत्रादिप्रमाणविच्छिल्नकार्यतः स्थपत्यादिर्दशहस्तोत्तुङ्गादिस्तम्भक्रमं पूर्वोक्तरीत्या सक्षुद्राधिष्ठानसोपानं स्थापयित्वा नानाविधकलाख्यचित्र विशेषरचनाविशेषभासुरं तोरणादिमनोहरं प्रकल्पयेदिति पूर्वभवनलक्षणं सण प्रतिपादितम् । किश्चेदं पूर्वभवनं मानवसदनेष्वेव स्थाप्यम् | न तु देवालयेष्विति च क्रमो ज्ञेयः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
पूर्वभवनलक्षणकथनं नाम
पञ्चदशोऽध्यायः ॥

Page #342

१. पूर्वभवने षोडशस्तंभस्थापनक्रमः ॥
0
0
O
0
8. s. 37
0
0
0
२८९
0
O
0
0
0
0
0
0 0
0
:

Page #343

२. पूर्व भवने प्राकारान्तरेण षोडशस्तम्भस्थापनक्रमः ॥
0 0
०
३९०
०
0
O
O

Page #344

२९१
३. पूर्वभवने प्राकारान्तरेण पोडशस्तम्भस्थापनक्रमः॥
0
0
0
०
०
०
०
०
०
०
०
०

Page #345

२९२
४. पूर्वभवने प्रकरान्तरेण षोडशस्तम्भस्थापनक्रमः॥

Page #346

२९३
५. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण पोडशस्तम्भस्थापनक्रमः॥
0
0

Page #347

२९४
६. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण षोडशस्तम्भस्थापनक्रमः॥
___
.
•
•
•

Page #348

७.
पूर्वभवने प्रकारान्तरेण षोडशस्तम्भस्थापनक्रमः ॥
O
O
०
०
३९५
O
O
०
०
०
O
0
०

Page #349

८. पूर्वभवने प्रकारान्तरेण षोडशस्तम्भस्थापनक्रमः ॥
०
०
०
०
०
०
०
०
०

Page #350

सार्वभौमादिभ्रपानां गुणिनां नयचक्षुषाम् । आस्थानिकं द्विधा प्रोक्तं न्यायशालासभाक्रमात् || न्यायशालास्थानिकन्तु प्रत्यक्षं राजपूजितम् । धर्मस्थापनकार्येषु साक्षीभूतमहेश्वरा ॥ २ ॥ सभा व्रतदिनास्थानं महिष्यादिभिरचिता । प्रासादे भवने हर्म्ये परिवारावृताङ्गगे || ३ ||
॥ पोडशोऽध्यायः ॥
अथ न्यायशालालचणकथनात्मकं षोडशाध्यायमुपक्रमतेसार्वभौमादिभूपानामिति । पक्षपातरहित्यकामक्रोधादिराहित्ययथोचितदण्डदयालुत्वादिसद्गुणशालिनां बहुविधन्यायशास्त्रज्ञानां सार्वभौमानां सत्क्षत्रियवंश्यानां भूपालानां च निवेशस्थलन्तु न्यायशाला सभाभेदेन द्विविधमुक्तं पुराणेषु शिल्पः । अस्य विशदार्थस्तु प्रत्यहं भूपालादिभिर्जगतां श्रेयसे वन्दितं स्थलं न्यायशालाभिधं भवति । सभा तु महिषीपुरोहितकुलगुरुसमेतस्य भूपालस्य जन्मनक्षत्रादिव सन्तोत्सव दिनादि समयेषु विविधेध्वनुष्ठेयानेक व्रतकरणोचितं स्थलं सभाभिधानमिति क्रमार्थो
बोध्यः ॥
अथ न्यायशालालक्षणनिरूपणं नाम
षोडशोऽध्यायः ॥
-
S. 8. 38

Page #351

२९८
शुद्धां वेदी पीठिकां वा समासाद्य महीपतिः । नियम्य च मनः श्रेयोवर्धनं व्रतचारणम् ॥ ४॥
न्यायशाला तु कथिता सर्वदेवमयी शुभा। सर्वशक्तिमयी सर्वप्राणिनां क्षेमवर्धिनी ॥ ५ ॥
गुणाढ्येन स्थिरधिया भूभी नयचक्षुषा । सा सेव्या लोकरक्षार्थ सहामात्यपुरोहितैः ॥ ६ ॥
किञ्च शुद्धवेद्या समेतं, पीठिकासमेतं वा तच्च व्रतस्थलं प्रासादस्यान्तर्गृहेषु वा भवनस्यान्तर्गृहेषु, अथवा, हर्म्यस्यान्तगृहेषु कुलदेवतालयसमीपस्थलेषु वा व्रतोचितसामग्रीस्थापन. स्थलतद्विनियोक्तस्थलदानपात्राहूतश्रोत्रियासनस्थानादियुतं कल्प्यमित्यर्थः ॥
किश्च तादृक्सभानानि व्रतस्थले नियमवद्भिर्महीपालादिमिलोकस्य स्वात्मनश्श्रेयसे च पञ्चन्द्रियनियमनपुरस्सरं विविधव्रताचरणं शास्त्रनिर्दिष्ट काले कार्यमित्यादिलक्षणन्तु ब्रतरत्नाकरादिप्रन्थेषु विस्तरशः प्रतिपादितं तत्र द्रष्टव्यमिति भावः ।।
द्वितीयस्य न्यायशालाख्यकल्पनविशेषस्य सर्वदेवमयत्वं, सर्वशक्तिमयत्वं, सर्वजीववर्गक्षेमकरत्वञ्चोपपादितम । किञ्च तादृशन्यायशालाख्योत्तमकरूपने स्थापितं सिहासनन्तु दयादि. गुणशालिभिरचञ्चलधीभिः सरक्षत्रियकुलजातैरमात्यपुरोहित

Page #352

२९९
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन तां कुर्याल्लक्षणान्विताम् । समस्थलां सावयवां सदेवां शिल्पकल्पनैः ॥७॥ देश्या पौरोति सा न्यायसमा तु द्विविधा मता। जन्माधिष्ठानसंयुक्तां चतुर्दिग्द्वारभूषिताम् ॥ ८ ॥
नयवाद्यासनोपेतां सामन्तासनसंयुताम् । सहित यविद्भिर्भूभुजादिभिरेव जगतां श्रेयसे समाक्रमणीयम् । त एव भूपालास्तादृशसिह्मासनारोहणायाहा॑ भवन्तीति क्रमः॥
___ तस्मात्तान्तु न्यायशाला समस्थलां साङ्गामष्टदिक्पालादिप्रतिकृतिमजुलां शिल्पी यथामानं कल्पयेदित्युपदेशः । सा च न्यायशाला देश्या पौरेति द्विविधा भवति । देशे भवा देश्या । राजधान्यादिपुरेषु कल्प्या पौरेत्यर्थः ॥
तत्राथाया न्यायशालाया लक्षणमाह-जन्माधिष्ठानमिति । जगतीपट्टपद्मदलकम्पवाजनादिरचनासंयुतनिर्मितिरुत्तुङ्गकल्पना अधिष्ठानमित्युच्यते । तल्लक्षणमप्रे वेद्यम् । पुरोभागे गमनागमनयोग्येन पश्चादिदशावधिकसोपानसंयुतेनाधिष्ठानकल्पनेन सहितां तां न्यायशाला स्थापयेत् ॥
किश्च पूर्वादिषु चतसृष्वपि दिक्षु चतुरिकल्पनसमेतां नयवादिनां निवेशार्हासनैर्युक्तां समुचितेषु समयेष्वागमनशीलानां सामन्तभूपालादीनामासनोपेताश्च कल्पयेदित्यर्थः ।

Page #353

शालाकारां सभाकारां वर्तुलां चतुरश्रकाम् ॥ ९ ॥ भूपालस्येच्छया वापि राजकार्यानुकूलतः । कोशागारयुतां देश्यां कल्पयेच सदेवताम् ॥ १० ॥ चक्रवर्तेः पट्टभाजी युवराजस्य भूभुजः ।। नरेन्द्रस्य क्षत्रियस्य महाराजस्य भूपतेः ॥ ११ ॥ सामन्तस्य महीनेतुरासनेन समुज्ज्वलाम् । पौरां तु न्याय शालाख्यां मानसूत्रेण कल्पवित् ॥ विभज्य स्थानभेदादीन्स्थापये ल्लक्षणान्विताम् ।
किश्चैतादृशीं तत्तद्देशेषु कल्पनीयां देश्यां न्यायशाला शालाकारनिर्मितिभा वा सभाकारनिर्मितिभाजं वा भूपालादिवाञ्छानुगुणं तत्तद्राजकार्यविचाराहोपशालासहित देशीयकोशागारनिर्माणयुक्ता व कल्पयेदित्यर्थः ।।
तत्र च वर्तुलानारत्व चतुरश्रत्वादिकल्पनाभेदश्च यजमानाधीन इति भावः । नात्र मतान्तरमाविष्क्रियते ॥ १० ॥
अथान्त्यायाः पौराया न्यायशालाया लभणमाह - चक्रवर्तेरित्यादिना । चक्रवर्तीत्यपरनामधारिणे सार्वभौमाय, पट्टधराय, युवराजाय, नरेन्द्राख्य क्षत्रियाय, महाराजाय, माण्डलि. काय, सामन्त भूपालाय च तादृशी पौरां न्यायशालां यथाक्रम स्थापयेदिति तच्छालानिवेशनाई क्षत्रियजातिभेदः कथितः ।

Page #354

३०१
मध्यशालाप्रमागन्तु भानुदण्डकमीरितम् ॥ १३ ॥
तदर्थं वा तदर्थं वा पूर्वशालाप्रमाणकम् । उपशाला भद्रकाख्यैरन्वितं च समन्ततः ॥ १४ ॥
किञ्च सार्वभौमादिसामन्त सुपात्रधिकं परम्परया किश्चित्किनिदधिनेतृत्वविरुद्वादित्यादिलक्षणभेदेऽपि स्वेषु स्त्रेषु देशेषु तेषां • राज्ञामेतदशलक्षणान्वितां मुख्यां न्यायशालां कल्पयेदिति शास्त्र - कारेणात्र प्रतिपादितम् । किञ्च तत्रापि सार्वभौमस्य न्यायशालायां तु शालान्तरभेदद्योतकर सशिखरविमानादिकिचिद्विच्छित्तिविशेषसहितः कल्पनादिः कार्य इति । न तु कल्पनशैल्यादिष्वित्याशय आविष्कृतो बोध्यः |
पट्टधरयुवराजादिभूपालानां
किन न्यायशालायान्तु विमानरचनादि न कार्यमिति च निषेधस्तत्क्रमद्योतक इति समयः । नात्रापि मतान्तरं व्याख्यायते । कुतः ? ग्रन्थविस्तरभयात अर्थिनां हिताय च । तस्मात्सर्वत्र तादृशन्यायशालायारसमन्तत उपशालां भद्रशालाच यथास्थलविभवं स्थापयित्वा मध्यभागे मध्यशालाख्ये भूपदण्डद्वादशकवैशाल्ययुतं तदनुकूलायामादियुतञ्च निर्माणं मुखीकरणादिमञ्जुलं निर्मापयित्वा तत्पुरोभागे पूर्वशालाख्यं निर्माणश्च तदर्धप्रमाणोपेतं, तदर्भप्रमाणोपेतं वा स्थापयेदिति क्रमः ॥ १४ ॥
"

Page #355

३०२
शालाकारां सभाकारां मण्टपाकृतिमेव वा । चतुरश्रां वर्तुलां वा त्रितलादिविराजिताम् ।। १५ ॥ महाधिष्ठानसंयुक्तां त्रिंशत्सोपानवेदिकाम् । देवासनसमोपेतस्तम्भकूटविराजिताम् ॥ १६ ॥
किञ्च वर्तुलवास्तुभूमौ, अथवाऽऽयामवास्तुभूमौ चतुरश्रवास्तुभमौ वा कल्प्यमानाया एतादृशपौरन्यायशालायाः निर्मितिशैली तु उत्तरत्र प्रतिपादयिष्यमाणप्रकारेण शालाकारल क्षणान्वितस्तम्भादिसहिता वा सभालक्षणान्विता वा मण्ट पाकृतिसहिता वा स्थाप्या। तत्र च सामन्तादिभूपालन्यायशालायां सोपानदशकसहितक्षुद्राधिष्ठानकल्पनं स्थाप्यम । सार्वभौमन्यायशालायान्तु त्रिंशत्सोपानसहितमहाधिष्ठानकल्पनं तत्रत्यस्तम्भानामाधारपीठापरपर्यायप्रस्तारोपपीठकल्पनं भौमानां त्रयाणां तदुपरि चूलीहर्म्यस्थाने ध्वजपटलसितविमानरचनाश्च कल्पयेदित्युपदेशः ।।
किश्च सर्वत्र भूपालनिवेशनाई स्थले देवासनाख्यदिव्यवेदिकाकल्पनमतितुङ्गं कार्यमित्याशयः । किश्च तस्यामेव वेदिकापां भूपसिह्मासनं स्थाप्यमिति संप्रदायः । तादृशवेदिकायाः पुरोभागे क्रमशः पार्श्वयोरुभयोरपि बहुविधान्यासनानि स्थाप्यानि । किमर्थम ? राज्यकार्यनिर्वहणहेतवे, समुचितेषु समयेषु आगन्तुकशीलानां सामन्तपरिव्राजकनैष्ठिकयोगिप्रमुखानामन्येषां महा.

Page #356

३०३
विमानरचनोपेतां कुर्याच्छिल्पविशारदः ॥ १७ ॥ ईशानादिचतुष्कोणेष्वष्टपाद ममन्वितम् । पक्षद्वये षोडशकं चत्वारिंशत्सहाष्टकम् ॥ १८ ॥
पुरुषाणां तटस्थानाममात्य सेनेश सभा सदादीनाञ्च निवेशायेति भतिः । ‘शुद्धं वा मिश्रितं वापि ' इति पूर्वभवनलक्षणमत्रापि संयोजनीयमित्यान्तरालिको ध्वनिः ||
तथा चेमां भूपालन्यायशालां पावाल्यादिशैलीषु एकया स्वदेशशैल्या युतां वा शैल्यन्तरेण संयुतां वा कल्पयेदित्याद्यः पक्षः । उत्तमः पक्षस्तु यस्मिन् यस्मिन्देशे यो यो महीपालो विराजते तद्देशीयामेव शैली अत्र न्यायसभायामवश्यं स्थापयेद्वितीदमेव हृदयं, सतां च सम्मतमिति । शिल्पकलादी पिकादिप्रन्थान्तरेषु भवनादिनिर्माण प्रकरणे लक्षणान्तरादिकं दृश्यमिति ॥
सामान्य
इत्थंप्रकारेण भूपालन्यायशाला निर्माणक्रमं लक्षणान्वितमभिधायाधुना मुख्येन प्रकारत्रयेण स्थाप्यमित्यादि व्यनक्ति – ईशानादीति । चतुरश्रवास्तुभूमावीशानभागे स्तम्भाष्टक मायभागे स्तम्भाष्टकमित्यादिक्रमेण चतुर्दि कोणेषु क्रमशो द्वात्रिंशत्स्तम्भपङ्क्तिं स्थापयित्वा तेषां मध्ये समसूत्रप्रमाणं पक्षयोरुभयोरपि मिलित्वा स्तम्भषोडशके व स्थापिते न्यायशालाकल्पनाविशेषे पूर्वमुखं प्रधानद्वारं कल्पनीयमित्युत्तमः पक्षः ।

Page #357

३०४
चतुःपङ्क्तौ पोडशकं पटपादं मध्यमाङ्गणम् । अङ्गणद्वययुक्तं वा पुरोव्य त्यामभागपि ।। १९ ।। द्वात्रिंशत्पादयुक्तं वा मण्डलाकार माक्तथा । चतुर्दिशत्पदोपेतमेवं त्रिविधकल्पनम् ।। २० ।। आवन्तु चतुराख्यं द्वितीयं दीवास्तुकम् । तृतीयं मण्डलं प्रोक्तं त्रितलेन समन्वितम् ।। २१ ।। पूर्व भद्रसमायुक्तं मुखतोरणमण्डितम् । पूर्वास्यमुत्तरास्यश्च वारुणास्यं क्रमादिदम् ।
इयन्वटचत्वारिंशस्तम्भगुना प्राथमिकी ज्यायमालान भावः ।।
द्वितीयकल्पनाक्रमा यथा - दीर्घवास्तुभूमी पूर्वतरीत्या चतुर्पु पतिक्रमपु प्रत्येक स्तम्भचतुष्कं स्थापयित्या मध्ये पट् स्तम्भयुनमङ्गण द्वयं च स्थापयित्वा, दृतीयच तुर्थप वक्त्यामध्य स्तंभय पूर्वभागे मोपनममीपे स्तम्भहये च निर्मित तस्याः न्यायशालायाः मुख्य द्वार मुलरानने कल्पवेदिनि नकमा ज्ञेयः ।।
तृतीयकल्प नाफमा यथा- मण्डलाकारवास्तुभूमा मध्यभाग वारुणदिगुखं द्वारस्थलं स्थायित्वा सव्यभागे स्तंभपोडशकं अपसव्यभागे स्तम्भपोडशकञ्च कल्पयित्वा मध्ये महाङ्गणे स्तम्भाष्टकयुनमावरणलसितं सवेदि रचर्यादति कल्पनाक्रमः ।।

Page #358

३.०५
कारयेच्छिल्पकर्मज्ञः.
एवमत्र न्यायशालायाः कथिता त्रिविधा कल्पना । तथापि सर्वत्र भौमत्रयसहितमुपरिभागं पूर्व भद्राख्यैद्वीरसमीपे स्तम्भसमीपे च कल्प्यमानैरावर्त पद्मदलकम्पबाजनादिकल्पनैरुपेतं कृत्वा तथा मित्युपरिभागे समन्ततस्तोरणाख्यं सुधानिर्मितलनादिचित्रं चरचयेदिति संक्षेपतो लक्षणं प्रतिपादितम् । तस्मादस्माभिरत्र शिल्पिनां हिताय सुखस्फूर्तये लिखितेनानेनोद्धार मण्डलेनैतत्रिविधमपि न्यायशालाकल्पनं सर्वैरपि सुलभवेद्यमित्यलं विस्तरेण ॥
किन भित्तिस्थापनाङ्गणकरण प्रस्तरकरणवातायनस्थापनादिरचनान्तराणि तु शिल्पिभिस्स्वयमेवोह्य स्थापनीयानीति ॥
8. s. 39
. बुधः ।। २२ ।।

Page #359

॥ न्यायशालाकल्पनोद्धार मण्डलक्रमः ॥
१. अष्टाचत्वारिंशत् (४८) स्तम्भयुता प्राचीमुखा
न्यायशाला ||
॥ चतुरस्रवास्तुभूमिः ॥
0
00000
00000
0
0
00000
३०६
00000
0
0
00000
0
0
0
०
eo
O
०
0
0000
O
0
0

Page #360

३०७
२. द्वात्रिंशत् (३२) स्तम्भयुता उदङ्मुखन्यायशाला
दीर्घाकारषास्तुभूमिः ॥

Page #361

३. चतुर्विंशति (२४) स्तम्भयुता वरुणदिङ्मुग्वा
न्यायशाला ॥ मण्डलाकारवास्तुभूमिः ॥
०
०
०
इत्युद्धारमण्डलक्रमः॥

Page #362

३०९
अथ सिलासन लक्षणम् ॥
सिह्नासनं चक्रवर्तेः क्षत्रियाणां च कीर्तितम् | भद्रासनन्तु सामन्त भूपालानां निगद्यते ।। २३ ॥ कूर्मासनं नैष्ठिकानां यतीनामपि योगिनाम् । वीरासनं सैन्यपतेर्भूष्योपरि महीभुजः ॥ २४ ॥ मानासनममात्यानां गुरूणां सुधियामपि । विजयासनमीशस्य युवराजस्य कीर्तितम् ।। २५ ।।
एतावता प्रबन्धेन सार्वभौमादिभूपालानां न्यायशालालक्षणमुपपाद्य प्रसक्त्याऽत्र सिझासनलक्षणमप्याह - सिह्नासनमित्यादिना । सिह्नाकृतिना कल्पनेन धारितमासनं सिद्धासनमित्यर्थः । तच सिह्यासनं चक्रवर्तेः क्षत्रियाणां तत्कुलप्रसूतानां मूपालनधुरन्धराणामेवाक्रमणस्वाम्यं भवति; न त्वन्यैः क्षत्रियेत्तर - कुल जातैर्भूमिपालन नियुक्तैरित्यर्थः ॥
सामन्तभूपालानां भद्रासनमेत्र स्थाप्यम् । नैष्ठिकानां परिव्राजकाणां नियमवताच कूर्मासनमुक्तम् । सेनापतेर्वीरासनं स्थाप्यम् । तथैव रिपुसेनाविजयसमनन्तरं संप्राप्तविजयलक्ष्मीकस्य भूभुजा मुहूर्तकालं वीरासनं स्थापयित्वा बिरुदावलिस्वस्तिपठनादि कारयेदिति भावः । सचिवानां कुलगुरूणां तत्तच्छास्त्रेषु कलासु वा संप्राप्तनैपुण्यानां विदुषा नानासनमुक्तम् । वर्धिष्णोः

Page #363

३१०
पर्यङ्कादीन्यासनानि कथितानि सभासदाम् । एवं सप्तविधान्याहुरासनानि मनीषिणः ।। २६ ।। एकहस्तं द्विहस्तं वा त्रिहस्तमथवा कचित् ।
युवराजस्य विजयासनं श्रेयस्करमुक्तं भवति । किञ्च राज्ञस्सम तत्तन्न्यायविचारणादिकार्यसाक्षिभूतानां सभासदां क्षुद्रपर्यङ्काख्यमासनं स्थाप्यमित्येवं सप्तविधान्यासनानि मनीषिभिरुक्तानीति
भावः ॥
किमर्थमत्रैतेषामासनानां बहुविधानां लक्षणकथनमिति न शङ्कनीयम् । तत्प्रयोजनादिकच स्फुटमेव । कथं वा ? भूपसमक्षं तादृशन्यायशालां प्रति समयेषु समुचितेषु धर्मस्थापनशास्त्रीयलक्षणनिर्माणादिनीतिस्थापनविवरण प्रजारक्षण रीत्यादिकथनार्थं देशीयतत्व स्थापनाद्यर्थञ्च आगन्तुकानां सामन्त नैष्ठिक परिब्राजकयतिप्रमुखानां समुचितमासनं दातव्यमिति न्यायात् इति भावः ॥
-
एवं सकलानामासनानामितरेषां लक्षणानि स्वयमेवोह्य कल्प्यानीति मत्वा तेषु प्रसिद्धस्य सिह्मासनस्य लक्षण मात्र मंत्र विशदयति – एकहस्तमित्यादिना । किन मानसारादिग्रन्थान्तरेषु अर्वाचीनेषु अस्यैव सिझासनस्य जातिभेदादिलक्षणान्तराणि प्रतिपादितानि तत्रैव दृश्यानि । नात्र ग्रन्थविस्तरभयात्प्रपचितानीति मतिः ।।

Page #364

३११
चतुष्कूटं चतुनैत्रं करपीठसमन्वितम् ॥ २७ ॥ तस्योच्छ्राय प्रमाणन्तु ज्ञेयं शिल्पविचक्षणैः । तदर्धाधिक मानादि पञ्चहस्तावधिक्रियम् ॥ २८ ॥ प्रभायाः कल्पनं प्रोक्तं सशिखं मुकुटान्वितम् । चन्द्रप्रभं वा शिविरं मण्डलं वा प्रभाकलम् ।। २९ ।।
भूपालानामारोहणायास्य
किन क्षत्रिय वंशोत्पन्नानां सिझासनस्यान्नत्यं तु एकहस्तप्रमाणमुन हस्तद्वयप्रमाणमथ वा त्रिइस्तमिति तत्तन्निर्मितियोग्यं विविधं मानमुक्तं भवति । किन तस्य सिझासनस्य पार्श्वयोरुभयोरपि करनिक्षेपस्थानाख्यं फलकाखण्डं कल्पयेत् । किश्च चतुष्कूटाख्यप्रान्तपट्टकल्पनं चतुनैवाख्यं करफलकामुखे रत्नस्थापन शुभे काले क्रमाद्रचयेदिति भाव: ॥
अपि चास्य सिद्धासनस्य पश्चाद्भागे फलकाया औन्नत्यन्तु तदर्द्धाधिकमानेन वा पञ्चदस्तमानेन वा मानितं कल्पयेदित्यर्थः । अस्य विशदार्थस्तु - सिझासने निवेशनाई मध्यफलकाया वेदिकातलात औन्नत्यं तावत् द्विहस्तप्रमाणयुक्तं कृतं यदि, तदा तादृशपश्चाद्भागफलकायाः त्रिहस्तप्रमाणं कार्यम् । तत्र च मौलिभागस्थानोपरि विविधविचित्रकल्पनानि शोभार्थं कल्पयेदित्यर्थः । एवमेव प्रमाणान्तराणि तत्तनिर्मितियोग्यानि स्वयमेवो कल्प्यानीति । किन तादृशपश्चाद्भागफलकायाः ऊर्ध्वभागे

Page #365

३१२
क्षुद्रान्धारिकसंयुक्तं बम्बरादिविराजितम् । कौशेयास्तीर्णफलकं रत्नप्रत्युप्तपट्टिकम् ।। ३० ॥ छत्रासनयुतं वापि छत्राकारमथापि वा । हेमकिङ्किणिकाजालपरिमण्डितबाजनम् ॥ ३१ ॥ मानविच्छिल्पकार्यज्ञः कल्पयेत्सैह्ममासनम् ।
प्रभाकारा वा चन्द्रप्रभाकारा वा मण्डलप्रभाकारा वा मकुटान्विना तन्मध्यभागे शिखरान्विता च स्थाप्या । किञ्च तत्र मिझामने आसनफल का या अधोभागे उपन्नफटकाभूतान्धारिका चतसृष्वपि दिक्षु मवंबरफलकाद्वययुतं वा फलकावययुनं वा स्थाप्यम् ।।
किश्च तत्र तत्राधारफलकाया आधारभूतक्षुद्रस्तम्भचतुष्को भागेऽपि तादृशम भाया उपरि च मञ्जुलाकारां सौवर्णमयीं राजतां वा तादृशबम्बराबाल कल्पयेदित्यर्थः । किञ्वात्र सिह्मासनाधारफलकायामासनस्थाने आसनाह कौशेयदुकूलाद्यास्तरणरचनाश्च स्थापयित्वा चतुर्वपि मुखपट्टेषु नवरत्नावलीश्च गुंफयेदित्यर्थः ।।
तथा रचनायामपि शास्त्रीयक्रमो यथा - सत्यभागे मुखपट्टिकामध्ये माणिक्यपश्चकमभितो गोमेदकवैडूर्यवअपद्मरागावलिं च क्रमशः स्थापयित्वा तोरणाकारेण मध्यपट्टवलिकेन नानारनप्रत्युप्तेन सरेणोपेतं हेमकिङ्किणिकासहितवाजनादिशोभित

Page #366

वदी विधानतः कार्या वेगाल्यायामदण्डका ।। ३२ ॥ सुवर्णमोपानषटका हेमपट्टविगजिता । नवरत्नपरीताङ्गा राजता वा हिरण्मयी ।। ३३ ।।
चतुष्कर्णममायुक्ता चत्यमलदेवता । च रच यदिति गिल्परचनाविदः । किञ्च प्रवक्तायां वाडागफल कायां श्रेनच्छ वदण्दुम्थापनयोग्यामुपफलकां मायाको लामथवा छवाकारां मिझामनरचनां वा स्थापयदिति । तवापि वङ्गाङ्गकलिङ्गकोमलपाश्चालमगधशूरमनकुरुककयादिदेशीयरचनाक्रमो बाध्यः ।।
किश्च तत्तत्प्रमाणादिशिल्परचनाकाविदशिल्पी लमणान्तराणि च स्वयमेवाह्य एताहगल क्षणान्वितं सारदामनिर्मितमिझामनं प्रकल्प्य पूर्वोक्तन्यायशालायां निर्मिस्थल कल्पिता यां देववद्यां स्थापयदिति समयविदः ।।
किश्च तादृशवेद्याः कानि लक्षणानीत्यवाह-वेदीति । तादृशी सिह्मासनधारिणी देववेदी चतुरश्रा माधारणकदण्डप्रमाणा पूर्व भागे वा चतुर्पु वा भागेषु सुवर्णमयमोपानष्ट कमहिता हेमपट्टद्वयेन वा हेमपट्टत्रयेण वा मीनपार्श्वभागा तन तव चतुर्दिकोणेपु नवरत्नलिप्राङ्गणाकारा रजतमय्या वा हिरण्मय्या मध्यपट्टिकया युता चतुष्कर्णाख्यचिनविशेषयुता वासव जयन्तवैश्रवणनागभुजङ्गेशमुखादियमलदेवप्रतिकृतिसहिता च कार्येत्युपदेशः ।।
8. 8. 39 A.

Page #367

किरीटवेदिकां चामे दक्षिणे खड्गवेदिकाम् ॥ स्थापयेच्छिल्पकार्यज्ञो युक्त्या मानेन कल्पनम् ।। ३४ ।।
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे न्यायशालालमणसिदामनलमणकथनं नाम
घोडशोऽध्यायः ॥
किश्चैतादृशवदिकायां स्थापितम्य सिह्मासनस्य वामभागे कि स्थापनाईक्षुद्रवेदी हिरण्मयीं तथैव दक्षिण भाग राजनां वा ग्वद्गस्थापनाईक्षुद्रवेदी च तत्तल भण महितां च शिल्पी कल्पयेदिति साईपेण सिद्मासनतदीयवेदीलक्षणादीनि प्रतिपादितानीनि भावः ।।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टार कविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां न्यायशालालक्षणसिह्मासनलक्षणकथनं नाम
षोडशोऽध्यायः ॥

Page #368

अथ पौरदेश्यसभादिकथनं नाम
सप्तदशोऽध्यायः॥
न्याय वित्परिपत्स्थानं समा मुख्या प्रधानिका । दैवी राज्ञी मानुषीति तत्क्रमः कथितो बुधैः ॥ १
सप्तदशोऽध्यायः
इत्थंप्रकारेण पोडशाध्याय भूपालानों प्रासादेषु कल्प्यमानन्यायशालाया: लक्षणं प्रतिपाद्याधुना राजधान्यां पुरेषु देशेषु च स्थापनीयविविधन्या यशालानां लक्षणं विशदीकरोति - न्यायवित्परिषत्स्थानमित्यादिना । न्यायविदः प्राशिवाकमही. पालादिभिः समं प्रश्नोत्तरदानपूर्वकं न्यायस्थापनपरायणाः तत्तद्देशीयविषयविज्ञानवन्तः सूक्ष्मधियो महाजनाः, तेषां स्थान न्यायस्थापनादिकार्याय संमेलनस्थलं यत्तस्य सभेति साधारणव्यवहारो लौकिकः । सा च साधारणसभा मुख्यसभा प्रधानसभेति त्रिविधा विभक्ता भवति ॥
___ तल चाद्या देवप्रधाना । मध्यमा भूमिपालप्रतिकृतिप्रधाना । अन्त्या तु साक्षाद्भुपालप्रधानेति आन्तरालिकोऽभिप्रायः । अस्य विशदार्थस्तु-तत्र तत्र प्रामेषु स्थापनीयायामाद्यायां साधारणसभायामिष्टदेवताप्रतिकृति स्थापयित्वा तवत्येन नीतिज्ञेन पक्षपातराहित्यलसितदयादिगुणोत्तरेण महापुरुषेण प्रजानां
8.8. 40

Page #369

३१६
अष्टोत्तरशतग्रामकार्यशाला सभा मता । मुख्या सभा तु सा प्रोक्ता पुराष्टोत्तरकार्यभाक् ॥ २ ॥ सार्वभौमेन वा यूना भूपालैः क्षत्रवंशजैः । मान्या प्रधानिका प्रोक्ता सिद्धासनसमन्विता ॥ ३ ॥ न्यायविचारः कलनीय इति । तथैवान्त्यायां राजधान्यादिषु उत्तमस्थलेषु स्थापनीयायां प्रधानसभायां सार्वभौमादिक्षत्र भूपालवर्गस्य साक्षात् सिह्मासनं प्रकल्प्य तद्वारा प्रजारक्षणादिः कार्य इति तदीयनियमार्थो बोध्यः ॥
अत एवैषा दैवी सभा, राज्ञी सभा, मानुपी सभेति लक्षणव्यवहार भागिति भावः । कि तासां सभानां तिसृणां तदीयकार्यादिलक्षणान्तरमप्याह- अष्टोत्तरशवेति । अष्टोत्तरशतग्रामवर्गनिवासिनां करमहणत द्वाञ्छा पूरणतम्न्यायादिविचारणकार्यार्थं कल्पनीया निर्मितिस्साधारणसभेति व्यवहियते । अस्या एव ग्रामसभेति नामान्तरम् । एवमष्टोत्तरशतनगरनिवासिनां करप्रणतद्व।ञ्छापूरणतन्न्यायादिचर्चाकार्यार्थं कल्पनीयं कल्पनं मुख्या सभेति नाम भजतीति लोकप्रसिद्धिः । अस्या एव पौरसभेति नामान्तरञ्च बोध्यम् ॥
एवमेव राजधान्यां महानगर्यामथवा भूपालवासाईप्रासादादिसहितनगरेषु वा कल्पनीया महाशाला राजकीयप्रधानशालेति व्यवह्नियत ||

Page #370

सामन्तैर्वा माण्डलिकैः प्रश्नोत्तरविधायिनी । सचिवासनसंयुक्ता तटस्थासनभाक्तथा ॥ ४ ॥ महाशालासमायुक्ता सर्वतोऽङ्गणशालिनी । दशदण्डादिकं मानं द्विद्विदण्डेन योजिताम् ॥५॥ विशद्दण्डकमानेन संयुतां कुम्भभासुराम् । शुद्धां वा मिश्रितां वापि कारयेच्छिल्पकोविदः ॥६॥
किञ्चतादृशप्रधानशालायां सिह्मासनं स्थापयित्वा तत्र साक्षादुत्तमक्षत्रियवंशोत्पन्नः भूपालैरेव स्थितिः कल्पनीया नान्यरिति सिह्मासनारोहणयोग्यजातिक्रमो मन्वादिस्मृतिप्रमाणसिद्धः । किञ्च पूर्वोक्तषोडशाध्यायप्रतिपादितरीत्या सार्वभौमस्य वा भूमिपालस्य वा प्रासादेषु न्यायादिविचारस्थले सिमासनं स्थाप्यम् । अत्र तु तादृशभूपप्रासादाबहिःस्थले नगरमध्ये वा स्थलान्तरे वा समुचिते प्रधानन्यायशालाख्यायां महाशालायां सिमासनस्थापन तत्तद्देशीयमाण्डलिक मुखपुरुषादिपरिषत्संमेलनस्थलस्थापनादिवैखर्या पूर्वस्माद्राजकार्यवशादेतस्य भेदः स्पष्ट एवेति मतिः
किश्चैतस्यां राजकीयप्रधानन्यायशालायां बहुदूरदेशवासिभिस्साकं तत्तत्कार्यविषयकप्रश्नोत्तरविधानलेखनकथनादिकार्यसमुचितं स्थलं सचिवादितटस्थपुरुषाणामासनजालं विरचय्य

Page #371

३१८
मध्यशालाप्रमाणन्तु तदधं वा तदर्धकम् । लेग्वकाधामनोपेतामुपशाला समन्ततः ॥ ७ ॥ देश्यां पौगं तथा शालां माण्ड लीकाश्च तत्स्थले । तन्नायकासनोपेतां परिषद्गणवेदिकाम् ॥ ८ ॥ महाधिष्ठानसंयुक्तां पूर्वास्यां द्वितलाधिकाम् । चत्वारिंशत्पदोपेतां न्यायवेद्या समन्विताम् ॥९ पश्चाभागे च पुरतश्चरणाष्टकभूषिताम् ।
समन्ततो लेग्वकादिराजकीय कार्यकरवर्गाणामामनस्थानं मूलपत्रादिस्थापनस्थ लानि च यथासौकर्य प्रकल्प्य देशीयसभातःपूर्वोक्त. पौरसभातो माण्डलिकसभान आगन्तुकानां प्राविधाकादीनामासनान्वितं समुचितं स्थानभेदञ्च आन्तरालिकभागे स्थापये. दित्युपदेशार्थ क्रमः ॥
किम्चेमा राजकीय प्रधानन्यायशाला पूर्वदिङमुखद्वारवती द्वितलादिपञ्चभौमावधिका चित्रतलनिर्मितिसमेतां भित्तिप्रान्तेषु क्षुद्रकलशाख्यसाधकलशरचनावलीभासुरां महाधिष्ठानोपरि प्रतिष्ठाभाजं पाञ्चाल्यादिमासु कल्पनशैलीप्वेकया शैल्या भासुरामथवा द्वारभागेषु विमानरचनायां स्तम्भस्थापनमुखीकरणादिकार्येषु द्विविशैलीलक्षणोपेतां सयुग्मकवाटद्वारोपद्वारयुतां पर्यङ्काद्यासनेषु कम्बलास्तरणयुतां तत्र तत्र सोपानपार्श्वयोः याळीसिमगजतुरग

Page #372

चतुर्विशत्पदोपेतामुत्तगस्यां सतोरणाम् ॥१०॥ विमानरचनोपेतामेकादितलभामुग़म् । स्थापयेन्मानविच्छिल्पी युक्त्या मानेन मर्वतः ॥११॥ अथवा विंशतिपदैस्संयुतां मध्य शालकाम् । चतुःपदयुतां दिक्षु युग्मपादयुगान्विताम् ॥ १२ ॥ वर्तुलां चतुरां वा तां प्राच्यादिगतां नयेत् । सयालिकाननां पार्श्वद्वारोपद्वारशोभिनीम् ॥ १३ ॥ इत्यादि बहुधा चिद्वैश्शोभितां कल्पये द्वधः ॥१४॥ इनि विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे पौरदेश्यसभादिकथनं नाम
सप्तदशोऽध्यायः॥
मुखादिचित्ररचनोपेतामन्तर्भागेषु तत्र तत्र भित्त्यन्तेषु समुचितस्थलेषु चित्ररचनादिभासुरां मुन्दराकृतिञ्च कल्पयेदित्यर्थः ।।
अपि चेमां प्रधानिकां शालां सिह्मासनवेदिकोपरि सोधभागे सशिरोविमानलसितां चत्वारिंशत्स्तम्भसहितां च स्थापयित्वा अस्याश्शालाया मध्यमाङ्गणे दशदण्डादिविंशद्दण्डावधिकेषु प्रमाणमानेषु भूपदण्डदशकवैशाल्ययुतं द्वादशदण्डवेशाल्ययुतं वा चतुदेशदण्डवैशाल्यायामादिसहितं वेत्यादियुग्मक्रमकल्पनासहित

Page #373

३२०
मुखीकरणादिना संयुतं, सुन्दरवितानाद्यलङ्कारसहितं घातातपप्रकाशादिप्रवेशयोग्यमुपवेशनाईं स्थलं शिल्पी युक्त्या कल्पयेदित्युपदेशः ॥
अपि चैवं निर्मितिकरणे पूर्वोक्तसाधारणसभायां विंशतिस्तम्भस्थापनं, मुख्यसभायां चतुर्विंशतिस्तम्भस्थापनमत्र तु प्रधानन्यायशालायां चत्वारिंशत्स्तम्भस्थापनं सर्वत्रोपशालादिकेषु कल्पनेषु तत्तत्कार्योचितमानादिकं कल्प्यतामिति वचनशैली प्रतिभाति ||
अर्थान्तर स्फुरति । कथं वा इमामेव राजकीयप्रधानशालां उत्तमपने पूर्वोक्तरीत्या चत्वारिंशत्स्तम्भसहितां, मध्यमपक्षे चतुर्विंशतिस्तम्भस्थापनयुतां अवमपक्षे विंशतिस्तम्भोपेतामिति तत्तत्कार्यतत्तत्स्थलानुकूलं कल्पयेदिति ।
केचिदेवं कल्पनमपि युज्यत इति वदन्ति । एतत्सर्वमभि शिल्पशैलीविदामनभिप्रेतमित्येव वयम् । तस्मात्प्रथमकक्ष्योक्तमेव प्रमाणं स्तम्भविषयकं समादिस्थानत्रयकल्पनेषु संयोजनीयमिति शिल्पिवर्गस्योपदेश: ॥
तस्मादव चत्वारिंशत्स्तम्भस्थापनक्रमो यथा दैर्घ्यप्रमाणयुतकल्पने सव्यभागपङ्क्तिद्वये सममानसूत्रं स्तम्भषोडशकं तथैवापसव्यभागे पङ्किद्वयेऽपि स्तम्भषोडशकं च स्थापयित्वा सिह्मासनवेदिकास्थाने आवरणद्वये स्तम्भाष्टकं पूर्वद्वारभागे सोपानसमीपे स्तम्भचतुष्कञ्च स्थापयेदिति क्रमः ॥

Page #374

३२१
अथ चतुर्विशतिस्तम्भस्थापनक्रमो यथा --- पुरोभागे स्तम्भाष्टकं पश्चाद्भागे च स्तम्भाष्टकं स्थापयित्वा मध्यभागे मण्डलाकारे स्तम्माष्टकञ्च प्रकल्प्य तवैव देववेदी सिह्मासनस्थापनार्थ प्रकल्पयदिति क्रमः ॥
अथ विंशतिस्तम्भस्थापनक्रमो यथा - प्राच्यादिषु चतसृष्वपि दिक्षु समसूत्रं स्तम्भचतुष्कं प्रत्येकं स्थापयित्वा मध्यभागे चतुरश्रकल्पनामथवा मण्डलाकारकल्पनं स्तम्भचतुष्कसहितश्च प्रकल्पयदिति क्रमो बोध्यः । एतत्सर्वमप्यत्रत्योद्धारमण्डलनिरीक्षणेन सुलभवेद्यमिति भावः । एवमत्र त्रिविधायां न्यायशालायां प्रतिपादितस्तम्भलक्षणस्य पूर्वभवनलक्षणादिष्वतिव्याप्त्यादिदोषासक्तिनँव । कथम ? तदपेक्षयाऽत्र स्तम्भसंख्याधिक्यकथनादिति समञ्ज सम ॥
न्यायशालासु स्थापनीयस्तम्भक्रमद्योतकोद्धारो यथा -

Page #375

३२२
१. चत्वारिंशत्स्तंभयुता राजधान्यां स्थाप्या
राजकीयप्रधानशाला ॥

Page #376

२. चतुर्विंशति(24)स्तम्भयुता पौरा मुख्याख्या
न्यायशाला॥
०
०
०
0
0
0
-
8.8. 41

Page #377

३२४
३. विंशति (20)स्तंभयुता देश्या साधारणसभाख्या
न्यायशाला ॥
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
इति साधारण ममादिषु स्तम्भस्थापनक्रमः ।। इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टार कविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां पारदेश्यसभादिलक्षणकथनं नाम
सप्तदशोऽध्यायः ॥

Page #378

अथ भाण्डागारलक्षणनिरूपणं नाम
अष्टादशोऽध्यायः॥
अगस्त्यो भगवानन्दी नारदश्च महामुनिः । बृहस्पतिस्तिम्यलोकः काश्यपो लोकदर्शकः ॥ १ ॥
॥ अष्टादशोऽध्यायः ॥ अथेदानी पूर्व पक्षप्रश्नानुदयाय प्रसङ्गादत्र किञ्चिद्विचार्यते । यथा वा-विश्वकर्मणा कृतं वास्तुशास्त्रं विश्वकर्मवास्तुशास्त्रमित्यस्य ग्रन्थस्य नाम व्यवह्रियते किल । कोऽर्थो वास्तुशब्दस्य ? उच्यते - वासाई स्थानं वास्त्विति शिल्पविदामाशयः। लक्षणया तादृशवास्तुप्रमाणादिलक्षणप्रतिपादकमिदं महच्छास्त्रमिति विवेकिनः । एतादृशलक्षणान्वितमिदं महच्छाखं 'पुरा भूमिः' इत्यादिभूलभणकथनपूर्वकं न्यायसभालक्षणकथनावधिक वास्तुशब्दार्थद्योतकं बहुधा आविष्कृतवान्ग्रन्थकारः दिव्यो विश्वकर्मा प्रसिद्धनामधेयः । कथमिदानी भाण्डागारान्तःपुरगवाक्षभोजनशालावसन्तगृहतोरणादीनां लक्षणकथनोद्योग इत्याद्याकाङ्क्षानुदयाय अगस्त्यादिभिर्वरिष्टैमहर्षिभिरतीन्द्रियज्ञैः कोसलपाञ्चालमगधादिदेशभेदेन कल्पनाभेदेन निर्मित्यादिभेदेन च वहुप्रकारं भवनादिलक्षणं कथितम् । तस्मात् तदीयामेव रचनाशैली प्रायशोऽवलम्ब्य मया च विश्वकर्मणा तादृशभवन

Page #379

३२६
कात्यायनो महातेजा मरीचिश्चित्रतोयकः । पालकाप्यः पुण्डरीको दीर्घदर्शी पुनर्वसुः ॥ २ ॥ योगसारो महातेजा ये चान्ये मुनिपुङ्गवाः । तैरतीन्द्रियविज्ञाननिधिभिर्धर्मरक्षकैः ॥ ३ ॥
वास्तुशास्त्रं महत्प्रोक्तं लोकरक्षणहेतवे । तदुक्तमेव संक्षिप्य तत्तल्लचणमुच्यते ॥ ४ ॥
प्रमाणेषु स्थापनेषु चित्रादिस्थापनासु च । मतभेदं समाश्रित्य मयापि समलक्षणम् ॥ ५ ॥
नयनानन्द जनककल्पनानाञ्च सूरिणाम् ।
भाण्डागारादीनां सद्भिरङ्गीकार्याणां नयनानन्दकराणां निर्मितिरचनाविशेषाणां लक्षणच स्वयं निगद्यत इति प्रतिज्ञां प्रतिपादयितुमधुना तादृशमहिमवतां प्राचीन शास्त्रकाराणामगरख्यादीनां नामानि कथयति अगस्त्य इत्यादिना ॥
--
भगवानगत्स्यो, नन्दिदेवो, नारद महर्षि बृहस्पतिस्तिम्यलोकाख्यो महर्षिः । काश्यप मुनित्रर्यो, लोकदर्शक महर्षि, महातेजाः कात्यायनो, मरीचिश्चित्रतोयकमुनिवरः पालकाप्यो महर्षिः पुण्डरीकाक्ष महर्षिर्दीर्घदर्शी मुनिश्रेष्ठः पुनर्वसुनामको मुनिवरो योगसार महर्षिरेतादृशा ये चान्ये मुनिपुङ्गवाः तैः प्रणीतेषु शिल्पशास्त्रेषु बहुविधेषु पूर्वोक्तरीत्या न्याय्यं सङ्गीकार्यमेव । मतभेद,
,

Page #380

३२७
प्रोच्यते वास्तुयोग्यानां लक्षणं शिल्पभासुरम् ॥ ६ ॥ सूक्ष्मधीभिश्शिल्पिगर्नेयं तच्छेय से परम् । सर्वेषां भूमिपालानां धनं दैवं निगद्यते ॥ ७॥ धनेन धर्मकार्याणि स्थापयेत्पृथिवीपतिः । वियुधर्मानितम्स्वर्गे परमं सुखमनुते ॥ ८ ॥ धनेन कीनिर्विजयः सुखं मुकृतमेव च । प्राणिनां पोषणं शक्तिः वर्धते नात्र संशयः ॥ ९ ॥
तम्मात्सर्वप्रयत्नेन तद्रक्षेत्पृथिवीपतिः । मवलम्ब्य स्वयं युक्त्या च तदेव योग्यं लक्षणं शिल्पिवर्गसुग्वबोधाय जनहिताय च निगद्यत इनि पूर्व णान्वयः ।।
केचित्तु वास्तुशास्त्रपदं प्रथमाध्यायादिसप्तदशाध्यायावधिकमेव । कथं प्रतीयते । प्रायशोऽत्रैव ग्राम पुरादिवास्तुलक्षणस्य प्रतिपादितत्वात उपरितनभाण्डागारादिलक्षणन्तु विश्वकर्मकृतं शिल्प लक्षणं तदङ्गभूतमिति मन्यन्ते ।।
____तच्चिन्त्यम । कुतः ? तदुक्तस्थले लक्षणादिनिगमनवचनप्रदर्शनात् । किञ्च तल्लक्षणप्रसङ्गात् बहुविधान्तस्सदनरचनादीनामपि एतस्मिन्नेव ग्रन्थे प्रतिपादनस्यौचित्यादित्यादिना । तस्मादेतदध्यायप्रभृति कथितानां लक्षणानामपि चर्चाप्रसक्तिरिति प्रकृतमनुसरामः ॥

Page #381

३२८
तद्बुद्धी शास्त्रचिन्मानं सुमतौ सचित्रे धुरम् ॥ १० ॥ भाण्डागारे धनं स्थाप्यं सुखाय पृथिवीपतिः । न्यायमार्गेण युक्त्या च सचिवादिसहायतः ॥ ११ ॥ धनं सम्पादयेद्धीमान लोकरक्षणकारणम् । धनसंरक्षिणी शाला भाण्डागारमितीरिता ।। १२ ।।
तां शालां स्थपतिश्रेष्ठः स्थापयलक्षणान्विताम् । देश्या पौरेति सा शाला द्विविधा कथिता बुधैः ॥ देश्या सदुर्गा मालिन्दा द्वारोपहारमेदुरा । प्राकारत्रयसंवीता मित्तसप्तकसंवृता ॥ १४ ॥
किञ्च 'सर्वेषां भूमिपालानां धनं देवं निगद्यते ' इति 'धनं सम्पादयेत्' इत्यन्तं स्पष्टार्थकमेव । तत्र धनानां महिमाऽऽविष्कृता भवति । तादृशधनस्थापनशालायाः भाण्डागारमिति प्रसिद्धं नाम विदुराचार्याः ॥
सा च धनस्थापनशाला देश्या पौरा चेति द्विविधा भवति । तल्लक्षणं यथा तत्र तत्र देशेषु मण्डलनगरेषु वा स्थायां राजकीयधनशालां दुर्गावृतभवनस्य मध्यभागे पृथग्वा स्थापयेन ॥
अथवा दुर्गावृतराजकीय न्यायशालाया मध्यनिर्माण वा स्थाप्येति स्थलसौकर्यद्योतको विकल्पः । सर्वथा तादृशीं

Page #382

३२५
भूम्यां भूगर्भसंयुक्ता मप्तसोपानमंयुता । चतुर या पार्श्वभागे देवीनां स्थानकैर्युता ॥ १५ ॥
धनशालां तावत् प्राकारत्रयावृतस्य कस्यचिद्भवनस्य मध्ये दृढभित्तिसप्तकावृता स्थापयेत् । अत्र तु केचित् प्राकाराणां त्रयभित्युक्त्या प्राकारभित्तित्रयं संपादयित्वाऽवशिष्टं भित्तिचतुष्कमेव तत्र भवनभागे कल्पनीयमिति । तच्च कचिद्यज्यत एव । परन्तु तथाकल्पनमप्यमात्यभूपालस्थ पत्यादीनामिच्छाधीनमिति वयं ब्रूमः ।।
सर्वथा परिखया प्राकारभित्त्यादिना च तादृशराजकीयधनशालायाः रक्षाबाहुल्यमवश्यं संपादनीयमित्युपदेष्टारः । एवमेतस्या धनशालायाः परिखाकल्पनाकारस्थापनावश्यकता प्रतिपाद्य तदन्तः करणीयरचनाविशेषमाह - सालिन्देति । पूर्वोक्तरीत्या प्रथमतः परिखाकल्पनं तदन्तः प्राकारभित्तीनिर्माय साधारणदण्डविंशतिकादिपञ्चाशद्दण्डावधिकं भवनकल्पनं सवार्थलोपेतमथवा गणकाद्यासनस्थापनयोग्यस्थाने विशालाभिइशालाभिर्युतं कल्पनं निर्माय मुख्यकल्पनस्यारम्भस्थले पृथुलमेकं मुखद्वारं स्थापयित्वा ततः किञ्चिहरे द्वितीयं द्वारं ततस्तृतीयं द्वारश्च परम्परया किञ्चिद्विच्छित्तिविशेषसहितं स्थापयित्वा तादृशद्वारमध्यभागेऽलिन्दद्वयं स्थापयेत् ।।

Page #383

प्रकल्प्या स्थपतिश्रेष्ठैश्शुभकाले विशेषतः । पौरन्तु कोशसदनं प्रासादान्तर्गतन्तु वा ॥ १६ !! सप्राकारं सदुर्ग वा सप्तभित्तिसमावृतम् । मण्टपाकृतिकं वापि शालाकारमथापि वा ॥१७॥
किञ्च तादृशालिन्दकरणानन्तरमेकमुखशाला स्तम्भाष्टकसहिता स्तम्भद्वादशकसहिता वा भूपालदण्डचतुष्कवैशाल्य. दैर्घ्य प्रमाणोपेता वा स्थाप्या । किञ्च ततः पश्चाद्भागे भूगर्भाख्य निम्नस्थलं कार्यम । म च निन्नभाग एकादशदण्डप्रमाणभागश्च तुरी वाऽऽयतो वा कल्पनीय इति तन्नियमः । किञ्च तस्मिन्नेव भागे गोरूपिण्या भूमिदेव्याः प्रतिमादिस्थापनस्थल कार्यमिति शिल्पज्ञाः ॥ ____ अस्य विशदार्थस्तु तादृशनिम्नस्थले बेदिका निर्माय तदुपरि सकलनिध्याधारभूता या भूमिदेव्याश्चित्रं वा प्रतिकृति वा नवनिधिदेवीनां प्रतिकृति वा स्थापयेदित्यर्थः ।।
इदञ्च लक्षणं पौरायां धनशालायामपि योज्यं इति संप्रदायविदः । अवशिष्टानि लक्षणान्तराणि स्वयमेवोह्य शिल्पी कल्पयेदिति भावः ।।
अथ पुरेषु स्थापनीयराजकीयधनशालाया लक्षणं विशदयति - पौरं तु कोशसदनमित्यादिना । राजकीयामिमा

Page #384

तदन्तर्भूगर्भदेशे चतुरश्रप्रमाणकम् । अलिन्दद्वयसंयुक्तं तद्द्वारं कीर्तितं क्रमात् ॥ १८ ॥ दण्डत्रयं चतुर्दण्डमथवा पञ्चदण्डकम् ।
मध्य भागप्रमाणश्च स्थापयेत्सूत्रमानवित् ॥ १९ ॥ धनशालां राजधान्यां नगरेषु पुरेषु वा तन्मध्यभागे वा समुचिते स्थल प्रकल्पयेत् । आहोम्विद्भपालप्रामादवास्तुमीमान्तर्गत वा स्थापयेदिति मर्वथा पूर्वप्रतिपादितरीत्या अस्याश्शालायाः परिखावृतत्वं प्राकारावृतत्वं वा तदुभयसमवेतत्वं वा मुख्यरक्षालक्षणमित्युदीरितं भवति । किञ्च तादृशपरिखाप्राकारान्तर्गतायाः अस्याः पौरधनशालाया मध्यकल्पनिर्माणन्तु सप्तभित्त्यावृतं सप्तद्वारान्तर्गतं तत्र तत्र अलिन्दयुग्मसमन्वितं प्राथमिके उदीचीदिङ्मुख द्वार बहुविधचित्ररचनोपेतं स्थापयेदित्युपदेशः ॥
किञ्च तादृशमध्यनिर्माणस्य प्रमाणक्रमो यथा - तस्य मध्यनिर्माणस्य प्रमाणं भूपदण्डत्रयादिकं भूपदण्डपश्चकावधीति । तथा च तत्र मध्यनिर्माणं चतुरनं वा दैययुतं वा शालाकृतिसहितं वा कल्पयेदिति तद्विकल्पो भूपालेच्छाधीन इति भावः । किच्चात्र नियमः कोऽपि निर्धार्यः । यथा-- ययैव शैल्या चतुरश्र. निर्मित्युपेतया आहोस्विदायामोपेतया निर्मित्या सहिता धनशाव्यं स्थाप्यते, तयैव प्रमाणशैल्या तन्मध्यकल्पनस्य अन्तर्गतां मुख्या धनवेदिकान शिल्पी स्थापयेदिति मर्यादा ।
S. 3. 42

Page #385

३३२
गणकाद्यधिनेतृणामासनैश्च समन्वितम् । सर्वाभरणकैर्दिव्यैनिधिदेवस्सुरक्षितम् ॥ २० ॥ भूगर्भस्थानसंयुक्तं भूमिदेवीसमन्वितम् । धेनुचित्रलसद्भागधनवेद्या समन्वितम् ॥ २१ ॥ स्थापये दुत्तरास्यश्च सौवर्णद्वारपट्टिकम् । सुवर्ण स्थापयत्पूर्व राजतं दक्षिणे तथा ।। २२ ।। उदीच्यां नवरत्नानि वारुणे लिपिकारिणः । स्थापयेत्क्रमशो भक्त्या प्रत्यहं चाचयेन्नृपः ।। २३ ॥ प्रथमावरणे दीपदेवी स्थाप्या सहासना । द्वितीयावरणे देवी चामरग्राहिणी तथा ।। २४ ॥
किञ्च पूर्वोक्तरीत्या अस्यामेव धनवेद्यां गोरूपिण्या भूमिदेव्याश्चित्रादिरचनेति भावः । ताञ्च धनवेदिकामेकदण्डनिम्रस्थले स्थापयेत् ॥
किञ्च तत्पुरतः कोशागारकार्यकरलेखकाद्यधिपतीना. मासनान्वितं स्तम्भपोडशकसहितमथवा स्तम्भविंशनिकोपेतं पूर्वशालाकल्पनं कार्यम । किञ्च तस्या एव शालायाः पुरतः पुनरपि क्षुद्रशालाकारमावरणत्रयमहितमन्तरिमयोपेतं कल्पनं स्थापयेत् ।।
तत्र प्रथमावरणद्वारभागे पद्मदलाद्यासनोपरि भासमानां

Page #386

तृतीयावरणे देवी चाशीर्वचनकारिणी। एवं देवीत्रयं स्थाप्यं यशोधनजयप्रदम् ॥ २५ ॥
कम्बलास्तरणोपेतमध्यभागविराजितम् । सुवर्णपट्टसंयुक्तं राजतैस्तोरणादिभिः ॥ २६ ॥
दीपदेव्याः प्रतिकृति स्थापयेत् । एवं द्वितीयावरणद्वारभागे चामरधारिण्या दिव्ययोषितः प्रतिकृति, तृतीयावरणद्वारान्ते आशिषमनुवदन्त्या लोकमातुः प्रतिकृतिश्च स्थापयदिति शास्त्रीयनियमनक्रमः । किं वा प्रयोजनमेतामा स्थापने इति न वाच्यम। तत्र धनवेद्यां स्थापितायाः नवनिध्यधिदेवताया भूदेव्याः काचित्परिचारिणी, अन्या तु सखीति बोध्यः । तस्मात्सर्वथा सपरिवारायास्तस्या भूमिदेव्या अंशभूतामिमां धनशालां वर्धयितुं भूपालस्य यशोजयादिविभवहेतवे च एवं स्थापनमेवाद्यो हेतुरिति श्रुतिस्मृतिप्रमाणसिद्धक्रमो ज्ञेयः ! किश्च पूर्वोक्तरीत्या तादृशधनशालायां कल्पिताया गोरूपभूदेवीचित्रयुतधनवेद्याः प्राचीभागे समुचिते स्थल कल्पन सुवर्णराशिं विन्यसेत् । वेद्या दक्षिणस्यां दिशि रजतराशिमुदीच्यां दिशि वनवैडूर्यगोमेदकपुष्परागनीलादिनवरत्नजालानि च स्थापयित्वा वारुणे भागे लिपिकारिणः तादृशसुवर्णादिधनव्ययादिक्रमनिर्णयकारिणः पुस्तकपालिञ्च विन्यसेदित्युपदेशः॥

Page #387

२३४
शिखरत्रयसंयुक्तविमानेन च भासुरम् । नानाचित्रसमोपेतं वितानैरपि मण्डितम् ।। २७ ॥
पूर्वशालाममायुक्तं खड्गचिह्नसमन्वितम् । स्थापयन्मतिमान् शिल्पी रक्षकैस्संवृताङ्गणम् ॥
इति विश्वकर्मप्रणीने विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
भाण्डागारलक्षणकथनं नाम अष्टादशोऽध्यायः॥
किश्चैतादृशराजकीयधनशालायाः कल्पने मध्यभागे तच्छालाकार्यकारिणामासनसमीपे पूर्वोक्तावरणत्रये चालिन्दभागेषु चित्रकम्बला स्तरणं कार्यम । किञ्च तत्र तत्र द्वारसमीपे सुवर्णपट्टैरथवा राजतपट्टैः कल्पिता सोपानपट्टावलिका स्थापयित्वा तादृशधनवे द्या उपरिभागे शिवरत्र यलसितं विमानं कल्पयित्वा
आन्तरालिकभित्तिकोणादिभागेषु नानाचित्रलसितं वितानजालञ्च रचयेत् । किञ्चास्याश्शालायाः पूर्वभागे पूर्वोक्तरीतियुनं पूर्वभवनमथवा पूर्वशाला स्तम्भाष्टकयुतां निर्मापयित्वा प्रथमद्वारसव्यापसव्ययो राज्ञां जयप्रदं खड्गचिह्न तत्पुरत एव रक्षाकार्यज्याप्तयामरक्षाकारिणां च गणं स्थापयेदित्युपदेशः ॥
तस्मादेतावता वाक्यजालेन राजकीयधनशालाया बाह्य

Page #388

३३५
मान्तरालिकं लक्षणं रचनाविशेषक्रमश्च प्रायशः प्रतिपादिताः । लक्षणान्तराणि तत्तत्स्थाने मानादीनि च म्वयमूह्य युक्त्या शिल्पिवर्यः प्रकल्पयेदिति भावः । एवं धनशालाल क्षणवाक्यार्थो ज्ञेय इति ॥२८॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकावरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां भाण्डागारलक्षणनिरूपणं नाम
अष्टादशोऽध्यायः ॥

Page #389

अथान्तःपुरलक्षणविविधगवाक्षलक्षणकथनं नाम
एकोनविंशोऽध्यायः । यशो धनं कलत्रश्च रक्षणीयं महीभुजा । तत्कोशरत्नजनकमनर्घ कथितं बुधैः ।। १ ।। तम्मात्तद्धा रक्ष्यं सपत्नेन महीभुजा । प्राकारावृतहान्तस्तत्स्थलं कार्यमीरितम् ।। २ ।। आपदेवस्य भाग वा वारुणे वा विशेषतः ।
॥ एकोनविशाऽध्यायः ॥ अथ शुद्धान्तलक्षणकथनात्मकमेकोनविंशाध्यायमारभते---- यशो धनमित्यादिना । सत्मवियवंशजातानां सार्वभौमादीनां सर्वेषां भूमिपालानां दिग्विज यादिना यशसंपादन, न्यायमार्गेण धनसंपादनं, सत्कलत्रसंरक्षणमित्येतत्त्रयमेव बहुविधश्रेयस्करम । तत्रापि विशेषतः सत्पत्न्याख्यक्षवियाणीसंरक्षणेन स्ववंशरत्नभततन याद्याविर्भावेन राज्यपरिपालनरूपप्रजारक्षणादिना स्वर्गादिसत्पदप्राप्तिरपीति शास्त्रकारैस्तत्र तत्र प्रतिपादितत्वात तदेव हृदयं मनसि निधायाधुनाऽत्र शास्त्रकारोऽपि तद्वाक्यानुवादपूर्वकं तादृशश्नत्रियमहिष्यावासभूतान्त:पुरलक्षणमाह - प्राकारावृते. त्यादिना ॥
पूर्वप्रतिपादितशैल्या नगरलक्षण प्रकरणोक्तप्रमाणसहित

Page #390

३ ३७
चतुरथं दैतवा तत्प्रकल्पयेत् ॥ ३ ॥ दण्डद्वादशवेशालय मण्डलाकारमध्यभाक् । त्रिभौमः पञ्चमौमा वामध्ये वास्थसंयुतः ॥ ४ ॥
मध्याधिष्ठान संक्लृप्तवोपशालावृताङ्गणः ।
प्राकारावृतभूपहर्म्यस्यान्तर्भागे आपदेवस्थाने, आहोस्वित्तत्र तादृशवैशाल्यादिमानोपेतस्थलाभावे वारुण्यां वा दिशि पट्टमहिण्यावासस्थानाख्यमन्तःपुरं स्थापयेत् । एवं तत्र किल स्थापनेऽन्तःपुरलक्षणवाक्यसाफल्यमिति भावः ||
---
तस्मात्तादृशान्तःपुरमुख्यकल्पनस्य प्रमाणन्तु भूपदण्डद्वादशकवैशाख्यमित्युक्तं भवति । अस्य विशदार्थस्तु – अत्र खलु शुद्धान्ते मुख्यकल्पनं चतुरश्राकारमथवा दैर्ध्याधिक्यसमेतं वा तत्तद्रूपप्रासादृकल्पनस्वरूपवन निर्मापणीयमिति भावः । सर्वथा तत्र कल्पने शुद्धान्ते भूलदण्डद्वादशकवैशाल्यहीनत्वं न कार्यमिति समयः । तस्मादेतादृशान्तःपुरमुख्यकल्पनं
.
हस्त
तावन्मध्याधिष्ठाने स्थापनीयमित्यर्थः । कोऽर्थो मध्याधिष्ठानशब्दस्य ? उच्यते — हस्तद्वयोत्तुङ्गमानमधमाधिष्ठानम् । चतुष्कोत्तुङ्गमानं मध्यमाधिष्ठानम् । हस्तपट्को त्तुङ्गमानमुत्तमाविष्ठानमिति तदीयक्रमो बोध्यः । तस्मात्तेष्वत्र शुद्धान्तनिर्माण हस्तचतुष्कोन्नतं मध्यमाधिष्ठानं जगतीवाजनपद्मपट्टकुमुदगलादि

Page #391

३३८
तद्भाग क्रीडनस्थानं कल्पयेद्वहिरेव वा ॥५॥ द्वारोपद्वारसंयुक्तः केसरक्रियया युतः ।
रचनोपेतं निर्माय तदुपर्यन्त पुरकल्पनं विभौमलसितमथवा पञ्चभौमसमेतं प्रकल्पयेदित्यर्थः ।
किञ्चैतादृशशुद्धान्तनिर्माण मुख्यकल्पनस्य मध्यमभागे मण्डलाकारां मुखीकरणाापना काश्चन विशालां शाला कल्पयेत । किमर्थम् ? तस्यामेव मण्डलाकारशालायां पट्टमहिष्याइशयनादिस्थानकल्पनमिति विवेकः ॥
तस्मात्तादृशमण्डल शाला परिनश्चतुरश्रकल्पनावधि कामुपशालां मध्ये मध्ये चन्द्रिका तपादिपतनयोग्यवार्थल सहितां स्थापयित्वा तादृशपट्टमहिषी शयनादिम्थानभागाश्चतसृष्वपि दिक्षु चतुम्समसूत्रः तस्य चत्वरभागस्यागमनमार्गम्तथैव तादृशचत्वरभागादुपशालाया आगमनमार्गश्च अलिन्दशालासमेतो वा क्षुद्रापशालायुता वा कल्पनीय इति निर्माणशैलीकथनम् । स च प्रस्तराख्यपटलान्वित इति भावः ।।
एवंप्रकारेण स्थापितानाश्चतुर्दिग्भागस्थितानां तादृशमहाशालानां प्रयोजनं किमिति न वाच्यम् । तञ्च स्पष्टमेव । कथम् ? तासूदीचीदिग्भागगतशालायां महिष्यादीनामाभरणस्थापनालकरणवेदिकाकल्पनादिकं कार्यम ।।

Page #392

मध्यागार विनिष्क्रान्तकल्पनेन समन्वितः ॥ ६ ॥ लक्ष्म्यादिलसितद्वारो बहुचित्र मनोहरः । शुद्धान्तो रक्षणोपेतः कार्यो भूपालसिद्धये ॥ ७ ॥ कौवे भूषणं प्रोक्तं वारुणे वस्त्रादिकम् । दक्षिणस्यां गन्धमाल्यं पूर्वे भोजनमीरितम् ॥ ८ ॥
३३९
गन्धर्वदेवचित्राढ्यं कल्पयेच्छिल्पकोविदः । तटाकमथवा वापीं तत्पार्श्वे कल्पयेद्बुधः ॥ ९ ॥ चेटीनां वासभवनैरन्वितश्च समन्ततः ।
एवं वरुणदिगवशालायां महिष्यादीनां कौशेयदुकुलादिकं स्थाप्यम | दक्षिणदिग्गतशालायां गन्धमाल्य मृगनाभी घुसृणादिक च स्थापयित्वा ऐन्द्रदिग्गतशालायां महिष्या भोजनवेदिका सलक्षणा स्थाप्येति ॥
1
किश्चैतादृशशालायां पुरोभागे क्षत्रियाण्यादीनां कन्दुक
आहोस्वित्तादृशशुद्धान्तनिर्माणाद्वहि:
क्रीडादिस्थानं कल्प्यम् । समुचितेऽतीव वैशात्यवति स्थले उद्यानसमीपे वा खेलनस्थानं प्रकल्प्यतामितीच्छाधीनविकल्पः । कितादृशोपशालानां नातिदूरे
स्थलान्तरे महिषी परिचारिकाणां
चेटीनामावासस्थलानि
निर्मापणीयानीत्यर्थः ॥
अपि चात्रान्तः पुरकल्पनं तावम् तत्र तत्र गजलक्ष्मी
3. S. 43

Page #393

३४०
वातायनशतोपेतो वितानादिभिरन्वितः। कलशादिसमोपेतः कल्पनीयो मनोहरः ॥१०॥
अथ विविधगवाक्षलक्षणकथनम् ॥ भूपतेस्तु महिष्या वा तुष्टयर्थ कल्पनं वरम् । कल्पनीयं शिल्पधिया कल्पमूत्रविधानतः ॥ ११॥
गन्धर्वादिप्रतिकृतिसमेतद्वादशद्वारभागसहितं नानाचित्रवितानाधलकृतं वातायनशतोपेतं सौधभित्तिप्रान्तोपरि मञ्जुलाकारक्षुद्रकलशोपेतमतिमनोहरविविधनिर्मागरचनोपेतं यामरक्षकादिरक्षावृताङ्गणबहिरङ्गणवाटिककल्पनं शिल्पी युक्त्या यथाशास्त्रमानं कल्पयेदित्युपदेशः । नात्र शिखरस्थापनादिकमित्यादिमतान्तरं नाविष्क्रियते । प्रायशो ग्रन्थान्तरकथितशुद्धान्तनिर्माणलक्षणेऽपादमेव लक्षणं लगतीति सर्वमनव द्यमिति भावः ॥ १० ॥
इत्यन्तःपुरलक्षणकथनम् ॥
शुद्धान्तनिर्माणकथनप्रसङ्गादत्र शुद्धान्तवासिनीनां महिषी. प्रमुखविलासिनीनां विहारस्थललक्षणप्रतिपादनपूर्वकं तन्निवासभवनोपयोगिबहुविधगवाझलक्षण माह -- भूपतेरित्यादिना । भूपतेस्तन्महिष्याश्च मनस्समुल्लासवर्धनचणं कल्पनविशेष कचिद्यथासूत्रमानं कल्पयेदित्युपदेशः ।।

Page #394

३४१
―
विहारमण्डपो वाऽपि महाशालाऽथवा मता । चतुरश्रं भानुदण्डमथवा तत्कलान्वितम् ।। १२ ।।
मध्यकल्पनसंयुक्तं वितानादिमनोहरम् । पञ्चभौमं सप्तभौमं नवभौममथापि वा ॥ १३ ॥
C
तच्च कल्पनं लोके बहुविधं भवति, मण्टपरूपं, शालारूपं उपरि कूपकल्पनरूपं, वरजककल्पनरूपमित्यादिना । तत्राद्यद्वितीययोर्लक्षणमत्र विशदद्यति । यथा वा मण्टपाकाररूपं वा महाशालारूपं वा शुद्धान्तनिर्माणसमीपे तत्कल्पनं पञ्चभौमान्वितं वा सप्तभौमान्वितं वा सति विभवे कौतुके च नवभोमोपेतं वा शिल्पिवर्गः प्रकल्पयेदित्यर्थः । तत्रापि कोऽपि नियमः स्वीकार्य : । यथा तच्च विहारालोककल्पनं तु स्तम्भषोडशकसंयुतमण्टपाकृतिकं यदि निर्मितम्, तदा तत्र चतुरश्रप्रमाणं भूपभानुदण्डावधिकं ज्ञेयम अथवा षोडशदण्डावधिकं वेति तदीयप्रमाणक्रमः । सर्वथा न दण्डपञ्चकहीनमिति ॥
"
यदि महाशालाकाररूपं निर्माणं कृतम्, तदा तत्र शालायां भानुदण्डदैघ्यं वैशाल्ये दण्डत्रयमिति च विवेकः । एतत्सर्वविधमपि प्रमाणजालमुत्तरत्र बहुविधशाला लक्षणप्रकरणे स्पष्टीभविष्यति ॥ १३ ॥

Page #395

३४२
सोपानपङ्क्ति संगीत कूपनिर्माणभासुरम् । चित्रतोरणयुग्द्वारचतुष्केनान्वितं तथा ॥ १४ ॥
आलोकपालिकायुक्तं तत्रस्थे तु गवाक्षकम् ।
किञ्च भूपालस्य महिष्याः मनस्नमुल्लासहेतवे कल्पनीयालोकननिर्माणम्य किंवा लक्षणमित्यत आह सोपानेति । पूर्वोक्तरीत्या चतुरश्रमायतं वा मण्टपशालाशैल्यन्तरमतं वा प्रथमभौम कल्पनं निर्माय तदुपरि द्वितीय मौमकल्वनमारभ्य सोपानपङ्क्तिसंत्रीत कूपनिर्माणाकारयुतं कल्पनं स्थापयेदित्युपदेशः । अस्य विवृतिर्यथा— कल्पनमिदं भूपमहिष्यादीनामन्तिकस्थलभासुर भूमिवनशैलोद्यानादिनिरीक्षणाय स्थापनीयं खलु । तस्मादेतत्कल्पनं पूर्वोक्तरीत्या तादृशलक्षणान्वितं प्रथमनलं निर्माय तदुपरिकल्पनं साधारणदण्डत्रय वैशाल्य सहितं चतुरश्र मथवा मण्डलाकारकल्पनं तादृशनवभौमावधिकं पतनादिभयनिरासाय पार्श्वयोः करदण्डशृङ्खलाद्युपेतं च कार्यमिति ॥
-
तव च
द्वितीयभौमतले चतसृष्वपि दिक्षु स्थापितेषु चत्वरमागेषु मनोहरगवाअकल्पन नालोकनार्थं स्थापयेत् । तथा च भौमनवकेष्वाहत्य संख्यया पत्रिंशद्भवास्थापनमिति समयः । एतादृशेषु गत्राभ्युनशालाचत्वरावृतस्य तस्य मध्यकल्पनस्योपर्युपर्यारोहणार्थं द्वितीय मौमतलात् तृतीयभौमतलप्राप्तये सोपानरचना

Page #396

३४३
पद्मपत्रगवाक्षं वा गजनेत्रगवाक्षकम् ॥ १५
स्थापनीया । एवं तृतीयभीमनलाच्चतुर्थ भीमनलप्राप्त्यर्थमित्यनया शैल्या प्रतिभोमं मोपान कल्पनं शिल्ली युक्त्या दृढं कल्पयेत् । तत्र च भोपान कल्पने भुजङ्गपरिवष्टनवत्क्रमेणोपर्युपयुत्तुङ्गे कृते सति तम्य कल्पनम्य मध्यभागे कूपाकारं मध्य चत्वरमण्डलं भवन । तच्च मण्डलं सर्वथा प्रतिभौमतलं नाच्छाइयेदिति शिल्पविदः ॥
किञ्चैतादृशी रचनां सप्तभोमावधिकं, नवभौमावधिकं वा विरचय्य अन्तिमसौधोपरि चूलीहर्यवत्कञ्चन स्थलमारोहकाणां विश्रान्त्यर्थं प्रकल्प्य तत्र च चतसृष्वपि दिक्षु क्षुद्रवातायनं परिकल्प्य तदुपरिकल्पनमध्यतलस्योपरि पृथुलैकशिखरयुतं विमानकल्पनं च रचयेदिति संप्रदायविदः ।।
किश्चैतादृशालोकनकल्पनस्य भूतलात् शिखरान्तमौन्नत्यं तु हस्तत्रिंशत्यवाधिकं मानमिति वयं वदामः । कचित्त एतन्न्यून. मानयुतं च भवेदिति सतामाशयं नैव वयमालोडयाम इति दिक् ।। १४ ॥
किश्चैतादृशालोकनसौधतलेषु स्थापनीयगवाक्ष लक्षणं तन्नामकथनेनेव शास्त्रकारोऽव व्यनक्ति - पद्मपत्रगवाक्षमित्यादिना। शिल्पकार्थेषु तावद्गवाक्षलक्षणं नवविधं भवति । यथा ---

Page #397

३४४
छटागवाक्षमथवा धेनुपादगवाक्षकम् । मृगीनेत्रगवाक्षं वा पारावतगवायकम् ॥ १६ ॥
शुकनासागवा वा बहुरन्ध्रगवाक्षकम् । तुरगास्य गवाक्षं वा कल्पयेत्तत्र शिल्पवित् ॥ १७॥
१. पद्मपत्रगवाक्षकल्पनम । २. गजनेत्र ३. छटा ४. धेनुपाद ५. मृगीनेत्र , ६. पारावत ,
७. शुक्रनासा . ,, ८. बहुरन्ध्र ,, ९. तुरगास्य गवाक्षकल्पनं चेति ॥
एतादृशगवाक्षनामकथनेनैव तदीयरचनाशैली प्रतिपादिता, तथाऽपि शिल्पिबोधायास्माभिरपि कचिद: प्रकाश्यते । यथापद्मपत्राकाररन्ध्रयुनो गवाक्षः पद्मगवाक्ष इति व्यवह्रियते, एवं गजनेत्राकाररन्ध्रान्वितो गवाक्षो गजनेवगवाक्ष इति । सिमस्य छटाभारपतना कारवन रन्ध्रसमन्वितो गवाक्षः छटागवाक्ष इति । धेनोः खुराकाररन्ध्रयुतो धेनुपादगवाक्षः । एवं हरिणीनेत्राकार

Page #398

३४५
मुखभदैनांगभद्रेश्चतुर्भदैर्युतं तु वा । अयाकीलयुत वाऽथ शिलापट्टयुतं तु वा ॥ १८ ॥
विशालरन्ध्रयुतो मृगीनेत्रवातायनमिति । पारावतगवाक्षकमित्यत्र केचिद्विवदन्ते । यथा - पारावतरन्ध्राकारमिति केचित । अन्ये तु पारावतपाद मदशरन्ध्रवदिति । एतत्मर्वमपि चिन्त्यपदवीं गाहते। शिल्पविदामाशयस्तु एतादृशचिह्नमेव पारावताकृतिसमानरन्ध्रमिति । तस्मादेवं गवाक्षे तक्षणीयमिति तत्तद्देशीयशिल्पज्ञानवतां प्राचीनशैलीमेव तदुपज्ञमित्युपदिशामः । स्पष्टमन्यत् ॥
तुरगाम्यगवाक्ष कल्पनम इत्यत्रापि तत्तच्छिल्पाचार्यपरम्परोपदेशेनैव वेद्यं तल्लक्षणमिति ॥
एतादृशं सर्वमपि गवाक्षवर्ग शिलामयं वाऽयकालघटितसारदारुमयं वा प्रकल्प्य तस्य गवाक्षस्य बहिरन्तीगे च शोभार्थ मुखभद्रेण वा नागभद्रेण वा चतुर्भद्रेण वा संयुतं कल्पनं कार्यम् ।।
किंवा मुखभद्रादिलक्षणमित्याकाङ्खायामुच्यते । यथातेषां गवाक्षाणां भित्त्यादिकोणप्रान्तेषु वा भागान्तरेषु वा मौलिभागे अधःप्रदेशे च चतुर्षपि दिक्कोणेषु भित्तिमध्यस्थापिताधारशिलापट्टिकोपरि यक्षगन्धर्वशुकयालीतुरगवारणपनगलतादिचित्रसहितं शिलामयं, दारुमयं, दन्तमयं वा कल्पनं नागभद्रनामभाग्भवति ॥

Page #399

३४६
दृढसन्धानमंयुक्तं दृढकल्पनमेदुरम् । युक्त्या शिल्पवशात्सर्व शुद्धान्ते चाथ हHके ॥१९॥ चूलीहर्येषु मदनेष्वपि मानव सद्मसु । प्रासादे विविधे रम्ये शालास्वपि च तनयेत् ।। २० ॥
इति विश्वकर्मप्रणीने विश्वकर्मवास्तुशास्त्र अन्त:पुर
लक्षणगवा मलक्षाकथनं नाम एकानविंशोऽध्यायः ॥
मुखभद्रलक्षणं तु केवल मनुप्यविहगादिमुग्व महितरचनाविशेष इत्यर्थः । चतुर्भद्रं तु चित्रादिविहीनं दाढ्यांपादनाय स्थापनीययुग्मयुग्मरूपमारदारुग्वण्डादिरिनि ।।
किश्चैतादृशमुखभद्रादीनां लक्षणान्तराणि तु शिल्पकलादीपिकायां विस्तरेण लक्ष्याणीत्यलं विस्तरण । भित्तिनिर्माणाकाराख्यककशकारादिः शिल्पिवर्गो भित्तिभागेषु तत्र तत्र एतादृश. भेदयुतां गवानावलिं स्थापयित्वा तम्या भित्तेश्च सुधालेपनादिना दृढसन्धान कार्यमित्यादिरचना शिल्पिभिरेवं स्वयमृह्य स्थलानुकूलं कलनीयति ॥
किञ्चैतादृशगवाक्षस्थापनभागेपु भित्तिरेवाति दृढा कार्या । एतादृशलक्षणान्विता गवान पालिस्तु अत्रोक्तालोकनमण्टपे हर्येषु

Page #400

३४७
चन्द्रशालासु राजप्रामादेषु मानव मदनेष्वपि विविधेषु मठमण्टपशालादिकल्पनेषु च संयोजनीयेत्याशयः ।। २० ।।
इति श्रीन दनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्यान्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्यायायाम् अन्तःपुरलक्षणगवाक्षलक्षणकथनं नाम
एकोनविंशोऽध्याय. ॥
.s. 44

Page #401

अथायुधशालालक्षणपुस्तकशालाल भणनिरूपणं नाम
विंशोऽध्यायः ॥
तत्र प्राथमिकमायुधशालालझणम् ॥ देवप्रमादनप्राप्ति: जयश्रीवर्धनं तथा । आरोग्यवर्धनं नित्यमायुधादिनिरीक्षणात् ॥ १ ॥ तम्माद्भूपतिना स्थाप्यमायुधागारकल्पनम् । प्रासादमध्यभागे वा न्यायशालासमीपतः ॥ २॥
॥ विंशोऽध्यायः ॥ अथायुधशालाल झण कथनात्मक विशाध्यायमारभने-देवप्रसादनप्राप्तिरित्यादिना। तत्रायुवशालास्थापनेन फरप्राप्तिमादी
आविष्करोति - देवेति । प्रथमतो देवादीनामनुग्रहप्राप्तिस्तद्वारा तदनु समरभूम्यादिपु विजयः, पश्चात्मप्रातराज्याभिवृद्धिः, सुतादि. श्रेयः परम्परा च । किञ्च प्रत्यहं ताहशायुधादीनां दर्शनेनारोग्यवृद्धिरायुद्धिरित्यादिश्रेयांसि भवेयुरिति शास्त्रकाराणामनुग्रहोपदेशपरिपाटी । नात्र सन्देहः कार्य इति भावः । तस्मात् भवियकुलोद्भवो भूपालः स्वस्य स्वकुटुम्बस्य प्रजानां चाभिवृद्धये आयुधशालास्थापनमवश्यं कुर्यादित्युक्तं भवति ॥
कुत्र वा स्थाप्येत्यत्राह -प्रासादेति । भूपालस्य

Page #402

३४९
अथवा मध्यशालायां नित्यवैशेषिककमात् । परशवो हरिर्ब्रह्मा सुरेशो वरुणो मरुत् || ३ | गन्धर्वपतिरर्कश्च चन्द्रमाश्चित्रकार्मुकः ।
प्रासादमध्यभागे वा आहोस्विन्न्यायशालायाः पुरतो दक्षिणे वामे वा भागे स्थापयेन्। अथवा तां तु आयुपशालां प्रासादमुख्यकल्पनस्य मध्यशालायां वा कल्पयेत् ॥
तत्र च शैली द्विविधा | प्रत्यहं दर्शनीया खङ्गादिपञ्चषायुधोपेता सामान्यशाला | अन्या तु समरादिसमयेषु जयदानचणकरवालकुन्तपरश्वाद्यायुधानां स्थापनार्थं कल्पिता महायुधशालेति । अयमर्थः नित्यवैशेषिकक्रमादित्यनेन मूलवाक्येन प्रतीयत इति भावः । सति समुचिते समये भक्त्यादौ तदा भूपालादिक्षत्रियकुमारास्तामेव महायुधशालां प्रतिदिनं महाश्रेयसे दर्शयेयुरिति च ध्वन्यते ॥
1
-
-
अत्रेयमाशङ्का — कथं वा कुन्ताद्यायुधदर्शनेन देवप्रसादजयारोग्यादिश्रेयःप्राप्तिरिति । तत्परिहारस्तु प्रन्थकर्त्री अनन्तरमेव वचनशैल्योक्त इति साधवः । तदेव विशदद्यामः । यथापूर्वोक्तप्रकारेण क्षत्रियैरेव धार्याणां खड्गकुन्तकरवालाद्यायुधानामधिपतयस्तु प्रत्मपनिलयो जगन्नाथः परमशिवः सर्वशक्तिमयो विष्णुः सर्वमन्त्रफलदायी विरिश्चिः वरुणदेवः, पवनाधिपः,

Page #403

३५०
वैनतेयो नागराजः केतुमाली महाद्युतिः ॥ ४ ॥
वैश्वानरो यमश्चैव हेतीनामधिपा मताः । अत्रिर्वमिष्ठः पुलहः काश्यपो भृगुनन्दनः ॥ ५॥ मरीचिश्च्यवनः कण्वो विश्वामित्रो महामुनिः । नारदो वालखिल्लव वृन्दको लोकदर्शकः ॥ ६ ॥
दीर्घदर्शी कुन्दरोमा गालवः पञ्चवारकः । भारद्वाजः क्षत्रपालः केशिको मधुसूदनः ॥ ७ ॥
कुवेरः सूर्यश्चन्द्रश्चित्रकार्मुकाख्यो देवविशेषो गरुडो नागनायकोऽनन्तः, केतुमाल्यना मभ' कश्चि दून्धर्व पतिरित्यादयो देवदेवेशाः सर्वविधायुवाधिपतय इत्यथर्ववेदोक्तमेव वचनमंत्र पठित्वा तर्दशादर्शनेन तेषां देवविशेषाणां दर्शनप्राप्तिः । तद्वारा भूपालादिश्क्षत्रियकुमाराणां श्रेयःपरम्परेति भावः सूचितः ॥
अत एतादृशदेवनांशभूतानामेतेषां आयुधराशीनां शक्तिकलावेदन प्रयोगप्रति महरणादिक कथ वा कहा वा एतस्म क्षत्रियवर्गयात्रागतमिति चेदाह - अनिर्वनिष्ठः पुलह इत्यादिना 1 अत्रिवसिष्ठपुलहादयो दीर्घतपस्संप्राप्तपरमेश्वरानुप्रहा दीर्घवर्चसः पुरा कृनत्रेताद्वापरकालेषु दुष्टनिप्रहणप्रवृत्तभू गलादिप्रार्थनया हरिद्वरविरिचिवासवादिदेवेशप्रेरणया च तादृशायुधानां

Page #404

मुनिसुदर्शनः पिङ्ग इत्येते मुनियतमाः । स्वरशक्तिक्रियाकोटिधमितायु पहेगिनः ।। ८ ।।
ह्रीं कारदेवः कपिलो झंकारेशः मुदर्शनः । नकारनाथस्वर्भानू रेफेशो वलिदैवतः ॥ ९ ॥
महाशक्त्युपेनानां विविध शस्त्राम् जालानां म्वरूप शक्तिप्रयोगादिकं स्वतपःप्रभावेण ज्ञात्या नदीयमातृकाक्षरोच्चारण स्वरूपक्रिया पाटवशांतसन्धानकमाचारणप्रयोग महारादीन महामन्त्र जालानि च क्षववर्गायोपदिदि शुरिति भावः । अयश्च विषयो महाभारते युधिष्ठिरं प्रति मुनी ना मुपदेशप्रकरणे स्पष्टीकृतः ॥ ८ ॥
___ एतावता प्रबन्धेन किमायानमित्यत आह - ह्रींकारदेव इति । भूपालादिभिः श्रेयसे प्रत्यहं प्रतश्यानामेता सामायुधश्रेणीनामाधारवेद्या प्राचीभागे कल्पितम्य ह्रींकारराख्य मातृकाक्षरस्माधिपतिः कपिलो मुनीश्वरः । तम्यामेव वैद्यां दक्षिणभागे कल्पितम्य झंकाराख्य मातृकाक्षरम्याधिपतिः सुदर्शननामको मुनिवरः । आहे।स्वित्सर्व जयप्रदानशीलो विष्णुकराम्बुजलसमान. श्चक्रगजो वा । एवं तद्वद्याः प्रतीचीभागे लिखितस्य नकाराख्यमातृकाभरम्य स्वर्भानू राहुरधिपतिः । तथोदीचीदिग्भागे लिखितस्य रेफाख्य मातृकाक्षरस्य वह्निदेवोऽधिपतिरिति फलितार्थः ।।
तथाचैवंरीत्या सर्वायुधमातृकाक्षराधिपतीनामेतेषां कपिला

Page #405

३५२
इत्यायुधाधीशमातृगणकाक्षरशक्तयः । विज्ञेयाः प्रत्यहं पूज्या स्थिरचित्तेन भूभुजा ॥ १०
गन्धमाल्याक्षतैश्शुद्वैम्सर्वकामसमृद्धये । अस्त्राणामपि शस्त्रागां यन्त्रागां बहुरूपिणाम् ।। ११ ।। स्थानकं मातृकान्यामं भक्त्या सम्मानयेन्नृपः । कुन्तः पाशस्तरी खड्गः करवालस्मखेटकः ।। १२ ।।
भल्लः खरः खरोद्धारो भिाण्डपालस्ममरुकः । शकुलश्व कुठारश्च टङ्कश्शलम्मृणिस्तथा ॥ १३ ॥
मुमलो बलिकाग्रञ्च खलु का मुष्टि भेदनम् । परशुम्तरवारी च छरिका च विदारिका ॥ १४ ॥
दीनां स्वरूपध्यानं तादृशायुधप्रयोगाद्युपदेष्टणा मत्रिवमिष्ठादीनां मुनिवराणां स्वरूपध्यानं नाहशायुध वर्गम्य सर्वशक्तिप्रदातृणां परमशिवहरिविरिञ्चिप्रमुग्बानां देवेशवर्गाणां स्वरूपध्यानमत्रशस्त्रयन्त्रमुग्बनानायुधवर्गाणां गन्ध माल्याद्यर्चनं तेषां दर्शनश्च कार्यमित्युक्तं भवनि । अयश्च विषयो महालक्ष्मीरत्न कोशे उत्तरभागे, महाभारते च प्रपश्चितो द्रष्टव्यः ।। १५ ।।
अथ कुन्तपाशा द्यायुध स्थापनशालाया लक्षणं प्रस्ताति -

Page #406

३५३
मण्डलामादयश्चान्ये परमर्मप्रभेदिनः । तानशेषांस्तदीशानानर्चयेत्प्रत्यहं नृपः ॥ १५ ॥ दशादिविंशतीदण्डवैशाल्येन समन्विताम् । प्राचीमुखां स्थापयेत्तु पञ्चप्राकारसंवृताम् ॥ १६ ॥ उत्तमाधिष्ठान भावां पञ्चशालान्वितां तथा । काली रुद्रपति द्वारे स्थापयेत्तत्र भूपतिः ॥ १७ ।। महावेदीमध्य भागे क्षुद्राधिष्ठान संयुता । चतुक्षुद्रपदोपेता चतुःकर्णसमन्विता ।। १८ ॥
दशादीति । पूर्वोक्तस्थाने आयुधशालामिमां कचिन यथेष्टः वैशाल्योपेतां वा देयान्वितां वा प्राकारपश्च कावृतां पञ्चशालायुतां द्वादशाङ्गणसमेनामलिन्दभागपटक युनाञ्च प्रकल्प्य मुख्यद्वार प्राचीदिङ्मुखं स्थापयेत् । तादृशमुख्य द्वारभागोपरितले पार्श्वयोश्च सपरिवाराया महाकाल्याः भैरव्या वा पराक्रम कनिकेतनस्य कालरुद्रस्य वा चित्रं, प्रतिकृति, बिम्ब वा रचयेत । एतादृशायुध. शालां पूर्वोक्तरीत्या उत्तमाधिष्ठाने प्रकल्पयेत् ।।
किश्वतस्याः शालाया मध्यभागस्थ महाशालामध्यभागस्य मध्यमे स्थले सक्षुद्राधिष्ठानां दण्डद्वयाद्यायाम सहितां काञ्चन वेदी कृत्वा तत्रैव चतुर्दिङ्मध्यभागस्थले यन्त्रस्थलमध्ये कर्णिकास्थाने पूर्वोक्तहींकारादिमातृबीजाक्षराणि बिलिख्य तन्मध्ये क्षत्रिय

Page #407

३५४
प्रागानना नागकर्णा ब्रह्मदेवा च कीर्तिता । तत्र स्वर्णमये पीठे खड्गः स्थाप्यश्शुभेऽहनि ॥ १९ ॥
शालानां मध्य भागेषु कुन्तादन्किल्पयेत्क्रमात् । हेतिनाथ प्रतिकृतिं कल्पयेत्तत्र भित्तिषु ॥ २० ॥
एकममा त्रिभौमा वा शाला सा परिकीर्तिता । शिखरत्रयसंयुक्ता छत्रयुक्ताऽथवा मता ।। २१ ॥
करवायें मुख्यकरवालं खनं वा स्वर्णपीठे स्थापयेदिति पूर्वे
णान्वयः ||
।
कोदृशलक्षणान्विता सादीत्यत्राह - चतुर्षु दिक्काणेषु क्षुद्रपदचतुष्कं कार्यम् । किं नाम क्षुद्रादम ? मनुमान्धातृयुधिष्ठिरनाख्यानां क्षत्रियकुलमणीनां धर्मविक्रमैकनिलयानां तेषां विम्वमित्यर्थः । तद्युनामितियावन् । अपि चैतेषु ईशानादिविकोणेषु चतुष्कर्णाख्यमवचित्रयुतां नादरूपेण ब्रह्मरूपेण च समन्वितां देवीं कारयेदित्यर्थः ॥
तस्मादेवमत्र मुख्यवेद्यां प्रधानायुधं विन्यस्य चतुर्दिकस्थितासु शालासु चतसृषु कल्पिताङ्गणवेदिकासु कुन्तादीनायुधवर्गास्तत्र तत्र यथाक्रमं विन्यसेदिति च भावः । पिण्डितार्थस्तु - एवमत्रायुधशाला कल्पने मध्यभागस्थितायां शालायां नृपस्य

Page #408

पताकाल कता कलप्या शुभे काले नृपाज्ञया । प्रत्यब्दं ब्राह्मणान्भपम्तापय भोजनादिभिः ।। २२ ।।
अथ पुस्तकमाल लक्षणकथनम ॥ खड्गसन्धारणं राजश्शास्त्र मेवनामेत्यपि । द्वयं (चैव विशेषण) शुभप्रदमित तम् ॥ २३ ।।
मुख्यायुधं विन्यस्य तम्याः परितः स्थि नासु शालासु कुनादिप्रहरणवांश्च विन्यस्य एम.योधनलान्वितं वा भौमत्रय महितं वा कल्पनं विरचय्य तत्र तत्र भिनिभागेषु पताकाटालकर णानि च कृत्वा शुभ काले अस्याशालाया उपरितल शिवरत्रययुक्तं विमानं वा छवाकारचित्र महितविमानं वा स्थापयित्वा भूपालस्य जन्मनक्षत्रे वा एतच्छालाशिवरन्थापनदिननक्षत्रे वा म्यश्रेयसे आयुधवर्गाधिनेतृणां देवानां प्रीतये च वेदपारगान श्रोत्रियान् ब्राह्मणान सौवर्णादिबहुविधद्रव्यदानेन पूजयेदिति शास्त्र कारोपदेशो विश्वसनीय इति घण्टापथ एवेत्यायुधशालालक्षणं सङ्ग्रहेण प्रतिपादितं ज्ञेयमिति भावः ।।
इत्यायुधशालाल क्षणकथनम् ॥
एतावता प्रबन्धेन राज्ञां श्रेयःप्रदाया आयुधशालाया लक्षणं प्रतिपाद्याधुना तद्वदव विशेषतो ज्ञानादिश्रेयोदाननिरत
8. s. 45

Page #409

३५६
विज्ञान वर्मसुकृतमुख तच्चादिवर्धकम् । शास्त्रं भपतिना सेव्यं नियमेन (मनीपिणा) ॥ २४ ।। ज्ञानेन प्राप्यते लक्ष्मीज्ञानेन सुवनइनुते । प्राणिसंरक्षणे ज्ञानमायो मन्त्रीति कथ्यते ॥ २५ ।। गुरुदेवार्चनपरः प्राणिरक्षाढवतः । यशमे कलपते भूप शास्त्र वनतारः ॥ २६ ॥ तेन तुष्यन्ति पितरो वालमा वेदपारगाः । काले वर्षति पर्जन्यो मेदिनी मम्यशालिनी ।। २७ ।। सुग्वभाजः प्रजाः मर्या न्यायस्थितिचञ्चला । इत्यादिश्चम जनकं शान्त्रमेवन मीमितुः ।। २८ ।। तग्माद्भपतिना कार्य प्रत्यहं मानमेवनम् । प्रासादे नीतिभवन पुराणामपि मध्यमे ॥ २९ ॥ विदुषां मेलनस्थान शास्त्रशाला प्रकल्पयेत् ।
चतुरश्रा शास्त्रशाला प्राङ्मुखावरणत्रया ॥ ३० ॥ शास्त्रशालास्थापन लक्षणं प्रस्तानि - खङ्गमन्धारणाम यादिना । भूपरिपालनकार्यानरतानां वत्रियाणां बहुविधश्रेयाप्रदं कार्य द्वयमेव । किं नन ? प्रत्यहं खड्गाद्यायुध मन्धारणं शास्त्रसेवनं चति । तत्राद्यस्य खड्गादेः स्थापनशालालक्षणमुक्तमेव । द्वितीयस्य शास्त्रस्थापनस्थलस्य लक्षणं यथा-चतुरश्रेत्यादिना । पुस्तक

Page #410

३५७
मध्ये कल्पविधानेन पकल्या वेदवेदिका । मुगभद्रच का मंयुताझगशोभिनी ।। ३१ ।।
शा ठानामधेया या अन्याः सान्त्राला याः कल्पनभागश्चतुर श्र. प्रमाणपती भपन एडद पायोपेन: आवरणत्रयेणावृतः
म्यापनीयः ।।
किचात्र पुस्तक माला कल्पने मुख्यद्वार प्राच्यां दिशि स्थापना यम । किच नादशावरण प्रयाणां मध्यभागे बदम्वरूपिणी चतुर श्री वाद का हम्नः योच्छायवनी निर्मापयेत् ।।
किव नाहशदवेदी कथं भूना ? गवाक्ष लक्षण प्रकरणोक्तलक्षणान्वितमुग्नभद्राख्यचित्रविशेपैश्चापेना चतुर्दिकोणे वपि ॥
किञ्च पञ्चप मोपानयुतक्षुद्राङ्गणाख्यतलपड़किशोभिता च, मात विभवे नत्र तत्र सुवर्ण रट्ट नदि तमध्य नागा च कल्पनीया । तम्मादेतादशलनणान्वितायां वेदवेदिकायामेव हं नारूढां शारदादेवी, सर्वशास्त्रबीजाक्षराधारभूनं भगवन्तं तुरग वदनं, गजबदनं वा, अम्बिकया महितं परमाशेव मथवा सपरिवारामम्बिकां, मकल जगन्निवासस्थानमच्युतमिन्दिरामहितमथवा सपरिवारामिन्दिरां लोकमातरं बिम्बाकृति चित्रगतां वा स्थापयेदित्युपदेशः ।।
किश्च देवतास्वेतासु एकां सर्वामपि वा स्थापयेदिति विकल्पश्च । तादृशवेद्यास्समीपस्थितिभाजि प्रथमावरणे एतासां

Page #411

बहिरान्धारिका युक्ता वातायनशनोज्ज्वला । एकभौमा त्रिभौमा वा शिखरणापि भामुग ।। ३२ ।।
प्रथमावरणे वेदो द्वितीयावरणे स्मृतिः । तृतीयावरणे चाप वेदनाथः परः पुमान् ॥ ३३ ।।
बिम्बादिस्थापनमिति भावः। किन्त्रात्र पुस्तकशालाकल्पने चतुरलिन्दभागवेदिको परितले मपाठ ऋग्यजुम्मामावणाख्य. श्रुतिजालपुस्तकपुतानि स्थापयेन ॥
एवं द्वितीयावरण कल्पित चतुरलिन्दभागवेदिकोपरितले मन्वादिस्मृतिकोशानस्थापयित्वा , तृतीयावरणनले महर्षिप्रमुखैः प्रणीतानि बहुविधानि शास्त्रपुस्तकादीनि च स्थापयदिति शिल्पशास्त्रीयोपदेशस्मरन्यादरणीयः ॥
किश्चात्र पुस्तव.शालाकल्यनस्योपरिभागे भौमद्वयं कार्यम । तथा च भौमत्रयमहितमेकभीम युतं वेनि विकल्पः । अपि चात्र पुस्तकशालाकल्पने तत्र तत्र द्वारभागेषु मिद्धविद्याधरगीपतिप्रमुखानां प्रतिकृति, चित्रं वा बिलिख्य तत्र तत्र भित्तिभागेषु वातातपादिप्रवेशाईगवान पालिं च स्थापयित्वा मनोहरालकरणानि च रचयित्वा तादृशावरणकल्पनस्य यथेष्टप्रमाणस्य बहिःप्रदेशे विदुषां पठितृणां च पुस्तकवाचनलेखनादिस्थान

Page #412

वाणी हय मुग्वं शम्भुमुमा मपरिचारिकाम् । स्थापयेत्तत्र कार्यज्ञः कलशादिममन्विताः । गुरुपीठसमायुक्तः प्रजानां शे मुषीप्रदः ॥३४ ॥ इति विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे आयुधशाला पुस्तकशालालक्षणकथनं नाम
विंशोऽध्यायः ॥
शालाकार मण्टपाकारं वा प्रकल्पयित्वा तत्पुरतो राजकीय कुलगुरुपीठं च स्थापयेदिति भावः ।।
_ किञ्चैवमेव पुर। नगरेष्वपि नत्र तत्र समुचिते स्थले पुस्तकशाला मण्टपाकारां वा शालाकारां वा स्थापयेदिनि चोपदेशः । अपि चेतादशलक्षणान्वितसशिग्वर पुस्तकागारस्थापनेन किंवा प्रयोजनमित्यत आह - ज्ञानेन प्राप्यने लक्ष्मीरित्यादिना । 'ज्ञानेन' इत्यादिकः 'इत्यादिक्षेमजनकम' इत्यवाधिकः पाठः स्पष्टार्थः ।।
किश्च प्रत्यहं समुचितसमये वेदस्मृतीतिहासपुराणसत्काव्यशास्त्रपठनादिना तत्त्वज्ञानप्राप्तिद्वारा प्रजारक्षणं क्षेमप्राप्त्यादिकमव्याहतं भवेदित्याशयः । स्पष्टमन्यत् ।।
अत्र तेषां सुखस्फूर्तये तादृशपुस्तकागारस्थापनक्रमद्योतकोद्धारमण्डलं लिख्यते । यथा -

Page #413

॥ चतुर्मुखद्वारयुतपुस्तकशालाकल्पनप्रकारः ।।
वेदि
पुस्तकवाचनस्थलम् ।
मण्डपाकारम ।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायाम् आयुधशालापुस्तकशालालक्षणनिरूपणं नाम
विंशोऽध्यायः॥

Page #414

अथ अन्तर्भवनलक्षणनिरूपणं नाम ॥ एकविंशोऽध्यायः ॥
प्रासादेष्वपि हर्म्येषु धनिनां भवनेषु च । विविधेष्वपि निर्माणेष्वपि मानवसद्मसु ॥ १ ॥ शालास्वपि क्वचित्कल्प्य मन्तर्गेहं विशेषतः । हस्तादिभिर्यथा देही गेस्तत्फलमाप्यते ॥ २ ॥
॥ एकविंशोऽध्यायः ॥
-
अथास्मिन्नेकविंशाध्याये राजकीयप्रामादभवनमानव मदनादिनिर्माणेषु बहुविधेषु कल्पनीयस्यान्तर्गेहस्य लक्षणं प्रतिपादयितुमादौ तत्स्थापनयोग्यस्थलं निर्दिशति - प्रासादेष्वित्यादिना । अव मानववासार्ह स्थलेष्वेवान्तर्गेहलक्षणमुक्तं, न देवालयनिर्माणष्विति प्रथमतो बोधनाक्रमः । राजकीयप्रासादेषु हर्म्येषु धनिकानां विविधेषु वासभवनेषु अन्येष्वपि विविधेषु मानवगृहेषु चत्वरेष्वेकादिशालासु वैवाहिकशालासु विशालशालादिभासु बह्रीषु शालासु च सलक्षणमिदमन्तर्गेहं शिल्पी स्थापयेत् ||
,
-
इत्थं स्थलप्रदर्शनानन्तरं तादृशान्तर्गेहकल्पनफलमाह - हस्तादिभिरिति । देही मनुष्यः करचरणाद्यद्वैर्बहुविधं कार्य सुखेन संपादयति, तद्वदेवैतादृशान्तभवनादिना पाकादिकार्योचिततत्तद्द्रव्यवर्गस्थापनद्वारा महत्फलं भवतीति विदितमेवेदम् ।
B. 8. 46

Page #415

तस्माच्छिल्पविदा कार्य कार्यनिर्माणहेतवे । द्वयश्चतुष्कमथवा गेहानामष्टकं तु वा ॥ ३ ॥ कल्पयेच्छिल्पशास्त्रज्ञो द्वादशं वाऽथ पोडश । पूर्वद्वारतलप्रान्ते देहल्याः पार्श्वयोरपि ॥ ४ ॥ प्रथमावरणोल्लामिचत्वरेषु च मध्यमे । द्वितीयावरणष्वेवं शालासु विविधासु च ॥ ५ ॥
साधारणमानवसदनेषु, भवनेषु, हयेषु वा एकस्मिन्गृहोत्तम तादृशान्तर्भवनद्वयमवश्यं कार्यम । न तब्यूनतेति भावः । ततो यथाविभवमन्तर्भवनानां चतुष्कं वाऽष्टकं द्वादशकं पोडशकं वा स्थापयेदिति विकल्पः । ग्रन्थान्तरेष्वेतादृशान्तर्भवनानां पटकदशकचतुर्दशकषोडशफाधिकानामपि अन्तर्भवनकलनानां निर्माणस्याप्युक्तत्वादौचित्याय तन्नेह प्रपञ्चयतेऽस्माभिः ॥
तस्मादेतादृशान्तर्भवनानि पूर्वनिर्दिष्टगृहोत्तमेषु कस्मिन्या स्थाने स्थाप्यानीत्या मानायां तदाह - पूर्वद्वारतलप्रान्त इत्यादिना। सर्वेषां मानवभव नानां गृहादीनाञ्च मुख्यद्वारं नगरलक्षणोक्तशैल्या यत्र कुत्र मा स्थले स्थापितमपि तस्य प्रथमद्वारम्य पूर्ववेदिकायाः पार्श्वद्वये कचिदेकस्मिन् भागे, तथा देहल्यां पार्श्वद्वये, ततः प्रथमावरणाख्यकल्पनविशेषभागचतुष्के चत्वरसमीपाङ्गणतलेषु शालाकोणेषु द्वितीयावरणकल्पनभागेषु सर्वत्र

Page #416

३६३
युग्मस्तम्भसमोपेतं युग्मतूलादिसंयुतम् । कारयेच्छिल्पशास्त्रज्ञो धनुर्मुष्टिद्वयादिकम् ॥ ६॥
विवाहशालादिमेपु मध्यभागशालाकोणान्नभागेषु, ततः पश्चाद्भागे तृतीयावरणस्थलेष्वपि स्थलान्तरे समुचितेषु स्वेच्छया निर्दिष्टेषु वा यथाभूलाभं यथाकल्पनं यथाविभवमेनादृशान्तर्भवन कल्पन स्थाप्यमित्यर्थः । तथा कल्पनेऽपि एतादृशलक्षण सहितान्येव कल्पयदिति । तत्रापि कोऽपि नियमः आयुरारोग्यवृद्वगादिश्रेयसे शिल्मिभिः स्वीकार्य इत्युपदेशः ।। ५ ॥
तस्मात्तादृशान्तर्भवनादिनिर्माणेषु कानि तानि लक्षणानीत्याका सायां तल्लभणं सम्यग्विशदयति --- युग्मस्तम्भेत्यादिना । प्रथमत इदमत्र बोध्यम । किं तदन्तर्भवनं नाम ? क्षुद्रगृहमित्यर्थः (भाषायां .../amya) । एनादृशक्षुद्रगृहं तावत्प्रायशो भागत्रये भित्तिसंवृतमेकस्मिन्भागे मध्यप्रदेशे द्वारणैकेन युनं कार्यम् ।।
कचित्स्थलविशेषे भागद्वये भित्तिं अवशिष्टभागद्वये द्वारद्वयश्च स्थापयेत् । अपरत्र स्थले भागत्रये द्वाराणि त्रीणि एकस्मिन्नेव भागे भित्तिम , कचित्पूर्वादिचतुर्दिग्भित्तिमध्ये चतु
राणि च क्रमाकल्पयेदिति । किञ्चतादृशभेदकल्पने तादृशद्वारकल्पने च पुरतः स्थले स्तम्भद्वयसहितामथवा सति स्थलवैशाल्ये युग्मसंख्याकस्थलोपेतां क्षुद्रशालामथवा स्तम्भ

Page #417

३६४
चतुरश्रं वर्तुले वा कोणषटकमथापि वा । कोणाष्टकसमायुक्तं युग्मपट्टममन्वितम् ॥ ७ ॥
चतुष्कोपेतां शालामित्यादिकल्पनशैलीमप्यूह्य करणीयमिति क्रमः । इत्यादिकमान्तरालिकक्रमं शिल्पी स्वयमेव ज्ञात्वा तत्र तत्र मानवसदनादिषु स्थलानुकूलं यथाविभवमन्तर्भवन कल्पनमिदं कारयेदिति सङ्ग्रहेणोपेदशः ||
इत्थंप्रकारेण सामान्यलक्षणं प्रतिपाद्याधुना विशेषलक्षणानि विशदयति — युग्मतूलादिसंवृतमित्यादिना । यथा युग्मसंख्याकस्तम्भकल्पनं निर्माणेषु सर्वेषु विहितं तथैवान्तभवन कल्पनेष्वन्तर्भागेषु स्थानीय तुला दारुखण्डानामपि युग्मसंख्याकल्पनं शिल्पशास्त्रनियम इति बोध्यम ॥ ६ ॥
किश्वदमन्तर्भवनं चतुरश्ररूपं वा दीर्घरूपं वा वर्तुलं कोणषट्कयुतं वा कोणाष्टकयुतं वा स्थापयेदिति स्थलेच्छानुकूलविकल्पः । न तु त्रिकोणाकारवदिति भावः । तथा स्थापने तस्यान्तर्भवनस्य देवैशल्यप्रमाणादिकं सर्वमपि युगसंख्याकमेव । न तु एकत्रिपञ्चादिविषमसंख्येति भावः । सर्वथा धनुर्मुष्टिद्वयवैशाल्यायामान नहीनता शस्तेति । तादृशधनुर्मुष्टिद्वयप्रमाणयुतं अन्तर्गेहं तु कृषिकार्योचित सीरशङ्कुला दिस्थापनाईमेव । न तु जनवासायेति विश्वकर्मशिल्प समयः ॥

Page #418

३६५
द्वारयुक्तं द्वारहीनं क्वचित्तच्च प्रकल्पयेत् ।
तस्मात्मर्वथा प्रामेषु नगरेष्वपि तादृशधनुर्मुष्टिचतुष्कादारभ्य पृथुलदृढमुखीकरणादिकार्योचितं प्रमाणं यथा स्थलविभवं कल्पयदिति तत्क्रमः ।।
किश्चात्रान्तर्भवने मति विभवे युग्मपट्टरचनां स्थापयेन । युग्मपट्ट नाम द्वाराणां बहिरन्तश्च भित्तिप्रान्ते दृढार्थ फलकास्थापनमिति केचित । वयं तु अर्गलादिनिवेशार्हस्थलं द्वारम्य कवाटस्य संयोजनाय अयःकीलबन्धश्चेति । प्रायशो द्वाराणां कवाटयुगलस्योक्तत्वात् तादृशयुग्म पट्ट कल्पनमुचितं इति शिल्पविदामाशयः साधुरेवेति । न त्वनान्तर्भवने पूर्वप्रतिमादिशैल्या एकादि चतुरिममे तकल्पनं न्याय्य मेव ।।
परन्तु मूले द्वारदीनमित्युक्तत्वात द्वारविहीनकल्पनं सर्वत्रानई मेव । वैफल्यशोभाराहित्यादिकं च तादृशान्तर्भवन गुहेति वक्तुमपि शक्यमिति चेन्न । द्वारहीनमित्यत्रायमाशयः । यथा तत्र तत्र सारदारूखण्डकृतद्वार कल्पनं माऽस्तु | परन्तु तादृशद्वारस्थापनस्थाने चतुःशालासम्मेलनादिस्थलेषु मुखीकरणादिसौकर्यशैल्यैव द्वाराकारं गमनागमनयोग्यमिष्टिकासुधादिभिरेव कल्पनं कार्यमिति मतिः ॥
किन शिल्पकार्येषु प्रायशो द्वितलादिसौधनिर्माण

Page #419

कवाटयुगलोपेतं पार्श्वयोः सगवाक्षकम् ॥ ८॥
कार्येषु एतादृशेष्टिका द्वारकल्पनमेव सोको व हमिति वचनप्रतीतेश्च । अतः कार्यविच्छिल्पी स्वीययुक्त्या गृहपत्यादेरिच्छावशेन च तत्र तत्र कल्पनस्थलानुगुणं कचिदागवण्डमयद्वारं, कचिदिष्टिका. द्वारश्च सशिलापट्टकं स्थापयेत् ॥
अब शिलापट्टकमित्युक्तेन साकल्येन शिलाखण्डन द्वारवत्त्वम । किन्तु दाढ्यांपादनाय चिरकालस्थितये च तादृशद्वाराणामधःप्रदेशे, दारुखण्डकृतद्वाराणामधःप्रदेशे, मचित्रमसृणिम शालिनी शिल्पफलका स्थापनीयेत्यर्थः । एवंरीत्या द्वारकल्पने कचिदिष्टिकामयद्वारस्थापनस्थाने सुधामदिनशिलाखण्डगणेद्वारञ्च युज्यन इति केचिन् । तच्च न मानव मदनेषु शस्तम् । परन्तु यथा मण्टपनटाव.कूप वाप्यादावे। नास्थापनमुचितमित्यन्ये :)
एवं द्वाराणां स्थापनली स्थलभेदेन कल्पनभेदेन च बहुविधोक्ता भवति । तस्मात्तन्मानलक्षणाविज्ञस्तक्षकक शकारादिः पूवोक्तरीत्या स्थलानुगुण द्वाराणि स्थापयित्वा तेषां कवाटयुग्मं वा युग्मयुग्मकवाट द्वयं, क्वचिद्रामगृहेषु एकमेव कवाट वा स्थापयेदिति क्रमः ॥
किश्च तादृशद्वाराणां समुचिते भागे समुचितशालादि

Page #420

३६७
द्वारोपद्वारयुक्तं वा युग्मयुग्मकवाटकम् | अन्तर्बहिश्व भित्तीनां प्रान्तेषु क्षुद्रपट्टिका ॥ ९ ॥
समभानं पुरोमानं कल्पयेयुक्तिपूर्वकम् । विषमस्थलमानैव कार्य कुत्रापि शिल्पिभिः ॥ १० ॥
भित्तिसम्मुखमाग्वाऽपि न स्थाप्यं स्तम्भममुग्वम् । - युग्मयुग्मविभेदेन समसंख्यां प्रकल्पयेत् ॥ ११ ॥
कल्पनेषु सव्यापसव्ययोर्भागयोर्गवाक्षद्वयं सममानं निम्नोन्नतरहितं स्थापयेत् । किञ्च तादृशद्वाराणां तरणानन्तरं तत्समीप एव तन्मानयुतमेवोपद्वारं च कचिदलिन्द भागयुतकल्पनाविशेषेषु बहुविधेषु भवनादिकल्पनेपु स्थापनीयमित्यर्थश्च प्रतीयते ॥
किचैत्रमत्रान्तर्भवने विषमसंख्या न कार्या । तथा न स्तम्भकुड्यभित्तिकोणादिसम्मुखं स्थापनीयम् । किकस्यां शालायां प्राचीभागेऽन्तर्भवनद्वयं कल्पितं यदि तदा प्रतीचीभागे च तन्मानमेवान्तर्भवनद्वयं तदीयद्वारगवाक्षवितानादिलक्षणोपेतं समतले स्थापनीयमित्येतत्क्रमश्र बोध्यः । इदव लक्षणं साधारणप्रामगृहेषु, मानवसदनेषु, धनिक भवनेपु, राजकीय हर्म्य - प्रासादेषु, बहु सौध मञ्जुल कलरनेषु अवश्यं कल्पनीयमिति शिल्पिनां संप्रदायो बोध्यः श्रेयस्कर: शोभाजनक सौकर्यावहश्चेति साधवः ॥

Page #421

३६८
द्वयोस्तु मध्यमे भागे वेदिवैवाहिकी मता । नानासनसमोपेतं दीपभागविराजितम् ||
किन शैल्या तयाऽन्तर्गेहकल्पनेऽपि तादृशद्वाराणि किञ्च चतुरशालासम्मेलनस्थलेषु वा तत्र तत्र चत्वरमभ्यसूत्रपातीनि स्थाप्यानि न पार्श्वयोः : गमनागमनसूत्रवन्तीति । किख तषा द्वाराणा मौन्नत्यवैशाल्यादिमानेषु प्रायशः परम्परं न वैपम्यभाक्तत्रं कल्पनीयमिति नियमेन क्वचित्प्रथमद्वारवैशाल्यापेक्षया द्वितीयद्वारस्य किञ्चिन्न्यून प्रमाणत्वं तृतीयद्वारे तदपेक्षया किञ्चिन्न्यूनत्वं ; तदपेक्षया किञ्चिन्न्यूनत्वं चतुर्थद्वार इत्यादिकः क्रमस्तु साधारणमानवभवनेष्वेव कल्पनीयः । धनिनां भवनेषु भूपालानां हर्म्यप्रासादेपु सर्वत्र भौमतलकल्पनेष्वपि द्वाराणां परस्पर मौन्नत्यवैशाल्यादिप्रमाणं सममेव स्थापनीयम् । तदानीमेव तेषां भौमतलकल्पनानां शोभादायादिकं कल्पनसौकर्यादिकं सौन्दर्यादिकति शिल्पसमयः ॥ ११ ॥
किश्वरीत्या भवनेषु स्थापितानां अन्तर्गेह योरन्तर्गेहानां मध्ये वा क्वचित स्थळे वैवाहिकवेदिरिव क्षुद्रवेदी हंसादिचित्रयुता भूतले सुधादिरचनेोपेता निर्मापणीया ||
किञ्च तादृशभवनस्य मध्यभागे वा प्रान्तभागेषु वा उम्नतफलका सनक्षुद्रखव महाख दूव शयनासनादीनि दीपस्थापनतलानि च युक्त्या तत्र तत्र स्थलेऽन्तर्भवनप्रमाणानुगुणं स्थापयेत् ॥

Page #422

३६९
अन्तर्गृहं बहुविधं कारयेच्छिरपतन्त्रवित् ॥१२॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे अन्तर्भवनलक्षणनिरूपणं नाम
॥ एकविंशोऽध्यायः॥
अपि चैतादृशान्तर्गेहानां भित्तिमानेषु औनत्यं पटलावरणगोपानसीभागेषु समप्रमाणं, समसंख्यात्वं, निम्नोन्नतराहित्यं, दृढार्गलसहितकवाट द्वयचतुष्काद्युपेतञ्च शिल्पिवर्गो युक्त्या तत्तत्स्थलानुकूलं अन्यत्कल्पनञ्च रचयेदिति संग्रहेणान्तर्भधनलक्षणमुक्तं बोध्यम् ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायो
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां अन्तर्भधमलमणनिरूपणं नाम
॥ एकविंशोऽध्यायः॥
B. 8. 47

Page #423

अथ भोजनशालालक्षणनिरूपणं नाम
द्वाविंशोऽध्यायः॥
पृथिव्यादिमहाभूतैर्निर्मिता मानुषी तनुः । तस्मात्तदुत्थसद्रव्ये स्तस्याः पोषणमीरितम् ॥ १ ॥ यथाकालं पक्कमन्नं भक्ष्यं खाद्यश्च लेह्यकम् । भुञ्जीयान्मतिमान्देही स्थाने सल्लक्षणान्विते ॥ २॥
तम्मात्सुखादिश्रेयोऽर्थी भोजनागारमुत्तमम् । स्थापयेत्स्वगृहे नित्यं नैमित्तिकमिदं बुधः ।। ३ ॥
॥ द्वाविंशोऽध्यायः ॥ अथ भोजनशालालझणकथनात्मकं द्वाविंशाध्यायमारभतेपृथिव्यादिमहाभतेरिति । पृथिव्यतेजोवायवा काशस्यमहाभूतपञ्चकोशैरेव ब्रह्मणा मानुपी तनुः सृष्टा । तस्मात्कारणात्तादृशपृथिव्यादिपञ्चभूनेभ्यः प्रवृद्ध स्तण्डुलाढकचणकशाकादिवगैरेव सा मानुपी तनुः पोषणीयेति शास्त्रकारवचनम् ।।
तथा तादृशभोज्यवाद्यचोप्यलेह्यादीनां पक्कपदार्थानां क्षुन्निवारणाय स्वीकरणेऽपि यथाकालं सम्यक् पक्कमुत्तमस्थलेष्वेव भोक्तव्यमित्यादिको विषयो भोजनकुतूहलाख्य पाकशास्त्रग्रन्थेषु प्रसिद्ध एव । तस्मादुत्तमस्थल जायमानसुखजीर्णारोग्यपुष्टयायु
नादिसुखापेक्षा पुमाम् यथाशक्ति स्वीयसदने भोजनस्थलं

Page #424

३७१
युग्मदण्डसमोपेतं देध्य विंशतिदण्डकम् । नैमित्तिके कल्पने तु मध्यभित्तिसमन्वितम् ॥४॥
यथाशास्त्रप्रमाणं कल्पयेदित्युक्तं भवति । तच भोजनागारं द्विविधम् - नित्यभोजनागारम , नैमित्तिककालभोजनागारश्चेति ॥
किश्च तत्रैवं व्यवहारः । यथा-प्रामेप कचित्पुरेषु स्थलान्तरेषु च क्षुद्रेषु साधारण मानवगृहेषु भोजनागारमिति लोकव्यवहार उच्यते । प्रथमतो निर्दिग्रामगृहभोजनस्थलप्रमाणापेक्षया अतिवैशाल्यायामयुतत्वेन भवनादौ तस्य शालारूपेण कल्पितत्वादित्ययमर्थः अगारशालापदेनैव सूच्यते । तस्मादाद्यस्य ग्रामगृहभोजनागारस्य प्रमाणं तु साधारणदण्डद्वयमारभ्य विंशतिदण्डावधिकदैर्घायुतमिति भावः । वैशाल्यश्च तथा माधारणदण्डद्वय. मेवेति वाक्यार्थः स्फुरत्येव । द्वितीयस्य धनिकभूपालादिभवनेषु कल्पितस्य भोजनशालाख्यकल्पनस्य प्रमाणं तु तहिगुणितमिति भावः ॥ ___अस्य विवृतिर्यथा -धनिकादिभवनकल्पितभोजनशालाया वैशाल्यं भूपदण्डद्वयप्रमाणम । देय॑न्तु भूपदण्डविंशत्यधिकमिति । किञ्चास्यां शालायां मध्ये मध्ये समुचित स्थले षड्वाऽष्टौ वा दश वा महाङ्गणानि प्रकल्प्य तेषामङ्गणानां मध्यभागे भक्ष्यले खाद्यव्यञ्जनादिभोजनद्रव्यस्थापनवेदिकां द्वित्र्यङ्गुलौन्नत्यां चतुरश्रां स्थापयेत् ॥

Page #425

३७२
अथवा स्तम्भपञ्चाशद्वारस्तम्भयान्वितम् । पार्श्वयोरुभयोः स्थानं चत्वारिंशत्पदं पृथु ॥ ५ ॥
भक्ष्यादिस्थापनार्थाय वेदमध्ये पादका ।
किन तादृशभोजनस्थापनवेद्याः पुरतः पश्चाच पद्रियरीत्या भोक्तृणामासनादिकं स्थाप्यमिति समयः । तथा चेमां धनिक भूपालादि भोजनशालां द्विपाशत्स्तम्भोपेतां तादृशभूपदण्डविंशतिकदैर्यान्विताच कारयेदिति फलति । अयमेव शालाकारकल्पनप्रकार इति भावः ॥
·
उद्धार मण्डल
कथं वा प्रकल्पनशैलीत्याकाङ्गायां शिल्पिस्थ पत्यादिसुखब्रोधनाय निर्माणः क्रमोऽस्माभिर्लिख्यते 1 लेखचेन च प्रकाश्यते । यथा --- अस्यास्तु धनिक भोजनशालायाः प्रत्येकं स्तम्भदशकोपेता चतुरश्रेणिका प्रताप सच्य भागयो। स्थाच्या । तथा च तथा स्थापने अङ्गणत्रयं भवति । तत्र च मध्यमाङ्गणश्य मध्यभाग एव कश्चिन्मण्डरः स्तम्भद्वादशत्रुतः कल्पनीयः । तस्मिन्नेव मण्टपे पूर्वोक्तमानयुतायां अधः कल्पितवेद्यां भक्त्य भोज्यव्यञ्जनादिस्थापनमिति भावः । एवं करणे तत्रोपविष्टामां भोजनानां परिवेषणसौकर्यादिकमिति चान्तरालिको भावः । अपि चैतस्यां भोजनशालायां उभयोः पार्श्वयोः पीठाद्यासनानि स्थाप्यानि । तच देशभेदेन इष्टिकासुधादिभिः स्थिरत्वेन कल्पन,

Page #426

वातातपप्रवेशार्हा विभक्ताङ्गणशेखरा ॥६॥ एकाङ्गणेन युक्ता वा चाङ्गणद्वयभासुरा । शाला मैक्षुकमोज्या वेदिकोपरि कीर्तिता ॥ ७॥ स्निग्धं भूमितलं कार्य दीपासनसमन्वितम् । पीठादिरचनोपेतं कल्पयेच मनोहरम् ॥ ८ ॥ भैक्षकाणां यतीनाश्च स्थानमन्यत्प्रकीर्तितम् ।
दारुखण्डन फल कादिना तात्कालिकपीठस्थापनकल्पनञ्चेति द्विविधं वा यथाचारमनुष्ठेत्रम् ॥
किश्वास्याश्शालायाः पार्श्वभागे यदि भित्तिनिर्माणमतितुङ्गं विरचितं तदा तव वातातपादिप्रवेशयोग्यगवाक्षकल्पनं तत्र तत्र समुचिते स्थले द्वीपस्थापनतलञ्च प्रकल्प्य भूतलमतिस्निग्धं सुधालिप्तमथयेष्टिकादिलिसचित्ररचनमधःपट्टिकाख्यरङ्गबल्लयादिरचनोपेतं निर्मापणीयमिति सझे पेणास्याः धनिकभूपालभोजनशालाया लक्षणकल्पनम् । एकभीममेव मध्यमाङ्गणमध्यतलकल्पितामवेद्या उपरिभागे क्षुद्रशिखररचमा वा कूटो पा जंबिका था क्षुद्रकलशान्वितचतुरश्रय लादिकल्पनं वा कार्यमित्यादिलक्षनान्तराणि सु स्वयमेवोह्य शिल्पिभिः कार्याणीनि भावः ॥
प्रसङ्गादत्र स्थलान्तरलक्षणमप्युच्यते । यथा- मैक्षकाणामि'त्यादिना । समवेष्वागन्तुकानां भक्षयाविनां यतीनां परिव्राजकादीनां

Page #427

३७४
पृथगेव तथा कल्प्यं स्थानं माणवकादिनाम् ॥ ९ ॥ पितॄणां स्थानमन्यच्च कीर्तितं तन्त्रपारगैः ।
योषितां भोजनस्थानं पृथगेव प्रकल्पयेत् ॥ १० ॥
भोजनस्थलं तु पृथगेव स्थापनीयम् । न मानव भोजनागार एव तान् भोजयेदिति भावः । तच्च यतीनां भोजनस्थानं तावन पृथक चतुरश्र वेदिकारूपं अथवा कोणरूपं मण्डलाकारं वा वैदिकास्थानं प्रकल्प्य तदुपरि एणाजिनं च स्थाप्यमिति मतिः । एवं वेदशास्त्राभ्यसनशीलानां विद्यार्थिनां बहूनां भोजनस्थानं क्षुद्रशालारूपम अथवा महाशालारूपमङ्गणचतुष्कादियुतं यथावटुसंख्यं वैशाल्यादियुतन कार्येन ॥
एवं व्रतश्राद्धादिदिनेषु आवाहनीयपितॄणां वम्वादिरूपाणां श्रोत्रियब्राह्मणानां भोजनस्थानं शुद्धस्थले समुचिते पृथगेव कार्यम् । तच्च चतुरश्रमासनं वा यथास्थलविभवमासनं कल्प्य - मिति समयः न मण्डलाकारकोणाकारकल्पनमेषां शुद्धये चेति । इदञ्च श्राद्धनिमन्त्रितत्राह्मणभोजनस्थलं एकाङ्गणयुतम, अथवाऽङ्गणद्वयातिभासुरं स्तम्भचतुष्कसहितमथवा शालारूपं कल्पयित्वा तस्य दक्षिणाननमेत्र स्थापयेदिति पितृतृप्तिकार्यज्ञाः शिल्पतन्त्र पारङ्गताश्च ॥
एवं योषितां भोजनशालाऽपि पृथगेव स्थाप्या । तत्कल्पनं

Page #428

मध्य चत्वरसयुक्तशालाभिस्तिसृभिस्तु वा । द्वाभ्यामुपेतमथवा चतुरङ्गणमासुरा ॥ ११ ॥ वर्तुलादिकमेतत्तु कारयेन कदाचन ।
मण्डलरूपमथवा शालारूपं मङ्गलवेदिकोपेतं चतुरश्रमायतं वा प्रकल्पयेन । भवनवास्तुमा नवदेव स्थापयदित्यन्ये । अत्रापि वङ्गको मल पाञ्चालकुरुकेकयमगधचोळपाण्ड्यादि देशीय शिष्टाचारकल्पनमेव युक्तं पश्यामः ॥
पिण्डितार्थस्तु सर्वत्र ग्रामपुरादिषु गृहादौ यतिपति. परिव्राजकादीनां भोजनस्थलं समुचितशुद्ध भूमौ वेदरूपकल्पनं पृथगेव कार्यम । अन्येपान्तु माणवकपितृमीमन्तिनीगृह पतिप्रमुखभोजनागारं तु मध्य चत्वरसमेतं प्राच्यादिचतुर्दिग्भागेषु चतुश्शालासंयुतकल्पनमथवा शालात्रयावृतमथवा स्थलवैपुल्याद्यभावे शालाद्वयसमेतं वा कल्प्यम । ग्राम गृहेष्वेकशालायुतकल्पनमपि न दोषायेति संप्रदायः । इदश्च भोजनागारं ग्रामगृहेषु नगर. भवनसदनादिषु भूपालहर्म्यप्रामादादिषु पश्चाद्भाग एव स्थापनीयमिति शास्त्रीयनियमो नोल्लङ्घनीयः। कुतः? तदादरवतां विश्वस्तानां तद्रीत्या कल्पनं बहुविधश्रेयाप्रदमिति वास्तुलनणविदः ।।
कुत्र वा पश्चाद्भागस्थलनिर्देश: ? उच्यते --- सर्वत्र प्रामनगरगृहादिषु देयान्विते चतुरश्रे वा कल्पने दण्डेन रज्जु

Page #429

३७६
सूत्रादिना वा त्रेधा सममानं बिभक्ते प्रथमभागे उत्तरत्र प्रतिपादयिष्यमाणलक्षणान्वितं लक्ष्मीद्वारं प्राथमिकं स्थाप्यम | तद्वारप्रदेशमारभ्य देहलीशालासी मावधिकः प्रथमावरणनामकः पूर्वभागः ॥
ततश्च त्वरवाथलाख्यचत्व र वैवाहिक शालादि बहुशाला युतस्य
एकादिभौमतलयुक्तस्य कल्पनस्य
द्वितीयावरण
उपरिभागे
नामकस्य मध्यभाग इति नामान्तरम् ||
ततः पाकादिकार्योचित बहुविधद्रव्यस्थापना हन्तिर्गेहकूपचत्वरशाला भोजनशालादिकल्पनसमेतस्य निर्माणस्य तृतीयावरणनामकस्य पश्चाद्भाग इति नाम । तादृशपश्चाद्भागे तद्वास्तुभागे गृहमहान समामेय्यां क्वचित देशेषु विन्ध्योत्तरेपु वायव्यां प्राच्यां वा दिशि स्थापयेत । तत्रैव पुरोभागे पुरशालान्तर्भवनासुपेते तादृशपचनागारद्रव्यराशींश्च स्थापयेत् । किश्च तदनुगुणं तस्य कल्पनमन्तर्गेहलक्षणान्वितं कारयेदित्यन्ये ॥
सर्वथा प्रायशो देशेषु वास्तुस्थलानुगुणं महानसवास्तुसीमनि आप्रेयभागे चुल्लीं निधाय व्यञ्जनादिपाकक्रियारच नोपयोगिनां दधिघृततैलमाण्डादीनां स्थापनस्थल तत्र करूपयेत् । किन तस्य पाकभवनस्य पूर्वभाग एवैतादृशलक्षणान्वितां भोजनशालामेतयोः कल्पनयोर्मध्ये इष्टदेवतानित्यपूजार्हस्थान क्षुद्रग्रहरूपं क्षुद्रशालारूपं वा यथास्थलादिविभवं प्रकरूपयेदिति पिण्डितार्थः ॥

Page #430

३७७
चटूनां प्राङ्मुखः पीठः पितॄणामुत्तराननः ॥ १२ ॥ ऐन्द्रं वारुणकं शिल्पी पुंसां श्रेयःप्रदो मतः । योषितां प्राङ्मुखशस्तः सौभाग्यतनयप्रदः ॥ १३ ॥ इति विश्वकर्मणीविश्वकर्मवास्तुशास्त्रे भोजनशाला लक्षणनिरूपणं नाम || द्वाविंशोऽध्यायः ॥
तथा च तत्र भोजनशालायां विद्यार्थिनां माणवकादीनां भोजनासनं प्राङ्मुखं कार्यम् । श्राद्धादिनादिषु आवाहनीय - पित्रादीनां भोजनासनमुदङ्मुखं कार्यम् । पुंसां कन्यकानां माङ्गल्यवतीनां योषितां च भोजनासनानि प्राचीमुखान्याहोस्वित् प्रतीचीमुखानि तदुभयमुखानि च तासां सौभाग्यसुतादिदायीनीति महर्षयस्तत्त्वविदः । अत एव विवाहादिसमयेध्वपि कन्यकायोषिदादीनां प्राङ्मुखोपवेशनं स्मृत्यादिषु प्रसिद्धम । तस्मादेतादृशशुभ मुखभासुरं नानाविधं भोजनार्थं पीठं प्रकल्प्य तत्र भोजनशालायां यथाकालमीश्वरध्यानपूर्वकं सन्ध्यामेवनानन्तरं श्रेयसे भुञ्जीयादित्यर्थः ॥
एतादृशभोज नागार वास्तुस्थलस्यारोग्यदायी सूर्योऽन्नाभिवृद्धिदायिनी धेनुदेवता चाधिपतिरिति शास्त्रज्ञाः । पूर्वोक्तरीत्या मध्यचत्वरं पार्श्वयोरेकादिचतुरशालासमेतं कचिच्छालाष्टकसमेतं कल्पनीयं कल्पनं तल्लक्षणान्तराणि च स्वयमेव शिल्पी सूक्ष्मबुद्धि: सुखावहं मनोहरं कल्पयेत् ॥
कि
भोजनस्थानकल्पनं
शिल्पज्ञः स्वपत्यादिः
विप्रक्षत्रियवैश्यादिजातिभेदात्पूर्वव त्तत्कम्पनलक्षणान्तराणि
S S. 48

Page #431

ज्ञात्वा यथाविधि प्रकल्पयेदित्यर्थः निगद्यते । तथाऽप्यत्र प्रसिद्ध. लक्षणत्वेन निर्दिष्टस्य द्विपञ्चाशत्पादसमेतस्य धनिकभूपालभोजनागारस्य कल्पनशैलीस्फूर्तये उद्धारो लिख्यते । यथा - धनिकभूपालभवनादिषु (52) स्तम्भसमेतस्य
भोजनशालाकल्पनस्य प्रकारोद्धारः॥
०
०
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Page #432

अस्या भोजनशालाया मध्यभागे स्थापितस्य द्वादशस्तम्भयुतस्य मण्टपाकारकल्पनविशेषस्य मध्यवेदिकायां चिह्नितायामेव पूर्वप्रतिपादितरीत्या परिवेषणात् पूर्व भक्ष्यखाद्यभोज्यादि स्थाप्यमिति संक्षेपेण भोजनशालालक्षणं बोध्यम् ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबाधेन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्रव्याख्यायां भोजनशालालक्षणकथनं नाम
द्वाविंशोऽध्यायः

Page #433

अथ शय्यागृहलक्षणकथनं नाम
त्रयोविंशोऽध्यायः ॥
मनोहरस्थले शय्या बलमेधादिवर्धिनी । तस्मात्सर्वैः प्रकर्तव्यं शय्यागेहं मनोहरम् || १ ||
प्रामादशालापुरतः शालान्तःस्थल भागिके । अलिन्दशालयोः कल्प्य मथवा कूटमद्मसु ॥ २ ॥
॥ त्रयोविंशोऽध्यायः ॥
अथास्त्रियोविंशे शय्या गृहलक्षणम् । आदौ तत्कल्पनमाहमनोहरस्थल इत्यादिना । भगवद्यानपूर्वकं भुक्त्वाऽनन्तरं निशादिषु समुचितसमयेषु मनोहर स्थल कल्पितशय्यायां निद्राप्राप्तिरेव मानवानामारोग्यबलबुद्धयादिवर्धनकरीनि शास्त्रसंप्रतिपन्नमेव । तस्मात् सुखेष्बुभिः शय्यागेहं मनोहरं सलक्षणं कारयेदित्युपदेशः ||
तस्य शय्यागेहस्य किं वा विशेषलक्षणम् ? कुत्र वा स्थाप्यमिति चेदाह – धनिकानां भूपालादीनां भवनहर्म्य - प्रासादादिकल्पनस्य प्राथमिकद्वारसमीपे पूर्व भागवेदिका समीपे वा, अथवा तत्पश्चाद्भागेऽलिन्दस्याने वा शय्यागेहं स्थापनीयम् ॥
ļ
एवं प्रथमावरणे स्थापन सौकर्याद्यभावे द्वितीयावरण
तलस्थापितकल्याणशालायाः शालानां वा पूर्वभागे वाथलाख्य

Page #434

३८१
भौमादिषूनतनलेष्वपि गन्धानिलान्विते । स्थलेषु नातिशीतोष्णेष्वपि शय्यास्थलं मतम् ॥ ३ ॥ क्षुद्राधिष्ठानमंयुक्तं सोपानसहितं तु वा ।
मध्य चत्वरसम सूत्र कल्पिनायां मध्यभागशालायां वा शय्यास्थानं कल्प्यम । एतावना वाक्येन गृहेषु भवनेषु च पूर्व भागद्वितीयभागयोरेव शम्यांग सुखावहं, नान्यत्र पश्चाद्भागादिष्विति शय्याम्थल निर्देशः ।। २ ।।
एवं प्रामगृहपुर गृहेय साधारण मानवभव नेष्वपि कल्प्यस्य शय्यागेहस्य स्थल निर्देशनं प्रतिपादितम । अधुना नगरराजधान्यादिषु भूपालादीनां भवनेष कल्पनीयशय्यारोहस्थलं निर्दिशति --- भौमादिष्विति । एकादि बहुभोमकल्पने यदि निर्मिते तदा द्वितीयभीमे वा तृतीयभौमे वा सुगन्धानिलमेवनाहे तले तादृशशय्यागेहं स्थापयेत् । किञ्च सर्वव नानिशीतोष्णस्थल एव शय्यागेई पृथग्वा भवननिर्माण महितं वा सुखवातसेवनाई. कारयेदिति स्थलकथनम ॥
शय्यागेहं कथंभूतम ? क्षुद्राधिष्ठानसंयुक्तमिति । कथं वा अत्राधिष्ठानं उक्तं ? तच्च शिलारूपमिष्टिकारूपं दारुमयं वेति चेत्तदाह - अत्रोक्तनाधिष्ठानशब्देन न मण्टपाद्यर्थ शिलाधिठानकल्प्यमानपद्मकुमुदगळवाज नादिरचनोच्यते । परन्तु वितस्ति

Page #435

३८२
एकद्वित्रिचतुर प्रान्तशालावृतं तु वा ॥ ४ ॥
दण्डद्वयादिकं मानं शालाकारं प्रकल्पयेत् । अन्तर्गेहसमं वाऽपि मण्डलाकारभाक्तथा ॥ ५॥
द्वयोत्तुङ्ग भूमितलं विधायाधोभितिभागषु दायशोभाद्यर्थ सुधाखण्उलेपनादिना भनलचिवयुतमित्यादिविहिताधिष्ठानकल्पनमहितं निर्माणमुच्यत इति । नेपालकरलादिदेशेषु बहुविधमारदामप्रधानेषु कचिदेतच्छय्यागेहं सारदारुफलकामयमेव कुर्वन्ति । तदा एतादृशरचनादिकं सर्वमपि दारुमयमेवेति भावः । इदं तु लक्षणमिष्टिकासुधामिश्रितकृतभवननिर्माणविषयमिति शास्त्रवचनमादरणीयम ॥
किञ्चैतादृशाधिष्ठानाकलने पूर्वोक्तरीत्या औन्नत्याय चतुर्भिः पञ्चभिर्वा सोपानरुपेतमिदं शय्यागारं विरचय्य एकद्वारयुतं, द्वारयुग्मसहितमथवा द्वारत्रयसहितमाहोस्विद्रूपालादीनामिच्छया चतुर्धपि भित्तिभागेषु चतुद्वारसमेत भित्तिकल्पनं करणीयमिति समयः ॥ ४ ॥
किश्वास्य शय्यागेहम्य वैशाल्यं तु पूर्वोक्तरीत्या ग्रामगृहेषु साधारण दण्डद्वयम , आयामे दण्डानां चतुष्कं पञ्चकं षट्कं वेति । एवं नगरराजधान्यादिषु कल्पितस्य भुपालधनिकादिशय्यागारस्य वैशाल्यमायामादिकमपि भपदण्डमानवशादेतत्संख्याकमेव भवती.

Page #436

३८३
चतुरश्रं कल्पनं वा कोणपट्टादिसंयुतम् । युग्मवातायनयुक्त मेकवातायनं तु वा ॥ ३ ॥
युग्मस्तम्भकशालं वा पट्टसोपानसंयुतम् । सवितानं सोपशालं पञ्जरादिसमन्वितम् ॥ ७ ॥
मध्यवेदिकया युक्तं तत्र दीपं प्रकल्पयेत् । प्राच्यामुदीच्यां तु मुखं कल्पनीयं सतोरणम् ॥ ८ ॥
त्यर्थः । तथा च प्रामगेह कल्पितशय्यागेहस्य द्विगुणितं मानमित्युक्तं भवति ॥
किन शय्यागेहं कथंभूतमिति चेदाह - शय्यागेहमिदं परितः स्थितिमतां कल्पनानामविरोधेन परितो युग्मस्तम्भजालान्वितं कल्पनं वा कार्यम् । अथवेदं शयनगेहं चतुरश्रमायतं मण्डलाकारं कोणाष्टकयुतं वा समीपस्थापितेन शालादिकल्पनेन सहितं वा अतिदूरस्थले पृथग्वा प्रकल्पयेत् । तदा तादृशशालाया एतस्य शय्यागेहस्य च मध्ये चन्द्रिकापतनादियोग्यं तत्तद्देशीय शीतोष्णानुगुणं क्षुद्रचत्वरनिर्माणं कार्यमित्याशयः ||
किञ्चाव शय्यासदने एकं वातायनमथवा गवाक्षद्वयादिकच स्थापयित्वा अन्तरुपरिभागे वितानाद्यलङ्करणाय पञ्जरादिसहितं कूटादिनिर्माण स्थापयित्वा तहमध्यभागे चतुरसमसूत्रपातमानं मध्ये क्षुद्रवेद्यादिकच कृत्वा तत्र दीप

Page #437

३८४
ससोपानं सखट्यादि कारयेच्छिल्पवित्तमः । दक्षिणस्यां शिरोभागः प्रतीच्यां वा विशेषतः ॥ ९ ॥ पार्श्वयोमङ्गलद्रव्यस्थापनं शुभवर्धकम् । मुकुरादिसमोपेतं जलपात्रेण मजुलम् ।। १० ।। कल्पनीयो द्वारभागे गन्धर्वश्शरहस्तकः । चन्द्रस्यार्कस्य वा बिम्बं कल्पयेत्तत्र मानवित् ॥११॥ इति विश्वकर्मप्रणीने विश्वकर्मवास्तुशास्त्र
शय्यागृहलक्षणकथनं नाम ॥ त्रयोविंशोऽध्यायः ॥
स्तम्भादीनि प्रकल्पयेत् । किश्चास्य शय्यामदनस्य मुख्यं द्वारं सतोरणं प्राच्यामुद्रीच्या वा कारयेत ॥ ८ ॥
अपि चात्र कल्पनेऽन्तर्भागे सोपानयुतमहाखवं वा पर्यङ्कादिशयनसामग्री वा यथाविभवं कृत्वा शयालोः पुरुषस्य शिरोभागकल्पनं दक्षिणदिग्भागगतमाहोस्वित्प्रतीचीभागगतं वा करणीयम् ॥
किञ्चोभय पार्श्वयोमर्माल्यगन्धादिस्थापनस्थलं कृत्वा सर्वतो भित्त्यादिस्थलेषु मुकुरादिमनोहर द्रव्याणि चित्ताकर्षकचित्रादिरचनादीनि च प्रकल्पयेन ॥

Page #438

३८५
किश्र्वास्य शयनमदनम्य द्वारभागे बहिः प्रदेशे पार्श्वयोरुभयोरपि चन्द्रसूर्यविम्बं भित्तिभागे विलिख्य गन्धवं शरहस्तकं चान्तर्बहिर्वा कल्पयेत् ॥
एवं कल्पनं तु अन्तश्शयनभाजां रक्षक; तेषां सुखादिप्रदमिति च शास्त्रविदां समयः । इति संक्षेपेण शयनागार - लक्षणमुक्तं बोध्यम् । लक्षणान्तराणि तु देशभेदेन शिल्पिभिः परम्परोपदेशनिर्माण कार्य कौशलादिना विज्ञेयानीति भावः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णमद्वारकाविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
S. s. 49
विकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायाम्
शय्यागृहलक्षणकथनं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ॥

Page #439

अथ वसन्तगृहलक्षणकथनं नाम
॥ चतुर्विंशोऽध्यायः॥ सार्वभौमादिभि पैमोंदाय मधुसेवनम् । काले कार्यमिति प्रोक्तं तन्त्रविद्भिर्मुनीश्वरैः ॥१॥ तस्मात्तत्कल्पयेत्पुर्यामुद्याने भवनान्तरे । परितस्तु चतुश्शालं जलकुम्भादिशीतलम् ।। २ ।। प्राङ्मुखं कल्पनं शस्तं तदेव प्रीतिदायकम् ।
॥ चतुर्विशोऽध्यायः ॥ अथ वसन्तगृहलक्षणकथनात्मकं चतुर्विंशाध्याय मुपक्रमतेसार्वभौमादिभिरिति । सार्वभौमादिभिर्भूपालेनिकैश्च आरोग्यप्रहांद्यभिवृद्धये वसन्तसमयेषु वसन्ताविर्भावमहोत्सवोऽनुभोक्तव्य इति तन्त्रविद्भिर्मुनीश्वरैरुक्तत्वात्तदुत्सवसेवनाई. वसन्तगृहनिर्माणलक्षणमाह-परितस्तु चतुश्शालमित्यादिना । तञ्च वसन्तसदनं सर्वतोभद्रादिनगरेषु समुचिते स्थले उद्यानभागे वा प्रकल्पयेत् । अथवा स्थलवैशाल्ये भूपालधनिकादिभिः स्वकीयहर्म्यप्रासादभवनसीमान्तर्गत एव स्थले समुचिते तत्रोद्यानभागे वा प्रकल्पयेदिति स्थलानुकूलविकल्पः ॥
किन तादृशवसन्तसदनं प्रामुखकल्पनोपेतमेव शुभप्रदमित्यर्थः । तदेव प्रीतिदायकम् ' इति मूलवचनेन प्रतीयते । किन

Page #440

૨૮૦
चतुर्दण्डप्रमाणेन हीनं नोतममीरितम् ॥ ३ ॥
चतुश्शालावृते मध्यभागे मण्डलकल्पनम् । विश्रान्तिवेदी तत्रैव गन्धशैत्यादिभासुरा ॥ ४ ॥
चत्वरादिसमोपेता सालङ्कारा सतारणा । मुखीकरणयुक्तं वा मण्टपाकृति वा भवेत् ॥ ५ ॥
तच
वसन्तगृहकल्पनं
चतुर्दण्डप्रमाणाधिकवैशाख्याद्युपतमेव
कार्यम् । न तत्प्रमाणन्यूनतेति भावः । किञ्च तस्य वसन्तगृहमुख्यकल्पनस्य पुरोभागे दण्डद्वयान्तरालस्थलवति प्राच्यादिषु चतुर्ष्वपि दिग्भागेषु मन्दमारुतवीजनाही अनेकस्तम्भोपेताः विविधाङ्गणयुक्ताः क्षुद्रशाला: प्रकरूप्य, तासु शालासु जलकुम्भादिशैत्योपचाररचनाश्व स्थापयेयुरिति ॥
किन एतादृशरीत्या शैतल्यारोग्यप्रदाभिः शालाभिः समन्ततः समावृतस्यास्य मध्यकल्पनस्थलस्य मध्यभागे विकसितपद्माकारं करूपनं विश्रान्तिवेदिकया सहितं ससुषिरं शालारूपमेक भौमयुतं भूपालादये प्रकल्पयेत् । चक्रवर्तिनस्तु इदं विभौम युतमेवेति एतच्छालारूपं वसन्त सदनकल्पनमिति भावः । तत्र मण्टपरूपवसन्तगृहनिर्माणलक्षणं यथा - शालारूपनिर्माणे तावत्सुषिरकल्पनादि: । अत्र तु मण्टपरूपनिर्माणे तादृशसुषिरादिकं विना दारुस्तम्भकल्पनं वा सुधेष्टिकामय स्तम्भस्थापनं वा कृत्वा

Page #441

चतुरिसमोपेतं नानाङ्गणसमन्वितम् । एकभौमयुतं भौमं त्रिभौम सार्वभौमिकम् ॥ ६ ॥
तादृशस्तम्भोपरि आच्छाद न पटलादिकं विस्तीर्य दृढकल्पनं रच येदित्येवमेव शालामण्ट पर पकल्पनभेदो ब्रेयः । किचात्र सर्वथा न मानवगृ भवनहम्यादी शिलामय स्तम्भस्थापनं विहितम् ।।
शिलामयस्तम्भस्थापनन्तु देवालयमठमण्टपादावव रघनीयमित्युक्तत्वादिनि नहेदोऽपि सूचितः ! अपि चात्र शालारूपवसन्तगृहनिर्माणस्य मण्ट परूपवमन्न गृहनिर्माणम्य भूभागप्रमाणादिक भामकरणादिक शली।चत्रनोरणादिरच ना च तुल्येवेति शिल्पसमयः । तस्माद्धनिकालादीच्छानुगुणं कल्पनीयम्यास्य वसन्नगृहस्य मुख्य कल्पनस्य चतुर्वपि दिग्भागेषु मन्दमानादिवीज नाहमनिवि कालं द्वारचतुष्क स्थापयित्वा तत्कल्पनस्य मध्यभागे च पूर्वोक्तविश्रान्निवेदिकामननः प मति स्थलविभवे पञ्चपाङ्गणल्पनं विविधदारुस्तम्भ महिनं स्थापयित्वा तद्भित्तिभागेषु द्वारभागेषु स्थलान्तरपि गन्ध जलशीनलोशीरपटलकल्प नवीजनादि विविधरचनादि कश्च युक्त्या तत्र तत्र यथाशोभारोग्यं प्रकल्पयेदिति समयः ।।
किञ्च पूर्वोक्तासु उद्यानादि स्थल भूमिषु यदि विशेष. भूलाभस्तदाऽस्य व सन्तगृहकल्पनस्य मध्यभागे चन्द्रिकापतनयोग्य

Page #442

३८९
योषितां तु पृथक् शाला कल्पनीया विशेषतः नानासनममोपेता हृदादिविभेदतः ॥ ७ ॥ शीतलैरुपचारैश्च मग दिशि सर्वतः । चतुर्दि झण्ट पूर्वमन्दिरं वा प्रकल्पय । ॥ ८ ॥ क्षुद्रपिानापानामा मनुका। आमटलमधया नीतियारकम् ।। ९ ।।
वार्थ लामा म्वन्धरं भागं सममानं च तुर अं दीर्घायलोपेतं वा प्रकल्प्य नत्मीप एच पूर्वक्तिाङ्ग पर चनादिकं कार्थमित्युनमवसन्नगेहः । थपतिभूपालच्छानुगुणं पावाल्यादिशेली ज्ञया ।।
वि. वात्र वमन्तगृह थपनि भूपालच्छानुगुणं पाञ्चा. न्यादिशैलीकल्पनो पे लगविरमणीयचित्ररचनादिकं च करणीयमिति भावः । किचान्तःपुरवामिनां महिप्यादीनां तु पृथगेव वसन्तमदनकरनं कायमिति शास्त्रकारः । विविध लक्षणोपेतस्यास्य वसन्त मदन पुराभागे नानिदुरे पूर्वोक्तपुरइशालातरणानन्तरम्थले आलोकनमण्टपं वा मङ्गीतशालां वा पूर्वमण्टपं वा पूर्व मन्दिर वा क्षुद्राधिष्ठानथिनं कल्पयेत् । एवमत्रोक्तरीत्या शल्या पूर्व मण्ट पपूचभव नादाद क्षुद्रधिष्ठानकल्पन कृत तदा तस्य वसन्तगृहमुख्यकल्पनस्यापि तादृशक्षुद्राधिष्ठानकल्पनं वा

Page #443

सतटाकं विहरणस्थानश्च परिकल्पयेत् ॥ १० ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
वसन्तगृहलक्षणकथनं नाम ॥ चतुर्विशोऽध्यायः ॥
तदपेक्षया किनिदौन्नत्यभाजो मध्यमाधिष्ठानस्य कल्पनं वा स्थापनीयमिति तत्क्रमः ॥
सर्वथा सर्वत्र निर्माणेषु न विषमकल्पनक्रिया स्थाप्येति शिल्पिनां नियमः। एना दृशलक्षणोपेतस्य वसन्तसदनस्य सशिखर. कल्पनस्य समीपस्थले वापी, तटाकं वा विहारस्थानं यथाशोभमानन्दवर्धकं प्रकल्पयदिति सङ्ग्रहेण वसन्तगृहलक्षणवाक्यार्थः ।।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबाधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां वसन्तगृहलक्षणकथनं नाम
॥ चतुर्विशोऽध्यायः॥

Page #444

अथ सकलविधवारलक्षणकथनं नाम
॥ पञ्चविंशोऽध्यायः॥
शुभे मुहूर्ते सुदिने स्थपतिधृतककणः । शुचिः शुद्धमना भक्त्या पूजयित्वेष्टदेवताः ॥ १ ॥ सर्वमङ्गलघोषैश्च स्वस्तिशब्देश्च शिल्पिभिः । वास्तुं प्रदक्षिणीकृत्य मुखद्वारं प्रकल्पयेत् ॥ २ ॥ प्रासादे भवने हर्पा मठमण्डपसबसु । शालासु क्षुद्रगेहेषु भौमस्थानेष्वपि क्वचित् ।। ३ ।।
-
॥ पञ्चविंशोऽध्यायः॥ अथास्मिन्पश्चविंशेऽभ्याये गृहभवनप्रासादादिषु स्थापनीयद्वाराणां लश्नणमुपपादयति ~ शुभे मुहूर्त इत्यादिना । ज्योतिइशास्त्रप्रतिपादितरीत्या गृहपतिप्रमुखानां शुभफलप्रदतिथिवार. योगकरणलमादिभासुर शुभमुहूर्ने गृहभवनादिकार्यनिर्माणार्थ स्थपतिरादौ धृतकङ्कणः सन् धौतवस्त्रोत्तरीयको मनसि वास्तुनाथं हरिहरविरिश्चिप्रमुखान दिशापतीनवग्रहमण्डलं च ध्यात्वा गणपति. प्रमुख स्वेष्टदेवतां गन्धकुसुमादिभिरभ्यर्च्य तक्षकलाहकारककशकारमुखै त्यवगैरुदकुम्भहस्तेन गृहपतिना च सह निर्दिष्टगृहभवनादि. वास्तुभूमि प्रदक्षिणीकृत्य मालपोषपूर्वकं तादृशगृहभवनादेः प्राथमिकं द्वारं समुचिते स्थले स्थापयेदिति लक्षणवाक्या: ।

Page #445

३९२
म्थलान्तरेषु स्थपतियुक्तस तद्योजयेदृढम् । अधोमुखं चोय स्थापयन्न कदाचन ॥ ४ ॥ स्थाप्रतिरोधानहीनं ममसूत्रं सपङ्क्तिकम् । स्थानमंदं च तन्मानं निश्चित्यैव प्रकल्पयेत् ।। ५ ।। भलम्ब भित्तिबन्धञ्च तदधः कल्पयेदृढम् । अपश्शिला प्रकतव्या नोपरिष्टात्कदाचन ।। ३ ।।
माहवामङ्गलाचरण व लय हारम्यान तावत्प्रामादकल्पने भवन निर्माण दम्यनिर्माण माठमण्डपदेवालयग्रामगृहादिनिर्माणपु कल्याणसालादाने कविध शालासु क्षुद्र गृहेषु भोमभागस्थलेवन्यायपि न्यायशाला विद्याशालाचित्रमालावैद्य शालाप्रमुग्वेषु कल्पनस्थलपु, वाजिनालासस्ति मालाप मुठिदिस्थलेषु च प्रकल्पांदगि स्थाननि:शः । एतागृहमापनादिस्यले पु तायन द्वारस्थापनं तु नत्र तत्र कल्पन: दि कालिमाला चत्वर स्थापनानुगुणं मूत्रादिता मात्वा तमलनस्थ लानि च विभज्य तदनुकूलं प्रकल्पयदिति तत्स्थापनक्रमः ।।
किञ्च बादशप्राथमिक द्वार द्वारान्तरञ्च स्थपतिनक्षक. ककशकागदिभिर धोभागे भूम्यामर्थदण्डनिम्नं भूमिलम्यं नवरत्नादिसुवर्णवण्डन्यास सहितं विरचय्य तदुपरिभूमितले द्वाराधःपीठिकात्मिकामति ह ढामेकां शिला चोपरिदृश्यां संस्थाप्य तदुपरि

Page #446

३९३
लक्ष्मीद्वारं तु पूर्वस्थं सर्वमङ्गलदायकम् ।
तादृशद्वारमधोमुखदृष्टिहीन मूर्ध्न मुखदृष्टिहीनं च समदृष्टिसूत्रादिना
मावा स्थापयेदिति भावः ॥
किन तादृशद्वारं द्वादशविधं भवति । यथा
१. लक्ष्मीद्वारकल्पनम् । ७.
२. गान्धर्वद्वारकल्पनम |
३. विश्वकर्मद्वारकल्पनम् |
४. वैश्रवणद्वार कल्पनम् ।
५. वारुणद्वारकल्पनम् ।
६. वासवद्वारकल्पनम् ।
चेति ॥
८.
९.
शाङ्करद्वारकल्पनम् । वैष्णव द्वारकल्पनम् ।
ब्राह्मद्वारकल्पनम् ।
१०. सौरद्वारकल्पनम् ।
११. चान्द्रद्वारकल्पनम् । १२. आर्षद्वारकल्पनम् ।
किश्व तादृशद्वाराणामृजुसूत्र स्थलख तत्र तत्र प्रकल्प्य तत्तत्स्थानकल्पनानुगुणं निर्माणस्थापनेऽपि द्वाराणामावरणभूतं भित्तिस्तम्भाद्यावरणं तिर्यकरणञ्च सर्वथा न कारयेदिति शिल्पिवर्गैर्ज्ञेयः । एवंरीत्या भौमतलेषु ऊर्ध्वसौधभागेषु शालादिबहुविध कल्पनस्थानेषु तिरोधानरहितं तिर्यकरणरहितं स्थापनीयानि द्वाराणि तु मुख्यतया द्वादश संख्यानि भवन्ति । तादृशद्वारस्थापनस्थललक्षणादिकं क्रमशो विशिनष्टि - लक्ष्मीद्वारं तु पूर्वस्थमित्यादिना । गृहभवनादिसर्वविधनिर्माणेष्वपि मुख्य
च
8. s. 50

Page #447

३९४
कल्पनम्य कचिदावरणादियुतकल्पनस्य पुरोभागे तत्तत्कल्पनोचितस्थले स्थापनीयस्य मुखद्वारस्य लक्ष्मीद्वारमिति नाम ॥
अस्य विशदार्थो यथा लक्ष्मी द्वारगन्धर्वद्वारविश्वकर्म
द्वारकुबेरद्वारवरुणद्वारप्रमुखानां द्वादशविधानां द्वाराणामप्युपरिभागे ललाटपट्टिकास्थाने मध्यसूत्रे पङ्कजमध्यनिषण्णायाः दिग्गजाभिषिक्ताया गजलक्ष्म्या (तथा गन्धर्वादीनां च रूपं स्थापयेत् । एवंरीत्या लक्ष्मीरूपयुतस्य द्वारस्य लक्ष्मीद्वारमिति व्यवहारः ॥
---
एवं गन्धर्वरूपसहितस्य द्वारस्य गन्धर्वद्वारमिति, विश्वकर्मरूपसहितस्य द्वारस्य विश्वकर्मद्वारमित्यादिक्रमेण तत्तदधिदेवतारूपकल्पनं तेषां द्वाराणां तन्नामव्यवहरणं च क्रमशो ज्ञेयमिति भावः ||
तत्रापि कोऽपि नियमः । यथा द्वारस्य दारुमयस्य ललाटभागे दारुमयीमेत्र गजलक्ष्म्यादितत्तन्नाथमूर्ति स्थापयेत् । सुधेष्टिकाकल्पितस्य द्वारस्य ललाटभागे तन्मय्येव तत्तन्नाथस्वरूपादिरचना न्याय्या । एवं देवालयादिमुखभागस्थले कल्पितस्य शिलामयस्य द्वारस्योपरि ललाटस्थाने शिलामयी मंत्र लक्ष्म्यादिमूर्ति स्थापयेत्; न संकीर्णद्रव्यादिनेति शिल्पसमयः । सति विभवे बाञ्छायां तादृशलक्ष्म्यादिदेवतास्वरूपं द्वारपार्श्वस्थितासु भित्तिषु षा उपरिभागे बा कुड्यादिषु पीतकृष्णवर्णादिना सुधादिना

Page #448

३९५.
द्वितीयमारोग्यं तद्भान्धर्व देहलीस्थले || ७ | कल्पनीयमिदं प्रोक्तं शयनास्थानकेऽपि च । विश्वकर्म तृतीयं तु दीर्घायुःप्रद मीरितम् ॥ ८ ॥ वैवाहिकासु शालासु शालास्वन्यासु कल्पयेत् । चतुर्थ वैश्रवणकं धनवृद्धिकरं मतम् ॥ ९ ॥ कोशागारेषु तत्स्थाप्यं सुमुहूर्ते शुभेऽहनि । पञ्चमं वारुणं प्रोक्तमारोग्य शुभदायकम् ॥ १० ॥
दन्तलोहादिना वा स्वष्टदेवतामूर्तिप्रकल्पनं पृथगेव स्थाप्यमिति तन्नियमः । तस्मादेतादृशलक्षणान्वितं लक्ष्मीद्वारं तु सर्वत्र मुख्यकल्पनपुर: स्थलादिषु स्थापितं तद्वास्तुवासिनामविच्छिन्न शुभप्रदमिति शास्त्रीयोपदेश: ॥
गान्धर्वाख्यं द्वितीयद्वारं तु देहलीभागे कचिच्छयनादिस्थलेष्वपि नियमेन स्थापनीयम् । तदा तत्रत्यानां निद्रासुखारोग्यादिशुभवर्धकमिति भावः । विश्वकर्माख्यं तृतीयं द्वारं तु विवाहशालासमीपे चत्वरशालासमीपे स्थलान्तरेष्वपि शुभकार्यार्थं कल्पितस्थलेषु च स्थापनीयम् । इदं तु द्वारं सर्वेषां दीर्घायुःप्रदमिति लोकप्रसिद्धिः । एवं धनशालायां शुभमुहूर्ते कुबेरद्वाराख्यं चतुर्थ द्वारं यदि स्थापितं, तदा तलातीव धनसम्पदुवृद्धिरिति भावः ॥

Page #449

३९६
स्थाप्यं तद्भोजनागारे द्रव्यशालासु सद्मसु । षष्ठं तु वासवं मेघावर्धकं समुदीरितम् ॥ ११ ॥ विद्याशालासु तत्स्थाध्यममात्य भवनेष्वपि । शाङ्कां वैष्णवं ब्राह्मं पूजागारे शुभप्रदम् ॥ १२ ॥ प्राङ्मुखं वोत्तरमुखमन्यच्च शुभदं मतम् । सौरं सत्पुत्रजनकं शालायां तत्प्रकल्पयेत् ॥ १३ ॥ चान्द्रं पुष्टिप्रदं स्थाप्यं विश्रान्तिस्थलमुख्यके |
वरुणरूपसहितं पञ्चमं द्वारं तु भोजनागारद्रव्यस्थापनस्थलेषु विश्रान्तिस्थलेषु च प्रकल्पयेत् । तच्च जनानामारोग्यादिशुभप्रदमिति भावः । वासवरूपसहितं षष्ठं द्वारं तु सचिवसदनादिषु विविधविद्याशालासु तत्रत्यस्थलान्तरेष्वप्यन्तर्भागे निर्मितत्तदिदं तत्रत्यानामनुपदं सत्वगुणमेवादिवृद्धिकरमिति भावः ॥
एव मानत्रगृहभवनहृम्योदिषु कल्पिते शिलामये शाङ्करं द्वारं, वासुदेवालय विष्णुद्वारं, ब्रह्मादिदेवालये ब्रह्मद्वारश्च स्थापयेदिति तत्क्रमः । इदं द्वारस्थापनं भक्तिभाजामार्चनशीलानां सकलमनोरथसिद्धय इति भावः । सूर्यरूपसहितं दशमं सौरद्वारं तु सुरतकेलिसदनेषु सूतिकागृहेषु शयनगृहेषु चान्यत्र समुचिते स्थले अन्तःपुरे कन्याशालायां च स्थापितं चेत्तदिदं तासां सत्पुत्रादिविविधश्रेयस्करमिति भावः ॥ १३ ॥

Page #450

आर्ष तु मेवाजनकं मौमशालासु कल्पयेत् ॥ १४ ॥
एवं द्वादशधा प्रोक्तं तत्तचिद्वैर्विनिर्णयेत् । अन्यानि पद्ममुख्यानि तत्र तत्र प्रकल्पयेत् ॥ १५ ॥ धान्यागारे वस्त्रहेऽलङ्कारस्थान के तथा । स्नानागारे नृत्तशालास्वपि सङ्गीतकादिषु ।। १६ ।। तद्व्यासन्तु त्रिहस्तं तन्मानोन्नतियुतं दृढम् । तक्षकैः कल्पयेत्या सारदारुमुखैश्शुभम् || २७ ॥
एवं चन्द्ररूपसहित मेकादशं चान्द्रद्वारं तु पुष्ट्यारोग्या नन्दादि श्रेयोजनकत्वात्तदिदं मठमण्टपादिषु विश्रान्तिस्थले, अन्तरशालासु वापीकूपादिस्नानघट्टस्थलेषु मिथस्सलपनशालादिषु च कल्पयेदिति समयज्ञाः । नारदवसिष्ठात्रि पराशरव्यासवाल्मीकादिमुनीन्द्ररूप सहित मार्षाख्यं द्वादशद्वारं तु पूर्वोक्तविद्याशालासु उपरिभमेषु आमन्त्रणादिशालासु, आस्थानशालासु राज्यकार्यामन्त्रणसभादिपु च प्रकल्पितं चेत् तदिदमार्षद्वारं तत्रत्यानां नितरां मेघाप्रसादनादिश्रेयोजनकमिति भावः ॥
एवं मुख्यानां द्वादशविधद्वाराणां स्थानतदधिनेत्रादिलक्षणं प्रतिपादितं ज्ञेयम् । पद्मकप्रमुखानि द्वारान्तराणि तु धान्यागारे, वस्त्रागारे, अलकृतिस्थाने, स्नानागारे, नृत्तशाला सङ्गीतशालादिषु स्थापयेदिति तत्क्रमः ॥ १६ ॥

Page #451

३९८
सौवर्ण राजतं वाऽपि दारुजं पार्श्वपट्टकम् ।
अर्थतेषु द्वारेषु कल्पनीयविभागतक्षणचित्ररचनादिलक्षणक्रममाह - तव्यासं तु त्रिहस्तमित्यादिना । एतेषु द्वादश. विधानामुत्तमजाति द्वाराणामायामस्तु त्रिहस्तप्रमाणकः । औन्नत्यं तु तद्विगुणमिति क्रमः । तथा चायामप्रमाणापेक्षया द्विगुणितप्रमाणं नैयत्येनौनत्ये कार्यमित्युक्तं भवति । एवमत्रोक्तप्रमाणात्सर्वथा न न्यूनता कार्येति शिल्लसमयः ॥
पद्मकादिषु द्वारान्तरेषु तु धान्यागारकृषिक्रियोचितद्रव्यागारादिपु क्वचित्स्थलेषु कल्पनीयेषु सार्धद्वयहस्तायाम, पञ्चहस्तप्रमाणन्नित्यं च योजनीयमिति भावः । अयं मध्यमपक्षप्रमाणयोजनप्रकार इति बोध्यः । एतत्प्रमाणहीनं च द्वारं क्वचित्स्थाप्यं भवति । कुन ? क्षुद्रग्रामगृहादिषु कचिदन्तर्गृहेषु अन्येवाढ कादिद्रव्यस्थापनस्थलेषु इति । एतादृशद्वारस्यायाममानं तु किञ्चिन्न्यूनद्विहस्तकमेव । तदुच्छ्रायस्तु तहिगुणित इति क्रमश्च बोध्यः । एतत्प्रमाणन्यूनता तु अधमद्वारद्योतकेति पुञ्जिनार्थः ॥
एतादृशेषु सकलविधेषु द्वारेष्वपि विशेषतः पूर्वभागयोरुपरि च शोभार्थ कल्पनीयविविधचित्रादितक्षणक्रियोचितः भीपर्णिककदम्बकेसरचन्दनादिसारदारूद्भवैरेव दारुखण्डैः निम्नत्वरन्ध्रत्वदग्धत्वखण्डितत्वविशीर्णत्वादिदोषहीनः द्वारपार्श्वदारुयुगं

Page #452

३९९
शुकपट्ट हंसपढें लताकुसुमपट्टकम् ॥ १८ ॥ अधःस्थले वा सर्वत्र कुमुदादींश्च कल्पयेत् । गान्धर्व भैरवं रूपं क्वचिद्वारेषु योजयेत् ॥ १९ षड्भागे प्रथमे कम्पदलपद्मांशपाट्टकाः। रचयचित्रविन्यासं नेत्रानन्दकरं शुभम् ॥ २० ॥ पट्टे पद्मश्च कुमुदं किङ्किणी क्षुद्रपालिकाम् । रेखावलिं तत्तु रूपमन्यच्चानन्ददायकम् ॥ २१ ॥
अधश्वोपरि तिर्यग्दारुयुगं समसूत्रायामादिदृढं योजयित्वाऽधः पूर्वोक्त दृश्यशिलायामुपरि स्थापयेदिति क्रमः ॥
किन्चतादृशद्वारपावदारुयुगकैदध्य षोढा विभज्य प्रथमभागेऽधस्तलात शुकपर्ट वा हंसपर्ट वा लताकुसुमादिबहुविधपढें वा चित्ररूपं वा तक्षयेत् । किश्तेषां द्वाराणामधश्वोपरि स्थितयोस्तिर्यग्दारुखण्डयोमध्यभागे कुमुदाकारचित्रं वा पद्माकृति घाऽतिरमणीयं यथाप्रमाणं कल्पयेत् । अथवा पूर्वोक्तप्रथमभागे एतादृशचित्रविशेषतक्षणाभावे कम्पदलपद्मवाजनगलादिचित्रं वा यथाक्रमं स्थापयेत । सर्वथा चित्रादिरहितं द्वारं न शोभादये नापि श्रेयस इति च मतिः ॥ २० ॥
किञ्चतेषु द्वारेषु सर्वत्र पार्श्वयोरुपरि च चित्राणां मध्ये मध्ये पट्टरूपं, पद्मरूपं, कुमुदरूपं, किङ्किणीरूपं, क्षुद्रपालिका

Page #453

४००
समरूपं सप्रमाणं युक्त्या तत्र प्रकल्पयेत् ।
रूपं, रेखारूपं, कचिश्वानन्दकर चित्ररूपं लक्षणं तक्षकः प्रकल्पयेदिति क्रमः । एवमुक्तं सकलविधचित्रतक्षणं तु तासु तासु शुकादिव्यक्तिषु यद्यत्स्वरूपं करादिरेखाप्रमाणादि वर्तते, तैस्सर्वैरपि सहितं तक्षणीयमिति भावः । अङ्गवैकल्ययुतचित्रस्थापने महादोषप्रसक्तेरिति भावः । एवमत्र द्वारेषु द्वितीयादिभोगेषु विविधचित्रकरणमपि शस्तमेव । अपि चैवं चित्रकरणे दारुमयद्वारेषु दारुमयमेव चित्रतक्षणं सुधेष्टिकामयद्वारेषु तन्मयमवेति तत्क्रमश्च ज्ञेयः ||
,
सति बहुविभवे तादृशद्वार चित्ररूप शुक हंस कुमुदाकरादिस्थानेषु सुवर्णपट्टे वा राजतपट्टे वा नवरत्नमयं रचनाजालं योजयेत् । देवालयद्वाराणामधः स्थिततिर्यविछलासु सौवर्णराजतपट्टकल्पनमवश्यं कार्यम् । राजभवनेष्वप्येवमेवेति नियमः । मानुषगेहेषु सति विभव इति क्रमः ॥
किन तादृशनयनानन्दतक्षणं तु प्राथमिकद्वार कल्याणशालादि मुख्यद्वारस्थान एव कार्यम् । न हि सर्वत्र करणीयमिति नियमः । तथापि यथाशक्ति पूर्वोक्तकुमुदादिकं वा स्थापयेदिति
क्रमः ॥ २१ ॥
किश् ता दृश सकलद्धाराणामपि सममृजुसूत्रं द्विद्विकबाट

Page #454

४०१
दृढार्गळसमोपेतकवादद्वयभामुरम् । दृढसन्धिक्रिय कार्य द्वारं सर्वशुभप्रदम् ।। २२ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे सकलविधद्वारलक्षणकथनं नाम
पञ्चविंशोऽध्यायः ॥
मेलनमर्गलस्थापनादिकश्च स्वयमूह्य शिल्पी कारयेदिति । एवं शुभकालस्थापितमेतादृशद्वारकल्पनं प्रातः प्रायशः सुमङ्गल्यो गोमयादिनाऽध:पट्टिको प्रक्षाल्य रङ्गबल्ली कुसुमगन्धादिभिरलङ्कयुः । तदेव सर्वेषां क्षेमजनकमिति क्रमः ॥ २२ ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां सकलबिधद्वारलक्षणकथनं नाम
पञ्चविंशोऽध्यायः ॥
8.8.51

Page #455

अथ तोरणलक्षणकथनं नाम
षड्विंशोऽध्यायः ॥
तोरणं त्रिविधं कार्यं शिलादारुसुधादिभिः । दैवं भौपं मानुषञ्च तक्षणादिप्रमाणतः ।। १ ।।
तत्तत्कार्येषु तद्योज्यं प्रमाणज्ञैः क्रियाकरैः ।
षडविंशोऽध्यायः
अथास्मिन् षडविंशाध्याये तोरणलक्षणं विशिनष्टि - तोरणमित्यादिना । पूर्वाध्याये प्राथमिकादिद्वारेषु कल्पनीय - चित्ररचनादिक्रियाशैली तावत्कचिच्छिलासु डोलासु तब तब चत्वरान्तिके स्तम्भानामुपरि स्थितस्य भित्तिधारणशीलस्य महाफलकादण्डस्य पार्श्वयोरप्यन्यत्र विविधेषु स्थलेषु योजनीयेति प्रतिपादितम् ॥
क्वचिद्भिस्यन्तादिभागेषु शोभार्थं किंवा करणीयमिति चेस, तत्र तोरणाख्यचित्रकर्मरचनैव प्रकल्पयेत्यस्मिन्नध्याये विशदयतीत्यर्थः । स च तोरणाख्यचित्र विशेषो दैवतोरणं, राजतोरणं, मानुषतोरणमिति त्रिधा विभक्तम | कचित्सोपानादिषु टङ्कादिना तक्षणेन क्वचिद्भिश्यन्तभागेषु अतिमसृणसुधादिना कल्पनकर च द्वैविध्यं बोध्यम् ॥
तत्र च
किश्वेतादृशतोरणक्रिया कुत्र वा स्थापनीयेत्याकाङ्गायां

Page #456

शालान्ते चत्वरान्ते च कचिद्वारान्तरे तथा ॥२॥
कूटाधिष्ठानभागे च भित्यन्ते च कवाटके । अलिन्दके वेदिकायामपि डोलादिषु क्वचित् ॥३॥
तले वातायने स्तम्भे पटलादिषु वा तथा । पर्यत चापि सोपाने तद्योज्यं शिल्पिभिः क्रमात् ॥
तत्स्थानादिकमाह- शालान्त इत्यादिना । विवाहशालासु विश्रान्निशालास्वामन्त्रणशालाम्बलङ्कारशालासु शयनगृहेषु स्थलान्तरेष्वपि भित्तेरूर्वभागाख्ये पटलाच्छादनाद्यधःस्थलेषु सर्वत्र तादृशतोरणाख्यं कल्पनं रच येदिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
एवं चत्वरस्थत्यन्ते, द्वारान्ते, कूटान्तेऽधिष्ठानस्याधोभागे मध्ये चोपरिप्रदेशे कवाटपत नभागेऽलिन्दप्रदेशे वेदिकासु पूजागेहादिषु समुचितस्थलेषु तोरणकल्पनं स्थापयेत् । अपि च दारुक्रियासु, कचिद्वातायनस्थलेषु, स्तम्भेषु, वलभीप्रान्तेषु, पर्यवेषु, फलकादिषु, सोपानभागेषु, दारुक्रियाकल्पनेषु, तादृशतोरणरचना संयोजनीयेति मतिः । एतादृशस्थलेषु तत्र तत्र समुचितप्रदेशेषु युक्त्या पार्श्वस्थलकल्पनाऽविरोधं शिल्पिवर्गरेतादृशतोरणरचना कल्पिता द्रष्टृणां लोचनानन्दकारिणी निर्माणस्य शोभादिजननी परम्परया शुभप्रदा चेति भावः । अतस्तदिदं

Page #457

४०४
वारटकं भेदटत रन्ध्रटकं शिखान्वितम्
प्रायशो भूपालधनिकादिभवनेषु विविधं कृतमपि तदितरे च जनाः स्वविभवानुगुणं स्वस्व भवनेषु तादृशतोरणक्रियां तावत् क्षुद्राकारां वाऽवश्यं निर्मापमुरिति शास्त्रोपदेशः । एवमत्रोक्त. लक्षणान्विततोरणकल्पनेषु अस्मिन्नेव प्रन्धे षष्ठाध्याये गर्भविन्यासप्रकरणे प्रतिपादितानां ब्राह्मणक्षत्रियादितत्तद्वर्णमुख्यचिह्नानां रचनव नितरां श्रेयस्करीति भावः ॥ ४ ॥
अथ एतादृशतोरणक्रियां कर्तुमुचितान्यायुधानि निर्दिशतिवारटङ्कमित्यादिना । अमरसिझेन तावत् 'टकूः पाषाणदारणः' इत्युक्तः । टस्तु कचित्तदर्थक एव । कचिच्छिल्पशास्त्रोक्तशैल्या इष्टिकारखण्डनभित्तिकल्पनादिक्रियोचितायुधमित्यप्यर्थः प्रतीयते (भाषायां - aariwi asrows wins iss
84si) । एवमेवः कचि दारुतक्षणक्रियानुकूलायुधमित्यपि प्रतीयते (भाषायां-gif it e-eff) । एतेन टङ्कशन्दार्थस्तु इटिकाकारपाषाणतक्षणकारदारुतक्षणकाराणामायुधन्यजन इत्युक्तो बोध्यः ।।
तेषु मुख्यायुधानां नामानि यथा-(१) वारटकः तत्र तत्र रेखाकरणसाधकायुधविशेषः । (२) भेदटाः तावदुभयो। पट्टिकयोरन्यत्र मध्ये निम्नादि स्थलभेदेन साधकायुधविशेषः । (३) दारुखण्डेषु रन्ध्रकारी टङ्को रन्ध्रटङ्कः। (४) शुकहंसादि.

Page #458

४०५
पट्टटई लताटकं स्वीकुर्यादप्रमत्ततः ॥ ५ ॥ तक्षकैः कल्पकैर्वापि तोरणादिक्रियापरः । मानं रेखाङ्कनं शिक्षा तक्षणं रचयेत्क्रमात् ॥ ६ ॥ चूतपत्रादिरूपं वा पक्षिरूपमथापि वा । लतारूपादिकं वाऽपि रेखारूपं क्वचित्म्थले ॥ ७॥
विविधचित्रतक्षणोपयोगी पट्टटङ्कः। (५) लतादिलेखाकरणसाधको लताटङ्कः । इत्याद्यायुधजालानामनुपदं शिखीतानां तक्षणादि. कार्योपयोगिधारावत्कल्पितानां सर्वेषां साह्येनैव दारुतक्षकशिलातक्षकेष्टिकाकारादिभिस्तत्र तत्र समुचिते स्थले तोरणचित्रतक्षणादिक्रिया यथाप्रमाणं कार्येत्युक्तं भवति ॥
किश्च तादृशतक्षकादिभिर्निर्दिष्टदादिकं पट्टटङ्कादिना (Pempireofi) लक्ष्णीकरणयन्त्रविशेषेण लक्षणीकृतं सूत्रदण्डादिना स्वक्रियोचितं तत्तत्प्रमाणभागं मात्वा तत्र तत्र ज्ञापनाप्रसादाय रेखावलिश्च प्रथमतो विरचय्य तदनु यथाप्रमाणं तत्तत्तोरणचित्रादिकं तक्षयेत् निर्मापयेत् प्रकल्पयेदिति क्रमः ॥ ६ ॥
अथ तोरणस्वरूपं व्यनक्ति - चूतपत्रादीत्यादिना । रसालदलरूपं कचित्कचिन्मयूरशुकहंसादिरूपमन्यत्र लतागुच्छकुसुमादिस्वरूपं, परत्र नयनानन्दकररेखारूपं स्थलान्तरे द्वार

Page #459

लक्ष्म्यादिरूपमथवा गोपुरादिस्थलाकृति । कल्पनं विविधं रम्यं नानातोरणमीरितम् ॥ ८॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्र
तोरणलक्षणनिरूपणं नाम पतिशोऽध्यायः ॥
भागादिषु यक्षकिन्नरगन्धर्वविद्याधरमिथुनरूपं कचित्पुण्याश्रमनदीप्रसवणगिरिवनादिस्वरूपं च यथाभिरुचि तत्र तत्र प्रकल्पयेदिति लनगवाक्यार्थः । रक्तपीतशुक्लादिवर्णजालैः करणीयचित्रकार्येष्वपि इदमेव तोरणकल्पनं तत्तच्चित्राञ्चलभागेषु स्थापयेदिति शिल्पसमयः । एवं शिलामय दारुमयसुधेष्टकालाहमयादिषु तोरणस्वरूप लक्षणं संक्षेपणोक्तं ज्ञेयम् ॥ ८ ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टार कविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्यार यायां तोरणलक्षणनिरूपणं नाम
षड़विंशोऽध्यायः ॥

Page #460

अथाधिष्ठानलक्षणनिरूपणं नाम
सप्तविंशोऽध्यायः ॥
प्रासादानां मण्टपानां शालानां च क्वचित्स्थले । गोपुराणां कचिद्धौमे गोपुरद्वारकस्य च ॥ १ ॥
॥ सप्तविंशोऽध्यायः ॥
पूर्वोक्तद्वादशाध्याये प्रासाद भूमानकथनप्रकरणे प्रतिपादितानां सविधानां पाञ्चाल्यादिशैलीनां निदानभूनमधिष्ठानलक्षण मस्मिन् सप्तविंशाध्याये विशिनष्टि - प्रासादानामित्यादिना । अत्र तु कोऽपि क्रमो बोध्यः । यथा -- तत्र तत्र मुख्यकल्पनस्याधोभागेषु कल्पनीयस्याधिष्ठाननिर्माणस्य स्तम्भानामधः प्रदेशे कल्पनीयस्योपपीठ निर्माणस्य च कियानेव रचनाविशेषभेदः । तस्मात्तयोर्द्वयोर्लक्षणं शिल्पशास्त्रकाराः प्रायश एकस्मिन्नेवाध्याये प्रतिपादयामासुः । अत्र तु विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे सप्तविंशाध्यायेऽधिष्ठानलक्षण कथनं, सप्तसप्ततितमाध्याये उपपीठलक्षणकथनं तु शास्त्रकारस्यैच्छिकं
प्रकरणानुकूलमिति च पश्यामः ॥
तस्मात्कस्मिन्त्रा निर्माणेऽधिष्ठानाख्यं कल्पनमित्याकाङ्क्षायां तदर्हस्थलानां नाम क्रमशो निर्दिशति - प्रासादानामित्यादिना ।
विविधमण्टपानां,
बहुविधानां क्वचिद्गोपुरद्वारभागस्याधः प्रदेशे अधिष्ठानं
भूपालवासार्ह प्रासादानां
विविधशालानां,

Page #461

४०८
गर्भगेहस्य च तथा देवानामालयस्य च । विविधानां कल्पनानामधोऽधिष्ठानकल्पनम् ॥ २ ॥ औनत्यार्थ च रक्षार्थ शोभार्थं च बलार्थकम् ।
एकहस्तं द्विहस्तं वा त्रिहस्तं वा विशेषतः ॥ ३॥ स्थापयेदित्युपदेशः । किश्च देवालयगर्भगेहस्य देव्यादीनामालयस्याधिष्ठान स्थापयेत् ॥
तथा च देवालयकल्पनीयानां पूर्वमण्ट पाभिषेकमण्टपविहारमण्ट पवाहनमण्टपकृत्तिकामण्ट पवसन्तमण्ट पगर्भगृहबलिपीठध्वजस्तम्भगोपुरद्वाराणां, भूपालादिसकलमानवभव नादिषु, राजभवनेषु , धनिकभवनेषु कल्पनीयानां कचिन्नप्तशालानाटकशालावैद्य शाला पाठशालान्यायशालादीनां, मठमण्ट पान्नशालादीनामन्येषां बहुविधानां कल्पनानामपि अधोभागे तत्तत्कल्पनानुगुणं तत्तत्स्थलानुगुणमिदमधिष्ठानं प्रकल्पयदिति पिण्डितार्थः ।।
तश्चाधिष्ठानं त्रिविधं भवति उत्तमाधिष्ठान, मध्यमाधिष्ठानमधमाधिष्ठानमिति भेदादिति भावोऽत्र मूलकारवचनशैल्या प्रतीयते । काश्यपमानमारादिप्रन्थान्तरेव धिष्ठानकथनप्रकरणे चतुश्चत्वारिंशद्भागप्रमाणकथनेन कचिहाविंशद्भागप्रमाणस्य , कचिञ्चतुर्विशतिभागप्रमाणस्य च प्रतिपादनादधिष्ठानकल्पनस्योत्तममध्यमाधमानां स्पष्टीकरणात् अत्रापि तत्सूचने सुलभक्रमो बोध्यः॥

Page #462

४०९
एकदण्डप्रमाणं वा कारयेत्स्थलयोग्यकम् । विमानगो पुरादीनां प्रमाणं परिगृह्य च ॥ ४ ॥
तमिलम्बनं कार्य दृढीकुर्याद्यथाविधि । चिक्कणैश्च शिलाखण्डैवलुकाद्यैश्व पूरयेत् ॥ ५ ॥
किमर्थमेतादृशाधिष्ठान कल्पनाभेति चेदुच्यते — पूर्वोक्तानां मण्डपादिविविधकल्पनानामुन्नत्यर्थं स्तम्भादीनामघोभागे दृढरक्षणार्थं कल्पनदाढ्र्योत्पादनार्थं द्रष्टृणामानन्दजननार्थं च स्थापयेदिदमधिष्ठान कल्पनमिति भावः । अत एवंप्रकारेण बहुविधफलदायिनामेतादृशाधिष्ठान कल्पनानां शैली तावद्यथाप्रमाणं
कलनीयेति क्रमः ||
"
किं वाऽस्याधिष्ठानस्य प्रमाणमिति चेत्, कचित्कल्पनेषु एकहस्तौन्नत्ययुतं कचिद्विहस्तप्रमाणं कचित्तदधिकप्रमाणयुतं चाधिष्ठानं कल्पनीयमिति तदीयक्रमो ज्ञेयः । एवं तत्तत्कल्पनस्थलानुकूलं कल्पनीयस्याधिष्ठानस्य चाघोभागे भूमि लम्बनमवश्यं करणीयम् । तादृशभूमि लम्बनस्य (020) अगाधता सु कियत्प्रमाणेत्याकाङ्गायां तादृशाधिष्ठानोपरि स्थापनीयमण्टपगोपुरविमानप्रासाद बहुभौमादीनामन्नित्यादिकं प्रथमत एव निश्चित्य तादृशकल्पनभारवहनानुगुणं, तत्करूपनविस्तारायामानुगुणं नितरामगाथमवढं खात्वा चिकणेष्ठिकादिभिः कचिन्यायशालादि
8. s. 52

Page #463

गजपादैर्मुद्गरैश्च काष्ठम्वण्डैपनीकृतम् । परितो भागमानेन विभजेत्कल्पनोचितम् ॥ ६ ॥
कल्पनेषु शिलाखण्डैर्वालुकायेस्तमवटं ससलिलं पूरयित्वा दृढीकृत्य, तत्सलिलं बहियपोह्य, कालक्रमेण दृढीकृत्य, भूमिलम्बवस्योपरिभागेऽधिष्ठानमिदं स्थापयदिति क्रमः ॥ ५ ॥
तथा कल्पितस्यास्याधिष्ठानकल्पनस्य खरमृत्तिकादिभिः सूक्ष्ममृत्तिकादिभिर्वा पूरयित्वा गजपादेर्गज पादाकारढीकरणयन्त्रविशेषैः कचिच्छिलामयमुद्रः कचिदूर्ध्वभौमादिस्थलेषु दृढकाष्ठखण्डादिभिस्सन्ताज्य, दृढीकृत्य, घनीकृत्य, कल्पितस्यैतस्याधिष्ठानस्य पार्श्वभागेषु चतुर्वपि तत्तत्कल्पनानुगुणं सोपानादि- . विभजनं च प्रकल्पयेत् ॥
किश्च सर्वेष्वपि देवालयकल्पनेषु शिलामयमेवाधिष्ठानं कल्पनीयम् । न्यायशालानाटकशालाचित्रशालादिमेषु, कचिद्राजभवने मुख्यप्रासादधनशालायुधशालादिषु शालान्तरेष्वपि शिलामयमधिष्ठान स्थापयित्वा तदुपरि सुधेष्टिकादारुखण्डाविभिरेव निर्माण कार्यम् । सर्वथा नेतरत्र मानवसदनेषु शिलामयाधिष्ठानकल्पनमुचितमिति भावः ॥
___ मन केषाश्चिच्छास्त्रकाराणामाशयो यथा-देवालयनिर्माणवेष मिकामयकल्पनमुचितम् । सार्वभौमराजभवनेविसर

Page #464

४११
मञ्चभद्रं बोविभद्रं वाजिभद्रं च कौमुदम् । बन्धस्वरूपमन्यच्च स्थापयेत्स्थपतिः क्रमात् ॥ ७ ॥
शिलाभिरिष्टिकाभिर्वा देवमानुषकल्पनम् । स्थापयेद्भारवहनाम भिन्नं न च वक्रितम् ॥ ८ ॥
भूमिरादौ रसा प्रोक्ता त्रिषट्टा केवला मता । उत्तमे कल्पने हस्तप्रमाणं योजयेद्बुधः || ९ ||
भवनादिष्वपि न शिलामयकल्पनं कार्यम् । परन्तु कचित् उपान्ते स्तम्भानामधोभागे चत्वर प्रदेशान्ते जलप्रणाल्याः पीठादिषु च पृथगेव शिलापटली स्थाप्या | न तत्रादि शिलामयकल्पनं जनानां शुभावहमिति । तस्मादयमेव प्रकार सतां च सम्मत इति वदामः ॥
एतादृशाधिष्ठानं तावदष्टविधं भवति । यथा
१.
मनभद्रक्रमः ।
२.
बोधिभद्रक्रमः ।
३. वाजिभद्रक्रमः ।
५.
६.
७.
मबन्धक्रमः ।
बोधबन्धक्रमः ।
वाजिबन्धक्रमः ।
८.
कुमुदबन्धक्रमः ।
४. कुमुद भद्रक्रमः । इति । अत्रैव विविधान्तरं बहुविधं भवतीत्याशयश्च बोध्यः || एतादृशाधिष्ठानाष्टकस्य पार्श्वभागेषु क्षेपणीयलक्षणक्रममाह -
भूमिरादाविति । पूर्वोक्तभूमि लम्बनकरणानन्तरं समभूभागकल्पनं

Page #465

४१२
अष्टादशाङ्गुलं वाऽपि द्वादशाङ्गुलमेव वा । कचित् षडङ्गुलं वापि कल्पयेत्पादुकाख्यकम् ॥१०॥ तलस्थमधिष्ठानं विविधं परिकीर्तितम् । शुद्धां शैली च संकीर्णामथवाऽत्र प्रयोजयेत् ॥ ११ ॥ मार्धाधकद्विद्विदण्डदण्डाधं पादमानकम् । मोपानं पद्मकं वाऽपि शोभार्थं परिकल्पयेत् ॥ १२॥ द्विगुणं त्रिगुणं वाऽपि पश्चांशं वा चतुर्गुणम् । विभज्योपानकस्यो क्षेपणं कम्पपद्मकम् ॥ १३ ॥
कृतं खलु। तदुपरि इदमधिष्ठानकल्पनं कार्यम् । तत्रोत्तमा कल्पनस्याधःस्थापनीयस्येतस्याधिष्ठानस्यारम्भस्थले अष्टादशाकुलोन्नत्यभागादिपट्टिका स्थापनीया । मध्यमकल्पना. धिष्ठानस्यारम्भस्थले द्वादशाङ्गुलौनत्यभापट्टिका कार्या । अधमकल्पनाधिष्ठानस्यारम्भस्थले षडङ्गुलोन्नत्यवती पट्टिकेत्येवं क्रमेण तत्तत्कल्पनस्थलानुगुणं आदिपट्टिकारचनाप्रमाणमुक्तं बोध्यम ॥
अस्या एव पट्टिकाया भूमिमेंदिनी क्षमा धरेत्यादीनि नामान्तराणि ज्ञेयानि । एतादृशादिपट्टिकायाः पार्श्वभागे सोपानाख्यं चित्रविशेषमथवा नानाङ्गणं विरचय्य तन्मध्ये पङ्कजकुमुदादिरूपं चित्रं वा प्रकल्पयेदित्यर्थः ।।

Page #466

४१३
द्विपादं पद्मकं कम्पमेकांशे वा विशेषतः । षड्भागं कर्णविस्तार मम्बुजं चाष्टभागकम् ॥ १४ ॥ क्षेपणं चार्धभागेन युक्त्या तत्र प्रयोजयेत् । अलिन्दान्तरितं ह्यंशं तदर्धं वा तदर्धकम् ।। १५ ।। वाजनं कर्णविस्तारं समं वाऽधिकमानकम् । त्रिभागेन युतं कम्पं कपोतं प्रतिवाजनम् ॥ १६ ॥ भागद्वयेन पद्मं तु वाजनं चार्ध भागिकम् । बाह्यवाजनमेकेन कम्पं पद्मं गलं तु वा ॥ १७ ॥
किताशादिपट्टिकाया उपरि तद्गलान्तकं कल्पितं स्थलं अष्टत्रिंशद्भागेन विरचय्य तस्या मेदिनीपट्टिकाया उपरि द्विभागेन पद्मरचना मेकभागेन कम्परचनां तयेदित्यर्थः । एवं तश्य कम्पस्योपरि षड्भागेन तलकर्णमष्टभागेनाम्बुजं तदुपर्यर्धभागेन क्षेपणं, सार्धद्वयेन भागेनालिन्दमन्तरितं विभागेन वाजनं, त्रिभागेन वा किचिदधिकप्रमाणेन वा कर्णविस्तारं प्रकल्प्य तदुपरि भागत्रयेण कम्पं तदुपरि भागत्रयेण कपोतं, तदुपरि भागत्त्रयेण प्रतिवाजनं, तदुपरि भागद्वयेन पद्ममर्धभागेन बाजनं, तदुपर्येकेन भागेन बाह्यवाजनं, तदुपर्येक्रेन भागेन कम्पं वा पद्म वा गळच क्षेपयेदित्यर्थः ॥
एवमत्र प्रतिपादितानि पद्मकम्पकर्णाम्बुजान्तरितकर्ण
,

Page #467

४१४
चतुःपञ्चषभागेन मत्स्यहंसशुकादिकम् । लतादिकं वा संयोज्यं प्रत्यङ्गं मानसंयुतम् ॥१८॥ वृद्धिहीनं कचित्कार्य तद्विहीनं तथा कचित् । कुमुदं पद्मकं पट्टमूर्ध्वपट्टं च नेत्रकम् ॥ १९ ॥ वेदभागं भूतभागं रविभामं क्वचित्स्थले ।
समसूत्रप्रमाणेन संयुतं परिकल्पयेत् ॥ २० ॥ विस्तारकपोतवाजनप्रतिवाज नादीनि तु तत्तकल्पनानुगुणं टङ्कादिना कल्पनतक्षणकरणादिनैव तत्तत्स्थलसङ्केतनामान्येवंविधानि भजन्तीति भावः। शिल्पकार्यझरेवैतादृशकम्पवाजनगलान्तरितादीनां प्रमाणं तन्निर्माणनीतिश्चाचार्यपरम्परोपदेशेन पूर्वकालकल्पननिरीक्षणेन च ज्ञेयेति भावः ।।
एतावता प्रकारेणाष्टत्रिंशद्भागस्थलेषु क्रमेणोपर्युपरि पद्मकम्पादिकलनानन्तरमधिष्ठानललाट भागे भागचतुष्केन वा, पञ्चभागेन , षड़भागेन वा सशुकशारिकामत्स्यादिविविधचित्रचनाभासुरामुपरिपट्टिको स्थापयेदित्यर्थः ।।
एवमत्र पङ्कज कम्पबाजनादितक्षणे कचिनिनं , कचिद्धिहीनं, कचिदहिरागतं, कचिद्वर्तुलाकारं, कचित्रिपट्टिकां, चतुःपट्टिकां, पञ्चपट्टिकामन्यञ्च तत्तत्कल्पनानुकूलं क्षेपयदित्यर्थः ।।
किञ्चैताशपावाजनकम्पालिन्दान्तरितादिक्षेपणकरणबहु

Page #468

४१५
एवं क्षेपणभेदेन भागकल्पनभेदतः । सा शैली कांथता प्रायः सप्त वाऽऽनन्दकारिणी ।। शिलायामुपपीठेषु कवाटद्वारकल्पने । गवाक्षस्थलडोलासु तिर्यग्दारुकलापिषु ॥ २२ ॥ सोपानेष्वपि खट्वेषु पीठस्तम्भादिकर्मसु । वाजकुम्भादिकार्येषु प्रोक्तयं क्षेपणक्रिया ।
विधभागविभजनविविधचित्रकरणादिनैव पूर्वोक्तानामष्टविधकल्पन. शैलीनां निर्णयो भेदश्च ज्ञेय इत्यर्थः । अपि चैतादृशाधिष्ठानकल्पनं तु पाञ्चालशैलीप्रमाणसहितं वा मागधशैलीप्रमाणसहितं वा शूरसेनवङ्गकोसलकलिम द्राविडाख्यशैल्यन्तरप्रमाणमिलितं वा शुद्धं सङ्कीर्ण प्रकल्पयेदिति तत्क्रमो विज्ञेयः। किञ्च तत्तत्क्षेपणभेदेनैवोह्यानामष्टविधानां शैलीनां भेदादिकं तु शिल्पिभिस्स्वयमेव यथाशोभं यथाबलं निर्णीय कार्य ज्ञेयमिति च भावः ।।
किञ्चैतादशलक्षण जात्यादिविशिष्ठमधिष्ठानतोरणादिकरणं तावत् सोपानशिलायामुपपीठेषु, कवाटभागेषु, द्वारभागेषु, गवाक्ष द्वारादिषु, स्थूलाख्यतिर्यग्दारुषु, डोलासु कलापिषु , दारुमयसोपानेषु , कचित्सुधेष्टिकामयस्तम्भेषु , शिलामयस्तम्भेषु च वाजिकुम्भादितक्षणकार्यजालेष्वपि तब तत्र स्थलकल्पनानुगुणं युक्त्या यथाशोभं यथाबलं तत्तल्लक्षणमनोहरं दोषहीनं प्रकल्पये

Page #469

४१६
युक्त्या तत्कारयेच्छिल्पी यथाशोमं यथाबलम् ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
अधिष्ठानलक्षणकथनं नाम सप्तविंशोऽध्यायः॥
दिति अधिष्ठानलक्षणं प्रतिपादितं ज्ञेयम् । मयमतमानसारकाश्यपनारदशिल्पादिषु ग्रन्थान्तरेष्वधिष्ठानलक्षणजातिभेदादिकं कार्यपरैश्शिल्पिभिस्तत्र तत्र बोध्यम् । विस्तरभयात्तन्नेह लिख्यत इति ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां अधिष्ठानलक्षणकथनं नाम
सप्तविंशोऽध्यायः॥
M
IA
APAR
SA

Page #470

अथ एकादिनवभीमगोपुरविधिकथनं नाम अष्टाविंशाध्यायादिद्वात्रिंशाध्यायान्ताः कुलकरूपाः॥
देवालयानां भूनेतुर्भवनानां पुरामपि । ग्रामाणामपि दुर्गाणां शालामामपि सबनाम् ।। १ ॥ मुखद्वारेषु कर्तव्यं गोपुरं शिल्पिभिः क्रमात् ।
अथाष्टाविंशाध्यायप्रभृतिकं द्वात्रिंशाध्यायान्तं कुलकरूपं व्याख्यानसौकर्याय संयोजितम् । अत्र समप्रगोपुरलक्षणं प्रतिपादयामा । यथा- एकादिबहुतलोपेतमधि छानोपरिस्थितं गोपुरकल्पनं कुत्र वा स्थले स्थापनीयमिति चेत , तद्विशइयति मूलकार।-देवालयानामित्यादिना । हरिहरादिसकलदेवालयानां पुरोभागे, चक्रवर्तेर्भवनकल्पनानां क्षत्रियाणाश्चावासस्थानास्यस्म प्रासादस्य पुरोभागे, पद्मकसर्वतोभद्रादिनगराणां पुरोभागे निर्दिष्टस्यले, कचिग्रामाणां च निर्दिष्टप्रदेशे, दुर्गाणां च प्रदेशे तटे निर्दिष्टे साधिष्ठानं गोपुरम नेकतलयुतं प्रकल्पयेत् ।।
किन नगरादिकल्पनेषु कचित म्यायशालारशालानाटकতাহান্তাধাৰান্তৰালিহাতাহুতিহাস্তিান্তীকান্তানা , मुख्यकरूपनामां पुरोभागे, धनिकानां समभवनानां पुररामले, कचित्कल्याणशालादीनां पुरःस्थले चान्यन्त्र च मुख्यकरूपमपुरोभामे सदिरं गोपुरकल्पनं प्रकल्मषेदिति भावः ॥
..8.63

Page #471

४१८
शैलीमानं तु संयोज्यमिह स्थपतिभिर्मतम् ॥ २ ॥ अनुलोमादिमान वा मार्गविस्तारमानकम् ।
एवमेतादृशस्थले गोपुरस्थापने पूर्वोक्ताष्टविधशैलीषु पाञ्चालीशैल्याः प्रमाणरचना वा मागधीशैल्या प्रमाणरचनादिकमथवाऽभिमतशैलीकल्सनप्रमाणकं वा तत्तद्देशीयशैली वाऽऽहोस्वि. सङ्कीर्णशैलीनिर्माणं वा भूपतिस्थपतिप्रमुखानामिच्छानुगुणं स्थापयेदिति क्रमः॥
किश्चैतादृशगोपुरनिर्माणारम्भसमयेऽयं च विषयः शिल्पिभिरवश्यं निर्णतव्यः । कोऽसौ विषयः ? उच्यते-- साधिष्ठानन्यानेकतलमाहितस्यास्य गोपुरनिर्माणस्याधःप्रदेशे कियद्वा प्रमाणं भूमिलम्बनं (mL STir) कार्यमिति चेत्तत्रैवं चतुर्विधनमः ॥
आद्यः प्रकारो यथा - चतुर्दण्डाधिकमानमगाधं भूमिलम्बनं विरचय्य, तदुपर्यनुगुणप्रमाणमधिष्ठानं कल्पयित्वा तादृशभूमिलम्बाधिष्ठानकल्पनयोस्तदधिष्ठानोन्नत्यानुगुणं त्रितलगोपुरं वा, स्थिरकल्पनोपेतं पञ्चतलगोपुरं वा, सप्ततलगोपुरं वा नवतलगोपुरं वा स्थिरकल्पनोपेतं स्थापनीयमित्यर्थः । अयमायोऽनुलोमप्रकार इति भावः ॥ . .
द्वितीयः प्रतिलोमप्रकारो . यथा - गोपुरारम्भसमय

Page #472

४१९
कल्पनावर्गमानं वा गोपुरारम्भकर्मणि ॥ ३ ॥ निश्चित्य मतिमान्छिल्पी भूमिलम्बनमाचरेत् । त्रिभागमादिमध्यान्तं विभज्यायाममानितम् ॥ ४ ॥
एवास्मिन्स्थलेऽस्माभिः पश्चतलगोपुरं निर्मापणीयं, सप्ततलगोपुर निर्मापणीयमिति पूर्वमेव तद्गोपुरस्थलोन्नत्यवैशाल्यप्रमाणादिकं यथाविभवं सम्यानादिना निश्चित्य तदनुगुणं भूमिलम्बनमनुष्ठानकल्पनं च स्थापनीयमित्यर्थः ।।
एवमनुलोमप्रतिलोमाख्येन प्रकारद्वयेन गोपुरनिर्माणस्थापनक्रमः कथितः । तृतीयः प्रकारो यथा- प्रामनगरादिषु तत्र तत्र दण्डादिना विभज्य स्थापिताया महावीथीराजवीथीप्रमुखायाः वैशाल्यानुगुणं स्थपतितक्षकादयो गोपुरकल्पनं सम्यनिश्चित्य तदनुगुणोन्नत्योपेतं, यथाशोभं, यथाबलं चानेकतलसहितं गोपुरकल्पनं प्रकल्पयेदिति क्रमः ॥
चतुर्थप्रकारो यथा- तत्र तत्र ग्रामे नगरे वा शिबस्य विष्णोर्वाऽऽयतनं यावदैर्ध्यवैशाल्योपेतं विविधशालामण्टप. तटाकादिसहितं कल्पितम, तत्कल्पनानुगुण मौनत्यभाग्गोपुरं प्रकल्पयेदिति ॥
एवं स्थपतितक्षकभूपालादयो गोपुरकल्पनं चतुर्विधप्रकारेण निश्चित्य भूमिलम्बाधिष्ठानकल्पनादि दृढं प्रकल्प्य

Page #473

५२०
भूतलं भूमिलम्बश्च भूनिर्माणं समाचरेत् ।
गोपुरकल्पनाय प्रथमत एत्र भागवयं विभज्य तत्र प्रथमभागे अधिष्ठानोपपीठादिकल्पनं, तदुपरि द्वितीयभागे द्वारपार्श्वशिलास्थापनास्यप्रस्तरकल्पनं, तदुपरि गोपुरद्वारोपरिभागालछादनरूपं दृढशिलामयावरणपटलं नीरन्धं यथाशीभचित्रं स्थापयित्वा, तदुपरि तृतीयभागे गोपुरतलाधिष्ठानास्यकल्पननिर्माणं व सुधेष्टिकादिभिः प्रकल्पयेदिति क्रमा
एवं सकलविधदेवालयगोपुरस्थापने कचिद्राजभवनगोपुरस्थापने दुर्गमुग्वद्वारोपरिस्थापनीयगोपुरकल्पने च भूमिलम्बनानन्तरं मेदिनीतलशिलाप्रभृतिगोपुरद्वारोपरिभागाच्छादनावधिक कल्पनं नियमेन दृढमसृणशिलावलिभिरेव कार्यम । कुतः ? चिरकालम्धितये । तदुपरि तादृशगोपुरोपर्यावरणतलात्प्रभृति शिखरम्थूपिपर्यन्तं सुधेष्टिकामयादिभिस्तलनिर्माणं करणीयमिति क्रमश्च शिल्पिभिरवश्यं यः ।।
एवमत्रोक्तभागवये शिलामयाधिष्ठानोपपीठद्वारपाच्छाक्नस्थामेषु नानाङ्गणं सचित्रं सर्वालङ्कारशोभितं नयनामनकर समसूत्रं विषमशिलानिनोन्नतत्व वृद्धिहीनत्वादिदोषरहितं यथाप्रमाणं निष्पम्दशिलासन्धिकं स्थापयेविति लक्षणवाक्यार्थः ॥
तदेव क्रमशों विशदयति - भूतलमित्यादिना !

Page #474

४२१
मुखे मध्ये पृष्ठतले तक्षणं वाऽधितक्षणम् ॥ ५ ॥ रेखादिभिः समायुक्तमथवा बहुचित्रकम् । मध्यालिन्दसमोपेतमथवाऽङ्गुलहीनकम् ।। ६ ।। एकभौमयुतं कार्य क्वचिद्गामादिपु स्थिरम् ।
इत्येकभीमगोपुरलक्षणम् ॥
भूमिलम्बकरणानन्तरं राजवीथ्यादिमार्गप्रमाणात किश्चिदुत्तुङ्गस्थलं निर्देष्टुं गोपुरनिर्माणाय निश्चित्य दृढीकृत्य तत्स्थले दृढशिलापटलैरधिष्ठानं पार्श्वयो। प्रकल्प्य मध्यभागे शिलामयमेवोत्तुङ्गायामं मुखद्वारं स्थापयित्वा तदनन्तरस्थलेऽलिन्दप्रकल्पनं विनैव मामेषु क्षुद्रग्रामेषु प्रामदेवालये चैक भौमयुतं गोपुरं स्थापयेदित्युपदेशः ॥
त्रितलपतलादिगोपुरकल्पने तु तादृशमुखद्वारकरणानन्तरमलिन्दकल्पनं सवेदिकं स्थापनीयम । महागोपुरकल्पनेषु द्वारद्वयमलिन्दद्वयं च प्रकल्पनीयमिति क्रमः । अयश्च विषयोऽवैवाध्यायव्याख्याने नवभौमगोपुरविधाने स्पष्टीभविष्यति । किन, एकतलसहितग्रामगोपुरद्वारे दृढार्गलकवाटमुभयोः पार्श्वयोः कल्पनीयरचनादिकश्च स्वयमेवोह्य शिल्पी कतिपयचित्रोपेतं स्थापयेदिति क्रमः । एवं क्षुद्राधिष्ठानक्षुद्रद्वारप्रमाणमेकभीमगोपुरस्म प्रतिपादितम् ॥

Page #475

४२२
अथ त्रिभौमगोपुरलक्षणम् ॥ साधिष्ठानस्तम्भयुतं तदेवोन्नतकायकम् ॥ ७ ॥ वेदिको परिजालाढ्यं शिखरत्रय भासुरम् । त्रितलेन समायुक्तं कर्णनासादिमण्डितम् ॥ ८ ॥ त्रितलं गोपुरं प्रोक्तं शिल्पविद्भिः पुरातनैः । ग्रामे देवालये स्थाप्यं ग्रामद्वारे विशेषतः ॥ ९ ॥
मठमण्टपमुख्यस्य कल्पनस्य पुरःस्थले । इति त्रिभौमगापुरलक्षणम् ॥
किन सकलविधगोपुरद्वारवैशाल्यौन्नत्यादिप्रमाणं तु पूर्वव्याख्याने एतच्छाखेकादशाध्याये द्रष्टव्यम् । एवं त्रिभौमसहितस्य गोपुरस्य तु मध्यमाधिष्ठानसहितं मध्यभागेऽलिन्दकल्पनं समद्दावेदिकं विरचय्य तदलिन्दवेदिको परिद्वारोपर्याच्छादनपटलधारणाधारभूतं स्तम्भद्वयं वा प्रतिपार्श्व प्रकल्प्य तदुपरि पूर्वोक्तरीत्या एकतलगोपुरौन्नत्यापेक्षया किञ्चिदद्धिकौन्नत्यभागेव प्रतितलकल्पनं कृत्वा शिखरत्रयं च स्थापयेत् ॥
किश्वेतादृशचित्रतलगोपुरस्य तले तले चतुर्ष्वपि दिकोणेषु दिमध्यस्थानेषु वा चतुरङ्गणं कृत्वा तन्मध्ये कर्णनासाख्यं चित्रं तु सुधेष्टिकादिभिः प्रकल्पयेत् । इदं तु गोपुरकल्पनं मठादेः पुरोभागे मण्टपस्य च पुरःस्थले मुख्यकल्पनस्य पुरतःस्थले च कल्पनीयमिति भावः ॥

Page #476

४२३
अथ पञ्चभौमगोपुरलक्षणम् ॥ समापान चतुर्थादिभौमकल्पनशाभितम् ॥ १० ॥ बृहत्तलमुखोपेतं पञ्चभिश्शिखरैर्युतम् । मध्याधिष्ठानसंयुक्तमग्रपट्टादिभूषितम् ॥ ११ ॥ अलिन्दद्वयभाग्यान्तं सपादं वा विपादकम् । देवीनां भवनद्वारे देवानां च पुरामपि ॥ १२ ॥ भूपालभवनद्वारे दुर्गाणां च मुखस्थले । ग्रामाणां च मुखद्वारे कल्पनीयं विशेषतः ॥ १३ ॥
एवं पञ्चभौमसहितस्य गोपुरस्य कल्पनं तु क्रमेण विभौमगोपुराधिष्ठानादिप्रमाणापेक्षया किचिदौन्नत्य सहित कल्पनं सर्वत्र कारयेन । प्रतिभौमतलारोहणार्थ सोपानपरम्परा च युक्त्या तलमध्ये कार्या। किश्चात्र पञ्चतलगोपुरे द्वारद्वयमत्युन्नतं, तन्मध्ये समहावेदिकं सस्तम्भमलिन्द द्वयं दीर्घालणं प्रकल्प्य गोपुरतलभागेषु प्रतितलं मध्ये मध्ये नानाङ्गणं सचित्रं सझालं विरचय्य तन्मध्ये तत्र तत्र क्षुद्रशिखरपञ्चककल्पनं च संयोजनीयम् । एतादृशमुपरिशिखरतले पश्चशिखरैरुद्भासितं पश्चतलगोपुरं तु कचिवालयस्य पुरतः, गौरीलक्ष्म्यादीनां लोकजननीनामालयस्य पुरोभागे, सर्वतोभद्रादिनगरोत्तमानां नगरमुखद्वारे, दुर्गाणां

Page #477

४२४
बहुतोरणसंयुक्तं तलदेवादिभूषितम् । तलस्तम्भयुतं वापि कल्पयेत्पञ्चभूमिकम् ॥ १४ ॥ गोपुरं शिल्पवित्प्राज्ञो यथाशोभं यथावलम् ।
इति पञ्चभौमगोपुरलक्षणम् ॥ अथ सप्तमीमनवभौमगोपुरलक्षणम् ।। तदेवात्युनततलं वैशाल्यादिसमन्वितम् ॥ १५ ॥ अलिन्दस्तम्भसंयुक्तं तलस्तम्भैश्च धारितम् । द्वारद्वयं द्वारपट्टद्वयेन परिशोभितम् ॥ १६ ॥
मुखभागे, राजभवनमुख द्वारे, प्रामोत्तमानां मुखद्वारे स्थापनीयमिति भावः ॥
किञ्चैतादृशं पश्चभौमगोपुराधिष्ठानादिप्रमाणापेक्षयाऽधिक मानसहितं कल्पनं विरचय्य सप्ततलकल्पनश्च यदि स्थापितं तस्य सप्ततलगोपुरमिति नाम व्यवहियत इति भावः । किञ्चास्य तु सप्ततलगोपुरस्य प्रतितलं पूर्वाङ्गणे स्तम्भद्वयकल्पनं कचित् दृढार्थ कल्पनीयमिति च भावः । इयश्च द्राविडी शैलीति चोदितम् । मागधशैल्यामपि कोसलशूरसेन पाम्बालादिशैलीषु नैतद्योजनीयम् ।
परन्तु तत्र तत्र तलाङ्गणप्रकारश्च प्रकारान्तरेण मात्या तन्मध्ये कम्पवाजनकर्णगलनेत्रादिकं तत्तच्छेल्यनिततक्षणक्षेषणचित्रकरणञ्च रच येदित्यादिभेदश्वोह्य एव । किन्नात्र सप्तवलगोपुरे

Page #478

४२५
मध्याङ्गणद्वययुतं देहली वेदिकायुतम् । तत्र सोपानपङ्क्ति चित्रं वा बहुरूपकम् ॥ १७ ॥ अधोभागे द्वारयुग्मं किन्नरीयुग्मभासुरम् ।
पूर्वापरयोर्भागयोः स्थापिते द्वारयुगलेऽपि मुखभद्ररेखां वा शतकिङ्किणीकं वाऽनेकचित्ररचनं प्रकल्प्य तन्मध्ये महतीं देहलीं स्रवेदिकां साधारणस्तम्भा प्रकल्प्य तदारभ्यैवोपरिस्थित भौमतलारोहणाई सोपानकल्पनं निर्मापयेत् । किश्वेतादृशालिन्दस्योपरिभागे तिर्यमूपात्र रणशिलापट्टिकामध्ये कमलक्षणं विधाय तन्मध्ये दीप शृङ्खला योजनं च दृढं बन्धयेत् । इदमेव लक्षणं ranaकल्पनेsपि योजनीयमिति भावः ॥
अनयैव रीत्या गोपुरेषु प्रतितलं चतसृष्वपि दिक्षु दीपस्थापनस्थलं च स्थापयेत् । अब तु प्रन्थकर्त्रा विश्वकर्मणा पावाली, शूरसेनी, कोसलीं, वाङ्गीमेत्र शैली मनसि निधाय नवभूमिकमेव गोपुरं निर्मापणीयमित्युक्तम् ! द्राविड्यादिशैल्यन्तरेषु मानसारादिषु प्रतिपादितरीत्या द्वादशतल निर्माणस्यापि स्फुरणात् स्थपतिप्रमुखास्तदनुगुणं दृढाधिष्ठानानि कल्पयित्वा प्रायश इदमेव लक्षणजालं तत्रापि स्थापयेयुरिति
भावः ||
तस्मान्नवभौमगोपुरस्य सप्तभौमगोपुरस्य च द्वारद्वयेऽधः प्रथमभागे एकदण्डोन्नतिकं किन्नरीमिथुनं सलक्षणं समरेखं 8. 8. 54

Page #479

४२.६
मध्यभागे लतारूपं सगुच्छं सममेदुरम् ।। १८ ।। मौलिभागे कुम्भगुच्छसरोजमुकुलान्वितम् । तिर्यक्पट्टिकयुग्मेषु मध्ये वा पार्श्वयोस्तथा ॥ १९ ॥ शतपत्रं पङ्कजं वा हंसाकृतिरथापि वा । युक्त्या मनोहरं स्थाप्यं सौवर्ण राजतं तु वा ॥ २० ॥ द्वारपट्टिकभागेषु किङ्किणीरेखिका मताः ।
प्रकल्पयेत् । तस्य द्वारद्वयस्य मध्यभागे विविधलतारूपं सगुच्छकुसुमफलादिचित्रतक्षणक्षेपणादि च कारयेत् ॥
किञ्च तम्य द्वारयुगलस्य मौलिसमीपे कुम्भरूपं वा गुच्छरूपं सरोजादिमुकुलरूपं वा चित्रं लम्बयेत । एतादृशचित्ररचनादिकं तु द्वारद्वयस्योभयोरपि पावयोर्मुखशिलापट्टिकायां करणीयमिति भावः । किञ्च तत्पद्वययोः क्षुद्रकिङ्किणीकादिरूपं वा शुकशारिकापत्रादिरूपं वा बहुरेखारूपं वा प्रकल्पयेत् ।।
किश्तादृशद्वारद्वयस्याधः उपरि च स्थितयोस्तिर्यकपट्टिकयोमध्यभागे पङ्कजादिरूपं वा तक्षणीयम् । अथवोभयोरपि पक्षयोर्भागत्रयेऽपि वेति च विकल्पो बोध्यः। एवं द्वाराध:पट्टिकायां तिर्यकृतायां पद्माकृति वा हंसाकृति वा युक्त्या मनोहररूपं तक्षयित्वा तत्स्थलं सौवर्णराजतादिपट्टेन कवचीकुर्यात् । अत्यत्कल्पनं पूर्वोक्तमेव ॥

Page #480

४३६
चतुर्विंशत्यङ्गुलेन विहीनं नेष्यते बुधैः ॥ ८ ॥
घटीयन्त्रस्थलं तीरे रचयेत्साङ्गणं बुधः । अवगाहतलोपेतद्वार किन्नररूपकम् ।
वकरीत्या दृढीकृत्य सुधादिनाऽनुलेप्य, निर्माणं परिपूरयेदिति
क्रमः ॥
एवं वर्तुलरूपवापीकूपादौ वक्ररीत्या सोपानस्थापनक्रमः कथितः । सूत्ररीत्या सोपानपङ्क्तिस्थापनं यथा - सूत्ररीतिर्नाम एक हस्तद्विहस्तायामवतीं क्रमशोऽघोऽधः स्थापितां सोपानपङ्क्ति रचयेदित्यर्थः । एवं सूत्ररीत्या सोपानकरणे यथेच्छं चतुर्षु वा दिग्भागेषु, भागद्वये वा, एकस्मिन्वा भागे तत्सोपाननिर्माणं प्रकल्पयेदिति च भावः ॥
,
अपि चतात्रता प्रन्थेन महाप्रमाणवती दीर्घिका, तन्न्यूनप्रमाणोपेता वापी, तन्न्यूनप्रमाणयुतः कूपः इति समलक्षणबन्धनक्रमः कथित इति शिल्पिभिरवधार्यः । तस्मात्सर्वत्रैतादृशकूपस्य वा वाप्याः दीर्घिकायाश्च तीरभूमौ अगाधमवटं खात्वा तस्मिन्घटीयन्त्र स्थापयेत् । घटीयन्त्रणस्थापनप्रयोजनं तु स्पष्टमेव । सति विभवे एवं स्थापितस्य घटीयन्त्रणस्य समीपे समभूभागे श्वाप्यादीन्परितः सस्तम्भरचनसङ्गणकल्पन कार्यम् ॥
किचान वाप्यादिषु स्थापिताङ्गणस्तम्भादिषु किन्नर

Page #481

४३७
कल्पनं देवमूर्तीनामथवा संप्रयोजयेत् ।। ९ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्र
वापीलक्षणकथनं नाम সাহা:।
मिथुनादिमनोहरचित्ररचना प्रकल्प्या । कचिद्वरुणदेवादिपुण्यदर्शनदेवानां बिम्बस्थापनं चाभिप्रेतम । कल्पनान्तरलक्षणान्तराणि तु शिल्पिभिः स्वयमेवोह्य स्थलविभवानुकूलमातिदृढं कश्मलजल. मेलनादिरहितं चिरकालस्थितये मनोहरचित्ररचनाप्रमाणयुतं च वापीकूपादिकल्पनं निर्मापणीयमित्युपदेशः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां वापीकृपलक्षणकथनं नाम ॥ त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ॥

Page #482

अथ तटाकलक्षणकथनं नाम
चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥
तटाककल्पनाच्छ्रेयः प्राणिनां च सुखं मतम् । तस्मात्तत्कल्पयेद्धीमान्ग्राममध्ये शुभस्थले || १ ||
मार्गस्य मध्यभागे च वास्तुभूमौ विशेषतः । सततं स्वादुसलिलस्रावो यत्र च दृश्यते ॥ २ ॥
॥ चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥
अथास्मिंश्चतुस्त्रिंशाध्याये तटाकनिर्माणप्रकारं प्रतिपादयितुमादौ तन्निर्माणफलं व्यनक्ति- तटाककल्पनाच्छ्रेय इत्यादिना । तत्र तत्र ग्राममध्यस्थलादौ तटाकादिनिर्माणेन पुंसां ऐहिकशुभफलप्राप्तिः आमुष्मिक सद्गतिश्चेत्यादिपुराणकारपठितफलश्रुत्या जगति तत्र तत्र हरिणगोमहिषमानवादीनां प्राणिनां बहुधोपकारसम्पादयित्रीं तटाकनिर्मिति ग्राममध्यस्थले समुचितप्रदेशेऽन्यत्र वा महामार्गसमीपे नगरादिषु च बहुशस्समुचितप्रदेशे महावीथ्यप्रभागे देवालयस्यान्त बहिः प्रदेशे तत्तद्वास्तु वास्तव्यजनहितकारिणि स्थळे समुचिते मठमण्टपाराम निष्कुटादिस्थलेषु च स्थापयेदिति शास्त्रकारोपदेशः ||
तत्र च को नियम यथा— यस्मिन्स्थले वास्तुभूगर्भमहिना सर्वर्तुसमयेष्वपि अविच्छिन्नमधुरजलप्रसार स्तस्मिन्स्थले

Page #483

४३९
अन्तःपसमायुक्तं दक्षिणोत्तरदैर्ध्यकम् ।
तटाकमिमं स्थापयेदित्युत्तमः पनः । क्वचित्तादृशसन्ततजलप्रसाराभावे त कल्पित तटाकेऽन्तिकस्थनदी जलाशयगिरि - प्रस्रवणादिप्रदेशान प्रणाल्यादिना तन्मधुरमलिलमत्र पूरयेदिति मध्यमः पक्षः 1 अयमर्थ: 'निष्पङ्कागासलिलं पूरयेद्वा क्वचित्स्थळे' इत्युक्तेरिति भावः ।। २ ।।
अथ तटाकस्य प्रमाणादिकमाह - अन्तः कूपसमायुक्तमित्यादिना । एवं सर्वत्र परीक्षय निर्दिष्टे मधुरजलस्त्रात्रिणि स्थले तटाकनिर्माणेऽपि तादृशतटाकस्य मध्यभागेऽन्तः कूपाख्यं महावढं खात्या तत्रत्य में कतजलदृयादेरुतेजनं कार्यमिति नियमः | तदात्व एवं प्रीष्मादावप्यशेोष्य जल समृद्धिर्भवेदिति
भावः ॥
क्वचिच्छिलामयभूमौ तटाकनिर्माणे कृतेऽपि तादृशतटाकादिमध्यभागे चैवंरीत्याऽन्तः कूपाख्यमगाधावटं खातयेत् । तत्तदा शिलान्तःस्थलं सलिलं प्रस्रावयेदिति क्रमः । सर्वथा न कृष्णमृत्तिकोपरमृत्तिकादिनिर्भरस्थले तटाकनिर्माणं स्थापनीयमिति भावः । तस्मादेवमुक्तरीत्या परीक्ष्य निर्दिष्टायां मधुरजलस्राविण्यां भूमौ तटाक निर्माणाय खनने कृते तन्मध्ये कचित्पाषाणखण्डादिदर्शनेऽपि तत्सकलं बहिर्व्यपोह्य, दक्षिणोत्तरदिग्भागयोः दैर्घ्ययुतं

Page #484

४४०
वरुणेन्द्रदिशाभागस्थायि वा स्थलयोग्यकम् ॥ ३ ॥
तटाकनाम्ना भणितं महत्खातं हितप्रदम् । निष्पङ्कागाधसलिलं पूरयेद्वा क्वचित्स्थलम् ॥ ४ ॥
जलनिर्गमनोपेतमागमायनसंयुतम् ।
भान्वङ्गुलोन्नता पङ्क्तिर्द्विगुणायतिका मता ॥ ५ ॥
तटाकं स्थापयेत् । अथवा कचित्स्थलानुगुणं प्राक्प्रत्यग्रिभागयोधर्मयुतं वा तटाकं निर्मापयेदिति विकल्पः । कचित्क्षुद्रतटाकं अभिप्रेतमिति
चतुरश्रप्रमाणमंत्र स्थापयन | कामु सहित
साधुना मतमप्युक्तं बोध्यम् ॥ ४ ॥
एवं स्थलानुगुणं तटाकखननसमये तस्य तटाकस्य शुद्धजुलागमनप्रणाल्यादिकल्पनं जलनिर्गमनद्वारख रन्ध्रोपपट्टकं समुचितस्थले दृढशिलापटलाद्याच्छादितं प्रकल्पयेदिति भावः । एवमत्र तटाकायामादिप्रमाणानुकूलं खननं कृत्वाऽधःस्थलं समीकृत्य प्रतिदिग्भागं क्षुद्रशङ्कुनिखननपूर्वकं सूत्रन्यासं प्रसार्य तत्सूत्रपातमृजुमानानुगुणं, शिलामय सोपानकल्पनमचञ्चलमतिदृढसन्धिकं परस्परं मेलयित्वोपर्युपरि भागकल्पनं क्रमशः कारयेदित्यर्थः । किश्चैतादृश सोपानस्य द्वादशाङ्गुल मौन्नत्यं कार्य, न त यूनतेति भावः ||
कचिन्महातटाकादिषु अष्टादशाङ्गुलमथवा चतुर्विंशा

Page #485

मध्ये महापक्तियुक्तमृजुसूतं च निश्चलम् । तीरमण्टपसंयुक्तं तीरवृक्षैश्च शोभितम् ॥ ६॥ जलमण्टपसंयुक्ता क्वचित्कार्योत्तमे ... .... । देवे तटाके तत्कल्प्यं विमानशिखरोज्ज्वलम् ॥ ७॥
गलौननिकं टङ्कादिना समस्थलं प्रकल्प्य दशसोपानकल्पनानन्तरं अतिविशालमेकं महासोपानाख्यं विश्रान्तिसोपानकल्पनं च स्थापयेत् । एवं तत्र तत्र स्थलानुगुणं मध्ये मध्ये विश्रान्तिमोपानं महासोपानमितरत्र पूर्वोक्तद्वादशा गुलाद्युपेत सोपानरचनाञ्च दृढं स्थापयेदिति कमः ।।
किञ्चैतस्य सोपानमार्गस्य मध्यतले तत्र तत्र समुचितस्थले क्षुद्रमण्ट पकल्पनं जपवेदिकायुतं शिलामयमिष्टिकासुधामयं वा प्रकल्पयेत् । एतादृशक्षुद्रमण्ट पानाम्चतुष्कं, षटकं, अष्टकं, दशकं, षोडशकं, चतुर्विशतिक, द्वात्रिंशत्कं वा तटाकवैशाल्याद्यनुगुणं स्थापयेदिति क्रमः । किश्वप्रकारेण कल्पितानां मण्ट पानां तीरमण्ट पकल्पनमिति व्यवहारः। अभ्य च तटाकस्य मध्यतले ऽन्तःकूपसमीपे साधिष्ठानं चतुःस्तम्भयुतमष्टस्तम्भसहितं, षोडशस्तम्भकश्चतुर्विंशतिस्तम्भकं वा जलमध्यमण्टपञ्च सबलभीक शिलामयमेव स्थापयेत् ॥
विशेषतो देवालयतटाकनिर्माण एवं जलमभ्यमण्टपकल्पन8. B. 56

Page #486

४४२
खण्डपङ्क्तिः कचित्कार्या तटाकेषु सरस्सु च । मेदिनीपट्टिकोपेता जलं सर्वत्र कल्पयेत् ॥ ८ ॥
मवश्यं करणीयमिति भावः । एवङ्कल्पितानां बृहदाकृतिकानां क्षुद्राणां वा सर्वेषां मण्टपानामुपरिभागे सविमानशिवरप्रकल्पनमेव श्रेयोहेतुरिति शिल्पविदा समयः । एवं तीरमण्टपजलमध्यमण्टप. कल्पनप्रकारः कथित इति बोध्यम । सर्वत्र तटाकतीरभागे नातिदूरे समुचितस्थले आम्रातकपुन्नागपाटल सरलकर्णिकारपनसबिल्वाशोकक्रमुकारग्वधाश्वस्थनारिकेलादिमही रुहान्वर्धयेदित्युपदेशः ॥ ७ ॥
कचित् हृदकुल्याजलाश यसरःप्रमुखेषु स्थलेषु कचित्तटाकेषु च खण्डसोपानमपि न दोषायति मतिः । खण्डसोपानं नाम तस्य सरस्तटाकमहाहदादेश्चतुर्वपि वा दिग्भागेषु द्वयोरेकस्मिन्वा भागे जलसमीपावधिकमेकदण्डादिपञ्चदण्डवैशाल्योपेतं सोपानमार्गकल्पनमिति तद्युतं रचयेदिति स्थलविभवानुकूलविकल्पः । अपि चैतेषु तटाकादिषु एवंरीत्या सोपानकल्पनानन्तरं भूमितलात् रथ्यासलिलादिप्रवेशनिवारणार्थ तटाकोपरि तीरतले एकहस्तन्नित्ययुतं शिलापट्टिकाकल्पनमवश्यं निर्मापयेत् । तत्र तटाकतीरतले तीरवृक्षसमीपे क्षुद्राङ्गणकल्पनमपि कचिद्देशेष्वभिमतं शेयम् ॥ ८॥
एवंरीत्या कल्पितेषु सर्वत्र सोपानमार्गेषु शोभार्थ

Page #487

४४३
रेखारूपं मीनरूपं लतारूपश्च तक्षयेत् । भूर्जपत्रक्षेपणं वा नानाङ्गणसमन्वितम् ॥ ९॥ वानरक्रीडनं वापि तक्षयेत्सुमनोहरम् । कचिदष्टमुखोपेतं तटाकं बहुपक्तिकम् । स्थापयेन्नृपतिर्देशे प्राणिनां सुखदायकम् ॥ १० ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
तटाकलक्षणकथनं नाम चतुस्त्रिशोऽध्यायः ॥
चित्ररचनाप्रकारमाह-रेखारूपमित्यादिना। तत्र तत्र सोपाने मुखभागेषु पार्श्वेषु दृश्यस्थलेषु चूनपत्रादिरेखारूपं वा सकुटुम्बमीनरूपं वा भूर्जपत्रादिरूपं वा शिखरटकादिना क्षेपणं प्रकल्प्य मध्ये मध्येऽङ्गणविभागञ्च रचयित्वा कचिद्वानरकुटुम्बखेलनरूपं च क्षेपणं सुमनोहरमन्यचित्रं गन्धर्व किन्नरयुगलादि स्थलकेलीव्यग्रं प्रकल्पयेदिति भावः । इति सङ्कपेण तटाकनिर्माणप्रकार उपपादितः ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां तटाकलक्षणकथनं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः॥

Page #488

अथ नृपदेवालयविधानपूर्व मण्टपविधानकथनं नाम
पञ्चत्रिंशष्षत्रिंशोऽध्यायश्च ॥ भूपहर्म्यस्य वायव्यामैशान्यां वा विशेषतः । कुलदेवालयः स्थाप्यो जयसन्तानसिद्धये ॥ १ ॥ विशद्दण्डकमारम्य द्विद्विदण्डविवर्धनात् । पञ्चाशद्दण्ड कान्तं तत्प्रमाणं मुनिभाषितम् ॥ २॥
॥ पञ्चत्रिंशपत्रिंशाध्यायो । अथ चक्रवर्त्यादिक्षत्रियभवनेषु कल्पनीयकुलदेवालयलक्षणं, तस्य तु पुरोभागे कल्पनीय पूर्वमण्टपविधानक्रमञ्चोपपादयति पश्चत्रिंशत्पत्रिंशदात्मकेनाध्यायद्वयेन । तत्र भूपालादीनां क्षत्रियाणां हर्यस्य सदनस्य भवनस्य वायव्यां दिइयथवैशान्यां तेषां कुलदेवतालयं प्रकल्पयेदित्युपदेशः । तथा तन्निमणि फलन्तु तेषां भूपाल कुटुम्बानां विजयारोग्यसत्सुतसम्पत्प्रवृद्विरिति भावः । तञ्च लोके स्पष्टमेवेत्यर्थः ॥ १ ॥
____ अथ एतादृशशुभफलदातुः तद्देवालयस्य किया प्रमाणम? कथं वा कल्पनादिकम ? इति चेत्तद्विवृणोति-विशद्दण्डकमित्यादिना । विशद्दण्डकादिपञ्चाशद्दण्डकान्तं द्विद्विसंख्यावर्धनयुक्तं यथे, यथास्थललाभमायामदैर्घ्यप्रमाणयुतं स्वीकृत्य तदनुगुणं नृपदेवालयं शिल्पी निर्मापयेदित्युपदेशः । तत्प्रमाणस्थलाहिरेव

Page #489

४४५
प्राकारसंयुतः प्रायः पूर्वपश्चिमवक्त्रकः । पार्श्वशालासमायुक्तो गोपुरेण च भासुरः ॥ ३ ॥ दशहस्तोच्छ्राययुतगर्मगेहेन मासुरः । विमानशिवरापेतश्छत्रखङ्गादिचिह्नितः ॥ ४ ॥ खगवेदी पुरः स्थाप्या यदि कालीनिवेशनम् । तत्पुरः सा प्रकर्तव्या शान्तिकुम्भममन्विता ॥५॥ मौवर्णद्वारयुगलं तन्मध्ये देहलीतलम् ।
दशहस्तोच्छितमेकं प्राकारं वा प्राकारत्रयं वा निर्मापयेत् । अस्य तु नृपदेवालयस्य मुख द्वारं पूर्वदिङ्मुग्व, पश्चिमदिङ्मुखं वा कल्पयेत् । नेतरत्र शुभप्रदमिति भावः । एवं निर्दिष्टदिङ्मुखभागे कृतमुखद्वारस्य पञ्चनलगोपुरसहितस्य नृपदेवालयस्य मध्यभागे सममूवे सगोपुरं द्वितीयं मुखद्वारं स्थापयित्वा तहारभित्तिसमीप एव चतुर्वपि दिग्भागेषु क्षुद्रशालाकल्पनं सचित्र स्तम्भं स्थापयित्वा तदन्तः दशहस्तोच्छाययुतभित्तिसमावृतं गर्भगेहं प्रकल्प्य तन्मध्ये राजकुलदेवतां महाकाली वा त्रिपुरसुन्दरी महाकालं वा सौवर्णमये राजते वा पीठे स्थापयेदित्यर्थः । किञ्च तस्याः कुलदेवतायाः पुरोभागे नृपाणां मुख्यचिह्न मूतखनन्यसनवेदिका करणीया। तस्या वेदिकाया: पुरोभागे होमार्थ कुण्डपञ्चकस्थानं प्रकल्पयेत् ॥

Page #490

४४६
साक्षिवेदीकल्पनं तु तत्रत्यं क्षत्रमङ्गलम् ॥ ६ ॥ सर्वालङ्कारसंयुक्तं नवरत्नविभूषितम् । प्रदक्षिणायनयुतं काल्या वा भैरवस्य वा ॥ ७ ॥ मूलस्थानं च रचयेत्सुमहूर्ते शुभेऽहनि ।
एतादृशहोमकुण्डखगवेदिकास्थानभागस्य कुलदेवतामूलस्थानस्य च मध्यभागे मण्टपाकारं मध्यदेहलीतलसंयुक्तं सौवर्णपट्टप्रत्युप्तद्वारयुगळोपेतं साक्षिवेदीकल्पनं कार्यम् । किमर्थमिति चेदुच्यते--तस्यामेव सौवर्णपट्टकवाचितवेदिकायां राज्ञः पट्टमहिषीविवाहसमये तत्पूर्वदिने वा तदपाल द्वन्द्वं तत्स्थलं प्राप्य तदेवतायाः पुरतः प्रणम्य स्तुत्वा तत्साभिकं तत्र खड्गं निधाय स्वकीयं मिथुनसंयोजनरूपचित्रयुतं सुवर्णपट्टे निधाय प्रतिदिनं देवतापूजानन्तरं गन्धादिभिस्तत्सुवर्णपट्टमभ्ययेदिति क्षत्रिय जातिविवाह समयकरणीयक्रमः । आचरणमिदमेव क्षत्रियदम्पत्योर्मङ्गलप्रदभिति मूलकारोऽपि तत्रत्यं क्षत्रमङ्गलप्रदमिति उपपादितवानिति भावः ।।
एवं नवरत्नादिविभूषितं सर्वालङ्कारसंयुतं वेदिकातलं प्रकल्प्य तस्या वेदिकायाः कुलदेवतायाश्च प्रदक्षिणमार्गशालकं च तत्रैव स्थापयेत । एवं क्षत्रियभवनेषु सर्वेष्वपि शुभे मुहूर्ते राजखगवेदिकां कुलदेवताबिम्बस्थापनश्च समकालं विरचय्य

Page #491

४४७
ब्राह्मणांस्तोषयेद्गोभूहिरण्याद्यैर्यथाक्रमम् ।। ८ ।। अष्टोत्तराहुती त्वा शान्तिश्च जुहुयात्ततः । तारोत्सवादिभिर्देवीं नैवेद्यैर्विविधैरापि ॥ ९ ॥ प्राणयेन्नृपतिः पश्चात्पूर्वमण्टपकल्पनम् । चतुष्पादयुतं प्रायश्चाष्टपादसमन्वितम् ॥ १० ॥ तदुपस्तम्भसहितं साधिष्टानं सपीठकम् ।
तस्मिन् शुभसमये गोभूहिरण्यवस्त्राद्यनेकदानः श्रोत्रियान् वेदपारगान् कुटुम्बिनो ब्राह्मणोत्तमांश्च तोपयित्वाऽभ्यर्च्य ततस्तस्याः खगवेदिकायाः पूर्वभागे स्थापिते अग्निकुण्डपञ्चके ऽष्टोत्तरशतं शान्त्याहुतीर्तुत्वा गुरुदेवविप्रपूजानन्तरं प्रतिमासं स्वस्य जन्मनक्षत्रे वा कुलदेवतायाः मासगतनक्षत्रे वा विशेषाभ्यचननैवेद्यादिना प्रीणयित्वा सावरोध जनो मङ्गलं वाचयित्वा तादृशखगवेदिकायास्तस्य च देवालयस्य पुरोभागे देवालयपूर्व मण्टपकल्पनं रचयेदिति लक्षणवाक्यार्थः ।
तदेव पूर्व मण्ट पकल्पनविधानं विशिनष्टि-चतुःपादमित्यादिना । तच्च पूर्वमण्टपकल्पनं भूमिलम्बनपूर्वकं दृढं मध्यमाधिष्ठानं विरचय्य तदेवोत्सवोचितकल्पनभासुरं चतुःस्तम्भयुतमष्टस्तम्भयुतं वा स्थापयेत् । किश्चात्र मण्टपे तादृशस्तम्भानामुपस्तम्भाख्यकल्पनमतिमनोहरचित्रं कारयेत् ॥

Page #492

४४८
बाह्याभ्यन्तरशालाढ्यं कैशिकं विजयं तु वा ॥ ११ ॥ शुकनासासमायुक्तं वलभीपटलान्वितम् । सुन्दरं कल्पनं मध्ये तत्पुरो वाऽथ कल्पयेत् ॥ १२ ॥ प्रतीच्यामन्नशालाञ्च क्षत्रासनसमन्वितम् ।
किचामुं मण्टपं कैशिकजातिमण्टपकल्पन प्रमाणसहितं वा विजयजातिमण्टपप्रमाणयुतं वा सुपार्श्वनासं वलभीपटला
द्याच्छादनक्षुद्रविमानशिखरनहितञ्च प्रकल्पयेन | अपि चात्र
मण्टपस्य मध्यप्रदेशे पुरोभागे वा क्षुद्रविमानाख्यं देवोत्सवोचितं सुन्दरनिर्माणं सौवर्णरा जत डोलाभासुरं सौवर्णरजत डोलाभासुरं नवरत्नखचितपर्यङ्कं
सशृङ्खलच प्रकल्पयेत् ॥
किश्चैतादृशपूर्व मण्डपस्य नातिसमीप एव स्थले बाह्यशालामनेकस्तम्भां विरचय्य तदन्तश्चत्वरतलं प्रकल्प्य तत्परितोऽन्तश्शालाचतुष्कश्च प्रकल्पयेत् । एतत्सर्वमपि निर्माणं पूर्वोक्तगोपुरद्वारप्राकारान्तःस्थल एव तत्र तत्र स्थलानुगुणं यथाविभवं सौवर्णराजतसोपानशिखरपद्मपट्टिकादिभासुरं प्रकल्पयेन इत्यर्थश्च
ध्वन्यते । एतादृशनृपभवनदेवालयस्य प्राकारतरणानन्तरं वा तत्प्राकारान्तर्गतायामेव भूम्यां वा क्वचित क्षत्रियामनसमन्वितां राजभिर्व्रतादिविशेषदिवसेषु सेव्यमन्नशाला कल्पनन स्थापयेत् कुत्र ? तादृशलक्षणान्वितस्य नृपदेवालयस्य
1
प्रतीच्या मेव
दिशीत्यर्थः ॥

Page #493

४४९
चतुस्तोरणभूपाठ्यं कोणहीनं प्रकल्पयेत् ॥ १३ ॥ क्षत्रियाणां गृहे कार्य पृथक्कालीनिवेशनम् । पूर्वदिकं क्षत्रापि परिष्कृतम् । जयारोग्यसुतैश्वयकारणं परिकल्पयेत् ॥ १४ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीत विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे नृपदेवालय विधान पूर्वमण्टपविधानकथनं नाम पञ्चत्रिंशोऽध्यायपत्रिंशोऽध्यायश्च ॥
किञ्च तस्याश्चान्नशालायाः कल्पनन्तु चतुस्तोरणाख्यरचनाविशेषभासुरं कोणादिकल्पनदोषहीनं पूर्ववैदिकोपेनं पूर्वद्वारसहितं चानेकचित्र भासुरं प्रकल्पयेदित्युपदेशः । एवं चक्रवर्तिभूपालादीनां प्रासादेषु स्थापनीयदेवालयक्रमः कथितः ॥
किच प्रासादादिकल्पनविशेषरहितानां नातिधनानां क्षत्रियाणां गृहे तु कुत्र वा स्थळे तादृश स्त्रियदेषतानिलयः कार्य इति चेत्, तत्र तत्र यथास्थलविभवं प्राप्तवास्तुभूमौ कल्पितस्य गृहादेशान्यां वा वायव्यां दिशि तादृशकल्यादिकुलदेवतालयं पृथक् संस्थाप्य पूर्वोक्तरीत्या खद्गवेदीमात्रं तत्पुरतोऽवश्यं प्रकल्पयेत् । इदमेवानुष्ठानं राज्ञां विशेषतः जयसुतसम्पद्धर्धकमिति
शास्त्र
कारस्याशयः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां नृपदेवालयविधानपूर्वमष्टपविधानकथनं नाम पञ्चत्रिंशषत्रिंशाध्यायी ॥
S. s. 57
"VA**

Page #494

अथ मृगशालालचणनिरूपणं नाम सप्तत्रिंशाध्यायः ॥
बालानां बालिकानाञ्च युवतीनां विशेषतः । शुद्धान्तसुन्दरीणाञ्च चित्तहर्षाभिवृद्धये ॥ १ ॥ कल्पनं विविधं कार्य स्थलजात्यादिभेदतः । शुक्रानामपि कीराणां मयूराणामपि क्वचित् ॥ २ ॥ हरिणानाञ्च वत्सानां लाल्यलीलादिनामपि । शाला तु विविधा स्थाप्या लोहदारुसुष्टिकैः ॥ ३ ॥
॥ सप्तत्रिंशोऽध्यायः ॥
अथ भूपालधनिकादिभवनेषु स्थापनीयाया मृगशालायाः निर्माणप्रकारं वक्तुमादौ तनिर्माणप्रयोजनं व्यनक्ति - बालानाभूपप्रासादहर्म्यभवनाद्युत्तमावासस्थलेषु
मित्यादिना 1
वासभाजां राजकुमाराणां धनिककुमाराणाम, एवं बालिकानां कन्यकानामुद्यद्यौवनानां युवतीनामन्यासामन्तःपुरसुन्दरीणां च
अथवा
मृगादिशालामन्तःपुरसमीपस्थले
मनस्समुल्लासाय
समुचिते शुभवास्तुभागे प्रकल्पयेदित्यर्थः ॥
तश्च मृगादिशाला कल्पनं तत्तत्स्थलभेदेन तद्वास्तव्यप्राणिजातिभेदेन च विविधमिति पुरातनैर्मुनिभिरुदीरितम् । तथाऽपि शालाकल्पनं त्रिविधमेव प्रसिद्धम । कल्पनान्तरन्तु तत

Page #495

४५१
शुकानां पञ्चरः कुन्दा हरिणानां निशद्यते । परसादीनां शालका च त्रैविध्यं मुख्यमीरितम् ॥ ४ ॥
लोहदण्डं दारुदण्डं शृङ्खलान्वितमेव वा । बहुरन्धं सकटकं पञ्जरं कल्पयेद्बुधः ॥ ५ ॥
देशभेदेन वास्तुभेदेन वाञ्छानुगुणमनेकरूपमेव । तदपि प्रायश एतत्कल्पनात्रयान्तर्गतजाविकमेव भवेदिति शिल्पशास्त्रकारस्याशयो बोध्यः ॥
तादृशत्रिविधकल्पनक्रम प्रमाणादिकं यथा
-
तत्र शुक
शारिकाकीरसारसकेकीप्रमुखानां मनोहरालापनर्तनादिभासुराणां पक्षिणामावासकल्पनं कुलायपञ्जरनाम भाग्भवतीत्यर्थः । हरिणशाबकादीनामावासस्थानकल्पनं तु कुन्देति नामभाग्भवति । गोवत्मादीनामावासस्थानं तु शालानाम भजतीतिक्रमः । एवमुक्तस्य त्रिविधकल्पनस्य निर्माणस्वरूपादिकमाह - लोहदण्डमित्यादिना । तत्र शुकपञ्जरस्य निर्माणप्रकारो यथा - चतुरश्रां देयोपेतां वाऽभिन्नामदोषां सारदारुफलका मेकाङ्गुलघनयुतां स्वीकृत्य तन्मानकमेव वा किचिन्यून प्रमाणकमेव वा उपरि स्थापनीयफलकान्तरं च संगृह्य हस्तद्वयोन्नतिकं वा सार्धहस्तौन्नतिकमथवा, हस्तौन्नतिकं मध्यदण्डपालिकान्तरमूर्ध्वाधः स्थितिभाजं संयोजयेत ॥
T
अस्य विशदार्थस्तु - अधः फलकायामूर्ध्वं फलकायां च

Page #496

४५२
लोहदण्डमथी प्रायः कुन्ददारुमयी कचित् ।
चतुरसीमान्तेषु क्षुद्ररन्ध्रं निधाय एकदस्तोन्नतिकं तिर्यग्दण्डजालं तेषु रन्ध्रेषु नियोज्य, दृढीकृत्य पञ्जरनिर्माणं सकवाट प्रकल्पयेदित्यर्थः । तादृशतिर्यग्दण्डस्त्वयोनयो वा पित्तलमयो वा कांस्य मयस्ताम्रमयो वा सति विभवे राजतमयो वा कल्पनीय इति भाव: । अथवा दारुमयो वा स्वीकार्य: । अथवाऽयस्तन्तुशृङ्खलिनकल्पनं वा पञ्जरकल्पना स्वीकुर्यादिति । एवमूर्ध्वाध:प्रसृतानेकतिर्यग्दण्डेोपेतस्य परस्य मध्यभागे शुकाविनिवेशनार्थं, शयनार्थञ्च तत्तज्जातियोग्यमासनफल लाखण्डं च तत्समीपे सलिलान्नादिवटकपालं च तक्षको घटक: संयोजयेदितिक्रमः ॥
एवं शुक्रकीरकेको मादिखगजातीनामावासस्थानं तत्तज्जात्यनु गुणलक्षणोपेतं स्वयमृद्य शिल्ली पञ्जरान्तरादीनि च प्रकल्पये
दित्यर्थः । अथ द्वितीयस्य कुन्दाख्यहरिणशाला कल्पनस्य निर्मितिप्रकारं विशदयति- लोहदण्डमयीत्यादिना । अत्यन्तं क्षुद्रकायस्य शुकादेरावासस्थानाख्यम्य पञ्जरस्य निर्माण त्वेकहस्तायतिकं प्रथमतस्तदपेक्षया बृहत्तनूनां हरिणादीनां मृगोत्तमानामत्रावासस्थानं तु भूमितलेऽनिक्षुद्र शालारूपं स्थाप्यम् । तच्च भूतलं मसृणित शिलापट्टिकाकयचितं भवितव्यम् । अयमुत्तमः पक्षः । सुधेष्टिकादिभिर्धनीकृनमसृणित भूमिरपि च तद्व तद्वर्धनाय 1
अयं मध्यमः पक्षः ॥

Page #497

४५३
कचिच्छिलात्रुटमयी सगवाक्ष नतोरणा ॥ ६ ॥
। केचिदे तत्कुन्दकल्पनं हरिण शावकशरीरानुगुणमहाप्रमाणो. पेनं दारूमय पटलाञ्चले पूर्ववत लोह कृतियाट्टिकाघटितं बृहत्यक्षराख्यं कल्पनीयगिनि । तञ्च दाममयकल्पनं मामद्वय. हारे गमावकादरवाल , न पणामहरिणादरावासयाग्यांमति माधवः । किञ्च तादृशदारुम् य कल्पनभेव नर्वथा न हरिणवासाह भवनीति प्रसिद्धभेव । कुनः ? आ शैशवाले मुहुर्मुहुम प्लुन्योस्प्लुल्य केलीरसिकानां हरि शावकानां तत्र क्षुद्रपञ्जर नियोजनन्तु मन्दमनिका मिवति न विशयः । नरमात्ममुचिने प्रदेशे समभूम्यामेव हरिणशालाख्य कुन्दकल्पनं स्तम्भचतुष्कोपेतं ममन्ततः पूर्वोकरीत्या पित्तलमा मादिलोहनान्वाऽयः कृतान् सारदारुकृनान वा, शिकवण्डान्बा यथाक्रम संयोज्य, दृढी. कृत्यान्तर्वासिनां हरिणशावादीनां क्षुत्पिपानादिशान्तये मलिलतृणादिकमन्तिक एव स्थापयदिति क्रमः । किश्चैतादृशहरिणशालां यथास्थलविभवमनहरिणावासयोग्यं वा एकैकहरिण - स्यकैकां वाऽङ्गण शाला प्रकल्पवेदिति बोध्यम ।।
अयं प्रकारइशुकपञ्जरेऽपि कलनीय इति मतिः । किश्चैताहारीत्या हरिणकुन्दाकल्पने मध्ये मध्ये शिलामयी त्रुटिकाख्या क्षुद्रशिलाखण्डावलिस्तत्र तत्र मजुलगवाक्षस्थापनं

Page #498

.४५४
क्षुद्रशाला कचित्कार्या वत्सादीनां शुभे स्थले । नानाङ्गणसमोपेतशावला वाड्थ भौमिका ॥ ७ ॥ सतोयपात्रा साधारा मध्यशृङ्खलिकान्विता । वातायनस्थलकृता भकिरेव विवर्जिता ।। ८
- क्षुद्र
तोरणाद्यलङ्कृतिश्च समुचिते स्थळे प्रकल्प्येति ॥ अथ गोसावीनां शालानिर्माणक्रममाह शालेति नात्र सम्पूर्ण गोष्ठ उक्षणमुक्तम् । तत्त्परिभागे प्रतिपादयिष्यते । अत्र त्वन्तः पुरवासिनी नितम्बिनीबालक बालिकादीनामानन्दवर्धन हेतवे कचित्समुचिते समये आनीतानां कतिपयानां शुभलक्षणोपतानां मनोहराकृतीनां गोवत्सादीनां स्थापनस्थानमेव क्षुद्रशालेति व्यवह्नियत इति भाव: 1 तस्मात्तादृशक्षुद्रशाला तु निम्नोतरहित शुभवास्तुभूभागकल्पिता नानाङ्गणविभक्ता दीर्घाकारा चतुरश्राकारा वा सार्गला स्थापनीयेति
तत्क्रमः ॥
L
-
किन तादृशशालाया उपरिभागे सौधतलकरूपनमथवा शावलकाख्यैर्वक्रेष्टिकादिभिः सुपकर्मे दुरितकल्पनं विरचय्य पार्श्वभागे गवाश्वादिकमन्तःस्थले तृणजलादिस्थापनतल
प्रकल्पये
दित्यर्थः ।।
एवं पञ्जररूपकुन्दस्य शाळारूपाख्य विविध कल्पनमपि

Page #499

४५५
बहिः खेलनभूम्या वा शालया वा समेयुषी । चतुर्दण्डाधिकौनत्या पटल्या च विभूषिता । कल्पनान्तरमूडा स्थाप्यं शिल्पविशारदैः ॥ ९ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे मृगशालालमणकथनं नाम सप्तत्रिंशोऽध्यायः ॥
सुशीतवातवी जनस्थले चन्द्रिका पादपतनयोग्यस्थले चावश्य करणीयम् । किञ्चना त्रिविध जी पायापकल्पनस्थल समीपे भीकरजन्तुस्थानं सर्वथा न कारयेत । गनादिस्तम्भोऽपि नात्र कार्य इति भारः । किञ्चैतादृशहरिग शावकशुकादिममीपे गम्भीरभेरीपटहादिताडन मुश्चगज नादिका न कार्यमेव ॥
___ अपि चेतादृशहरिणशालावत्मशालादीनां समीप एव स्थले कचित्तेषामुत्प्लवन वेलनयोग्यां निरावरणां चतुर्दण्डोत्रापार्श्वतिरोधानपटल संतचतुर्दिग्भागतलां मृगखेलनभूमि च सिफनादिभा चुरां प्रकल्पयेत् । कितादृशमनोहरस्थले वासभाजी मनोहा मूर्तीनां तेषां शुकशारिकहरिणवत्लादीनां निरीक्षणसर्शनादिनाऽन्तःपुरवामिना बालिकाबाल कानामन्येषाञ्च धनिकानां सुखेकपात्राणां शेशवे महानुल्लासस्तन प्रत तहारा वयःक्रमे देहदायमेधावृद्धयादिकं च संघर्धत इत्याशयेन तादृशहरिणादि.

Page #500

४५६
अथ वाजिशालाहस्तिशालालक्षणनिरूपणं नाम
अष्टत्रिंशदेकोनचत्वारिंशाध्यायौ ।। तुरगैारणैस्सैन्यैर्जयश्रीस्सुखमुत्तमम् । वर्धते भूभुजां नित्यं प्रातरालोकनादिभिः ॥ १ ॥ तस्माद्भूपतयस्सर्वे मानयेयुमनोहरान् ।
शालालक्षणमत्र वास्तुशास्त्रे दिव्येन विश्वकर्मणा प्रतिपादित ज्ञेयम ।। इति श्रीमदनन्तकृष्णभार कपिरचिलायां प्रमाणबोधिन्यायायां
विधक वास्तुशास्त्रव्याः यायां मृगशालालक्षणकयनं नाम
सप्तत्रिंशोऽध्यायः॥
॥ अष्टत्रिंश- एकोनचत्वारिंशाध्यायौ ॥ अथ वाजिनां हस्तिनाञ्च निवानयोग्यशालालक्षणकथनात्मको अष्टत्रिंशाध्यायकोनचत्वारिंशाध्यायौ प्रतिपादयनितुररित्यादिना। सलुशप्रमृततल्लक्षणान्वितैरश्वोत्तमारणेन्द्रेश्व समरादिसमयेषु भूपालानां विजय संपदभिवृद्धिः सत्कीयारोग्यादिश्रेयः परम्परा चैतत्सर्वमप्येधते ।।
किश्च तेषामश्ववारणानां प्रातस्सायमालोकनेन च

Page #501

४५७
तच्छालां पुरतः कृत्वा सायंप्रातरथार्चयेत् ॥ २ ॥
तोप येल्लालये देतान्देवांशान्मङ्गलप्रदान् । राज्याभिषेके जन्मर्थे विवाहे मृगयासु च ॥ ३ ॥
शुभकालेषु तान्सर्वान्मभूषादुकूलकैः । गन्धादिभिरलङ्कृत्य मानयेच्छुभदायिनः ॥ ४ ॥
सत्सन्तानप्राप्यादिविविधश्रयनदानान् उत्तमाश्वान् गजपतीश्व भूभुजः क्षत्रियाः प्रत्यहं मानयेयुः । गन्धकुसुमष्पादिभिरर्चयेयुः । शुभवीक्षणकरस्पर्शादिना लालयेयुः । सदाहारादिप्रदानेन वर्धयेयुः । एवमहरारम्भे तदुपचर्याचरणमेव क्षत्रियाणां संपत्करनिति भावः ।।
किञ्च तानश्वान्गजोत्तमांश्चाभिषेकसमये स्वस्य जन्मनक्षत्रदिने विवाहकाले मृगयादिसमयेऽन्येष्वपि समुचितकालेषु क्षत्रियोत्तमाः दुकूलमय मुखपटादिनाऽलङ्कृत्य हेमाभरणानि च मुखभागे प्रसारयित्वा भक्तिविश्वासपूर्वकं गन्धादिभिरभ्यर्य प्रदक्षिणीकृत्य तदनु तदुपर्यारोहणादिकं कार्यमिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
यादीनामेतादृशजयश्री सुम्बादि श्रेयोजनकत्वं
नम्येतेषां कथमुपपद्यत इति चेदुच्यते एतेषां हयानां हस्तिनां मुखाद्यत्र यत्रस्थानेषु वैश्वानरब्रह्मविष्णु मद्देशान रविचन्द्रवासवादीनां स्थितिमस्वं पालकाप्यमहर्षिविरचितगजशास्त्रे तेषां तद्देवांशत् प्रतिS. s. 58

Page #502

४५८
नित्या नैमित्तिका चेति तच्छाला द्विविधा मता । पुरोद्यानान्तिके प्रायो वहिरन्तःस्थलेऽथवा ॥ ५॥
शुभवास्तुतले नित्यां कल्पयेदश्मभिर्दृढाम् । शतदण्डं मध्यतलमथवाधिकमानकम् || ६ ||
पादितं प्रसिद्धमेव । तस्मात्तेषां हयानां वारणोत्तमानामपि अभ्यर्चनादिना भूपालादीनां महाफलप्राप्तिः सर्वैरपि अभ्युपगतैवेत्याशयः । अत एव भूपालादीनां क्षत्रियाणां राजाङ्गेषु गजतुरंगा एवं प्रधानालङ्कृतिः, अन्यत्तदुपकरणमिति शास्त्रज्ञाः । तस्माद्बहुवोपकारिणां हयादीनां नित्यनिवासशालां सलक्षणं भूपतयः स्थापयेयुरिति फलिनम् ॥
सा च शाला द्विविधा नित्या, नैमित्तिका चेति । बहूनां सततावासस्थानं नित्या शाला | नृपालयभत्रनादिसमीपे कदाचित्समुचितेषु समयेपु आनीय स्थापनस्थानं नैमित्तिकशालेति तदर्थक्रमः । *मेतयोः कलानप्रमाणादिकमाह - पुरोद्यानान्तिक इत्यादिना । पद्मादिनगरसमीपवर्तिनि बाह्यद्याने तत्समीपे वा नगरसीमान्तिकस्थले वा सति स्थलविभवे नगरमध्यस्थळे वा समुचितप्रदेशे निम्नत्योन्नतत्वादिदोषरहितशुभवास्तुभूमौ तामेतां वाजिशालां वारणशाला दृढाश्मभिरतिकल्पनां स्थापयेत् ॥
―
.

Page #503

४५९
चतुरश्रं दीर्घरूपं चत्वरं तन्निगद्यते । तन्मान कल्पनं कुर्यात्सर्वतोऽङ्गणसंयुतम् ॥ ७ ॥
दण्डद्वयव्यासमानं कल्पनं वाजिनां मतम् । द्विगुणं त्रिगुणं वाsपि वारणानां निगद्यते ॥ ८ ॥
किञ्चैतस्याश्शालायाः प्रमाणं तु मध्यचत्वरस्थलं साधारणदण्डशतकप्रमाणं वा क्वचित तदधिकप्रमाणं वा कल्पनीयमिति भावः । अस्य विशदार्थो यथा - शतदण्डप्रमाणयुतां तदधिकप्रमाणयुतां वा चत्वरभूमिं प्रथमतो मात्वा तादृदानाचत्वरस्य चतुर्ष्वपि दिग्भागेषु नानाङ्गणकल्पनमश्मभिर्दृढं स्थापयेदिति ॥ किन, तादृशमहाचत्वरस्थलं तु चतुरश्रप्रमाणयुतं वा दैर्घ्याधिक्यत्रद्वा स्थलवाञ्छानुगुणं विभज्य तत्स्थलं परितोऽङ्गणकल्पनमिति भावः । किञ्च तादृशचत्वरस्थलादेकहस्तोन्नतभूमौ तच्चाङ्गणं कल्पनीयम् । तत्र च प्रतिदिशं साधारणइण्डद्वयायामयुतं वा तद्विगुणित त्रिगुणितदैर्घ्ययुतं वा कल्पितानां क्षुद्रगृहाख्यानां तुरगवासस्थानकल्पनानां शतं वा द्विशतं वा स्वस्वतुरगवारणादिसंख्यानुगुणं कल्पनीयम् । एवमत्राने कतुरगावासस्थानातस्यैव कल्पनस्याङ्गणमिति निर्देशः ||
एतेन दण्डद्वय वैशाल्यदण्डत्रयदैर्घ्यवति स्थले एकस्याश्वस्य बन्धनस्थानम् । वारणस्य तु तुरगबन्धनस्थानवैपुल्य देयपेक्षया

Page #504

पृथक्तलममोपेतमङ्गणानां शतावृतम्
द्विगुणितत्रिगुणितप्रमाण पाहेत स्थल बन्धनस्थानामात तदनुगुणस्थलप्रमाणकथनम् ।।
एवमुष्टादीनामपि यथोचितप्रमाणं शिल्पिभिरेवोह्य कल्पनीयमिति क्रमः । तथा च पूर्वोक्तरीत्या शालाया मध्यस्थितचत्वरस्थलस्य प्राच्याङ्गणे शततुरगबन्धनस्थानं, दक्षिणागणे शततुरगादिबन्धनस्थानं, प्रतीच्याङ्गण शततुरगवारणादिस्थापनमुदीच्याङ्गणे च तत्संख्याकस्थानमित्यादिक्रमेण निर्माण करणीयमिति च क्रमः । एवं चतुरङ्गणमध्यचत्वरसहितकल्प नस्यैकं वा द्वयमथवा त्रय चतुष्का मेत्याांदेम्वविभवानुगुणं पञ्चाशत्वहस्राधिकतुरगवारणोष्यादिवन्धन स्थलनिर्माणं स्थापनीयमिति पिण्डिनार्थः ।।
एवं नानाङ्गण सहितबहु कल्पनेऽपि न परस्परं विषमप्रमाणादिस्थलसहितं योजनमुपपद्यते । किन्तु पट्टाभिषेकादि. शुभसमयेषु बाह्यशालाममीपस्थले सममानं पङ्क्तिशः पङ्क्तिशः तुरगादिस्थापनवत तच्छालाम्वपि समवैशाल्यादिप्रमाणयोजनमेव तेषां भूपालादीनां च क्षेमकरमित्याशयः । किञ्चैवंरीत्या तुरगवारणादिवास गाला करणे विंशतितुरगबन्धनस्थानानन्तरं प्राक्प्रत्यग्भागयोदक्षिणोत्तरभागयोश्च गजादिगमनागमनयोग्यं मध्यशालाख्यकल्पनमुरुदृढकवाटोपेतं कार्यम् ।।

Page #505

४६१
प्राच्यामुदीच्यां शुभदद्वारभागेन भासुरम् || ९ ||
ढालसमोपेतकटकं गोपुरान्वितम् । यहिश्शालां क्वचित्कुर्यादाधोरणगृहान्विताम् || १० |
भिपरगृहञ्च तत्रैव स्थापयेन्नगरेऽथवा ।
किन एवं उष्टतुरगवारणादिगमनागमनाई वैशाल्योअत्योपेतद्वारान्विताङ्गणसमीपस्थलेषु मध्यचत्वरभागेषु वाजि - वारणादिसमीपस्थलेषु च तत्पिपासाशान्त्यर्थं सलिलकुण्ड कम्पन शिलामयं स्थापयित्वा तदाहारपुखच तच्छालासमीपस्थलेष्वेव पुञ्जीकुर्यात ||
किन तृणपलालयव काष्ठादि पूलजालानि तु तच्छालाभित्तेर्वहिर्भागेऽधरशृङ्खलादिभिर्वा शिलास्तम्भादिभिर्वा परिरक्षिते स्थले सर्वतः कचित्तद्विनियोगसुलभाय समुचिते स्थले स्थापयेन । किन तादृगतृणपुञ्जस्थानात किचिहूरत एव स्थले तच्छालां परितः परिखामगाघां कारयित्वा तादृशवाजिशाला दिमुखद्वारसमीपे तादृशपरिखातरणहेतुं दृढं सेतुप्रकल्पनश्च स्थापयेत् । एतावता प्रबन्धेन यदि स्थलवैशाल्यं तदा नगरवदस्या अपि बाजिवारणादिशालायाः परिखाकल्पनं कृत्वा तदन्तःस्थले तृणादिस्थापनमन्यत्र तद्न्तःस्थले सर्वदिगङ्गणं तदन्तर्महाचत्वरस्थान प्रकल्पयेदित्युक्तं भवति ॥

Page #506

४६२
मध्यशालासमोपेतं मध्यद्वारसमन्वितम् ॥ ११ ॥
कल्पनहारकोपेतं कल्पनाहतवारकम् । यथाविभवतः स्थाप्यं वाजिशालादिकल्पनम् ॥ १२ ॥ जलकुण्डयुतं विष्वक्तृणादिस्थानकैयुतम् । शृङ्खलाविकलं वापि शिलापट्टान्वितं तु वा ॥ १३ ॥
किश्चैतादृशवाजिवारणादिशालायास्तत्परिवातलस्य च मुखद्वारं प्राचीदिङ्मुख मथवादीचीदिङ्मुखं साधिष्ठानं वितलगोपुरो. ज्ज्वलं दृढार्गलकवाटसमोपेनं च कृत्वा तन्मुखभाग एव हस्त्यायुर्वेदा श्वायुर्वेदपारगाणां भिषजामाधोरणाश्ववरादीनामावामशालां गृहाणि वा स्थापयेत् । किञ्च तत्र तु वाजिवारणशालामुखभागे स्थल. वैशाल्याद्यभावे नगरमध्ये वा तस्य भिषजो वासस्थानं प्रकल्पयदिति विकल्पः ।
किश्च बाजियारणशालायाः मुखद्वारस्य पुरतःस्थले परिखाया अन्तःस्थले वा बहिर्वा गजानामश्वानां च नानागत्याद्यभ्यासयोग्य भूमि समन्ततो रक्षाशृङ्खलादियुतां निरावरणमेव स्थापयेत् । अपि च तादृशगतिशालास्थले भूभागे शिलाखण्डादियदि दृश्येत, तदा तत्सवं भृत्यैरायुधादिभिर्बहिर्व्यपोह्य तत्स्थाने मृदुसकतपुञ्ज वा वालुकाशीकरान्वा प्रसारयेत् । तथात्व एवाश्वादीनां नानागत्यभ्यासक्रियाया भूतलसौकर्यमिति भावः ॥

Page #507

४६३
बन्धनसंयुक्तं परिवान्वितमेव वा । गजशालां व्यापृतिकां स्थापयेद्वालुकान्विताम् ॥ १४ ॥ परिखावलये वापि तदन्तव्याससंयुताम् । महामार्गममोपेतं तत्स्थानं कल्प्यमीरितम् ॥ १५ ॥ नैमित्तिका मुखे स्थाप्या शाला मण्टपरूपिणी ।
वाजिवारणशालायाः
एवं गत्यभ्यासस्थलसहितायाः मुखद्वारद्वयेन मुखद्वारस्थलेन सह देशान्तरागतमहामार्गराजमार्गादिसम्मेलन करणीयम् । इत्थंप्रकारेण नित्यशालाया लक्षणं सङ्क्षेपेण प्रतिपादितम् ॥
अथ नैमित्तिकाया वाजिवारणशालाया लक्षणं प्रतिपादयति शास्त्रकारः । यथा - एषा नैमित्तिकशाला तु राजभवनमुख्यकल्पनस्य नातिदूरे वा, प्राथमिकद्वार भागस्य सव्येऽपसज्ये स्थले वा, आस्थानशालाया नातिदूरे पुरोभाग वा क्वचित्परिखाद्वारस्य मुखभागस्यले वाऽन्यत्र समुचितस्थले शालारूपा वा मण्टपरूपा वा स्थाध्या । तत्र च दशसंख्याकानामश्वानां वारणानामेवात्र नैमित्तिकशालायां स्थितिरसमुचितसमये युक्ता । कुत इयं शैली ? निरीक्षणादिना तद्विभवादिवर्धनायेति । तस्मात्पूर्वोक्तरीत्याऽत्रापि नैमित्तिकवाजिवारणस्थापनस्थाने क्षुद्रमङ्गणं कल्पयित्वा तन्मध्ये बाजिवारणोत्तमान् हेम भूपापट्टवस्त्रादिभिरलङ्कृत्य
1
तांस्तु स्थापयेदिति क्रमः ||

Page #508

मुखकोणयुता वापि पुष्पकर्णादिमण्डिता ॥ १६ ॥ सर्वालङ्कारसंयुक्ता यथाशोभं यथावलम् । प्रकल्पये नरपतिस्सम्पदामभिवृद्धये ॥ १७ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे वाजिशालाहस्तिशालालमणनिरूपणं नाम
अत्रिशंदकोनचत्वारिंशाध्यायौ ॥ किम्वेतादृशनैमित्तिकशालायां साधिष्ठानमण्टपरूपायां चतुर्वपि दिकाणेषु वलभीमध्यभागेषु च पुष्यकर्णादिनानालङ्करणचित्रतक्षणादिकं विरचय्य मङ्गलमुखभद्रसहित. कल्पनञ्च संयोजयेदिति ॥ ___किम्छे मां नैमित्तिको वाजिस्थापनशालां वारणस्थापनशाला च यथाशोमं यथावलं सचित्रमुख फल कादिभिरलङ्कृत्य तत्र तत्र चित्तरञ्जकचित्रादिजालं च रच येदिति सङ्केपेण वाजिवारणशालाभेदलमणमुक्तं बोध्यम ।। इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधेिन्याख्यायां
विश्वकर्भवास्तुशास्त्रव्याख्यायां वाजिशालाहस्तिशालानिरूपणं नाम अष्टत्रिंशकोनचत्वारिंशाध्यायौ
कुलकरूपौ॥
उन

Page #509

अथ विद्याशाला लक्षणकथनं नाम चत्वारिंशोऽध्यायः ॥
प्रासाद भवन पुयों ग्राम वा शुभवास्तुक | विद्याशाला मे कशैली मे कसूत्रप्रमाणकाम् ॥ १ ॥
॥ चत्वारिंशोऽध्यायः ॥
विद्याशालाख्यपाठाभ्यसन
अथास्मिंश्चत्वारिंशाध्याये शाला निर्माणादिक्रममुपदिशति - प्रासाद इत्यादिना । तां तु विद्याशालां कुत्र वा स्थळे स्थापयेदित्याकाङ्क्षायां सर्वतोभद्रादिनगरोत्तमनिर्मितभूपालप्रासाद वास्तुस्थल एवैकस्मिन् प्रदेशे तां विद्याशालां स्थापयेत् ॥
अथवा तत्र नृपप्रासादभवनादिवास्तुस्थलेषु तादृशविद्या - शालास्थापनाईस्थलवैशाल्याद्यभावे तामिमां शालां सर्वतोभद्रादिनगरस्य मध्यवास्तुभागे वा समुचितप्रदेशे देवालय मुखवीध्याख्यमहावीभ्यां वा राजवीध्यां वा न्यायशालादिकल्पनस्थलस्य समीपे वा समुचिते स्थळे नानामार्गसम्मेलनस्थले शुभवास्तुभूमौ विद्याशालाख्यां पाठशालां स्थापयेदिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
किचात्र पाठशाला कल्पनविषये शुभवास्तुलक्षणं किमित्याकाकुभाया मेतादृशविद्याशा ठाकल्पन भूभागस्य समन्ततः पनसवजुलपूगनारिकेलर सालमालतीप्रमुखानामभिवर्धनकरी वास्तु
8. S. 59

Page #510

४६६
समानकल्पनयुतां नानाभौमामपि क्वचित
भूमिर्भवितव्या । किश्च मुहुरितस्ततः सञ्चरणशीलानां बालकानां पादादिषु औष्ण्यानुत्पादयित्री नातिशीतोष्णवातवीजनकारिणीत्यादिसलक्षणान्विता भूमिरित्याशयः ॥
किञ्चत्रं सलभणान्त्रितशुमभूमौ पाठशालास्थापने कोपि मुख्यो नियमः । यथा प्रामे वा नगरे वा स्वाभीप्सितलब्धशुभभूमिषु पाठशाला स्थापनेऽपि तैस्तैर्भूगलैरववाञ्छानुगुणमेकया निर्माणशैल्या समेतामेव निर्मिति रचयेदिपदेशः । अस्य विशदार्थो यथा -- नगरे पाञ्चालल्या भासुरं विद्याशालाकल्पनं यदि निर्मितं तदा सर्वत्र नभ्य भूपालस्य देशेषु प्रामेषु स्थलान्तरेष्वपि तथैव पाञ्चालशैल्या महिनमेव विद्याशालाकानं बरं; न तु एकत्र पाञ्चालशैली भासुरविद्याशाला निर्माण नन्यत्र प्रामादिषु मागव शैली भासुरविद्याशाला कल्पनमित्यादिरित्यर्थः ॥
किकारिमनेत्र विद्याशालाकलते प्रथमसौधं पाचारशैली चित्रादिमिलिनं कारयित्वा तदुपरि द्वितीयभौमतले मागध्यादिशैल्यम्तर चित्ररचनादिकं सर्वथा न कार्यमेवेत्यर्थः । एवं तैस्तैर्भूपालैस्स्व त्वनगर ग्राम देशस्थ लेपु स्वस्ववाञ्छानुगुणं सर्वत्र शल्यन्तरसङ्कीर्ण राहे मेन मेत्र एकसूत्र मतप्रमारोत चित्रादिकल्पनाला पे सर्वत्र तुल्यप्रमाणत्रच विद्याशाला करूपनं निर्मापयेदिति पिण्डितार्थः ॥

Page #511

४६.७
पापद्वारयुक्तां कल्पयेत्क्षेमसिद्धये ॥ २ ॥ मध्यमानाधिका चान्तःशाला चत्वरशोभिनी ।
तथापि प्रामादिषु क्षुद्रप्रमाणविद्याशालाकल्पनं नगरराजधान्यादिस्थलेषु विद्यार्थिनां संख्यानुगुणं तदपेक्षयाऽधिकायामवैशाल्यादिप्रमाणं नानाभौमलमित विद्याशालाकल्पनं करणीयमित्युक्तं भवति । कचिद्बहुजन मदनवस्तु प्रामादिस्थलेषु त्रिभौमललितं विद्याशालाकल्पनमप्यभिप्रेतमिति शिल्पक्षाः । सर्वथा तस्मिन्देशे विद्याशालासु तुल्यशैली योजनायेति ॥
किरीत्या कल्पनीयाया विद्याशालायाः प्राथमिकं मुखद्वारं ऐन्द्रदिङ्मुखमत्यन्तं श्रेयः प्रदं दक्षिणोत्तरपश्चिमदिग्भागेषु विद्याशाला मुन्य द्वार कल्पनमपि न दोषाय । किन्तु श्रेयस एबेत्युक्तम । तस्मात्तत्र तत्र नगरप्रामादिषु संप्राप्तवास्तुम्थलानुगुणं साहश महाववादि सम्मेलनस्थलानुकूलं च द्वारस्थापनमुशन्ति शास्त्रकारान्दयरिश स्पिवर्गश्च । तत्र च कोऽपि विशेषः । यथैवमत्रोक्तरीत्या महावीथीस्थलानुगुणं विद्याशालामुखद्वारस्थापनेऽपि तादृशमुखद्वारं सारदारुमयं शिलामयं वा कल्पितमपि द्वारलक्षणाभ्यायोक्तरीत्या क्वचिद्वासनद्वार कल्पनोपेतमन्यत्रार्षद्वारकल्पनोपेतमेव निर्मापणीयम । इयमेव विद्यार्थिनां मेधारोग्यादि - वर्धकमिति शास्त्रकारोपदेशः ॥

Page #512

४६८
मध्यभागः
अथैतादृशविद्याशाला कल्पनप्रमाणमाह - मध्यमानाधिकमित्यादिना । सर्वविधनिर्माणेष्वपि पूर्वभागो पश्चाद्भाग इति भागत्त्रयविभजनं किल वर्तते । तत्र विद्याशालानिर्माण पूर्व भागपश्चाद्भागयोः दण्डप्रमाणहीनत्वं मध्यभागे दैर्ध्य वैशाख्यप्रमाणाधिक्यमिति मुख्यं लक्षणं बोध्यम् ॥
अस्य विशदार्थो यथा ग्रामे वा नगरे राजधान्यां वा विद्याशाला निर्माण स्थपतियजमानभूपालप्रमुखैस्तात्कालिक - विद्यार्थिनां भाविनि काले प्रवेशयोग्यानां विद्यार्थिनां चाहं स्थलं प्रथमत एव निश्चित्य प्रकल्पनीयम् । तादृशविद्याशालायाः पूर्वभागे प्राथमिकद्वारसमीपे साधारण दण्डदशकायामयुतं पुरतो. ऽङ्गणकल्पनमन्तइशालामिलितं यदि निर्माणं कृतं तर्हि मध्यमभागे साधारण दण्डत्रिंशतिकायामयुतं वा तदधिकमानयुतं वा कल्पनस्थलं स्वीकृत्य प्राथमिकद्वारवत्तव च द्वारान्तरं प्रकल्पयित्वा तत्समीपेऽपि अङ्गणकल्पनमन्तःस्थले तत्रत्यशालासहितकल्पन निर्मापयित्वा पश्चाद्भागे पूर्वभागे साधारणदण्डदशकायामवत्पुरतोऽङ्गणकल्पनमन्तरशालासहितं निर्माणं च कलनीयमिति भावः ॥
-
,

Page #513

४६९
विद्याशालाकल्पनोद्वारमण्डलं यथा -
०
0
O
n
O
O

Page #514

चतुर्दिग्द्वार संयुक्ता चतुकल्पनशोभिनी । नानावरणमंयुक्ता तलपश्चकभासुरा ॥४॥ सुपिराढ्या स्तम्भयुता समझल्पनभासुरा ।
एमत्रोद्धारमण्डलप्रदर्शिनपरिपाट्या मध्ये मध्ये प्रमाणाधिक्यकल्पनं तदुभयतस्तदर्धप्रमाणकल्पनञ्च भाविकाले निर्माणस्याप्य स्थले वैपुल्याद्युपेन कल्पनमपि प्रकल्पनीयमित्युपदेशः ।।
___ तथा चैतादृशकल्पनापरिपाटीभासुरस्य विद्याशालाकल्पनस्य मुख्यद्वाराणि प्राच्यादिषु चतुर्वपि दिग्भागेषु यथास्थलविभवं स्थापनीयानि । तथापि तत्र तत्र स्थापितं पुरद्वारन्तु द्वारलक्षणाध्यायोक्तवासव द्वारापद्वारप्रमाणादियुतमेब कार्यमिति मुख्यः पक्षः । एतत्प्रयोजन-तूक्तपूर्वमेव । किश्चास्या विद्याशालाया मध्यभागे द्वित्रिचतुःस्थानेषु चतुरश्रं चत्वरनिर्माणकल्पयित्वा तत्र कावण्या र (uitiv) पटली विरचय्य मालनीकुन्दादिलना. प्रसारणश्च तत्व पटलस्योपरि कलयेदिति क्रमः ।।
किश्चैताहशचत्वरपक्षकसहितकल्पनस्थानं प्रथमावरणस्थलमित्यर्थः । तस्मात्तत्र तत्र प्राममगरराजधानीषु विद्यार्थि. संख्यानुगुणं एतादृशविद्याशालाया: प्रथमावरण मात्रमथवावरणद्वयमावरणवयावधिक कार्यमित्याशयः । किञ्च प्रत्यावरणकल्पनमपि त्रिभौमयुतं वा परमोमयुनं वा सममानं समचित्र

Page #515

४७१
शालामण्टपभेदेन द्विधाऽधिष्ठानभाकू तथा ॥ ५ ॥ दृढभित्तिसमायुक्ता वातायनशतान्त्रिता । महाशाला बहिः स्थाप्या द्वारभागे विशेषतः ॥ ६ ॥ मिथो द्वारसमोपेता मध्यशाला प्रकीर्तिता । वास्तुभेदेन तद्भागं प्रविभज्य विशेषतः ॥ ७ ॥ गुरुवेदिसमायुक्तां कल्पये नगरोत्तमे ।
पक्तिकं दृढमित्तिभागेषु कल्पितवातायन शतशोभितमन्तभांगे तत्र तब कल्पितेषु क्षुद्रसदनेषु रम्यचित्रमनोहरं भौमान्तमित्यन्तस्थले क्षुद्रकलशस्थापनशोभितं तादृशभौमान्तमध्यभागो परितले चतुर्ष्वपि मुख्यदिग्भागेषु समसूत्रेषु चतुरश्र मचित्रविमान शिखरकल्पनभासुरं च कल्पयेदिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
किश्र्वास्या विद्याशालायाः क्षुद्रप्रमाणे भागे दीर्घप्रमाणे भागे चोभयोरपि पक्ष यो दिशलामय स्तम्भोपेतशालाकरूपनं कार्यम् । अध्याश्शालायास्मदन बाह्यशालेति व्यवहारश्च बोध्यः ः ॥
अत्र तु विद्याशाला कल्पने सदनं नाम गुरुवेदिकासन सहितं तत्तद्विद्याभ्यसनस्थलमित्यर्थः । तथा चात्रोद्धार मण्डले प्रदर्शितरीत्या खड्यापसव्य भागयोः क्षुद्रप्रमाणत्रयकल्पने सदनषट्कं दीर्घप्रमाणकद्वये आहत्य संख्यायां सदनदशकोपेतकावरणस्थलमिति फलितम् । किन पूर्वप्रतिपादितरीत्या

Page #516

४७२
शास्त्रशालान्वितां मध्ये वाद स्थानसमन्विताम् ॥ ८॥
नानाभौमकल्पनेऽपि एतादृशावरण द्वयस्य वा आवरणत्रयस्य वा कल्पनेऽपि प्रथमभामाख्य भूमिभौमतले यत्र यत्र स्तम्भकल्पनभित्तिस्थापनसदननिर्माणादिकं क्रियते, तदेव प्रमाणं, सैव सदन. कल्पनादिरचना, द्वितीयभामतृतीयभौमादिषु स्थापनीयेति नियमः । किं चात्र विद्याशालाकल्पने तदात्व एव कल्पनसन्धिबन्धादिदायहेतुरिति भावः । किश्चात्र विद्याशालाकल्पने प्रथमावरणे सव्यापसव्यभागयोरतिदीर्घप्रमाणकल्पनद्वयं कल्पितं किल । तत्रातिदीर्घभागे सारदारुकृतकबाट द्वयभासुरसदनान्तरसदनमपि कचित् तस्य चान्तस्सदनमपि प्रकल्पयदित्याशयः ।।
अयश्च क्रम उपरिभौमतलेऽपि नेय इति शिल्पसमयः । एवं प्रत्यावरणं प्रतिभौममनेकवातायनसहितसदनान्तस्मदन. तदन्तस्सदनकल्पनादिकं च कृत्वा तेषां सदनान्तस्सदनादीनां चतुर्वपि दिग्भागेषु तदन्तिक स्थशालाप्रवेशनाथ द्वारद्वयस्थापनं कार्यम् । एवं तत्र तत्रान्तिकस्थसदनकल्पनेष्वपि प्रवेशाहद्वारस्थापनमवश्यङ्करणीयमित्याशयः ॥
किञ्च तत्र तत्र सव्यापसव्यभागयोश्चत्वरसमीपे स्थले कल्पितमहाद्वारपुरोभागे वेदिकाङ्गण सहितक्षुद्रशाला च निर्मापजाया । अपि च तेषु सदनेष्वेकस्मिन्सदने काव्यपाठाभ्यासा

Page #517

४७३
परीक्षास्थानमंयुक्तां क्लप्ताभ्यासगृहां तथा ।
सदनान्तरे पुराणपाठप्रवचनं, सदनान्तरे वेदपठनमन्यत्र सदनान्तरे तर्कपाठाभ्यासः सदनान्तरे व्याकरणपाठाभ्यास इत्यादिक्रमेण तेषां बहूनामपि सदनानां साफल्यं बोध्यमित्याशयः । किञ्चात्र विद्याशालायां शिल्पशास्त्रकारकृतनियमः कोऽपि विद्यते । यथा--पूर्वोक्तरीत्या विद्याशालाकल्पने पञ्चभौमनिर्माणे भूमिभागकल्पितप्रथमभौमसदनेषु सङ्कीर्णवर्णजानामेव नानाविधविद्याभ्यासः कार्यः । द्वितीयभौमसदनेषु शूद्राणां पाठाभ्यामस्तदुपरि तृतीयभौमतले वैश्यानां, तदुपरि चतुर्थभौमतले भत्रियाणां तदुपरि पञ्चभौमतले विप्राणामिति क्रमेण जातिपूर्वकाभ्यासक्रमः कथित इति मतान्तरमत्र स्फुरति नयविदामिति ॥
किश्चात्र विद्याशालायां प्रत्यावरणतलं प्रतिभौमतलञ्च तत्तद्विद्यार्थिनां पठितपाठचिन्तनचर्चाशालां च कचित्स्थापयेत् । तथाऽऽवरणस्य मध्यस्थले कचित क्षुद्रशाला वा मण्टपं वा विरचय्य तत्र नानाशास्त्राभ्यासादिसंप्राप्तकोशलानां विदुषां बादस्थानमासनान्वितं रचयेत् ।।
किश्वास कल्पने स्थलान्तरे उपरिभौमभागे षा तत्तत्कालोचितपरीक्षाशालान स्थापयेत् ॥
8.8.60

Page #518

४७४
नानाभेदयुतां भूपो राजधान्यां प्रकल्पयेत् ॥९॥ विमानाशिखरोपेतां नानाचित्रमनोहराम् । सर्वालंकारसंयुक्तां पूर्वमण्टपशोभिताम् ॥ १० ॥ सह मङ्गलघोषेण लोकक्षेमाय भूपतिः । स्थापयेच्छिल्पिभिर्विद्याशाला शुभमुहूर्तके ॥ ११ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे विद्याशालालमणकथनं नाम
चत्वारिंशोऽध्यायः॥
किव्वैतादृशलक्षणान्वितां पञ्चभौमकल्पनोपेतां नानाशास्त्राभ्यासयोग्यां विद्याशाला भूपालादिक्षत्रियाः तत्र तत्र नगरोत्तमेषु राजधान्याञ्च स्थापयेयुः। कितादृशविद्याशालायाः प्रथमद्वारस्थापनन्तु मङ्गलवाद्यवादनादिपूर्वक शुभे मुहूर्ने करणीयम् । किञ्च तादृशप्राथमिकद्वारस्य नानिदूर एव प्रदशे चतुर्भिरष्टभिर्वा युग्मपादकैर्भासुरमतिावशालं पूर्व मण्ट पञ्च नानालङ्कारोपेतं सविमानशिखरं स्थापयेदित्युपदेशः ॥
किश्चैतादृशपूर्व मण्ट पान्वितामिमां पाठशाला मध्यमा. धिष्ठानोपरि मण्टपरूपां वा शालारूपां वा नानासुषिरकल्पनभासुरां स्थलानुगुणदेयाद्युपेतां प्रकल्प्य एतस्याश्शालायास्सर्वतो दिमागेषु रसालपनसपूगकदलीमालतीकुन्दादिप्रद्धिन कारयित्वा

Page #519

४७५
अथ सङ्कीर्णभवनलक्षणकथनं नाम एकचत्वारिंशोऽध्यायः ॥
सङ्कीर्णभवनं स्थाप्यं ग्रामेषु नगरेष्वपि ।
श्रीमद्वाल्मीकि महर्षिणा प्रतिपादितरीत्या शालामुखभागस्थलं जलसेकादिमनोहरच प्रकल्पयेदिति सप्रहेण विद्याशाला लक्षण - मुक्तं ज्ञेयम् ॥
इति श्रीमदनन्त कृष्णभट्टारक विरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
विद्याशालालक्षणकथन नाम
चत्वारिंशोऽध्यायः ॥
XXX
एकचत्वारिंशोऽध्यायः ॥
एतावता प्रबन्धेन प्रायशो प्रामाणां, नगराणां, दुर्गाणां, क्वचिन्नृपभवनकल्पनीयकल्पनाना लक्षणानि प्रतिपाद्योपरि विशेषतो वक्ष्यमाणमानव भवनशालाद्यान्तरालिककल्पनाविशेषलक्षणप्रकारं प्रतिपादयितुं आदौ कचिप्रामादिषु स्थापनीयसङ्कीर्ण भवनलक्षणमनेनैकचत्वारिंशाध्यायेन व्यनक्ति - सङ्कीर्णभवन मित्यादिना । नातिधनि कैर्नाल्पधनैर्मानवैः कचिश्चतुर्मुखपूर्व मुखविश्वकर्म केला खाख्यप्रामादिषु वा प्रस्तरपुरादि नगरेषु सङ्कीर्णभवनं स्थाप्यमिति लक्षणवाक्यार्थः । सङ्कीर्णभवनं नाम
-

Page #520

कचिदिच्छावशात्तुङ्गसुधाद्वारं सशाल कम् ॥ १ ॥ किमिति चदुच्यते । यथा - कचित्कल्पने भूपालादिभवन शैली कचिदतिधनिकभवनशैली, स्थलान्तरे साधारणमानुषगृहशैली इत्येवं त्रिविधरूपशैलीकल्पनसहितमेव सदनं सङ्कीर्णभवननामभाग्भवतीत्यर्थः ॥ ___एतत्रिविधशैलीभेदमपि क्रमेणात्रोदाहरति - कचिदित्यादिना । इदञ्च सङ्कीर्णभवनं हर्म्यप्रासादकल्पनवद्विशालवास्तु भूमौ वा निष्कुटारामसंवृतभूमौ वा कल्पनीयमिति न नियमः । परन्तु पूर्वोक्तग्रामोत्तमनगरप्रतोल्यां महावीध्यां राजवीथ्यां वा पार्श्वस्थगृहाणां मध्ये साधारणदण्डदशकमारभ्य द्विद्विदण्डप्रमाणवर्धनरीत्या विंशतिदण्डान्तप्रमाणोपेतं कल्पनं यथाविभवं स्थापयेदित्युपदेशः । किञ्च देयं तु ग्रामनगरगृहाथ विभतस्थलेवर्धभागावधिकं वा कचित् त्रिपादकमानं वेति विकल्पः । अयं क्रमः सर्वेष्वपि साधारणमानवगृहादिषु योज्य इति शिल्पसमयः ॥
किश्वेतादृशदैर्ध्यवैशाल्योपेतस्य सङ्कीर्णभवनस्य प्राथमिक मुख द्वारं तु सारदारुमयमथवा सुधेष्टिकामयं अत्युन्नतप्रमाणं वा स्थाप्यम् । एतेषु सुधेष्टिकामयद्वारेषु कवाटादिसंयोजनतदाधारभतायःकीलादिस्थापनविषयक्रमस्तु उत्तरत्र विचत्वारिंशाध्याये स्पष्टीकरिष्यत इति भावः ।।

Page #521

४७७
अलिन्दभागे महती शाला तत्र प्रकीर्तिता । नवरङ्गसमोपेता मध्ये वैवाहिकी मता ।। २ ।।
किश्वेतादृशप्राथमिकद्वारस्य पुरोभागे पूर्ववेदिकासहितं वा तद्रहितं वा शाला कल्पनमवश्यं कार्यम् । अस्याश्शालायाः पूर्व मुखशालेति व्यवहारः । अपि चैतस्याः पूर्व मुखशालाया वैशाल्यं साधारणदण्डपञ्चकमारभ्य दशदण्डावधिकं तदनुगुणं दधैर्यप्रमाणोपेतं स्थलं स्वीकृत्य तत्र विंशतिस्तम्भस्थापनं वा चतुर्विंशतिस्तम्भस्थापनं वा षोडशस्तम्भस्थापनमष्टस्तम्भस्थापनं वा साधिष्ठानं दृढं विरचय्य तादृशस्तम्भानामुपरि सुषिरकल्पनं ( S LDT 6 ) निधाय तदुपर्यावरणस्थलं दृढं प्रकल्पयेत् ॥
यदि तस्य सङ्कीर्णभवनस्य भौमत्रयनिर्माणं तदा तत्पुरत:स्थले एवंप्रकारेण भौमत्रयेऽपि भौमद्वार मुखशालाकल्पनं करणीयमिति शिल्पसमयः । एवं पूर्वशालाकल्पनानन्तरं द्वारस्य पश्चाद्भागे देहलीं साधारणदण्डद्वयवैशाल्योपेतां कृत्वा तद्देहलीतरणानन्तरं महती शाला त्रिभौमेषु वा भौमद्वये वा एक भौमाख्यप्रथमभौमतल एव वा निर्मापणीयम् । अस्याः शालाया विवाहशाला देहलीशालेति च नामान्तरमुशन्तीति साधवः ॥
किनास्या विवाहशालायाः कल्पनं तु चतुरश्रं व्यासहीनं वा कार्यम् । चतुरश्रशालायाः साधारणदण्डचतुष्कादिद्वादशदण्डान्तं

Page #522

४७८
चतुष्कूटममायुक्तं कल्पनं तत्र कारयेत् । ततश्चत्वरभागाढ्यं भोजनागारमीरितम् ॥ ३॥
देध्यं तदर्थमपि आयाममानं वरमिति तद्विवेकः । एवमुक्तरीत्या अस्याश्शालाया यथेच्छकल्पनेऽपि अवश्यं शालामध्ये नानालं. कृतिभासुरां शुभवेदिका, ताश्च परित ईशानादिकोणचतुष्कभागेषु स्तम्भाष्टकं, चतुःस्तम्भं वा नवरङ्गकल्पनं स्थापयेत । नवरङ्गकल्पनं नाम कोसलवङ्ग शूरसेनमगवादिदेशेषु प्रायशः कल्प्यमानतन्नामकशैल्या चतुरश्ररूपकल्पनं प्रतिभौमोपरितलं सवातायनचतुष्क चतुष्कूटसहितश्च क्वचित्सडोलासनमिति विवेकः ।।
किञ्चैतादृशनवरङ्गकल्पनभासुरायाः पूर्वोक्तविवाहशालायाश्चतुर्ध्वपि दिक्कोणेषु क्षुद्रगृहचतुष्कं वा तदपेक्षयाधिकप्रमाणक्षुद्रसदनचतुष्कं वाऽवश्यं स्थापनीयम् । यदि तावद्वास्तुभूभागवैशाल्यं तदैतम्याः विवाहशालायाः सव्यापसव्यभागयोः क्षुद्राङ्गणद्वयमथवा द्वादशस्तम्भोपेतं क्षुद्राङ्गणशालाकल्पनं वा प्रकल्पयेदिति । अयश्च क्रमो विन्ध्यस्योत्तरदेशेषु अनुष्ठीयत इति केचित । किञ्चैतादृशविवाहशालातरणानन्तरं गृहवास्तुभागस्य पश्चिमभागारम्भे चत्वरकल्पनं विधाय तत्रापि चतुर्दिक्कोणेषु क्षुद्रगृहाणि कल्पयित्वा तेषु गृहेषु महानसमेकस्मिन् गृहे, इतरगृहे भोजनस्थानं, गृहान्तरे पाकक्रियोचिततण्डुलसूपलवण

Page #523

चतुपिशवारयुतं द्वात्रिंशद्वारकन्तु वा । भौमत्रययुतं प्रायो नानावातायनान्वितम् ॥ ४ ॥
शावलापटलीयुक्तं वचिदन्तस्सपट्टकम् । नानाचित्रसमोपेतं क्वचित्सुपिरकल्पनम् ।। ५ ॥ चतुर्दण्ड विशालाढ्या मध्य शाला शुभावहा ।
मरीचिकादिद्रव्यराशिस्थापनमन्यास्मिन्गृहे काष्ठशूर्पोलूखलादिद्रव्याणि च स्थापयदिति तेषां चतुर्दिकोणकृतानां चतुणां गृहाणामपि प्रयोजनं द्रष्टव्यमिति भावः ।।
किचेनादशलक्षणान्वितस्याभ्य सङ्कीर्णभव नस्य पश्चाद्भागे भोजनालय ममीपे चतुरङ्गणोपेतमेकं चत्वरं वा चत्वरद्वयं वा विरचय्य तदनन्तरभागे वापी कूषं वा निष्कुट ञ्च कारयेत् । एवं भोजनालय समीप तदनन्तरभागे च स्थापितम्य कल्पनस्य चत्वरद्वयाङ्गणभागेषु उपरिभागे शावल काख्यवक्रष्टिकाजारावरणं सारदारुफलकापट्टिकोपरि स्थापनीयमिति क्रमः ॥
किश्चात्र सङ्कीर्णभवने एवमुक्तरीत्या कचिच्छावलकाख्या. स्तरण (२०)कल्पनं कचित्सुधेष्टिकामया(aniens स्तरणकल्पनं चान्यत्र गृहपूर्वभागे भौमत्रययुतमेव कल्पनं च तत्त. स्थलानुगुगं स्तम्भरचनाभित्तिस्थापनसोपानकल्पनचित्रतोरणादि. स्थापनपूर्वकं क्रममानं विषमसंख्याहीनं च स्थापयेत् ।।

Page #524

४८०
तदर्धमानका पार्श्वशाला भौमेष्वपि स्मृता ॥ ६ ॥ सुधादारुकृतस्तम्भचतुष्कं नवरङ्गकम् । भौमान्तं द्वित्रिदण्डेन व्यासेन परिशोभितम् ॥ ७॥ नानालङ्कारसंयुक्ता तत्रस्था शुभवेदिका । वापीकूपसमायुक्तं चत्वरद्वय भासुरम् । सङ्कीर्णभवनं नाम्ना कथितं पूर्वसूरिभिः ॥ ८ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे सङ्कीर्णभवनलक्षणकथनं नाम एकचत्वारिंशोऽध्यायः॥
आप चात्र सङ्कीर्णभवने प्राथमिकद्वारप्रभृतिनिष्कुटप्रवंशद्वारावधिकस्थलपर्यन्तं कल्पितकल्पने भौमवये चाहत्य संख्यया द्वात्रिंशहारस्थापनमथवा चतुर्विशतिद्वारस्थापनं कार्यम् । न चतुर्विशतिसंख्याया हीनतेति भावः ।।
किश्चतेषु द्वारेषु प्राथमिकद्वारतदनन्तरद्वारमहाशालादिकोणगृहोपरि भौम द्वाराणि कानिचिदतिरम्यचित्रादिरचनोपतान्यन्यानि साधारणरेखाचिह्नितानि च कृत्वा सर्वत्र दृढ सन्धिबन्धकबाटद्वययुतानि प्रकल्प्यानीति शिल्पसमयः ।।
किम्चेदं सकीर्णभवनं याद्यानादिभूमिभागे स्थापितं, यदि च वास्तुस्थलवैशाल्यादिकं तदेतद्भवनपुरोभागे क्षुद्रप्रमाणकं पूर्व

Page #525

४८१
मण्टपपूर्वशालयोरन्यतरकल्पनमपि श्रेयस इति साधवः । इत्थंप्रकारेण तत्र तत्र ग्राभेषु प्रामोत्तमेषु नगरेवपि नातिधनिकावासयोग्यस्य वाणिज्यकृष्यादिकार्योचितनानासदनान्वितस्य सङ्कीर्णभवनस्य सङ्ग्रहेण लक्षणमुक्तं बोध्यम् ।।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां सङ्कीर्णभवनलक्षणकथनं नाम एकचत्वारिंशोऽध्यायः ॥
B.61

Page #526

अथ पताकालक्षणपारिभद्रलक्षणकथनात्मकौ द्विचत्वारिंशत्रिचत्वारिंशाध्यायौ ||
द्वारतिर्यक्पट्टिकासु स्तम्भप्रस्तर मौलिषु ।
॥ द्विचत्वारिंशत्रिचत्वारिंशाध्यायौ ||
अथैनयोः कुलकरू योर्द्विचत्वारिंशत्रिचत्वारिंशाध्याययोः सकलविधकल्पनार्हपताकालक्षण नगरिभद्रलक्षणानि क्रमेण व्यनक्तिद्वार तिर्यक्पट्टिका खित्यादिना । ' पताका वैजयन्तिका ' इत्यादिनिघण्टुकारत्र चनव्युत्पत्तिक्रमस्तु काव्यादौ सामरस्यं भजते । अत्र तु शिल्पशास्त्रे पताकाशब्देन चित्रविशेषरचनादिशैली उपपाद्यत इति समयः ॥
तस्मात्पताका शब्दाविष्कृतचित्ररचना कस्मिन्वा स्थाने प्रकल्प्येत्याकाङ्क्षायामादौ तस्थलमाविष्करोति - ग्रामेषु नगरेषु वा भूपालधनिकादिसकलविश्व मानवभवनेष्वपि च गृहेषु देवालयेषु च सकलविधद्वाराणां या तिर्यग्भूता, अश्वोभागे च स्थितिमती पट्टिका, पट्टिकाश्च दारुमय्यः शिलामय्यश्च कल्पिताः, तासु पट्टिकासु पताकाख्यचित्ररचनां स्थापयेदिति लक्षण
वाक्यार्थः !!
एवं दारुमयसुधेष्टिकामयशिलामय लोहमयादिस्तंभेपु गोपुरद्वार भवनद्वारादेरुपर्यावरणस्थलेषु कचिद्विमानेषु शिखरेषु गृहादि
·

Page #527

तिर्यग्दारुषु सोपानपट्टिकामु विशेषतः ॥ १॥ दीपस्थानेषु पर्यङ्केष्वपि शालासु भूमिषु । गवाक्षेषु कवाटेषु वेदिकास्वासनेषु च ॥ २॥ पूतिकाम्पपीठेषु नानावक्त्रंषु मशिषु । पताका विविधा योज्या कल्पनैस्तक्षणैरपि ॥३॥ ऊर्ध्वमानरधोमानै मिमानैश्च वर्तुलैः ।
तिर्यमानैश्च विविधैः कल्पनाहैर्यथाक्रमम् ॥ ४ ॥ शालाभागकल्पितदायापादनार्थतियकप्रसारित तिर्यग्दारुखण्डादिपु भौमद्वयतलतृतीयभीमतला धारोहणार्थ कल्पितेषु सोपानेषु तादृशसोपानवलभीप्रान्तपट्टिकासु तिर्यग्दारुमुखभागेषु दीपार्थ कल्पितस्थानविशेषेषु पर्य कुडोलामञ्चादिशयनकल्पनेषु विवाहशालादिनानाविधशालोलभागेषु दृश्यस्थलेष्वलिन्द देहल्यलिन्दचत्वरशालादिकल्पनेषु अधोभूभागेषु अनेकविधगवाक्षकल्पनेषु विविधकवाटेषु नानाविधवेदिकासु विमानेषु नानाविधामनेषु पूतिकाख्येषु बम्बरेषु नानाविधोपपीठेषु नानामुखषु मेशिनामकायाकीलघटनयोग्यफलकादिष्वपि पताकारचनां कारयेदित्युपदेशः ॥
किश्चैतेषु स्थानेषु तादृशपताकायोजनेषु पूर्वोक्त नवमाध्याये सूत्रादिमानकथनप्रकरणप्रतिपादितं ऊर्ध्वमानाधोमानभूमानवतुल

Page #528

४८४
मात्वा प्रमाणविच्छिल्पी पताकां मेलयेत्क्रमात् । शोभार्थमपि रक्षार्थ नानारूपा च सा मता ॥ ५ ॥
मुखं प्रतिमुखं तोला किङ्किणी रेखिका च्छटा । पद्मका कुमुदा दीपा विन्दुका झपरूपिणी ॥ ६ ॥
नामिका रूपिका कम्पा विरिकास्याऽञ्जना परा।
मानतिर्यमानाख्यं मानपञ्चकमपि तत्र तत्र स्थलक्रियानुगुणं संयोज्य कचिट्टकादितभणः, कचित् सुधेष्टिकाशकलादिकल्पनैरङ्गणकल्पनरन्ध्रभेद नसमीकरणादिभिर्विविधाकारां तादृशपताकाख्यनिर्माणरचना प्रकल्पचेदिति पिण्डितार्थः। किमर्थमिदं पताकायोजनमिति चेन , उच्यते । यथा- पूर्वोक्तद्वाराधःपट्टिकादि. स्थानेषु शोभाथं कचिद्रक्षणदायोत्पादनार्थ पताकायोजनमिति भावः।
सा च पताकारचना द्वारगवाक्षपयङ्कादिस्थानभेदेन विविधतक्षणमुधेष्टिकादिकल्पनवर्णन योजनादिना च विविधरूपा भवति । तेषां सर्वेषां स्वरूपप्रमाणादिकं तक्षकककशकारदारुकारादिभिरवश्यं ज्ञयमित्युपदेशः ।।
किश्च तेषु प्रसिद्धनामानि शास्त्रकारोऽत्र प्रतिपादयतिमुखं प्रतिमुखमित्यादिना। पूर्वोक्तपताकास्वरूपं तावत् मुखं, प्रतिमुखं, तोला, किङ्किणी, रेखिका, छटा, पद्मका, कुमुदा,

Page #529

४८५
गला च प्रस्तरा वेशा प्रपा पर्यङ्कका तथा ॥ ७ ॥ मृदङ्गा पहा काल्या शौकी छत्रा वरासका । मध्यरेखा मध्यतारा प्रान्तनारा सरन्ध्रका ।। ८ ।। दण्डिका वलिका क्षुभ्या मारा चान्धारिका तथा । पुष्पा फला च कुम्भा च दैवी मानुषिकी तथा ॥ ऐरावता च कैलासा शिखरा च विमानिका | रथिका तुरगा योधा गजा चन्द्रार्कभाकरा ॥ १० ॥ पताका विविधा प्रोक्ता मुनीन्द्रैः शास्त्रपारगैः ।
दीपा, बिन्दुका, झषस्वरूपा, नासिका, रूपिका, कम्पा, विरिकास्या, अञ्जना, परा गला, प्रस्तरा, वेशा, प्रपा, पर्यङ्कका, मृदङ्गिका, पटहा, काल्या, शौकी, छत्रा, वरासका, मध्यरेखा, मध्यतारा, प्रान्ततारा, सरन्ध्रा, दण्डिका, वलिका, क्षुभ्या, मारा, आन्धारिका, पुष्पा, फला, कुम्भा, देवी, मानुषी, ऐरावता, कैलासा, शिखरा, रथिका, तुरंगा, योधा, गजा, चन्द्रार्का, भाकरेत्यादिभेदेन शास्त्रज्ञैर्मुनिभिर्विविध स्वरूपप्रमाणा
निर्दिष्टा ॥
कितासां पताकाख्यानां स्वरूपं प्रमाणादिकं स्थानभेदश्व शिल्पकार्यव्यमैर्गुरूपदेशेन परम्परया शिल्पनिरीक्षणेन ज्ञेय इति क्रमः ॥

Page #530

४८६.
किश्चैवमत्र प्रतिपादितमुख प्रतिमुख तोला किङ्किणिकादीनां सङ्घकेतनाममाजामङ्गवङ्गादिदेशभेदेन तत्तत्स्थानक्रियायोतकानां पताकाख्यचित्रक्रियाणां प्रमाणकल्पनशैलीनिर्माण सहकार्यायुधभेदादिकं सर्वमपि शिल्पाचार्य परम्परोपदेशादिभिरेव ज्ञातुं शक्यम् ॥
किञ्च शिल्पिभिर्विनाऽन्यैः शास्त्रज्ञैरपि सर्वथा नैतेषां पताकादीनां पारिभद्राख्यलोहकृतिभेदानां च लक्षणादिकं निर्णेतुं शक्यम् । तथापि अस्माभिर्यथामति
व्याख्यान
धोरणीमप्याश्रित्य कचित् व्याख्यायते । यथा
मुखनामकपताकाख्यशिल्परचना तु पूर्वोक्तद्वारपट्टिकादिस्थलेषु अभिमुखसूत्रपातकसं कल्पिता वाजिवारणमशुकशारिकाहरिण के कि गन्धर्वयक्षकिन्नरदेवादीनां मुखसदृक्टङ्कादिशिल्परचनेत्यर्थः ॥
--
क
एवं प्रतिमुखनासकपताका तु एतादृशवाजिवारणहंसादिमुखरचना कल्पनं विनैव तत्प्रतिमुखरूपिका । भूतवेतालपिशाचिकावानरभल्लूकादिमुखाख्यप्रतिमुखरचना तु देवालयस्तम्भसोपानवलभीप्रान्तस्तम्भप्रस्तरादिभागेष्वेव स्थापया । सर्वथा न मानवगृहेषु कल्प्येति नियमः ||
तोलाख्यपताका तु तत्र तत्र स्तम्भादिप्रस्तरभागेषु चतुरश्र - रूपं मध्यस्थकुसुमरचनमन्त्यभागेषु द्वित्रिरेखायुतं कल्पन
मित्यर्थः ॥

Page #531

४८७
किङ्किणीरूपं चित्रतक्षणं (रू) सर्वत्र शिल्पतक्षणकार्येषु प्रसिद्धमेव । रेखिकापनाका तु रेवारूना निरन्तरकल्पना, क्वचित्तिर्यप्रेखा सहितकल्वनेत्यादिबहुरूपा
कांचांदूरळ कल्पना, प्रसिद्धा । छटा; पद्मका पद्माकारा । कुमुद्दा कुमुदाकारा | दीपा दीपाकारा | सिन्धुका; झवत्वरूपा एक मत्स्यरूपा, क्वचिन्मत्स्यद्वयरूपा तक्षणकरणादिभेदवती चित्रकल्पना | नासिका साहारा शुकादिनासामात्र कल्पना । रूपिका; कम्मा तत्र तत्र कम्पाख्यक्षुद्रप्रमाणतणाकृतिः । विरिकास्या; अञ्जना पराऽतिदीर्घप्रमाणगोपुरमहीवरात्रिषु गन्धवदिचित्ररचना | गला वाजनप्रतिवाजनमध्यपट्टादिस्थानमध्यरचनीयकल्पनास्वरूपिणी । प्रस्तरा प्रस्तरा प्रस्तररूपवती । वेशा क्षुद्रमोपानरूपिणी प्रवेशस्थलद्योतकचित्रकला | प्रपा पर्यङ्किका पर्यङ्काकारा | मृदङ्गा मृदङ्गाकार करना । पटहा वर्तुलाकार पटहरूपवती कल्पना | काल्या; शौकी शुक्ररूपवती | छत्रा छत्राकारकल्पनवती । परासका; मध्यरेवा अतिसूक्ष्मदृश्या शोभार्थकल्पिता मध्यरेखा । मध्यतारा; प्रान्तताराकल्पनं तु तूलपट्टि मागवाद्वा रफल कादिपु मध्यभागे चतुरङ्गणविभजनवती सकुसुमा सालंकारा कल्पनतक्षणाकारा | सरन्ध्रा तत्र तत्र चित्रविशेषेषु समुचितप्रमाणस्थलेषु करणीयमनोहररन्धान्बितकल्पना | दण्डिकादीनां लक्षणं शिल्पिभि
रेवोयम् ॥
·

Page #532

४८८
तां योजयेयुः शिल्पज्ञा यथाशोभं यथाबलम् ॥ ११॥
इति पताकालक्षणकथनम् ॥ ४२ ॥
ऐरावत द्वारभागकल्याणशालापट्टिकादिषु कल्पनीया ऐरावतरूपवती प्रायशस्तक्षणरूपा । कैलासा कैलासादिसशिखरमहीधरकल्पनवती । शिखरा केवलशिखररूपिणी । विमाना केवलविमानरूपिणी । रथिका रथरूपवती । तुरगा तुरगरूपिणी । योधा सायुधयोधादिरूपभासुरा । गजा दन्तद्वय सहितगजहरिणसिह्मादिरूपवती । चन्द्रार्का चन्द्रार्कयोमण्डलवती कल्पनेत्येवं सामान्यार्थगुम्भः । एवमुक्तरीत्या नानाविधपताकादिप्रमाणादिकं तु शिल्पिभिरेव कार्यहरुपदेष्टव्यमिति भावः ॥
किश्चैतादृशी पताकाख्यकल्पनाविशषपरम्परा तु तस तत्र समुचिते स्थले यथा विशेषशोभादाढ्यादिकं दृश्यं भवेत्तथा करणीयेति भावः । किश्चैतादृशपताकाख्यविशेषशोभाजनकरचना: विना द्वाराणां गवाक्षाणां पर्यादीनां तिर्यग्दारूणां शालाफलकादीनामपि न सर्वथा मनोहरत्वं स्यादित्यनुभवशास्रोपदेशकमो बोध्या।
तस्मादिव्यदृष्टिभिर्मुनीन्द्ररुदीरितानेतादृशपताकाकल्पना. भेदाम् तत्र तत्र चित्रकार्येषु समुचितस्थलेषु तक्षकलोहकारककशकारादयो यथाप्रमाणशोभादाय स्थापयेयुरिति सहेपेण पताका. अक्षणमुक्तम् ॥

Page #533

अथ पारिभद्रलक्षणकथनम् ॥ ४३ ॥ पारिभद्रं लोहकर्म कथितं मुनिपुङ्गवै।। तत्तत्स्थानेषु तद्योज्यं दृढसन्धानसिद्धये ॥ १२ ॥ वारटकादिभिस्तच्च दाढाथ योजयेदृढम् । तत्प्रोक्तं विविधं लोके तत्तत्कार्यप्रमाणतः ॥ १३ ॥ दारुकारैर्लाहकारैः कल्पयेत्स्थानयोग्यकम् । तत्प्रमाणश्च विविधं तज्ज्ञात्वा योजयेद्बुधः ॥ १४ ॥ मिर्णिका कुञ्चिका शङ्कः कीला कील्या च कीलका । शृङ्खला तर्जिनी हस्ता शङ्खला रन्ध्रिका तथा ॥१५॥
अथ पारिभद्रलक्षणमाह - पारिभद्रं लोहकरेंत्यादिना । एवमुक्तपताकाकल्पन योजने कचिहारुपट्टिकासंयोजने स्तम्भोपरि बोधिकास्थापनादौ चायःकीलादिसंयोजनं विना न दाव्यं भवेत् । अयञ्च लोकप्रसिद्धो विषयः । तस्मातादृशायाकीलादिस्वरूपमेवात्र पारिभद्रपदेनोच्यत इति तत्पदशब्दार्थः। अतो दारुकारलोहकारादिभिरयाकल्पनस्थानेषु अय. स्ताम्रपित्तलादिलोहेर्नानाविधकल्पनाहः कृतो लोहखण्डशृङलादिस्तत्तत्स्थानेषु योजनीय इत्यर्थः ॥ ___तदेष विशिनष्टि - मिणिकेत्यादिना । मिर्णिका (10) कनिका (Era) शकुरिति दीर्षायापहमयः । कीला
B. 8. 62

Page #534

४९०
पट्टिका पट्टा पट्टी बोधिका बोधका बुधा । धारिणी धरणी धारा मलिका कण्ठिका गला ।। १६ ।। चित्रिका चार्गला कुण्ठा बेशिनी च प्रवेशिनी । इत्येवं विविधा प्रोक्ता पारिभद्रक्रियाका || १७ ॥
कवाटद्वारपर्यङ्कडोलास्तम्भासनादिषु ।
तदपेक्षया बृहदाकृतिः । कील्या तदपेचया बृहदाकारा | कीलकाऽतिसूक्ष्मस्वरूपा अयशङ्कुरित्यर्थः । शृङ्खला प्रसिद्धा । तर्जिनी, एवंरूंग गवाक्षुद्रद्वारावली कवाटयोजिनी तद्दार्थयोजिनी तर्जिनीनामभाक् । हस्ता हस्ताकारा अयोमयपट्टिका, अयोदति केचित् ॥
शङ्कुला क्षुद्रक्रकचा प्रसिद्धा । रन्ध्रिका रन्धकारिणी । अथ वा स्थूलकायः रन्ध्रस्थान एव प्रवेशयोग्यायःपिण्डखण्डः सशिखरश्चेति केचिन ॥
1
पट्टिका, पट्टका, पट्टीत्येतत्त्रिविधमपि अग्रः पट्टकल्पनं स्तंभादिगलस्थानेषु विशीर्णाद्यनुत्पत्तये स्थापनीयं परस्परं किंचिद्वैशास्यादिभेदयुतम् । बोधिकाबोधका बुबा ख्यमेतत्त्रिविधमध्ययःखण्डकल्पनं तत्र तत्र गवाक्ष स्तम्भादिमौलिभागेषु कल्पनीयम् । एवं कचित्स्तम्भादीनामथो भागेषु स्थापनीयायः खण्डमग्री धारिणी धरणी घरेति बोध्यम् । एवं गलिका कण्ठिका गला चायोमयी किविप्रमाणबती गुलिकाकारा ॥
पत्रिका अंगला कुण्ठा वेशिनी- प्रवेशिनीत्यादयो नाना

Page #535

४९१
तिर्यग्दारुषु सोपानेष्वपि दायय योजयेत् ॥ १८ ॥ तत्स्थलं मसृणीकुर्याच्चित्रादिच प्रकल्पयेत् । युक्त्याऽन्यदपि तद्योज्यं शकटादिषु शिल्पिभिः || नाना लोहकृतं भद्रं यथामानं यथाबलम् । तत्तत्स्थानाईकं योज्यं देवमानवकल्पने ॥ २० ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे पता कालक्षणपारिभद्रलक्षणकथनात्मकौ
द्विचत्वारिंशत्रिचत्वारिंशाध्यायाँ कुलकरूपी ॥
विधा अय: प्रमुख लोह कृता: अयः कील शृङ्खलालादयः कवाटबन्धनद्वारफलकाबन्धनपर्यङ्कघटनढोला फलका संयोजन स्तम्भसन्धारण - कीलस्थापनयोजनादिदृढीकरणकार्येषु यथाप्रमाणं यथावलं यथा
शोभं स्थापनीया: ॥
つ
इत्थंप्रकारेण तक्षकलोहकारककशकारादिभिर्भवनगृहादि
निर्माणेषु रथशिबिकाशकटयानादिकल्पनेष्वपि स्वस्वकार्यांनुगुणं युक्तया तत्तत्स्थलानुगुणं पताका कल्पनानुगुणपारिभद्रकल्पनादिकं स्थापनीयमिति सङ्क्षेपेण पारिभद्रलक्षणमुक्तं ज्ञेयम् ।।
इति श्रीमदनन्त कृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्म वास्तुशास्त्रव्याख्यायां
पताकालक्षणपारिभद्रलक्षणकथनात्मको द्विचत्वारिंशत्रिचत्वारिंशाध्यायौ ॥

Page #536

अथ महाशालालमणविशेषशालालक्षणकथनात्मको चतुश्चत्वारिंशपश्चचत्वारिंशाध्यायौ
कुलकरूपौ ॥
तत्रादौ महाशालालक्षणकथनम् - भभृतां ब्राह्मणानाञ्च देवानाञ्च विशेषतः । वैश्यानां शूद्रजातानां महाशाला शुभप्रदा ॥१॥ निषेच्या शुभकालेषु तूर्यघोषपुरस्सरम् । शिल्पिभिः कथिताः शाला विविधाः स्थलभेदतः ।।
॥ चतुश्चत्वारिंशपञ्चचत्वारिंशाध्यायौ ॥ एनयोरघ्याययोश्चतुश्चत्वारिंशत्तमपञ्चचत्वारिंशत्तमयोर्देवानां ब्राह्मणादीनां सर्वेषामपि वर्णानां गृहभवनादिषु प्रकल्पनीयमहाशालाया विशेष शालायाश्च लक्षणं प्रतिपादयितुं आदौ तन्निमितिफलमाह - महाशाला शुभप्रदेति । सर्वेषामपि वर्णानां एवंप्रकारेण बहुविधशुभकारिणी काचिन्महाशाला गृहभवनादिष्ववश्यं प्रकल्प्या ॥
___ सा च शाला सम्पूर्णनिर्माणनिष्पमानन्तरं शुभयोगमुहूर्ते मङ्गलवाद्यताडनपूर्वकं यजमानगृहपतिमुखैः निषेव्येति तत्प्रवेशनक्रमः समहेणोक्त इति विवेकः । शालेत्येवालम , कथं महाशालादिकमिति चेदुच्यते । सर्वत्र प्रामनगरनिर्मितगृहभवनादिषु

Page #537

एकद्वित्रिचतुःपश्चषट्सप्ताष्टनव स्मृताः। देवे च मानवे वास्तुभूभागे शुभदा मताः ॥ ३ ॥
पूर्वभागे पार्श्वयोश्व पश्चादेकैव सा मता। तासां मानश्च विविधं ज्ञेयं शिल्पविशारदैः॥ ४ ॥
कचिदेशविशेषेषु स्थलविशेषेषु वा देहलीभागतरणानन्तरमेकां शालां ततः प्रथमद्वितीयचत्वरभागतरणानन्तरमेकां शालामेवं भोजनकूटस्थाने शालामपराञ्च प्रकल्पयेदिति प्रन्थान्तरवचनप्रतीतिबलात। गृहभवनादौ साधारणशालानामनेकसंख्याकानां निर्माणे कृतेऽपि विशेषतो ब्रह्मभागे वा शुभस्थले तदपेक्षया अधिकप्रमाणवती काचिच्छालाऽवश्यं निर्मापणीया । सैव शुभदा सर्वेषाम । एवं यथाविभवं निर्मिताया अस्याश्शालाया एव महाशालेति व्यवहार इति शिल्पकलाविचक्षणा ॥
तस्मात्पूर्वोक्तरीत्या स्वस्वविभवानुगुणं स्वीकृतवास्तुभूमिके प्राथमिकद्वारस्य पूर्वभागे वाऽऽहोस्वित्सव्यापसव्यभागयोरुभयोर्वा ब्रह्मभागतरणानन्तरं पाश्चात्यभागारम्भस्थले वा इमां महाशाला अतिमनोहरशिल्परचनोपेतां निर्मायास्यां महाशालायां स्वेच्छाधीनं विवाहाचरणं कचित्समये प्रन्थविशेषपठनादिकमन्यस्मिन्समये स्निग्धैरालापनादिकं कुर्वन्कौतूहलभरितस्तच्छालादेवताप्रसादनमपि स्वाकुर्वन् राजत इति शिल्पसमयः । तस्मादेवप्रकारेण

Page #538

४.९४.
विस्तारार्धतदर्थार्धतदर्धाधिकयोजना। प्रमाणैस्तच्च विज्ञेयं नगरादिषु तन्मतम् ॥ ५ ॥
सौख्यानन्दकारिण्या एतम्या महाशालायाः कल्पनद्वयं प्राथमिकद्वारस्य सव्यापसव्यभागयोर्यथामानं विषमकल्पनरहितं प्रकल्पयेत् । तन्मध्ये यथास्थलविभवं द्वित्रिसूत्रप्रमाणबन्मध्यस्थलं प्रायशः सावरणमेकभीमयुतमथवा तलमानकल्पनोदयं वा स्थापयेत ॥
एवं प्रकारत्रयभासुरस्यास्य कल्पनस्य किन्द्रित एव प्रदेशे पूर्वोक्तपूर्वभवनं वाहनादेरारोहणादिफलकं स्थापयेदिति तत्क्रमः । किञ्च तादृशपूर्वभवनं विनैव तत्स्थाने एतन्महाशालास्थापने एकैव कल्पना सुखदेति भावः । एवं ब्रह्मभागकल्पनाविषये ऽपि ज्ञया । एवं महासद नभवनहर्म्यप्रासादादिषु भूपालप्रमुखैमहाश्रेयस्सिद्धये महाशालाया निर्माणमेक मथवा तहयं कल्पनीयमित्युपदे होय इति भावः ॥
किञ्च पूर्वतनमहर्षिभिः शिल्पकोविदेश निर्दिष्टप्रकारेण पूर्वोक्तभवनसदनादौ एतन्महाशालापेक्ष या वैशाल्याधिक्यादिप्रमाणपरिकल्पनानां चित्राद्यलकरणविषये किश्चिद्धीनरचनानामन्यासां क्षुद्रशालानामपि प्रकम्पनमवश्यं कार्यमेव । कुतः ? तेषु तेषु समयेषु नानाविधद्रव्यस्थापनशयननित्यनैमित्तिककार्याचरणादिना तत्साफल्यमिति भावः। तस्मात्तादृशक्षुद्रशालामामेके,

Page #539

४९५
प्रतिलोमानुलोमाभ्यां द्विविधा सा प्रकीर्तिता । वास्तुलाभवशात्कार्या प्रामादेष्वनुलोमतः || ६ ॥
"
द्वयं त्रयमथवा चतुष्कं पञ्चकं षट्कमथवा समकं कचिदृष्टकं नवकं वा संप्राप्तत्रास्तुम्थलवैशाल्याद्यनुगुणं नानाभौम भवनादिषु विषमकल्पनादिनं स्थापनीयमिति निष्कृटार्थः । एतादृशक्षुद्रशालानामाकृतिश्च विविधैव 1 कथं ? कचिदैर्घ्याधिका, कचिदीना, कचिश्चतुरश्रमानेोपेतेति । एवं पूर्वोक्तरीत्या ' चतु:पच चतुष्पवा' इत्यादिप्रमाणवचनार्थक्रमो ऽत्रापि योज्य इति भाव: । सर्वोऽप्ययमर्थो विस्तारात' इति वचनेन प्रतीयत इति भावः ॥
&
एवं प्राम्य कल्पनेष्वथवा नागरिकल्पनेषु सर्वेषु संप्राप्तस्थलविभवानुकूलं क्षुद्रशालानां प्रकल्पनविषये स्तंभस्थापनभित्तिस्थापनों भाग निर्माणादिषु मानाधिक्यं, मानहीनमित्यादिबहुविधं मानादिक शिल्पकार्यज्ञैः प्रयोज्यमिति भावः । एवं तत्र सत्र निर्माणेषु कल्पनीय क्षुद्रशालानां मानादिकं सङ्ग्रहेणोक्तवा पूर्वोक्ताया महाशालाया निर्माणप्रमाणादिक्रमं स्पष्टमुपदिशति - प्रतिलोमानुलोमाभ्यामित्यादिना । पंतारामहाशाला कल्प ताप्रतिलोमानुलोमकभेदेन द्विविधं भवति । अत्र तत्कल्पने मतिको मस्यादेतच्छा लाक्कल्पनाय यावत्प्रमाणका बास्तु भूमिः

Page #540

४९६
तत्प्रमाणवती भूमि स्वीकुर्यात्प्रतिलोमतः । आद्या देवेषु शुभदा द्वितीया मानवे तथा ॥ ७॥ साधिष्ठाना कचित्स्थाप्या नवहस्तांघ्रिकान्विता ।
स्वीकार्येति शिल्पशास्त्रेषूक्ता, तन्मानयुक्ताया एव भूमेः स्वीकरणमित्यर्थः । अयं तूत्तमः प्रकारो देवमन्दिरेष्ववश्यकल्पनीय इति भावः ॥
एवं तत्सत्स्थलानुकूलकल्पनक्रमस्त्वनुलोम इति भावः । अयश्च प्रकारचातुर्वर्ण्यसदनभवनादिष कल्पनीय इत्युपदेशः । किश्चैतादृशमहाशालायां कल्पनं तावत्संप्राप्ताधिष्ठानकल्पनमेवोत्तममिति समयः । तस्मादस्या मध्यमाधिष्ठानमधमाधिष्ठानबाल. मिति भावः । अयश्च क्रमो ब्राह्मणवैश्यादिजातीनां भवनादि योज्य इति भाव।।
क्षत्रियाणां भवनप्रासादाविषूत्तमाधिष्ठानस्योर्श्वभाग एवामू शाला प्रकल्पयेदिति क्रमः " साधिष्ठाना कचिस्थाप्या नवहस्ता" इत्यनेन मूलवाक्येन प्रतिपादितो शेयः । एवं तत्तनात्यनुकूलमहाशालादिकल्पनाधिष्ठाननिर्माणं तावनिमत्वोन्नतत्वादिदोष. रहितवास्तुभूमौ पार्थस्थित कल्पनाविरुद्धं कलनीयं इत्युपदेशः ।।
किन प्रायो देशेषु एतादृशशालाया अधिष्ठानकल्पनमेव परमिति कार्यज्ञानामभिसन्धिः । कषिच देशेवषिशानकल्पनं

Page #541

४९७
चत्वारिंशत्पदोपेता चतुर्विशतिपादका ॥ ८॥
पादषोडशका वाऽपि मध्याङ्गणसमुज्ज्वला । चतुरश्रायता शाला चत्वरान्तिकभाक्तथा ॥९॥
विनैव महाशालाविशेषशालानिर्माणमपि न दोषप्रसक्तये । परन्तु सुखनित्यशोभादिराहित्यायेति वदन्ति शिल्पिनः । तस्मात्सर्वत्र देशेषु संप्राप्तवास्तुभूभ्यनुगुणं, स्वविभवानुगुणं चाधिष्ठानकल्पनतदभावकल्पननियम इति च क्रमः । तस्मादिमां महाशालां पूर्वोक्तरीत्या पार्श्वस्य कल्पनानुगुण्येन दृढाधिष्ठानस्थितां विरचय्य चत्वारिंशत्स्तम्भयुतां वा चतुर्विंशतिस्तम्भयुतामथवा पोडशस्तम्भयुतां प्रकल्पयेदिति शिल्पसमयः ॥
किञ्चतादृशलक्षणान्तिा महाशाला राज्ञां प्रासादेष्वेष कल्पनीया । तदितरमा नवभव नादिषु सति विभवे तद्रीत्या स्थापनं वरम् । वित्तादिशक्यभावे स्तम्भचतुष्टयस्तम्भाष्टकस्तम्भद्वादशकभाजां शालानां कल्पनमपि भूयसे श्रेयस इति भावः । किञ्च सर्वत्र वास्तुभूमिषु ब्रह्मभागाख्यमध्यभागस्थितचस्वरसमीपे यद्यस्याः शालायाः प्रकल्पनं निर्णीत, तदाऽस्याः शालायाः प्रमाणमायामाधिषयवस्त, अथवा चतुरश्रकवदिति तन्मानकथनक्रमः । स्थलान्तरस्थापनविषये तु मण्डलाकार. मधवा परभकामष्टाभका, द्वादशाभका प्रकल्पयेदिति तद्विकल्पोऽपि
8.8. 68

Page #542

'४९८
भौमान्विता सा संयोज्या पाङ्गिणसमेयुषी । द्वादशाङ्गणमारभ्य द्वियलविवर्धनात् ॥ १० ॥ त्रिहस्तं भित्तिविस्तारं स्थापयेन्मानवे गृहे ।। भभुजाश्च चतुर्हस्तं पञ्चहस्तं तु दैविके ।। ११ ॥
शिल्पशास्त्राभिज्ञाभ्युपगत एवेति भावश्च ध्वन्यते ॥
एवं तत्तत्स्थलानुगुगं परिकल्पितायाश्शालाया मध्यभागेऽतिवैशाल्यवदङ्गणमवश्यं कार्यम् । तत्र खल्बङ्गणमागे विवाहादि समयेषु दम्पतीप्रभृतीनामामनस्थापनं तत्पुरतो वारनारीनाट्याभिनयादिकमिति च भावः । एवमस्याः शालाया अतिवैशाल्यवन्मध्यमाङ्गणपरिकल्पनस्य प्रयोजनं स्पष्टमेवेत्यर्थः । किञ्च तत्पावस्थितक्षुद्रप्रमाणांगणस्थापनेषु द्रष्टणामन्येषाञ्च निवेशनासनपरिकल्पनमिति क्रमः ।।
तस्माद्विशेषतो मध्यमाङ्गणस्थलमधश्वोपरि नानाचित्रमनोहरं नववितानादिभूषितञ्च रचयेदिति समयः । कितादृशलक्षणान्वितां महाशालामेकोमान्वितामथवा विभौम्यां , पञ्चभूमिकां वा यथाविभवं परिकल्प्य, तां परितः पार्धाङ्गणस्थलान्तिककल्पनमात्रमे कभीमावधिकमेव प्रकल्पयदिति च शिल्पसमयः ॥
— तस्मात्तादृशान्तिककरूपनभित्तीनामायतिस्तु त्रिहतावधिका

Page #543

४९९
दुर्गादो हस्तकञ्च शिल्पविद्भिः प्रकीर्तितम् । अन्योन्यमधिका वाऽपि न्यूना वा सा च भित्तिका ॥
समा सर्वत्र मुख्या हि शाखानां हीनसंख्यका । इति महाशालालक्षणकथनम् ॥
मानगृह कार्या । राज्ञां भवनप्रासादेषु चतुर्हस्तप्रमाणा । दैविकप्रासादेषु पचहस्तप्रमाणा योजनीयेति भावः । किन कचिहुर्गनगरेषु मुखभागे भूपालन्यायवित्पण्डितप्रमुख सम्मेलनार्थं परिकल्पनीयायाश्शालायाः साधिष्ठानायाः पार्श्वभित्तिविस्तारस्तु बहसप्रमाणकः कार्य इति भावः ॥
एवं सर्वत्र सर्वत्र शिल्पितक्षकककचकारप्रमुखैख त्तत्कल्पनदाद्व्यर्योत्पादनार्थं भित्तिमानं प्रयोज्यमिति भावः । उपभित्तीनां शास्त्राभिसोनामायामादिप्रमाणं स्वेतदपेक्षया किचिन्त्यूनमिति समयः । भित्तीनामोन्नत्यादिकं तु सर्वत्र कचिकल्पने किनिकीनं कचित्समं, कचित्तदधिकमित्यादिक्रमेणोपर्युपरि कल्पनीय भौमप्रमाणानुगुणं कार्यमिति भावः । तस्मात्कार्यज्ञाः स्थपतिप्रमुखाः मानवानां शुभप्रदामिमां महाशाळां पार्श्व कल्पनाविरुद्धं समसूत्रप्रमाणकोपेतां नानागवाक्षां, नानाद्वारकां, मङ्गलवेदिकादिरचनोपेतां मनोहर चित्रादिभासुराख प्रकल्पयेयुरिति पिण्डि - तार्थः ॥

Page #544

अथ विशेषशालालक्षणकथनम् ॥
भौमान्विता तु सा शाला विशेषाख्या प्रकीर्तिता । प्रासादहHभवनेष्वपि सा योग्यका मता ॥१॥
एवं प्रामनगरादिषु कल्पनीयभवनसदनालङ्कारभूतमहाशालाया निर्माणप्रमाणक्रमं संग्रहेण प्रतिपाद्याधुना कचिदतिधनिकानां भूपालानाश्च हयंप्रासादप्रभृतिषूतमकल्पनेषु कल्पनीयाया विशेषशालाया लक्षणमुपपादयति -भीमाविता वित्यादिना । कश्चिदत्र चोदयति । यथा -को वा भेदोऽत्र प्रतिपादितयामहाशालाविशेषशालापरिकल्पनयोः ? उभयत्रापि भौमान्वितत्वम्यैव मुस्यलक्षणत्वेन प्रतिपादनादिति ॥
अत्रैवं परिहारशास्त्रवचनस्वारस्यवेत्तभिराकलनीयः । यथा -- तत्र तु महाशालाकल्पने भौमान्विता वेति विकल्पः । अत्र तु विशेषशालायां तन्नैवमित्येकः प्रकारः । प्रकारान्तरन्तु तत्र तु महाशालानिर्माणे मध्यमाङ्गणस्थानस्योपरिभागमावस्यैव नानाभौमयुतत्वम् । अस्मिंस्तु विशेषशालापरिकल्पने साकल्येन सर्वकल्पनानामपि नैयत्येन नानाभीमयुतत्वमिति । तृतीयः प्रकारस्तु अस्यां किल विशेषशालायां स्वाम्यावासस्थलतत्कलननिवासस्थलसंमिलितमध्यकल्पनस्यैव विशेषकल्पनासूचकत्वमित्यामिति तटस्था एव वयम् । अतः पूर्वोक्तरीत्या

Page #545

५०१
एकद्वित्रिचतुरशालां तां क्रमात्स्थापयेद्बुधः । स्वाम्यावाससमोपेता कचिद्भीमेषु सा मता ॥ २ ॥
स्वभिदक्षिणे भागे स्वाम्यावासः प्रशस्यते । रङ्गभागे चोत्तरस्थे तद्गृहिण्यास्स्थलं मतम् ॥ ३ ॥
चतुष्कूटसमायुक्ता तथा पृष्ठसभान्विता । पार्श्वयोरुभयोर्वाऽपि चाग्रभागे च शालका ॥ ४ ॥
धनिक भूपालप्रासादहर्म्यादिषु स्थापनीयाया अस्या विशेषशालायाः नानास्तम्भभासुरायाः, नानाभूमि कोपेताया मध्यभागे चतुष्कूटसभा कार्या । एवमस्याः शालायाः पृष्ठभागे, पार्श्वभागयोरप्रतश्च मध्यकल्पनोपेतामेव कूटसभां परस्परकल्पनावैषम्यादिरहितामे भौमान्वितां वा तदौन्नत्यात्कचिद्धीनप्रमाणकां वा प्रकल्पयेदिति क्रमः ॥
किन प्रायशस्सप्ततलकावधिकल्पितस्यास्य विशेषशाळापरिकल्पनस्य सव्यभागे गृहपतेरावासस्थानमपरत्र तत्कलत्रस्यावासस्थान परिकल्पनमपि शास्त्रचोदितमिति भावः । अयच क्रमोऽतिविशालस्थलकल्पितविशेषशालाकल्पनविषयक इति भावः । अथवात्र स्वाम्यावा साईस्थलाभावे तस्य तत्कलवस्य च स्थानं स्वभितदक्षिणे, रङ्गभित्तेश्वोत्तरे क्रमात्पृथक् संमिलितं वा स्थापनीयमिति भावः । स्वभित्तिर्नाम शिखरस्थापनस्थलम् ।

Page #546

भागद्वयेन निष्क्रान्तिः प्राक्प्रत्यग्भागयोस्तथा । इति सप्ततलं राज्ञां प्रशस्तं परिकीर्तितम् ॥ ५॥ क्वचिदाषोडशतलं कुर्यादेवं विधानवित् । सर्वतोभद्रका शाला स्वस्तिका वर्धमानका || ६ || नन्द्यावर्ता च चरका पञ्चधा सा प्रकीर्तिता । सर्वतोभद्रमष्टास्यं षण्णेत्रं स्वस्तिकं भवेत् ॥ ७ ॥ पार्श्वयोः पुरतश्चैव वर्धमानं तथा भवेन ।
૧
रङ्गभागस्तु विवाहादिसमये नाट्य प्रदर्शक स्थानमिति तदर्थो बोध्यः । कचिदापोडशत उमित्यादिः स्पष्टार्थः ॥
एवमत्र प्रतिपादितप्रकारेण स्थलजातिभेदेन च बहुविधानां नानारूपाणां महाशाला विशेषशाला कल्पनानां स्वरूपं तु प्रसिद्धं पचविधं भवति ॥ यथा
-
मित्यादिना ।
(१) सर्वतोभद्ररूपका शाला
(२) स्वस्तिक रूपका शाळा (३) वर्धमानरूपका शाला
(४) नन्द्यावर्तरूपका शाला
(५) चरकरूपका शाला
एतासां लक्षणञ्च क्रमात्प्रतिपादयति सर्वतोभद्रमष्टास्यसर्वतोभद्रशालायाः द्वाराष्टकं कल्पनीयम् ।

Page #547

५०३
नन्द्यावर्त मतं पूर्व पश्चिम दक्षिणे तथा ॥ ८॥ उत्तरे द्विमुखोपेतं निष्पटश्वरमं मतम् । चरकं देवयोग्यन्तु कथितं पूर्वमूरिभिः ॥ एकानेकतलोपेता नानालङ्कारभासुरा । खलूरिकायुता राज्ञां प्रासादेषु विशेषतः ॥ १० ॥ डोलास्थानसमायुक्ता कटकम्बलमण्डिता ।
स्वस्तिकशालाया द्वारषट्कं, वर्धमानशालायाः पश्चाद्भागं विनाऽन्यत्र स्थानत्रये द्वारत्रय, नन्द्यावर्तशालायाश्चतुर्वपि मध्यदिग्भागेषु द्वारचतुष्कमिति क्रमः । 'निष्पटं चरक मतम' इत्यत्रायमर्थः । सर्वतो भागेषु भित्तिद्वारकबाटाद्यावरणरहिता चरकाख्या शाला तु न मानववासाहीं । परन्तु क्वचिल्लीलाविहारार्थ देव योग्यति समय इति ।।
तस्मादस्याः विशेषशालायाः निर्माणं यदि भूपालप्रासादेषु कृतं तदा तत्पूर्वभागे सव्यापसव्यकस्थाने कचित्खलूरिकाख्ययोधप्रहरणस्थापनस्थलं क्षुद्रमण्डपाकारं कूटाकारं वा प्रकल्पयेत् । नान्यत्रेति मतिः । अत एवं प्रकारलक्षणान्विताया महाशालायाः विशेषशालायाश्च वधूवरवेदिका समीपे वा कल्पनमध्यभागे था, मुखद्वारसमीपस्थले वा विहारडोलास्थानं प्रकल्प्य, सर्वतो भूमि. भागेष्वधास्थले मसणीकृते, कचि चित्रिते मूदुकम्बलैः, कादि.

Page #548

५०४
सचित्रतोरणा रम्या लोकानाच विधीयते ॥११॥
इति विशेषशालालक्षणकथनम् ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे महाशालालक्षणविशेषशालालक्षणकथनात्मको चतुश्चत्वारिंशपञ्चचत्वारिंशाध्यायौ ॥
प्रसारणनानासनस्थापनादिकं च प्रकल्पयेदित्यर्थः । अपि चैवं शालादिनिर्माणे कल्पनान्तरलक्षणमानादिकं सर्वमपि स्वयमेवोह्य शिल्पी प्रकल्पयेदिति च भावः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां महाशालालक्षणविशेषशालालक्षणकथनात्मको
चतुश्चत्वारिंशपञ्चचत्वारिंशाध्यायौ ॥
NA

Page #549

अथ कल्याणशालालक्षणकथनात्मक पञ्चभौमविधानक्रम गोपुरविधानक्रमनिरूपणात्मकाः
षट्चत्वारिंशसप्तचत्वारिंशाष्टचत्वारिंशाध्यायाः ॥
तत्राद्यकल्याणशालालक्षणमाह
कल्याणशाला शुभदा सर्वेषामेव भूतले । तस्मात्तां कल्पयेद्धीमान् शुभकाले शुभस्थले ॥ १ ॥ कनीयसीं मध्यमां वा चोत्तमाङ्कारयेद्बुधः ।
॥ पट्चत्वारिंशसप्तचत्वारिंशाचत्वारिंशाध्यायाः ॥
एवमध्यायद्वयेन महाशाला विशेषशालयो लक्षणादिकं प्रतिपाद्याधुनाऽध्यायन्त्रयेण सर्वेषामत्यन्तमवर्धिन्याः कल्याणशालायाः स्वरूपादिकं प्रतिपादयति- कल्याणशाला शुभदेत्यादिना ॥
नन्वत्र पौनरुक्तयदोषप्रसक्तिः कथं ? पूर्वोक्ताध्यायद्वयप्रतिपादितलक्षणोपेतयोः महाशालाविशेषशालयोरेव वैवाहिकाद्याचरणस्योक्तत्वात, कल्पनान्तरनिर्माणकथनस्य वैफल्यादिति चेन्न । तयोर्विवाहादीनां काचित्काचरणस्योक्तत्वात् । अब तु सन्ततं नैयत्येन विवाहाद्याचरणस्य विहितत्वाश्च । किव क्षुद्रप्रामादि
-
कल्याणशाला कल्पन
नगरराजधान्यन्तासु वास्तुभूमिषु एवं स्थापनस्य शास्त्रचोदितत्वाद्युक्तमेष पृथक् कल्पनमस्याश्शालाया इति युक्तं पश्यन्ति प्रमाणज्ञाः । तस्मादिमां कल्याणशालां प्राप्तस्थलS. 8. 64

Page #550

प्रासादस्य पुरोभागे द्वारस्यानन्तरम्थले ॥ २ ॥ शालानां मध्यमे भागे पूर्व वाऽऽवरणस्य तु ।
विभवाद्यनुगुणं प्रामादिषु कनीयसी, पुरादिषु मध्यमां, नगरादिपूत्तमा स्थापयेदित्युपदेशः ॥
किचात्रोक्तकनीय सीमध्यमोत्तमशब्दार्थस्तु पूर्वोक्तरीत्या नगरपुरग्रामादिषु देयवेशाल्योन्नत्यस्तम्भस्थापनसुपिरभौमकल्पनचित्रकलनादिरचनासु क्रमात्किञ्चित्किञ्चिद्धीनद्योतकः । तस्मा. दस्याः कल्याणशालायाः प्रामेषु कल्पनीयाया: स्तम्भद्वयमथवा स्तम्भ चतुक, स्तंभषटकमथवा सति स्थलविभवे स्तम्भाष्टकं स्थापनीयमिति क्रमः । एवं पुरनगरादिषु सम्भबाहुल्यौमत्यादिकं क्रमाद्वर्धनायमिति भावः । रचनान्तरमानान्तरादिकन्तु ततस्थलानुगुणं शिल्पिप्रमुखाम्स्वयमेवाह्य स्थापययुरिति भावः ॥
किश्च तामिमां कल्याण शालां कुव वा स्थले स्थापयेयुरित्या. काङ्क्षायां तदई स्थलानि निर्दिशति -प्रासादस्य पुरोभाग इत्यादिना । भूपालादीनामतिधनिकानां प्रासादहादिकल्पनानां पुरोभागे पृथगेव तामिमां कल्याणशाला दृढाधिष्ठानकल्पनस्योपरि नानाभौमान्वितां स्थापयेत । अथवा प्रथमद्वितीयद्वारभागतरणानन्तरस्थले था, तद्भागतरणानन्तरस्थले ब्रह्मभागे चतुर्बपि दिग्भागकोगेषु स्थापितानां शालानां मध्यस्थले वा स्थापयेत् । अथवा

Page #551

हागां सदनानाञ्च गृहाणाश्च विशेषतः ॥ ३ ॥ वक्षःस्थले नाभिदेशे कल्पयेत्तां मनोहराम् । मध्यचत्वरभागाढ्यां पादरङ्गान्वितान्तु वा ॥ ४ ॥ चतुरश्रां व्यासयुतामुपशालावृतस्थलाम् । चतुरङ्गणमङ्कीर्णा मण्डलाकृतिकान्तु वा ॥ ५॥ स्थापयेन्मानविच्छिल्पी यथासूत्रप्रमाणकम् ।
तादृशशालातरणानन्तरं पूर्वभागकल्पनस्यान्तिमस्थले पूर्वावरणस्यान्तिमस्थले वा स्थापयेत् । कचिद्ग्रामादिषु गृहकल्पनस्य यथासूत्रमानितस्य वक्षःस्थाने वा, कचिन्नाभिस्थाने वा, वान्तुनाथवक्षःस्थलमार्ग विना स्थलान्तरे तामिमां कल्याणशाला नैयत्येन विवाहाद्याचरणार्थ कार्यम् । न तु शयनभोजनसुहृत्सल्लापननाट्यप्रदर्शनाद्याचरणं कार्यमिति प्राचां व्यवहारो ज्ञायते ।।
तदेतद्युक्तमव धानक भूपालादिमहाभवनहम्यप्रासादादिषु । क्षुद्रग्रामगृहादिकल्पने तु कल्याणशालायामस्यां पूर्वोक्तरीत्या विविधेषु समयेषु भोजनसुहृत्सल्लापनश्रमापनोदननाट्यप्रदर्शनविवाहाद्याचरणानि न दोषायेति मतिः । नवीनानामयञ्च क्रमोऽर्वाचीनप्रन्यादिपूक्त इत्यलम् ॥
तस्मात्तामिमां विवाहशालां चतुरश्रप्रमाणोपेतां वा, देयभावा कचिन्मण्डलाकारप्रमाणकल्पनाभाजं स्थापयेदित्यस्याः

Page #552

देवभूसुरभूपालविट्शूद्रादिगृहान्तरे ॥ ६॥ मानयेद्ब्रह्मदण्डेन देवे वास्तुस्थले तथा । प्रासादे भूपदण्डेनान्यत्रान्येन वा क्रमात् ।। ७ ॥ चतुर्दण्डादिकं तत्र मान द्वादशकावधि । कीर्तितं मुनिभिर्दिव्यदृष्टिभिस्तत्वदार्शभिः ॥ ८ ॥
स्थलनिरूपणक्रमः। एवमम्याश्शालायाः कल्पन भवनादिषु प्रायशः परितश्चतुरङ्गण सम्मेलनमेव कार्यमित्युपदेशः । तदानीमेव विशेषशोभादिरिति भावः । नम्मादेवं चतुरङ्गणमिलितकल्पनोपेनामिमां विवाहशाला देवप्रामादेषु, भूपालानां हयंप्रासादादिषु धनिकभवनेषु, ब्राह्मणवेश्यशूद्रादीनां गृहभवनेषु च प्रकल्पयेत् ।।
___ एवं कल्पने कोऽपि नियमः । यथा वा -- तत्र देववास्तुभूमिषु ब्रह्मदण्डेन, नृपवास्तु भूमिषु नृपदण्डेनान्यत्र च साधारणदन मानादिकं शिल्पिवरैः कार्यमिति समयः । अत एतादृशदण्डेन मर्वत्र चतुर्दण्डकप्रभृति द्वादशदण्डकावधि मानं स्वीकार्यमिति प्रमाणकथनक्रमः ॥
अस्य विशदार्थम्त्वेवम - अत्र प्रामादौ इतरजनगृहादिषु साधारणदण्डचतुष्कादिद्वादशदण्डावधिकं, नृपप्रासादेषु भूपदण्डचतुष्कादिद्वादशदण्डावधिक, देवप्रासादेषु ब्रह्मदण्डचतुष्कादिद्वादशदण्डावधिकञ्च क्रमात्संप्राप्तस्थलानुकूलं मानं कल्याणशाला

Page #553

५०९
एकभागविहीनं वा क्वचिदर्धेन हीनकम् । मानं प्रयोज्यमित्युक्तं स्थपतीन्द्रः क्वचित्स्थले ॥ ९॥
मानुषी मा च गान्धर्वी देवीति बहुधेरिता । कल्पनाय म्वीकायमित्यर्थः । एतादृशदण्डानां प्रमाणादिकं तूक्तपूर्वमेव ॥
किश्च क्वचित्स्थले एतादृशप्रमाणादर्धभागविहीनत्वेन, कचिदेकभागविहीनत्वेन च कल्पनमानम्य विकल्पोऽवाचीनः स्थपतिवरैरुदीर्यत इति मूलकारणै वात्र तन्मनाविष्करणं कृतं बोध्यम् । तस्मादेतादृशप्रमाणकल्पनीयैपा कल्याणशाला तत्तद्देशकल्पनादि. भेदेन नाना स्वरूपाऽपि मुख्यतइशैलीत्रयशाभिनो परिकीर्तिता बोध्या ॥ यथा - मानुषी कल्याण शाला
गान्धर्वी कल्याण शाला
देवी कल्याणशालेति ॥ अत्राद्या मानुषशैली कशाला तु विप्रवेश्यशूद्रप्रभृतिगृहेषु स्थापनीया । द्वितीया गान्धर्वशैलीकशाला तु भूपभवनादिषु स्थाप्या । अन्त्या देवशैलीकशाला तु देवमन्दिरेष्वेव कलनीयेति तन्क्रमः । किश्चात्र शालासु कि नाम मानुषीशैलीका रचनेत्याका बायां साधारणदण्डेन मात्वा स्थलस्वीकरणं महर्षिप्रमुखानां चित्रादिरूपस्थापनमित्यर्थः ॥
एवङ्गान्धर्व शैल्यां भूपदण्डेन स्थल स्वीकरणं गन्धर्वप्रमुखबिम्ब

Page #554

प्रागुदवपश्चिममुखा कल्पयेस्सूत्रवेदिभिः ॥१०॥ एवं द्वारयुता शाला स्मृता मङ्गलदायिनी।
योजनमिति । अनेनैव प्रकारेण दैविक शैल्यामपि हरिहरब्रह्मप्रमुखानां देवादीनां बिम्बयोजनमिति केषांचिन्मतम् ॥
अन्येषां स्थपतिश्रेष्ठाणान्तु अत्रोक्तशैलीशमस्तु न मानवगान्धर्वदेषादिबिम्धस्थापनमुपदिशति । परन्तु साधारण दण्उमानितस्वरूपस्थलम्बीकरण मेव मानव शैलीकशाला । तदपेक्षया किश्चिदधिकस्थलस्वीकरणमेव गन्धः शैलीकशाला । तदपेक्षया किश्चिनाधिकस्थलस्वीकरणमेव देवशैलीकशालेति ।।
परेपामाशयातु ससस्थलानुगुणं स्वेच्छाधीनं शालाकल्पनमेव मानवशैलीकरचना । भूपालेच्छाधीनं शालाकल्पनमेव गान्धी रचना । भट्टारकदीक्षितस्थपतिप्रमुखेच्छाधीनं शालाकरूपनमेव देवोलीकरचनेति । प्रत्यविस्तरभिया मतान्तरमन्त्र नोच्यते । तस्माद्देशभेदेन, क्रियाभेदेन, स्थलभेदेन, शिल्पका पदेशभेदेन च विविधप्रमाणामिमां कल्याणशाला कार्यज्ञाः यथाप्रमाणं निर्मापयेयुरिति पिण्डितार्थः ।।
किश्च नन्दिवास्तुशास्त्रादिपु अस्यैव कल्याणशालाकल्पनस्य लक्षणान्तरमुक्तम । तञ्च तत्रैव ज्ञेयं विस्तरभयानात्र लिख्यत

Page #555

वरस्थानद्वयोपेता स्थानत्रयसमन्विता ॥ ११ ॥ चतुःस्थानान्विता वापि पञ्चस्थानान्विताथवा । सार्धदण्डं दण्डयुगं व्याप्तेनेयमुदाहृता ॥ १२ ॥ क्वचित्तदधिकं मानमथवाङ्गणकल्पने ।
चतुष्पञ्चषदण्डान्तं स्थलयोग्यं प्रकल्पयेत् ॥ १३ ॥ इति । तम्मा द्यथाचारविभवं कल्पनीयाया अस्याः कल्याणशालायाः प्राङ्मुग्वमुदङ्मुख मथवा तत्तत्स्थलानुगुणं पश्चिम मुखं प्रकल्पनीयं । इदमेव मङ्गलकरमिति भावः । सर्वत्र शुभस्थलकल्पनेषु दक्षिणाशाया निषिद्धत्वादिति । एवं शास्त्रोक्तस्थल कल्पितद्वारोपेताया मस्यां कल्याणशालायां मध्यभागे वधूवरवेदिकासहितं घरस्थानाख्यं कल्पनमवश्यं स्थापनीयम ॥
किञ्च कैश्चिमिछल्पिभिः केचिद्देशेषु वरस्थानकल्पनमिदं चन्दनादि सारदारुमयसुधेष्टिकामयस्तम्भचतुष्कोपेतं स्थावरजङ्गमरूपं चतुरश्रप्रमाणकं पूर्वतो वह्निवेदिकोपेतं च क्रियते यथासंभवकल्पनमादरणीयमिति भावः। तस्मादत्र शालायास्समुचितस्थले सममूत्रं तादृशवधूवरस्थानकल्पनद्वयमथवा तेषां वयं, कचिश्चतुष्क कचित्पन्न वा प्रयोज्यम , नाधिकमिति । तेषां बरस्थानकल्पनानां प्रमाणन्तु साधैंकदण्डं वा दण्डयुग्ममथवा कधिहण्डानां अयं चतुर्क, पत्रकं षट्कं वा स्थलवित्तादिविभवानुगुणं सीकरणीयमिति ॥

Page #556

५१२
परितोऽङ्गभाजं वा द्वारोपद्वारकान्वितम् ।
युग्माङ्गणचतुश्शालाक्रूटकां वा प्रकल्पयेत् ॥ १४ ॥
चतुष्षडष्टदशकद्वादशाधिकपादकैः : । धारितान्तरभागां वा महासुषिरकान्विताम् ॥ १५ ॥
पाश्वस्थकल्पनानुगुणपरिकल्पनक्रमः
किञ्चास्या इशालायाश्चतुष्वपि भागेषु द्वारोपद्वार संयुक्ताङ्गगानां चतुष्कं वा त्रयमथवा द्वयं प्रकल्पनीयम् । अथवा क्वचिदस्याश्शालायाः पार्श्वयोरुभयोरङ्गणान्तराङ्गणकल्पनं कार्यमिति 1 एव कांचाश्वयो: कूटागारकल्पनं वा कर्तव्यम | अपि चास्यां शालायां स्थलविभवानुगुणं दारुसुधालोहकलितानां स्तम्भानां चतुष्कं पटूकमटकं, द्वादशकमथवा पोडशकं, चतुर्विंशनिकं, क्क चिह्नात्रिंशकं, चत्वारिंशत्कं, क्वचित्तदधिकसंख्याकमपि स्थापनीयमिति स्तम्भसंख्याक्रमो बोध्यः । स्तम्भस्थापनशैली तु मण्डपलक्षणादिप्रन्येष्वपि अस्मिन्नेव शास्त्रे स्थलान्तरेपूक्तक्रमतो गुरूपदेशतश्च तक्षकादिभिर्ज्ञेयेति समयः ॥
एवमत्र कल्याणशालायां स्तम्भस्थापनानन्तरं तेषां सम्भानामुपरिभागेषु क्षुद्र बृहत्प्रमुखान्धारिकापरिकल्पनं कृत्वा तदुपरि कल्पनाच्छादनं प्रकुर्युः । अथवा भवनहर्म्यादिषु क्वचित्तेषां स्तम्भानामुपरि मौलिभागेषु सुधेष्टिका लेपनादिना
।

Page #557

५१३
भागत्रये कुड्यभाग्वा द्वयोरेकल वा क्वचित् । शृङ्खलाकीर्णिता वापि दारुपट्टान्विताऽथवा ॥१६॥ नानाकल्पनमंयुक्ता सम्मुखस्थितशालका । नानालङ्कारसंयुक्ता युग्मायुग्मगवाक्षका ॥ १७ ।। संयुक्ता वा वियुक्ता वा कल्पनीया दृढान्तरा। सममाना समौन्नत्या शिलालोहादिकस्थला ॥ १८ ॥
दृढ सुषिरकल्पनं विरचय्य तदुपरि भूमिकायोजनं यथाविभवं स्थापनीयमिति विकल्पः । एवं कचिद स्याः कल्याणशालाया उपरिभागे भोम स्थापने तेषां भीमानां भागनयेष्वथवा भागद्वये सगवाक्ष कुड्यस्थापन कार्यम । आचरणमिदं पृथकल्पनविषयकमिति भावः ।।
____ अथ पार्श्वस्थकल्पनाविरुद्ध कल्पनेषु चतुश्शालादिमध्यकल्पने चास्याः कल्याणशालाया उपरि भौमस्थान द्वारभार्ग पिनाऽन्यत्र परितः शृङ्खलायोजनं वा दारुपट्टिकाघटनं वा स्थापनीयमिति क्रमो ज्ञयः ।।
किश्चास्यां शालायामधश्व भीमानामुपरि युग्मयुग्म. गवाक्षस्थापनं वा, एफैकगवाक्षस्थापनं वा कारयित्वा प्रथमभीमे द्वितीयभौमादिष्वपि पूर्वभागे चतुरष्टकस्तम्भभासुरां मुखशाली स्थापयित्वा नानाचित्रकल्पनादिकमपि प्रकल्पनीयम् । किम्वास्या.
8. B. 65

Page #558

५१४
तत्र कल्याणशालायां पञ्चभोमविधानक्रमः'क्वचिद्भुपालहर्येषु प्रासादे वा विशेषतः । तां पञ्चभूमिकोपेतां कल्पयेत्सूत्रविबुधः ॥ १९ ॥
भौमशालासमां वापि किश्चिन्यूनप्रमाणकाम् ।
इशालायाः किञ्चिदोन्नत्याधिक्यकल्पनं विरचय्य पार्श्वगालासु सर्वास्वपि विषममानादिरहित, चित्रादिभासुरं कल्पनश्च संयोजनीयमित्यर्थः ।।
॥ सप्तचत्वारिंशाध्यायस्य व्याख्या ॥ यथैवं धनिनां हर्थेषु, भूपालानां प्रामादादिषु विशेषतश्चित्रादिभासुरां प्रकल्पनीयामिमां कल्याणशाला भौमवयोपनामथवा, भौमपञ्चकभासुरप्रकल्पना प्रकल्पथेन । तत्रापि कोऽपि विशेषः । यथा-अस्या: कल्याणशालायाः प्रथमतल नामकभूस्थलप्रकल्पनस्य यावद्वैशान्यदेध्यप्रमाणं कल्पितं तावन्मात्रमहितमेव प्रायश: कल्याण शाला या उपरि भौमतलं प्रकल्पनीयम ॥
___ कचिनु प्रथमभौमम्य वैशाल्याद्याधिक्यं कृत्वा, द्वितीयमृतीय भौमेषु नदपेन या प्रथमभूमिप्रमाणापेन या किश्चिन्यूनप्रमाणपरिकल्पनं वा योजनीयमिनि तत्कल्पनप्रमाणविकल्पो शेयः । मर्वथाऽम्याश्शालायाः प्रथमभौमप्रभृति भौमान्तिकस्थला.
1. सप्तचत्वारिंशाध्याय आरभ्यते

Page #559

पार्श्वहर्म्यसमोपेतां पार्श्वभागाङ्गणस्थलाम् ॥ २० ॥
पूर्वशालासमोपेतां वातायनशतावृताम् । अधिक पार्श्वभागेषु कचित्पुरतश्च पाहाख्यमुपहhकल्पनं कल्पनीयम् ॥
किम्च तादृशोपहर्म्य कल्पनस्य शालायाश्चाविरुद्ध भित्त्यादिस्थापनं द्वारोपद्वारसंमिलिनक्षुद्र मदनरूपं वा कल्पनं स्थापनीय. मिति भावः । अथवा क्वचित्तादशोपहर्यकल्पनाभावेऽस्याइशालायाः पार्श्वगालाङ्गण कल्पनं वा नानास्तम्भयुतं स्थापनीय. मित्यर्थः । एवं तत्र तत्र गृहपतिस्थ पतिप्रमुखबाञ्छानुगुणं पार्श्वशालापाङ्गिणादिकल्पननिर्माणे कृतेऽपि प्रायशोऽवश्यमभ्याइशालायाः पुरोभागे नानावातायनादिभासुरं पूर्व शालाकल्पनं करणीयमित्युपदेशः ॥
इदं प्रामादादिषु पृथक्कल्पितकल्याणनिर्माणलक्षणमिति शिल्पसमयः । किञ्च पूर्वोक्तरीत्या ग्रामनगरादिषु प्रथमद्वितीयद्वारभागतरणानन्तरस्थानेषु ब्रह्मभागादिषु कल्पनीयकल्याणशालानिर्माणविषये तु सति स्थलाद्यनुकूल संभवे क्षुद्रप्रमाणका वा पार्श्वशालानिर्मितिश्शस्ता । तदभावेऽपि न दोषायति साधवः शिल्पक्रियाविदः॥
तस्मात्सर्वथाऽस्याः कल्याणशालायाः कल्पने पार्श्वहHशालापावीङ्गणादिकल्पनाविरुद्धप्रथमभौमनिर्माणं कृत्वा तदुपरि

Page #560

तले तले डोलकं स्यान्नानाचित्रमनोहरम् ॥ २१ ॥
कूटमण्टपर्वमानमानकं तत्प्रकीर्तितम् । मध्यभागं विशालाढ्यं समं वा पार्श्वकल्पनम् ॥ २२ ।।
पादसन्धारितं वापि महासुषिरधारितम् ।
पूर्वोक्तप्रमाणकं द्वितीयतृतीयपश्चकावधि तलकल्पनं क्रमाहृढभित्ति. बन्धनादिकं कारयित्वा तत्र प्रतिभौममारोहणस्थलं सोपानादिकल्पनोपेतं स्थापयेत् ॥
किश्चात्र कल्याणशालाया उपरिभागे कल्पितस्य निमोणस्योपरिभागे कूटाकारकल्पनं वा यथाभिरुचि, यथाप्रमाणं नानाचित्रमनोहरं प्रकल्पनीयम् । किश्चैवप्रकारेणात्र कल्याणशालाया उपरिभौमप्रकल्पने भूतलभौमाख्यप्रथमभौमस्थले यया रीत्या मध्यभागे वैशाल्याधिक्यं प्रयोजितं तत्समं किञ्चिन्यूनं वा प्रयोजयित्वा तत्र तत्र पाटादिसन्धारितमन्तिमभागेषु दृढभित्तिरचनं च प्रकल्पयेदित्यर्थः ॥
__ एवमत्र कल्याणशालाया उपरिभागे भौमस्थापने क्रमः कीदृश इत्याकाङ्क्षायामाह - सुषिरधारितमिति। यदि कल्याणशालाया आद्यभूमिके भूतले दारुमयस्तम्भस्थापनं तर्हि उपरिभूमिकभागेषु तन्मयस्तम्भस्थापनमेव (दारुमयम्तम्भस्थापनमेव) कार्यम् । एवं

Page #561

५१७
द्विदण्डं वा त्रिदण्डं वा नेष्यतेऽतः परं बुधैः ॥ सर्वेषां प्राङ्मुखं शस्तं भूपालानामुदङ्मुखम् ।
कचिदादिभूमिकतले सुधेष्टका मयस्तम्भस्थापनमेव तदोर्ध्वभूमिकल्पनेषु दारुमयस्तम्भस्थापनं वा लोहघटितस्तम्भस्थापनं वा कल्प्यतामिति समयः ॥
एवं कचिदादिभूमितले सुपिरमयस्तम्भकल्पनं (सुपिर= LET) कृतं तदो भूमिकतलेषु सुधामयदारुमयलोहमयादिस्तम्भान्यतम कल्पनं वरं दार्घ्यशोभादये, न तु आद्यभूमितले दारुस्तम्भकल्पन कृत्वोपरिभूमितले सुपरस्तम्भस्थापन श्रेयस दाशोभादय इत्यर्थः । तस्मान्मानविदः स्थपतितक्षकवराः स्तम्भस्थापनादिक्रमं सर्वत्र ज्ञात्वा तदनुगुणमस्याश्शालाया उपरिभूमिषु यथासौकर्यं स्तम्भस्थापनं कृत्वा दृढं तलं कल्पयेयुरिति शास्त्रोपदेशः ||
किन सर्वत्रैवं स्तम्भस्थापन प्रतिस्तम्भतलं मध्यभागवैशाल्यं तु साधारणदण्डद्वयं वा क्वचिद्दण्डत्रयं वा यथास्थलविभवं योजनीयम् । नातः परं मुनिभिरुदीरितमिति भावः | तेषु कल्पनदाढ्यद्यर्थमेवैत्रमुपदेश इति भावः । एवं तत्र तत्र स्थलत्रिभववाच्छाद्यनुगुण मेकभौमोपेतं वा नानाभूमिकेोपेतं वा कल्याणशालायाः कल्पनं विरचय्य तस्याश्शालायाः मुख्यं मुखद्वारं प्राङ्मुखं स्थापनीयम् । इदं विप्रवैश्यशूद्र सङ्कीर्णवर्णादीनां

Page #562

५१४
जङ्गमस्थावरक्षेमकल्पनं डोलकस्थलम् ॥ २४ ॥ करभित्तिसमायुक्तभित्तिसोपानकल्पनम् । कल्पयेन्मतिमान्युक्त्या सर्वतस्समलकम् ।। २५ ।। सत्यापसव्य योर्मार्गस्त्वथवाऽत्र चतुःस्थले ।
सर्वेषामपि गृहेषु मङ्गलप्रदमिति भावः । भत्रियाणां प्रासादकल्पितकल्याण शालाया मुख्य द्वार कल्पनं तूदङ्मुवमेव कार्यम् । तनु तेषां शुभकरमिति भावः। वासवदिग्द्वारकल्पनमपि तेषां शुभादय इति समयः ।।
एवमिमां शालां वाञ्छानुगुणं प्रकल्प्य पूर्वोक्तवरस्थानममोपे क्वचिद स्याः कल्याणशालायाः मध्यभाग वा कचिदन्तिकपट्टद्वारादिसमीपे वा मङ्गलडोलास्थापनं कार्यम् । किश्वेता दृशडोलावीजनस्थानन्तु कनचिकल्पनाविशेपेण संयुक्तं क्वचिद्धनिकभूपालभवनादिषु म्यापनीयमिति शिल्प मंप्रदायः। स च कल्पनाविशेषस्तत्तस्थलानुगुणं कल्पनीयो जङ्गम थावररूपको द्विविधः । जङ्गम. रूपस्तु चन्द नादिदामवण्डफलकाघटितकल्पनात्मकः । स्थावररूपातु सुधेष्टिकाकृतकल्पनात्मकः । एवंरीत्याऽत्र शालान्त:कल्पनीय डोलास्थानकल्पनाविशेषस्तु क्षुद्रप्रमाणकः क्षुद्रमण्डपतुल्य इति ज्ञेयः ।।
अपि चैवलक्षणोपेताया अस्याः कल्याणशालाया आदि.

Page #563

५१९
वलभीतोरणोपेता मार्गस्योपरि वा तले ।। २६
कारयेन्मध्यमान्तं वा भित्त्यन्तं वा विशेषतः । * तत्र कल्याणशालायां विमानगापुरविधानक्रमः प्रायः प्रासादके राज्ञां विमानं तत्र कारयेत् ।
भूमिकालाहितीयभूमिकतलारोहणार्थ चतुर्वपि भागेषु. अथवा सव्यापमव्यभागयाः मार दारुफलामुष्टकादिविरचित मापानस्थापन कार्यम । तेषां सोपानानामन्तिकस्थलेषु सर्वत्र पतनभीत्यादिनिरामाय पूर्वोक्तरीत्या शृङ्खलादारूग्वण्डादि करभित्तिम्तम्भादि संमुखरहितं ममसूत्र कन्यामं विषमरचनाहीनं वलभीतोरणचित्रादिकं योजयेत् । कल्पनीयकल्प नान्नररचनान्तरादिकं तु शिल्पिभिः स्वयमेध युक्त्या ज्ञात्वा, तत्र तत्र तलपार्श्वस्थ कल्पना. नुगुणं करणीयमिति सङ्ग्रहेण भोमकल्पनक्रमः प्रांतपादिनः ।।
॥ अष्टचत्वारिंशाध्यायव्याख्या ॥
एवमत्र कल्याणशालायां भूमिकाम्थापनक्रम समहेण प्रतिपाद्याधुना कचिदेतन्मौलिस्थाने कल्पनीयविमानगोपुरादिस्थापनस्थलक्रममाह - प्रायः प्रासादक इत्यादिना । यथा या कल्याणशालानिमोणेन सदनादेमङ्गलाघाप्तिः, तथैव विमानादि. निर्माणेन तस्याः कल्याणशालायाः मङ्गलशोभावाप्तिरिति प्राचा
* अधाचत्वारिंशोऽध्याय आरभ्यते ।

Page #564

५२०
मागधेष्वपि पाञ्चालेष्वपि कालिङ्गिकेषु च ॥। २७ ॥
पूर्वद्वारोपरि स्थाप्यं तद्विमानं मनोहरम् । आस्थानमण्टपस्योर्ध्वे चूली हर्म्यस्य मौलिषु ॥ २८ ॥ कल्याणशालायाचो राज्ञां मन्दिरकूटके ।
क्वचिद्देवगृहस्यो भागे वा मङ्गलप्रदम् ।। २९ ॥
विमानकल्पनङ्कार्यं शिखरेणापि भासुरम् । वर्तुलञ्चतुरस्रं वा व्यासाधिक्यं द्विदण्डकम् ॥ ३० ॥
-
महर्षीणां व्यवहारं मनसि निधाय तादृशविमानादिस्थापनस्थलं क्रमशो व्यनक्तीत्यर्थः । यथा - मागधशैली निर्माणरीत्या, पावालकल्प नरीत्या, कालिङ्गशैली रचनारीत्या, धनिकानां, भूपालानाञ्च सदनहर्म्यप्रासादादीनां प्राथमिकद्वारस्य पुरोभागे वा तङ्कारस्योपरि मौळिकल्पनस्थाने वा कल्पनालङ्कारभूतविमानगोपुरादिकं मनोहरकल्पनं निर्मापणीयम् । शैल्यन्तरे वास्थानशालामण्डपमौलिभागे वा चन्द्रशालामौलिभागे वाऽत्रोक्तकल्याणभूमितलानामूर्ध्वभागेषु पट्टमहिष्यावासस्थानम्योपरिभागे वा क्वचिद्गृहदेवतामन्दिर मौलिभागे वा नानाशिखरोपेतं विमानरूपं, क्षुद्रगोपुररूपं कल्पनमवश्यं कार्यमिति लक्षणवाक्यार्थः
शालाया
: 11
तब विमानगोपुरकल्पनं तावदधः स्थितनिर्माणप्रमाणानुगुणं

Page #565

५२१
नानातलसमोपेतं गोपुराकृति वा क्वचित् । हस्तायामं मध्यतलं द्विहस्तं पार्श्वपट्टिकम् ॥ ३१ ॥
क्षुद्रान्धारिकया युक्तं वलभीतोरणान्वितम् । मुखपट्टिका युक्तं नानाचित्र मनोहरम् || ३२ ॥
देवगन्धर्वचिह्नानि मातृणां चिह्नकानि वा । योजयेन्मतिमाञ्छिपी शाला मौलिविमानके ॥ ३३ ॥
इति विश्वकर्मणी विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
कल्याणशालालक्षणकथनात्मक पञ्चभौम विधानक्रम
गोपुरविधानक्रमनिरूपणात्मका:
पट्चत्वारिंशसप्तचत्वारिंशाष्टचत्वारिंशाध्यायाः ॥
मण्डलं, चतुरश्रमथवा दीर्घमानयुतं द्विदण्डादिपरिकल्पननिर्माणभित्तियुतं नानातलभूषितम् एकस्तविस्तार मध्य तलरन्धान्वितं तत्कल्पनस्योभयपार्श्वयोर्द्विहस्तविस्तारमा पट्टिकारचनोपेतं गोपुरलक्षणप्रकरणोत्क्तरीत्या वलमीतोरणक्षुद्रान्धारिका मुखपट्टिकाचित्रादिभासुरं कल्पनं कल्पनीयमित्यर्थः ॥
एवं क्षुद्रविमानगो पुररूपनिर्माणं तु प्रायशः सर्वत्र देशेषु सुधेष्टिकादिभिरधःप्राप्तक्षुद्राधिष्ठानं क्रमात्परिकल्प्यत तत्र मुखपट्टिकातलेषु देवगन्धर्वप्रमुखबिम्बचिह्नानि योजयित्वा प्रस्तरकण्ठस्योर्ध्वभागे सुधेष्टिका लोहादिकृतलुपादिशिखरावलिं
8. 8. 66

Page #566

५२२
नासाकर्णमाण्डतपार्श्वकसानमवाङ्मुखादिदोषहीनां मनोहराकृति मानज्ञः शिल्पी प्रकल्पयेदित्यध्यायत्रयेण सङ्केपतः कल्याणशाला. प्रकल्पनविधिरको ज्ञेयः ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्भवास्तुशास्त्रव्याख्यायां कल्याणशालालक्षणकथनात्मकपञ्चभोमविधानक्रमगोपुरविधानक्रमनिरूपणात्मकाः पट्चत्वारिंश
सप्तचत्वारिंशाटचत्वारिंशाध्यायाः ॥

Page #567

अथ रङ्गशालाक्षणकथनात्मका एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ॥
प्रासादस्य पुरोभागे स्वास्थानस्य तु दक्षिणे। मन्त्रिसेनेस भवनपार्श्वे वा पुरमध्यमे ॥१॥
एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ॥
अथास्मिन्नेकोनपञ्चाशाध्याये रङ्गशालानिर्माणक्रमं विशिनापि-प्रासादयेत्यादिना। रङ्गशाला नाम नाटकप्रदर्शनाईस्थलविशेषः। रासकाना सर्वेषा जनाना भावुककुशीलवनट प्रमुखः पूर्वतनपुरुषचरित्राभिनयप्रदर्शनादिवशादानन्ददायिन्यास्तस्या रकशालायाः स्थापनस्थलानि कानीत्याकाङ्कायां तानि निर्दिशति - प्रासादस्येत्यादिना॥
'द्विसहस्रजना यत्र तत्स्थलं रङ्गयोग्यकम' इति वचनात् प्रायशः पुरनगरादिषु स्थापितस्य भूपालप्रासादस्य पुरोभागाख्यमुखचत्वरस्थलस्य सत्यभागस्थले वाऽपसव्यभागस्थले वा तामिमा रङ्गशाला निर्मापयेत् । अथवा भूपालप्रासादस्यान्तस्थलस्थापितस्यास्थानस्थलाख्यकल्पनविशेषस्य दक्षिणभागे स्थापयेत् ॥
. आहोस्वित्सचिवसेनानायकहर्यकल्पनस्य पार्श्वस्थले समुचित्रे स्थापयदिति स्थलानुकूलविकल्पः । अत्रोक्तमनिमविय

Page #568

५२४
मध्यसमीपे वा मेलनस्थानकेऽपि वा । राजवीथीमुखान्ते वा शृङ्गाटकतलेऽथवा ॥ २ ॥
कल्पनशब्द स्तावद्भूपालप्रासादस्यावरणस्थलेषु स्थापितकल्पनविशेषद्योतक इति भावः । अनेन मुख्यतो भूपालतन्मद्दिष्यादिभिरुपसेवनदर्शनयोग्याया राजकीयरङ्गशालायाः स्थापनस्थउनिर्देशः कृत इति भावः ॥
-
अथ भूपालेतर जनस्सेवनीय पौररङ्गशालायाः स्थापनस्थलं निर्दिशति — पुरमध्यम इत्यादिना । सर्वतोभद्रादिनगरस्य मध्यभागे समुचितस्थले मानवरङ्गशाला निर्मापयेत् । अथवा नगरगर्भस्थानाख्यनगरमध्यभागे कचित्स्थापितस्यालोकनादिमध्यसझन
रसमीपे तां रङ्गशाला निर्मापयेन । अथवा तादृशकल्पननिर्माणाद्यभावे नगरेषु राजवीथीनां महाप्रतोलिकादीनां वा यत्र संमेलनं संभवति तत्र स्थले स्थापयेत ॥
किञ्च नगरादेिषु देवप्रासादस्य पुरोभागे स्थापिता, उभयपक्षहर्म्यका वीथी सन्निधिविथीनामभाग्भवति । भूपालप्रासादस्य पुरोभागे स्थापितोभयपक्षहर्म्यका वीथी मुखराजवीथीति व्यवहारः किल । तस्याः मुखराजवीध्या मुखभागे ललाटस्थले वा तामिमां रङ्गशालां स्थापयेन । अथवा कचिन्नगरादिषु शृङ्गाटकस्थलसमीपे स्थापयेत् ॥

Page #569

५२५
रङ्गशालां गीतिशालां मिलितां स्थापयेदुधः । देवगन्धर्व मानुष्य भागवय विभाजिताम् ॥ ३ ॥ गीतिशाला नाट्यशाला पृथक्स्थाप्या कचित्स्थले ।
शृङ्गाटकस्थलं नाम पञ्चपसंख्याकानां महाप्रतोल्यादीनां मेलनस्थानमिति केचिन | गज्ञः प्रासादस्य पुरःस्थले, राजवीथीमुखान्तःस्थले वा महाभेरीमहाघण्टावादनार्थं कल्पितं बहुभौमं स्थलरित्यन्ये । तस्मादेवं निर्दिष्टेषु स्थलेपु समुचितवास्तुभूभाग सङ्गीतशालामण्डपकल्पनमिलितामेव तामिमा रङ्गशालां स्थापयेदिति स्थलनिर्देशविकल्पः ||
कचिन्नगरादिषु भूपालवाञ्छानुगुणं नाट्यशालां सङ्गीतशालां, नाटकशाला समुचितस्थले पृथक्पृथक् स्थापयेदित्युपदेशश्शास्त्रीयोऽवधार्यः । तस्मादेवं निर्दिष्टस्थलेषु यथाभूलाभादिविभवं स्थापनीयामिमां रङ्गशालां देवभागगन्धर्वभागमानवभागाख्यभागत्रयेण संयुतां निर्मापयेत् ॥
अत्र कोऽपि क्रमः । यथा नाट्यशाला सङ्गीतशालयोनिर्माणक्रमस्तु शास्त्रकारेणानेन विश्वकर्मणा न प्रतिपादितः, ग्रन्थान्तरेषु ज्ञेयः । तस्मादत्रोक्तकरूपनत्रये नाट्यशालैवाङ्गी; इतर हुयमपि तदङ्गं भवतीति स्फूर्त्या रङ्गशालाख्यनाटकशालाया निर्मितिक्रममेव स्पष्टमुदाहृतवान् शास्त्रकार इति भावः ॥

Page #570

५२६
चतुर्दण्डं समारभ्य द्विद्विदविवर्धनात् ॥ ४ ॥ विशद्दण्डान्तकं मानं प्रतिभागं विधीयते । राजधान्यां कचिद्भागे मानाधिक्यन्तु मानुषे ॥ ५ ॥ अथवा यद्विगुणितं मानं वा नेयमीरितम् । अथवा मण्डलं भागं मानुषं कल्पये दुधः ॥६॥
अत एतस्या रङ्गशालाया दैयादिप्रमाणन्तु तत्र तत्र स्थल. विभवानुगुणं भूपदण्डचतुष्कप्रभृतिविंशतिदण्डान्तं योज्यम । कचिद्राजधान्यां कल्पनीयायां महारङ्गशालायां मानवासनस्थानं विंशतिदण्डाधिकमपि मौकर्यार्थ करणीयमित्युपदेशः । अवैवं कल्पने शिल्पिना व्यवहारो यथा- देवभागे दण्ड चतुष्कं प्रमाणं, मान्धः दण्डाप्रकं, मानुषभाग दण्डद्वादश कादीनि । एवंविधप्रमाणमानितं रङ्गशालाकल्पनमपि स्पृहणीयमेव ।।
मतान्तरमन यथा -देवगान्धर्वमानवाख्यभागत्रयमपि सममानमेव स्थापनीयम । तथाऽपि मानवभागे परं द्वितलत्रितल. पानिमाविस्थापनं द्रष्टणां सोकयविहम । तदेव कार्यज्ञानां तोषायति ॥
पवमन्त्र कल्पनेऽपि कचिद्विकल्पा। यथा -- पूर्वोक्तदैवमान्धास्यस्थलद्वयकल्पनमपि समसूत्रं वैशाल्योपेतं देहयोपेतं स्थापयित्वा माववासनभरितं मानव स्थळं मण्डलाकारम , कनिष्ठ

Page #571

५२७
अथवाssवरणस्थानात्कचिद्रौ मादिभेदतः । पाङ्ग स्थापनाद्वा महिष्याद्यवलोकनम् ॥ ७ ॥
यथा स्फुटन्तु सर्वेषां तथैतत्कल्पनं वरम् । महाधिष्ठानसंयुक्तं नेत्रत्रयममन्वितम् ॥ ८ ॥ कल्पनं सुखदं नृणां देवाद्यानन्दवर्धकम् ।
कोणतं द्वादशकोणतं वा स्थापनीयमिति । एवं मानवस्थल'कल्पनं प्रथमावरणद्वितीयावरणादिस्थापनवशाद्दात्ररणवलं (स्थलं ) संविभक्तानामसहितं पार्श्वनो नानाङ्गणोपेतं, उपरिभमतलेषु स्थितांना मवरोधजनानां यथा स्फुटदर्शनं भवेत्तथाऽविरुद्धसूत्रप्रसारं विषमदृष्टिविहीनं शिल्पकन ज्ञाश्शिल्पिनः प्रकल्पयेयुरित्युपदेशः ॥
किचात्र रङ्गशालाकल्पने दृढमहाधिष्ठानयुक्तमेवाद्य तलनिर्माणं शस्तम । तत्रापि पूर्वोक्तदेवगान्धर्वभागयोरधिष्ठानमौनत्याधिक्यसहितम् । मानवभागकल्पनाधिष्ठानं तु तदपेक्षया किविदौन्नत्यद्दीनं प्रकल्पयेदिति विकल्पः ॥
एवमधिष्ठाननिर्माणक्रमं प्रतिपाद्य तदुपरि कल्पनीयनिर्माणकगमुदाहरति- नेत्रत्रयसमन्वितमित्यादिना । नैत्रस्थल नाम गोपुरद्वारमानानुगुगमहाद्वारमित्यर्थः । तादृशनेत्रत्रयेणा पै "अस्याश्शालायाः सुखस्थलं प्रकरूपनीयमिति भावः । एवं नेत्र

Page #572

५२८
दैवेऽलङ्करणं शस्तं गान्धर्वे गानमीरितम् ॥ ९ ॥ मनुष्य मागे स्थानानि कथितानि सभासदाम् । मनुष्य भागस्य पुरः स्थानं वैरिञ्चमीरितम् ॥ १० ॥
ब्रह्मद्वारन्तु तत्रस्थमखण्डानन्दवर्धकम् ।
त्र्यकल्पनमेवाहमहमिकया प्रवेशशीलानां जनानां सौकर्यावहम, एतत्कल्पनशोभाकरं रङ्गशालादेवतानामपि आनन्ददायकमिति च भावः । एतादृशनेत्रस्थानकल्पनं तु पूर्वोकदैवगान्धर्व भागमध्यतलरेखानुगुणं मध्यनेत्रम, तत्पार्श्वयोः सव्यापसव्याख्ययोरितरहूयमिति तद्विवेकः । तस्मादत्र रङ्गशाला कल्पने प्रथमतो नेत्रत्रयम, ततो मानवभागस्ततो गन्धर्वभागस्ततो देवभाग इति विभजनक्रमः पूर्वोक्तप्रमाणक इति मन्तव्यम् ॥
एवं देवगान्यभागमानत्र भागकल्पननिर्माणानां प्रयोजनं किमिति चेत्तद्विवृणोति — देवेऽलङ्करणमित्यादिना । देवभागे नटादीनां तत्तन्नाट कोचित भूमिकालक्रियादिः करणीयः । तदर्थमेव कल्पितस्य स्थानस्य दैवभागव्यवहार इति भावः । एवमुत्तरत्रापि । किचात्र रङ्गशाला कल्पने गान्धर्वभागे गायकानामासनकल्पनं निम्साण मुरळीबीणामर्दलादिस्थापनमिति । एवं मानवभागे सामाजिकानामासनस्थानकल्पनमिति तदर्थः ॥
किंचात्र रङ्गशाला निर्माण मानवगन्धर्वभागयोग मध्य तलं

Page #573

५२९
द्वारोत्सेधसमं श्रेष्ठं चतुरंशविहीनकम् ॥ ११ ॥
मध्यमे द्वित्रिभागे च कन्य संवृषभोदयम् । (2) गर्भार्धकस्य तद्द्वारव्यासमल प्रकीर्तितम् ॥ १२
ब्रह्मस्थानं कथिनम् । तत्रस्थं द्वारं ब्रह्मद्वारमिति । तादृशद्वारेणैव नदादीनां रङ्गवेदिका तलादन्तःप्रवेशनिर्गमनादिकमिति भावः । किश्चैतादृशत्रह्मद्वारस्य पुरोभागे एवं रङ्गवेदी कल्पनीया | तस्यामेव वेथां नदीनटाइयो भूमिकाधारिणोऽभिनयादीन् प्रदर्शयेयुरिति क्रमः ||
किन पूर्वोक्तत्रह्मद्वारस्य किं वा प्रमाणमिति चेत्तदाह - द्वारोत्सेधसममित्यादिना । नेत्रद्वाराख्यस्य प्रथमद्वारस्य यन्मानं क्रियते तत्समानप्रमाणयोजनमेव ब्रह्मद्वारे वरमित्याद्यः पक्षः । अथवा कचिद्रङ्गशाला कल्पने नेत्रद्वारप्रमाणं षोडशवा विभज्य तत्र चतुरंशहीनप्रमाणं वाऽत्र ब्रह्मद्वारे योज्यम् ॥
अत्र तु कोऽपि कल्पनाविशेषक्रमो यथा नेत्रद्वारत्रयस्थापनवदत्रापि ब्रह्मद्वारस्थापन भागे द्वारत्रयं स्थाप्यम् । तत्रापि मध्यद्वारस्य नटादिप्रवेशनयोग्यस्य वैशाल्यादिप्रमाणाधिकथं योज्यम् । इतरयोर्द्वारियो: शोभाजनयोः किञ्चिद्धीनप्रमाणयोजनमिति । अथवा कचिदत्र रङ्गशालायां दैवगान्धर्वभागयोर्याव द्वैशास्यं तन्मानवदेव तदर्धमानकं वाऽस्य ब्रह्मद्वारस्य कल्पने
8. 8. 67

Page #574

५३०
रङ्गवेद्या समायुक्तं स्थलमेतन्निगद्यते ।
गायकानां स्थानकं वा निस्सा तोद्य भूमिकम् ॥ १३ ॥
तदन्तरेऽष्टभागं वा नवभागमथापि वा । विभजेत्तत्र मानज्ञः कल्पयेत्सदनं दिशि ॥ १४ ॥
पञ्चादशकरं तुङ्गमेकांश मात्र मीरितम् । पञ्चाष्टाङ्गुलमायाममेवं तन्मानमीरितम् ।। १५ ।। सव्ये नटीनां वस्त्रादीनितरस्मिन्नटस्य च ।
योज्यमिति विकल्पः । किचेनास्य ब्रह्मद्वारस्य यावद्वैशाल्यं तन्मानवत्येत्रं रङ्गवेदिका पुरतः कल्प्या सुधेष्टिकादारुप्रमुखैरिति किद्वैतस्या रङ्गवेदिकाया औन्नत्यं तु द्विहस्तादिचतुर्हस्तावधिकमिति अत्रैव नान्दीरचनेति समयः ॥
योजनीयमिति ॥
1
अपि च तादृशब्रह्मद्वारस्यान्तर्भागस्थलं अष्टधा नवधा वा विभज्य तत्र क्षुद्र गृहाणां चतुष्कमष्टकं वा स्थापयित्वा तेषां मध्यमागे क्षुद्रण्ट वा क्षुद्रशालां वा प्रकल्पयेत । एवं देवभागे कल्पितस्य तस्य मण्डपस्य पुरोभागे गन्धर्व भागारम्भस्थले सव्यभागे नटीप्रमुखानां योषितामलङ्कारासनानि, अपसव्यभागे नदादीनां पुंसामलक्रियासनानि च प्रकल्पयेदित्यर्थः । एवमेतयोर्देवगान्धर्वभागकल्पनयोर्मित्याद्यौन्नत्यं तु पञ्चदशदस्तकं

Page #575

५३१
शाला वा कूटका वाऽपि पूजोपकरणार्हका ।। १६ ।। शालाकृतिः प्रकर्तव्या पुरतो नान्दिकोचिता । तत्पुरः सदनं तुङ्गं नानाभौमयुतं महत् ॥ १७ ॥ चतुर्दण्डं पञ्चदण्डमथवा दशकावधि | मानमत्र प्रयोज्यन्तु तक्षकैः कल्पनाईकम् ॥ १८ ॥ मध्यभागं विशालञ्च नानाङ्गणविराजितम् ।
किञ्चात्र दैवगान्धर्वकल्पने मध्यस्थितमण्डपस्य ब्रह्मद्वारस्य च मध्यतल क्षुद्रान्नत्ययुता नान्दीवेदी सुघेोष्टकादिभिः कल्पनीया । किचात्र तादृशनान्दोवेदिकाया ब्रह्मद्वारस्य च पुरोभागे मानवासनयोग्यं तुङ्गभौमकल्पनं नानाभौमयुतं प्रकल्पनीयम् । किच तम्याङ्गणस्य वैशाल्यन्तु भूपालदण्डचतुष्कं कचिद्दण्डपञ्चकादिदण्डदशकान्तं यथास्थलविभवं योजनीयमिति । सर्वत्र तस्मिन अङ्गगत्त्रयकल्पने मध्यमाङ्गणस्य वैशाल्यापेक्षया तत्पार्श्वस्थाङ्गणयोः किचिद्वैशल्यहीनत्वं कल्पनीयमिति ॥
--
कुत एवं कल्पनम् ? उच्यते - पूर्वोक्तब्रह्मद्वारवदित्येक : प्रकार: 1 तस्य शोभार्थमित्यपरः पक्षः ।
प्रकारान्तरन्तु
एवमत्राङ्गण
सामाजिकादीनामासनस्थापन सौप यीर्थमिति कल्पनेऽङ्गणान्तरकल्पनं सुषिर ( कलां) स्थापनं ससोपानमपि क्वचित्कल्पनीयमिति शिल्परूयः । किञ्च सकलेषु तेष्वङ्गणभागेषु

Page #576

५३२
विमानशिखरोपेतं कर्णनामाविभूषितम् ॥ १९ ॥ तुङ्गम्तम्भशतैर्युक्तमशीतिस्तम्भकं तु वा । चतुष्पष्टिस्तम्भयुतमथवैतत्प्रकल्पयेत् ॥ २० ॥ शालाकारमिदं प्रोक्तं राजवेश्मनि मण्डपम् । वदन्ति मुनय शस्त ज्ञानानन्दकरं परम् ॥ २१ ॥ मणिदर्पणशोभाढ्यं वातायनशतान्वितम् ।
आइत्य संख्यायां स्तम्भानां शतानि स्थापनीयानि । इदमुत्तमरङ्गशालानिर्माणमिति ममयः । अशीतिस्तम्भयुक्तं वा क्वचिञ्चतुष्पष्टिस्तम्भयुतं वा कल्पनमपि मध्यम पक्ष द्योतकमेव । पञ्चाशत्स्तम्भयुतं चतुश्चत्वारिंशम्तम्भयुतं रङ्गशालाकल्पनं त्वधमः पक्ष एवेति ।।
एवंरीत्या स्तम्भस्थापने शालाकारमेव मानवामनकल्पने वरम । भूपालरङ्गशालायान्तु स्तम्भस्थापनस्थलं मण्डपाकार प्रकल्पयेत्। एवं स्थापनमेव ज्ञानानन्दशान्त्यादिवर्धकमिति मुनीनामभिमत बाध्यम । किश्चैवमत्र काल्पतनानाङ्गणोपेतस्य मानवासनस्थल भागस्योर्ध्व भूमिषु वा ब्रह्मद्वारभागस्योर्ध्व भूमिपु वा देवगन्धर्वभागस्योर्ध्व भूमिपु वा नामाकर्णादिभिरुज्ज्वलं सशिखरं विमानं स्थापनीयमिति । तत्क्रमश्च शिल्पिभिर्शेयः ॥
___किश्चाव मानवभागस्तम्भाङ्गणेषु भित्त्यन्तस्थलेषु ब्रह्मद्वारपार्श्वभित्तिषु रमणीयदर्पणादिकं सचित्ररचनं लम्बयेत् । किञ्च

Page #577

५३३
तोरणादीनि चित्राणि तत्र तत्र प्रकल्पयेत् ॥ २२ ॥ विधातारश्च वाणीञ्च गीतिशास्त्रप्रवर्तकान् । विद्याधरीं जगद्धात्रीं कल्पयेच्चन्द्रसूर्यकौ ।। २३ । द्वारपार्श्वस्थले योधं स्थापयेद्खङ्गधारिणम् । चामरग्राहिणी दिव्ययोषितं वात्र कल्पयेत ॥ २४ ॥
लक्ष्मीमुमां शिवं दिव्यगायकान्या प्रकल्पयेत् । पार्श्वभित्तिसमायुक्ता मङ्गणाङ्गणकल्पनाम् ॥ २५ ॥
सुषिरद्वार भागाढ्यामात्तपङक्तिक्रमां तथा । कल्पयेल्लक्षणोपेतैः नानाचित्रादिभिर्धृताम् । क्वचिदुद्यानवापीं वा सुखदां शुद्धवास्तुका ॥ २६ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
रङ्गशालालक्षणकथनं नाम एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ॥
स्तम्भललाटपट्टिकाभागेषु स्थलान्तरेष्वपि समुचितेषु नानाचित्र - तोरणादीन्प्रकल्पयेत् । 'विधातारश्च वाणीव' इत्यादिपाठस्सुगमार्थः । ब्रह्मद्वारभागभित्तिषु, नेत्रद्वार भाग भित्तिष्वपि विधातारं वाणीप्रमुखाः जगन्मातृश्व नानाभरणादिभूषिताः लोहसुघेष्टिकादिभिः प्रकल्पयेयुरिति ॥

Page #578

अथ मन्न्यादिभवनलक्षणकथनं नाम
पश्चाशोऽध्यायः ॥
प्रासादादिषु सर्वेषु राज्ञां यन्मानयोजनम् । तदधं वा तदधं वा मन्त्रिसेनेशहपके ॥ १॥
एतादृशलक्षणोपेतामिमां रङ्गशालां कचित्सर्वतोभद्रादिनगरेषु उद्यानभागान्तःस्थले वा, वापीतीरे वा स्थापयित्वा तत्स्थलानुगुणं मार्गादिकश्च प्रकल्पयेयुरिति संग्रहेण रङ्गशाला • लक्षणवाक्यार्थः॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टार कविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां रङ्गशालालक्षणकथनं नाम एकोनपञ्चाशोऽध्यायः॥
॥ पञ्चाशोऽध्यायः॥
अथास्मिन्पञ्चाशत्तमेऽध्याये भूपाल कुटुम्बभूतसचिवसेनापतियुवराजप्रमुखानां निवासयोग्यभवनलक्षणं संग्रहण प्रतिपादयति- प्रासादादिष्वित्यादिना । तत्रादौ सचिवसेनापतिभवनहर्म्यनिर्माणस्य कियद्वा मानादिकमिति चेत्तदाह -तदध वेत्यादिना । मर्वतोभद्रादिषु नगरेषु भूपालप्रासादनिर्माणाय

Page #579

५३५
योजयेत्स्थपति श्रेष्ठः अन्तस्स्थं पूर्ववक्त्रकम् । बहिश्चेत्पश्चिमास्यं वा कौबेरास्यमथापि वा ॥२॥
क्षुद्रप्राकारसंयुक्तं भौमत्रयसमन्वितम् ।
यावत्प्रमाणं भूतलं परिकल्पितं तत्प्रमाणार्धभाग वा स्थलाभावे तदर्धभागं वा सचिवसेनापतिहर्म्यपरिकल्पनाय विभजेदिति क्रमः । सर्वथा नृपप्रासादप्रमाणादर्धप्रमाणं, क्वचित्पादप्रमाणं वा एतयोः सचित्रसेनापत्योहम्र्येषु योजनीयम ; न तत्सदृशप्रमाणयोजनं, नापि न्यूनप्रमाणकमिति भावः । इदश्च लक्षणं समभूमिषु नगरेषु कल्पनीयहर्म्यविषयकमिति भावः । दुर्गस्थलेषु कचित्पर्वतोपरिभागेषु कल्पनीयमन्त्रि सेनापतिहाणां मानन्तु तत्तत्स्थलानुगुणमिति शिल्पका यविदामाशयः ।।
तस्मात्तदिदं सचिव सेनानायकहादिनिर्माणं कुत्र वा स्थले कल्पनीयमिति चेत्तदाह- अन्तस्स्थमित्यादिना । कचिन्नगरादिषु नृपप्रा सादवास्तुमीनो ऽन्तर्भागे पृथगेत्र प्रकल्पयेत् । तदा वासवदिङ्मुखप्राथमिकद्वारकल्पनमेव श्रेयस्करमिति शिल्पसमयः । एवं नृपप्रामादवास्तुभागस्यान्तस्स्थले एतयोः हर्म्य स्थापनयोग्यस्थलाभावे पद्मक सर्वतोभद्रादिनगरेषु, कचिद्वनदुर्गसलिल दुर्गादि. स्थलेष्वपि,नृपप्रासादमुखराजवीथ्यादिषु समुचितस्थानेषु प्रकल्पयेत् इति विकल्पः ॥

Page #580

त्रिपञ्चसप्तभौमान्तं कल्पनं प्रविधीयते ॥३॥ शतदण्डप्रमाणं वा द्विशतावधिमानकम् । नेयमत्र विधानेन कल्पनाहं पृथुक्रियम् ॥ ४ ॥
एवमेतयोमन्त्रिसेनेशयोः हर्म्य स्थापनयोग्यस्थलतत्प्रमाणकथनानन्तरं संभपतस्तत्क्रममाचष्टे - क्षुद्रप्राकारमित्यादिना । तदिदमेतयोहम्यं क्षुद्रप्राकारत्रययुक्तं वा प्राकारद्वयोपेतं वा कचिदेकप्राकारावृतं वा परिकल्प्य, स्थलविभवानुगुणं समसूत्रप्रमाणं मध्यस्थमुख्यकल्पनं त्रिभौमभासुरं वा पञ्चभौमभासुरं वा कचित्सप्तभौमोज्ज्वलं स्थापयेत् ॥
अत्रैवं शिल्पसमयः । यथा-- यदि नृपप्रासाद कल्पनं नवभूमिकं कृतं तदेतयोहम्य सप्तभूमिकमेव कल्पयेदिति । एवमुत्तरत्रापि ज्ञेयम । सर्वथा नृपप्रासादादेत द्धयेकल्पने हीनप्रमाणादियोजनमेव प्रजानां मण्डलस्य राज्ञश्च तेषां क्षेमकर नृपप्रासादकल्पनौत्कर्घ्य द्योतकमिति च भावः । आचरणमिदं गिरिमस्तकादिषु कल्पनीयदुर्गस्थलेष्वपीति प्राचां शिल्पिनामाशयः॥
एवं साधारणलक्षणमुक्त्वाऽऽन्तरालिकलक्षणमद्य विवृणोतिशतदण्डप्रमाणं वेत्यादिना । किश्चैतयोस्सचिवसेनानायकयोहय॑स्य मध्यस्थमुख्यकल्पनस्य कियद्वा प्रमाणमिति चेत्साधारणदण्डशतं षा कचित्तदधिकं वा कचित्स्थलविभवसंभवे द्विशतावधिकमेव

Page #581

५३७
मण्डलाकारमध्यस्य शालकं सोपशालकम् । तत्र द्वारचतुष्कोणयुक्तं कल्पनकं बहिः ॥ ५ ॥
अष्टशालासमायुक्तं मध्यद्वारसमुज्ज्वलम् ।
योजनीयमिति क्रमः। आप्रथमद्वारमा चान्तिमद्वारं सूत्रविधानेन तत्तत्कल्पनाह भित्तिस्थापनाद्यविरुद्धं तन्मानकल्पनं वरमिति सतामाशयः ॥
किश्चैतादृशप्रमाणपरिकल्पनयोग्यस्य मध्यस्य मुख्यकल्पनम्य मध्यभागस्थलमतिवैशाल्योपेतं मण्डलाकारनिर्माणयुतं प्रकल्पयित्वा तन्मध्यभागे षोडशभिरथवा द्वादशभिरष्टभिरथवा चतुर्भिस्तम्भकैरुपेतां मध्यशालां सुषिरकल्पनचित्रादिमनोहराकृतिं स्थापयेत् । कचित्तस्याश्शालायाश्चतुर्वपि वा भागेषु भागत्रये देयोपेत. क्षुद्रशालापरिकल्पनमप्युपकारादय इति कल्पनस्यास्योपशालाकानमिति विदुः ॥
किञ्च तादृशोपशालाकल्पनस्य मध्यतले समसूत्रप्रसारद्वार. चतुष्कं स्थापयित्वा तद्वहिश्च स्थले कल्पनीयक्षुद्रशालाक्षुद्रसदनादिकल्पनाविरुद्धं वेदिकानिर्माणाविरुद्ध सावरणं कल्पनं कल्पनीयम् । अयमेकः प्रकारः । प्रकारान्तरं तु पूर्वोक्तरीत्या मण्डलाकारमध्यस्थले नवरङ्गमण्डपकल्पनं विधाय तस्य चतुर्वपि दिग्भागेषु चतुश्शाला स्थापयित्वा तदहिः पुनरपि तत्समीपे
8.8.68

Page #582

५३८
महाचत्वरयुक्तं वा महाङ्गणसमावृतम् || ६ ||
सामन्तानां क्षत्रियाणामुत्तमासनयोग्यकम् । कारयेन्मतिमान् शिल्पी हर्म्यकं शिखरोज्ज्वलम् ॥
अथ युवराजभवनलक्षणकथनम्
युवराजस्य भवनमन्त बहिरेव वा ।
---
महाशालाचतुष्कं प्रकल्पयेत् ॥
अथवा पूर्वोक्तमध्यस्थाने चत्वरस्थलं चन्द्रिकातपादिपतनयोग्यं निरावरणं प्रकल्पयित्वा तत्स्थलं परितश्व तुझ्शालाकल्पन मथाऽष्टशाला कल्पनं कचिदतिदीर्घमहाङ्गणं वा तत्कल्पनान्तः प्रवेशयित्वा सावरणं कल्पनान्तरमपि तदन्तविधाय तत्र भागेषु समुचितेषु शयनासनभोज्यासनस्थानादीनि स्वेच्छाधीनं सममानशिखरकल्पनानि प्रकल्पयेदिति लक्षणवाक्यार्थः ||
,
किचात्र सचिव सेनानायकहर्म्यकल्पनस्य पूर्वभागे राज्यकार्यनिर्वहणाइये समुचितेषु समयेषु आगमनशीलानां सामन्तभूपालादीनामामनसहितं तत्कर्यावहं मञ्जुलाकारं कल्पनमेकं पृथगेव कल्पनीयमिति सङ्ग्रहेण सचित्र सेनापतिहर्म्यलक्षणं प्रतिपाद्याधुना युवराजभवननिर्माणक्रमं युक्तमिति तत्स्थलं निर्दिशति - अन्तर्वेत्यादिना । चक्रवर्तिभूपालादिक्षत्रियाणां प्रासादुत्रास्तुभागस्यान्तरेत्र प्रायशो युवराजभवननिर्माणं कार्यम् ।

Page #583

५३९
प्राकारत्रययुक्तं वा क्षुद्रगोपुरभासुरम् ॥ ८॥ शतदण्डप्रमाणं वा पश्चाशदण्डकं तु वा ।
कचित्तस्य प्रासादस्य बहिःस्थले मुखराजवीथ्यारम्भस्थले तावराजभवनं स्थाप्यमिति स्थलविकल्पः । आशैशव मन्तःपुरादिस्थलेषु नृपपुत्रस्य वर्धनखेलनपठनादिकार्यसंभवेऽपि समुचितवयास सुमुहूते मन्त्रिपुरोहितपुरोगमैः पौरमण्डलभूपालेन च यदि कश्चिद्राजकुमारो युवराज्यसिमासनपदेऽभिषिक्तस्तदारभ्य तस्य युवराजस्थ पृथगेव भवनकल्पनस्य श्रेयस्करत्वादस्य युवराजभवनकल्पनाय निर्माणलक्षणप्रसक्तिरत्र युज्यत इति शिल्पसमयः॥
तस्मादस्य युवराजम्य भवनहादिकं पूर्वोक्तशैल्या नृपप्रासादवाम्तुभागम्यान्तस्थले ऐशान्यामाग्नेय्यां वा दिशि यदि पृथक्कृतम , तदा तद्भवनं परितः क्षुद्रप्राकारभित्तीनां त्रयमथवा कचिहयं स्थापयित्वा, तस्य हर्म्यम्य प्रवेशद्वारं प्रागाननं पश्चिमाननं वा प्रकल्प्य तस्य द्वारस्थलम्यो भागे क्षुद्रगोपुरश्च निर्मापयित्वा तदनन्तरस्थले प्रथमावरणद्वितीयावरणादिस्थले तत्सेवकवाहनादिस्थानं विहारादिस्थानञ्च कचित्परम्पराविरुद्धसूत्रं निर्मापयेत् । तस्य कल्पनस्य प्राकारावरणकल्पनमिति नाम च बोध्यम् ॥
किश्चात्र युवराजभवने मध्यकल्पनस्य कियद्वा प्रमाणमिति

Page #584

५४
मध्यकल्पनमानन्तु नेयमत्र विशारदैः ॥ ९ ॥ पूर्वद्वारसमायुक्तं पूर्ववैदिकया युतम् । नवभौमं सप्तभौममथवा पञ्चभूमिकाम् ॥ १० ॥
शिखरत्रयसंयुक्तं भिरयन्तकलशान्वितम् ।
सदाह - शतदण्डप्रमाणं वेत्यादिना । साधारणदण्डानां शतं वा पाशा मध्यकरूपननिर्माणार्थं स्वीकृत्य पूर्ववेदिकाद्वय सहित बासवदिङ्मुखं प्राथमिकद्वारा स्थापयित्वा तादृशप्राथमिकद्वारसमीपस्थलस्योपरिभागे वा पुरकार्यविचारणार्थं कल्पनीयस्यास्थानशाला कल्पनस्योपरिभागे वा मध्यशाला कल्पनस्योपरिभागे वा शिखरत्रयभासुरं वा नानाभौम समसूत्र परिमाणमानित परिकल्पनं स्थापनीयमिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
यावत्संख्याकमुपरिभौमकल्पनं
अपि चाम्य युवराजभवन कल्पनस्य भौम संख्याव्यवस्था तु चक्रवर्त्यादिभूपालप्रासादेषु तावत्संख्याक मेवात्रेति । कुत: ? युवराजस्य महाराजस्य राज्यधूर्वहण महिमादिविषये तौल्यादिति । एवं समभौमसंख्या परिकल्पनेऽपि भूवप्रासाद वैशाल्यादिप्रमाणादर्थं तदर्धकमेव वा मानमत्र प्रयोज्यमिति शिल्पसमयः ||
च
तस्मादत्र युवराजभवननिर्माणे नवभौमयुते वा सप्तभौमयुतो वा पञ्चभौभयुते वा प्रकृतेऽपि तत्र तत्र भित्यन्तभागेषु

Page #585

५४१
नानाङ्गणसमायुक्तं चूलीहर्म्यविराजितम् ॥ ११ ॥ पार्श्वशालामध्यशाला पुरशालासमन्वितम् । मध्यचत्वरसंयुक्तं नवरङ्गादिभिर्युतम् ।। १२ ।।
सुधांष्टकादिभिः मनाहरकलशावलिप्रमुख कल्पनाविशेषं विरचय्य तत्कल्पनोपरिभागे समुचितप्रदेशे चूलीहर्म्यारित्र्य क्षुद्रप्रमाणचन्द्रशालानिर्माणमपि अवश्यं कार्यमित्यर्थः ॥
किवात्र युवराजभवनकल्पने नान' वातायनादिमनोहरे नानाङ्गण निर्माणभासुराः बहिश्शालाः मानज्ञः स्थापयेत् | कुत्र वा स्थले ? कल्पनस्यास्य मध्यभागम्यलं परितश्चतुर्ष्वपि वा दिग्भागेषु, भागत्रये, पूर्वभाग व वा महती शाला नानास्तम्भमेदुरितावकाशा अन्तरसदन सहिता स्थापनीयेति शिल्पक्रियाविमाशयः । कचित्कल्पने मध्यभागस्थलेऽपि नितरां महती शाला सम्तम्भा, समुषिरा वा स्थापनीया । तदा मध्यशाला पार्श्वशाला पुरशालेति नाम ज्ञेयमिति समयः ॥
किञ्च पूर्वोक्तरीत्या सचिव सेनानायक भवनलक्षणप्रकरणोक्तरीत्या मध्यकल्पनस्य मध्यस्थाने चत्वरस्थापनं वा नवरङ्गमण्डप - निर्माणं वा प्रकल्पयेदित्यैच्छिको विकल्पः तथाऽप्यत्र युवराजभवनकल्पने शालाचतुष्कमेव कार्यम् । तत्र तु सचिव सेनानायकभवननिर्माणे तु शालाष्टक योजनमिति विवेकः किञ्च गवाश्वस्थापन

Page #586

५४२
मङ्गलासनसंयुक्तं पूर्वमण्टपकल्पनम् । पट्टिकामार्गसंयुक्तं मुखभद्रं प्रकल्पयेत् ॥ १३ ॥
पुरकार्यालयोपेतं न्यायवित्पीठिकान्वितम् । अमात्यासनयुक्तञ्च कल्पनं पूर्वभागके ॥ १४ ॥
स्तम्भस्थापनाङ्गणकल्पनादिक्रियाजालं
सर्वमपि तुख्यमेवेति
बोध्यम ॥
किश्वास्य युवराजभवनस्य प्राथमिकद्वारस्य पुरोभागे कल्पनीय पूर्वभवनकल्पने कोऽपि विशेषो यथा अस्मिन्नेत्र विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे षोडशाध्याये सिद्धासनप्रकरणे व्याख्यातपूर्ववचनरीत्या युवराजस्य विजयासनस्थानं कल्पनीयं खलु ; तल्लक्षणान्वितमासनमत्र पूर्वभवने स्थापयित्वा ततः पश्चात्किचि
"
दन्तर्भागे तत्कल्पनमिलितं वा पृथग्वा चतुरश्राकारं कश्चन मण्डप - निर्माणं विरचय्य तन्मध्ये अमात्यपुत्रादीनां सवयसां तस्य च युवराजस्य मङ्गलासनं कल्पनीयमिति । अस्मिन्नेव किल मङ्गलासने निषण्णास्ते भूपालमन्त्रिकुमाराः मिथसल्लपनं कुर्यरिति भावः । तदर्थमेवेदं कल्पनान्तरमिति शिल्पविदः ||
-
-
केषुचिद्देशेष्त्रेवमाचरणम् । परन्तु देशान्तरेषु युवराजकुमारस्य सचिवकुमारादिभिस्समुचितेषु समयेषु द्वितीयतृतीयादिभौमतलेष्वेव वा सल्लपनादिकमिति । अस्मिंस्तु विषये ऐच्छिक

Page #587

५४३
नानासदनकोपेतमन्तःस्थलमुदीरितम् । एकावरणकं वापि कचिदावरणद्वयम् ॥ १५ ॥ कल्पयन्मतिमाञ्छिल्पी क्वचिदावरगत्रयम् । पृथक्कल्पनयुक्तं वा तद्युतं वा विहारकम् ॥ १६॥
स्थलमस्य प्रकर्तव्यं नानालङ्कार भासुरम् । देशीयाचरणमपि युक्तं पश्यन्ति शिल्लविदः । तस्मात्तादृशमङ्गलामनस्थानम्य पूर्वोक्तविजयासनस्थानम्य च पार्श्वयोरुभयोश्वन्दनादि सारदारुकल्पितपट्टिकामार्गः परिकल्पनीयः ॥
किञ्चास्य कल्पनस्य मुखभागे नानालङ्कारमण्डिताङ्गं मुख. भद्रख्यं कल्पनमपि संयोजनीयम् । अपि चात्र युवराजभवनस्य पूर्वभागाथापितपूर्वभवन कल्पने ग्राम नगरादिषु स्थितानां प्रकृतीनां वाञ्छापूरणार्थ कञ्चन कल्पनान्तरञ्च कृत्वा तत्र चोत्तुङ्गस्थाने युवराजस्य तस्य कचित्प्राड्विवाकासनं वा पार्श्वयोः पुरतश्च कचिन्यायविदां पौराणामासनानि च स्थापनीयानीति च क्रमः ।।
किश्चैतादृशलक्षणान्वितं पूर्वभवनं प्रथमावरणस्थाने वा द्वितीयावरणस्थाने वा कचित्ततीयावरणस्थानेऽथवा प्राथमिक द्वारसमीपे प्रकल्पनीयमिति शास्त्रकारविकल्पवचनमपि शिल्पकार्यझै. रवधार्यमिति भावः । किञ्चान युवराजभवनकरूपने तस्य युवराजस्य निग्वैस्सलपनकन्दुक क्रीडाद्यहं स्थलन्तु मध्यभाग.

Page #588

५४४
भोज्यशय्यानानशालाः पूर्वाग्नेयोत्तरस्थिताः । युक्त्यान्यकल्पनं धीमानस्थापयेच्छिल्पयोग्यकम् ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे मच्यादिभव नलक्षणकथनं नाम
॥ पञ्चाशोऽध्यायः॥
कल्पनेन सहितमथवा वियुक्तं नानालङ्कारमनोदरं प्रकल्पनीय. मित्यर्थः । किश्चात्र युवराजभवनमध्यकल्पने प्रमाणज्ञश्शिल्पी वासबदिग्भागे भोजनस्थानमाग्नेयदिग्भागे स्नानशालामुत्तरदिग्भागे शयनम्थानञ्च यथाप्रमाणं सुखवर्धकं प्रकल्पयेदिति क्रमः ।।
किचास्य युव भूपालस्य विविधेषु समयेषु सौख्यवृद्धिकराणां नानाद्रव्याणां स्थापनाहमहासदनक्षुद्रसदनादिनिर्माणक्रम तु स्वयमेवोह्य शिल्पी तत्तत्कल्पनानुगुणं निश्चित्य विषममानविषम दृष्टयादिरहितं प्रकल्पदिति संक्षेपतो युवराजभवनलक्षणवाक्यार्थः कथितो बोध्यः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां मन्त्रिसनेशयुवराजभवनलक्षणकथनं नाम
॥ पञ्चाशोऽध्यायः॥

Page #589

अथ ग्रामगृहनिर्माणक्रमकथनं नाम
एकपश्चाशोऽध्यायः ॥
ग्रामास्तु विविधाः ख्याता देशस्थलविभागतः। शुद्धेश्च मिश्रितैरन्यैः कल्पनैर्मिनमानकैः ॥१॥ तम्मात्तद्गृहनिर्माण विविधं परिकीर्तितम् । मानज्ञश्च क्रियावदी तक्षको लोकवान्धवः ॥ २ ॥ गृहादीन्स्थापये दोषहीनान्मङ्गलमिद्धये ।
॥ एकपञ्चाशोऽध्यायः ॥ अथास्मिन्नेकपञ्चाशेऽध्याये ग्रामेषु विविधेषु विविधब्राह्मणक्षत्रियवैश्यादीनां सर्वेषां साधारण गृहवेइमानिकेतनादीनां मानस्थापना विक्रम विशद यति- ग्रामास्तु विविधा इत्यादिना । इह खलु भारतखण्डाख्यभूभागे गङ्गानद्यादिप्रवाहावाप्तसार वङ्गाङ्गपाञ्चालकोमलादिदेशभेदेन जाङ्गलानूपादिस्थलभेदेन शुद्धद्रव्यकल्पनमिश्रद्रव्यकल्पनादिना, नानाप्रमाणपरिकल्पनेन च सर्वे ग्रामाः परस्परं वैलक्षण्यभासुराः विविधाकाराश्च भवन्तीति शास्त्रकारवचनप्रतीतिबलात्तेषु कल्पनीयगृहादिनिर्माणप्रकारश्न पूर्वोक्तभेदवशाहिविध एव भवतीति भावः । तस्मात्तत्तत्स्थ लानुगुणकल्पनप्रमाणनयनक्रम ज्ञः तदनुगुणक्रियायोजनक्रमज्ञश्च शिल्पी क्रियाकारिषु दयादाक्षिण्य सान्त्ववचनादीन्प्रदर्य तद्वारा
8.S. 68

Page #590

५४६
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणामपि जीविनाम् ॥ ३॥
सङ्कीर्णवर्णजानाञ्च गृहं वेश्म निकेतनम् । प्राङ्मुखं बोत्तरमुखं पश्चिमास्यं स्थलोचितम् ॥ ४ ॥
दक्षिणा युवाsपि पूर्ववेदिसमन्वितम् ।
यथाविभवं ब्राह्मणादीनां सत्रांसां प्रकृतीनां मङ्गलशोभादिप्राप्तये दीपनानि गुणोपेतान्येव नानाविधानि कल्पनानि स्थापयेदित्युपदेशो ज्ञेयः ॥
किञ्च तत्र तावदिमे पूर्वोक्ताः क्षुद्रग्रामाः बृहद्रामा इति च द्विधा भवन्ति । तेषु क्षुद्रग्रामेषु स्थापनीय गृहप्रमाणादिकमादौ कथयति - प्राङ्मुखमित्यादिना । पूर्वोक्तेषु विविधा - कारेषु सर्वेष्वपि ग्रामकल्पनेषु तत्र तत्र वीथी क्षुद्रवीथीविशिखादीनां निर्माणक्रमानुगुणं क्वचिद्गृहादीनां प्राथमिकं मुख्यद्वारं समसूत्र प्राङ्मुख निर्मापणीयम् । एवं कचिद्वीथी पूत्तरमुखद्वारं कचित्पश्चिममुखद्वारं कचिदक्षिणमुखद्वारा गृहनिर्माणं समसूत्र विप्रादिश्रेयस इत्यर्थः । सर्वथा गृद्दद्वारस्थापनं न ऐशानादिकोण चतुष्कोन्मुखं करणीयमिति शिल्पसमयः ||
किवं समसूत्रप्रसारद्वारस्थापनानन्तरं प्राथमिकद्वारस्य पार्श्वयोरुभयोः बेदीं निर्मापयेत् । तत्र व बेदीनिर्माणे एकस्मिन्भागे देर्ष्याधिक्यवेदी मितरस्मिन्दर्यहीनां बेद्रीमधुवा

Page #591

५४७
युग्मस्तम्मालिन्दशालातूलपट्टादिभियुतम् ॥ ५ ॥
पार्श्वयोरुभयोरपि समदेयं वा वेदीप्रकल्पनं, तदनुगुण द्वारस्थापन च प्रकल्पनीयमिति तद्रचनाक्रमो बोध्यः । एवं वेदिकादैर्यविकल्पः । वैशाल्यन्तु सर्वत्र तुल्यमेवेति ॥
एवं ब्राह्मणानां प्राथमिकद्वारसमीपे बहिर्वेदीकल्पनन्तु वाङ्गकौसलद्राविड्याख्यासु शैलीवेवाभिमतम् । पाञ्चालमागधशौरसेनाख्येषु शैल्यन्तरेषु देहलीभागे मध्यतलं विहायोभयतः, कचिच्चतुम्स्थलेऽन्तर्वेदीप्रकल्पनं प्रसिद्ध मिति समयः । तस्मादननैव प्रकारेण पााल्यादिषु सप्तविधशैलीकल्पनेषु सर्वेष्वपि स्थलभेदेन, प्रमाणभेदेन, रचनाभेदेन च निर्माणानां बहूनां भेद ऊह्यः शिल्पक्रियादरैरित्याशयः ।।
किश्चैवमत्र प्रथमद्वारं तत्समीपे बहिःस्थले वेदिकाश्च स्थापयित्वा तादृशवेदिको पर्यग्रभागे युग्मसंख्यास्तम्मान स्थापयेत् । एवमलिन्दभागे कल्याणशालायां कल्पनान्तरे नानाङ्गणप्रान्तभागेषु चत्वरप्रान्तेषु च युग्मसंख्याकस्थूलदारुखण्डान् कचित्तत्संख्याकान स्तम्भांश्च प्रकल्पयेत् ॥
किश्चात्र क्षुद्रग्रामगृहेषु देहलीतरणानन्तरं द्वितीयद्वारततम्सव्यपसव्ये च भागे विवाहशालां, कचिन्मध्यचत्वरप्रान्ते महाशाली निर्मापयित्वा, पाश्चात्यभागसमीपे नानाविधद्रव्य

Page #592

५४८
एकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्छालाभिः समन्वितम् । शावलैरिष्टिकाखण्डैः पटलैर्वा विशेषतः ॥ ६ ॥ दृढावरणकं शस्तं तजीवानां सुखप्रदम् । वामे च दक्षिण भागे शालाकल्पनशोभितम् ॥ ७ ॥ चत्वरादिसमाक्रान्ततलमध्येन भाजितम् ।
स्थापनाई क्षुद्रगृहनिर्माणं कारयित्वा तदनन्तरम्थले पुनरपि महाशालायां द्वयं वा त्रयं क्वचिद्भोजनशाला समिलितं वा स्थापयित्वा तत्र च पाश्चात्यभागान्ते द्वितीय चत्वरप्रकल्पनश्च निर्मापणीयम ||
एवं दक्षिणभागे वा वामभागे उभयत्र वा स्थले स्थापनीयायाः कल्याणशालाया भित्त्यादरधिकोन्नत्यं प्रकल्पयित्वा पार्श्वकल्पने क्वचित्तत्समानं, क्वचित्तद्धीनप्रमाणं स्थलानुगुणोपरिभागकल्पनं वर्षासलिलपतन योग्यं प्रकल्प्य कोणशावलकै. वक्रष्टिकावण्डैरथवा तप्तमृत्पटलैईढं विरचय्य चित्ररुपरिभागाच्छादनं कारयेत । एवं सर्वत्र ग्रामगृहोपरिभागे निरन्तरशावलादिसंयोजनमव ग्रीष्मवर्षादि समयेषु तद्गृहवास्तव्यानां प्राणिनां सौख्यादिहेतुरिति भावः ॥
किश्चैतादृशग्रामगृहेषु पूर्वोक्तस्थानेषु तत्र तत्र स्थलमानानुगुणं स्थापितानामेकद्वित्रिचतुःपञ्चषशालानां पाभित्तिकल्पना

Page #593

५४९
शालाकुड्यादिभिर्युक्तं चत्वरालिन्दमंयुतम् || ८ ||
नाना गृहसमायुक्तं युग्मतूलादिवेशक । क्षुद्रग्रामेष्वियं शैली प्रशस्ता परिकीर्तिता ॥ ९ ॥ त्रिविधं भवनं प्रोक्तं बृहद्ग्रामादिषु क्वचित् ।
सह मध्यचत्वराङ्गणभित्ति परसरदायीर्थं मेलयित्वा तैः साकमङ्गणान्तःस्थळे शालान्तःस्थले च निखातानां स्तम्भानां सम्मेलनमपि तिर्यग्वरुयोजनवशानू कारयित्वा मिथः कल्पनाढ्यं सुधालेपनमापाद्य तक्षकककश कारादयः समसूत्र कल्पना स्थलविभजनं प्रकल्पयेयुरिति क्रमः ॥
अपि चान्तरालिकद्वारस्य वेशकमिति नामान्तरं शिल्पप्रसिद्धम् । अतस्तादृशवेश ककल्पनं तत्र तत्र शालास्त्रलिन्दादिस्थापनान्तरेष्वपि मुखभागे विरचय्य, तत्सभसूत्रकं वेशकान्तरमपि प्रतिमुखशालास्थाने संयोज्य, मध्ये मध्ये समुचितस्थलेषु पाकादिकार्योचितनानावेिधद्रव्यस्थापनार्ह क्षुद्र गृहनिर्माणश्च करणीयमिति । एवं क्षुद्रग्रामेषु कल्पनीय क्षुद्रगृहादीनां लक्षणशैली सप्रहेण प्रतिपादिता ज्ञेया ॥ ९ ॥
अथ बृहदाकार महाप्रामेषु कल्पनीय सद्मानिकेतनादीनां प्रमाणनिर्माणादिक्रमं व्यनक्ति - त्रिविधं भवनं प्रोक्तमित्यादिना । बृहदाकारप्रामादिषु पञ्चसहस्राधिकजनाध्युषितेषु
--

Page #594

५५०
सौधं शावल मिश्रं कल्पभेदप्रमाणकैः ॥ १० ॥ वीथीषु च प्रतोलीषु नमिश्रं कारयद्बुधः । दृढभूलम्बनोपेतः कल्पस्सर्वव कीर्तितः ॥ ११ ॥ प्रतिलोमानुलोमाभ्यां तत्र मानमुदीरितम्।
कल्पनीयभवनकल्पनं तावत्रिविधरूपं भवति । यथा- दारुस्तम्भसुषिरस्तम्भादिधारित सौधभव नरूपं, सुषिरकल्पनसौधकल्पनादि विना शावलकवक्रेष्टिकाद्याच्छादितमहासदनरूपं, कचित्कचिदेतदुभयकल्पनमिश्रितनिकेतनरूपमिति । एतेषु त्रिविधेष्वपि कल्पनेषु निर्माणभेदप्रमाणभेदादिकं स्थलाधीनम , कचिदिच्छाधीनं वा योजनीयमिति शिल्पसमयः ॥
किश्च वीथीषु महावीथीषु प्रतोलीषु विशिखासु चोभयपक्षसदनावलीः सौधभासुराः, क्वचिच्छावलकाद्याच्छादनभासुराः स्थापयित्वा, क्षुद्रवीर्थी प्ववान्तरवीथीकोणस्थलेष्वपि भिश्रद्रव्यगृहकल्पनं कार्यमिति शास्त्रकारः । कुनः ? शोभादये । तस्मादेवं कल्पनीयेषु महाग्राम गृहादिपु सर्वत्र कल्पननिर्माण दृढालम्बनोपेतं दृढतरभूमिलम्बनभित्तिस्थापनस्तम्भादितिर्यग्दारुसम्मेलनसन्धिबन्धनोपेतं उपरितनसौधादिकल्पनभारवहनक्षम कल्पनीयमिति लक्षणवाक्यार्थः ॥ ११ ॥
किञ्चैवमत्र महावीथीप्रतोल्यादिस्थानेषु गृहकल्पने प्रमाणन्तु

Page #595

५५१
व्यासविस्तारमानन्तु त्रिदण्डादिप्रमाणतः ॥ १२ ॥ विशद्दण्डावसानं तद्ग्रामगेहेषु कीर्तितम् ।
भूभागेऽधिकमाने तु मध्यतिर्यविक्रया मता ॥ १३ ॥ द्विविधमुक्तं शास्त्रकारैः । यथा-प्रतिलोमप्रमाणमनुलोमप्रमाणं चति । प्रतिलोमप्रमाणं नावत गृहादिनिर्माणात्पूर्वमेव वीथीव्यासादिक नाश्चत्य तदनुगुण सूत्राादना मात्वा तादृशवैशाल्यापत. वीथीस्थापनानुगुणं कचिद्वीथीषु एकभीमलसितभवनकल्पनं कचित् द्विभौमयुतभवन कल्पनं, कचिन भौमत्रयभवननिर्माणमपि स्थापनीयमिति मानादिस्वीकरणम ॥ ___अनुलोमप्रमाणन्तु प्रामनिर्माणार्थ यथाविभव संप्राप्तवास्तुभूमिकल्पितीथीवेशाल्याद्यनुगुणं गृहवैशाल्यभीमस्थापनादिकल्पनतदनुगुणप्रमाणपरिकल्पनमिति । किञ्च पूर्वोक्तभवनसदननिकेतनाख्येषु त्रिषु कल्पनेष्वपि एतादृशप्रतिलोमानुलोमप्रमाणकल्पनयोजनमपि युक्तमिति भावः ।
तथाऽपि सर्वत्र क्षुद्रग्रामेषु महाग्रामेष्वपि कल्पनीयविविधगृहनिकेतनभवनादीनामायामप्रमाणं कियदा योजनीय. मित्याका झा यामाह - व्यासविस्तारमानं तु इत्यादिना । पूर्वोक्तक्षुद्रनामेषु कल्पनीयगृहाणां वैशाल्यं तु त्रिदण्डकादिविशलिदण्डकाम्नमिति । किञ्च महामामादिवीधीषु यदि विंशति

Page #596

५५२
पूर्ववदिकया युक्तं तुङ्गद्वारसमन्वितम् । पूर्ववेदपाद मानतदर्द्धा विभेदतः ॥ १४ ॥
च
मित्तिकल्पनमत्रोक्तं ग्रामेषु विविधेष्वपि । मध्यालिन्दद्वयोपेतं मध्यचत्वरयुग्मकम् ।। १५ ।।
नानाशालासमायुक्तं नानाक्षुद्रगृहान्वितम् ।
दण्डाधिकवैशाल्यत्र मेलभिस्तदा तस्यामेव वास्तुस्थल्यां तद्वैशाल्यं द्विधा, त्रिवा, चतुर्थी, पञ्चधा वा यथाभिरुचि विभज्य, मध्यतिर्यकल्पनक्रियाख्यनिर्माणं समसूत्रप्रमारवैशाल्यसहितं नानाद्वाराङ्गणादियुतं मठमण्डपादिकल्पनवद्वा प्रकल्पनीयमिति भावः ॥
चिचात्र महाप्रामगृहादीनां प्राथमिकद्वारस्यात्युन्नतस्य पुरोभागे द्वारभित्तिमिलितमेव पूर्ववेदिकाकल्पनं कार्यम् । अपि तादृशप्राथमिकद्वाराभन्त्तरोन्नत्यन्तु ताटशपूर्व वेदिका प्रान्तभागस्थापितस्तम्भानामौन्नत्यादभागाधिकं वा कचित्तदर्धभागाविकं वा योजनीयमिति तत्क्रमः । आचरणमिदं सर्वविधेष्वपि प्रामेषु प्रोक्तमिति भावः ॥
किचात्र महाप्रामगृहादिषु मध्ये अलिन्दद्वयनिर्माणकल्पनं कार्यम् । तत्र एक प्राथमिकद्वारतरणानन्तरस्थलस्थं, इतरत् द्वितीयद्वारतरणानन्तरस्थलस्थमिति तत्स्थलविवेकः 8। तस्मात्तादृशद्वितीयालिन्दतरणानन्तरं नानाद्रव्यस्थापनाई नानाक्षुद्र गृहनिर्माणं

Page #597

५५३
अन्त्यकल्पनयुक्तं वा तहूरे वा कचित्स्थले ॥१६॥ वाजिगोमहिषादीनां स्थानकं कल्पद्रुधः। वापीकूपसमायुक्तं निष्कुटारामशोभितम् ॥ १७ ॥ नानावरणयुक्तं वा कल्पनश्च क्वचिन्मतम् । ब्राह्मगान्धर्वमानुष्य भागत्रयविभाजितम् ॥ १८ ॥ कारयेन्मतिमाञ्छिल्पी कल्पनाई पृथुक्रियम् । ब्राह्मे वेदप्रचारश्च गान्धर्वे शयनादिकः ॥ १९ ॥
समद्वारादिप्रमाणं मुखभागादिहीनं विरचय्य तदनन्तरस्थ ले मध्यभागे महती शालामेकां नानास्तम्भभासुरां निर्मापयेत् । किञ्च तां परितस्तदपेक्षया क्षुद्रप्रामाणिकशालान्तराणां कल्पनमपि यथास्थलविभवं स्थापनीयमिति च क्रमः ॥
किश्चैतादृशक्षुद्रग्रामगृहभूमिश्च, महाग्रामगृह भूमिश्च भागत्रयात्मिका विभक्ता भवति । यथा-ब्रह्मभागात्मिका, गान्धर्वभागात्मिका, मानुषभागात्मिका चेति । किञ्चास्य भागत्रयस्य स्थलनिर्देशस्तु, प्राथमिकद्वारपुर:स्थलप्रभृति द्वितीयद्वारभागतरणानन्तरस्थलाषधिका ब्रह्मभागभूमिः । ततः शालाचत्वरतरणानन्तरस्थली गान्धर्वभागभूमिः । ततः पचनालयभोजनालयस्थलावधिका मानुषभागभूमिरिति । एवं कल्पननिर्माणसौकर्यार्थ शास्त्रकारः स्वपत्याचार्यश्च विभक्तेषु भागत्रयभूभागेषु ब्रह्मभागलले
8. S. 70

Page #598

५५४
मानुष्ये भोज्यशालादिः क्रमादेवं प्रकीर्तितः । स्तम्भान्धारिकया युक्तं समकल्पनशोभितम् ॥२०॥ मध्यभागद्वारकन्तु कल्पनं सर्वयोग्यकम् । हीनभागद्वारकन्तु ग्रामेष्वेव क्वचिद्विदुः ॥ २१ ॥ नित्यनैमित्तिकद्वार कल्पनादिसमन्वितम् । चतुष्कर्णद्वारकूटं द्वादशद्वारकल्पनम् ॥ २२ ॥
वेदाध्ययनशास्त्र पठनाद्यर्थ शाला वा कूटो वा मण्टपो वा कल्पनीयः । किम्वास्मिन्नेव ब्रह्मभागे विद्याभ्यामस्थलकल्पनं श्रेयस्करमिति फलितार्थः । एवं द्वितीये गान्धर्वभागे शयनादिस्थलं, तृतीये मानुपभागे भोजनशालादिकं च क्रमाकरणीयमिति लक्षणवाक्यार्थः ॥ __अपि चैतादृशभागत्रयस्थलेषु स्थलान्तरेष्वपि क्षुद्रगृहादिपरिकल्पने समुचितभागे स्तम्भान्नानारूपान् विषमहीनान स्थापयित्वा तद्गलभागकल्पितां दाढान्वितां आन्धारिकाख्यामुप. दारुकल्पनां च क्राहिवर्धयित्वा तदुपरि कल्पनाच्छादनादिकं च दृढं प्रकल्पयेत् । तथा कल्पने क्वचिक्षुद्रगृहमहागृहशालादि. स्थानेषु समसूत्रभागमध्यतले मध्यद्वारस्थापनं विरचय्य तन्मानमेव पुरोभागकल्पनादिकमपि वातायनादिशोभितं नित्यनैमित्तिकादिवाविवाहादिकार्याचरणयोग्यं चतुष्कर्णभागेष्वपि धारस्थापनयुक्तं करणीयमिति लक्षणवाक्यार्थः ।।

Page #599

महावासनिकायुक्तग्रामशैलीमनोहरम् । स्थापयन्मानविच्छिल्पी ग्रामगेहादिकल्पनम् ॥ २३ कचिच्छालागृहोपेतमनेकतलभूषितम् । नानाचित्रादिसंयुक्तभित्तिकल्पनवेशकम् ॥ २४ ।।
किश्च प्रामगृहादिषु सर्वेषु द्वाराणां द्वादशकमवश्यं स्थाप्यम् । न तन्न्यूनतेति भावः । परन्तु क्षुद्रग्रामगृहादिषु किश्चिद्धीनप्रमाणद्वारस्थापनस्तम्भस्थापनवातायनस्थापनाच्छादनस्थापनादिरित्ययं क्रमस्तु स्थलकल्पनौचित्यद्योतक इति सामञ्जस्यं पश्यन्ति शिल्पवेत्तारा ।।
किम् पूर्वोक्तरीत्या महाग्रामकल्पनीयभवनमहासदननिकेतनादिनिर्माणविशेषे तु मध्यभागे वास्तुनाथस्थाने नवरङ्गस्थानके वा महावासनिकाख्यं महामण्डपाकारकल्पनं स्थापनीयम् । किमर्थ ? तस्मिन्नेव किल महावासनिकमण्डपे बन्धुप्रमुवैः कुशलादिसल्लपनं, कस्मिंश्चित्समयेऽमलीलादिकं, समयान्तरे युवतिभिः श्रेयसे गौरी कल्याणगानपठनादिरिति । एतदर्थमिदं कल्पनीयं महावासनिककल्पनं सौधत्रयभासुरमथवा सौधद्वयोल्लसितं क्वचिदेकसौधभाग्वा नानाचित्रादिमनोहरं सगवाक्षादिरचनं प्रकल्पयेदिति फलितार्थः ॥
किश्चैतादृशमहावासनिककल्पनभित्तिभागेषु शालाभित्तिषु

Page #600

५५६
मिर्णिकाकुञ्चिकोपेतवाटैराभिशोभितम् । वातायनशतेोपेतं वितानाद्यैरलङ्कृतम् ॥ २५ ॥
नाराचवास्तुनाथादिस्थानकेनापि वर्जितम् । विषमैः कल्पनेहीनं यथाशोभं यथाबलम् ।। २६ ।।
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे प्रामगृह निर्माणकथनं नाम एकपञ्चाशोऽध्यायः ॥
प्राथमिकद्वारभित्तिषु
स्थलान्तरेष्वपि
देवगन्धर्वादिचित्र
रचनाऽवश्यं योजनीया । अपि चैतादृशमहाग्राम सौधस्योपरिभागे कल्याणशालाया उपरिभागे वा स्थलान्तरे वा समुचिते क्षुद्रप्रमाणं चन्द्रशाला कल्पनं विरचय्य, तत्र चन्द्रशाला कल्पनेऽन्तस्थितप्राथमिकद्वारद्वितीयद्वारान्त्यद्वारादिस्थलं मध्यभागकल्पितविविधक्षुद्र गृहस्थद्वारस्थानं च दृढमिर्णिकाकुचिकार्गलशृङ्खलाकवाटादियोजनेन सुरक्षितं कारयेन ॥
किन सर्वत्र शालासु दर्शनीयस्थलेष्वपि वितानाद्यलङ्करणानि च योजयेत 1 एतादृशलक्षणान्वितं स्वयमेव शिल्पि भेर्युक्तया तत्र तत्र नेयकल्पनयोग्यमिदं गृहकल्पनं यथादिवत्रं प्रकल्पयित्वैतदाधारभूतप्रामगृहस्थलेन सह न नाराचभूभागसम्मेलनं कार्यम् । तत् दूरतो वर्ज्यमिति भावः । तथा

Page #601

अथ विशेषतो विप्रादिचातुर्वर्ण्यगृहलक्षणकथनं नाम
द्विपश्चाशोऽध्यायः ॥ तत्रादौ ब्राह्मणगृहलक्षणकथनम् - ब्राह्मणानां पूर्वमुखं गेहं शस्तं प्रकीर्तितम् ।
राजधान्याञ्च नगरे शुभदं सर्वदिङ्मुखम् ॥ १ ॥ सर्वत्र शिलिलभिविषमकल्पनविहीनं यथाशोभं यथावलं सर्वमपि कल्पनजालं प्रकल्पनीयमिति भावः ।।
किञ्च तत्र तत्रान्तरालिककल्पनभित्तितदन्तस्थलतत्पुरमस्थलप्रमाणनिर्माणक्रमादिस्तु स्वयमेव शिल्पिभिरूह्य नेय इति सङ्केपतो ब्राह्मणादीनां ग्रामगृहनिर्माणप्रमाणादिक्रमः प्रतिपादितो ज्ञेयः ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां ग्रामगृहनिर्माणक्रमकथनं नाम
एकपश्चाशोऽध्यायः ॥
॥ द्विपञ्चाशोऽध्यायः ॥ अथास्मिन्द्विपञ्चाशाध्याये विशेषतो ब्राह्मणादिचातुर्वण्र्यगृहलक्षणं विशदयति-ब्राह्मणानामित्यादिना । क्षुद्रग्रामेषु वा महाग्रामेषु वा ब्राह्मणानां गृहभवननिकेतनादिकं प्रामुख. द्वारोपेतमेव स्थापनीयम् । इदमेव तेषां शुभावहम् ।

Page #602

५५८.
चतुर्दण्डं व्यासकन्तु तत्त्रिभागेन दैर्घ्यकम् । कचित्तदधिकं वाऽपि नेयमत्र शुभे गृहे ॥ २ ॥ अलिन्दद्वययुक्तं वा चतुश्शालान्वितं तु वा । विशेषकल्पनं ब्रह्मभागे मङ्गलदायकम् ॥ ३ ॥
प्राङ्मुखा शुभशालाऽत्र कल्पनेऽनेकपाका |
कचिद्राजधान्यां नगरे नगरोत्तमे वा कल्पितराजवीथी मुखवीध्यादिस्थित्यनुगुणं समसूत्रं प्रागाननमुद्गाननं पश्चिमाननमथवा दक्षिणाननं प्राथमिकद्वारकल्पनन तेषां श्रेयःप्रदमेवेति नगरवास्तुविशेषलक्षणार्थी बोध्यः । परन्तु दिक्कोण चतुष्काद्युन्मुखं द्वारकल्पनं सर्वथा सर्वत्र न कार्यमिति समयः ' तस्याः दोषावहत्वादिति भावः ॥
एवं ब्राह्मणगृहप्राथमिकद्वारस्थापनस्थलमभिधाय तहस्य देय वैशाल्यादिक्रममाद - चतुर्दण्डं व्यासकं त्वित्यादिना । सर्वत्र ब्राह्मणगृहे, साधारणदण्डचतुष्कायतिः कार्या । तत्त्रिगुणितं वा, कचिचतुर्गुणितं वा गृहकल्पदैर्घ्यमानश्च कचित्स्थले तदधिकदैर्घ्यमानश्च योज्यम् । इदमेवोत्तम गृहलक्षणमिति भावः || २ ||
1
किनाल ब्राह्मणगृहकल्पने अलिन्दद्वयकल्पनं चतुरशालास्थापनं, ब्रह्मभाग एव विवाहशालादिविशेषशालासहितं कल्पनं करणीयमिति लक्षणवाक्यार्थः । किवा ब्राह्मणगृहे कल्पनीयाया

Page #603

५५९
नानाभौमान्वितं वाऽपि तन्मानश्च कचिनयेत् ॥४॥
तदर्ध वा तदधं वा मुखभद्रादिसंयुतम् । नानागृहसमायुक्तं मध्यचत्वरकल्पनम् ॥ ५ ॥
अष्टाधिकस्तम्भसमेतायाः विवाहशालायाः मुखभागोऽपि प्राङ्मुख एव तेषां शुभप्रद इति भावः ॥
किश्चात्र ब्राह्मणगृहभवननिकेतनादौ ग्रामनगरादौ कल्पनीये भौमनिर्माणमपि कचित्कार्यमेव । तदेयं व्यवस्था । यथा-प्रथमभौमाख्य भूतल भौमनिर्माणाय यावत्प्रमाणभूमिः स्वीकृता तावत्प्रमाणवत्येव स्थले उपरिभागे भौमद्वयभौमत्रयादिस्थापनं विहितम् । अथवा वित्तस्थलविभवाद्यभावे प्रथमतलाख्यभूतलकल्पनप्रमाणादर्धप्रमाणवन्तं वा भागं, तदर्धप्रमाणवन्तं वा भागमुपरिभौमतल कल्पनायं स्वीकुर्यादिति विकल्पः । एवं ब्राह्मण गृहेषु भौमकल्पने प्रतिभौम मुखभद्राख्यरचना संयोजनीया ॥
किश्चात्र ब्राह्मणसौधनिर्माणे प्रथमतले महाचत्वरकल्पनं वा मध्यचत्वरकल्पनं, क्षुद्रचत्वरकल्पनं घा, जपवेदिकादि. स्थलसहितं स्थलानुगुणं स्थापयित्वा, तादृशाद्यभौमकल्पनानुगुणमेवोपरिभौमकल्पने स्थलभागं विभग्य तच्छुद्धमिश्ररूपं दृढकल्पनं नानागेहं कार्यम् । अयन्तु प्रकार: सर्वस भौमकल्पनेषु

Page #604

५६०
सार्धदण्डं दण्डयुगं सार्धदण्डद्वयं तथा । दण्डत्रयप्रमाणं वा तच्च गेहं प्रकल्पयेत् ॥ ६ ॥
ब्राह्मचिह्नेन संयुक्तं तद्द्वारं शुभदं मतम् । समसूत्रप्रमाणेन सर्वकल्पनमीरितम् ॥ ७ ॥
•
संयोजनीय इति शिल्पकार्यविद्भ्य उपदेशशास्त्रीयः ॥
किचात्र ब्राह्मणसौध निर्माण प्रथमालिन्दभागे द्वितीयालिन्दभागे विवाहशालासमीपस्थले भोजनशाला पचनालयादिसमीपे स्थलान्तरे च कल्पनीयानां नानाविधद्रव्यस्थापनार्हाणां क्षुद्रगृहाणामायामदैर्घ्यादिकं कियद्वेति चेत्, उच्यते - सार्थदण्डप्रमाणं वा क्वचिद्दण्डद्वयप्रमाणं वा सार्घदण्डद्वयप्रमाणमथवा स्थलादिविभवे दण्डत्रयप्रमाणं वा यथाक्रमं नातिविशालं नातिदीर्घं परस्परद्वारमुख समसूत्रप्रसारं क्षुद्रगृहनिर्माणं निर्मापयेदिति पिण्डितार्थः । एवं क्षुद्रगृहेपूक्तं प्रमाणन्तु सर्वत्र प्रामनगरादौ कल्पनीयनानाजातिजनालयेषु प्रायशः संयोजनीयमिति
भावः ।। ६ ।।
एवोक्तब्राह्मणगृह्कल्पनस्य
>
किंवा मुख्य लक्ष्मेति वेत्तद्विशदयति - ब्राह्मचिह्नेति । पूर्वोक्तषष्ठाध्याये गर्भविन्यास - लक्षणकथनप्रकरणे ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रादीनां गर्भविन्यासार्थं पद्यलक्ष्म करणीयमिति प्रतिपादितं तदेव लक्ष्म सर्वत्र तेषां तेषां
"

Page #605

५६१
द्विद्विनासाकवाटाढ्यं तिर्यक्पक्षकशालकम् । तिर्यक्कूटयुतं वापि कल्पयेच्छिल्पवित्तमः ॥ ८
गृहेषु प्राथमिकद्वारललाटभागे कचित्सर्वद्वारनेत्रभागेषु चित्ररूपं वा तक्षणरूपं वा बिम्ब संयोजनरूपं वा कारयदिति व्यवस्था ज्ञेया । एवमग्रेऽपि । लक्षणान्तरञ्च तेषाञ्चातुर्वण्र्यक्रमाणामुक्त पूर्वमेवेति ॥
किन विशेषतो ब्राह्मणगृहेषु सर्वेषु तिर्यक्पक्षशालातिथक्कूट शालादिक स्थापनीयम् 1 एतत्कल्पन नंव विहितं क्षत्रियवैश्यादिगृइष्विति भावः । तिर्यक्पक्षशाला कल्पनं नाम, कस्मिंश्चिद्राह्मणगृहे मध्यचत्वरस्थानसमीपे उभयोरपि पार्श्वयोदि दक्षिणोत्तरमुखशाला कल्पनं कृतं तयोश्शालयोरा द्यप्रान्तस्थले पाश्चात्यप्रान्तस्थले च वासववारुणदिङ्मुखशालान्तरकल्पनमपि कार्यम् 1 तस्यैव वासववारुगदि : ङ्मुखशालान्तरकल्पनस्य तिर्य
क्छालेति नाम बदन्ति शिल्पविदः ||
कियानेनैव प्रकारेण चत्वरसमीपकृतकूटस्य यत्कल्पनं तिर्यग्भूतं तस्य तिर्यक्कूट कल्पनमिति नामान्तरम् । एतत्तिर्यस्कूटकल्पनं पूर्वोक्ततिर्यक्छाल कल्पनमपि ब्राह्मणगृहभवननिकेतनादिष्वेव योज्यम् । नान्यत्र क्षत्रियवैश्यशूद्र' दिगृहेष्विति समयः । तेषां गृहे तादृशतिर्यक्छालाकल्पनस्थाने महाङ्गणक्षुद्राङ्गणशाल । दिकरूपनमेष तेषां शुभाय भवतीति प्रसिद्धिः ।
8. 8. 71

Page #606

५६२
अथ क्षत्रियगृहलक्षणकथनम् - प्रायः क्षत्रियवंश्यानां ग्रामान्ते भवनं शुभम् । दुस्सहत्वादनहत्याद्रामे वास्तुमही पृथक् ।। ९ ॥
एतावना प्रबन्धन विशेष तो ब्राह्मणगृहलक्षणमुक्तं ज्ञयम ॥ ८ ॥
अथ क्षात्रयभव नस्च विंशपलक्ष्म किमिति चनाद्ववृणातिप्रायः क्षत्रियवंश्यानामित्यादिना । भत्रियवंशजातानां सर्वघामेव भूभुजां नगरादिष्वेव प्रासादहमहाभवनादिकल्लनं युक्तम् । तथापि केषाञ्चित्क्षत्रियाणां नातिधनिकानामेकद्विव्यादिग्रामैकनायकानां महा सदनकल्पनं कुत्र वा स्थाप्यमिति चेदुच्यतेप्रामान्ते तेषां वास्तुभूमिः पृथगेव स्वीकार्यति ।।
कुत इयं व्यवस्था ? उच्यते - ब्राह्मणानां पृथग्वीथी भत्रियाणां तथा स्थलम्' इति वचनशल्या सर्वत्र ब्राह्मणानां वीथी पृथगव स्थाप्या । नत्र नान्यगृहस्थानकल्पनमिति । तेपामन्यत्रेव तत्कल्पनस्मरणान । तस्माद नयैव शेल्या क्षत्रियवंशजातानां मितधनानामपि कचिद्ग्रामान्ने शुभवास्तुपीमनि गृहकल्पन तस्य चान्येषां क्षेमकरम । कथमेव भेतयोर्गृहस्थापनस्य वास्तुभिः पृथकरणीयेति चेन - दुस्महत्वादनहत्वादिति । अस्य विशदार्थ'तु- ब्रामं मानञ्च तेजः सर्वथा तदितरजनैरसह्यमेव भवतीति । तस्मादत्थानस्य जात्यन्तरभवनमध्यभागकल्पनस्या

Page #607

५६३
चतुरश्रायता चापि सममानोदया मुखे । पूर्वद्वारयुता वापि उत्तरास्याविशेषतः || १० ||
पञ्चाशद्दण्डकान्ता वा द्वित्र्यावरणमण्डिता । सीमान्तभक्तियुक्ता वा क्षुद्रगोपुरमण्डिता ॥। ११ ॥
नर्हत्वादिति । तस्मात्सर्वत्र सर्वेष्वपि देशेषु ब्राह्म क्षात्रावासनापि पृथगेव कार्यमिति फलितार्थः ॥ ९ ॥
अपि चाग्य क्षत्रियभवनस्य वास्तुभूमिस्तावश्चतुरश्रप्रमाणा वादेर्ध्याधिक्यवती वा स्वीकार्या । कचित्स्थलविशेषे मुखभागे, पृष्ठभागे चायामवती वास्तुमुनिरपि स्वीकार्येव शिल्पिभिरिति । फिक्चैतादृशलक्षणशालिन्यां ग्रामवास्तुभूमौ कल्पनीयम्य क्षत्रियभवननिकेतनस्य प्राथमिकमुखद्वारं प्राङ्मुखमुत्तरमुखं स्थापनीयम् ||
पञ्चाश
किश्वाम्य क्षत्रियप्रामगृहस्य दैर्ध्य वैशाल्यादिप्रमाणन्तु साधारणदण्डविंशतिकादारभ्य द्विद्विद्दण्ड वृद्धिक्रमान द्दण्डकावधिकप्रमाणमिति स्थलानुकूल मानकथनम् 1 किच ताशवास्तुभूमौ तत्तत्स्थलानुगुणमेकप्राकारकल्पनं वा प्राकारद्वयनिर्माण वा प्राकारत्रयस्थापनं वा कचित्कल्पनीयम् । किन तादृशावरण भूमि सीमान्तस्थले मध्यसूत्रप्रसारितमध्यभागे क्षुद्रगोपुरकल्पनं कचित्करणीयम् । किन तादृशावरणभूमि सीनि तदकरणेऽपि न दोषायेति समयः ॥
वा

Page #608

५६४
द्वारान्तद्वरसंयुक्ता चूलीहम्यदिमण्डिता । द्विभौमा वा त्रिभौमा वा मित्यन्तकलशान्विता ॥
नवरङ्गममोपेता मध्यशालाविराजिता । अलिन्द भाग संयुक्तयुग्मयुग्मकशालका || १३ ||
तदन्तः क्षुद्रशाला वा तथा प्राप्तोषशालका | क्षत्रचिह्नेन संयुक्ता मुखद्वारस्थली वरा ॥ १४ ॥ मुख्यगेहाष्टको पेता कूपारामादिभिर्युता । कल्पनीया शिल्पिवरैः कालमेव्यगृहान्विता ॥ १५ ॥
किञ्च पूर्वोक्तरीत्या ताटावरण थलेषु भृत्यवाहनधान्यादिद्रव्यस्थापनस्थलं यथाविभवं कल्पयित्वा तदन्तर्भागे मध्यकल्पने मध्यमाधिष्ठानरीति भौमद्वयं वा क्वचिद्रौमत्रयावधिकमेव कल्पनं द्वारान्तर्द्वाररक्षितमुपरि क्षुद्रप्रमाणचन्द्रशालासमेतं प्रकल्पयेत् । किनाव क्षमाकल्पने प्रथमद्वारद्वितीयद्वारतरणस्थले अलिन्दद्वयं निर्माय तदन्तर्युग्म संख्याक कल्याणशालादिमहाशालानिर्माणं सचित्र भित्तिरचनं प्रकल्पयेत् ॥
अपि चात्र क्षत्रियभवने तादृशशालान्तरस्थले मुख्यमेहानामष्टकं स्थापयित्वा तहद्वारसमीपे प्राथमिकद्वारललाट भागे च खड्ग चन्द्रसूर्यपताकासिह्मगजतुरगादिरूपयोजनं कारयेत् 1 एवं कल्पितानां तेषां मुख्यगेहानामष्टानां नामानि यथा

Page #609

५६५
(५) पूजागृहम ।
(६) भोजनगृहम |
(१) स्नानगृहम् ।
(२) अलङ्करण गृहम् ।
(३) द्रव्यस्थापनगृहम् ।
(७) शयनगृहम ।
(८) धनगृहमिति ।।
(४) पचनगृहम् | किनद्गृहाष्टकं ग्रामनगरादिषु सर्वेष्वपि मानववासाईकल्पनेषु सर्ववर्णजातानामवश्यं कल्पनीयमेव । किन्तु ग्रामादिषु गृहरूपकल्पनं, नगरादिषु शालारूपकल्पनमिति कषाञ्चिन्मतम् । अन्यंषान्तु यदि स्थलांब भवा ग्रामगृहनिर्माणेष्वपि महाप्रमाणवतीनां सौधरचनोपेतानां पूर्वोक्तशालानामष्टसंख्या कानां स्थापनमेव सुखाय, श्रेयसे, बास्तुनाथतोषादय इति । तस्मादस्मिन्क्षत्रियग्रामभवने तादृशमुख्यगेहाष्टकं मध्यचत्वरनवरङ्गादिकल्पन वितानवातायनादिशोभितं स्थापयित्वा सति स्थलविभवे वास्तुभूपाश्चात्यभागे दीर्घिका निष्कुटस्थापनमपि सुखायेति ॥
किया। स्मिन्क्षत्रियप्रामगृहे उपरिभागे न विमानशिखरस्थापनं युक्तम् । परन्तु प्रतिभौमतल भित्यन्तभागे कचिद्रोपानसीतलभागेष्वपि सुधेष्टिकादिभिः क्षुद्रकलशस्थापनमेव वरमिति सप्रण क्षत्रियग्रामभवन सौधलक्षणमुक्तं बोध्यम् । किश्व कल्पनस्यास्यान्तरालिकलक्षणान्तरकल्पनान्तरप्रमाणादिकं तु सूक्ष्मधीभिः स्थपतितक्षक प्रमुखैः स्वयमेवोह्यमिति ॥

Page #610

५६.६
अथ वैश्यशूद्रगृहलक्षणकथनम्-
ग्रामक्लतं वैश्यगृहं सदनं भवनन्तु वा । पूर्वास्यमुत्तरास्यं वा कचिद्वारुणवक्त्रकम् ॥ १६ ॥
शुभदं नगरे याम्यमुखं तु नगरोत्तमे । दण्डपञ्चकमत्रोक्तं मानं तदशकावधि || १७ ॥ कल्पनं कल्पयेच्छिल्पी शुद्धं वा मिश्रकन्तु वा ।
अथ ग्रामेपू स्थापनीयानां वैश्यगृहादीनां मुख्यलक्षणमाहग्रामक्लृप्तमित्यादिना । वैश्यवंशजातानां साधारणगृहे वा सदनं, महासदनाख्यभवनं वा पूर्वमुखद्वारमथवा स्थलानुगुणमुत्तरमुखद्वारं वा क्वचित्म्यले वारुणमुखद्वारं वा स्थापयेन । एवं कल्पनं तेषां वैश्यानां शुभलाभादिप्राप्तय इति भावः । मतान्तररात्र नोच्यते । नगरवध्यादिस्थले तु दक्षिणाननमुखद्वार भवनमपि विशां मङ्गलाय भवतीति । किञ्च सर्वत्र विशां गृहभवनादिकल्पनवेशाल्यप्रमाणन्तु साधारण दण्डपञ्चकमारभ्य दशकावधीति । यदि कचिद्रामादौ विशेषतः वैशाल्याधिक्यबभूलाभे तदैकपञ्चाशाध्याये ' मध्यतिर्यक्क्रिया मता' इति मूलवचनस्योक्तार्थानुसारेण मध्यतिर्यक्कल्पनमत्रापि वरमिति युक्तं पश्यन्ति शिल्पविदः ॥
एतादृशमामवास्तुभूमिषु स्थापनीयानां वैश्यगृह सदन -
दण्ड

Page #611

५६७
युग्मपादं तथा युग्मकवाटं तत्र योजयेत् ॥ १८ ॥
शालाक्कूटपादकस्मवकल्पनैरपि मयुतम् । शूद्राणामपि चान्येषां तदर्थं वा तदर्धकम् ॥ १९ ॥ मानं गेहेषु संयोज्यं तत्तचिद्वैव भासुरम् । मुखद्वारं कल्पनीयं देवगन्धर्वरूप ॥ २० ॥
मानन युक्त्या स्वपातः स्थापयेोन्मिश्रकल्पनम्
भवानां कल्पनन्त्येकद्वित्रिभोमभूषितं वा शावलकाद्याच्छादितोपरिस्थलं बा मिश्रकल्पनयुक्तं वा यथाविभवाभिरुचि स्थपतिनियोगवर्तिनः स्थापयेयुरित्यर्थः । किञ्चात्र वैश्यगृहनिर्माण सर्वत्र युग्मयुग्मस्तम्भम्थापनं युग्मकबाट भासुरद्वारस्थापनं पूर्वोक्तरीत्या युग्मसंख्याकतूलादिस्थापनमेव तच्छुभकरमिति
भावः ॥
.
किञ्च क्काचन्मध्यकल्पनं महाशालां कल्याणशालां, नानारूप क्षुद्रगृहमा स्थापयित्वा तुलादण्ड स्वर्णखण्डरजतखण्डादिवैश्यचिह्नं तत्र तत्र द्वारललाटतला भित्त्यादौ योजनीयमित्युपदेशः । एवमेत्र स्वर्णकार लोहकारत कस्थपतिगृहेष्वपि योज्यम् । अनेनैव प्रकारेण शूद्राणां प्रामगृहादौ किञ्चित्क्षुद्र प्रमाणपति सीरवृषादिचिह्नं योजयित्वा स्थलविभवाद्यनुगुणं सर्वमपि कल्पनजालं प्रकल्पनीयमित्यर्थः ||

Page #612

५६८
एवं वर्णक्रमाद्ग्रामभवनं परिकीर्तितम् ॥ २१ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्म वास्तुशास्त्रे विशेषतो विप्रादिचातुषेण्यं गृहलक्षणकथनं नाम द्विपञ्चाशोऽध्यायः ॥
एवं के पुचिद्देशेषु प्रामादिपु पूर्वोक्तलक्षणान्वितं तत्तगृहभवनादिकल्पनं करणीयमिति
ज्यातियोग्यचिह्नमासुरं शास्त्रकारोपदेशरिशल्पिभिरादरणीय इति ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
विशेषतो विप्रादिचातुर्वण्यं गृहलक्षणकथनं नाम द्विपञ्चाशोऽध्यायः ॥

Page #613

अथ कवाटार्गलादिलक्षणकथनं नाम त्रिपञ्चाशोऽध्यायः ॥
यन्मुख्यरक्षकं प्रोक्तं कवाटादिप्रकल्पने ।
यं कार्यमिति प्रोक्तं मुनीश्वरैः ॥ १ ॥
नानाकल्पनयोग्यं तन्मानं बहुविधं मतम् । दारुखण्डैः पीनैरयाकीला त्तदायकः ॥ २ ॥
॥ त्रिपञ्चाशोऽध्यायः ॥
एतावता प्रबन्धेन बहुधा प्रतिपादितानां विविधानां गृहभवनादिकल्पनानां रक्षणयोग्यकबाट स्थापन क्रमकथनात्मकं त्रिपञ्चाशाध्यायमारमने यन्मुख्यरक्षकमित्यादिना ॥
पूर्वोक्तत्रामनगरादिवास्तुषु कल्पितानां विविधरूपाणां गृहभवननिकेतन हर्म्यप्रासादादिकल्पनानां मुख्यरक्षकं किम् ? भित्तिस्थापनकबाट संयोजनमित्येतद्द्वयमेव । तत्र भित्तिस्थापनतत्सन्धिबन्धनक्रमस्तु तत्र तत्र प्रकरणे क्रमेण प्रतिपादिन एव । तस्मादस्मिन्नध्याये विशेषतः कवाटलक्षणं प्रतिजानीते - दारुखण्डैरित्यादिना ॥
तब कत्राटकल्पनं तावत्तत्तद्दू/रस्थलादिवशात नानाप्रमाणश्रद्भवति । तथापि प्रायशः तच्च कवाट कल्पनं पीनदृढान्तरसारबत्फलकाखण्डैरेव निर्मापणीयम् । यथा विविधेषु कल्पनेपु त तव स्थापितप्राथमिकद्वारद्वितीयादिद्वारप्रमाणानुगुणं कचिद्रवाक्ष
8. s. 72

Page #614

प्रान्तखण्डयुतश्चापि मध्यखण्डयुतैरपि ।
स्थलानुगुणमन्यत्र शिविकावाहनादिद्वारानुगुणं दैर्ध्यवैशाल्यघनादिप्रमाणं स्वीकृत्य कवाटकल्पनं प्रकल्पयेदिति क्रमः ॥
एवं मानव सदनषु प्रायशः फलकाभिरेव कवाटकल्पनं मङ्गलाय भवति । कचिन्यायशालावाजिशालाग जशालागोशाला. युधशाला मण्डपादिकल्पनेषु ताम्रपित्तलाय खण्डशृङ्खलामयकबाट. स्थापनमपि कार्यम् । तादृशाय:खण्डकवाटादीनां प्रान्तभागेषु कचित्तियकपट्टि काम्वपि नानारन्ध्राणि विधाय, तद्वशाहढायःकोलसंयोजनं कृत्वा, दृढीकृत्य, तादृशकबाट कल्पनं तत्तहारमुकुलिकाप्रथिनग्रन्थि विवाय ममसूत्रं स्थले दृढमिर्णिकाकुम्चिकायोजनमपि कार्यमिति लोहकार कार्यक्रमो ज्ञेयः ॥
अत्र तु प्रायशो मानव सदनभवनद्वारादिषु योजनीयफटकाकवाट निर्माणक्रमः कथमिति चेन , तदाह - प्रान्तखण्ड. यतारत्यादिना । सर्वत्र किल मानव सदनगृहेषु प्राथमिकद्वारद्वितीयद्वारादिद्वारभागे केवाट योजनं द्विविधं भवति - एककबाटयोजनं, कचाटययोजनमिति । अपि च कचिदुपरिभीमद्वारभागेषु, गवाक्षस्थानेषु, नवरङ्गद्वारभागेषु, देवपूजामन्दिरद्वारभागेषु स्थलान्तरेष्वपि कघाट चतुष्कमथवा कचित्कघाटानामष्टकं पा संयोजनीयमिति तद्विभजनमः ॥

Page #615

तिर्यग्दलैश्च संयोज्यं कवा कुश्चिकायुतम् ॥ ३ ॥ द्वारसन्धियुतं तच्च भित्तिसन्धियुतं क्वचित् । द्वारमानान्वितं खण्डरूपं वा भिन्नरूपकम् ॥ ४ ॥ गवाक्षद्वारमुख्यान्तं पार्श्वदारुसमायतम् ।
यथाभिरुचिकल्पनेऽपि तत्तद्वारवैपुल्योन्नत्यादिकं पार्श्वसूत्रेण तिर्यक्सूत्रगोर्ध्व सूत्रेण च सम्यक्प्रमात्या, तत्प्रमाणापेक्षया एकाङ्गलादिषडङ्गलाधिक्यवत्पार्श्वपट्टिकासु मान नीत्या फलकासम्मेलनादिना तादृशकल्पनं प्रकल्पनीयम् ।।
किञ्च सर्वेषामपि तेषां कवाटानां प्रान्ताञ्चलभागादिस्थाने दायोत्पादनार्थमयःकालघटितफलकान्तरसंमेलनं कार्यम् । एवं तेषु कवाटेषु कचिन्मध्यदारुखण्डसम्मेलनं कचित्तिर्यग्दारुखण्डसम्मेलनमपि सायःकीलकं रचयित्वा तदश्चलभागे समुचिते मिर्णिका कुचिकामेलनम्न दृढं कारयेत् ।।
एवरीत्या यथाक्रम काल्पतं कवाट द्वारस्तम्भयोजित. मुकुलिकाखण्डोपरि संस्थाप्य, यथाक्रम, यथामानं घाटनोद्घाटनाईञ्च दृढीकृत्य बन्धयेदित्यर्थः । मुकुलिका नाम कवाटधारणस्थलम् । कचिद्गोपुरकवाटानां बृहदाकृतीनामेतादृशमुकुलिकास्थानस्थापनवत् कपाटपार्श्वभित्तिमध्यभागे एकवितस्तिप्रमाणरन्ध्रकल्पनं दृढं कारयित्वा तत्र दृढार्गलसंयोजनश्च कारयेदिति क्रमः ॥

Page #616

एकाङ्गणं घगणं वा व्यङ्गणं घा क्वचिन्मतम् ॥५ चतुरङ्गणकं योज्यं षडष्टदशकाङ्गणम् । प्रान्तचित्र समोपेतं शुकहंमादिमण्डितम् ॥ ६ ॥ नानाकुसुमरूपं वा नानापत्रम्वरूपकम् । पार्थपट्टद्वार भागकृतवन्धं क्वचिन्मतम् ॥७॥ कवाटपतनस्थाननिम्न मे काङ्गुलं मत्तम् । दृढबन्धनिकं तत्र मिर्णिकागलयोजनम् ॥८॥
एवंरीत्या देवालयगोपुरद्वारदुर्ग द्वार पुरद्वारन्यायशालामण्डपादिमहाकल्पनद्वारेप्वगं ठ योजनं कार्यन । स्थलान्तरेषु मानवसदनादिषु पूर्वोक्तरीत्या द्वारम्य दक्षिणभागे प्रदक्षिणक्रमात्कबाट सम्मेन्टनं कारयित्वा नत्र तयोः मिणि काकुञ्चिकादिमेलनादिकमपि तत्तत्कल्पनयोग्यं स्थापनीयमिति निष्कृष्टार्थः ।।
किग्वैवं तत्र तत्र द्वारवैपुल्यादिप्रमाणानुगुणमेककवाटस्थापन, कवाटद्वय स्थापने वा मध्य मध्यरन्ध्रिकानेककबाटस्थापने बाववालो कनीयकवाटम्य पूर्व भागनलं क्वचिदे काङ्गणं विभज्य नानाकुमुमपवादिरचनावली: प्रायशस्तक्षणवशेनैव योजयेत्। किश्च कचिङ्ग द्वयमथवा गणत्रय मथवा गणानां चतुष्कं षट्कमष्टकं दंशकं वा सममानं, कचिच्छिल्पी वाञ्छाक्रियानुगुणं विषममानं वा विभज्य तत्र चित्रादिकमपि योजयेदिति कार्यक्रमः ।।

Page #617

५७३
कांस्यगजतमौवर्णमुकुलाबैढीकतम । श्लक्षिानं टवेशेन कचिद्वर्णादिभषितम् ॥९॥ देवभूमुरभूपालवाणिजामपि देवतम् । मंयोजनन्तु शुभदं गर्वद्वारेषु कीर्तितम् ॥ १० ॥
एवं नत्राङ्गण कल्पने कचिच्छुकहनादिनक्षणं मौवर्णराजतताम्र यं वा योजयित्वा तादृशाङ्गणतलम्य प्रान्तभागाख्याञ्चलभागपु मनोहररेखादिचित्रं च रचयित्वा, क्वचित्ता दृशचित्र. योजनार्थ युक्त्या तत्स्थ लानु गुणं सूक्ष्म फलकां मायःकीलबन्धनां प्रयो जयेदित्यर्थः । कि..ात्र कवाटकल्पने तत्र तत्राङ्गणस्थले टशनादिना शक्षणीकृने काम्य राजनमोर्णपट्टिकादिचित्रबिम्बसंयोजनमाप कल्पयदिति ।
तत्र तु कवाटस्थापने देवद्वारकवाट भागे, राजद्वारकबाटभागे, वर्णान्तरद्वारकवाटभागे च वाजिवारणगोमहिषादिशालाद्वारकवाटभागेषु च, देवगन्धर्व यक्ष किन्नरादिरूपकल्पनमेव सर्वेषां क्षेमकरमिनि शिरूपममयः । किं , क्वचिद्देवगर्भगृह द्वारकबाटभागेषु मणिकिरिणी योजनं शस्तम । भूपालयनिकेतनादिमानवशयनशालाद्वारकबाटेषु मणिदर्पणसंयोजनं, लक्ष्मीगौरीप्रमुखदेवीरूप संयोजनादिकमपि स्थापनीयमित्यर्वाचीनशिल्पिनां समयः स्वीकार्य एवेति ॥

Page #618

गवाक्ष द्वारशिविका कल्पनादिषु मानवित् । समसूत्रं प्रयुञ्जीत यथाशोभं यथाबलम् ॥ ११ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीत विश्वकर्मवास्तुशास्त्र कवाटार्गलादिलक्षणकथनं नाम त्रिपञ्चाशोऽध्यायः ॥
५७४
किचैवंरीत्या द्वारगवाक्ष शिविकाखट्वादिस्थानेषु समसूत्रवत्कवाटयोजनं, दृढबन्धनं, युक्तिवशान्मनोहर चित्रादिसहितश्व स्थापयेदिति च क्रमः । अर्गलस्वरूपन्तु सारदारुमयमथवा, दृढपर्वत्रेणुमयं कचिद्दुर्गद्वारभागादौ अयोदण्डमयं चतुरश्रं वर्तुलरूपामात । लक्षणान्तराण्यस्यार्गलनिर्माणस्य तु अस्मत्कृतशिल्पकला दीपिकाख्यायां द्रष्टव्यानीति ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
3
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां कवाटार्गलादिलक्षणकथनं नाम त्रिपञ्चाशोऽध्यायः ॥
3.

Page #619

अथ सर्वविध सोपानलक्षणकथनं नाम चतुःपञ्चाशोऽध्यायः ॥
भौमायारोहणार्थं यत्कल्पनं दृढसन्धिकम् । सोपानमिति तत्प्राहुर्मुनयशास्त्रपारगाः ॥ १ ॥
शिलादार्विष्टिकाक्लतं लोहपट्टादिभूपितम् । स्थापयेत्स्थपतिश्रेष्ठः स्थलमानस्वरूपवित् ॥ २ ॥ देवे शिलामयं शस्तं मानवेऽन्यत्यकल्पने ।
॥ चतुःपञ्चाशोऽध्यायः ॥
-
अथास्मिंश्चतुः पखाशाध्याये सर्वविध सोपाननिर्माणक्रमं व्यक्ति – भौमाद्यारोहणार्थमित्यादिना । विशेषतो मानवगृहभवनहर्म्यप्रासादादिषु, कचिद्गोपुरद्वारादिस्थलेषु द्वितीयतृतीयभौमतलप्रात्यर्थं कृतं कल्पनं सोपानमिति महर्षिभिरुदीरितमित्यर्थ: 1 तस्मात्तादृशसोपानकल्पनन्तु शिल्पिभिः कचिद्दारुखण्डैः इष्टिकाभिरपि कचिद्दढबन्धनं कचिल्लोपट्टिकावृत स्थापनीयमिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
तत्र कोsपि नियमः स्वीकार्यः । यथा देवालये शिलापटलैरेव सोपानकल्पनं प्रशस्तं भवति । मानव गृहादिषु प्रायशस्सुधेष्टिकादिभिः कृतं मङ्गलाय
कचित्सारदारुखण्डैश्व
भवतीति । तथापि मानव गृहाधिष्ठानस्थानेषु विवाहशालादीनामध:
-

Page #620

५७६
द्वादशाङ्गुलकं वापि षोडशाङ्गुलकं क्वचित् ॥ ३ ॥ सार्धहस्तप्रमाणं तदौन्नत्यं समुदीरितम् । द्विहस्तं वा त्रिहस्तं वा क्वचित्तदधिकं तु वा ॥ ४ ॥ तदङ्गणं मिथो बद्धं प्रान्तकीलादिघट्टितम् । प्रान्तशृङ्खलिकायुक्तं दारुपतं क्वचित् || ५ ||
मूलम्बं भित्तियुक्तं वा क्वचित्सुषिर भागपि । दारुपद्वृ त्तदा वा मिथःकीलादिघट्टितम् || ६ ||
प्रदेशेषु च शिलामय कतिपय सोपानकल्प नमपि तद्वास्तुवासिनां मङ्गलाइ एवेति शिल्पसमयः । 'शस्तं मानवेऽन्यत्प्रकल्पने' इति लक्षणवाक्यन्तु प्रायिकार्थ द्योतकमिति मतिः ॥
तस्मात्तादृशसोपानम्य कियद्वा प्रमाणमिति चेत्तद्विशदयतिद्वादशाङ्गुलमित्यादिना । सर्वत्र सोपानकरूपनग्य नृत्यवेशालये तु कचिद्वादशाङ्गुलं स्थलान्तरे पोडशाङ्गुलं, कचित्मार्थदस्तप्रमाण योजनीयम् । कियैतादृशौन्नत्यवैशाल्यभाजां सोपानानां स्थापने तत्सोपानाङ्गणवैशाल्यं तु कचिद्विहस्तप्रमाणं कचित्रिहस्तप्रमाणं, कचित्तद्विकप्रमाणमपि योजनीयमिति व्यवस्था || तादृशाङ्गणकल्पनन्तु प्रान्तभागेष्वयः कीटाय:पट्टिकादिकृतामधः प्रदेशे भूमिसम्बनोपरि सुषेष्टिकामितिधारितमभवा क्वचित्सुपिरकल्पनधारितं वा प्रकल्पयेत् । एवं
17. अन
,
·

Page #621

५७७
द्वारोपद्वारयुक्तं वा मध्यविश्रान्तिकस्थलम् । सोपानकल्पनं प्रायः यथामानं यथावलम् ।। ७ ।। मध्य वा पार्श्वयोः प्रायः पद्मचित्रादिकल्पनम् । दीपाट्टालकयुक्तं वा वितानादिविभूपितम् ।। ८ ।। करलम्बसमोपेतं लोहपट्टावृतं क्वचित् ।
श्लक्ष्णितं टवेशेन क्वचिद्वादिभूषितम् ॥ ९ ॥ तत्र तत्र प्राकारभित्तिपुरद्वारदुर्गद्वारगोपुरतलामादौमादिस्थलेषु तत्तत्स्थलोनत्यानुगुणं कल्पनीय सोपाना नामारम्भाख्यमुखभागे, कचिन्मध्यभागे, अन्त्यभागे च दारूखण्डकृतद्वारोपद्वारस्थ पनभासुरं पार्श्वभागेपु पतनभयनिरासाय करलंबनदारुपट्टिकाएं बलादिसहितं दश सोपानतरणानन्तरं मध्य मध्यभागे विश्रान्ति स्थलं द्विहस्तायतिकं तन्मयमेव कृत्वा, प्रायशस्तवत्यस्थलानुगुणं, दीपप्रभापतनयोग्यं दीपस्थलमट्टाल कस्थलञ्च पार्श्वभागेपूरि वा तले प्रकल्पयित्वा तादृशसोपानानां मध्यभागे वा कचिदुभयोरपि पक्षयोः पद्मकुमुदहंम शुक सारिकादिचित्रतक्षण सम्मेलनं प्रकल्पनीयम् ॥
किम्बात्र सोपानकल्पने उपरिभागे वितानाद्यलकरणानि च कल्पयित्वा सति वित्तादिविभवे सौवर्णराज तताम्रलोहादिपट्टिकाच्छादितं कारयित्वा दृढसन्धिबन्धनं कचिन्मिथस्संप्राप्तायःकीलश्च स्थापनीयमित्युपदेशः ।।
अपि चाव सोपाननिर्माणे दारुकृते द्रव्यान्तरकल्पिते पा S.S. 73

Page #622

५७८
पादशाटीयुतं प्रायो नात्युन्नततलक्रियम् । समं तिर्यक्कृतं वक्रं वर्तुलाकारवत्कचित् ॥ १० ॥ भौमस्थानवशाने सोपानं मध्यदण्डभाकू 1
टङ्कवेशनादिना श्लक्ष्णता संपादनीया । एवं शिलामयसुधेष्टिकामयेष्वपि सोपान कल्पनेषु मध्यरेखाकल्पनमपीति भावः । किमात्र सोपाननिर्माणे प्रासादादिस्थानेषु भूपालादिपादन्यसनाई पदशाटीप्रसारणं कृत्वा अत्युन्नतकल्पनहीनं क्वचिन्नी चकल्पनविहीनमपि स्थापनीयम् ||
८
किचात्र कोऽपि रचनाक्रमो ज्ञेयः । यथा-- कचिदत्युन्नत भीमादिस्थलप्राप्त्यर्थं सोपानानां विंशतिकमथवा क्वचित्रिंशत्कं समसूत्रमृज्वाकार कल्पनीयम् । अयमेकः प्रकारः । प्रकारान्तरन्तु पूर्वोक्तरीत्या सोपानानां कल्पनं किश्चिद्दरमृज्याकारं कल्पयित्वा तदनु सत्र्यभांगे वा वामभागे वा तिर्यक्कृतं किशिद्दूरं प्रकल्प्यतां स्थलस्थित्यनुगुणम् । अथवा तस्मात्स्थलात्पुनरपि तत्रत्यभूमिकल्पनानुगुणं ऋज्वाकारं वा पुनरपि तिर्यक्कृतं वा कार्यमिति प्रकारान्तरन्तु प्रथमतलाख्य भूमितलप्रभृति द्वितीयतृतीयादिभौनिकस्थलारोहणार्थं कचित्कल्पनेषु कूपाकार मध्यकरूपनदण्डं विधाय सर्पवेष्टनवत्क्रमादुपर्युपरि सोपानस्थानं स्थापयेदिति ॥
1
किञ्च कचिद्धाम्यशालाचन्द्रशाहोपरि मौमाद्यारोहणार्थ रुकृत जङ्गम सोपानस्थापनमपि निःश्रेणिकाकारवत्कलनीयमिति

Page #623

५७९
नातिदीर्घान्तरतलं नातिनीचमपि क्वचित् । स्थपतिः कल्पयेद्युक्त्या सोपानं मुख भद्रभाक ॥ ११ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे सर्वविधसोपानलक्षणकथनं नाम
चतुःपञ्चाशोऽध्यायः अर्वाचीनानां शिल्पविदामाला यश्च ज्ञेयः। एवं सर्वविध सोपानकल्पनं तत्तत्स्थानकल्पनीयनिर्माणानुगुणं नातिदीर्घाकारं नातिनी चाकारश्च बहुचित्रादिमनोहरं यथाशोभं यथाबलञ्च स्थापयेदित्युपदेशः ॥
एवं सर्वविधोपाननिर्माणक्रमं सङ्ग्रहेण शास्त्रकार उपदिदेश । मतान्तरशैल्या कल्पनान्तरलक्षणान्तराणि तु क्रियाकुशलैस्तक्षकप्रमुखैश्शिल्पिभिः स्वयमेवोह्य कार्यमिति भावः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां सर्वविधसोपानलक्षणकथनं नाम
चतुःपञ्चाशोऽध्यायः॥

Page #624

अथैकशालाद्विशाला बहुशालालक्षणकथनं नाम पश्चपञ्चाशषट्पञ्चाशमप्तपश्चाशाध्यायाः ॥
ग्रामक्लप्ता स्वकशाला मण्डलग्था द्विशालका। राजधान्यां स्थापिता तु कथिता बहुशालका ॥ १ ॥ स्थाप्या नृपण सर्वत्र स्वदेशेषु विशेषतः । नानाविद्यापरीक्षार्थ कल्पनानेकशोभिता ॥ २॥
॥ पञ्चपञ्चाशपटपञ्चाशसप्तपञ्चाशाध्यायाः ॥
अथात्र पटितमौकर्याय कुलकरूपेण गुम्भितमिद मध्यायत्रय पञ्चपश्वाशषट्पञ्चाशमतपञ्चाशाध्या यात्मकं एकगालाद्विशालाबहुशालाख्य कल्पनाविशेषलक्षणं प्रतिपादयति - ग्रामक्लसेत्यादिना ।।
पूर्वोक्तचतुश्चत्वारिंशपञ्च चत्वारिंशाध्याययोः महाशालाविशे पशालादि लक्षणन्तूक्तपूर्वमेव । तादृशशालादिकल्पनस्यैव सर्वत्र मानव गृहादिषु औचित्यप्रमक्तिः । अत अत्रोक्तानामेकशालादिकल्पनानां किं नाम स्वरूपम ? किमर्थमेतत्कल्पनमिति चेतद्विवृणाति- नानाविद्यापरीक्षार्थमित्यादिना । काव्यनाटक. पुराणनिहा सतर्कव्याकृतिमीमांसाश्रुतिस्मृतिप्रमुग्वशास्त्रवेत्तारो ये, ये च देशीयभाषाविदः, ये च लोके धातुज्ञानादिविदः सङ्गीतवाद्यचित्रमाल्यग्रथनग्रहज्ञानवास्तुज्ञाननानाशिल्पक्रियाविदस्तेषां विद्या.

Page #625

ग्राम्यशाला पूर्वमुख। पञ्चाशदण्डमानका । मण्डलम्थोत्तर मुंग्या शतदण्डप्रमाणका !॥ ३
नेपुण्यपरीक्षार्थ कल्पनीयं भवनोत्तममिदं एकशालादि मङ्केतनाम भजतीति लक्षण वाक्यार्थः ॥
एवम नकविधविद्याभ्य मनशीलान परीक्ष्य तेषां नै ण्यानु. गुणं भूपाल प्रमुबैरस्मिन्नव बल्ये कशालादिकल्पने पारितोषादिक देयमिति भावः । तस्मादेतद्विद्यापरीक्षास्थानं त्रिविधं भवति । यथा-एकशाला,द्विशाला,बहुशालेति । तत्र देशेषु ग्रामशतनिर्माणानां मध्ये विद्यापरीक्षार्थ स्थापितं स्थानभेकशाला । कस्यचिन्मण्डलस्य मुख्यनगरे विद्यापरीक्षार्थ स्थापितं स्थानं द्विशालाख्यं, राजधान्यां विद्यापरीक्षार्थ स्थापितं स्थानं तु बहुशा लेत्येवं सतनाम प्राप्नोतीति शिल्पसमयनिष्कृष्टार्थः। एवं त्रिविधनिर्माणप्रकारं विद्यास्थानं चक्रवर्त्यादिमहीपालैः स्वस्वदेशेषु, सामन्तभूपालदेशेष्वपि तत्र तत्र जनसौकर्यार्थ अनकसंख्यं प्रकल्पनीयमित्युपदेशः ॥ २ ॥
किश्चैतादृशशालात्रयकल्पनानां किं वा लक्षणमित्याकाङ्कगयां तद्विवृणोति -ग्राम्यशाला पूर्वमुखेत्यादिना । साधारणदण्डपश्चाशदायामदैर्ध्यवति भूतले ग्राम्यशालाख्यामेकशाला पूर्वदिङ्मुखां स्थापयेत । शतदण्डप्रमाणभासुरे नगरवास्तुतले उत्तरदिङ्मुखस्थापिता परीक्षाशाला द्विशालेति नाम्ना प्रसिद्धं भवति । एवं

Page #626

५८२
बहुशाला पश्चिमास्या शतदण्डाधिकस्थला । कौसल मागधीं वापि शौरसेनीमथापि वा ॥ ४ ॥ शैलीमाश्रित्य शिल्पज्ञशाला कल्पनमादिशेत् । समकल्पनसंयुक्तां समालङ्करणक्रियाम् || ५ || उत्तमां मध्यमां वापि कल्पनां वा कनीयसीम् । मानभेदाद्योग्यशालां स्थापयेच्छुभवास्तुनि || ६ ||
शतदण्डाधिक्यप्रमाणवति राजधानीवास्तुभागे पश्चिमास्या वा दक्षिणास्या वा स्थापिता परीक्षाशाला बहुशालेति व्यवह्रियते । एवंप्रकारेण एकशालादिनिर्माणस्थापने कोसलशैली वा मागधशैली वा शूरसेनशैली वा यथाभिरुचिकल्पननिर्माणाय स्थपतिभिः स्वीकार्येति शैली प्रकारकथनक्रमः ||
किता शैली स्वीकरणेऽपि ग्रामनगरराजधान्यादिस्थलस्थापनीयासु तासु शालासु समकल्पनं, समालङ्करणादियोजनमेव शुभप्रदमिति भावः । अस्य विशदार्थस्त्वनुपदमेव स्पष्टीभविष्यति । तस्मादेतदेकशालादिनिर्माणं शुभवास्तुभागे उत्तमप्रमाणोपेतं वा मध्यमप्रमाणोपेतं वा अथवाऽधमप्रमाणयुतं विषमसूत्रादिविहीनं स्थापनीयमित्यर्थः ॥
-
किं नाम उत्तममध्यमाधमलक्षणमिति चेदुच्यते — अत्रोक्तदण्डपञ्चाशत्क दण्डशतकादिकन्तु
मध्यभाग
तस्याश्शालाया

Page #627

५८३
भीमद्वयं पूर्वभागे दशदण्डस्थले मतम् ।
कल्पना यमुख्यकल्पनस्थलप्रमाणमिनि विवकः! तादृशमध्यभागस्थलमुख्यकल्पनस्य पार्श्वतः प्राकारवत्केवलप्रान्त भूमिरवश्यं कल्पनीया। तत्प्रमाणवत्येव प्रान्त भूमियत्र स्थाप्यते, स्थानम्य तस्योत्तमकल्पनमिनि नामेति भावः । तादृशप्रमाणहीनप्रान्तभूमिपरिवृतशालाकल्पनन्तु मध्यम कल्पनम् । प्रान्तभूमि विनैव कल्पितं परीक्षार्थ कल्पनमधमकल्पनामिति तत्तत्स्थलानुगुणं कल्पनीयप्राकारभूमिस्थलविकल्पयोतकं लक्षणवाक्यमिति ज्ञेयम् ।
__ तस्मादेवं तत्र तत्र ग्रामनगरादि स्थलवशाद्यथासौकर्य संप्राप्तवास्तुभूमौ प्राकारभूम्याख्यप्रान्तभूमियुतं वा तद्विहीनं वा यथाप्रमाणं कल्पनीयमिति भावः । परन्तु मध्यकल्पनस्थलनिर्माणार्थ मत्र यन्मानं पञ्चाशदण्डादिकमित्युक्तं तन्मानमवश्यं तत्र कल्पने योजनीयमेव । न तन्यूनतति भावः। किञ्च सति स्थलविभवे प्राकार भूमिः कल्पनीया । नो चेत्प्राकारभूभागं विनैवात्र शास्त्रोक्तप्रमाणमेकशालादिमुख्य कल्पनभागे योजनीयमेवेति पिण्डितार्थः ॥
तत्राधायाः प्रामे स्थापनीयायाः एकशालायाः निर्माणक्रममुपदिशति --- भीमद्वयं पूर्वभाग इत्यादिना । किकशालाकल्पननिर्माणार्थ वास्तुभूमौ दशदण्डप्रमाणं पूर्व स्थळं,

Page #628

तन्मानद्विगुणे व्यासे ततश्शालाप्रकल्पनम् ॥ ७॥ भौमत्रयं तत्र योज्यं शिखरत्रयभासुरम् । स्थाने रूपञ्च तन्मध्ये शिखरेस्सप्तभिर्युतम् ॥ ८ ॥ एवमुत्तुङ्गमानेन क्रमात्तदवरोहयेत । मध्यभागे महाशाला कल्पयेत्सुषिरोज्ज्वलाम् ॥९॥
ततस्तथैव दशदण्डप्रमाणं मध्यमस्थलं, पुनरपि दशदण्डप्रमाणमन्त्यस्थलं मात्वा स्वीकुर्यादिति स्थल स्वीकरणक्रमः । एवं समप्रमाण विभक्त भागवयस्थलऽपि पृथगव कल्पन कायामान कोसलीनिर्माणशेली । एनद्भाग त्रयस्थल काल्पनं परस्परभिलिनमेवेति मागध्यादिशैल्यन्तरक्रियापरिपाटी। तस्मात्स्थ पति यजमानेच्छाधीन कल्पनं कार्यमिति मौकर्यद्योतक वचनं ज्ञयम ।।
किञ्चैतादृशभागत्रयस्थलेषु पूर्वभाग भीम द्वयकल्पनं कृत्वा, मध्यभागे भौमत्रयं कारयित्वाऽन्त्यभागे पुनरपि भौमद्वयकल्पनमेव कार्यमित्येका पक्षः । एवं कौसलरीत्या एक शालाख्य परीक्षास्थानकल्पने पूर्व भागे प्रमाणापेभ या द्विगुणितमानं मध्यभागे योजनीयमिति केषाश्चिन्मतम् । तदेवात्रोदाहृतवान् शास्त्र. कार:- तन्मानद्विगुणव्यास इत्यादिना । अस्य विवृतियथाप्रथमभागाख्यपूर्वभागे दशदण्डप्रमाणं, मध्यभागे विंशतिदण्डप्रमाणमन्तिमभागे पुनरपि दशदण्डप्रमाणमिति । एवंरीत्या

Page #629

५८५
द्वारोपद्वारसंयुक्ता पार्श्वशाला क्वचिन्मता। समावरणका वापि विषमाधरणा कचित् ॥ युग्मद्वारा युग्मपादा युग्माङ्गणसमन्विता ॥ १० ॥
इत्येकशालालक्षणकथनम् ॥
अथ द्विशालालक्षणकथनम् ॥ द्विशालाकल्पनं प्रायश्चतुरिसमन्वितम् ।
प्रमाणसंयोजने वा, पूर्वोक्तरीत्या समप्रमाणसंयोजने वा कल्पने प्रकल्पितेऽपि, तत्कल्पनप्राथमिकद्वारसमीपे युग्मद्वारकल्पनं, युग्मस्तम्भस्थापन, युग्मानणप्रकल्पनमपि कार्यमिति लक्षणवाक्यार्थः । अयमेव कोसलशैलीप्रकल्पनक्रमः ।।
किश्चात्रैकशालाकल्पने प्रथमभागान्त्यभागप्रमाणापेक्षया द्विगुणितप्रमाणवति मध्यभागे स्तम्भषोडशकं वा स्तम्भानां चतुर्विशतिकं वा यथाभिरुचि स्थापयित्वा तेषां स्तम्भाना मौलिभागेषु सुषिरशैलीनिर्माणं प्रकल्प्य, तदुपरि दृढं भीमत्रयकल्पनं शिखरत्रयभासुरं स्थापयेदित्येकशालालक्षणक्रमः । कचित् अस्मिमेकशालाकल्पने मध्यभागस्योपरिभागे पञ्चभौमकल्पनं कृतं पति, तदा तद्विमानमौलिभागशिखरसप्तकं स्थापनीयमिति क्रमश्न समकममुधिशेय इति ॥
अथ नगरमध्यभागे कल्पनीयदिशालाख्यपरीक्षास्थलस s. S. 74

Page #630

चतुःपादसमायुक्ता चतुरङ्गणभूषिता ॥ ११ ॥ कुड्यान्ते मध्यभागे च चतुस्सूत्रप्रमाणकम् । मध्यशालाकल्पनं वा मध्य कूटप्रकल्पनम् ॥ १२ ॥
निर्माणक्रममाह -- द्विशालाकल्पनमित्यादिना । 'आदिमध्यान्तभागेषु कल्पनं पूर्ववन्मतम् ' इति वचनाद्रामकल्पनीयाया एकशालायाः यथा भागत्रयविभजनं तदुपरि भीमकल्पनादिकमुक्तं, तथैवात्रापि द्विशालाकल्पने नगरस्थापनीये कार्यमिति क्रमः | अथापि तादृशभागत्रये प्रतिभागं दैर्यवैशाल्यप्रमाणन्तु एकशालाप्रमाणापेक्षया द्विगुणितमित्येव भेदः । भेदान्तराणि च यथा -- अत्र तु द्विशालाकल्प नस्य प्राथमिकद्वारसमीपस्थले चतुरिप्रकल्पनं, चतुःस्तम्भस्थापन, वथैव चतुरङ्गणकल्पनमपि योजनीयमिनि ।।
किश्चात्र द्विशालाकल्पने भागमध्यस्थलकल्पितकुड्यान्तप्रान्तावधिकस्थले समसूत्रप्रमाणं मध्यमहाशालाकल्पनं वा मध्यमहाकूटकल्पन वा स्थापनीयांमत्युपदशः । किश्च पूर्वोक्ते एकशालाकल्पने चात्र द्विशालाकल्पने एवं वैशाल्यमध्यभागस्थापितमध्यशालायामङ्गणस्थल्यामपि पूर्वोक्तनानाशास्त्रविदा परीक्षार्थमागमनशीलानामासनपीठादिकं स्थापयित्वा तन्मध्ये परीक्षाकार्यव्यापूतस्य विद्यागुरोरासनं तुङ्गमपि प्रकल्पनीयमिति भावः । अयश्च क्रमो बहुशालालक्षणेऽपि योज्य इति मतिः ।।

Page #631

५८७
कारयेन्मानविच्छिल्पी महाशालाप्रकल्पनम् । आदिमध्यान्तभागेषु कल्पनं पूर्ववन्मतम् || १३ ||
द्वारस्थाने पूर्वसद्मस्थाने मध्य प्रकल्पने । सुषिरव्यासमानार्थं पार्श्वकूटप्रकल्पने || १४ ||
इति द्विशालालक्षणकथनम् ॥
अथ बहुशालालक्षणकथनम् ॥
बहुशाला कल्पनं तु मण्डपाकारवन्मतम् ।
किचात्र द्विशालाकल्पने कोऽपि विशेषो ज्ञेयः । यथाद्विशालाकल्पनस्यास्य सव्यापसव्ययोर्भागयोः पार्श्वकूटकल्पनं वा पार्श्वङ्गण कल्पनमतिदैवत्करणीयमिति । कि पूर्वोक्तस्यैकशालाकल्पनस्यास्य च द्विशालाकल्पनस्य प्राथमिकं मुखद्वारं निर्दिष्टस्थाने स्थापयित्वाऽवशिष्टदिग्भागत्रयेऽपि तत्कल्पनप्रमाणचित्रादियुतद्वारत्रयस्थापनं वा किश्चिदूनकल्पनप्रमाणचित्रादिरचनाभासुरं वा द्वारत्रयं प्रयोज्यमिति शास्त्रक्रियाविदामाशयोSप्यादरणीय इति । अत एव खल्वस्य कल्पनस्य परितः प्राकारस्थलविभजनवचनप्रसक्तिरिति । एवं कचिद्वारचतुष्कस्थापनाभावोऽपि न दोषायेति शिल्पसमयः । सर्वथा द्वारद्वयहीनता पूर्वोक्तकल्पनशैलीविहीनता च न कार्येति शास्त्रोपदेशस्सर्वैरपि सर्वत्रादरणीय इति

Page #632

५८४
सप्तभौमयुतं कार्य राजधान्यां विशेषतः ॥ १५ ॥ नवभौमयुतं वापि रुद्रभौमयुवं तु वा । मानज्ञस्स्थपतिस्तत्र प्रथमात्किश्चिनकम् ॥ १६ ॥ ततः किश्चिन्मानहीनं तृतीयं भौममादिशेत् । हीनप्रमाणमत्रैवमङ्गणं प्रान्तभूमिषु ॥ १७ ॥ योजयेत्तुङ्गशिखरकल्पनं बहुचित्रकम् । महाशालाकल्पनं वा महामण्डपकल्पनम् ॥ १८ ॥
एतावता प्रबन्धेन नगरकल्पनीयद्विशालाख्यपरीक्षास्थलनिर्माणक्रममभिधायाधुना राजधान्यां कल्पनीयबहुशालाख्यपरीक्षास्थाननिर्माणलक्षणमभिधत्ते - बहुशालाकल्पनं वित्यादिना । बहुशालाकल्पननिर्माणन्तु प्रायशो मण्डलाकारां भूमि स्वीकृत्य तत्र दृढभूमिलम्ब विधाय, तदुपरि तदनुगुणमेव दृढभित्ति सवातायनरचनां स्थापयित्वा, पूर्वोक्तरीत्या मध्यस्थाने मध्यशाला नानासनान्विताभनेकस्तम्भभासुरां विधाय, तदुपरिभागे समोपानरचनं सप्तभौमकल्पनं वा नवभौमकल्पनमथवा कचिदिच्छावशादेकादशभौमकल्पनं वा स्थापनीयमिति चोपदेशः ॥
किम्वैतादृशभौमान्वितस्य बहुशालाक ल्पनस्य दैयादि: प्रमाणन्तु पूर्वोक्तरीत्या साधारणदण्डशताधिकमिति समयः । तस्मादेतादृशवशाल्यवति स्थले तादृशभौमसप्तादिकं कर्तु वित्ताविशक्यभावे तदा कल्पनस्यास्य मध्यभागे कचिद्वा...लाख्यं, कल्पन:

Page #633

महाभामे प्रकर्तव्यं वातायनयात्रोतलम् । पाठकासनसंयुक्तं पक्तिमङ्क्तिकमक्रमम् ॥ १९ ॥ पाठवित्स्थानयुक्तञ्च तन्मध्ये रम्यचित्रकम् । काव्यं देशीय भाषां वा नाटकादीनथापि वा ॥२०॥ मीमांसान्यायविस्तारं वेदं धर्मसमुच्चयम् ।
मणिक्रियां लोहकर्म नानाशिल्पक्रियामपि ॥ २१ ॥ मपि मण्डलाकारमेव विधाय, तद्वशाकल्पनसौकर्य संपादयित्वा पूर्वोक्तशैल्यैव तत्राप्युपरितनभौमतलस्थापनं करणीयमिति शिल्पक्रियाविदः । तस्मात्स्थपतिप्रमुखैः तत्प्रमाणवति स्थले वा तदर्धत्रिभागवति स्थले वा, तस्मात्किश्चिदूनप्रमाणस्थले वा, एतादृशबहुशालानिर्माणकल्पने प्रकल्पितेऽपि अयश्च क्रमोऽवश्यं स्वीकार्यः । यथा - अस्मिन्तु बहुशालाकल्पने मण्डलाकारप्रमाणवति प्रथमतलप्रमाणापेक्षया द्वितीयतले किश्चिदूनप्रमाणयोजनं, तस्मात्प्रमाणात्किञ्चिदूनप्रमाणयोजनं तृतीयभौमतले इत्यादिक्रमोऽवश्यं कल्पनीय इति ॥
अस्य विशदार्थस्तु यथा - प्रथमभौमकल्पने साधारणदण्डाशीतिकप्रमाणं, द्वितीयभौमतलेऽष्टसप्ततिदण्डप्रमाणं, तृतीयभौमतले षट्सप्ततिदण्डप्रमाणं, चतुर्थभौमतले चतुरसप्ततिदण्डप्रमाणकमित्यादिक्रमेण प्रतिपादितं प्रतिभौमं द्विद्विदण्डप्रमाणहीनत्वं योजनीयमित्यर्थः । तथा च पर्वलाकाररथप्रमाणवकल्पितस्य

Page #634

५९०
विदन्ति ये पुण्यवशात्तत्परीक्षास्थलन्विदम् । पुमर्थसिद्धये राज्ञो विजयाय च मण्डले । कल्पयेन्मतिमान्छिल्पी समनेत्रं समक्रियम् ॥ २२॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे एकशालाद्विशालाबहुशालालक्षणकथनं नाम
पञ्चपञ्चाशषट्पञ्चाशसप्तपञ्चाशाध्यायाः ॥ बहुशालाकल्पनस्य परितो नानास्तम्भधृतमङ्गणकल्पनं प्रकल्पनीयमिति च क्रमः । एवं नानासनस्थापनयोग्यं प्रतिभौम कल्पनं क्रमाद्धीनप्रमाणकं विरचय्यान्तिभोमोपरितले चूलीगृहं वा चूलीहम्यं वा नानाचित्रमञ्जुलाकारं विधाय तदुपरि नवैकादशपञ्चदशककलशस्थापनमपि भूपालप्रकृति श्रेयस इति शास्त्रोपदेशः ।।
किश्च पूर्वोक्तरीत्याऽनापि बहुशालाकल्पने मध्यभागे महाशालाकल्पने नानारूपदेवगन्धर्वयमादिचित्ररचनादिकं योजयित्वा परीक्षार्थमागतानां विदुषां, परीक्षकाणाञ्चासनानि यथाप्रमाणं स्थापनीयानीति सङ्ग्रहेण परीक्षाशालात्र यलक्षणमुक्तं बोध्यम ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां एकशालाद्विशालावहुशालाख्यपरीक्षास्थललक्षणकथनं नाम पञ्चपञ्चाशषट्पश्चाशसप्तपश्चाशाध्यायात्मकाः कुलकरूपाः ॥

Page #635

अथ नानाविधपीठिकावेदिकालक्षणकथनं नाम अष्टपञ्चाशोऽध्यायः ॥
तत्रादौ देवालयवेदिकालक्षणकथनम् ॥
देवप्रीतिकरी वेदिर्वेदिका पीठिका तथा । भुक्तिमुक्तिप्रदा पुंसां देवसान्निध्यकारिणी ॥ १ ॥
शुभ मुहूर्ते भट्टायैर्मिता चाभिमन्त्रिता । तस्मात्तां योजयेच्छिल्पी यथामानं यथाबलम् || २ ॥
|| अष्टपञ्चाशोऽध्यायः ॥ अथास्मिन्नष्टपञ्चाशत्तमेऽध्याये
देवप्रासादगर्भगृहमध्य
स्थापनीयवेदिकादीनां स्थलान्तरकल्पनीयानां पीठिकादीनाञ्च कल्पनक्रममुदाहरति-- देवप्रीतिकरीत्यादिना । पूर्वोक्तदेवालय। गर्भगृहा। शुभमुहूर्ते यथामानं दीक्षितभट्टारकस्थपति प्रमुखैर्वेदिकादिपरिकल्पनेन किं वा फलमिति चेत्तन्मध्यभागप्रतिष्ठापितबासुदेवशङ्करादिदेवतानां प्रीतिर्भवति । तद्वशात्तस्मिन्वेदिकामध्ये तेषां बिम्बादीनां सान्निध्य जायते । तत्सेवाजुषां पुंसां भुक्तिमुक्तयादिश्रेयश्च भवति । तस्मात्स्थपतितक्षकककशकाराद्यस्तादृशवेद्यादीनां प्रकरूपनास पूर्वमेव तत्तद्वेदिकाजात्यनुगुणं तम्मध्ये गर्भत्रिन्यासं प्रकल्पयेयुरित्युपदेशः ॥
कि पूर्वोक्तरीत्या तदेव श्रेयस्करमिति भावः । ताइश -

Page #636

५९२
देवभूपालमानुष्य नानावास्तुविभागवित् । चतुरश्रं षड वा तथाष्टाश्रं क्वचिन्मतम् ॥ ३ ॥
द्वादशाश्र षोडशाश्र व्यासहीनं त्रिकोणकम् । चापाकारं क्वचित्कार्यं वर्तुलं मुखपट्टिकम् || ४ ||
गर्भविन्यासाकरणे देवालयादीनां महादोषप्रसङ्गादिति भावः । अतो लोके देववेदिका, भूपालवेदिका, मानववेदिकेति त्रिधा तद्विभजनं शास्त्रचोदितम् । तस्मात्पूर्वोक्तगर्भविन्यासप्रकरणप्रतिपादितशैल्या विष्णुमन्दिरे शङ्खचक्रादिलक्ष्म, शिवमन्दिरे शूलादिलक्ष्म, भूपालप्रासादादिषु खङ्गादिचिह्नमित्यादिक्रमेण तत्तज्जात्यनुगुणगर्भचिह्नानि ताम्रपट्टा दिलिखितानि, सुवर्णमाणिक्यवैडूर्यादिसहितानि तादृशवेदिकामध्ये स्थापयित्वा सुधेष्टिकाशिष्ठादिभिराच्छाद्य तत्करूपनं दृढं पुश्येदिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
"
तस्मात्तादृशदेवालयगर्भगृहवेदिका तु वासुदेवनारायणकेशव माधवमत्स्यत्रिविक्रम कूर्मवामननरसिह्मदाशरथि गोविन्दशङ्करगौरीश- नटपति - पशुपति भिक्षाटनादितत्तदेव विम्बतालमानानुगुणं विविधाकारा भवति । यथा - कचिद्गर्भगेहे द्वादशतालमूर्तीनामस्स्थापितवेदिका तु चतुरंश्राकारा स्थापनीया । स्थलान्तरगर्भगृहे तुडश्रा भवतीति । एवंप्रकारेणाष्टाश्रा, द्वादशाश्रका, पोशाकाऽतिदै संयुक्ता, कचित्रिकोणाकारा, कचिच्चापाकारा,

Page #637

५९३
द्विमुखं त्रिमुखं वापि चतुर्मुखमथापि वा । कटिसूत्रसमायुक्तं कर्णनासादिमण्डितम् ॥ ५॥ चतुष्पादयुतं वापि पादाष्टकममन्वितम् । षोडशस्तम्भकं वापि निष्पादं मुग्यभूषितम् ॥ ६ ॥ किङ्किणीतोरणैमण्डै झुकुटीभिम्ममन्वितम् ।
कचिद्वर्तुलाकारा, मुग्वपट्टिकोपेता, कचिहिमुग्वा, क्वचित्रिमुग्वा, चतुर्मुखा च कल्पनीयेत्येवं त्रयोदश प्रकारा वेदिकाकल्पनस्योक्ता भवन्ति ॥
किश्चैवं मट्टारकदीक्षितस्थ पतिप्रमुग्वः तत्तत्तालमानानुगुणं वेदिकास्थापनं सर्वशुभप्रदमिति भावः। एतादृशाकारवतीनां वेदिकानां कल्पनन्तु घनशिलाभिलोहपट्टकचिनाभिः क्वचित्मारदारुखण्डैः, कचित्सुधेष्टिकादिभिरपि कल्पनीयमिति क्रमः । सर्वथेयं देवबिम्बाध:स्थितवेदिका तु शिलामय्येव चिरकाल स्थितये । द्रव्यान्तरकल्पितवेदिका त्वभिषेक मलिलादिपतनादिना न दीर्घकालस्थितय इति विवेकः । तस्माद्यथाभिरुचि विभवं स्थापनीयेति तत्तत्कल्पनक्रमः ।।
किश्चैवमत्रोक्तरीत्या कल्पनवतीषु वेदिकासु वासुदेवादि. मुख्यदेवताबरं तत्मव्यापसव्यभागयोस्त देवीबेराणि कचिदनन्तगरुडादिभक्तवर्गबेराणि च क्रमास्थापयेदिति प्रतिष्ठाक्रमविदः ।।
76

Page #638

५९४
दवसापानमयुक्ताधिष्ठानोपरिसस्थितम् ॥७॥ तदर्ध वा तदर्धार्धाधिकमौनत्यमीरितम् ।
किञ्च दवसोपानमित्यत्रायमथेः। यथा- तत्तद्वरतालप्रमाण संख्यानुगुणं सोपानकल्पनामेति केचित् । अन्ये तु सोपानानां त्रयं, पञ्चक, सप्तकं, नवकमिति । परे तु तत्तदेवबिम्बझेपणायुतमिति । तन्मास्तु । कुतः ? भट्टारकादि पदस्पर्शनसंभवात् । किन्तु वह्निवरुणवासबादिविबुधवृन्द स्वरूपात्मक सोपानमेव देवमोपानमित्यन्ये । तस्मात्तादृशवेदिकाधिष्ठानकल्पनसहितमेवैतादृशसोपानानां त्रिपञ्चकादीनां स्थापनं तत्तत्स्थलविभवानुगुणं कल्पनीयम् । तत्रापि तादृशसोपानकल्पने तु अयमेव प्रकारः परिकल्पनीय इति । यथा-गर्भगृहमध्यस्थितायाः पूर्वोक्तवेदिकायादिशलामयत्वे तत्पुरतः कल्पनीयानामेपा सोपानानामपि शिला मयत्वम् । तस्याः लोहपट्टसुवर्णपट्टा द्यावृतत्वे तेषामपि तक्तत्वमित्यादिक्रम इति । एवमुक्तपा परिपाटी तु काचदेव देवालयेषु युक्ता भवति । प्रामादिस्थलकल्पितक्षुद्रप्रमाणगर्भगृहमध्यस्थवेदिकायाः सोपानकल्पनं विनैव स्थापनमपि न दोषायति शिल्पविदामाशयोऽप्यादरणीय इति ॥
किश्चात्र गर्भगृहवेदिकाकल्पनेऽयश्च क्रमोऽवधायः । यथा - घासुदेव शङ्करादिदेवबिम्यानां पृथगेव वेदिका । तत्पार्श्व

Page #639

५९५
एकहस्तं द्विहस्तं वा त्रिहस्तमथवा कचित् ॥ ८ ॥ सूत्रमानमिदं प्रोक्तं देवगारे विशेषतः ।
भागस्थापनीयानां देवीप्रमुखानान्तु वेदिका पृथगेवेति । एवं कल्पने मध्यस्थ देववेदिकाप्रमाणापेक्ष या पार्श्वस्थिनदेवीवेदिकायाः किञ्चित्प्रमाणहीनतेव शस्तेति । अपि चात्र वेदिकायाः प्रमाणं कियद्वति चेन - गर्भगृह प्रमाणादर्धमानं वा कचित्तदर्धमानं वा वैशाल्ये योज्यमिति । औन्नत्ये तु तत्तत्तालबेरीन्नत्यानुगुणं एकहस्तद्विहस्तत्रिहस्तादिमानमिति तत्क्रमः । तस्मादेता दृशवैशाल्योन्नत्यवनां नानारूपाणां वेदिकाकल्पनानामल क्रिया तु कटिसूत्राख्यवर्धनचित्र, कचिन्निम्नकम्परूपं वा, योजयदिति क्रियाकौशलविदः ॥
एवमेव शैल्याऽव वेदिकाकल्पने विशेषतो नानारूपकिङ्किणीयोजनं कर्णनामाख्यचिवादिरचनाञ्च प्रान्तभागेषु चतुर्वपि भ्रकुट्याख्यचित्राकार...... च मुखवालादिकल्पनश्च शोभाथं संयोजनीयमिति क्रमः । किश्च पूर्वोक्तरीत्याऽत्र दैववेदिकाकल्पने पार्श्वभागे पूपरि यद्यन्मनोहरचित्ररचनादिकं तत्सर्वमपि यथामानं कल्पयित्वा टङ्कादिना कचित्तक्षयित्वा तादृशवेदिकाया मध्यभागे समश्नक्ष्णितशिलाम यवासुदेव शङ्करलिङ्गादिबिम्बजालं स्थापयेदिति क्रमः ॥

Page #640

५.९६
शिवस्य विष्णोदेवीनां गर्भवेदि प्रकल्पयेत् ॥ ९ ॥ सव्ये सव्येतरे भागे गोमुखादिसमन्वितम् ।
किश्च पाद्मसात्वतकामिकवातुलाद्यागमप्रतिपादितरीत्या शुभ मुहूर्ते एतादृशशिलावेदिकाया मध्यभागे वासुदेवशङ्करादिदेवविम्बं शिलाबिम्वं स्थापयित्वा तत्पूर्वभागे दारुसुधेष्टिकादिभिः निर्मितक्षुद्र वेदिकासनादो सुवर्णरजतताम्रादिलोहकृतानामुत्साहाणां देवबिम्बानां जालानि स्थापयेदिति क्रमश्च बोध्यः । तथा च शिलाकल्पितविम्वानां मूढबेरं, सौवर्णराजतताम्रादिलोहकल्पितविम्बानामुत्सवबेरमिति च व्यवहारसंप्रदायो र गन्तव्यः । अतः एवं प्रतिपादितरीत्या मूळबेराणामुत्सववेराणा स्थापनार्थं कल्पनीय
वेदिकायाः सुधारूपाया वा शिलारूपाया वा दारुरूपाया वा पादस्थापनं कार्यम् । कथम् ? गर्भगृहमध्यभागकल्पनीयाया एतादृश
वेदिकायाः कचित्पादचतुष्कं कचित्पादाष्टकं, कचित्पाद पोडशकं
新
,
वा योजनीयमिति तत्क्रमो ज्ञेयः । एवं पादाष्टको प्रेतपादपोडश को प्रेत
महाप्रमाणवेदिकायान्तु वासुदेवनारायण माधव श्री भूमिप्रमुखानेकदेवविम्बस्थापनमित्यागमवेत्तारः ||
-
कितादृशपादकल्पनन्तु बेदिकाद्रव्यैरेव कार्यों । नाम्य
द्रव्येणेत्यान्तरालिको भावः । किमन्त्र गर्भगृहवेदिकायां
स्थापनीयदेवविम्बाभिषेक सलिलानां
बहिर्निर्गमनार्थं बहिर्निर्गमनार्थं मोमुख

Page #641

५९७
प्रणाली क्षुद्रमानां वा स्थपतिस्तत्र योजयेत् ॥ १० ॥ जन्मान्तं मूलविस्तारभागार्धाधिकमानकम् । ममं वा विषमं मानं गेहान्ने योजयेद्बुधः ।। ११ ॥ कल्पयद्विविधं रूपं शैललोहद्रमादिभिः । पूर्वबादिकया युक्तं पूर्व भद्रविभूषितम् ॥ १२ ॥ वर्णमङ्कहीनं तत्प्रशस्तमिति भाषितम् । पापीठं शेषपीठं क्षेत्रपीठमथापि वा ॥ १३ ।।
प्रणाल्यादिकं कुव वा स्थल स्थाप्यनिति च नत्क्रममाह - प्रायशो देवालये तादृशदेवबिम्बाना सव्यभागे गोमुखं, प्रणाली बा भित्तिभागघनमेलनोपेतां कल्पयेदित्यर्थः । कचित्पाद भाग च कार्यमिति च व्यवस्था । किन्चात्रोक्तगोमुखप्रणालीकल्पनक्रमलक्षणादिकं तु काश्यपमयमतादिषु ग्रन्थान्तरेषु ज्ञेयम् । विस्तरभयानात्र लिख्यते ।।
___ एवं गर्भगृहे भित्तिभागे गोमुखादिकल्पने तादृशमर्भगृहजन्मान्तप्रमाणं वा मूलबेरवेदिकाचिस्तारभागादर्धभागप्रमाणोपेतं वा सत्वबेरालये समकल्पनं रुद्रबेरालय विषमकल्पनश्च कार्यमिति तत्क्रमः स हेम विवृतम्सूक्ष्मधीशिल्पिवीयति भावः ।।
किश्चैयरीत्या दृढकल्पनगोमुखसहितगर्भगृहवेदिकां कारयित्वा तदुपरि विष्णुबेरस्थापनार्थपद्मपीठं वा कचिच्छेषपीठं, कचित्त

Page #642

५९८
लिङ्गपीठं सौम्यपीठं वृत्तपीठं तथा कचित् । यथावलं यथाशोभं नानाचित्रमनोहरम् । मानज्ञः स्थपतिश्रेष्ठो घट कल्पं प्रकल्पयेत् ॥ १४ ॥
अथ मानवगृहवेदिकालक्षणम् ॥ सर्वेषामपि वर्णानां नानारूपप्रकल्पने । शिलावेदिर्न शुभदा तम्मात्तां वर्जयेद्बुधः ॥ १५ ॥
वेदिकां शुभदां शिल्पी सुधालोहादिनिर्मिताम् । कल्पयद्विविधाकागं स्थलमानादिभेदतः ॥ १६ ॥
त्त क्षेत्रनाथपीठादिकं वा विष्णुमन्दिरे प्रकल्पयेत । एवं शिवमन्दिरे तु लिङ्गपीठं मोमपीठं वा वृत्तपीठं वा कल्पयदित्यागमसंप्रदायक्रमः कथितः ॥ १४ ॥
नायता प्रबन्धन सकलदेवमन्दिरेष्वपि कल्पनीयविविधमूलबेरोत्मिययेर स्थापनार्हनानारूपवेदिकाकल्पनप्रकारलक्षणादिकं संग्रहेण प्रतिपाद्याधुना मानवगृहकल्पनीयवेदिकालक्षण प्रतिपादयति - सर्वेषामित्यादिना । ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रादिसकलवर्णवासार्थ कल्पनीयेषु विविधेषु गृहादिनिर्माणेषु शिलामयवेदिका न शुभफलप्रदा । देवालयभूपालप्रासादादिष्वेव शिलामयी क्वचिच्छस्तति । तस्मात्सर्वत्र मानवगृहादिषु विविधनिर्माणेषु दारुलोहेष्टिकादिभिरेव वेदिकां स्थापयेदित्युपदेशः ।।

Page #643

५९९
शालाप्रान्ते चत्वरान्ते गेहद्वारान्तिकस्थले । महाशाला मध्य भागे कूटकल्पनमध्यमे ।। १७ ॥ देहल्य लिन्दभागेषु देवागारस्थलेषु च । भोज्यशालाप्रान्तभागे पचनालयकोणके ॥ १८ ॥
विश्रान्तिस्थानके वापि भौमभागे क्वचित्तथा । हस्तं सार्थैकस्तं वा द्विहस्तं वा त्रिहस्तकम् ॥ १९
-
"
कुत्र वा स्थल मानववदिकयं स्थाप्येत्याकाङ्क्षायां तादृशस्थलानि निर्दिशति — शालाप्रान्त इत्यादिना । ग्रामनगरादिवास्तुन्थलेषु कल्पितविविधमानव भवन निर्माणेषु विश्रान्त्यर्थं विवाहशालामुखत्रान्तेषु, शालान्तरमुखप्रान्तभागेषु, पूर्वोक्ताष्टगृहद्वारसव्यापसव्यभागेषु चत्वरकल्वनस्य मध्यम्थले, कचिचत्वरकोणस्थानेपु, नवरङ्गकूट | दिमध्यभागस्थलेषु, तत्कोणस्थलेषु वा, मानवदेहलीभागेपु, मानवालिन्द भागेषु, देवागारदेहल्याविन्दु भागेषु, मानव भोजनालयसमीपभागेपु, पचनालयकोणभागेषु, विश्रान्तिप्राप्तये कल्पितनिर्माणस्थलेषु समुचितेषु पूर्वभवनादिकोणभाग स्थलेषु द्वितीयतृतीयादिभौमस्थलेष्वपि समुचितेषु कन्दुकखेलनस्थलसमीपेषु स्थलान्तरेष्वपि तादृशवेदिका निर्माणमवश्यं कार्यम् । तत्प्रमाणन्तु कचिदेहस्तप्रमाणमन्यत्र सार्वैकहस्तं कचिद्दिहस्तं, त्रिस्तमित्यादिकं मानं वेदिकासु नेयमिति भावः ||

Page #644

६००
क्वचित्तदधिकं वापि स्थलयोग्यं प्रकल्पयेत् । षोडशांशं द्वादशांशमष्टांशं चतुरंशकम् ॥ २० ॥
विभजेजन्म वेदिरचनामत्र योजयेत् । सपादं वा पादहीनं पृष्ठकट्यादिभूषितम् ॥ २१ ॥ श्रीकान्तं सौम्यकान्तं वा गान्धर्व कान्तमेव वा । नानालङ्कारसंयुक्तं कल्पयेन्नृपवेश्मनि ॥ २२ ।।
किम्वेतादृशमानववेदिकायाः कल्पनं चतुरअं व्यामही नं कचित्पावथभित्त्यादिकल्पनानुगुणं रेग्वातर्जनीरूपमेव (८)माकारं वा तवत्यस्थलानुकूलं स्थापनीयमिति भावः । किश्च ताहशाकारवेदिकाप्रकल्पने तदौन्नत्यं षोडशधा वा द्वादशधा ऽष्टया चतुर्धा वा यथाभिरुचिस्थलविभवं नाशभागेष्वधिष्ठानलक्षणरीत्या कम्पवाजनप्रतिवा जनपद्मादितमणक्षेपणवर्धनादिकं कारयेदिति क्रमः । कुतः ? शोभार्थम । अतः एतादृशकल्पनाविशेषादिभासुरमिदमेव मानववेदिकानिर्माणं पादयुतं वा कचित्पादविहीन वा यथाभिरुचि यथास्थलमानं प्रकल्पयेदिनि च क्रमः कल्पनाप्रकारः ॥
एवमत्र पादकल्पनेषु येन द्रव्येण वेदिका निर्मीयते, तेनैव द्रव्येण पादकल्पनमपि श्रेय इत्युत्तमः पक्षः। वर्णान्तरद्रव्यान्तर. सङ्कलनमधमः पक्ष इति शिल्पक्रियाविदः ।।

Page #645

६०१
अथ पीठिकालक्षणकथनम् ॥
पीठिका विविधा प्रोक्ता देवानां भूभुजामपि । नवरत्नादिघटिता मानवानां क्वचिन्मता ॥ २३ ॥
एकपक्षं द्विपक्षं वा सिमपक्षमथापि वा । एकांद्वात्रचतुःपञ्चपद्मप्ताप्टनवाधिकः ॥ २४ भागर्जन्माधिकयुक्तं नानाक्षेपणभाजितम् ।
तस्मादेव मुक्तरीत्या यथाभिरुचि वदिकायाः स्थापने कचिन्निद्राप्राप्तयादि समयेषु पृष्ठक ट्यादिभागसुम्बकरी तत्तन्मयीमुपधानक्रियारचना कारयित्वा तत्र च नानाचित्रादिकं योजयित्वा तद्वेदीकल्सनं श्रीकान्तरूपं वा, सौम्यकान्तरूपं वा गान्धर्वकान्तरूपं वा स्थापनीयमित्यर्थः । किम्वात्रोक्तकान्त पदस्तु निर्माणविशेष द्योतक इति क्रमः ॥ २२ ॥
अथ धनिकभूपालदेवादिप्रासादभागेषु पीठिकाख्योत्तमा. सनस्य लक्षणमाह - पीठिका विविधेत्यादिना । देवानां राज्ञाश्च नवरत्नाबलिप्रत्युप्तपाश्वमुखभागपट्टिकं सिंहासनकल्पनघदेकपक्षं, चिहिपक्षश्च मश्ववत्कचित्सिह्मपक्षहंसपक्षादिकल्पनभासुरं, जङ्गमस्थावररूपं करपट्टिकादिचित्रक्रियाभासुरश्च करूपयेदिति भावः ॥
किचात्र भूपालपीठिकासनादिनिर्माणे नानाद्रव्यकलनीये B. B. 76

Page #646

कूटकोष्ठादिसंयुक्तमान्धारसहितन्तु वा ॥ २५ ॥ एकहस्तादिमानन्तु तत्र नेयं यथाबलम् । चतुरङ्गुलकं मान जङ्गमे स्थावरेऽपि च ॥२६॥
विष्कम्भादिसमोपेतं नानारूपं मनोहरम् । यथायुक्ति यथामानं दृढमामनकल्पनम् । कल्पयेत्स्थपतिश्रेष्ठः स्थलकालप्रमाणवित् । २७ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे नानाविधवेदिकापीठिकालमणकथनं नाम
अष्टपञ्चाशोऽध्यायः॥
पादजन्माद्यासनफलकान्तमेकद्वित्रिचतुष्पम्वषादिभागं विभज्य तत्र कल्पनदात्योत्पादनाथ आन्धारिकाख्यकल्पनं धनं सम्मेलयित्वा तत्रैकहस्तप्रमाणे भागे कूठ कोष्ठमुखपट्टविष्कम्मादिविविधकल्पनं युक्त्या मनोहरं कल्पयेदिति चोपदेशम्संग्रहेणेति ।।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां नानाविधवेदिकापीठिकालक्षणकथनं नाम
अष्टपञ्चाशोऽध्यायः ॥

Page #647

अथ पोतिकालक्षणकथनं नाम
एकोनषष्टितमोऽध्यायः ॥
दीपस्थलं पोतिकाख्यं कथितं शास्त्रपारगैः । देवेषु मानवेष्वन्यत्कल्पनेष्वपि भूरिषु ॥ १ ॥
एकोनपष्टितमोऽध्यायः ॥
अथास्मिन्नेकोनषष्टितमेऽध्याये
सर्वविधकलरनालङ्कार
पोतिकाख्य
भूतपतिका निर्माणलक्षणादिकमाह - दीपस्थलं मित्यादिना । पोतिका नाम दीपपात्रम् । लक्षणया क्वचिद्दीपपात्रादिस्थानञ्च निर्दिश्यते । तस्मादेतल्लक्षणमंत्र प्रतिपाद्यत इति समयः । यथा वा देवालयस्थापितेषु नानाविधगोपुरद्वारभागेषु एवं द्वितीयतृतीयादिगोपुरतलभागेषु प्राकारभित्यन्तभागेषु वीथ्यादिस्थानेषु समुचितस्थलेषु विविधमण्ट पांगणभागेषु देवदेव्यादिगर्भगृहद्वारोभयपक्षकेषु कचिदन्तर्गेहकुड्यप्रान्तेषु, तटाकमोपानेषु स्तम्भादिस्थलेषु स्थलान्तरेषु समुचितेषु ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यादीनां गृहभवनप्रासादादिनिर्माणेषु सर्वद्वारोभयपक्षकेषु, पूर्वभवनमध्यभागेषु कल्याणशाला भोजनशालाशयनगृहादिभित्र्यन्तभागेषु तत्र तत्र स्थापितस्तम्भ पालीप्रदेशेषु क्वचित्सोपानावलीप्रान्तभागेषु नानालिन्दप्रदेशेषु नवरङ्गकूटादिस्थानेषु द्वितीयभामतृतीयभौमादिविविध निर्माणेषु, स्थलान्तरेष्वपि
,

Page #648

६०४
शिला लोहसुधारूपादैव भूपालमानवम् । तत्कल्पनं त्रिधा प्रोक्तं निर्माणानां शुभप्रदम् ॥ २ ॥
पञ्चताला सप्तताला वाऽष्टताला क्वचिन्मता |
समुचितेषु, रात्रौ दीपप्रकाशो भवेत्तथा तादृशनानारूपदीपपात्रस्थापनं कलयेदित्युपदेशः । एवं तत्र तत्र निर्माणानुगुणं पोतिकाख्यदीपस्थापनेनान्धकारनिरासनेन सर्वेषां प्राणिनां सुखारोग्यादिश्रेयःप्राप्तिरिति स्पष्टमेव ॥
तस्माद्रामनगरादिवास्तुभागेषु
कल्पितविविधनिर्माणानां
क्वचिन्मध्यभागे कचिद्वारोभयपक्षकेषु, कचित्कुड्यप्रान्तेषु कचिन स्तम्भादिस्थानेषु एतादृशदीपस्थापनं विहितं भवति । तस्मात्तादृशदीप रात्रनिर्माणद्रव्यं तु त्रिविधमेव । यथा - शिला द्रव्यं, लोहद्रव्यं दारुवण्डेष्टिकादिसङ्कीर्णद्रव्यमिति । तत्र च देवालयनिर्माणेषु प्रायशश्शिलाद्रव्यकल्पितदीपस्थापनं, भूपालभवनेषु लोहकृतदीपस्थापनं, अन्येषां गृहादिषु लोहदार्वादिभिश्रितद्रव्यकल्पितदीपस्थापन शुभप्रदमिति प्राचामाशयः । मतान्तरमत्र न लिख्यते ॥ २ ॥
एवमत्र दैवभूपालमानवभवनेषु शिलालोह सङ्कीर्णद्रव्यवगैः दीपस्थापनं शुभप्रदमिति प्रतिपाद्य प्रायशस्तत्स्थापनस्थलानि च निर्दिश्य तादृशदीपनिर्माणक्रममुदाहरति
पञ्चतालेत्यादिना ।
।
,

Page #649

६०५
नवताला क्वचिल्लाहशिलादिघनयोजिता ॥३॥ गान्धर्वी किन्नरी विद्याधरी वा पक्षिरूपिका । नानालङ्कारमंयुक्ता दीपपालकधारिणी ॥ ४ ॥ महामना वा साधारा देवभूपालकल्पने । मानज्ञेन स्थलज्ञेन स्थापितव्या शुभस्थले ॥ ५ ॥ तयुग्मकं वा पुरता युग्मं विपरिवृत्तकम् । शालासु स्तम्भपाली मोपानेऽलिन्दशालके ॥ ६ ॥ कूटे च नवरङ्गे च भौमकल्पनपालिषु । गोपुरद्वारभागेषु मण्डपास्थानभूमिषु ॥ ७ ॥ प्राकारकुड्यभागेषु तटाकादिस्थलेष्वपि । द्वारपार्श्वे चत्वरान्ते देवगेहे विशेषतः ॥ ८ ॥
नानारूपेषु दीपेषु नवतालपश्चतालादिप्रमाणयुतं गन्धादियुवतिविम्बं लोहादिभिः निर्माय, तत्करतलपुटे तैलधारकनामकशरावस्थापनं विरचय्य, तत्र दीपारोपणमेव सर्व देवप्रीतिकरमिति प्राचां शास्त्रकाराणामाशयोऽवधायः ।।
किश्च तादृशदीपधारिणीयुवतिबेरनिर्माणक्रमो यथा - पुंशिलाभिरथवा स्त्रीशिलाभिस्सल्लोहखण्डैर्वा गान्धर्वीबिम्बरूपं वा किन्नरीबिम्बरूपं वा यक्षिणीबिम्बरूपं वा, विद्याधरीविम्बरूपं वा, हंसिकामयूरिकाशुकाद्युत्तमपक्षिबिम्बरूपं वा निर्माय तत्र तत्र

Page #650

भोज्यशालादिषु तथा शयनादिस्थलेषु च । कल्पनान्ताभागेषु प्रकल्प्या पोतिका क्रिया ॥९॥ भित्यन्ते पादकान्ते च कल्पनान्ते च सुस्थले । सुधारूपी दारुमयी क्वचित्कार्या विशेषतः ॥ १० ॥ सम्मुखं समसंख्यञ्च पोतिकाकल्पनं वरम् । योजनीयं वियोक्तव्यं जङ्गमस्थावरक्रमाद् ॥ ११ ॥ शृङ्खलावलितं वापि क्वचिन्माना मुखान्विता ।
स्थापयेदिति क्रमः । तत्रापि साधिष्ठानं कचित्मोपानयुतं च तादृशदीपबेरकल्पनं वरमिति भावः । कुन: ? औन्नत्यकल्पनादिना दीपप्रभास्फूर्तये । कितादृशलोहमयदीपपात्रनिर्माणादिशक्त्यभावे लोहमयतैलधारशरावकसहितं सुधामयं दीपपात्रं वा कचिञ्चन्दनादिसारदारुकृतदीपस्तम्भं वा क्षुद्रप्रमाणं प्रकल्प्य तत्र स्थापयेत् । तवाप्यधिष्ठानोपपीठकल्पनं घनमध्यदण्डोपेतं जङ्गमं स्थावरं वा कल्पनं सुखादय इति मतिः ।।
किम्बात्र लोके विविधकल्पनरूपदीपपात्रनिर्माणे अलिन्दभागेषु अङ्गणादिस्थलेषु शालास्वप्युभयोरपि पक्षयोमिथरसम्मुखस्थितिभाग्वा, कचिदेकभागं विनाऽन्यत्र स्थले स्थितिमद्वा दीपकल्पनं स्थापनीयम् । जङ्गमदीपविषये तु ऐच्छिकमिति भावः ॥
किश्च कचिद्देवागारद्वारभित्त्युभयपार्श्वेषु शृङ्खलासंयोजितं

Page #651

६०७
करपट्टिका युक्तं दर्या वापि समायुतम् ।। १२॥
तैलकुण्डिकयुक्तं वा व्हिस्तं वा त्रिहस्तकम् | छटादीपं सपक्षं या विपक्षं वा वितानकम् ।। १३॥
चतुश्चतुःपञ्चपञ्च क्वचिद्व्यत्यस्तकल्पनम् | कर्णनासादिसंयुक्तं दशास्यानसमन्वितम् ॥ १४ ॥
शतपत्रस्थानयुतं सहस्रकलशन्तु वा । पत्रतोरणरूपं वा लतातोरणरूपकम् ।। १५ ।।
लोहमयं मध्यदारुसहितं दीपपात्रं लम्बनीयम् । तत्र मध्यदण्डस्य अधःस्थले एकादश संख्यतैल शराब कदीपस्थापनं, तदुपरि नवशरावकदीपस्थापनं, तदुपरि समतैलशरात्रकदीपस्थापनं इत्यादिक्रमभासुरकल्पनं कल्पनीयम् ॥
·
अथवा देवालयेषु स्थलेषु देवविम्वपश्चाद्भागस्थापनीयप्रभाकारस्वद्दारुभिः सुधेष्टिकादिभिर्लोहपटलैर्वा प्रभाकाररचनां द्वारभित्युभयपार्श्वकेषु विरचय्य, तस्य दण्डस्याधोभागं विना भागत्रयेऽपि तत्र तत्रायुतदीपशरात्रकं वा शताधिकदीपशरावकं वा, क्वचिद्गोपुरदुर्गनृपप्रासादद्वारादिभागेषु सहस्रदीपशरावकं वा
स्थापयेत ॥
अथवा क्वचिन्मण्डपाङ्गणादिस्थानेषु, शालादिषु, लतातोरणाकारानेकदीपपात्रस्थापनमपि शस्तं भवति । किन सर्वत्र

Page #652

६०८
नानाविम्ब समोपेतं प्रपारूपं क्वचिन्मतम् । युक्त्या प्रकल्पयेत्तत्तत्कल्पनाई मनोहरम् || १६ ||
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे पोतिकालक्षणकथनं नाम
एकोनषष्टितमोऽध्यायः ॥
एतादृशदीपपात्रेषु दवयोजनकरपट्टिका संयोजनादिकमपि अवश्यं कार्यम् । किचात्र दीपभाजनेषु शताधिकदशास्थानमुखभागेषु एकद्वित्र्यादिपरिमितदीपदशामुख भागेपु,
कर्णनासादिमुखपत्र
विन्यासं नानारूपं योजयेदित्यपि चोपदेश: ॥
किन क्वचित्क्वचिद्रामगृहद्वारभित्त्यन्तस्थानेषु विविधरूपेषु स्थलान्तरेष्वपि पञ्चपाङ्गुलनिम्नमिष्टि कादीपस्थानं च विरचय्य तन्मध्ये मृन्मयदीपशरावकं वा स्थापयेदिति च क्रमः । किञ्च गृहादिनिर्माणेषु तत्र तत्र युक्त्या स्थलानुगुणं दीपपात्रदीपशरावकादिस्थापनमेव राज्यादि समयेषु सर्वेषां
जीवानां हितारोग्यादये भवतीति स्पष्टमेव ॥
एतावता प्रबन्धेन शिलामयनारीकरधृतदीपपाखकल्पने बा, दारुलोहादिमिश्रित दीपशरावकल्पनं वा शृङ्खलालम्बितमेकादशोपेतदीपकरूपनं वा क्षुद्रगृहादिष्विष्टिकारूपदीपकल्पनं वा कर्तुं तत्तत्स्थलादिप्रमाणशिल्पी स्वयमेवोह्माचार्योपदेशक्रमा

Page #653

अथ चत्वरलक्षणकथनं नाम
षष्टितमोऽध्यायः ॥
ग्राम्ये नागरिके वापि निर्माण बहुरूपके । दैविके मानवे वापि नानामानविभाजिते ॥ १ ॥
प्रासादन्यायशालासु शालास्वन्यास्वपि क्वचित् चत्वरस्थापन सर्वप्राणिनां सुखदायकम् || २ |
दागतमानादिकन परिगृह्य स्थापयेदिति पिण्डिनार्थः प्रतिपादितो बोध्यः ।।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्म वास्तुशास्त्रव्याख्यायां पोतिकालक्षणकथनं नाम
एकोनषष्टितमोऽध्यायः ॥
॥ षष्टितमोऽध्यायः ॥
अथास्मिन षष्टितमेऽध्याये सकलविध गृहादिनिर्माण. कल्पनीयचत्वरलक्षणमुदाहरति ग्राम्ये नागरिक इत्यादिना । नानारूपेषु देवालय कल्पनेषु प्रामनगरा दिवास्तुस्थानेपु स्थापितब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रादिगृहभवनप्रासादादिषु बहुविधकल्पनेषु, न्यायालय वैद्यशाला पाठशाला सङ्गीतशाळावाजिशालाह खिशालागो8. 8. 77
-

Page #654

६१०
वास्तुपूरुषनेत्रं तदाहुश्शिल्पविशारदाः। तस्मात्तत्कल्पयच्छिल्पी यथामानं यथास्थलम् ॥३॥ वार्थलाख्यं केवलं वा कल्पनं तद्विधा मतम् । समसूत्रं पार्श्वसूत्रं कल्पसूत्रमथापि वा ॥ ४ ॥
शालादिविविधशालाकल्पनेषु अन्येष्वपि निर्माणेषु, चत्वरस्थापनमवश्यं कार्यमिति शास्त्रकारोपदेशः ॥ २ ॥
किञ्चैतादृशचत्वरस्थापनेन किंवा प्रयोजनमिति चेत , तत्फलं ध्वनिना प्रतिपादयति - वास्तुपूरुषनेत्रं तदिति । अस्य विशदार्थो यथा- तच्चत्वरस्थलं वास्तुपुरुषस्य नेवं भवति । यथा वा पुरुषस्य लोके नयनेन सर्वविधश्रेयःप्राप्तिः, तथा निर्माणस्य चत्वरस्थापनेन फलप्राप्तिरिति ध्वन्यों ज्ञेयः। किञ्च वास्तु भूमौ शयालोस्तुिनाथम्य नेत्र स्थानभाग एव चत्वरस्थापनमिदं कार्यमित्यप्यों ध्वन्यते । तस्मान्मानवगेहादिषु विशेषतो मानज्ञः शिल्पी चत्वरकल्पनं यथास्थलं कल्पनानुकूलं स्थापयेदिति क्रमः । पिच तच चत्वरस्थापनं विविधं भवति । यथा - वार्थलाख्यं, केवलमिति । वार्थलन्तु सूर्यात पचन्द्रिकावर्षसलिलादिपतनस्थानम् । केवलन्तु चत्वरस्थानं पूर्वोक्तरीत्या तत्र तत्र नवराकल्पनचतुरश्रमण्टपादिस्थलमिति तद्विवेकः ।।
अपि च तादृशचस्वरकल्पनस्य वैशाल्यादिप्रमाणं किय.

Page #655

६११
प्रयोज्य स्थापयेच्छपी कल्पनाद्देमाक्रियम् । एकं द्विकं त्रिकं वापि नानासंख्यं क्वचित्स्थले ॥ ५ ॥
द्वेति चेत्तदाह समसूत्रमिति । गृहभवनप्रासादादिकल्पनस्य यदि वैशाल्याधिक्यप्रमाणं कृतं तदत्रापि चत्वरे वैशाल्याधिक्यप्रमाणं युक्तम । यदि तत्र कल्पने देयधिक्यमत्रापि तदिति तदर्थो बोध्यः । इदं प्रायिकलक्षणमिति भावः । मतान्तररीत्याऽस्य चत्वरस्थानस्य लक्षणमाह कल्पसूत्रमथापि वेति । अस्य विशदार्थो यथा -- तत्र तत्र गृहादिकल्पनेषु यजमानविभवादिना वा ऐच्छिकेन वा स्थललाभादिना वा कचिन्नगरादिप कल्पितभवनान्तर्गतनानाविधक्षुद्र गृहनिर्माणप्रमाणानुगुण्येन चत्रकरणं करणीयमित्यर्थः फलति । तथा चैकदण्डादिदशदण्डावधिकप्रमाणयुतं चत्वरस्थापनं सुखप्रदम् ॥
Ge
-
वा
कचिद्रामगृहादिषु भूपालप्रासादादिप्रदेशेषु वा दशदण्डाधिकवैशाल्यशालिन्याश्वत्वरभाग भूमेर्यदि लाभस्तदा 你 कर्तव्यमिति चेत्तद्विवृणोति - एकं द्विकं त्रिकं वापीति । तादृशस्थल शाल्यानुगुणं प्रथमावरणकल्पनं, कल्याणशालादिकल्पनं विधाय ततः पश्चाद्भागे क्षुद्रगृहादिनिर्माण कारयित्वा पुनरपि द्वितीयचत्वरस्थापनं ततः पश्चाद्भागे तृतीयचत्वरस्थापनमित्येवं क्रमतश्चत्वरकल्पनं स्थापनीयमिति भावः ॥
"

Page #656

६१२
द्विहस्तं साहस्तं वा हस्तं वापि तदर्धकम् ।
अथवा यजमानस्थपतिप्रमुखानां इच्छायां सत्यामेकस्मिन्नेव स्थले तादृशवैशाख्यवति सव्यभागे पृथक्पृथक् चत्वरद्वयं दक्षिणभागे च तथैव शैल्या पृथक्पृथगेव चत्वरद्वयञ्च स्थापयित्वा तेषां मध्ये कल्वनां परप्राप्त्यर्थं अङ्गगशालाकूटादिनिर्माण कार्यमिति भावः । एवमेकस्मिन्नेव स्थळे कल्पितानां तेषां चत्वराणां प्रमाणे तु परस्परं न न्यूनताऽधिकता योज्या । किन्तु तुल्यप्रमाणचित्रादिरचनेव शस्ता तेषामिति शिल्पविदामाशयः ||
किानेव प्रकारेण नगरकृतभवनादिनिर्माणेष्वपि विवाहशालासमीपे ततः पश्चाद्भागे भोजनशालासमीपे वा स्थलान्तरे कल्पितानां चत्वराणाश्र्व समप्रमाणयोजनमेव शस्तमिति भावः । तथा चैकस्मिन्नेव गृहादिनिर्माणे बहूनामपि चत्वराणां समप्रमाणयोजनमेव शास्त्रसम्मतम् । कचिद्वैशास्याधिक्यचत्वरस्थापनं, स्थलान्तरे देध्यांधिक्यचत्वरस्थापनमित्यादिक्रमस्तु पक्षद्योतक इति भावः ॥
एतावता वाक्येन
त्वरस्य वैशाल्यादिप्रमाणक्रममुक्तवा तस्य निम्नतादिप्रमाणमाह - द्विहस्तमित्यादिना । कचिन्यायशाळादिकल्पनस्थापितचत्वरस्य तत्पार्श्वस्थिताङ्गय्णतलाद्दिहा
1
प्रमाणनिम्नं कार्यम् । क्वचित्स्वार्थैकहस्तप्रमाणनिनं, कचिदे कहाप्रमाणनिम्न अथवा कचिद्रामगृहादिषु अर्धहस्ताननं बा

Page #657

अङ्गणाभिनक तस्य कल्पयेत्सर्वकल्पने ॥ ६ ॥
प्रणाली संयुतं प्रायः संवृतास्यं प्रकल्पयेत् ।। परितश्शालकं वापि कूटं वाऽङ्गणकल्पनम् ॥ ७ ॥
स्थापनीयमिति क्रमः । किञ्च तादृश शाल्यनिम्नताद्युपेतस्य चत्वरस्येशानादिकोणभागेषु प्रायशः प्रणाली कल्पनं कल्पनीयम् । अथवा कचित्तत्रत्यकल्पनानुगुणमीशानवासवदिअभ्यभागे वा वासवा यदिडाध्यभागे वाऽऽग्ने यतले वा, एवंरीत्या तत्तत्कलानानुगुणं संवृतास्यमपि सलिलादिप्रवेशाईरन्ध्रयुतं क्षुद्रप्रमाणप्रणालीमहाप्रणाल्यादिकं दृढाइमभिर्वा, सुतप्तघनेष्टिकाभिर्वा स्थापयित्वा सुधालेपनादिकं मूषकाद्युत्त्रुटनानुदयाय चिरकालस्थितये कार्यमित्युपदेशः ॥ ६ ॥
किञ्चप्रकारेण पार्श्वभागस्थितं वाऽगणतलान चस्वरस्य निम्रप्रमाणं, तत्र च क्वचिद्भागे स्थापनीयप्रणालीसंस्थापनं चोस्याऽद्य सादृशचत्वरं परितः कल्पनीयकल्पनक्रममाह-- परितश्शालकमित्यादिना ॥
प्रामगृहेषु वा नगरकृतभवनसदनप्रासादादिकल्पनेषु वा कल्पितस्य चत्वस्स्य समीपे परितः एकदण्डाद्यायामयुतमङ्गणकल्पनं स्थापनीयम् । अथवा चत्वरसमीपे विवाहशालादिसौध

Page #658

स्तम्भभित्यादिसूत्रेण विरुद्धं कल्पनं मिथः । योजयेत्सममानं वा मध्यवेशाङ्गणं क्वचित् ॥ ८ ॥
वाले कल्पने नानारूपे भागविराजिते ।
निर्माणे कृते तदा तत्कल्पनानुगुणं द्विदण्डाद्यायामयुतं कूटकल्पनं वा, दण्डवयाद्यायामादिभासुरपार्श्वशाला कल्पनं वा, प्रकल्पयेदिति तत्क्रमः । एवं स्थलविभववाञ्छाद्यनुगुणं नानारूपाणां कल्पनानां स्थापनं कृतमपि एतश्ञ्चत्वरवैशाल्यदेयद्यविरुद्धं तादृशपार्श्व कल्पनस्तम्भस्थापन भित्तिस्थापन व ल भी गोपान मी प्रमुखकल्पनस्थापनादिकं प्रकल्पनीयमित्यर्थः ॥
<
६१४
किचेनादृशचत्वरस्य समन्ततइशालादिकल्पने कृते यदि
तादृशशालाकल्पनमध्यतलादेक
कचिद्भवन सदनप्रासादादिषु
दण्डाद्यायामभासुराङ्गणमेकं तच्चत्वरमध्यतलपाति कारयित्वा तदनुगुणमेव तिर्यगङ्गणकल्पनमपि दारुमयस्तम्भोपेतं वा, शिलालोहेष्टिकादिकृत स्तम्भोपेतं वा करणीयमिति शिल्पसमयः । एव चत्वरमध्यभागे तिर्यमूपाङ्गणकल्पनं साच्छादनप्रवेशमार्गकल्पनश्र्च कालिङ्गीशूरसेनीशैल्योरेवाभिमतम् । क्वचिह्नाविडशैल्यामध्येवं रचयन्त्यर्वाचीनाः स्थपतिप्रमुखा इति समयः ॥
कि तादृशचत्वरकल्पनस्याष्टास्वपि दिग्भागेषु प्रान्त शिलाकचित्कुमारादिपतनभयनिवारणार्थं शोभाय
पट्टिकोर्ध्वभागेषु

Page #659

करपट्टिकयोपेतं शृङ्खलान्वितमेव वा ॥ ९ ॥ फलकावृतभागं वा सरन्धं वा क्वचिन्मतम् । अङ्गणस्तम्भसंयुक्तमथवा स्तम्भकल्पनम् ॥ १० ॥ स्तम्भनेत्रं द्वारनेत्रं मुखनेत्रं क्रमान्नयेत् । केवलं ग्रामनिर्माणघिद माहुर्मनीषिणः ॥ ११ ॥
च द्विहस्तप्रमाणोन्नतिक सरन्ध्र मचित्रदारुमयलोहमयशिलामयादिपट्टिकास्थापनं कार्यम् । न तु ग्रामगृहचत्वरादिम्यानेविति भावः । अथवना दृशपट्टिकास्थापनाद्यकरणे द्विविचतु:संख्यादिशृङ्खलायोजन वा कार्यम् । अथवैककि कुप्रमाणोन्नतफलकायोजनमिति वाञ्छानु. गुणकल्पनाविकल्पः ।।
किश्चात्र चत्वरस्थाने कचिद्भवनप्रासादादिप प्रान्तभागेषु अङ्गणस्थानेष्विव स्तम्भस्थापनमपि कार्यम् । एतदकरणऽपि न दोषायति मतिः । किञ्च तत्र कोऽपि विशेपो यथा - एतादृशस्तम्भस्याङ्गणप्रान्तभागस्थापितस्तम्भस्य च मिथः सम्मेलनं नानाचित्रविन्यासश्च स्थापयेन । इयन्तु शैली पाश्चालमागधकोसलेषु कचिद्राविडेप च प्रसिद्धति भावः । किञ्चैतादृशस्तंभस्थापनशैल्या संपादितं स्तम्भमध्यभागाङ्गणन्त्वेकं, द्वयमथवा त्रयं, यथा वा तत्तद्भागानुगुणं भवेत् तथा प्रतिभागं मनोहरं चित्ररचना कार्येति प्रसिद्धिः॥

Page #660

६१६
शावलो गभामाद्वा भौमस्यो तलादपि । नानावरणिकस्थानाज्जलपातं प्रकल्पयेत् ॥ १२ ॥
पाते घनं शिलं वापि तन्मयं वा सुधेष्टकम् । मुख सोपानसंयुक्तं मुखपट्टादिभूपितम् ।। १३ ।। प्रान्तभागे शिला स्थाप्या साधिष्ठानाऽथ केवला । मध्यवेद कल्पनं वा प्रान्ते वा तत्प्रकल्पनम् ॥ १४ ॥
एकद्वित्र्यादिनिर्माणयोग्यं सर्वत्र कारयेत् । कल्पनङ्कल्पयेयुक्त्या वीथीमानप्रमाणकम् ॥ १५ ॥
हव्यासार्वभागं वा तदर्थं वा तदर्धकम् ।
कितादृशरचनादिभासुरस्य
चत्वरस्य
प्रान्तभागेषु
वर्षधारा सलिलपतनस्थानेषु दृढशिलास्थापनं कार्यम् । अथवा वित्तादिविभव संभवे तादृशचत्त्ररभूतलं साकल्येन शिलाखण्ड मयं सचित्रं निम्नत्वोन्नतत्वादिदोषहीनं प्रकल्पयेत् । अथापि तत्र सलिलस्रावार्थं प्रणाली समीपे यथास्थलप्रमाणं किश्चिदवाङ्मुखत्वं कल्पनीयमित्युपदेशः ॥
किन चत्वरप्रान्तभागेषूपरि सौध तलात्सलिलपात स्थानमेकं, द्वयं श्रयं वा कार्यम् । क्वचिद्रामगृहादिस्वलेषु सर्वत्र समन्ततो यथा जलधारापतनं तथा शाबलकादि ( 28 ) विन्यासं कार्यमिति चक्रमः । अथवा सुधेष्टिकाचिकगादिमसुणस्थापनादिकं कार्य

Page #661

६१७
मध्य भागस्थलोपेतं तिर्यग्भागस्थलान्वितम् ॥ १६ ॥ क्षुद्रचत्वरनिर्माणं भौमयोग्यं प्रकल्पयेत् । द्वारकल्पस्तम्भकल्पभित्तिकल्पादिहीनकम् ॥ १७ ॥ कूपकल्पविहीनश्च समसूत्रप्रसारकम् । न्यू नातिरेकहीनश्च कल्पयेत्स्थलमानवित् ॥ १८ ॥ दशभागादष्टभाग पड्भागश्चतुरंशकम् । लतापुष्पादिचित्राढ्यं श्लक्ष्णभूतलभासुरम् ।। १९ ॥ स्तम्भान्धारिकयुक्तं वा पटल्यादियुतं क्वचित् । स्थापयत्कल्पनान्ते वा चत्वरस्य प्रकल्पनम् ।। २० ।। इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
चत्वरलक्षणकथनं नाम पष्टितमोऽध्यायः ॥
मिति चोपदेशः । अपि चात्र चत्वरस्थलेऽत्यगाधे एकत्र बोभयपक्षयोश्चतुष्यपि वा भागेप्वङ्गणतलाञ्चस्वरावरोहणार्थ त्रिचतुः. पश्चषसोपान कल्पनमपि स्थापनीयम् । किञ्चैतादृशसोपानेषु तत्समीपस्थलेषु चत्वरमध्यनलेषु नानालताकुसुमपत्रादिरचना कार्या । किम्च के पुचिद्देशेषु अत्र चत्वरकल्पने चत्वरमध्यतले सावरणा वृहती वेदिका रा, निरावरणा वृहती वेदिका बा, कलशशिखरादिसहिता था स्थापनीयेति भावः । तथा चैतादृश
s. S. 78

Page #662

अथ सन्धिबन्धकथनं नाम
एकषष्टितमोऽध्यायः ॥ सन्धिबन्धस्तु सर्वत्र कल्पदाक्य कल्पते । तद्विना विफलं कर्म सुखश्च न भवेद्बुवम् ॥१॥
प्रमाण कल्पनक्रमलक्षणादिरीत्या ग्रामनगरादिकल्पिततत्तद्गृहभवनादिन्थलानुगुणं चत्वरकल्पनमवश्यं कार्यमिति पिण्डितार्थो ज्ञेयः। तस्मात्स्थपतितक्षकक्रकशकारादयस्तत्र तत्र कल्पितगृहादिकल्पनानुगुणं प्रमाणादिकं प्रथमत एव स्वयमूह्य यथाविभवं चत्वरं स्थापयेयुरिति लक्षणवाक्यार्थः। स्पष्टमन्यत् ।।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां चत्वरलक्षणकथनं नाम पष्टितमोऽध्यायः॥
॥ एकपटितमोऽध्यायः॥ एतावता प्रबन्धेन प्रतिपादितानां नानारूपाणां शिलालोहदाविष्टिकादिकल्पितगृहभवनमण्ट पस्तम्भगोपुरकवाटगवाक्षपीठ शिबिकादीनां सन्धिबन्धनलक्षणकथनात्मकमेकषष्टितमाध्यायमारभते - सन्धिबन्धस्त्वित्यादिना ।।

Page #663

तस्मात्तद्योजयेयुक्त्या स्थपत्याज्ञासुवर्तिनः । ऊर्ध्वमानमधोमानं पार्श्वमानं प्रकल्पयेत् ॥२॥
एवमुक्तरीत्या सर्वविधनिर्माणकार्येष्वपि तत्र तत्र बहुभागेषु घनसन्धिबन्धनिर्माणमेव दादिये भवति । एतादृशघनसन्धिबन्धक्रियां विना क्लमं सर्वविध कल्पनजालं व्यर्थमेव स्यात , न प्राणिनां सुखकरश्चेत्यादिविषयस्तु स्पष्ट एव लोके । तस्मात्स्थपतितक्षकलोहकारक्रकशकारादिभिस्वस्वकार्येषु तत्तत्कल्पनद्रव्याह सन्धिबन्धनं योजनीयमित्युपदेशः ।।
किञ्च मकरकुण्डलनासामौक्तिकाङ्गदाङ्गुलीयकरवलयनूपुरमेखलादीनां सुवर्णकारकल्पनीयानां सन्धिबन्धरचनाक्रमस्तु शिल्पकलादीपिकायां विस्तरशः प्रतिपादितं; तत्रैव ज्ञेयम् । अत्र तु केवलं तक्षकलाहकारक्रकशकारकल्पनीयगृहनिर्माणतदङ्गभूतपीठशिबिकाडोलापर्यङ्किकादीनामेव सन्धिक्रियाक्रमः प्रतिपाद्यत इति भावः ॥
सन्धियोजनं नाम तत्तत्कल्पनानुगुणं विरचितस्तम्भादीनां मौलिभागेषु प्रस्तरदादिस्थापनमिति नानाविधकार्यानुकूलं विरचितानां खण्डानामेकीकरणमित्यर्थः । किञ्चैतादृशसन्धिक्रियाकल्पनाहं कचिदूर्ध्वमानप्रसारणं भित्तिषु, कचिदधोमानप्रसारणं स्तम्भादिषु,कचिसोपानकार्येषु पार्श्वमानप्रसारणं च तस्मिंस्तस्मिन्नेव

Page #664

शिलैव योज्या शैलेषु चेष्टिकास्विष्टिका सुधा । दारुकार्येषु लोहादिः दृढसन्धाय निश्चितः ॥ ३ ॥ तस्मायुक्त्या यथामानं यथायोगं प्रकल्पयेत् । टङ्कादिश्लक्षिणते योज्यमन्यथा विफलं भवेत् ॥ ४ ॥
कार्यसमये निश्रित्य तदनुगुणं मात्वा यथासौकर्यक्रम सन्धिक्रियां प्रकल्पयेयुरिति लक्षणवाक्यार्थः । अत्रोक्तमेतविविधमानमेव तत्तत्कल्पनान्तरोचितमानान्तराणामप्युपलक्षणं भवति ।।
__ अत्र सर्वविधसन्धि कल्पनानां द्रव्ययोजनादिक्रममाह - शिलैव योज्येत्यादिना । शिलाभिः कल्पित सचित्र स्तम्भप्रस्तरतूलादिविविधशिलानिर्माणेषु भागान्तपरिकल्पनार्थं प्रायशश्शिलापटल्येय संयोजनीया । एवमिष्टिकानिर्मितभित्त्यादिकल्पनेषु मन्धिकर्मणीष्टिका सुधादिरेव योज्या । दारुफलकाजालविरचितद्वारकवाटगवाक्षडोलाशिबिकापर्यादिषु लोहमयायःकीलसंयोजनमेव दृढाय भवति । इ प्रायिकलक्षणम् । एवङ्कल्पनमेव विविधेषु कल्पनेषु तत्तका स्वैर्य दादा दये भवतीति लोकविदितमेवेत्यर्थः ।। ____ अस्य विशदार्थस्तु दिलामयस्तम्भमौलिभागेषु किंचिन्निनं टङ्कादिना कृत्वा तत्रोपरिभागे प्रस्तरशिलाखण्डकुमुदादिकं प्रवेशयित्वा दढं तदुपरि निरन्तराच्छादनशिलावली प्रकल्पयेत् ।

Page #665

६२१
अङ्गुलादशकं वापि नवकन्त्वष्टकन्तु वा । स्थलक्रमात्कीलमानं योजनीयं विचक्षणैः ॥ ५ ॥
नातिरन्धं नातिहीनं न च व्यक्तिकरं मतम् । दारुकार्येषु सर्वेषु क्रियाशैली प्रकीर्तिता ॥ ६ ॥
व्यत्यासक्रमतो योज्या दृष्टिकादिप्रकल्पने । सुधालेपो मध्यभागे दायय परिकल्पते ॥ ७ ॥
इत्येवं स्थपतितक्षक प्रमुखैराचार्योपदेशः । स्वयं च युक्तया तत्तत्कल्पनानुगुणं लक्षिणतघनशिला पटलैः शिलान्तरसंयोजनं कार्यमित्यर्थः ॥
किन गवाक्षकपाटद्वारडोलादिदा रुक्रिया जालेष्वलदशकं नवाष्टक सप्तकादि यथास्थलप्रमाणं रन्ध्रादिकं क्वचिन्निनतक्षणादिकं विरचय्य तदनुगुणं नातिरन्ध्रस्थलं नातिहीनपरिमितं व्यक्तिरहितं कचित्कीलसंयोजनं कार्यम् । सुतप्तषष्टिकादिभिः कुड्यादिनिर्माणेषु कम्पपद्मतक्षणरीत्या कचिन्मुखभागे वर्धनं, क्वचिदर्धनिम्नतरं, पुनरपि तत्रैव क्वचिन्मुखभागे वर्धनमित्येवं रूपव्यत्यासक्रमेणेष्टिकास्थापनं विरचय्य मध्ये मध्ये सगुडत्वक्सारसलिलमिश्रितसुधालेपनं करणीयम । अयन क्रमस्सर्वविधेष्ठिकानिर्माणेषु सन्धिबन्धनकार्यादिषु नितरां दादप्रद इति आवः ॥ ७ ॥
,

Page #666

६२२
सिन्दुरमेलनं वापि शिलाचूर्णादिपिष्टिका । वज्रबन्धोऽथवा कार्यस्सेतुदुर्गादिषु स्थिरः ॥ ८॥ दारुमेलनकं वापि लोहकीलस्य मेलनम् । द्वाराणामपि कुड्यानां गवाक्षाणाश्च मेलने ॥ ९॥ स्तम्भमेलनके वापि तूलदार्वादिमेलने । सोपानमेलनेष्वेवमधिष्ठानादिमेलने ॥ १०॥
किचात्र सन्धिबन्धनकमणि तटाकवापीकूपपरिखासेतुसुषिरादिकल्पनेषु एतादृशसुधेष्टिकादिभिभित्तिकल्पने तादृशेष्टकामध्यतलेविष्टिकानां मध्येऽतिदायर्योत्पादनाथं सलिलवीची. प्रमुखैरक्षोभणार्थं च तासामिटिकानां मध्यभागे सिन्दूरसंयोजन शिलाचूर्णसंयोजनञ्च कचित्संयोजयित्वा, एतेषां द्रव्याणामप्यतिदायसंपादनाय कूटव नबन्धं च निर्मापयेदिति शास्त्रकारोपदेशः । व नबन्धो नाम पूर्वोक्तसिन्दूरशिलाचूर्णादिसम्मेलनस्थले टङ्कादिना शश्वत्ताडनदृढीकरणश्लक्ष्णीकरणादिरिति भावः ।।
किश्च कचित्सेतुमार्गपरिखामार्गगोपुरतलभागादिषु मध्यभागे सारदारुफलकामेलनं वा कार्यमिति । किश्चात्र सन्धिबन्धकमणि पूर्वप्रतिपादितरीत्या द्वारकुड्यगवाक्षस्तम्भतूलप्रस्तराधिष्ठानसोपानेषु दारुखण्डफलकादिभिः कल्पितेषु कचित् फलकादीनां कील संयोजनं, कचित्कीलपट्टिकासंयोजनश्च, कचित्

Page #667

६२३
सन्धिक्रिया प्रकर्तव्या युक्त्या दायय शिल्पिभिः प्राकाराणां गोपुराणां दुर्गाणामपि कल्पने ।। ११ ।। परिकल्पनेष्वेवं वापीकूपादिकल्पने । भूमिका कल्पनेष्वेवं पट्टिकादिप्रकल्पने ।। १२ ।। सन्धिक्रिया कल्पयोगात्कालयोगात्क्वचित्स्थिरा । करनिम्नं भूमिनिम्नं कुंभनिनं क्वचिन्मतम् ।। १३ ।।
खङ्गनिम्नं महानिम्नं निम्नं नानाविधं क्वचित् । कल्पनाई प्रकर्तव्यं शैलदार्विष्टिकास्वपि ॥ १४ ॥
सौवर्णराजतताम्रपित्तलादिलोहपट्टिका
सिह्मासनपीठिकादिषु संयोजन करणीयमिति च क्रमोऽवश्यं कार्यज्ञैर्ज्ञेय इति
भावः ॥
किञ्च सोपानादिकल्पने शिलामये, शिलामध्यभागे, सिन्दूरसुधालेपनं, दारुमये सोपानादिकल्पने तन्मध्यभागेऽय:कोलकर पट्टिकादियोजनमित्यादि क्रमतो नानाविधकल्पनाई नानाविधद्रव्य सम्मेलनं यथाप्रमाणं यथाबलं करणीयमिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
तथाकल्पने कविनिर्माणेषु करनिम्नाख्य सन्धियन्धक्रमः, कचित्कल्पनेषु कुम्भनिम्नाख्य सन्धिबन्धक्रमः कचिन्महानिनाख्य सन्धिबन्धक्रम इत्याद्यनेकरूपं सम्धिबन्धनिर्माणसंयोजन
"
"

Page #668

क्षुद्रपट्टयुता वापि जलपट्टान्विता कचित् ॥५॥ वारकान्तयुता वापि युक्ता मकरतोरणैः ।। मुख्यरेखाकवचिता महानामान्धिता क्वचित् ॥ ६ ॥ तोरणैर्जालकैनाडैः क्षुद्रकोणैश्च संयुता। सुधालेपितका वापि फलकाघटिताथवा ।। ७॥ नानाप्रमाणलमिता योजनीया क्रियाका । क्षुद्रावरणमानेन क्वचिद्योज्या लुपा मता ॥ ८ ॥ विमाने शिखरप्रान्ते मण्डपान्त वराटके । गोपुरद्वारवलभीप्रान्ते वा पादकान्तके ॥ ९ ॥
किश्वेतादालुपाख्य कल्पनां देव भूपप्रामादविमानशिखरादिस्थानेषु कचिक्षुद्रपट्टयुतां वचित्पर्य पीठडोलादिषु जलपट्टयुतां कचिद्वारकान्ताख्यकल्पनयुतां कश्चिन्मकरतोरणमध्यरेखिकामहानासादिकल्पनसहिता वा कारयेदिति विकल्पः ॥
किच विमाने शिखरप्रान्त इत्यादिः स्पष्टार्थः । अथापि काचयाख्यायते । यथा --- विमानशिखरतलगलमध्यकातलशिखरपादिस्थानेषु, मण्टपगोपानसीप्रान्तभागेषु वराटकाख्य. स्तम्भप्रस्तरान्तर्भागेषु स्तम्भानां वा कचिन्मौलिभागे तदुभयपक्षकल्पितकुमुदादिचित्र स्थान ममीपे गोपुरादिसकलविधद्वाराणामुपरि पार्श्वयोर्भागयोः कचिद्गवाक्षादिद्वारस्थानेषु समन्ततः प्रान्तभागेषु

Page #669

द्वारचित्रप्रतोल्यां वा चूलीहर्यप्रतोलिषु । सभाशिखरभागान्ते गृहद्वारान्तिके तथा ।। १० ॥ वेदिकाप्रान्तभागे वा पठिाद्यन्तम्थले तथा । शालाद्वारोपरिप्रान्ते भौमप्रान्ते तथैव च ॥ ११ ॥
खलूरिकाप्रान्तभागे वीथिकाप्रान्तभागिके । स्थूपिकाकल्पने वापि वलभीकल्पने तथा ॥ १२ ॥ सेतुनेत्रप्रान्तभागे गोपानस्यादिके स्थले । आयव्ययसमोपेता नानामानप्रकल्पने ॥ १३ ॥ द्विमुखा त्रिमुखा वापि तक्षणाद्वर्धनादपि । संयोज्या च वियोज्या च संयोज्या दैवकल्पने । मानवे कल्पने वापि दारिका शिल्पिभिः क्रमाद् ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
लुपालक्षणकथनं नाम त्रिषष्टितमोऽध्यायः॥
सभाकूटादिशिखरकलशाधारभूतकर्णिकाद्वारसमीपस्थलेषु सर्वविधवेदिकाद्वारादिकल्पनमध्यप्रान्ततेलेषु चूलीगृहवलभीप्रान्ततलेषु खलूरिकावापासेतुकूपतटाकादिसोपानमुखभागप्रान्तनलेषु, स्थलान्तरत्रपि शोभाजनकेषु लुपाख्यकल्पनं यथामान, यथाबलं यथाशोभ

Page #670

६३८
अथ सकलविधस्तम्भलक्षणकथन नाम
चतुष्षष्टितमोऽध्यायः ॥
निर्माणस्य यथा भूमिराधारस्संप्रकीर्तितः । तथा तस्याधारमाहुः पादं शिल्पविशारदाः ॥ १ ॥
प्रयोज्य, कालक्रमेण कालादि योजनेन च दृढीकुर्यादिति लुपाध्यायलक्षणवाक्यार्थो ज्ञेयः ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्म वास्तुशास्त्रव्याख्यायां लुपालक्षणकथनं नाम त्रिषष्टितमोऽध्यायः॥
-
-
चतुष्षष्टितमोऽध्यायः ॥ अथास्मिंश्चतुष्षष्टितमेऽध्याये सकलविध स्तम्भाना स्वरूपलक्षणादिकं प्रतिपादयितुमादौ तादृशस्तम्भस्थापनावश्यकता तत्फलादिकश्च प्रति जानीते-निर्माणस्य यथा भूमिरित्यादिना । यथा वा सकलविधनिर्माणानां वसुन्धरा आधारभूता, तथा तादृश. निर्माणानां सर्वेषामपि स्तम्भा एवाधारभूताः। आधारं विनाधेयस्य स्थितिस्सर्वत्र न भवेदेव । किञ्च तादृशस्तम्भस्थापनेन

Page #671

६३९
सौकर्यञ्च सुखं शोभालाभः पादप्रकल्पनात् । तस्मात्तत्कल्पयेच्छिल्पी शिलालोहदु मेष्टकैः ॥ २ ॥
प्रयोजनान्तराणि च सम्पद्यन्ते । यथा ग्रामनगरादिवास्तुस्थलकल्पितगृह भवनादिनिर्माणेषु कुड्यस्थापनानन्तरं तन्निर्माणान्तर्भागस्थानेपु स्तम्भस्थापनेनैव शालाकूटनवरङ्गदेहल्यलिन्दाङ्गणादिजीयते । किन तादृश निर्माण परिसमात्यनन्तरं तादृशशालाङ्गणादिप जनानां नानाविषद्रव्यस्थापनश्यनभोजनादिविविध कार्याचरणत्रशात्परमं सुखमपि जायते । किन तादृशशालादिनिर्माणानां शोभा च जृम्भते । सम्भविहीन कल्पनस्य प्रायशो ग्रन्थान्तरेषु बासानत्वप्रतिपादनाच ||
।
तस्मादेवंरीत्या नानाविधोपकारकारणभूतस्तम्भानां स्थापनस्यावश्यकतां प्रतिपाद्याधुना तल्लक्षणजात्यादि भेद क्रममुदाहरति शिलालोहदुमेष्टकैरित्यादिना । शिलाभिः
शास्त्रकार:
सारवतीभिः कचिल्लोहमयैः कचिद्डु नखण्डैः कचित्सुधेष्टिकाघटनैश्च पादकल्पनानामेवं चातुर्विध्यं बोध्यमिति भावः । तथा च देवालय कल्पितगोपुरतला लिन्द तलमुखमण्डपादिषु सर्वेष्वपि कल्पनेषु शिलामयस्तम्भस्थापनमेव शुभम् । एवं दुर्गालिन्दभागेषु प्रामद्वारदुर्गद्वारनगरद्वारादिस्थलकल्पितवेदिकाङ्गणशालाविषु वाजिशालावारणशालावैद्यशालापाठशालान्यायशालादि
स्थानेषु परिव्राजकाचार्यवासयोग्य मठमण्डपादिक रूपनेषु आलोकन
,,
,

Page #672

६४०
खातपीठविभागेन द्विविधं तदुदाहृतम् ।
मण्टपादिकल्पनेष्वपि शिलामयस्तम्भस्थापनं शुभदम । चक्रवादिसकलक्षत्रियवासस्थानाख्यप्रासाद हर्म्यमहासदनभवनादिपु लोहमयस्तम्भस्थापन, तत्रैव कचिद्भागान्तरे द्रुमखण्डसुधेष्टिकाघटितस्तम्भस्थापनमपि मङ्गलकरमेव सम्पद्यते । अनयैव शेल्या धनिकानामितरेषां ब्राह्मणवैश्यशूद्रादीनां गृहभव नादिसकलविध. निर्माणेष्वपि द्रुमसुधेष्टिकास्तम्भस्थापनं मङ्गलायेत्युक्तं भवति ।।
इत्थं स्तम्भस्थापनार्ह स्थलक्रममुपदिश्य ततस्ता दशस्तम्भानां जातिक्रमादिकमाह - खातपीठविभागेनत्यादिना । नदीसेतुजलाशयसेतुतटाकदुर्गपरिघादेवालयमण्टपमानव गृहादिसकलविध . निर्माणेष्वपि पूर्वोक्तरीत्या निर्माणाधारभूतस्तम्भस्थापनं द्विविध भवति । यथा - खातस्तम्भकल्पनं, पीठस्तम्भकल्पनमिति । नदीसेतुजलाशय सेतुजलमध्यमण्ट पादिकल्पने पु भूमि खात्या तन्मध्ये स्तम्भं स्थापयित्वा पार्श्वभागेपु दृढ तरकल्पनं विधाय दृढीकृत्य तादृशस्तम्भमौलिभागेपु सुषिर(&Lors) कल्पनपटलादिकं स्थापनीयमिति तत्क्रमः । ३यश्च खातस्तम्भस्थापनशैलीपु कचिक्षुद्रग्रामगृहवाजिशालामृगशालास्थापने पु स्थलान्त. रेष्वपि समुचितेपु योजनीयेति शिल्पविदामाशयः ॥
किञ्च देवालयनिर्मितमण्डपादिस्थानेष भूपालयनिर्मित

Page #673

६४१
देवकान्तं ब्रह्मकान्तमिन्द्रकान्तमथापि वा ॥३॥ विष्णुकान्तं स्कन्दकान्तं सोमकान्तमिति क्रमात् । वर्तुलं चतुरश्रञ्च पडअन्त्वष्टपट्टिकम् ॥ ४ ॥ द्वादशाओं षोडशायं पादकल्पं विदुर्बुधाः ।
प्रासादभवनशालादिषु जात्यन्तरगृहभवनशालाङ्गणादिषु च समुचितस्थानेषु पूर्वोक्तरीत्याऽधिष्ठानं विधाय तदुपरि स्तम्भकल्पनं कार्यमिति खातस्तम्भपीठस्तम्भस्थापनक्रमो ज्ञेयः ।
अर्थतेषां स्तम्भानां तभणक्रम जात्यादिकमाह -देवकान्तमित्यादिना । (१) पूर्वोक्तरीत्या पनशिलाभिर्वा, लोहपटलेवों, सारदारुखण्डेर्वा सुधेष्टिकादिकल्पनेवळ कल्पितो वर्तुलरूपस्तम्भो देवकान्तस्तम्भः इति नामभाग्भवति । (२) चतुरश्ररूपस्तम्भः ब्रह्मकान्तस्तम्भः इति नामभाग्भवति । (३) पहश्ररूपस्तम्भः इन्द्रकान्तस्तम्भ इति नाम भजते । (४) अष्टाश्ररूपस्तम्भो विष्णुकान्तस्तम्भ इति नाम प्राप्नोति । (५) द्वादशाश्ररूपस्तम्भः स्कन्दकान्तस्तम्भ इति नाम प्रानोति । (६) षोडशाश्ररूपस्तम्भः सोमकान्तस्तम्भ इति नाम प्राप्नोति इति मान्बयो ज्ञेयः । किवदं स्तम्भषद्कं दृढाकारं नातिचित्रकल्पनमेकखण्डभामुरमिति भावः ।।
B.S.81

Page #674

६४२
पुरः पश्चात्सर्वतो वा कल्पस्तम्भप्रकल्पनम् ॥ ५ ॥ युग्मद्वेियुग्मसङ्कीर्णोपस्तम्भादिप्रकल्पनम् । सुप्रतीकान्तकं सूर्यकान्तं ब्राह्मणकान्तकम् || ६ || कैलास मेरुकं कान्तं तथा नन्दीशकान्तकम् |
अथैतादृशैकखण्डस्तम्भस्योपस्तम्भकल्पनवशात्संप्राप्तनाम
भासुरं स्तम्भषट्कमपि क्रमशो विवृणोति - पुरः पश्चादित्यादिना । (७) पुरोभागस्थल एवैकेनोपस्तम्भेन वोपस्तम्भद्वयेन वा क्वचिदुपस्तम्भत्रयचतुष्कादिना वा सहितः स्तम्भः सुप्रतीकान्तस्तम्भ इति नाम भजते ||
(८) पुरोभागे सव्यापसव्ययोः क्रमेणोपस्तम्भसहितः सूर्यकान्तस्तम्भ इति नाम भजते ।
(९) मध्यस्तम्भं परितश्चतुष्वपि दिग्भागेषूपस्तम्भकल्पनसहितः स्तम्भो ब्राह्मणकान्तस्तम्भनाम भजते }
(१०) एवंरीत्या द्विद्विरूपस्थापितस्तम्भस्तु कैलासकान्तस्तम्भ इति प्रसिद्धिः ।
(११) एवं रीत्या युग्मयुग्मद्वयक्रमकल्पितः स्तम्भो मेरुकान्तस्तम्भ इति नाम प्राप्नोति ।
(१२) स्तम्भ कल्पनेमा स्तम्भचतुष्कादिकल्पने वा शृङ्खलारूपेणावाद मोतिलं मिथस्संबद्धं मध्ये मध्ये रन्धान्वितं कल्पित

Page #675

६४३
इति द्वादशभेदेन स्तम्भानां कल्पनं मतम् ॥ ७॥ स्तम्भो नन्दिकान्तस्तम्भ इति च नाम भजतीति ।।
एवंरूपेण स्तम्भानां सर्वविधनिर्माणस्थापनयोग्यानां द्वादशविधा जातिरुक्ता ज्ञेया ।
१. देवकान्तस्तम्भः । ७. सुप्रतीकान्तस्तम्भः । २. ब्रह्मकान्तस्तम्भः । ८. सूर्यकान्तस्तम्भः । ३. इन्द्रकान्तस्तम्भः। ९. ब्राह्मणकान्तस्तम्भः । ४. विष्णुकान्तस्तम्भः। १०. कैलासकान्तस्तम्भः । ५. स्कन्दकान्तस्तम्भः । ११. मे रुकान्तम्तम्भः । ६. सोमकान्तस्तम्भः १२ नन्दिकान्तस्तम्भ इति ।।
किञ्च काश्यपीयमतमानसारादिशिल्पशास्त्रवास्तुशास्त्रलक्षणशास्त्रग्रन्थेषु प्रतिपादितमतान्तरस्तम्भजात्यादिशैली तु ग्रन्थविस्तरभिया नात्र प्रपन्च्यते । तच्च तत्रैव ज्ञेयमिति युक्तं पश्यामः ॥
तस्मादेवंरीत्याऽत्र प्रतिपादितस्तम्भकल्पनमेव प्रायशो मतान्तरस्तम्भलक्षणद्योतकं भवति । इदमेव देवभूपालमानववारणशालादिनानाविधनिर्माणस्थापनानुकूलमिति च भावः । किंचात्रोक्तद्वादशविधस्तम्भकल्पनशैल्येव पूर्वोक्तपाञ्चाल्यादिसप्तविधकल्पनशैलीद्योतकनिर्माणेषु स्थापनाही भवतीति शिल्प
समयः॥

Page #676

६४४
विभजे मानविच्छिल्पी योजयेत्स्थलयोग्यकम् | द्विभागं वा विभागं वा चतुर्भागमथापि वा ॥ ८ ॥ पञ्चभागञ्च षड्भागं सप्तभागं क्वचित्स्थले । अष्टभागक्रमात्सर्वमुत्सेधं सूत्रमानिते ॥ ९ ॥
जन्मनिक्षेपपद्मादिकल्पनं कल्पयेत्क्रमात |
किचात प्रतिपादितस्तम्भेपूपस्तम्भकल्पने कोऽपि नियमो Sवधार्य: । यथा वैतादृशोपस्तम्भकल्पनं तावत्खातस्तम्भेषु न सर्वथा योज्यम् । परन्तू पपीठादिसहितस्तम्भकल्पनेष्वेव कार्यम | तत्रापि कोऽपि शिल्पकार्यक्रमो यथा उपपीठ कल्पनापर किल स्तम्भस्थापनम् । तस्मात्तादृशोपपीठमौलिभाग सहितमथवा तादृशस्तम्भाधारनहितं योजनीयमिति सर्वथा न पृथक्कार्यम् ॥
--
किचोपपीठस्य नात्युच्छ्रायभागेऽपि योज्यम् । किन्तु यथात्रा मागधादिसर्वविधशैलीषु शोभा जायते तथा कार्येति भात्रः । इयमेत्र कल्पनरचना मनोहरा शिल्पसौष्ठव विद्भिरप्यङ्गीकृता । किञ्च स्तम्भमध्यभागादिषूपस्तम्भस्थापनशैलीं नानुमन्यन्ते शिल्पिनो वास्तुशास्त्रकाराश्चेति मतिः ।।
तस्मादेतादृशोपस्तम्भभागं
मध्यस्तम्भभागच द्विभागमथवा कचित्रिभागं चतुर्भागादिभागदशकावधिकं यथाभिरुचि स्तम्भानामन्नत्यानुगुणं वा वाञ्छानुगुणं वा विभज्य तत्र

Page #677

मूले मध्ये मौलिभागे पट्ट या योजयेत्क्रमात ॥१०॥ पिण्डिताय कराग्रं वा तक्षयेद्वा क्वचित्स्थले । कमलं रेखिकां कर्णनालं मध्यतलं तथा ॥ ११ ॥ व्रतेरुपरि पद्मश्च चित्रखण्डं कपोतिकम् । गजवाजनमुख्यश्च यथामानं प्रकल्पयेत् ॥ १२ ॥ चक्रयाकम्वरूपं वा सरूपमथापि वा । शारिकाशुकरूपं वा नानादेवस्वरूपकम् ।। १३ ॥ चित्रतोरणरूपं वा लताकुसुमरूपकम् । व्यालेभसिममकरगजाश्वादिस्वरूपकम् ॥ १४ ॥ भागेषु पट्टिकाभागेष्वन्यद्यच्च मनोहरम् । कल्पनं तत्प्रकर्तव्यं नानाटङ्कक्रियावटैः ॥ १५ ॥ प्रान्तरेखासमायुक्तं चित्रपट्टयुतं क्वचित् ।
चाङ्गेषु कमलं रेखिकां मध्यनालं कचिच्छैल्यन्तरेषु एकहस्तोन्नतिकप्रमाणं वा तन्न्यूनं कचित्तदधिकप्रमाणं वा कचिन्नानाङ्गणविभजनं कारयित्वा, तादृशाङ्गणतलेषु चक्रवाकचित्रं वा हंसीहंसशुकशारिकाचूनलताकुसुमादिचित्रं वा तत्रैव भागान्तरस्थिताङ्गणतलेषु व्यालरूपं वा वारणरूपमथवाऽश्वरूपं कचिन्मीनकुटुम्बरूपं, कचित्तोरणरूपं, कचिन्मनोहरचित्रपट्टिकारूपं नानाटङ्कादिक्षेपणतक्षणवर्धनषशात्करणीयमिति तत्कल्पनक्रमो बोध्यः ।।

Page #678

६४६
पीठिका बोधिका कुम्भं मौलिभागक्रियावटम् ॥ नानाचित्रसमायुक्तं चित्रपोतकसंयुतम् । कल्पनं कल्पये द्युक्त्या क्षेपयेत्तक्षयेत्क्वचित् ।। १७ ॥ उपपादप्रमाणेन पञ्चषाङ्गुलमानतः । किष्कुहस्तप्रमाणेन चैकहस्तप्रमाणतः ॥ १८ ॥ पृथक् तक्षणपद्मश्च सोपपीठपदक्रियाम् ।
किश्चैतादृशस्तम्भस्थापने कचित्तत्र तत्र कल्पितानेकाङ्गणप्रान्तभागेषु प्रान्तरेखाख्यचित्रकल्पनमथवा चित्रपट्ट चित्रपोतिकादिकं वा यथाभिरुचि विरचय्य, तादृशस्तम्भानां प्रस्तरभागेषु मौलिभागेपु च कचित्पीठिकाख्यकल्पनं वा, बोधिकाकल्पनं वा, कुम्भकल्पनं वा मण्डपशालामहाशालागोपुरालिन्दादिकल्पनानुगुणं तक्षयेदिति भावः । किश्चात्र सर्वविधस्तम्भस्थापने वङ्गाङ्गादिदेशेषु कल्पनीयतत्तच्चित्रादिकल्पनभेदप्रमाणेन वा पाञ्चाल्यादिशैली. प्रमाणेन वा शिल्पाचार्याभीप्सितक्रममानेन वा सहितं चित्रकल्पनादिकं च कचिद्योजनीयम् । तच्च प्रायशः स्तम्भानां मूलभागे उपपीठस्योलतले मध्यभागे मौलिभागे च क्रमान्मध्ये मध्ये चतुरश्रवर्तुलादिस्थलं निर्माय तदन्तरेवं कल्पनीयमिति भावः ॥
किन मध्यस्तम्भकल्पने वा उपस्तम्भादिकल्पनेषु वा किकुप्रमाणादिना विभक्तेषु भागेषु मध्यरेखिकासाहतोपस्तम्भकल्पनं

Page #679

६४७
मूलमोलितले योज्यं मध्यकार्यं पृथतम् ॥ १९ ॥ नोपपादो दारुकल्पे प्रशस्तः परिकीर्तितः । समक्रियं न्यूनहीनं कोणेष्वधिककल्पनम् || २० || समक्रियं वा सर्वत्र यथाशोभं प्रकल्पयेत् । सार्वदेशिक भेदेन शैलीभेदेन वा पुनः ।। २१ ।। शिल्पतक्षणभदन नानाद्रव्यविनिर्मितः । स्तम्भकल्पस्सोपपीठः कथितश्शास्त्रपारगैः || २२ ॥
क्वचिदधः पद्मोपद्मकल्पनयुक्तं कर्णिकागलकुमुदवाटिकारेखिकालताकुसुमादिनानाचित्रकल्पनं वा कार्यम् । इयन शैली प्रायशशिलास्तम्भेष्वेव कल्पनीया । दारुमयेष्विष्टिकामयेषु स्तम्भेषु कल्पनीयेति केचित । शिल्पशास्त्रविदामाशयस्तु शिलास्खेत्र कार्या नेतरत्रेति । तस्मात्पूर्वोक्तरीत्या शिलाभिलईव, दारुभिरिष्टिकाभिर्वा, कल्पितानां वेदिकाङ्गणशालादितत्तत्स्थलानुगुणप्रमाणभाजां स्तम्भानां नानारूपयुतानामेतेषां मौलिभागेषु तिर्यक्प्रस्तरतूलवलभ्याधारपृथुपट्टिकास्थापनाई लक्ष्णीकृत्य तलं तत्र तदचञ्चलं स्थापयित्वा तदुपरि तत्तत्कल्पनानुगुणमाच्छादनं च स्थापयेदित्यर्थः ।।
अपि च कचिद्रूपालप्रासादन्यायशाला महाशाला विशेष • शालाद्युत्तमकल्पनेषु स्थापनीयानां सम्मानां मुखभागेषु कचिङ्गलादि

Page #680

६४८
पुंवृक्षस्तिलकश्शालः श्रीपर्णश्चन्दनश्शमी । पादयोग्याश्चित्रयोग्याः सारवन्तश्च ये द्रुमाः || २३ ॥ वक्रवणेन हीना ये वायूपप्लववर्जिताः ।
॥
अग्निदाहविहीना ये स्मशानावासवर्जिताः || २४ ॥
देवालयविदुरा ये वल्मीकावा सवर्जिताः । दोषहीना ये तरवस्सारवन्तो महीरुहः || २५ ॥ गवाक्षद्वारडोलासु तिर्यक्पट्टादि केचन ।
स्थानेषु सौवर्णरजतादिपट्टिकां वा कचित्खण्डाख्य फल कान्तरकल्पनान्तरादियोजनं, कचिद्यविद्याधरगान्धर्वोरगादिविविध
चित्रफलका मेलनं वा कारयित्वा युग्मसंख्याकं कुड्य मुखद्वारमुखादिदोषहीनं स्तम्भग्थापनमेव सर्वेषां शुभकरमिति भावः ॥
एतात्रता प्रबन्धेन सङ्क्षेपतो विविधग्रामनगरादिवास्तुस्थानेषु कल्पनीयगृद्दभत्रनप्रासाददेवालय नानाशाला द्यनेककल्पनाई स्तम्भानां स्वरूपलक्षणजात्यादिकं प्रतिपाद्याधुना तादृशस्तम्भाई वृक्षान् निर्दिशति – पुंवृक्षस्तिलक इत्यादिना । ' तिलकरसाल: ' इत्यादिकः पाठः स्पष्टार्थः ॥
पूर्व द्रव्यस प्रणाध्यायप्रकरणे श्रेष्ठवृक्षप्रतिपादनेऽपि अत्र पुनरवश्यमेतादृशतिलकादिसारवृक्षैरेव रम्भादिदोषहीनः स्तम्भस्थापनमित्याशयेन प्रम्थकारस्योक्तिरिति भावो शेयः । धन

Page #681

६४९
फलकास्वपि पर्यङ्ककार्येष्वामनकर्मणि ॥ २६ ॥ कवाटादिकियाजालेष्वपि योज्याः प्रकीर्तिताः। सौवर्ण राजतं ताम्र पत्तलं वा क्वचित्स्थले ॥२७॥ पट्टिकं योजयद्युक्त्या द्रुमपाटप्रमाणवित् । चित्र सङ्कलनं शस्तमन्यकल्पेषु कीर्तितम् ।। २८ ।। समसूत्रं ममतलं समभित्त्यादिकल्पनम् । प्रस्तरोत्तरवेशार्थ बहिरन्तःक्रियान्वितम् ।। २९ ॥ वलीकोत्तरतूलादि युग्ममावरणादिकम् । तलपट्टिकया युक्तं मुग्वपट्टयुतन्तु वा ॥ ३० ॥ व्यालेभमुग्वयुक्तं वा यक्षाननयुतन्तु वा । नानाचित्रवलीनाझं शुकहमादिरेखिकम् ।। ३१ ।। युग्मक्रियं दोपहीनं कचिंदेकक्रियन्तु वा । मुधालेपनकं वापि श्लक्षणकं वा क्वचित्स्थले ।। ३२ ॥ यथाविभवतः कार्य स्तम्भकल्पनमीरितम् । शुभकालेऽलङ्कृतानां पादानां स्थापनं शुभम् ॥ ३३ ॥
स्थपतिब्राह्मणानाञ्च तोषणं माननं गवाम् । शिलाभिः कचित्ताम्रपित्तलादिलोहगवण्डरेता दृशदारुखण्डेः सुतनेष्टिकाभिर्वा यथाविभवं कल्पितानां विविधप्रमाणानां स्तम्भाना वनगन्धादिभिर्यथाशक्ति भूषितानां, कचिदावाहिताना वा स्थापन
8. 8.82

Page #682

६५०
कन्यकागीतिकं चापि शुभदं परिकीर्तितम् ॥ ३४ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे सकलविधस्तम्भलक्षण कथनं नाम
चतुष्पष्टितमोऽध्यायः ॥
समये स्वस्तिकपठनकन्यकागानमङ्गलवाद्यघोषणब्राह्मणार्चनस्थपतिप्रमुखमन्तोषणाद्याचरणन्तु भूयसे श्रेयसे कल्पत इति । मतान्तररीत्या स्तम्भलक्षणादिकं तु मानसारादिग्रन्थेषु ज्ञेयमिति ।।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां स्तम्भलक्षणकथनं नाम चतुष्पष्टितमोऽध्यायः॥
akot
..

Page #683

अथ धान्यगृहलक्षणकथनं नाम पश्चषष्टितमोऽध्यायः॥
देवानां भूमिपालानां ब्राह्मणानां विशेषतः। वैश्यानां सर्ववर्णानां धान्य शाला शुभप्रदा ॥१॥ तस्मात्तां सर्वयत्नेन स्थापयेल्लक्षणान्विताम् । देवागारेषु वायव्यामशान्यां वा विशेषतः ॥ २॥
॥ पञ्चपष्टितमोऽध्यायः ॥ अथ धान्यशालालमणकथनात्मकं पञ्चषष्टितमाध्यायमुपक्रमते - देवानां भूमिपालानामित्यादिना । देवालयेषु ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रादिवर्णगृहभवनहर्यप्रासादादिषु धान्यशालास्थापनन हारहरविरिचिवासवमुखाना वास्तुनाथप्रमुखाना वास्तुदेवानां, भूदेवीप्रमुखदेवीगणानाञ्च तृप्तिर्भवति । तेन च क्रमात मानवानां शुभपरम्पराप्राप्तिः । अत एतादृशक्षेमकारिणी धान्यशाला यथाविभवं भूपालादयस्सर्वेऽपि मानवाः स्वम्वगृहभवनादि. स्थानेषु शास्त्रोक्तलक्षणान्वितां स्थापयेयुरित्युपदेशः॥
ततस्ता दृशधान्यशालास्थापनस्थलानि निर्दिशति शास्त्रकारः देवागारेषु वायव्यामित्यादिना । सकलविधदेवानामालयेषु देवीनामालयेषु च द्वितीयतृतीयादिप्राकारस्थलेष्वथवा समुचितेषु स्थानेषु गर्भगृहसूत्रप्रसारणशैल्या वायव्यां दिश्यथवा दिशाया

Page #684

६५२
भूपालभवने स्थाप्या कौवे सालकान्तरे । शोषे वाथ मृगे रोगे शालान्ते मानवे क्वचित् ॥ ३
चत्वरद्वितयन्ते वा क्वचिदन्तर्वहिता । चतुरश्रं व्यासयुतं कल्पनं श्रमदं नृणाम् ॥ ४ ॥ पूर्वमुत्रथवा पश्चिमाननम् ।
मशान्यां तामिमां वागारधान्यशालां शिलाघटिता माहाविदिष्टिकायोजितां वा यथाविभवं स्थापयेत् ||
एवं ब्राह्मणक्षत्रियगृहभवनादिवास्तुस्थानेषु कौबेयां दिशि मध्यशाला सूत्र मारणरीत्या प्रकलरयेत । वैश्यशूद्रादिवर्णजानां गृहभवनादिवास्तुस्थानेषु शोषदेवभाग वा मृगदेव भागे वा विवाहशालासमीपस्थक्षुद्र गृहादिस्थानेषु वा तत्समीपे वा तामिमां धान्यशालां स्थापयेत् । अथवा कचिद्रामनगरादिकल्पनेषु एवंरीत्या प्रथमचत्वरस्थानसमीपे वा द्वितीयचत्वरस्थानसमीपे वा सेयं धान्यशाला स्थाप्या । अथवैवं गृहकल्पनसहितां वा पृथकल्पनयुक्तां वा नामिमां शालां गृहरूपां शालारूपां कूटकल्पनयुक्तां वा प्रकल्पयेदिति स्थलनिर्देशक्रमो ज्ञेयः । प्रन्थविस्तरभिया मतान्तरसत्र नाविष्क्रियते । तस्मादत्रोक्तशैल्या कल्पनीयस्यास्य धान्यशाला निर्माणस्य प्रमाणन्तु कचिचतुरश्रमानयुतं कचिदैर्ध्याधिक्यवद्धा प्रजानां धान्यादिसम्पद्रर्धकमिति भावः ॥
"

Page #685

कवाटानां द्वयं प्रायश्च ष्क क्वचिदीरितम् ॥ ५॥
किचेना हशधान्यशाला कलानन्य प्राथमिकद्वारन्तु पूर्वाननं स्थाप्यम् । अथवा तत्तत्कल्पनक्षुद्रगृहशालादिनिर्माणानुगुणमुदताननं वा पश्चिमाननं वा स्थापयेदिनि क्रमः। तथा चास्य धान्यशाला कल्पनस्यैतादाद्वारस्थापनक्रमस्तु वेलनण्यभानुर इत्युतरवाक्यप्रतिपादितनानाकबाटस्थापनकोणेति प्रतिभाति । कथम? ग्रामगृघु वा नगरगृहेषु वा स्थापित मदनमहामद नभवनादिस्थानेषु तदन्तिकस्थलेपु वा कचित्कल्लितभ्याम्य धान्यगृहनिर्माणस्य द्वारद्वयं स्थापनीयम । कथं ? वासववारुणदिशोरथया दक्षिणोत्तरयोरथवा दिशामु तिसृषु कुड्यस्थापन कारयित्वा एकस्यां दिशायां द्वारद्वयस्थापनं शुभकरमिति शिल्प समयः ।।
किश्च कलिङ्गद्राविडादिशैल्या द्वारस्थापनन्तु पूर्वोक्तरीत्या धान्यागारस्य दिशात्रयस्थलेषु भित्तिकल्पनमेकम्यां दिशायां द्वारमेकं स्थापयित्वा, तदुपरिभागे तन्मानं वा तत्प्रमाणहीनमानं वा द्वितीयद्वारं स्थापनीयमिनि क्रमः । एवङ्करणेऽन्तस्स्थापनीयधान्यादिग्रहणे मौकर्यमिति भावो ज्ञेयः । एवमत्र धान्यागारे द्वारद्वयमेव कार्यम् । न तु द्वारत्रयं द्वारचतुष्कमिति क्रमः । एवंरीत्या मण्डलाकारधान्यगेहन्थापनमपि केचिनेच्छन्ति शिल्पक्रियाविदः । अन्ये तु पलालादिना स्थापनीयतात्कालिकधान्यस्थानन्तु मण्डलाकारवच्छुभदमिति । एवंरीत्या स्थापनीयेऽत्र

Page #686

६६.१
पञ्चकट्य प्रमोपेता नातिश्लक्ष्णा न कर्कशा ॥ ८ ॥ चिकणैरिष्टिकाखण्डैः पाषाणैव क्वचित्स्थली । भूमिका कल्पनीयाsa गोशालायां विशेषतः ॥ ९ ॥ मध्यचत्वरयुक्ता वा चत्वरानेकमण्डिता ।
अपि चैतादृशद्वार भागे यथाभिरुचि तदनुगुणप्रमाणभासुरं दृढकवाटयोजनं कारयित्वा एकद्विकदण्डसूत्रस्थलतरणानन्तरं तदन्तस्स्थले नानाङ्गणतलं सममानं स्तम्भैरसहितमथवा स्वशक्तिगोसंख्याद्यनुगुणं स्तम्भैर्हीनं वा कल्पनं साधयित्वा ताशकल्पनोपरिभागे पूर्वोक्तरीत्या दृढाच्छादनं स्थापयेत् । अत्राच्छादनं शिलामयमपि न दोषायेति मतिः :)
किवैतादृशगोशालाया भूमितलं चिक्कणखण्डैरिष्टिका घनखण्ड कचिलाषाणखण्डकैर्घनीकृत्य दृढीकृत्य नातिकर्कशतां नातिश्लक्ष्णता नीत्वा तादृशाङ्गणतलेषु कुड्यसमीपे वा पलालतृणतुषंगादिस्थापनस्थानं, गवां वृषभानां महिषाणाञ्च वत्सादीनान शयनादिस्थलं पृथक्कारयित्वा तेषां पट्टिकानिर्माणं कारयित्वा तत्समीप एव बन्धनरज्जु काण्डादिकं च स्थापयेत् । सति च गोवृषभ महिषादिबाहुल्ये पञ्चविंशतिगोबन्धनस्थानाख्यपचकट्यकल्पनमेकद्विकादिचत्वरम्थानच
यथास्थलवैशाल्यादिप्रमाणं
स्थापयेदित्यर्थक्रमश्च बोध्यः ||

Page #687

६६२
कल्पनीया विशालान्तर्भागिका रेखणान्विता ॥ १० ॥ वाजिशालाप्रमाणा वा क्वचित्कार्या नृपालये । मुखाङ्गणसमोपेता मुखनामादिभूषिता ॥ ११ ॥ कण्डूपट्टिकयोपेता क्वचित्कार्या प्रकल्पना । नातिनिम्नोन्नतस्था च न कण्टकमहीरुहा ॥ १२ ॥ न जलस्रावकण्ठा च गोशाला शुभदा मता। मुखे वा द्वारपट्टे वा गोदेव्याकारकल्पनम् ॥ १३ ॥
किञ्च कचिद्भूपालगोपालाद्यर्थ कल्पनीयगोशालायां तु वाजिवारणशालाप्रमाणशैल्या नानाकल्पनं कल्पयेदिति च तत्कल्पनक्रमोऽपि विज्ञेयः। किञ्चैतादृशमध्यचत्वरादिस्थानेषु गोवृषभादीनां कण्डूनिवारणशिलादण्डच निखाय प्राथमिकद्वारपुरोभागेषु तच्छालाकल्पनेन सहितं वा वियुक्तं पूर्वभागाङ्गणकल्पनं कार्यम । अथवा तादृशाङ्गणकल्पनस्थापनाभावे प्राथमिक द्वारभागसमीप एव मुखनासामुखभद्राख्यकल्पनं वा विधीयताम।
तस्मादेतादशलक्षणोपेतामेव स्थापनीयामिमां गोशालां प्रामनगरादिवास्तुभागेषु न निम्नत्वोन्नतत्वादिदोषदुष्टस्थलेषु स्थापयेत् । एवं कण्टकवृक्षसमीपे जलप्रस्रवणस्थलसमीपे वा वल्मीकस्थलसमीपे च गोशालामिमां न प्रकल्पयेत् । परन्तु यया रीत्या मानवानां सौख्यकारिणी गृहादिकल्पनरचना क्रियते

Page #688

६६३
वंशशालां शालां सौधकल्पयुतान्तु वा । सुकल्पनं गवां क्षेमकारणं परिकीर्तितम् ॥ १४ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे गोशाला लक्षणकथनं नाम पद्मष्टितमोऽध्यायः ॥
तयैव रीत्या इमामपि गोशालां शुभवास्तुस्थले तासां सुखदायिनीं मङ्गलकररचनोपेतां तोरणाद्यलङ्कृतां दीपस्थापनादिभासुरां च स्थापयेदिति भावः । क्वचिन्मागधवङ्गादिनिर्माणशैल्या गोशालानिर्माण मध्यचत्वरस्थाने एकद्वित्रिभौमकल्पनं नानावातायनशिखरभासुरमवश्यं कल्पनीयमिति च क्रमः स्थपतिनियोगकारिभिर्ज्ञेय इति ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्म वास्तुशास्त्रव्याख्यायां
गोशालालक्षणकथनं नाम
षट्षष्टितमोऽध्यायः ॥

Page #689

अथ ग्रामपुरद्वारलक्षणकथनं नाम
सप्तषष्टितमोऽध्यायः ॥
ग्रामाणामपि सर्वेषां दुर्गाणाश्च पुरामपि । मुखद्वारं व्यक्तरूपं यथामानं प्रकल्पयेत् ॥ १॥ गोपुरस्थापनाद्वापि महामण्टपकल्पनात् ।
सप्तषष्टितमोऽध्यायः ॥
अथ ग्रामनगरमुखद्वारभागे कल्पनीयकल्पनलमणकथनात्मकं सप्तषष्टितमाध्यायमारभते- ग्रामाणामपीत्यादिना । नत्र खलु मण्डकादिनानाविधप्रामाणां भद्रकसर्वतोभद्रादिनानाविधनगराणां च मुग्बद्वारस्थलमतिमनोहरकल्पनभासुरं दूरतो दर्शनेऽपि पथिकादीनां सुव्यक्तरूपं कल्पनीयमिति लक्षणवाक्यार्थः । केन वा प्रकारण तादृशग्रामनगरमुख द्वारं सुव्यक्तं कल्पनीयमिति चेदाह गोपुरस्थापनाद्वेत्यादिना ।।
प्रामाणां वा नगराणां वीथ्यादिसीमान्तिकस्थले समुचिते प्राच्यादिभागे जनगोवृषभवाजिवारणशकटादिगमनागमनयोग्यवैशाल्योन्नत्याद्युपेतं कवाटार्गलादिसंरक्षणसामग्रीलसितं स्थान मुखद्वारनाभभाग्भवतीति प्रसिद्धिः । तस्माद्रामलक्षणनगरलक्षणाध्यायोक्तरीत्या प्रामद्वारपुरद्वारनगरद्वारराजधानीद्वाराख्यस्यास्य मुखद्वारभागस्योपरि सुधेष्टिकादिभिनिभीमगोपुरनिर्माण

Page #690

६६५
महास्तम्भस्थापनाद्वा महावृक्षप्रवर्धनात् ॥ २ ॥
अट्टापथस्थापनाद्वा घण्टास्थानप्रकल्पनात् ।
वा पचभौमगोपुरनिर्माणं वा, सप्तभौम गोपुरनिर्माणं वा यथाभिरुचिविभवं स्थापयेत् । तस्मान्महामार्गादिषु गमनशीलानां जनानामेतादृशमुखद्वारगोपुरदर्शनेनैव दूरतः स्थानादयमत्र प्रामादिः इति बोधो जायेत इति भावः ||
अथर्वैतादृशपुरद्वारोपरि गोपुरस्थापनाभावे तस्य पुरद्वारस्य किञ्चिद्दूरे मुखभागे आलोकनशाला कल्पनरीत्या पश्र्चतलसहित सप्ततललसितं वा महामण्टपनिर्माणं कार्यम् । अथवा तादृश. मण्टपकल्पननिर्माणशक्त्यभावे घनशिलामयमहास्तम्भनिखननं वा वरम् । तथाकरणस्यापि विभवाद्यभावे वटाश्वत्थाद्युन्नततरुबृन्दवर्धनं वा तन्मुखद्वारसमीपे कार्यम् । अथवा कचिदट्टापथाख्यं स्तम्भरूपकल्पनं इष्टिकासुधादिकल्पितं वा तत्र फलप्रदम् । अथवा तादृशमुखद्वारदेहल्यादिस्थानेषु समयनिवेदकघण्टाबादनस्थलं कल्पयित्वा तत्र च महाघण्टां नीत्वा वादयेदिति । अय प्रकारो जीवानां क्षेमकर इति भावः ||
किश्वेतादृशभमयुतमण्डपकरूपन महा स्तम्भस्थापनादिकन्तु मामनगरराजधान्यादिमुखभागस्थलेष्वेव कार्यम् । न पर्वतोपरि कल्पित दुर्गनगरादिमुखद्वार भाग इति । तथाऽपि कचित्पद
8. 3. 84

Page #691

६६६.
तटासहितं वापि सन्निकृष्टमहीरुहम् ॥ ३ ॥ जलाशययुतं वापि नदीहदसमन्वितम् ।
सानुभागादिस्थानेषु स्थापितस्य प्रामनगरादेः मुखद्वारभागेऽवोक्तमहास्तम्भादिस्थापनमपि श्रेयस इति शिल्पसमयः ।
किन
च नानादेशगामिनां
पद्मकनगर सर्वतोभद्रनगरादिमुखद्वारस्थलं
महामार्गेण संयुतं कल्पयेन ॥
किमात्र महाप्रामनगरादिमुखद्वारसमीपे समुचिते स्थले पथिकादीनां वाजिवारणगोवृषभादीनां च विश्रान्तिस्थानकल्पनं यथाविभवं स्थापयेत् । अपि चैतादृशमुखद्वारसमीपभूमौ तटाकवापीकूपादिनिर्माणं यथास्थलविभवं कारयेत् । किञ्च कचित्सारबभागेषु अस्य द्वारभागस्य समीपे रसालपनसनारिकेलचूननागादीन्वर्धयेन । एतेनास्य मुखद्वारतलस्य स्पृहणीयता, सुखकरता च प्रतिपादिता ज्ञेया किन नगर प्रामादिमुखद्वारसभीपभूमौ एतादृशफल वृक्षच्छा या वृक्षादिवर्धनविभवेन तादृशनगरादेरन्तर्वासिनां जनानामत्यन्तारोग्यकरत्वं सौकर्यादिकञ्च भवेदिति ध्वन्यते ॥
अपि चात्र मुखद्वारतले मधुरजलस्रवणशीलताकादिकल्पनाद्यभाषे जलाशयस्थापनं वा नदीसैकतभागात्कुत्यानयनं वादावस्थापनं वा कार्यम् । किवा सुखद्वारस्थले कन्दुक

Page #692

६६०
सुरक्षितं योगर्भर्वा भृत्यकैरपि ॥ ४ ॥ सायुधन्तु पुरद्वारं रक्षणीयं विशेषतः । एकं द्वयं त्रयं वापि चतुष्कं मेलनं भुवः ॥ ५ ॥ विहारस्थानको पेतं दर्शनस्थानकं तथा । महापणश्रेणियुतं भूरिद्रव्यैर्युतं क्वचित् ॥ ६ ॥
वार्षिक मासिकं स्थानं पाक्षिकं वा क्वचिन्मतम् । लोहदारुशिला वेणुक्रयस्थानादिसंयुतम् ॥ ७ ॥
क्रीडास्थानाश्वारोहणस्थान मल्लयुद्धाजादियुद्धस्थानानि च यथास्थलविभवकल्पनमानं स्थापयेत । किखात्रैव स्थलान्तरे आलोकनकल्पनस्थानं निर्माय नगरबीथीतलादेतादृशमुखद्वारभागे एकं वर्त्म वा वर्त्मद्वयं वा नगरलक्षणप्रकरणोक्तरीत्या चतुर्ष्वपि दिग्भागेषु मार्गचतुष्कं वा कार्यम् । अतः पूर्वोक्तरीत्या तादृशद्वारमार्गचतुष्केन सह देशान्तरगामिमहापथसम्मेलनं कारयित्वा तेषु स्थानेषु यथास्थलविभवं कचित्प्रतिवर्ष प्रतिमासं प्रतिपक्षं वा संघीभूय नानाविधद्रव्यक्रयविक्रयशीलानां वणिजां निवासस्थानं तड़ी द्रव्यस्थापनस्थानच कल्पयेत् । किच स्थलान्तरे कचिद्भागे भूरिप्रमाणवचा म्रपित्तलकांस्यादिलोहानां क्रयस्थानं, कश्चिद्भूरिदारुफलकादिक्रयस्थानं, कचिद्धनशिलावेणुप्रमुख द्रव्य क्रयस्थानानि एसा दश द्रव्यथर्ग निर्माणशालादीनि च स्थापयेत् ||

Page #693

तद्भागकोणेषु चण्डालानामपि कचित् । पुलिन्दानां किरातानां मांसविक्रयिणामपि ॥ ८ ॥
नांचानामपि दिकोणे स्थानं भूमिवशान्नयेत् । स्थलयोग्यं खलस्थानं क्वचित्तत्रैव कल्पयेत् ॥ ९ ॥
नृत्तस्थलयुतं वापि लोहकार्यालयान्वितम् । मुखद्वारं कल्पनीयं सुखदं शिल्पिभिः क्रमात् ॥ १० ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
प्रामपुरद्वारलक्षणकथनं नाम सप्तपष्टितमोऽध्यायः ॥
किश्चैतादृशमुखद्वारस्य बहिर्दूरतस्स्थले, चतुर्वपि दिकोणेषु यथास्थलविभवं चण्डालपुलिन्दकिरातमांसविक्रयिणां आवासस्थानानि च स्थापनीयानीति । अपि चास्य मुखद्वारकल्पनस्य ममीपस्थले ब्रीहिचणकगोधूमादिसमीकरणाखिलभूमि निर्दिशेत् ॥
किश्च नगरादिद्वारभागस्थानेषु स्थपतिभूपालप्रमुखेच्छया स्थलविभवेन च मदिरागृहं नाटकशाला नानाविधक्रियाशालादींश्च जनसौकर्यदायिनः प्रकल्पयेत् । किञ्च येन वा प्रकारेण पथिकानां श्रान्तानां अन्येषाश्चात्र मुखद्वारभागसमीपस्थले सुखादिर्भवेत्तथा

Page #694

६६९
अथ मार्गलक्षणकथनमार्गशालालक्षणकथनात्मको अष्टषष्टितमैकोनसप्ततितमाध्यायौ
कुलकरूपौ ॥
दुर्गमार्गः स्थापनीयः स्थलमानवशात्क्वचित् । पञ्चदण्डप्रमाणेन हीनस्तु न सुग्वप्रदः ॥ १ ॥
युक्त्या शाल्पा भरूह्य नानाविधकल्पन करणीयमिति सझेपतो ग्राममुख द्वारनगरमुख द्वारलक्षणं प्रतिपादितं बोध्यम् ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकांवरचितायां प्रमाणबाधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां ग्रामपुरद्वारलक्षणकथनं नाम
सप्तपष्टितमोऽध्यायः ॥
॥ अष्टषष्टितम-एकोनसप्ततितमाध्यायौ ॥
अथ मार्गलक्षणमार्गशालालक्षणकथनात्मको अष्टषष्टितमैकोनसप्ततितमाध्यायौ कुलकरूपौ प्रतिजानीते - दुर्गमार्गः स्थापनीय इत्यादिना। पूर्वोक्तग्रामनगरमुखद्वारभागतलमारभ्य तत्र तत्र प्रामान्तरनगरान्तरदेशान्तरादिगमनाथ कल्पनीयमार्गस्तु साधारणदण्डदशकवैशाल्य सहित एव स्थापनीयः । कचित्तन्यूनप्रमाणसहितो वा, तदधिकप्रमाणयुतो वा मार्गस्थलविभवानुगुणं

Page #695

६७०
गिरिदुर्भसरण्यान्तु किञ्चिन्न्यून प्रमाणकम् । कल्पनं पक्तिसंयुक्तं विश्रान्तिस्थलकान्वितम् ॥ २ ॥
क्वचित्करग्रहोपेतं नुन्नसत्वं सभूरुहम् । क्वचित्सानुपुरद्वारायनमानं प्रकल्पयेत् || ३ ||
महीधरनदी जलाशयादितलप्रान्तस्थल वैशाल्यानुगुणं च स्थापनीय इति मतान्तरमानक्रमश्च वोध्यः ॥
किन दुर्गलचणप्रकरणोक्तरीत्या महीधर मौलिभागे यदि दुर्गनगरं निर्मितं तदा तादृशदुर्ग गिरिदुर्गनगरगमनार्ह मार्गवैशाल्यन्तु स्वशक्तिस्थलविभवानुगुणं योजनीयम् । अथापि सर्वथा न साधारणदण्डपकवैशाल्यहीनता कार्या । पर्वतमौलिकल्पित दुर्गनगर मार्गस्यैतादृशमार्ग वैशास्यकथने मार्गान्तरवैशाल्ययोजनक्रमस्तु न कथनीय एव । तत्र तत्र स्थलानुगुणं मानलक्षणप्रकरणप्रतिपादितरीत्या च मार्गवैशाल्यादिकं योजनीयमिति भावः कार्यज्ञैर्ज्ञेयः ॥
किन सर्व देशेषु पर्वताद्यन्नत स्थलारोहणार्थं कल्पनीयेषु सोपानमार्गेषु सोपानरहितशकटादिगमन योग्य मार्गेषु च मध्ये मध्ये गमनशीलानां विश्रान्तिस्थलकल्पनं, कचित्तादृशमार्गम्यो भयोरपि पार्श्वयोर्भृग्यादिस्थलादेरत्यगाधताद्युपेतस्थलेषु जनानामश्वादीनाश्च पार्श्वभाग पतन भयनिरासाय सौकर्यहेतवे च करग्रहास्यकट्यकरूपनं चावश्यं कार्यमित्युपदेशः ॥

Page #696

६७१
प्रतोली मानगणनाद्विगुणं त्रिगुणं तु वा । कुल्या सेतुयुतं वापि महासेतुयुतं कचित् ॥ ४ ॥ पक्षयोरसलिलस्रावो वनकल्पन मेदुर: ।
"
किञ्च सानुपुरं = पर्वतसानुभागनिर्मितनगरं तस्य द्वार - माशाल्यादिकं तु नगर मार्गवैशाल्यसम्मानं वा तादृशसानुतटवैशाल्याद्यनुगुणमानं वा योजनीयमिति प्राचां व्यवहारः । शास्त्रकारस्याशयस्तु प्रामत्रीध्यादिषु यद्वैशाल्यं तद्दूिगुणितमानं वा त्रिगुणितमानं वा ग्रामद्वारमार्गादिषु योज्यम् । एवंरीत्या पद्मकादिनगरवीथीषु शाल्यं कृतं द्विगुणितमानं वा तत्त्रिगुणित वैशाल्यं वा नगरमार्गस्य नेयमिति क्रमः ॥
किन पूर्वप्रतिपादितरीत्या वीथी मार्गलक्षणकथनप्रतिपादितरीत्या ग्राममार्ग नगर मार्गराजवानीमार्ग महामार्गादिषु एतन्माननयनमपि सतां सम्मतमिति मतभेदेन प्रमाणमुक्तं बोध्यम 'प्रतोली मानगणनाद्विगुणं त्रिगुणं तु वा' इति ॥
www
किर्खेत । दृशवैशाल्य सहितस्य देशान्तरनगरान्तरगमनयोग्यस्थ मार्गस्य मध्यभागे स्थलान्तरे वा जलाशयकुल्यादीनां तिर्यग्गमने ताराकुल्यादिमानानुगुणं विधाय तत्र बनकल्पन सेतुस्थापनं कारयित्वा तत्सेतोरुपरि तादृशमार्गप्रसार प्रसारयेदित्यर्थः । किवंरीत्या कचित्तादृशमार्गमध्यभागे नदी महानदीहदादीनां
9

Page #697

६७२
महाजलगतिस्स्थाप्या रे दूरतरेऽपि वा ॥५॥ नदीमेलनकल्पो वा चाब्धिमेलनकल्पनम् । मध्योन्नतिः पार्श्वनिम्नं धनकल्पनसंयुतम् ॥ ६ ॥ शिलाखण्डैः कुम्भिखण्डेनमेंदुरकल्पनम् । गजपादैरश्वपदिमदितं च दृढीकृतम् ।। ७ ॥
जलनेत्रयुतं वापि स्थलनेत्रयुतन्तु वा। तिर्यग्गमने दृढभूमिलम्बन स्तम्भस्थापनपूर्वकं घनसेतुकल्पनं कार्यमिति च शिल्पसमयः ॥ ४ ॥
__ किञ्चास्य मार्गम्य पक्ष योरुभयोरपि पनवर्पितसलिलादिनिस्मारणाही कुल्यां कचिन्महाकुल्याच खातयित्वा तस्यास्तस्य मार्गस्य च पार्श्वतटं शिलाखण्डघटनादिना दृढकल्पनं विधाय च तादृशमार्गोभयपक्षकुल्यामासन्नजलाशयेषु वा हदेषु नदीषु वा कचित्समुद्रेषु योजयेत् । तदानीभेव तद्वारा झटिति वर्वादिजलस्रावो भवेदिति भावः ॥
किश्चैतादृशमार्गतलं घनशिलाघटितं कारयित्वा कचित् कुम्भिखण्डाख्यबृहच्छिलाघटितञ्च कारयेत् । किञ्च तादृशमार्गमध्यतलं प्रान्ततलञ्च पूर्वोक्तरीत्या गजपादाख्यमर्दनशिलाखण्डैः कचिदश्वपादाख्यमईनशिलाखण्डैद ढकल्पनं मेलयित्वा कचित्ताहशमार्गतले घनवर्षितजलनिस्सरणार्थ जलनेत्राख्यं सरन्ध्रपनशिलामेलनमुभयोः पार्श्वयोः कारयेत् ।।

Page #698

कल्पनं विविधाकारं कण्ठालस्थलसंयुतम् ।। ८॥ वकुलस्तिनिशोऽश्वत्थो वटश्च ककुभादयः। वर्धयेत्तान्त्रिशेपेण छायावृक्षाश्च ये मताः ॥ ९ ॥ पक्षयारुभयोरेवं विश्रान्तिस्थानकषु च । कूटिकामुखभागेषु मार्गमेलनकेषु च ।। १० ।। वैशाल्यं द्विगुणं स्थाप्यं कल्पनं तत्र सम्मतम् । मार्गलक्ष्मशिलोपेतं स्थानलक्ष्मशिलं क्वचित् ॥ ११ ॥
किञ्च तादृशमार्गप्रान्तभियतलयोः बकुलतिनिशाश्वत्थवटककुभादीञ्छायातरून्वर्धयित्वा तदधोभागेषु कण्ठाल स्थापनस्थलमेक हस्तप्रमाणोन्नतिकं शिलाकल्पनभिष्टिकाकल्पनं वा कचिसोपानं प्रकल्पयेत् । किञ्चतादशलक्षणान्वितरयास्य मार्गस्य कचिन्मार्गान्तरमेलने सति तत्स्थाने द्विगुणितप्रमाणं वा, त्रिगुणितप्रमाणं वा वैशाल्ये योजनीयम । एवमेतादृशमार्गतले कचिद्विश्रान्तिस्थानस्थलेषु कुटिका मुखाख्यरक्षकावासस्थानेषु च किञ्चिद्धशाल्याधिक्यं कार्यमिति लक्षणवाक्यार्थः । अपि चैतादृशरक्षकावासस्थानकल्सनलक्षणादिकन्तु उत्तराध्याये प्रतिपादयिष्यते ।।
किञ्चैषु मार्गभागेषु नगरानगरान्तरदूरज्ञानार्थमेकघटिकाकालगमनायं शिला, घटिकात्रयकालगमनाईयं शिलेत्यादिदूरप्रमाणप्रदर्शकचिह्नितां शिलां कचित्तत्तद्रामपुरनगरारण्यमहीधरादि.
B.S. 85

Page #699

६७४
नदीहदतले वापि महीधरतलेऽथवा । क्वचित्स्थलक्शात्मानं कारयेद्दढकल्पनम् ।। १२ ।
क्वचित्स्थलवशान्निम्नमुन्नतं च प्रकल्पयेत् । सेतु मार्गप्रान्तपक्षकल्पनं घनशैलकम् ॥ १३ ॥
पादप्रसर्पणाद्वापि महापाद प्रसर्पणात् । पङ्क्तिमस्पर्शनीया सलिलस्थलकल्पनम् ॥ १४
अगाधस्थलमार्गेषु योधस्थानयुतं क्वचिद ।
स्थानप्रदर्शक चिह्नयुतां शिला च यथाप्रमाणक्रम स्थापयेत् । किवतादृशलक्षणान्वितं मार्गतलं कचिन्नदीहद महीधरजलाशयादिस्थानसमीपगाऽपि यदि तदा विविधकार्यादिसौकर्यहेतवे क द्वैशाल्यहीनं वा प्रकल्पयेत् । तथा तादृशस्थलादिषु सेतुकल्पने क्वचिन्निम्नमान कचिदौन्नत्ययुन तत्तत्स्थलवशात प्रकल्पनीयम् ॥
कि तादृशमार्गमध्ये सेतुकल्पनस्य पक्षयोरुभयोरपि घनशिला कल्पनमङ्गणविभक्तं तथा दृढपादप्रसरणविभक्तं, महापादप्रसरणविभक्तञ्च कचित्कारयित्वा नदीहद जलाशयादि सलिलप्रहणार्थं मार्गतादधोभागे घनशिलाघटित सोपानकल्पनं ससौधलेप कारयित्वा तदशसोपानमार्गस्थलेषु तत्स्थलरक्षकयोधस्थानश्च प्रकल्पयेत् । राजधान्यादिमहानगरवीथी भागेषु एतादृश

Page #700

६७५
तिर्यमार्गेऽथवा शाखामार्गेष्वपि करग्रहम् ।। १५ ।।
शृङ्खलाकलन वापि मित्तिकल्पनमव वा । कलशस्थापनैर्युक्तं स्थलयुक्तप्रकल्पन५ ।। १६ ।। क्वचिदङ्गणकोपेतं बहिरन्तस्तु वा एरः । मध्ये मण्ट संयुक्तमथवा व कारयेत् ॥ १७ ॥ पार्श्वारामयुतं कार्यं क्वचिद्वर्त्म महायनन् । युक्तयाऽन्यत्कल्पयेच्छिल्पी प्राणिनां सुखदायकम् ॥
इति विश्वकर्मणी विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
मार्गलक्षण मार्गशालालक्षणकथनात्मकौ अष्टषष्टितमै कोनसप्ततितमाध्यायाँ कुलकरूप ॥
मार्गस्थलेषु तिर्यङ्म र्गेषु कचिच्छाखामार्गेषु च करग्रहकल्पनं वा शृङ्खलामेलनं वा प्रकल्प्य तादृशस्थलेषु क्षुद्रकुड्य कल्पनं सशिखरं क्वचिदङ्गणकल्पनं तत्स्थानस्य बहिः प्रदेशे वाऽन्तः पुरप्रदेशे वा कचिद्विश्रान्तिकल्पनं च योधकानां पथिकानाञ्च प्रकल्पयेदिति
तत्क्रमः ॥
किता दशलक्षणान्वितस्य मार्गस्य महामार्गस्य चोभयपक्षयोरारामादिस्थापनं कूपत्रापीसहित प्रकल्पयेदिति क्रमः । एवमेतादृशमार्गस्थापनन्तु मानबगोमहिषादिसर्व जन्तूनां च सुख

Page #701

अथ मार्गविश्रान्तिस्थलकरूपनलक्षणकथनं नाम सप्ततितमोऽध्यायः ॥
सर्वत्र मार्गभागेषु कल्पनं भयनोदकम् । सायुधानां भटानाश्च स्थितिधैर्य प्रदायिनी ॥ १ ॥ तस्मात्तत्कल्पयेच्छिल्पी कोशमात्रस्थलादिषु । श्रान्तानां पथिकानाञ्च विश्रान्तिस्थानकैर्युतम् ॥
प्रकल्पनादियुतं प्रकल्पयेदिति सङ्ग्रहेण मार्गलक्षणमार्गशालालक्षणमुक्तं बोध्यम् ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्म वास्तुशास्त्रव्याख्यायां मार्गलक्षणमार्गशालालक्षणकथनात्मक अष्टषष्टितमैकोनसप्ततितमाध्यायौ |
॥ सप्ततितमोऽध्यायः ॥
अथ मार्गविश्रान्तिस्थल निर्माणलक्षणकथनात्मकं सप्ततितमाध्यायं प्रतिजानीते - सर्वत्र मार्गभागेषु इत्यादिना । पूर्वोक्तरीत्या ग्रामान्तरनगरान्तरदेशान्तरगमन योग्य मार्ग महामार्गादिस्थानेषु क्रोशप्रमाणपरिमितेषु मध्ये मध्ये खड्गाद्यायुधधारिपुरपालक मार्गपालकादिस्थान निर्माणन्तु तन्मार्ग द्वारगमनशीलानां

Page #702

६७७
दृढमण्टपकल्पं वा दृढकूटप्रकल्पनम् । दण्डिकाकल्पनं वापि नानामनममन्वितम् ॥ ३ ॥
पथिकादीनां चोरदुष्टसत्वादिभयनिवारण हेतुर्भवति । किञ्च तेषां पथिकादीनां धैर्यप्रदत् । तस्माद्भूपालादिभिरवश्यं मार्गभागेषु प्रतिक्रोशपरिमाणस्थलेषु, अरण्यभागेषु क्वचित्तदधिकमानेषु वा तायोवस्थाननिर्माण कार्यम ||
तादृशस्थानेषु क्वचित्समीपे वाऽध्वगमनादिना श्रान्तपथिकविश्रान्तिस्थानाख्यं मण्टपरूपकल्पनं, अथवा मध्यभागे समुचितप्रमाणं चत्वरस्थलं प्रकल्पयित्वा तत्स्थलं परितोऽङ्गणकल्पनत्रशात्कूटकल्पनाख्यनिर्माण कार्यम् । अथवा क्वचिद्ग्रामान्तरगामिषु क्षुद्रमार्गमध्यभागादिस्थलेषु दण्डिकाकल्पनाख्यमतिदैर्ध्य देकाङ्गणं वा निर्मापणीयम् । एवंविधेष्वेतादृशकल्पनेषु सर्वत्र श्रान्तानां पथिकादीनां श्रमापनोदनक्षमान्यासनकल्पनानि विविधप्रमाणानि कचित प्रकल्पयेत् । तथा स्थलान्तरे तेषां तात्कालिकपाकादिनिर्माणार्हस्थलं सचुल्लीकं सौकर्यदायीनि
कल्पनान्तराणि च निर्मापयेदित्युपदेशः ||
किन पूर्वोक्तेषु मण्टपकूटादिविश्रान्तिस्थानेषु मध्यचत्वराङ्गणसमीपस्थ कुड्या दिस्थानेषु दर्शनीयेषु तेषां पथिकादीनामुल्लासजनकानि देवगन्धर्व नलनहुषादिभूपालादीनां चित्रकल्पनानि

Page #703

६७८
त्रिभूमिगोपुरं वापि पञ्चभूगो पुरन्तु वा । सप्तभूगोपुरं वापि पृथुस्तम्भयुतन्तु वा ॥ ४ ॥ योजयेत्कल्पविच्छिल्पी दृढं सुव्यक्तकल्पनम् । देवगन्धर्व भूपालचित्र मासुरकुड्यहम् ॥ ५ ॥
नानाङ्गणसमोपेतं नानापक्तिविराजितम् । मध्यचत्वरयुक्तं वा सविमानतलं क्वचित् ॥ ६ ॥
संयोज्यानि । किञ्चैतादृशविश्रान्तिस्थानाख्यकल्पनस्य प्राथमिकद्वारोपरिभागेषु वा तारम्थलस्य पुरतः किञ्चिद्रस्थले वा सति बहुविभवे भूमिम्बनपूर्वकं त्रिभौमगोपुरं वा पचभौमगोपुरं वा कचित्समभौमगोपुरं वा पूर्वोक्तरीत्या सुव्यक्तकल्पनं स्थापयेन । किञ्च विश्रान्तिस्थलेष्येवं गोपुरनिर्माणस्य फलन्तु पुरद्वारभागकल्पितगोपुरस्येवोह्यमिति भावः ॥
चिकचिल्लावाल्यादिशैलीषु एतादृशविश्रान्तिस्थानद्वारगोपुरसमीपे तत्सहितं वा पृथङ्नानासोपानसंयुक्तनानाङ्गणकल्पनमवश्यं स्थापनीयमिति लक्षणवाक्यार्थः । अस्य विशदार्थस्तु मार्गमध्यभाग संप्राप्तत तत्स्थलनिनोन्नताद्यनुगुणं क्वचित्पञ्चषसोपान कल्पनं क्वचिद्विशत्यधिक सोपानकल्पनं वा स्थापयित्वा तदुपरिभागेषु मध्ये मध्ये चत्वरविभक्ताने काङ्गण कल्पनं स्थापनीयमिति ||
"
-

Page #704

६७९
सव्ये सव्येतरे भागे कण्ठालस्थापनं वरम् । वटोऽश्वत्थो नारिकेलः पनसम्महकारकः ॥ ७॥ वर्धनीयाः कुन्दलताः पूगनारङ्गभूर्जगाः । पुन्नागथापि नागाश्च निष्कुटाः क्वचित्स्थले ।।
किम्चात्राक्तता दृशकल्पनप्रमाणादिकं तु स्थ पतितनकादिभिरवोह्यमिति नियमः । तथा च तत्तभागेपथिक सख्यानुगुण दोपहीन शुभस्थलप्राप्त्यनुगुणं च दण्डकमानं वा दण्डद्वयमानं वा कचित्तदधिकमानं वाऽङ्गणतलं विभज्य तदनुगुणं च वरभागादिकञ्च मात्वा घनेष्टिकाशिलाखण्डादिभिर्घनकल्पनावरणं नेयमित्यादिक्रम
ऊह्य एत्र।
तस्मादेतादृशविश्रान्तिस्थानकल्पनस्य सव्यभागे वाऽपसव्यभागे वा कचिदुभयपार्श्वयोश्च घनशिलाभिः कण्ठालस्थापनमवश्यं कार्यम् । तदेव पथिकानां भारवाहिना विश्रान्तय इति भावः । कण्ठालकल्पनं नाम मानवादिमिलितलधारितभारावरोहणयोग्यमेकदण्डोन्नतिकघनशिला घट नमित्यर्थः (द्राविड्यां Homeprr स्थलमिति प्रसिद्धिः)॥
किञ्च सर्वत्रतादृशविश्रान्ति स्थानकल्पनस्य वास्तुभूमौ वा तदासन्न शुभवास्तुभूमौ वा तत्रत्यनदीतटाकदादितीरभागे वा वटाश्वत्थपुन्नागनारिकेलपनससहकारादिवृक्षवर्गान् लतावांश्च

Page #705

६८०
जलाशयः पल्वलश्च कर्तव्यः ः पृथुवारकः । वाहस्थानं वृषस्थानमन्तिके कारयेद्बुधः ।।
क्वचित्तु मदिरागेहं प्राणिनां सुखदायकम् । तृणस्थानमथान्यच्च कल्पयेत्क्रोशमात्रके ॥ १० ॥
पूर्वापर गृहद्वारयोधस्थानं प्रकल्पयेत् । द्वारालङ्करणं कार्यमन्यच्च शुभदर्शनम् ॥
चतुर्वर्गप्रदीपाठ्यं पञ्च गेहसमन्वितम् ।
फलदायिनस्संवर्धयेत् । एतद्वर्धनेन तन्मार्गगमनशीलानां पथिकादीनां बहुधोपकृतिरिति भावः ॥
किश्चैतादृशवृक्षाणामधाभागं वा तत्समीपस्थले वा समुचित धान्याढकादि भारवहन व्यग्रशकटवृषभाद्यवरोहणस्थानमवश्यं कल्पनीयम् । तत्रैव क्वचिन्मदिरागेहं वा यथेप्सितं स्थलान्तरे कोणान्तरे वा दूरम्थले स्थापयित्वा शकटादिभारवहन परिश्रान्तवृषभोवाजिवारणादिजीवानां क्षुन्निवारणार्ह तृष्णादिस्थापनस्थानानि वैश्यवर्गद्वारेण कचित्स्थापयेत् । किञ्चात्र क्वचित्पथिकविश्रान्तिशालाकल्पने मागधशूरसेनाविशैल्या निर्मिते कल्पनस्यास्य मार्गद्वयमेव स्थापयित्वा तत्र च पूर्वभागे पश्चिमभागे च गृहे एतत्कल्पनरक्षकसायुधयोवस्थानं च निर्दिशेत ॥
अपि चात्र समुचितेषु स्थानेषु चत्वरस्थापनतल मध्यभागे

Page #706

६८१
तोरणश्चित्रकैर्युक्तं मार्गद्वारप्रकल्पनम् । स्थापयेत्कल्पनं युक्त्या प्राणिनां सुखदायकम् ॥
इनि विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे मार्गविश्रान्तिम्थलकल्पनलमणकथनं नाम
सप्ततितमोऽध्यायः ॥
कचिचतुर्व गोख्य चतुरङ्गणमा स्थापन विभज्य तन्मध्ये पश्चगेहकल्पनं वा सप्तगेहकल्लनं वा निर्मापयित्वा तत्र सायं मङ्गलदीपारोपणं प्राणिसुखावह तोरणाद्यल करणानि च यथायुक्तिविभवं स्थापयदिति लणवाक्यार्थः ।।
कियात्र कल्पने मानान्तरशैल्या निर्माणान्तरादिकन्तु मध्यसूवमाननयनपूर्वकं शिल्मिभिरेवोह्यमिति संग्रहेण मार्गविश्रान्तिस्थल निर्माणलक्षणमुक्तं ज्ञेयम् ।। इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टार कविरचितायां प्रमाणबाधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां मार्गविश्रान्तिस्थलकल्पनलक्षणकथनं नाम
सप्ततितमोऽध्यायः ॥ .- :-.
s.8.86

Page #707

अथ विशेषभौमलक्षणकथनं नाम
एकसप्ततितमोऽध्यायः॥
तत्राद्यस्य मरुभवनस्य लक्षणम् ॥ विशेषभौमनिर्माणं कचित्कार्य शुभे स्थले । मेरुमन्दरकैलासत्रिविष्टपवनाख्यकम् ॥ १॥ एकत्र कल्पय द्वापि स्थलभेदेन वा पुनः । राज्ञां मङ्गलदायीति कीर्तितं तन्महर्षिभिः ॥ २ ॥
॥ एकसप्ततितमोऽध्यायः ॥ अथ विशेष भो मलक्षणकथनात्मकमेक सप्ततितमाध्याय मारभने -विशेष भीमनिर्माणमित्यादिना । कचिन्नगरराजधान्याद्युत्तम वास्तु भूभागे चक्रवर्तिभूपाल सामन्तक्षत्रियादीनां सुखयासार्थ कल्पनीयानां प्रासादहा द्युत्तमनिर्माणानां मध्यभागे विशेषभौमलमणमवश्यं स्थापनीयम् । एवं स्थापनमेव पार्श्वस्थकल्पनानां प्रासादानाञ्च शोभाकरम , तद्वासिनां क्षत्रियाणाञ्च क्षेमजनकमिति भावः । तस्मात्तादृशविशेष भीम कल्पनन्तु प्रसिद्धकोट्या पश्चविधं भवति । यथा- (१) मेरुभवन निर्माणम् , २. मदरभौमनिर्माणम, ३. कैलासभौमनिर्माणम, ४. त्रिविष्टपभोमनिर्माणम् , ५. वनभौमनिर्माणम् इति ॥
एवं प्रसिद्ध पश्चविध विशेषभीमकल्पनं राजप्रासादमुख्य.

Page #708

दक्षिणोत्तरसूत्रान्तं सममानमथापि वा। योजयेन्मेरुभवनं मानं मध्यस्थकूटके ॥ ३ ॥
कल्पनसहितमथवा तेषां कल्पनानां मध्यभागे वाऽऽहोस्वित्स्थलभेदेन भूपालेच्छया वा निर्दिष्टे शुभस्थले पृथगेव स्थापयदिति स्थलनिर्देशकमः। अनेनैतादृशविशेषभौमपञ्चककल्पनन्तु राज्ञां प्रायशो न सन्ततवासाईम । परन्तु विवाह पट्टाभिषेकााचितसमयेषु सचिवप्रमुखैस्सामन्त भूपैश्च सहितो नृपो भवनोत्तममिमं प्रविश्य सुखवासं प्राप्नयादिति केषाश्चिन्मनम् । अन्ये तु सन्ततवासार्थमेव तेषामिति ॥ २ ॥
तस्माच्छुभसमयेषु राज्ञां विशेषतो मङ्गलकारिणीमेतादृश. भौमपञ्चककल्पननिर्मिति कथं वा कल्पयेदित्याकाङ्क्षायां सङ्ग्रहेण तन्मानादिकमाह - दक्षिणोत्तरसूत्रान्तमित्यादिना । मेरुभवनाख्यस्यास्योत्तमकल्पनस्यायामादिमानन्तु दक्षिणां दिशमारभ्य ऋजुतयैवोदीचीदिक्पर्यन्तं समसूत्रप्रसारणेन मानं यथेष्टं गृहीत्वा विषम दृष्टिहीनकल्पनं कार्यमिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
कचिचतुरश्रप्रमाणस्थलेऽपि भवनोत्तममिदं स्थाप्यम् । किन्छ भवनस्यास्य प्रधानद्वारं प्रामुखमुत्तरमुखं वा स्थापयित्वा कल्पनमध्यभागे चतुरभमुन्नतमनेकभौमान्वितं कूटकल्पनं विधाय तत्कल्पनसमसूत्रं प्राच्यादिषु चतसष्वपि

Page #709

चत्वराणाश्चतुष्कञ्च चतुश्शाला च कोणके । पञ्चभौम सप्तभौमं शिखरावलिभासुरम् ॥ ४ ॥
मध्ये मेरुममं कल्पं कारयेन्मेरुदयेके ।
अथ द्वितीयस्य मन्दरभवनस्य लक्षणम् ॥ प्राचीसूत्रममप्रान्ता तस्य मानमिहोदितम् ।। ५ ॥
वास्थलाख्य चत्वराणा चतुष्कं निर्मापयित्वा, भागस्य तस्यशानादिपु चतुर्वपि दिक्कोणभागेषु पोडशाधिक स्तम्भभासुराणां शालानां भौमान्वितानां स्थापनञ्च कार्यम ।।
किश्चात्र मेरुभव नकल्पने पृथक्पृथकल्पनीयानां शालानां चतुणों दण्डवयमेवातिदेयप्रमाणं योजयित्वा तदुपरिभागेपु औन्नत्याधिक्यशालिनः कल्पनम्योपरितले पञ्चभौमकल्पनं वा मतभोमकल्पनं वाऽत्युन्न मनोहरचित्रसमेतशिखरादिभासुरं कार्यमिति । अपि चात्र मरुभवनकल्पनोत्तमे एतादृशचत्वराणां शाला नाश्च मध्यनले देहल्यलिदाङ्गणकल्पनानां स्थापनं पावस्थकल्पनाविरुद्धं नानावातायननोरणादिलमितञ्च स्थापयेत् । एव. मुत्तरत्रापि ज्ञेयमिति ॥
किश्चात्र कल्पने उपद्वारस्थापनमुखसूत्रमुखभद्रप्रमाणपूर्वक कल्पनान्तरमानादिकं तावच्छिल्पिभिः स्वयमेव युक्त्या कल्पनीयमिति ॥

Page #710

६८५
भानुमंख्य समाकारणाच्यादिषु यथाक्रमम् । चतुभांगावसाने च चतुशाला मनोहराः ।। ६ बृहच्छिग्वा शिवापालिशिश वरावलिभासुरः ।
अथ द्वितीयभ्य मन्द रभव नभ्य लक्षणं वक्ष्यमाणस्तस्य सूत्रप्रयारादिकमाह -प्राचीति । तत्र मन्दरास्यस्य द्वितीयस्य भवनविशेषस्य मानन्तु प्राची दिशमारभ्य ऋजुतयैव प्रतीचीदिपर्यन्तं सूत्रप्रमारणेन यथेष्टमानं गृहीत्वा निर्माण कार्यम् किचात्र मन्दरभवनकल्पने दि कोणस्थानेषु चतुर्पु विभौमलमिनं द्वादशशालाममेनं कल्पनं करणीयम् तथा च मध्यस्थानस्थापितम्य चत्वरमध्यभागस्थापितस्य मन्दरमंकाशम्य तादृशौन्नत्यशालिनो मध्यभवनस्य सर्वालङ्करणमपि पूर्वोक्तपत्रावल्यादिकं योजनीयम ।।
किश्च तन्मध्यभवनं परितो विदिक्षु किञ्चिदरम्थले महती चतुश्शालानिर्मितिनिर्मापणीया। तत्रापि भानुसंख्येति भावः । यथाक्रममित्य नन प्रत्यक शालानां दण्डत्रय मेवायतदेयेप्रमाणम् । न तु त्रिविष्टपभवनवत्पूर्व शालयोः प्रत्येकं चतुर्दण्डप्रमाणं पश्चाच्छालयोश्च चतुर्दण्डयोज नमिति च बोध्यम । तस्मान्मन्दरत्रिविष्टपभवनयोरयमन्यतमो भेदो लक्ष्य इत्यार्यशिल्पिभिरूह्यम ॥
पिण्डितार्थस्तु द्वादशदण्डपरिमितस्यास्य मन्दरभवनविशेषस्य

Page #711

६८६
मध्ये मन्दरसंकाशः प्रामादस्सुमनोहरः ॥ ७ ॥ सर्वालङ्कारसंयुक्तं मन्दरं भवनं मतम् ।
॥ अथ तृतीयस्य कैलासभवनस्य लक्षणम् ॥ उदक्सूत्रेण संयुक्तं कैलासभवनं मतम् ॥ ८ ॥ दिशास्वष्टस्वष्टशाला कल्पनं मध्यमन्दिरम् | उपशालाङ्गणैर्युक्तं नवभौमञ्च कल्पयेत् ।। ९ ।।
विदिक्षु चतसृष्वपि चतस्रो महती शाला दण्डवयमानमिताः निर्मापयित्वा मध्यभागे मन्दरसंकाशोऽत्युन्नन मुमनोहरकल्पनसमेतो वातायनादिघटितोऽत्युन्नतशिखरसमेतः प्रासादः कार्य इति ॥ अथ तृतीयस्य कैला सभव नाख्यम्योत्तम भवनस्य लक्षणमाह - उदक्मूत्रेणेति । उदक्सूत्रमित्यनेन कैलास भवनस्यास्य चतसृष्वपि दिक्षु चतुर्द्वारिकल्पनेऽपि मुख्यं प्राथनिक द्वारमुदङ्मुखमेव स्थापयेदिति भावः प्रतीयते । अपि चात्र मध्यभागस्थितस्य मध्यकैलामकल्पनस्य प्राच्यादिदिशास्वष्टस्वपि दण्डत्रयवैशाल्यदेर्घ्यप्रमाणानां शालानामष्टकं स्थापयित्वा तन्निर्माणकल्पनानुगुणमुपशालां तदर्थमानमितां प्रकल्प्य तत्पश्चाद्भागे तत्प्राप्त्यर्थमङ्गणचतुष्कमथवाऽङ्गणाष्टकं निर्मापणीयम् । अपि चात्र कैलासभत्रने मध्यकल्पनस्योपरिभागे नवभौमावधिकं ateneri स्थापनीयम ॥

Page #712

चतुरिसमेतं वा प्रासादतलपक्तिकम् । मध्यचत्वरयुक्तं वा दण्डपञ्चकमानितम् ॥१० । महातलाङ्गणोपेतं क्रमान्न्यूनप्रमाणकम् । पूर्वशालाकल्पनं वा पूर्वमण्डपकल्पनम् ॥ ११ ॥ भिवन्तवेदिकोपेत कल्पयत्सुमनाहरम्
किमच नाहशामकल्पनमहितस्य मध्यनिमोणस्य समसूत्रक चतुर्वपि दिग्भागेषु द्वारचतुष्क स्थापनं कारयित्वा तादृशद्वारस्यातर्भागे देहलीस्थाने उपरितनभौमारोहणार्थ सोपानकल्पनं विधाय तादृशभौमतलेषु सर्वेष्वाद्यभव नवत्प्रायशः कल्पनं कार्यम् । अथवा महावै शाल्योपेतान्यङ्गणानि निर्मापयेत् ॥
किञ्चाले परिभौमतलं प्रथम द्वितीय सोधप्रमाणापेक्ष्या क्रमात् किश्चित्किश्चिन यूनप्रमाणं वा स्थाप्यम । कुन: ? कैलासपर्वतसदृशकल्पननिर्माण द्योतनार्थमिति भावः । तम्मादे तादृशलक्षणान्वितस्यास्य कैलासभवनकल्पनस्य मध्यस्थानस्थितस्य सर्वास्वपि दिशासु नानापाद महितमङ्गणकल्पनं विरचय्य चित्रादिकं च तत्र प्रकल्पयेत् ॥
अपि च तत्र प्राथमिकद्वारस्य पुरोभागे पूर्व शालाकल्पनं था पूर्वमण्ट पस्थापनं वा कार्यम् । किञ्च कल्पनस्यास्य कैलासभवननामधेयस्यान्तर्भागे भिस्यन्तभागेषु नानासनवेदिकायुपेत.

Page #713

६८८
अथ चतुर्थस्य त्रिविष्टपभवनस्य लक्षणम् ॥ सकण्ठमर्दलाकारं त्रिविष्टपपदीरितम् ॥ १२ ॥ चतुर्दण्डकशालानां चतुष्केनान्वितं पुरः। पश्चादङ्गणसंयुक्तं तत्पश्चादपि शालकम् ॥ १३ ॥ तन्मानक हीन वा यथायोग्यं प्रयोजयेत् । मध्यभागे चत्वरं वा नवरङ्गप्रकल्पनम् ।। १४ ।।
मति दी घाला कल्पनं या सुबकरम नानाचित्र मनोहरञ्च स्थलविभवानुगुणं तत्र तत्र युक्त्या प्रकल्पयेदित्युपदेशः ।।
अथ चतुर्थस्य त्रिविष्ठपभव नस्य लक्षणमाह ~ सकण्ठमर्दलाकारमित्यादिना । पद्म सर्वतोभद्रराजधान्यादिनगरोनभेपु शुभवातुप्त पूर्वतः पूर्वतः पश्चाद्भागे चैता दृशरीत्या कण्ठ महिनम ईलाकारनिर्माणं यत्कल्प्यते, तस्य त्रिविपभवनमिति नाम विदुशिल्पज्ञाः । तस्मादेवा दशकल्पनमूत्ररेखाभासुरस्यास्य त्रिविष्टपभव नभ्यान्तर्भागे चतुर्दण्डयेशाल्यदेय सहितानां शालाना पाडशाधिक पादान्विताना सुपिरकल्पनोपेतानां वा चतुष्क चतुर्वपि दिकणभागेपु स्थाप्यम् ।।
किल्वेताहशशालानां पुरोभागे पश्चाद्भागे च तद्वैशाल्ययत्किञ्चिद्धीनप्रमाणमथवा तन्मानकमङ्गणकल्पनं सावरणं, ससौघनिर्माणं यथास्थलविभत्र प्रकल्पयेत् । किम्बात्र त्रिविष्टप

Page #714

६८९
मध्यकल्पो महाकायः पूर्वाङ्गणसमन्वितः । नवभिस्सोधकर्युक्तो द्वात्रिंशद्वारभासुरः ॥ १५ ॥
मण्टपत्रयमंयुक्तद्वारबदिप्रकल्पनम् । सर्वालङ्कारसंयुक्तं कल्पयेञ्चित्रभासुरम् ॥ १६ ॥
भवने एतादृशाङ्गणम्य तस्याश्च शाला या मध्यभागे वार्थलाख्यचत्वरस्थापनमथवा नवभौमावधिकं नवरङ्गनिर्माणं वा पावस्थलकल्पनाविरुद्धं प्रकल्पयेत् ॥
किश्च, तादृशनवरङ्गसहितमध्यकल्पनं तु दण्डविंशतिकायामादियुतं अत्युनतकायमनेकभौमवातायनं कल्पयित्वा, तत्र तत्र समुचितेषु स्थानेषु द्वात्रिंशन्महाद्वारभासुरं स्थापयेत् ॥
किश्चैतादृशलक्षणशालिनोऽस्य त्रिविष्टपभवनस्य प्राथमिक. द्वारपुरोभागे द्वारवेदिकाकल्पनसहितं वा पृथक्पूर्वमण्डपकल्पनं वाहनशिबिकाद्यारोहणावरोहणार्थ स्थापनीयम् । किश्चैतादृशपूर्वमण्टपनिर्माणं तु चित्रतोरणादि सर्वालङ्कारमण्डितं भवितव्यम् । किञ्च प्रामुखं वा पश्चिममुखं वा स्थापितस्यैतादृशलक्षणोपेतस्याम्य त्रिविष्टपभवनस्य निर्माणे विविधानि कल्पनाम्तराणि, अन्तश्शालादीनि स्थपतिवराः स्वयमेव युक्त्योह्य, दृढप्रकल्पनानि दोषहीनानि गुणोपेतानि स्थलक्रमात्स्थापयेयुरिति शाखकारस्योपवेशा॥
8. 8.87

Page #715

६९०
(५) अथ पञ्चमस्य वनभवनस्य लक्षणम् ॥
महाङ्गणचतुष्केण चतुर्दारेण मण्डितम् । अन्तस्सालद्वयं वापि सालनयमथापि वा ॥ १७ ॥
नानाभवनकोपेतमेकद्वित्रितलान्वितम् । तदन्तरुन्नतं कल्पं कल्पयेद्रविभूमिकम् ॥ १८ ॥
अथ पञ्चमस्य वनभवनस्य लक्षणमाह - महाङ्गणचतुष्कणेत्यादिना । वनभवनस्यास्य निर्माणन्तु चतुरश्रप्रमाणयुतमथवा तत्र तत्र संप्राप्तवास्तुस्थलानुगुणं देयोपेतं वा यथेष्टदण्डमानं प्रकल्पयेत् । तत्रापि कोऽपि नियमः स्वीकार्यः। यथा प्राच्यादिषु चतुर्वपि दिग्भागेषु प्रथमतो महाद्वारचतुष्कसहिता प्राकारभित्ति प्रकल्पयित्वा तदन्तर्भागे क्षुद्रप्राकाराख्यसालद्वयमथवा स्थलवैशाल्यादिवाञ्छायां सत्यां सालवयमङ्गणोपेतं कल्पनं निर्मापयित्वा तदन्तर्भागे एकसौधेन वा सौधद्वयेन वा सौधत्रयेण वा भासुरमङ्गणं कल्पयित्वा तादृशाङ्गणभागे नानाधरणे विविधान्तःकल्पनयुतं नानाकार्योचितं नानाभवनकल्पनं निर्मापयेत् । अयश्च क्रमश्चतुर्वपि दिग्भागेष्विति भावः ।।
किञ्चैतादृशाङ्गणतरणानन्तरमेतत्कल्पनेन विहीनं मध्यभागे चतुरनं देयोपेतं वा विवाहशालाद्यनेकशालामण्डितं दृढकल्पनं

Page #716

६९१
रविशालासमोपेतं नानाङ्गणसमुज्ज्वलम् । नानाभवनसंभक्तं मध्य भाग सभातलम् ॥ १९ ॥
मण्डपाकारमथवा दूरतश्चत्वरावृतम् । चतुरश्रव्यासयुतवास्तुस्थलसमन्वितम् ॥ २० ॥
द्वादशभौमविराजितं प्रकल्पयेत् । किव प्रायशोऽत्र वनभवननिर्माण मध्यकल्पनस्य कोणभागेषु चतुर्ष्वपि चतस्रश्शालास्तन्मध्यभागे च चतस्रश्शालास्तस्य पुरतः पश्चात्पार्श्वयोव पृथगेव चतस्ररशालाश्चाहतिसंख्यायां द्वादश शाला: स्थापयेदिति
क्रमः ॥
किञ्चतासु शालासु द्वादश संख्याकासु तत्रत्यकल्पनानुगुणं नानाक्षुद्रसदनं तदन्तर्भागे यथाक्रमसूत्रपातं निर्माय सर्वासां तासां शालानां मध्यभागे इतरशालाप्रमाणापेक्षया द्विगुणितवैशाल्यदेयोपेतं मध्यसभा कल्पनश्च निर्मापयेदिति कल्पनाक्रमः । किश्र्वास्य किल सदसः कल्पनस्याधोभागे मध्यमाधिष्ठानं ससोपानं स्थापयेत । किञ्चैवंरीत्या क्षणभासुरस्यास्य वनभवनकल्पनस्य प्राथमिकद्वारस्य पुरोभागे पूर्वभवनञ्च सपादं सशिखरञ्च स्थापयेत । अथवा पूर्वोक्तद्वादशशालानां पुरोभागे पूर्वभवनवत् सपामण्टपकल्पन सडोलास्थानं प्रकल्पयेत् ॥
अपि च वनभवनमित्यस्य नाम्नः प्रतीत्याऽस्य खलु
L

Page #717

६९२
विशेष भौमानमणि युक्त्यैवं कल्पनं नयेत् । पूर्वकल्पनसंयुक्तं नवभौम मुदीरितम् ॥ २१ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे विशेष भौमलक्षणकथनं नाम एकसप्ततितमोऽध्यायः ॥
कल्पनस्य पुरतम्सलिलस्थापन पीठिकां वा क्षुद्रतटाकमाक्रीडस्थापनं वा कार्यमिति साधवः । किञ्चात्र पूर्वभवनस्य पुरोभागे पूर्वकल्पनाख्यं सगोपुरं महाद्वारकल्पनसहितञ्च सर्वत्र स्थापयेपञ्चविधविशेषभौम निर्माणस्य
लक्षणमुक्कं
दिति संक्षेपेण
ज्ञेयम् ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
विशेषभौमलक्षणकथनं नाम
एकसप्ततितमोऽध्यायः ॥

Page #718

अथ देवप्रासादलक्षणकथनं नाम
द्विसप्ततितमोऽध्यायः ॥ तैतलायतनं प्रायशुभदं सर्वदिङ्मुखम् । वैष्णवं सर्वतोवक्त्रं शैवं गेहन्तु दक्षिणम् ॥१॥
द्विसप्ततितमोऽध्यायः ॥ अथास्मिन्दि सप्ततितमे ऽध्याये सर्वेषामपि मानवानां निःश्रेयसादि सकलविध श्रेयस्सङ्कलनहेतुभूतस्य देवालयम्य लक्षणं तत्कल्पनस्थापनक्रमं च संझेपेण प्रतिपादयति --तैतलायतनमित्यादिना । तैतला: = हरिहरब्रह्माद यो देवाः; तेषामायतनं बिम्बारोपिवशक्तीनां तेषां सतनवासाहं मुख्यं गेहं पूर्वोक्तग्रामनगरादिसद्वास्तुभूमिषु सर्वदिमुखद्वारभासुर स्थापयेत् ॥
सर्वदिङ्मुखमित्यत्रार्थद्वैविध्यं बोध्यम् । तत्राद्यो यथाप्राची प्राकारमध्यतले द्वारमेकं दक्षिणप्राकारमध्यतले द्वारान्तर. मित्यादिक्रमेण महाद्वारचतुष्कसहितं देवायतनमिति । द्वितीयो यथा- स्वशक्त्यनुगुणं संप्राप्तासु प्रामनगरारण्यमहीधरादिशुभवास्तुभूमिषु तत्तत्स्थलमानवशाद्वीध्यादिस्थापनवशाद्वा प्राङ्मुखं वा दक्षिणमुखं, पश्चिममुखमुत्तरमुखमिति क्रमतो देवालयमुखद्वारभागः स्थाप्य इति । अयञ्च क्रमस्साधारणभूविषयक इति ॥

Page #719

६९४
वैधात्र मन्यदेवानां गेहूं सर्वमुखं शुभम् । महीधरादिस्थानेषु न पृष्ठस्थापनं शुभम् ॥ २ ॥ वास्तुमानवशात्सर्वं स्थापयेद्दीक्षितो नृपः ।
न
तथाऽपि कचिदुत्तमस्थलेषु संप्राप्तस्थलवीथीप्रमाणानुगुणकल्पनीयविष्ण्त्रालयं प्रायशो वासवदिङ्मुखद्वारं स्थापयेत् । क्वचिद्दक्षिणमुखमुत्तरमुखं पश्चिममुखं वा स्थापयेन । शिवालयनिर्माणन्तु प्रायशो दक्षिणमुखमेव स्थापनीयम । कचित्स्थलसौकर्यांद्यभावविषये प्राचीदिङ्मुखद्वारयुतालयकल्पनमपि दोपायेति । विधातुरालयस्तु पूर्वदिङ्मुख एव स्थापनीयः ! एवं ग्रामनगरारण्य भागकल्पनीयदेवालये विषयो ज्ञेयः । कचित्पर्वतसानुमौलितटादिषु कल्पनीयं पूर्वोक्तं हरिहरकमलासनगेहन्तु पूर्ववत्तत्तत्स्थलानुगुणद्वारसंयुक्तं शुभदं मनम् । न तु तस्य पर्वताने रत्यगावेऽधस्थले पृष्ठभागे द्वयोः पर्वतयोर्भेलनमध्यभागस्थले देवालयस्थापनं शुभदमिति मुनीनां तत्वविदामाशयः ॥
एवं यथा वा पशुपतिनटपति महेशशङ्करलिङ्गादिशिवमूर्तिभेदस्यालयदिङ्मुखनियमः तथैव वासुदेवरङ्गनाथ पद्मनाभकृष्णादिविष्णुमूर्तिभेदस्यालयदिङ्मुखनियमश्व प्रतिपादितः । तथैव तेनैव नियमेन गौरीलक्ष्म्यादीनां तत्तद्देवीनामालयश्च तत्तद्दिङ्मुखः कल्पनीय इति । कचिदतिविशाले प्राकारत्रयसंयुते देवालये

Page #720

६९५
गोपुरद्वारसंयुक्तं प्राकारावृतवास्तुकम् || ३ ||
तस्यालयस्याविनेतु शिवस्य विष्णोर्वाऽभिमुखं तद्देवी नामायतनं स्थाप्यमिति प्राचां संप्रदायः । अयं काचित्क एव । देवानां देवीनां गृहकल्पनं तत्तदेवालय वास्तुस्थलविभवानुगुणं पृथग्वा मुख्यगर्भ गृहनिर्माणमिलितं वा स्थापयेत् ॥
एवं क्वचिन्महानगरारादिषु पृथक्कल्पनस्य देवी सदनस्य पूर्वोक्तस्य देवालयस्य च लक्षणान्तराणि सङ्ग्रहेण निरूपयति - गोपुरद्वार संयुक्तमित्यादिना । सर्वविधदेवालयनिर्माणस्य प्राच्यादिषु चतुर्ष्वपि दिग्भागेषु शिलामयप्राकार कुड्यस्थापन कार्यम् । एवं कल्पनीय कुड्याना मौन्नत्यवैपुल्याद्यनुगुणं दण्डद्वयदण्डत्रयाधिकनिम्नयुतं भूमिम्बनिर्माणं करणीयमिति भावः । एवं देवालयवास्तुस्थलेषु तत्र तत्र कल्पनीयानां सर्वेषामपि कुड्यानामौन्नत्यानुगुण भूभिलम्ब प्रमाणं युक्तयां स्वयमेवोह्य कार्यमित्यर्थो ध्वनीकृतो भवति । तस्मात्तथा निर्मितं प्राकारनिर्माणमेकं बा, कचिदेवालयादौ प्राकारद्वयं प्राकारत्वयमथवा प्राकारपच कं तदधिकसंख्याकं वा प्रकल्पयेत । एवं प्राकार निर्माणानन्तरं तेषां प्राकारकुड्यानां मध्यभागे प्राच्यादिचतुर्दिक्सूत्रस्थाने द्वारद्वयं द्वारचतुष्कं कचिदेकमेव द्वारं वा प्रकल्पयेत् । एवं प्रामवास्तुकृतदेवालयस्यैकप्राकार कल्पने तस्य मुखभागे द्वारस्थापनमेकमेवालम् ।

Page #721

६९६
बहिरन्तस्तु वा स्थाप्यस्तटाकस्साङ्गणो मतः । जलमण्टपयुक्तो वा विमानशिखरोज्ज्वलः ॥ ४ ॥
बलिपीठसमायुक्तमष्टदेव पदान्वितम् । ध्वजपीठपुरोभागे पार्श्वयोर्मण्टपा मताः ॥ ५ ॥
प्राकारद्वयादिकल्पने कृते सति तत्र पूर्वभागे पश्चाद्भागे च द्वारद्वयं क्वचिद्वारचतुष्कं चतुर्दिध्यभागेषु स्थाप्यमेव । एवं द्वारकल्पनं प्रतिप्राकारतलमतिघनशिलाखण्डकृतं शोभावहं मौलिभागे गोपुरोपेतं रक्षाकरं च स्थापयेदिति क्रमः ॥
किञ्च क्वचिन्नगरकल्पिते द्वयाधिकप्राकारयुते देवालये निर्मिते सति तत्र प्रथमप्राकारान्तस्स्थले वा देवालयतटाकः सर्वतोदिक्षु अङ्गणनिर्माणसहितः सविमानजल मध्यमण्डप संयुक्तः स्थापनीय इति शिल्पसमयः । एवमालयस्य प्राकारान्तस्स्थले तादृशतटाकनिर्माणयोग्यविशालभूम्यलाभे प्राकारस्य बहिस्समुचिते स्थले पूर्वोक्तमाठवीथीसमीपे वा पार्श्वे वा तमिमं तटाकं स्थापयेत् ॥
अपि चैवं कल्पितस्य प्रथमद्वितीयतृतीयप्राकारान्तःस्थले गर्भगृहसूत्रस्य पुरोभागे ध्वजस्तम्भस्थापनं तत्पुरतः स्थळे समरे खे बलिपीठतलं च प्रकल्प्य स्थानस्य सव्यापसव्यभागयोर्नाना
मण्डपा: प्रकल्प्या इति च क्रमः । किवं कल्पितस्य ध्वजपीठ
1

Page #722

६९७
देवीनां भवनैर्युक्तं भक्तानाश्च गृहैर्युतम् । पूर्व मण्टप संयुक्त गर्भगेहेन भासुरम् || ६ || सर्वत्र समसूत्राणां द्वाराणां स्थापनं मतम् । कवाटयुग्मकलनं शुभदञ्चात्र कीर्तितम् ॥ ७ ॥
आग्नेय्यां पाकशाला स्यात्कूपचत्वरसंयुता । नैर्ऋत्यां वाहनस्थानं वायव्यां वस्त्रगेहकम् ॥ ८ ॥
स्थानस्य समसूत्रवित्र्यासे पुरोभागे उत्तरत्र वक्ष्यमाणलक्षणोपेतं गभगृह निर्मापयित्वा तस्य सव्यापसव्यभागयाः दवानामालय पूर्वोक्तरीत्या पृथक्कल्पनयुतं तेन गर्भगेहेन मिलितं वा स्थापयेत् । किश्चैतस्य गर्भगृहस्य पूर्वोक्तवलिपीठध्वजस्तम्भस्थानस्य च मध्यभांग निर्मितो मण्डप पोडशविंशतिकद्वात्रिंशत्क संख्याकस्तम्भोपेतः पूर्वमण्डप इति नामान्तरभाग्भवतीति सतां व्यवहारः ॥
किञ्च सर्वत्र देवीगर्भगृहस्य देवगर्भगृहस्य व द्वारस्थापने तेषां द्वाराणां त्रयाणां पचानां वा मध्यरेखाक्रम सम्मानयुतो धनकवाटद्वययुनश्च प्रकल्पनीय इति द्वारनिर्माणशैली बोध्या । किन गर्भगृहस्यास्य लक्षणान्तराणि तूत्तराध्याये प्रतिपादयिष्यन्ते । तस्मादेवं स्थापितस्य गर्भगृहस्यामेय्यां दिशि तस्मिन्नेव प्राकारतलेSथवा द्वितीयप्राकारले कूपचत्वराङ्गणनिर्माणसहितः पाकालयः प्रकल्पनीयः । एषं नैर्ऋत्यां दिशि हंसमयूरादिवाहनस्थापनस्थानं, S. s. 88

Page #723

६९८
ऐशान्यां धान्यभवनं मध्यस्थाने महागृहम् । कल्पनं मण्डपानां वा तन्नयेत्सालकक्रमात् ॥ ९ ॥
हस्तिशालावाजिशालागोशालाभिस्समन्वितम् । स्नानालङ्करणस्थानं विहारस्थानकानि च ॥ १० ॥
आस्थानमण्टपो वापि चतुः स्तम्भादि भूषितः । डोलाशयनशाला च गर्भगेहान्तरे मता ॥ ११ ॥
वायव्यां दिशि देवपर्यङ्कोपधानदुकूला भरणपट्टवस्त्रादिस्थापनस्थानं वा शालां, ऐशान्यां दिशि धान्यादिविविधद्रव्यस्थापनस्थानश्च मण्डपाकारमथवाऽनेकस्तम्भयुतशालाकारं प्रकल्पयेदिति शिल्पसमयो बोध्यः ॥
किन कचिन्नगरादौ स्थापिते महावैशाल्योपेते देवालये द्वितीयतृतीयादिप्राकारतलेषु देवाधीशायार्पितानां वारणानां वाजि - नां गवामुष्ट्रादीनां च शालां दृढकल्पनां स्थलविभवानुगुणं तत्र तत्र स्थापयित्वाऽवशिष्ट स्थलान्तरे प्राकारान्तरादिविभक्ते देवानां देवीनाचाभिषेकमण्डपं विहारमण्डपं डोलामण्डपं शयनमण्डपं,
"
"
,
,
मासोत्सव मण्डपं पक्षोत्सवमण्डपं वार्षिकोत्सवमण्डपं वादनमण्डपमेबंरीत्या विविधसमयेपूपसेव्यानि मण्डपान्तराणि बहुविवचित्र भासुराणि विमानशिखरेपेितानि च स्थापयेदिति शास्त्रकारोपदेशः ।।
च

Page #724

६९९
प्रदक्षिणतलस्थानं सेवाप्राप्तिस्थलानि च ।
सव्ये वा पुरतो भागे वाहनारोहमण्डपः || १२ ॥
दक्षिणे मित्रभागे वा भूधरे वा पुरःस्थले । मुखवीभ्यां माटवीथ्यां वाहनारोहणस्थलम् ॥ १३ ॥
नानाशालासमायुक्तं नानाकल्पनभूषितम् । नानागोपान सीयुक्तं नानागोपुरकल्पनम् ॥ १४ ॥
सचित्रशिखरे रम्यं दृढकल्पं प्रकल्पयेत | न मण्डलस्थानयुतं न न्यूनं नापि चाधिकम् । दोषहीनं गुणोपेतं कल्पयेच्छिल्पवित्तमः || १५ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
मार्गविश्रान्तिस्थलकल्पनलक्षणकथनं नाम
द्विसप्ततितमोऽध्यायः ॥
कचित्प्राकारान्तस्स्थले
किश्चैतादृशमण्टपानां स्थापने स्थलवैशाल्याद्यभावे देवालय सन्निधिविधियां वा तत्सव्यभागे वाऽपसव्यभागे वा प्रधानगोपुरकल्पनयुक्तं वा पृथक्कल्पनयुतं वाहनमण्टपं रथस्थान प्रकल्पयेदिति लक्षणत्राक्यार्थो ज्ञेयः । अपि चैवं नानास्थलेब्वनेकविधमण्टपप्रकल्पने सर्वमपि तत्कल्पनं साधिष्ठानं शिलामयं समरेखाप्रमाणयुतं समप्रमाणस्तम्भगोपान
❤

Page #725

अथ गर्भगृहलक्षणकथनं नाम त्रिसप्ततितमोऽध्यायः॥
हरेर्हरस्य धातुवा तद्दवीनामनेकधा ।। आधारासनसंयुक्तं स्थानं गर्भगृहं मतम् ॥ १
स्यायुपतं दापहीन स्थापयदिति सङ्ग्रहण देवप्रामादलक्षण मुक्त ज्ञेयम ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकावरांचतायां प्रमाणबाधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्रव्याख्यायां देवप्रासादलक्षणकथनं नाम द्विसप्ततितमोऽध्यायः ॥
॥ त्रिसप्ततितमोऽध्यायः ॥
अथास्मिंत्रिसप्रतितमाध्याये पूर्वाध्यायप्रतिपादितस्य देवालयकल्पनस्यालङ्कारभूतं गर्भगृहं कुत्र वा स्थले कथं वा स्थाप्यमिति चत्तलक्षणानि निवृणोति - हरेरित्यादिना । हरिहरब्रह्मादिदेवानां तद्देवीनां वेरावाहितशक्तीनां चाधारयन्त्र. पट्टबीजाक्षरयन्त्र पट्टयुनं शुद्धिमत्स्थानं गर्भगृहनामभाग्भवतीति गर्भगृहशब्दार्थो निगदितः । तथा च बेरप्रमाणविद्भिश्शिला.

Page #726

ममनेत्रं समद्वारं द्वारपञ्चकभासुरम् । द्वारत्रयसमायुक्तं ग्राम्यमाहुर्मनीपिगः ॥ २ ॥
द्वारपाल|न्वितं तस्य पार्श्वस्थानं प्रकल्पयेत |
७०१
तनकैर्लाहकारैश्च निर्मितानां महेश्वरलिङ्गादिशिवमूलवेराणां वैकुण्ठवासादिविष्णुमूलवराणामेतेषामुत्सवबेराणाञ्च स्थापनस्थलं गर्भगृहमित्युक्तं भवति ॥
इदन्तु गर्भगृहं देवालयकल्पने स्थापितस्य प्रथमप्राकारद्वारम्य, द्वितीयप्राकारद्वारस्य तृतीयप्राकारद्वारम्य वा मध्यस्थितमण्टपादेव तिर्यक्सूत्रप्रमाणिते, तत्सम सूत्रपाताविरुद्धस्थले समद्वारवति आलय मध्यस्थाने स्थापयेदिनि शिल्पविदामार्याणां संप्रदायः । एवं तत्रत्य सर्वद्वाराणामभिमुखं भित्तिस्तम्भादितिर्यक्पतनदोषहीनं कल्पनीयम् । एतद्गर्भगेहन्तु ग्रामालयकृतं चेत्तदा आदिमध्यावसानस्थलेषु द्वारत्रयसहितं नगरादिविशालस्थल देवालये कृतं
हारपञ्चकोपेतं स्थापयेत् ॥
"
9
एवमत्र गर्भगृहकल्पनस्य खण्डरूपस्य प्रथमद्वारमागे वामभागे दक्षिणभागे च तत्तन्मूलबेरजात्युचितद्वारपालकाख्यदेवबिम्बस्थापनमवश्यं कार्यमित्युपदेशः । किञ्चैतेषां द्वारपालानां निर्माणन्तु प्रायशश्शिलाभिर्लोकवचिनाभिर्लो हैव कार्यमित्युत्तमः पनः । इष्टिकाभिर्निर्माणमधमपक्षद्योतकमिति । एवं निर्मितानां

Page #727

७०२
दण्डद्वयव्यास मानमथवा हीनमानकम् || ३ || तन्मानद्विगुणं वापि तन्मानत्रिगुणं तु वा । गर्भगहस्य दैर्घ्यन्तु कल्पयच्छिल्पांवेत्तमः || ४ |
द्वारपालवेराणां युगलं प्रथमद्वारपार्श्वयोर्द्वितीयद्वार तृतीयद्वारादिस्थानेषु वामदक्षिणपाश्वयोश्च क्वाचत्स्थापनीयमिति शिल्पसमयविदः ॥
किन गर्भगेहस्यास्य वैशाल्यन्तु दण्डद्वय प्रमाणवदिति, ग्रामकृत· देवालयगर्भगेहवैशाल्यन्तु एतस्मात्प्रमाणात्किचित्र यूनमेवेति क्रमो बोध्यः । ब्रह्मोत्सवादिविविधोत्सव करणाई मतिवैशाल्याद्युपेतभ्य कस्यचिद्देवालयस्य गर्भगे हवैशाल्यन्तु दण्डत्रयप्रमाणवत; कचितद्धिकप्रमाणवचेति ||
"
किञ्च सर्वत्र गर्भगेहकल्पनस्य दैर्घ्यन्तु वैशाल्यप्रमाणाद्विगुणितमानं, त्रिगुणितमानं क्वचिच्चतुर्गुणितमानचेति । इत्थं प्रमाणयुतगर्भगेहनिर्माणं तु ब्रह्मदेवगर्भगृहमिति नामान्तरभाग्भवतीत्यागमविद्भिरुदीर्यते । किव पूर्वप्रतिपादितशैल्या काचचापाकारगजपृष्ठाकारमण्डलाकाराद्यनेकविध गर्भगृहस्थापनं त्वनेनैव प्रमाणेन वा युतमेव प्रकल्पयेत् । क्वचित्तत्र तत्र स्थलविभवानुगुणं गर्भगृहप्रमाणाधिक्य हीनत्वयोजनमपि न दोषायेति मतिः || अथापि सर्वत्र तस्य गर्भगृहकल्पनस्य पूर्वभागकल्पनन्तु

Page #728

७०३
अन्तःप्रदक्षिणोपेतमथवा तेन हीनकम् । पार्श्वयोर्वा पृष्ठभाग गोमुख स्थानकं मतम् ॥ ५॥
द्विदण्डं वा त्रिदण्डं वा कुड्योत्मेधमथाधिकम् । द्वारान्तरे वेदिका वा क्षुद्रदेहल्यथापि वा ॥ ६ ॥
एवं द्वारत्रयद्वारपञ्च क संयुतं द्वारपालककल्पनापेनञ्च प्रकल्पयेदिति भावः । कचिन्मानाधिक्यवति गर्भगृहनिर्माणे गर्भगेहप्रथमभित्तेः बहिर्भागे प्रथमप्रदक्षिणस्थलं मावरणं मण्टपाकारनिर्माण महितं वा स्थापयेत् । किश्चास्य स्थलस्य गर्भगृहप्रदक्षिणस्थलमिति नामान्तरमुच्यते सद्भिः। इदमेव प्रथभप्राकार निर्माणमिति केषाश्चिन्मतम । एवंरीत्या गर्भगृहस्था पने गर्भगृहकल्पनस्यौन्नत्यं तु कचिदण्ड द्वयप्रमाणं, स्थलान्तरे दण्डत्रयप्रमाणवदिति ।।
किश्चास्य गर्भगेहकल्पनस्यान्तस्थले मध्यमध्यभागे देव. पीठालिका देववेदिका निर्मापणीया । अस्यामेव वेद्यां देवतानां वा देवीनां मूलबेरस्थापनमिति कपः । एवमत्र स्थापितानां मूलबेराणामभिषेकजलनिस्सरणार्थमस्य गर्भगृहस्यान्तःस्थले तस्या देववेदिकाया वामभागे वा दक्षिणभागे वा कचित्पृष्ठभागे वा शिलाखण्डकृतगोमुखाख्यक्षुद्रप्रणालीयोजनं भित्तिमिलितमेव कारयेत् । अपि च गर्भगृहमध्यस्थाने स्थापिताया देव वेदिकायाः पुरतःस्थले स्थापितानां पूर्वोक्तानां द्वाराणामन्तःस्थले क्षुद्र

Page #729

७०४
नानापौषसमायुक्ता मुखतोरणमण्डिता । देवस्थानं वेदिकाढ्यं तदधिष्ठानकं मतम् ॥ ७ ॥
तस्मान्निनक्रमेणात्र पूर्वभागः प्रकीर्तितः । प्रतिद्वारतलं द्वारपालस्थानमथापि वा ॥ ८ ॥
अन्तर्निम्नं बहिःपृष्ठे कूर्माकारमथापि वा । नानाधिष्टानोपपीटसंयुतं मूलभूमिकम् ॥ ९ ॥
देहलीवेदिका निर्माया । तस्यामेव स्थलानुगुणं स्थापितायां दीर्घाकारदेहलीवेदिकायां
नन्दिदेवान्तगरुडविष्वक्सेनेशादि
भक्त रविम्बस्थापनं कचित्कारयेदित्यागमविदः ॥
किश्चैवं देववेदिकायाः पुरोभागे स्थापितानां सर्वेषामपि द्वाराणां ललाटभागे चित्रतोरणयोजनं उभयोरपि पार्श्वयोः दीपारोपणार्थं पोषनामकड़ीपस्थानकल्पनञ्च प्रकल्पयेत् । किचैवं स्थापितानामेतेषां द्वाराणामधस्स्थलन्तु पूर्वोक्तदेववेदिकाया अधःस्थलप्रमाण निम्नमेव कार्यम् । अपि च देवानां मूलबिम्बस्थापनाहयास्तस्या देववेदिकाया अधोभागे एकहस्तद्विहस्तौन्नतिमधिष्ठानं कम्पपद्मवाजनादितक्षणोपेतं कार्यम् । इयन्तु दैववेदिका प्रायशो दृढशिलाप्रकल्पितेव चिरकालस्थितये । अत्र तु शिलाबेदिकायां मध्यभागे एकहस्तप्रमाणनिम्नं विधाय तस्मिन्मूलबेरपादपीठाघोभामं योजयित्वा दृढमचञ्चलं बन्धयेत् ॥

Page #730

७०५
गर्भन्यासेन संयुक्तं यन्त्रपट्टेन चान्वितम् । सर्वेषामपि देवानां देवीनामेवमाचरेत् ॥१०॥
नानाङ्गणविभक्ताङ्गबहिरङ्गणकल्पितम् । तत्र स्थाप्यं शुभे काले देवानां बेरजालकम् ॥ ११ ॥ नयनोन्मीलनं प्रायश्चात्र कार्य मुदाहृतम् ।
किश्चैतस्य मूलबेरवेदिकाकल्पनस्य पुरोभागे तदासन्नतले उत्सवबेरस्थापनार्थ कल्पनीया वेदिका दारुमयी सुधेष्टिकाकल्पिता वा शिलामयी वा यथाभिरुचिविभवं प्रकल्पनीयेति क्रमः । अपि च सर्वत्र मूलबेरवेदिकायामुत्सवबरवेदिकायामनेकबिम्बस्थापनाय कचित्तस्यां नानाङ्गणविभजनं कारयेत् । कुतः ? तेषां बेराणां पृथक्पृथक्स्थापनार्थमिति ।।
अपि चैवमत्र गर्भगृहमध्यस्थाने एतस्याः देववेदिकायाः स्थापनात्पूर्वमेव प्रयोगविच्छिल्पी देवगर्भविन्यासाईदेवचिह्नानि ताम्रपट्टे विलिख्य गर्भविन्यासप्रकरणप्रतिपादितरीत्या अवटे निक्षिप्य मृदाऽऽच्छाद्य तदुपरि तामिमां दैवीं वेदिकां स्थापयित्वा तत्र वा क्रियाशालायां स्थलान्तरे वा निमितान्यनेक. विधानि देवबेराणि तां वेदीमारोप्य दृढं बन्धयिस्वा शुभकाले नदति मङ्गलवाद्यजाले देवीनां देवानाञ्च नयनोन्मीलनं यथाक्रमं कारयेदिति शिरूपाचार्यकार्यक्रमो शेयः॥
8.8. 89

Page #731

७०६
कर्पूरचन्दनरसैः सेचयेद्वासयेदपि ॥ १२ ॥ दैवब्रह्मविभेदेन तत्स्थानं द्विविधं मतम् । तत्र पूर्वस्थले भद्रमण्टपं कारयेन्नृपः || १३ ||
तत्पूर्वमष्टपं वापि प्रभष्टमुखकेलिकम् । चतुःस्तम्भसमेतं वा स्तम्भाष्टकसमुज्ज्वलम् ॥ १४ ॥
एवं देवबेराणां नयनोन्मीलनदिनात्पूर्वमेव तदिदं गर्भगेहमन्तर्बहिश्व स्थले कर्पूरचन्दनरसादिना तल्लेपादिना च वासयित्वा चूतपत्रवितानतोरणदीपारोपणादिकं कारयेत ॥
एवं निर्मितस्यास्य गर्भगेहस्य पूर्वभागो ब्रह्मभाग इत्युच्यते । देववेदिकास्थापनन्तु देवस्थानमिति च प्राचां व्यवहारः । तस्मादेवं निर्मितस्यास्य गर्भगृहकल्पनस्य नातिदूरे पूर्वभागे गर्भगृहप्रथमद्वारकुड्यमिलितमेव पूर्व मण्डवाख्यभद्रमण्डप निर्माणं स्थापयेत् । क्वचिदस्य पूर्वमण्डपस्य च पुरोभागे तन्मानयुतमेव मण्डपान्तरकल्पनमपि विहितं भवति । एतादृशमण्डपाङ्गणस्थलतरणानन्तरमेव पूर्वोक्तस्य तस्य ध्वजस्तम्भस्य बलिपीठस्य च स्थापनस्थलमिति विवेकः । विश्व कचिदेवालये प्राकारद्वयावृते वा प्राकारत्रयावृते बा तस्य द्वितीयप्राकारद्वारस्य पुरतः स्थले वा तृतीयप्राकारद्वारस्य पुरतः स्थळे वा तच ध्वजस्तम्भ निर्माणं कार्यमित्युक्तं भवतीति आशयो बोध्यः

Page #732

भट्टारकनृपानुज्ञाचोदितो मानभेदवित् । देवानामपि देवीनां नित्यनैमित्तिकोत्सवाः ॥ ३ ॥
यथा सुलभ साध्यास्स्युस्तथा मण्डपकल्पनम् । कारयेन्मतिमान्युक्त्या सर्व तत्स्थलयोग्यकम् ॥ ४ ॥
७. प्रीष्ममण्डप निर्माणम् । ८. वार्षिकमण्डपनिर्माणम् । १०. विहार
९. कार्तिक
१२. अध्ययन
१४. प्रणयकलह
१६. दमनिकोत्सव..
१८. शयन
२०. पक्षोत्सव
२२. नित्योत्सव
२४. आखेट 17
अन्यानि मण्डपान्तरनिर्माणानि च समयसेव्यानि गुरुदेवभट्टारक नृपाज्ञाप्रचोदितरसन स्थपतिर्यथाक्रमं तत्र तत्र स्थापयेदिति शिल्पसमयः । तस्माद्गर्भगृहस्य पूर्वभागे पार्श्वयोः पृष्ठभागे द्वितीयतृतीयादिप्राकारस्थलेषु देवालयस्य प्राकाराणां बहिः प्रदेशे सन्निधिविध्यां कचिन्माठवीध्यां स्थलान्तरेषु समुचितभूमिषु कल्पनीयानामेतेषां मण्डपानां स्तम्भयोजनक्रमस्तु तत्रत्य
११. जप
१३. वाहन
१५. प्लत्रोत्सव
१७. डोला
१९. मासोत्सव
२१. संवत्सरोत्सव
२३. नैमित्तिकोत्सब
99
""
ܪܕ
""
७११
,,
39
"
""
"
""
""
59
95
99

Page #733

७ १२
चतुःपादयुतं वापि कचिदष्टपदान्वितम् । दशपादयुतं वापि द्वादशांघ्रिसमन्वितम् ॥ ५ ॥
षोडशस्तम्भयुक्तं वा स्तम्भविंशतिसंयुतम् । चतुर्विंशतिपादाढ्यमष्टाविंशतिपादकम् || ६ ||
द्वात्रिंशत्स्तम्भयुक्तं वा चत्वारिंशत्पदं तथा । पञ्चाशत्स्तम्भसंयुक्तं द्विपञ्चाशत्पदं क्वचित् ॥ ७ ॥
चतुष्षष्टिपदोपेतमशीतिस्तम्भभासुरम् ।
शतस्तम्भयुतं वापि मण्डपं बहुरूपकम् ॥ ८ ॥
स्तम्भस्थापनकार्याहपूर्वाङ्गणसमन्वितम् ।
शिलाभिरेव देवानां यतीनाञ्च मठक्रिया ॥ ९ ॥
स्थलविभवानुगुणं स्वसंपद्विभवानुगुणश्च चतुःस्तम्भयोजनं वाऽष्टस्तम्भयोजनं वा दशस्तम्भयोजनं वा द्वादशम्तम्भयोजनं वा षोडशस्तम्भयोजनं वा विंशतिस्तम्भयोजनं चतुर्विंशतिस्तम्भयोजनमष्टाविंशतिस्तम्भयोजनं द्वात्रिंशस्तम्भयोजनं चत्वारिंशत्स्तम्भयोजनं पचाशत्स्तम्भयोजनं द्विपञ्चाशत्स्तम्भयोजनं वा क्वचिश्चतुष्षष्टिस्तम्भयोजनमशीतिस्तम्भयोजनं शतस्तम्भयोजनं वा कार्यमिति वाक्यार्थबोधः ।।
एवं कल्पनीयानां देवागारमण्डप निर्माणानां यतिपरिव्राजकादिगुरुकुलनिवासाय कल्पनीयानां मठादिनिर्माणानां

Page #734

लोहैव्यान्तरै पमण्डपं स्थापयेत्क्रमात् । जपमण्डपकं वाऽपि वेदाध्ययनमण्डपम् ॥ १० ॥ अधिष्ठानयुतं प्रायश्चिरकालाय कल्पते । सोपपीठस्तम्भपालिं चित्रालङ्करणान्वितम् ॥ ११ ॥
च शिलापाट्टका सयाजनमेव शोभायै चिरकालांस्थतयं च भवति । तस्माद्यत्र यत्र कल्पनेषु शिला स्तम्भशिला पटलावरणादिकं क्रियते, तेषां तेषां निर्माणानां सर्वेपामप्याभागे तत्तत्कल्पनानुगुणं दृढघनशिलाखण्डैरधिष्ठानकल्पनमवश्यं कार्यमिति शिल्प नमयः ।।
न्यायशालाहस्तिशालावाजिशाला वैद्यशालादिकल्पनं साकल्येन शिलाभिरेव स्थापनीयं भवति । परन्तु भत्रियाणामन्येषां च विहारार्थ कल्पनीयमण्डपादिनिर्माणेपु शिलास्तम्भशिलापटलावरणयोजनं न शुभफलप्रदम् । किन्तु तेषां विहारमण्डपादिषु लोहकृतस्तम्भस्थापनं वा सुपिरस्तम्भस्थापनं वा चन्दनतिन्दुकादिमहीरुहखण्डस्थापनं वा कार्यम् । एवमावरणविषयेऽप्यूह्यम् ॥
एवं शिलामयमण्डपनिर्माणाय तत्तन्मण्डपस्थलविभषानुगुणं क्षुद्राधिष्ठानकल्पनं मध्यमाधिष्ठानकल्पनमुत्तमाधिष्ठानकल्पनं पा धनं योजयित्वा तदुपरि स्थापनीय स्तम्भश्रेणिस्थापनानुगुणं पूर्वाङ्गणं कचित्पाङ्गिणं कचित्सर्वभागेष्वप्यङ्गणकल्पनं च क्रमादिच्छा. विभवानुगुणं निर्मापयित्वा पूर्वोक्तसंख्याः स्तम्भपालीश्चित्र
8.8.90

Page #735

७१४
मुखाङ्गणसमोपेतं पाङ्गिणसमन्वितम् । चतुरङ्गणयुक्तं वा सवारं वा विवारकम् ।। १२ ।। समरेखादृष्टिहीनं समोत्तुङ्गविशालकम् । वाजिवक्त्रेण संयुक्तं गजवक्त्रान्वितं क्वचित् ॥ १३ ॥ यालीमुखसमोपेतं पार्श्वचक्रसमन्वितम् ।
शोभिताः स्थापयित्वा तदुपरि प्रस्तरतूलबलभ्यादिकं प्रयोज्य घनावरणं प्रकल्पयेदिति तत्क्रमोऽवधार्यः ॥
किश्चैत्ररीत्या कल्पितेषु बहुषु मण्डपेषु केषाश्चिन्मण्डपानामुभयो। पार्श्वयोर्घनभित्तिनिर्माणं केषाश्चिन्मण्डपानां मुखभागं विना भागत्रयस्थलेषु भित्तिस्थापनं केषाम्चिन्मण्ड पानां चतुर्वपि दिग्भागेषु भित्तिस्थापनं विनैव कल्पनञ्च करणीयम । तच्चच्छिकमेवेत्ययमर्थः 'सवारं वा विवारकम्' इति लक्षणवाक्येन प्रतिपादितः ॥ १२ ॥
तस्मादेवरीत्या स्तम्भान्तरभित्त्यन्तरतिर्यप्रसारणाख्यदृष्टिदोषादिसकलविधदोषवर्जितं कल्पितानामेतेषां मण्डपानां स्तम्भादिषु कस्याश्चितस्तम्भश्रेण्याः दर्शनायां सुरगरूपतक्षणं कस्याश्चित्स्तम्भश्रेण्याः धारणरूपतक्षणमन्यस्या: स्तम्भश्रेण्या: यालीरूपतक्षणमान्तरालिकस्तम्भश्रेणीनां शुकइसमयूरचकवाक • भल्लूकवानराद्यनेकतक्षणं विविधतोरणपताकाद्यलकरणं च प्रकल्पयेदिति विवेकः ॥

Page #736

७१५
सोपानसंयुतं वापि कल्पयेत्सुमनोहरम् || १४ || मुखप्रस्तरयुक्तं वा ऊर्ध्वप्रस्तरणान्वितम् । वलभीकल्पनं चोर्ध्वे वरणञ्च यथाक्रमम् ॥ १५ ॥
एकद्रव्यसमायुक्तं विमानशिखरोज्ज्वलम् ।
किलैतेषां मण्डपानां केषाचित्पूर्वभागे सोपानस्थापनं, केषाचिन्मण्डपानी पार्श्वयोरस्थलयोस्मोपान स्थापनं केषाखित मण्डपानां सर्वतो दिक्षु चित्रसोपानस्थापन अपि
कार्यम् ।
चैतेषां मण्डप निर्माणानां भित्त्यन्तभागेषु तूलप्रस्तरबलभीबलभ्याधारपट्टिकादिस्थानेषु विविधतोरणवितानपङ्कजकुमुदचम्पकचूतादिदलरूपतक्षणवर्धनादिकं निर्मापयित्वा क्वचित्पार्श्वस्थितकल्पनभित्त्यादिभिर्मिलितं कारयेत् । किन वलभ्यावरणपटलानामुपरिभागे घनमाच्छादनं सुधेष्टिकामेलनं निरन्तरं स्थापयेत् ।। १५ ।।
-
किवाल मण्डपकल्पने कांश्चन स्तम्भान शिलामयान् स्थापयित्वा कांश्चन स्तम्भानिष्टिकासुधादिभिः कल्पयेत । परन्तु तत्तज्जातिद्रव्यैरेव कार्यमिति नियमः । अयमर्थ: 'एकद्रव्यसमायुक्तम्' इत्यनेन मूलवचनपादेनोच्यत इत्यर्थः । तथा च मण्डपादिकल्पनेषु यस्मिन्स्थाने शिलास्तम्भयोजनं कचित्साकल्येन तस्मिन् स्थाने शिलास्तम्भयोजनमेव शोभावहं शुभप्रदश्चेति

Page #737

७१६
भित्तिको समायुक्तं कर्णनामादिमण्डितम् ॥ १६ ॥
युक्त्या कल्पान्तरयुतं स्थापयेन्मण्डपं दृढम् । शङ्करस्य हरेवापि धातुर्देवीगणस्य च ॥ १७ ॥ कचिन्मण्डपकल्पस्तु शतस्तम्भसमन्वितः । स्थाप्यः पञ्चविधा युक्त्या पूर्वाङ्गयुतोऽपि वा ॥
१. सूर्यकान्तशत स्तम्भमण्टपलक्षणम् ॥ आद्यस्तु सूर्यकान्तस्स्यात्सूर्य संख्यापदावलिः ।
भावः । एवमेव लोहवृक्षखण्डादीनामपि विपये फलादिकं बोध्यम् ॥
किचैवं कल्पितानां मण्डपानां कतिपयानां पूर्वभागे कल्पितस्यारोहणसोपानस्योभयोः पार्श्वयोईडशिलाचक्रं चित्ररूपतुरगवाहनादिभिरूह्यं योजयेदित्यपि शिल्पसमयकल्पनक्रमवेत्तारः । तस्मादेवंप्रकारेण कल्पितेषु मण्डपेषु शतस्तंभमण्टप एव सर्वोत्तमः । तस्मादृस्य शतस्तम्भमण्डपस्य वार्षिकोत्सव सेवनासुचितस्य लक्षणमाह- स्थाप्य इत्यादिना । तदिदं शतस्तम्भमण्टपनिर्माणं पञ्चविधं स्थाप्यं भवति । तलक्षणं क्रमाद्विशदयतीति वाक्यार्थः ॥
--
अथ शतस्तम्भमण्डप निर्माणस्याद्यश्य सूर्यकान्ताख्यस्य लक्षणमाह - आद्य इति । सर्वेषामेतेषां पञ्चविधानां शतस्तम्भ

Page #738

७१७
रेखाद्वयं पूर्वभागे तथा पश्चिमभागिके ॥ १९ ॥ तन्मध्ये षोडशप मध्ये सव्येतरेऽपि च । तन्मध्यस्थान भागे च षोडशस्तम्भकल्पनम् ॥ २० ॥
तदन्तस्तु चतुष्पादस्थानं तदैवतं मतम् । सर्वत्र देवभागस्तु तुङ्गो वाऽधिष्ठितोऽपि वा ॥ २१ ॥
मण्डपकल्पनानां सम्मस्थापनक्रम एव दुर्विज्ञेय इति मत्वा ताद्वास्तम्भस्थापनपरिपाटी प्रकटीकरोति - सूर्यसंख्यापदावलि - रिति । शतस्तम्भमण्डपकल्पनस्यास्य पूर्वभागे पङ्किद्वयं स्तम्भानां स्थाप्यं प्रतिपक्तिस्थलं स्तम्भानां द्वादशकस्थापनमिति । तथा च पूर्वभागे पङ्क्तिद्वयस्थाने आहत्य संख्यायां स्तम्भचतुर्विंशतिकमिति ॥
एवं पश्चाद्भागस्थल पङ्किद्वये स्तम्भचतुर्विंशतिकं स्थाप्यम् । एवं स्थापितानां स्तम्भानां मध्यतले स्तम्भान्तरस्थापनार्थ विभक्ते सति तत्र पूर्वोक्तपूर्वभागस्तम्भसमीपे सव्यभागे स्तम्भाष्टकमपसव्यभागे च स्तम्भाष्टकमाहत्य संख्यायामत्र स्तम्भषोडशकं स्थापयेत् । अनेनैव प्रकारेण पश्चाद्भागस्थापितस्तम्भश्रेणिसमीपस्थले च स्तम्भषोडशकं स्थापयित्वा कल्पनस्यास्य मध्यभागे वैशाल्यवति चतुःस्तम्भस्थापनरीत्या स्तम्भश्रेणी चतुष्कं च निर्माणयित्वा तेषाञ्च षोडशस्तम्भानां मध्यभागे दैवभागस्थळे चित्रस्तम्भ

Page #739

अयुग्मपक्तिसंयुक्तो नानाचित्रमनोहरः ।
चतुष्कञ्च स्थापयेत् । एवं शैल्या स्तम्भस्थापने कृते शतस्तम्भमण्डपकल्पनमविकलं भवतीति लक्षणवाक्यार्थः ।।
तथाऽपि झटिति स्फूर्तये कल्पनस्यास्योद्धारमण्डलं पञ्चविधं विलिख्यते । यथा--तत्राद्यस्य सूर्यकान्ताख्यस्य शतस्तम्भमण्डपस्य स्तम्भस्थापनक्रमः ॥

Page #740

७१९
१. सूर्यकान्तशतस्तम्भमण्टपः ।।
о
o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ооо
o o o
о о
оо По о.
o o
o o
o o o o
оооо o o o o o o o o o o o o
o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o

Page #741

७२०
२. चन्द्रकान्तशतस्तम्भमण्टपलक्षणम् ॥
द्वितीयश्चन्द्रकान्तस्स्यात्सव्यसव्येतरात्मकम् ।। २२ ॥ भाग विभज्य वेदन पग्णवत्यंघ्रिकल्पनम् । मध्ये वेदपदस्थानं तदेवतमुदीरितम् ॥ २३ ॥
अथ चन्द्रकान्ताख्यम्य द्वितीयस्य शनस्तम्भमण्डपकल्पनस्य स्तम्भस्थापनक्रममाह - द्वितीय इति । कल्पनस्यास्य सव्यभागे चतुःस्तम्भस्थापनरीत्या पक्तिद्वादशकं निर्मापयित्वा तयैव शैल्या सव्येतरभागेऽपि स्तम्भस्थापने कृते आहत्य संख्यायां पण्णवतिस्तम्भा भवन्ति । किञ्च कल्पनस्यास्य मध्यभागे पूर्वोक्तक्षुद्रप्रमाणदेवमण्डपकल्पनार्थ स्तम्भचतुपके क्रमात स्थापितेऽविकलं शतस्तम्भमण्डपनिर्माणं भवतीत्यर्थः ।।
कल्पनस्योद्धारमण्डलं यथा
अथ द्वितीयस्य चन्द्रकान्ताख्यस्य शतस्तम्भमण्डपस्य स्तंभस्थापनक्रमः

Page #742

२. चन्द्रकान्तशतस्तम्भमण्टपः ॥
o
o
o
o o o o o o
o
o
o
o
оо
o
o
o
o
o
o
o
o
I
o
o o
o
o
o
o
o
o o o o o o o o о о
o
o o
o o
o o
o o
o
o
o
o
o
8. 8. 91

Page #743

७२२
३. इन्द्रकान्तशतस्तम्भमण्टपलक्षणम् ॥
तृतीयश्चेन्द्रकान्तस्स्यात्पार्श्वयोषट्प्रमाणकम् । स्तम्भकल्पनमत्रोक्तं वसुपती प्रकल्पयेत् ॥ २४ ॥ मध्ये वेदपदस्थानं तदेवतमुदीरितम् ।
अथेन्द्रकान्ताख्यस्य तृतीयस्य शतस्तम्भमण्डपकल्पनस्य स्तम्भस्थापनक्रममाह - तृतीय इति । कल्पनस्यास्य सव्यभागे स्तम्भषटकसंयुतं श्रेण्यष्टकस्थलं प्रकल्प्य तथैव सव्यतरभागे च स्तम्भस्थापने कृते षण्णवतिस्तंभा भवन्ति । किञ्च पूर्वोक्तरीत्या कल्पनमध्यभागे देवमण्डपकल्पनार्थ म्तम्भचतुष्के स्थापिते सत्यविकलं शतस्तम्भमण्डपनिर्माणं भवेदिति भावः ।।
कल्पनस्यास्योद्धारमण्डलं यथा - अथ तृतीयस्य इन्द्रकान्ताख्यस्य शतस्तम्भमण्डपस्य स्तम्भस्थापनक्रमः -

Page #744

३. इन्द्रकान्तशतस्तम्भमण्टपः॥
сессас
Сcocco o o o o o o o o o o o o o o o o o o
o o o o o o o o o o o o o o o o o o
о
о
o o o o o o o o o o o o o o o o o o LCoocc
o o o o o o o o o o o o o o o o o o DOOCOD

Page #745

७२४
४. गन्धर्वकान्तशतस्तम्भमण्टपलक्षणम्
चतुर्थो गन्धर्वकान्तश्चतुष्कोणे चतुःक्रमम् ।। २५ ।।
स्तम्भषोडशकं स्थाप्यं तदन्तश्च यथामतम् । पूर्व पृष्ठ पदोपेत नागपादप्रकल्पनम् ॥ २६ ॥ तत्संख्याकं तदन्तश्च चतुः पङ्क्तिक्रमात्पदम् । तदन्तर्वेदपादन्तु देवस्थानमुदाहृतम् ।। २७ ।।
अथ गन्धर्वकान्ताख्यस्य चतुर्थस्य शतस्तम्भमण्डपकल्पनस्य स्तम्भस्थापनक्रममाह चतुर्थ इति । गन्धर्वकान्तस्यास्य मण्डपकल्पनस्य मध्यतलमतिविशालं कार्यम् । तस्मादस्य मध्यतलस्यामेयादिकोणचतुष्कस्थलेषु स्तम्भचतुष्कसहितं पक्तिद्वयं विरचय्य दीर्घाकाररेखायां तिर्यग्रूपस्थाने सव्यापसव्यभागयोः स्तम्भाष्टकयुतं पक्तिचतुष्के स्थापिते सति चतुष्षष्टिस्तम्भा भवन्ति । किञ्चैतेषां स्तम्भानां मध्यभागे वैशाल्यरेखायां स्तम्भाष्टकयुतं पङ्क्तिचतुष्के विरचिते सति तदाहत्य संख्यायां षण्णवतिस्तम्भा भवन्ति । पूर्वोक्तरीत्या मध्यभागे दैवभागतले क्षुद्रमण्डपकल्पनार्थं स्तम्भचतुष्के स्थापिते कल्पनं अविकलं भवेदिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
--
कल्पनस्यास्योद्धारमण्डलं यथा - अथ चतुर्थस्य गन्धर्व
कान्ताख्यस्य शतस्तम्भमण्डपस्य स्तम्भस्थापनक्रमः
Mancom

Page #746

७२५
४. गन्धर्वकान्तशतस्तम्भमण्टपः ॥
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o o
o o
o
o
o
o
ооо
o
o
o
o
o
o
o
o o
o
o
o
o o o o
o o o o
o o
o o
o o
o o o o
o o o o o
o
o
o
o
o o o o o o o o
o
o
o
o

Page #747

७२६
५. ब्रह्मकान्तशतस्तम्भमण्टपलक्षणम् ॥
पञ्चमो ब्रह्मकान्तस्स्यान्मुखपादेऽष्टपादकम् । पृष्ठे च तत्क्रमात्स्तम्भस्थापनं चात्र गण्यते ॥ २८ ॥
तदङ्गणस्थानमाहुश्शिल्पशास्त्रविशारदाः । ततष्पट्स्तम्भविन्यासद्वयं स्थाप्यन्तु पार्श्वयोः ।। २९ ।।
पृष्ठे चैवं स्थापनीयं मध्ये द्वात्रिंशदङ्घ्रिकम् । तन्मध्ये वेदपादन्तु तदैवतमुदाहृतम् ॥ ३० ॥
अथ पचमस्य ब्रह्मकान्ताख्यस्य शतस्तम्भमण्डपकल्पनस्य
पञ्चम इति । ब्रह्मकान्तमण्डपस्यास्य पुरोभागे पश्चाद्भागे च मध्यसूत्रस्थाने चित्रस्तम्भचतुष्कयुतं पङ्क्तिद्वयं पूर्वाङ्गणकल्पनाय, पश्चादङ्गणकल्पनाय च स्थापयित्वा पूर्वभागे मध्यमार्गस्य सव्यभागे अपसव्यभागे च स्तम्भपट्कयुतं पङ्क्तिद्वयं स्थापयेत् । अनेनैव प्रकारेण पश्चाद्भागम्य सव्यापसव्यस्थानयोः स्तम्भपङ्क्तौ स्थापितायां सत्यां आहत्य संख्यायां चतुष्षष्टिस्तम्भा भवन्ति ।।
स्तम्भस्थापनक्रममाह
किश्वेतयोः पूर्वभाग पश्चाद्भागकल्पनयो मध्यस्थाने स्तम्भाष्टकयुतं पक्तिचतुष्कं स्थापयित्वा तन्मध्यस्थले पूर्वोक्तरीत्या देवस्थले क्षुद्रमण्टपनिर्माणाय स्तम्भचतुष्के स्थापिते सति अविकलं शतस्तम्भमण्डप निर्माणं भवेदिति लक्षणवाक्यार्थो ज्ञेयः ॥

Page #748

कल्पनस्यास्योद्धारमण्डलं यथा- अथ पञ्चमस्य ब्रह्मकान्ताख्यम्य शतम्तम्भमण्ट पस्य स्तम्भस्थापनक्रमः -
4. a
tt-naraaEңааг: П.
o
o
o
o
o
o
o
o o
o
o o o o
o o
o o
o o o
o o o o o
o
o
o
o
o
of
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o o o o p o o o o o p o o o o o po o o
o o o o o o o o | o o o o o o o o o o o o
o o o o
у

Page #749

७२८
अन्त्यकल्पनमेतत्तु विषमस्थानकं मतम् । आद्यं समं कल्पमाहुश्शास्त्रज्ञा वेदपारगाः ।। ३१ ।। समरेखां दृष्टिहीनं मनोहारिप्रकल्पनम् । स्तम्भानां मुखभागेषु पूर्वोत्तरपदस्थली ।। ३२ ।।
किचैत्रमत्र प्रतिपादितरीत्या शतस्तम्भमण्डप निर्माणन्तु पञ्चविधरूपस्थापनमेव सौकर्याय शोभायै च भवति । अपि च कचित्तत्रतत्र कोणभागेषु मध्यतलेषु मध्यान्तभागेषु च कोणाङ्गणक्षुद्राङ्गणस्थापनपूर्वकं प्रकारान्तरेण शतस्तम्भमण्डपनिर्माणन्तु सद्भिर्नाङ्गीकृतमिति भावो ध्वन्यते । अत एवंशैल्या पञ्चप्रकारकल्पनीय शतस्तम्भमण्डपनिर्माणेषु पूर्वोक्तं प्रकारचतुष्कं समकल्पननामभाग्भवति । अन्त्योक्तं ब्रह्मकान्ताख्यं पञ्चमकल्पनं विषमकल्पननाम भागिति च शिल्पविदां व्यवहारो ज्ञेयः ॥
तस्मादेवं शतस्तम्भमण्डपकल्पने पूर्वभागे स्तम्भानां मिथो यावद्वैशाल्यं देयं कृतं तावदेव प्रमाणं सर्वत्र पश्चाद्भागे च कल्पनीयमिति नियमः । तदानीमेव कल्पनाशोभा सौकर्यादिकमिति भावः । एवं स्तम्भानां मिथो वर्धनादिदर्शनं नानाविधवितानतोरणचित्राद्यलङ्कृतं मण्डप निर्माणं स्थापयेत । किमात्र शतस्तम्भमण्डपकल्पने पूर्वोक्तदैवभागे क्षुद्रमण्डपस्थलन्तु किंचित् उन्नतमेव सर्वत्व कारयेत् । तस्मिन्नेव क्षुद्रमण्डपे देवानां स्थिति
1

Page #750

७२९
यथाविभवतः स्थाप्या नानालङ्कारमण्डिता । स्थापनीया विशेषेण देवानां प्रीतिदायिनी ॥ ३३ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे शतस्तम्भमण्डपलक्षणकथनं नाम चतुस्सप्ततितमोऽध्यायः॥
रुत्सवादि समये यु करणीयेति च नियमः । एवं मनोहराकृतेरस्य शतस्तम्भमण्डपनिर्माणस्य स्थापनेन देवानामत्यन्तप्रीतिरिति
भावः॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणयोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां शतस्तम्भमण्डपलक्षणकथनं नाम
चतुस्सप्ततितमोऽध्यायः ॥
8. 93

Page #751

अथ विमानलक्षणकथनं नाम पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः ॥
सर्वेषामपि देवानां देवीनामपि मेविनाम् । गर्भगेहस्य मौलो यत्कल्पनं रक्षणार्थकम् ॥ १ ॥ तद्विमानमिति प्राहुश्शिल्पशास्त्रविशारदाः । प्रतिलोमकियां तत्र स्थापयच्छिल्पकोविदः ॥ २॥
॥ पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः ॥
अत्रायमस्माकमभिप्रायः। यथा--पूर्वोक्तरीत्या त्रिसप्ततितमे अध्याये गर्भगृहलमणप्रतिपादनानन्तरमेव तस्य गर्भगृहस्योपरितले कल्पनीयम्य विमानस्य लक्षणं चतुरसप्ततितमेऽध्याये वक्तुं युक्तं प्रकरणौचित्यान् । तथापीदं विमानलक्षणमत्र मातृकायां पञ्चसप्ततितमाध्याये पठितं दृश्यते । तदयं शास्त्रकारपठनशैलीक्रमो बा मातृकालेख प्रमादो वेति । अतः पूर्वोक्तस्य देवानां देवीनां भक्तानाञ्च बेररूपाणां सततनिवासार्हस्य कल्पितस्य गर्भगृहकल्पनस्योपरि मौलितले तस्य गर्भगृहकल्पनस्य संरक्षणार्थ यत्तु कल्पनं क्रियते, तदिदं विमाननामभाग्भवतीति शिल्पशास्त्रपारङ्गतानामाशयः ॥
___तस्मात्तदिदं विमानकल्पनं प्रायशस्सर्वेष्वपि देशेषु सर्वास्वपि कल्पनशैलीषु प्रतिलोमक्रियाप्रमाणमाश्रित्यैव स्थापयेदिति

Page #752

तत्कल्पनकलं (सम) कृत्स्नं विमानाधिष्ठितं मतम् । मण्डलञ्चतुरश्रं वा व्यासाधिक्यं क्वचिन्मतम् ॥ ३॥ गजपृष्ठाकारवद्वा चापाकारं क्वचिन्मतम् । आधारमानद्विगुणं त्रिगुणं वा चतुर्गुणम् ।। ४ ॥
औनत्यं कल्पयेत्तस्य मुखवर्धनसंयुतम् । लसूण सक्यार्थः । प्रतिलोमक्रियाप्रमाणं नाम गर्भगृहम्य तस्य यावत्प्रमाणमधिष्ठानमन्नित्यादिकश्च योजितम , तदौन्नत्यानुगुणमेव विमानकल्यनस्यास्य स्थापनमिति ॥
किञ्च पूर्वोक्तस्य गर्भगृहस्यान्तःस्थलस्य देवताबिम्बसान्निध्यसहितस्य च यावद्वैशाल्यं देय॑च्च योजितं तावद्वैशाल्य. दैर्घायुतमेवास्य विमानस्याधिष्ठानं कार्यमिति नियमः। एवं कचिन्मण्डलाकारगर्भगृ हस्थापने, चतुरश्राकारगर्भगृहस्थापने व्यासाधिक्यप्रमाणगर्भगृहस्थापने, गजपृष्ठाकारगर्भगृहस्थापने, चापाकारगर्भगृह कल्पने यादृशशैल्या गर्भगृहभित्तिनिर्माणं कृतं तादृशशैल्यैव तदुपरिकल्पनीयस्य विमानम्याधोभागेऽधिष्ठानकल्पनं स्थापनीयमिति विवेकश्शिल्पिभिर्विज्ञेय इति क्रमः ।।
तस्मादस्य विमानकल्पनस्योन्नत्यं कियत्प्रमाणमिति चेत् तद्विवृणोति - आधारमानद्विगुणमित्यादिना। यावदोनत्यप्रमाणं गर्भगृहस्याधिष्ठाने योजितं तन्मानद्विगुणोन्नत्ययुतं वा तन्मान

Page #753

अधिष्ठानस्तम्भकर्णप्रस्तराख्यविभागभाक् ॥ ५॥ चतुर्भागौनत्यकलप्यं पूरयेत्खण्डनक्रमात् । शैलं सौधं लोहमयं विमानं दृढसन्धिकम् ॥ ६ ॥
तक्षयेद्वधयेन्मानक्रमतष्टतभेदनैः। त्रिगुणोन्नत्ययुतं वा तन्मानचतुर्गुणोन्नत्ययुतं वा विमाननिर्माणमिदं कल्पयेदिति विवेकः । अनेन गर्भगृहस्य तम्याधोभागे क्षुद्राधिष्ठानं वा मध्यमाधिष्ठानमथवोत्तमाधिष्ठानं कल्पनीयमित्युक्तमिति तत्क्रमः ॥
अथवा ग्रामादौ कचिन्निर्मितस्य गर्भगृहस्य मध्यभागे एवमधिष्ठानकल्पनाभावे तादृशगर्भगृहस्यान्तर्भागे स्थापितायाः पूर्वोक्ताया देववेदिकाया यावत्प्रमाणगौनत्य काल्पत तन्मानद्विगुणोन्नत्यव द्वा, तन्मानत्रिगुणोन्नत्यवद्वा तन्मानचतुर्गुणोन्नत्यवद्वा विमानकल्पनमिदं स्थापयदित्यर्थोऽपि ध्वन्यते । तस्माद्विमानकल्पनस्याम्योन्नत्यप्रमाण मेवं प्रथमतो निश्चित्य तत्र गर्भगृहमध्यतले देवबिम्बस्थापन प्रतिष्ठापनात्पूर्वमेव तस्य गर्भगृहस्योपरि भृत्यवगैरिदं विमानकरूपनं निर्मापयेदित्युपदेशोऽवधायः ॥
किश्चैवं कल्पनीयस्यास्य विमानस्यारम्भमागेऽधास्थले तदोन्नत्यमानानुगुणमधिष्ठानकल्पनं मध्यरन्ध्रहीनं घनशिलाखण्डैः मुखवर्धनसंयुतमेव चतुर्वपि दिग्भागेषु स्थापनीयम् । कचिद्विमानकल्पनमिदं घनेष्टिकादिभिस्सुधामिश्रितैश्च स्थाप्यमिति

Page #754

चतुर्भागं नयेद्भूमौ पादुका तत्प्रमाणका ॥७॥
द्रव्यभेदक्रमः । सर्वथा न दारुफलकादिकमत्र विमानकल्पने यांज्यामिति ॥
एवमम्य विमानकल्पनम्य चतुर्वपि दिग्भागेषु अधिष्ठानतल मुबकल्पनं पोपनिर्माणयुतं वा एकह स्तद्विहस्तन्नित्ययुलस्तम्भमहिनं वा कारयित्वा गोपुरतळप्रकल्पनरीत्यैवात्रापि विमानकल्पने गवाक्षहीनं कल्पनं समप्रमाणं समचित्रयुत क्रमादुपर्युपरि कल्पने न्यूनप्रमाणकं प्रकल्पयेदिति शिल्पसमयविदः ।।
किञ्चैवमत्र विमाननिर्माणाय भित्तिकाराश्शिलातक्षकादयश्च गुरूपदेशकमात्पूर्वकृतनिर्माणदर्शनाच्छास्त्रज्ञानपरिचयात स्वयुक्त्या चेतस्ततो निर्माणादिदोषहीनमव्रणमखण्डं अचञ्चलं विमानमिदं स्थापयेत् । एवं करणे तस्य शिल्पिना कीर्त्या दय अक्षोभ्या इति । तस्मादेवं शिल्पिभिर्युक्त्यादिभिरेव प्रायशो निर्मापणीयम्यास्य विमानकल्पनस्य कानिचन निर्माणलक्षणानि तेषां प्रमाणान्यपि विवृणोति - चतुर्भागमित्यादिना । पूर्वोक्तम्य विमानाधिष्ठानकल्पनम्योपरिभागे पादुकाख्यचित्रस्थानं चतुर्भागयुतं तदाधारकल्पनभागश्च चतुर्भागयुत प्रकल्पयेदिति लक्षणवाक्यार्थक्रमः॥
किश्चात्रोक्तभागक्रमस्तु विमानकल्पनायास्याधिष्ठानभागा

Page #755

एकेन कम्पनिर्माणमेकहस्तद्विहस्तकम् । ऊर्ध्वस्तम्भप्रमाणन्तु कल्पनान्तरभेदतः ॥ ८॥ उपपीठं कल्पयद्वा प्रान्तपट्टिकया युतम् । द्वाभ्यामेकेन वा तत्र उपानत्स्थानमीरितम् ॥९॥ चतुर्भागेन पद्मन्तु मुखपत्रसमन्वितम् । कम्पमेकेन कर्तव्यं पार्श्वनेत्रं द्विभागिकम् ॥ १०॥ पञ्चभागेन कुमुदमेकेनोव॑तलं मतम् ।
दूर्ध्व शिखरतलपर्यन्तमोन्नत्यं प्रमात्वा तत्र प्रमाणे चतुर्भागं, विभाग, द्विभागांमत्यादिक्रमण कल्पनकरण इति भावः । तथा कल्पितम्य पादुकास्थानस्योपरितले एकभागेन कम्पतलं निर्मापयेत् । तदुपयूस्तम्भप्रमाणन्तु एकहस्तौन्नत्ययुतमथवा कचिद त्युन्नतविमानकल्पने द्विहन्तोन्नत्यं योजनीयम। तस्योर्ध्व स्थस्य कल्पनस्याधस्तात्वचिदुपपीठकल्पनं प्रान्तपट्टिकाचित्रादियुतं च कार्यम । तत्त्वैच्छिकमिति भावः ।।
किश्वैवं कल्पनानन्तरं तस्य स्तम्भस्य मौलिमागे एकभागेन वा भागद्वयेन वा पादुकान्तरकल्पनं कार्यम् । किञ्च तदुपरि चतुर्भागेन पद्मकल्पनं मुखवक्तरेखासहितं निर्मापयित्वा तदु परि पुनरप्येकेन भागेनो कम्पतलकल्पनं भागद्वयेन पावनेवस्थान तदुपरि भागपञ्चकेन कुमुदकल्पनं तदुपर्येकेन भागेनोलतलं

Page #756

७३५
द्विभागेन महापट्टमग्रपट्ट त्रिभागतः ॥ ११ ॥ वेदिका नागबन्धश्च पादश्च कमलं घटः । पञ्चभागश्च षड्भागस्सप्तभागोऽथवा भवेत् ॥ १२ ॥ फलकाबोधिकाभागो द्विभागश्च कपोतकः । प्रस्तरश्चाष्ट भागेन कथितो बहुवक्त्रकः ॥ १३ ॥ ग्रीवा तु दशभागेन चतुरश्राकृतिभवेत् ।
तदुपरि त्रिभागेन महापट्टकल्पनं, तथैव त्रिभागेनाप्रपट्टकल्पनश्च कारयेत् । किश्तेषु स्थाने वेदिका नागबन्धतलं, पादतलं, कमलतलं, कुम्भतलं वा पाञ्चालकोसलमागधद्राविड्यादिशैल्यनुगुणं कल्पनं यथाक्रमं प्रकल्पयेत् ।।
किश्चैवमत्र कल्पितस्य कल्पनस्य निरीक्षणेनैव सुलभमेव विमानजातिज्ञानं भवेदिति भावः । एवङ्कल्पितं कल्पनं सर्वमपि विमानस्य मध्यतलकल्पनमिति क्रमः । अपि चैवं कल्पितस्य कल्पनस्योपरितले प्रस्तरकल्पनं स्थाप्यम । तादृशप्रस्तरकल्पनमनेक. मुखसहितमनेकचित्रपोपादिमण्डितं चाष्टभागप्रमाणयुतं कार्यम् । तत्र प्राच्यादिषु चतुर्वपि दिग्भागेषु नानारू पदेवगन्धर्वहरिहरब्रह्मादिचित्रस्थापनं सुधेष्टिकालोहपट्टादिभिः कार्यमिति च क्रमो ज्ञेयः॥
किञ्च सदुपरि दशभागेन प्रीवानिर्माणतलं कार्यम् ।

Page #757

७३६
मण्डलाकृतिरग्र्या तु पट्टिका च द्विभागिका ॥ १४ ॥ नानामुखसमोपेतं मौलिभागयुतन्तु वा । स्थूपिप्रकल्पनं तत्र लोहजं दृढमन्धिकम् ॥ १५ ॥ प्रस्तरान्ते मध्यभागे त्रिमूर्तिस्थानकैयुतम् । पृथग्बेरस्थलं वापि पौषस्थानमथापि वा ॥ १६ ॥ देवानामपि देवीनां दामानां गर्भगेहके । कलिङ्गं द्राविडं शौरसेनिक कौसलन्तथा ॥ १७ ॥
सर्वविधविमान कल्पनेष्वपि तादृशग्रीवास्थलं चतुरश्राकृतियुतमेव निर्माप्यमिति नियमः । किश्चैवं कल्पितस्य प्रीवास्थानस्यो. परितले मण्डलाकारमेव स्थूपिकल्पनं द्विद्विभागप्रमाणाध्यपट्टिकाकल्पनसमेतं नानाचित्र नानानन समन्वितञ्च स्थापयित्वा तदुपरि कलशस्थापनार्थ अध:कील संयोजनं दृढं कारयेत् । किञ्चैतादृशप्रस्तरस्थलं सुवर्णपट्टकवचितं वा रजतपट्टाच्छादितं वा ताम्रपट्टाच्छादितं वा कारयित्वा तत्र हरिहरब्रह्मदिक्पालाद्यनेकदेवरूपसंयोजनं कल्पयेत् ॥
कचिदेतादृशप्रस्तरभागे प्राच्यादिपु चतुर्वपि दिग्भागस्थापनेपूपरितले पौषाकृतिस्थलं प्रकल्पयित्वा तत्र तद्गर्भगृहस्थापितदेवदेव्यादिमूर्तीनां चित्ररूपादिकं च योजयेत् । किश्च तादृश. बेरस्यान्तिकस्थले फलकातले तत्तदेववाहनत्तिह्न भूतनन्दिवषगरुड.

Page #758

७३७
विमानकल्पनं कार्य कुम्भपञ्जरसंयुतम् । बोधिकाजालकैयुक्तं द्वारपालाश्रितन्तु वा ॥ १८ ॥ रन्ध्रहीनं मध्य कल्पमवाग्वक्त्रादिवर्जितम् । देवरूपसमोपेतं कल्पयेचित्रभूषितम् ॥ १९ ।। कर्णकूटक्रियोपेतं कीलकुम्भयुतं क्वचित् ।
हंसमयूरादिबिम्बस्थापनं च कार्यम् । एवमुक्तरीत्या विमाननिर्माणन्तु कलिङ्गद्राविडशैलीद्योतकं भवतीति शिल्पसमयः ।।
अनेनैव प्रकारेण शूरसेनकोसलादिशैल्यन्तरविमाननिर्माणमपि युक्त्या तत्र देशेषु शिल्पी प्रकल्पयदित्युपदेशः । किञ्च तत्र मण्डलाकारविमानं वा चतुराकारविमानं वा व्यासाधिक्यप्रमाणविमानं वा तत्र तत्र देशेषु देशीयशैलीद्योतककल्पनं वा विशेष सहितं कारयेत् । किञ्च सर्वत्र शैलीनिर्माणषु कम्पवाजनकपोतकमलकुमुदमुख पट्टिकादिस्थानविशेषाणां स्थलप्रमाणविभजनेनैव तत्तन्निर्माणस्वरूपं सर्वमपि स्पष्टं भवेदिति भावः ।।
किश्चात्र विमानकरूपने बोधिकाजालकुम्भपञ्जरयुक्ते प्रतितलं षा एकस्मिन् तले षा चतुर्वपीशानादिकोणस्थानेषु कर्णकूट कील. कुम्भस्थापनं पूर्वोक्तपोषभागस्थितदेवबिम्बरूपादेरुभयोरपि पार्श्वयो। द्वारपालकल्पनम्न तदनुगुणप्रमाणं यथाक्रमं स्थापयेत् ॥
किश्चैवं कल्पितं विमाननिर्माणन्तु रन्ध्रादिदोषवर्जितBrs. 93

Page #759

૦૨૮
सौवर्ण राजतं ताम्रं कवचञ्च क्वचिन्मतम् ॥ २० ॥
इति विश्वकर्मणी विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे विमानलक्षणकथनं नाम पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः ॥
मवाङ्मुखहीनं चोपरि कर्णिकातले शिखराणामेकेन, त्रयेण, पश्चभिस्सप्तभिर्नव कैर्वा संयुतं कारयित्वाऽधिष्ठानप्रभृति शिखरकलशस्थपि पर्यन्तं सौवर्णरजतपट्टाच्छादनञ्च दृढमनेकचित्र भूषितं कारयेत् । किमात्र विमानकलाने शिल्पी स्वयं युक्तया कल्पनीय - स्थलान्तरकल्पनान्तरादिकं चोह्य दोषहीननिर्माणं स्थापयेदिति
सङ्प्रहेण विमानलक्षणमुक्तं बोध्यम् ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां विमानलक्षणकथनं नाम
पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः ॥

Page #760

अथ प्राकारलक्षणकथनं नाम
षट्सप्ततितमोऽध्यायः ॥
प्राकारकल्पनं कल्परक्षकं प्रथमं मतम् । सैन्यवेशां द्वितीयन्तु तृतीयन्त्वर्गलादिकम् ॥ १ ॥
॥ षट्सप्ततितमोऽध्यायः ॥
शास्त्रकार:
अथास्मिन षट्प्रतितमेऽध्याये देवप्रासाद भूपालप्रासादादिकल्पनस्य यत्प्राकारभित्तिनिर्माणं क्रियते तल्लक्षणमंत्र विवृणोति प्राकारकल्पनमित्यादिना । देवालयगर्भगृहस्य भूपालप्रासादादे राज्ञामात्रा मस्थानाख्यमूलस्थान कल्पनम्य दुर्गनगरमठमण्डपशालाद्यन कांवधकल्पनस्य रक्षणाथ यदुन्नताभत्तिनिर्माण क्रियते, तत्प्राकारकल्पनमिति व्यवह्नियते शास्त्रज्ञैः ||
।
तस्मादेतश्च प्राकारनिर्माणं तत्र तत्र कल्पित दुर्गदुर्गप्रासादनगरादिस्थलभेदेन विविधं भवति । यथा — प्रथमप्राकार निर्माणं, द्वितीयप्राकारनिर्माणं, तृतीयप्राकारनिर्माणमित्यादिना । किश्व भूपालप्रासाद वास्तुभूमौ स्थापितस्य प्रथमप्राकारकुड्यस्यान्तःस्थले तत्कल्पनरक्षणयोग्यं सेनानिवेशं स्थापयेन । तत्र च सेनास्थाने कतिपयानां वाजिनां वारणानां खङ्गाद्यायुधधारिणां भटानाच स्थितिः । तादृशस्थलमुखद्वार गोपुरद्वारस्योभयोरपिं पार्श्वयोरलङ्कारादिक्रिया कार्येति समयः । किञ्च द्वितीयतृतीयादिप्राकारादिस्थलेषु समुचित

Page #761

७४०
पृथकल्पक्रियोपेतं कार्याय परिकल्पते । दुर्गेषु राजधान्याश्च नगरेषु विशेषतः || २ ||
दैवं भौपमिति प्रोक्तं द्विविधं तत्प्रकल्पयेत् । स्थलकल्पनयोग्यं तत्कल्पयेद् दृढसन्धिकम् ॥ ३ ॥
भागेषु राजकीयकरग्रहणद्रव्यस्थापनशाला भाण्डारशालादिकं सर्वमपि कल्पनजालं दृढार्गलयोग्यं स्थापयेदिति तत्क्रमः ॥
एवं भूपालप्रासादकल्पितानां सर्वेषामपि कल्पनानां प्रधानरक्षाकरं द्रव्यन्त्विदमेव प्राकारकल्पनमिति भावः । यामरक्षकभटायुधादिद्रव्यन्तु द्वितीयमप्रधानमिति सतां व्यवहारः । तस्मादन्तःस्थापितानां सर्वेषामपि सिद्धासनशालाधनशालादिकल्पनानां रक्षाकरणशीलस्यास्य प्राकारकुड्य निर्माणमतिदृढमगाध भूमि लम्बन निर्माणोपेतं स्थापयेदिति लक्षणवाक्यार्थः ॥
किने लक्षणोपेतं निर्मितं प्राकारकल्पनन्तु नगरेषु राजधान्यां दुर्गस्थलेषु च यदि कृतं तदा तस्य भूपप्राकारनिर्मितिरिति व्यवहारः । एवं देवालयवास्तुभूभागे यदि कृतं तदा देवप्राकारनिर्मितिरिति व्यवहारश्च क्रमबोध्यः । एवं भूपपददेवपदप्रयोगेन किं वा फलमिति भूपप्राकार कल्पनेषु वैरिमण्डलनिरासाय नलीकाद्यायुधस्थापनं कार्यम् । देवप्राकारकल्पनेषु वृषइंस मयूरगरुडादिभक्तमूर्तिकल्पन स्थापनादिकं शान्ति

Page #762

७४१
प्रतिलोमानुलोमाभ्यां मानं तस्य द्विधा भवेत् । पादपादप्रमाणेन वर्धयेन्नृपमन्दिरे ॥ ४ ॥ देवेऽधिकं प्रमाणं वा तत्सम वा क्वचिन्मतम् ।
रसवर्धकचिह्नञ्च योजनीयमिति क्रम इाते शिल्पिवर्गायोपदेशः । इदमेव लक्षण स्पष्टमवैव विवृणोति शास्त्रकार इत्यलम् ।।
तस्मादेवं द्विविधमपि प्राकारनिर्माणं तत्तत्स्थलकल्पितकल्पनानुगुणं स्थापनीयमिति प्रतिलोमपनः । अनुलोमपक्षस्तु प्राकारोन्नत्यानुगुणमेव तदन्तम्स्थं कल्पनं करणीयमिति । अयं तु अनुलोमपश्नः प्रायशः दैविकप्रासादालयशालामण्डपादिनिर्माणेष्वेव योज्य इति शिल्पसमयविदः ॥
किञ्च पादपादप्रमाणेनेत्यत्रायमर्थो बोध्यः। यथाराक्षां सन्ततवासार्हमूलस्थानस्यासन्नस्थले कल्पितस्य प्रथमप्राकारस्य द्वादशहस्तप्रमाणोन्नत्यं यदि कृतं तर्हि तस्य प्राकारस्यानन्तरस्थल कल्पितस्य द्वितीयप्राकारकुड्यस्य पञ्चदशहस्त प्रमाणोन्नत्यं कल्पनीयम् । अनेनैव प्रकारेण परस्परं पादप्रमाणाधिक्यवदिति । तथा च तृतीयप्राकारस्याष्टादशहस्तप्रमाणोन्नत्यं योजनीयमिति क्रमः पादपादप्रमाणवर्धनरीत्या कार्य इत्यर्थः । एवं नगरदुर्गप्राकारकुड्यद्वाराणां सर्वेषामप्योन्नत्यक्रमः । किश्च देवालयवास्तुकृतप्रथमप्राकारकुड्यस्यौनत्यप्रमाणात् पादप्रमाणाधिकप्रमाणं

Page #763

७४२
दुर्गेषु कूपसंयुक्तं त्रुटनस्थानकान्वितम् ॥५॥ क्षुद्रमण्डलयुक्तं वा स्थलमानवशान्नयेत् । मध्याङ्गुलिममायुक्तं पिछवर्धनमंयुतम् ॥६॥
मस्तकेष्वपि वेष्टाक पाप नालकसयुतम्
द्वितीयग्राकारकुड्यम्य नेयमित्यादिक्रमश्च यथाक्रमं ज्ञेय इति परिपाटी । एवं देवप्राकार ड्यस्योन्नत्यकल्पनमुक्तम् ।।
अथ प्राकारनिर्माणम्य स्थापनम्वरूपमाह -- दुर्गेवित्यादिना । दुर्गम्थानेष्वा मन्नतलस्थितपरिघाजलांचीप्रमरणवेगेन दुर्गप्राकारभित्र्यथा वा क्षोभणभेद नादिकं न भवेत्तथा घनशिलाखण्डरिष्टिकादिभिर्वा स्थापन कार्यम । तथा दुर्गप्राकारभित्तिस्थापने कचिदीशानादिकोणभागषु मध्ये मध्ये भित्ति स्वरूपं कूपाकारकल्पनगंयुक्तं कचित्त्रुटनास्यकल्पन संयुक्तं वा निर्माप. यित्वा तेषां दुगप्राकार कुड्यानामुपरिभाग शिलाखण्डेरिष्टिकाखण्डैश्च क्षुद्रमण्डलाकारकल्पनं मध्यमाङ्गुलिककल्पनविशेषमंयुक्तं कचित भित्तेरधोभागे वा जलतलपर्यन्तं मध्यभाग वा पिछवर्धन कल्पनविशेषयुक्तं तादृशपिच्छकल्पनम्थानस्योर्ध्व भागे मौलितले पोषयुतवेष्टनस्थानञ्च प्रकल्पयेत् । किञ्च तत्र खलु पौषस्थाने वैरिमण्डल. निरासनाय नलीकाद्यायुधस्थापनमिति तदीयक्रमः ।।

Page #764

७४३
एवं भूपालभवनमन्दिरावरणस्थलम् ॥ ७ ॥ आदौ वृद्धियुतं प्रायः क्रमाद्धीनं प्रकल्पयेत् । प्राकारकल्पनेष्वेवं दैविकेषु तथा मतम् ॥ ८ ॥ चतुरश्रं व्यासहीनं दैविकं संप्रकल्पयेत् ।
किवात्रोक्त कूपाकारटनाकार कल्पनादिस्वरूपन्तु गुरूपदेशेन कार्यनिरीक्षणवशात्स्वयं युक्तया च शिल्पिभिरेवमवधायें भवति । किश्चैवंप्रकारेण भूपालदुर्गप्राकारभित्तिकुड्यानां निर्माणं शस्तं भवति । तस्मादिदं भूपालदुर्गभित्तेः प्रासाद कुड्यस्य नगरप्राकारकुड्यस्य च स्वरूपन्तु तत्तत्स्थलप्रमाणानुसारेण चतुरश्रं मण्डलाकारं दीर्घाकारमीशानादिदिकोणभागेषु कचित् कोणकल्पनयुत निर्माध्यम । किन देवालयप्राकारकुड्यस्य स्वरूपं तु न मण्डलाकारं कोणभागेषु कोणकल्पनयुतं कार्यम् । परन्तु तत्तद्देववास्तुस्थल स्वरूपानुसारेण दीर्घाकारं वा चतुरश्रं वा स्थापयेदिति शिल्पशास्त्रकाराणां नियमो ऽवश्यमनुष्ठेयः ॥
तस्मादेवं कल्पनीयानां नगरदुर्गभूपप्रासाददेवप्रासाद गृहभषनइर्म्यकुड्यानां सर्वेषामप्यधोभागे भूभिलम्बनतलादुपरि हस्तद्वयाधिकवैशाल्यप्रमाणं योजयित्वा तदुपरि क्रमात्कुड्य कल्पने कचित्किचिदेकाङ्गुलब्यङ्गुलादिक्रमाद्वैशाल्यहीनत्वमपि योजनीयम् । एवं कल्पनमेव सर्वेषां कुड्यानां दाढप्रदमिति भावः ॥

Page #765

GTÉ
मण्डलं वरणस्थानं शुभदं नृपमन्दिरे ॥ ९ ॥ पर्वते वा भूमिभागे कल्पने विविधे मतम् । समद्वारयुतं वापि विपमस्थानवेशकम् ॥ १० ॥ समसूत्रप्रमाणेन पादहीनादिभेदतः । हरेरस्य धातुर्वा तत्तचिह्न प्रयोजयेत् ॥ ११ ॥ कोणेषु मध्यतालेषु पार्श्वे प्राकारकल्पने । सुधालेपित कैर्वज्र योजनेंस्तक्षणैरपि ॥ १२ ॥
किवं कल्पितानां देवप्रासादप्राकारकुड्यानामुपरिभागे ईशानादिदिकोणेषु कचिन्मध्यतलेष्वपि तत्तदेवता चिह्नभूतवृषगरुडंस मयूरादिस्थापन कार्यम् । एवं भूपालप्रासादकड्याना - मुपरिभागे तु राज्ञां जयप्रदं खड्गध्वजपटादिकं लेहेरसुधेष्टिकादिभिर्वा निर्मापयेदिति क्रमः । अपि चैवंरीत्या लक्षणोपेतानां देवालयप्राकारकुड्यानां मध्यभागे प्रतिप्राकारत प्रवेशाई द्वारं पूर्वोक्तरीत्या स्थापयेत् । क्वचिन्मध्यस्थाने कोणादिविषमस्थानेषु च हीनप्रमाणं क्षुद्रद्वार कल्पनमपि नृपादीनामिच्छानु गुण स्थाप्यमेव भवति ॥
किन सुधाचूर्णवज्रलेपनादिभिरतिनिबिडमचञ्चलस्थापि - तानामिष्टिकाकुड्यानां कचित्कोणभागेषु बहिरन्तश्च स्थले उपप्रकुड्यनिर्माणं चातिदायय कल्पनीयमिति भावः । एवं सर्वत्र प्राकारादिवृहत्कुड्यानां च निर्माणं तत्र तत्र कल्पनीय

Page #766

७४५
मिथोबन्धनसंयुक्तं शैलमैष्टिककल्पनम् । भूमिलम्बनसंयुक्तपार्योपान्ततलक्रियम् । स्थापयेन्मतिमान्युक्त्या रक्षाप्राकारकल्पनम् ॥ १३ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
प्राकारलक्षणकयनं नाम षट्सप्ततितमोऽध्यायः॥
भारवहनक्षम चिरकालरक्षाकरमतिघनं दृढसन्धिकञ्च निर्मापयेत इति समहेण प्राकारलक्षणबाक्यार्थो शेयः ।।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां सकलविधप्राकारलक्षणकथनं नाम
षट्सप्ततितमोऽध्यायः ॥
B.B.94

Page #767

अथोपपीठलक्षणकथनं नाम सप्तसप्ततितमोऽध्यायः ।।
उपपीठक्रियायोगः शोभारक्षणवर्धकः । तस्मात्तत्कल्पनं शस्तं निर्माणे बहुरूपके ॥१॥ स्थलभेदाक्रियाभेदादधिष्ठानस्य चोर्ध्वके । अधस्ताद्वा यथाशोभं तन्निर्माणं प्रयोजयेत् ॥ २ ॥
॥ सप्तसप्ततितमोऽध्यायः ॥ अथास्मिन् सप्तमप्ततितमेऽध्याये उपपीठलभणमाह - उपपीठक्रियायोग इत्यादिना। अधो वक्ष्यमाणेषु मर्वेष्वपि कल्पनेषु उपपीठकल्पनयोजनन्तु तेषां कल्पनानां शोभाजनकं परम्परया रक्षणदायप्रदश्च भवतीत्युपपीठकल्पनफलमुक्तम् । तस्मादेतदुपपीठकल्पनं तत्र स्थलयोग्यं कार्ययोग्यं च प्रयोजयदिति लक्षणवाक्यार्थः । किञ्चेद मु परिकल्पनं प्रायशोऽधिष्ठानस्योद्धभागे स्तम्भानामधोभागे च स्थाप्यम् । एवं क्वचिदधिष्ठानस्याधोभागे च प्रयोज्यमिति सामान्य स्थल योजनकपः ॥
विशेषस्थलनिर्देशो यथा – सर्वेष्वपि गृहादिकल्पनेषु प्रथमद्वारसमीपस्थलस्थापितवेदिकाया अधोभागे सर्वेषामपि द्वाराणामधोभागस्थले, क वाटफलकायाश्चान्ततलेषु गवाक्षाणामधोभागे, रन्ध्रस्तम्भानामधोभागे,तूलस्थापनस्थलस्याधोभागे, भित्तीना

Page #768

७४७
तदुत्तमं मध्यमं वाऽधर्म कल्पनमीरितम् । तोरणादिविभेदेन क्वचिद्बहुविधं मतम् ॥३॥
प्रतिभद्रं वाजिभद्रं मञ्चभद्रन्तु शैलजम् ।
मारम्भस्थल, प्रस्तरकल्पनानामधोभागे, तोरणकल्पनानामधःस्थले, पर्यवानां शिबिकानां डोलानामधाभागे, सोपाननिर्माणानामधोभागे चत्वरतलस्यान्तिमस्थलेऽङ्गणस्थानानामधोभागे, भित्तीनां सर्वासामुपरिभागे, गलस्थाने, तिर्यग्दारुकादिस्थापनस्थले, कल्याणशालानां स्तम्भोपरिप्रवेशितदारुकल कोपरितले, रम्ध्रस्तम्भानां गलान्तभागे, स्थलान्तरेष्वपि तदिदमुपपीठकल्पनं योजयेदिति क्रमः॥
किञ्चैतादृशाधिष्ठानेन वोपपीठेन वा विना यन्निर्माणं प्रकल्प्यते, तद्गृहभवनादिवेदिकास्तम्भकुड्यादिकल्पनं शोभारहितं निन्द्यं भवेत् । न चिरकालस्थितये चेति शिल्पशाखः क्रियासौष्ठवमुनिभिरुदीरितमिति भावः। एवंप्रकारेण प्रतिपादितस्थलेषु कचिदुन्नतप्रमाणोपपीठयोजनं कचिन्मध्यमप्रमाणोपपीठ. कल्पनयोजनं च तत्तत्कार्यानुसारेण निर्माण स्थलानुसारेण च यथाशोभं युक्त्या दृढं प्रकल्पयेदिति शास्त्रकारोपदेशः ॥ ३ ॥
किञ्च पूर्वोक्ताभिः सप्तविधनिर्माणशैलीभिनिर्मितानां गृहभवनहर्म्यप्रासादशालामण्डपादीनां निर्माणेष्वपि सकलेषु

Page #769

Be
सूर्य चन्द्रम दारुकार्ये प्रयोजयेत् ॥ ४ ॥
गन्धर्व भद्रं देवेशभद्रं लोहक्रियाईकम् | सप्तस्वपि च शैलीषु योज्य मेतत्प्रकीर्तितम् ॥ ५ ॥
योजयितुं योग्यस्यास्योपपीटकरूपनस्म जातिक्रममाह - प्रतिभद्रमित्यादिना ||
१. प्रतिभद्रजात्युपपीठकरूपमम्,
२. बाजिमद्रजात्युपपीठकरूपनम
३. मनभद्रजात्युपपीठकरूपनम,
इत्येतज्जातित्रयमपि योजनीयमित्यर्थः ॥
शिलामय स्तम्भध्वजस्तंम्भादिशिला निर्माणेषु
१. सूर्यभद्रजात्युपपी ठकल्पनम्,
२. चन्द्रभद्रजात्युपपीठकरूपनम,
इत्येतज्जातिद्वयं दारुखण्डकृत फलकाद्वारगवाक्ष प्रस्तर फल काशिबिकाडोला पर्यङ्ककादिकार्य जालेषु योज्यं भवति ।
१. गन्धर्वभद्रजात्युपपीठकल्पनम्, २. बासवभद्रजात्युपपीठकल्पनम इत्येतस्यातिद्वयन्तु ताम्रपित्तल रजतसुवर्णादि सकलविध लोहकार्येषु प्रयोजनीयमिति क्रमार्यो ज्ञेयः । तथा चास्योपपीठकल्पनस्य सप्तविध जातियता भवति । एतासु सप्तविधात्यपि जातिविद

Page #770

७४९
अधिष्ठानोपपीठाभ्यां हीनं यतु प्रकल्पनम् । तनिन्द्यमपि चाल्पायुनिश्शोममिति भाषितम् ॥ ६ ॥ तस्मासत्कल्पयेच्छिल्पी शास्त्रज्ञो मानविक्रमात् । अव.पट्टं च कम्पञ्च पादुकां वाजनं तथा ॥७॥ कपोतं पञ्जरं कम्पमालिङ्ग कम्पमेव च । मसूरकं कुम्भभद्र क्षेपणं पट्टिकामपि ॥ ८॥ ग्रीवास प्रस्तरं कण्ठं नालमालिङ्गमेव च । गलश्च पञ्जरं कूटं कर्णकुटं च कुम्भकम् ॥ ९॥ बोधिकामूर्ध्वपट्टश्च प्रस्तरासनमेव च । नलिकास्थापनश्चापि तत्तत्कल्पनयोग्यकम् ॥१०॥ यालं पादश्च कूटश्च कान्तं कुमुदपट्टिकम् । कोष्ठपादं चित्रपादं कोष्ठवक्त्रमिति क्रमात् ॥ ११ ॥ अधिष्ठाने च यत्प्रोक्तं सङ्कीर्ण तद्युतं भवेत् ।
चतुरश्रं वर्तुलं वा व्यासहीनमपि क्वचित् ॥ १२ ॥ मुपपीठकल्पनमुत्तमप्रमाणोपेतं, मध्यमप्रमाणोपेतमधमप्रेमाणोपेतं वी पूर्वोक्तरीत्या वाशीम प्रयोजयेदिति शिल्पसमयः॥
कि सुधेष्टिकारचितरन्ध्रलम्भानामधोमागेषु लोहपट्टकृतकल्पनेषु, दारुखण्डकृतकल्पनेष, शिलाभिः कल्पितकल्पमेधु च विविधस्येषु योजनीयस्थास्वोपपीनिर्माणस्वं स्वरूपन्तु कचि.

Page #771

लताभेदं चित्रभेदं मुखभेदश्च योजयेत् । तोरणाकृतिकं वापि क्षुद्रबिन्दुस्थलं तथा ॥ १३ ॥ वेदिकान्ते द्वारभागे कवाटे च गवाक्षके । तूलप्रस्तरभागेषु स्तम्भमागेषु तोरणे ॥ १४ ॥ पर्यङ्कशिबिकाडोलाकार्येष्वपि मनोहरा । शैल्येषा संप्रयोज्यैव भागन्यूनाधिकक्रमात् ॥ १५ ॥ अङ्गुलक्रममानेन किकुमानेन वा कचित् । भागमानेन वा तस्य प्रमाणं कल्पयेत्क्रमात् ॥ १६ ॥
चतुरश्ररूपं, कचिदीर्घाकारं, कचिन्मण्डलाकारं, क्वचिदतिदीर्घप्रमाणतोरणाकार, कचिल्लनापत्ररूपमित्यादिक्रमकल्पनीयं भवतीत्युपदेशः ॥ १५ ॥ ____ एवमेतेषु स्थलेषु स्थलान्तरेष्वपि अस्योपपीठकल्पनस्य योजने कचिदगुलमानमन्यत्र किष्कुमान स्थलान्तर भागमानश्च प्रयोज्य मात्वा तदनुगुणमधःपट्टकम्पवाज नादिकं योज्यमिति च प्रमाणक्रमः ॥
अस्य विशदार्थस्तु शिविकानां डोलानां गवाक्षाणां फलकानां दारुस्तम्भानां दारुखण्डकृतानां द्वाराणामन्येषां दारुकार्याणामेकाङ्गुलव्यंगुलचतुरङ्गुलादिमानयोजनं कार्यम । एवं चत्वरसमीपस्थापिताङ्गणकल्पनस्य शालाकल्पनस्थानस्य तूलप्रस्तरादि

Page #772

७५१
पट्टादीनां वर्धनञ्च तक्षणश्च क्रमान्नयेत् । खण्डहीनमदृश्यं वा श्लक्षिणतं रन्ध्रहीनकम् ।
स्थापनस्थलस्य स्थलान्तरस्य च निर्माणार्थमेककिकुत्रमाणं किष्कुद्वयप्रमाणमित्यादिक्रमतः किकुमानं प्रयोजयेन् । किञ्च पूर्वोक्तरीत्या स्तम्भानां सकलविधानामप्यधोभागे स्थापनीयस्यास्योपपीठकल्पनस्य भागद्वयं भागत्रयमित्यादिक्रमेण भागप्रमाणयोजन कार्यमित्यर्थः ॥
तस्मादेवं तत्र तत्र स्थलानुगुणं द्रव्यानुगुणं कार्यानुगुणञ्च मानयोजनेऽपि कचिच्चतुरंशेन वाजन कल्पनमन्यत्र निर्माणे व्यंशेन वाजनकल्पनमन्यत्र पढशेन वाजनयोजनमित्यादिक्रम च तत्रत्यकल्पनशोभा यथा भवेत्तथा शिल्पी, तक्षको, भित्ति. कारो, लोहकारश्च स्वयुक्त्या स्वयमूह्य प्राचीनकल्पननिरीक्षणेन च गुरूपदेशतश्च प्रकल्पयदित्युपदेशः ।। ____ तस्मात्पूर्वोक्तरीत्या इदमुपपीठनिर्माणन्तु शिलाभिििष्टकाभिरुभिर्लोद पट्टखण्डैश्च कार्यप । तथा करणे पादुका. धाजनकपोतपञ्जरादिस्थलन्तु कचिट्टस्तक्षयेत् , कचिद्वर्धयेदिति तक्षककार्यभित्तिकारकार्यक्रमश्च ज्ञेयः। तस्मादेवमन कल्पनीये उपपीठकल्पने तक्षणीयवर्धनीयकम्पवाजनकपोतपञ्जरादिस्वरूपन्तु गुरूपदेशेन शास्त्रपठनेन च पूर्वकल्पननिरीक्षणेन स्वीयया युक्त्या पशिल्पिभिरेवोमु, नेतरैवशास्त्रज्ञरिति ।

Page #773

७५३
युक्तया प्रकल्पच्छिल्पी यथाशोभं यथाचलम् ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
उपपीठलक्षणकथनं नाम सप्तसप्ततितमोऽध्यायः ॥
किन पूर्वोक्तसप्तविंशतितमेऽध्याये प्रतिपादितेष्वधिष्ठानकल्पनेषु यो यो निर्माणविशेषः कथितस्स चाप्यत्रोपपीठकल्पने योजनीय इति प्राचामाशयः ॥
नवीनानामाशयस्त्वधिष्ठाननिर्माणेषु
कम्पवाजनादीनां तक्षणवर्धनकरणापेक्षयाऽस्योपपीठकल्पनग्य तदाधिक्यं शोभाधिक्यवति । तस्माद्यथां सतक्रमानुसारण स्थल निर्माणविभवानुसारेण चोपपीठकल्पनं शिलाखण्डैरिष्टिकाखण्डैः कृतमप्यत्रणं रन्ध्रादिदोषहीनमतिस्निग्धं वाजनादिस्थानेषु शोभावद्दक्षुद्रचित्रयुतं प्रकल्पयेदिति सप्रहेणोपपीठलक्षणमुक्तं बोध्यम् ।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिम्याख्यायां विश्वकर्मषास्तुशास्त्रव्याख्यायां
उपपीठलक्षणकथनं नाम सप्तसप्ततितमोऽध्यायः ॥
•28888+

Page #774

अथ सकलविधदेव पीठलक्षणकथनं नाम
अष्टसप्ततितमोऽध्यायः ॥
शालायां स्थानके वापि कार्यज्ञैर्मानवेदिभिः । निर्मितानाश्च देवानामधस्तात्पादपीठकम् ॥१॥ संयुक्तं वा वियुक्तं वा कल्पयच्छिल्पवित्तमः । आसीनस्य शयानस्य देवदेवस्य शाङ्गिणः ॥ २ ॥
॥ अष्टसप्ततितमोऽध्यायः ॥ अथास्मिन्नष्टसप्ततितमेऽध्याये सकलबिधदेषपीठलक्षण. मुपपादयति-शालायामित्यादिना । किं नाम देवपीठकल्पनमिति चेद्वासुदेवनारायणादिविष्णुदेव बिम्बानां पादारविन्दयुगल स्याधोभागे शोभार्थ बेररक्षणाय च कल्पनीयमासननिर्माणमिति यावत् । एवं सकलविधमहेश्वरलिङ्गबेराणामधोभागे स्थापनीयं सगोमुखं पीठमासनं च तन्नामभागिति च बोध्यम् । तथा च तत्तत्प्रमाणविद्भिः मूलबरोत्सवबेरनिर्माणकर्मणि कुशलैः शिल्पतभौमित्तिकारैर्लाहकारैश्च क्रियाशालायां वा गर्भगृहमध्यस्थापितदेववेदिकायां वा निर्मितानां सकलविधदेव बेराणामधोभागे पीठमासनं वा कल्पनीयमित्युक्तं भवति । तस्मादासी. नस्य वा शेषशयनस्य षा तिष्ठतो पा विष्णोर्मूलबेराणामुत्सबराणाश्चाधोभागे योजनीयमासनम् -
s.s. 95

Page #775

७५४
पद्मपीठं शेषपीठं कुमुदं पीठमेव वा । सोमपीठं भद्रपीठं मूलबेराहेकं मतम् ॥ ३॥
लिङ्गानामपि चाधस्ताल्लिङ्गपीठं सगोमुखम् । ताल मानवशात्सर्वबेराणां पीठयोजनम् ॥ ४॥ मण्डलञ्चतुरश्रं वा दीर्घाकारमथापि वा। षोडशाअं द्वादशाभं वस्वश्रञ्च षडश्रकम् ॥५॥ अर्धचन्द्रं त्रिकोणं वा चापाकार क्वचिन्मतम् ।
१ पद्मपीठनिर्माणम, २. शेषपीठनिर्माणम , ३ कुमुद पीठनिर्माणम् , ४. सोमपीठनिर्माणम् ,
५ भद्रपीठनिर्माणम् इति मुख्यकोटित्वेन पञ्चविधरूपं भवति । एवं शिलानिर्मितमहेश्वरलिङ्गानामधोभागे स्थापनीयमासनं लोहादि द्रव्यनिर्मितनटराजपशुपतिगौरीकान्तकार्तिकेयविनायका शुत्सबबेराणामधोभागे कल्पनीयमासमा तत्सद्वेरताल. प्रमाणानुसारेण निर्माणपरिपाठ्या च बहुरूपं भवति । तस्मादेवं प्रतिपादितं विष्णुबेरासनं शिवबेरासनं सर्वमपि दशविधं कथितम् । यथा- १ मण्डलपीठनिर्माणम् , २ चतुरश्रपीठनिर्माणम्,
३ दीर्घाकारपीठनिर्माणम , ४ षोडशाश्रपीठनिर्माणम , ५ द्वादशाश्रपीठनिर्माणमा , ६ अष्टामपीठनिर्माणम् , • षडश्रपीठनिर्माणम् , ४ अर्धचन्द्रपीठनिर्माणम् ,

Page #776

७५५
पीठप्रमाणमादिष्टमेवं दशविधं क्रमात् ॥ ६ ॥ षडगुलं वैकहस्तं द्विहस्तं वा प्रकीर्तितम् । देवानामपि देवीनां वेदिकायुक्तमेव वा ॥ ७॥
९ त्रिकोणपीठनिर्माणम,१० चापाकारपीठनिर्माणमिति ।। एवं प्रतिपादितं दशविधजातिभेदविभक्तपीठनिर्माणमपि पूर्वोक्तदेवबेराणामधोभागे पादारविन्दस्याधस्तात्तले तन्निर्माणन दृढसंबद्धं कारयेत् । अयमुत्तमः पक्ष इति समयः। कचिदिमासनं तद्वेराधःस्थलेन समये योजनाई. वियोजनाहं च कार्यमिति । अयमधम: पक्ष इति मतिः। किश्चात्र क्षुद्रप्रमाणवत पीठकल्पननामभाक् , महाप्रमाणवत् आसननामभाग्भवतीति च क्रमो वोध्यः ॥
किश्चैवं स्थापनीयानामेतेषां दशविधानामपि पीठानामासनानां वौनत्यप्रमाणन्तु केषाम्चिद्वराणामधोभागे षडङ्गुलं योज्यम् । अन्यत्रै कहस्तन्नित्यप्रमाणं, केषाम्चिद्वेराणामधोभागे द्विहस्तौन्नत्यप्रमाणं, कचिन्महेश्वरलिङ्गानामत्युनताकाराणामामतं तु सगोमुखं त्रिहस्तचतुर्हस्तपश्चहस्तादिकौनत्ययुतं स्थापयेदिति शिल्पसमयः । सर्वथा मूलबेरस्थापनात्पूर्वमेव तेषां मूलबेराणामधोभागे स्थापनीयमासनन्तु न चाल्यभेव । इदच लक्षणं महेश्वरलिङ्गाधारभूतासनस्यापीति भावः ।।

Page #777

जन्म पद्मं कपोतं वा पञ्जरं रेखिका क्रमात् । क्षुद्रोपपीठमानेन योजयेत्पीठमासनम् ॥ ८॥
प्रणाली संयुतं वापि कोणरन्ध्रसमन्वितम् । ऊर्ध्वकर्ण समायुक्तं वज्रलेपेन वन्धितम् ॥ ९॥
अपि च विष्णोर्वा शिवस्योत्सवबेराणामधोभागे स्थापनीय मासनन्तु पूर्वोक्तरीत्या वसलेप संयोजनश्लक्ष्णीकरणादिना च तद्वेरनिर्माणेन संयुक्तं प्रकल्पयित्वा तेषामासनानां नानाविधानामपि सव्यापसव्यभागयोरूर्वकर्णाख्यं षडङ्गुलौनत्यवत्कीलयोजनं निर्मापयेत् । किमर्थम् ? तेषामुत्सवबेराणां हंसगरुडमयूरादि वाहनारोपणकाले तेषां बेराणां वाहनमस्तकस्थितकीलानाश्च दुकूलरज्ज्वादिभिस्सम्यग्बन्धनार्थमिति प्रयोजनश्च बोध्यम ।।
किम्चात्र पीठनिर्माणे कोऽपि नियमः स्वीकार्यः । यथा - लोहनिर्मितोत्मबबेराणामधोभागे लोहकतमेवासनपीठयोजनम , कचिद्दारुकृतोत्सवबेराणामधोभागे लोहकृतमासनपीठ. योजनं शस्तं भवति । शिलानिर्मितानां मूलबेराणामधोभागे शिलामयासनमेव युक्तं स्थापयितुम् । कचित्तेषां शिलाकृतमूलबेराणामधोभागे दृढघनेष्टिकासुधाकृतासनमपि युज्यत एवेति । एवं दारुनिर्मितोत्सवबेराणां दारुमयमेवासनकल्पन

Page #778

मिति च क्रमः । तस्मादेवं कल्पनीयस्यासनम्य पीठस्य बोत्सवबरेण साकं दृढ सन्ततयो जनमेव युक्तम् । वाहनाद्यारोपण समयेऽपि एतदासनोकर्णनिर्माणेन बन्धन नौकर्यश्च संभवति । एतेषां पीठानां नियोजनक्रमस्तु नवीनइिशल्याचार्टीभितभट्टारकैश्च नाङ्गीक्रियत इति ॥
अपि चात्र पीठनिर्माणे माहेश्वरलिङ्गानामध:कल्पने अभिषेक जलपतनार्थ गोमुखकल्पनं वामभागे कार्यमिति नियमः । एवं कचिद्विष्णुमूलबेराणामधाकृतासनकल्पनेऽपि अभिषेकजल. निस्सरण मार्गः कल्पनीय इति । किञ्च कल्पनस्यास्य गोमुखमिति नाम केचिद्वदन्ति ।।
__ एवंलक्षणोपेतं कल्पनीयानामेतेषां दशविधानामामनानामपि स्वरूपन्तु पूर्वोक्तोपपीठनिर्माणरीत्या जन्मपद्मकम्पवाजनपङ्कजादिस्थलं रेखया पूर्व विभज्य तक्षणक्रमेण कचिद्वर्धनक्रमेण च अङ्गुलकिष्कुभागप्रमाणयोजनपरिकल्पनेन उपरि पद्मदलाध:पद्मदलादिविविधचित्रभासुरं कचिन्निरन्तररेखायुक्तं, कचिद्वहुबिन्दुजालमेदुरितं क्षुद्राङ्गणविभजनश्च कारयित्वा दृढं वन्धयेदिति वाक्यार्थक्रमः ॥
किश्चैवं कल्पितानामुत्सवबेरपादान्तिकतले योजनीयानामेतेषां दशविधासनानामुभयोरपि पार्श्वयोः तत्तद्वेरतलौन्नत्यप्रमाणानुगुणं रन्ध्र प्रायशो वर्तुलाकारं कचिञ्चतुरनं कारयेत् ।

Page #779

आधारसूत्रसंयुक्तं बीजाक्षरयुतन्तथा । श्लक्ष्णितं टङ्कवेशेन मेलयेत्तु दिने बुधः ॥१०॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे सकलविधदेवपीठलक्षणकथनं नाम
अष्टसप्ततितमोऽध्यायः ॥
किमर्थम् ? अनेन रन्ध्रेण पूर्वोक्तेनोलकर्णेन च रज्जु प्रवेशयित्वा गजतुरगादिवाहनमस्तको परितले बेराणां दृढं स्थापनार्थमिति क्रमः । तस्मादनेन लक्षणेनोपेतेषु आसनेषु वासुदेवमाधव. नारायणरङ्गनाथादिविष्णुबेराणि चतुरश्रपीठे वा दीर्घाकारपीठे वा योजयेत
किश्वेष्वेव चतुरश्रदीर्घाकारपीठेषु मुख्यानां शिवबेराणां स्थापनं युक्तम् । कचिदेवेवासनेषु देवीनां बेराणीति नवीनाश्शिल्पविदः । अथापि प्राचामाशयस्तु षडाष्टा श्रद्वादशाश्रषोडशाश्राख्यासनेषु सुदर्शनशङ्खशूलाद्यायुधानां कालीकरालीभैरवीग्रामदेवीचण्डिकालक्ष्म्यादिसकलदेवीबेराणां सप्तमातृकाबेराणां च स्थापनं युक्तं क्षेमकरमिति ।।
एवं कल्पनीयमिदमासनजालं बेरयोजनात्पूर्वमेव तत्तदेवतामातृकाबीजाश्चररेखायन्त्रनवरत्नादिविन्यासपूर्वक मनोहरं

Page #780

७५५
अथ सकलवेरलक्षणकथनं नाम एकोनाशीतितमोऽध्यायः ॥
हरिहरेश्व धाता च दिक्पाला वासवादिमाः । नवग्रहस्वरूपा ये ये चान्ये विबुधा मताः ॥ १ ॥
कारयित्वा शुभे मुहूर्ते नदति मङ्गलबायजाले देवबेरेण योजन शिरूपी प्रकल्पयेदिति आगमविदामाशयो निगदितः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां सकलविधदेवपीठलक्षणकथनं नाम अष्टसप्ततितमोऽध्यायः ॥
॥ एकोनाशीतितमोऽध्यायः ॥
सर्वक्षेमनिदानभूतानां
अथास्मिन्त्रे कोनाशीतितमेऽध्याये हरिहरादिदेव बिम्बानां लक्षणान्युपदिशति - हरिहरेश्व धाता चेत्यादिना । सर्वेषामपि जगतां सृष्टिस्थिति संहारकारणभूता वेदान्तवेद्या ये ब्रह्मविष्णुमहेशाना देषोत्तमा विख्यातास्तेषां रूपरायादिकं बेरनिर्माणेषु वा चित्रकल्पनेषु वा योजयेदिति शास्त्रकारोपदेशः ॥

Page #781

७६०
ज्योतिस्स्वरूपा ये प्रोक्तास्तद्देव्यो याश्च कीर्तिताः । गरुत्मानन्दिदेवेशो देववाहाश्च ये मताः ॥२॥ देवायुधस्वरूपा ये द्वारपा ये च कीर्तिताः । शास्त्रप्रवर्तका देवा ये चान्ये मुनिपुङ्गवाः ॥ ३॥
शिलादिभिर्द्रव्यजालैरेतेषां रूपकल्पनम् ।
एवं वासवाग्नियमनिऋतिवरुणपवनधनेशेशानाख्या ये दिक्पाला देवविशेषाः, ये च सूर्यचन्द्र शुक्रकेतुबुधभौमराहु. गुरुशन्याख्या प्रहपतयो देववराः, अन्ये च ये ज्योतिर्मया निर्दिष्टा देवाः विष्वक्सेन मनक सनन्दनाद्या दिव्यसूरयो, याश्च लोकमातरो लक्ष्मीगौरीशारदाछायास्वाहाद्याः एतेषां स्वरूपमपि बेरकल्पनेषु चित्रकल्पनेषु चारोप्य प्रत्यहं अमन्दानन्दप्राप्तये पूजयेयुरित्यर्थः ॥
किञ्च पूर्वोक्तानां हरिहरब्रह्मादिदेवानामायुधांशभूतास्तदिव्यस्थानद्वारपालकरक्षकाश्च ये प्रकीर्तिताः थे चैतेषां देवोत्तमानां भक्तिनिलया वैनतेयनन्दि पावमानिप्रमुखा ये च देववाहनभूताइशेषहंसमयूरादयो, ये च दिव्यचक्षुषश्शास्त्रप्रवर्तकाः गोत्रप्रवर्तका नारदकाश्यपात्रिभृगुकुत्सवसिष्ठगीतमादयो मुनीन्द्रा. स्सर्वेषामेतेषां स्वरूपञ्च बैरकल्पनेषु चित्रकल्पनेषु वारोप्य पूजयेदिति शास्त्रकारोपदेशलक्षणवाक्यार्थो बोध्यः ॥

Page #782

बेरं चित्रमिदं प्रोक्तं भक्तानां भक्तिवर्धकम् ॥ ४ ॥ रत्नं सुवर्ण रजतं प्रवालं दन्तदारुकम् ।। शिला च लोहो बेराणां द्रव्यमाहुमुनीश्वराः ॥ ५ ॥ पीतशुक्लादिजालन्तु चित्रद्रव्यमुदाहृतम् । द्रव्यैरेतैर्दोपहीनैश्शिल्पी निर्माणकोविदः ॥ ६ ॥ क्रियासूत्रप्रमाणज्ञस्तालज्ञप्टङ्ककमवित् । दोपहीनं गुणोपेतं देवरूपं प्रकल्पयेत् ।। ७ ॥
तस्मादेतेषां बेरनिर्माण केन वा द्रव्येण कल्पयदित्या. काङ्क्षायां तदह द्रव्य जातिक्रममाह --शिलादिभिरित्यादिना । दोषहीनाभिः स्त्रीशिलाभिर्वा शिलाभिर्वा सुतप्तशुद्धघनेष्टिकाभिर्वा सर्वेषां तेषां पूर्वोक्तानां देवानां मूलबेरकल्पनं निर्मापयेदिति क्रमः । कचिद्दारुभिस्सारवद्भिरेतेषां मूलबेरवल्पनमपि युक्तमेवेति साधवः । मूलबेरोत्सवबेरनिर्माणफलन्तु स्पष्टमेव लोकानामिति ।।
तस्मादेतद्रव्ये इशुद्धधनार्जितैर्मूलवेरनिर्माणमादौ यथाक्रम निर्मापयित्वा नवरत्नखण्डजालकैर्वा, सुवर्णखण्डी, जातरूपखण्डैर्वा, प्रवालजाला, शुद्धदन्तखण्डेवी, कचित्सारदारुखण्डेसाम्रादिपञ्चलोहवर्गद्रव्यैर्वा, स्वस्थसंपदनुगुणं उत्सवबेरनिर्माण प्रकल्पयेत् । एवं शुलपीतहरितकृष्णनीलादिवर्णैस्तत्र तत्र चित्रकरूपमश्च कार्यमिति क्रमार्थो शेयः ।।
B.S. 96

Page #783

७६२
आदौ परीक्षयेच्छिल्पी शकुनं सुमुहूर्तके । दिवाकरे च विमले शुद्धवासा व्रजेद्वनम् ॥ ८॥
वनस्पति पर्वतं वा पूजयेदायुधादिकम् । द्रव्यं परीक्ष्य क्रमशः खण्डयेदाहरेद्बुधः ॥ ९ ॥
तस्मादेवं बेरनिर्माणकार्याणां, चित्रनिर्माणकार्याणाश्च प्रायशः प्रभाणतौल्येऽपि लम्बसूत्रपार्श्वसूत्रप्रमाणयोजनं तु बेरनिर्माणकार्यध्धवावश्यं कल्पनीयम् । एतादृशपावसूत्र लम्बसूत्रयोजनन्तु चित्रकार्येषु नावश्यकमिति भावः । तस्माद व शास्त्रकारः दिव्यो विश्वकर्मा सकलविधदेवबिम्बनिर्माणलक्षणमेवास्मिन्नध्याये निरूपितवानिति भावो ज्ञेयः ॥ ७ ॥
तस्मादेवप्रकारण निर्मापणीयानामेतेषां मूलबेरनिर्माणाई. शिलादारद्रव्याहरणायादौ स्थपतिस्तक्षक श्चान्ये तत्कार्योधुक्ताश्शुभदिने स्नातावाससो नव यज्ञोपवीतास्सन्त: भगवन्तं विश्वकर्माण मयमीशानं मनसि ध्यात्वा, सूर्ये च मेघाद्यावरणहीने नभसि 'फुटं प्रकाशमाने सति, शुभशकुनादि सम्बनिरीक्ष्य, स्वास्तिषचनवाद्यपोषपुरस्सरं वनं प्रविश्य, तत्रत्यपर्वतराज, वनस्पतिमायुधादींश्च संपूज्य, तर्पयित्वा पायसानादिभिर्वजस्तम्भाईबाहनाह मूलघरनिर्माणाहशिलाखण्डवृक्ष खण्डादिकान् टङ्कादिभिः प्रहरणैर्यथोचितं खण्डयित्वा, वाहेश्शकटादिभिरानीय पूर्वोक्तदेव

Page #784

स्थापयेञ्च महावेद्यां शालायां वा विशेषतः । तद्रव्यं खण्डयेदादौ सूत्ररेखाश्च योजयेत् ॥ १० ॥ अङ्गुलं तालमानं वा किष्कुमानं क्वचिन्नयेत् । हस्तमानं क्वचिनेयं बेरे चित्रे च कर्मणि ॥ ११ ॥ क्रमान्मुखादिरूपन्तु योज्यं सौष्ठववेदिभिः । मुखबाहरुपादादीन्स्फुटरूपं प्रकल्पयेत् ॥ १२ ॥ लम्बसूत्रं पार्श्वमूत्रं तिर्यसूत्रं तथा नयेत् । तत्तदङ्गक्रियाकारी सावधानो रहःस्थले ॥ १३ ॥
वेदिकायां वा, क्रियाशालायां वा, शुद्धे स्थले स्थापयित्वा, तदारभ्य बेरनिर्माणाय यतेरनिति शिल्पिकार्यक्रमश्च बोध्यः । एवं शुभदिने, शुभमुहूर्ने, शुभशकुननिरीक्षणपूर्वकमुत्सवबेरनिर्माणाई ताम्रादिलोहजालाहरणमपि कार्यमिति भावः
एव द्रव्याहरणानन्तर पश्चतालषट्तालसप्ततालाष्टतालनवतालदशतालद्वादशतालादिबेरतालप्रमाणज्ञो बेरनिर्माणक्रियाकुशल: शिलालोहकारश्च स्थपती रहःस्थले यवनिकाच्छादिते वनादाहृतं त द्रव्यं स्वक्रियाई यथामानं खण्डशः खण्डयेत् । तदनन्तरं तेषु बरेषु मुखाद्यवयवकल्पनाय लम्बसूत्रं, पार्श्वसूत्रं, तिर्यक्सूत्रञ्च क्रमात्प्रयोज्य तत्र तत्र धातुभी रक्तवर्णै रेखाविन्यासश्च कृत्वा, मुखवक्षोबाहुनाभ्यूरुजवापादादिस्वरूपस्फूर्तये बहुविधैष्टंकविशेषै.

Page #785

७६४
तक्षणैर्वधनैर्योगैर्द्रव्ययोग्य स्वरूपकम् । अङ्गसौष्ठवसंयुक्तं बेरं सर्वशुभप्रदम् ॥ १४ ॥ कुर्याहादशतालेन वीरदेवप्रकल्पनम् । दशतालेन मानेन सौम्यदेवप्रकल्पनम् ॥ १५ ॥ नवाष्ट सप्तपट्तालैरन्यान्देवान्प्रकल्पयेत् । यथाविभवतस्सर्वदेवानां कल्पनं मतम् ।। १६ ।। पुरयोग्यं हर्ययोग्यं गृहयोग्यं प्रकल्पयेत् ।
स्तक्षयित्वा तेषामङ्गानां सौष्ठव ञ्च क्रमान संपाद्य, मुख मण्डलहस्ताद्यवयवेषु यथाक्रमं रेखादिकञ्च विन्यसेत् ॥
एवं मूल बेरनिर्माणकार्यायोयुक्तश्शिल्पी नितरां सावधानस्तत्तद्देवतामूर्त्यनुगुणं बेरप्रमाणमौन्नत्यादिकञ्च तत्रारोपयेत् । यथा ब्राह्मण गृहपूजा देवबेर पञ्चतालप्रमाणेन वा षट्तालप्रमाणेन वा कारयेत् । एवं क्षत्रिय प्रासाद पूजाहवेराणि सप्ततालप्रमाणयुतानि वाऽष्टतालप्रमाणयुतानि वा प्रकल्पयेत् । किञ्च प्रामकृतदेवालयस्थापनीयदेवबेराणि तु नवनालप्रमाणयुतानि निर्मापयेत् । नगरनिर्मितमहाप्रमाणयुतदेवालय स्थापनाईदेवबेराणि सर्वाणि दशतालप्रमाणयुतानि वा द्वादशतालप्रमाणयुतानि वा स्थापयेत् ॥
तत्र सु कोऽपि नियमः। यथा - वीरभद्ररघुनाथकार्तिकेयप्रमुखाना वीररसप्रधानदेवानां बेराणि द्वादशतालप्रमाणसहितानि

Page #786

७३५
तद्वेरस्थापनं मोक्षश्वर्यारोग्यसुखपदम् ॥ १७ ॥ तस्मात्तत्कल्पयेच्छिल्पी दोषहीनं गुणान्वितम् । करण्डमकुटोपेतं शीर्षकैरपि वेष्टकम् ॥ १८॥ किरीटैश्च जटाजालयथारूपं प्रकल्पयेत् ।
चात्युन्ननपीठ कल्पन महिनानि प्रकल्पयेन । एवं शान्तिरसभक्तिरसवर्धकानामन्येषां सत्वप्रधानानां पशुपतिगौरी कान्तनारायण माधवगोविन्दरगनाथप्रमुबानां देवोत्तमानां बेराणि दशतालमानकृतानि स्थापयेदित्यर्थः । एवं निर्मितमूलबेरतालसंख्याप्रमाणानुगुणमेव तद्देवी बेराणाञ्च तदपेक्षया किञ्चिन्यूनप्रमाणं युक्तम् ॥
किश्चात्रोक्ततालप्रमाण मंख्याक्रमस्तु मूलबेरेपू सबवेरेषु च योजनीय इति भावः । परन्तु तत्र शिलादिकल्पनीयमूलबेरतालप्रमाणानुगुणाङ्गुलपरिकल्पनन्त्वन्यदेव । ताम्रादिलोहकृतोत्सवबेरतालप्रमाणानुगुणांगुल मानयोजनन्त्वन्यदेवेति । अयन्तु विभागप्रमाणक्रमोऽवश्यं शिल्पिभिरादौ ज्ञेय इत्यर्थः ।।
___ यथाविभवं प्रामदेवालयाई , नगरदेवालयाई , प्रामादाहश्च बेरनिर्माणं कर्तुमुधुक्तश्शिल्पी केषाश्चिदेव बेराणां मौलिभागे मकुटयोजनमन्येषां बेराणां मौलितले शीर्षकयोजनं, वीरसत्वबेराणां मौलितले किरीटयोजनं अन्येषां मौलितले जटा

Page #787

ललाटभ्रूनेत्रनासाधरगण्ड स्थलानि च ॥ १९ ॥ कर्णकण्ठभुजानालवक्षोनाभिस्थलानि च । जबोरुपादस्थानानि स्थानान्यन्यानि चाङ्गके ॥ २० ॥ तद्रेखाजालयुक्तानि तत्प्रमाणयुतानि च । तालप्रमाणोर्ध्वमानक्रमात्सर्व प्रकल्पयेत् ॥ २१ ॥ नानाभरणसंयुक्तमन्तर्वाससमुज्ज्वलम् । द्विहस्तं वा चतुर्हस्तं षट्करन्त्वष्टहस्तकम् ॥ २२ ॥ कल्पयेहादशकरं नानायुधसमन्वितम् । नानामुद्रासमायुक्तकरं वा संप्रकल्पयेत् ॥ २३ ॥ अथाञ्जलिपुटोपेतं भक्तरूपं सपीठकम् । यज्ञसूत्रसमायुक्तं कण्ठतन्तुसमुज्ज्वलम् ॥ २४ ॥
योजनश्च क्रमात्परिकल्पयेत् । एवं तत्तद्देवाहायुधयोजनं द्विहस्तचतुर्हस्तषड्ढस्ताष्टहस्तद्वादशहस्तकचतुर्विशतिहम्तकादिनिर्माणं च यथाक्रमं कारयेत् ।।
किञ्च बेरनिर्माणक्रियाकुशलश्शिल्पी सर्वेषामपि तेषां देवराणां देवीबेराणाश्च युक्त्याऽऽभरणानि रेखारूपाणि समुचितानि वक्षोमुखहस्ताद्यवयवेषु योजयित्वा पुंबेराणां भुजतले यज्ञसूत्रलम्बनं स्त्रीबेराणां कण्ठनाले नित्यमाङ्गल्यसूत्रलम्बन पूर्ववरेखाकारं प्रकल्पयेत् । अपि च केषाश्चिदेवानां दक्षिण

Page #788

७६७
आधारासनसंयुक्तं प्रसन्नमुखमण्डलम् । आसीनं वा शयानं वा तिष्ठन्तं वा यथाक्रमम् ॥ २५ ॥
तत्तद्वाहयुत वापि लोहबेर क्कांचन्मतम् । कारयित्वा यथाशोभं सुमुहूर्ते सुलग्नके ।। २६ ।
नयनोन्मीलनं कुर्याद्भङ्गार्यो दीक्षितोऽपि वा ।
इस्तेऽभयमुद्रामन्येषां तत्त्रमुद्राश्च यथाक्रतं योजयित्वेनेषां बेराणां कल्पनं तत्तत्स्थलाई प्रतिष्ठाकारिणो वाञ्छाव कारयेत । किन यथाशास्त्रक्रमं शयानमासीनं तिष्ठन्तं वा कचित्तत्तद्वानोपरि विविधासनस्थितं वा प्रकल्पयेदिति च क्रमः । एवमेतेषां पुंबेरायुधयोजनक्रमः स्त्रीबेरायुधयोजनक्रमश्च मूर्तिध्यानाख्य शिल्पग्रन्थे विस्तरशः प्रतिपादितो द्रष्टव्यः । प्रन्थविस्तरभयान्नेह लिख्यत इत्यलम् ॥
तस्मात्तत्रोक्तप्रकारेण शङ्खचक्रगदाखङ्गशूलाद्यनेका युधजालेरभयादिनानामुद्रणैश्च भासुरहस्तानामेतेषां देवबिंबानां, देवीबिम्बानां, भक्तबिम्बानामन्येषां नवग्रहदिक्पालादिदेव बिम्बानां, नारदव्यासशुकपराशरादि महर्षिबिम्बानामीश्वरांशेन मानवतनुमाश्रित्य लोकेऽवतीर्णानां स्वगुरूणाश्व साकल्येन बेरनिर्माणानन्तरं पूर्वोक्तरीत्या तेषां संततनिवासाय कल्पितानां वेदिकानामुपरि
"
तानि बेराणि स्थापयित्वा शुभे मुहूर्ते नदति वाद्यजाले, स्थपतिबरशिल्पी, भट्टारको दीक्षितो वा तेषां बेराणां नयनोन्मीलनकर्म कारयेत् ॥

Page #789

७६८
नानादानानि विप्रेभ्यो वेदज्ञेभ्यो विशेषतः । पुरवीथीप्रवेशश्च सर्वक्षेमकरो भवेत् ॥ २७ ॥
इनि विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
सकलबेरलक्षणकथनं नाम एकोनाशीतितमोऽध्याय ॥
नयनोन्मीलनं नाम बेराणां समदृष्टिविन्यासकरणम । तदानीमेव तेषु बेरेषु तत्तद्देव ना सान्निध्यमुत्पद्यत इति वैदिकः शिल्पसंप्रदायक्रमः। एवं तादृशनयनोन्मीलन समये शिल्पिना, दीक्षितानां, भट्टारकाणां, विशेषण वेदविदां ब्राह्मणोत्तमानां पूजनं गोभूकन्यकादिनानादानानि च कारयेत् । अथास्मिन्दिने सायं वा रात्री पूर्वयामिके वा तानि बेराणि शिबिकान्दोलिकारथादिवाहन मारोप्य, ग्रामवीथीनगरवीथीप्रदाक्षिणमार्गेणोत्सवादिक क्रमात कारयेदिति च संप्रदायः । एवमत्र संसपेण सकलविधवेर. लक्षणक्रमः कथितो बोध्यः ।। इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायो
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां सकलविधबेर लक्षणकथनं नाम एकोनाशीतितमोऽध्यायः॥

Page #790

अथ शिवबेराणां भेदक्रमकथनं नाम
अशीतितमोऽध्यायः॥ कैलासाधिपतिश्शम्भुर्लोकानुग्रहकाम्यया । भक्तैस्संप्रार्थितः पूर्व वनमध्ये नदीतटे ॥१॥ भूधरस्य तटे मौलौ वृक्षमूले शुभस्थले । स्वां मूर्ति देवदेवेशो दिव्यां प्रादर्शयच्छुभाम् ॥२॥ मानवा तनुमाश्रित्य क्वचिल्लिङ्गीमनेकधा । भूलोके देवदेवस्य तस्य वैभवमुत्तमम् ॥३॥ ज्ञात्वा हर्षेण मुनयः प्रणेमुश्च सहस्रशः। देवाश्च मुदिता आसन्ब्राह्मणा वेदपारगाः ॥४॥ अभिषेकैः पूजनैश्च नैवेद्यैर्विविधैरपि ।
॥ अशीतितमोऽध्यायः॥ अथास्मिन्नशीतितमेऽध्याये मकलविधशिवराणां भेद. लक्षणक्रममुपपादयति - कैलासाधिपतिरित्यादिना । पू:कृतयुगत्रेतायुगद्वापरयुगाख्येषु कालेषु, कैलासाधिपति:=उमानाथः तत्तत्कालोदितभक्तश्रेष्ठैः संप्रार्थितरसन्निहलोकस्थितान्मानवान्सर्वानप्यनुगृहीतुं नदीवनमहीधरादि स्थानेषु वल्मीकलिङ्गज्योतिर्लिङ्गाघनेकविधदेवशरीरेण, क्वचिन्मानवशरीरेण चाविरासीत् । तदादि सुकृतशालिनो ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यादयस्तदीयमूर्तीर्दिव्याः प्रणिपत्य
s. S. 97

Page #791

७७०
सत्कृत्य च महादेवं प्रापुश्च परमां मुदम् ॥ ५ ॥ तत्प्रसादवशात्सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम् । निराबाधञ्च निष्पीडं परमानन्द भागभूत् ॥ ६॥ तस्मात्तद्दिव्य मूर्तीस्तु स्थापयेल्लक्षणान्वितः । नटेशवेरं कैरातं चन्द्रशेखरमेव वा ॥ ७ ॥ मृत्युञ्जयं पशुपतिं चण्डेशं गजमर्दनम् । जटाधरमुमाकान्तं सोमास्कन्दञ्च भैरवम् ॥ ८ ॥
दक्षिणामूर्तिरं वा कैलासाधिपति शुभम् ।
"
अभिषेकाचननैवेद्योत्सवादिभिरानचुः । तस्य तु देवदेवस्य प्रसादादखिलं जगदिदं परमानन्दवशगमं भूदित्यादिकः स्पष्टार्थः । तस्मात्तस्य परमेश्वरस्य बेरनिर्माणं पूर्वोक्तरीत्याऽवश्यं स्थापनीयमित्युक्तं भवति ।।
तथा च प्रामनगरादिवास्तुस्थलेषु देवालयनिर्माणकारयिता वा देवबेरप्रतिष्ठापयिता वा स्वस्ववाच्छानुगुणं तत्तत्क्षेत्रमाहात्म्यप्रतिपादितपरमेश्वरमूर्त्यवतारानुगुणं
नटेशबेर निर्माणं वा
किरातबेर निर्माणं वा
पशुपतिदेव बेर निर्माणं वा
जटाधारिबेर निर्माणं वा
गौरीकार्तिकेयोपेतपरम
२. चन्द्रशेखरबेर निर्माणं वा ४. मृत्युञ्जयबेरनिर्माणं वा ५.
७.
६.
गजासुर संहारबेरनिर्माणं वा ८. गौरीकान्तबेर निर्माणं बा
१.
३.
९.

Page #792

वृषारूढं हरिहरं लिङ्गरूपमनेकधा ॥९॥ त्रिपुरान्तकरूपं वा क्षेत्रनाथमनेकधा ।
शिववरं वा १७. भैरवबेरनिर्माणं वा ११. दक्षिणामूर्तिबेरनिर्माणं वा १२. कैलासनाथबेरनिर्माणं वा १३. वृषवाहनदेव बेरनिर्माणं वा १४. हर्यर्धदेवभागने वबेरनिर्माणं वा ५५. त्रिपुरान्तकदेवबेरनिर्माणं वा १६. तत्तत्क्षेत्रनाथबेरनिर्माणं वा पूर्वोक्तरीत्या नवतालदशतालद्वादशतालप्रमाणयुतं यथाक्रमं यथाविभवं प्रकल्पयेत् ।।
किश्च क्वचिच्छिवालयेषु पूर्वोक्तगर्भगृहमध्यवेदिकास्थाने १. वल्मीकनाथलिङ्गवेरनिर्माणं या २. ज्योतिर्लिङ्गबेरनिर्माणं वा ३. पृथिवीलिङ्गवेरनिर्माणं वा ५. अब्लिङ्गबेरनिर्माणं वा ५. तेजोलिङ्गबेरनिर्मागं वा ६. वायुलिङ्गबेरनिर्माणं वा ७. आकाशलिङ्गबेरनिर्माणं वा ८. देवलिङ्गबेरनिर्माणं वा ९. ब्रह्मलिङ्गबेरनिर्माणं वा १०. महर्षिलिङ्गबेरनिर्माणं वा शिलाभिर्यथाक्रमं निर्मापयित्वा स्थापयदिति च शिल्पसमयः ॥
एवमत्रोक्तरीत्या स्थापनीयानां लिङ्गानां बेराणां च, प्रकारान्तरेण ग्रन्थान्तरप्रमाणवचनानुसारेण च कल्पनीयानां शिव लिङ्गबेराणाञ्च तत्र तत्राविर्भावकारण महिमादिकन्तु विखरशो ब्रह्माण्डपुराणस्कन्दपुराणादिषु प्रतिपादितं तत्र द्रष्टव्यमिति ।

Page #793

कार्तिकेयं गणाध्यक्षं तत्तद्वाहसमन्वितम् ॥१०॥ शुलपाशसृणीकुन्तमुसलाद्यायुधोज्ज्वलम् । तद्देव्यालिङ्गिततर्नु कल्पयच्छिल्पवित्तमः ॥ ११ ॥ मूलोत्सवक्रमावरनिर्माणं यत्र संयुतम् ।
किच्चाने का विधानां शिवमूर्निराणामेतेषां लिङ्गवेराणां चायुधभेदनिर्माणरीत्यादि कन्तु मानसारमातध्यानादिशिल्पशास्त्रग्रन्थषु प्रतिपादितं बोध्यम । विस्तरभयान्नाव लिख्यत इति ।।
किश्चैवंप्रकारेण शिवबरकल्पनन्तु क्वचित्नत्कुटुम्बबेरसंयुक्तं कार्यमिति । यथा --- गौरीदेव्याम्समीपे वा परमशिवस्य समीपे वा कार्तिकेय सुब्रह्मण्यवरनिर्माणं सदेवीकं स्थापयेत् । एवंरीत्या स्थलान्तरे वामभागे पुरतस्स्थले वा गणपतिबेरं विविधरूपं, स्थानान्तरे नन्दि देव कल्पनं च राज्ञः प्रतिष्ठाकारिणस्सर्वेषामपि जनानामायुरारोग्यैश्वर्यादिश्रेयःप्रदमिति च भावः ।।
किश्च सर्वेषामत्रोक्तानां शिवबेराणां कल्पने मूलबेरं लिङ्गवरं च पूर्वोक्तरीत्या गर्भगृहमध्यस्थितदैववेदिकायां स्थापयित्वा तदुत्सवबेरमन्यत्र प्रथम प्राकारमण्डपमध्यस्थाने वा द्वितीयप्राकारकल्पितभद्रमण्डपादिस्थानेषु वा स्थापयेदिति शैवागमोपदेशक्रमः । अयन्तु संप्रदायो विष्ण्वायतने नोपपद्यते । कुतः ? यस्मिन्स्थले मूलबेरनिर्माणं राजते तस्मिन्नेव स्थले उत्सवबेरं स्थापनीयमिति

Page #794

७७३
भक्तांश्च देवदेवस्य कल्पयेत्साञ्जलीनपि ॥ १२ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे शिववेराणां भेदलक्षणक्रमकथनं नाम अशीतितमोऽध्यायः ॥
चचनवलान । किञ्च सर्वत्र शिवमन्दिरे वा विष्णुमन्दिरे वा मूलवेर मूललिङ्गादिश्वावनं विनोत्सववेरस्थापनन्तु सद्भिशास्त्रकारैश्च नाङ्गीकृतमिति संप्रदायः । स्पष्टमन्यत् ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां
शिवराणां भेदलक्षणक्रमकथनं नाम
अशीतितमोऽध्यायः ॥

Page #795

अथ विष्णुवेराणां भेदक्रमकथनं नाम एकाशीतितमोऽध्यायः ॥
वैकुण्ठलोकाधिपतिर्लोकरक्षणतत्परः । श्रीमान्विष्णुरचिन्त्यात्मा योगिभाव्योऽतिरञ्जनः ॥
बहुधाssवद्धम पूर्व मायातनुः प्रभुः ।
तस्मात्तद्धेरनिर्माण स्थापनं पूजनं शुभम् || २ ||
मत्स्यकर्मादिरूपं वा वैकुण्ठभवनाधिपम् ।
॥ एकाशीतितमोऽध्यायः ॥
अथास्मिन्नेकाशीतितमेऽध्याये सकलविधविष्णुवेराणां लक्षणभेदक्रममुपपादयति - वैकुण्ठलोकाधिपतिरित्यादिना । भक्तरक्षणाय विविधरूपेणावतीर्णस्य भगवतो नारायणस्यार्हणाय तद्वेरं बहुविधं प्रकल्पयेत् । हेयगुणरहितः सकलकल्याणगुणैकतानो योगिभिरप्यभ्यस्वरूपो लक्ष्मीवल्लभो बेरेष्वावहितस्समर्चितो यदि तेषां सकलैश्वर्यप्राप्तिरित्यादिफलादिकन्तु विष्णुपुराणसात्वतसंहितामरीचिपटलपाञ्चरात्रैव खानसादिग्रन्थोत्तमेषु
1
प्रपचितो द्रष्टव्यः ॥
बहुधा
तस्मात्तदिदं विष्णुबेरं पूर्वोक्तसद्द्रव्यवर्गे : १. मत्स्य देवबेरनिर्माणं वा २. कूर्मदेवबेरनिर्माणं वा ३. वराहरूपबेर निर्माणं वा ४. नरसिह्मरूपवेरनिर्माणं वा ५. वामनरूपबेर निर्माणं वा ६. भार्गव -

Page #796

नारायणं केशवं वा गोविन्दं माधवं तथा ॥ ३ ॥ लक्ष्मीकान्तं मधुरिपुं तत्वप्रदमथापि वा । प्रसन्नं श्रीधरं वापि हृषीकेशं परं पतिम् ॥ ४ ॥ पद्मनाभं क्षेत्रनाथं दामोदरमथापि वा ।। वरदाभयहस्तं वा शाङ्गहस्तमथापि वा ॥५॥ पञ्चायुधकरं वापि शेषशायिनमेव बा। भक्तप्रियं भीतिहरं नानारूयं प्रकल्पयेत् ॥६॥
रामरूपिवेरनिर्माणं वा ७. दाशरथिरामरूपिवेरनिर्माणं वा ८. बलभद्ररामरूपिबेरनिर्माणं वा ९. वासुदेवबेरनिर्माणं वा १०. कल्किदेवबेरनिर्माणं वा ११. केशवरूपिबेरनिर्माणं वा १२. नारायणरूपिबेरनिर्माणं वा १३. माधवबेरनिर्माणं वा १४ गोविन्दरूपिबेरनिर्माणं वा १५. लक्ष्मीकान्तरूपिबेरनिर्माणं वा १६. मधुसूदनरूपिबेरनिर्माणं वा १७. तत्त्वोपदेशव्यप्रदेवबरं वा १८. प्रसन्नदेवबेरनिर्माणं वा १९. श्रीधररूपिबेरनिर्माणं वा २०. हृषीकनाथबेरनिर्माणं वा २१. पद्मनाभवेरनिर्माणं वा तत्तत्क्षेत्रमाहात्म्यप्रतिपादितबहुविधक्षेत्रनाथबेरनिर्माणं वा वरदमुद्रान्वितबेरनिर्माणं वाऽभयमुद्राम्वितबेरनिर्माणं पा शाङ्गपाणिवेरनिर्माणं वा पञ्चायुधधारिबरनिर्भाणं वा शेषशायिरूपबेरनिर्माण वा भक्तवत्सल रूपबेरनिर्माणं वा भयहररूपबेरनिर्माणं वा यथाक्रम

Page #797

७७६
देवगणसमोपेतमलङ्कारा सनस्थितम् !
दोषहीनं गुणोपेतं प्रमाणविच्छिल्पी प्रकल्पयेदिति शास्त्रकारोपदेशलक्षणवाक्यार्थः ॥
किश्चैतेषु बेरेषु मत्स्य कूर्म वराहवागनभार्गवरामबलभद्राख्यानां देवानां बेराणि ग्रामनगरादिदेवालयेषु गर्भगृहमध्यस्थापितवेदिकायां न मुख्यदेवतात्वेन स्थाप्यानि । परन्तु तत्र स्थाने नारायणकेशवादित्रेरं मुख्यदेवता सान्निध्यवत्स्थापयित्वा एतादृशमत्स्य कूर्मादिवेराणि प्रथमप्राकारमण्डपेषु वा द्वितीयप्राकारमण्डपेषु वा पृथक्स्थापयित्वा पूजयेयुरिति नवीनाः ||
केचित्तु दशावतारबेराणि सर्वाण्यप्येकत्र स्थापयित्वा पूजयेयुः ; नैतेषां ब्रह्मोत्सवादिकं कार्यमिति च वदन्ति । अन्ये तु दाशरथिरामबासुदेबचेरकल्पनं विनाऽन्येषामेवात्र स्थापनम् । श्रीराम श्री कृष्णबेरयोस्तु पूर्वोक्तगर्भगृहमध्यवेदिकायां स्थापनं युक्तम् । कितयोः पश्नोत्सवमा सोत्सव वार्षिकोत्सवादिरपि युज्यत इति । एवं श्रीधर माधवपद्मनाभादिशुद्धसत्व प्रधानानां शान्तस्वरूपाणां देवबेराणां स्थापनविषयेऽपीति क्रमः । किव सर्वत्र शिवमन्दिरेषु या विष्णुमन्दिरेषु स्थापितानां प्रधानदेवबेराणामेव वार्षिकोत्सवादिकं विभवानुसारि कल्पनीयमित्यादिको विषयः पूजाक्रमश्च शैवागमपाश्चरात्रागम वैखानसागमादिषु
द्रष्टव्य इति ॥

Page #798

क्षेत्रदेवैमुनीन्द्रैर्वा संयुतं शान्तरूपकम् ॥७॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे विष्णुबेराणां भेदलक्षणक्रमकथनं नाम ____एकाशीतितमोऽध्यायः ॥
तस्मादेवं स्थापनीयानि विष्णुबेराणि कचिल्लक्ष्मीदेवीभूदेवीप्रमुखादिदिव्यमहिषीसंयुक्तानि नत्तत्क्षेत्रनाथबेरमहि तानि, कचित्तत्तत्क्षेत्रवासिमहिषीप्रमुखपुण्यशालिबेरसहितानि च नानालङ्कारमण्डितानि स्थापयेदिति शिल्पसमयः । एवं प्रधानदेववेराणि विनाऽन्येषां सर्वेपामपि बेराणां निर्माणं हीनतालप्रमाणेनेति तत्क्रमश्च शिल्पिभिरवधार्यः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभधारकांवरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां विष्णुबेराणां भेदलक्षणक्रमकथनं नाम
एकाशीतितमोऽध्यायः॥
S.S. 98

Page #799

अथ लक्ष्मीगौर्यादिबेरलक्षणकथनं नाम यशीतितमोऽध्यायः ॥
देवालयेषु सर्वेषु देवीनां स्थापनं शुभम् । शक्तीनाञ्च सयन्त्राणां पूजनं वेदपारगैः ॥ १ ॥
भट्टारकैदीक्षितैर्वा सर्वक्षेमकरं भवेत् । तस्मात्प्रकल्पयेच्छिल्पी देवीनां बेरमुत्तमम् ॥ २ ॥
तपस्यन्तीमपणां वा गौरीमीशेन संयुताम् । नानासुरप्रमथिनीं भक्तरक्षाप्रदान्तु वा || ३ ||
|| प्रशीतितमोऽध्यायः ॥
अथास्मिन्व्यशीतितमेऽध्याये ग्रामकृतनगरकृतालयस्थानेषु स्थापनीयानां सर्वासामपि गौरीलक्ष्म्यादिदेवीबेराणां स्थापनक्रममुपपादयति -- देवालयेष्वित्यादिना । दुष्टहदुर्व्यायनेकोपद्रवनिरासनाय, तङ्कारेण परमसुखप्राप्त्यर्थं चावश्यमेतासां देवीनां बेराण्यालयेषु स्थापयेदिति स्थापनप्रयोजनमप्युक्तं भवति । तस्मादनेकयन्त्रबीजाक्षररेखाविन्यासेनोपेतानां तासां देवीनां बेराणां स्थापने कचिदेवालये परमेश्वरप्राप्त्यर्थ तपस्यन्त्या अम्बिकाया बेरं स्थापयेत् । अन्यत्र देवालये परमेश्वरप्राप्तिलाभसन्तोषेण प्रसन्नमुखमण्डलाया अम्बिकाया बेरं स्थापयेत् । क्वचिद्भक्तसंरक्षणार्थं गजासुरमहिषासुराद्यनेकरिपुनिरासनोद्युक्ताया

Page #800

७७९
काली करालीमथवा भैरवीं विविधायुधाम् । तत्तत्क्षेत्राधीश्वरीं वा स्थापयेद्विविधासने ॥ ४ ॥
दुर्गा द्वारान्तिके वापि पुरमध्येऽथवा क्वचित् । ग्रामस्य वा बहिर्देशे ग्रामदेवीं च कल्पयेत् ॥ ५ ॥
रक्षाकरी वा जननीमालये स्थापयेत्कचित |
जयशालिन्या गौर्याः बेरं वा तादृशासुरखवव्यपदेवबरं वा, तादृशासुरकृतदुष्कार्यं प्रति महाको पवतीभुदायुधां दंष्ट्राकरालवदनां वा देवीं बेररूपिणीं स्थापयेदिति विकल्पः ॥
कि कचिदेवालये भक्तरक्षणार्थमुन्मुखायाश्शान्तस्वरूपाया देव्या बेरं वा स्थापयित्वा तस्य प्रासस्य वा नगरस्य वा दुर्गनगरस्य वा राजधान्या रक्षाकारिण्याः काल्याः कराल्याः भैरव्या वा देव्या बेरं ग्राममध्ये, नगरमध्ये वा कृतालयस्थानेषु स्थापयेत् । अथवा तदिदं पुररक्षकदेवीबेरं पुरद्वारस्य, राजधानीद्वारस्य, दुर्गद्वारस्य च सव्यभागकल्पिते क्षुद्रप्रमाणे देवालये स्थापयेत् । किश्च क्वचित्तत्र तत्र शिवमन्दिरेषु कल्पितानां शिवबेराणामनुकूलमेव देवीबेरं नानायुध भासुरकरपल्लवं प्रकल्पयेत् । पुरुषबेराणां पूर्वोक्तानां येन वा प्रकारेण हस्तचतुष्कहस्ताष्टकहस्तदशकहतद्वादशादिकं कल्पनीयमित्युक्तं, तेनैव प्रकारेणात्रापि देवीबिम्बनिर्माणे हस्तचतुष्कहस्ताष्टकादिसंयोजनं कार्यमिति च क्रमः ।

Page #801

एवं पनां पद्महस्तां मुरमर्दनदेविकाम् ॥ ६ ॥ नारायणी वा कल्याणी प्रजारक्षणतत्पराम् । सर्वक्षेमंकरी लक्ष्मी महिषी माधवस्य च ॥ ७॥ नानायन्त्रसमोपेतां नानालङ्कारमण्डिताम् । भद्रपीठस्थितां वापि क्षेत्रपाठस्थितान्तु वा ॥ ८॥
किश्च तादृशहस्तषु स्थापनीयडमरुशूल घण्टाकमलपाशशूलाद्यायुधक्रमस्तु मूर्तिध्यानाख्यशिल्पग्रन्थे बोध्य इति च क्रमः । एवं संक्षेपेण सकलविधशिवदेवीयराणां भेदक्रमः प्रतिपादितो ज्ञेयः ॥
___ अथ विष्णुदेवीबेरभेदक्रममाह - एवं पद्मामित्यादिना। वैकुण्ठनाथस्य वा तेषु तेषु दिव्यक्षेत्रध्ववतीर्णस्य भगवतो नानारूपिणो देवस्य माधवस्य महिषी नारायणी माधवीं कल्याणी वा बेररूपवती तत्र देववेदिकामध्ये गर्भगृहे स्थापयेत् । क्वचित् रामस्य सीतादेवीं, वासुदेवस्य रुक्मिणी सत्याञ्च बेररूपवती स्थापयेत् । अपि चान्यत्र देवालये सर्वेषामपि भक्तानां ज्ञानानन्ददायिनी हयग्रीवदेवमहिषी वा लोकजननी शारदादेवीं वा वररूपवती स्थापयेत ॥
तस्माच्छिवदेवीवराणां विष्णुदेवीबेराणां सर्वेषां शारदादेव्यादिबेराणाश्च स्थापनन्तु प्रायशस्तत्र तत्र भद्रपीठे वा भद्रासन वा सिमासने वा पूर्वोक्तत्रिकोणाद्यासनफलकासु वा

Page #802

७८१
स्थापयेन्नाथपार्श्वे वा पृथग्वा मण्डपान्तरे । अथवा तामिमां देवीं पृथग्गर्भगृहे क्वचित् ॥ ९ ॥ स्थापयेत्प्राङ्मुखां प्रायशिल्पी शिल्पविदां वरः । तत्तदेवी लक्षणाढ्यां भक्तानां मङ्गलप्रदाम् ॥ १० ॥
शारदां लोकजननीं पृथग्वा संप्रकल्पयेत् । क्वचित्तु देवगन्धर्वसुन्दरीगणसेविताम् ॥ ११ ॥
क्षेत्राधिनाथासनेषु वा युक्तं सर्वक्षेमकरमिति भावः । एवं स्थापितानां देवीविम्बानां अन्तिकस्थले पचतालषट्नालसप्ततालाष्टतालादिप्रमाणैस्तासां देवीनां परिचर्यासक्तानां देवगन्धर्वकिन्नरादिदिव्यसुन्दरीणां बेरादिकं च पृथक् स्थापनीयमिति प्राचामाशयः । एवं कल्पनन्तु चित्रकार्ये परं युज्यते; न बेरकर्मणीति नवीनाः । किन देवालये कचिदरुन्धत्यनसूयालोपामुद्रादिमहर्षि पत्नी. वेरस्थापन पूजनादिकमपि श्रेयस इति साधवः । अत्र तु विषये औदासीन्यं भजन्त्यागमवेत्तारः ॥
तस्मादेतेषु देवीबेरेषु विष्णुदेवीबेरं प्रधाननाथस्य पार्श्वे स्थापयित्वा स्थलान्तरे पृथक्कल्पिते क्षुद्रप्रमाणालयगर्भगेहे पुनरप्येतद्वेरस्थापनं कार्यम् । एवं क्रमस्तु लक्ष्मीभूमीनीला गोदासीतारुक्मिणीदेवीप्रभृतीनां तत्तत्क्षेत्रनाथदेवीनां बेरनिर्माणाविषयक इति भावः । किञ्चायन्तु क्रमश्शिवदेवीबेरेषु नोपपद्यत इति ॥

Page #803

प्रदक्षिणस्थलोपेतं विहारगृहमण्डपम् । बिमानशिखरोपेतं नानालङ्कारमण्डितम् । डोलामण्डपसंयुक्तं पृथग्गेहं प्रकल्पयेत् ॥ १२ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे लक्ष्मीगोर्यादिबेरलक्षणकथनं नाम
यशीतितमोऽध्यायः॥
-
सर्वथा सर्वत्र देवीबेराणां पृथक्स्थापनविषये क्षुद्रप्रमाणयुतमपि तदेवीबेरालयं कचिड्डोलामण्डपपुरोमण्डपविहारशालामण्डपप्रदक्षिणमार्गाद्युपेतं सशिखरविमानं प्रकल्पयेदित्युपदेशः शास्त्रकारकृतः स्वीकार्य इति ।।
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां लक्ष्मीगौर्यादिवरलक्षणकथनं नाम
घ्यशीतितमोऽध्यायः॥

Page #804

अथ भक्तबेरस्थापनकमकथनं नाम त्र्यशीतितमोऽध्यायः॥
भक्तबेरस्थापनश्च शुभदं परिकीर्तितम् । देवालयेषु सर्वेषु भक्तानां भक्तिवर्धकम् ॥ १ ॥ वेदिकाधिष्ठितं वापि पृथङ्मण्डपसंयुतम् । पृथक्शालासमोपेतं भक्तानां स्थापनं शुभम् ॥ २॥ गरुडं नन्दिकेशं वा योगिनं वा मुनीन्द्रकम् ।
॥यशीतितमोऽध्यायः ॥ एवं सकलविधदेवबेरदेवीबेरमुपपाद्यास्मिन व्यशीतितमेऽध्याये तादृशदेव पादारविन्दभक्तिभाजां भक्तोत्तमानां लक्षणं निरूपयतिभक्तवेरस्थापनश्चेत्यादिना । पूर्वोक्तानां सर्वेषामपि देवानां देवीनां पादारविन्दे भक्तिशालिनो ये दिव्यसूरयो गरुडपावमानिनन्दि सनक सनन्दनादयो देवा महर्षयश्च पुराणग्रन्थेषु प्रतिपादिताः, देवभक्तानां तेषां बेराणि च देवस्य पुरोभागे कचिदेव्याश्च पुरोभागस्थले स्थापयदिति शास्त्रकारोपदेशक्रमः । तस्मादेतेषां भक्तानां बेरस्थापनस्थलन्तु पूर्वोक्तस्य देवगर्भगृहस्यान्त्यद्वारस्य पुरोभागे ध्वजस्तम्भस्थानस्य, बलिपीठस्थानस्य चाम्तस्थले द्विहस्तौनत्यवत्यां चतुरभवेदिकायां वा तदर्थ पृथकल्पितक्षुद्रप्रमाणमण्डपशालाकूटमध्यस्थले वा स्थापयेदिति क्रमो निगदितः ।

Page #805

७८४
दिव्यमूरिगणं वापि पावमानिमथापि वा ॥ ३ ॥ मण्डपस्य पुरोभागे प्राकारे वा प्रकल्पयेत् । भक्तध्वजाद्यावरणं द्वाराणान्तु न दोपकृत् ॥४॥ पूर्वमण्डपयुक्तं वा पुष्पमण्डपसंयुतम् ।
नथा च सर्वत्र देवालयेषु पुरोभागस्थितास्थानमण्डपस्याग्रभाग एव गरुडस्य, नन्दि देवस्य वा स्थानकल्पनमवश्यं कार्यमित्युक्तम् ।।
किञ्च देवालये कचित्प्राकारत्र यप्राकारपञ्चकाद्यावृत तु एतादृशभक्तानां बेराणि द्विनीयप्राकारद्वारारम्भतले वा तृतीयप्राकारद्वारारम्भतले वा क्षुद्रप्रमाणं शिला गृहं शिलामण्डपं वा निर्मापयित्वा तन्मध्ये स्थापयेदिति स्थलविकल्पः । प्रायशो विष्णुमन्दिरेषु शिवमन्दिरेषु चात्रोक्तरीत्या ध्वजस्तम्भवलिपीठसमीपस्थल एवं गरुडनन्द्यादिदिव्यभक्तबेरस्थापनं वरम । कचित्स्थलान्तरे प्राकारान्तरे द्वारसूत्रपुरोभागे स्थापनञ्च न निन्द्यमेवेति स्थलविकल्पक्रमं प्रतिपाद्य तथा भक्तबेराणां स्थापनं द्वारमार्गावरणकरं चेत कि कार्यमित्यत आह - द्वाराणां तु न दोषकदिति । प्रामकृते वा नगरकृते वा देवालये सर्वत्र द्वारस्य पुरोभागे मध्यसूत्रम्थाने बलिपीठस्थापनं ध्वजस्तम्भस्थापन गरुडनन्द्यादिदिव्यभक्तबेरस्थापनं च द्वाराणां न दोषकद्भवेत् । परन्तु शुभकरमेवेति समयः॥

Page #806

७८५
तत्स्थानं कल्पयेच्छिल्पी तदायुधतलं मतम् ॥ ५ ॥
तत्पुरोभागके द्वारभागे वा स्तम्भभित्तिके । त्वष्टारं शास्त्रकर्तारं विश्वकर्माणमादिमम् ॥ ६ ॥
निर्मापितारं राजानं दीक्षितं वा पुरोधमम् ।
तस्मादेतादृशबलिपीठध्वजखम्भभक्तमण्डपानां पुरोभागे पश्चाद्भागे कचित्पृष्ठभागे च मण्डपान्तरं क्षुद्रप्रमाणयुतं वा स्थापनीयम् । एतच्च भक्तमण्डपान्तरन्तु पूर्वोक्तदेवभद्रमण्टपसंयुक्तं वा पृथग्वा स्थलविभवानुगुणं प्रकल्पयदित्यर्थः । एवं दिव्य. भक्तानां स्थानस्य पार्शदिस्थलकृते मण्डपान्तरे प्रधानदेवस्य देव्या वा आयुधजालादीनि स्थापयित्वा प्रत्यहं कालत्रयेऽपि पूजयेदि. त्युपदेशः ॥
किश्च सर्वत्र देवालये प्रामकृते वा नगरकृते गर्भगृहस्य पूर्वभागस्थिते पूर्वोक्तास्थानमण्डपे प्रधानस्तंभान्तिके तत्स्तम्भमिलितं वा पृथक् वास्तुशास्त्रप्रणेतारं दिव्यं विश्वकर्माणं घनशिलाबेररूपं साञ्जलिबन्धं स्थापयेदिति शास्त्रकारोऽयं स्वस्यापि बेरस्थापनं देवालये कार्यमित्युक्तवान् । एवं तस्य गर्भगृहस्य मण्डपस्य वा निर्मातारं भौमं त्वष्टार, शिल्पाचार्य, स्थपतीश्वरं वा तत्पुरोभागे स्तम्भान्नरतले स्थापयेत् । अनेनैव प्रकारेण स्थलान्तरे स्तम्भान्तरे वा तस्य देवालयस्य निर्माणार्थ धन
8. B. 99

Page #807

७८६
दण्डिनं खगुरुं वापि वेदशास्त्रार्थकोविदम् || ७ ||
क्षुद्रपीठसमायुक्तं जपमालालसद्गलम् । लसद्वेष्टनयुक्तं वा पृथक्कल्पनसंयुतम् । बद्धाञ्जलिपुटं भक्त्या स्थापयेत्क्षेमसिद्धये ॥ ८ ॥
इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे
भक्तवेरस्थापनक्रमकथनं नाम व्यशीतितमोऽध्यायः ॥
कनकादिप्रदायिनो राज्ञो बेरं तस्मिन्देवालये देववेदिकायां वा स्थापितदेवचेराणामागमक्रमतः प्रतिष्ठाकारिणो दीक्षितस्य भट्टाचार्यस्य पुरोहितम्य च क्रमात्माञ्जलिपुटबेराणि च स्थापयेत् ॥
किन कचित्स्थलान्तरे प्राकारान्तरे मण्डपान्तरे प्रदक्षिणपार्श्वमण्डपान्तरे वा विश्वगुरोस्संप्रदायसिद्धान्तस्थापयितुः परिव्राजकस्यापि बेरं बद्धाञ्जलिपुटं स्थापयेत् । एवमत्र स्थापितेषु भक्तबेरेषु विश्वकर्मबेरस्य मौलितले किरीटस्थापनं, राज्ञो मौलितले वेष्टनकल्पनं, भट्टाचार्यादीनां मौलितले शेषपटदुकूलपट्टवस्त्रादिवेष्टनं, कण्ठभागे वक्षोभागे च जपमालिका योजनं कार्यम् । अयन क्रमः परिव्राजकाचार्यबिम्बेषु न योजनीयः । परन्तु तस्य करकमले एकदण्डं त्रिदण्डं वा संयोज्य काषायवस्त्रपरिवेष्ठन कार्यमिति क्रमः ॥

Page #808

अथ कल्पवृक्षादिवानलक्षणक्रमकथनं नाम चतुरशीतितमोऽध्यायः ॥
सर्वेषामपि देवानां देवीनाञ्च विशेषतः ।
कितेषां सर्वेषामपि बेराणामनुगुणं पीठादिकं युक्तया शिल्पी कल्पयेदिति च शिल्प संप्रदायक्रमः | अपि चात्रोक्तस्य परिब्राजकाचार्यस्य विश्वगुरोरिशलावेरस्थापनमुत्सवाई लोहबेर
स्थापनश्च करणीयमित्यर्वाचीनाः ॥
किश्चैतेषां प्रत्यहं माननादिकं यथाक्रमं भट्टारकवर्यः प्रकल्पयेदिति संक्षेपेण भक्तबेरभेदलक्षणस्थापनादिक्रमः प्रति
पादितो ज्ञेयः ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां भक्तबेरस्थापनक्रमकथनं नाम त्र्यशीतितमोऽध्यायः ॥
॥ चतुरशीतितमोऽध्यायः ॥
एतावता प्रबन्धेन नानारूपाणां कल्पनीयानां सर्वेषामपि देवबेराणां, देवीबेराणां, भक्तगणानाञ्चान्येषां बेराणां निर्माणक्रममुपदिश्य तेषां बेराणां च उत्सवसमयारोपणाहणां कल्प

Page #809

७८८
अभिषेकैश्च नैवेधैर्या प्रीतिस्संप्रजायते ॥ १॥ ततोऽधिका भवेत्प्रीतिः वाहनारोपणाद् ध्रुवम् । तस्मात्तद्विविधं कार्य शिल्पिभिर्मानवेदिभिः ।
चन्दनस्सारवृक्षैर्वा लोहपट्टावृतैस्तथा ॥२॥ वृक्षाद्यनेकविधवाहनानां निर्माणक्रमं अस्मिश्चतुरशीतितमेऽध्याय क्रमेण प्रतिपादयति - सर्वेषामपीत्यादिना। तादृशवाहननिर्माणप्रयोजनमादौ व्यनक्ति - अभिषेकैश्चेत्यादिना । क्षीरादिभिर्नानाविधैरभिषेक मुद्गानगुडानपाय सान्नदध्यन्नमाषानपोल्या - धनेकविधखाद्यलेह्य चोप्याद्यनेकभक्ष्यादिनैवेद्यार्पणैश्च तेषु बेरेषु उत्तमेषु सान्निध्यं कृतवतां हरिहरादिदेवानां या प्रीतिर्मन. स्समुल्लामो जायते तदधिका प्रीतिस्तेषां देवानां कल्पवृक्षगरुडहनुमवृषभशिबिकारथादिविविधवाहनारोपगेनोद्भवतीति । तस्मात् तदर्थ कल्पनीयानि विविधानि वाहनजालानि चन्दन:रुत्तमैरन्यैश्च सारवृक्षनिर्मापणीयानीति नियमः । कथं सारवृक्षखण्डेवे वाहननिर्माणमिति चेन्मानवानां स्कन्धैम्सुलभवहनार्थ शोभार्थञ्चति भावः । तस्माद् दृश्नखण्डैरेव निर्मापणीयेषु विविधप्रमाणेषु कल्पवृश्वादि वाहनेषु कचित्ताम्राणि, राजतानि, सौवर्णानि पट्टिकाकवचादीनि संयोज्यानीति मतिः । कवचादीनीत्यादिपदेन तेषु तेषु वाहेषु मुखाद्यवयवेषु शुक्लपीतादिवर्णजालैः यथाक्रम भासंपतिश्च कार्येति विवेकः ।।

Page #810

७८९
तत्कल्पनमिहादिष्टं शास्त्रज्ञैर्मुनिपुङ्गवः । उत्तमः कल्पवृक्षस्तु छायामण्डपसंयुतः ॥ ३ ॥ चतुरनं मण्डलं वा दीर्घाकारमथापि वा ।
एवं विविधरूपप्वपि सर्वत्र वाहन जाले पु मुम्वाद्यवयवानां मेलनदाढ्योत्पादनायाय कीलकील्यापट्टिकाकवचादिभिस्संबन्धनीय इति नियमश्शिल्पिवगैः क्रिया कारिभिर्वोध्य इति क्रमः ॥
किश्चैवं कल्पनीयेषु वाहनेषु तेषु कल्पवृक्षवाहनमेव नितरामुनममिति महर्षीणां शास्त्रकाराणाञ्चाशयः । तस्मात्तादृशदिव्यकल्पवृक्षोऽत्र मानवलोके बरेवावाहितानां हरिहरादिदेवानामुत्सवचंक्रमणाय वृक्ष खण्डर्निर्माप्यः। मन्दारादिवृक्षपञ्चकशाखान्तःकुसुमफलावलिभिः संपूर्णः हस्तषटकाद्युन्नतियुतः कल्पवृक्षः कल्प्यः । किञ्च तस्य वृक्षम्याधोभागे आधारफलका याश्चतुरश्रप्रमाणाया मध्यभागे तस्य वृक्षस्य छायायां तथैव मण्डपो वृक्षखण्डकृतस्तम्भचतुष्कोपेतः अयःकीलबन्धितो निर्मापणीयः । किश्चैतस्य खलु मण्डपस्य मध्यभागे देवीबिम्बसहितदेवबिम्बानां क्वचित्तद्भक्तानां च स्थितिरुत्सवादिसमयेषु कल्पनीयेति भावः । एवं बृहदाकृतीनाभिष्टिकादिभिर्निर्मितानां कल्पवृक्षाणामधोभागे मण्डपमध्यस्थले तदनुगुणोन्नत्यवैशाल्ययुते मूलबेरस्थापनमपि कार्यमिति नवीनानां शिल्पिनामाशयः ॥ ३ ॥

Page #811

किष्कुहस्तप्रमाणेन तस्याधिष्ठानमुच्यते ॥ ४ ॥ चतुस्स्तम्भसमेतं वा स्तम्भाष्टकसमुज्ज्वलम् । वलभीप्रस्तरयुतमण्डपाकारवन्मतम् ॥ ५ ॥ नानाचित्रावलीयुक्तं विमानशिखरान्वितम् । देवपीठसमायुक्तं यथाशोभं प्रकल्पयेत् ॥ ६॥
एवं कल्पवृक्षशाखाया अधोभागे आधारफलकायाश्चोर्ध्वतले कल्पनीयो मण्डपस्तावञ्चतुरश्रप्रमाणयुतो वा मण्डलाकारप्रमाणयुतो वा दीर्घाकृतिर्वा स्थाप्यः । कचिदस्य मण्डपस्याधोभागे किष्कुद्वयप्रमाणोन्नतिकं दारुमयमधिष्ठानं तुरगहंसम यूरशुकाद्यनेकविहङ्गमचित्रसहितं प्रकल्पयेत् । किञ्चैवमस्य कल्पवृक्षस्य छायायां यत्राधिष्ठानं क्रियते, तत्र मण्डपकल्पने तस्य मण्डपस्योयतले कल्पवृक्षशाखास्पृशिखरकलशकल्पनं निर्मापणीयमिति शिल्पसमयविदः ॥
किश्चैवलक्षणोपेतस्यास्य मण्डपस्य स्तम्भचतुष्क, स्तम्भाष्टकं स्तम्भषोडशकं वा परस्परं मिलितं कचिद्रन्ध्रयुतं वा नानाचित्रोपेतं स्थापयित्वा मण्डपस्य मध्यतले देवासनं च प्रकल्प्य उपरि वलभीप्रस्तरादिकं दृढं योजनीयमिति समयः । एवं संक्षेपेण कल्पवृक्षवाहनस्य शप्राख्यवाहनस्य निर्माणलक्षणमुक्तं बोध्यम् । कल्पवृक्षशाखादिनिर्माणं विना केवलदारुमयमण्डपः शप्र इति नामान्तरश्च भजतीति समयः ॥ ६ ॥

Page #812

७९१
सिझः करालवदनस्सटापटलशोभितः । उत्तिष्ठन्पतमानो वा तथेोच्छ्रायितवालधिः ॥ ७ ॥ नागेन्द्रसहितो वापि केवलं वा गृहस्थितः । कल्पनीयो देवयोग्यो मस्तकान्तासनान्वितः ॥ ८ ॥
अथ सिह्मत्रानस्य लक्षणमाह सिह्न इत्यादिना । पूर्ववत्सारदारुखण्डैः सिझरूपं समग्र कल्पनीयम् । कीदृशलक्षणोपेतमिति चेदुच्यते । सप्राणस्य सिस्य यथा वा स्कन्धतलस्योपरि सटाश्रेणिः, मुखे दंष्ट्रादियोग:, उद्धृनलाङ्गूलादिस्तथाऽस्य दारुकृतसिह्मवाहनस्य कल्पनं तुल्यं निर्मायणीयमिति तन्निर्माणक्रमः । किश्व तादृशसिह्मवानरूपन्तु उत्थानस्वरूपशालि गजादिरिपुजालं प्रति पतनोद्युक्तरूपं वा वैरिगजेन भीतेन युतं कचिद्रहितं वा निर्मापणीयम् ॥
――――
किश्वेतस्य सिवाहनस्य पृष्ठदेशस्य पुरोभागे स्कन्धोपरि स्कन्धासम्न्नतले वा देवबिम्ब स्थापनायासनपीठिका अयःकीलबन्धिता निर्माणया । एष्वेवासनपीठिकाफलकादिपूत्सव समयेषु पूर्वोक्तदेव विम्बानां स्थापनमिति भावः । एवभुत्तरत्रापि ज्ञेयम् । किनवलक्षणोपेतं सिह्मवाहनन्तु शिवस्य विष्णोरन्येषां देवानां वा आरोहण योग्यमेव । एवं व्याघ्रवाहनं, व्याघ्रीवाहनं, सैमीवाहन कचिच्छिवस्य गौर्यादीनां देवीनावारोहणाय प्रकल्पनीयमिति मतिः ॥ ८ ॥

Page #813

७९२
हंसो मयूरवर्यश्च सुमनोहरपक्षकः । शुभनेत्रादिसंयुक्तो मुखस्थदलपत्रकः ॥ ९॥ उत्तिष्ठन् वा शयानो वा देवपीठसमन्वितः । पुष्पवन्मण्डलं नानामरीचिपटलान्वितः !' १० ॥ तुरङ्गैरन्वितं वापि रहितं वा प्रकल्पयेत् ।
अथ हंसमयूरवाहनयोलमणमाह --- हंस इत्यादिना । सप्राणस्य हंसस्य मयूरम्य च शुभगरुयुगलं पिंछादिकश्च यथा वा दृश्यते तथैवास्यापि वाहनस्य गरुलिंछादिकं मेलयित्वा तस्य मयूरस्य हंसस्य वा आननभागे कमलदलपत्रादिकं वा पन्नगादिकं वा योजनीयमिति तत्कल्पनक्रमः ।।
किश्चैतादृशलक्षणोपेतं हंसवाहनं, मयूरवाहनं वा पूर्ववदुत्थान स्वरूपं वा, निष्ठद्वोड्डीनशैलीयुतं वा शयानं वा स्थापनीयम् । अपि चैतादृशलक्षणोपेतस्य हंसस्य मयूरस्य च स्कन्धानन्तरतले पूर्ववद्देवबेरपीठादिकञ्च कल्प्यमित्यर्थः ॥
अथ सूर्यप्रभाचन्द्रप्रभाख्ययोर्वाहनयोर्टक्षणमाह -पुष्पवदित्यादिना । 'एकयोक्त्या पुष्पवन्तो दिवाकरनिशाकरौ' इति निघण्टुकारवचनेनाल पुष्पवत्पदप्रयोगस्तावत्सूर्यप्रभावाहनचन्द्रप्रभावाहनद्योतक इति साधवः ।।
इदन्तु सूर्यप्रभाषानं चन्द्रप्रभावाहनश्च तिष्ठश्चक्राकार

Page #814

७९६
निषण्णमण्डले मध्ये देवपीठप्रकल्पनम् ॥ ११॥
गरुडः पक्षयुगलस्तिष्ठन्नासीनरूपकः । भुजङ्गभूषः पृथुलकायः कार्यों मनोहरः ॥ १२ ॥
कल्पनीयम् । तत्र सूर्यप्रभायास्तिष्ठचक्राकारायाः पुरोभागे तच्चक्राकारप्रभाया अधिष्ठानं हस्तद्वयोन्नतिकं प्रकल्पयित्वा तेनाधिष्ठानेन संयुतं क्षुद्रप्रमाणं सप्ततुरगवाहनं योजनं कार्यम् । 'सप्त युञ्जन्ति रथमेकचक्रम्' इति वेदवाक्यबलात्तस्य सूर्यप्रभावाहनस्य वाहकतुरगावलिं क्षुद्रप्रमाणं स्थापयदिति शिल्पसमयः ॥
किञ्चास्य सूर्यप्रभावाहनस्य मण्डलाकारस्य नेमिपट्टिकाभागे सूर्यरश्मितुल्या रेखाकारा रश्मयः कल्प्याः । एवं चन्द्रप्रभा. वाहनस्यापि नेमिपट्टिकाभागे षोडशकलास्वरूपकल्पनं कार्यमिति च क्रमबोधः । तस्मादेतादृशलक्षणोपेतस्य सूर्यप्रभावाहनस्य, चन्द्रप्रभावाहनस्य च मण्डलमध्यभागे देवबेरस्थापनस्थानं सायाकीलबन्धं निर्मापयेत् ॥ ११ ॥
अथ गरुडवाहनस्य लक्षणमाह - गरुड इति । पक्ष. युगलोपेतः फणिभूषामण्डिता पृथुलशरीरो वैनतेयवाहनकरूप उत्तिष्ठन्वा उडीनकार्योयुक्तरूप आसीनो या प्रकल्पनीयः । अत्र गरुडवाहननिर्माणविषये हनुमद्वाहननिर्माणविषये च प्रकारद्वय
8. S. 100

Page #815

७९४
नागः फणावलियतो मण्डलायितकायकः । फणातपत्रच्छायायां देवपीठं प्रकल्पयेत् ॥ १३ ॥
पाव मानिर्दाशरथिपादपङ्कजधृङ्मतः ।
कल्पनमुशन्ति शिल्पविदः । यथा - किरीट मकुटोपेतो मनुष्यकाय: स्कन्धभागस्थापितदेवबेरस्य
यज्ञोपवीतभासुरपृथुलवक्षस्स्थलः पादाम्बुजधारणोद्युक्तोद्धृतहस्तयुगलां गरुडवाहनकल्पो निमाप्य इति । अयमेकः प्रकारः ॥
प्रकारान्तरेण यथा पक्षिजातिषु यथा वा
वैनतेयः शकुन्तरूपी दृश्यते तथैव शकुन्तरूपेणोपेतो वैनतेय वाहनकल्पः कल्पनीय इति । अत्र प्रथमप्रकारेण कल्पनं नवीनमतानुसारि ; द्वितीयप्रकारेण कल्पनं प्राचीनमतानुसारीति क्रमो बोध्यः । पाण्ड्यचोलादिषु देशेषु सर्वेषु यथाक्रमं स्वस्वदेशीयनिर्माणक्रमः स्वीकार्य इति ॥ १२ ॥
नाग इति ।
अथ शेषवाहनलक्षणमाह मण्डलीकृतस्वदीर्घकायः सप्तभिर्वा नवभिर्वैकादशभिः फणाभिरसंयुतश्शेषवाहनकल्पः करणीयः । तत्र तस्य शेषस्य विस्तृतफणायाश्छत्राकाराया अधोभागे तादृशमण्डलीकृतकायस्योतल एव देवबेरस्थापनासनं स्थाप्यमिति शिरूपसमयः || १३ ॥
अथ हनूमद्वाहननिर्माणक्रममाह - पावमानिरिति ।
――
ASTATING

Page #816

नन्दी च भगवान्गौरीकान्तपादाब्जधारकः ॥१४॥ मूषकश्च गणाध्यक्षधारकश्चोर्ध्वपत्रकः । याली गजगणाकर्षव्यग्रतुण्डो बलान्वितः ॥ १५ ॥
पूर्ववदत्रापि हनूमद्वाह ननिर्माणे हनुमतश्शरीरं मानुषाकार मुखभागे केवलं हनूमचिह्नोपेनं कटीतटपृष्ठभागे पृथुलवालधियुतं स्वस्कन्ध भागे स्थितदेवबेरम्य पादाम्बुज धारणोद्युक्तोद्धृतहस्तयुगलं प्रकल्पयेत् । अनेनैव प्रकारण नन्दिवाहनमपि नन्दिदेव स्वरूपयुतं वा वृषस्वरूपयुतं वा स्वस्वेच्छाधीनं स्थापयेत् । वैनतेयपावमानिनन्दिवाहनानां देवकायकल्पने मनुष्यका यकल्पने च यज्ञोपवीत. प्रमुख भूषावलीकल्पनमवश्यं करणीयमिति विवेकः ॥ १४ ॥
अथ मूषकवाहलक्षणमाह -मृषक इति । भगवतो गणनायकस्य बेरावाहितदिव्यशक्तेर्वाहनन्तु मूषकः । तस्य वाहनस्य स्वरूपन्तु यथा वा लोके जीविनो मूषकस्य शरीरं दृश्यते तथैव वाहनकल्पनेऽपि करचरणलागूलाद्यवयवनिर्माण कार्यमिति । तस्मात्तस्य मूषकवाहनम्य स्कन्धतले गणनाथबेरस्थापनपीठयोजनं शिल्पिभिदृढं कारयेदिति मर्यादाक्रमः ||
अथ यालीवाहनलक्षणमाह-यालीति । सर्वत्र लोकेऽरण्यतलवासिषु गजतुरगादिषु सिम एव वलीयान् । अत एव तस्य मृगेन्द्र इति नाम प्रसिद्धम । तस्मात्ताशसिमादप्यधिकबलान्यों

Page #817

७९६
स्थूलकाय श्वोवालः क्रुध्यन्नेत्रयुगान्वितः । कल्पनीयो देवता वारणश्च तथा पृथक् ॥ १६ ॥
आसीनस्त्वथवा तिष्ठनिक्षुदण्डकरान्वितः । कदरयुपेतशुण्डो वा भीतिहीनो मुदाऽन्वितः ॥ १७ ॥ कल्पनीयो देवयोग्यो मस्तकान्तासनान्वितः ।
गजरिपुः कश्चिन्मृगविशेषो यालीति नामान्तरभावप्रसिद्धः | तादृशयालीवाहनस्य स्वरूपन्तु सिह्मवाह्नवत्सटाश्रेण्युद्धृतलागूलादिकं योजयित्वाऽस्य यालीवाहनस्य मुखभागे शुण्डादण्डः कल्पनीयः । कचित्तादृशशुण्डादण्डस्याग्रभागे क्षुद्रप्रमाणस्यैकस्य गजस्य द्वयोर्वारणयोर्वा निर्माणं लम्बनरूपं मेलनीयम । एवं शुण्डाकर्षितवारणस्यास्य यालीवाहनस्य नेत्रयुगं क्रुद्धस्वरूपं कृत्वा स्कन्धोपरि देवबेरस्थापनाएं स्थळं निर्मापणीयमिति
तत्कल्पनक्रम: H
अथ गजवाहनलक्षणमाह वारणश्चेति । सियाल्यादिभीतिरहितस्य सन्तोषभरितस्य गजस्य यथा वा आकृतिर्भवेत् तथा वाहूननिर्माणेऽपि स्वरूपं कल्प्यम् । इदन्तु वारणवाहनं आसीनस्वरूपं वा तिष्ठत्स्वरूपं वा निर्मापणीयम् । किश्र्वास्य वारणवाहनस्य शुण्डाग्रे इक्षुदण्डयोजनं वा कदलीदण्डयोजनं वा कार्यम् । किनास्य किल वारणवाद्दनस्य मस्तकसमीपस्थले
――

Page #818

शिविका मानवैर्धार्या पेटिकाकारसंयुताम् ॥ १८ ॥ अथ पार्थावरणकैहींना वेवादिदण्डकाम् ।
भूतेशो वा वृषो नानालक्रियामाण्डतो मतः ॥१९॥ पूर्व व देवबरस्थापनस्थल निर्माण कार्यमिति च शिल्पसमयः । लक्षणान्तराणि सर्वाणि तु सजीवस्य वारणस्येव योज्यानीति क्रमः ॥ ___अथ शिबिकालझणमाह - शिबिकामिति । विविधरूपं शिबिकालक्षणन्तु पुरोभागे पश्चादागे दृढं संयोजितमाधारदण्डं मानवभटस्कन्धैर्धाय प्रकल्पयेत् । तादृशाधारदण्डस्तु वेणुकृतो वा वटकृतो वा सोकर्यदायीति समयः । एवं मानवस्कन्धवाह्याधारदण्डसहितस्य शिबिकाख्यस्य वाहनस्य निर्माणन्तु पेटिकारूपं पार्श्वयोः प्रवेशद्वारोपेतं कार्यम् । अयमेकः प्रकारः। प्रकारान्तरेण तु पार्श्वभागावरणहीनं मध्यस्थदेवबेरस्थापनस्थलं देवबेरस्य मुखमण्डलस्फुरणार्थमग्रभागे मुकुरस्थानोपेतं विविधचित्रपट्टिकावृतपावपट्टिकातलं शिबिकाकल्पनं प्रकल्पयेत् ॥
किश्चात्र शिबिकानिर्माणे कचित्पूर्व भागे भूतेशगणस्कन्धधारितपूर्व दण्डं वा नन्दिदेवधारितपूर्वदण्डं वा गन्धर्वकिन्नरादिदेवगणस्कन्धधारितदण्डं वा कार्यमिति विकल्पः। अतोऽत्र तु शिबिकानिर्माणे पुष्पशिबिकादर्पणशिबिकेत्यादिभेदश्चोह्यः क्रियासौकर्यार्थ शिल्पिभिरिति ॥ १९ ।।

Page #819

७९८
आन्दोली प्रभया युक्ता सपक्षा वा विपक्षका । नानोत्सवा वाहादियोग्या देवासनोचिता ॥ २० ॥
रथस्तु क्षेमदो भूमेः पुंसां स्त्रीणामनेकधा ।
|
अथान्दोलिकालक्षणमाह - आन्दोलीति | आन्दोलीवाहनन्तु चतुर्भिरष्टभिर्मानवैर्धार्यं चतुरश्राकारं कचित्कचिद्दीर्घाकारं करूपनीयं दृढफलका संयुतम् । एतादृशान्दोलिकायाः पक्षोत्सववाहनमिति नामान्तरं ज्ञेयम । किञ्चास्यां किलान्दोलिकायामुत्सवबेरासनं मध्यभागे तत्पार्श्वयोरुत्मत्र देवीवेरासनं चायः कीलघटितबन्धनं प्रकल्पयेत् । किञ्चास्या मध्यभागे स्थापितवेरासनस्य पश्चाद्भागे प्रभाकल्पनं वर्तुलरूपं वा मुखभद्ररूपं या दीर्घाकारं सपक्षं वा पक्षहीनं स्थापयेत् । एवंप्रकारेण प्रभाकल्पनन्तु पूर्वोक्तोत्सवबेरस्य तद्देव्याश्च मौलिभागादिष्वत्यन्तशोभावर्धनायेति मतिः । किञ्च पूर्वोक्तरीत्याऽवान्दोलिकानिर्माणे सौवर्णरजतादिकवचबन्धनमवश्यं कार्यमिति नवीनारिशल्पाचार्याः । कचिद्दारुकृतामध्यान्दोलिकां वर्णजालविरचितचित्रादिमनोहरां प्रकल्पयेदिति प्राचीनाः ॥ २० ॥
अथ रथलक्षणमाह रथस्तु क्षेमद इत्यादिना । रथ निर्माणेन किं वा प्रयोजनमिति चेत्तत्फलं व्यनक्ति - भूमेः पुंसामित्यादिना । मानशास्त्रवेदिभिरिशल्पिभिरतिधनव्ययपूर्वकं

Page #820

षट्चको वा चतुश्चक्रस्त्वष्टचक्रयुतः कचित् ॥ २१ ॥ दशभिर्वा द्वादशभिश्चयुक्तः क्वचिन्मतः । दृढयुग्यकलोपेतस्साधिष्ठानं तदासनम् ॥ २२ ॥ पद्मवाजनकम्पादिसंयुक्तं बहुचित्रकम् । ततस्स्तम्भावलियर्योज्या प्रस्तरादिसमन्विता ॥ २३ ॥
देवाय रथनिर्माणे कृते प्रति संवत्सरं तस्मिंश्च रथे देवबिम्बारोपणे च कृते यदि तथा तन्मण्डल भूमो नितरां सुवृष्टयारोग्यादिर्भवेत् । धेन्वादीनां रोगाभावः स्त्रियस्सुपुत्रवत्य इत्याद्यनेकक्षेमपरम्परेत्यागमविदामाशयः आविष्कृतः पुंसां स्त्रीणामनेकधा' इति मूलवाक्येन । तस्मादनेकविधक्षेमाविर्भावनिदानभूतस्य तस्य देवस्यन्दनस्य चतुश्चक्रयोजनं वा षट्चक्रयोजनं वाऽष्टचक्रयोजनं बा चक्रदशकयोजनं वा स्वस्वविभवानुगुणं कारयित्वा तेषाञ्चक्राणां दारुकृतानां नेम्यादिस्था नेष्वयःकीलादियोजनमप्यविशीर्ण कारयेत् । एवं स्वस्वविभववाञ्छानुगुणं कल्पनीयस्य देवरथस्य चक्रस्थापनानन्तरमुपरिभागे रथदेहनिर्माणार्थ तेषां चक्राणां नाभिस्थाने पृथुयुग्याख्यलोहोलूखलदण्डं योजयित्वा तदुपरि चतुर्दिक्षु तिर्यग्रूपदृढदारुखण्डेरधिष्ठानं हस्तषट्कोन्नत्यं पद्मबाजनादिचित्रयुतं वा प्रकल्प्य तदृढाधिष्ठानकल्पनस्य समन्ततो दिक्ष सर्वास्वपि विनायककार्तिकेयवासवब्रह्मविष्णुरामचन्द्रकृष्ण

Page #821

266
तन्मध्ये देवपीठस्तु चाधिष्ठानादिभिर्युतः । चतुरश्राकारत लैरनेकैर्युतमस्तकम् ॥ २४ ॥ तस्योपरि विमानादिकल्पनं शुभदं भवेत् ।
गन्धर्वाद्यनेकदेवताबिम्ब जालानि
दारुमयान्ययःकीलघटितानि
वर्णयोजन सहितानि वा प्रकल्पयेत् । एवं चक्रयुग्यो परि अधिष्ठानकल्पनमुपर्युपरि क्रमाश्चतसृषु दिक्ष्वपि वृद्धियुतं प्रतितलं बहुचित्रचित्रितं कारयित्वा तदुपरितले एकपुरुषौन्नत्याधिक्यप्रमाणयुतानां नानास्तम्भानां चित्रोपेतानां स्थापनं कार्यम् | किन रथकल्पनस्याधिष्ठानो परितले क्रमपङ्किरीत्या एवं
स्थापितानामेतेषां स्तम्भानां मध्यभागे विशालाङ्गणे स्थापितोच्छ्रिताधिष्ठाने देवी सहितस्य
कार्यमिति विवेकः ॥
मध्य
देवबेरस्यासनस्थापनं
किश्चैवमत्र रथमध्यभागे देवबेरासनपीठस्थापनानन्तरं तेषु स्तम्भेषूपरितलेषु मिथो दृढबन्धनयुक्तं प्रस्तरावलीप्रमुखकार्यजालं विरचय्य तदुपरि प्रथमतलं चतुरश्रं कल्पयित्वा सत्प्रमाणात्किचिन यूनप्रमाणं द्वितीयतलं स्थापयेत् । एवं द्वितीयतलात्किश्वित्प्रमाणहीनं तृतीयतलकल्पनमित्यादिक्रमेण दारुमयतलसप्तकोपेतं वा, तलनव कोपेतं वा तलैकादशकोपेतं वा रथकरूपनं सर्वमप्ययः कीलादिघटितदारुपट्टिकाखण्डादिसहितमेव कारयित्वा

Page #822

८०१
तत्तद्देवस्वरूपानुरूपं वाहनकल्पनम् । नानारूपं वितानादियुक्तं सर्वत्र कारयेत् ॥ २५ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे कल्पवृक्षादिवाहनलक्षणकथनं नाम
चतुरशीतितमोऽध्यायः॥ तदुपरि विमानशिखराधिष्ठानं सचित्रं सवितानं सवितानपट गरुडवृषादितत्तचिह्नोपेतं प्रकल्पयेदिति सङ्ग्रहेण रथनिर्माणलक्षणमुक्तं ज्ञेयम् ! विस्तरेण लक्षणान्तराणि तु रथलक्षणाख्यशिल्पग्रन्थे ज्ञेयानीति भावः ।।
किञ्चैवमत्रोक्तानां सर्वेषामपि वाहनानां स्ववित्तादिविभवानुगुणं राजतसौवर्णपट्टाच्छाद नादिकं तत्र तत्र सर्वतो दिङ्मध्यभागेषु द्वारपालकतुरगादियोजनञ्च कामिति नियमः । किश्तेषां वाहनानां तत्तदङ्ग निर्माणप्रमाणादिकं यथाक्रम स्वयमेवोह्य पूर्वकालकल्पितरथादितत्तद्वाहननिरीक्षणेन चान्तरालिकप्रमाणलक्षणादिकं ज्ञात्वा मानविद्भिस्तक्षकैलाहकारैश्च तद्योज्यमिति भावः ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायो प्रमाणबोधिन्याख्यायो
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां कल्पवृक्षादिवाहनलक्षणकथनं नाम
चतुरशीतितमोऽध्यायः॥
B... 101

Page #823

अथोत्सवकालनिर्णयकथनं नाम
पश्चाशीतितमोऽध्यायः॥ शुभमासि सुनक्षत्रे दृष्ट च सुनिमित्तके । प्रतिष्ठितानां यन्त्रज्ञैर्दीक्षितैश्च पुरोहितैः ॥ १॥
पञ्चाशीतितमोऽध्यायः॥ पूर्वाध्यायप्रतिपादितरीत्या निर्मापणीयेषु कल्पवृक्षादिवाहनेषु देवबेरारोपणं कस्मिन्वा समये कार्यमित्याकाङ्कायां तदर्थमुत्सवकालनिर्णयकथनात्मकमेतं पञ्चाशीतितमाध्याये विशिनष्टिशुभमासीत्यादिना । पाश्चरात्रवैखानसशैवागमादिशास्त्रेपु प्रतिपादितरीत्या शास्त्र मूलबेरपादाम्बुजस्याधोभागे स्थापनीययन्त्रमातृकाबीजाक्षरादिविन्यासः दीक्षितर्भट्टारकाचार्यश्शुभमासेषु मकरमेषवृषभसिमकार्तिकादिषु शुभयोगशुभकरणसहिते सुमुहूर्ते प्रथमतः पूर्वोक्तगर्भगृहमध्यस्थितदेववेदिकायां मूलबेरस्थापनं जटिबन्धनमातृबीजाक्षरयन्त्र पट्टादिविन्यासपूर्वकं कार्यम् । ततस्तस्मिन्नेव शुभसमये उत्सवराणामन्येषां द्वारपालादिधेराणाश्च स्थापन कार्यम् । किञ्च तस्मिन्नेव समये नदति मङ्गलवायजाले तथा स्थापितानां तेषां बेराणामपि सर्वेषामभिषेकालक्रियापूजनं नैवेद्योपचारादिकं यथाक्रमं कारयेदित्यागमप्रमाणानुसारेण देवघेरप्रतिष्ठानन्तरं तेषां हरिहरादीनां देवानां मनाप्रीतिकरमुत्सवादिकं तेषु तेषु कालेषु कार्यमित्युपदेशः पुराणप्रतिपादित एव ।।

Page #824

देवानामुत्सवा कार्यस्सर्वक्षेमकरो मतः । नित्यो नैमित्तिकश्चायं विभक्तश्शास्त्रपारंगैः ॥२ ।। मेषादिसंक्रमे दर्शे पूर्णिमायां विशेषतः । स्थापनःऽथवा राज्ञो जन्मः दीक्षितस्य वा ॥३॥
स्थानकल्पयितुर्वाऽपि मासः सुखहेतवे ।
तस्मादत्र शास्त्रकारस्तादृशोत्सवकालं व्यनक्ति-देवानामुत्सका कार्य इत्यादिना । किश्च तादृशोत्सवाद्याचरणेन किंवा फलमिति चेत्तदाह - सर्वक्षेमकर इति । सर्वेषामपि जीवानामायुरारोग्यैश्वर्याधनेकविधश्रेयोवर्धनहेतुरुत्सवाचरणमिति । एवं देवानां प्रीतिवर्धकः प्राणिनां क्षेमजनकः उत्सवकालस्तावहिधा विभक्तः। यथा - नित्योत्सवकालो नैमित्तिकोत्सवकालश्चेति । किञ्च तत्राद्यस्य पर्वोत्सवकाल इति नामान्तरं केचिदुशन्ति । द्वितीयस्य विशेषोत्सवकाल इति । तत्र मेषमासवृषभमासादि. द्वादशमासाविर्भावसमय: प्रतिमासममावास्यादिनानि पौर्णमासीदिनानि च नित्योत्सवकाल इत्यर्थः । किन यस्मिन्नक्षत्रे देवालयगर्भगृहवेदिकायां मूलबेरादिस्थापनं कृतं, प्रतिमासमागमनशीलानि तानि नक्षत्राणि = नक्षवदिनानि ताहराप्रतिष्ठाकारमितुर्देवालयस्थापयितुर्षा भूपालस्य वा दीक्षितस्य जन्मनक्षत्र. दिनानि च नित्योत्सवकाल इति कमा ।

Page #825

८.४
मेषादौ च महः कार्यों देवप्रीतिकरे दिने ॥४॥
क्षेत्रमाहात्म्यनिर्दिष्टवासरे वा विशेषतः ।
अथ नैमित्तिकोत्सव समयक्रमं व्यनक्ति- मेषादौ च महः कार्यमिति। तत्तत्क्षेत्रमाहात्म्यपुराणादिग्रन्थनिर्दिष्टदिनानि विशेषेण देवप्रीतिकरदिनानि नैमित्तिकोत्सवकाल इति च परिपाटी । अस्य विशदार्थस्तु - मेषमासे वा वृषभमासे वा वसन्तोत्सवः कार्यः। मिथुनमासे ग्रीष्मोत्सवः, सिममासे वार्षिकोत्सवः, पवित्रारोपणोत्सवश्व कार्यः । एवं कन्यामासे शमीवृक्षताउनोत्सवो नवरात्रमण्डपोत्सवश्व कार्य इति क्रमः । एवं तुलामासि शरत्कालोत्सवः, कार्तिकमासे कृत्तिकादीपोत्सवः, धनुर्मासे तत्तत्क्षेत्रदेवमाहात्म्यव्यक्तीकरणनक्षत्रोत्सव:,मकरमासे प्लवोत्सवः, कुम्भमासे दमनिकोत्सवः, मीनमासे तत्तद्देव्या साकं विशेषतो विवाहोत्सवश्व कार्य इति क्रमः ॥
किश्च सर्वत्र शिवमन्दिरेषु, विष्णुमन्दिरेषु प्रामवास्तुनगरवास्तुदेवालयवास्तुस्थानेषु च प्रतिसंवत्सरं मकरमासे वा मीनमासे वा मेषमासे वा वृषभमासे वा मिथुनमासे वा वास्तुदेवदिक्पालाद्यावाहनपूर्वकं वार्षिकोत्सवश्च करणीयः। अस्यैव ब्रह्मोत्सव इति नामान्तरम् । कुतः ? प्रथमतः पूर्वभागे ब्रह्मणाऽऽरब्धत्वात् । अयन्तु ब्रह्मोत्सवस्सर्वासामपि देवीनाश्च

Page #826

करगीय एव; न तु भक्तानां गरुडादीनां स्वाचार्यपर्यन्तानामिति । परन्तु लोकगुरोराचार्यादेः प्रतिसंवत्मरं तदाविर्भावदिननक्षत्रे विशेषत उत्सवः कार्य इति नियमः । किश्च सर्वत्र देशेषु शिवमन्दिरे वा विष्णुमन्दिरे वा करणीयमंवत्सरोत्सव समयस्तावदशदिनावधिक इति केचिन् । नवदिनावधिक इत्यन्ये । अब तु विषये वैग्वानसपाश्चरात्रशैवागमादिवचनप्रमाणमेव शरणमिति सम्तः ॥
किञ्च ब्रह्मोत्सवाख्य संवत्सरोत्सवानुष्ठानक्रमस्तु सङ्ग्रहेणात्र प्रतिपाद्यते । यथा - पूर्वप्रतिपादितरीत्या उत्तरायण काले मकराशुचितमासेषु निर्दिनन नदिनात्पूर्व दश दिनान्युत्सवदिनानीति मतिः । तत्र तेषां दशदिनानां पूर्वदिने प्राता सायं दीक्षितो, भट्टारको रङ्गवल्लीवितानतोरणाद्यलकृतदेवालययागशालां प्रविश्य, तत्राग्निकुण्डेवाहुनीशान्तिप्रतिपादका हुत्वा तेषां मूलबेराणामुत्सवबेराणाञ्चाभिषेककालक्रियादीन्कारयित्वा देवालये प्रतिप्राकारतल. मष्टास्वपि दिग्भागेष्वावाहितानां दिक्पालानां रोगशोषमित्रादिवास्तुनाथदेवादीनाञ्च बलिं प्रदापयित्वा सन्निधिवीथ्यां वा देवालयप्राकारतले वा देवचंक्रमणं च कारयित्वा ततो ध्वजस्तम्भे गरुडरूपाङ्कितं वृषभरूपांकितं वा नवपट्टवस्त्रमारोपयेत् । एवं पूर्वदिनरात्रौ ध्वजपटारोपणानन्तरं ब्राह्मणैस्वस्तिवाचनादिकं पाठयित्वा प्रथमोत्सवदिने प्रातः पूर्वोक्तकल्पवृक्षवाहने सदेवीकस्योत्सवबेरस्यारोपणं च विरचय्य प्रामवीथीनगरवीथ्यादिस्थलेषु

Page #827

८१२
पुत्रार्थी पुत्रमाप्रोति धनार्थी धनमाप्नुयात् । राज्ये विजयते राजा रोगी रोगविमुक्तिभाक् ॥ ८ ॥
अनन्यमान से भक्तैर्दीयते यत्तु भूरिशः । तेन प्रसीदन्ति देवास्ते सर्वे मङ्गलप्रदाः ॥ ९ ॥
देवताभक्तिमाहात्म्याद्विपदो यान्ति दूरतः । संपच्च महती तेषां प्रदत्ता यैर्वसुन्धरा ॥ १० ॥
किश्चैवं समप्राराधननिर्वहणार्थं धनभूम्यादिद्रव्यप्रदाता पुत्ररहितोऽपि देवतानुग्रह भून्ना पुत्रं प्राप्नुयादिति शास्त्रकारस्य आशीर्वचनफलकथनम् ; एवमुत्तरत्रापि ज्ञेयमिति मतिः । धनार्थी धनमाप्नुयात् । विजयार्थी राजा विजयमाप्नुयात् । तस्मादेवं ब्राह्मणादयस्सर्वेऽपि जना अनन्यभावेर्मनोभिरशुद्धेर्देवालयादिनिर्माणाय द्रव्याणि प्रदत्तवन्तो यदि तान्प्रति सर्वा अपि देवताः प्रसन्ना भत्रेयुः तेषां बहुविधमङ्गलप्रदायिन्यश्च । किव स्थपतितक्षकादिशिल्पाचार्यवगैः प्रकल्पितेषु देवताशक्त्यारोपणानन्तरं तेषु देवेषु अन्यादृशी भक्तिः कृता चेत्तेषां भक्तानां सर्वा अपि विपदस्स्वयमेव दूरतो यान्ति मङ्गलावाप्तिश्च भवति ॥
"
किन देवालयस्थापनार्थं देवालयतटाकनिर्माणार्थं भूमिप्रदातुः देवस्य नैवेद्यादिकार्य निर्वहणाय भूमिप्रदातुश्च शाश्वतलोकप्राप्तिरिलोके महती च संपवर्धते । किञ्च सर्वमपि क्रियाजाल

Page #828

देवार्पितक्रियामारो यः करोति नरो भुवि । भजनं पूजनं स्तोत्रं स मान्यो दिविषद्गणैः ॥११॥ तुलसीबिल्वपत्रैश्च कुसुमैर्विविधैरपि । पूजां करोति यो भक्त्या दिव्ये लोके महीयते ॥
ध्यात्वा तु शास्त्रकर्तारं विश्वकर्माणमादरात् । करोति देवतागारं यस्स मान्यो मनीषिणाम् ॥ १३ ॥ गोपुरस्थापनं भूमेरर्पणश्चोत्सवक्रिया ।
तटाकनिर्माणमपि श्रेयोवर्धनमीरितम् ॥ १४ ॥ सर्वशक्तिभंगवान्मया स्वप्रीतये स्वयमेव कारयीत्यादिनिश्चयं कृत्वा देवतानां पूजननमनस्तोत्रोत्सवादिकार्यव्यप्रमतेः भक्तस्य वृत्तं देवगणैरपि मान्यं भवति । किश्चात्र लोके यश्च पुमान् देवभक्तिभासुरस्तुल सीवनं, बिल्ववनं, कुसुमलता वा वर्धयति, तद्वर्धनाय भूमिं प्रददाति, तैश्च कुसुमजालेदेवार्चनं करोति स तु पुण्यशाली देहावसाने स्वर्गलोके देवगणमानितो विराजते ॥
अपि च यश्च पुमान् लोके देवालयनिर्माणाय शास्त्रस्यास्य प्रणेतारं दिव्यं विश्वकर्माणं दिव्यशक्तिं शुद्धन स्वचेतसा ध्यायति, यश्च पुभाननन्यभक्तिर्देवतागारं कारयति करोति वा, यश्च पुमान गोपुरनिर्माणं करोति तदर्थ भूम्यादि. द्रव्यप्रदाता चैते सर्वेऽनन्तश्रेयोभाजो विराजन्त इति शास्त्र

Page #829

८१४
पूर्वपापनिरासाय नमनं देवतार्चनम् ।
उत्तराघनिरासाय प्रतिष्ठादिरुदीरितः ।। १५ ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन देवान्देवीश्च नित्यशः । शुभवास्तुतले शुद्धद्रव्यैः पूजां च कारयेत् ॥ १६ ॥
ब्राह्मणाः क्षत्रियाश्वान्ये स्वधर्मनिरताश्च ये । देवार्पितमनोभावास्तत्कैङ्कर्य दृढव्रताः ।
भक्त्या निर्धूतपापास्ते क्षेमभाजो न संशयः ॥ १७ ॥ इति विश्वकर्मप्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे प्रतिमापूजनभजनादिफलकथनं नाम षडशीतितमोऽध्यायः ॥
कारस्याशीर्वचनक्रमश्व ज्ञेयः । अपि च बेरेष्वावाहितशक्तीनां देवानां पुरोभागे प्रणमनभजनस्तुत्यादिकन्तु पूर्वजन्म पापराशिनिरासनाय भवति 1 तादृशमाहात्म्यनिकेतनस्य देवस्य प्रतिष्ठाद्याचरणेनागामिपापराशिनिरेधश्वेति प्राचां महर्षीणां वचनरीत्या सर्वेऽपि मानवाः स्वकुलधर्माचारादीननतिक्रम्यैव देवभक्तिभाजो देवकैर्यनिरताश्च भवितव्याः । एवं देवभक्तिभासुराणामेव जनानां सकलविध श्रेयः प्राप्तिरिति देवतापूजनभजनादिफलकथनं शास्त्रकारेण सङ्ग्रहेणोक्तं बोध्यम ॥
इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां प्रतिमापूजनभजनादिफलकथनं नाम
षडशीतितमोऽन्यायः ॥

Page #830

अथ मनुष्यजन्मफलकथनं नाम
सप्ताशीतितमोऽध्यायः ॥ दुर्लभं मानवं जन्म कथितं शास्त्रपारगैः । तदवाप्प बुधो लोके महत्संपादयेत्फलम् ॥ १ ॥
॥ सप्तार्शीतितमोऽध्यायः ॥ | एतावता प्रबन्धेन प्रतिपादितानां नानाविधक्रियाजालानां निर्माणप्रमाणादिकं बोर्बु कतु कारयितुं वा मानव एव समर्थों भवति । तस्मादेवविध कार्यों पकृतिजनकमानवजन्ममाहात्म्य. प्रशंसापूर्वकमेतस्य वास्तुशास्त्रम्य निगमनप्रकरणं शास्त्रकारः प्रतिजानीते - दुर्लभं मानवं जन्मेत्यादिना । कृतत्रेताद्वापराख्येषु युगान्तरेषु देवगन्धर्व किन्नरादयः स्वदिव्यसंकल्पनेनैव दिव्यप्रासादमण्डपविमानादिकं निर्मातुं समर्था आसन् । केषुचित्समयेषु कचिद्विश्वकर्मप्रभृतीनां दिव्यया शक्त्या प्रासाद. विमानादिकञ्चावापुः । अब तु कलौ युगे भूलोके प्रायशो यसमन्त्रादिदिव्यशक्तिहीना अपि मानवा विश्वकर्मीयस्यास्य शास्त्रोत्तमस्य सेवनादिना तादृशप्रासादादिकं कर्तुमपि प्रभवन्ति । तस्मात्पापवृद्धिकरे पुण्यमयकारिणि अस्मिन्नन्तिमयुगे तादृशकल्पनापतिजनक मानवं जन्म प्रायशो दुर्लभमेवेत्ययमर्थः पुराणादिषु मुनीन्द्रैः स्पष्टीकृत एव । अतश्विरपुण्यराशिप्राप्यं मानवं जन्म लडध्वाऽपि पुमाम् तस्य जन्मनस्साकस्यकारी

Page #831

८१६
देवपादार्पितमनास्तद्भक्तेष्वपि भक्तिभाक् । निर्ममो निरहङ्कारः पापभीतो दृढव्रतः ॥ २ ॥
सालग्रामशिलां दिव्या लिङ्गबरमथापि वा । चित्रसान्निध्यभाजं वा देवमाराधयेत्क्रमात् ॥ ३ ॥
दवमाहात्म्यकथनं देवानां नित्यपूजनम् । देवालय स्थापनश्च तद्रक्षाकरणञ्च यत् ॥ ४ ॥
भांवेतव्य इति शास्त्रकारोपदेशः । तस्माद्दुर्लभस्य तस्य मनुष्यजन्मनस्साफल्य संपादककार्याणि कानीत्याकाङ्क्षायां क्रमेण तानि उपपादयति - देवपादार्पितमना इत्यादिना । प्रायशोऽत्र मानवलोके विशेषतश्चास्मिन्कलिकाले तपश्शक्तियोगशक्त्यादिविहीनानां मानवानां हरिहरब्रह्मादिदेवोत्तमानां बेरेब्बावाहितशक्तीनां वा चित्रादिष्वारोपितशक्तीनां षा पादारविन्दयुगलेष्वप्यन्यादृशभक्तिबन्धनं, क्वचित् भगवद्भक्तानां पादारविन्देष्वपि भक्तिकल्पनं, यथाशक्ति कामक्रोधाद्यरिषड्वर्गनिरसनं, पापकार्यत्रिमुखत्वं, देवपूजनसाधुसम्माननादिसत्कार्येषु दृढव्रतत्वं प्रत्यहं नियमेन सालग्राममूर्तिपूजनं, माहेश्वरलिङ्गार्चनं, चित्रादिसान्निध्यवद्देवतार्चनं, तत्तत्क्षेत्रनाथदेवमाहात्म्यकथनं, देवालयमठमण्डपादौ प्रतिष्ठितानां देवानां नैवेद्यकार्यादये सव्याद्यर्पणं, तेषां देवानां प्रदक्षिणनमनादिकं, सति विभवे देवालयस्थापनं, पूर्व निर्मितानां

Page #832

८१८
निदानं सर्वमानानां शास्त्राणामुत्तमं मतम् । श्रोतॄणां पठतां पुंसां चतुर्वर्गफलप्रदम् ॥ ९ ॥ सर्वदेवप्रीतिकरं स्थपत्यादेस्सुखप्रदम् । लेखनाद्वाचनादस्य प्रसन्नास्सर्वदेवताः || १० ||
विश्वकर्मकृतं शास्त्रमेतत्सेव्यं मनीषिभिः । ब्राह्मणैः क्षत्रियैश्यैः स्थपत्यादिभिरन्वहम् ॥ ११ ॥ सर्वक्षेमकरं प्रोक्तं मुनिभिस्तत्वदर्शिभिः । विश्वकर्मा च भगवान्ध्येयः प्रातस्सुखार्थिभिः || शास्त्र भगीरथगङ्गानयन क्रमात्सूतादिभिस्तत्वदर्शिभिर्मुनीन्द्रै - भूलोकं नीतमित्यस्य शास्त्रस्य प्राप्तिक्रमकथनं ज्ञेयम ||
किश्च सर्वेष्वपि शिल्पशास्त्रेषु उत्तमं सर्वविधक्रियाजालानां प्रमाणलचणादिप्रतिपादनेन प्रसिद्धिमदिदं विश्वकर्मबास्तुशास्त्रं पठतां श्रोतॄणां, लिखतामपि चतुर्वर्गफलप्रदं भवति । सर्वेषामपि देवानां प्रीतिवर्धनं स्वपतितचकलोहकारादिक्रियाकारिणां श्रेयसे, कीर्तये, सम्पदे च भवति ॥
1 शास्त्रस्यास्य
किञ्च शास्त्रपारङ्गतैरसर्वैरपि बुधैर्ब्राह्मणक्षत्रियादिभिरिदं वास्तुशास्त्रं देववत्सन्ततं सम्मान्यम् प्रणेता भगवानुत्तमगुणो दिव्यशक्त्यादि संपन्नो विश्वकर्मा देवोत्तमश्च तत्र तत्र क्रियारम्भसमयादिषु शुद्धेन मनसा सर्वैरपि ध्येय

Page #833

८१९
सम्मान्यमेतद्विधिवत्सुरेन्द्रैः
शास्त्रोत्तमं यः प्रकटीकरोति । तस्यैव कीर्तिमहती च संपत्
विजृम्भते शास्त्रकृतः प्रसादात् ॥ १३ ॥ इलि दिव्येन विश्वकर्मणा प्रणीते विश्वकर्मवास्तुशास्त्रे ___ मनुष्यजन्मफलकथनं नाम
सप्ताशीतितमोऽध्यायः ॥ इत्युपदेशः । एवंप्रकारेण हरिहरादिदिव्यबेरेषु विश्वकर्मणि विश्वकर्मकृतवास्तुशास्त्ररने चादरं कृतवतां तत्प्रसादमहिना दिव्य संपवृद्धयादिकमिति शास्त्र सेवनफलमप्युक्तं ज्ञेयम् ।।
विश्वकर्मकृतस्यास्य वास्तुशास्त्रस्य सङ्ग्रहात् । प्रमाणबोधिनीव्याख्या कलिता विदुषां मुदे ॥ अनन्तकृष्णभट्टायशिल्पव्याख्यानपण्डितैः । तक्षकादिहितायैषा क्रियाणामपि सिद्धये ॥ इति श्रीमदनन्तकृष्णभट्टारकविरचितायां प्रमाणबोधिन्याख्यायां
विश्वकर्मवास्तुशास्त्रव्याख्यायां मनुष्यजन्मफलकथनं नाम
सप्ताशीतितमोऽध्यायः॥ समाप्तमिदं विश्वकर्मवास्तुशास्त्रम् । ॥ प्रीयतां भगवान शेषशायी ।।

Page #834
लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमी, पुस्तकालय Lal Bahadur Shastri National Academy of Alministration Library ___ मसूरी MUSSOORIE अवाप्ति सं० Acc. No..... कृपया इस पुस्तक को निम्न लिखित दिनांक या उससे पहले वापस कर दें। Please return this book on or before the date last stamped below. दिनांक Date उधारकर्ता की संख्या Borrower's No. दिनांक Date उधारकर्ता की सख्या Borrower's No. -- --- GL SANS 722.44 VIS 125538 LBSNAA